Skip to main content

Full text of "Annalen des Historischen Vereins fuer den Niederrhein 01-04"

See other formats


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web 



at |http : //books . google . com/ 



\ ^^-^^^ 4 :■ < 






^ 1 



!<>%= 



t' ^ 



H^ 






^-^"•^ .^'^ 



A IT 








^cN y 







-/c^.JLUOCj ^^ ^ 



\-ii 







Digtedby Google 



^~^ 



Digitized by 



Google 



Digitized by VjOOQIC 



nttalen 



be«. 



jirstoristlieii ^tnm fflr kn Itetorrliem, 

tndSefonbere 



oon bem intffenfcQaffric^en Ansfc^uffe bes Vereins. 



f D n n I 'I ' p "- ' : 



v\ - .-. / 



erften ^»efte« erftc aftt^eilung^- ^ '- 






Adln 1855. 

^rucf unb ^ommlfponö-93etlag öon 3. V* ©ac^eni, 
^of'l9ucf)I^Qnbrer unb J6ud)brucfer. 



Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQIC 



^ntialen 



be«. 



tndSefonbere 

bie alte f^t^rnttfc min. 



oon 5em intffenfcQ äff Ticken An8f($uffe bes Vereins. 



ln,r\r\i • i 10 ',^ > • 






(bodl: !_![■■ '-^ 






•"> 



Stiln 1855. 

S>tüii txvb GTommiffioiX'Setlag bon 3. $. Sai^em, 
^of')Bu(6^änb(n: unb Sucf)bcucfer. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Sjotipott. 



Ate bot meisteren Salären Bei «itttgen ®ef(J^i<3^t«fre«nben htx ®u 
banfc auftaitd^c, jum 3^^*"^ ^^ner aßfeitigen ©rforfd^uitg betr nie* 
berr^einifd^en ®ef(!^i(^te einen l^iftetifd^en SSerein in'ö geben ju rn* 
fen, öerlannte man feinen ^ugenMi* bte nt<inmgfad^en @^toiertg^ 
feto, toet(3^e foI(^ent Unternel^en in ben 2Beg treten, fein ^niiian^ 
bclenrtnen t>etl^tnbem ober feine 8eben«fal^igfeit untergraben toürben. 
6inc ^üüatii Bel^an^Jteten bie aufgeloorfenen SBebenlen il^ren Be* 
fttwmcriben Sinflug, unb man glaubte f^on frol^ fein ju bfirfen^ 
toemi einjeüie rflftigc ftrafte burd^ ©e^jaratforfd^ungen unb äu^ar* 
Bettungen t^r ©d^erflein jur enblid^en Slndfüttung ber fo fd^merjlid^ 
füparen Südte in ber rl^einifd^en ®efd^i(ä^tfci^rcibung beitragen »oö* 
ten. J)a« SSorl^anbenfetn einer fold^en Sfide toirb bon 5Riemanben, 
ber fKj^ nur einigermaßen mit unferer SSergangenl^eit befd^aftiget l^at, 
in abrebe gefteöt »erben lönnen. S3ebcutung^boö ift bte ©efd^id^te 
be« Sticberrl^ein«, aber geringe ift ber Sribut, ben il^r bie ©efd^id^t» 
Wreibung gejoöt l^at, ©roß ift unfcre SSergangenl^eit in SJejug auf 
Stöatrteben, auf Äird^ent^um, auf SBauIunft, auf SWalerei, auf 
ffiiffenfd^aft, auf Raubet, auf ßuftur; aber bürftig unb unjureid^enb 
fmb bie^filfömittel, an bereu ^anb toir ju einer rid^tigen Sinfid^t in 
bie SSergangenl^eit unferer Sorfal^ren gcfül^rt toerben fiJnnten. Sltteö, 
toft^ frül^er gur grjbiSjefe ftöln gel^Stt l^at, ber^urftaat, bie ©tabt 
Witt, bie |)eraogtpmer 3?uttd^, Siebe, »erg, bie ©raffd^aften SWarl 
wti) 5Raben«berg, ber ©tamm be« ©etberlanbe« , 5IÄ6r«, ©d^Ieiben, 
Srembcrg, JBIanfenl^eim, ^ol^en^Öimburg, SerlJen unb Scmmerfum, 
^ie ^enfd^aften SBidratl^, aJi^Ienbonf, @a\fn, ©imborn, bie Prft» 
*teien ©tablo unb SKatmeb^, ^röm, dfjzn, Söerben u. f. u>., aö 
Mefc Sürftentpmer, §errfd^aften unb ©täbte tl^iten an einer ®e* 
W^lU, bie atlfcltig bie grSfte SJebeutfamfeit l^t unb ber (^zm^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 4 — 

icart t)ielfad^ gur (STl^eBttng, Selel^ruttg unb SSarnung btenen lottn. 
Um und l^ier ni^t gu toeit in ©{»ecificatbnen }u ergel^en^ Begnflgen 
loir und bamit^ auf ein^e benftourbtge WlcmtnU aud ber ®t\dfx6fit 
Don @tabt unb jturftoat fi9(n l^tnjuioetfen« SBon ber 9t9nter}ett btd 
in unfcrc Sage l^inein rcid^t bic ÄSfner ©ef^i^te, unb burd^ biefc 
ganje Stetige t)on dal^rl^unberten ]^tnbur(i^ l^at fi&(n bei aUtn großen 
t^ctitifd^en n)ie lird^Iid^en ^üt^xa^tn, bei aßen erfolgteid^en (Steige 
ntffen^ bei aüm tDettgefd^id^tlid^en SBenbe)>unften eine mel^r ober 
toeniger bebeutung«boßc9ioÖe gef^jtelt 3nÄ5In, bem gtoeiten {Rom, 
einft ba« Slbbilb unb ba« Sluge biefer el^emdigen SBeltbel^crrf^erin, 
geigt fi^ t>on 3(uguftud bi9 gum ^vL\am\mnix^6ftn bed getoaltigen 
9{&metrei^ed ber btenbenbe ^(ang, aber aud^ bie ^iSftoaött unb 
$ol^(^eit bed 9i&mert]^umd. 3n 8Un feierte ber tobedmutl^ige ®ian^ 
bendlamt>f bed erften S^riftentl^ttnid feine glängenben Zxvaxapff^, unb 
gerabe l^icr befru^tete bad 93(ut ber SDiartt^rer ben $oben be^ 
glaubend gu ä))t>igem unb freubigem SBaci^^l^um. 3n engfter 93e^ 
giel^ung gu $5(n fielet bie ©efd^id^te bed nad^ ben Siömem auf bie 
SBettbu^ne tretenben franfifd^en SSoQed; Min ergöl^It und t>m ber 
@(i^(aff^eit bed merot)ingifd^en @tammed, t)on ben bruberm^rberi^ 
fd^en 3tt)iftigfeiten in ben fränfifd^en gürftenfamilien, bon ber @äfta\u 
l^eit ber fränlifd^n ^audmeier, bon ben e(enben 3ntrigaen in bem 
neu aufgefd^offenen ^Snigdl^aufe. Sien Siin aud lourbe ber $au))t«' 
anftog gur (Sntioidelung unb Pflege iened ben)unbemd)]>ert]^ d^rift^ 
Iid^en®eifted gegeben, ber bem gangen beutfd^eu Seb^ imüKittetatter 
einen f o frommen, gottinnigen, tird^Ud^en, gkubendfreubigen, m^fttfd^en 
e^arattcr aufbrädttc, ber fi(^ in SBiffenf^aft, ^oefie, ÜKalerei, <Stnlp* 
tur unb liSaufunft bie ]^err(id^ften !l)entoiate gefegt, unb ber in fo 
k>ie(en 3nftituten bed (^n)erbfleiged, ber (Suftur, ber i^r&mmigfeit 
uub ber Sol^ßl^atigfeit bie erfreuUd^ften grüd^te l^erborgebrod^t 
f^t SSm« {Rom für bie ©iffenfd^aften in Italien, tt>ad ^arid für 
granfreid^, ba« toar ftätn für bad niebere unb mittlere S^eutfd^tanb, 
^ier tourbe ein »iffeufd^afttic^er unb lird^ßd^ ©amen gelegt unb 
ge^)flcgt, ber baib bie l^errüd^ften gräd^te jur {Reife brad^te. S>ie 
erften ^croen auf bem Gebiete ber SSJiffenfd^aft, SUbertud ä^^agnud 
uub Zifema^ oon älquin, l^ietten bie Solner ©d^ule für n)ürbig. t>on 
i^rem glangenben Si^te erteud^tet gu n>erben; Wbert unb S^mad 
cvl^oben ÄiWn gu einem toiffenfd^aftü^en ©tem erfter %5Be. Die 
Söluer ©ifd^ofe legten ben @runb gu jener großartigen Wiaä)t, mit 
ber bie beutfd^e (äeiftlid^feit im äRittetalt^r bie ®efd^ide bcd beut* 
fd^en {Reic^ed leitete, Söln »ar, bid ^oltanb ben SJorvang in 

Digitized by VjOOQIC 



fwnbettfacä^cit an fi<ä^ rif.ble crfte mtb grSgtc @tabt fSt bcti itrmitttctfta- 
xm ^tttUtft mit engWnb, 9tatieK, ®|)amctt, gtanfrei(^, ©tiec^nu» 
laiiK aSon Sbtn gfngc« bic tDcitberjwetgtcn ^anbcttüerbinbungcn 
an«, bic l^cr bctttfd^ ^nfc fo biet 3Rad^t, ginfliif unb ditiäftffnvx 
crnrngeti l^afeen. ÄSttt flefltc ft(J^ l^tn aW bic @d^u$cttn bc« gait* 
jcn frciftabtifd^ctt ^anbcW unb bcr ntebcrtl^elnlfc^cn SBtfltl^c. 3ftt 
fiafa tft bcr Snötett^>unlt jener gctoalttgen Äätt^jfe, bte beut ®^a* 
rafter bc^ Sffitttetafter« neben ber milben ®\ttt auäf einen fo »Üben 
irnb rollen Slnftrit!^ gegcBen. Slfle Sänt^fe, bic in jener ^dt $anb 
unb &tp^ in ffiett>egttng fefetcn, l^aicn l^ier tl^ren SBorgang, il^ren 
Z\fpM, i^xt Ürlebfebet: ber Äarn^jf be« gu SKad^t gclangenbcn 
SSfirgcrtl^uni« gegen bie ]^o<3^müt]^tgen ©efd^Iei^ter, bic grl^ebung ber 
©täbte gegen il^re Surften, bic O^>i>ofttion ber neu entftcl^enben %tt^ 
ritoriar^ol^clt gegen bie faiferlidf^e Wiaxl^t. 5n ©tabt wnb'Änrftaat 
ftifn t>erf(!^ingen fid^ btefe Stiöalitäten ju einem fortbauemben Sant|>fc, 
ber ntattiä^c 3al^rl^unberte l^ittbnriS^ bic Sifu^erlfamfeit ber SBdt be* 
(d^äfügte. SBir erinnern nur an bie ® irren, in benen ba« ftJIner 
»flrgertl^um fid^ eine felbftftänbigc !|)oIitif(i^c Saufbal^n unb eine ge* 
pd^ertc S5erfaffung erfänH)ftc, an bic ©treitigleitcn , in benen bic 
(grgMfd^öfc forttDäl^renb mit ber auf i^rc üBiad^t, il^ren Slcid^tl^um, 
il^rett Umfang unb ii^rc SSoIfejal^I ftoljen ©tabt bermideft n>aren, 
an bic ]^ert>orragenbc ©tcöung , totläft fid^ bie ÄSIner^ (Srjbifd^5fe 
unter bcn bcutfd^cn Slcid^^fürften errangen. %nä) aW ©tabt unb 
fturfteat tl^rc gcfonberten Salinen gingen, blieb unfere ®efd^id()te 
bcbeutung^oö; fo gu ben ^^m beö großen ©d^iöma'«/ ber Stcfor* 
snotion, be« breiligjäl^rigcn Kriege«, ber frangSfifd^cn JRaubjüge, ber 
t>erfd^lcbcnen ßrbfol^efriege. Unfcrc ®egenb bel^ieft i^re l^erüorragenbc 
©tcBwig, bi« bic 9icid^«ftabt tele ba« Äurffirftentl^um unter bcr 
fSn^t ber frangbflfd^en {Rebolution unb ber neuen 3been gufammen:» 
ixaäf. Knd^ bic übrigen nleberrl^einifd^en ©ebietc, bie toir oben 
noml^ft gemalt l^aben, l&rond^en fid^ in feiner Seife ii^rer 93er^ 
gangenl^eit gu fd^ämen. SBa9 ab^er bic Bearbeitung il^rer ©efd^iid^c 
betrifft, fo fielet e« l^icrmit traurig au«; toeber über biefen gangen 
Sonbftrid^ tiod^ Aber eingctnc 2t^eilc l^aben u>ir gefd^id^ttld^e SSear«* 
beituttgen, bie ben atnforberungen aUfeitig entff>räd^en« Um ba« 
S>untel gu bannen, ober fftUt» Sid^t über bic S3ergangen]^eit unferer 
®egenb gu berbreiten, imb um eine rid^tigc (Sinfid^t in unferc SSor^ 
gett aiijttbal|ncn, bebarf cd- großartiger SSorarbeiten: Dueßen muffen 
gefammeft, (S^ronilen gebruA, Urlnnben bcrJffentlid^t, 3Kä^rd^en, 
Sage« unb Srobttionen aufgcgcid^et,. ©Äräud^c unb ©^nrid^toJrter 

Digitized byCjOOQlC 



wettte entjiffett, Slrdjtoc borti^fud^t, tiften butd^toili^It, ®^efc« 
4er burd^ftbbert toerbe«, Unb ba« ift toal^rfici^ feine Sröett für 
bk ßraft unb 8ebcn«bauer ^me«- gmjelmenfd^^« ©ie 3>iftriÄe, bc^ 
ten l^iporifc^c« 50latcrial ncd^ gefÄmmcft unb öeröffentlk^t tocrbea 
mvL^, fttcifen mit i^rem religiöfen, poM^öfm, Börgcrlid^en unb fo^* 
cialea- Seien fo ineinanber, Jba§ J)<>m einzelnen feine gebjegene unb 
befriebigenbe ^Bearbeitung geliefert tpcrben fan«, ol^ne ba§ biefclbc 
i>on einer genaaen unb umfaffenben Senntni| ber üWgen getragen 
»erbe, (g« tt)ar barum notl^toenbig, ein ©efanantorgan ju ((J^affen^ 
loetd^e« geeignet ift, atte Sinjelarl&eiten unb ©e^aratforfii^ungen ju 
einem gemeinfamen ^itU gu concentriren, unb in toeft^em- aöe ®c^ 
fd^i^t^freunbe i^re ißaufteine jum Sta^bau ber ©ejc^id^te unfere« 
Sanbe« gufammentragen fSrnien, aßae ber !Dcmbaut)erein für ben 
S5om ift; ba« f ^ütc ein l^iftorifd^cr SSerein für unfcre ^fd^id^te fein ; 
»ie jener fo tt)iö au(i^ unfer SSereitt für feine @od^e ti)e(fen, anrci- 
gen^ begeiftern; »ie jener nur bic5WitteI l^erbcifdjfoffen toiß, bie jur 
enbtid^en SSoßenbuag be« S&taer SBuuberä^erfe« not^menbig finb, fd 
foß du^ unfer SSerein fid^ nur bgmit befaffen, ba« SRoterial jn 
fammetn unb ju fid^ten, »eld^eö för frül^ ober f^jät öolKenbete Dar«= 
fteßungen au«^ ber SSergahgenl^eit unfereö ©eftiete« möglid^ mad^en 
fann* 5Dur<ä^ feine aSerfammtungen \»\il unfer SSereiti anregen unb 
begeiftern, burd^ fein ärd^it» l^iftorifd^e gorfd^unge« unterftuften unb 
erleid^tem, bur^ feine 9lnnalen intereffante Urlnnbe« unb ©earbei^r 
tungen ber&ffentlid^n unb aOg^nein ing&ngtid^ mad^en. 

Dbtoöl^I unfer SSerein aW ®ebiet feiner gorfd^ungcn ben Sttie^ 
betrl^in, inöbef^nbere bie alte (&:jbiäaef« Äöln bejeid^net, fo l^ot bod^ 
Wefe Oränjbeftiimniing feinen fo ejcrfufitjen (Sl^arofter, bag aße«, ö>«« 
ibix bie Demorcation^Iinie l^inau^iegt, uubebingt an^ bm ^ereid^ 
feiner SBäirffomfeit au^gef^toffen .fein foßte. (Sd »erben fid^ Wr 
^Qe wif mond^e ergeben, n>o mir }ur Sbiff (ärung unferer SSergon^ 
Senl^eä in bie @efd^id^te ber ^ieberfotdpe, bed S^iM^um« Satti^ n>ie 
M ^rf Sarftenti^mn^ Srter »erben l^inftb^rgreifen mfiffes* ^ße &e* 
Jbiete im iBeretd^e berSBereitt^änjett ffokm in unfe?n9tosaletigteidl^ 
®ered^tigung« Seit n>ir in biefen 3^^ i^ob^ SUn mit befotir 
berm ^ta^bmdt l^erborgel^okn l^aben, f9mtte ed fdj^inen^ ai^ foße 
burd^ @tabt unb ^rflaat ft&In jiebe^ onbere (gebiet in ben hinter» 
grunb gebr&ngt »erben« !Dod^ mit ger^ter 9iSdCfid(^tnal^me auf bie 
objettibe SB3id^tig{eit ber arbeiten, Urbtnben uvb älod^rid^ten »irb 
bie ftrettgfte Rarität gel^anbl^abt »erben, unb Wie«, »ad trgienb»ie 

Digitized byCjOOQlC 



— f — 

ättffil^lüffc üBer (grriflrtjf c utib 3«ftfetbc «nfcrer ajotgcit gu bieten 
m ©tanbe ift, »irb unfern Sinnalen in gleid^em ©tobe »iülcw* 
tnen fein. 

5Dic SfofgoBe nitfercß iBercittö tft eine l^o^c, £ble, fd^toicrigc 
©ülf^mittet (teilen i^m einfttocüen nod^ toenige gu @cJct^: bte ge=* 
rtttflctt Qal^reöbcittage unb ber gute SBiße feiner 3RitgHebcr* äöir 
glauben crn^arten ju bfirfen, ba§ bicfer gute SBiUe unfcmt Hrd^iö 
unb nnf ctm l^ftorifd^en 2l<>^)arat red^t balb burd^ ©d^entung bon 
Utfunben^ Sanblarten unb l^iftorifd^en SBerfen auö feinen bef(j^eibe* 
neu Slufängen l^erau^l^elfen toerbe. 5Die freunblid^en ©aben, be* 
ren ji6f ba« ^rd^ib bi« Jetät gn erfreuen gehabt ffat , »erben unten 
ongeful^rt »erben. 

5Der SJerein !ann ntd^t berfennen^ toeld^c bcbeutenbc SBerbienfte 
fid^ ber S3cnncr Slßertl^um^berein unt bic ältefte ©efd^id^tc unferer 
®egcnb crtocrben l^ot. SBir freuen un^ a\t^ boßem ^erjen ber 
IrSftigctt SRflftigfcit^^üomit blefer SSerein on ber ?8fung feiner 5luf^ 
gäbe arbeitet. SDle ftaffifd^e ober rSmifd^e ^tit , unferer ©egeub tft 
i« guten, geleierten u;^b fleißigen ^änben, unb »ir »erben barum 
bem aScnner 95crein ba« gelb flberlaffen, toeld^e« berfetbe fd^on feit 
bielen 'Salären mit fo großem ©tiidfc Uiant SBir »ürben unö 
freuen, toenn ber 83onnet SScretn mit un^ §anb in ^onb gel^ 
njoBte unb toenn toir burd^ bereinte«* (Streben um fu (eid^ter ein gut 
©tfldt bem gcmeinfomen fd^Snen ^kU näl^er riidtten. 

UnferSSerein conpttuirtc ffd^ am 17. 9Wal 1854 gu ft8tn; mit 
einfd^Ini bet btof fd(^rififid^ ongemetbeten äRitgtleber fteKte fid^ eine 
^efümmtgal^I t>m 48 ^eraue. §ier tourben in wenigen ^ragrai>l^en 
bte®nmbsiige bed Statute feftgefteClt^ »nb manfiberßeg ed bem pte^ 
JrtfDTifd^ SS^rftonbe, bte »eitere «u«biIbUng bwgnbereitcn. !Cte 
erfte @enera(berfammlüng fanb ant 16. Suguft in S)ilffeCborf ftatt« 
91«]^ Befestigung mannigfad^er $ittberniffe vix(t ®d^»ierigfeiten tDurbe 
lierein beftettlber »erfCanb'bi« 16. «ugwft 1855 fo »ie ein »if 
M^P^er «u^fd^ug' getoftfCt, Me @mt mtn a» @i^ be9 fßtt* 
tin» beftimmt* 3n ber gtoeitcn orbentöd^en ®enera(berfanmrfung am 
IS. @et)tein]ber 1854 »utben bie Statuten in fotgenber f^&ffung unb 
fetoeitcrung enbgtftig feftgefteßt. 



Digitized by 



Google 



— 8 — 

Statuten 

hes OtflortfcOen Vereins für hen SlieöerrOetn^ insöefonbere 
bte arte (tubiöcefe }{ö(r. 

I. ffiruttirkpimmungen. 

§. 1. ©er l^iftorifd^e SJercin für ben 5ßieberr]^cto, inöBefoubcre 
bic alte (gribiiJccfc kUn, Uitozdt blc aßfeitigc grforfd^ung ber ®c* 
fd^id^tc biefc« Sanbftrid^e« unb SSerSffcntlid^ung ber grgefcniffe. 

§. 2. 3«^ SWittl^eitunfl unb Sefjjred^ung beö (Srforfd^ten fin* 
ben jä^rtid^ toenigften« atpei ®enerat9Serfammtungen ©tatt. 

§. 3* Seber ©efd^id^t^freunb lann aKitglieb be« SSerein« toerben» 

§. 4. 3ebe« 2Witflfieb ga^It ja^rlid^ einen ST^aler. 

§. 5. ®er aSerein l^at einen $räfibenten, beffen ©teßbertre^ 
ter, einen ©ecre;tär, beffen ©teübertreter, ber jugleld^ Slrc^ibar ift, 
wnb einen ©d^aljnteifter* 

§. 6* gür baö äöiffenfc^afttid^e befielt ein au«fd^n§ bon fünf 
5!Kitgtiebern. 

§• 7. Die SBa^ten gelten auf brei Saläre. 

§. 8. 3ebe3 SWitglieb ift ftimmtered^tigt unb bie Sefd^Iüffe 
toerben nac^ ©tintmenmel^rl^eit gefaxt. 

§. 9- SSJann unb njo bie näd^fte SSerfammtung fein fcß^ toirb 
jebe^mat in ber ©tatt finbenben beftintmt. 

11. Jtttttd 3ur (Bxxti^unQ Üb ^tttiM-imt^ti^. 

§. 10» 5Dic äJerSffentü^ung ber auftbem ©eblete be«©erein« 
getoonnenen üHateriafien unb »iffenfii^aftnii^ett JRefuftate erfolgt buriä^ 
eine 3eitf(j^rlft, iwld^e in gteangfofen ^eften crfcS^eint unb ben 
2:itel f flirrt: „Wxttakn beö l^iftorif(ä^en aSerern« für ben 5Rieberr]^eitt, 
in«befonbere blc alte (Sribli^cefe mn". 

%. 11. Die $)erau«gabe Wefer ^ettf^rift loirb burd^ ben toif* 
fenfd^ofttW^en 3tu«f^»§ (§. 6) feeforgt. D^elbe wcmiMt au^ 
bie ^tiiz^w^tn jum 9$et(eger, bot ftoften^untt unb bie SSerioertl^mtg 
jum SBeften be« SSerein«. 

§. 12. 5ttfbm äuffälje« unb UtÄuuben mtt§ bie Seltf^ri^ enfe^ 
l^alten: einen ^al^reöberl^t, fnmmarifd^c {Rcd^ung, SJerael^nif ber 
äRitglieber resp. ber neu ]^ln}ttgeIom»teiien unb audgef (i^iebenen, SJerjeid^^ 
nt§ be« a5erci««*©gent]^ttni«, ber ©cfd^cnfe, fc tote ber ©d^nlgeber. 

§, 13. Der »iffenf^ftltcä^e Slu«f(!^ut iat ju beftimmen, loel^e 
«uffäfte unb Urlunben In bic 3eitf<!^rift aufgenommen »erten. 3tt 
«enberungen ift ber «u^fd^ut nur unter 3ttftimmung ber ffilnfenbcr 

Digitized by CjOOQ IC 



— 9 — 

befugt S)ie ßtnfenbet ^^n iffte 9Umtn bem %tt^fd^a§ anjugeBen, 
unb loetben biefe 92(tmen abgebrudt, faU^ ni^t bte (Sinfenber ein 
Sfabcrc« toünfd^m. 

§• 14* 3ttr aufnal^me bcn (ginfenbuttgcn in ble 3ettf<!^rift tft 
nit^t erforberlld^, ba§ btcfclben ton iKitgUcbern l^crrfl^re«. ©ml* 
berimgctt l^aBcn nur bann 2lnfj)ru(^ auf aufnähme, wenn bcr «n«^ 
fd^ug fic bem 35cretn«jtt)e(fc entfjjteci^cnb flnbet. 

§• 15. !Die ?5eftfe|}ung bon Honoraren für bte ßinfenbungen^ 
töenn fotd^c beanfbtu(i^t toerben, lann auf aSorfd^Iag beö äu«fc^uffe^ 
bur^ bcn aSorftanb erfotgen* 

§. 16. 3n jcber ©eneral^SSerfamntlung (§.2) erftattet 
ber S3orftanb einen Serld^t, ber fid^ in ber erften jebe« Saläre« au^ 
auf bie finangiette Sage be6 SSeretn^ erftredt unb burd^ bte . 9ied^ 
ttuttg be^ ©d^afemeifter^ Belegt tt>irb. Slüe für bie @enerat*95er* 
fommfntig befttmmten 9(ntr5ge unb iDiffenfc^aftßd^en S3ortrSge muffen 
loentgftend bret Socken bor beut Siage be^ ^^f^^^^^^^i^^^ ^^^ 
^rfifibenten utttgetl^eift n^erben. %^ unb äJorträge, bie f^>ater oxii' 
gebrad^t »erben, fönnen nur auf benSBunfd^ ber OeneratSJerfamm* 
limg 3ur SSerl^anbtung founnen« 

§.17. eine reld^e ©antntlung bon Ur!uitben unb 
Sudlern jufammenjutragen, mu§ ein $au:))tBcftreben be^ SSereiu^ 
fein, ^wc SSermel^rung biefer ©ammlung au« eigenem Sefi^e fo* 
tool^I oW burd^ ßrtoerb bon 5Rid^tmitgnebern mBgüd^ft Beijutragen, 
toirb barum jebem 3ÄitgIiebe jur ^fli^t gemad^t. 

III. iledjte unb Pflx(i)Uti ber DEtttglteber. 

§. 18. !Ble aWitgßebfd^aft (§. 3) toirb ertoorBen burd^ «n* 
melbung bei einem SSorftonb^mitgUebe unb gei^t berloren burd^ 8[6f 
uielbung bei bem ^räfibenten ober ©d^afemeifter, ober burd^ ben Xcb. 

§• 19. SSänncr, bie fttl^ burd^ toiffenfd^ftUd^e Seiftungcn, 
burd^ ©d^ojlungen ober fonftige gSrberung ber aSercindjtoedc um 
ben SSerein . befonberd berb^ent maöfm, timm burd^ bie (Stenerol«' 
»erfammtung aU gl^renmitglieber aufgenommen »erben. 5Die 
(S^renmitglieber jal^ten feinen Säeitrag, genießen aber aUe Siedete bet 
Smglie^. 

§. 20.. 3ebe$ ättUgtieb i^at ben 3^^re«beitrag. (§• 4) in bet 
erften dal^re^pifte bem @d^a^meifter ober feinpiiSebottmäd^tigten 
))ortofrei ))i)ufte^. Unterbleibt fold^^i fo toirb biefer Beitrag 
mittele ^oftborfd^uffi« entnommen j. unb giit eine barauf folgenbc 
äal^Iung^bertoeigerung für Slbmelbung (§. 18). 

Digitized by VjOOQIC 



- — to — 

§; 21* Sebe« SIÄüglieb ffat ba^, SRe^t auf saetleHtgujtg m 
beap ®metatS3erfammIung in ^ei-fon ober inxäf Siothm^t, auf un^ 
entgeltliche 33enu|ä«ng berSSerein^*S3iWiotl^el, fo toieauf än^^ctrmpUx 
Ijeö 3a)&re^:fS3erid^.t«,. unb emjjfänst, inf^fevn f« xtW bara^f ber^ 
^^tet, bie übrigen a5erßffentüd;ungen ; jn ermä§igtetn ^reife^ mläjtx 
bie ^älfte beö Sabenpreifeö nnb in ber ©efammtfummc tinen S^l^o^ 
ler iäl^riid^ tiid^t überfteigt* ©obalb ber aSerein bie aJiittet befifet, 
löerben fännnttii^ ißeröffentlici^ungen unentgeülic]^ geliefert* . 

§• 22. Sei ber Sennfenng ber SSerein^^^^Sibliotl^el l^aben bie 
SSKitglieber fid^ na6) ben bom Slrc^iöar gn fteüenben Sebingunge» 
ju rid^ten nnb bie SEran^ortloften jn bestreiten. . 

§. 23* 3ebeö aRitgtieb unb e^renmitglieb erhält ein 2lu^ 
na]^nte^S)i^)tom* 

IV. jEeitung Jre« Wtxtim. 
. §• 24. S)er ^r&ftbcnt bertritt- ben SScrein mdSf Sinken, beruft 
nnb leitet bie ®eneratS3erfammInngen^ fotoie bieSSorftonb^fi^nngen» 
2)er ©tcöbertreter tritt in aSel^irtbernngöfällen für il^n ein* S5er 
©ecretär fü^t baö.^rotocott nx^ contrafignirt aöe änöfcrtignngen» 
®er fteßbertretenbe ©ecretär ift Sufto^ bc^ ganjen toiffenfd^aftlid^cn 
^paxQit^. SDer ©ti^afemcifter beforgt alle bie S3erein^*£affe betreff 
fenbcn Oefi^äfte* 

§* 25* Sieben brei getoal^Üen.SRitgliebem finb ber ^räfibent 
atttb ber @ecretär beö SSerein« gebi^rene 3)ätgfieber beö üjiffenfd^aft^ 
lici^ett aü«f(ä^nffeö* . 

§• 26. 5Der SSorftmtb berfannnelt fid^ regelmäßig ein Wlal 
bor ieber ©eneratSSerfammlung, um bie eingelaufenen Slnträge nnb 
)0iffeiif(j^ft(i<j^n SS^tr&ge gn orbnen nnb bie 9ied^nnng bed ®ä)a^* 
meifterö |n px&^m. 

Y. 9iw»MmQ Km Sttntmrei^to« 

§• 27. S5ei ben »efd^IÄffen ber ®cnerÄt«erfmnmfortg (§. 8) 
gilt einfädle ©timmenniel^j^ ber äntoefettbcn ober aSertretemn; 
3tt ©tfttntättberungm gi^Brt aber eine 8Be|t]^ett t>.o« brei »lertcttt 
unter toenigften^ brei§ig @thmnen. 3ft. bie^al^ ber ©timmen M ber 
erften SBeratl^img geringer, fo uio^bteäntfd^eibnng auf bie folgenbe 
®enerat93erfammlttng. t)ertagt toerben, totläft ncäfmaU beroti^ unb^ 
U>enn and^ loentger cdd breig^ ä)>Ntg{iiber amo^mb ober t)ertreten 
ffeib, entfiä^iben »irb. 

§. 28. 3ebe« 3Hitgßcb lannin ber ©emtal^SBerfarnmlntig 
fSr fid^ unb feine SSoItoad^geber im Longen ni^ mel^r att jel^ti 
Stimmen ffil^ren. 

Digitized by VjOOQIC 



— 11 ~ 

VI. 9i1f l^t» DttHmt 

§• 29- ©er @it bc« .SSercin« ift tti Äöltt. Uitter bkr ©e* 
ncratScrfammlunacn (§• 9) mag toetttgften« eine tn ÄJIn «nb eine 
Tir Dflffelborf gehalten toctbcir. 

VIF. €ran|!tattft^e «fPimmunfleir. 

§. 30. 5Da burd^ iBefd^tu§ ber ®enerat$BcrfammIung t)oiu 
16. auguft 1854 bic aJKtgrieber be« SScrftanbe« unb 2lu«fd^uffe« 
bi« jum 16. Sluguft 1855 gctoä^ft ftnb, fo foH bic erftc ftatuten^ 
madige SDSal^t auf brei Sct^rc ht einer tüä^rcnb ber erften §alftc 
be« ajJonat« Stuguft 1855 anauberaumenben ©enerataSerfamtttluug 
jpdteftcnö gefd^el^en. 

Ä5ln, ben 13. ©e^jtember 1854. 



Des OijforifcOßn Vereins für Öen JTiebcrrOcin, insöcfonöere 
bte arte (^^Otöcefe üotn. 

A. Sotfittttb» 

^räribent: SWooren, Pfarrer, in SBad^tenbonf. 
SStce^räfibent: ©agenö, üon, Sanbgerid^t^rat^, in ÜDüffelborf, 
©ecretär: Dr. @nnen, SSicar, in ÄBnig^minter. 
ärd^toar: Dr. Äreb^, in Söfn. 
©d^afemcifter: 3. ©ad^cm, ©ud^l^änbrer, in ÄBtn. 

Dr. (gtfer^, ©i^mnafiaUcl^rer, in «»In* 

%i\ätha6f, grieben«ri(ä^ter , in »cn^bcug^ 

Dr. «rcb«, «cbactcur ber ©culfd^en SSDlfft^aSfe niMn. 

C. SDtJIglieba. 
»aJ^erlc, «ector, in ^em|>cCfört bei iDBffdborf. 
%a^er$, Pfarrer, in mUiäf Bei Srefelb. 
$ei|el, aSicar, in ©teteborf ^bei S^a 
»etgratl^; ^. 3., Dr., arjt, in ®od^ Bei (Sim. 
Sin^f elb, Dr.^ ^^mnoftaUe^nr, in A9Cn. 
»lanco, greü^err tMW, Dr., 3nftiaratl^, in AM«. 
SUiBtrett, »fMcr, in fßmu 
SSder, Stiv Soi^^tiamt, in ®d^em 
Soed, ®iM!pfoxttt, in £eni))en/ 

Digitized by LjOOQ IC 



— 12 — 

S3otffonnet, ^mtatx, in fitatg^tttoter* 

Senn, Pfarrer, in SammerA^mf firetö SRontjioie. 

Sßxaffm, Stoplati, in ftafoentird^en. 

Srafelmann, Seigrer, in ©fiffcftütf. 

SBtaniat!^, 9[ug., Kaufmann, in Stiln. 

SBrel^nt/ Sel^rer^in Bttptn. 

^xtxtzniaS), Pfarrer, in ^tmmtt^iaSf M ©crgl^eitti. 

aStoder, "ißfarrer, in 5»iculcri, Ärei« ®elbem. 

SSruded, Jta))Ian, in $üte Bei Jtent:|>en« 

SBurget, S5tcar, in ©tegfcurg. 

SBu^f, Oefonom unb Ocomcter, 5KicuIerf Srci« ®elbem, 

(Samntann, 3. 3;]^«, @^u(bicar, in ©to^l^eim. 

ßarna»)/ bon, Oberbfltflcnncifler a. !3D., in Düffelborf. 

Slafcn, ^faxtet, in ÄJnig^tointcr. 

eiafen, Ober^^oftcommiffar, in fiatSftn. 

Slab^ bon ^ouffaitn, 9ientner, in Stiln. 

(EUmitd, fianbgcrid^t^ratl^, in SBarenborf. 

Coenbcr«, Pfarrer, in ffiemb bei ftcbetocr» 

eonH)eö, äbbocaUSlntoalt, in StUn. 

eramer, 3uftijrat]^ unb äbbocat, in Düffelborf. 

ßramet, Dr., in Slawen. 

ercmcr, ».; $famr^ in ^aöfiJ^Iag «rei^ ^rüm. 

S^aeU; ban ben, Pfarrer, in ^affratl^* 

®abib«, Deti^ant, in ©traelem 

ajcdet, Pfarrer; in Äird^l^eim ftrci« yt^tvt&aäf. 

®cbcri(^, St., ^rofcffor, in emmerlt!^* 

©rieben, Pfarrer, in $fitt ftrci« Äcnipcn, 

®uben, 93arBermeifter, in ^Btftgen bei fttofter (Eavxp: 

ebben, Dr., in ®ae«bonl bei ®od^. 

ebben, Jto^Ion, in ®t6t. 

Siffenbattl^, Sß., in S)fiffelbi>rf. 

f^al^ne, Stittergut^befi^er, ^and i^otanb bei S)fiffe(bi>rf. 

fjlicrbl, ganbgerid^t&^äffeffi^t, in «bin. 

gbrfter, SBfitBermeifter, in $e»q>en. 

gbrfter, Sanbratl^, iit ficnH)en. 

0ort^mann, 9lentner, in SättfoTt bei Sil^etnberg. 

Sournier, bon, ^ittergutöbefi^er, auf|;)au« ftoffd bei Stl^etnberg* 

f^riberid^d, Suftiitatl^ unb Stbbocat, in S)flffel^rf. 

ffnnlen, fta)>Ian, auf ^aM Com bei ©traelen. 

©olbfd^mibt, Dr., Pfarrer, in SRientftol^tt bei SDftiabrüA . 

Digitized by VjOOQIC 



— 13 — 

©ommel^l^aufen, $facrei>, fat 9%i^ber^eteifig« 

Otttttr um, Äaufmaott, in 2>flffcß»rf. 

t)ati ^aag, &Upff., Pfarrer unb £)ed^ant^ in Salcar« 

^agen«, öcn, «ffeffor, in SMffcIborf. 

^alle^, äSürgermeifter, in®etberm 

^ad^, 3)om., ®ttU6efiger, in ^elmaneH i^ Sa\)e{(en bei 3ffunt* 

^aentgc«, ®^mnafi«t©berfe]^rcr, in ftöln. 

|)artmann; Pfarrer, in Db€tb<>öettbi>Tf. 

5)cnbri(lf, ?. §./ ©ofcarb. u. ©tabtrat^, in (Soäf, 

^txitxli, SBattl^., JRitterguWbeftfeer, in Ucrbingen. 

^crd^enbad^, Seigrer, in Düffelborf* 

^crmfe«, Kaplan, in iBcnöbctg* 

$ enlctt, 0. 8amb,, Äo^Ian, Sinteren ®t. änton Sr. ftemj>en* 

C)eljbinget, a ». SB., Pfarrer, in (gfd^ bei@tabt!^l 

^od^fitd^en, ffaxxa, in @t ^ubert bei Smoftn. 

^odtx, SR., ©d^riftftcßer; in Irier* 

^oege«; atector, in SK.*®labbad^- 

§ocnen, SR. ^.^ 9btar, in Äenqjen. 

^oenöbroed^, üon, @raf, gu @d^(o§ f)aag bei®elbem. 

^oetjet, SB. bon, Srei^err, in iDortmimb. 

^onigmann, ?ßrofe[for, in ©ftffelborf, 

Herten, ?ß., ®ut«bep^r, in Senq^en. 

Softer, SSicar, in (SrjjeL 

^cöctt; Pfarrer, in Süberici^ bei 9ieug. 

|)ueögen, ©., ?ßrogi?ött!ariane]^rcr, in ©ip^)erffirt^. 

^u^^Ien^, ^a))Ian/ in Sad^tenbont. ^ 

^utniad^er«, Pfarrer, in Ädfn. 

3angcn, a, Dr., ^ßtcfeffoiv in gronlfnrt a. 2Ä. 

3oeftcn, ©ed^nt, in S^fiffelborf. 

Soften, 2., Kaplan, in SBad^tenbont 

Soften, iBfirgermciftet, in ^ütö^ 

ftanH)»©d^tttte, SScar, in @efe<fe. 

Sa^fei;, ®^mnafiat©irector, in 5Dlib^tcteifel 

Äanfmann, Dr. a., gütf«. 8&tt>ettftein. ärd^ibar, in SBert^^im. 

»aulen, SBud^pnbter, in ©üffelborf. 

Ätein, Dr., Dberlel^rer, in Sonn. 

Stal^, Q.f Sitcrat, in töln. 

Äreuber, g., öud^brucfer, in (guöfird^en. 

trufe, Pfarrer, in ^ffen bei 9iec«. 

Sammetfe, ^famr, in S3onn. 

Digitized by VjOOQIC 



— u ^ 

Scttbcrö, 2^eob,,®ut«ßcft^et,itt«»nig«betfBeiS8erg]^ctnt; 

ScriBett, ©ttt^Bcftfcer u, ^oftl^,, in ©refrat^ ^et« temt>eTt. 

Sierö, aSürgctmeiper, in Sc!lb^Drf &ci (Si?Mcni. 

Sieben, e., SRegierungöfecrctär, in M\t. - ' 

So6, »Ott, g., gteil^err, in ©efeetn. * — » 

Soe, üon/ %af, in SBiffin B«i ©etbern. 

So elfter, emerlt @J?nuiafteIfe]^r^t,'in 91eǤ. 

SüUborff, ©tenereinnel^mcr, in ©uiöBurg, • 

aWering, bon^^Dr., grei^err, in toln; 

9Kenfer, ^fauer, in Äerpen. 

5J»ooren, ©ürgermeifter, in Oebt M ^twüf^m. 

äWooren, X^., SSertoaltungöfecretär, tn Öebt &el ßcm^en. • ' 

maUtr, Dr. 3o^. ®e»rg, ®ifc^of bon SRunfter, in SWünfter. 

aRüIIet, (5^r.>. ©^mnafiami^ret, -in «ad^en, 

a»ünet, Dr. äBoIfg,, Slrat, in flöln. 

SWüfeler, Pfarrer, in Dbenba^ M 5Wflr^eint a. m): 

5»atfcefetb, ^Pfarrer, in SBarbc^en Bei 6(ebe. 

SR e 1 1 e « ]^ e i m ; taufmann, in ©eibern. 

5Woeber, iE., m aR.*®Iabbad^. 

Otto, gr., 5Regicrung«rati^ o, ®., in 5D8ffefcorf» 

Otto, 5Wotar, in ©üffelborf. 

^afd^, fflürgermeift«r, in Sotfmn^ei« trefclb, 

^f)inpp9, Seigrer an ber 1^61^. 33flrgerfd^nte, in Mn. ' 

?ßfi|, ©^mnafiatDberlel^rcr, in Mn. 

?ßn^, greil^err, ß. be, äRarqui« b« SWontBrun, in -^au« §ouBerg 

bei (glten Srciö SRceö* 
{Raffelfiep er, 5Rotar, in Slberfelb. 
5Reid^en«^)erger, 21^ ^pOUtthn^xcAff, in ÄBIn. 
SR ein, Dr. a., »iector ber 1^. Surgerfd^nle, in Srefelb. 
9t ei «ad er, Dr., ©^mnafiatOberiel^rer, in ft&In. 
{Reife, Pfarrer, in DBertt>inter. 
{Reniel^, in ©aeftenboni bei ättbrfcrf Äf ei« ©etbern. 
SReumont, Dr. med., in Had^en. 
SRingel^oben, ^arrer, in ©fl^teln* 
SRife, Dber^9legiernng«rat]^ in Stadien. • 
SRoeff«, S3., Saufmann, in ©elbem. 
SRoofen, e. 8., ©ut^befifeer, in ^&U. 
^umptl, Sl^>ot]^eIer, in 35üren. 

{Rtt^ö, e. bon, greii^err, ®(i^I.9ngenraebt Bei SBontem Ar. ©etbern. 
SRu^«torff; (Som., Sauf mann n. Stetlquar, in SReuf. 

Digitized by VjOOQIC 



— 15 — 

©at)cI«Bctg, Dr^ ^®^imt4fl<rtOtfetf(e^t?et, in ^aä)zn. 

©d^ae^Bcrg, öcn, ®xaf, ju ©d^tef ÄrlcfenfcM Äet ^xmitd. 

Bä^tä, Dr., ©^mnafiaöel^rer/.in S6Itt 

@^eii!, (S-K Slböocat, in Mm 

©d^cnl, ®uft/ äböocat, in mtn. 

®6fm\^, ^fartety in 83o(fum Sreiö-erefefc. 

@d(^nii^,^fatr€r, in M^mixoxäf Ärei« ©(abfead^, 

@(imi^, JRittcrgut^Befifeer, gu @d^l0§ SBinncnt^al Bei Xanten. 

©^mi^, earl 3of., (Serant ber !Deutfc^en ^olt^aü^, in ÄBtn. 

©(^5:|>ping, g., Sud^l^änbler, in ©üffelborf. 

©d^robet, Pfarrer, in ©enöBerg. 

©d^rötelcr, £)Ber^)farrer, in aSiei'fen» 

©d^ünbelen, ®., .^famr^in ©^eöen Bei SOScfet. 

©d^umad^et, Pfarrer, in tB(n. 

©mcbbind, ^farrer^^ in Surg an ber Sön^^er* 

©tetfelet, ©d^ulrector, in ©rlelenj. 

©teegntann, Pfarrer, in 9[fum. 

©tein, ^arrer, in Mn. 

©tcintocl^r, üon, 5Wajor, in 9ieng. 

©tiefell^agen^ J)v., fRtdct bt« .^tügt^mtoftunt«, in (Sn^jen. 

©tiegcr, 3ac., ©ut^Befifeer, Sleer^bommer äKü^le BeiSem})en» ^ 

©tommel, bon, grieben^rid^tct, in ißurtfci^eibt. 

S^erftcgen, ßonrector, in Xanten. 

STl^iöqucn, Dr.., ®i;mnafiaI*DBerIe]^ret in äWflnftereif eL 

£^iffen,JPfamr, in Ä»In. 

%ioma^, Pfarrer, in S6In. 

Zfiffcr«, ßa^Ian, in ®od^* 

SSaro, bon, ®raf, Saron bn SWagn^, ®6)lt>^ (^aen Bei ®t«aelen. 

SJillebo^c, ??rieben6rtd^ter, in ©flifen. 

SBatümont, 5ftotar, in ® eibern* 

©atterid^, Dr., "ißriefter, in SBonn. 

SedfBeder, 8anbgertd^t6ratl^, in ©fiffetborf. 

Segel er, Dr., SRegierung^:« nnb 2)Iebiginat9iat]^, in ßoBIenj* 

SBeHeffen, ©d^nl^fleger, in Qtfl Srei^^etbem. 

Sefterntann, ®erid^t«fecretär, in 33BefeL 

Serben, Dr.~ @., Seigrer an ber 1^81^. SBttrgerfd^uIe, in ^Un. 

2B e^ g Ol b , SSfirgcmt. u. 5Dir. b. lanbto* SofataBtl^. ÄWn, in ©tofel^eim. 

Sedier, m%, in ®BIm 

3aar, Dr., Srjt, in «Bin. 

äuccalwagUo 23^ bon, Sflotar, in ^ü<fe«»agen* 

Digitized by VJ0OQIC 



— 16 — 

gcftflcftcBt in ber »orftottb^fifetttig t>cvx 18* Sanuar 1855. 

%l)lx. egr. «Pf. 
Com 16. 5(u0ujl 1854 bl3 18. 3<^nuat 1855 eingegongcne 

beitrage oon 75 aRitgllebem 75 — — 

fJorto bei (Sorrefponben^ jwifdieit ben SSorflanbdmitgüebecn 

t)om 8. 3ull 1854 h\t 18. 3anuat 1855 ..... 2 l — 
Snferat In 9?c. 204 ber 5). SBoffö^. am 6. September . . — 28 6 
5)cögr. in 9?r. 247 ber Äöfn. Seltung am 5. September . . 1 3 4 

8ür ein (Saffabuc^ In 4« — 20 — 

gür Untcrfcftriftcnfammcin InÄörn 1 5 — 

aßerfenbung ber Statuten, nebjl (Slnfabung jum S3eitritt pr. ^o(l 5 15 6- 
Sür bad Ittl^ograp^icte @tn(abungd.^ircukr aur $$erfamm(ung 

öom 17. SRai 1854 2 — — 

iDrucf unb Rapier t)on 500 (lcin(abungen, unterzeichnet toon 
^crm gJfarrer SKooren, d. d. 5. 3uni 185*, 250 £5uit. 
tungdformularcn, 800 Statuten nebfl gJrogramm unb 600 
Ölnlabungd-^lrcularcn ba^u. , 18 15 9 

Summa . . ^^ 31 29 1 
»leibt Äaffenbeflanb am 18. 3anuar 1855 43 — 11 



83on ^ertn S3ucf)^änbfer 3- ^a4em in Äöfn: 

5Die S3ifdyöfe toon ^affau unb i^ie Seitereigniffe. %\x^ ben Ouellen be- 

orbeitet t)on 3. SdioQer. 
IJon ^erm ölcctor »alerte in ^Düffctborf be|]"en Schrift: 

a)ie fat^ot. Äirdjen ^^uffelborfö. Qxn Beitrag gur dJefcbicfite ber Stabt. 
Son ^enn ®.'S. Dr. (Scfer^ beffenmit $errn @onr. 9}oet)er herausgegebene Schrift : 

^ie Seneblctiner.^btei äR.-^fabbac^. (Sin Beitrag jur ®efd)id)te be$ 

4>eraogtl^um3 3ünc^. 
Son $errn StOLplan Dr. Cfnnen in 5(dnigdtt>inter : 

1) I9urg (R^einetf oon Dr. 3ul. iSßegeler. 

2) ^ie t)ier legten jturfürflen Oon gr^m. Dr. oon äRering. 

3) Beiträge jur Stati|lif ber preuflfct)en Ol^einlanbe. 

4) ^ier S3riefe oom Jturfürflen SKar granj. 

5) i6ranbenburg-9{eu6urgif(4er dteUgionSoergleicft unb S^ebenre^ep. 
Son $erm Sanbgeric^tdrat^ oon jagend in ^uffe(borf: 

Äölner Statuten unb Sc^reinSorbnung. 
aSon ^crm Pfarrer 3 i8. SB. $ei)binger in ©fcft bcffen Srfjrift: 

5Die (^ifel.a)efcf)i4te, Sagen, Sanbfc^aft unb S3ol!d(eben im Spiegel beut- 

fc^er ^Ic^tung. 
SBon ^erm Dr. itrebs In itofn: 

1) beitrage aur furfofnlftften ®efcfjid)tc. 93on gr^r. Dr. oon SRering. 

2) Commentatio de stabula qua praecipne ducatibns Juliao etMontinm 
libertas navigandi et commercandi in Rheno eontra Agrippinates vindi- 

' catar. Auetore J. W. Windscheid. 
SJon ^crrn [RectoT Dr. Stein in ©refelb beffen Sct)rift: 
i^rei Uerbtnger 3Beidt^iimer auS bem ^Qi\ixt 1454« 

Digitized by VjOOQIC 



5lnnalett 



listarisriiEü '^mm für teu IfekrrfiBm, 

indbefonbere 

t>it alte ©rjbiöcefe Äöltt» 



^ecaudgegcBen 

Bon bem raiffcnfc^afffic^en Äusfc^uffe bes TTereins. 



gtftcn ^efte« jtoeite Stbtl^eilung* 



Stöln 1855. 

5)tu(f «nb Sommifpon3.93erlag öon 3» ^. Sac^ent; 
$of-iBu^^anbler unb iBud^btucfer. 

Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQIC 



ülad franKifd)ie üipuarlantr auf trier ItnKm 
Ulieinfi^ttie. 

©ie granlen ctf(3^etnert in jtoet Stttl^etlungeit, bic eine unter 

tütt ?Ramett bcr ©alict; btc anbete unter bem Spanten ber 5Rt 

tjuarier. SHJä^renb bte erfteren bon ber Batabifc^^en 3fnfel cax^, 

auf toetd^er ftc juerft unter Sonftanttuö borlomnten, fid^ oBmäl^Iid^ 

hiT^ ba« ie^ige Selglen unb ba^ n^rblic^^e ?5ranfreld^ berbretteteU; 

»ernten bie Ic^tcren ju Beiben iSeiten be« SRl^eine^ unb l^atten fti5Itt 

ju i^rer $au^)tftabt. ^äfcn im Anfange beö fünften Sal^rl^unbert« 

^ttra pe l^tcr bie ^errfd^aft ber JRBmer gefturjt unb lebten aW 

fettpftanbige« SSott*). 5Ka(^bem il^r lel^ter Äi5nlg ©igeBert bon 

jfmem ©ol^e (Sl^ilberld^ emtorbet unb biefer bon bem falfränlifc^^en 

85nige (S^Iobtoig fiberliftet tuorben tt>ar, toirb ba^ ri<>uarif(3^e Oebtet 

ber öon bem tefeteren gegrfinbeten fränfifc^en Tlonaxä)k etnberleibt^ 

tritt ober atö 8anb ber 9?i^)uarier, olö fines, pagus, ducatus ober 

proYincia Eipuariorum ^) avi6) m^ biefer Sinberleibung nod^ 

fottoo^renb beftimmt l^erbor, Heber bie 2(uöbe^nung biefer 9li^)uarier; 

bie Den ben fatifd^en fjranlen beftimmt unterfd^ieben toaren, unter 

eigenen SSnigen unb eigenen ©efetjen (Lex Ripuariorum) lebten, 

W^^ bie berfd^iebenften Slnftd^ten. Um Snbere gu flbergel^en, 

jotoeid^en SJalefiuö, Sccarb, ber 2lbt JBeffet, ber SSerfaffer bc« be*» 

tfi^inten Chronicon gottwicense, Äremer, b. ßebebur u» 2l, in ber 

Sejümmung ber ©ränjen be« ri^)uarif(ä^en ©ebieteö gar fel^r bon 

einatiber ab; im Sldgemeinen ftnb biefe gu n)eit, bon Einigen fogar 

K^onbaö ®[fa§ au^gebel^nt toorben. htn richtigeren SBeg, mU 

^en ber genannte p[alix\^z ©efd^id^tfd^reiber Äremer eingefd^Iagen, 

^mott »icber bcriaffen, befonbe»« l^at bie« »• Sebebur getl^, 



««gl. 6. 42. 

') ü)iefe 9ludbiü(f e »aten gleid^Bebeutenb. )^af prorincia unb ducatus 

' ibentifc^ IDareR,*fo(gt mtd Lex Bipuariorum, tit. 31. 

Digitized by VjjOOQIC 



— 20 — 

bcr in feinem ,,8anb unb SSotl ber a3rufterer"0 bie Wx\i6ft gettenb 
ijiad^en toltt, bag 9iii>uarien mit bem ©etiete be« frill^eren f5Ini[d^en 
a3ifd^of^f^)renfleI6 jufammenfaüe^ fo ba§ eö ftd^ alfo ü6er ba« get 
brifd^e unb cleöifd^e 8anb Bio an bie SBaat crftrecft f)aU. Sei fot 
^eu ©.(J^ti?anfunflen fctibct ba« ©ebiet ber SRi^Juarfranfen nod^ fort^ 
tt)äl^renb eine in bielfad^er Sejiel^ung für bie ©efd^id^te toid^tlge 
©treitfrage, unb foü l^ier in 33ejug auf bie Knie {Rl^einfeite gum 
Oegenftanbe ber Unterfud^ung genommen »erben* 

®er Itbt {Regino üon $rüm erjä^It in feiner ß^roni! unter 
bem Saläre 881 ^), bie Storbmamien l^ätten bei einem erften UeberfaÜe 
gflttid^ (Leodium), äKaftrid^t (Trajectum) unb SEongern (Tun- 
grensem urbem) verbrannt; Bei einem gleiten Ueberfaße l^ätten fie, 
ba« ®ebiet ber SRi^uarier fiberfd^toemmenb, burd^ SKorb, 5Raul& 
unb 23ranb 5lßeö b^rnjfiftet, bie ©täbte S&fn (Coloniam Agrlp- 
plnam), ©ojm (Bunnam) mit benin bcr Siäl^e liegenben Safteßen, 
nämlid^ ^nlpiäf (Tulpiacum), Qüüä) (Juliacum) unb 9teu6 (Niusa) 
berbrannt; barauf (post haec) l^ätten fie bie ^ßfatj ju Slad^en 
(Aquis palatium), bie SlÖfter 6omeIimünfter (Indam), SKalmeb^ 
(Malmundarias) unb ©tabto (Stabulaus) in Slfd^e gelegt. ®a§ 
l^ier bie Drte toln, Sonn, Bül^id^ u. f* to. d« im ©ebiete ber 
9ti^)uarier gelegen bejeici^net toerben, baruber fann lein S'^dizl ob* 
ioalten; tool^I aber lönnte man Sebenlen tragen, baffelbe bon ben 
Drtfc^aften angunel^men, toeld^e nad^ ben SBorten post haec aufge«« 
ffil^rt toerben, namlid^ i?on ber ^fafj a« Slad^en, ßornetimfinfter, 
aJJafmeb^ unb ©tablo, Slber in ben Slnnaten bon gulba^), toeld^e 
baffelbe Sreignig berid^ten, lommen gerabe biefe Ortfd^aften in einer 
fold^en Serbinbung bor, ba§ fie noll^ioenbig aU in 5Rit>uarieh gete^* 
gen aufgefaßt toerben muffen: Nordmanni vastaverunt Camera- 
cum, Trajectum et pagum Haspanicum totamque Ripuariam 
praecipua etiam in eis monasteria, id est Prumiam, Indam> 
Stabulaus, Malmundarium et Aquense palatium. Praeterea 
Agrippinam etc. Slußcr ben genannten »erben un« nod^ folgenbe 
Drte afö gu 9iiJ)uarien gel^Brig angegeben: ®üren (Dura in pago 
Ripuernensi) *), glamer^l^eim (Flamershem in pago Ribua- 



1) 6. 151. 74. «rOgemeine« %x^ für bh» ©ef^i^tdfunbe beö fxeufifc^ett 
etaateö. I. @. 292, 293. 

2) Pertz, Monument. Germ, historic. I. p. 592. Secunda incursione . . . ► 
igne comburunt ; post haec Aquis palatium .... in favillam redigunt. 

') Pertz, Monument. I. p. 394. a. 881. 

4) Chronicon Fredegarii scholasticl ad aanum 761.» 



Digitized by 



Google 



— 21 — 

rio) *), Äcff cnid^ l&ci S3onn (Chestinaga in pago ribariensi in comi- 
tatubunnensi) ^^, ©öfteat, ein ftird^borf bei 3filid^ (Capeila quase est 
dicata in honorem S. Jnstinae martyris) ^), SBicf, im Ofißd^gaitc 
(Curtis qnae vocatur Wiel sita in pago ribuariensi) *); ferner 
ifi no(i^ gu fecmerf en, bag Ä8In bie SÄetro^oti« ber {Ri|)uarier ge* 
nonnt totrb ^). 

iCic genannten Drtfd^aften mfiffen im Slögemeinen ben Umfang 
9li}>uarien« (natfirlid^ auf ber trnlen JRl^einfeite) iejeid^nen, inbem 
in ber angesogenen ©tette ber tjulbaer 2lnna(en bcn ganj Sfti|)na^ 
rien- bie JRcbc ift 3ebettfaK« ift eine Orunblage getoonnen für bie 
äuffaffung einer ®teüe, bie man bielfad^ bei ber SSeftimmung beö 
Umfangeö öon Sii^uatien gur {Rid^tfd^nur genommen ^ot. ©iefe 
©teile, toclc^c in ben SInnaten ^inlmar'ö bon SRi^eim« ^) borfommt, 
gibt feine ripnarifci^en Crte an ; eö laffen fid^ aber, tüaö naiver i\xvx 
Siele ful^rt^ im Slttö^wi««^« i>te ®ränjcn be« SRi^)uarIanbe^ au« ber* 
felben ermitteln* @ic begiel^t fici^ auf bie Sil^eilung beö lotl^aringi* 
fc^ctt Sßeicä^e«, xoA^t im Oal^re 870 gta)ife^en Sari bem Sagten unb 
fiubtoig bem 2)entf(3^en ju SWerfen an ber 5Diaa« ^ioii fanb; e« toerben 
bafelbft bem Subtoig'fd^en Äntl^eile fotgenbe ©raffd^aften gugetoiefen: 
ComitatuB Testrabant, Batua, HattuariaB, Masau subterior de 
isla parte, item Masau superior quod de lila parte est, Liugas 
quod de ista parte est, districtum Aquense, districtum Trectis, 
in Kipuarias comitatus quinque, Megenensium, Bedagowa, 
Nitachowa, Saracbowa subterior etc. ©d^on ©d^annat l^at in 
feiner Eiflia iUustrata 7) biefc ©teKe für bie grmittelung ber rl^uo^ > 
tif(!^en ®<xxit jn .©runbe gelegt, aber bicfclbe irrt^ntfid^ fo aufgefaßt^ 
baB unter ben quinque comitatus bie namhaft gemad^^ten toenigften« 
tWtoetfc gu berftel^en feien, unb p(t für biefe fünf rij>uartfd^en 



*) Hincmari Bömensis Annales, Pertz I. p. 488; bann cBm bafclbfl p. 
582, tx>o ed l^eift: Demque com a partibns orientis reniens Blbna- 
riomm tenninos (Ludowicns) intrasset, in quandam regiam villam no- 
mine Flamereshem ad hospitinm divertit etc. 

^) Martene Collectio amplissima. I. p. 104. 

^) Martene I. c. p. 113. 

**) «ocombrcf« Urfunbenbuc^i L 32j6 u. 166. 

^} Colonia metropoliB Bipnariae, Egiobard de Tnmfrlat. 8. Fetri et Mar- 
cellini etc. 

«) Pertz I. 488. 

'j Eiflia illustrata, ober : ®eogtap^ffd)e unb l^ijlotlfc^e ©cf^reiBung ber 
Cifef, ^eraudgcgebcn «nb mit 5lnmerfungen toerfel^en \>on ®corg ©atfc^. 
I. 1. p. 70. 

Digitized by VjOOQIC 



_ 22 — 

0kme bcrf 9Mä^etigauO/ SBcbgait, ©fdgaiiv ftBIttgatt tmbSSonngau^ 
Um confcqucitt ju fein, ptte er itcu^ bem Sebgau ba6 Nitacho^a;^ 
Sarachowa «• f. t». att tt^)ttartf(3^« ®e*lct folgen laffcn mfiffen ; 
fx toenbet fid^ ater nad^ 5ftorbcn unb greift naäf bemöornigau nnt> 
ÄJIngau, um tDentgfieti« ble blefen <S>auen atigcl^Srigc ®egenb ttt« 
SRiipuarlanb l^meinjuBringen. ©d^annat'« berbienter ^crou^geBex: 
t^eift j»ar btefc äuffaffung niöft, gifet aber anif bic Sage 9ii^)ua=« 
rieit« berfel^rt an % ittbem et? baffclbe g. SB. gegen Dften öon beut 
Gebiete ber Ubier ober ftSIner begrängen lägt, toäl^renb bod^ 
HÖltt gerabe bie $au^)tftabt be6 Scmbe« unb fo gicmlid^ in ber 9Rittc 
beffeffien gelegen »or. 

Äremer*) l^ot ^» rid^tig- erfannt, bag bie fünf ri^>tfartfd^en ®<mc 
l^ier nid^t genannt flnb, bie noml^aft gemad^ten aber ber äieil^e nad^ 
um 9ii<>uarien l^erumliegen. 3ebod^ ift bieö. nid^t in ber ®eife ber 
@aQ/ u>{e er amttmmt, baß bie ©rängen biefer ®aue burd^aud mit 
ber ©ränglinie 8ti|>uarien« gufammenfaßcn* 9m SRorben toeif t er ber 
guerft genannten ®raf fd^ft iCeiftcrbont nad^ bem Chronicon got- 
wic. il^re Sage gtoifd^cn bem 8edt unb ber 3Raa6 blö ober 5EieIer* 
toaerb l^inau« an*), unb lägt, bann ba« ©an ber Sotabtr (Co- 
mitatum Batua) biö fib^r 9l^mtt)egcn l^lnau^ folgen. An biefc^ 
f daliegt pd^ ba^ ®au ber ^attuarier; einer urf<>rflnglid^ germanif d^en 
SBÖffcrfd^aft, »eld^e, burd^ ba« ißbrbringen ber fatifd^en granfen au« 
il^ren SBol^fifcen berbrängt, in ba« fianb ber ©ugerner (©igambrer) 
eingebrüngen toarj baö ®an lag um bie SReer« im ©etberfonbe ^). 
3« 6riben leiten ber 3Kaa6 lägf et nu» baö untere unb ba« obere 
a);aa9gatt bi« SRaftrid^t (districtus Treotis) folgen, too fid^ ffibßd^ 
bgg ®att bon gfittid^ (Liguas), Jftlid^ ber Districtus Aquensis 

1) «u^ ?. 3. 6eul tecfinct mit »lurfftdit' auf bicfe 6tctte bdö SRaijengau 
au 9iipuat(en: ^ca SRatfelb unb bie ^ix^e au Sonnig. iStne ^i|ioctfc6- 
topogtopl^ifcfie Untacfuc^^ng. (€<^u(«9co9i:<imm bed (S^i^mnaßumd au 
(Soblma- 1840.) 

2) Eiflia illustrata. I. 1. p. 90. 

^ Acta Academiae Theodoro-Palatinae, tom. IV. Pars histor. p. 178. 

*) a)er 0lcirf)«^of ZW, bie je^igc €tabt 3:^iel, lag in bemfelbcn. La- 
cojnbl. I. 132. 

^) (Sd lagen botin: (Rantmt^dP, ^ebeff! ober ^aifl, C^»^f , • <SIben a^ifcfien 
9{t^mmegen unb ^{tn^eim (oecgi. Laeonibi. I. 6b, »o bie genannten 
^rifi^aften angegeben ipecben nadi Ißonbom'd Q^^actetboef, 1. 32.). ^a« 
(S}au Batua i|l nac^ ben alten $atat)ecn benannt, meiere ftc^ in bem 
5|llic4en .$^ei(e bet 9l^eininfel toeibceiteten, mo fxd^ i^c 9lame in ben 
Sahbfcftaften Over- unb Neder-Betuwe hl$ ^eute erhalten ^at. (3«"f • 
i^ie i^eutfc^en unb i^ie ^^a^Barftätnme. pi 100.) 

6) Memorato Ansfrido in pago Hattnariensi et in Tilla quae yocatur 
Geizefurt super fluvinm Neree Cod. Lauresb. Kr. 23^ 

Digitized byVjOOQlC 



a«((^ot, ber hi^ im lte*ttrfl{fd^cn SSdfcnl&tttg reld^tc. Slad^bem er 

m wäf bem aWot^gtiu mi bcm SSebgau an ber fflbHd^en unb 

fübtöeftß^en ©röt^e i^e Sage« oagctelefcn; fagt er: „m^o iiObt für 

ba« totl^oringlfd^e ^ipnaxim unb fetae fönf ®raffd^aften fein am 

betet 9laum fi^rcg, olö bcrientgc, »elti^er jtoifc!^ ben üorBerfll^rtett 

®<mett unb S:>lftrtctett unb bcm rinlen Ufer be« »^ebtc« iefbibfid^ 

Hl ttrtb, tooritt tolr no^ ben ©flergau, ben ao^rgan, ben 3flr»>{d^gau, 

ben »Jtncraau nnb enblid^ ben Oflllti^ergatt antreffen/' !Daö ffot 

xm obvc nxäft feine «i^ä^tigleit; ber Befagte diarm »irb txm ben 

ftenarniteti fünf ®raff(!^ftcn nid^t an^geffiat; benn Sfttid^ öom SWaa«:* 

jott unb ffiblid^ tJom . ^attuoriergau lag ba« SKül^Igatt (pagus 

Moilla), tDct^e^ fid^ bon ^ringen 6ei »enio föbtid^ M« erlcleuj 

etfttctfte unb l^lcr an ba« Öfifid^ unb ÄJIngan gronjte* 2C&er aBgc*. 

^e^en tJotn SWü^Igau ft5§t ftremer neäf auf ein Oou, ba« fxäf, int 

®lbctf^?me^c mit feiner atonal^me twn fünf ripuarifd^en ®a«en, 

jtoif^ctt bie in ber angeffll^rten @teöe noml^ft gematö^ten ©anc 

unb ©iftricte einfci^ebt !Diefe6 ®aa, ba« SWcücnl^iniergau 

(paguB muanheim, niuenem, niuenhem) fd^Iief t Äremcr öon ber 

rij)uartf(!^en ißrcbing an^ unb muß e« au^f^Uefen, »eil bie ^ffl 

tm ffinf ©auen, bie er annimmt, mit ben frfil^er genannten 

Bereit« öoü x% ®ief?« ®au, toorin ba« ripuarifd^e Sieuß 

(Niusa) gelegen to>ar, gel^ört aber entfd^ieben ju 9ti))uar!en. ^a9 

baö t>or^er genannte aWül^tgau angel^, fo l^ängt bie grage, ob ba^ 

fdbe jtt 9tl|}uarien g^9rt l^be, mit einer aQgemeineren Sr&rterung 

SBer bie n5rbtt<!(^e ÄuÄbel^nung 8?i^)uarien« jufammem Qfnbem tt>ir 

biefe ^age t)emeinen, l^en U)ir e« mit Dielen ©egnem, namentUd^ 

mit ^. Sebebur }u tl^un, ber, tt>ie gefagt, 9?i)>uarien Aber ben gangen 

frfll^eren Klnifd^en a5ifd^öf«f<)rettgel auöbel^nt unb baburd^ bie obige Stuf* 

foffung ber ^tnlmar'fd^en ©teile, uad^tDel^er ba9$attuariergau,3)?aa«:» 

gon tc. um 9ti|puarien l^m liegen, unb ba^felbe begr&Qen, i^ertDirft* 

SMefenigen, »etti^e bem 9lt|marlanbe biefe Bebeutenbetlu^bel^nung 

geben, P|en il^re Sbtfi^t auf einen ^eilung^SReceg be« IaroIingi«> 

fd^ 99eid^^) t)om dal^re 837, in tod^ä^m t» l^lt^): Dedit 

(8ttbU>tg ber Ofromme) filio suo Carolo maximam Belgarum 

pariem, id est a mari per finea Sa&oniae ueque ad fines Bi- 

buariorum: totam Frisiam et per fines Bibuariorum comita- 

^) Villa Heringe in pagoMoela in einer Urfunbe t)om Sa^u 899 Bei Mart. 
coli. ampl. I. p. 248. (5t!clenj »icb genannt a. 996 iacombl. I. 107. 
') t). SebcBur : Sanb unb SSoff ber «ruüeret, p. 74. 
3) Amiales Prudentii Trecensis bei Pertz I. p. 431. 

' Digitized by VjOOQ IC 



- 24 — 

tu8 Moilla» Batua, Hanunelaaity Mosa^o etc. S>ie ®td{e, 
ä>el(^e ]&ei du Chesne In ann« Berünian. Moilla, Ettrahem, 
Melant, unb Bei Nithard hist lib. I. 6 Moilla, Halt, Traham- 
malant lautü, ttmrbc öott SBaleftuö fo öerBeffert: Moilla, Hattua- 
rias, Hammolant ißtcfc (Sorrcctur toirb Don 5ßerfe^ ber ben ofcig«« 
2eyt bietet, ti)ie mir b. Sebcbur ricä^tig gu fiemerlen fd^eint, mit Uö« 
re^t k)e¥tDorfeit, tl^eil^, toeil fie ftc^ burd^ S3er&inbuttg get^jenntet 
SD^eite jiemlid^ Uid^t ergiW, tl^eiK, toeit bie golgc ber ®antf bo» 
@fibert mä) 9torben gel^enb, boburd^ l^ergeftellt toivh. iBebor toir 
in bie ©teüe fetter eingel^en, looÄen toir für unfere Slttffaffung ber* 
fetten, \x>omäf bie l^etreffenben ®an^ tyon SUl^naxim aii^iufd^Iiegen 
finb, anber^mol^er ©tüfejjimcte beiBringen. 

S35a6 ba^ ^attuariergait, baö fid^ nkblid^ an baö Jßiebenl^i? 
mergou oufd^ttg; anit% fo bürfen toir ba^fette ttid^t, mag nmt bie Sor» 
rectur be« SSatefiu^ baö rid^tige treffen ober nid^t, gn 8iit>narien giel^en, 
iDeit bie ^attnarier neben ben aii|>nariem für fid^ qufgef ül^rt werben, 
unb gh)ar in ber ateid^ötl^eilung mm Sa^rc 830 : Ad Bajuva- 
riam Toringiam totam, Kibuarios, Atoarios etc. SBenn aber 
fd^ott ba« ^ottuariergatt nid^t mci^r ju 5ßi^)narien gel^örte, fo fonnten 
bie anberen niJrbUd^er gelegenen nod^ biel loeniger bajn gel^ören^ 
Stter e« lägt fid^ ble^ aud^ öon ben ®auen ^amolant, S^eifterbant 
unb SSatua beftimmt. nad^toeifen au« einem S^eitung«^9iegifter bom 
Saläre 839. . Subto^ ber ijrpmme tl^eilt nämtid^, nad^bem fein jtoeitei? 
©ol^n ^Itjin bott 9lquitanien im Solare 838 geftorben njar, ba«9ieid^ 
jloifd^en Sot^ar unb tarl in ber föeife, bat ein Zi)tii (ber bon 
Sotl^ar getoo^tte) oßeö ßanb iJftlid^. ber SRl&one, @aone unb SKaa« 
entl^ielt,, unb^ jioar nad^ bem 2:^eitung^9iegifter be« Prudentius 
Trecensis 2) bon ben ^Iptn an unb nad^ 9iorben fortgel^enb, unter 

*») Hludowici I. Capitularia bei Pertz HI. 359. • 

2) iöci Fem I. p. 435. Um vmfm Öett)er«fa|»:un3 bem Scfet »crflanMtcft 
iVL madim, tjl eö am geeignetflen, bie ganje eteüe f)iBX mtt|ut^ei(en : 
Quorum altera regnum Italiae partemque Bargundiae id est vallem 
Augustanam, comUatüm Vallissorum, comitätum Waldensein usque ad 
mareEhod&ni ac deinde orientalem atq[ae aquilonalem Khodani partdiA 
nsqne ad comitätum LugdmienBem, comitatom Scndingium, comitätum Wi- 
rascornm, comitätum Fortisiorum, comitätum Suentlsiorum, comitätum Cal- 
montensium,ducatumMoselli*corum, comitätum Arduennensium, comitätum 
Condonusta inde per cnr&um Hoeae usque in mare ducatum Bibuariorum, 
Wormazfelda, Sperohgouwi, ducatum Helisatiae, ducatum Alamanniae, 
Curiam, ducatum Austrasiorum cum Swalafelda et Nortgowi et Hessi, 
comitätum Toringubae cum marchls suis, regnum Saxoniae cum mar- 
chis suis, ducatum Fresiae usque ad Mosam, comitätum Hamarlant, 
comitätum Batarorum, comitätum Testrabenticum, Dorestado. 



Digitized by 



Google 



— 26 — 

Sbtberem ben Ducatum Moselliooruin^ Comitatum Ardueanen- 
mm vmb ben Comitatum Condorueto (Sonbrufengatt, })i>ifd^ti 
%amur imb äßaftrici^t). S)arauf Iä§t bad 9tegififcer ba9 bem äRaa9« 
Ufer entlang getegene Sanb (inde per cnrsum Mosae ueque in 
mare) folgen, 9£]^ üicr iitm Duoatus Eibuariorum, wnb nimmt 
bann feinen SSeg naäf ©flben, bad fd^cn f rüi^er genannte Wto\tU 
(yerjogH^um ü&erft^ringenb, mm @)>e^rgaue, Slfag, ge^t bann i\&\äf 
jum alkmonnifd^en ^ergogti^nm unb nörbtid^ burd^ ^aiern^ Reffen, 
S^firittgen, ©ati^fcn 6i« jum Ducatus Fresiae, xdo e« toieber eine 
{ütli^e Slid^tung btö gut 3)laad nimmt unb bie (äraffd^aften Ha- 
marlant, comitatum Batayorum, comitatum Testrabenticmn etc* 
itam^ft ntac^t« ^iefe ©raffd^aften l^ätten aber nid^t noml^aft ge« 
ma^t toerben biirfen, toenn fic in bem frül^er genannten Ducatus 
M)aariorum \) enthalten getoefen UKiren. >Da| bad Maa^ian, ba^ 
man auf ©runb btefer ©teile ebenfaSd ju 9ti^^rien gtel^en U)i(K, 
me oud^ bie ©egenb b^n Siongern unb 8ütti<^ nid^t baju gel^brte, 
ia|t fid^ aud^ au6 ber @. 20 angeaogenen ©teQe bed Stegino ^) ent<< 
ne^en, too ein Singriff ber ^crbmonnen auf biefe ©egenben in ®e» 
genfo^ gel^rad^t ift gu einem Eingriffe auf bad ri)>uarifd^e Gebiet. 
S)cumad^ finbet fid^ aud^ bei feinem ber l^ier gur ©^rad^e fommen* 
ben ®aue ober bei einem in biefen (Baum borfommenben Orte ber 
äufofc, bat c^ i^ pago, ducatu, provinoia. Ripuariorum gelegwi 
\A, mai^renb bie^ bei ben ®auen, bie fid^ beftimmt atö ri))uarifd^ 
emiefcn l^oben^ g, 93* bei bem 3älli>id^gaue, SSonngoue ic. ber gaü ift. ^) 
%ad^bent n>ir bied boraudgefd^idft unb bie §rage eigentUd^ fd^on 
etlebigt l^aben, fönnen toir gu ber ©teUe felber übergel^en> Wian 
^ bie SBorte: a mari per fines Saxoniae usque ad fines Ei- 
buariorum . totam Frisiam et per fines Bibuariorum comitatus 
Moilla etc., fo berftanbcn, »ie fie auf ben erftcn S3lict fd^einen ber* 
ftottben loerbcn gu muffen, bag grieötanb (Frisia) an Sßt()uatien 
grange nnlx bie genannten ®aue, f^burd^ bad. Gebiet ber 9ii|>uarier 
W* im ©ebiete ber SRij)uarier gelegen geioefen feien. Um bie ©teße 



3n blefet Stelle finbet aucft b!e ^tnfic^jt, »elc^e SSIntcrtm unb SWoorcn: 
iDiocefe Stbhx I. p. 18 audfptec^en, baf bei ^uffel^au unb bec ganae 
j:antif4e ^rc^ibtaconal'^eiicf tt>o^I ^um Dacatos, abec nic^t gum Pagas 
Ripaarioram gef)6ten, i^ie SBibeilegung. ^a| bie Untetfc^eibung ^to'u 
fc^en dacatus unb pagns Ripuariensis nidit l^altSac iß, batauf f)at f^on 
\>. Sebebur aufmcrffam gemacht: ^idji^ I. S3b. p. 305. 

2) Pertz L 592. 

^) 5)iefc S3emecfung machen mit fllcc^t ©intetim unb SWooten I. c. 

Digitized by VjOOQIC 



— 26 — 

tM^llg ju üerftei^cn, vm^ mm folgenbc @afejeid^nung aimenben: 
Ludowlcns dedit filio suo Carolo maif imam Belgarum partem 
id est a mari per fines Saxcmiae usque ad finesKibuariorum: 
totam Frisiam et per fines Eibuariorum comitatus etc., b* ^. 
Sttbtotg 8«6 feinem ©ol^ne Äatl ben gröf ten Sl^etl SBelgten«, nämCt^ 
t^Dtn SRecrc an- an bit ^Jränjc ©ad^fcn« l^intotgO ^i^ «^ 
ba^ ®eWet bcr.9ii^)uarier: gang gricÄanb (bet S&tnaKft beginnt im 
Sterben) unb bon bem (Seilete ber 8tit)ttarier l^intocg (ber 
ainnatift Beginnt im ©üben) bic (Saut ü)ieiüa xc. SBte iinfiax\)pt, 
fe mng man cud^ l^ier ben ^Ragftab für bic (grflärnng be^ ©äfti^U 
ftefier« au« beffcn eigener 2lu6bru(f«toeife entnommen: »ie Bei bem* 
fetten per fines. Säxoniae maximam Belgarum partem ni^t 
ffü^i baö burd^ ba^ fäd^fifc^e ©eBiet fjxn ober im faiä^ft* 
fd^cn <SeBict liegenbe SBtCgicti, toie per idem mare usque 
ad Frisiam, tod9 in bcrfetten @teüe »eiter unten borfemmt, ntt^t 
i^i^t: ba« burd^ ba« 50teer l^in/ im ®eBtete be6 SReere« 
gelegene 8anb, fo n>itt er.aud^ per fines Eibuariorum comitatus 
etc. nid^t aufgefa|t l^aBen att @aue, bie burc^ ba6 ®eBtet ber 
9ii)>ttarier l^in, im ©eBiete ber 9ti^3uarier liegen, fonbern 
per fines Ripuariorum l^eigt: bie ®r5nje ber Äi^JÜarier 
l^ittburt^, en tl an g>oteer, ba bie ätnfgäl^Cung eine fi>rtfd^reitenbe 
SBctoegung entl^äft, bon ber ©ränge l^er, mde aßnibus^ »ie e« 
f erfe rid^tig erffärt. 

können tüir bemnad^ bie SebeBur'fd^e Stafid^t, t»onad^ ba« 9ü^ 
^ttortanb mitbem @t)rengel be« el^ematigen fölnifd^en <grjbl6t]^um« 
gufammenfättt, nid^t t^eilen, fo (iegen iebod^ in ben n&rfelid^en Orangen 
9M^>uarien« gugleid^ bie ©rängen eine« gr&geren geiftlid^en ^xtx\^ 
gett, tiäntßd^ be« jantener 9lx6)ilo\actmat9, ba« btefleid^t m^ einem 
jantener 8anbBi«t]^mn'^erborgegangen ift, ^) 

SRod^bem »ir bie ftremer'fd^e anffaff««« ^^ ®t^öe in C)int 
mar« «tonatent^ett« Berid^tigt, tnbem n)ir bie ^Ofl ber r'UHtariWen 
©aue berme^rten, . tl^eit« gegen bie Angriffe bon ©eüen gebeBur'« 
fidler gefteOt, inbem toir mehrere OJaue, bo« C)<ötttartergau, Wiaa^ 
gau u. f. to. al« nid^t rii>uarifd^nad^tt>iefett, nad|bem »ir fomit bie 
rH>uarlf(ä^en ®aüz ermittelt l^aBe«; fSnnen tt)ir bagn üBergel^en, in 
biefen ®auen a(« Beftimmt Begrängten aSertoaftungöBegirten ben Um^ 



1) 60 lautet bic «4tl0€ UcBetfetung be« per in Suben'ö ©ef(f)i(^tc be« 
bcutfcf)en SBoIfeö 5. «b. p. 390. 

2) »ergl. bic gtünblicüe SRotioflrap^ie i>on 3. SRooren: ^aÄ bottmunber 
Sltd)ibiaconat p. 33 ff. Stbin unb 5Reuf, 1853. 

y Google 



Digitized by > 



— 27 - 

fang 9tt(>uarieti9 gettaner batjufleflen, al9 er bnxäf bte Sage eitt» 
gdner Ortfc^aften bargeftettt »erben famt* 

5Dtc grcuifen «ätnHiJ^ att ß^rmonlfd^ ©5(fetf<j^aftcn ittib aui^ 
b« 9K^>narfranlen tl^eitten tf)x Sanb in ©oite ein, benen ein mit nti^ 
»airif^er nnb tic^terli^er ®c»aft att^gerfifteter ®raf i^orftanb. 
©iefe ®rofcn tourben tu aftgermonifiä^er 3ett i^on ber ®oIte*8Ser:^ 
fammümg Of in ber fr5nlif(!^ett 3ett J>on ben Königen getoS^ilt. ^) 
5Die ©Oüc jerfielen toieber in Senten, uttjjrflnglid^ eine ©erBinbung 
wtt l^nnbert fjamiüen, benen ein Sentgraf (Centenariuö), jjorpanb. 
S%enb t>or baö gorrnn be« ©augrafen grBf ere ®a6fm gel^iSrten, 
3Sorb, SRottb, Sranbftlftung, ^Iflnberung, Serftüttimelwng, Diebftal^I, 
ata^enrduB/Xleberfafl :c. tourben an bent ^eri(ä^te be« Sentgrafen, 
bet mit bem %obt ober mit bem Serinfte ber gfreil^dt nid^t betrafen 
binrfte, Heinere ©ad&en vorgenommen. *) 

S)a§ toir in bem ®ebiete i)on Sti^juarlen ntel^r aW fünf ®aue 
antreffen^ fielet nid^t im S5Jiberft>m<!^e mit bem S£^eilung«^9legifter 
öoTi 870, n>eii in bemfclben^ toa^ tool^I gubemerlen ift, tjon quinque 
comitcOus (®raf fd^aften), nid^t ^on qtdnque pagi bie SRebe ift. 3m 
nennten Sai^rl^nnberte n?ar ed namlid^ nici^td Ungen)S]^nIid^ed mel^r^ 
baf pagi unter einem comee ftanben, bag tilfo me lerere pa^ 
einen conaitättis au^mad^en. 

Serben in ben einjetnen {e^t auf}uffi^renben ®anen Ortfd^often 
mit bem ^n\a^t genannt, ba§ pe ri<)uartfd^ finb, fo »erben toir 
toauf ate auf einen neuen ®runb, ba« ©au felbp ffir ri^)uarifd^ 
onjttfd^en, aüfmcrffam nftid^en. SBeginnen toir im ©flben, fo füllen 
bie ri^uorifd^n SDrtfd^aften SBonn unb Äeffenid^ auf ba« tll^r* ober 



!Das A^c- ober Xonn-^au. 

ftt)x^ nnb Sonngau finb immer für ibentifd^ gd^alten toorben, 
Dbgtdd^ man »erfud^t fein fönnte, fle für öerfd^iebene ®aue ju ffaU 
ten, »eil bie bem Sonngaue jugefd^riebentn Örtfd^aften nS^er bei 
Scmt, bie bem ^rgoue gugefd^riebeuen ber Sl^r n&l^er Uegen. S^n\t 
^ot e« mit {Red^t t>. 8ebebur*) für nötl^ig gel^attcn, bie3bentität> bie 



*) Tacit. Germania XIL Elignntar In üsdem concilüs et principes qni 

jora per pagos vicosque reddnnt. 
^ Lex Bipuarior. Tit. LIU. Si qois judicöm fiscalem , qaem Comitem. 

vocant, interfecerit etc. 
•) eicü^orn, etaat$. unb ^ec^tögcfc^ic^te. I. p. 218. 
*) atc^iö. i. p. 301. ^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 28 — 

«tan ftlflf(!^tt>et9enb annahm/ ttad^gtttocifcti. ©er erftc ©runb jebod^, 
ben er barau« l^erleltet, bag 1070 fotool^t ©dborf (er nteint ba« 
an>tfd^tt Söontt unb ©rfil^t ßelegeitc Dorf) ate ©htjig unter einem 
©rafctt, gjamen« ©icco, ftanb, ift nld^t gubcriafftg; eö fann namlid^ 
au^ ein anbered SBalbcrf genteint fein, näihlid^ baöjenige, ttjel(3^eö 
föbCid^ ber Sll^r, in ber 5?a^e bon fjranfcn, einent jum SB^rgaue ge^ 
l^&rigen Orte, gelegen ift, 8lu(^ ffll^re 16) nod^ an, ba§ SRemagett 
(regamaga super fluvium ara) in einer Urfunbe bont Satfxt 856 
im ©onngauc genannt toirb, 

Die nal^e liegenbe ^^age, ti>ic bicfe« ©an ungetoöl^ntid^er S38eife 
3tt ber boj>^elten Benennung gefommen, ift nod^ bon 9Jiemanbem Be^ 
rfil^rt »erben; nnfere SSermutl^nng ift folgenbe. Daß baö ®anf 
um xotlä)t9 e« fid^ l^icr l^anbelt, üon bem äll^rfluffe bic erfte nnb 
bon ber ©tabt Sonn feine jtoeite Benennung l^ergcnommen l^abe, 
fann feinem 3^^fct unterliegen. Sluf ber rccä^ten 9ti^einfette, too 
flermanif(ä^e6 geben im ©anjen bon römif^em Sinflnffe frei blieb 
unb ber ©täbtcbau im allgemeinen nid^t auffam, toaren bic ®aue, 
nad^ Slfiffen, bergen, ffiälbcrn n. f. tt), benannt. Da^felbe mu|i 
an(i) auf bem linlen 9?^einuf er, too meift S58Iferf(i^aften germanifd^n 
Urf^jrnng^ n>o]^nten *), ber gaß getoefen fein, el^e bie IRiJmer ba^fclbe 
eroberten, 5Rad^bem bie atBrner^^^errfd^aft geftürjt tt>ar, fanben bie 
granlen bie borriSmifd^en 3"ftänbe nid^t mel^r ttjicber: ftatt ber an 
m^ftn, DueHen, SBälbern jerftreuten $8fe fanben fie ©täbte ober 
ftabtä^nlid^e Äaftette bor; e« l^atten fid^ in ber ©egenb, mit loetd^er 
tt)lr e« l^ier in tffnn l^aben, bie ©täbte unb Äafteöe S8In, 95onn, 
3fll^)i4 mUä) erhoben, unb t» ift ieid^t erttärltd^, ba§ biefe ^uncte 
bei ber S5encnnung ber ®aue bur(!^fd^Iagenb fein mußten, bal^er benn 
ba« Söfngau, aJonngan, 3uf}>i^gau unb 3ülid^gau, SJei einigen 
(Sauen mod^te fid^ neben bem neuen nod^ ber alte SRame erl^aCtcn, 
unb borau^ fd^eint e« ftd^ gu erflaren, baß baö ©onngau aüd^ nod^ 
unter bem älteren Slamcn Sll^rgau borfommt. Diefelbe ffletoanbtniß 
mag e« l^aben, wenn ba« Äolngau aud^ ®ifgau, ba« Duisburger* 
gau aud^ SKul^rgau genannt loirb; baß 9iu^r«* unb DuiSburgergau 



^) Martene coli. ampl. 146. 

2) Caesar de bell. gall. II. 4. Caesar sie reperiebat plerosque Beigas 
esse ortos ab Germanis Bhennmqne antiquitus transductos propter 
loci fertilitatem ibi consedisse Gallosqne, qui ea loca incolerent, expu- 
lisse. — Ucber ba« ©erJ^ältnif bcc ©clöiet ju ben übrigen ®aölcm 
fpti# treffenb Soebell, ®tcgor bon Jourt, p. 456. 



Digitized by 



Google 



— 29 — 

atal^rgaue gel^öxig angegekn kDtrb. ^ 

®c]^cn t»ir jefet ju bem Umfatigc bed ai^i> ober »oiwgattc« 
ü6er. Urtimbüd^ toetbcn fofgcnbe Ortf duften in bcmfclbcn gcHoittit: 
812 villa Melenhenx in pago Bunnengao ^), SWcl^Iem* 844 villa 
chestinaga in. pago ribariensi in comitatu bonnensi ^)f ßeffenid^ 
bei SSotttt» 864 locus nuncupatus Lezzinich in pago Bun- 
nensi *), Seff eni^. 867 villa Eaterestolirp in pago Bunnensi ^), 
SRetl^er^borf Bei S3onii. 898 villa pissunhem in pago aregeuue ^), 
$iffett]^etm bei 'SSiz&tnffmt* 941 villa brienich in pago bun- 
nensi. 7), aSrenlg bei Sdmn. 970 vüla Ingermaresüiorp in paga 
Bonnense in comitatu Herimaniö), ©immcr^borf. 993 villa 
Brunnenheim in pago Bunnechgowe vocato ao comitatu Her- 
manni palatini comitis ^), toai)x\ä)tinliäf Sornl^int bei iöomr, in* 
bem iÖDtn 'uiib iöronn butd^ SBuiJ^ftaben^SJcrfefeung ane einanber 
cntjtel^en. 1020 curtis quaedam Moffendorp in comitatu Ez~ 
zonis palatini comitis in pago qui dicitur punnegovwe ^°)^ 
SDiuffenborff* 1064 locus Sinzeche in pago Archowe Sicconis. 
comitis ^^\ ©injid^. 

"S^mäf biefe Ortfd^aftett ift bie Slu^bel^nung be^ Sl^r* ober 
Sottttgaucö in ber JRid^tung öon ©üben m6) SRorben am beften 
bejeid^net: fiiblici^ gt:eift eö über bie ^x (@injig); aU närbli^fte» 
^uttct l^abcn toit Srentg, ffiblid^ bon ©ed^an; bie aBeftgränje tagt 
\xä) am tocnigften erlennen- Sluf einem onberen SSJege gelangen toir 
' JU einer genauen Senntnig feine« Umfange«* g« faüen nämtid^ im 
^gemeinen in ber !iDi5}efe ^iln t>k @aue mit ben !Decanaten 3n« 
fommen. 3l(« man namßd^ im nennten ^al^rl^nberte bie le^teren 



Lacombl. I. 205. 
^) I^acombl. I. 30. 
') Martene collect, ampl. I. 104. 
^) Lac. c. p. 175. . 
*) Lac. c. p. 185. 
Lacombl. I. 81. 
') Lacombl. I. 93. 
«) Lacombl. L 111. 
5) Scheidt orig. Guelph. IV. p. 469. 

*o) Lacombl. I. 156. ^Dctfclbc Ort fommt 913 Dor: villa Muffondorp 
noncnpata in pago Funnegowe in comitatu Eberhard! Scheidt orig. 
Guelph. IV. p. 276. 
^0 G&ntber cod. diplom. rheno-mos. I. p. I4l. ^erf«{Be £)ci fommt 
1065 -Doc: Sinzeche villa in pago Archouye Pertoldi comitis sita^ 
Lindenbrogii scriptor. rer. germ. septentr. f. 180^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 3Q — 

(decania) timx^tftt^ f^Iog man \iäf tat bie. \d)on ^otifaobmt &&x(^ 
(Sintl^etlung naturgemäß an, xoit ia SHtü^on unb ©ertd^i^ti^efen ma^ 
germanisier Seife ni^Sft getrennt; fonbeim in einanbjer bemsad^fen 

3Kan l^at bie Sln^t ai^geftdtt % .b(j5 bie ($m^, »d<ä^e.ma». 
in ber .^robinj 9ii)>tt(»rten bom fiebentett unb ad^ten Solf^rl^nbert 
bi^ 3ur äluf t&f ung ber ©au^äSerfaffung finbe, ntd^ ntel^r bie urf)>rflng^ 
(i^eU; fcnbern Sl^eile bon <S$anen^ (Renten feien« ^ie ®ane felbft feiest 
urf)>rfinglid^ gr&gir unb mit ben Slrci^biaconaten ibmtifd^ getoefen. 
fjiernad^ toörben in bem auf ber Knien »l^einfcite gelegenen lE^citc 
ber altföfaifd^en ÜDiöccf« nur brei ien ärd^ibiaconaten bon SBonn, 
SXiix unb 3Canten entf))red^nbe ©aue geloefen fein, n^i^renb beren 
im neunten, yü^nXm unb etlftendal^l^unb^rt^ fc^on daS)u^enb, unb 
gioar atö ®iiiXit, ^txxarxixi toerben. £)te Sntftel^ung ber geiftßd^etr 
unb toettlid^en »crtoaltung^fl^rengel int ÄMnifiJ^en ift ein fd^r bnnl* 
led gelb, bad bieQetd^t nie l^itdongli^ tpirb oufgel^eliEt n)erben« @0' 
toirb e^ wx^ "mtlijl iföiemanbem gelingen, bie genannte. SSnnal^e mit 
l^intängli^en ©rilnben feftgufleQen. !Die ri)}narifd^en ®raff^aftett 
(p. 351 beö genannten ^.U(i^e^) foü^n nun buri^ SEl^jcöung ber 
®QM, na(3^bem bie (e^term gtcifd^en Silbern unb SSerb>anbten erb»» 
Vxii gett>orben, entftanben fein. Sei biefjer ßrHarung«tt)eife toirb 
aber fonberbarer SBeife fifeerfel^n, baß bie ®ane (bie bermeinten 
Renten) atö fol(i^e ^n yi einer 3^ borfommen, t»e bie Qn^Iid^tett 
berfelben nod^ niii^t eingetreten n>ar. @o tommt bod (Sifelgau \iim 
763, ba« SSonn^ ober äl^rgau \^m 844, baö 3üß(i^au 861 , bo« 
3öl|»(i^gan fogar f^on 699 bor* Sanbau fud^t nun bie urf^>rflng» 
U(i^en ®cüxt n^emgftend annäl^erung^teeife borjuftetten. iSonn^ Vivb\ 
3üt<)id^gau foüen i. 33. ein einjigcß ®au gebitbet l^aben (p. 262), 
»eil e^ in einer Urfunbe bom Öal^re 856 ^eiße: in comitatu tul- 
piacensi et bonnensi. aSorab ift eö nntt>a]^rf(i^einüd^, ba§, na^ 
bem 200 Saläre (ba« 3uH)id^gatt fommt ate eigene« @an fd^on 699 
bor) ein ®au in jtoel S^^eile gerriffen todr, man in einer aJerlanf«* 
ober ©d^enlung^Urlunbe l^a6i fo langer 3^it bie nrf|>rüngH(]^ S9er^ 
binbung no(!^ l^abe anbeuten looQen. 3(ber bie Folgerung , toelci^e 
Sanbau mac^t, ift aud^ bur(j^au9 nid^t geboten. @« l^eißt in ber 
bon il^m ang^ogenenUrlunbe: Dedimus in comitatu Tulpiacei^i 



1) ^te 2:enitotiett in Sejug auf i|te IBUbung unb C^tmidNlmtg, bon Dr. 
®eoTg fionbau. .^ambttrg unb Otoi^a, Bei Snebtic^ unb Hhbread 
qjert^e«. 1854^ 

Digitized by VjOOQIC 



— Bi- 
et bonnensi in vUla mmcupante Bullmgeaheim curtem etc., neo 
non et in alk) loco, qm didtur Stratfeld curtim etc., in villa 
quae didtar pissenhdm etc., et iater duos piscenheim et Gl- 
sonbova super fluvium ara et regamaga etc. S3^n ben genannt 
tett Oi^aften gel^ttn Sd&ik^mt, ©ttodfelb jum Bfll^tci^aau, 
^iffmi^eiin, Slemage» gmn iB^^n^ eber ät^Tgaue. SSktum fotl man 
nidl^ magere Drtfd^aften aM in })i>et @auen gelegen bejetcl^mn ttn« 
neu, tnbem man bie ®aue ^ototi^l, at^ bie Orlfd^ften neben einan« 
ber anfß^rt, bef^erd, tüvm beibe ben conttal^trenben ^tiltn n)^]^t^ 
bdEannt finb? §etner foQen "SJliJi^U nnbdüßd^gau ein eingige^^n 
gebt&et l^oben; er (fliegt bied au9 einer Urtunbe k>om dal^re 898> 
toorin eö ]^el|e: in pago Muolla in Julichgeuue *). ^vma^\k 
cittrt er tmgenan> tnbem er. bad et jtDifd^en MuoUa nnb in Julicli-* 
geuue audlä|t ®e^en n)tr biefed et, fo folgt bad ni^t, l9a^ er 
folgern )si(I; ed lel^^t bann biefetbe ^unnä^tnig mie oben n>ieber. 
SBenn ed in einer Ur&tnbe bom Solare 953 ^) l^eigt: et comes 
idem Werinfredus abba Warnero comiti fideli nostro qnid- 
quid habere videbatnr in villa Nobas dicta in pago Hdflenfli 
in comitatu Tulpiaco id est curtem bonsun etc., fo ift l^ier ber 
pagua Heiflensis in berfelbcn SBeife gu berftel^en, »ie mitunter b« 
pagus Arduennae, bag er nömtid^ nid^t fon)ol^I ein ®aii in ber 
gekDü^nUd^n ^ebeutnng emed befttnmit begrängten (S^erid^^begide^, 
ate tixdrmifx ein groie« SBatbgebirg^knb begeid^net 9- 

!Da^ SG^r« ober iöonngan, toorouf ed j^ier anlommt, fäOt ju» 
fammen mit ber 9l]^r^S)ecanie (decania arcuensis). !&er E^btifd^e 
(Srgbifd^of 3Inno übergibt im dolore 1067 ber Don il^m gegriinbeten 
@ttftd!ird^e bed 1^. @eorg gn ^In decaniam quae nostd Juri« 
erat super omnes parochianas ecdesias in pago Bunn^isi et 
Arensi sitas tarn matres quam filias ^) etc. !&ie berttl^rten 
^forrlird^n (parochianae ecclesiae) bed S3ottn* ober Sll^t^a^e« 
fmb nn^ mtn nad^ einem 93ergeid^iffe cm^ bem biergel^nten ^cäf^ 
^unbert befannt 0» S)ie Ortfd^ften bed Wfx* unb iSonngaue^, <atf 
beffen ©übgränge, bie jugleid^ bie ©ßbacänje ^Rijjuariend ift, c« «n« 



1) Lacombl. I. 81. 

3) Maxtene caUect. ampl. IL f^ 46. ^ 
^ 0. «cbebut, ^iäii\> I. p. 295. 
*) LacombL 1. 209. 

&) IBtntecim mtb S^ooten gaben btefed SSesgei^ttif nac^ einem t)on i^nen 
aufgefunbenen Codex in htm fc^on genannte SBecfe: ^Ite imb neue 
iDt5cefe Jt5In, l^etaud. 



Digitized by 



Google 



— 82 — 

fecfottbcr^ onfbnmtt, mxtn folgeitbe: SSl»ffrftng, Utfd, ©ed^rn, 
SSrenig, ©tau^W^itiborf, ®itttr«K^/@hiai^, m^lm, SSretftg, 
«Jnig^fefb, ©efftjCmg, Slnb, SKfefc^eib, aStft^el, »Jl^einBoc!^, SKecfen* 
ff^m, %ttt^tbiR,SStxttxm\ftt,^zm(iim/^tim an ber@d^tt>tft 

gftftclbetg, ©^ift, JMbenid^, Dfewlithr, 9?o€«l6crg, äBabenl^eim, 
®ft«botf, SMte^), Sertitm, ?Rteberl)(t^«m, 2C^mct(er^ ^eimcriSl^ctttt 
ouf bet S^r, ©etaau, »Iftter^orf, (S^üto^betf, SOtuffenbutf, ©o* 
bcnbotf, ©ottcnborf, mtitf)i>t>m, geng^borf, Stifter, SSornl^elnt, @nbc^ 
tti(i^, geffetttd^, Sßatborf, C^erfri, @affcnfe«tg, STcntberg^ KCbenöl^r, 
SBottn, 3Mctfirti^en, ®at6evBcrg, S5crnau, ^^tlberatl^ (Hilduberoide), 
Sitttjcrat]^, graulen, Untttbaä}, Se^mer^orf (Lymerstorp), 8lfing«* 
borf (Rom8toi^)j Wttil, 9iantet*^ot)en, ©röborf, ^ofjweiter, SJben* 
borf, SRetterni^, @(3^»aborf, ©la^wetfcr, -Hoenge ift t>leKeid^t §&n^ 
nrngeri an ber ^l^r, Vryctzdorp ift ^i^borf; Emghoven Dießetd^t 
{Ringe«, Wedieh ölcÖcW^t SBibbig bei ©ed^tem, Karwilre ift 6or* 
toeller, Sürgermeifteret ©elÄorf , Berghoven t>ießeiti^t 93erreIoi>en 
bei ©nbcniii^, Ludektop ift bießciij^t göl^nborf Bei ©tnjig, Dune 
ift ba« Äird^f^)iel Sird^baun bet Sll^rtoeiter, Same ift Äir(^faar in 
ber Sürgermeifterei Slltenal^r, Vahene ift SSel^n Bei Sonn; ferner 
lommen im Sl^rgane nod^öor: Crustz, toeld^eö ©ruft, eini)6rfd^ett 
bei 33i>nn, ift, Wistheim; Birgel tt?irb bei DbertDinter liegen, mit 
bem ee bei a3itttcrim nnb SKoeren IL p. 118 gufammengcfteBt toirb. 
©al^rfd^einlid^ tpar Dbertointer eine ^xüaWxäft i)on SSirget, toeld^ed 
1750 (©interrm nnb aWooren II. p. 203) nod^ beftönb, in ber 
franjftf^c^en ^dt ober fc^eint fm>:t}rimirt toorben ju fein, 

^ 5Da« eil^rgau griff bemnat^ ffiblid^ über bie St^r, tüo ©reifig 
ber füblid^fte ^nnct toax, unb erftre^e fi^ nörblid^ biö in bie M^t 
bon ©rü^I, bi« ©effeßng. Sine ?inic, gejogen bon SJreifig über 
tjtjanlen, Sfa«tpei(er/ Äeffeting, 8inb, ^iupttattf *)f 5Wübfd^eib, bon 
l^ier (Sffel^erg borbti auf ^rd&faar, ^ouberotl^ unb burd^ bie @8rf<ä^ 
ottf Ä^einbad^, SKtrt, ^eimerj^eim , Sieulird^en ia ber ©tt)i|t, ^tU 
ternid^v SBeUer^mifi ^), 9Ioe«berg (Rudensberg), SBalberberg,. 
^»cfcorf bi« ©«ffding, fd^o§ ba^ Sll^r* ober SSonngau ein, 

Das Sifergau. 

©übtoeftßd^ bom SSonn^ ober SC^raaue tag um bie obere SC^r 
unb bie Ä^ü ba« gifelgau. ©arau«, ba| bwt $ro<>fte bcö Saffiuö* 

*) 5>ie« fc^eint namüdf Bubölderoide )tt fef«. 

«) ®enn itam!^ Wihre ®ciUt«f(^tt)i|l ifi, tt»fe «intctim unb fiWooten 
Detmutl^m. 



Digitized by 



Google 



— 33 — 

ftifted 2U 5Bctm ald Wcä^ihiaccn t)ter SDeconate in eBen fo Dtelea 
@aucn, näntli<ä^ in b,ön älutt, Sll^r* unb (Sifetgauc angetoiefcn toarcn, 
tagt fi(j^ entnel^men; ba§ baö Sifetgau bem (Sifelbecanate mtf))ra(!^« 
Dag ßifelbeccmat gäj^tte 76 Sird^en unb SJcneficien, bic naci^ ©d^an^ 
not Or fe^^ ^11^ Wc utlu'nbliij^ im ßifelgaue borfömmcnben Ort* 
fc^aftcn jufommenfteßt, folgcnbc toaxm: Slbenau, SCtenborf^ Stat-« 
»eilet, Sluto, Sll^rburg, 3lrnul^>]^u^bcrg (geto&l^nti^ ärn^berg), 
Sartoeilcr, 33crcnborf, ^ettingen, Sittig^ Slanfenl^eimer SCl^al, S3tan^ 
fml^cimcr SDorf, ©rad^fc^eib, SSubcnratl^, ßatfor, SronenBurg, 35aun, 
Soi^Icnt, ©oüenborf, ®o(fh)eiIer, !DunH)elfetb, 3)orffel, S)otteIen^ 
Sf^, (5fc]^tt>eiler, Suenl^eim, ßffeteberg, ^ummelen, ^ijleöl^eim, f)it 
gerob, Henningen, ^otgl^eim^ galbcnbornbac^, Mten^ateifferfd^cib, 
Scftcrg, Setbenig, ^irraetfd^eib, 8iffenborf, Sontmcröbcrf, SWfinfter^* 
cifel, Wltf)xm^ SKel^ringen^ SWa^berfelb, Wlnlfftim, Siieberel&e, "OlU^m, 
aiurburg, Drmont, Oberel^e, 9li^öbott, 5ßo(fe«I^tt, dio% ®ar«borf, 
S^olt, ©(^onau, ©d^mibtl^eint, ©tabtl^ü, ©teinborn; SEagfc^eib, 
Sonborf, Ubcnbret, Ulmen, Ubell^oben, Ug, Uej^eim, SSJie«baum,- 
SBcijcr, SQBein^felb, Scr^l^oöen, 3^8^^^^«^- 

!Da8 duCptc^gau. 

3u btefcm ©ouc gel^orten toieber meistere Drtfd^aften, bic afö 

in Ki<)uarictt gelegen beftimmt bejeid^net toerben, g. Sd.: Slamer«*» 

^eim, SRatmeb^. ^) ®aö 3ö^l>i^8<^w ^^^ »ieber mit bem S5ecanate 

gleiten ^amm^ ibentifd^. 2:^eild feiert l^ier nämli(i^ berfelbe ©runb 

toieber, bcn toir bei bem Sifclgoue angegeben, tl^eiW gel^t e« ganj 

krümmt l^erbor an^ einer Urfunbe bom Sa^re 1075, toorin ber 

fejKfiJ^of Slnno bon S5ln bem $ro!(>fte ber Sird^c St. Maria ad 

Graduß *) gtt ^öln bie SDccanie in bicfem ®auc berlei^t: Preter 

Iiec ejusdem ecclesie preposito cum banno dedimus deeamam 

injÄgo Zulpiaco>) SJa« 3fiIl>i^S<*" mad^tcn folgenbe Drtfd^aften be« 

) glei^namigen ÜDecanate« au@^): 3lntn)eiler, Slbenben, S3erg bei^tiebeg^ 

gea, Sera f>zi ijlööborf, SBergftein, SBeffenid^, Slen^, Sleibnir, ©orr, 

8fitt)ettici^, ©ro^^SBuöe^l^eim, Stein*33fiüe%im, ßommeren, 5Di[temid^, 

Srimborn ^oüftUe, 5Dreeö, SDrobe, diä)^, ßmbfen daptüz, (£r|>, 

Qtic^, (gu^lird^en @t. ©eorg, Sugfird^en @t. SWartin, ßfd^, enjen,. 

Eiffia illustr. I. 1. p. 91. 

') «etgL p. 20. 

^ ^tefe nunmel^ abgeblasene Stiiäjz log nal^e beim ^ome auf bem gtanf enpla^e. 

'») Lacombl. I. 220. 

^) 3lad^ ec^onnat Eiflia illustr. I. 1. 108. 

Digitized byCjOOQlC 



— 34 — 

ÜnttiffÄm, ^e^l^eim, f^amer^l^mt, fJtauenBerg^ f?roife]^ehn, %^^ 
fwtid^, ©at^cit, @lciVbo^, <Bltm, Raufen, ^crgotbett, ^zvmba^, 
^üi)en ©t 2Wajbntn, ^oDctt ®t. ^Wargarct^a, 3ttnIcr«borf, Ätr6^ 
^zm^, ^x6}f)dm, Äucä^cnl^etm @t S^tcofai unb ©t. 8amt>crtt, Äreufeau, 
Sangenborff, geffentd^, 86njentd^ unb Uf^enltä^, So^l^etm, Scnmterfum^ 
5Kcd^emid^, äWcrji^nid^, SKfibbcr^l^eim, 9?emntenid^, SWbcggen, SRfe:» 
bcroit, 5fttebct6etg, Dbenborf, OU% Dt^erm, ^iffenl^eim, 9i5|l^ctiTt, 
9iing^]^cim, StStgcn, atöbettid^, ®ö^c^, ©d^cben, ©t^tüetfen, ©in* 
getttd^/©oüer, ©todl^eim, ©toljl^eim, ©tra«fctb, ©ebetnid^, 2^^'^^f 
fStmiif, aScttttret^, ^Blatten, SBici^tcrid^, ©eibe^l^ebn, SBeiitgarten, 
SBei^fird^en, SBoKer^l^eint, SBottfeifcn, StoeL 3um ^flU^id^er ®e^ 
canate gel^Brte auferbcm nod^ ein 35iftrict, citf Pfarren «ntfaffenb, 
toeld^er ben 9?amen „Oeftfingcr ©iftrict" fixierte. ®a§ btcfcm !DU 
ftticte ein eigene^ ®au entf^)rod^en l^ate, ift toa^rfd^einttd^; ba«fel6c 
al6er pagus Amblasiensis mä) beut §a«j>tcrte 3lm6tebe ober bem 
gleid^namigen ^luffe gu Benennen, xok SKe^rere tl^un, bafür fei^ft e^ 
an SCnl^alt^^Juncten. ®a§ er ferner, toie eö ben 5lnf(^ein l^at, mä} 
einem bem ©rjbifd^ofe bon ÄBIn juftel^enben ®alb6anne (bannus 
Archiepiscopi colon. super sylvam, quae dicitur Osnink) Be^« 
nannt h)urbe, bleitt fonberbar, ba fid^ ber DöninI eben fo gut über 
ba6 übrige gange äöfJ^^d^S^it erftrctfte ^), aW über ben l^ier in 9Jebe 
ftel^enben Z^ül be^felben. 2)ie ben genannten ÜDiftrict auömad^enben 
Pfarreien tüaren folgenbe^): gimel, Selbeauj, SSüßingen, ®ütgen:* 
"baäf, Sonjen, fafterl^erberg, 9Katmeb^, 9)tcutj[ote, 9?ed^t, ©immerat^ 
unb SBeimeö. 

Sfts 3fi(tc|gau. 

aind^ im 3fiti(3^gaue toirb auger Sorneßmfinfter (p. 20.) toiebtr 
ein Ort genannt mit bem B^\a^z, ba§ er in Sti^snarien gelegen fei^ 
nSmlid^ ba^ Äird^borf ©fiften bei Sfilid^ (capella S. Justinae). ^) 
9n biefem ®aue, toeld^e« nad^ bem C^^w^^t'^tte 3ülid^ benannt »urbe 
«nb «m bie Wur unb Snbe lag, lommen außer bem genannten 
®fiften, urfunblid^ bor: Tilla Eodingaue^); 861 -vüla Palembach 
in comitatu jidmcensi, eben fo commarcä Bardunbach, ^atm* 



^) Gelenias de admiranda magnitudine Col. p. 66, 

^) 6(%annat I. c. 

3) Hlotarias rex concedit Botgario in pago riboriensi in comitata julia» 
censi capellan, quae est dicata in honore S. Tnstinae martyris. Uc* 
funbe t)om 3a^te 847 bei Mart. coli. ampl. I. p. 113. 

*) 1. c 

Digitized byCjOOQlC 



— 35 — 

l&Si unb SBatbciiBetg; viik Romari*), nxäft Lotmari, xo\t SBfau 
terim, unb 3Jioorcn I. p. 177 l^aBen, ölcßei^t SRommctt^ctm Ul 
I)firen. 898 ia pago MuoUa et juliohgeuue viUae holtuuilare^ 
brismike, ciunulo^ huötine, buh&lar, furtmala^); öen blefen ge^ 
^rtcö holtuuilare, ^oljtocUer, brismike, SBorf^eml^ % jum Wif^U 
jonej buhslar, !Bi>|Iav 6ei miäf, jum 3üK(!^ite,^) Cumilo, 
ütMäft 3icr, ba« im i>icricl^wten Oal^ti^unbcrt n^ oirne ]^ic§ 
(Interim unb 9MDoren, I. p. 173), buetine «nb furtmala finb 
raWamit. 922 marca vel villa pirna ^), ^icr, jtDifci^cn SDfirett 
unb 3ulid^. 944 villa Julicha in pago juliacense <^), 3üU(i^. 
1029 loci Comizich, Wil et Altenhof in pago Julichgouui» 
&ittmiiäff S5Mt unb SKbenl^oDcn. ^) 

2)ie 3bc«tität bcS Oflltd^gauc« mit bcm iü(i(j^cr J)ecattatc nimmt 
mos getD5]^nUt^ fttUfd^meigenb an, ol^ne einSort be6 9{ad^n)eif e^ beiju^ 
fügen. @ic ift cmßerorbentlid^ xtyafft^öftmiiä). ®a nämlid^ ba« Bat** 
l^id^gau, tote lüir anncl^men bürfcn, bemgfiI^)i^er!J)ecanatecntf))rid^t, 
jo ift mit ber ®tänjc bc^ 3öl|>'i^8<iw^ ^^^ *^'^ ®rSnjc be« baran 
ftolcnbcn öüKd^gaue^ ^o\x>t>% atö be6 pid^er !Dccanate0 gegeben; 
in ber Sage ber genannten, bem SuCid^gane jugef(i^riebenen Ort* 
fi^ajten tmrb ferner bie Siu^bel^nung be^ jütid^er ©ecanateö unge^ 
fä^r getroff efi: mit Sarbenberg ift bie SÖeftgränje, mit ß&rrenjig 
bie Slcrbgränge, mit 8i5bingen, ®üften, SRommeföl^im bie SDftgränje 
ymivä} bejei^net« 

3um aütid^goue ö)ürben nun folgenbe Ortfii^aften, ö)el(3^e im 
rtcrje^nten Sa-^rl^unberte baö ifilid^er ©ecanat bilbeten, ju jäl^Ien 
fem«): 3nliäf, 5IKerjenic]^, Senberöborf, $ier, 5Werfen, (£fd^n)eiler) 
©teffenici^, 5ltbcn]^oöen, 35eggenborf, ®Iimba^, SBfirfeln, greiatben* 
§oöe», Sinnidd, äBurm, 3)örbö|Iar, @<)ie(, ®üften, »rad^eln, SBöe^» 
iäf, Derid^^toeUer, !E)firen, 6Srrcnjig, aWerfftein ^), C)«>^«8^"/ Ubad^; 

») 1. c. J. p. 177. 

^ Lacombl. UrfunbenBud). I. 81. 

^ ?acomBIet »oute in brismike fpdtcc (I. SOotrcbe XII.) S3ic6midj bei 

SBewling^tmen fe^en; man tann aber S3orfcf)emlcf) feji^alten, »cicftcö 

nodi im 3a^e 1500 in einet auf bie 9lbtet SR..®(abbac6 be^glidyen 

Hrfunbe unter ber gorm birsmich t>or(ommt. 
^) Bnslar in comitatu juliacensi Mart. coli. ampl. I. p. 79. 
*) Crombach Martyr. S. Ursulae. p. 778. 
^) «interlitt, ^Dtöcefe, I. 177. 
^ Laco^bL X. 166. 
^ öinterim unb SWooren. I. p. 1 7H 
^ ^ biefed äl^erfftein an ber ©rän^e bed <&a\ii6 liegt, fo i|i ed ni^t un. 

»)al^rf(^einlic^, baf ed ton einem SRarff^elne feinen 9{amen ^abe. Solche 

Digitized byCjOOQlC 



— 36 — 

$atmlbad;, ^öarbEtiBcrg, ©ercon^tüeiler, SWünfe, ^affelt^tüeiler, DBer*' 
unb 5»ieberiier, ©eld^er^borf, (gKe Bei !Dürcn, ©urgenic^, {Remmet 
Berg, SBeiön)eiter, 8ammer«borf, ,(So«rar, ©etterid^, güii^tüeifer, ^un«^ 
]&oi)en, »irle^borf, 2lmoIb«tt3ei(er, Sefe, SBelfe, ©tetternicä^, SRcrfd^cn, 
äfben, ©ebeföborf, 6orncrimfinfter,35iittf(]&eib,»iobingcn,a5ettcn]^oben, 
greng, ferner (Sinterimu. SDJoorenp. 199) 2imet,a3aur]^emt,l^a^tt>eiler, 
>Do]^r,!£)ürü)ei§,ebcrcn,eud^en, T^clenberg, ®e^en, ©ibbeföratl^^^am^ 
ia6),^aaxm,^tilxaif), ^cKa.ea^jelle bon SRbbingen, ^üttc, gangertoel^e, 
8aurenjber8,ßic^, gitiafc bon 9töbirgen, Sinberen eaj^etle bon Srac^ctcn, 
3)torfci^em^, 9tiebermcrtä, 5Koitberg, Ratteren, ^rumcren, ^uffenorf gu» 
liale bon Soberid^, JRol^rborf, ©d^Ie^ben Sa))cIIc unter Sllbenl^oben, 
©ieröborf, ©tolberg, ©uggeratl^, Jife, aSid^l, SBel;ben, gilialc bon 
33roid^. SSon ben Bei Sinterim niäji nad^geloiefcnen ift tool^I Gaue- 
nicht ©ebenid^ fcei Sorrenjig; in ßarmin toitt Scbebnr (Slrd^ib I. 
p. 304) ein Äird^f^)iel Sornen Bei Sltbenl^oben fe^en, aBer e« liegt 
bafelBft ein Sirci^[})iel, todäft^ gerabe^u Sormen l^eigtj Kirberg ift 
tool^l Sird^Berg Bei Sßbenl^oben; Brücke tool&t Sbicoid) Bei 3ütid^; 
Mollenarcke, 3Woüenarf, ein alter 9tittcrfift gtoifd^en 3ülid^ unb 
;i)itren; Eychtze ift ßd^fe; Emmyiidorp ift 3mmenborf, Mirwilre 
ift SWirtoeiler, m\px. 3KariatoeiIer ; Aelstrop tool^l Sö^borf Bei 2lt 
benl^oben; Loin ift xool^I Sol^n Bei Sllbenl^oben; Elindorf ift tool^l 
eilenborf Bei ©toIBerg; Bunsdrop ift ©on«borf, toeld^eö frül^er 
eine eigene Pfarre Bilbete, jefet aBer mit ^icr gu einem S)orfe ber* 
fd^motgen ift. Othwike ift Ctttoeiler, Schonefest ift ©d^önforft 
Bei äad^cn; Cockindorp ift unBelannt, 

!Da$ KoCngau ober ^tfgau. 

SlBrbttd^ bom Sonu:* ober Sll^rgaue lag baö fiBlngau, nad^ ber 
©tabt S:BIn Benannt. ®ie atö ri))uarifd^ Begeid^nijten Drtfd^aften 
Söln, SSad^em (Bachern in pago Kiboariensi ^), ^orrem (Ho- 
rohem in pago riboariensi 2) bcred^tigen un« auger anbercn ©rün^ 
bcn, ba« ®au felBer gu SRijjuaricn gu giel^en. 

^ad ©ilgau^ loeld^e^ neBen bentSStngaue in berfelBen ©egenb 
genannt ioirb, mu§ mit bem Sölngaue ibentifd^ gemefen fein, ba ein 
Drt, namlid^ 9tonborf, gtoifd^en ÄBIn nnb Srfil^I, fotoo^t bem Äol»* 



Wiaitfi^mt pflegten namßcfi bte ©rängen bet ©aue unb SRarfen ju be. 
aeld)ncn. (S3ergL 3)ct G^riml^ilbefpicl bei filcnttlfc^ öon ^. ^orfet in 
ben 3a^tbü(^em beö «eceine« für «(teitl^um«funbe. XX. p. 138.) 

>) Mart. coli. ampl. I. p. 177. 

2) 1. c. p. 186. 



Digitized by 



Google 



— 37 — 

afö bcm^Ugauc angel^Stig angegcBen toirb: villa Eummundorp In 
pago Gelegovi *) unb villa rummentorp in pago coloniensi '), 
SBcnn man gfauW, ba§ Gelegovi nur eine bcrfd^lebenc ©djrcib^Slrt 
ton Colngove, ober burd^ einen ©d^reibfe^Ier entftanben fei ^), fo 
lonn iä) mid^ biefer Slnftd^t nid^t anfc^Iiegcn, glaube bielmel^r, baß 
c« hiermit bicfelFe Setoanbtnig l^abe, toie mit beut 33onn^ obcraD^r* 
gauc (ücrgt ©. 28), ba§ nämlid^ ein ^3a6f, ber ©ilbaci^ (Gilibechi, 
Lacombl. I. 35) nad^ gennanifd^er ©itte ba« ®a\x benannt, ba§ 
ater nad^ bem Slufblfi^en ßoln'^ biefe ©tabt, bemfelben il^ren 9?a* 
men gebcnb, bcn aßen berbrängt l^at. 

3n bem^iJIngaue toerben genannt: 941 in pago coloniensi villa 

rammentorp, 9tonborf ; locus hoinge*), tt^a^rfc^einüd^ finb bie^önin* 

jcr^öfe, toetd^e gtoifd^en Ä8In unb Srul^t an ber Sanbftraße liegen, bar* 

mif benannt ; buchilomunti, ©oft emönbt bei SBf n ; villa vreggana, ijre* 

(^cn; villa cantenich, Senbenid^ ^). 948 übergibt ßrjbifc^of SBid^frib 

bem ©cDerinö*®tiftc gu S!öln bie in ber 5ßä^e biefer ©tabt gelegen 

imi Drtfd^aften villa everich, thiedenhouen, beren Flamen ber* 

fd^tDunben finb, villa beina, beren 5Wanten nod6 in bem 33a^entl^urme 

nad&ftingt, iminethorp , Ofmmenborf ^), 1005 Horcheim, toal^r* 

fd^eintid^ ^orrem '')• 962 in pago Gelegoui in comitatu Godfridi 

villa Sttimbele,®tommetn; villa Gegina, ®e^en ®); villa Brouch, 

nad^&tcomblet ^adenbroid^ : aber »a^rfd^einUd^ tft Sroid^ bei 

Sebkrg gemeint. Berche, toorin gacombtet 33erlum »ermutiget j 

Olveshem, Dtteöl^eim; Gunterstorp, 3unIer«borf; Sinthere, 

©int^eren; Langel, gangel; ßumundorp, 5Ronborf; Budichim, 

mtbefannt ^). 

3n einer Urlunbe bom 3al^re 898 *°) toerben genannt in pago 
coloniensi villa hohingesdorp, nnbetannt; selstena, toal^rfd^eintid^ 
©icföborf im Sanbfreife S8Cn; Guntherisdorp , ©flnteröborf bei 



«; Lacombl. I. 105. 

2) Lacombl. L 93. 

^ »Intctim unb SHootcn, 1. c. L p. 191. Scbefeuc, SCtcfeb I. 304. 

*) 5Der JOrt lag laut Uteunbe öom 3a^re 984 im ©caitfe ober ganj in 

ber 9?ä^e ber etabt Stbin. Lacombl. L 102. 
*) Lacombl. L 93. 
<») Lacombl. I. 102. 

7) Lacombl. L l44. (»crgl. «intetim unb SKooren, L p. 191.) 

8) Sei SacomBf. L 105 jlc^t Begina für. Gegina, welche (entere gorm in 
ber £)riginaI.Urfunbe, bie früher im ^öefite beö ^errn 3Rooren war, 
Uorfommt. 

9) Lacombl. L 105. 

'0) Lacombl. I. 81. n J 

Digitized by VjOOQ IC 



— 38 — 

Äßln; femer in pago cuzzihgeuue et incoloniensi villae Earih- 
dorp, Äirborf; ciuiräha, ^kt>m<Sf] mannunhem , STOannl^eim; 
cuzzede, \ßai)x\äfmlx6) ber ®it} be^ ©aitgrafen, beffeti 9lame ft(J^ 
in bem Äüffeber Sel&nten (in bcr 'ißfarre SScrrenbotf, \vtlä)t gum 
Sujjid^gaue ge]^i5rtc) crl^atten l^ot; rudesdorp, ©egbotf, cloulo, 
®IeucI, toel^e Bcibe leiteten Ottfd^aften junt Sftingaue gel^Brten. Wxx 
IBnncn nid^t um^in, ba« Äujjiti^gau, ba^ l^ier neben bem ÄBIngauc 
genannt toirb, afö ein eigene« ®a\x gelten gn (äffen, befonbet«, ba 
e« nocä^ in einer Urfunbe öom 3fci]^re 1314 »ieberfel^rt Of ö^o bic 
Crtf(j^aften ^tpptnhcxl 33errenborf, ßlöborf , StngeKborf, SBroden* 
borf unb Stieberentbt in bemfelfcen genannt n)erben. 6« l^at fid^ 
bemnad^ um SSergl^eim l^erum au^gebel^nt, xot> e« bie Slorbtoeftgränje 
beö Äßinganeö bifbete. Der Umfang be« SBIngaue« ergibt fid^ 
t^eil« burd^ bie Sage ber in bcmfelben nal^ml^ajt gemad^ten Ort* 
fd^aften, tl^eite burd^ bie angränjenben ®aue, namlid^ ba« Sf^ipi^^p 
3fiüd^^ unb SSonngan, beren Umfang un« befannt ift. 

2)q8 Slieoen^etmergatL 

$Die ri^)uarifd^e ©tabt Niusa, 5»eu|, fül^rt nn« auf ba« 5Kie* 
benl^eimergau, toetd^e« fid^ nörblid^ an ba« S&Ingau anfd^Iog unb 
to>ol)I bon 5Kieben]^im, einem nid^t toeit bcn 3ön« gelegenen 'Orte, 
feinen 5Ramen l^at* Urfunblid^ fommen in bemfelben bor: 796 locus 
qui dicitur ad crucem in pagb Nivanheim in ripa fluvii arna- 
pea 2), an ber Srft. 801 villa holtheim 3), §oIj^eim 6ei 5Keu§. 
817 weldi^), Sel^t bei ^ütd^ratl^. 817 hrotbertinga &), 9lfib* 
fingl^oben an bem ©ilbad^e; ferner Widugiseshova, 2Bibbe«]^obett 
(Chronic, gotw. 11. p. IV.). !Curd^ lefetere Drtfd^aft ift bic 
©fibgräuje be« Sßeußer SJecaliate« gieralid^ bejeid^net; ba biefcö 
ferner bi« an ba« aÄüi^Igau reid^te, toeld^e« an ber SReer« bei ®tab* 
bad^ enbete, unb fid^ ba« ißieöenl^eimergau Am fo tt>eit erftrectt 
l^aben muß, toeil fid^ 3n)ifd&en SDl^U unb 5Wiet>en]^eimergau wegen 
ber geringen Sntfernung lein britte« ®au einfd^eben lonnte, fo mo* 
gen ba« linför^etnifd^e 9?euger Deconat unb ba« ?Kiebenl^eimer @avi 
tool^t gufammen gefallen fein, tt)a« aud^ b. ßebebur annimmt ^). ^n 



1) LacombL I. SJorcebc XII. 

2) Lacombl. I. 7. 

3) Lacomhl. I. 20. 
^) Lacombl. I. 34. 

5) Lacombl. I. 35. 

6) ^idfit). L p. 305. 

Digitized by CjOOQ IC 



- 39 — 

Wefem 5Decanate flel^Srten ble Drtf^oftcn SRl^eütlaffel, Sotiflcrid^, 
(^6), ©xt'otvibxoiäf, SSBorrmgen, üDormagcn, 3^«^, 5Wiet>enl^clm, 9io^ 
felfen, 9?orf, ^^oiften (Honesteden, Hochsteden, @tammf(^Io| ber 
(Srafen öon ^od^ftaben), §oIfe]^eim, ©rcöerat)^, ©lel^n, Sivf^^mid; 0/ 
SSüttgcn', miiii^fy, Saarft, Slnrat^, aSifd^ctn, (Srefelb, 2axid, ginn, 
35übcri(3^ Bei 5Keu§, ^eerb, Uebc^l^ciitt; Duinl^eim (©rimlingl^aufeM); 
augwrbcm «od^ (Sinterim u. äKooren.lL^p. 215) ©ilberatl^^ ©ol^r, 
^actentroid^, Sonberat:^, Ofteratl^, ®d;iefbal^n, aSüglingeu, SBe^Ier. 
5Da« 9iiebcn]^eimevgatt.reid^tQ atfo filblid^. bi« in bic S^äl^e bon 
Mu, Xüc Songeric^, JR^einlaffel unb ßfd^ bic ©ranje bejeic^neten; 
ncrblidb blö ßrefelb, 8irm unb Sand; lt)e[t(id^ tDurbe eö begränjt bon 
einer SBerbinbungö^Sinic jtoifd^en Srefelb^ Slnratl^, Sotfd^enbroid^, 
unb ©rebenbroic^, ober tval^rfd^einlid^ tl^eitoeifc bon ber 9ieer^. 

JRacfebem tt>ix mmmel^r bic ri^)uarifd^en ®aue in i^rer Sluöbel^^ 
nung fetinen gefernt l^aben, feigen tojir, ba| ba« SRi<)uarianb ber lin^ 
ten SRl^eiufeite füblid& bi^ über bie Sl^r, iuo S3rcifig ber änßerfte 
Ort toar, nörblid^ bi^ unterl^atb 5Keu6, ettüa bid Sand 2), reid^tc; 
ffibtoeftlid^ unb »cftlid^ lagen SRalmeb^, 5lad^en 0/ ©tebenbrcid^, 
©labbad^, ßrcfetb auf ber ©ränje. 

Sine eben fo iDid^tige alö fd^toierige ^tage, namüd^ bie über 
fcie abftammnng ber 5Ri^)uarier, toer biefelben geipefeU; toeld^e 3S6t 
lerfd^aften in benfelbcn.tDieberlel^ren, foß l^ier nod^ berfil^rt toerben. 
Ueber bcn Urf^)rung ber granfen überl^aujjt n>aren fd^on im britten 
Sa^r^unberte nad^ beut erften Sluftreten berfelben berfel^rtc unb tounber^ 
ü^e anfid^ten gangbar* SQBie man getDol^nt toat, feit ber gleiten 
^alfte be^ bierten Sal^rl^unbertö bic. berfd^iebenartigften as&ßer b<m 
Dften nad^ SBeften fid^ brängen gü feigen, fo glaubte man, baf 
9iät^fel über ben Urfj)rung ber graulen baburd^ löfen gu isiinen, 
ba§ man aud^ biefe^ SJotf bon Often l^er iommen,. an ben 9il^eitt 



^tefed Sth^d)im\d}, toeldit^ nod^ Don SRfemanbem nac^gemiefen kourbe, ifi 
bad ic^fgc ^orf Äorfd^jenbroicft. 3)ie 3nfcf)rlft auf bct ©focfe bafelbjl, 
n>el(f)e im fiebenjel^nten 3«brfynnbcrtc gcgoffen tt>urbe, entl^äft noc^ be« 
^amm jtltfcf^emid). IßecgL bie iSdnebiftfnet'^btei SK,-C^(abba<^ bpndifer^ 
u. 9?oet)et p. 269. 

2) ^afclBjl fd)ciben fid) ou^, tuie man bcmetfen tolü, bic SDlunbarten. ©et 
9a^m n)o ebenfadd bie ^rSn^e be6 9{{f}uar(anbed mar, tcitt eine 6^tac^« 
fcbeibe beflimmt ^er))oi. 

^ !^af $(a€^cn, mie bie^ ))om fibt fRegino gef^ie^t (t^igl.p. 20). ju (Ri. 
Vuatlcn gcteiftttet »irb, fonnte feiert g€f«f)e]^«i, ba baö tipuarifrf)c 3ü- 
lidigau bid an bie äBucm, alfo bid)t an ^ac^en, ftc^ l^ecanbrängte, fo 
baf $uttf(beib a* 9* no(i^ ju bemfelben gel^ötte. 



Digitized by 



Google 



— 40 — 

jicl^cn unb bort fefte ©tfee faffctt Heß. ©o toar eine bon SBicIcn 
gel^egtc, «n« bon (Srcgot bon Stouta *) mitgetl^eifte anficht, bie 
Stanfcn feiert au« ^annonten gelommcn; bcr foflcnannte i^cbcgar 
laßt fie fogar ton 10,000 flü(i^tlgen Zxoianttn afcftammcit. «itc^ 
ber neueren @ef(i^i(3^töforfd^ung i)at e« biete SWfll^c gefoftet, el^e fic 
ber altl^crgebrad^ten ^rrtpmer fid^ entf dalagen unb gur rid^tigeu 
atnfi^t burd^bringen fonnte. SWamenlliti^ l^aben bie granjofen gu ber 
aSertoinung ba« Sl^rige beigetragen, toeil fie bei il^ren Unteffu^un* 
gen bon ber SJorfteÖung ausgingen, bad jugenbücä^ frifd^e SS^lf, mU 
d^e« mit lül^ner $anb ben morfd^en SSau be^ rBmifd^en ©taateö 
Aber ben Raufen toarf, fSnne nur ba6 franjBfifd^e getoefen fein. Sin 
bebeutenber franjBfifd^er Oefd^ic^t^forfd^er, Slubigier, leierte im fie:* 
bengel^nten Sal^rl^unberte, bie granlen feien aftgaßifd^en Urf^^rungeö, 
eine Slnfid^t, ttorin er bei ben grangofen biele aSorgänger l^atte. 

©eit geibnift ift bie beutfd^c ®ef(^id^tdforfd^ung auf ben rid^ti:* 
gen S33eg gelommen. @ie l^at e« nad^getoiefen, bag in ben granfen 
lein neue« SSoIf, baß nur ein neuer Siame erfd^eint, ba§ in ben 
graulen bie nn^ burd^ ßäfar, iEacitu«, ^tiniu«, ©trabo k. tocffU 
befonnten beutfd^en SWIferfd^aften ber ©igambrer, SSruIterer, &)a* 
maöen, ßl^atten :c. toieber erfd^einen. Siamentlid^ l^at fid^ l^erau«* 
gefteßt, ba§ in ben falifd^en granfen l^au^fäd^Iid^ ba« 33otf ber 
©igambrer ^) bertreten toar, eine Slnfid^t, toogu fid^ feit o. Sebebur 
bie bebeutenbften ®efd^id^t«forfd^er befeunen. 

SBad nun bie Slbftammung ber 9{i|>uarier angelet, fo ift 3afob 
®rimm *) auf bem S33egc ber ©<>rad^forfd^ung gu bcr Slnfid^t ge^ 
lonttnen, in ben ri^)uarifd^en graulen leierten bie Ubier toieber, ba« 
SBSort Eipuarii fei nur eine Ueberfefeung be« SBorted Ubü. gr 
fd&ßegt feinen ^a6)m\^ an bad unterl^alb 9!eug gelegene haftet 
Gelduba an, bad aud^ in einer Urfunbe bei Sacomblet (I. p. 83) 
Geldapa l^eiße. ©a uba fid^ nun gleid^ apa fteUe, unb biefe^ toic 
in Olapa, Lenapa, aha, aqua SBaffer bebeute, fo feien Ubü bie 
glußbetool^uer. 2lu^ bem romanifd^en ripa, ba^ ben lateinifd^en 
SBegriff beö Ufer« mit bem be« gluffe« taufd^te, franjBfifd^ rivifere, 
italienifd^ riviera, f)>anifd^ ribeja, ribeira, fei nun Biparii, Bi- 



^) Gregor II. 9. Tradunt enim multi, eosdem (Francos) de Fannonia 

faisse digressos. 
2) 5)ic eteffcn, »orauf p^ biefc ^Tnftt^t jiü^t, finbet man »oapanbig 

aufammengefleat bei &, SBat^: ^utf^e ffieifaffungd-O^efc^tc^te. II. 

p. 10. 
^) (S)efc^i(^ie ber beutfc^en eptac^e. p. 526. ff. 



Digitized by 



Google 



— 41 — 

puarii, Ribuarii, oltfranjöfifd^ Rivers, Rtiiers, entf^srungen, toel* 
(j^ mit Ubii baffdbe fccfafle* 

5Dic SBcjcid^nung btv Ubier tnxä) ba« fiftcrfc^enbc SBort Ri- 

puarii fönnie tool^I nid^t cntftanben fein, fo lange bie Ubier nocä^ nnter 

rSmifc^eT ^errfd^aft lebten; Ȋ^renb biefer 3^^* filierten fic bcn 

?Jamen Ubii ober Agrippinenses ^). 3)a| fie ckien britten 5Ra* 

inm gcffi^^^^ ^itb nirgenbtoo ntttge%ilt, cbglei^ baju »ol^I SScr=» 

oiilaffnng gemefen toäre. ®ie SBenennung mfißte bietmel^r in ber 

3cit cütftanbcn fein, too bie Ubier granfen »urben, nm fie aU 

jol^e öon cmberen granfen gn unterf(!^eiben. ®a^ meint au(^ 

©rinmt, inbeui erfagt: „Sf)X fränfifd^e« SInt beftätigt fid^ burd^ 

bm Siamcn ber ri^>uartfd^en fjtanfen." ®ie Ubier l^abcn aber, toa«> 

litt« l^icr nad^gutoeifen bteibt, nie gu bem granfenbnnbe gel^brt. ©cl^i 

ift c« \Da^x, ba| bie nnter äuguftnö ^) anf ba« linfe JRl^einufer 

ueqjpangtcn Ubier mit ben 8?i<)uariern beö linfen jRl^einufer« bie* 

fetben ©egenben betool^nten» SBie Ä5In Tltttopoti^ ber 5Ri^)uarier 

ttutbe, fo trar ei8 frül^er bie $au!|)tftabt ber Ubier ^). än^er Ä8In 

teerben ®üren *), 3fil<>id^ ^ unb 3M6) ^) Drte ber agri^)^)tnenfer 

genannt* SBaö bie 5Rorbgrange ber Ubier angelet, fo faßt biefe 

mit ber SRorbgrängc ber 9?ij)narier gufannnen. 3n bem 2luf:« 

ftanbc bc« 6ibiUö l^ielten e« bie Ubier mit ben {Römern, bagegen 

bie ©ngemer mit ben Satabern* ©n römifd^er t^ö^ter SSocnla rüdCt 

J)cti Sleufe au^ bi^ Oclbnba, »o er, nid^t toagenb, ben ^einb angu^ 

Steifen, ein Säger auff dalägt; bon ba mad^t er, nm S3eute gn ge* 

toiraien, ©treifgfige in« feinbßdbe, b. 1^. in ba« ©ebiet ber Ongerner: 

in proximos Gugemorum pagos ^). ®a nnn bie ®ngerner bie 

nörbtid^ S^ad^barn ber Ubirt: toarcn ®), fo mn^te Gelduba fefbft 



«) nnter ?lnbercm Tacit. Germania, 28. 

2) SaetoDias in Augugto, II. 22. U^ios et Sicambros dedentes se tra- 
doxit in Galliam atqae in proximis Bheni agris collocayit. SßergL 
aud) Strabo 4. 3. Tacit. German. 28 u. f. tt). 

3) Unter anbeten etetten Tac. Annal. XII. c. 27. 
*) TacU. histor. IV. 28. 

^) Tacit. histor. IV. 79. Namqne et Civilis illuc. intenderat non invali- 
das flagrantissima cobortinm suanun integra, qnae ex Chaucis Frisiis- 
que composita Tolbiaci in finibus Agrippinensium agebat. gerner Cas- 
siodor. variae lect. lib. II. ult. epist. 

6) Ammian. Marcell. I. XVII. 2. 1. 

Tacit. histor. VI. 26. 

^ 5)!c« ge^t auö ber [Reihenfolge ^ertoor, in mefcfeer gJfiniuö IV. 17. bie 
$&(ferfchaften auffül^rt: Bhenum antem accolentes Germaniae gentium 
Ubii, Oolonia Agrippinensis, Cugemi fiatavi. ed. J. SilÜg IV. p. 322. 

Digitized by VjOOQ IC 



im UWcrlottbc, cAer gmtj auf ber ®rättje beffcJBen liegen (in proiei'- 
mos pagos etc.). S)tefe^ fielduba feg after aitd^ auf bcr ©ränje 
t)e8 Sitettcnl^elmergaue«, beffcti ftuferfte^ oud^ Gelduba, bo^ jeläigc 
©effe Of untfoffenbc Pfarre 8atid »ar. (53 Bfic6e uiiö nun mäf 
Vit fftblid^e unb fübtocftlid^e ©ränje ütoig. 55te ©Tanjgouc ber 
aw^juarier iuarcn l^ler baö Wfx^ nnb ba« Stfelgau* 35iefe @ÄUß 
Ibilbeten juglet^ bic @feanjc gn ber frül^eren triet'fd^ DiBccfc* 
5Da^ nun ferner bie trier'f^e ©BJcefe ntit bent Sanbe ber Xrebirer 
gufaramenfiel, ift eine njol^Ifiegrflnbetc Slnnal^nte *), bie iDir jn nnfc:* 
rem ^'(o^d^ gettaud&en. 5Jlun »aren aBer aud^ bie UWcr 5»ad&*am 
ber Xreijirer. Stt« nämlid^ nad^ bem Stuöferud^e beö Batat>ifd^en 
Slufftanbeö unter ßitifie im erften Äam<>fe bie SRSmer auf ber ba* 
tabtf^en 3ttfel erfegen Waren ^ gtel^t SRummiu^ 8u^)ercu«^) etlig^ 
^ic näd^ften @trettfräfte jnföwmen, juiiä^ft bie rUmifd^en 8cgion«^ 
©otbatcn, bann bie Ufcier unb barauf bie S^reöirer, bie fid^ alfo 
nji^t unmittdbar an bie U^ier angefci^Ioffen l^Ben. ÜDa nun alfo 
^ie »iH)ttarier fotool^I, ate aud^ bie UKer 5Rad^6am ber Sreöirer 
iDarcn, fo fielen auf ber \M\ä)tn unb fübttjefilid^en ©eite bie UU 
berfeitigen ©ränjen gufommen. 

SBaa folgt nun barau«? ©ag bie UBier einen SeftonbC^eä 
teö ri^juarifc^en SSolfee Wfbeten; ba§ fte aber gnm gronlen^unb«, 
b. 1^. jtt bem Sunbe gel^Srten, in »eld^em gcrmanifci^e SSSlterfd^af^ 
ten nad^ 3»atgabe il^rer @tanmö)ertoai^(i^aft "") gegen bie SRbmer 
unb bie bon ü^rer ©eite brol^enbe ©efal^r gufammentrat^n, feinet 
tpegce. 33ie mier finb nat^toei^lid^ leine granfen göoefen; fic finb 
bem Sfinbniffe mit ben SRömern W« jum ©turge il^rer |>crrfd^ap 
treu geBÜebeiv unb müffea mit D^en gleid^e« 800«, b. i^ baö 800« 
ber Untertoorfenen, gel^abt l^aBen, . SBie üittf)d]xpt bie xMi^m 
^robinjen ber Drt nicä^t toarcn, too ba« SJert bc« Urnfturje« ber 



*) ^aß in bec iejigen t)rtf4nft ©efB Bcf Sand ba« alte Gelduba fi(^ »ic 
berpnbc, ^at neuecbinga Dr. St. Stein nacfigemiefen : Gelduba, ba« ^cu- 
tige ®eaep ober ®elb, m ben 3a^rbü(ftcrn be« 9}ereinö toon ttttert^umö- 
fceunben im Sft^einlanbe. XX. 3ef>nter 3ä^rgcing, 2. 1853. 

2) b. Scbebut, 5rrd)it). I. p. 294, 295. 

*) Tacit. histor. IV. c. 18. Iinbercufl legionarios e praeßeatibttff, Ubios 
e proximis, Trevirorum eqiritcs band longe agentes raptim transmisit. 

^) 5)af bic bcei gSöffer.Säünbniffc ber gwnfen, 6acf)fert unb OTemanncn 
nicftt aufaflig entfianbcn, baf- ütefmel^c bie bwt Tacit Germ. IL gc 
nannten 6tammc ber 3ngat>onen, ^errnntoncn unb 3J^«^<'»wt batin 
wiebct ctfrf>eincn, ifl eine on^ecfi mistige «eo6a*tung, (»etgL batüBct 
SBoit, »erfaffungdgefc^. I. XVH.) 35en gtanfen entfprccfictt bie 3fia- 
öonen, «)e{rf>e ^uho^ am «^i«e ttw^nten (Plimua 4. l4.>. 

Digitized by VjOOQIC 



— 43 — 

rönöft^n $crrf<!^aft üerBercitet twirbe, toxt btefc öielme^r öoit <mg« 

^er, öott ^cien aSöfibnt Bcftänbig anflegriffcn, cnböd^ ben SobefiftoJ 

et^idt, fo l^al&en aud^ bie unfrtegtrtfd^cn/ romcmlfirten, bur^ rbmifc^ 

Süttfle ttttb rbmifd^e Saftet berbertten Ubier c« niäft berfu^t, il^re 

Mm ju hrtdfzn. 3n bem Batobifd^cn äufftanbe be« StbiK« l^aBcit 

fic e« belanntlt^ , nid^t tmr mit ben SRötnem gel^rften, fie ffobm 

foäor an bcit^S3atat)crn bcu fd^mä^Iid^ten aScrratl^ geübt. @eit ber 

SJßtte bcö britten ikl^rl^imbettö fe^tea bic grotifeit l^äufig ober bm 

31^««, unb aud^ bie SBol^nfifec ber Ubier »urbcn i^on il^en bec* 

^«enbcn 3^8^^ l^eimgcfud^t. Unter änberem matten fie unter 

Scnftontin bem ©roßen fd&n)ere Eingriffe auf bie Betreffenbe ®egenb, 

fo ba§ biefcr Saifcr, um fi(^ einen leidsten Uebcrgang in tl^r 8anb 

p ctSffnen, gu ÄBIn eine SSrfidte über ben Sil^ein ju fd^Iagen begoniL 

Man, unter loeld^em fid^ btefc äJertoüftungen toieberl^clten^ entreißt 

bengrottlcn toicbcr bie eroberte ®egcnb, namentlid^ ßaftra ^ercuü« *) 

Guabriburainnt, 2:riceftmä, 9ieu5, Sonn, atnbcmac^ unb fflingeii 

(Ammian. Marceil. XVIII. 2. 4.)» Slber and^ nod^ unmittelbar 

t>orber Äataftro^jl^e, h>eld^e bie ^errfd^aft ber 9iaraer ImSonbe ber 

üiier für immer ftürjte, toar baö Sonb ber Ubier nod^ immer für 

bie gronlen geinbeölonb. ÜDie 9i5mer:^§errfd^ft enbete in bem Ubier^* 

lonbe im Stofange bed fünften 3al^r]^uubcrt«. 5Die Notitia digoi* 

tatum 3), ein äSerjeid^ni^ aOer ^MU unb SBtiIitär«93eamtett im gon^ 

ien iSmifd^en Steid^e, ^tiäft^ ade 3KiIitar^tationen bon ®tra|burg 

\nA naml^aft VKtäft, hnäft bei änbernod^ ab^ fo bai aöe n&rb* 

^tttl^ ©tationen, nne Sonn, ffidfe, ^Äeug, audgefd^Ioffen bleiben ^), 

3)ie blcfe ©egenben bereit« befi|}enbett granfcn ftemmten fid^ bem 

tüifben Strange ber S&flertoättberung , toeld^e im Saffu 406 ben 

W)m fibcrfd^itt, mit erfolg entgegen. 2)ie SJonbaten, SBanen unb 

anbete »iHlerfd^aften toaren nämüd^ ^m 31. S)eccmber be« genomt« 

ten 3al^red aber ben W^tin gegangen unb jerft&rten ©traiburg. 



Ueber bicfc £)rtf(^.aften \\eht 5)eberi(f) : ®efcf)id)te bet JRomet unb ^eut. 
\&jm am Untertiteln, ein iüngjl ecfd)ienene«, mit umfaffcnbec Umfi(f)t gc- 
fdniebene« ©ucb. 

^) Notitia dignitatam et administrationnm omnium tarn civilium quam 

- Aiüitariain etc. ed. Eduardus BOcking. IDaß bfefed S^etsetdinif in ben 
etftcn t>fet ^af^tm be« fünften 3ö^t^unbett« angefertigt »otben \% l^at 
Soff ing, ^n grunWicbe unb gelehrte ^erau«gebec beffelben, nacftgemfefen. 

*) SMe ^iatlortm (Notitia etc. p. 116.) l^eipen; Sälectio, ©elj, Tabemae, 
St^dn^abern, Vico Julio, ®nm&af^im, Hemetis, 6^e^er, Alta Bipa, 
Kfttipp/ Vangionis, SBotmö, Mogontiaco, SWainj, Bingio, ©ingen, Bo- 
dobriga, ^oppatt, Confiaentes, ^bten), Antonaeo, ^nbetnac^. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 44 — 

®pttf^ unb 2Kttin5. Sic l^aBen g«ti)tf bcr SSerfuc^img , bcn W)ün 
l^inaB jh jtcl^en Mtib bic bortigen fruiä^tbaren ©egcuben mit bcit Mü* 
l^enben ©täbtcu iSotttt, S8In u. f. tu. gu croBern, m<fft tDiberftel^en 
IBnncn. !Die6 finbct in bcr ^aä)xx6)t [eine Seftätigung, bat ^^ 
gtüift^cn SSanbalen unb gtanicn gir einer mörberifd^en ©c^tad^t ge:« 
lonnnen, toortn bic crfteren il^ren Ä8n{g ©obegifcl nefeft 20,000 
Wtann verloren unb i)8tfig ijernic^tet toorben toären^ »enn nld^t 
8te6<>enbial, S&nig bcr Sllanen (Alanorum, m<if onbercn 8e6arten 
Alamannorum) il^nen in bcr l^Bd^ten 9iot]^ gu §ötfe gelcmmcn 
töärc 0^ ®sr <S6)a\xph^ biefer ©cä^fad^t iji toal^rfd^cintid^ bie ©ränje 
über ba6 (Gebiet bcr SRi^uarfranfen gctocfen. 3n golge biefe« %ßU 
bcrftanbe^ üon ©citen bcr tJranfen nal^m ber S^n^ bcr SSöIfcrttJanbe* 
rung eine anbcre JRid^tung; er toäljtc fid^ ffibh>eftlid^ burd^ Selgien 
nad^ JRl^eint«, Slmien«, Wcxa^, Sourna^ tc. Sud^ »icber im Saläre 
428 tt>erbcn un^ bic JJranlen auf bem linlcit JRl^cinufer genannt; cö 
n>irb il^nen um biefe ^dt^) ein 2:]^cif il^re^ ©cbiete^, t>iett«ld^t ba« 
Sirier^fd^c, ti>ieber entriffen, ba« fie 412 ^) erobert l^attcn. 

3tt)&tf Saläre c. öor ber Eroberung be^ Ubiertanbe^ burd^ bic 
granfcn »urbc Söln, bie §au:|)ftabt beffelben, nod^ aW feinblid^e ©tabt 
bebrol^t; eö toax bie« im ScLf)Xi 388, voo unter änfü^ruug be« ®e^ 
nobalb, 2)iarfomer unb ©unno bie ^^tanfen in ©ermanien (Germa- 
nia secunda) einked&en unb bic ©tabt S8In in ©d^redten fe^cn*). 
S3ei Köln gerabc »urbc nun bon bcn JjRBmern ein §cer gefammett, 
»a« bie gronfen jum 9iüdEguge über bcn SRl^ein bctDOg. Der fiant|5f 
mu§ fid^ iebod^ nod^ eine 3^* lang fortgef^jonnen unb für bie gran* 
len einen ungtücfßd^en Slu^gang genommen l^aben, ba SRarfomer in 
bie ^ättbc bcr SHömer fiel unb ate ©cfangener nad^ statten gebrad^t 
»urbc ; ©unno, ber il^n gu rad&en unternai^m, fiel burd^ ba« ©d^ttjcrt 
ber ©einigen *)• Sial^er ift angunel^men, bag ba« Ubicrianb für bic 
grauten geinbe«tanb blieb, bi« e« J)on il^nctt erobert unb für immer 
üon 9iom Io«geriffen tturbe. 9?un loürbe, »enn bie ©rimm'fd^e 



*) Otcgor ü: 3:out« II. 9. 

2) Prosper Aquit. I. 63. Pars Galliarum propinqua Eheuo, quam 

Franci possidendam occupaverant, Aetü comitis armis recepta. 
«) ©regoc t>. S^^oute, n. 9. 

*) Orcgoc t>. 3^ourt, II. 9. Franci in Germaniam prornpere ac fertiles 
maxime pagos depopnlati Agrippinensi etiam -Coloniae metnm in- 
cnssere. 

^) Claudianus de laudibns StiHconis. I. 322. 



Digitized by 



Google 



— 45 — 

Jlnfi^t ba6 {Rid^tigc träfe, ba« SSoIf bcr granfcn, ttad^bcm cö ü6cr 
ben SRl^in gefefet, «ad^bcm c« ba^ ©ebict ber il^ncn öon jel^er t>cr* 
^a^ten Ubier erobert unb in bemfelben eine eigene ^crrfd^aft gegrün^ 
bet, f4 bcn Siauien ber untertoorfenen Ubier in ber Ueberfcfeung 
bcigetcgt l^aben ober ^i^ l^aben beilegen laffen* Unb nid^t bIo§ bie 
auf ber Unlen Sil^elnfeite, fonbern andf bie auf ber redeten SRl^ein* 
jcitc, ettoa i>on 5Dui^burg bi^ ©iegburg l^inanf tool^ncnben granfcn 
fetten biefcn Flamen angenommen l^aben. ©a« ift äuigerft untval^r:* 
\i)mlvif, ba« toiberf^^rici^t ber 9iatur ber Dinge! 

®ic ba^ SBort Ubii ^), [o l^at aud^ ba« 2Bort Eipuarii öcr* 
j(^icbcnc 3[u«Iegnngen erfal^ren. äliit bem le^tcrcn SBorte l^t e« 
eine gani% einfädle 33eti)anbtni§, Eipuarii l^ie^en bie gn beiben ©ei* 
ten be« JRl^cincö, ettoa bon Duisburg biö SRemagen l^inauf toofjntn^ 
ben ^anfen, im ®egenfa|e gu ben falifd^en, b. 1^. nad^ gen)5l^n(id^er 
JlraiQl^me gu ben bon ber ^ffel, Isala, Sala (pagus Salon ]^ie§ 
fjjoter ein ®avL an biefcm gCnffe) l^erlommenben »efttid^er tool^nen«» 
ben §ranfctt, ober nad^ ber ifingften Srftärung bon $• 2eo ^) ju 



») ee^t Bearf)tenömcrt^ i|l bie 5)eutung, tt)eld)e Ä. SRüaenl^off (3eitfcf)rlft 
für bcutfc()e3 5l[tett^um, herausgegeben üon 3J?ori3 ^aupt, IX. ©b. 
I. ^eft, p. 130) gi6t, lüonacf) Ubii fo üiel ^ti^t aI3 bie Uepptgen, 
6to(5en. ^ad aIt|od)beutfc^e uppi maleficus, nppt uppiheit sanitas, 
oltnoib. ubbi hirsntus, trux fe^e ein oltcred ubjis ootaud, ma6 gotl^ifc^ 
nfjis toaxe, unb »otoon baö abgeleitete fem. ufjö, Ueberfluf, noc% üor- 
^onben fei. tiefer (Srflarung fommt bie Stelle bei Caes. bell. gall. 
4. 3.» n)oiauf et fic^ beruft, fe^t ju Statten : Fnit civitas ampla atque 
florens ut est captns Germanonun et panlo quam sunt ejasdem ge- 
neris et ceteris humaniores propterea quod Bhenum attingunt multum- 
qae ad eos mercatores ventitant et ipsi propter propinqaitatem Gal- 
ileis sunt moribns adsnefacti. ^erm. SRüQer, äKacfen beS Saterlanbed, 
Lp. 79 ff. feitet Ubias, baö in bct öaterldnbifcften gorm jener Seit 
übjo ^eije, unb altl^od)b. uobjo, altfäcftf. objo, obeo unb enblic^ (burc^ 
nebergang an^ ber jmeitcn fd)mad)en ®ccIlnation in bie crfle) uobo, 
obo getuotben fei, bon bem altl^0(^beutf({)en S^itwort tiobjan ah, totU 
4ed üben bebeutet. Ubjo, b. ^. ber Ueber, fod ber Ubier genannt 
toorben fein, »eil er ein öorsüglicber Ueber ber ©otter gemefen. 5lbet 
abgefe^en Don anberen S3eben!en i|l ed nlc^t ma^dieiniic^ , bap man 
ein SBoIf nac^ einet ^l^ätigfeit benannt, ol^ne ba6 Öbject ber ^^atigfeit 
ju nennen. iBo^er meif man ferner , bap l^iec ber Hebet gerabe ein 
Ueber ber ®btter ifl? )^rittend bliebe ber ^udbrucf: bie ©otter üben, 
fpra(f)Iic^ nac^jutt)eifen. 

') Sorlefungen übet bie ®ef(f)i(f)te beS beutfd^en l99oIfe« unb (Reic^ed. 
^aDe, 1854. I. p. 257. ^a$ Bort Salicus, auc^ Salacns, Saldciu, 
foQ aud bem ©ailifc^en fommen, bem bie feltifcbe Sprache in 16elgten 
a($ ^ialect angehörte unb mit säile sufammenbangen, meldieö 6al5- 
maffcr, bann aud) SReer bebeute. ^ie (Srflärung Seo'd ifi aOeibing^ 
bem SJer^äUnlffe entfpret^enb. 



Digitized by 



Google 



— 46 — 

fern am ü)ieerc toül^ncnben bcn SKcetfraulcn (Francis maritimis^ 
marlnis). 

93ci bcn JRötncm unb bcn romantfirtcn SSBHerfd^oftcn voax bie 
S3cjetci^nung einer ^robing über eine« ÜDiftrictcÄ naiä^ feiner Sage 
on ben Ufern eineö Sluffcö^ im ©egenfo^e gu ben nid&t gn fceibcn 
(Seiten eine« gluffe« gelegenen ^txzäm (mediterraneis), ctoaö 
gong Oeto&l^ntid^e«* 3n ber fd^on genannten Notitia dignitatum 
ttnben tcir: Dacia ripensls, Noricum ripense vel ripariense, 
Savia sive Pannonia ripariensisy provincia Gallia ripensis vel 
ripariensis etc. 

SBetd^e aSölferfd^aften bie ri<)uarifd^en granlen gett)efen finb^ 
biefe t^rage lägt fid^ mit einiger Sa]^rf(i(^eintt(i^feit beantn)orten. @« 
werben blefe(ben SSdtterfd^aften gekvefen fein, toeld^e, gunäd^ft bem 
Stl^eine tool^nenb, forttDäl^renb, aber jebeömat toieber gnrüdgetrieben, 
in ba« Befprixl^ene ©ebiet einbrangen, gulefet aber für immer fid^ in 
bemfetben feftfc^ten. 2Kit gro&er SBal^rfd^cintiti^feit barf man bies= 
jenigen bagu gälten, toe(d^e gule^t mit ben 9i&mern ttm ben bef^rod^e^ 
|ien 8anbftri(^ im Sam^fe finb* !Die« finb bie 33rulterer, Sl^oma* 
öcn, Slmfibarier unb ßl^atten. ®regor ö. %ox\x^ ß^öl^It nämtici^ 
nad^ bem ©efd^id^tfd^reiber ©uljjitiu« ©eberu«, ber rBmifd^e iJetbl^err 
Slrbogaft fei, um bie oben genannten frönlifd^en gui^rer 3»arIomer 
unb ©unno angugreifen, nad^ ^ö(n gefommen^ l^abe bafelbft ein 
^eer gefammett, fei über ben SKl^ein gegangen, ^abe ba« 8anb ber 
Srufterer, n>efd^e gunäd^ft am SRl^elne tool^nten, a\iäf ba« ®au, 
»eld^e« bie ßl^amaben betool^nten, bertofiftet, ol^ne ba§ 3emaub 
il^m $inberniffe in ben SBeg getegt l^ätte; nur pttcn fid^ SBenigc 
an^ bem SSolIc ber ^flmfibarier unb ßl^atten unter P^rnng 
M SRarfomer auf ben enttegenern 83erggi»>fetn gegeigt* 



QJtegoc Dort Zowi$, 11. 9, 

. Digitizedby VjOOQIC 



25ei bcm fcefonberen 3ittcref|c für bie neue großartige SBriirfc^ 
ti)eld(fc nun 6atb fifccr ben Ä^elti gebaut toerben foß, möchten tool^I 
jebem Saterlanb^freuube einige au^fäl^rlici^e gefc^id^ttid^e 9ta(9^rid^ten 
über bic oitt fteinerne Srflde reij^t totflfommen fein, »eld^e bon 
ßottftantin bem ®ro|en gegen brei Sal^rl^unberte nad^ ßl^riftu^ er^» 
baut tourbe, fed^ö ^al^rl^unberte beftanb, unb feit neun ^al^rl^unber^ 
tcn nur in 'einigen tt>enigen Ueberbleibfefn öorl^anben ift. ©a toir 
nun beul f^ierlid^en läge entgegenl^arren, an ttetd^em ber erfte ©tein 
3» bem neuen SRiefentoerle gelegt toerbeu fotf, toirb man unfere Se^ 
fd^rcibung' unb S^i^^^^Ö ^^^^ <^^t^^ S3rilcfe, tceld^e in t^rer SBeifc 
rotiffl ein eben fo tfi^ner atiefenbau toar, getpiß gern gur §anb ne)^^. 
men, unb einen ©d^ritt bon beinal^e einem ^al^rtaufenb in ber ®e* 
fd^i^te jutüdttreten, wo tt>ir einen ßrjbifd^of bie gen)attigcn 
@teinm«ffcn eine« 2Ber!e« abtragen feigen, ba« ein großer Äaifer 
anp^rte^ unb nun nad^ einem onberen ^lanc »teber aufgebaut 
»erben fofl, 

SBir »iffen, baß bie 5R8mer, ba, tt>o je^t ftSCn fielet, ober bod^ 
nt^t nxit babon, gtoeimal eine ©rüdtc über ben SRl^ein gefd^Iagen 
^aben, ba6 erfte Wlal unter unb bnrd^ (Saiud 3u{iu9 6afar, unb 
bo« gtteite 9RaI unter bem Äaifer ßonftantin bem ©roßem SJon 
3- (Safor lefen »ir in ben Sommcntaricn de hello gallico L. IV* 
C, 17: b«ß Safar, ate bie Ubier il^n gegen bie ©ueben gu ^ülfe rie* 
fett, e« tl^eitö für unftd^er,, tl^eiW aud^ für ftd^ unb baö römlfd^e SSoff 
nid^t für onftänbig genug gei^olten l^abe, mit ©d^iffen über ben dii^ein 
jtt fe^ett. //Obgteid^, l^etßt e« ba, bei ber großen STtefc unb S3reite 
unb ber ftarfen ©trSmung be« fftuffe« fid^ biete ©d^ierigfeiten ber 
Srbaituttg ber 93rüdCe entgegenfteUten, fo gtauBte «r bo« Unternel^en 
bemt^ ouefül^ren gu muffen^ ober fonft lieber mit bem ^eere nid^t 
über ben Sil^eln gu ge^en." $ier toirb aud^ ber ^ian unb bie ©e* 
fd^retbmtg ber gangen ^rüdte genau angegeben^ unb 1>tffa\Ufttt, inner« 
^}e]^ ^agen fei txmi, einfd^Iießlid^ be«S:ran«))orte9, b^mit fertig 

Digitized by VjOOQIC 



— 48 — 

flctoütbcn. g^ mußten eine gtoßc ÜMcnge üon Saarnftämm 
gefci^afft merben, bcnn e« h)ar eine ]&8Ijerne, eine SatfenbrSi 
l^atte fid^ nur 18 Jage icnfeit« beö 9?^eittc« aufgel^alten, ol 
icMttifxU unb bie SSrüie abbrad^. ©^säter, im 6. SSud^e c. ; 
lieber eine SSrüde 6äfar'« ernjäi^nt, bie er auf 200 gug l^ 
feitigen Ufer auö abgebrod^en, unb auf bcffen (5nbe er eine! 
t>ierfto(figeh SE^urm gefegt l^abe. \ 

©rege ®d;teierig!eiten finben fid^ in ber genauen ang«^ 
S3egrfinbung ber SKad^rid^tcn über bie aiDcite fteinerne Srfl 
^öln^ toeld^e Sonftantin ber ©roge bqrt burd^ ben rcigenben ii 
itjaltigen SRl^einftrom bon einem Ufer bi^ gum anbern gebaut* 

3Bir njoHen unfere angaben in biefer Sicil^enfolgc abl^anl 

1) 35ie ©d^riftfteüer, tt>eld^e biefe SrSdEe ertpa^nen, i 

2) ®er ©rünber biefer 9?iefenarbeit, ^ 

3) ©ie Urfad^eit, tot^atb fte unternommen, ; 

4) 5Der SDxt, tt)o fie geftanben, ' j| 

5) Der ®runbri§ unb ^(an berfetben, '; 

6) Db fie ganj ausgebaut gettjcfen, \ 

7) SSon toera, gu toetd^er 3^'^/ «nb tt>arum fie abgcbrod^en, 1 

8) ©nige^ über bie J)eu|er ffiefeftigung — Castrum Divltdi 

§. 1- -, 

Unter ben ©d^riftfteflem, toeld^e bon ber fteinernen JRl^einbrj 
reben, nimmt unftreitig Sume^ninö, ber gobrebner be^ Saif 
(Sonftantin, ben crften ^tafe ein. Sr »ar gu Slutun in ©attien .; 
boren, fein ®ro§bater, ber au« Stilen ftammte, »ar gu äutun 1 
itC^ 80. Sal^r Seigrer ber SBercbfamfeit, t»o biefer Sumeniu« il^m 
feinem W:tttt folgte. S3on ba »urbe er an ben $of be« 6onft4 
tiu« Sl^toru«, be« SSater« bom ßonftantin b. ®r., berufen al« Mi 
^eter sacrae memoriae. 93alb aber kourbe er, nad^ Einigen h)| 
ber an bie Schola Augustodunensium, nad^ Slutun in ®aQiei 
jurfidtgefd^idtt, nad^ Slnberen an bie Schola Augusto Clivensium 
nad^ ßtebe, aß Seigrer berufen, ©tangcfal begiel^t fid^ auf ^.igl^iu« 
entfd^eibet fid^ m opere Chronolog, et bist, circuli Westphalia« 
Lib* L pag. 121 für Siebe am JRl^ein, unb fagt, man l^abe bort 
mitten über bem ©tabttl^or feine ©totue l^ingefteUt. (Sben fo ift 
SBäemcr SEefd^enmad^er für Siebe in AnnaKbue Jul. Clev. et Mont* 
Part. 1, pag. 2$, tt>o er aud^ bie 3nfd^tlft anful^rt. !Dct e^rtoür* 
bige defuit, $ater SlIbenbrüdE, l^at bor l^unbert Salären biefe« glon^ 
ienbe Monument gu Siebe mel^rere 9Ra(e gefe^en* S(uf bie ^aif* 

Digitized by VjOOQ IC 



far 
irD 



mi 




Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQIC 



mit 



— 49 — 

rid^t bc« eunteniH« nm% man um fo mcl^r Oetoid^t legen, ba er ein ; 
3citgenoffe be« Sonftöntin toar, unb bie aSrfide tool^t mit eigenenr^ 
äugen gefeiten ffat 2»an<J^c ©d^riftfteKcr, »eld^e flfcer S5fa'« »ot^ 
Jetten fi^ berBrelten^ f^^eigen san}Ii^ bon ber SSrfide* Einige ber 
jäteten ©^rtftfteöcr tooBen toit Jcbod^ onfftl^ren: 

<Sebaftian 9)tünfter in Cosmographia anno 1556 edita 
L. m. pag. 504 rebet bon Reiben, ber l^SIjemcn SSrfitf e bonßäfar 
unb bon ber ftcinemen SBrütfe gu Stiln, ol^ue angeben gu fönnen, 
oon wem fie erfcaut fei. @r fagt : Feoit Julius Caesar pontem 
ligneum apud Ubios super Rhenum, quo facilius exercitum 
suum trajiceret in oppositam Bheni partem, oppugnaretque 
ßenxianos. Deinde post aliquot annos extmcta Colonia 
Agrippina factum quidam memorant Pontem lapideum, sed a 
quo factus sit, non constat. 

Marquardus Preherus in Orig. Pakt. Cp. IV. 1599 
erf^iencn* 

Christophorus Broverus, ein Sefuit, in annalibus 
Trevirensibus, 1600 juerft gebruA, Lib. III. pag. 231. 

Stepbanus Broelmannus in Epideigmate Tab. paro- 
tis n. ultima, toet(j^er Äu<>ferftid^ 1608 angefertigt »urbe. 

Aegidius Gelenius in feinem SBerfe de admir. sacra 
et civili magnitudine Coloniae Dom Saläre 1645. 

Fladrianus Valesius de rebus Francicis r>. 3. 1646/ 
Lib. L 

Aegidius Bucherius, ein Sefuit, in Belgio Romano, 

1655, L. vm. c. n. 

Hermannus Crombach, ein 3efuit, in Historia M.S., 
XDtli^e^ SIRanufcrl^)t er. betitelt: Annales eccl. et civiles Metro- 
polis Coloniensis. 35iefer fagt in feiner SBorrebe jum erftenSBanbe: 

,,®eId^er(^onftantin) bie Sarbaren Jenfeit« bö Stl^ein« befiegte 

l^terfelbft eine fteineme S3rü(fe anlegte, wel^e im ©angen 1504 Sn§ 
{ong loar, 42 SBogen nnb eben fo biele $feUer l^atte, bie 12 f^ng 
ftarl toaren, unb 24 ^ng bon einonber entfernt ftanben. %x6f baute 
er ba« ^eu^er SafteQ: divitense Castrum in bem iBefi^t^ume ber 
Manien, bamit fie ^ä) tA6ft mel^r bon ber eiteln f)offnung bereiten 
(äffen mS^ten, ci^ ob tl^r Uebergong unb UeberfaQ unbeftraft blei« 
Ben ISnnte, ba eine im Ämtern ftd^ fiefinbenbe Sefo^ung glei^ 
jeben Serfitd^ rfi^en unb ftrafen Mrbe/' ÜXon fielet aber gtetd^, 
bo^ er bei feiner SCngabe bie SBr&fen}eid^nung bon SBrbbnann bor 
%tgen l^e, fie Befc^reibt unb ffir rid^tig ^ielt. 

Digitized by VjOOQIC 



— 50 — 

ä3cf)arb, 2)2a^C])k)iud unb 3lnbere tolä vSf niäft atifül^rem 
®n fcl^r grofec« aSerbtenft vim bie fteinernc iöröde unb bie genaue 
3eW^nutig unb Sef^reiiunß berfeften avmb fid^ ber el^mürbige 
Scfuiten-^ter unb ^tofeffor 3{uguftinue 9ltbenfcrii(J, »elcä^er 
feinerfcit^, fo biet er tonnte, im T>tcmbtx be^ Salute« 1765 ben 
äugerft mcbrigen äöaffcrftanb i>e« JR^eine« benu^te, um bie gunba:= 
nieute bon btei Pfeilern genau au unterfud^en, unb unterfu^en gu 
(äffen. SSteQeid^t l^ätte man bor bieten Solaren in ben alten unb 
rei(i^]^aftigen 93ibIiot]^efen fo bicier Slrd^en, Älöfter, Soßegien ber 
@tabt Äftfa no(ä^ nöl^erc Sia^rid^ten finben I5nnen, aber ioer l^ätte 
bie geioattig«; unb biele ^t\t raubenbe Slrbeit untemel^men iooßen, 
atte bie ©d^ränfe unb Siften, Pergamente unb ^a(>icre gu burd^ftö^^ 
bern unb burd^julefen? ©ottte 3emanb nod^ 33erid^tigungen unferer 
Slngaben ober 3"fäfe^ beibringen fönnen, ber möge ber Oefd^id^te 
biefen S)ienft ertoeifen. SBir tooßen inbeffen ba« borl^anbene Ma^ 
teriat nad^ Gräften ^>rüfen unb benufeen. 

§. 2. 

3euge baffir, ba^ Sonftantinu« M. bie 33rüdEe erbauet l^at, ift 
ber SRebner (Sumeniuö, ber, loeit er fo genau bon il^r rebet, fie 
eben bamaW gefeiten l^aben mug, ate er bon ©lebe über SBIn nad^ 
Slrier reifte, um bort bor bem Äaifer feine gobrebe ju l^atten* Sr 
f^)rid^t fid^ l^ierübcr gegen ßonftantin in folgenber 8Beife IV. 13. an^ : 

„ 3lu|erbem fd^üfeeft bu burd^ ben ^an ber agrij^inen^^ 

fifd^en (ÄStner) Srüde ben bcbrängten iBößerftamm gegen fernere 
33ebröctungen, fo bag bie ©etool^ncr Ifinftig nid^t mel^r in gurd^t 
unb ©d^redten leben, mib nid^t mel^r i^re ^ülfe fud^enben ^änbe 
au^giiftredEen brandneu, obglcid^ bu biefen 33au tool^I mel^r jum 
din^mt beine^ SReid^c« unb jur ^kxht feiner ©ränje unternimmft, 
ate um baburd^ ©efegenl^eit gu erl^alten, toann unb fo- oft bu tt>iüft, 
in bod geinbei^Ianb einbringen gu !5nnen. 3ft bod^ ber gange 
JRl^ein mit auögerufteten ©d^iffen bcbedtt, unb befinben fid^ bod^ 
läng« bem gangen Ufer bi« gum Dcean fd^tad^tfertige ©olbaten. 
5ßid^t borum Icgteft bu bie Srüdfe an, fonbern »eil e« bir i^errlid^ 
erfd^eint, unb ift e« aud^ tt>irfKd^ eine gro^e ^rad^t unb ^errüd^Ieit, 
koenn jener SRl^ein nid^ aUein oben, ti>o er, naiver ber DueUe, megen 
feiner geringem ißreite, Siefe unb ©triJmung gu burd^toaten ift, 
fonbern an6) ba; burd^ eine neue S3rüd(e überfd^ritten »werben fanu, 
n>o er in feiner gongen ÜStöge erfd^eint, voo er fd^on bie raeiften 
glflffe unb S3äd^e aufgenommen l^at, bie ii^m unfer groger (iDiofef^) 

Digitized byCjOOQlC 



— 51 — 

%l\i% bcr reigcnbc 9lerfar imb Wlain gufül^ttett, too er f^on Bei 
feiner ge»attigcn ©ttJurang xoitb unb retgenb ift, «nb bon Ungebitib 
au« feinem ürtteinigen Sette burc^ SRefeenatme unb ©trSmungcn a««* 
jutreten \näft. ©el&ft ble 5ßatut, gt5§ter (Sonftantin, fußt fic!^ btu 
nem SJJittcii, ba in ienc tiefen SlBgrfinbe fo(d^e gnjnbamente »on gc* 
»attigen 9)?affcu gelegt tocrben, bie eine ft(3^erc unb unbettoüftbore 
©tärfe l^abcn foüen* 68 l^at \oo^ einft ber ntäd^tlgftc Äönig ber 
Werfer ben ^etleöipont burd^ ?lneinanbetrei]^en ber glottc wit einon*« 
ber berbitnben, aüein fo Bilbete er nur einen Uebergang für eine 
Beitlattg* ^nxäf eine äl^nlid^e Stneinanberfügung ber ©d^iffe bitbete- 
ber britte ©äfar boii 9luguftu« (ßatiguta) einen Sßeg über ben baji^ 
\6^m 9Keer6ufen. S5a« tt)ar aber nur ein SSergnttgnngötoeg für ben 
müßigen dürften. 5Diefe« bein Unternel^en l&ingegen l^at bei feiner 
Slttöfül^rung mit ben größten §inberniffen ju IänH)fen^ unb foü jum 
©ebraud^e für aße ffinftigen 3citen baftel^en. ©id^er ift e8 f^on 
bei feinem Sntftel^en bie Urfad^e, »arum bie geinbe fid^ bir untere 
tDorfen, tt>eldt^e bemütl^ig um ^rieben baten, unb bie bornel^mften 
©eigel anboten, ©arum toirb S)?iemanb mel^r "gtoeifeln, toa^ fie bann 
tl^uen tt>erben, n)enn bie SrüdEe erft boöenbet fein ttrirb, ba fie bei 
il^rem (Sntftel^en fid^ fd^on fo ergeben unb bienftbar geigen." 

aßir l^aben l^ier be« (Sumeniuö SBBorte bollftänbig angeful^rt, 
n>eil tt)ir ioieberl^ott barauf gurftdtfommen- unb bern>€ifen muffen. 



*) Insuper etiam Agrippinensi ponte faciunäo reliquiis adflictae gentis 
insultas, ne nmquain melus ponat, semper horreat, semper sapplices 
manns tendat, cum tarnen hoc tu magis ad gloriam imperii tui et or- 
natum limitis facias, quam ad facultatem, quoties velis, in hosticum 
transeundi: quippe cum totus armatus navibiis Rhenus instructus sit 
et ripis omnibus nsque ad Oceannm dispoeitus miles immineat. Sed 
pulchrum tibi videtur (et revera pulcherrimum est), ut Rhenus ille, 
non solum supenoribus locis, ubi aut latitudine vadosus, aut vicinia 
fontis exignus, sed etiam ibi novo ponte calcetur, ubi totus est, ubi 
jam plurimos hausit omnes, quos hie noster ingena fluvius, et barba- 
rus Kicer, et Moenus invexit, ubi jam imroani meatu ferox, et alvei 
unius impatiens in sua comua gestit excedere. Servit profecto, Con- 
stantine maxime; ipsa rerum natura nuncini tna, cum in illa gurgitum 
altitadine tantarum molium fundamenta jaciuntur, fidam et stabilem 
firmitatem habitura. Junxerit quondam Hellesponti angustias classe 
connexa Persarum rex potentissimus: temporarius illc transitus fuit. 
Simili navium continuatione Baianum sinum straverit ab Augnsto ter- 
^8 Caesaro: delicata fuit illa vectatio principis otiosi. Hoc opus et 
difflcile factn et usu futurum est sempiternum. Gerte quidem iam 
tibi in enordio sui hostium obsequia, qui pacem supplices petierunt, 
nobilissimos obsides obtulerunt.' Ex quo nemo dubitat, quid perfecto 
ponte factnri sint, qui iam serviunt inchoato. 



Digitized by 



(Google 



— 52 — 

fh\^ SBud^cr, (Seien, SromBad^ itnb flnbere cititen fxt, »obon jebo<^ 
einige ftc bem SRojoriu« gueiflnen. SBtöIntann fagt in ber Snfd^rlft 
auf ber oBen angefül^rten i£afel^ ber Äebner fei ein S^t^^n6\\t ttß 
JJalfcr« getocfen, nnb l^aBe Sonftantin toegcn be« SBrürfenbane« ©Wtf 
gewSnfd^t. UeBer ben ®rünber biefe« Unternehmen« fann nun ttJol^l 
SZiemanb ntel^r im S'^ü^^l fein. Vitxm anäf gufeBin«, toel^er iit 
bier ©fiebern bie Saaten be« Sonftantin befd^rieben, unb »enn ^o^ 
fimu«, ttjeld^er ergol^tt, baß er im ^al^re 313 »ieber nad^ !Deutfc^ 
lanb gereifet fei, gar nid^t« bon ber SBrüde mittl^eifen, fo rfl^rt ba« 
tooffl tafftx, toeil fie il^r Slugenmerf mel^r auf bie Segebenl^eiten im 
Oriente rid^teten, too fie fd^ricben, afö auf bie Unternel^mungen uttb 
geiftungen be6 Saiferö in ben n8rblid6eu ©egenbcn, SKitl^in crf(!^eint 
bie SBel^auiptung bon ©ebaftian 9Rflnfter, aW fönne man nid^t an^ 
geben, bon toem bie alte fteinerne 93rficfe gu ftöln gebauet fei, att 
nngegrünbet unb nnrid^tig. 

aiber im tt>iebielften Saläre feiner {Regierung l^ot (Sonftantin fie 
erbauet? 1Rad^ S3r9tmann im gel^nten, nad^ ßl^riftoj)]^ Srober im 
bierten feiner SRegierung unb 309 ber d^rifttid^en 3ritred^nung. ®elett 
fagt im 3- ©ud^c pag. 231, im 3a^re 308 fei bie »rfidfe gebant 
33r3Imann ift l^icr jebod^ im Srrtl^um, benn ba Sonftantin im Saläre 
306 (8^» Kai. Augusti) t)on ben ©otbaten juerft gum ftaifer an^^ 
gerufen tourbe, nSmlid^ gleid^ nad^ bem 5Eobe feine« SSater« 6ott* 
ftantiu« e^Ioru«, bei beffen ^infd^etben er gugegen nxir; nnb ba 
ßumeniu« bie bierte feiner äßern gcbreben, in toeld^er er bem ftaifer 
gu Syrier »egen be« nnternommenen ©rödfenbaue« ©IfidE tpünfd^t, im 
Saläre 310 gel^aüen l^at, »ie 3acobu« be la ©aune in ber Seben«^ 
befd^reibung be« ©umeniu« nad^»eifet; — fo ift einleud^tenb, baß 
er nur im britten ober bierten 9a^re feiner {Regierung bie ©rfldte 
fiber ben IR^ein gu bauen angefangen l^ben !ann. @« !5nnte fein, 
bag SrStmann gemeint, im gcl^nten Saläre feiner Regierung fei bie 
Srfidte boBenbet getoefen, aber l^erfttr ift in ber ®efd^id^te, toic tt>ir 
f^jater fe^en toerben, gar feine ®pnx bon SBetoei«. iRad^bem toir 
bnrc^ ba« bereit« SRitgetl^eilte ben ©rflnber ber SBrfidte unb ben 
Zeitraum il^rer ßntftel^ung feftgefteöt l^aben, »oOen toir nun gu ben 
Urfad^en fibergel^en, toeld^e Sonftantin mSgen betoogen ^aben, eine 
folc^c gctoaltige unb bortrefflic^e Strbeit au«gttfft^ren. 

§• 3. 

aJrStmonn meint in feiner SSrüdfenbefd^reibung, biefer gewaltige 
Sau fei ^ier gnftMn notl^loeqbig geti^efen, wtb bom nnübertoinb« 

Digitized byCjOOQlC 



— 53 — 

(id^ Saifet unternommen, nm bie SinfäQe ber ^anfen )>on bet 

miixn ®eite beö JRi^eine^ ju l^inbem^ bie geinbe im ä^ume ju f)^U 

Utti ium 9in|ftt ber ®räu}e nnb jum din^mt be« Stcid^c«. gumc«» 

iritt« ftingegen fogt: ©er Saifer l^abe fie mel^r guni SRul^me feine« 

Äeid^c« unb g^ir 3i«be. ber (Srättje anlegen kffen, al« um f o leidster 

in baö (Sebiet ber geinbe l^inüfcerlommen gu IBnnen. SJian fielet 

avidf gar nic^t eiUy tocrin bie SWotl^toenbigfeit gelegen, bie ben 

fiaifer .gu biefem aSriicfenfcaue foHte ]&e»)ogen l^fien. Um leidster 

in'« feinbCid^e Oebiet einbringen gu fönnen, bod^ too^ nid^t. Sr 

l^e ja eine gro^e Mm^t Saline, 92ad^en, ^riegdfal^rgeuge unb axu 

bcre ©d^iffe gur |)anb* äBol^t aud^ uid^t,. um bie. (Sinfäfle ber gran:* 

len abgul^alten, benn toie toenig fie fid^ burd^ bicfe fflrüdte gurüdt 

fd^redten liegen, geigten (ie balb nad^l^er, 3m 6. 6a]^re ber JRegic^ 

rung Souftantin'«, 311 nad^ ßl^riftu«, l^atten fid^ bie granfen unb 

älemanen »ieberl^olt in 33ei0cgung gefefet, fp ba§ man beftänbig ben 

fiaifer gegen fie um |)ülfe anrufen. mugte. Sefen ti>ir bod^ bei (Su* 

febitt« unb Bof^u«, ba§ fie.gtoei Saläre \paitx, 313 nad^ ß^riftu«, 

im ad^ten ber Siegierung ßonftantin'ö, lieber einen Uebergang t>^^ 

fud^ten, unb- bea^olf er niUl^igten, al« er eben in 3)7ailant bie 3$er# 

mal^Iung feiner ©ddtoefter (S^onftantia mit Siciniu« gefeiert l^atte, in 

gilmärfd^en nad^ Sßln gu. eilen, top er fie lieber gurüdt trieb, unb 

bolb burd^ feine gurüdfgelaffenen ^eerfül^rer, toeld^e auf il^re ettoai* 

gen ferneren SSerfud^e ad^ten foQten, befiegte« Unb toenn man nod^ 

ben gott bebenft, baß bie S3rüdte^ ipeld^e inm ©d^ufee ber Colonia 

Agrippina angelegt fein foü, üpuben jjeinben felbft benufet tperben 

fpraite, um i^re ©egner leidster gu befriegen, toieiörölmann felbft an^ 

gibt, ba| fie e« g^l^an l^ütten, topbei er nod^ U^nptti, barum fei 

c« not^toenbig getoefen, fie abgubred^cn, fo ergibt fid^ i)pn felbft 

bie Unl^Itbarleit jener 93e]^au)>tung. 9lud^ toirb m^ SZiemanb in 

äbrÄc fteßen, bap eine ©c^iffbrüdEe geeigneter ift, ein ^eer in gein* 

be«(anb l^inüber gu filieren, n:ieU man btefe, tpann fie nbtl^ig ipar^ 

leidster fd^lag^en, unb für ben gaU, bag ba« föaffenglfid minber 

günftig b)itrbe, leid^ier abbrei^en ionnte« gemer fann man nid^t 

einmenben, U)ie (Sumeniud. begeugt, bag bie geinbe beim beginne ber 

Srfidtenanlage fo f el^r in Surd^t unb ©d^rcdEen geratl^en feien, bag 

fie (Seigel gefd^idtt l^ätten. ^ierau« gel^t nur l^eriöpr, bag fie bie 

Sroft, ä&ei«]^eit unb 3)2ad^t eine« fp grogen ^aifer« ffird^teten, ber 

einen fp erftannßd^ unb bi« gur ©tunbe npd^ gang unbefannten 

maffenl^ften Säan in einem fp reigenben ©trpme anlegen Ipunte, ber 

npd^^agttbtu.Sinbauern unb im an ben Ki^ein Ipmmenben beeren burd^ 

, Digitized by VjOOQIC 



— 54 — 

beit crleid^tcttctt UcBcrgang bcn gr&ttcn "ülniitn geteäl^rtc* ^t^ffutb 
ift meit el^er anjuncl^mcn, ba§ eott^antitt Mc JBrürfe jittn JRu^ine 
fcincö ateid^eö wnb jur 3««^^^ «üb jmn Slawen feiner ©rätijc mige^ 
fangen l^abe ju bauen. SBCeiben toit alfo bei biefcr Urfaci^ bcr (Sx^ 
lid^tung. Qm folgenben ¥aragra]|)l^ett tDoBen tt>ir n»n bte Sage unb 
©eftalt ber fflrflde näl^cr unterfud^n. 

§.4 

Die ©tefle, too bte 5lgri^^^)inenfifd^e SBrüde geftanben l^feen \i>U, 
tocUUn bie äKeiften, unb jumr bie^ melci^e mit ber t^aterlanbifd^en 
©efd^id^te, mit il^rcn aitertpmern «nb SÖJonumenten »enig belan»t 
finb, lange ba finben, m ber ^ox\äft, Siencn* ober Se^en^SEl^urm 
ftc^t, ba fie fid^ ol^ne 3tt>«ifrf b»^^ ^4"^" bon |>auftelnen aufgefül^r:* 
ten, in ben JWl^ein l^inabragenben Sogen oerleiten laffen. 3la<if 2fai«^ 
fagc be« 9efuiten»«^ater« aibenbrüdt, ber un« biefe fpecicHen Slngo*^ 
ben anfbel^alten l^at, Cief ba« RSIner publicum im S)ecember 1765 
imb im Slnfang bed Saffxt^ 1766 f(i^aarem»eife nad^ bem Sil^ein 
jnm SJe^en*2:^urm, um bie gunbamente be« onbern SEi^eUe« be« ©o^ 
gen« gtt feigen, e« tt?ar nämü^ bomafö ber 9tf)tm fo feid^^ loie 
er feit 3Jienfd^engebenten nid^t gett)efen, looburd^ bie gunbomente bc« 
anbern ^fetter« fid^tbar n>urben* äBer aber mit ber baterl&nbifd^n 
©efd^id^te bertraut ift, toetg, bag biefer Sil^urm in \p&tmx 2^ (na<fy 
1261) bon bem Srjbifd^ofc Engelbert 11. erbaut, mit einer Sling* 
mauer befeftigt lourbe, unb ein äSad^ti^au« l^atte, n)etd^e« auf bem 
genannten Pfeiler unb Säogen im 9i^ne ftanb. 3n ber SSSettbe^ 
fd^reibung ^tünfter« fitzen loir eine ^arte ober SDbbitbung ber ®tabt 
Äöto, be« JRl^eine« unb ber 'Deu^r öefeftigung, »etd^c im 3ai^re 
1548 angefertigt unb geftod^en ift, l^ierin fielet man ba« Keine ^a(fyU 
]^fiu«d^en auf bem Pfeiler nod^ erl^^dten. (Eine anbere fd^nere ftarte 
tourbe bem erften ©anbe ber Söeric be« 85. Säeba 1612 beigebun* 
ben. 6« ftel^t fe^r ju bermut^en, bag bamal«, «oo äMflnfter fd^ieb,. 
ber ganje )6ogen nod^ beftanben l^abe, ba^ er aber balb barouf n)e» 
gen ber grofen SKenge be« ^efe«, ber fi(^ unterl^alb be« 99ogen« 
anfommelte, unb bieUeid^t 0or bemfelben att«geft>fi^tt toor, umburd^ 
bie Keine 3nfe(, ba« SSertl^d^en genannt, entftonben, — einge^rjt ift. 

SSoQte man anäf Don ber ®efd^d^te unb bon biefen ^däfnviVi^ 
gen unb Slbbilbungen abfeilen, fo mfifte fd^on einem deben, ber fid^ 
bie @ad^e mit einigem ^lod^benfen onfie^, ^leid^ einteud^ten, bag 
fokool^I ber iBogen, ai« anäf ber Pfeiler, auf »)e(d^em er rul^te, }u 
fd^n^ad^ unb gu fd^maC finb, a(« ba| man fie ein Ueberbleibfel einer 

Digitized by VjOOQIC 



— oo — 

fo g^toattigen 8aft, tote bic S5rfldc Sonfiantin'^ gcttjefen, nennen 
Bnnte. ®te[e Sc]^am)tnng bictirte ber ^rofeffor ^oter SUbenbrucf 
feinen @d^ü(ern f^on im Safycz 1745 gur 93eleud^ung ber bater^ 
lonbifd^en ®cf(ä^id^te, SBröIntann, »etd^er toic ffienige feiner ^txt in 
ber öatertänbtf(^en ©ef^i^tc fcctoanbert toat, nnb noci^ anbere 
©d^riftfteHcr bel^au^^ten in ^Betreff ber Sage ber ©rüde, fie ^abt 
bcm 2:enn>el be^ ^legögottc^ 5War« bi>n 3)iar^))f0rten angefangen, 
«nb ffoht fid^ bnr^ btc Je^igc ©afigaffe immer geraben SBege^ öfttid^ 
l^ingejoi^en, Slel^nCid^ f^jrld^t (Srombad^ in feinem SKanufcri^jt (Tom. 
L L. VI.) „Locus ad Fanum Martis Militaris delectus, quod 
ab Agrippa conditum, ac super a Sexta Aurelio (a. 295) 
reetitutum fuerat,* ubi nunc (1655) Martis effigies e regione 
S. liGchaelis visitur. 9?ad^ ber ®6{nif<ä^cn ßl^ronil bom Sal^r 
1499, @ette 147, foU ba in ber m^ eine @t. aÄi^aeliö^Sa^jette 
geftanben ^aben. (g« ift anä) fci^on an^ folgenbem ®runbe außer 
ätoeifcf, tocnn man bebenft, bat ^ic ©trage bom 9Kar«|)Ia|e, too 
ber 3Rar«tenn>eI geftanben, in ber öftliti^en 9?i^tung l^in 5Warö:pfor* 
ten (bor 100 Salden „bie 2Rar^^ort'0 genannt toirb, unb bie ent» 
gcgengefe^te ©träfe bom 3Kar«^)(atjc l^&l^er l^inauf in nBrblici^er 
«iij^tttng l^in (Bi« gur eoImnba::$farrfir^e) „auf ber SSrücf" gc* 
nannt tourbe unb noä) immer fo l^cift 

Äußer biefen SBeloeifen jeugen neä) ttnn>ibcrf^)re(ä^Iid^ für unfere 
©e^tt^jtung bie im ©ccember 1765 an ber ®aIi^>forte (oor ©alj^ 
gaffeus'Sii^or) im 9i]^einbettc entbedten gunbamente ber Pfeiler, n>el(i^c 
bomatö auf Sefel^I be« n>o]^IföbU(i^en ^Sfuifc^en ©enate^ bur^ ben 
OScrf euertoerter , 3ngenieur unb grieg^^yrfifecten unb ßa|)itain 
dol^ann 93aCentin 9tein]^arb genau unterfu<^t n)urben. @^ 
ift btefe Sntbe<fmig unb ^Bermeffung für bi« ®efd^i(j^te ber äSr&de 
bott l^fter aßi^tlgfeit. ©urd^ ben genannten Sefuitcn ifi fie un« 
an^egeic^net uvb aufbeioal^rt. ä^teUeid^t finbet fie fid^ aud^ nod^ in 
ben alten ftSbtifd&en Sted^iben. 5Die SJeroalaffung toar folgenbe: — 
SKd t^n&iäf im genannten Saläre 176ö ber St^in gang ungen>e^n^ 
lidf fcid^t unb Äcinioar, unb bor Sßeil^nad^ten ber ©d^iffer 3o]&ann 
$)eintid^ bon ^l^einborf fein Saftfd^iff bei l^inretd^enbem ^affv^ 
u>affet in ben $)afen bringen tooQte, Hieb baffelbe pVOiUäf auf 
einem im 9tl^eine berborgienen Reifen n>ie auf einer ^üppt ftedten. 
3)lit 9Rfil^e mad^te man ed n)ieber flott, unb fam fo auf bie (inU 
beChtttg be^ berborgenen Pfeiler«. SWan noi&m fieine Siad^en unb 
^al^rjeuge nri^ SD^e^inftrununte, nm bie berfd^iebenen S)imenfionen 
genau aufgnne^men. 9}ei weiterer unb genauerer Unterfu(^ung fanb 



Digitized by 



Google 



— 56 — 

tuatt noäf ^ anbere ^feHec, toel^ ganj in btx 9tu^ttttts nadf 
Cften l^in tagen, unb in gleid^er Entfernung bon einanber. 

§.5. 

®emä| ber äbMtbnng berSBriitfe, toie fieSörötmann (1608) 
unb mäf il^m Slnbere f)aUn anfettigen taffen, l^e fie 42 S3ogen 
unb eben fo biele $f eilet unb ©iinten, auf mVSftn fie tul^ete, t>on 
einem Ufet Ibi9 junt anbetn, a fano Martis ad Divitense castrum. 
dn ber SKitte auf ber ä3r&de ftanb ein gtoget ]^0]^et fteinerner 
Sil^urm. S)a iebod^ biefe eingaben toegen bed engen Staumed nur 
UDtl^bflrftig au^faßen fonnten, unb bie genauere Sefci^reifeung feinem 
ßonmientar üfcerlaffeii Meiöen ntu^te, fo MicB nwä^ mand&e «ufKä^ 
ruttg jtt tt>ünfd^en übrig* SBir erßären nn«. bie S)imenfionien be« 
SBrMmann in folgenber SBeife* (gr gibt baß 3Äaat ber Särilde bom 
aßarßtennjel biÄ.®alj|)fortai, bi« an'^ SStoffer auf 750 gtt| a«y 
näntlid^ 46 mal eine äRegftange bon 16 ^nji unb nod^ 14 9$n§f 
n)ad 750 gng audmad^t. äßenn nun na^ feiner äSered^nung 
ber übrige Sl^eit ber SJrütfe in unb über bem SBoffer in berifetben 
SBeife fortgefül^rt, bie SBogen gleid^ ftarf unb gleid^ tt^eit öon einanbw 
entfernt loaren, fo l^ieCt bie ganje ißrüde ungefäl^r 1500 gug Sänge- 
Wlan mug fid^ l^ierbei erinnern, bag jur ^tit Eonftantin'ß baß t^u|^ 
bett beö JRl^eineß hoppät fo breit toar ioie iefet, unb bag ein ©tronv 
arm über ben ^mmaxit unb über ben Slftenmarft flog. Srombad^ 
fagt, ieber Pfeiler fei 12 fjug birf getoefen unb je gtoei Pfeiler J^ätten 
24 ^ug bon einanber geftonben. 

SHaäf ber angefül^rten genauen SSernieffung öon »einl^rb crgo^ 
ben fi($ ganj anbere S)tmenfionen. @r bebiente fid^ babei einer äReg« 
ftange, Stange ober SRutl^e, toxt man, fie nennen wiü,. un 16 gu§ 
Sänge, tt^eld^e Sateinifd^ Pertiea l^eigt* ©ei ber Unterfuil^ttttg fanb 
er nur 3 Pfeiler, bie in gteld^ ßntfemung bon einanber ftanben. 
3ebe 6 Pertiea, riber jebe 96 8«g ftanb ete Pfeiler, toeld^en er 
3 ??ug bom »oben l^erborwigenb rnib 40 gng breit foÄ, ®er 
nad^e Pfeiler biefer uraften, ut^ertefifttid^ea «tbett ift 15 Pertiea 
ober 240 gfng bon @aijt>forten entfernt 5Dic ganje- JDimenfion 
oom ä)lar0tem)>e{ biß jum !£)eu^er (Softii betrug nod^ ber genaum 
anßmeffnng beß SReinJ^arb 142 Pertiea ober 2272 gug, tooß et 
bomalß hm $ater menbrüd mittl^eifte. 

Sollte Semonb eintoettben, biefe (gntfemmng lebeß $fei(erß «>om. 
«nbem, nämttd^ 96gug, fei ju grog, ber bebmie nur, bag ber Äai* 
fer Xrajian eine »rüde über bie Donau baute, toeld^e auf 20 Reitern 



Digitized by 



Google 



— 57 ~ 

tilgte, bie iebedmal 170 ^ t>^ etnonber entfernt UHtren, loie ^DiOf 
ber fie ün 68« 93ud&e 13. Sop. aufgeseid^net l^at, unb ftobere ^e 
befd^retben« !3)a§ fxäf flirtgend batnald, a(^ Sonftontin bie 93tfi<Ie 
Bauen lieg, im 9i^ein eine dnfel, mt> itoax eine }iem{id^ breite b^ 
funben ffaht^ gel^t l^inlänglid^ aa^ (guinenlu« l^erbor* Diefcr fagt 
nSmiiäf in ber ongefül^rten @teQe: „Vbi jam immam meatu £e- 
rox (jßhenuB) et alvei unius impatiena in eua cornua gestit 
excedere.'* ®a wm l^ierau« ba« 3)afein ber Snfel tool^l Mar l^er*» 
borgel^t, fo tnn^ ed nnd mnbem, ba^ ^rMtnann in feiner 3^i<^ 
ming ber alten JBrflde gor leine ®pm babon angibt. 93erg(eid^t 
man nutt bie died^ungen^ SSenneffnngen unb Beid^nnngen ber beiben 
SRonner, fe fi^l^t ntan teid^t unb nnn>iberf)>re(i^Ii(^, roit fel^r SbxiU 
mann gegen dteinl^arb bon ber SSkil^rl^eit abtoeid^t. Sbtd einer äJer« 
meffung unb Unterfud^nng^ todäft gu bem (Snbe untemonnnen tourbe, 
Hm bamac]^ eine genaue 3^i<^»tttig ber @tabt unb be^ SKl^ined ent« 
loerfen jn fönnen^ l^at fi(j^ $ater ^benbrfid au(^ no(^ fiberjeugt, 
u>ie genau bie äSermeffung be^ Sil^einl^rb gelungen toar, n>onad^ er 
bie ganje (Entfernung ht» ^ax^ia^e» bon ber £)eu^er 93efeftigung 
auf 142 Pertica ober.. 2272 gug angibt 3)arum ift e« not]^tt)en^ 
big, bie ^rijmann'fd^e SSrfliiengeid^nung nad^ ber 9l(benbr8d(er ju 
corrigtten unb ju berbcffem. ^ux be^cwern Ucberfid^t legen ttrfr 
fotool^l bie a3r»lmann'fd^e S^äfttmi ber alten »rüdfe ou« bem Saffxt 
1608, a(d au(i^ bie ^IbenbrfidEer ^ü6fmni naäf .S(t%abe be^ 9{ein^ 
i^arb Dom dal^re 1766 bei. 

92ad^ ber 9teinl^arb'fd^en SSermeffung erlitten bnr nun folgenbe 
üDimenfionen ber alten iBrädte. %om aKar^temt)el ober bon Wlox^ 
Pforten SHxo. 1 ii» ^m ie^igen fogenamiten @teinn)eg 9tro. 2 
je^n (Stangen ober 160 f$u|. 9(m (Steimoeg flog ber %rm be« 
Si^eined iVi>^dtm ber @tabt unb ber Snfel borbei, toit bie ©entung 
be« )i8tfbeni» nod^ berrotl^* tiefer Krm tt>irb bon 9h:o. 2 bid iRro. 
4 plufi minM 15 ©tanken ober 240 Sug breit getoefen fein, bid 
tu .bemienigen SD^eile bed ^eumarfte^, tt>o bie ©trage fid^ }u ^tizn 
beginnt SSon ba an bid 2»tn ©(djgaffentl^or, bon 4 h\» 92ro. 6, 
37 ©langen ober 592 t$u|. 9$om @a(}gaffentl^or bid pm erften 
ber 1765 entbedttcn ?ßf eiler, bon 6 bi« 9?ro. 7, 15 ©taugen ober 
240 0ug. a3on ber Sffittte be« erften bi$ gur äJiitte bed britten 
Pfeiler«, 7 bie 9, 12 ©langen ober 192 gug. 5Da nun bie ganje 
^Entfernung bom ©aljgaffentl^or bid !£)eut 80 ©taugen beträgt, tt>ie 
frfil^er angegeben, unb ber äugerfte Pfeiler bom 2;^ore 27 ©tongm 
entfernt ift, fo bleiben bem auierften Pfeiler bi« !Beufe nod^ 53 

Digitized byCjOOQlC 



— 58 — 

(Stangen ober 848 Su| 0*% »oraud toicberum bic ©efammtfitmme 
bcn 2272 {$u§ l^etborge^* 

Unfcrer @ctt« f)alm tt>ir leinen 3»rifcl ^^^^ *><^6 ^^^f^ ^^^ 
»al^re gorm nnb ©teenfton ber ©rüde getoefen ift ©öUte Semonb 
fie genauer unb Keffer angeben nnb bereifen ISnnen, ber mSgc WliU 
tffütnm babon wad^en, nnb foü nnter blefen Umpnben nnfere Sln^ 
gäbe berbeffert »erben. Db ble Sogen nnb ©etoblbe über bie 3nfcl 
f)bx in nnunterbro^encr nnb gleici^mäfetger ©eifc fortgefeftt toaren^ 
barüber ift niii^t« betannt. «n« ben atten ^a|)leren nnb iDocnmcn^ 
ten ber früheren @t. 83rtgtba*^farrlir^c , ba, tt>o frül^er bie Onfet 
toor, gel^t l^eroor, ba^ bie C>anfer bort anf ber ©olagaffc einft ;,ba« 
^an^ auf ber äSrücte" genannt n>urben, atfo anci^ n)o^I toieber ein 
äln^ei^en, bag bort eine Srftde geftonben ffat 

§. 6. 

Ob bie iSrfide bon Sonftantin boQenbet n)orben? fragt ^xiU 
mann. SBalefiu^ fagt Lib. I. Beram Francicanun pag. IS got 
genbe^: „%U man btefe $)rü<{e angefangen l^atte ^n bauen (benn 
Sonftantin toeUtt m(Sft, ba§ fie fertig gemad^t n)ürbe, inbem er fid^ 
burd^ bic ©d^toierigleit ober bnrd^ gurci^t abfd^reden lk% ober bud^ 
fidler l^oben bie granlen bie au^fü^mng ber^lnbert), ergriff bte 
granlen groge Seforgnig toegen i^red Sanbe«, baten um grieben 
nnb boten bem (Sonftantin @ei§etn an.'^ SBer fielet aber nid^t, toie 
unftid^l^attig biefe Demonftration ift. ©r gibt feinen SBetcei«, lerne 
Urfad^e, feinen ®runb für feine ^^au))tung an, fonbern fftl^rt nur 
bie oben angeführte @telfe be^ (Sumenin^ an* & gel^t- aOerbingd 
au9 biefer ®tette flar l^erbor, ba^ gu ber 3^it, n>o (Sumeniu^ febten 
$aneg^ricn^ l^iett, bie ©rüde nod^ nid^t boUenbet, fonbern erft on^ 
gefangen toar; nid^t aber, bag biefer l^bd^fte ^errfd^er f|>äter ntd^t 
mel^r ^anb angelegt l^be, nne man aM fotgenber 3Ritt^etIung er^ 
feigen n>irb. 99Setm ©rIHmann fagt: bie S3rfid(e fei fertig geworben, 
fo reid^t biefe ©el^u^tung aUein nod^ nid^t l^in« Unb n>enn er er^ 
ilXSflt, bag er atö düngling nnb ©d^üler in ber @eometrie unb Xo^ 
poiXQUfffk mit feinem Seigrer in biefen g&d^em nid^t ol^ne ©efal^r bad 
©rüdenioert in feinen 9{eften unterfud^t unb aufgejeid^net l^abe, 
u>armn fül^rt er bann nid^t bo^ Sa^t nnb ben ä)7onat an, in n>el^ 
äftm biefe ©ermeffung t>orgenonanen? SBarum gibt er nid^t an, 
mie Diele ^feiter er im gbigbette entbedtt, nnb in koetd^r Stttfer^« 
nnng er fie bon einanber gefnnben l^abe, nnb begnügt fid^ bamit, ju 
fagen, ed fei oon biefem ©ane nid^td anbered übrig, a(0 einige 

Digitized byCjOOQlC 



— 59 — 

^feilerfunbantcntc, ol^nc 3al^t unb entfcrnimg anjugeBen, SBctm 
tpir il^m anäf jitgcbcn »oHtcn, baß er bicf«« äße« tote Änbere« in 
bera gotmnentar jtt ber SStfidenjetd^nung, töie fie auf bcr legten 
SiH)fertafcI borfontntt, l^Sttc ergangen unb nad^l^olen tooBen, fo gel^t 
bod^ fd^on au« ber 3^i^^""S ^^ SBrflrfe l^rbor, bag er bie Pfeiler 
nicj^t ntel^at« auf eine gntfemung bon 24 guß bon clnanber l^abe 
angeben tooüen, toa« hoäf bon ber SBirKld^teit abtDeiti^t, tDic folti^e« 
ber 5Dia6ftab gelgt^ ben SRetnl^arb geleiert l^at, 

g« Ibnnte Semanb nid^t gang mit Unred^t bie SSermutl^ung l^o^ 
Ben, bie ©rüde fei niemaW fertig getoorben, befonber« mnn er ben 
Uraftanb in (ärtoägung jiel^t, bag auger ben breien in unferm 
a3rücfen^>tane mit 7, 8 unb 9 bejeld^neten Pfeilern im gangen Sil^ein^ 
bette biö gu ben Ufern ber ©eu^er g^pung bon Sielnl^arb gar leine 
©puren bon anbem Pfeilern aufgefmtben tourben, ate nur bie Ue^ 
berbleibfcl gtt)eier Sl^ürme, toobon ber eine 12 gug ffibtid^ bon ber 
Srficfe, ber anbere in berfelben JRid^tung fd^rage 28 gu§ bon biefem 
ill^urmc ftromauftoärt« geftanben l^ot. 

93r5(mann berfud^t bie @tnti)enbung gu mad^en: toenn tDirttid^ 
biefer S3rüdtenbau bon €onftantin ober bon einem Stnbern bW auf 
ha9 jcnfeitfgc Ufer tt>äre fortgefül^rt toorben, fo ptte man in bem 
übrigen Steile be« ©tromc« bod^ mel^rere @^)uren antreffen muffen, 
Wc nod^ tpegen ber gr&gem 2:iefe bc« glugbette« naiver bei 35eu^ 
mn fo mel^r über bem S3oben l^eroorragen »firben. ®ir fügen nod^ 
folgenbe @d&eingrfinbe l^ingu. ©arum l^Stten fid^ nid^t aud^ bie übrl^ 
gen Pfeiler naiver bei 35eu^ eben fo gut bi« gu unfern ^titzn, toenn 
anber« fold^c ba geftanben l^aben, erlitten fönnen, ate bie brei, 
toeld^c 1765 aufgefunben würben? DbgCeld^ nun aud^ JReinl^arb emftg 
nad^gefud^t, fonnte er bennod^ feine toeltem <Spnnn einer ©rürfe 
oufpnbcn, ®agu lommt no'd^, baß ber ?lbt dlnptxt bon ®eu^, ba, 
»0 er bon ber ^ttfürnn^ be« Divitense Castrum — ©eufeer ^dt^ 
fefWgung — rebet, ben Äbbrud^ ber SBrflÖe burd^ Sruno gar nld^t 
ertoftl^nt* 9iu)>ert'« eigene ©orte fiel^e im §. 8. ®egcn fold^e 
©c^ngrfinbc läßt fid^ nod^ SRand^e« eintoenben. Denn ba ber 
9l^etn in festeren S^xttn fid^ me^r nad^ !Ceu^ l^in genü^ert, aü gu 
ben gelten Sonftantin'«, unb fein iBett ^pUtt tiefer au«gef^>fllt l^at, 
fo fonnten jene Pfeiler leidet unterminirt, ober untertoaffert »erben. 
Die fibrtgcn Pfeiler, toeCd^e nä^er bei Ä8In toaren, lonnten teid^t 
bem^Soben glcid^ gcmad^t »erben, ba ber ©trom, »eld^er pd^ bon 
biefer Seite mel^r entfernt l^otte, fold^e« nid^t i^inberte. !I)ann aber 
aud^ Tann man leinen ^inreid^enb triftigen ®runb anführen, »arum 

Digitized byCjOOQlC 



— 60 — 

ein fo ffco^tx Saifcr t>on einem fc fftnli6)m, j)räd^tiacn SBetfe (ia» 
er jum {Rul^me be« SRetd^c« unb jur 3^^^^^ ^^ ©ronjcn au^jufü)^ 
ren unternontmen l^atte) fid^ l^ätte jurüdf^reden unb aiffoütn laffetc 
foßen. SSSenn 3emanb l^ierfifccr fidlere unb nöl^ere 3laä)Xiä)Un mxU 
t^eilen fönnte^ fo toürbe er jebem ©efd^id^t^forfd^er einen Dicnft 
ertoeifen. 

©er ffai bie ©rücfc abgefcrod^en, unb gu toetd^cr 3^tt? S3rober 
S. J. 1600, Annal. Trev. T.L L.3, fagt: fie ^aU m jur 3eit 
Saifer Otto'^ L geftanben, unb toäre bon feinem ©ruber SDruno^ 
(grjbifd^of bon ^Un, abgefcrcd^en. Sr erjal^ft bie SSeranlaffung unb 
ben ^ergong in folgcnben äBorten: „®k tourbe afcgebrod^cn toegen 
ber räubcrifd^cn ©treifgügc^ toeld^e über bie 33rücfe gogen, ober tpie 
anbere lieber tooBen, au« gurd^t bor beborftel^enben Kriegen. !Da3 
SDiateriat biefe« alten Saue« looüte er gur äJerfd^önerung unb 3i^be 
be« bamaW im. Sau begriffenen berül^mten '$antaIeon*©tlfte« 
bertoenben/' SBröImann fagt: ,,9ieben anbern Urfad^en toaren c« 
bprgugötoeife bie ßinfätte ber> ttjilben C^ungaren, bie. ba« bcutfd^e 
{Reid^ fel^r beunrul^igten, toeld^e gum Slbbrud^ ber Srfidfe aSeronlaf^ 
fung gaben, um ba« SReid^ ju fd^üfecn* S3runo, au« bem ©efd^ted^te 
ber ©ad^fen, biefer fel^r berühmte (Srgbifd&of ber S&Iner (Srgbiöcefe, 
aSruber be« ^aifer« Otto L unb gugleid^ 9?eid^«benoefer, tt>ar ge^ 
nötl^igt, biefe« alte S)enfmat gang abreißen gu laffen, nad^bem e« 
über 600 Sal&rc geftanben, unb fptt)o]^I bie gegen biefe« 3od^ tofi^ 
tl^enb anfd^äumenben unb ergrimmten Sogen al« aud^ bie ienfeitigen 
geinbe im ^(mmt gel^alten l^atte." SSaleftu« meint, fie »äre bon 
(Souftantin ober bod^ fidler bou ben t$ranten gerft5rt. ®e(en tl^eiO; 
bie Meinung be« 93rpber unb Sr&Imann, nur bemerlt er, bie je^ige 
^antaleon«*fiird^e fei nid^t ba« äöerl Sruno'«, fonbern bie alte, 
totläft innerl^atb be« Ätofter« gegeigt toirb: „quam struxit ex ru- 
tis et petris dejecti poutis a Constantino Magno quondam 
aedificati contra Francos." L. IIl. Syntag. XII. pag. 363. 
Sluffaüenb ift,e«, bag dinptxt, 2lbt bon 2)eu|}, toeld^er 1135 ftarb, 
ioie eine atte S^afel, bie im SDeufeer Ätofter fid^ befinbet, unb bem 
gkoeiten Sanbe feiner Serie beigegeben tourbe, begeugt, bon ber 
3erftörung be« ©eufeer Castrum burd^ JBruno rebet, ober gar nid^t 
be« Slbbrud^Ä ber 33rüdte burd^ il^n ertoäl^nt. S)ie Chroniea Re- 
gia t)on @t. ^ßantalcott, toeld^e (Sccarb in corpore historico 
medii aevi Tom. I. pag. 894 anjü^rt, enthalt folgenbe ©tettc: 



Digitized by 



Google 



— 61 — 

ffiömt «nb toie 35tuno mit bcn ??ranfcn ftrlcg geffil^rt l^aBc, . , , . 
bfe Srfide üBer bcn ^Ijtin, unb baö Divitense Castrum tccgen 

ber aicBcücn atgebrcd^eit, gtauBcn tüir l^ier nici^t anfSl^rcn ju 

Brausen, tocil bicfcö in bcm SBcrfc cntl^altcn Ift, toa« et fetbft l^ier^ 
ÜBer eigen« unb au^fül^rfid^ gefd^ricBcn l^at. gccarb nteint, ber 
SSerfaffer biefer ©^ronil fei ein B^tifl^^^^ff^ ^^^ S3runo gctoefen, tt)o* 
gegen ^äf iebc(j^ SWand^eö anffil^ren lägt Sin ber ©teße, »o er 
bon 23runo rcbet, toel^er 953 al« Stad^fotger bc« ©ilfrlb getoSl^ft 
»urbe, fagt er golgenbe«: ;,S33er unb tote grog ber toav, toeld^er 
Ben Detwaiften Stul^I einnal^m unb int^ronifirt »urbe, babon ntBgcn 
bie S)enfmale feiner Sorgfalt, bie Äird^engeBäube unb tl^rc 3'^^^^« 
3eugni§ aBiegen/' 2lu3 biefen SBorten gel^t bod^ too^ jur ®enügc 
^erbor, baß ber S5erfaffer ber Sl^ronif längere St^it nad^ Sruno muß 
gefd^ricBctt l^aBen, Befonber« ba er bont Saläre 964 fagt, baß* ba* 
ntalö bie fjunbaniente jur ®t. ^antateon«*Äird^e unb Slofter gc^^ 
legt feien, gerner giBt gccarb i^n borum für einen 3^i*9^"^f^ii 
33runo'« m^, toeit ^r fid^ in beut, toa« er über ben Äölnifd^en Qx^^ 
Bifd^of SBruno fd^rciBt, auf feine eigene 3lnfd^auung Beruft, ad Vi- 
sum suum provocet. ^ater SßbenBrüdC tt)iß aBer 2ltte«, n^aö er 
bon ber 3^^^ ^^'^ OeBurt 33runo'« (924), toeld^e er in ba« Sa^t 
928 fe^t, Bi« ju' feinem ©terBcjal^re 965 erjäl^It, toieberum unb 
aBermal« gelefen, aBer niematö bie SKeinung be« ffierfaffer« au«ge* 
fprod^cn gefunben l^aben^ too er fid^ auf eigene Slnfd^auung Beriefe, 
ad Visum provocet. !Der ßefer möge il^n nun für einen 3eitge^ 
Hoffen galten ober nid^t. S3ieDeid^t toirb ein anberer biefen ettoaigen 
3ti>eifeC l^cBen. ^nm ©d^luffe tooßen toir nod^ Sinige« üBer ba« 
Divitense Castrum, 35eufeer Safteß, anffil^ren. 

§• 8* 

!Da« jefeige Deu^ l^eißt in lateinifd^er ®<)rad^e Tuitium, l^ieg 
früher Divitense Castrum, ober Div. Munimentum, l^ieg um 
1700 nod^ 5Du^e, aud^ tool^I ajuij gefd^rieBen. 3ur 3eit be« Saifer« 
^oftl^umu« nannte man bcn Ort nad^ bem S^^fl^i^ ^^^ ^^ ^^^ 
ton^mu«: Deuson. ©er aBer biefe ©tabt in eine SJeftung, in ein 
Castrum Dertoanbeft l^aBe, ift nid^t ted^t Kar. ßinige »oöcrt bem 
ßonftontin blefe (Sf)tt geben, Sbibere tooßen l^lngegen ben erften Vix^ 
ft>rung ber SefefUgung fc^on itf früheren ^txtm fud^en unb ftnben* 
3u biefen gel^Urt^ SSatefiu«, toelc^er, toie getoSl^nlid^, fo öud^ l^ier 
bifjjutlrt, gegenrebet unb Be]^att^>tet: „& f)aU niemat« ein (SJeu^er 
ßaftett unter bem 5Rame«) castrum Divit^sium, fonbem (unter 

Digitized by VjOOQIC 



— 62 — 

bem aiamcn) Deusonem Castellum 6ei ben granlen^ ber Ubier 
eotonie (S&In) gegenüber, «nb gtöar f^on 50 Saläre bor ber ^err^ 
fd^aft Sonflantin'a beftanben/' ^ierou« gel^t ober feineötocg« bic 
Folgerung I;erbcr, bag Sonftantin eben biefe ©teße unb ©tabt gu 
feiner 3eit nid^t befeftigt l^abe. a3u(j^er'« Sel^am^tung ^at me^r 
SBaHc^cinlic^feit für ^16), toenn er L, VHL Cp. n. Nro. 5- 
pag. 236 fagt baß, toenn bic 2)eufeer S3efeftigung, n^elc^e on ber 
anbern ©eite bcö W)tim9, tüo bie Swbaren tool^nten, Ä5(n gegen==^ 
über liegt, anäf nid^t bon Sonftantin guerft erbaut, bod^ aber fj>ätcr 
gum ©ci^uöe ber SBrüde lieber l^ergefteüt unb [tarier befeftigt fei. 
©r ful^rt aud^ bie ©d^rift bed Slbte« 9lu^ert an, tooburd^ er feine 
aWeinung crl^ärtet. 3K5gcn toir bie SSJorte biefed abte«, tt)o er uoit 
bem ©raub bon 5E)eufe rebet, felbft l^ören: „Ueber ben a3au biefe« 
Castrum finb bie SWeinungen getl^eilt. einige bermutl^en, cö fei 
ba« SBerl be« 3utiu« 6afar, anbere meinen, eö fei gur ^eit, \\>o 
Scnftantinö unt fein ©ol^n Sonftantinud einen i$elbgug nad^ ©aQien 
unternommen ptten, eben bon Sonftantin nad^ 33efiegung ber gran* 
len angelegt werben." !3Diefe lefetere 5IRcinung gibt 9Iu<)ert aud^ aW 
bie toal^rfd^einlid^ere an, unb fffi^rt alö SSetoei« bie 3nfd^rift an, 
tt>eld^e auf einer fteinernen S^afel ftanb, bic man itoax gerbrod^en 
unter bemSd^utt berSKauern fanb, aber bod^ nod^ in-bem3"pÄnb, 
bag man bie eingeincn JC^eile gufammen legen unb gut lefen fonnte, 
in folgenben SCBcrten: „Constantinus pius Bomanorum impera- 
tor augustus devictis Francis Castrum Ditensium in terris 
eorum fieri^ussit. Milites turriin cum interturrio fecerunt. 
Haec duo de viginti vota fecerunt." 233ir geben biefe 3nfd()rift 
l^ier fo, »)ie fie im gleiten S3anbe ber SBerfe be« genannten Slbte« 
entl^alten finb, nur bag fie ba mit großen Sud^ftaben gebrudft finb, 
©ic lann aSa(eftuö fagen, biefe 3nfd^rift fei bon einem getoiffen Slbtc 
{Rupert fingirt? gr benit babei bießeld^t, toeil aüe fpatern ©d^rift* 
fteder barüber fd^iDcigen, aud^ bie äRüngen bed ^oft^umu« nid^td 
babon entl^aCten. äBoßte man aud^ gugeben, baß man biefem Ca- 
strum cinft ben 92amen — nomen Deusonis vel Deusoniensis 
beilegte, toa« toürbc man bann barau^ folgern Knnen? Sonnte benn 
barum Sonftantin e« nid^t beffer georbnet unb befeftigt l^abcn? !Darf 
man nid^t bon einem äKanne, ber burd^ ©elel^rfamleit nid^t miuber' 
afö burd^ griJmmigleit berühmt toax, gleid^ annel^mcn, baß er gc* 
tan\6}t fei, ober l^abc täufd^en »oBen? SDiag ba^ fein, toie e« tooüe, 
ba« fügen toir nod^ l^ingu; biefelbe Onfd^rift finbct fid& mit einiger 
Slbanberung bei ©uriu«, ettoa« beränbert bei iörober, unb n^ieber 



Digitized by 



Google 



— 63 — 

anbcrö bei Jsaaces Pontanus histori« Gelrieae L. III. pag. 26» 
— @ö fottttte fcl^r kxäft gcfd^cl^ctt, bat man äCbfd^rcibcrn guötct* 
SJerttauctt f^cnitte, tf)m 9tu<)ctt nad^gufd^tagen, unb bcn tl^nen in 
bic 3rrc geffil^rt tourbc. S33ir finb bal^cr mit Sudler, mit bem tt>ir 
]m ©d^Iuffc bie ©orte 3iu^)ctt'« anführen toerben, ber SDlcinung, 
bo§ jene Scfeftigüng; ®eitt5, angelegt nnb berftärft »orben, um bie 
geinbe bom Sil^einftrome abjul^tten, nnb ba§ fie jum ©(ä^utje ber 
Srurfe toäl^rcnb beö SSauc« unb für fj)ätere 3^iten mit SC^ürmen, 
Satten unb SSortoerlen berfcl^en fei. @ie beftanb bi« gur 3^^* 
Dtto'« I. unb luurbe bamate, »o er in Stalten lebte, üon 5Bruno 
um ba« Sol^r 962 gerftiJrt unb abgebrod^en, U)ie bie Sölnifd^en ®^rc* 
nifcn unb 9?u|>crt melben. 35iefer fagt: „Hujus (Ottonis) Ger- 
manus Bruno Coloniensis Ecclesise Archiepiscopus .... fregit 
illud, Fratris sui jam dicti Imperatoris iram, quae futura erat, 
non veritus. Quae adeo vehemens fuisse fertur, ut eum ad 
reiedificandum compelleret nimis invitum, nisi idem Impera- 
tor cita fuisset morte praeventus." 

ß, ©mebbittdf 
Pfarrer su ©arg, 5tre{« Scnnep. 



Digitized by 



Google 



Uihtv Irk dl Jrmgorlriö. 

9la(^ bcr gctoSl^nnd^m llcBcrHcfcrung IcBtc Srmgarbte, eine 
3üt^)]^en'fcic ©räfin, gcBorcti um ba« Sal^r 1020, ur^rfinßfld^ auf 
bcr aSeftc ate^jet Bei ber iefeigen Sret^ftabt 9tee«, unb gtunbcte mäf 
beut 2;obe il^rer ©Itern int Saläre 1040 gu JRec« bte ßitd^e bcr 1^1. 
(Spttc^gcBärcrin aWaria, »eld^e fie rcid^li^ bef(J^enIte. ^Spattxixn 
fieberte fie nac^ ©fld^tdn an bcr 9?ier« flBer, »o fie int @fl<3^teler 
SBalbe ate ©nfieWerin ein gcttgetocil^cteö Sebcn ffll^rte, uub too in 
ber golgc gur 3rmgarbt^::Äa^>eQe unb gum Srntgorbi^^Srunnen 
\SSfxlxät geijjattfal^rtct tcurbe. ®ic l^atte anä) einen ©ruber, IWamen« 
^ermann, toelci^er mdf beut Sobe ber ffiftcm fld^ in bie Slbtei bon 
®t ^antaleon in Äöln aufnel^men lieg unb bafelbft bom Saläre 1082 
bi« gu feinem Siobe im äal^re 1121 Slbt tcar. SSon ©fici^teln un* 
ternal^m bie fromme Jungfrau (naäf b. 3. 1070) brei SBaüfal^rten 
nad^ JRom unb braci^te bon bort bcrfd^icbene l^L {Reliquien; bie tl^r 
ber ^a^)ft fd^enfte, nö<ä^ Äöln, tool^in fie unterbeffen il^ren ffiol^npft 
bertegt l^otte. 3n ftSbt befud^te fie unter ben Äird^en borgugötoeife 
bie ^eter^Rrii^e (Dom), neben toeld^er pc am Doml^ofe bei ber fo* 
genannten §a(l^t<)org il^r SBol^ngimmer l^otte, lebte ber Pflege ber 
armen unb ftranfen in bem bon i^r geftifteten unb botirten ^o* 
f^ital unb ma^te bebeutenbe ©d^entungen an bie Sixätm, nantentüd^ 
fi^enfte fie bte ©tobt SRee« nebft bcr SBurg a«^>el ber ^cterefird^e, 
©fid^teln ber Xbtet bon ®t. ^antaleon, loeld^en ©d^enlungcn fie 
ncäf l^ingugeffigt l^aben foQ bie ^tabt @a{car, fo tt)ie ®fiter bei 
ahnten unb ©ondbed. bffx 24>be«j|a]^r fättt gegen ba^ (Snbe be^ 
11. Sa^t^ttnbcrt^, unb fie liegt in ber ie^igen Domtird^e in ber 
Slgne^fta))e(i(e neben ben ffL brei jtdnigen begraben. 

8Ctt9 einer genauem Prüfung ber S^mütn toirb fid^ ergeben^ 
bat biefe (SrjSl^Iung in il^er bunten 3nf<mmienfe$ung fotool^I x&<U 
fid^tßd^ ber ^erfonen aM ber 3eit unb be« Orte« an mannigfachen 
Srrti^fimeni leibet* Sreten U>ir bal^er nSl^er gu I^nen l^eran mib 
fd^tfen gunftd^ft unfere 9(ttfmer!famlett berjienigen Urbtnbe, \oüä)t 

Digitized by VjOOQIC 



— 65 — 

36« bie l^L Sraigarbt« oI« bl€ toid^ttgfte unb reiti^^rtigfte ju be» 
trod^ten ift: fie fielet in SacowMet'« UrfunbenÄud^ :öb. I. «Kr. 242, 
irnb tautet i^rem toefentlid^en ^nl^tte nad^ folgenbennagen: „®k' 
©röfin Ormgarbi.« (Irmengarda comitisaa) fd^enft jmn ^eiCe 
i^ret ©eele unb i^rer ju 5Ree« ru^enben (gttern (pro suis 
parentumque suorum in Keaa quieecentium peccatie redimen- 
dis) bem «ßrojjfte ber bortigen Str<^e, ber ^t, ©ctteSgetötetin ajio* 
ritt bie ^trafgertd^tabarleit Über bie ängeJ^grigen ber Äird^e, 
unb beftimmt für btcfeö ©efd^enf, bag breimal im 3a^re bie 6ano- 
«ici eine ^rojeffion po* 9l«pet (in Aepela) Ratten foöen, um 
©Ott unb ben 1^1. ®eorg für bie (Sr^attung.bcr Sird^e (ju SRee«) ju bitten. 
Slud^ fd^cnft fie biefer Sird^e ben <Sd^toeine«3e]&nten gu jßee«, 
(Sramerid^ unb ©traelen (in Reea, in Embrico, in Stralo), 
einen ^of gu SBeeje (curtem unam in Wezevelde) unb alle' 
i^re ©efiftungen ju- Äön49«tointer (in Winetre). @ie §attc 
Wefe ©d^enlungen gettiod^t jur 3eit be« grgbifd^of« 9(nno IL' 
»on SMn (1056—1075); aßein bie SSoßjiel&uttg bcrfelben tonnte 
md^tftflttflnben,mit fowol^t Srragarbi« al« ber (grjbif^of 
3lnno ftarben (cum ipsi [Anno et Innei^rda] praeventj 
morte hanc [voluntatem] implere non poterant.). @« ^n, 
jie^t fie bal^erSlnno'e SJad^foIger, ber (grjbifd^of ßigetoin, toet 
c^er -iü feinem, feinef SBorgänger« unb ber Smgorti« ©eelert^eit 
«od^ l^injufagt. ba« aTiunared^t jn 9tce8 «nb »ier aKftnfen gu 
Oebetoocn (Hudenchoven). 5Die »ottaiel^ung gefc^a^ jtoifd^en 
ben Saffxtn 1079 unb 1089, in »eld^n «Sigetoin (grjbif^of war." 
— gügen toir biefer Urfunbe nod^ jttei imtergeot^nete jur SSerbofl. 
ftönbigung i^i^u, ml^t fid^ ebenfaß« bei 8a?ombtet «b. I 5Rr.397, 
«b. n. 9Jr. 73 befinben. S)ie @erid^«bOTfeit g«b ben ®d)V>tw^ 
je^nten ;ju »eee, -(gmmefid^ unb ©traelen, »etd^e örmgarbi« (Ir- 
mingarda) ber fiirdj>e ju »ee« berfiei^, ebenfo ba« 51Künjred^t unb 
Ue öiar.aKwfen, bie bw erjbifd^cf ©^e»in J^ingugefÄgt^tte, fiber. 
bie« no4) «nbm ©ered^tfonte unb »efitungtn ju ©eeje, «ee«, ©ifid^, 
85tti8»teiiitcr B. f. ». beftätigt ber $a^>ft «fbrian IV. im 
Sol&r« 11^. gerne« bm @d^»eiajje^nten ba $5fe m^d vuib 
^rge unb ber ©fiter gn Zi^tnt (cvrtis in Aspelo et eurtis in 
Birge [?3 et bpporuin in Tiveae [?]), tsdt^e bie ®xä^n Sxvcu- 
gorbi« (Irnaengftpda ««nitiBsa) btx Sirt^ ju SRee« gefd^eiöt »nb 
ker ^Hf4>ef ©»geSK« Jbeptigt. i^«, >benjj> np^ atrisere geraad^te 
©d^nfnnge» ott.biefetb^Äirt^e beftätigt and^ bet erabift^of 
€ngetbest I. boa Äöfe im So^re 1218; 

Digitizedby€00gle 



- 66 — 

Die Söcjiel^wnöeii, in \otiiSft bie ©räftn Srmgarbte in bicfcn 
Urlunbett jur fttr(i^e in 9iee« gcfefet »Itb, loffen feinen B^^ifri öBtig, 
bat ftc bie ©tifterin biefer ftird^c fei. @ic bermad^t ber 
Ältd^e ©^enluttgen nnb ertl^eift i^r ©ered^tfame; in bcn ^rojeffio^ 
nen bon JRee« mäf Wfd tt>lrb für bie grl^altung ber (öon il^r ge^ 
grünbeten) Äirci^e gebeten; jn Äee« liegen il^re (SItern begral&en. 3n 
bem Umftanbe, ba§ bie ^rogeffionen nad^ Sl«^)cl giel^en, finbet bie 
®age einige Seftätigung, ba§ 3Tmgorbi« auf bem ©d^Ioffe 
ju Sl6j>el getDDl^nt l^abe, »on tt>o fie täglid^ auf bem 3rmgar^ 
ben^Sege^ auf mi^zm ba« ®ra^, toaö ii^re ^^ü^e feerül^rten, im 
SBinter toie im 8enje grünte, bie bon il^r gebaute Äird^c gu ateeö 
befu(ä&te. 3Ve S^ätigleit fättt in bie^eit be« grgbifd^of« SlnnoH., 
loeld^er im 3. 1075 geftorben ift. ©leid^jeitig ftarb anäf 3rm^ 
garbi«, tt>ie bie mitgetl^elKe Urfunbe att«brü(fli<i^ 6ejeugt SSBo fie 
beerbigt toorben ift, ii^irb nid^t gefagt. 9?ici^t nur fie felbft, fonbcrn 
aud^ i^re (Sttern fd^einen auf ber ißurg %^ü getDol^nt gu l^aben. 
®egen bie etttHxige SSermutl^ung, il^re SIteru ptten gu 9?eeö getool^nt; 
lägt fid^ eitttoenben, ba§ gu 9lee^ bi^l^er lein ®d^Io§, fein grSpid^er 
©ife töar; bielmel^r fd^eint ber Ort ber bafelbft burd^ 3rmgarbi« 
ge^rfinbeten Äird^e feinen Urf^jrung gu berbanfen. ©al^rfd^einlid^ l^ai 
3rmgarbiö bie ®ebeine il^rer gu ^^p^i berporbenen SItern bon ba 
in bie üon il^r gegrfinbetc Sirene übertragen nnb il^nen bort aU an 
il^rem SieHingöorte, bcn fie tagtäglid^ befud^tp, eine neue Siul^cftätte 
bereitet; unb e« ift bie SJermutl^ung gered^fertigt, ba§ aud^ bie 
®räfin fctfeft, ii^rem legten SBiüen gemä^, in ber Äird^e gu 9teeö 
neb^ il^ren (Sttern begraben toorben ift. 

(Sine urtunblid^e Siad^rid^t über bie Stiftung ber Sird^c gu 
9iee^ ift nid^t borl^anben* Aber auf ber ^i^t eine« alten über 
Memoriarum beö bortigen ©tifte« ft^ bie SSerfe: 
Annomilleno Chrieti pariter quadrageno 
Condidit hoc texnplum foelix Yrmgardis amenum. 
/ ObtuUt idque pie, quod protegat ipsa, Marie. 
S)emhad^ fäOt bie ®rünbung in ba« 3a^r 1040. 3n bemfäbigen 
äRemorienbud^e l^eigt bie ©rünbcrin Yrmgardis cometieeä, unb in 
einem onbem mit bem 3wfafee: Sutphaniensis et fundatrix eccle- 
sie Besse&sis^ toie idf M 8acombtet I. 175^ ®. 109 9iot. lefc, 
Ueberl^au^t l^alten bie Slltertl^um^forfd^ bie drmgorbi^ für etSte 
3fit|)]^en'fd^e ®räfin. ®iefe angäbe pnbet il^re SrÄärung in 
ber silbftammung ber Gräfin, ^a fie gn ^^pü tooi^nte, fo toie ol^ne 
3tt>eifel aud^ il^re (Sttern, f o ftammt fie »a^rfd^einlid^ ab bom trafen 

•Digitized by CjOOQ IC 



— 67 — 

®obijo, bcm ^etrit üon %^ptl SJlcfer öBcrgaB im 3. 1011 auf 

feinem ©terbel&ette bie SSeften Stö^I imb ^ehnbad^ bent @<i^u|e eistet 

feiner Sertoonbten, SJamen« (Scfcl^arb, mit bcr SJer^)f^i(^ttttlg, für 

feine l^interlaffcnc Stau imb Äinbcr gu forßcn. *) ©Sl^nc fd^chtt 

Mjc nid^t gel^abt ju l^al^en^ n>ol^{ aber Ziäfitx, unb ader SlBal^r^ 

f(^einUd^t naäf tcav eine berfefbcn blc Srmgarbiö* SRad^ bcm 

lobe bc^ SSatcr^ fommcn manci^crlci Ääm^)fc um bte SSeftc 8l«j)c( 

m; ober letn ©ol^n f(ä^fi|t biefelbe. !E)ic l^interlaffeucn 25d^ter 

j(!^emen beim Sobc ber eftcm nod^ Kein 8en)efen ju fein, unb att 

armgarbi«; bic ättefteXod^tct mib§au^)t*(grbitt, gro^jal^rlg getoorben, 

trat ftc il^re rdd^c grbfti^aft an uub grfinbete batb barauf bic Äird^e 

JU SReee (1040). ®ie e^ronologie ftimmt öortrepd^. — . ®obigo 

im ato ein SB(ut«bcrtt>anbter bcr Suitgarbiö, bcr erften äeb^ 

tiffin öctt aitm, ber Sod^ter be« ®rafen SBid^mann, be^ ©rfinbcr« 

ber8itu«*a[btei; unb ba biefer SBSid^mann, beffen Slbftammung in 

Suntet gepot ift, öon ®elbri[d^en unb 6tet)ifd^ett $iftoriogra^)l^ctt 

fi^en frö^ at« ein @raf bon 3fit^>l^en bejeid^nct iDirb, ift btefc ffle» 

jei^nung ouf ble Mut«t>ertt)anbte 3rmgarbi« übertragen unb aud^ 

|le eine @r5fln bon3flt^)]^en genannt njorbcn, Sßie biefe aScrtoanbt* 

j^att toar, lägt ftd^ nld^t mit ®ett)i§]^eit beftimmen. 5Die ei^ronlftm 

«mnen gtoar bie Srmgarbi« eine Xod^ter be^ Otto, ©rafcn bon 

m^% bed @ol^ne^ be« ©id^mann, be« ®rfinber« ber SSitu«*«btei 

auf bem «tenberge, 2) Stöein ba« ®efd^Ied^t«regifter ber 3flt»)l^en'fd^en 

®tofcn ii9 jut 3eit ber ^Bereinigung bcn Büt^l^en unb (Selbem ift 

«»^t. SBid^mann bon (gften l^ttc jtoar einen @ol^n, aber biefer 

W ebenfaö« SB id^ mann unb ift aW Änabe geftorben; *) einen 

Jtociten ©ol^n Otto l^at er nid^t gcl^abt, unb mit biefem angeblid^en 

Otte faflen aud^ beffen beib« löd^ter SKed^tilb unb Srntgarb, ®raf 

Si^montt bon Cwtwfttonb, gu feiner 3cit bic »id^tigftc l^iftorifd^e 

?etfönll(i(fleit am Unterrl^in, ift »on ben ©elbrifd^en unb ^Üpifttu 

i^m S^roniftcn aW bet 5Cr5ger i^rer fingirten ®efd^ted^t«rcgifter 

jetniBbraud^t u>orben. «nbere nennen bie Srmgarbi« a(« eine ©d^toc» 

itet be9 ©tafcn ® ottf d^alf bi^n Süt^^l^en. «ud^ ba« ift unrid^tfg. 

®«*^^ l^ttc, »ie bie (S^roniften fagen, nod^ einen ®ruber 3o# 

' Cie^c barüBet meine 6(%ilft „®ef(^. bet ölomct unb bet 5)eutfc^ett am 
5Jteben^em u. f. tt>." ©. 241. 
^) iefcftenmod^ec «nnal. p. 497. 6c^l^ten^oi|i ®efci|. mn ©elbetl. «b. 

^. e; 60. 
') SReine 6ci)rift ,,®efc^. bet JRomei unb bet ^eutfc^en am «Riebettl^eitt 
^- f. n>." e. 261. 

Digitized b^GoOgle 



Qatttt, ttnb bUfem toetben )n)ei Atober Beigelegt^. f»ertttann ber 
fturje (Hermaunus Humilis ober Brevis) unb 3rmgarb. 
S)iefer C)ennann foQ betfelbige fein, tod<Sftx t>Dm Salfx 1082 bi^ 1121 
W>t bcn ®t ^antateon in mn u»ar. ') SBettn biefed rid^tig ift, fo 
ffcel^t $)ermattn'« ©d^toefter armgorbi« im aiüer Diel gu tDeit entfernt 
»Ott unferer 3rmgarbi« , ber ©rünberin ber Sird^c jn SRee«. ©ie 
@d^toefter be@ ^ermann maci^t il^e ©d^entmtgen an bie 9l6tei t>on 
@t. ^antaleon gn ber 3ßit, too i^r »ruber Wbt bafelbft »or ; bie ©rün^ 
bcrin ber.tird(fe »on SRee« l^ingcgcn ift fd^on im Sal^r 1075 geftorben : 
mitl^in ^ben toir eö l^ier mit gtt>ei öon cinanber gu unterfci^eibenben 
^erfonen ju tl&un. 2Bie bem aber aud^ fei, bie Settoawbtfd^aft utt* 
ferer 3rmgarbi6 mit bem trafen SBid^mann bon ^amalanb ift ttn^ 
begkoeifett, n)enn aud^ ber genaue 3la^mi^ fid^ nid^t fül^ren lägt; 
I9te aber SBid^mann nirgenbd in einer autl^entifd^en Urf unbe ald ®raf 
)»on B^MP^^ begeid^net toirb, fo mu§ aud^ bie ^egeid^uung ber 3nn^ 
garbid atö eine ©räfin bon ^üt^fftn a(^ eine f)>äterere 3^9^^^ ^^"^ 
itdäfUi »erben* 

Sie in obigen Urlunben genannten SSermad^tniffe ber 3rmgarbi« 
an bie &'ird^ »on 9{ee^ finb oom @rgbifd^ofe Inno nid^t boQgogen 
ttorben, mit ber Sob 83eiber gut>orfam (pr»venti morte). aber 
e^ finb bor il^rem S^obe gemig nod^ mand^e anbere SBeftimnwngen 
ber ©räfin i)om Srgbifd^ofe 2(nno beftätigt unb n>irffid^ boögogen 
»orben. 83eld^ tt>aren biefc? — „Mt ®räfiu 3rmi«trubi« 
(domna Irrainthrudis comitissa) untergibt nebft onbern ®utertt 
bie $ro^>ftei gu JReeö (proposituram, quae est in ßeefla) ber ^* 
terÄird^e gu ÄiWn, nnb e^ beftätigt biefe Säcftimmung ber örgbifd^f 
«uno n. (1056-1075)/' ©ie^e, 8acomblet I. 222* 3n bief^ 
ttrinnbe nntergibt eine @r&fin 92amend Srmintrubi^ bie SReefer 
^ro|)ftei ber ^ter^Örd^c gu gi^t«. Oben ^aben toir aber ge^rt, 
i^^ eine Gräfin ißamen^ 3rmgarbid berfe(bigen $ro))ftei mttx 
SInberm bie (Serid^t^barleit fd^enft, einer Sird^, bie fie fetbft aeg^rto* 
bet l^at, nnb bie oud^. nur fie fetbft ber ^er^fird^e gu Süln nnter^* 
geben tonnte: atfo finb drmintrubi^ nnb Srmgarbid tm nnb bi^ 
felbige ^erfon, ^ie Urlunbe l^at {eine beftimmte dal^re^gal^; adetn 
in il^r l^aben nnr ein antl^entifc^e^ B^ud^it ^^^^ ^^^ Uebergang ber 
Steefer Stiväft an ben alten £)om gn ^(n nnter ber ätegkrung bed 
tlnno IL 

!DerfeIbige (Brgbifd^f «nno IL fd^enft im 3- 1075 am 29. 
Onli ber (SoQegiatfird^ Maria ad gradus gu S5In unter anbern 

Gelen, de magnit. Colonise (Colon. 1645) lib. JU. Syntag. XII. p. 365. 

Digitized by VjOOQIC 



_ 69 — 

©fitern a«(J^ Wejicmgc«, btc fein SSDrgängcr f)crimamiii« boti fcen 
im %aä}^(Ban gctcgetten ©fitctn bet 9rm in trübt« (Ermentni- 
dis) cworBen l^atte, nMü6) t>0tt SSaBenbnrgv 2Won|en, ©immenid^, 
apm, 3ti»mHtt. (ßkf^t SacomWet I. 220.) »u« btefer tlrfunbe 
gel^t l^rbor, ba§ «nno 11. tiac!^ beut ^lomtt »ult, alfo in ber jtDct* 
to ^älftc ht» a. 1075 gcftotb«i tft 5Die barin genannte ermeni: 
trubi« \ft iebenfoü« biefeftige ^erfon mit ber in bcr botl^ergcl^cnbett 
Urfan^e Durfontmenben ®tafin 3rmintrubi«. 9ft biefe biefelbtge 
Werfen mit ber ®r#n 3trmgarblÖ!, fo fäfit il^r SCob in bie erfte 
ptfte bee 9; 1075, fi> ba§ ?lnno fic ttici^t lange ütetlcBt l^t. ^nr 
3bentitat ber ^erfonen aBer liefert burd^ bie ®fei<i^namig!eit einiger 
Cmkjcic^nunge« einen ettoaigcn Beitrag eine Urlunbc Bei iacotxibl 
I. 175, tDorin e6 l^ei^t: S6nig ^etnrid^III. fd^enft ju Utred^t im 
9. 1041 feiner Slid^tc Srmgarbiö (Irmingarfae dilectse nepti 
nostrse) ©fiter in ben Siflen §crbe, SBaeK, gpen unb SSatfenfcerg, 
gelegen im 8attid^er*®au, in ber ©raftfd^aft be« ©tctbatb. 3rmi= 
garbi« l^tte bie ©fiter Dom ffönig.^einrid^III. Befommen, bon bcr 
3rmgarbi« erh>arB fte ber grjBlfd^of ^erimannu« Don StUn, nnb 
beffen g^ad^folger 3lnno IL fd^enfte biefelben ber SoQegiatfrrd^ 
Älaria ad gradus. 

2Ran toirb jebod^ eintoenben , ba§ in bcr Seftätigmtg^utfunbe 
be« ^fte« aibrian IV. bom 3. 1159 bie ©räflnnen Srmintl^rnbi« 
unb Örmgarbt^ auöbrfidfCtd^ nnterfd^ieben n>erben. 3rt biefer fd^on 
oben t]^cittt)clfc angeful^rten Urfunbe (Bei 8acomb(et I.'397) ^ci^t 
t»: ffiir fcfeen feft, ba§ bie Sird^e gn 9kc0 biefelBen greil^eiten i^^ 
l^olte, wellet tl^r ber ©rj^ifd^of «Inno bon JJMn auf Sitten ber 
©räftn Srmittti^rubi« gegeben ]^at;aud^ bie ®erid^t«6arlrit, meld^ 
3tmtng*arba werliel^en l^at, bcftätigen: n?ir, tbenf o ben bon bcr 3rmin^ 
götba gen>ä:^rten @d^h)eine*3e]^nten bon 9ieet8, €mmetid^ unb ©tradmr 
Mttb ba« SRöttjrefä^t unb bie bierSRanfen, bie ber (SrjHfd^f ©igetpiu 
nod^ baju gefd^enft l^atte. 3^i toeiMid^e ^erfonen l^artbelten l^iet 
für bie ^ird^e gn 3iee«, 3rntintrub unb 3rmitigarb, ebenfo jtoei 
&Pibifd^&fe, Slnno nttb ©igettrfn. 3tt ben ben ^nno betreff enben 
Urftmben ^errfd^t ber Warne 9rmintrub bor, bei ©igetoin bcr 9?amc 
Srmingatb: aber in bcr bon nn« borangcfteöten Urfunbe (SacomM. 
I. 242) iDerbcn fott>ol^ia[nno att@igett)in aufgcffil^rt, unb bie barin 
t)or!ommenbe ©räfin »irb Srmingarb genannt, nid^t 3rmintrub : nja^ 
auf bit Öbentitat ®etbcr f d^rte&en Iä§t. 9n 9iüd£fid^t ^ auf bie Don 
ber ®rafin 3rmingarb ber ^ro^ftei gu 5Rec« bcrtiel^ene ©erid^töfcar* 
feit l^rrfd^t in ben gttJti Urfunben (8accm.bl. L 242 unb I. 397) 

Digitized by VjOOQ IC 



— 70 — 

UcBmfatftitttmuttg; abct toai ftnb ba« für Steilheiten, toeld^e bcv 
(grjBifd^of Änno ber Ätrd^e gn 9ieee anf JBitten bet 9rmtnttub 
gegeben intb f^äter bcr ^o!p\t Slbtiatt IV. Beftätißt l^at? ®ie ®c* 
tt^trtarfeit l^at 3rmtngarb gegeben, «nb bon anbetn Steilheiten bcr 
Ätrd^e unb il^rer Diener ift im ©njelnen feine JRebe. SWelne 2)?ct^ 
nnng ift folgcnbe: Srmtngarb unb Srmintrub finb, tt>ie f^on au^ 
ben frül^eren Stufffil^rungen unb B^fammenfteöungcn erließet, eine 
nnb biefelWge ^erfon; n>eil aBer einmal Srmingarb, ein onbermat 
Stmintrub gefagt tt)irb, finb fie f^jätcr aU gn>ei berf(i^iebene ^erfc^ 
nen Betrad^tet unb ba^jenlge, toa9 in ber Urlaube 9?r. 242 bcr 
einen Snningarb Beigelegt toirb, in ber öcftätigungöurfunbe 9?r. 
397 unter gti?ei ^erfonen get^eift toorben. SSSie ^rmtngarb bic 
©rfinberin ber 9?eefer Äird^e ift, fo untergibt a\x(S) fie btefelbe ber 
^eter^fird^e ju Äö(n unb f^enft il^r SSermäd^tniffc unb Grellheiten. 
Ucfcrigenö fommt eine 3Scrn>ed^fe(ung beiber 9^amen aud^ im Sftecro^ 
logium ber Slbtel öon ®t. ^antateon gu Mtn bor, toit S^l^ecbcr 
ytffat) (AnimaB illustres Juliae, Clivise, Montium etc. Neoburgi 
ad Danub. 1663) p. 140 berichtet, ujorin bie ©d^toefter be« äbte« 
^ermann Srmtrubi^ genannt »Irb, obgleld^ fie getöBl^nüd^ 3rm* 
garb l^ei^t. 

Unb fo l^aben aud^ fd^on äftere Sorfd^er, ol^nc toeitere ©egrfin^^ 
bung, ble Srmgarbiö unb 3rmtrubiö filr eine unb blcfefblge ©räfln 
gel^aften; g. 33. SEefd^enmad^er (Annal. p. 499), ©d^lld^ten^orft 
(Üb. V. p. 59, 60) unb ^^eobor m)a\) (a. a, D. p. 140). ^ixu 
gegen glaubt 'oan ®\^atn (Geschied, der Hist. v. Gelderl. 33b. I. 
p. 161) eine SSerfd^iebenl^elt ber 9rmtrubi6 baburd^ begrünben ju 
fBnnen, ba§ biefe In ber Urfunbe (Sacombl. I. 222) afö domna 
Irminthrudis comitissa bejetd^uet toirb , toeit domna grau be* 
beute, wogegen 3tmgarblö uuijerl^eiratl^et geblieben fei, äüeln biefe 
ßtMärung ift nld^t conftant unb bal^er nid^t gu urgiren: ebcnfo 
l^äufig mirb domna y)on einer unberl^elratl^eten mclblld^en ^erfon 
gebrandet, aU domnus jjon einer mannlid^en : ein ©elf^)le( ber gtt>et 
ttn 2(rt Hegt un6 nai^e In ber oft ertoäl^nten Urlunbe (bei Sacombf. 
I. 242), tooxin ber €rgbifd^of 5fnno att domnus bejeid^net n>irb 
(domni antecessoris nostri Annonis et prsedictae comitissse 
Irmingardaß), unb iDorln man fogar, ol^ne ben ©ortt)urf attju gro* 
|er Äü^nl^eit fid^ gujujiel^en, Jjor comitissae ftd^ domnas ergangen 
fSnnte. 3n ä^nli^er ©eife wirb aud^ ble S3ejeld^nung ber Stnu 
gatbl« aW Slld^te (neptis) t8nlg6 ^eintld^-III. In ber oben ange^ 
führten Urlunbe (Sacombf. I. 175) nld^t In ber engften SBebeutung 

Digitized by VjOOQIC 



— 71 — 

}tt nel^men, fonbem babei nur an eine tt>eitere 93ertt)anbtfd^aft ju 

bentett fein, gerobe tok anä) unfere getaufigen S3ejetd^nungen ,,^etter 

unbSSafc" i>ft einen fel^r »eiten t)ettDanbtfd^aftüd^n@<)ietraum julaffen* 

äfeer e« erl^efit fid^ eine neue tt>id^tige grage: ob cö nici^t jü)ei 

©rafinncn 3?amene 3rmgarbi« gegeben l^ofee? S)iefe« nel^men Z^^ 

fd^cmnad^er, ©d^Kd^tenl^orft unb 91^1; an, toddft im Stügemeinen 

übercinftimmenb fagen: bie efaie l^obe im 3. 1010 ben ®runb jur 

Airline in 9iee« gelegt, töetci^e im 3* 1040 Dom (Srabtf^of Slnno 

eingetoeil^t mib ^)rtt)itegirt toorben fei; bie jtoeite (biefelbe, tuelci^e im 

SRecToIogium ber 2lbtei öcn @t. ^antoteon 3rmtrubiö l^eipe) fei bie 

©t^toeftet ^ermann'« beöSurjen, beö neunten äbte« öon @t, ^antaleon, 

l^abe 2ld:>>ei unb SRee^ bcr ©omftrci^e ju 8ö(n unb ©öd^tetn bcr 5lbtei©t. 

^antolcon legivt, fei naäf bem3. 1070 breimat mäf 9tom gemaflfal^rtet 

unb l^abc i^rgcttgefäflige« geben inS5In befci^Ioffem ©iemeiftengorfd^er, 

ältere unb neuere, erlennen eine fotd^e Unterfd^eibung mäft an, j* 83* 

3o]^anncö SOioIanuö (Natales Sanctorum Belgii. Lovan. 1595. 

foL 192. b), ®eteniu« (de magnit. Colonise. Colon. 1645. lib. 

I. Syntag VII. p. 71. lib. III. Synt. L p. 235. 236. Synt, 

Xn. p- 365. 373. Synt. CXin. p. 618), S)e SRcät (ber ©om 

JU SiJtn. min 1834. @. 67 ffO, ®. §• ©(ä^mife (ithm ber ^. 

3rmgarbiö. 5Wen§ 1847) : toetd^c nici^t einmal eine 3rmintrub lennen 

unb einer einzigen ©räfin 3rmgarbid Don S&tpfftn aOe iene XS)aU 

fad^en beilegen, Don benen n)ir am älnfange unferer ©d^rift eine aiU 

gweine Ueberfid^t gegeben l^abcn. Slöein obige Unterfd^eibung ift 

bennod^, abgefel^en Don einigen tpefentlid^en 3rrtpmern, im 3lßge* 

meinen rid^tig. 5Denn bie Oräfin Srmgarbi«, beren 5Wamen fid^ an 

bie Orte 9?ec« unb äejjet fnfi^jft unb bereu SSatcr ©obijo im 3. 

1011 geftorben ift, l^at im 3. 1075, gteid^jeitig mit bem erjbifd^of 

ältmo II. Don ^5(n, toit n>ir oben bargetl^an l^aben , bad ^üüiäft 

gefegnet. SifX iöruber tonnte ber Sfbt ^ermann Don ©t. ?ßantateon 

niitfein, inbem biefer im 3. 1121 geftorben ift; angenommen, er wäre 

ii^r ©ruber gett)efeu, fo mft|tc er über 110 Saläre att geworben fein, 

toa» nidft »al^rfd^eintid^ ift, alfo mü% bie ©d^toefter beö »bteö^ermann 

eine anbere Srragarbiö fein. 2)ie ©(^toefter beö ©ermann iebte nod^ in 

ber 3€it, in »eld^er biefer 2lbt Don ©t. ^ntateon toar (1082—1121) Of 

toie in«bcfonbere an^ einer Don Dan ®patn Sb. 11. Cod. Dipl. 5Rr. 16 

1) 3m 3. 1Ö91 »irb ein «6t ^ermann \)on 6t. ^«ntaleon ermahnt bort 
^t^^tiM Bibl. Colon. 3m 3, 1094 erbaute betfelbe In bec Ältere 
»Ort 6t. ^antoleon ba« Oratorium S. Crucis et XII. Apostoloium. 
6iefte Gelen, de Magnit. Colon, lib. III. Synt. XII. p. 365, Befonbct« 
Synt. CXm. p. 618. 

Digitized by VjOOQIC 



" 72 — 

fibcr i^r aSermJgctt frei öetfügw fonnte, f^enltc an We ftird^c b<m 

®t. ^antateott butd^ bie ^anb il^t€« Steffen Wu^jett, be« 

®o]^nc« il^re« SBrabctö 9iu}>ett, b«r(]^ bie §anb beö ®rafen §eln* 
rki^ bon Seffel, be« ©d^trmbogte« jener Älr^e, unb burc!^ baö ®it^ 
gel il^re« ©rubere § ermann, be« 2l6te« btn ®t. ^antateon." 
©a^ ©ef^enl felbft toirb nid^t genannt; eö foü ein ©einberg gc^ 
n)efen fein, »cH ober ber Urfunbe bie SBortc [teilen: Donationis 
cuiusdam vineae litera B. Irmgardis ZutphamensiÄ. 3fl and^ 
bie Urlunbe unäd^t (— tt>of-Jlr fic bon Sielen gel^atten toirb — ), fo 
lann fie \>oäf ate ein än^brad ber atnfid^t il|re« SSerfaffer« gelte», 
toiiäftt bie Srmgarbi^ ate eine ®(3^n)efter be« Äbtc^ §emtann an^ 
erfannte, bieflei(^t gerabe auf ben ®runb älterer DueÜen, fo ba§ c« 
bal^r erllärüc^ ift, toie Wefelbige Stnfid^t in ber ijolge eine faft aß* 
gemeine geworben ift äu^ bem Steffen unb Sruber ber 3rmgarbt«, 
beren in ber Urlunbe (grtoäl^nung gcfci^iel^t, lägt ^iöf ffir bie abpant* 
mung nici^t^ l^erteiten, tt>eif bie 9tamen fonft ünbefannt finb. Die 
©rtoäl^nung be^ ©rafen ^mtiä^ bon Seiffet (an ber SSJiaa^) ate 
©d^irmbogt bon @t ^antaleen ift geeignet, für bie Sled^tl^it ber 
Urfitnbe elnjunel^men; unb mnn bieSWeinung bon 8eb«bur« (D^oft. 
gorfd^g. f). I. ®. 18), bag ber in Urfunben ber Saläre 1096 mb 
1118 genannte ®raf ^einric!^ ein ®raf bon Reffet fei, begrilnbet 
ift, fo l^ätte um \>a» 3. 1118 3rmgarb!« noöf gelebt; H)ärc fic bie 
Sod^ter be« ©obijo bon aö<>el (f 1011), fo mügte fie ungefäl^t 
110 9o^re alt geworben fein; e« ift bal^ anjunel^men, ba§ fie eine 
f^)ätere ®rafin biefed 9?amenö gctoefen ift. 

SBer tt>ar benn aber bie gtoeit« 3rmgarbi«? 

Sol^anne« 5KoIanuö (Natales Sanctorum Belgii) berid^ct 
gum 4. ®e^5t.: Irmgardis virgo — *• filia comitis Zutphameneis 
orbata patre, castrum 95rod^f^>eeI *) et oppidum 5Rcl^ 
haeres possedit eaque moriens legavit Saneto Petro Colonise; 
conventui vero Sanoti Pantaleoni», in quo f rater Abbas erat, 
legavit forestum ©uid^telem, cum suis pertinentiis, quod 
statim poBt mortem patris, bonis operibus dedita, inhabitavit. 
Sl^eobor ^ffaif (AnimaB illustres etc.) ebenfaB« gum 4. @tpt: 
Irmgardim seu Irmtru^im — Abbatis Hermanni sororem — 
patre orbatam, Aspelium vulgo Aspell, et Eessenze op- 
pidum ecclesi« Coloniensi, Suchtelenum vero conventui» 



^) ^ad Sßoti ft^emt Detborben au fein au6: i6uvg ^^ptl 

Digitized by CjOOQ IC 



— 73 — 

Patitaleoneo legadae. £t^^ifmm6)zx (Annal ed. Dithmar. Franeaf. 
1721) p. 499: Irmgardis seu Irmtrudis — Hermanni Abbatiß 
soror -^ orbata patre castrum Aspelium et oppidnm 
Eeesium eeclesi« Coloniensi, Suchtelenam verö conven- 
tui Paataleonaßo CTiiai annexis legavit. ©d^Hd^tettl^tft (Grel- 
dersche Geschiedenisge. t'Arnhem 1659) SSb. V. 33t. 59: Erm* 
gard, doehter van den Grrave van Zutphen , ende nichte van 
Keyser Henrick III, — sehonk de Stad Kees aen de Kerk 
van Colen , ende S ui c htel^ n en • het- Slot A s p e 1 • mit al 
sijn toe-behoofen aen 'tKloeeter vian H.-Pantlialeon, waer van 
haer brocder was voogd ende op-siender. 3n biefen ©d^tiften 
»irb ü&ereinftimmcnb 5Ree« unb 3l«^)cl an bie ^etev^fir^e, ©flcä^tcltt 
an @t. ^antaltm gefti^cttft, mit bet Slu^nal^mc , bag 6ci ©^fid^tctt* 
l^orft aud^ Mptl itti^mlid^ an ®t. ^antalcon gefntttjft wirb, ain* 
berc ©(^riftfteüer gel^n aber »eiter unb bermel^ven bie ©c^cnfangen 
noi!^ butc^ anocre ptte, SBir nennen juerft ben berül^mten ®e(entu«, 
toeld^ct lib. I. Syiitag. VII. p. 71 fd^reibt: Irmgardis — libe- 
raGtate et fratris (Hermanni) locupletata est ecdesia Colo- 
niensk Ressensi et Calcariensi oppidis, Aspelen si 
arce et locis apnd Sanctenses atque Zonsbecara. W>tt 
lib. ni. Sjmtag. I. p. 236 fügt er l^injn : cuius (Hermanni ab- 
batis) monasterio (St. Pantaleoni«) midta« possessiones in 
Suiehtelen transoripsit (Irmgardis), praeter ea quse, ut 
supra dicebam, dioecesi Coloniensi öppida donavit. S)e^ (St^ 
fenitt« «uctoritSt pnb in ber . 3[«f jSl^tnng ber ©d^cnfungen gefotgt: 
ÜRSrfen^, Conatus chroholog. p. 95; ban ®^>aen 83b. I. p. 162; 
De 5RoeI/ber 35om ju S&tH/ @..67; ^mi^, ba« »eben i>er 1^. 
Srmgörbif^ ®.*43, 45. — S^agen toir, auf Hoefd^c Dueßen ble 
etnjelnen ©erid&terftatter fid^ ftü^en, fo filieren fie entroeber Seinen 
m, tt)te g. S. feCbft ^etentu^ , ober ber eine bernft fi(| onf b€n 
anbern al« @en)ä^r«ntann, ben er faft mbrttid^ ttjieberglbt. »an 
^^azn ^Stpct avi^ bie Vita Annoni« bon Surius at« Dueße an; 
«öetn borin finbet ftd^ letn einzige« auf bie 3rmgarbi« unb il^re 
©(j^cnfnngen bejügtid^e« SSSort ; nur l^eißt e» einmal an einer ©teße 
(UI. 25.) ganj oßgemein: St. Pantaleonis coenobium religione 
et censu pr«estantissimum. Sc% SRotauu« föl^rt* ein lateinifd^e^ 
SBüd^etn an, mlä^ ben ba« ®rab ber ^rmgarbi« Befud^enben 
gremben ausgegeben ^Durbe. ®aS ift tool^I biefetbige 8ebenöbefd(^rei* 
lung ber 1^. SrmgarbiS, mlä)t ber 3efuit grombac^ (de vita St. 
Ursiü», tom. IL cap. 2) gefannt ^t unb bon toetd^er er fagt^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 74 — 

bag fte ju feiner ^At f4on 300 Qcäfxt alt getocfen teäte, S]^cobor 
9i]^a^ beruft fi($ auf Cradepolii Necrologium St. Pantaleonis in 
Catalogo Episcoporum Coloniensium ; er f elbft l^ot bief ed Necro- 
logium aber ttid^t gefeiten, fonbern fogt nur: man gibt an (vo- 
lunt), ^rmgarbW l^ieße im NecroL St. Pantal. 3rmtrubi«, fei bic 
©(i^koefter be^ 9ibte^ ^ermann gett>efen , ^ätte %^pd unb Steed an 
bie ^eterrtirci^e unb ©fid^teln an @t. ^ßontaleon »ermad^t u. f. to. 
8lttd^ ber berül^mtc 3efuit ßanifiu« (f 1597) fc^Spfte au« biefcr 
Dttctfe^ unb ältere fd^rtftlid^e Slufjeid^nungcn »)erbetr toeber bie t>on 
©d^mife (geben ber 1^. 5rmg. ©. 5) angeffll^rten @^rtftfteüer unb 
SWart^rotogien^ nocä^ % SBoüanbu« in ben Acta Sanctorum ad 
IV. Septemb. gefamtt l^aben,^) 

33ei bcnjenigen @*riftfteHcr« , toeld^e jtoei 3rmgarbi« unter? 
f(^eiben, l^errfd^t in ber Eingabe ber ©ci^entungen unb ber beft^entten 
^x<ffm biefe(bige ä$em)irrung, ti>ie bei benienigen, ml6)t nur eine 
Ormgarbi^ annel^men^ in fofern ate bei jenen fo gut tt)ie bei biefcn 
bie ©d^entungen t)cn 9ieed unb ^^pd an ^&(n ber @($tt>efter 
beöSlbte« ^ermann beigelegt werben, Urlunbttd^ ftel^t oon 
aöen @d^enfungen nur eine feft^- mmliäf bie Untergebung ber 
^ro^)ftei ju JRee« an bic ^eter^Iird^e ju Söln unter beut ßrj* 
bifd^of Slnno IL jtoifd^en 1056-1075 (bei gacombt. L 222). ©ie 
©d^enlung i>m "ä^pti an bie $eter^{ird(^e tuirb nirgenbd audbr&d^ 
H(3^ begeugt; aber toir tefen in fpöteren Urlunben (g.S. beiSoconibC 
II. 279), baß äöj)el unter S5In ftel^t: unb toegen ber engen SSer^ 
Wnbung jtoifd^en ^^pzl unb SRec«, bic toir in ber an bie @^)ifec bic* 
fer ©d^rift gefteßten Urfuube fennen gelernt l^aben, lann man fug* 
lid^ onitel^men, bag "ä^pA gletd^jeitig mit Sieea au'Mn gefommen 
ift aber mie öerl^ätt e« fid^ mit ber ©tabt (Satcar unb mit 
ben ©fitern bei Xanten unb 3on«bedf? ÜÄoIanuö, ^ifa^, Sc* 
fd^enmad^er unb ©d^Ud^tenl^orft ermäl^nen biefer ©d^en{ungen nid^t,. 
unb gtoar, »a« ßatcar anbetrifft, mit 5Red^; benn biefer Ort t>ex^ 
bonft befanntlid^ erft im 3. 1230 bem l^rafen £)ieberid^ t>on @(et>e 
feinen Urf^)rung , unb l^at feinen Sßamen erl^afteu J>on einem bort 
frfi^r befinbfid^en ftel^enben SBaffer, toeld^e« im 3. 1188 in einer 
Urfunbe bei 8acom6f. I. 510 bie (5b Ic genannt toirb. 3) $5d^ften* 

^^ tfl auffattenb, baß feI6|l Q^eCcniuö biefed S^eccologd titelt einmal (St. 
mä^nung t^ut. 

^) 3c^ bcbauere fe^r, baf icft bad lefeteSBert nicftt ^aBe elnfe^en tbnnm, 
^) Aqua illo, quoe vulgo dicitur Colc. 3m ^oCfanblfcüen i|l Stoit eilte 
befanntc ©eaefcfimmo für „^W, Untiefe ober ein öon Ueberfi^mem» 

Qigitized byCjOOQlC 



— 75 ~ 

fomt man gugeBen, bag drmgarbtö mi^(t(j^er Sßeife Ui biefem Otte, 
fo tt>ie M Jc^nUn mi^tn^hsd, ®&ttx gel^abt fyibt. — IBents aud^ 
i)on einer ©(J^nlung be« Orte« ©üd^teln ober eine« bortigen 
8Ba(be« bte Urtunben feine @^Ibe tne(ben, fo ift boci^ eine frül^e 
Serbinbung biefe« Orte« mit ber 9(6tei \>t>n ®t ^antateon in ß&(n 
l^inrcid^nb 8cti>ä]^tteiftet* 9laä) einer Urfunbe tom 3. 1246 (8a^ 
combL II. 9lr» 302) .i^atte bie genannte ättei bnrci^ Erlege gro^e 
SSerlufte erlitten, unb auf bie 93itte be« bamaligen %ik^ ^erimann 
intb be« 6om>ented übergab bal^er ber (Srjbifci^of Sonrab Don ^ö(n 
im 3, 1246 ber äbtei nnter Snberm auf ewige 3^itcn bie einfünfte 
breitr in feiner !Di5cefe gelegenen Sird^en, nämtid^ gu ©ü^tetn, 
(gmbt unb (Steborf, n?o ber ?lbt oon ®t. ^antateon ba« ^atronatö* 
red^t §atte; nnb Don nun ein foöten bort nur SSicarli fungiren, bie 
bem W>t Don ©t. ^antaleon <)räfenttrt unb Dom geitigeu ^U 
fti^ofe beftättgt tourben. Sleltcr aW biefe Dottigc SinDerfcibung ift 
ba« in ber Urfunbe genannte ^ßatronatdred^t , n)el(i^e« ber Slbt Don 
®t. ^Otttateon ju ©üd^tetn l^atte (quarura ecclesiarum ius pa- 
troDatus ad abbatem dicti monasterü pertinet), n>o]^er ber Slbt 
aud^ tocifi dominus fundi et ferdi Don ©üd^tetn genannt iDurbe, 
©iel^e ©d^mi^, Mm ber l^» 3rmg- ©• 65 u. 56, 5«ote. ©d^on 
im jtt)9Iftcn Sal^rl^unbert beftanb biefe« ^atronatöred^t , loie au« 
?acombt, I. 373 l^erDorgel^t, too e« in einer Urfunbe Dom 3. 1152 
^eigt: 5Der 3[bt SBolbero Don ©t. ^antotepn in Söln. ifattz bie Don 
iJ^m eittgelöfetcn Sefifeungen unb ^Renten ju ©fid^tetn, Smbt, ©ulj 
unb Ariel ju einem sänniDetfar unb anbern fird^tid^en ^mdtn be=* 
ftimmt, tt)etd^e 2lnorbnung im 3. 1152 ber ergbifd^of «rnolb IL 
^tätigte. Sa e« gel^t baffelbe an« einer nod^ cUtern Urfunbe be« 
3. 1143 (Sacombt. L 349) l^erDor, xoorin gefagt loirb: äluf bte 
Slagc be« 2lbte« ©eri^arb Don ©ti ^antateon ju Sö(n, ba§ i^r 
Sogt bie brei ^öfe ©fld^teln, iSmbt unb ßfd^ burd^.ungered^te 2luf^ 
lagen brüdfe unb baburd^ bie ßird^e, }u n>eld^er bie ^&fe gel^örten, 
bena^tl^eitige, iffixt ber (grjbifd^of «rnotb L Don min im 3. 1143 
Mefen für bie Sird^e nad^tl^etßgen ©ebrüdCungen (Sin^It. ©inen 
älteren 5Kad^tt)ei« be« ^atronat«rcd^t« gibt e«, fo Diel mir befannt 
ift, nid^t; attein koir finb bnxäf bie 3a]^re«ial^t 1143 ber 3^^^ ^^ 
abte« ^ermann (1082—1121) unb alfo aud^ feiner ©d^toefter 
3nttgarbi« fei^r nai^e gerfidt unb itoat fo nal^e, bag in bie ©^en^ 



mutigen gebifbeted ®ma^tx." 3n ber Umgebung )7on (^mmertc^ gibt 
e« meutere SBa|fetbef)aIter biefe« 9lamen«, bie burcä^ 0l§elnüberf(j)tt)emmun- 
gen, namentlk^ bei ben iDucc^brüc^eit, gebi(bet mocben pnb. 



Digitized by 



Google 



— 76 — 

lang bon ^ü^Uin dn @t. ^aittateon am Anfange bc6 jmSIften ober 
gar am 6nbe be« elften ^al^rl^unbert« fein 3^^^^^ gefegt ti>etben 
lann« Unb fo gevmnnt benn ble olfeen angefül^tte Urtunbe (6et t>an 
<Bpatn S5b. IL Cod. Dipl. !Rr. 16), »onad^ Ormgarba butd^ bad 
©leget i^re« SBruber« etne ©d^enlnng an bte ^tei üon ©t. ^ott<= 
taleon mad^t, oBgleid^ bte ©d^enfung fetbft nli^t genannt xt>ixt>, gr5^ 
tere« Vertrauen, at^ i^x Bi^l^er gcfd^enft ttjorben ift; nnb tottm. 
mäf bie ©c^enf ung Bloß in einem 3Bein6erge beftanb, rote bie Ueftcr* 
fd^rift ber Urlunbe fagt, fo ftcl^t bod^ b«td^ bie Urfimbe feft, ba§ 
burd^ bie Srmgarbid ©c^enfungcn an @t. ^antateon VDitffld^ gc* 
ma^t n>orben finb; unb berbinben tt)lr l^iermit bie fibereinftitnmenbe 
9[ngaBe ber oft genannten ©d^riftfteüer über bie ©d^cnfung bi>n 
©üd^teln an ©t. '^antaleon, fo finb njir gen&tl^igt, ttjenn aud^ bic 
Duellen, au« benen fie gefd^J^ft l^aten mBgen, nid^t bie fi^erfteÄ 
finb, biefe Eingabe für tt?al^r unb äd^t ju l^alten. SBenn akr mel^ 
rere ber ©d^riftfteBer, ein SJf&rfen«, 35e SRoöt unb ©d^m^ bte 
©d^enfüng in'« 3. 1071 fefeen, fo tagt fid^ biefeS burd^ nid^t« red^t« 
fertigen. Sluf 9tee« unb 3l«j>el <ja§t biefe ß^ronologie, aber nid^ 
auf ©öd^tefn. äße ©d^iftfteüer oter irren, tDenn fie nid^t nur 
©fld^teln bon ber ©d^toefter be« ^ermann an ft&In fd^enfen 
taffen, fonbern aud^ 9Jee« unb 2l«^jel, »le oben bargetl^an ift. 

S)urd^ biefe (SrUrterungen ift fotool^t bie ©d^enlung bon ®ftd^ 
teln an ©t. ^antaleon, al« aitd^' bie ungefäl^re ^tit ber ©d^enfung 
unb bie fd^en!enbe ^erfon auger ä^^'f^' gefegt. !j)ie ©d^enfeitbe 
loar bie Srmgarbi« bon ©fid^tefn, angeHid^ eine jut^l^en'fd^ ^ta^ 
geffin, tt>ie i^r ©ruber ^ermann ein gfit)>]^en*f(^er ^rinj. SBer il^ 
SSater ge»)efen fei/ tagt fid& nid^t ermitteln; n?al^rfxi^ein(id^ du fteforl* 
fd^er ®raf, meld^er befonber« ju ©ftd^teln begütert ftar ober- gat 
bort feinen ©ife l^atte. "Slaif bem Jobe il^re« SSater«, beffen ^aup^ 
erbin fie gett>efen jn fein fd^eint, gog fie in ben ©fld^teler ffiatb> 
um bort al« ßinfieblerin ein nur ®ott gemeil^ete« geben jn füi^ren. 
®ie fie bort auf einer Sful^Sl^e auf bem ©üd^teler ©crge, genannt 
ber C^eiligenberg, abgefd^ieben öon ber S33elt, in einer armlld^en 
^Mt neben bem i>on t^r genannten 9rmgarbi«*93runnen geujo^t, 
unb in ber bon il^r erbauten ^rmgarbiö^SJa^eHe tagtägtt# il^e 
©eele gu ®ott erhoben, erjäl^Ien mit 8lu«fü^rlid^!eit bie oft genannt 
ten ©efd^id^tfd^reiber. Mit kedft m&d^te man fie ba^er tieber 3rm* 
garbi« Süchtelensis nennen, at« Süthphaniensis. SSon ein^r 
SaSattfal^rt nad^ 5Rom jurfldEgefel^rt, bon it)o fie ba« ^aupt be^ 1^. 
©^toefter afö ©efd^enl be« ^opfte« für ben Äotner^ommitbra^te, 



Digitized by 



Google 



— 77 — 

ließ fic ^xiff, tnxäf iffttn »ruber ^tttfiam, SD&t in ®t. ^antaleon, 
flberrebct, in SSItt Hiebet, unb fd^cnfte il^re ^errfd^aft ©üd^tetn bie* 
fer äl&tei; fte geu^ann aber befonbere ißelounberiing unb SSerel^rung 
für bie ^eteröfird^e (©om), in toeld^er fte iü^üäf il^re 2lnbad&t t>n^ 
Xiifttit, tDol^nte am ©oml^ofc neben ber fogenannten ,,§a(ä^t<)orj'^ 
too man noäf am Slnfange biefe^ dal^rl^unbertö bad 3rmgarbt^ 
3iinmcr jeigte, lebte ber Stanlm^ftege in einem öon il^r geftiftetcn 
unb boürten ^ofi|>itd unb tourbe^ nod^bem fie am 4 @e^temkr 
(ba« iEobegja^r ift unbefannt) im SRufe ber ^eiligfeit geftorben 
Aar, in il^rer 8iebfing«Itr^e, bem ÜDome, begraben, n)o fie* in ber 
8igne«fa<)eüe neben bcn 1^. brei Königen .in einem fteiucrnen ©arge 
r4et. SSielc anberc ßinjefl^eiten a\x^ i^rem Seben erjagten bie oft 
ertoäl^nten ©d^riftftetter; in^befonbcre l^at äße« fleißig gufammenge^ 
fießt ber Pfarrer ®^mife in feinem öeben ber 1^. 3rmgarbi«, tDorauf 
iäf um fo mel^r )>ern)eifen tann, atö e« nici^t in meiner 9(bfi(^t Hegt, 
ein bottftättbig«« Seben ber Srmgorbi« ju bef einreiben. - 

Raffen tt)ir a\k^ <^efagte in ben erörterten Unterfd^eibungen 
}ufammen, fo ift ba« SSefuttat ber Unterfud^ung,' bag im elften 
^ü^f^mtext iton ©räfinnen 9?amen« 3rmgarbi« gelebt l^ajben, beibe 
bur<j^ ben Siuf ber t$t&mmigteit au^egeid^net, - bie . eine . bie (Gräfin 
öon ^^tl, ®obigi3'«.5i;od^ter, .bie ©tifterin ber Sird&c gu 3tee«, 
tt>e(d^ biefe ^ird^e nebft M^l an bie ^eter^fird^e gu §tUn äbertra^ 
gen l^at imb im 3. 1075 geftorbm unb gu 9iee« neben il^ren (5(tern 
begraben »cnrben ift; bie anbete eine ©räfin bon ©öd^^tn, unbc* 
famit^r ^erfunft, mi^^ lange gu ©üd^teln ge(ebt l^at unb bann 
nad^Ä&üt gu i^rem ©ruber ubergefiebelt ift, h)o fie gt0ifd^cn.lO82~ 
U21 bie |)errfd^aft ©üd(^te(n an bie ^btei ©t $anta(eon k)ermad^te 
ttqb nad^ Sludübmtg k)ieter frommen SSerfe geftorben. unb im ^ome 
begraben to^rben ift S)ie auffaßenbe ®Uid^^eit ber Seben^Der:* 
l^äßniffe beiber Gräfinnen, bie nad^ bem W>Uhtn xffxn ditixn \^x 
Sertti^en l^eitigen ^^dtenmeü^ten, U)etd^ gum Kölner !l>ome in 
ein .o^nUd^e«. lil^r^Itni§ traten, l^at bie 93erteed^fetung Leiber »etr 
«tfa|t unb auf eine angenommene dbentit^ fleffl^rt« (Sine Ueber* 
fiebefona ^ 3rmgArbid bon 9tßt^ noä^ ©Sd^tetn tt>irb nirgenb«. 
iejeugt. 

(gmmerid^, im ^nmx 1855. 



!£)eberid^« 



■ > moMte i i" 



Digitized by 



Google 



im Mittdaitn. 

«öon 

^rcfeffcr Sol^ann Sanffen, 
I. 

SBem Siebe jur^emtat]^ elßen ift, mug mit etl^ebenbem ®c* 
fül^t bcn Sluffd^tDung bcgrfif cit, ben ber ©inn f ßr bie (B^äfl^it ber*^ 
fclben in ben legten 3a]^ren genommen l^at. Diefen ©inn immer 
mel^r jit betrten, gu fötbetn nnb bur^ aSotjti^nung ber ri(3^tigcn 
SBege jum gebeil^li^en nnb frud^ttet(3^cn ©(Raffen gu füllten ^ ift 
.^u^taufgabc ttnfcre« l^lftorifd^en Sereluö, bie bicfer, f(3^eint nn«, 
bann am erften löfcn mSd^te, »enn er bie Äenntniß ber ]^elmif(i^en 
@ef(3^l(^t^queüen, bie greube an benfelben in »elten Äreifen bermit« 
teft. ©ir muffen erfal^ren, toetci^e 55enfm8Ier un« gur (Srforf^ung 
vergangener Sal^rl^unberte gn ®ebote ftel^en, bie äd^tc ©eftatt biefcr 
S>cn!mäler fennen lernen, il^ren n^al^ren SBerfcl^, il^re ©tanbvofirblg^ 
lett beurt]^ei(en« ÜDurd^ fie n>irb un$ ein treuem nnb lebenbiged 
SBHb jener ^t\t, ber fie angel^ören, bor Äugen gefftl^rt, grif(3^e ber 
«uffaffung nnb ©elbftftSnbtgteit ber Uebergeugung ermSgli^t »n 
ben äd^t€ften Äimben ber SSorgeit fönnen »ir, itm mit iöBl^mer gn 
fpre^n, nn« felbft njieber ftnben lernen; nn« ftärfen an bem, n>aö 
bie aSorbern erftrcbt, nn« betel^ren an bem, n>a« il^en fSrbertid^ 
ober berberWid^ njar, unb gereinigt i>on ßeibenfci^aften bnrd^ ben Sin* 
blicf be9 großen S)rama'd gu ber 9(ufgabe ber (§egenh>art mit ber^ 
ebelter Äraft gurßiSel^ren. 6* möge ^äf benn nnfere 3^^*!^^!^ 
tyox «öem jum SSortourfe nei^men> ba« bori^onbene gebrurfte DtieOen«^^ 
moterial gafammengntegen, gu ftd^ten unb gu orbnen ; bad nod^ »nbe« 
tonnte vo triff 'ooUt ^erbeigufij^ffen unb naäf rid^itigen Iritifd^en 
®runbfä|en gu berBffenttici^en. Stuf biefem Sßege mxim bem lünf^ 
tigen ©efd^id^tfd^ciber unferer ^robing toeit erf<)rtegli(^ere 35orar* 
beiten geliefert, att bur^ cingetne ungufammenl^ängenbe äuffäfee f)U 
ftorifd^en 3nl^atte, mag aud^ beren SBert^ no6f fo f)oäf angnfd^Iagen 

Digitized by VjOOQIC 



— 79 — 

fein. Sluf htm OuettengeWet fönnert bem gorfd^er fogar elttjclnc 
girtgerjetgc förbcvlU^ »erbcrf. ?»ur ate fold^c mSd^te id^ öoritcgcnbe 
arkit, bic i^ Irt ben folgcnben ^cften fortjufcfecn gebcnfe, bctrad^« 
tet »iffen. 3<i^ untetttal^ fie junäd^ft auf anrcgung Sb^mtx'^ gut 
eigenen SbtUffxnxii, l^offc aber butd^ S5er5ffentHd^ung berfelben ben 
einen ober mtbern ®efci^ic!^töfreunb ju J)eranta[fett, bie U\^xcä)t^ 
nen Duetten jur eigenen Sectfirc jur $anb ju ncl^nten, tt)o il^m b^inn 
biefcfte Steubc gu S^eiC »erben »irb, bic id^ bei il^rem ©tnbium 
geno§, 

htt etjBifd^öfe. 

an ben Sird^cn wnb Stiftern entftanben fd^on in fel^r früher 
3eit Sfiomen^berjeid^ttiffe öcrbicnter unb anögejeld^neter ^erfonen, 
teBenber tt>tc öerftorbener, bie auf bie innere Seite jtoeier Safeln^ 
bie ntan jufammenlegen fonnte, eingetragen toaren, um Ȋ^renb bet 
1^1 SKeffc Detlefen ju toe^ben. S>er gorm il^rer äufbenjal^rung nad^ 
\Durben btefe SSerjeid^niffe !Di^>t^en genannt unb in Äalenbarien 
ober anbete ®ebenI6fid^er ber tird^e aigefd^riebeii. Sin ben ^od^* 
ftiften fanben nun bor Slßem bie ffiifd^fc unb ßrgBifd^Jfe in biefen 
Sijjt^d^en il^ren ^ta$, toutben bann f^>äter in befonberc SSerjeld^niffe 
gebrad^, bt€ fd^on bei mand^en SSorfommniffen be^ gcfd^äftlid^en 8^ 
Ben« ein tt>^te« Sebörfni^ ber betreffenben Sird^e fein mußten, 
©ol^rfd^einlid^ auf biefe SBSeife entftanben bie: 

§. 1. Series episcoporum et archiepiscoporum, bie utA 
bon faft aüen beutf^m |)od^ftiften trorliegen. §fir töln befi^t» 
tt>ir beten btei, ®ie erfte tntftconuit einer ©erbener ^anbfd&rift 
sec. n. unb mürbe guerft bon Eckhardt Comment de rebus 
Fra]M^i9& oriental. 2,918^ bann J^on Böhmer Fontes rer, Ger» 
manic. 3,340 — 41 I;crau«gegeben; fie reid^t öom 1^, äSotemu« bi« 
auf ^pii>p (b- f»ineberg f 1191, «ug^ 130- ®ne jtoelte @erie, 
bie mit «tnoto II. (b. SBieb t 1156, ä»ai 14,) fd^liett, entnal^m 
SJ^met 1. c. einer im SSatican aufböDal^rten Srautpeiler ^anbfd^ft 
sec. 12. unb i^e 9%amen fttmmen fiberein mit einem brittcn SSer* 
ieid^uig, weid^e«. SWc^oren an& einer el^afö ©labbad^er ^anbf^tift 
sec. 12. in SJretoer;« SkterL 6^oniI 267—68 abbrndfen tieg; 
Icfeterc« ift wn fipätem Rauben W^.auf SBBiegb^lb (b.^oüe 1 1304, 
ajiSrg 26.) fortg^cfet. ©er fefeerifd^c dvip^xatt^ tttirb nur in bct 
erfte« ©etie . crtoäi^nt, aber werfwflrbiger 835eife jwifd^en üBißifeat 



Digitized by 



Google 



— 80 — 

(t 889, @e^jL 110 unb ^ermann L (f 925, «»)tU 11:) gefefet^ 
H)äl^i?enb er fonft a(6 bem bierten Sal^tl^unbert ange^l^rtg be^eid^net 
loitb tmb auf einem im Saläre 346 ju.SöIn gel^Uenen (Sonett beiS 
artani^mu« bejüd^ttgt feiu foö. SJerflt. Äetfterg/ Äirii^eAa^f^W^te 
!Beutfd^tanb'« 1123—40. <5äfariu^ b. §eiftet6ac]^, ber i|tt auf ben 
'^t 50iaternitö folflen Iä§t, fagt »on tl^m „ideo in catalogo pon- 
tificum non ponitur, quoniam peetifero hereticorum dogmate 
in ipso initio ecclesiam fedavit" (Böhmer Fontea 2, 271.). Qn 
bem erften SSetjetci^niß ift 3trnc(b L (ö. JKanberobe f 1151, 3l»)ril 3.) 
übergangen. 

®er ^ian biefer ©erien tt)urbe im Saufe ber B^it ben ben 
fjortfe^ern aümätig erweitert, aii9 borüegenben yia6)xxä}tm aud^ 
rüdtoart« ben 5Ramen mcl^rer ©rjtifd^Bfe einjetne 33emer!ungen htU 
gefügt nnb fo ergeben ft<3^ bte fogenannten: 

§• II. Catalogi episcoporum et arohiepiscopprura, bereit 
wt« für ft6(n mel^rere in berf^tebenen 9lebacttonen borliegen, bie 
dßerbittg« bei einjetnen (grjbifci^ßfe« noc^ bfirftiger, afö bie @erien 
flttb> inbem fie bIo§ ben Sttamen berjci^nett, bie ©erien aber nod^ 
l^ingwfügen, unter n>etd^en S&nigen bie betreffenben gürften ben örj^ 
ftol^I inne gel^alten. 5Die äftefte »ecenfion be« Katalog« mu§ tt>e]^l 
bi« auf $^ifi<3^> b. ^eineberg, mit bem m(fy bie erfte ber olWftßK 
©erie fci^ie^t, gegangen fein, inbem mit il^m bie ßl^ronif ber SRön^ 
fterl^aw^cnoffcn ju ÄMn, öon ber fid^ in Gelenii Farragineß 29, 
J05 fll eine Slbf(j^rift berfinbet, cnbete. ©icfer otteften gorm ge^ 
ffM mä) giderö (Engelbert ber fettige 201) cl^ne B^^^ ri^tigcr 
»ermntj^ung bie anf ber S3ibtiet^ef jn Solfenbfittet (Heimst; n. 
484, 6.) befinbU^e gj^ronit an, bie aßerbir^ti bi^ ^nm Slnfang be« 
rtergel^tcn Sa^l^uttfelert« l^inau^eil^t,. aber na<i^ ^^iti^^jy'.^ ^^t f^ft 
mtr bie SRamen ber eribif<!^»fe enti^äCt. »iö auf W^^P ift pe ab* 
g^udt in Hahn Collect. Mon. Ined. I, 385—94; eine gfct#« 
featenbc aibfd^rift finbet ful^ (bergf. .gitfet 1. c.)-in SinbUnger'« 
^anbf(j(|rlft -46, 235 ffl. . Unter ,€ribifd&i>f ^dmi) bi 3»^IenÄrf 
(1225—1238) fd^rieb (Säfarin« bott ^eifterba(3^, t>m bem untw 
nc4f oii^fai^riici^ Äebe fein toirb, feinen Gatajogus Archiepi- 
scoporum Colonieneium 94 — 1230, bett Böhmer Fontes 2, 271 — 82 
and Gelenii Farragines 30, 956—59 l^croti^egeben l^at lin^ 
btfi:^fertb an bie äftifte '^ecenfion fiberarbeitete er biefe m berfd^ 
benen ^teilen unb f^^e biefdbe bon W^PP ^* ^etn^berg an, ben 
ex in feiner ^genb nod^ felbfl gefel^ea l^aben faninte, felbftft&nbift 
fort. S)erfetben Seit gei^ört toal^tfii^na^j^ bie »ehtction ber im 



Digitized by 



Google 



— 81 — 

f 

brltttfd^cn SHufcum ju Sonbon (Harlei 3773, 1) bcfinb(id&en Gesta 
pontific. Colon, an, bic bi« ouf 1238 teilen unb beren $crau^* 
gate für bie 9Konttmcnte bon $erfe betf^)ro^en ift (ärd^ib für äfterc 
bcutf^e ®ef^i(i^t«funbe 6, 305); bie im 2lrd;ib 7, 628 angeführten 
@(j^(u§n>orte berfe(ben ftimmen mit bem ^ata(os bed ßäfariud (Böh- 
mer Fontes 2, 282) fiberein. 

Um bie SRitte be« bierjel^nten 3a]^rl)unbert« fertigte 8et)oIb Den 
SJcrtl^ofr ein fenntnißreicj^er l^od^ftel^enber Wlann, Mannt ol« aSer=» 
faffer einer ®t\6)i^it ber ©rafen bon ber 3Rar! (Meibom. 1, 
377—409), für feine 2anb«Ieutc ber ®raff(i(^aft 2)iarl „qui üben- 
ter multar et di versa degustant legendo" einen Satalog ber @rj* 
Kfd^Sfe Sö(n^« an, bei bem er bie früheren Slbfaffungen, befonbcr^ 
ben 6äfariuö gu ©runbe legte, für bie ältere 3^it aber and) anbere 
Quellen g. 2}. bie 8ebcn«befd^reibnng Särnno'« I. (Pertz Scriptt. 
4, 252—275) bennfete. ©eine Slrbeit, bie mit bem Sa^xt 1349 
f(^(ic§t^ tt)urbe guerft bon Meibom. 2, 4—10, bann bei Böhmer 
Fontes 2, 282—94 ebirt. Ueber eine iutereffantc SSBoIffenbütteler 
J)aubfci^rift biefc« ßatatog« bergt, gider in ber 3^*^!^^'!^ f^t tt>eft^ 
fäf, ®t\6^x6}tt unb 2Ktert]^um«Iunbe, Sal^rg. 1852. !J)a« bei W.ürdt- 
wein Nova Subs. 12, 327 — 39 abgebrucfte Chronicon archi- 
episcoporum Colon., t&tläft^ mit f^ätem gortfeftungen bi« jum 
3al^re 1369 reici^t, ift tt)al^rfci^einUci^ nur ald Slu^gug au^ Sebolb gu 
letrad^ten,. obgleici^ ber äSermutl^ung, bag eingelne Stl^eile einer frü^e« 
rcn ^tit angel^Bren, SRaum gefaffen tt)irb. sSie J)on ©üuberobe Oe*» 
fammelte äBerte 1^ 12 erioäl^nte, im daj^re 1296 berfertigte (St)xo^ 
lüf bon SBtn ift in ber mitgetl^eiften ©teüe gleid^tautenb mit ber 
cbigen. 

S(ui$ aQcn borgenannten Slrbeiten gingen ]^erb«r: 
§. III, Chronica praßsulum Coloniensium, bie, aderbing^ 
nic^t 3ur @^re unferer $robiug, no(i(^ immer ungebruät geblieben 
fmb, 3Jerg(. im Slflgemeinen Hartzheim Bibl. Colon, s. v. Chto- 
nica 59 fö. @« finb un« fei^r biele ^anbfd^riften erl^alten, über 
bic ti)ir l^ier ciitige ©emerlungen beifügen, gür bie erfte SRebaction, 
bie bW gum 3. 1370 l^inaufgel^t, finben fici^ bicfet&en an folgen* 
ben Orten : 

a) 3n Srier, ^bfd^r. sec. 15. in gol., in gef))attenen ßolum* 
m gefci^rieben, 14 iBlätter entl^attenb. Slrd^ib 2, 357. 

b) 3n ajrüffel, ^bfd^r. sec. 15. Anfang „Circa principium 
descriptionis cronice presulum sancta Coloniensis Agrippine 
ccclesie restat advertendum, quod ..." bi^ Engelbert III. (f 

Digitized by VjOOQIC 



— 82 - 

1368, 9lU)V -5.)» I^^Wtt Tempora vacaciouis ecclesie Colonien- 
sis. Igitur prefatus domnus Cono Treverensis archiepiscopus 
W« 1370; mit ^ufäfeen t)on Jätern ^anbtn. «td^ib 7, 629. 

c) 3n §amBur3 9hr. 316, ^t^^x. sec. 15. sub K. au«fü^r- 
lid^ 1>W sunt 3. 1370, mit einem furjen änl^ange m 1463. (SBen* 
bafetbft in 9?r, 70, @. 177—230 in neuerer 5lbfci^rift. «rd^io 
6,241, 244—45. 

d) 3m ^aa^ ?Wr. 1314 A 89, ©bfc^r. sec. 15. ex. in Octat). 
SSnfang: „Circa principium descriptionis cronice presulum *..''; 
ber lefete ßri^bif^cf ift gngelbert (1364—68). , T>am folgen Ucber^^ 
fd^riften: Tempora vacationis ecclesie Coloniensis, Accessit 
ecclesie Coloniensi nobilis comitatus de Arnsbergh, toa^ im 
9. 1368 gefd^al^. ©d^Iu^: Idem quoque comes paucis postea 
superetes annis vita decessit, donatione quidem prefatus co- 
mitatus ipsius obitu taliter confirma... n)omit fie abWi^t» &ii^ 
tigft mttgetl^eitt Don SBl^mer, ber mir üBerl^au^)t für biefe Slrbeit 
tnand^e 5tuf!(ärmtgen gctt, toofür iäf il^m l^ier meinen fd^nlbigen "^axä 
au^^red^e. 

e) 3n ®ien, §ofbiH. Repertor. Schwandneri V., 139, 
$bfd^r. sec 16. %väfxt> 2, 469. 

f) 3n min, OefuitenHW. Cod. in 4«. 5Wr. 250. gider, ^get 
bert ber ©eilige 202. 

SBpn ben fpätem gortfe^ungen biefer gl^ronil flnb ©mtbfd^riften 
i)or]^anben: 

a) 3n »rfiffet 9?r. 10,259, ^ier]^anbf(i^rift D, 3. 1522. 
Anfang : „Circa principium descriptionis cronice..."; SÖittte: 
^Phiüppus 44°. quadragesimus quartus successit eidem 
Reynaldo..."^ (ßttbc: „Anno domini 1508 recepit pallium et 
confirmationem suam a sanctissimo in Christo patre et domino 
Julio secundo Romanoram pontifice." Sft(i6f einer SDWttl^eitnng 
öon »öl^mer, »ergl. SW^lb 7, 629. 

b) 9« ffifirjBnrg, »tW., ^a»)ier]&attbf(i^lft foL 81, sec. 17, 
äiuf bem SSorpel^Mott ein gormniar, tote eine tjacante Äird^e fiber* 
nommen toirb, ba}ti)if(i^en CoUegii societatis Jesu Molshemii 
(jtt WoWfftwx im (Stfa§) es liberalitate serenissimi cardinalis et 
episcopi Argentinensis Caroli ducis Lotharingiae. auf bem 
gtt)citen a3(att fielet ein «erjcld^ntf ber (£rjbifd^5fe; eine Urfunbe 
t>om 3. 1305 über bic ©eltung ber ftölner 3KörI, barni Nota de 
Moneta. Ego Conradus Isemhoffi (Sferenl^ugfft, tergt. Hartz- 
heim Bibl. Colon. 63) de Ratingen scriptor huius cronice 

Digitized by CjOOQ IC 



— 83 — 

— inveni anno nostre salutls XV 5 . XXVC die Satumi 
XXI lulii in quodam registro antiqulssimo papireo ecclesie 
XCt. virginum in Colonia etc.; ^— cö folgen einige ©tcrBctagc; 
bann Prologus: „Pauper siquidem ego irubesco exemplo 
sanctissimi Hieronimi loqui ad viros delectissimos . . . " ; 8oB 
Ä3In'^. Slitfang: Sanctus Maternus prefuit annis XL diebus 
XL, vacavit annis CCCXIIII sedis episcopalis nsque ad 
fempora sancti Severini. Circa initium et principium de- 
scriptionis presiilum sancte Coloniensis Agrippine ecclesie 
restat advertendum quod..." Bt^ auf Philippus (ö. ®aun*DBer* 
ftein t 1515, Slug. 3.) sexagesimo qüarto loco venit ad regimen 
Coloniensis ecclesie..." Item anno domini MDXI in ieiunio 
quadragesimali die iovis proxime post festum sancti Gregorii 
que fuit XIII mensis martii quidam forefactores larvati etc. 

— ©« tft tte« btefelBe ®efd^id^tc bet grjBtfd^Sfe, toAöft ba« Magn. 
Chron. Belg. (f. unten) in gerftürftent 3«Pö"bß aufnal^m. SlBer 
fic l^at, tüie mir ißßl^mer, ber ntir bad Aber bie $bfd^. SRitgetl^eifte 
angaB, Bemerfte, eigentl^fimlid^e Xf^nU, bercn Dueüen n>eber gebtmft 
xicäf il^m fonft Befannt feien. ®o fanben ftd^ einige genaue Slngo^ 
Ben auö ber 9?egierung^ieit ÄSntg SaSit^elm'« bon $oIIanb, j. 95. in 
die Lucie (3Dec. 13.) l^aBe S33il]^efm bie Belagerung bon Äaifer^* 
XQcxtff Begonnen. 5Wad^bem int 3. 1248 ber ^erjog bon SBraBant 
gcftorBen, fei 835. mit beut Segaten aBmartö gejogen, aBer bon Ut^^ 
red^t, ate bort ein Suntuft auögeBrod^en , non sine rubore et in- 
dignatione cntflol^en u. f. tt). SSergt. bie im ÄBfner ÜDomBIatt, 
1846, ®ept. 27. l^terau« aBgebrudte, unjtoeifef^aft gteitj^jcitige fel^r 
iDid^tige "Staöfxxött flBer ben 93ranb bt« ft&feer Dome«. (So ftimmt 
biefetBe nici^t mit SacomBtct'ö (Slrc^tb för bie ©efd^id^te be« SHeber^ 
r^ein«; 11. SBanbe« erfte« $eft ®. 107) »e^au^Jtung, baß lein l^el^ 
matl^Iid^e« 3eitBu(3^ ettvaö uBer bett 5)omBranb b. 3. 1248 melbe. 
$arjl^eim 1. c. ffll^rt eine Bi« 1508 reid^enbe ©onbfd^rtft beffe(Ben 
Eonrab Sferenl^ugfft au« JRotlngcn an, bie fic!^ in ber 3efultenBiBtio^ 
t^cl In ÄSItt Befänbe. 3ft biefe bafetBft noiä^ borl^anben? 

c) SB^mer ift im Sefl^ einer Cronica presulum et archi- 
episcoporum Coloniensis eeclesie abbreviata; ^af)ier]^anbf d^r. 
in 4:\ an« ber erften ^älfte be« sec. 16. Anfang: „Circa prin- 
cipium descriptionis Cronice . . . ** &6fhx% : „Anno domim 
[MCCCC] C XXXV, iovis XV die decembris prefatus dom- 
nus Hermannns (^ermann IV. b. Reffen f 15^8, Oct. 20.) 
recepit investituram ducatus Westfalie et comitatus Ams- 

Digitized by LjOOQ IC 



— 84 — 

bergensis a serenissimo et glorlosissimo domno Fridcrico Bo- 
manorum imperatore, Colonie in aatiquo foro." — 
. ©ttt(ft»cife unb ol^nc 3wfammen]^attfl nwirbe bic ßl^rontl ber 
ßrjBifd^Bfe aufgcnonimcn ixC^ Magnum Chron. Belgicum (Pisto- 
rius Scriptt. 3, 1—456), beffcn 6oiiH)iIati>r, ein Sleußcr ßanonU 
c\x9, in ber gleiten $ätfte be« löten Sa^v^. lebte unb 3^i^9^«öffe 
ber bon Sari bem Sül^ncn im 3» 1474 unternommenen ^Belagerung 
bon 9ieu§ »ar (,,tanto bombardarum fragore, faßt er L c. p. 
456, aßr pertonuit, quod via etiam obturatis auribüs tolerare 
potui"). !Die betreffenben entnommenen @teßen finben fid^ ©. 2, 
8-9, 14, 23, 33; 37—38, 53, 60, 67, 81, 85—86, 90, 93, 
108, 113, 123, 124, 148, 175, 179, 201, 204, 205, 209, 224, 
227, 237, 238, 250-51, 310—11, 322-24, 334—35, 340, 
341—43, 344; (grjbifd^Bfe, bon benen unö an^ gcbrutften Cueßen 
nur bie Sßamen belannt finb, »erben übergangen, g. 33- ber 4—6, 
8—11, löte. 3i^^^if^w »erben bie Duetten, ou« »etdf^en bie ein* 
gefügten 92ad^ri(i^ten über fi5tn entnommen fmb, gar nid^t genannt, 
p. 4—5, 71, 259-60, 283—84, 290—92; gutoeilen fagt ber 
(5ontt>ifator bto§ ex chronicis ober chronicis Coloniensibue ^ p- 
75, 89, 136, 138, 143, 247, 302—3 unb häufiger nad^ bem a 
1370, bi« too^in bie erfte 9iebaction ber ungebrudten ©^ronil reid^t. 
"Da nod^ nad^ annis pontificatus gegal^tt »irb, fo fyit »ol^ ein 
left borgetcgen, ber älter ift al^ ber ber oben er»äl&nten aBürjbur* 
ger ^bfd^r. (toon ber nad^ 1370 ber ßonH)itator in feinen 'Slaif^ 
rid^ten abtoeic^t), bie unferer 3eitredtnung nad^ Salären ß^rifti folgt, 
ßinigemat finb in ber ßom)}itation bie eingaben au^ mel^reren Cuel« 
Icn jufommengefefet g. S. p. 67 an^ ber ungebruciten ß^ronif, Otto 
Fus. Chron. lib. 6, cap. 3, unt) an^ Sigib. Gembl. ad a. 883; 
ferner p. 85-86 au« ber VitaBrunonis (f. unten), auöGodefr. 
Colon, (f. unten) ad. a. 964, 965, au« Sigib. Gembl. ad a. 
965 unb au« ber ß^ronil. !Die Vita S. Heriberti (f, unten) ift 
p. 98, bic Vita S. Annonis (f. unten) p. 123, 124, bie Vita 
S. Engelberti (f. unten) p* 247 benufet. 2lud^ bieSiecenfbn be« 
ßäfariu« tag bor unb »irb al« Catalogus citirt p. 3. ®anj ober 
in mel^reren @S|jen fttmmen mit ßäfariu« »örttid^; überein bie ißad^« 
richten p. 3, 4-5, 14, 123, 124, 175, 179, 201, 204, 205, 209, 
224, 247, 250-51. Slu« ber ßl^roni! toirb p. 90 bem (£rjb. 8SJa= 
rimt« ein S3erbred^en beigelegt, »etd^e« @Sfariu« fälfd^tid^ bon beffen 
9?ac^fotger ©berge« berid^tet; bergt, ben Satatog ber Siebte bon ®t. 
SUiartin b:i iBBl^mer Fontes 3, 345. 



Digitized by 



Google 



— 85 — 

Uc6cr bcutfd^c f)anbfci^riften ÄSlnift^cr ß^ronifen tocrbcn tvir 
an einer fpätem ©teßc, tüo fibcr bic im 3. 1499 gcbrudte Cronica 
van der hilliger Stat Coellen {Rebe fein toirb, SJäl^erc« bcrid^tcn. 
SBir gelten jefet über gu : 

§, IV, VItae archiepiscoporum Coloniensium, 
»on bcnen tt?ir al« gefd^id^tlixi^ bcbeutenb folgcnbe toter l^eruorl^cben. 

a) Ruotgeri Vita Brunonis (f 965, DctoB. 11.)/ l^erau^ge* 
geben bon Surius Acta Sanctt. (Äölner Stu^g. ton 1617) d. 11. 
Dctob. 163—75; Leibnitz Scriptt. Bruno, 1, 273—93; Act. 
S. S. -Bolland. d. 11. Öctob. 5, 698—790; julefet in Pertz 
Scriptt. 4; 254 — 75; tt)o in ber Sinfeitung über baö J^anblt^rifts» 
K(i^e 9KateriaI nähere Sluöfunft gegeben ift, wie biefe« anäf 
bei attett ferner ju ertoal^nenben bei ^erfe ebirten ©d;riftftfic(en 
ber gaö. @ö gcl^ört biefc 8eben«befd^reibnng aHerbing^ ntd^t in 
jenen l^iftorifd^cn Äunftwerfen be« 9)iittclalter6, bie burd^ claffifd^e 
gomt, SReinl^eit ber <Bpxa6)t unb geifttooHe 5lu^tt>a!^I be« Stoffe« 
fic^ in ber Slrt ber S9icgra^>l^ie daxV^ be« ©rofeen bon ßinl^arb 
au^geid^nen, ba 9?uotger in iDeniger geläutertem ©efcbmatfe auf l^B^crm 
Sot^urn fd^reitenb, gefd^raubteSßorttDenbungen liebt, in feinem erborgten 
©t^t ftc!^ bt«n>eilen in ^)l^rafenl^after ©d^Snrebnerel gefaßt, unb bei 
längerem SJertueilen bei. ber (Srjä^tung minber tDid^tiger SSorgangc 
ba« SBefentlid^c unb ®ro^e oft nur anbeutenb berührt. Slber fein 
SBerf ift nid^t«beftott)eniger ein ^robuct einer l^öl^ern unb reinen 
©efmnuttg; e« geid^net-fic3^ burd^ unifaffenbe änfc^auung ber ©inge 
a««, ift üon einem »ol^Itl^uenben geiftigen ^aud^e belebt,- anjiel^enb 
burd^ fromme Sitmgfeit unb Äinbüd^feit, unb für bie Sultur:^, 9teid^«* 
unb ftird^engefd^id^te jener 3rit bon fo großer Sebeutung, bag toir 
barauf ftofj fein Wnnen, baß baffef&e rl^einifd^em ®oben feine @nt* 
fte^ung oerbanft. 2lu« bem gangen geinten Sal^rl^unbert befitjen 
wir lein fo reid^e« 8e6en«bilb eine« in Sird^e-unb ©taat fo l^eroor^ 
ragenbcn 9)Janne«, xok S3runo, ber un« alö 2:t?^3U« ber bon d^rift* 
Ud^er ®lauben«frenbtgfeit getragenen Jl^atlraft jene« ^titatttx^ gcfc 
ten fann unb in feinem geben bie großen firdbfid^en unb ^3ontifc^ett 
geiftungcn unfcrer 9?ation toieberf^)iegeft. 9tuotger (bergl. bie (Sin^ 
Icitung bei ^erfe) »ar ein geleierter ä^i^flcnoffe beffelben, mit beffen 
S^araftcr unb SE^aten befannt, tourbe bon S3runo'« Siad^f olger 
gelcmar gur SibT^ff^ng feiner SSiograpl^ie aufgeforbert, bie aud^ ben 
©tem))el innerer SSSal^rieeit trägt unb fid^ bei ber Sergfeid^uhg mit 
anbcrn Dueöcn al« b5ßtg gtaubttjilrbig unb guberlaffig ergibt. 93runo 
tritt un« feiner ©teßung unb ^erföntid^fcit nad^ in beftimmtcn unb 

Digitized byCjOOQlC 



— 86 — 

f(ar g«}ei^neteit Umriffea entgegen nnb gel^t , unfere lbeU)unb€mbe 
5lufmerlfanileit in ftel« l^Bl^erem ®rabe f^)anncnb, ücn feinen @tu^ 
biennaleren }tt Utre<i^t bid )u feinem Seben^enbe an un^ t)orüber: 
ftarf, feft unb treu, mit ftraft unb ^aal^ ben ebelften SSorgugen 
be« beutf(i^en ßl^arafter«, ^^%tHi<Aiti, aud^ ben fd^toierigften ®e^ 
fd^äften getoad^fen. SSon frül^er Sugenb an toibmct fid^ ber UxnU^ 
gierige SBnig^fo^n, aöe Oenüffe be« gebend unb ben 8ärm ber SSJelt 
fliel^enb; mit ©ruft unb Siebe ber SSJiffenfd^aft, unb U)ei§ (m6i nod^ 
in f^jätcrn Salären , am ^ofe unb im gelblager unter ber größten 
©cfd^äftigleit, man(j^e ©tunbe für fie gu erübrigen, fü^rt „xoxt bie 
Ofracüten bie Sunbedlabc" beftänbtg feine SJibtiot^ef mit fid^ , fo 
bap ,;ed il^m mitten unter ben Slrbeiteu ydi^i an 2)iu§e fel^ltc", toie 
eö ,;tt)enn er SÄuße ^atte, nie einen befd^äftigteren SDJann gab" ate 
er. Unbefannt mit ber ©etbftgenögfamleit Weiulid^er @eifter, fefetc 
er fid^ nod^ im 3Wanne«atter laufd^enb ju ben gfi§eu feiner Seigrer, 
j>f(egte mit ben größten Sennern bed gried^^ifd^en unb römifc^en Httcr* 
tl^um« l&fiufige Unterl^attungen über bie (Sr^abenl^eit ber ^^ifofo^jl^ie 
unb bieüoQenbete S)urd^bi(bung i^rer einzelnen £)tfci))Iinen; gibt ald ge^ 
tel^rter SSermittter benStreitenben befriebigenben Sluffd^Iug, erträgt aber 
aud^;,o]^neUebettt)oüenS33iberf!()rud^unb nüBbittigenbedUrtl^eil", ba er 
,4einen 9iu]^ nur im 3«wfl«i§ f^ne« @eit>iffen«" fud^t. S5runo tourbe 
lebendfräftiger 5IKitteI^3unct aller intetlectuelten aSeftrebungen feiner 
3eit unb fal^ am $ofe feine« Kniglic^eu iBruberö Dtto'« L bie be:^ 
tocrjugteften ©eifter ber Station um ftc^ gefammett, auf bie er afö 
SDJufter einer mit tieffter ©emutl^ ge^jaarten ©elel^rfamfeit fo tau 
ttjirfte, „ba§ bie, ipek^e frfil&er gu ^aufe fid^ übergetel^rt ge^ün* 
!et, t)cn ©d^aam ergriffen anfingen toieberum bie erften Slufangd* 
grünbe gu betreiben, ate ob fie fagen Sollten, nun erft l^aben ti)ir in 
SSJai^ri^eit begonnen»" 

Die großartige ©eifteÄ* unb SBiüendfraft be« SWanne« ift nur 
ber SJerl^errtid^ung ber Sird^e unb bed S3aterlanbe« gemeint unb ate 
Staatsmann unb gelbl^err, in feiner^ffiürbe ate ©rgfangter, (Srgb^r^ 
gog, 9ieid^«berti)efer; im ©ctummel berSEaffen toie in bergeituug 
ber nnd^tigften ©taatSangetegenl^eiten tritt au« feinem Karen unb 
energifd^en ffiirten ber fd^&ne 3ug ber unüerbrüd&tid^en Sreue gegen 
taifer unb 9teid^ bor cSitn anbern l^crbor. Sruno'« ganger 61^ 
raftcr trägt ein tief religiSfe« ®e»>rage uoU innerer ©arme unb 

*) iöruno fü^tt juerjl in b^c beutfcf)ert ®efcf)lcf)te ben Jiamen Archidux; 
»a^tfc^cmlicft »oflte man mit bicfem 9?arjien t^n in feinet boppelten 
4Bücbe ald (Sribiftfof »on jtc(n unb ^ ergo g t)on ^ot^ringen beietd^nen. 

Digitized by VjOOQIC 



— 87 — 

&la\ibtn^tta^t, fällig in attfo<)fcrnber Siebe unb ©etbftentäugcrung 
mm «öe« au fein, üx toedt unb nä^tt Ui ber ©cifttid^leit toiffcji* 
fd^afrtld^ett Stieb unb aottgefättige« geben, fteüt ftrenge tlofterju^t 
l^er, fiiftet iteuc fiird^en mib ÄWfter unb begreift in il^rem ganzen 
Umfange bie l^ol^e SKiffion, bie ber tird^e gu Jl^eit geU)orben» Site 
gtibifd^of ton Äötn ujar er burd^ bie traft feiner ^erfiJnlicä^feit 
flfeW^fam ^aixpi ber gangen beutfd^en Stird^e. — 

(Sine gloeite Sebenebefd^reibung 33runo'«, bie gum großen Sl^eit 
m^ atuotger flefd^5^>ft ift, aber einige Slngaben auö nni^ unbefannten 
CltteKcn entnommen l^at, finbet fid^ au« einer SSrilffeter •^anbfd&rift 
8ec. 15. abgebrndft bei Pertz Scriptt. 4, 275—79. S(uö Cap. 6, 
9, 12 fd^eint, tt>ie e« bei "ißer^ fd^on angemerft ift, l^cri^orgugel^cn, 
ba§ ber SScrfaffer «m bie SDiitte be« 12. 3a]^rl^unbcrt« lebte. 

b) Vita S. Heriberti (f 1021, 3Rärj 16.). ^uerft l^erau«^ 
gegeben in Act. S.S. ßolland. d. 16. Mart. p. 467—75; bamt 
in Pertz Scriptt. 4, 740—53. SBir finben e« fel^r l^äuflg, bag bie 
ÄtSfter im a»ittdatter ba« Slnbenfcn i^re« ©tifterö burd^ äufgeic^* 
nung beffen Seben« gu elb^en fud^^ten, tooburd^ fie benn jugleidf^ in 
einem befonbern ©d^riftftüdE il^re eigene ©rünbung ergäl^lten. So 
Jourbe aud^ ba« borllegenbe geben Heribert'« in bem bon i^m geftif* 
teten Älofter 3Deu§ bon bcm SOiönd^ Lambert ungefähr um 1050^ 
ettoa 20—30 Oal^re nad^ bem S:obe be« ^eiligen, gur ^t\t, wo ^er* 
mann II. (t 1056, ^tlx. 11.) (grjbifd^of bou Söln loar, abgefaßt. 
ßigenc Slnf^auung unb münblid^e Serid^te Ruberer bleuten aU Duet 
ffu feiner ©d^vif t, in ber er, l^inter feinen ftiüen Ätoftermauern tängft 
ber aBett abgeftorben, uld^t fo fel&r ben in >)oIitifd^en Slngelegenl^eiten 
i^atfraftigen unb einflu^reid^en SSfimn barfteden, ald bielmel^r gur 
Grbauung feiner Sefer ba« ©ilb eine« burd^ Sugenbtoanbet unb 
aSunbcr au^gejeid^neten ^eiligen borfü^ren toottte. Slttein feine Ux^ 
bcit tft bennod^ burd^ mehrere fc^o^are angaben aud^ bon l^iftori* 
ff^er S3ebeutung unb n>ar ed be^l^alb mo^l \x>tttff, nid^t b(og in ben 
^eiligenacten, fonbernauc^ in uuferm großen 3Ronumententt>crf einen 
j^{a% gu finben. 

SBir ffixm bon Heribert!« 3ugenbja]^ren unb ©tubien, feinem 
(Srgfangleramt unter Otto HI., in beffen Umgebung er lange aud^ 
in Stauen bcrtoeitt unb bon bcm er mit ber Sül^rung »id^tiger ®^ 
fii^afte betraut »irb. 5«ad^ (Söerger'« lobe (t 999, 3uni 11.) 
tourbe er in ÄMn gum (grgbifd^of gett)ä^(t, berftanb fid^ aber erft 
nac^ langer Steigerung (früher l^atte er fc^on baö i^m bom taif er 
angetragene 33i«t^um ©ürgburg au^gefc^fagcn) gur Slnerfennung ber 

Digitized byCjOOQlC 



— 88 — 

SBal^r. am 24, Dcc. 999 l^ictt er unter aögemehiem »utel in 
ÄSItt feinen ®njug, tt?o jeboci^ feine öerbienftt)ctte ergWfd^öflid&e 2:1^3* 
tigfeit burci^ einen neuen 3u9 Otto'« na(l^3ftafien(1000,3uni);tuc]^tit 
auc^ er ftd^ begab, unterbro(]^en tourbe. Sflaif Otto'« Job begleitete 
Heribert beffen geid^e mö) Slad^en; fein ftreitige« SBerl^ältniß ju bem 
fctgenben Äaifer .^elnric!^ II. wirb nur lurj berührt, auöf ül^rlid^er ba* 
gegen berid^tet, toie mifbtl^atig unb freigebig er fici^ bei einer in feinem ©rj* 
bi^tl^um entftanbenen ^unger^notl^ gejeigt, toie er fid^ junt ÜDienfte 
ber 3lrmen l^erabgelaffen, ba« Stcfter 5)eu^ gegründet, nnb m\ii)t 
SBunber er fd^cn bei feinen Sebjetten gett>irlt l^abe. ®feid^fa(fö ein^ 
ganglid^ ift bie !DarfteHung feiner SJerföl^nung mit §einrid^ IL «nb 
feine« nad^ einent tl^atenreid^en Seben erfolgten l^eifigen STobe«. — 
3m 3lnfange be« 12. Sal^rl^unbertö fanb ßambert'ö SBertc^en auf 
SBunfc^ beö Slbteö 9)t'arcuarb öou' üDeu^ einen Ueberarbeiter an 
bem mrnif muptxt (f»)äter bon 1117—1135 «bt beffelbeii 
Slofter«), ber ^ie unb ba ßrläuterungen unb 3"fät}e mad^te, bie bei 
^er^ at« 9?oten ju Cambert l^injugefügt ftnb. Sefonber« l^erauögc* 
geben tourbe biefe Ueberarbeitung bon Surius d. 16. Mart. 185—97; 
unb in ben Act. S.S. BoUand 1. c. p. 475— 90. a)iat^ia«?lgritiu?, 
ein trier'fc^er ÜDid^ter bcö 16. 3af)X^., l^at un« eine ^anbf^rift^ 
Vita S. Heriberti, archiepiscopi Coloniensis, in 16 ©efängen, 
l^interfaffen. aSergl. Slrtgem. ©ncl)ctcpabie bon 6rfd^ unb ©ruber 
unter b. Slrt. S5fn p. 175. 

c) Vita S. Annonis (f 1075, Dec. 4.); jucrft, aber uubcß* 
ftanbig, ]^eran«geg. bon Surius, d. 4. Dec. 128—58; bann mit er* 
fd^6^)fenber ©enufeung atle« l^anbfd^riftfid^en SRateriate bei Pei-tz, 
Scriptt. 11, 465—514; tvo and) mand^e mertl^boße Slnmerfungeri 
beigefügt finb. @ö tourbe bor 5lbfd^fn§ beö 3. 1105 (ocrgt. bie 
einteitung bei ^erfe 5Wr. 7) bon einem MMä) bed bon Slnno ge- 
ftifteten tfofter« ©iegburg auf SSeranlaffung be« bortigen Slbte^ 
ateginl^arb (1075—1105), ber mit 2lnno in näherer ©erbinbung 
(üergl. Kb. 2, cap. 14, lib. 3, cap. 7) geftanben l^tte, gefd^rle* 
Un unb entl^äft au^ jugfeic^ »ieber bie ©efd^id^te ber Orünbung 
biefeö Ätofter«. ©eräJer^ffer, ein, urie eö fd^eint, in ben 3Kteu nid^t 
unbelefenerSDJann (t>erg(. ©teffen au«®aöuft lib. l,cap. l,lib. 2, cap. 
2); erlieft bon JReginl^arb ben grSgten I^eil be«.50iateriaW, tme er ee 
in ber 3Sorrebe jum erften 93ud^ au«f^>rid^t; SRand^e« entnal^m et 
eigener änfd^uung (Hb. 3, cap. 27); %ibereö öon Singen^ unb 
O^renjeugen (lib. 1, cap. 3, 14, 17, 22; lib* 2, cap. 1, 3, (y, 
15, 21; lib. 3, cap. 9), nod^ ?lnbere« ben im SSolfc umtauf enbeit 

Digitizfed by VjOOQIC 



— 89 — 

©errichten unb bcn ßtja^totiaeM fcer 3K6nd^e feine« fttofter« (lib. 1, 
cap. IG, 19, 31; Hb. 2, cap. 7, 11), SBon fti^tiftltci^en Duetten 
na^m er öcrjfiglid^ beii Samfeert üoit §er«felb (»ergl. lib. 1, 
cap. 2, 3, 4, 5, 22, 23, 24, 28; üb. 2, cap. 20, 21, 22, 23, 
25; lib. 3, cap. 3, 8, 15, 17) gu §ütfe, benu^te aber anäf ttr^ 
tunben (lib. 1, cap. 26, 27), »riefe (lib. 2, cap. 9) unb 3«^ 
ft^riften (lib. 2, cap. 17; lib. 3, cap. 19). IBci biefer beut ffierfc 
den jugcttmnbten ©orgfaft ift eö für bic ©efiS^id^te f e^r gu bebaucnt, 
ba§ ber SSerfaffer fi^ nic^t bie gebenöbefd&reibung beö in fturmbe* 
ti>egtcr ^dt auf bie ©efci^ide unfere« SSoterianbc« fo einflu§rei<j^ett 
unb in Staate* unb Äirc^^engefd^äften fo bielfeitig unb erfolgreid^ 
t^ätigen @taat«tttanne« jur Slufgabe gemad^t, fonbern in ä^nlid^er 
SBeife toie ber Siogroj))^ ^eribert^« nur jur ßrbauung ber lommen* 
ben ®ef^Ied^tet in feinem f)eiligen ein ua^a]^mungdn)firbiged Zu^ 
genbutufter aufftetten tooflte. !Denno(^ tt>irb ber aufmerifame gor^» 
fc^er für anno'« ergbifci^öflici^e Jl&ätlgleit, für bamatige ä^itanfit^ten, 
für bic ^robiniiafc®efd^i(j^te nc(^ nianci^e fc^äfebare 9?ac^rit^ten fiit* 
ben. (Sine auöffil^rli^e 3>ionogra<)]^ie über Slnno toürbe eine fel^r 
banfenöwertl^e Slrbeit fein; an aScrarbeiten fel^tt e« ni(i(|t. 

Änno'ö Vita ift für unfere 8tteratur*@efc!^i(j^te »id^tig getoor» 
ben afö Duette für ba« fogenannte Sinn o lieb, vorüber einige Sc* 
merfungcn ^ier nid^t am unred^ten ^a^e ftnb. 5Rad^ JRotl^ (Seben 
be« l^r. tlnnc, grjbifc^of bon min, ©eutfd^e« ®ehi^t be« 12. Sal^rl^., 
9Wan(i^ertl847, @.Xn., X.) tpurbe baffetbe jteifd^en 1106—1125, 
na<^ aSejjenberger (Alaere von Sente Annen im 25. 33anb 
ber gcfammtcn bcutfd^en Siaticnat-Siteratur, Duebtinburg unb 8ei^)* 
}ig 1848, ©. 11), bem ÜWa§mann ffalferd^roni! III. J^eif (1854), 
®. 263 ftt. beipflichtet, um 1183 unb j»ar bon einem 2)i&nci^ be« 
genannten fftofter« ©iegburg gebietet. Sonat)entura SSukaniuö, 
^rof. ju gelben, gab im 3. 1597 in „De litteris et lingua Ge- 
farum sive Gothorum" burc^ üRittl^cilung einiger S5erfe bie erftc 
Äunbe üon biefem ©ebid^t, tt)orauf im Saläre 1639 ber berül^mtc 
Sid^ter SDpi^ bie crfte Slu^gabc bcffetben beranftattete, bie bon fo 
groBerem SBertl^e ift, »eil man bi^ je^t leine ^anbfci^rift toieber 
aufgefunben ^at. ©eitbem tüurbe e« mel^rmat« ebirt, gu(e||t in ben 
beiben eben citirten ausgaben, bie in ber Sin(eitung 5Kad^rici^ten über 
bie früheren unb bereu SBert^ entl^atten. 

T>nx6f großartige ^aft ber tpx^öfm ©d^ilberung, (^rifd^en 
©d^n>ung, tebenbige, frifd^e, bclf«mä§ige Darftettung, gelungene 3«^* 
nung ber ß^araftere, bortreffticbe Sfncrbnung be« ganjen ©tcffe« 

Digitized byCjOOQlC 



— 90 — 

wib T)ur^fß^rung bcr etnjelncn aJJemente gel^ort biefc in furjen 
9icinH)aaren abgefaßte, jum ßcfeu ober Sagen Ibcftimmte grjä^tung 
jn ben fd^ßnften ÜDid^tungen bed betitfd^en äKittetatter^. ÜDte f<i&9ne 
©d^ilbetung öon ben ffietfen ®otte« (@tto<)]^e 3), bie 33ifiou anno'^ 
(@tr. 42), ba6 l^errn(i&c ©ti^Iu^gemälbe (@ti\ 27) ,,bon bem frifd^en 
Ifll^Ien §aud^ beö älteftcn Srtegögefange« angett>el^t", (SSilmar) in 
bem tt)it bie gelben auf bcm Äanq)f^>Iafee mit ben btifeenbcn ®6)totx^ 
izxn einanbet fut^^en feigen, tt)ttrbcn genügen, bem unbefannten 5Di^* 
ter einen l^öd^ft ci^renboüen ^(ofe unter ben ©angem unferer SSorjeit 
einguräumen. 

®cr ffnoten^>unct be« ©ebici^te«, beffen religi&fc SSegiel^ung 
fogleid^ im Eingänge, in bem anr einen ^nftang an baö ^iiebeüm» 
flcnlieb finben, l^erüorgel^oben toirb, bitbet ber ^t. Sinne, beffen JRul^m 
unb ©unbcr l^etl erglänjen fotten. S)er !Di(3^ter ttntt ifrn aber iu 
SSerbinbung fe^en mit bem großen Oaujen ber (^t^ifiäftt unb fü^rt 
un«. be^l^atb in umfaffenben fc^arf gezeichneten Umriffen einige ^upu 
momente m^ berfelben bor, ou« »eCc^en unö feine tief d^riftfiti^e 
9[nfd^auung^toeife ber (Dinge, fein UKi^r^ft beutfci^ ©emfitl^, feine 
Siebe unb SSerel^rung gn bem ^errU^en ä}o(Idftamme, bem er ani^^ 
l^Srte, tool^lt^uenb unb erl^ebenb entgegen leuchtet, änno ift t^m in 
ber ©efij^id^te ein ftrol^tenber ^unct, ber unter ben grgbif^öfeu 
ftöln'« erglänjt „voie ber 3a^nt im golbenen Singerring", „jum 
SBeif^Hel unb jum ^pit^l für <dtz, bie SCugenb unb SSJaljirl^eit <)fle== 
gen »oHen." 5lte il^m Saifer §einri(^ III. bie Seitung bcr Äeit^:^ 
gef(^afte übertrug unb er a(« Srgbifd^of in S5tn mit 8eb em^)fan* 
gen rnarb, ba ging er uor ®ctt unb SDienfd^n einiger „mit 2Ranne«=^ 
fraft, toie bie ©onne t^ut in ben Sßften, bie gtt>if(i^en ttrb' unb 
^inmiet gel^t, beiben ©eiten fci^einet." ^ „Site ein 88ti)e fa§ er 
»or ben gürftcn, atö ein 8amm ging er unter Dürftigen", ben aSö* 
fen fd^arf, ben ®nUn milb, SSater ber SBitttven unb SBaifen, „fo 
baB feliglic^ ftaub bie !6tnif(j(^e ©elt, ba fie fold^en iBifd^ofe«- 
toaren wert^." 

„Selicliche stunt Koliiischi Averlt 
du si sulichis bischovis wäriu wert." 

„@ar feüglici^ ftonb ba« gange JRcici^" unter feiner ^ertoaltung^ 
fo bag fein diul^m meitl^in unter allen fremben S&rften erfci^oU unb 
man i^ m^ ^ied^entanb, (Sngtanb, S)änemarf, Sl^nbern unb 
9{uglanb reid^Ud^e O^aben fanbte, bie er bann gur @^re feiner $ir^e 
»ertoenbete. 



Digitized by 



Google 



— 91 ^ 

SJamit übix bie groBe fii^ve ni^t fd^abetc feiner @ce(e, fo fäu^ 
t€Ttc il^n ®ott biir^ maitd^erlei 9iotl^ ; 

„S6 dede imi got also dir goltsmid dut, 

s6'r Tvirkm willit eine nuschin gut: 

diz golt smdit her in eimi viure 

mit wöhim werki dut her si tiure 

mit wierin also cleinin. » 

wole slift her die goltsteine, 

mit manigir slahtin gigerwa 

gewmnit er in die variwa. , 

also sieif got scint' Annin 

mit arbeidin manigin." 

(Sr ^at mit ben ^errn be« 2anbe^ gu lam^jfen, muß bcn Un^^ 
bau! bcrer cfawcl^mcn , bic er ju gieren gebracht, loirb fogar m^ 
Ä5tn bertrieben, «nb mu§ a\^ fein größte« gciben bie aSerwirrang 
be« SRei^eö unb bie 23ürgerfriege unter |)etnri(^ IV. er(eben, 3n 
eben fo tiefergreifeitben fitagctönen, tt)ie \päkx §err Sattl^er bon 
bcr aSogctoeibc^ rmöft l^ier ber ^idfkx feinem @d(^merje 8uft über 
bie Iraurige ^^\plütm\nf(, beö ^aterlanbeö unb ^en SBafjufinn ber 
Deutf(i^en, benen SJiemanb toörbe tüiberftel^en fönnen, 
\Qtnn fie nur treu jnfammen l^ielteu; bie abc;r große Jpeer*: 
fol^rten gegen Steffen unb ^au^enoffcn ftiften unb in ü^rcn eigenen 
Sfeern toü^tcn. ,,3)a« gange ^ei^ feierte feine ©äffen gegen feine 
eigenen ©ingetoeibe; mit fiegl^after Sßed^ten überioaub e« fid^ felbft, 
baß bie getauften Seid^name unbegraben beriocrfen tagen, jum Sraßc 
ben bdlenbeU; ben grauen SBalbl^unben", 

Daz die gidouftin lichamin 
umbigravin ciworfin lägin 
ei äse den bellindin 
den grawin walthundin. 

2(nno bermod^te nid^t ben 3^'ft beijutegen unb fo i?erbroß e« 
i^n, länger gu leben» 

(gr reitet nad^ ©aatfelb in Springen; untertoegö Bffnet fid^ 
t>cr il^m ber f)iuutte{, er fd^ut bie göttlid^e ffionne, glaubt in einem 
33i(bc bic 3"tunft gu f«]^en unb feitbem beginnt feine irbifd^e traft 
ju bred^en, er farfgt an gu fted^en. 3n einem gn^eiten S^raumgefid^t 
tt)irb er in einen großen fbnigtld^en ©aal öerfefet, ber aßent^alben 
mit ®otb bel^aitgen ifi, ;;®ang unb SBonne u^ar ba groß unb man* 



Digitized by 



Google 



— 92 — 

nigfolt." 15a fi|en öiete a3if(!|Bfc uml^er, Ieu(!^tenb »Ic btc ©teme^ 
,4]^ncn trar ein geben unb ein 9Kutl^." ®n ©tul^I fielet teer, für 
(St. anno bal^in flcfefet; er tottt il^n annehmen, aber bic Sinbern hnU 
ben c« ntd^t toegen eine« gledcnö bor feiner SSruft» 2)a erl^ebt 
fid^ Slrnotb, toeilanb SBifd^of bon SBorm«, fü^rt Slnno bei ©eite unb 
\px{6^t: !Diefcn gleden fd^affe l^innjeg, bann toirft bn biefen Ferren 
balb »ißlommen fein; nur ba« ganj gautere »otten fie nnter ftd^ 
butben, SSetrübt, ba§ er gnr @rbe gurüd foB, toaä)t Slnno auf^ 
tilgt ben ^(cdcn, inbem er ben Sßlnem^ obgteid^ bie xocfjl berbicnt 
l^atten, bag er fie l^a^te, ben. Wienern feine §ulb berfei^t. ,/S)a bic 
3eit nun begann jn naiven, ba§ il^n ®ott lohnen »oüte", ba fafteietc 
er il^n borl^er no4 ^te einft bcit $iob, unb fd^tug \f)n mit SxanU 
f)tit öom^ai^Jt bl« gu ben gügen. ©eläutert ging bann bie tl^euerc 
©cele in bie l^immlifd^e ©onne ein unb er feiert unö anäf mi) fci= 
nem S^obe il^m nad^jufal^ren, toie ber äbler feine jungen fliegen 
tel^rt; er jeigt un«, toelc!^' eingeben im^immet fei, burd^ bie l^err* 
litten SBunberjeid^en, bie er mäd^tig bei feinem Orabc toirft, ®tt 
ganj befonbere« S^id^en l^at er an bem Sogt ^eüpxtöft bollbrad^t, 
ber fid^ bem teufet berfc^rieben unb burd^ geugnung ®otte^ unb 
gäfterung feiner ^eiligen, befonber« Slnno'«, bcibc Slugen berloren 
l^attc. Site er Sinnen anguflel^en begann, erbarmte fid^ biefer feiner, 
ttjte 5Dlofc« fid^ einft über feine um il^rer gäfterung »iüen au^ä^ig 
gett>orbene ©d^ttjefter erbarmte; burd^ feine ijurbitte berliel^ er il^m 
feine Singen toieber, auf bag loir begreifen lernen be« reid^en ®otteö 
©fite, ber un^ Slße fo fanft an ber $anb gu bem fd^önen ^arabiefe 
ffil^rt. - 

ffiie getreu ber 25id^ter bei ber ©d^itberung be« geben« Slnno'« 
feiner Gueüe, ber Vita, folgt, bergt. 33ejjenberger 115 fit* — - 3m 
14. Sal^r^unbert berfagte ber oben ertt>ä^ntc gebolb bou 9lortl^of 
eine Vita S. Annonis, bie fid^ l^attbfd^rifttic^ in ber SSibtiotl^ef be« 
SBalfenl^aufe« ju-|)atte befinbet. SSergt* SJoigt in ber @nc^ffo^)äbic 
bon @rfd^ unb ©ruber 4, 186 Slnmerf. 

d) Caesarii Heisterbacensis Vita S. Engelberti (f 1225, 
Sieb. 7.)/ ^erauögeg. Don Surius d. 7, 5)lob, 185—212; fobann 
gur geier ber 2:ran«lation be« ^eiligen bon Gelenius Vindex li- 
bertatrs ecclesiasticae et martyr S. Engelbertus, Coloniae 
1633, p. 1—375, ber umf angreid^e , aber bei ben jefeigen befferen 
§ülf«mitteln gr8fteut^eif« »ert^fo« geworbene Slnmerfungen l^ingu* 
fögte. !Die erfte bequeme unb reinlid^e Slu«gabe beforgte 2J5^mer 
Fontes 2, 294-329 mit SBeglaffung be« britten ®ud^e«, tt?eld^e« 

Digitized by CjOOQ IC 



— 93 — 

bie Sunber be^ ^eUigett entl^altenb, botjug^toeife pr (Sriauung be# 
ftumnt tft unb bi^r bem $(ane feiner gefd^t^itlid^en OueQenfamm« 
(ung fem (ag. f^rof. t$(o§ in 93onn beabfid^tigt mit iBenu^ung ber 
betriebenen ^anbfd^riften^ bie fic!^ gu 92orb{ird^en bei Wl&nfitt, in 
aWfinfter, ^ari« unb fflrüffel bcfinben (ard^iü 6, 36; 7, 62; 8, 
522), bie Vita bon Steuern gu ebiren. 3tt bem ju 3Kfiuftcr erfd^ie* 
neneu tatffot SKagagin für ©iffenfci&aft unb Sebeu 2^ 406 ftt. fin* 
bet fid^ eine gelungene Ueberfe^ung im älu^juge bon Dr. S. BöfcU 
ten, ber burd^ ^crau^gabe ber 93aurcd^nung be« Xantener !E)ome« 
fid^ um bie £unftgef(i(fid^te unferer ^robinj ein nid&t geringe^ 93er^ 
bicnft ertDorben unb fid^ nad^ SSottenbung feine« grünbtid^en SKJerle« 
über Subtpig ben ^eiligen ganj ber $rcDinjtatgefd^ic^te iDibmen 
toofite, ate er leiber gu frul^ mit SEobe abberufen toarb. 

!Der fd^&nen ©d|jfrift bon 9lle;. Saufmann ,,(Safartud bon 
C)eifterbad^", Äöln 1850, entnel^men toir, bafe ber SBiogra^))^ be« l^eil. 
Engelbert i\vi\äfm 1170 unb 1180 gu fiöln geboren mürbe, bort 
bie ©t. Slnbrea^fd^ule befud^te unb im §erbfte be« 3a]^re« 1198, 
tco S&nig ^l^ili^ ber ©taufer ba« S5(ner (Srgftift gum erftenmal 
bertDuftete, fid^ bem u>elt(id^en treiben entgog, unb im ii)al bed l^eil. 
$etcr gu ^eifterbad^ im ©iebengebirge im 3. 1199 aW Sßobige auf«* 
genommen tDurbe. ßinen furgen Slufentl^att im ^(ofter SSiderd an 
ber ©^le abgered^net, brachte er feine gange 8eben«geit gu ^eiftcr^ 
Bad^ gu, ti>ü er erft atö 92obigenmeifter, bann atö $rior tovdtt unb 
\mciffl burd^ grömmigteit ate ©elel^rfornfcit aQgemein gead^^tet im 
3. 1240 ftarb. (Safariud fd^rieb ouger bie(en ^rebigten unb geift^ 
liefen ä3etrad^tungen einen fflr bie ©ittengefd^id^te bamaliger 3^U 
^i(^ft lel^rreidben Dialogus Visionum et miraculorum, Don bem 
18dl eine neue 3(udgabe bei 3. SK. ^eberle in Min erfd^ienen ift. 
Son feinen brei l^tftorifd^en ©d^riften ]§aben»u>ir fc^on oben feine« 
fiatalog« ber Kölner Srgbifd^öfe gebadet; e« gel^ort ferner bal^in ein 
bid )e^ ncd^ uid^t toieber aufgefunbene« Seben ber l^eit. Slifabetl^, 
Sanbgräfin bon I^firingen, unb enbtid^ borftel^enbe« iti^n enget 
bert'«, »etd^e« er auf Sluforberung bc« (grgbifd^of« ^einrid^ bon 
SDJolenarf, (gugelbert'« Sßad^folgcr, ber ba« »nbenlen feine« großen 
Vorgänger« in tofirbigcr ©eife eieren tooßte, berfagle. Slu« ben 
®(i^lu|tt)orten, be« jmeiten iöud^c«: „Cum — omnia que iam 
diximus intra primum fere annum acciderinf^ ei^ibt fid^, ba^ 
bei feiner SJoücnbung nid^t biel über ein 3al^r feit bem SKorbe ßn* 
gelbert'« oerfloffen toar. iDa« britte SSud^ ift bagegen f|>ater l^ln* 
iwflcfügt. '©ie ®toubn?ürbigfeit be« ßafariu« l^at gidfer in feinem 



Digitized by 



Google 



— 94 — ^ 

vortrepi^cn ©erfe: @naell&ert ber ^t\lxit, eraWWof bon SWn 
wnb {Rctd^^bemcfcr; Ä8tn, 1853, 3* ü». §eBerie, <S. 5 fff. unb 
@. 204 fü. gegen gefd^c^ene Sfwgriffe grßnblid^ bertl^etbtgt. 

S)a« 8e6ett engelbert'd nennt m^mtx Fontes 2, XXXIV*, 
mit »oüem $Rcd^t ein Sßerf altfölnifd^cr Äunft, »eld^« Bei atien 
t>ainlanhx^6f ©eftnnten btc berbiente äncrtennnng finben fotttc, 35ie* 
felbe 3nnigleit unb ^erjfici^Ieit, bie iDtr an ben altbeutfd^en SSilbem 
Bettjunbent; finben tDlr in ber erjä^tnng be0 ßäfatiu«; ^äfliäft unb 
ungefönftelt, nur gutt>eitcn burd^ ^jaffenb angeBrati&te ©^>rfi^e ber 
l^eit, ©d^rift ober einiger ßicBItng^biti^ter unterBrod^en , fd^reitet ftc 
in rul^igem (Sauge fort, o^ne aBer be« tDal^ren Stl^o^ unb ^atl^o^ 
ju entBel^ren, toeld^e« Bei ed^ten Suuftfd^5<)fuugen ftet^ mit ber gr5§:= 
ten ©infad^^eit berBunben ift. - Om erften fflud^e ffil^rt un« ber 35er= 
faffer in aHgemeinen, aBer fd^arfen S^s^^, nufft aW ^ortrait^^ benn 
aW §ifiorienmaIer ; ba« reid^ bielBenjegtß SöBen ©ngelBert'« bor» 
31&m, ben bie friebtid^e 3eKe bem SreiBen beö Jlage^ entrüdCt l^ttc, 
fagte Bei fdner nur^ ben ewigen 3)ingen jugett>anbten ©efinnung ft)e= 
ntger gngelBert'ö Singrelfen in ba^ ©etrieBe »elttid^er angelegen^ 
l^eiten ju, aW beffen fftr bie JRed^te ber Strd^e unb be« 9ieid^« er^ 
bulbeten 9Kart^rertcb , burd^ ben er fid^ ein 5lnred^ auf bie Skr* 
el^rung aüer fommenben Generationen berbient l^atte, ®ic ^ar^«^ 
ftettung be^ Sobc« mar tl^ be^l^alB §au^>toufgaBe, ber er fid^ im 
gtoetten ^n^ mitfotd^em Gefc^dE unterjog, ba% x^m nur ba« t>on 
aWJl^mer aufgefunbcne unb ebirte SJcart^ium be« @rjbifd&of« Slmolb 
ben 5Koinj eBeuBfirtig jur ®eite gcfteöt toerbra fann. Smmer trft* 
Ber, jugteid^ ergreifenber toerben bie SSifber, bie Säfariu« l^ier t>cr 
unfern Slugen aufrcflt: urie ftd^ ®erüd^e J)on »ufd^tägen auf &u 
gelBert'« 8eBen ij^Breiten, tt>ie biefer crl^altene ©amungöfd^reiBen 
uwBead^tet Bei Seite fegt, febann aBer, ftlBft bon Bangtn a^nunge« 
gequält, unter einem Strome bon S^ränen ©u^e tl^nt, nod^. auf bem 
Sobeötoegc ein cr^Bene« §Btlf|>ieI bon ©ered^tigfeit unb SKilbe auf* 
fteOt, »fil^renb ba« ^erj be« 3W&rberö für einige SiugenBIidEe t>or 
ber ®r8§e beö SSerBred^en«, bad er gu Begel^en gebeult, gurfidEfd^redft, 
oBer bon feöien ©enoffen in fetner Kad^fud^t bon 9ieuem entflammt, 
„ba« auf lurje 3^* au«gef|jieene ®ift mit htOppäUx ©eglerbe »iebcr 
eittfd^Cteft" unb fid(i fo bie ©d^redfenöftunbe ber (gntfd^eibung nal^t 
aWtt ®etoaft ftfirjen bie a»8tber auf il^r ®d^rad^to:|>fer fo«, ®to|5 
auf @to§ jerpelfd^t beffen &9t)ptt, ber Baft bon ber guffol^e Bi« 
jum ©d^äbet mit SSunben Bebedft »ar unb einfom, bon aüer menfd^ 
lid^en ^ü(fe berlaffen, im tiefen fd^aurigen 5DunleI ber jRod^t, auf 

Digitized byCjOOQlC 



_ 95 — 

offenem Sctbc tiegeii blieB. yiaäf uttb mify feilten unter SB^mgen 
mtb %e6en einige ber berfrrettgten ©ettcuen juv 9»orbftätte jurM 
unb unter Älagcruf mettbet ftd^ ber Srauergug gur ^timatff ; Immer 
fauter »itb ber ©deiner j ber ^eerbe itm ben flcfaßenen ^irten; 
icber Stanb, jcbe^ älter wnb ®t^^izäft tmnt um ben SCob beö Ober^ 
l^errrt, ber il^nen aßen $)elfer wtb gfirforger getocfen ivar* 35ett 
aRorbern ift bagegcn nirgenb« JRaft unb »ul^ befd^icben , blö fie 
enbfid^ ber räd^enben $anb ber ©ereci^tigfeit gur Strafe bcrfaüen. 

B. 9ttttol0ptn, 9itmaltn, Adttiged^rontf , Xl^^tt^ 
funbationen, Wtsfataloge* 

§♦ I. 9iecroIogten. 

©c^on fel^r frül^ mar eö in ben @tfft«=» unb ^ofterfirij^cn 
©itte^ Äalcnber anjulegen, tt^orin bie SJantcit »erbienter unb ber*» 
el^rter ^erfonen bei il^ren Siobeötagen eingetragen »urben, um bei 
beren jäl^rtid^en SBteberfel^r tuäl^renb ber l^cfl, üHeffe borgelefcn unb 
bem ®eBcte ber ©laubigen em^)fo]^fen gu »erben, häufig würben 
bie ertotefenen SBol^Itl^aten unb bie baran gcfnü^jften aScr^jffid^tungen 
auÄrflrflid^ errty&^nt, tDobei bie Slamcn ber £)rte, benen bie ^erfe* 
nen angel^örten, nur in feltenen JJätten unb no(3^ feltener bie ®tcr*: 
beial^re beigefügt »aren, toäl^renb 9?ang unb SBürbe, totm fofd^e 
borl^anben, niemate unbemerft blieben/ 3Wan ^jflegt biefe Xobtenia* 
lenber Qttü^ntxcS) Siecrologien ju nennen, unb mu§ biefelben bon 
ben S:obten*2lnttalcn, jenen Sal^reöreil^eU; tpel^en bie 9iamen ber im 
Slnbenlen in crl^attenben ^erfonen beigefügt »urben, )$t>f)l unterfd^el» 
ben; tefitere Wnnen jur Grgänjung ber erftern bienen, beren ^t^ 
ixanäf, tt>ic SSbl^mer (Fontes 3, XI) rid^tig bemerft, bann fe^ 
erleiil^tert »firbe, n>enn bie Drt«^ unb 3a]^re«angaben ben ^erfcnen- 
nomen erflSrenb l^jugeffigt Ȋren. 

gfir ba« @rjbiet]^um Ä6In Befifeen toir, fo biet mir belannt, 
folgenbe fed^« gebruifte ?Wecrotogien: 

1. KaJendarinm necrologicum eedesiae Coloniensis maioris 
sec. rX — Xni. Daffelbe tourbe guerft aM einer Srierer ^t(b^ 
fd^rlft ]^eratt«gegeben bon »b^mer, Fontes 3; 342— 344. Der 
^erandgeber ffigte^ mäf einem giDedmagigen $Iane, ben er aud^ bei 
ben fi|>ater gu- erUKi^nenben 9iecroIogten befolgte, ben ri^mtfd^en 9a* 
lenbertagen bie jefeigerf bei, lieg bagegen bie auf ben ftalcnbertagen 
fattenben 5Cage«^eifigen, fo toie bie SWamen aöcr unter bem JRangc 
eine« Äbte«, ^ro^)fte« ober ®rafen ftel^enben ^rfonen ■, fo loie 

Digitized by CjOOQ IC 



— 96 — 

fSmmtH(i^e mit f^ax feiner Sfirbe bejetd^ncten 92amen n>eg, inbem 
lotete ttld^t bcr @t\6fiäfU, fottbern ber ©jjrad^Iuiibe angel^örcn unb 
in ßefc^ic^tlid^en ©ommetoetfen ben btaud^baren ©tcff nid^t über* 
»uci^ern foöcn, .• ßine fernere Stttögabc beforgte Sacorabtet, 2lr* 
(i^iü für bic ©ef^id^te be« ißteberrl^etn«, JBanb 2, $eft 1, 10—22, 
an^ einer im ©üffelborfer ärd^iö »jcrl^anbenen ^anbfd^rlft sec- Xni, 
ttfcrin bie bei 33B^mer bcfinbtid^en Slncjaben biö auf Februarii IIII. 
Non., unb au^crbem mel^rere auö bem 5Kcnat S{^>ri( unb ber gtoei*^ 
len |)älfte beö Dctober« fel^fen. ÜDagegen aber finb in biefem Slbbrud 
aüe Flamen aufgenommen, nebft ben einjefncn t)on ben betreffenben 
^erfonen gemad^ten ©d^enfungen, unb ben bafür gu (eiftenben SSer^ 
j)füd^tungen. 33ei Söl&mer fmben fld6 im Satenber fieben unb jtoan^ 
gig^ bei Sacombtet neungel^n erjbifd^öfe üon SBln ertüä^nt^ beren 
jfingfter bei beiben ßngelbert ber ^eilige (f 1125; 5Rot). 7.). Sr^ 
ftercr f)at für ^ermann III. ben 22. 9iot>. (1099), für iBruuo 
24 5Roö. (1208) ateS£obe«tag; lefeterer fiir^ermann ben 21. 5«ob., 
für SSruno ben 23. 9ioö. !E)ie 2lbU)ei(^ungen, toelc!^c fid^ an^ einer 
aSergleid^ung bcr l^ier ertoöl^nten Sterbetage ber ßrgbifd^öfe mit ben 
in Art de verifier les dates (^arifer Sluögabe üou 1819) t. 15. 
angegebenen, ergeben, l^at bereite 3JJücl?er in feinem fo braud^baren 
SSergeid^nig ber beutfd^en 33ifd^ofe an ben betreffenben ©teöen ge^ 
»urbigt; nur tourbe fid^ für iReinalb öon iDaffel 3lug. 13. l^erauö:^ 
ftettcn. !Die in ^Betreff SBiferu«, beffen ©terbctag auf Slug. 16. 
angcmerlt ift , ücn Sacombtet 1. c. V. gu ©. 4 gegebene Serid^ti^ 
gmtg lUt bie obttjaltenbe ©d^wierigfeit nid^t. Die im Slrd^iö beö 
Dcmcai)itel« aufgefunbene Slngabe felbft ift, »eil ti)al^rfd^eiulid^ fel^r 
alt, J>on l^ol^em SBertl^e unb fc^eint einem S'atalcg bcr ©ifd^öfc t>ou 
gerben anjuge^Bren. ©inb ber ^anbfd^rift, ber fie entnommen, nod^ 
anbere äl^nlic^e beigefügt? So toäre gu toünfd^en, ba§ bcr um uufcrc 
^roöingialgefd^id^te fo l^od^toerbiente gorfd^er l^ierüber naivere Sluö* 
lunft gäbe* ®em Siecrologium folgen bei Sacomblet ©. 22 — 45 
bie alten, ben innern ^u^l^alt ber ©tift^genoffenfd^aft betreffenben 
©tatuten „bie mit ben (in bem iRecrotogium k)ergeid^neten) geftifteten 
@cbad^tni|f eiern in engfter Segiel^ung [teilen unb au« ben für biefe 
aufgefegten ©efäüen guten Sl^eileö l^eröorgegangen finb." SBir bc* 
merfen l^ier beiläufig, ba§ fid^ Statuta Colon, ^bfd^r. sec. 15. in 
ber Solumbif^en ä3ibliot]^e! in ©e^iQa unb ^bfd^r. sec. 16. auf 
ber SBibl. gu ^annoöer öorfinben. ärd^iö 8,- 821, 646. — 

2. Kalend. necrol. saneti Martini maioris Coloniensis, 
ün€ einer ^bfdf^r. sec. 14 Ijeraifggegeben t>on ©ßl^mcr Fontes 3, 



Digitized by 



Google 



— 97 — 

347—348; eine @crie ber «eBte öonöroß ©tSRartfai ftc^t bormt. 
3m 5Becrotog ftnb aufer Dielen Siebten berfctten fttrd^e fflnf (Erg* 
bifd^&fe ftdin« ettoä^nt; ber Jüttgfte berfefben tft ©iJ^cIm (b. ©cn«» 
nef, t 1362, ®c^)t. lö.). ®er mag ber Hermannus episcopus 
ecclesie Enensis fein? 

3. Kalend. necrol. sancti Mariae ad gradus, aM einer 
^h\6)x. sec. 13., mit ^erborl^ebung ber Bloß gef^id^tfi^ benlmürbi^ 
gen ^crfonen, l^cr ausgegeben bou ?acomMet I. c. 50— 56. Die 
9Re]^rja]^I ber eingejeici^neten ^crfoncn gel^ört ber eigenen ©cnoffen* 
fd^ft ober bcnad^Barten ©tiftsfird^en an ; jebo^ finben fi(ö^ au^ fünf 
erjbifd^Bfc üon S^In Derjeid^nct, beren jfingfter Sonrab (»• ^eäffta^ 
bctt t 1261, ©e»)t. 28.) ift. 33or (grjbifc^of «nno H. (f 1075, 
®ec. 4), bem Stifter ber SoÜegiat*ftir(^e, finb a\x6f mei^rere gamt- 
licngliebcr aufgenommen. SSergl. über lefetcrn einen Stuffoft bon 
ajioo^cr „anno U. ber 5>«üge, feine (Scfd^ted^töberl^ältniffe unb 
feine geifttid^en (Stiftungen" in ber äeitfd^rift öon ©rl^arb mt>®tffx* 
Ictt 7, 39—67. 

4. Kalend. necrol. Gladbacense an« einer ^bf^r. eec. 12. 
im äuSjuge bei ©derfe unb 5R3öer „bie S3enebictincr*abtci ®Iab^ 
haäf" (Äöln, 1853. 8,) p. 309, öoflftänbig bei SBSl^mer, Fontes 
3, 357—362 mitgetl^eitt, tooju einige ©erid^tigungen 1. c. p. LV, 
too juglcid^ gu einer naiveren geftfteüung ber ßl^ronologie auf bie 
Scrjeid^niffe ber Siebte ©labbad^ bei Säintcrim unb SKooren Srg« 
biocefe Ä8üi 3, 54 unb auf baö eben ertoäl^nte ©erl öon ßderfe 
unb 925ber bertDiefen toxtb. Slugcr bieten 6r}bif(^9fen unb Btfd^&» 
fen finben tt)tr aud^ mel^rere Äaifer unb fürftlid^e ?ßerfonen berjeid^ 
nct. <S« ift biefeö 5RecroIogium ba« reici^l^altigfte aüer bidl^er auf* 
geführten. 

5. Kalend. necrol. Werdinense l^erau^geg. in Seibnitj Scriptt 
3, 747 unb 748 unb bon Steuern abgebrudt bei SSSl&mer, Fontes 
3, 389—390. Uebcr mel^rerc in bemfelben bcrgcid^nete SBifd^Sfe 
finb bie 93emerlungen bon Seibnife 1. c. ju bergleid^en. SSergt. avi<ff 
für bie SReil^enfoIgen ber Siebte beffen Serie ber Siebte boiv ©erben 
Scriptt. 3, 600. Slud^ biefe« 5KecroIogium ia^lt mehrere l^erborro^ 
genbe ^erfonen geifttici^en unb ujeltfid^en ©tanbe«. 

6. Kalend. necrol. Xantense aud einer bem Xautener Slrc^l*^ 
biaconat®tifte ange^örigen ^bfd^r., l&erauögeg. bon SSinterim unb 
aWooren, (grgbiScefe S9In, 1, 375—417. Sincr ©bfci^r. ber "^aiu 
linifc^en ^ibtiotl^cl ju 5Dcfiufter finb au(3^ anberlocitige »id^tige l^ifto* 
tifc^e Slngabcu beigefügt, auö benen ber bortige 2lvc^lb.35irector 

Digitized byCjOOQlC 



— 98 — 

J>r. SBSmand Siniged ju t>er9ffentü(i^ett gebentt. ^d 92eC¥oIogtnm 
e«^(t meistere Planten ber ^orteten bed Slrd^ibiaconatö Xanten, 
ftr(!^td^ Siottjcn über (gfaitocil^ng bcr Äitii^eu^ äJcräubcntnflCtt im 
ütitu^ u« f. tt).,-imb au^cr einer grofen anjal^t 8#Ii^«^ ®ütben^ 
träger Dietc @rjbifd^8fe Don ftStn, Bl^ auf Sonrab öon ^od^flobe«; 
ber 3»föfc frater noster 6ejet(i|net, ba§ fte juglcfd^ Canonici t)on 
lonten »aren. *) 

§. n. Slnnalen. 

3u ben SInnaten ber Jtöfoer ©efd^ici^te gel^üren: 

1. Annales Colonienses brevissirai 814 — 870, Jtterft l^er* 
ausgegeben t>on (Srfl^arbt, L c* 2, 917—18, bann in Pertz Scriptt. 
1/97. dürftige, aber für jene 3eit nid^t nntoici^ge ^U^^' 
nnngen. 

2. Annales Colonienses, 776— 1'028, ble gnm grogctt SC^etl 
fd^on bei ^ar^l^etm Catalogus Codic. Mss. Bibl. Colon. 142 -« 
144 abgebrudt, nad^ ber bon SBl^mer in Darmftabt benu^ten ©bfd^r. 
«ec. 10—11. »oHftänbig in Pertz Scriptt. 1, 97—99 aufgenom^ 
wen finb. Dte anbcm Dueüen g. ©. ben Annales Alamannid 
unb Augienses n. f. ti). entlel^nten ©teöen finb in festerem ffierfe 
mit befonberer ^(^rift beaeid^net. 

8. AnnaL Colon. 1130—1384, ungebruAe ^nbfd^rift sec. 
16. in 35eriin. „ Annis nongentis terdenis atque ducaitis Christi 
transaetis Benus ardore coactus Benus sicoatur, sicco pede 
transpediatur.** A.D. in^crastino — et de Eavensbergh; nur 
5 Seiten. Anno D. 1368 do versatte Hertzog Wilhelm etc.; 
über bie Söelagernng bon Äaif^rStoertl^ 2 ©eiten. 3SergI. Slrd^ib 8, 835, 

4. Annales Colon, rithmici 1081 — 1461 unb bann fortgc^ 
fetjt bis 1481, ungebrndt; ^f^tfx. sec. 15. in ^Berlin. 3n ^eja^ 
meiern, 8 SSlätter in 8°.; nici^t untt)id^tig* Ärcä^ib 1. c 

5. Annales ecclesie Coloniensis 1022—1024 unb 1151 — 
1177 ungebrutft; in Gelen. Farragines 21, 347—559. (Sine 
neuere Sontpilation, in ber Otto bon greifingcn unb Iritl^entiuö 
ettirt »erben. 

6. Annales Sancti Gereonis Coloniensis 1191 — 1240. 
3uerft abgebrudt in Sal^rb. f. 8ötert]^um«freunbe im {R^einlanb 12, 
154 unb 14, 12, bann nad^ einer genauen 9lbfd^rift bei S3ö lernet, 

9ladi gicfec (9^eina(b k>on Gaffel 6. 114 ^nmerr.4) t(l f>erc ^bi?..$ltut>. 
Songatb im ©cpt eineö nod^ ungebrudPten Necrol. monast. virginum 
in insula Rolandswertfa, beffett 93er5ffefltli(^ung mit entgegenfel^en. 



Digitized by 



Google 



— 99 — 

Fontes 3^ 399—400. ©ic etitl^altett aöetblng« «wt »e»igc, aBcr 
fe^r fd^bate 9lfeti}en fiier ^obe^tage u«b SBdl^n i^on 8ir(i^nffit^ 
ften, bcn SBa)^^ unb ftrJnitngötag Dtto'ö IV., fctoie «a(ä^rl4fen 
n6er ben 93au ber ©tabtmouer, be^ äRfinfterd toon @L ®ereoit itsb 
über bie (Sitttoeil^ung einiger äfltäte biefer ftird^e« 

7. Annales Brunwillarenses 1000—1179. ©tildmeife bii? 
jum 3f. 1149 nad^ ©d^annaf« «bfd^rift bei SBfirbttoein Nova Subs. 
5, 265—68 unb bi« jum 3. 1125 bei ^erfe Scripte. 1, 99-101 
atgebrudt, bann au« ber Driginall^anbfd^rift ber oaticanifd^en )BiM. 
juetft i>oBftänbig l^erou^gegeben bon ©öl^mer, Fontes 3, 382—388, 
too aviit tjom 3. 1076 an beric^ttgenbc Sal^reöjal^Iett beigefügt frnb. 
®te entl^alten balb Ifirgere, balb ou^fül^Ud^ere, }ukoei(en fel^r tt)ert]^ 
ooOe Xngabett, and ber Slofter^, ^xot>xniiaU unb Keid^dgef^iii^te. 
Der 2ag ber ermorbung be« Sifcä^ofö SBucco öon $atterftabt ttrfrb 
§ier auf a^)rit 5. (1088) feftgefefet. — granci^cu« Sramer, WlitO) 
jtt Srautoeiter, unb fpäter ^rof. ber ®t]äti6ftt unb 5Di)>tcmatil an 
ber d^iirfürftUii^en Uni))erfttat ju Scnn^ verfertigte meiftend nad^ 
^onbfij^riftlici^ent äKateria( unb naci^ einem totii)l angelegten $tane 
(öergl bie Süial^fe bei ©flrbttocin Nova Subs. 5, 268—274) eine 
@ef^t(j^te i&raun>ei(er^, unb geba<j^te biefelbe f(J^on im 3. 1773 }u 
ebiroi, toa« aber unterblieb, »al^rfd^einlid^ „ob suggestas prae- 
conceptas vanasque atiorum opiniones, quod huiusmodi do- 
cmnentonim promulgatio generet subinde damna et praeju- 
dicia'* Würdtwein 1. c. p. 274. SRöd^te t>c6f »enigftenö ncdf 
bog bcrt benu|te Chronicon Monachi Brunwillarensis loieber 
oBfgefunben toerben. 

8, Annales Aquenses 1001—1196. 3ttcrft l^erau^gegeben 
bon Ottij ^Beitrage jur ©efd^id^te ber @tabt «ad^en 2, 173—179; 
baim in beffcn Codex dipl. Aquensis 1, 69—73; in @rnft His- 
toire du Limbourg par Lavalleye 6, 77—83 ttub enbliiä^ bei 
Sommer, Fontes 3, 391—400. @ie finb üon bem Sl^arafter ber 
borgenannten JBrautoeiler Sinnafen. @»>eciea ftöfn betrcffenbc SRad^* 
^im flnben fic^ ad a. 1114, 1138 1157, 1164, 1167, 1180, 
1182, 1186, 1190, 1191. Ueber bie »efeftigung Ha^en« ad a.. 
1172. pr bie Seit ^einrid^'« IV. [teilen fie auf Seiten be« 
Saiferd, ber ad a. 1106 piissimus genannt iDirb, loogegen 9{nbDl|)]^ 
bon ^mitn ad a. 1080 perfidus l^eigt. »eim SKalnier {Rei<l^^ 
H öom 3. 1184 toirb bemerft: „Imperator Petrum Arboree 
ludicem in Sardinia regem eoronavit'** 



Digitized by 



Google 



— 100 — 

9. Annales Novesienses 950—1592, üon einem 9lcu6cr6ant)mcu6 
WemerusTitianus t)erfa§t,abgcbru(ft Bei Marlene et Diu-and Coli. 
Ampi. 4, 521—740. S)ic mcifteit Slngaben öBcr Ä5In finb auö 
ttn» belanntcn Dueöen enttcl^nt; toießeid^t l^ot aber bet 6onH)iIati>t 
einige aütyiaäfxi^ttn öor fid^ gel^abt. SeimSrjWfd^ofÖero fielet ad 
a. 972 bie 9?otij: „Gero filius Christiani Comitis et Wiburgae 
sororis comitis de Magdeburg." 

an btc Slnnalcn Inü^jfen iDir einige SSemerlungen ä6er bie 
fogenannU: 

§,III. Godefridi Colonienses chronicaregia 1 — 1238. 

6« ift biefe Sl^rcnif U9 jefet itod^ nici^t ijufammeni^ängenb ge^ 
btutft ttotben. SSom 3. 1—1162 fmbct fie fid^ bei EccardCorp. 
Hist. 1, 683—944, \oo mö) 1. c. 945-1006 eine im 14. Saifxff. 
a*gefä§te beutfd^e Ueberfe^äung bie 3. bon 920—1162 entJ^dtenb 
abgebrncft ift; *) bann bora 3. 1162—1237 bei Freher Scriptt. 
(ed.) 3) 1, 335—404; bie 3. 964—1162 imSluejuge bei®firbt* 
tmn Nova Subs. 13, 1—40. ÖBl^mer f)at fie für bie greunbc 
beutfd^er ®ef^i(3^tc braud^bater gemad^t. 3""5d^ft ffat er Fontes 

2, 329-72 in forgfältigem Sejt auö ben 3. 1198—1238 aüc 
5)eutf(^Ianb Betreffcnben 5Ra(!^Vid^ten l^cran^gegeben, fobann Fontes 

3, 408—80 boBftanbig bie 3. 1106—1197 unb au^ ^em frühem 
namentli^ bem Ekkehardus Uraugiensis entlcl^nten Sl^eile bcv 
S^ronif nur bie fölnifci^en, einl^cimifij^en Duetten entlel^nten , "Slad)^ 
rld^ten mitgetl^eilt. — 2lu^ ber ©tette ad a. 1148: ^nil quod 
regle cronice dignum sit imprImi hot actmn est itinere" 
glaubte man entnel^men gu liJnnen, ba§ fid^ bie ßl^ronif felbft alö 
Chronica regia bcjeid^ne unb l^at berfelbcn bälget biefen 9?aracn 
gegeben; meinte aud^, fie toiirbe fd^on bon Gäfariuö Don ^eiftcrbad^ 
(Catalogus archiep. Colon. 1. c. 277 [Reinoldns] „multa et 
chronice regle dfgnissime inserenda per omnem Italiani 
operatus esf) al« fold^e citirt. Slttein e« ift unjtocifell^aft an ben 
citirten gtuei ©tetten nid^t auf eine beftimmte Si^ronil l^ingetoiefen^ 
fonbcm biclmel^r unter chronica regia über]^au^)t bie ÄSnigö* ober. 
{Reid^^gefd^id^te berftanben, TDofilr un« eine @teße auö ber Vita S. 
Heriberti jum S3elege bienen fann. SBaö Heribert, fagt ber 33iogra^r> 



^ie ^attbfd)tift btefet Uebetfe^ung ift in bet iRatl^dbibltotl^eC ju Setpjig 
(Böhmer Fontes 2, XXXVII) unb eö mare eilt becbienpiicfte« Unter- 
nehmen, fie üon 9?euem^ l^erauö^ugebcn, ba bei (Jccarb ber $e,rt fafl un- 
lefctlic^ ifi. 

Digitized by VjOOQIC 



— 101 — 

(Pertz Scrijptt 4, 742), unter Satfer Otto in Stdien ®r«?6c« in 
bcn ©taatögefti^oftcn ^otSbraä^t ^potius regiae videtur inscri^ 
bendum chronicae quam in laudem sancti violenter inflec- 
tere;" ©o tüiü bic crftc ber oBigcn. ©tcßcn nur fagm , ba§ auf 
bcr ftrcujfa^rt, üon ber bie 9?cbe ift, nid^tö ©enftpfirbigc« filr bie 
SRcid^gefd^id^te fiäf jugetragcn; bie jtoeite, ba§ JReinotb in Stalicu 
Diele 2^atett t)erridjtet l^abe, bie einen tofirbigett ^(afe in ber SRetd^i^ 
gefci^id^te bcrbtcnten. — äu^ einem \ok unftd^ern Orunbe man einen 
Mni) ©ottfrteb aW SSerfaffer ber (S^ronif annimmt, üet^. ©&^^ 
mcr, Fontes 2, XXXV, tt)o aud^ ba« Sftä^tn fiter ba« un« ju 
Oebote ftel^enbe l^anbfd^riftlid^e 9Kateriat unb einige ben (Sntftel^ung«^» 
ort beö SBcrfcö fcctrcffenbc ?fragen. 

©ic Sl^ronit ip borjugötoeife ber {Rcid^ögefd^id^te getoibmet unb 
für biefe befonberö bon bcn 3^iten griebrid^'d I. an Duette erften 
»angc«. gfir bie ^robingiatSefd^id^te finb bcm ScnH)iIator oI« 
Ottcfien nad^jutt)cifen ein Äatatog ber 6rjbtfd^8fc bon-ftMn unb 
bcr Siebte bcß bortigen ^antateon^Kofter«; bie oben ertcäl^nte Vita 
Brunonis, bie unten ju crtt)a^nenbe Fundatio mon. Brunew., ber 
er 3. S. ad a. 1011 eine lange ©tette "«^ ^nd^ 9iad^ri(3^ten ad 
a. 1036 faft tt)6rtlid^ entnimmt; ferner bie fd;on genannten Anna- 
les Brunwilarenses, auö »eld^cn ber etfte Streit ber angäbe ad 
a. 1049 ftammt. «uf ba« ^antaIeon«ttofter f<3egieö bejügüd^e «n^ 
Sabenfinben fid^ ad a. 964, 965, 980, 991, 1001, 1005, 1019, 
1042, 1052, 1066, 1082, 1121, 1123. ®ie urf^jrünglid^en Stec^ 
ri(^ten betreffen, »ie fd^on Böhmer, Fontes 3, LXII. anmerlt, 
befonbcrö Ä&In unb bcn SJieberrl^ein. ©al^in gel^ören ganj bie 3a^re 
1113, 1114, 1121, 1140 unb folgenbe; faft ganj 1116, 1118, 
1132; mib ©nf^ältungen in ben Salären 1110, 1111, 1112, 1119, 
1122, 1123 unb 1136. Heber bic abgeteitcten 9?ad^ri(i^tctt bergt. 
Sommer 1. c. 35ie Angabe ad a. 1007, bic ©ufpenfion be« (Srj* 
bifi^of« gricbrid^ betreffenb, liegt bei feinem anbern ßl^roniften bor. 
Die ad a.. 1113, 1114 cntlcl^nten 93erid^tc finb im ^)atriotifd^en 
Sinne umgeformt unb bei biefer ©elegenl^eit toirb Ä5In ate „flo- 
rentissinm tocius Gallie et Germanie civitas", att „toto in orbi 
famosissima" bejeid^net. 

§. rv. filofterfunbationeu unb äbt^fataloge. 

(Sine befonbere 2lrl- bon fföfterlid;ert ©d^rifttoerlen be« ^Kittet 
alter« bilben bie fd^on oben angejogencn ©erid^te ber Slofterfunba* 

*) 9luc burd) einen 6rf)telbfel^(et l^aben fic^ sex filü jlatt tres filii (bic 
bann audf namhaft gemacht tonten) eingefc^licfjen. 

Digitized by VjOOQIC 



- 102 — 

ttonen, in betten ittt^ jugfd^ hk,2tUvL^f gutoetlett Sattiitien<®ef<i^c^te 
ber Stifter mitgetl^etlt tpitb^ bereti Sitibcitfcn man auf bicfc Keife 
jtt el^en fud^te. Wlaxt tarn ffxt^tv bte bereit« bef^)rod^cnen geben*« 
befci^relbtinflen be« 1^1. Heribert nnb Unno rciä^nen, bte un« auiä^ Aber 
bte ©rünbung bon Ätoftcr ®eu^ unb ©tcgburg bcrtd^ten. fflir bc* 
ft^en auterbcm ncäf bte ©rfinbung^gefiä^iiä^te bcn fttofter a3r«ute>cl» 
ter unb ©labBad^, xozt6)t eine fnrje S3cfj)red^un8 betbiencn. 

a) Brunwilarensis raonasterii fundatio (981 — 1063). ^utt^t 
abgebrudt in ber lEstoria et vindicta beat« Richez® comitis- 
8inaB Palatinos opera Aeg. Gelenii, Colon. 1649; fcbann ia 
Acta Sanctt. ^at5. 49—58; inLeibiutz, Scriptt. 1, 319—22; 
unb in neuerer 3«t bei Böhmer, Fontes 3, 362—82 unb in Pertz 
Scriptt. 11, 396—408, in u?el(ä^er lefeteren Slu^gabe, bie fid^ burd^ 
«norbnung einiger Sa^)itcl unb ntel^rere gegarten t)on ber burc!^ 
©Signier befcrgten unterft^eibct, juerft ber ^xjffenbe angefül^rtc litet 
gebrandet »irb, toal^enb e« frfll^er unter beut toeniger bejeid^ncnbcn 
9?amen Narratio de Ezzone et Mathilde ging. 35er SJerfaffer, ein 
fflrauttjeiler 2W5nd^, ber tt>a]^rf(3^einU(i^ (bergt, bie (ginleitung bei 
^ertj 1. c.) jtoifd^en 1076—1079 fd^rieb, benufete 5Brautt>ciIer ®rab^ 
fd^riften (bei ^erfe cap. 10, 14), Urfunben beffelben Sfofter« (cap. 
20, 21), ©rjäl^Iungen ber 50iönc^e (cap. 13) unb mel^rerc im SJolfe 
Umlauf enben ©erüd^te (cap. 4, 5, 6, 17) unb e« ift fein SBcrfd^en, 
toemtgleid^ bon geringem Umfange, bon gro&er Söld^tigleit für bie 
beutfd^e ©efd^id^te be« ll.'Sal^rl^unbert«, au6 ber er un« nid^t Mo§ 
mit ber berühmten gamllle be« ^faljgrafen ^ermann genauer be« 
tonnt mad^t, fonbem aud^ mand^e fd^ä^bare 3^9^ öu^ bem bamall* 
gen geben mlttl^eltt. 

3n Sxjo toirb un^ auö ber glorreid^en 3^^ *>^ mllben itnb 
geredeten Dttonen ba« 33itb eine« ed^ten bcutfd^en 9Kaune« bor 2«» 
gen gefteüt, ber, fd^on in frül^er 3ugenb güc^tig unb emft, ful^n nnb 
bofl Santpfeömutl^, ^od^l^erjig, glauben^trcu ben i^m ^oxi feinen ©or* 
fal^ren flberfommenen iün^m fßrbcrt unb meiert. Site er fid^ einfl 
In 9ieid^«gefd^äften, toorin er fd^on unter ben erften Ottonen 3JieIeö 
gegolten, am Knlgtld^en $ofe ju Slad^en befanb, forbcrtc il^u Otto III. 
jum ©d^ad^f^Jiele aitf ; ate reid^er ©etoinn tt)urbe il^m beffen ©d^nje* 
per aWatl^lIbe gu ^El^ell, bie er benn ate ©attin l^eimffll^rt unb auf 
feinem ®ute Srautoeiler glanjenbe §od^gelt feiert. 3n einem rafen^ 
uml^üüten 3^ßi8 t^t«9t ^^ ^^^ SKatl^ilbe befagte« ®ut ate Sßraut* 
gäbe bar, bie e« aber, f ogleid^ nad^ inbrunftigem ®ebet, bem l^t. 2W&» 
barbu« o^>fert. Sl^re glfldtlid^c (gl&e tolrb mit brei ©Sinnen unb fie* 

Digitized by VjOOQ IC 



— 103 — 

(en Wiftmi gefegnet, bereit Se&tndgefii^ide !ura in bie (Srjal^lttttg 
berfiod^ten toerben. 

Zn\i bem iStttfd^uffe; ein ^(cfter gu gtfinben, reifen @}2o unb 
äKot^Ube no^ 9tom, em:|)fan9en bort ben )>ä))ft(i<^en ©egen nnb 
toftbare dieltqnien unb finb naif il^rer^eimfel^r Hog no^ nnfd^Iüfftg 
BQSglid^ bc« Dxtt^, »o .man ben ^an Beginnen foü* 6ine tt)un- 
berkre Srfii^inmtg I5fet bie 3^^if^t- ^<^<^ ^^"^ müi^eidoQen SReife 
lam äKot^tfbe einftmal in bie @egenb ))on SBrautoeUer, üenici^tete 
nad^ ^eiDDl^nl^ett il^r @eBet in ber @t. SOtebarbu^So^ede, lagerte 
ft(^ bann }ur Srl^olung unter einem äRauIbeerbaunt unb fd^tummerte 
emtfibet ein. ÜDa fai^ fie im Siraume ij^IB^Iid^ über fici^ ben Fimmel 
offen, nnb eine Sid^ttugel^ gtänjenber mie bie^onne, ftieg auf biefen 
gottgefiUigen Ort i^ernieber unb erfäUte bie ganje um^erliegenbe ®e< 
pb mit einem tounberbaren Sid^tfc^immer. Sf)x ©emal^I, bem fie 
Dpit i^rer äS^ifion ergol^U, f o(gt bereitn)iQig il^rem SBunfci^e, an biefem 
Orte bod Ätcftcr gu errid^ten. Die SBlci^tigleit be« Unternel^menö 
er^eifi^t nod^ ben Statl^ bed % W>M $o)>^o t>on ^taUo, ber ouö 
jemtm ft(efter fieben burd^ ©iffenfd^aft unb Sugenbteaubel f)tt)i>ex* 
ragenbe ^5nd^e gum ^nbau ber neuen d^rifttic^en (Kolonie beorbert« 
M 14. Wfül be^ 3. 1024 langen biefe an bem Orte an, beginne« 
tüflig i^r SBer!, toerben aber mitten unter bem fr5^Iid^en $bif6au 
m ber traurigen Sunbe be« SEobe« ber frommen ©tiftcrin über* 
raf(^t. Sine trefflidl)e @^ratterfd^ilberung ber ebeln 3)2at]^ilbe, bie in 
Mm 3flgen ber f))ätern 1^1. SUfabetl^ t)on Zl^flringett gleid^t, untere 
bri(^t bie grgä^Iung ber Stiftung SSrautoeiler^, toeld^c« fobann an 
l^iio einen treuen Pfleger finbet, W aud^ biefer, ^^d^tgigiöl^rig, mit 
lobe abberufen tt>irb. SBir l^&ren bann bon ben Äinbern be^ ©tif^» 
iixi, bott (Srgbifd^of f)ermann bon S5In, ber $oIen!i5nigin Siid^ega unb 
bem ^fatjgrafen Otto, ber im Söalb 8oi)ia einen l^erg^aften, lebl^aft 
gefc^ilberteu Äam^)f mit einem 33ären beftel^t. SSrautoeUer nimmt 
jebei^lid^ctt gortgang unb toirb Don grgbifd^of 3lnno ton Söln am 
30. October 1061 eingeioei^t, nad^bem e« fd^on borl^er J)on ^pft 
See IX. einen Seftätiguuflöbrief erl^alten l^atte. 2lm @d^Iu§ toirb 
uiiö nod^ eine beutfd^e Urtoalbfccne borgefu^rt unb bie ßntftel^ung 
b:« 9lamen^ fflrautoeiter erllärt. 

b) Gladbacensis monasterli fundatio (972—999). Svitx\t 
i^eratt«9cgeben Don D'Achery, Spicilegium 2, 655—58 (^arifer 
äu^abc oon 1723) ; bann in Sintcrim unb SDiooren, bie (Srgbtccefe 
Sota 3, 41—53; in Pertz Scripte. 4, 74-77 unb enbtid^ Böh- 
mer, Fontes 3,349-357. "Ltx SSerfaffcr, ein SWönd^ oon ®Iab^ 

Digitized byCjOOQlC 



- 104 ~ 

Bac^r f<^tteB etnxi l^unbert Saläre nad^ ben (Sreigntffen, auf glauB^ 
toörbige Uckrlicfcrungcn flcftüfet, auf SScranlaffung bc« bottigen 
W>M ^txmx6t, ber 1066 ate W>t bed @L ^antaleon^Hofter« ju 
gtt fiBfa ftarb. iRcd^t anmutl^ig toirb un« g^f^ilbcrt, toxt bie from* 
mcn ©oten bc« (StiBlfd^of« ®cro i)on S5fa (t 976, Sunt 28) in 
ffiälbcm uml^crjtcl^en, um für ein ftloftcr, »cld^e« er auf ^immfifd^c 
(Eingebung bem l^eil. 93ett ju errichten gebenft; einen :)>affenben Ort 
2u entbeden. @ie glauben benfelben im 3Su^i|)ert]^a{e gefunben ju 
^aben, beginnen ben 33au, [teilen aber balb nad^ bem ungfürfli(!^en 
lobe eine« Dom Äaifer Otto H. gefaubten 35oten ücn il^rem 33ot* 
l^aben ab. Sin einem glfl(fü<j^eren ^fafee toitb eubK^, noc^ einer 
löunberbaten Srfii^einung, ®tabbad^ gegrünbct [im 3. 972] unb t>on 
®ero mit reid^lic^en ginffluften au^geftattet. ®ero'ö ^fad^folger 
»aren bem in ber Sütttc^er SDiBcefe gelegenen Älofter, welche« mel^r 
bem Sifc^fofe Don Silttid^ afö il^nen gu bleuen fc^ien, nici^t gunftig 
geftimmt; nac^bem beffen SScftanb fd^on üielfad^ erfd^fittert »orbcn, 
l^ob e« ßrjbifd^of S^erger auf, tourbe aber, burd^ eine SSifion ge^ 
mal^nt, gu einer neuen bauer^ften 93egrünbung beffelbcn t>eran(a|t. 
3um ®#lu6 biefe« erften ZfftiU^ unfere« Sluffa^e« erwäi^ncn 
toir nod^ jtoei Stbt^f ataloge : 

a) Catalogus abbatum S. Martini Colöniensis 7öl — 1036, 
au« einem ber erften ^al^tt bc« elften 3al^r^mtbert« angel^örigcn 
^rgomentblatt, ttjetd^e« fid^ jefet in ber t)on SBatlraff ber @taM 
ftSln öermad^ten SSibtiotl^e! borfinbet, l^erau^gcgeben üon Pertz, 
Scripte. 2, 214- 15 ^ fobann mit Varianten unb in einer cttoae 
Derauberten 2lnorbnung t>on Böhmer, Fontes 3, 344—46. 8ln 
tc^term Orte ift angemerlt (@. LUI), baf bereit« 5Warianu« @cot* 
tu« (t 1086) biefen «atatog at« Dueöe benu^te. Der erfte !E^eil 
bc« angefill^rten siecrolog'« Don ®t. 5IKartiu laun al« gortfe^ung 
bcffelben gelten. 

b) Catalogus abbatum S. Pantaleonis 964—1572 bei 
Würdtwein Nova Subs. 4, 1-22, bem alte Siad^rid^ten ju 
®runbe ju liegen fd^einen. 






Digitized by 



Google 



%iU f^tvbinttnnQ 3tt)ifd)m XanUn un)> Worm». 



Godefrldus del gracia prepositus Xantensis omnibus 
tarn presentibus quam futuris salutem in auctore salutis. 
Preeencium attestatione profitemini, quod nos venditionem 
universorum bonorum ecclesie nostre Xantensis in Gunteres- 
blumen, cum iure patronatus et omnibus eorum attinentiis 
factam Wormaciensi ecclesie pro DCCC marchis sterlingorum 
legalium, Xu solidis pro marcha computatis, per dominum 
Johannem decanum et capitulum ecclesie nostre, ratam habe- 
mus et in ipsam publice consentimus. Ne igitur successorum 
nostroruni aliquis dicte Wormaciensi ecclesie querimoniam 
super hoc movere possit in posterum, presentem litte ram 
conscribi et sigilli nostri munimine fecimus roborari. Datum 
anno domini MCCXXXVII, XVHI Kai. Febr. - 

aSicIc SSejügc beö 5RicBclungcnIiebe^, bie fi^ an Dertlid^fcitcn 
an!ttfi^)fen (fetbft bcr 9?amc 5nie6clungcn förnmt in unb um SBcrm« 
l^äufig ijcr), finb nn^ bcfannt; biete Icnncn ipir ni^t ntcl^r. 3« 
leiteten Qtf)ixt g. 33. bie SSertinbung bcr Xantencr unb äBormfer 
Sccalitaten. äu« borfte^enbcr Urtunbe nun lernen toxt toenigftcnö 
Icnnen, ba§ bie Streiken Beiber ®tabte mit einanber in 33erfe]^r ftan=: 
ben^ bie Xantener Sird^e bei SQSorm« begütert towc. 3äf berbanfe 
fte ber ®üte fflöl^mer'«, ber pe einem, in IDarmftabt beflnblici^en, 
Sc<)ialbud^ be« §od;ftifteö SBorm^ (membr. sec. 15. fol.) entnal^m. 
3m Xantener ?ßfarr^ unb Sircj^en*5lrd^te, ujeld^ö noäf feine« grünb^ 
lid^en grf orfd^er« l^arrt, mögen nod^ mand^e Sl^nlici^e bor^anben fein. 

granlfurU Dr. Soff. 3anffen. 

©ne Urfunbe beö SBocmfec S5ifcf)ofö Sanbolf bon bemfclben 3a^re übet 
benfelbcn Ocgenjlanb liefert SBücbttoein @. 262, 3. a3b. feinet nova snlis. 
diplom. a^ergl. andj Schannat bist Ep. Worm. I. 21. @ie »ar au^) 
?(. 3eunc,'bem ^craudgcbec bcö «Ribclungcn-Siebö (Berlin 1815, @. XX bia- 
(Einleitung) nid)t unbefannt. Ration bet gJfarrficc^e ju ©unt^etdblum roax 
6t. SJictor. aSermut^lirff l^atte ba« @tift Xanten fie auf feinen bottigen ©u« 
tem gcgrunbct. 51 nm. ber 9t eb. 



Digitized by 



Google 



tHJfi^tumb von j^odi-j^^rrlig- tmU ö«^«d)tigkeit 
tinlr Hiflrnrttidler- »• >589. 



SKir ©d^uitcii^ bnb ©d^cffen bort ganfec ßemcinb ju 5Riebcr 
SBeifer crlenncn bcn Sl^w. §. a6t famj}t be|cn Sonoent ju ®Iab:* 
fcad^ Dor einen (Srffäctratt Ferren ober bie ^od^elt önb |)errKgfeit 
JU S3o(]^otfe ünb 5Rieber Söeiler mit allen begelbigen ^uftcnbigen ge* 
rcd^tigfett onben bnb beben ber örben, anäf ©runbt^^ ®zxiiS)t9^ ^\n%^ 
ei^uirmuet« ünb S^^ffznht Ferren bafelbft, toetd^er mad^t l^at ©d^ut 
teig t)nb ©d^effen baefelbft gu 5ßieber 'SBeiler ju fefeen t)nb gu enU 
fefeen, beren ieber 3^tt J" Sfamerö 93ad^ biet mib jn Stiebet SBeitn: 
bre^ fein foBen; babeneben ©ieffcre^, §orere^, 3^ubere^, 2)ieger 
3"8/ Dnnengcftog, ffiapengefd^re^, 2Rae§, Sttcn, Äuir t>nb gen)id^t 
\ampt afler ferner bbeltl^at bnb getrau gu ftraiffen bnb mad^t ju 
i^erorbnen fjat 3"^ anbercn erlennen n?ir ©d^effen oBg. fernerö 
baß ein.gl^rtt). ^err 2lbt gu®Iabbad^ ein^err ift tjBer ba« gerid^t, 
geteit, Slugjug bnb ingug ber unbcrtl^aenen gu S'iieber Seiler^ bcm 
aud& gugel^ocrt gebott tjnb berbott, 9?aud^, S3ranbt, ^(odtcnKancf, 
SBiltfang, SBaßergang, Sif^f^ng, $uß Dnb Sibt etc. SBcId^c« alfo 
bei 3citen 3^rer SSorSttern bnb aud^ be^ Sinnen im ^ol^en gebinge 
gel^alten, Obfert)irt t)nb erlannt toorben ünb ncd^ ; 5lud^ auff Snber* 
nad^ergetüid^t , SÄaeg unb ßüen 3cber 3ctt gu 9Keber S35ei(er ßC:= 
brandet önb augtjerlaufft lücrben. 3"^" brittcn erlennen tüir ©c^cf^ 
fen obg fam^Jt tjnb fonberö, baß ber ßbler ^crr gu 33roeü ^) Sunlcr 
aäJitl^cIm tjon Srnng SSerg Don einem äbten unb (5ont)ent bor einen 
SJogten gu 9iieber ©eiler angenommen, ba§ er bag ^aug Sod^olfe 
önb bie »nbertl^aene« gu Stlebcr äBeiler fott fd^utjen m\> fd^irmcn, 
bnb alte $od^e getoattfad^en bertl^etigen; bie bbeltpter ftraeffen, bie 
frommen ©anbt^aben, \m bif ba^ero bon 3l&mc »nb feinen SSor* 



*) 3" ber 3lai)t be« Saac^er @ee'5. 
2) «urgbto^l. 



Digitized by 



Google 



— 107 — 

Stteren U^xSftfitn, t)nb a(fo ma^t t>xA> geUKiCt l^at ne^en t>nb fam^t 
bem ^rren äWen, fo tocibt fid^ Siiebcr SBcifer gereci^tiglcit crftrcdt, 
SBcbt jtt l^abcn, ®cbt ju bergefccn, Snl^aU« be^^ öerfiejettcn öcrtroflö 
jtoifti^ett Sc^cti fetten tjonnat«^ öffgcrM^t, ^nm 4tcn erfemten toir 
au4 ba§ ein S(bt öon ©labfcoi!^ äJiad^t l^aBc afle Sal^t« toff ©anct 
aRoriftag einen 33urgemeiftcr ju liefen gtoifd^en SJieber n. Obet 
SBeilcr mtff bet focrcn jn)ifd^ett Serben $crren be^ SRarjen §au6, 
önb ba§ be« (S^rtt). f). Sttt« @^d^oltet§ ju So^ölfe, bnb beg 3un^ 
!eren gu Dtbruggen ©d^nltetß ben «rtPöl^Kett ®urg«neiftcr, fd^itfeeu 
ünb onbcrc tjerc^bte ^)erfo]^ncn baefelbft Dfjf ber obg ^>J(atjen i)crc^bcn 
Pf^S^«- 3^^ fünften crlemien toxx ©Reffen ben SJieber ©eitern 
einen ffietbtgang , ein &it6f bnb ein Xanff mit ben Ober ©eileten 
^abcn jtt gebraud^cn, §iemtt gu. 3"^ 6*^^ 3c«8c« ^^^ ©d^effcn 
obg cim^eöiglii!^ ba§ baö gevid^t Dff bem ^eibtgen JWed^t gegen 
äbner^bai^ f o etliche gefeiten, geftonbcn ünb bem $. Stbten Bwft^^^iS» 
bejfril ber $• W>t ^eutigc^tagö einen netoen ®atgcn jn $anbt* 
l^akng ©. gl^r». SSol^C^etpraci^ter possession vel quasi bal^in 
äe^fein« einer ©anfeer gemeinben 3ß"9^« w»*> 5Wotarien öfffefeen ju 
(aiffcnbernrfa(!^t, anSOBelc^erenattengerid^t tjormal« etüd^e \>idt^ttcx, 
ölf} bie 3Roifc^e SSon 9Jiebertt)eiIer m\> ^oxptx ^einigen, ®o $♦ 
Dcberid^ Drfatt) Menden laffen i)nb '^oöenbfefferö SSatter , ©el^Iig 
Jacob genant, Dcrurtl^eilen l^elffen, 3efeo gejeugt önb befannt 
ojorbeK, tDie gleid^fate einer borffen genannt, »nb ein frat) Sleeß 
jenannt bafelbft Derbranbt tt>orben, fo SBatborff in SSranbt geftod^en, 
toie bic ©d^effen ex auditu, & ex relatione aliorum referirt tjub 
äejeugt. 3um ©iebenben erfenncn toir cbg ©d^effcn, bem (Sl^rtt). 
§. W>t Slntl^on Obenbal^I SSelbt Sel^nben, SBein , $en) bnb SBiefen 
Be^nben ju, @o ttjeibt SKieber SBeiler »nb Ober SBeiler aWardffteiU; 
MS an bie ^i^n 5Diarctftein [teilen, juftenbig. ^\\m äd^ten erlenncn 
toir Sd^ulteig bnb ©d;effen obg, ba§ toir niemal^te frembben ^errcn 
«einige fd^afeung gegeben, a\i6) 3^^nnen abgeforbert fe^ toorben, auger^ 
W tua« bie SSoemifd^e Sommiffarien, t)nb anbere ßSInifd^e beamb^ 
ten 3^nnen ex Coactu abgeforbert i)nb gebrungen, aud^ Cum pro- 
testatione ol^ne einig Innffttg praejudicial SRad^tl^eiü, berotpegen 
<>ffgerid^t, bamatö mel^r auß jtDang ban au§ l^abenber gered^tigfcit 
jebcn mueffen, l^iemit 3^"fl^"* 3"^^ 9ten jeugen n>ir ©d^effen üou 
SRamereSad^, ba^ fie niemafö fremben Ferren tjon ber ^abereu 
^^a^ung geben l^aben, augerl^alb toa^ ber gurft öon ®ulid^ mit ber 
Wer angefangener 2lccinffen üorgencmmen. 3^^^ lOten $aben bic 
Steffen önb gemeinbt gn S^ieber SBeiter fre^tag« am 29 3nn^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 108 — 

ömb 12, SSl^rcn ju Slicbcttücifer i?nbcr bcr ßinbcn Bel;fcin« öuben^ 
ftcn, 9?otaricn »nb S^nitn fifecitbem ittidfi, einen ftein am (S^teff- 
flen an ber fd^mete SBiefen, ift ein ÜHarrffteht, fo bie ^errligfeit 
Broell wnb Stieber ©eiter fd&eiben folt, @o 3efe begfaffi Srrtl^Mmb 
SSuraefaOen, gefroid^t^ Sie auiä^ anff bortge bingtage gefroegt tocrben, 
bnb be§ gat§ bber blefe froecJ^ fontfd^afft, unb 3" erlantcr gered^^ 
tigleit berfiegeften ©d^ein bem $. 2lbten aSurg mit 3«t]&^ilen, fid^ 
erboeteri. Dieg erlentnu^, ffieigtl^umb, bnb Eespective Ännbtfd^afft, 
®o ftfeenbcn gerid^t Be^feln« einer ganzer gemeinben, 5ßotaricn t>nb 
B^ogcn ^ernegft bemelt auff tag, ©tunbt, plat^ obg 3^ Siicbcr 
©eilet ä Notario Subscripto in Qotam genommen, t>nb in biefem 
berfiegeßen r>nb bnberfd^riebenen Srieff ol^n einig bebrog ober argc^ 
lift Redigirt toorben. SBeld^e« SBir ©d^ulteig ©c^effen bnb ganfec 
gemeinbe obg alfo trair fein l^ieuber mit bnfer« anl^angenben ©ic*^ 
gete befennen tl^uen, bnb gn mel^rer belrefftigung, l^at ber baruber 
Eequirirter Notarius biefen SSrleff ju gejeugnn« ber SBal^r^eit 
ünberfc^rieben. ©o geben Siieber SBeiler bnber ber Sinben am 29 
3un^ Anno 1589. (Solgen bie Unterfd^riften). 

Dr. ®. edterfe. 



'-*r*«fi6SJHlV*~ 



Digitized by 



Google 



Wrkuntien, ttit Pfarvt Dillid) httref tritt. 



^m öcrigen 3a]^rc crfd^ien bei SBud^^änblcr ^z^xiä) in (Ex^ 
\dhf l^eraii^flefleben mi einem äKannc, ben nnfer SSerein . ju feinen 
3)litäliebern gu gälten fid^ gur gl^rc rechnet, ein SBerf unter bem 
2itel: ,,®cfd^i(^tlid^e SJad^rid^ten über bie ©emeinbe unb Pfarre 
aaSiflid^, flcfammelt t>m Pfarrer unb ®(j^ul<>fleger $. g, S^aierfe", 
iDeld^eö aud^ in 5«r. 205 ber beutfd^en aSotlö^atte, 30. äug- 1854, 
tt)o c« guv Slngeige gctrad^t jtpurbe, feine lüol^teerbiente (5mj}fc]^Iuna 
fanb. SBenn nun mä) bie^ SBerf feine Slufgabe/ afö Drtöd^ronif, 
Dorjflgtid^ gum ©ebraud^c ber ßingefeffcncn gn biencn, auf eine fo 
mufterl^afte SBeife gelBfet l^at, baß jeber ©emeinbe ein gteid^eö in 
feiner 2trt gu gönnen n)äre unb auc^ für bie allgemeine ©efd^id^tc 
bc« SDcittetalter«, t>orgügIid^ bie beö fiB(ner ßraftift«, t>id 3)JcrIu>ür^ 
bige« unb ' gel^rreid^eö birg et; fo bringt e^ bod^ ber 3)ianget eine« 
beigefügten bi^)Iomatifd^en Sobef (ber gu liefern benucd^ nid^t in ber 
äbfid^t bcö ^rn. SJerfaffer« liegen fonnte) mit fid^, baß für bie 
tüiffenfd^afttid^e ^Bearbeitung ber t)aterlanbif d^en ®ef d^id^te burd; 
bie in 9?ebe ftel^enbe an unb für fid^ ^öd)ft fd^ätjbare 2Konograj)]^ie 
nur ipentg gcn^onnen tft ©old^e ßfidfen auffüllen gu Reifen, gel^Srt 
mit gu ben Slufgaben unfere« l^iftorifd^en SSereinö, !Da er fid^ im 
Septje fel^r toieler meift nod^ ungebrudEter Urlauben befinbet, fo ttjirb 
er auf bie toor unb nad^ erfd^einenben locatgefd^id^tlid^en SBerle 
awi) beöl^atb fein 3lugenmerl l^alten, um fie fu|)<)Iementarifd^ mit 
bcm, n>a« il^m gu ®ebot ftcl^t, gu Dcrfcl^en. gür jcfet geben toir 7 *) 
xt\p, 8, auf bie ©efd^id^te SBiÜid^ö begüglid^e Urlunben, bie meiften« 
au^ einem ber ^farrfird^e gu Ätofterfamp gel^Brigen, t)on ber bortigen 
ei^ematigcu 9lbtci Siftergienfer^Orbeuö l^errü^renben Copiarium cnt* 
nommen pnb. 6« batirt fid^ au6 bem Snbe be« 15. Sal^rl^unbertö 
imb jebe eingelne Urlunbe ift i)on bem taiferlid^en 9?otariuö 

5)!e im toorliegenben $efte nid)t abgebrurften Urfunben fofgeit Im 
nadelten ^eftc. 

Digitized by VjOOQIC 



— 110 — 

Üol^ann 33otätacr, bcr ate Sa^enlferuber ÜRftglieb jene« Stifte« toar. 
Beglaubigt, liefen unfern Codex diplomaticus willicensis geben* 
!en tt)ir im näd^ften ^efte fortgufefecn, toerben toenigften^ no^ ein* 
ntat auf bcnfelBen gurüdjuf ommcn SJerankff ung fud^en unb fcemericn 
nur nod^ in Sejug auf ben'Snl^alt beö SKitjutl^eilenben, ba§ bie 
®cgenb bon Sarft'(Sarleeforft in unfern Urlunben) int JRegiftcr 
lutfere« Sobej unter ber Benennung: „Alba ^cclesia" rnbriclrt 
ift, tt)o aber niäft beutlid^" l^erüorgel^t, ob unter biefer tteißen ^ird^e 
bie be« bortigen, fpäter nad^ ®ppin6ft>\>zn bericgten giftergienfer Slon* 
ncnftofter^, ober eine ntel^r nad^ bem 9?]^eine gu gelegene Statut gu 
berftel^en ift. ©tel^t l^temlt öießeid^t ber 5Rame einer ®emeinbc 
ober »auerfd^aft SBcißenberg bafelbft (jcfet gemeinlid^ 9?enßcr* 
fört^) in aSerbinbung? 

Nr. I. 

Set Vbt wn (£(im|i Z^tobm^ otbntt bit fBtt^iOtm^t 
tiniitt 3iMf9i4üitn gtt SBiüi^, ') 1160. 

Jn nomine patris et filü & Spiritus sancti. Amen. Ego theodoricus 
ecclesie Campensis dei gracia dictus abbas notam facio tarn presentibns 
quam futuris christi fidelibus, qualiter homo quidara ingenuus Reynerus no- 
mine inter ceteras facnitates & predia, quae ecclesie nostre in remissionem 
pecoatomm snomm & parentum sBornm contulit,- quedam ntriusqne sexus 
raancipia in curtem snam, qne will eh o sita est^ pertinencia ecclesie nostre 
devota liberalitate contradidit. Hü sunt igitur, (fioa contnlit & nomina sin- 
guloram. Mulier, qne vocatur Thiedrat, habens tres filios & duas filias. 
filü godescale, benrich, theodoricus. filie ozala, siguith. Jnter me igitur & 
prcfatum vimm R. videllcet legem statuimus in predictos homines & omnem 
eorum posteritatem in omne tempus, quatenus singuli annis singulis in na- 
tivitate beate marie ad recognicionem sue condicionis cere duas denariatas 
snper altare eiusdem gloriose virginis marie offerant in ecclesia nostra. 
nubendi Hcenciam habeant & persolvant sex denarios & quod in omni 
ecclesia huiusmodi genus hominum facere consuerit, ecclesie nostre per 
omnia faciant et tarn pro mortuis viris, quam mulieribns pleniter exhibeant. 
Masculus igitur inter eos si moritur, animal quod preciosius in omni sna 
substancia reperitur ad usus ecclesie nostre mancipabitur. quod si yestimen- 
tum animali plus valens habucrit, animal relinquetur et vestis assnmetur. 
Mulier vero si mortua fuerit, vestimentum quod melius habuerit nostmm 
similiter erit. Sciendum . quoque quod predictos census senior de tota 



>) ^ud bem Cod. camp. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 111 — 

cognacione prefata coUigere debel ^ coro quidem pensiones in prefixo ter- 
mjao fiicnt et ubi dictam est, olGsret, cetera vero «ingulariHQ causarom 4ebtta, 
pront emerserint diligenter exquiret et fideliter sme longa mora ad nos de- 
feret. His dictis auctoritatc dei & omnium sanctörum ejus et nostra sta- 
tninns, ut nnlli liceat snccessoram nostrornm antedictis hominibns sen eorum 
posteris legem datam infringere, secnlaribus personis comittere sen per seip- 
snm sive per almm ad hoc ydoneum de Jpsis jndicare & qnantum potest 
benefacere. hec autem ut in perpetmim rata pennaneant sigiUi nostri impres- 
sione signamtts, interdicentes omnino, ne qnid ipsos ab ecclesie nostre ditione 
Tiolenter alienare presnmat. Qnod si qnis fecerit, nisi resipiscat, divinara 
nltionem timeat. Acta snnt hec anno incarnacionts dei millesimo eentesimo 
sexagesimo. Electionis antem domini Beynaldi archiepiscopi Coloniensis 
sccnndo, obsidionis Mediolanornra civitatis tercio, regnanto 
friderico in romanorum impcrio angusto. 

Nr. II. 

3o|i«m 9LH wn Wtttuamp gfttelmtgt ritte gut: fBtUu^tnnQ 
in Stirbt jtt AatlMorft gefd^elette SSd^fttttg. lD|ite Cutitttt* ^ 

Jn nomine sancte et individue trinitatis. Amen. Johannes dei gracia 
abbafi Campensis & W. abbatissa in Carlsrorst nniversis, 2) presens 
scriptnm intnentibns salntem in vero salntari. Com rei geste temporaliter 
novercari solet noverca veritatis oblirio, necessarinm est ea, qne pie & raeio- 
nabiliter aguntnr literaram testimonio perhennare. Notam ergo eat tarn 
presentibns qnam futnris, quod Heinricus quidam & legitima 8ua Geila, cives 
Colonienses, pro remedio anime sue & in remisBionem peccatomm Buomm, 
contalenmt ecclesie dominarum in Karlsuorst, quinque marcas ad 
laminaria ecclesie necessaria comparanda. ex qnibus videlicct quinque mar- 
cis empli sunt redditus quinque solidorum colonien. monete in Kirsmich'^) 
annualim persoluendorum. Et ut predictarum personai-um tarn bona volun- 
tas, tamqne pii afiectus propositum statiliretur , scilicet ne predicti quinque 
solidorum redditus ad alios, quam ad sola luminaria converterentur usup, pre- 
sentem, cednlam conscribi fecimus, conscriptam sigillorum nostrornm iropres- 
sione commmiiri. Sii quis vero hoc opus pietatis, ansu temerario, quod 
absit, infringere attemptauerit, cum angelis Sathanae, infernalium partfßeps 
penarum, sit anathema, Amen. 



*) 5lud bcm Cod. Camp. 

2) Sot^ann I. mat 5lbt ju (Samp Dom 3. 1218 bld 1225. Ueter Äarf«. 
for|i, ic^t Äatfl, jÄ&Äofn. grab. I. 217. eine bafelbjt nad) bet 
Äitcf)e fu^tenbe ®4Kl«^ T^odj ber 3uffecen.Äird)n)eg. 

^) ^otfcf)enbru(fy bei ^^|k' ^ 

^^ Digitizedby Google 



— 112 — 

Nr. III. 

Ibtt Stitttt ffUimat Xtndt üUtmtiftt nnt i^m Icirige %tM 
btt Jtitd^e ju Jtdtldforft, 1218. 

Jn nomine sancte et individue trinitatis. Soror W. divina miseracione 
de Karlessvorst homilis ancillarum Christi ministra omnibus presentem pa- 
ginam inopecturis salntem in perpetaom. Universis christi fidelibus tarn 
presentibas quam futnris innotescat quod dominus Beymarus miles cogno- 
mine Knicke heylwigem quamdam quam hereditario jure possedit propriam 
divine pietatis instinctu ac coheredum suornm assensu videlicet wolframi 
militis fratris sui et filiorum domini joannis fratris sui tunc temporis de- 
functi hermanni hcnrici theodorici wolframi Joannis et Jacobi libere et 
absolute ecclesie nostre pro salute anime sue contulit perpetuo possidendam. 
Quam predicti omnes excepto defuncto sub testimonio conventus nostri re- 
signaverunt nihil juris in ipsa suisque posteris reservantes. Simili vero 
jure quo tenebatur prefato R. militi ecclesie prelibate teneBitur adstrieta. 
Jta ut duos denarios colon. annuatim in passione apostolorum petri et pauli 
tarn ipsa, quam posteritas eins, quando ad etatem competentem pervenerint 
exsoluent. Post ipsius eciam obitum vestem meliorem vel sex denarios si 
tanti non sit valoris, qne tarnen redemptio sub arbitril nostri volnntate^ con- 
sistit. Mulier pro nubendi vir quoque ducendi a nobis licentia obtinenda 
sex denariorum solucioni snbjacebunt. Fatre familias defuncto in meliore 
bestia quadrupedum suorum si habuerit hereditatem percipere cupientes 
ecclesie prenominate tenebuntur obligati. Huius rei testes sunt nobiscum 
sancte (sie) moniales nostre cum hermanno gyer et alii quamplures quoram 
nomina beate predestinacionis liber asscripta retipeat, ad confirmandam con- 
scripte veritatis paginam sigilli nostri munimine decrevimus roborare. Acta 
anno gratie millesimo ducentesimo decimo octavo. 



Digitized by LjOOQ IC 



Unnaltn 



be« 



tndbefonbere 

bie alte CStjbii^tefe Ä(>ltt, 



(eioudgegeben 
Qon bem tDtffenfcQaffCicQen AusfcQuffe bes Uereins. 






Adltt, 1855. 

S)rurf unb (5ommiffion«.S3etIag öon 3. gj. S3 ackern, 
^of.S3u^^5nMet unb ©uc^btucfer. 

Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQIC 



Wxt edemttlige ^tnfd^a^ ©IbrM- 

i£in Xettrag jut Spectar^gefcQtcQte ber Tlpetnranöe 
t>0n Dr. 3uf« SBegefer« 

JDen }a^et($eis i^reunbett mtferer {leben (Sifel loirb bie 9k<i^ 
rid^t, bag bie ^Bnigt. 9{egimtng ju (S^blen} im Saufe be$ tH^rtgen 
Si^red bie el^emdige S3ntg Ottrfld emotben l^at, g«tt>i§ eine rniO« 
bmmene febi* ®efid^ert bor fernem Eingriffen ber fteinarmen dauern 
ber Umgegenb ta)irb bie grofai^ige 9inine nunntel^r eine ^xtx!bt ber 
gonjen ®egenb bleiben; nrir erbliden ße auf ber l^ol^n ^ü^, fo n)ie 
boo ben Ufern be« dl^ein^; teä^renb man auf il^r ftdbft, otac^ 
©imrod^d i[tt0f)>rn(^Of ^^^^ f^9nem @tanb^nntt im SRl^einlonbe 
fomn koal^ten lann« ^enn niii^t nur bie l^errßd^e Utngelbung bed 
Saa(|er @ee'0, aa<fy ba^ freunbüci^e S9onn unb m f)zUm Z:agen 
ber majieftötif^e S^om bon MUn bietet fid^ l^ier unfern ^Mm bar. 
Die $&|e ber ^tt%1xßfpt bed SDIbtüd^, an beren %n% ber betrieb« 
fome Bxoiflbaäf entf)>ringt^ beträgt nad^ Don "S^tdftn 1456 9u§ 
$ar. äR. über bau äCmftertosner $egel — (bie ber l^ol^en "ä^ 
2340 g. — ) unb beftBl^t in tl^rem übearften SC^eitc unb närblici^en 
a&^ange caa ^onolitl^ ober fötngftän« S)ie Silbung bief^d @e< 
fteind ift nod^ ». SDe^nl^aufen glei^itig mit jener berJRofeoni 
unb 8eu}it^®efleine. unb alfo au<^ mit ber IBUbung bed S&ipetn«. 
@o l^äufig ber Se^tere in ben mtttonifii^ Umgebungen t>m iaaii 
ift, fo fett« fonunen bie f eftem Slofeon* unb ^i^onolitl^^efteuie l^icr 
bor nnb ed finb auger Otbrfld nur no($ einige 99erge um 9t ie« 
ben, @ngetn unb Sem:|)eni(i^ aM biefen ©efteinen gdbitbet. 
®teU erl^eit ftci^ ber S3erg an» bem S^de bim üticberbilrenba^; 
bon Dber}tffen and ift ivb^ bie (Steigung nnr eint mä|ige unb bie 



*) ^ad maUii^e «^eittlanb^ pag. 413. 

Digitized by OSOQIc 



— 116 — 

^i1)t Ui6ft }u erretten, ba W gu tl^r ein el^emol« fal^rBarer 
SBeg ffil^t Slttf biefem Sßege treffen tote juerft ein fireu} jum 
®eb&^tni§ be« an biefer ©teöe im 3a^re 1783 »jttpd^ erfolgten 
Xobe^ eine« 82tai^rigen $aftcrd bon 3iff en , bent. halb ein gtoette« 
folgt, ba« auf feiner redeten unb auf feiner 9iü^eite bad S93at)^en 
ber 993a(^oben bon SBaffenl^eim trägt ©eine Sonftruction ift fel^t be^ 
merlen^ioertl^, inbent auf jeber ber 4 @eiten auf eigentl^ünilid^e 
©eife ein ftreuj angebrad^t ift & fül&rt bie 5ßro. 26 nnb einen 
gan} fei^IerH^ gef^riAene» 93ibe{f))rtt(i — G^O SDtod bebenfe 
bein ©n" tc.) ol^ne irgenb eine ^al^n^jal^. 9?un gelangen toir in ba« 
®5rfd^en ^a\)n, in ber ^jfxatSf^ be« S5otte« ^ann, ^affn unb 
auf bem ^al^n genannt unb jur 93flrgermeifierei ftSnigdfelb 
be« ^eifed 3(^rn)eiler gtl^irenb« S)ie an hm ^ng ber eigentlid^ett 
SBergTu)))>e gebauten ^aufer geben un« re^t beutli^ ba« Silb eine« 
atmen <^felblkfd&en«, beffen ^ßeMl^ttot fM^ mit Sßi^ 99ro^, mit 
faft wkfy gr&§erer SKui^e ba« SSaffer Jba}u ft<^ )n bcrf^ffen fuii^ 
muffen« S)enn ber fterSe S3oben trügt {anm b&rftige $)almfrttd^t 
nnb bo« S^ffer tnug an« einem ^eitentl^e mfil^forn l^etanfgtfd^afft 
tDerben. Unb tro^^bem ipod^ft ba« S)9rf<!^^ nnb bie Sttttnr fein» 
Umgebung l^at in.ben legten 10—15 dal^en nuf dm gan^ onffalU 
teabe SB3eif< geioonnen. Siir berlaffen glei^ l^nter ben legten ^Uß 
fem be« X)örfd^ ben ffieg, ber xM in einer @tnnbe nad^. iS^Ok 
ptniät fSSfxtVL ^urbe/ nnb fd^Ioge« re^ ben fd^malen %^äifttot^ mu 
3l^mQÜ begegnen mir einem, mit bem JBSa)»))en bet S93in|)obe ge^ 
gierten, bretfori^ firente bon &n§erft lierOid^ (Sonftraotion nnb bet 
Sal^reögoi^ 1600 unb fel^n brnm bie Stlonerrefte eine« ftottlifi^n 
®^nbe« bm: nn«,. beffen Jdanart im« noii^ ben 9tococo^®äl erto« 
e^en tagt. Sßirlßd^ xsm bie« grofoxtige i&tiSaM bon 7 Senftevn 
fronte nnb 2 Ibarten nmben j£ifixmm wf. ben (gden* neuern Ur» 
^mng« nnb bi« gnm Snfang^ btefM d<d»r]^bert^ beioi^nt S)et 
^aüaüttt anl^etmgegef^n nmrb e« ber JBmtmatettaliett tt)egen ob^ 
gebro^^ ein ®d^a{, metd^e« l« mit Siresnlerg, ^H^rmont n« a. 
sn tl^ilen l^otte. »or «Oem aber ift e« bie ftsaXt Süattt, bie wsb^ 
fere Slnfmedfamtett anf fid^ giel^t ®te ift jeiin eben fo f^Übe«^ dß 
Ifl^ne« aSauioeri unb bj>n ölen JM« nttten mit f^arfgeffigten 8ai>a? 
quabern beHeibet (Sin ^tomatcafif ber auf 3 Seiten auf ^c%m 
xtSj^f ttSnt bie.<3|»fee.jacib ein .rauher 2:re))))«tt]^m an ber etnien 
6de oerbinbet bie gol^isi^ fibeteimmber ongdbnui^tett ^odkoerfe. 
Die 4 (Sden be« 2]^urm« finb abgerunbet , feine ^Ufft- betragt 95 
gu§, bie ©ide feiner Sffiauem 10 fuf. €r ift nnftreitig ber &U 

Digitized by VjOOQIC 



— 117 — 

tefte 2:i^e{I bet ^nxa, t/bfftiäf bie Oitabecfteto^SBeneibutig mtb bie 
exo<a mobemt 0enn ber ^xmtn itttb Sogertfriefe an eine f^^Stere 
3eit beiden Ia|t. 2)te auf ber Sßefifeite be« ^nxmt^ in feinem o&em 
S)tiktl^e{Ibefita)aci^99tef(l^, benn eine fol^e mM^tebe^ bie gtBfere 
3erft5rung ber äugern 89e{{eibnng biefer Sll^urmfeite }u nennen fein, 
fd^int t>0ii einer ftononobe l^gutfil^ren; romn glei<^ e« f ^n>er fein 
m(4ie, ben @taab))unR ber Itanonen ju beftimmen. !Oer ^^antafie 
be^ Sä^nifyn€ mag ed ätolaffen bleiben, aud ben übrigen S:rfi»u 
mmt fid^ beren el^emolige 93eftinnnttng jn enträtl^n« S)a^ ®atiit 
nmgibt eine ft^e, and 93afaltf5u{en conftruirte Slingmauer, an 
toeld^e fiät füblic!^ bad Sll^orl^au^ mit einer runben 33afiion für fta« 
nonen unb auf ber %orb<* unb^ftfeite eine giDeite Stingmauer, loal^r« 
f^einlid^ bie ®t&Ue unb ben @arten umfaffenb, in toeiterm Umfreife 
Ottfil^Iog. 

©d^reiten nnr nunmel^r gn bem Serfnd^e, au^ ben gal^freid^ 
Dorlanbeneit Stottien Aber unfere SBurg eine gef(i^i<i^(i<!^ UAerfit^t 
ju getDinnen. 

!Di£ otte @raffd^aft SBiA nmfagte nid^t nur einen gr5gern ü&tu 
betbegirl iittf ber redeten @cite be« Sl^iii« , fonbem aud^ auf bem 
linten Ufer biefed Stromes gel^ürte }u i^r ein giemlid^ betr&d^tlid^er 
2:^1 ber SBorberirSifd mit bem $^^^^e }u Stmpeniäf. Sine 
@tunbe i>on biefem Orte entfernt erbauten auf-l^ol^er 93ergedf)>i^e 
bie atten ®rafen »on i9»ieb ba« @d^(og Olbrfidl, ed pm @i^e eine9 
@etten^9ifted beftimmeifb , ber bann , toie biee getoSl^nÜd^ ^ber f^Q 
»or, ndt bem ®d^(offe gldd^en iRamen anmU^nu B^^t flnben n>ir 
BurgarduB de Oreburch» unter »efai^em 9tomen nnbebenlßd^ Z)U 
fe&d oerftanben iDerben mug att einen ber Beugen ber jiDeiten @tif> 
tung^Urlunbe ber Xbtei 8aad^ «H>m Saläre 1112. Bn^ar U)erbeK 
fd^on itt ber 1. ©tiftungds^Urfunbe biefer Kbtei bom Raffte 109$ 
Borchardus de Ulbrucke et frater ejus Hexirious unter ben 
Bengen genannt, ba aber fefiftel^t, ba« biefe Urlunbe ba^ ^po^ 
tere SSert dne« fad^berpnbigen äXtad^ geu»efen , f tarnten »ir 
auf biefe Xnfftl^ung l^ier um fo nxmiger ®etDid^t (egen, aU felbft 
bie @^reibart „Ulbrucke^ eiuer f»jätem B«tt anjugel^Bren fd^eint. 
S)enn wäf im Scifftz 1190 fii^^en tsit ben 92amen ^olebud^e ffir 
unfere aänrg, einfSame, ber/u>ieftd^ au9 bem Verfolg entf4)red^enbec 
Urfunben unbebenftid^ ergibt, mit ©eftimmtl^eit f ßr DIbrJhf gebrand^ 
tDurbe. 3n ben genannten Öal^rcn trug nämlid^ @raf a:]^eoborid^ 
))on Sßieb, an loeld^n bie S3urg, ba bie Sinie um bad Sal^r 1148 er^ 
lofd^en n>ar, n)ieberum gurfldfQefaUen fein mcd^te, biefelbe bem £rjftift 

Digitized by VjOOQIC 



— 118 — 

ft9fn 3tt Sel^n auf. Sr emäl^nt |ba6ei auft^tfidß^, ba^ btefe SBttt{| 
auf feinettt baterßd^en Sr6e gelegen fei, ba| fie aaäf fortan bon fei» 
nen Sflaäfhxamn aM Allod befeffen »werben/ iebe 9Ser&t§ertmg aber 
ftrenge berbcten fein foQe itnb bag tvbtlift bie toetbtid^e Sßad^fotge 
nid^t ottögcfd^Icffen fei*)* 

SBcnn er gtei(!^ in biefcr UiSunbe feine an JBmno bon 3fett* 
bürg bermSl^tte ältefte Xoäfttc, aü ganj abgefnnbsn unb entfd^ftbigt, 
bon ber @rbf<3^aft an Olbrfld aM^lo% fo gelangten hc^ ff äterftn 
beren ^aöftommtn ald (Sr&en i^rer äRntter 93ruber gtetd^}eitig mit 
ben ^nbem il^rer jungem , an ©ottfrteb bon &fp^U\n bermil^en 
©^toefter in ben JBeflfe ber S3urg. !Die .Srbftämmc Sfenburg unb 
.@))fftetn l^atten ftd^ in benSSeft^ ber il^nen jugefaQenen ©raffd^ 
SBteb getl^eiß unb nal^m ber l^ier befcaber^ in Setrad^t fonmtenbe 
Sfenbürg'fd^e ©tamm gur ^dt , aW er ben i5<><>ftein'fd^en äbttl^iC 
ber €}raffd^aft n)iebernm gau} an jitfy iAxaifyt f^aitz, toa^ burd^ 
Äauf unb ^eiratl^ erft in ber Wtittt be« 16. Öol^rl^unbert? boßfl&t* 
big gelang, aud^ toieberum ben 9iamen ber Orafen bon SBieb an. 

@o finben toir benn in ber erften ^ätfte bed 13. doi^rl^nnbertd 
bie aSurg in ben $)änbcn ber ©rafcn bon Sfenburg.^'SBieb unb ber 
Ferren bon ®p<)ftein. * ©ottfrieb nm e^)^>ftein toarb namcntfid^ im 
Saläre 1244 bon (Srjbifd^of ßonrab bon ftötn mitOIbrfldbelel^nt*). 
Qm Saläre 1269 übertrugen inbef ®bbfrteb ber Sftere , $crr öon 
(Sff enftein unb ®obfrieb fein @o]^ tro^ bem oben ertt&l^t^en SSe& 
bot einer Entäußerung il^ren Slntl^eil an bem ©d^Ioffe Olbrfld mit 
ofien ba)u gehörigen dienten um 660 SRart IBItdfd^e Pfenninge an 
$eter bon (&Ulf $fanbn>eife gu SeH ^i& Sel^en^koeife eurigCtt^ juBe:^ 
fl^en unb nad^ feinem SEobe auf feine el^eltd^e ^omSfrau, ftinber unb 
r^en &ben ju faQen. ®ie bd^ieften fiti^ aber bad Oeffnung^recj^ 
f &r immer unb ba^ Stfidtonf^ed^t auf unbeftimmte 3eit au0 ^). ^ 
ter bon (Si^ brad^e aud^ im 3a]^re 1271 ben onbem S£^eil bon 
OlbrOdE bon SSruno bon S3raundberg unb ^aiben feiner el^eli^e« 
^auf^au um bie gleid^e ©umme unb unter gleid^en aScJbingunsen 
an fid^"^). 9lm berloufte toiebttim 3a]^re 1306 ©igfrieb bon (S^ 
ftdn unb feine (Sema^lin Sfengarb mit bem i^nen nod^ gugel^origen 
Siertl^eU ber @raffd^aft föteb and^ ii^ren älntl^eil an OtbrfidC no<!^ 
mci^ m Stupred^t, ©rafen t)on. äHmeburg. !!)iefer berfe^te ba« 



Stfc^^^« Ucfunbe 9lc. 27. G. C. Joaanis Spicilegium. Froncof. p. 19. 

2) Joannis Spicilegium p. 280. 

^) £)tiginal.Urfunbe im 8üt|iUc^ aB!ebifrf)cn ^t(f|iö ju «»eutoteb. 

^) (S)ünt^et II. p. 307. iDriginal'Utfunbe im ^cc^ioju 9{euwteb. 



Digitized by 



Google 



— 119 — 

tarn &i$^thmt anerft tot Sdlfct 1319 an ®ottfrieb, Qteafen bon 
@a!^n , tenn bod {atsUii^ lieber (Stogeßdte mt dal^re 1329 auf d 
9te«e an SMebtid^ äRrittefetber. iffiiebei: an bie trafen tm S3ttne^ 
torg gelangt, toorb ber gan^e ^vxpizi^ k)or 1351 eine äßitgobe ber 
mit Sill^elm ©rafen bcn 3fehtorg betmSl^tten ©räfin Stgne^ bon 
Simebttvg unb ^\vä> »imnel^r mit ber @taff(i(^aft SBieb bereinigt, 
oBgleid^ bie ©rafen b^n SSintebntg toegen ber im dal^e 1351 er^ 
folgten ©d^etbung biefer &^ ftet« 9Cnf)>rft^e wx benfelben erl^pben 
mtb erft im dal^re 14SA bei ®e(egen]^it etoer neuen el^etid^en 93er^ 
binbung &eiber Käufer auf alle ettoatgen fernem 9lnf)n:üd^e SSerjiii^t 
leifteten 0- 

%X9% aQer biefer föirrungen blieben bie t)on (Sid) in ungeftor« 
tem Sefi^e ber Säurg; ed l^onbette ftd^ mel^r am ben auf bem re(i^ 
tvx 9l]^einufer gelegenen, ipeit bebeutenbern SEl^eil ber ®raf f(i(^aft, atd 
um biefe« ännej* @o »urben benn au^ im 3a^re 1307 bie @e^ 
bräber ^ant nnb $eter t)on @id^ )>on Öcl^ann t^on 93raundberg, 
C)erren gu dfenbnrg nod^maC^ mit bem 3fenburg'fc!^en Slntl^eit^) be^ 
le^nt nnb oud^ fi)ater^in, im Solare 1345 f flirrt ein ©urgfrieben 
onferer ®urg nur t>. (Sid^'f(i^e Samilien^äKitglieber an. 

3>ie dritter bpn (&\^ \iaxmXtxi oxA bem üDorfe gleid^en 92a^ 
mend, tüet^ed nur eine Keine @tunbe m\tlvif tton.^nbemaii^ liegt. 
@ie Ratten bafelbft 2 iBurgen, eine tag unmtttelbar neben ber ie|i^ 
gen ^irci^e nnb tft beren 2]^urm noti^ ein alter Skrttl^rm ber %urg; 
bie onbere (ag am (Snbe bed Obeitorfe«. Sbtd^ in ber <EifeI learen 
bie b« (Si^ begfitert; SBuf^<Sid^ uub Sti^er^eid^, beibe in ber W^ 
bcn ©erolftein gelegen, gel^örten tJ^nen, finb ober vxifi, ald @tamm^ 
fi|e 2tt betrad^ten, lote bie 3ttf<4namen fd^on beleetfen, obgefel^en 
bat>on, ba§ tetne ®^uren ehemaliger Siitterfitie bort t)or^anben« 9btd^ 
in S3ettingen, Siffingen u. a. D. ber föfel l^otten fie mel^r ober 
nrinber ibetrftd^tlid^en ©mnbbef!^. Unb aK im 3al^re 1337 $aut 
bott (Si<3^ bon dol^ann, trafen bj»n ©^»oni^ebn bieSDrtfd^ften Ober^ 
menbig, ajoße^felb, «ennebad^ unb ZxxmU gefauft, gel^brtc bie ^^ 
milie ftd^er %Vi bem reid^em 3lbe( ber Umgegenb, U)ie aud^ il^re t>er> 
taxutbtfd^ftlid^en SSejiel^ungen }u bem bebeutenbern benad^barten %be(, 
p benen ö. SR^nedt, ü* ffomberg nnb 8anb«Iron, r>. ©rad^enfett u^?l., 
tocit mei^r aber nod^ ber Umftanb , ba§ fie in bem 5Domca<>iteI ya 
Zxxtx älufnal^me gefunben^ befunbet. @ie nannten fid^ jugleid^ ftetd 



8ffd)er Urf. ^u 201. 
2) ©untrer IH. p. 120. 



Digitized by 



Google 



— 120 — 

sagte t>en B^ff^^^ ^ ^^^^ ^^^ ttamentlid^ einer ber jifingern SBrfi* 
ber fa^e. & ift itn^ ntd^t red^t einteiKi^tettb; tote ft^ biefen 2tt«t 
fügten bimten, ba fte ia bie eigentliil^en {)e¥ten bon ^xf\m txxnttn. 
aitiberd berl^&It ed fid^ mit bem ttafft nät%^nm Orte Sßalbctf, bef« 
fen SSogtei fte bon ber Slbtei @ta&(p }» Sel^n trugett. 

^uerft tom in ^eft^ bon DIbrfld $eter bon dväf, ben n>{r in 
Urfttnben bon 1262 u. 1265 bereit« ertofil^nt flnbe« 0- ©««l^Suflge 
93ortommen behielt onftaud^enben Stamen« $atil, ber in faft un^ 
nnterbrixi^ener Steige ftetd tt>ieberte]^rt, erfd^iDert bie genaue S^eftinu 
mung beren Sinfeinanberfcige fel^r. ä$on $aul bem I. , ben n>ir be« 
reit« in Urlunben , baf ft(cfter Saad^ betreff enb, t)cn ben Salären 
1293 unb 1299 antreffen^), tt)tffen tobe burd^ bie Urlnnbe bom 
3a]^re 1318, tDtVSft am @d^tnffe biefe« Sttffa|e« mitgetl^eitt ift, ba^ 
er ber JBater ber ©ebrflber ^aul unb ^eter »ar. gelterer l^inter* 
lieg }ioar t)on feiner ©emal^Un dtiane mel^rere ©Sl^ne, bie }ur ^di 
ber im Oal^re 1318 vorgenommenen a^^eilnng ber DIbrJWer ®fiter 
nod^^mtnberjiäl^rig toaren; berfelben loirb aber f)>aterl^in nie mel^r 
gebaut unb fc^einen biefelben nid^t jn reifern dal^ren gelangt gu 
fein* $aul, ber ältere »ruber, erfd^eint juerft 1306^); er »orb mit 
feinem SBruber $eter im 3a^re 1307 bon Solenn t>. ®rattn«berg 
unb «gne«, feiner ©audfrau, mitDIbrfldt, „toeld^e« »ir befi|enbom 
erjftifte «bin", belehnt*), »ar 1309 ein Don ©eiten (Brabifd^of« 
^einrid^ IL von ftMn ert^Sl^tter @d^eb«rid^ter in ©treitigteiten itßi^ 
\6)m bief em unb bem Orafen öon Sütld^ u* m. 91. *) unb toitb in 
einer Urlunbe ftbnig Sol^ann'« ton S35]^men bom Oal^e 1313 ge« 
nonnt ^). (Sr belennt 1324, bag oQe ®fiter ja ftod^em, ftern, jtlot^ 
ten, ^nb unb Sbiger, bie ii^m au« bem 9?a<^Iaffe feine« Ol^eim« 
(Euno b. dringen gugefaden, t)om (Srjftift 2:rier in^^fftt l^errS^rten 
unb fteUte barSber , fo töxt Aber fein iBurgtel^n gu 92euerburg al« 
^m )u OlbrftÄ nnb »ettingen im öal^re 1327 einen JRcber« att«^. 
Sßal^rfd^einlid^ UKtr Salt|er bon (&., ber bon 1302 bi« 1320 al« 
Sanonicu« in Syrier borlommt, ein »ruber Don il^m, n>S]^renb toit 



*) ®ünt^et — cod. diplom. II; p. S07 u. p. 344, fetncc no^ p. 367 
p. 368, p, 434. 

2) SBegeler, ba6 AI. Saod). Cod. dipl. p. 63 u. p. 74. 

3) ®imt!)et Cod. dipl. in. p. 117, ferner p. 120, p. 230, f. a. „5trc- 
met'6 afab. S^ittage". III. p. 250. 

^) JOdginal-Urfunbe Im «r(^tö ju 9leutt)leb. 
*) Sacombfefd Urfunbenbucf) in. p. 59. 
^) to. ^ontl^eim — bist. dipl. II. p. 88. 
7) ^idi\\> ju (Sobfena. 



Digitized by 



Google 



— 121 — 

bon bem im Qofyct 1282 erfii^inenbeti Sattonieud }u ®t Saftet in 
SeBIcnj, $>tinüäf t>. (g. ein »eitere« xA6ft mfSftxtn »nncn *). 

& fefflte aftermatt ein ^a«I, ber britte Wefe« Siamen«, bem 
uttb feinet ^<m 9\f\e, Solenn ®raf bon @?)onl^eim oBen ertoSl^nte 
®flter um 1200 ipfunb geller »erfaufte «). &c »arbim Saläre 1328 
öom (grjBifd^of Satbuin jum ®d^icb«ri^ter in feinem befonnten 
Streite mit ber ©rSfln gcretta bon ®j)on]^eim, unb 1334 bon bem» 
fetten jntn ViaÜ) bei ©^R^tnng entftel^et SttJtftiglelten jtoift^en 
Äölnlfd^en tinb Srterifd^en Untertl^arten crioai^ft unb frielte fomtt im^ 
mcrl^in eine l^eröorragcnbe Wotte^), Sf^m, att il^rem Steffen, ber* 
\m^m im Saläre 1344 ©erarb b, Sanbölron unb fein äfteftet 
©ol^n @etatb au« Befonberer Ounfi unb SKagf^aft bie UebcrflaBe- 
ber ftin^c gu ÄiJnigöfelb, toenn fle crtebigt toerben foBte, (St er* 
Weint utfunUid^ gum Sefctemnal in einem für Oerarb b. 8anb«lron 
au^gefteBten ©fll^nebrief bom Saläre 1345*)* 

^aut in. ^Interlieg 3 ©J^ne, griebriti^, $aul unb ^einritJ^, 
?aul, ^etr ju Ottrfld, ben man nennt SSogt gu Eiffen unb ju 
ffialborf, etf^eint im 3al^re 1349 in einem @c^ieb«urtl^eil über ba« 
?atronat«tec^t ber ftird^ gu 9iflbenad^ unb 1351 in bem ®^eber* 
trag 9o]^ann^« b* 8anb«Iron mit ©ojjl^le bon atre ßleld^geitig mit 
feinem ©tubet ^einrid^. JBeibe betoiBigen im folgenben Saläre einen 
3:attf^, ben S^fa, bie aSittn)e ^auF« b« @i6), mit (Serarb bon 
Sanb«fron tbegen einiger Setbeigenen in S9nig«fe(b eingegangen^)« 
Snblid^ finben ti)ir $aul noäf in bem S3riefe bcm Saläre 1362, 
toüburd^ bie ©tabt «nbemad^ bie Oemeinbe ber !D5rfer Ober* unb 
Stieber^SBteiftg gu 9Ritbfirgem unb in il^'ren ©^u^ nimmt, l^ierbon 
aler ^ul b; d. unb ben Sdurggrafen 3ol^ann b. Sil^eined unb bie 
i^eniHngel^Stigen au«fd^Hegt^). ^au{ l^tte i^6f mit (Slifabet^^- 
$ttbcmat bermäl^ft unb au« biefer (Sfft eine ZoäfUx Ägne« ergiett, 
öieBeli^t biefette «gne«, »etd^e nad^ 8«^ne') öol^ann b. STOefeenJ^an* 
feit IJeirat^ete. 3n feine gelten trat 1399 griebrid^ bon «effel* 
ftabt ein. 



^) y. Hontheim bist. dipl. I. p. 817. 

2) Günther — cod. dipl. III. p. 341, ferner p. 307, p. 331, p, 339, 
p. 363, p. 366, p. 389, p. 399 u. p. 457. 

3) Lacomblet XU. p. 231 unb ®ßnt^er III. p. 256. 
^) Gndenus — cod. dipl. II. p. 1097 u. p. 1099. 

6) Ibidem II. p. 1117, p. 1125 o. p. 1128. 
«) Lacomblet m. p. 533. 

7) ®ef<^t^te ber 5»(ntf<^cn, 3Äß*f*cu ~®ef(^Mtcr, I. p. 89. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 122 — 

Srlcbri^, ber öftepe @e^ ^mV€ m. l^tttterließ eBenfofi« öow 
feiner $)ÄU«fratt ÜRargaretl^ ö. eid^ &ei feinem »ot 1S77 erfolgten 
2obe nur eine Softer ßatJ^rina. Diefe toorb im Saläre 1390 mit ©it- 
l^m üon DrÄerf berm^l^ft unb braute btefem einen bebentenbcn 
5E^eit öon Ottrüd gu, ba il^r niii^t nur i|r bäterlid^e« dvht |uflcl, 
fonbern au^ i^re aWuttcr eine Ottrfld'fii^e (grWn h>ar 0- 

^anl n. I^atte aber aufeer feinem ©ol^ne gleici^en 5R«me»d n^ 
einen atoeiten, ^etnrid^ l^interlaffen, auf ben mir nunmel^r jurüiöe]^* 
ren moüen. 3nbe§ Knnen mir nur öon il^m anfül^ren, ba§ er t>en 
feiner ^au^frau Sucien 3 ©Sl^ne l^intertaffen. S)er äüefte, Soffoxm, 
marb längere 3eit öon Simon *>• Äem^)enid^ gefangen gel^atten unb 
fteöte im Saläre 1373 eine @ü^ne au«, ble fein SSatcr ^einrid^ be^ 
ftätigte. 2)er 2. ©ol^n ^einrici^ f^lo§ 1396 mit bem ©ol^ne beö ju 
biefer 3eit atfo fd^on öerftorbenen Sol^onn'«, mit ^aul t>. ß. einen 
2:]&e'itung«öertrag über bie Surg unb ©fiter ju Dtbrud, $einrid^ 
ber iüngere erllärte 1398 , ba^ ba« ©ci^Ioß ©ettingen Dffeni^auö 
unb gelten be« Srjftifte« Söln fei 2) unb erhielt 1401 baö ®6flt>% 
9iauf(!&enberg auf bem $unb«rü<fen öon (Srabifci^of SBerner auf feine 
8eben«geit ju fielen, ßr befci^mor in bemfelben Saläre einen mmn 
SBurgfrieben mit 2i5iC^eIm D. Cröbed uub ben ®ebrübem ^eter unb 
Öol^ann oon ©d^bned, ben ©Sinnen griebrid^'«. 3m Saläre 1403 
bezeugte er in ©emeinfci^aft mit feiner J^auöfrau 8^fe, bag niii^t er, 
fonbern fein O^eim, ber SBurggraf ^eiuri^ t>on SRl^eined feine fru^ 
leeren 9ie(i^te auf Dbermenbig befi^e^). 

©ein ©ol^n ©einrid^ oerlobte fid^ in bemfetben Saläre mit ßu^» 
nigunbe, Sod^ter ©erl^arb'« bon Homburg unb ber»)fttd^ete fid^ ber 
Orofeöoter ber iBraut, griebrid^ J^err ju S^jmburg unb 2anb«Iron>* ber* 
felben 1700 rl^einifd&e ©utben mitjugeben. S)ie ßl^e toarb erft 1411 
öoHgogen, ßunigunbe ftarb aber fd^on bor 1419 linberlo«, -S« flab nun 
^i^^eUigteiten megen i^rer oben ermöi^nten SRitgabe, bie burdb bie 
im 3a^te 1419 gefd^Ioffene ^eiratl^ ^eter'« , ^einrid^'ö, iBruber, 
mit Oertrube »• ©affenburg, Sod^ter Ärafft'« unb ßlifabct^'« öon 
2:omburg befeitigt unb au^geglid^fen lourben. 

1) gricbricft befaf aMn bie ^älfte bed @^(ojfe« unb bet ^ecrftf)aft £)(• 
brücf, bie Söogtei ju (Sljfen unb bie ^ä(fte ber SOogtet unb .&etclid)feit 
SBalborf mit bem ®eticf)te batin, and) bie Raffte be« @d)(ofi'ed ^ettin- 
gen an bec Ä^ö. — %U ©^waget toon t^m, bie aber ^i«r nlcf)t löei- 
ter in «etracftt fommen, pnben. fid) 1384 3o^ann ton SBittllt^ unb 
3ol^ann 0. ^(otten. 

2) Lacomplet III. p. 929. 

3) Günther IV. p. 102, femer IV. p. 208, IH. p. 918. 



Digitized by 



Google 



— 128 — 

$eter ftorB frfil|e; feim SB^toe l^eiratl^te n^teberum unb p>cix 
3uerft Sof^atm SBali^ob unb na^ beffen Stöbe SBctl^elm t). ©ombreff; 
er l^htterlie§ aBer eine «ttttbetjIS^tse ütoci^tet (SUfabell^, beren SSor« 
tnfinber @raf ©eorg bott äSinteBurs unb 93em]^art ^iirt bon ®6)i^ 
netfcn fic an ©ottl^art toon Dra^enfctt öctl^ciratl^eten. !J)icfem il^ 
tetn ®emal^t "bxaä^tt fomtt (Sßfafetl^ ben legten nod^ adetn im SSefi^ 
ber Samtlte bon (&iäf Beftnbli^ geioefenen ^ntl^eit an ber 99urg unb 
^errf^aft DI6rfi(f gu. 

(Sin britter S3ruber ^einrid^'^ unb ^eter'^ toar enblid^ nod^ ^er» 
mann, tool^I berfelBe, ber 1394 in einer Urfunbe Bei ©ubenuö IL 
p. 1195 aK 93urg9rat?e ju SKanberf^eib genannt tt)irb unb aud^ 
Bei ©Antiker HL p. 931 erfd^eint. ®er[eIBe ^interlieg 2 ©Sl^ne, Xüo^ 
bon ber eine Serner, 1405 Slmtniann ju SKanberfd^eib toar; berfefte 
erhielt ferner 1413 bie burd^ ben 2ob be« SRitterö SBiri^elm 33el)gel 
tjon ®^mnid^ l^eimgefaüeuen ©fiter gu Seube^bcrf u. a. D. unb 
fteüte 1421 feinen SReöer^ afö Hmtntann in ^antmerftein gegen ßrg» 
Bifd^of SDtto ben Jrier au6. gr fd^eint Btog eine S^od^ter l^interlaf* 
(en gu l^aBen, toetd^e ©erl^arb i)on ©d^BnenBorn gel^eiratl^et, -— SBer«* 
ner'« Sruber toar ^ermann, mit beffen ©ol^n SBitl^erm t^cv 1507 
M ©efd^ted^t auöftarB. 

@inen $auf>tftamm ber f^Hie »on &äf l^aBen U)ir aber nod^ 
JU Utxa6)tm, el^e toir biefelBc »erraffen. @^on in bem 2!]^eiIttRg8* 
acte Jjon 1318 erfd^eint nämlid^ ein SRittcr ©corg bon (g. , bcffc« 
na^e )BerU)anbtfd(iaft mit ben genannten 0ami(tengItebem feiner 3^ 
pax fdl^on aud ben SJegiel^ungen ]^ert)orgel^t , in U)eld^en er gu il^ 
nett bomate ftonb, mel^r aBer nod^ au^ bem Bebeutenben älntl^eit, ten 
er an OIBrudC gett)onnen. (S9 ift m9 inbeg nid^t gelungen, feine ^[^ 
ftanmtung nad^u^etfen gu t&nnen unb toix »ermutl^n nur, ba§ er 
bieUeid^t ein ©ol^n- ^eter'd, ein ä3ruber ^aur« L tt>ar. iSDie @rB^ 
folge lagt U>enigften9 biefe SSermutl^ung gu. ^DerfelBe l^interlieg 2 
@9l^ne, ©eorg unb ^attl^fiu^« Se^terer tt>ar (SauDUicud in Srier 
unb ))on 1335^ Bi« 1347 S)ombed^ant bafeCBft. ©eorg fd^Iog 1345 
ben Sutgfrieben bon DlBrfidC mit aB unb gei^drte in ber Belannten 
ftenq)ent^er ge^ gu benen mit ben rotl^n (Srmeln. (Sx l^interlteg 
3 @9]^ne, ^er, 9iid^b unb. S>iebrid^. »Ue 3 SSrfiber Dert^ßid^te» 
ten fic^ 1349 gegen fttoig ftarl ti^m gu l^elfen mit 10 ^etmen ffir 
750 Heine ©ulben. Slid^orb, ber noc^ öfter« be« SrgBifd^of« SJoemunb 
3)Jann geworben, erl^ieft 1360 ba« ©d^tog SBafbenau gur SBSol^nung 
unb feiner ^ondfrou 3ba b. @tein »erlief (SrgBifd^of Suno im Saläre 

Digitized by VjOOQIC 



— 124 — 

ia73 auf i^re SAeti«}eit bäd ffoXbt ^an9 Steumosen Bei 93em^ 
coftcP). — 

S)iebtid^ folgte bem im 14. Oal^tl^unbert ottgemeinen ®eBraud^ 
bet ttad^ebiwrenen ©Sl^ne be« «bd«, p^ buti^ il^te gdfifti^n »er* 
ttanbtett, getDöl^nlici^ ble Oheime, in ben fjod^ftiften i^räbcnbiten ju 
laffe«. ör toarb «anotiicu« in Zxitt unb betlonfte att fof(!^er im 
Saläre 1369 fein fjau« , g«««««* ^/i«^ ®^"f ön ben Sl^ortifd^of 
9tu|}re(!^t bon @aatbtüden. @r mag aber bann ber geiftnd^en Sßftrbe 
ctttbunben toorben fein unb gel^eitatl^et l^aben, ba er 1374 feine 
|)au«fraü filfa, SCod^ter JRid^arb'« $urt i?on ©d^önerfen, mit SBe^ 
»iüigung be« ©rafcn ©ill^elm ju ©ieb mit feinem Slntl^eil au DI^ 
brötf betoittl^umte^). Sßieöeid^t aber aud^ l^atte er, um eine einftwei» 
lige gute SBerforgung im ©tlfte ju l^aben , nur bie niebem ©eilten 
erlitten unb fid^ gegen ben ßnHJfang ber l^öl^ern, tt>le ber junge 
©tift^abel bamaW flberl^aujJt, gefträubt unb „quatuor minores non 
prohibent septem uxores"! !J)ie eingegangene S5er!pflid^tttng gegen 
ÄSnig Äarl mugte aud^ gerabe leine jjerfBntid^c fein, fonbem fie 
lonnte fid^ fel^r »ol^l barauf bef(!^r5nfen, bag er nur feinen An* 
tl^eil an Dienftfned^ten fteöen tooBte, toa^ um fo toal^rfd^einlid^er, 
aW er bamaW fd^on Sanonicuö getoefen fein mug — unb fomit 
glauben loir fd^cn bie ©d^ierigleiten befeitigt gu l^aben, bie in bie« 
fem geiftlid^en unb iDettlid^en S)iebrid^ auftaud^ten, att n)ir bei $unu 
brad^t unb ^affxtz feine grati <SIfa ald eine 5D)d^ter SRant b. Sim* 
!|)ad^'^ angeffl^ unb il^m eine Stcd^ter 9lgne« gegeben finben, bie 
Qof). b. SWefeenl^aufen gel^eiratl^et l^be, ^ler fönnen »ir nur tt>ic« 
berl^ölen^ ba^ feine f$rau @(fa <M bem ®efd^Ied^te ber $urt b. 
&ä)intdm unb er tDOl^I fd^koerlid^ auf bem aSSege }u ben Septem 
uxores gekoefen unb bog mir eine Signet, tt)ie f^on oben ange» 
t)eutet; anbertt^ärtd gefunben l^aben , t9 immerl^in aber mdglid^ ift, 
baB andrer eine gleid^mige Xod^ter l^interlaffen« ^eter^X b^t äl: 
tefte ©ol^n @eorg'« l^atte gur 1. grau Satl^orlna; feine 2. toar 
Srmgarb t>. ^omhtti, einer in ber «l^eittpfalj angefeffenen gamilie^ 
bie SBitttoe Sol^. bon ^ontd. Hud biefer (Sl^e entf))roffen 3 Sbd^ter; 
bie ältefte, SÄaria, ^irat^et« griebrlt^, bie mittlere, (gtifabet^, — 
Iß^iti)))), ®ebraber bon @d^(ttedt unb brad^ten fomit einen 3:1^1 
))on Olbradt an biefe gamitie. 3)er ^tl^eil ber 3« @d^n>efter Wax* 



1) 6. au^ noc^ GftntherllL p. 650, p. 654, p. 725 u. p. 726. La- 

comblet HI. p. 427. 
^) JDcig.-Ut!. Im 5(ccf)lt) ju s»eutt)ieb. 
3} &. femec itod) Ganther III. p. 708 u. p. 725. Laoomblet in. p. 427. 



Digitized by 



Google 



~ 125 - 



goreti^ ^ nit vnm 0i^ebrid^'« t>« (^, Ifycm 1. ®emfl^(, auf 
bie <m« btefer @^e erjieCte Sio^ter Sotl^risKt ^tx 2. @ema^ 
äSdtam^a'iS xaoix Seiler SI(mIatt twn l|]^tmei(er> loobut^ biefer 
i)or36eYgri§tenb ebenfoQ« ehtm ftntl^eU an Ot&tSd getoomt, ^e benn 
im dolore 1381 (Sr}btf^f f^ctebtU^ bim jtöftt Bmiftiflleiteit jt^ifci^n 
i^m ttttb ^^sxiMi bon. 6i(J^ fci^lt^itete. S3eCt«t ftavb cl^ftinber gu 
l^inte«[a|fen bpr 1393 itnb bie äßittiDe ff^lofi bie 3* (S^e mit £)etxk 
rid^ ©rette l^en SQa&ed, bie ebenfaQd o^ne (Srben blieb« 

!C)er im Sol^ce 1424 bereite borfommi^e ®ett]^rb, t^i Wäi, 
beffen ^itttoe £)ntba unb 3^4^ # f^in^ 3;^^ter, bie (ä& J^ü^fraii 
ffiiO^elm'd ^ugmonn b. iRameb); 1444erf(l^int'), fo ttte eine $^ 
(i))^.k>. (Si^d^, bie nod^. 1504 ald ©emal^lin Stl^ann'd b« 3Rie(en, ge« 
nornttk). £)tebett^ auftritt, gel^Sren einer anbemgomtüe m, nnb fSl^ren 
onii^ eist gon^ anbere^ SBa|s^. Unbeftimmt, u^ol^in ftegel^&reu, fUib. 
@j}^ie b. (Siii^ — 141& atö ^oudfrau SBili^eto'« Solf b. ®4>an«f 
^ k)odommenb mtb WUisü, bie SBittkoe eine« 92id^it'd b. S)^^ 
bie 1497 no(i^ ein (Shtt an Sif^ on^fanf t 




So» SM^e» btr b« (Sld^ ift ein ^d^orjet (Si^mn in fttber^ 
nem Seite, ©o^ftd^t i^9»a)>t)0n.tn. bnr S3a)s;pentafel ber^ietif^en 
»urgwawier^ ju vSßcnetbnrg bei Sßitttid^ in bem bbm ©rgbild^ofe SBofa 
bttin nm 1340 angefertigten S3urgnumn«i)e9r}€i^tffe ber ^itierifd^eti 
en.: @o pegeft au^ ^airt ö- «. 1305 n, 1334 mit bct 



GOnOler IT, p. 437. 



Digitized by 



Google 



— 126 — 

Umfd^rift S. PauU mflitiB de Hdoh. »i(l^«rt> t>. d. ^egeft mit 
ber Sii^e unb einem 4tä^igen %nttdetttc(%tn, bem QAäfm eine« ifln« 
gent ®i>ffn^, unb ouf bem $elme 2 SSffeC^ttter not ^ßfoufebem 
beftedt -- (9h:. 1). @eiii 1355 u. 136a borfommettbe« ®fegel^]^ 
bie Umf(!^rtft S. Bichardi d. eich laflit. — ^dtt b. S. ftegett 
1373 mit ber diätt im @d&i(b, auf bem ^e(me einett C>tt^^I^^f 
mit &taiftlftamatd> (^t. 2). SX^tchmäf o« & ftegdt 1374 mit 
bem 4ta^igen Zurnieifcagen fiber ber @i^^ auf bem C^Ime 2 SBüf:« 
fel^Bmer, itoi^äfttt beiteis ein t$eberbitf(i^mtbberllmf<!^rift: S. Theo- 
dörici de Aichhen (92r. 3). ^etnrid^ t>. d. ^ot 1412 att ^elm« 
f^mnd 2 Slblerflfigel , stoifd^n benen eine ftufte( mit aufgeftedtem 
Seberbufc^ (9tr. 4). iSnbli^ ftegelt Sltfabet^ b. (S. 1446 loieber 
mit bem S£ki^)}en unter 9hr. 2 unb. ift baffetbe boUftonbig ou^gei 
moü auf einem, in bem ©(i^toffe 93flrre0]^eim l^ängeuben @tamii^ 
bounu £)anad^ n>ar ber @^i{b fiGbem mit einer f<i^uiar2ett dväft 
unb auf bem ^elm erl^oB fid^ ein fUberner ^nnbe» ober SBoIf^oI^ 
mit rotier S^^i^ ^^^ fci^tDorjem {)alä6ai^; bie {)elmbeden ioaren 
f(!^»arg unb filbem. (9cr. 5)* ©iel^e auäf xu>äf bie Stbbitbung bei 
©untrer IIL Tab- 1 Nr. 4. 

@o toar bcnn nunmel^r bie ©urg im Säcfifee ber gamilien Or«* 
hti, ©d^öned unb S^rad^enfel^« S)ie erfte SomiUe ftommte an^ 
bem gleid^namigen ©crfe bei §ein«bcTg an berSRoer; fie erreid^te 
il^ren ®tan}))unft bei i^rem Qxii\<S)tn mit do^ann C^ugo, ^rffir^ 
ften t>en Zxm, öon 1676— 1711. — SBit^eön'« ®o^, Suftetbert, 
unb feine ^au^frau^ @(if abetl^ bon ®t)mmät, tauften 1429 bon @(^ 
lentitt bon Ärent)^ ba« !Corf graulen, loctd^e« nid^t ferne bon 
Olbrfld gen ©injig l^in gelegen ttHir. 3n ber Otbrüder @efd^id^te 
geid^nete fid^ aber namenttid^ ^einrid^ bon Or^bed au^, ber im 
3a|re 1502 jtoei ftSInifd^e »fitiger auf Olbtfid geffil^rt l^tte unb 
fie nid^t e|er au^folgeu laffen looUte^ bi« bal^in ber iRotl^ ber @tabt 
ftbln feinem 93mber dol^ann, ber gleid^er äßeife gu ßSbt oi^iel^ 
ten unb bmrt 93riefe unb @i^ (Agebrungen u>a:ben, itefttert tmeber 
l^erau^egeben. 

T>ü» Xiaifiptn baren bon OxShd \oac ein rotl^e^ tfobreMtreu} 
in golbenem gelbe^ bem in febem ber bier SBintel ein ©eeUott bei^ 
begeben ift S>er fd^orfftunige ©cfibter^ ben ^^err b. @lraitf&ex9 in 
feinem ««einifc^en «ntiquor (n 1, p. 182) idd^t n&^ be)ei(^net, 
toir aber ald ben berbienten ard^ibor S93. ®MlfCc ^l nennen 
bfirfen, glaubt in iebem ber ©eeblStter ttix>a^ Sbtbered, bad berud^ 
tigte neue @d^i(b ber biden SBirt^in bon ^arlem n&nlid^, ju er^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 127 — 

fennen, tote et benn <m^ ben ffomiliennanten ffit bie !)>{attbeittfd^ 
^mvßpticn eined iOSotted erKärt; kDeld^ed bemgentät }ng(et^ ba» 
Viapptn in eitt fegenonnfce« \pttiftxibt9 bcrtDonbcfti toflrbe* aWag 
bie Xttftal^me begtönbet feht ober tAdft, \äfon atö S^erj betrad^tet 
etfd^nt fle ber IDttttl^eituTig teet«^. 

gftiebrt^ bt)n ©d^Sned ge]|9fte ber auf bem ^unb^rfiden axh 
gefeffenen ^msttte biefe^ Siatnen« <m. !Da9 @d^Iog @d^&ued liegt 
in faft gleicher feitfcrnimg bon Ml^ei« unb SRefel, tma 2 ©tunbeii 
Don ber ®taU ^cppaxb, entfernt unb n>ar bi« 1363, U)0 e« an 
Jtrier üfiergeBen tDarb, ein ^A^Üt^n* !Die SZeil^enfoIge beten 
»Ott ©d^ned crgiW fid^ jiemfid^ m^ bem SSerfotge unferer @e* 
f(|i(j^tc. SSBegcn fjtlebtki fel^c ®flntl^ m, p. 867; et fep efien 
fo toie fein Stnber $pit)p bei ^nmbtod^t (Sr toar bet Sol^tt 
Söl^anrf« unb beffen ^9ftan 8^fe unb l^atte au§er W^^P ^^ 
einen Smbnr/ iSmnterid^« & folgten feine ®B]^ne, ^eter unb do>i 
^«m; erfteter mit §cbtoig oon ^mpmxäf, festerer mit Sotl^rina 
Don gtandenftetit berm^ttv Spornt bie 92ad^lommen bed Settern; 
3ol^, eiino, beffen ©ol^n Sol^ann unb fein (gnfel @eorg, mit 
bem bo^ ®ef<!^(e(3^t 1540 erIof(!^. S)a» a3a)})>en bereu Don @^ingä 
»ar ein rotl^er ©allen in golbenem ^eVte. 

S>ie mit bem ftStnifd^en @d^r^ffe ^tad^enfdd be^nten Sutg« 
Stafen, t>on benos bo^ ®ef#(ed^t ber in 9l^inbrettbac^ angefeffenen 
gamiUe Dott »teitbai^ l^erftammte, ffil^en einen föbemen "Skadfm 
in rotl^ ffetbe. SBit erlauben nm auf We ©tomnrtafel biefer 
SBnrggrafen bei gal^ne gu bettoeifen* 

aSon biefen btei ^au:|yt«n^abern ber ^urg fibertrug ©ottl^orb 
öon ©töd^enfete im Salute 1446 -ben i^m guge^ärigcn Sl^eil auf 
bie ®auer öon 10 Salären an ben (St^ii^of 3acob bon Srieti 
bem \^n 1444 tgrgbifd^of SMebrid^ bon tMn geftottet l^atte, baS 
er eineit ^CfyM )>on SDfl>rfl(f an [täf unb fein (Stjftift getoinnen m&ge« 
3)emfdben (Srsbifd^ofe 3racob t^erfti^rieb 1453 doi^ann f^err gu 
@#$ned^ SDIbrfid unb ^firre^l^im ba^ Oeffnung^red^t ber SBurg 
unb fibertrug i^w jugleid^ mit SSetoiüigung feine« Sel^n^l^erm, be« 
®rafeti> SStt^elm bon Sföieb, ein Srbtl^U feine« 3)ritttl^ette an ber 
Sorg imtet ber 19Sorau«fet|ung, bag bie flbrigen äßitgemeinen ju 
Olbrfid i^te (SimbiSigung geben n>firben. S)ie« gef<!^]^ aber fi^« 
(Srfte ntil^t t^on 9Hten. 9{ut !S>iebti<l^ äRfile oon ber SleGerbnrg übet« 
trug il^m im dolore 1453 d« ®emeiner bon Olbräd feinen Streit 
nnb ba«felbe (f)at in b€mfe£6en dal^re 3ol^ann bon SBimtenberg , im 
gatte er @$emdner iperben n^firbe. 3m fotgenben dal^re geftattete 

Digitized by VjOOQIC 



— 128 - 

ferirev (&tw Mx @d^ed, bo§ ein S^ett 9pn CXBrfitf auf Sacoh 
ä6ergel§ie, unb im Sal^ve 1468 BmiUtgte ait^ (Ü^i^arbi ber jüit^ 
gere> bpn 5Drad^fe(d bmt (fe:)6if#i>fe Ool^^mn II. bon Xrier bad 
Oeffuttttg^red^t ber 93^tg^ bo(]^ nui: fSr bie 10 dol^ve^ fSr toeld^e 
er be^ (Sr}&ifd^üfd !Diener getootbe», unb &jca bon S)rad^nfete gc« 
»el^migte nc(i^ it be^etben Salute feine« SMmber« ®ottl^inrb'4 &r^ 
l^blmigen mit bm^Sx^ifd^ofe koegen btefe« OeffnttQg^rec^ee« 

S)ur(j^ einen am 23. 9(^rit 1478 eimenecten JBnrgfrieben {emen 
Unr no^ mel^reTe (gemeine ber S3ttrg lernten, bie jebod^ faft nur an 
im ^intd'i^fytn Sintl^eile betl^eii^t tDorent <£« tperben genannt: 
(SM bim S^rod^enfeM, Qixiw bon @(i^5ned unb b^fen ^^n Sc^ 
ffam, ®eorg bon. ber Selben (beffen @d^«Hegermntter (Sba Mati* 
^l^eimer bon 3u>eibr&(ten, bie ZctfyUx % b« ©d^ned'd UHir), &U 
mon %ood bon i^a(be<{^ XBill^elm unb 8(nton bon £)r«bed unb 
Xbplf Dttobe« dol^ann bon S3reitftad^ trat 1480 biefem S3er« 
»rage Bei* 

dnbet botb baroof fud^ten bie trafen bon SSieb, bie ii^re lto> 
tpvftd^e ^f Oüvkd immer n^ im Sbtge hi^ttn, fiSf miebemm 
fat ben 93efi| ber 93urg )U fe|en unb lauften im d^l^re 1485 gu 
biefem 93el^ufe ben !Dra(i^enfdfif^en 9lnt]^ei( bon &a^ bon ÜDrat^n^ 
feW für bie (Sunrnie bon 6000 (S^Ibgutben. ^terer l^atte att fitU 
tefter ber gamiCie ben SBeriouf oi^e (SintoiQigitng feiner %rub^ unb 
feiner @^U}efter abgefd^toffen* S>ie brei SormSnber übet M 
(Brafen SFriebi^ minberjäl^rige ®iffm SiU^elm unb dol^ann, nomlid^ 
SBertrom bon9leffelrobe unb^aut unb do^ann bon%reibba(i^^ beri)>fanbe' 
ten biefen 3:^1 im3a^re 1493 um 5000 ®olbguIben, tottdft^ @tü> 
bie (Skl&rfiber ^ul unb doj^osn bon iBreibba<j^ borgetegt l^atten, 
unb fomit ^an^ unb ^errtid^teit Olbrüd in ^anbfd^ft betmen. 
Sieb bettelt fid^ \>q» 9ted^t ber (Sinl^fung nur onf 2 Sol^xt 
bor; tt)ürbe biefelbe unterbleiben, fo fottten bie (^brfiber JBreibba^ 
nod^ Jemere 500 ®oIbgu(ben gol^tem (Sd gefci^al^n. nun gn^or in 
ber Solge Sferfnd^e }ur SBt^reinafung, bod^ btieb e« ,M guten 
»orten''. 

^a en^ob Vnton, ^otpob bon äSaffenl^eun, Otto'« unb ber 
JDrod^enfeld'fd^en (Srbtod^ter, äEt»>8onia, ©ol^u/ (6^\^äft nxiSo ftfoge 
gegen ben bon (S(a« bon !Z)rad^eI« gefd^el^enen S9ertauf £)fttu(f «, 
inbem nameatfid(i feine SDästter il^re 3uftimmnng ba}u nm gegeben 
unb i^r bie (^bfd^aft gebfil^t l^otte* ©d^on fr&l^r l^atte SDtto t»u 
gen äSerle^ung feine« {)i(ig«brief fitage geffi^rt; er l^abe Sl)>p({onia 
al« eine e^elid^e, unberjtd^tete 2:od^ttr bon !Drad^enfeI« erl^aften, unb 



Digitized by 



Google 



— 129 ~ 

»mie McfdBe ie|t rAA^ t^M tUtOOfm 9»M MrlsfUg effiSrt 
loerbem (&» eRtf<l^ttb bamoM (Sral&ifcl^of dol^mm ton Silier oU 
@d^ieb«rt4ter — .^fMemoI Xt^oQonia &(afett tmt !Z)rc^ettfeId Sttt^ 
tere el^tt^e (eiW^e ©d^iDefter unb il^red <mei|tor6etteii Datetrlui^m 
iSrbed eine nnbersiegene 2:o^er ift, ba§ bosm berfelbe i>on!&rad^en» 
fett tert>f[id^et fei, ber SBenomiten feiner @<i^efter Sil^eilung gn 
f^n üBer aQei9 iDa^ienige, hoA ifft am bfitterB^ unb nifitterU<|en 
Stibtl^etle unb borju fie ge&oren ift, bon 9ie$t9n>egen unb m<ff Sonb^ 
geiDol^til^eit ju il^rent (StbäftH billig gebären foKe — ®eben uff 
!{)in6tag m<lf Unfered $erm Seid^ontd Xoge 1481/' -— Xnton 
ftü^te fid^ auf bie^ Urtl^eil unb tougte fiberl^au))! biefe @ad^e mit 
fiidft itnb ündbaner gn tetfed^ten, befonberd ober aud^ äKigl^eOig« 
leiten unter ben ©enteinen ber 93urg anpregen nnb gu unterl^tten. 
S)a ttxtr benn iuerft SiC^ebna bon Sdxti)thciäf bed ^berd mfibe; 
fie flbertrng im Saläre 1518 $eter t>im Sanftein il^ren Slntl^eU m 
DIbrfid, unb tDoxh biefer nc^ in bemfelben dal^e )>om @rafen 3oi* 
l^mt t>cn SBieb bamit {felel^nt* 3m folgenben Sal^re^ 1519, t)er» 
taufte ebeufaQd 9^^It>^ bon SBrel^bbad^, ber SQ3U^e(ma SKiterbe un)^ 
O^eim« feinem ©d^uxtger $eter bon Sanftein ben Slntl^eil m bem 
!Dia<l^fetfif d^cn SJritttl^eüe, ben er befaß ^). aber er l^otte aud^ 
wif einen ^t^ m bem ©d^öneder iCritttl^eite, nnb biefen Derlanfte 
tt im dolore 1527 an Sieb für eine @nmme (StelbeS, bie anm 
jt^e gleid^ bejal^^ gum St^eile aber in einer Stente )>on 20 ®\xU 
ben iä^rlid^, ben ©nliben )u 24 Seig))enninge, auf bie SBieber StOU 
oerei angeioiefen tt)nrbe« 3^^ ^^^^^ \^^^ ^<ttte (Diebrid^ oon 
DrdbedE, ber 1518 nod^ bon 3o]^ann ®rafen gu SBieb mit feinm 
2:^{e betel^nt koorben n>ar, befd^toertid^er nnb gebrungener Urfadf^en 
ttHKen feine S3e]^fnng gu Dlbxüd bem genannten ®rafen Sol^ann 
ingefteOt unb fie ber(affen, auf baß ber (Straf bamit tt)ie mit feinem 
ßgentl^ume oerfol^ren I&nne« T>tt eigenttid^e SSerlauf fonb erft im 
3a^e 1539 ®tatt, n)o er im (Sinterftänbniffe mit feiner fKUt^fraUr 
3imgarb t^on S)ie)>enbroid^, am.Xoge ^api feinen Slntl^tt tm 4000 
(Solbgulben bem (Srjbifd^ofe ^ermann bon SBieb fibertieg. ÜDer 
ftauff^iding ttKirb gur ^olfte baar begal^It, gur ;^ä(fte mit 200 
«olbgniben auf ben Bod in Sing, obl&^bar mit 2000 ®olbgu(ben 
@eitend it» (Srgftiftd Sita, an^ekoiefen ^)* iDiefe 2000 ®o(bgulben 
kDoren SBeranlaffung, baß gleid^geitig 9Bieb bie neu erlauften 2:^ei(e 

t). SWcring, ®cf(f)l(f)te ber »urgen, 1. ^cft, p. 29. 

2) JOrig.-ttrf. im «td)lö ju «Rcumieb. 

3) gifc^et. Uce. 214. 



Digitized by 



.?Google 



— 130 — 

hm Srjfttffe JMIti ju Sel^n auftrug, uttb b!e9 nmWbU^nm j^ 
ntx Summe Megte« @raf S^^ann «»on Sflb MatMtt AenfaSe tieit^ 
1539, ka§ et bte« Sel^ti jurfldem^jfongtn l^aBe. 

Kun fanben bte Kc/bfAm einen neuett evltttettett 9tffitt in 
®r)B{f^of ^etmann t>bn Mn, bet a(6 ein 9tiffn bed ®««ifett f^ie^ 
htiif bon »leb nnb dtt «tjMftl^of fiJtoof t bte «e^te fchia^ ^mtORt, 
ätt bie feine* (Stjpift« ijert^bigte, ©o fd^ftieb er erfWer um fo 
mel^r ba« 9?e^ in, bie ^fanbfd^aft toieber eingnßfen, «M bie im 
(JaUe ber Sltci^tcinfSfung bebungenen 500 ©«Ibgulben noäf nidft ge* 
iol^ft frtcn unb bie ^fanbf(!^ft ol^ne feine unb feine« ©ruber« 
SSill^Im, be« (Doml^evm in SDlün^iet, SinkoiKtgung fibergeben loor^ 
ben; ba« (Srjftift aber l^abe ba« Stecht, ba« feit langen Sa^en ntd^t 
mel^r gemutl^ete Sei^n gerabegu toteberum einjujiel^en. 

3e grB^et bie Serttidfetungen, je mel^r fuc^ten ftd^ bte SRifc 
ll^eir^aber ber Surg au« beufeffien l^erau^jujiel^en. dcl^ann öon 
8?affau, §err gu @|)urfenburg, unb feine ^au«frau Wargaretl^a, 
Sci^ter Oeorg'«, bc« Seiten bereu t>m S^nerf, übertrugen JBin«^ 
tag no^ ©onntag Dculi 1525 i^ren Ifnt^eit an bem ®i|5nerfer 
©aufe ebenfatt« an fflieb; ber Äauft>rei«, ber in ber ©crlauf^ar* 
lunbe ntd^t genannt »irb, betrug , tDie ^6f an9 einer Quittung Don 
bemfelben 9a^re, bie Sol^ann öon Slaffau bem ®rafen Sol^an« öo« 
J»icb au«fletlte, ergibt, 600 Oolbgutbeu »)♦ 3m 3a^re 1527 t^at 
be«gleid^en ?ßeter bbn Sanftein; er überlief bem trafen t>on'8Bieb 
„ba« 3te ^e^Ie uff ber gemeiner »urg]| ju Otbrud , • att i^ uff 
^enben äbolffen öon ©reitba^, m^n« S»ager« unb S3it]|elma, ^ 
t»an ^errn ^autu« t>mt Sre^tbaiJ^ ©otä^tcr bur berfeffeneautogelbe 
unb äurgl^oben (l^ut) gu m^nen ^anben erlangt unb erfriegcn ^aiti 
mit aüer feiner Dbrigfeit unb ©ered^tigfeit" für eine ©umme ®eU 
be«, bie er mit ®n ®naben, unb ®e. ©naben mit i^m ein« gc* 
iwrben, unb 20 ©ulben iä^rlii^en 8d&n«, auf &. 9Jiattln«ta8 
jai^tbar 2)* 

iCtofebem berfod^ten bie ffiat^Joben il^re 9in^pxMft mit unermäb« 
(id^er 9lu«bauer. ©elbft a{« ®raf $riebrid^ \i^ an bie ftSlnifd^en 
@tänbe getoanbt unb biefe unter «nbermim Saläre 1582 ein@c<^ieb«* 
gerid^t öuf gemeinfd^aftfic^c Äoften, befte^enb au« bem 5E>omftl^lafter 
bon (5<)^3enftein unb bem Äangter ffifttgenftein, an^ bem 5DDmca<>ltcI, 
ben ©rafen 9inpvt6)i ton 50ianberfd^eib unb Solenn i&on ©alm, 



SSeibe JDrtginal-Urfunbßn im 5lrd)iö ju 9leuwtcb. 
'') JDriginal-Urfunbe im ^rd|iö a« Sfleuwieb. 

Digitized by VjOOQIC 



— 181 — 
fem» IM» iMT.ftÜUnfd^ft Mi SbinitiA> twtv fDMwii^, 9läiifavt 

9ifmöA cm» bem Üüebec^ift ttnb )»ier 9trotfctiete ok^ tmi bi0r 
Dcat))tfläUeit («nbenn^, Hl^eifor, »pöti uiib %ettg)> --* «rri<^ 
^1^ UiA lui^. (ingeii Untexi^attUiiiisen 9HM im (tlün^ain^lL 
Bq» mmäüä) b«» e^^i^^tti^ fewiil^ ,,be0l^eii &eftni>^ M 
feine fernere ^ad^id^tung''. 

X)te ^anixfcfad^ kvar, bag ß^ bh ffiaIt>obeit in bem @(^(of[e 

feftgefe^t l^otten nnb fid^ barbi be]^<m|>teten ; oCb Semfi^ungen ber %u 

ttfCfoxM, namentßci^ bg« trafen ^pffwn KI. Don Sßieb, ^t bar^ 

osd iDieber ^n Mtrfingen, blieben Dergc^ßi!^. 3m do^re 1543 

\ilh^ Sr}bif (^of $)ermann einen . SS^gleid^ })&^en feinem Steffen 

idiam W. mtb tftiebdd^ oB, unb l^eigt ed barin; ba^ gtiebrid^ 

ben Z:^eit an ber {)errßd^Ieit SDIbrfld^ n>e(^en i^ Zl^ongnt'i ^ 

Mi) Soffitten ftinber imte ffSAtm niib mir nnb nnfer flBmber 

fcßger lange ^ bwmwb in 0orbemitg gefd^ioebt nnb no^ oxii^ 

ongeettbet tl^nt l^angen -^ fobalb er getoonnen fej, aOeitt inne l^abttt 

foSe ^). S>iefer (ähraf 9hriebri(j^ aber, ber tool^t etnfo^r »it t»ti6fm 

%iem er ju tll^n l^be, i»e«Anterte nnter'm 22. Wtxil 1555 bie 

Surg ttttb^ ^errfd^ftft Obvfttf an bie brei.^&l^e Xnten'i^ nMM^ 

96^, Untmi unb Ott», nnler ber 93ebingitng, ba| bie gange 

Smrg a» ASfolf^ 2e|n m^fang^n nnb erlenntt Mrbe, ffir bie 

Siumne Don 15,060 <Sh>tbgnIben« S}er SSerfonf kpnrto f<l^pn unterem 

fö. !^r& bcifettnt dol^rei dihi fdnem SSmber dol^ann. genel^migt 

^ in golge beffen ttmvben ««^ ba(t) baranf (4 3uU 1555) bie 

®e6rfiber 3^o^ann, Sbtton ü. unb Otto fSr {ii^ nrtb il^re IKaün^ 

Mi^ei^lm i&om (Sr)»if^fe Kbolf Don j|»tn mit ganger gemeiner 

^»rg mib^ ^ecrUd^rit Otbr&d nnb oSev berfe(6en ^ unb Bube» 

^itnng, ntd^td baDon ^ bann oMn bad Ordkdier 2;^it, tt)e(<j^ 

M«t«« Crgfüft« »ianntc^n tft — an^gefd^ieben, bete^nt «en fo 

Rfetgit unterem ^« SRfeg 1561 eine loeitere Sefel^nnng burd^iSTg« 

^i^ 9e^antt ©ebl^rb für biefetben. ©er Se^nbrief »er bnt 

Or«beder 2:^« tonrbe aber ben brei SBrübem unter bcmfetben Sage 

8«g*tn, unb fo toaren fie im atfclnigen unb ungeftUrten JBefl|e ber 

*öTg nnb ^mltäft^ SDftrficf. ©te ©J^ne Staton'^ L- Don 

«ftffen^im l^atten fl(^ im 9a^re 1554 in bie Dätcrfiiä^n^ (»fiter 

setzet» mb 3 8inien gebiftet, beiren aber bie »urg unb $)errli#teU 

*) glfc^er, 215, 296. 

Digitized b^OOgle 



~ 182 — 

State \>m Saffei^^eiai, 3tlff9sm imtt tcn Son^tm. tmb Otto ieser 
iittt (SsAtmn^ 2)ie ^f\mffaaC\itt, f|>aterl^itt grifü^ State Ifttteb 
temeybor Me altete laib fiBte oit^f.bad bor ^errf^ }ttgell^et(te 
etimmtäft Bei bem obenl^fii^esi flretfe 000 0« C)^4W^ ^ 
(Bene<do^e bec IBatj^obett erlonbett mir uM oitf B&rsoh Eiflia il- 
kistmta n 2, p« 361 ju beitDeifen imb fü^en l^ter nttr no^ ei« 
tii0e Sete^Rimgen für biefdBen mt: 

1Ö72« 8. äRat Sbttctt, dol^atm uab Otto, ©eBtfiber b« S3., 
tomn ftnYffivften ©aletttin att $o)^)>e|dbotf* 

1590. 28* SbtpfU .$l^Iin> »nb beffen ®eBräber ^oii« Stetig 
l^b, ^m^ SMebri^, äbttott Smmerid^ uvb ^ottd SSatentiu b. SB« 
bom ftitrf&rften <Sraefto itt ^tm. 

1615« 14. ÜKarj* $l^tltt>)> tmb beffen SJtitbnr %tton boia ftupi 
ffltfte» gecblnonb* 

1627. 28. dilti« aotott fß. JH iBe^uf feiner SSettem ^üifp 
9tnton, Scott docob, dol^onn SBU^elttt, ^axa ®eorg ttitb Öocob 
föolff bottt ibrfürftett 0erbittatib jn SBontu 

1640« 22* 92obbr» ®eorg «ntott S. ffir fi^ mtb ald SeboO^ 
mäd^tigter feiiter 99rflber 3oatt Sacob tttib doatt (Säfidioxt, \0b0m 
9oan SBin^ehn XB« t. Sd. bottt Aurfürfie» gerbin^nA» )tt Sottti. 

1650« 9. .april — ifk Steiner ^oben ÜSomett« ®eorg Stitoo 
ttnb Siitter Duab atd JSortnSttber bcsen minberi&l^igeii (SebrObet 
Sß« jtt ^pml^eim betel^ bom ^rffirßett Serbitiatib }u SBontt. 

165L 5* Octpber — 3o^« äReld^ior @teiti^aufeii oI« »eboO^ 
mai^tigter ®eorg Slntott S$. jtt fd. mtb feiner ^Ikittm S&. ju ^^p^ 
leim bom fturfürften äKo; $)etnrid^ ju Bonn« 

1676. 16* Sttul $einrijE| ©teimnonn a{«93eboamS(i&tiater3oan 
3acoB ^. )tt S* unb beffen J3.etter dol^ann W^^W ^« )^ ^<>^ 
l^im bom ^rfürften äRo; ^eiariij^ )n ißonn. 

1689« 23« iDecbr* £)er ^oftatl^ 3o](iann 9(moIb @oIesma^ 
oI« BebpCm&^tigter. 3o|. 3acob nnb feinet S3ruberd gerbinonb fSä. 
2U 33orn]^eim, koie au^ feiner SSettertt @arl nnb groni ätoton S3. 
itt 83. 00m fturfürftcn 3ofe»)]^ eiernsn« jn Äötn« 

1699. 7* gebr« ^erfelbe ^ofratl^ ©plemai^er M 83eboCma(i^ 
tigter 3o]^* $l&Ui)>t> ^^Vi ^o\tpfi m. iu So. fto benfelben nnb feinen 
S3ruber grang ^nton, tt)ie auify ffir il^ren minberiS^rigen SSetter 
3oan 3acob as* jn SDoml^eim bom Aurffirften 3ofe)>| (S(emend« 

^) SSetgl ben Itt iOIbrütf be6 ^etnt t). @tcambetg in (Scfc^ u. ®cubet*d 
aüg. Chtc^clopabie, UI 3. Sp$g. 1832. 



Digitized by 



Google 



— 133 — 

1724. 6; Iflttibt^ 9o^. 9actA SBS. ju S^otnl^clm ffit fi^ txvlö 
frine ettttm Btm W^P ^^ ^^^^ »nb 9tatij Httton \^m 
fttttffttften Sltmettd Ihtguft. — 

9m 3a|Te 1736 erti^f^ Vit Shiie beten üim (Bnbendu im 
Stotn^ffaismte; bie Beiben fiSrigen Smien ffj^riften aitt erft im 
SaS^xt 1767 ju ciÄeV bofipSttbtgen ail^eHung bet |)etrf(^>(ift. ©te 
Dttf<i^aftctt Obertwifer, »tenl, ©dcnbetg, fJnd^W ©öüft^eibt 
imb ^annebad^ tamrben ©affenl^ctmifti^, Sltebtr*« unb Ober*I)firteifc» 
Ba<!^r 9{obber, @)d^eIbom, Jhrmnntentl^al nnb SBnft^l^ef SBctnl^eitttif^« 
Äugerl^alb ber ^crrfd^aft fielen nc6} Siteber* nnb Obetl^etfenbad^^ 
Raffet, Stonratl^, ffia^et, Sang^ärbt, ^crreöBa^ nnb SammeWl^oben 
ben Saffenl^ctntem, ftöntgöfelb; Salborf nnb ©cbenBad^ ben Sem* 
l^eimern jn* ÜDie ÜDörfer Ober* nnb 5iteberitffen nnb ^ain tonrbeii 
bur^ eine abgefteiitte Stntc in gtoei $)alften getl^etlt ; bie nUrbliii^e 
^alfte fammt ber l^alben SBurg nal^m ber bon Soml^etni; bie füb» 
ü^e ^Slfte fammt bcm anbem JE^eile ber SSurg ber bon ©äffen« 
^eim* ©a« gange ®ebtet ^lef uvlt ffti^t ^ne^ff je^t ba« S^\\tntt 
Sünb^en« 

An bem B%^^ Sanbd^en l^atten anäf bie »nrggrafen bon 
Kl^eined einen 9(nt^et(. W^^f ®^<<f ^^^ Jta^en^^ttenbogen, h^ 
lehnte im Saläre" 1447 9o^onn, im Salute 1460 ©ietl^ri^ t>m 
«^fncrf mit einem n^d be« 8onbe« DlbrS« in ber «rt, »if ble^ 
juerfl im 3a|re 1381 gefd^el^en* «n bem ©d^Ioffe nnb beffen Um* 
8*nng, „att ferne man mit einem nenen gefd^miebeten €ie(]^e («Pflng* 
erfen) ou^toenbig ber SWanem »erfen fann", l^atten Mefetten aber 
leinen Slntl^eU. 9lc<^ im dal^re 1501 gefd^iel^t biefe« %it]^^ gete>^ 
gentRd^ einer di^eined'fd^en Sil^eitnng <Srn>S]^nnng, fySter^tn n^t 
mel^r« 3)ie bon SR^etnetf l^otten benfelben tool^ nhmtttetbar bon hu 
nm bon &if erl^ten, fo tote bie trafen bon ftat^en^^Sttenbogetr 
\fvtt(fy iffxt SBegiel^nngen in ben trafen bon fliieb an biefen Xl^eit 
Olbrjld'9 gelommen fein mod^en ^)* 

©ie ganje ^errft^aft ioar ein nnmittettore« «eli|«geblet, bon 
Mäftm aber ben fBe^t^em koeber Stimme, nod^ S(nt^ett boron anf 
bcm »eit^«tage jnftonb^). @le »nrben brt^er aaif nie anf bie 
%ei(j^9tage befd^eben, l&ol^I aber anf bie Sötnifd^en Sonbtage, fo toxt 



«) ««gl. be« öcrf. ,,% «urg Ä^elnec!", p. 45. 
*) 6tmon'« ^Tnnalert ber innem Verwaltung ber SSnbet auf bem Ilnfcn 
nfer be« «l^ein6, I, p. 12JI. 

Digitized by VjOOQIC 



— 134 — 

fbt bctott aill^, itoie eefftgt, ef{| itiib ^iSumt cmf Vit iAeriH^eMfd^en 
JBattl ^m. ^: (ft mt« ilU(il geltntgen/ jn emittrfii, loie itfft) ido<« 
bur^ biefe befd^r&ifte SReid^^unmittetl^Tteft etbmfit tmtAe; bo| bie» 
fefbe vM htm ren!(^0titmfitte(6aten ^fftttmt, tod^e^oM^faSS bett 
SBdf^obtn* tüii Saffntl^hii gelitte, int ^til\((aMtvi!^txtiit ftamb, famt 
9tOit inbeg bemwtl^it. S)at bofNpeltt ee^»«t)etpKntt ju Jttttt ttttb 
Sieb ift eBettfdS^ itmtdtMtDccSi; bo^tlbe bejog ftd^ xAtt, tok 
»ir oBen gtfej^cn, auf lyerf^icbeitc iljetfe ber »otg^ ' 

ÜDic ctgctttfi(]^c ©urg jerflel in jtociJl^ettc; bic Oberburg iDurbe 
^eiDSl^nlid^ bie ^eter^Burg, tt)ater]^m an6t ba6 Or^Beder ^avL9 ge^ 
naunt; bic anbcrc ©älftc l^tcß bie ^ciurld^öBurg : SBeneunungen, 
tocld^c bon ©liebem ber gamilte gid^ l^errül^rtcu. ^nmi unb 
uferte BlieBen fiel« gemeiufd^aftnd^. !l)ie SBurg l^atte eiuen 3tnf(!^Iag 
bon 1 SKann ju SRcg unb 1 SKann ju gu| ober t)on 16 ©ulben; 
naä) ber Sluffteöung ton 1774 io^tte fie 21 JRt^Ir. 79 ftr. jum 
Äammergerid^t 

3m DctüBer \>t» Saffxt^ 1632 nannten bie Sieben unter 
SBonbtffin bic IBurg, fle tourbc «^nen aBet im foTheubcti Saläre boti 
\panl\iftn m^ K(nif(ien Ztuf^n unter bem S^fel^Ie U» <Bta^ 
«nift bon3f«iBur9«®rettgatt ipiebcr entriffen ober, iDie e6 im Thea- 
tamm enropeum tom. HI, p. 5 l^elgt, mit SctÄb etuBefornmen. 3ttbe| 
bcm allgemeinen ©dH^att ber Sutgen foHte ütiäf CibtM tti^t 
entgelten. !&er fteOtier CntgelBert fteiffenl^eim Beriii^et, baf ben 3. 
SKfti 1689 siDifd^en 10 unb 11 U^ »ormittagd bod f)an«O0Brüif 
hvätit Ue frottj&^d^n fD^bBrotnet aM Orbte be9 ©etieral« %ai:^ 
qds0 be &wibi» unangefd^ aSer SorBitte in %f4^ gefogt Mtben 
fei. (Sis ainfBmt fanb aBer tDiebet um ®tait imb nomenttiH^ m»A 
btt« yattffiartige ®eBanbe, beffen Dir im Singonee eruKÜ^en, ^e 
Sterbe ber Sterg. Wi ber £)ccii|»itton ber Scmbe bi»^ bie 
f^rangofen teorb bie iBurg gleid^fam i^rem ©d^ole öBerlaffen tunb 
bi«« f&l^e fle nnou^dtfam bem Verfalle gm dum iRotlonat 
^igent^e gefii^agen, u>arb @raf dei^amt 9Karia WuboI^l^Jßat« 
pet bmt 9»affenl^eim im ^Übm ))on Sunebifie 1801 fOr bm ^ßn^ 
(uft k>on ^i^rmont unb f eine« . %ttl^e{(« an OIBrfid u^egen bev 
9iz(Sftt bed Ie|tem aU unmittelbaren S^eid^geBietd mit ber SIBtei 
^eggBaii^ entfd^bigt. 5Diefe »urbe gu einer ®raff(i^aft unter to&t* 
temBergifc^er ^ol^eit erl^oBen; fic ift Vio Ouabrat^SWellen groß, 
IfcdU 620 (giutool^ner unb 12,000 ©ulben (giulfinfte, ÜDle »pnu 
l^eim'f(]^e Sinie erl^ielt leine entf(]^5blgtt«g. — 

Digitized by VjOOQIC 



,* 



r^ 136 -. 

(lain U8b (Sintm9^0x\ itt $^fer unb Aorn, in .9Bem ju ®&nnerdi< 

üge SJtpenl)« SBeib|aBtme( ju 'X)ixtm^, (^l^i, Stobber mtb SBei^r« 

berf^^otmefoid^, $Iaibt^ SQSdffmod^ (ber inbef 1763 nid^t mel^r ootl^an» 
km) ttob @id^4 Seinrentea p Sinait^ett^ 3eItUigeit unb 9ta(^tig.> 
®e(b}mfeo, $)ü]^tia (gaftnad^töl^fi^aeir), ©anfe, fOd, @ier lu f. U).. 
!Dann ^bev @4^ bott benen ebenen Seutl^n, aQe^ laut unb mfyiü, 
beten 9iegiftem'^ !2Die S3ekO0]^net n^aren tiomli^ toenbifd^e Seibetgene : 
n4 iit f))&tern @innai^me^9iegiftern ftnbin fiid^ ^Ertrage aud bem 
Maufen bon bin: Seibeigenfd^aft , tDie benn möf bei 93erl^eiriat]^un« 
gen in avbect ®enteinben geloiffe $rocente bem 93erm&gen abgege^ 
ien toerben mugten %c. 9i\xäf bie Suben mugten eine eigene ©teuer 
{o^Ien; SInfang« ber 1780er dal^re \&axm aber auf gräflid^er @eite 
m Sieberjiffe» nur 2 anbenfamißen ts>otfn^a^U üDcr Grtrag ber 
Sinna^me x&ur^ 17g& ber gräflid^en Sinie a(fo oufgeftellt: 
ftt äinfm unb <$^e(brenteii • .... 101 »t^Ir. 68 WA. 
^ !&ten{i|gelber bon ben Untertl^anm nnb 

Subenfdjal ••♦*,.•.. 200 „ 28 ,, 
dnbeniegrjlbnii nnb Sl^umutl^e . . . . 16 „ 46 ^^ - 
Xn %Se,< aSo^l^inmet unb 3el^ntliimmer 40 ,, — n.« 

fetagung ber fieibeigenWiift 8 „ — ^ ^ 

2(}|« berle]^nten S&tef^n ..*..« 36 ,, 64 ,, . 

,/ berlouftem SBiel^ ♦ 25 ^, — rt 

„ «cci«, Surrten :c. ..... • 18 „ 79 „ 

6i«i»g9g«& nnb ©trafen ♦•..♦♦ 3 ,, 34 ,, 

1717 m^t. 29 Sltt* 
^iefi'dnffleäung tft inbe^ feinem^g« tioQftänbig, ba a^ ». bet 
i^^^^alfm au0 ben fSfrfi^tett barin ni^t etlDffi|nt tDirb; eine 
H^e i|t i^onHOMK^eim'fii^er @eite (Ate nM^t einmal borsulege». 



Kabnm fnne$ imftnUmn Bmkct« ^ktn. — 1318, 

IJmyersis pr^sens scriptum visuris et audituris. Nos, 
Johannes dominus de bruinshom, hertwinus de Wimiingen, I 

^elmus scholasticus mouasteriensis^ Couradus de Schonecke^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 136 — 

Gerardus de Landificrone , Johannes Boxart, nuHtes et Jch 
haimes, Burchgravius-de Snecke. notum facimus quod super 
discordia seu controversia que dudum verlebatur inter domi- 
num Paulum de Eich, xnilitem ex una parte et pueros domini 
Petri de Eich, oUm fratris sui et domine Biane, uxoris ipsius 
Petri ex altera, diffinitores seu amicabiles compositores diete 
controversie hincinde elati ad sedandam dictam controversiam 
concorditer et imo ore pronunciamus quod renuntiatis Omni- 
bus querelis dampnis discordiis debitis seu bonis dotalitiis ac 
Omnibus rancoribus hincinde in presentem diem subortis pre- 
fatTis dominus Paulus habebit rubram domum in Olbruck, 
pro parte dictos pueros contingente. Et pro illa domo solus 
habebit prefatus dominus Paulus aliam domum in dicto Castro, 
que est foedalis ipsius et domini Georgii militis ipsis pueris 
liberam procurabit sive iure foedali possidendam, eo adjecto, 
quod turris ipsius oastri et porta emnt communes tam pue- 
ris, quam domino Paulo supradictis. Praeterea iidem pueri 
ipsorumque heredes in posterum plenam et liberam faculta«- 
tem intrandi habebunt capellam sitam in dicta domo rubra 
domini Pauli predicti ad audiendum di^ina ibidem et oratio- 
nes Deo reddendas horis debitis et consuetis* Item dictus 
dominus Paulus habebit domum novam ante noviun Castrum 
oum attinentiis suis qm Burohlin ibidem nuncupantur. Et 
dictus Paulus rogabit dominum noetrum Baldewinum arehi- 
episcöpum Treuirensem, quod ipse prefatis pueris conoedet 
domum in dicto novo Castro, que olim fuit domini Pauli de 
Eich senioris possidendam. Item bona data dicto Paulo et 
Petro, oKm pater dictorum puerorum a domino Paulo, eorum 
patre^ simnl in unum reponentur, ut equaüter inter ipsos 
Faulum et ejus bereden ac pueros dilridentur. Item pronun- 
oiaimis, quod pmüia aüa bona sive st&t in oaatro, villis, ho-^ 
minibus ubicunque locorum sitis sive sint feodalia sive allo- 
dialia. Et que ipris in Bettingen seu alio modo quocunque 
possent pervenire ex obitu quorumcunque eorum coheredum 
inter ipsum Paulum et ejus heredes ac prefatois pueroe equali 
portione fli^destur. Item «^inms, quod pxefati paed statim 
bona aUodialia qualiacunque ad ipsos devoluta sine solutione 
debitorum subintromittent et habebunt Ipse tamen dominus 
Paulus bonorum dictorum puerorum feodtJiuin erit munbur- 
AUS per quinque annos continuos, quibus finitis dicta bona 

Digitized by VjOOQ IC f 



— 137 — 

feodalia Iibera ab onmi debitorum onere ei absoluta ad pre^ 
fatos pueros eine contradictione quaKbet reuertentur. Et nos 
Paulus predicitus pro nobiB et noÄtris heredibüs, nos ver6 
Conrädus de Schonecke predictus et Enunehricus, prepösitus, 
feater ipsius pro dictis pueris infra ieuinos discretionis ipsis 
existentibtts prefafam ordinationem, compositionem et proriün- 
datiönem ratam et gratam habentes promittimus ipsam dolo 
et fraude penitus exclusis inviolabUiter observare. Et ad ob- 
servationem omnium premissorum presentibus literis dictorum 
dominorum BigilKs roburatis nos hinc obligamur, ipt nös 
dominl predicti öi^lla nostra presentibus apposuimus in testi^ 
monium premissorum. Actum et datum anno dominl 
MCCCXVm dominica die post festum beatorum petri et 
pauli apostolorum. 

fßwtflftkbm «0111 Saite 134S* 

Ott ®i>bi9 nanten Kmett. SSir pamH% tan di^, }^tmH^ et^n 
Dftä jti eiffe^ SKttere, ^AwAäf , ht% »aift ftrober t>an (Siffc t)nnb 
iotfv Soric »att ©d^, c^n {Rfttcr, ^ctct, 9J{d^art bnnb ISMcbettc^ gc* 
feflber, &cm bcß tjotgetiannt Morien, ^erni gu Dlbrude, botn Ittnt 
aüm Suben Dtrnb tAmntn Dttf in btfetn genia>Srttgen bteue, battp^t 
mit nitfeftie gubin toiden tmb ot^ermi^ t>nfe genannte fnage bnnb 
»runt ^nbxtöftiät »erben f^n , filfo ban unfeme $nfc gn Dlbmtfc 
e^ner redeten 93ttr(i^f rieben, be fall gal^n alfo tt)it alg ber fiotiz ifi 
bimb eignen loe^ bigenun ^i)e Big 3n b^e brenne fefM^nn Do^g nnt, 
önnb b^c brendc. barmlt biefem S3ttr<l^ebett gefcuen \d\)t m\)t gn* 
ben ttvODm »nnb m^t tcd^ter fid^et^^be e»eß<i^e ftebe gu l^atbene 
a^ne orgelift, alfo bot nnfer !e^n an ben anbeten, neify an f^nleiff, 
nod^ Ott f^ gott gtifen en fall Dnnb ll^an bat gefn^oten gu ben ^iU 
gen fo tDU<l^ tonfer bat btet(i^e, ber fatt f^n mei^netbid^, tteukofef 
»mib ttzteif^ tto^tSft tnitb l^ait f^ne geme^e ntaigl^e verlorn. 9^ 
mtd^ bat fad^e, off binnen biefem bttt<l^frieben getaner unfe Ined^ 
Iteigen toittbin, be| en füllen lo^ m^ neit one nemen, fi>et batin^ 
beg %n etfte ane neme, toenn bet betl^afft f^e bnnb )Da man ben 
b^bet , bet fall bu^en beme bard(fftieben f^n > atfo lange itf^ 1j\ft 
bat berlbeffete, äffe ^loeine tmfe gemeine ma^ge, b^e lo^r batju ne« 
men fuRn, t^bent bat Dng )>nnb beme m^ffebait toaQ gebeffert f^. 
3Re ^ ^t ge))uttoott , ob Dnfet le^n enid^en geioangen l^&tte , bet 
Vme enttotffen Dffet e)^ne§ $ul^g ^n bei) anbern, bet faO beme an^ 
beritt f^nen gekoongenen to^et getoen funbet ioiberff>tai(l^e bnnb un^ 

Digitized by VjOOQ IC 



— IßS - 

fev le^tur enfoff idam mm wäf tAnmA iotl^fl^n tttitar be» otM 
iet«t. 9^ abf¥ b«t fo^t^ bot ^nfer ge^tt (i^nen fruttt inl^be» «d^ 
t^ faQ bat flutte lanbesen ^u^enoffen f(^e , fo bat B4<^^t H> ^ 
fatt k}nfev ge^tt f^en ^\fmt bomibber intimen, alfo lange, a» bec 
jhiefl]^ toert« äße. ^ i;t geimnoortr bot ko^r b^e S^urd^ tio<^ »^ 
Bif^nRen bem $ut#rUbeti t)§ an le^ne tft&mU l^at Imi; ttod^ tt)e«^. 
ben xn fuUtt btmb b^e }timte huts^, h\ft i^unt ba begriff m ^nt^ 
fiitot jeli^er l^pe fl^n^ olfo bat ifx ge^n bouett benonbem hnl^m 
fall. Umb bat bit etoelt^ ftebe D^nb bafte.f^, fo.l^am tol^i: bief^ 
irieff m^t unfen 3nge{!egeltn Befiegelt btmb ^ava bPtt gebeben t^nfe 
gemeine mal^e, b^e bit geret J^oint^ tnfyt itamen ^eritt ®etarbe)>oit 
Sonbi&rone, l^eritt $eter bau (Si^^ f)&cxn 3acob ^(e^, l^ertn d^l^on 
f&at^tyitf ffvAn £)iebri4 ban kol^efenoime, tiitttt,Mfvm ben foi9< 
jen t)ttnb ^etcr ffluftl^art öon anbertiad^e, bat f^ 3re ^ngepcgelc an 
biefen Srleff gel^angen l^atit ju merre ftebid^l^eit« SSnnb toir ©eroit, 
^eter, Sacob dol^ott, S)iebiiti#^ ttttte», l^^ntAr tnnb $eter Dutge«» 
«oitnt evieiwen bii^^ bog aOe biefe buvgettaitte £)itiif t^v f^ 
inrnb obetmit tn§ gebain ^nb gefd^eiti f^t, Utinb l^oiit be§ u^ 
lebe bev wx&tmat l^rin ban Oi(bi:ttde )ynfe dngeftege(e m bi^eor 
l^deff gel^ane^«/ be gegebnen \f^ bae man jatte bos ®obi§ ($e|»fie 
bitflnt brii^nntert bi^ funff bnb ineKfet(| dore, beg m^nbag^ na @ente 
aenieJ>6 bage^ 

. 0üftutts eines @tt)iettbmni« für einen ®i|(ofgei#Iiil|eti 
3tt ßttrörf. 1382. 

3n (StoUd namen Slmen* 34 ^eter mt Si^e^ 9iittei: l^er ^m 
S)i(btu^e ti^^lne fon n>a9 l^emt ®omxm t>m Gic^e, bem got genobe 
bunb ^ipmfljatt müm eU% ^Ktudfrokoe bmtt fi^mtt aUen Suben bnb 
betenne» in biefem UU^t, bot v^x umb go^$ tDü^Uenn bnb Ittter& 
' ^en bnfer ^lin f)eill^ ^t bnfir btife ^wfoxt^, ben gott oUe^ ge« 
noebe /bnnb bnfenntiäoiKenbeti e»ten l^qiit gegeben ^nnb bekoeil genea 
»nirt^ beu»eJ!^ffen yt bnfer (Sojf^eQenn in bnfer-^uvge ^n Oilbrude ge# 
bgene Mdi^. bnnb ^mmenni» etjuen $riefter,. fo koer bl^efetbe ^op* 
f^eUe Don bnjfen n)egen.beft|e^ alfo ful(^e gu^^ gulbe 9iennt]^e bmib 
QÜ^nffe« atö l^ernad^ gef^ieben ftett. Qn bem eitftenn l^ain to\fx ge« 
geben bnnb bekoe^fen biet malber fom gelbintj iairlid^e« gniben bnnb 
el^n fmel^n bon ebme®ntben bff bl^e moele t>an Si^ffen i^n ber n>^r^ 
ba^ gelegen« dtem e^Iffte l^Iue morl ))emUinge t>an SC^etaxfi ^fd^e 
}tt ®a(enberg» 3km bt^e SBl^ngatte bff SSed^tlin, bipe ©^oelcr ju man« 
(ene (aKannU^n) bon bng l^oit, b^ond^na^ pftat bpbejo berfeluer (&i|m 

Digitized by VjOOQIC 



^ 18^ . — 

}fttitm ffoettn fuftent Stern tet gttt ju framfen j>a(ff, fo toie bat 
gelegen ift. Qttm bentt 9>tfn^ttt, ben matt neini^t ben^und^er« 3tem 
bi^e Sßtefe iomn bem tOuff^ufe )tt gnadet. 9tem a« fuld^ gut bnnb 
ente, fo tx>tft bot gelegetr {% bat deedett bon kDoÜefd^eit befod rxüft 
^m nt^nd borbet« ^erttt (Borie ttntiift. SSibnamen bets tol^ngorbe 
an bem Sxntnpiifm, be« tnan nennet benn :Mf^* ^<tn ei^t mat<> 
bet ebene gelbin^ bff bem gube jo teoltefii^eit gelegemt bnnb bort ai9 
fttld^enS^nfi t>nnb gii(bea93ee<Ieabon9Bo(tefd^eitDurg« i^nber ^ert« 
fc^aff berieten bau OilBttttfc beW^ toa«. atemjtoene morgen »ufd^ an 
%oi(^n[j (SBud^l^oIj). 3tem el;n beirteQ tt)ingart jn 93ru(e gelegen bf[ 
bem tDege 6^ ber ®m!itfdtn. 9tem e^ne l^atue a^me to^ gniben, nd^ 
jtt SBruIe ttüi^ if€^ 3tem ben Keinen garben an bem n>ege iff 
$ertt ^.eimrk^d gartenn. dtem b^e plcOit tntgene ber S)renden, fo 
iD^e b^e gelegen ^9. aUe bl^efe bnrft gulbe, (Si^nfe btA) gnt ber 
t)ttrg« unfer ea))))eOen, fo to^e b^e bargu gegebemt bnb Beioe^ft ^^ 
ift gefd^e^t in\ft iotftkn bnb nH>(gel^emIentffe m^nre (S^beme ^tebe» 
rk!^ bttb )>]^It^d gebrubere, $eren }tt (S^onede, 9Rarte0n unb ^ 
fean dre eetid^er $>ait9fraun>en, n^ m^nre iDoid^ter bnnb SJeCter, 
^en Soffoxt ^antar^ |bn bon ^ts>\fitt bmtb treten, ft^ner ^an^ 
framoett, mx^t m^nre 'S>t>6)tn, 3)^ drenn tüi^fien bar^n gegeben 
l^nt tmnb gebain e^rfffid^enn bnnb Meltd^ b^e burft. gnt^ gutbe 
bmtb (Sl^nfi n^t }U l^^nberen, nod^ }u ^rren in ferner )o^^|. ^Sgvab 
gdounen mir ^n guben ttvnota bnr nn§ bnnb bnfe emen , e^nen 
^efter an ber burft« ^n n^t jn ^rten nod^ nif jn l^^beren ober 
fo mer b^e \^erf^ff gu Oitbrude befi^et, dme jn l^tffen bnnb p 
taeben, Btb atte bem baf \o\fc bermoegen, f^ne gntbe ifn jn getoimte. 
3n btfnnbe bmtb genüge ganzer ftebid^eK l^ain 3<if $eter t>an (R<lfe, 
9titter bnrg. me^n OngefiegeQ mir m\}6f bnnb l^rmegarb, m^ne ^an^^ 
framoen an b^efen iBrieiff ge^ofttgoi, bnnb to^x f^^berid^ k>nnb ^l^t^ 
rt)>9 gebrnbere^ ^eren gn ^d^onede bnnb Sßeßer ban Strto^Ire bnrg. 
geen, bat bit UMi^ ift bnnb l^atn beg gn genüge bnfe Sngeflegia an 
Uft\tn ©rieff nd^ gel^angen, |n erfemwn b^e toairlelt (Datmn anno 
3)omintMCOCLXXXn i^ crastmottmitmdAtiomsbeate Marie. 



Digitized by 



Google 



140 — 



•* a • g 



«: 



«^ 'itt 




92 

I 

or 

3 

e 

o 

I 






;3 









f^ J* .^ ig 



if 






? So 

a Sa» 



'cS 



0»i 

CT« 









Digitized by 



f 



1^ ^. CD 
00 » »Ä 



f 



ooQie 



S^ 



Ilad)ri(^ten ühtr Älaflfr tr« pxmmflvcAtnftv 
^x^tnUf kfbntrerd im Klinniantre untr in 

S)eT Drben ber $t&moitfhratetifet tosarbe boii SlotBert^ bem^j« 
Xanten im do^te 1082 geborenen ^l^ne M ®rafen bon ®nine)} 
msb ber^ebtDtg bon Soil^ringen, gegtfinbet* ^er A5Inif d|e Srjbif^of 
giiebri^ I. (bon StMOfm, SÄorlgrof bon Orianl, 10»9— 1131) 
na^m fld^ bed ebdn dfingßng« an« äln ben |>of fiaifer ^einrici^'d V. 
^f^ 300 ^^ Ü^otBert bod^ bor, fid^ bem geiftUd^en @tanbe }tt 
loibmen^ nnb ber (Srjbifd^of berßel^ i^nt ein Sanonteot gn Xontet^ 
per ein fold^ed jn S9In. iDaronf lonrbe 9lorBert aimofenier nnb 
Cioffot^Iott be^ Aaiferd ^einrid^ V. SMb )og ftd^ aipc 9lorbert biptt 
bon ^ofe }nrfid, ße§ fid^ ,111^ a^m $riefter toeil^n unb erfd^ 
im Säfy^t 1119 ate ein $äger, barfnp nnb in ©d^affeden geHeibet, 
onf einer Serfannninng -)n &ilti. ©eine ^frfinben legte er nieber, 
Mfottfte feine @flter, gcA ben (grI59 ben Hmien nnb begab fi^ 
mif ®t ®miUe»^3bimdtPßt»^ loo M eben $a))ft®elafitt^n. (Inri 
m feinem am 29. donnar 1119 an &u%ntt erfolgen j£obe) anfielt« 
im ttboi nnb-erl^ielt er bon bem $a))^e bie (Srknbnif, a(9 Sut» 
))rebifter mnl^ersiel^en; jn bürfm« .$a))ft Sali;^ HL beptigte bie^ 
onf bem Concil jn ^eim9, im Dctober 1119. 

Sartl^oIomSiM bon §oigni^, .93ifd^Df tym Saön, n>eld|er Storbert 
lieigeiDontten, betoog ben Slbt bon @t. Sincent, bem SRorbert bie 
ffittbnig bon ^xivxonixi (Fraemonatrittum) im Salbe bon SSol), 
im (gebiete bon (ümc^f 3 ©tnnben bon Sadn entfernt, jn äberfoffen* 
C)ier Baute nun 9iorBert, im Saläre 1120, ein ftlofter unb füft^ 
ben ?Prämonftratenfer^Drben, toctd^er 1126 bon ^a|)ft ©onortu« n. 
finettonnt nnb genel^migt u>urbe» 

5Die Kegeln biefe« SDrbcn« entnal^m Slorbert t^eiW ben SBor«» 
I4#en be^ 1^« SBenebict oon 9lurfa, tl^eil^ benen bed 1^. Slugnftinud 
Mi \äflo^ [x^ meistern Sinrid^tungen.ber ßiftercienfer an. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 142 — 

SBalb tetfoeitete ftd^ bet 9^ttf t>ett bem frmtmtett tittb fitengen 
Seben 92orbert'« unb feiner Win6)t in ^onfreii^, in ben Stiebet:« 
(onben nnb £)entfd|Ianb« @d^on im dolore 1122 berief ®raf ®ctu 
frieb ü. ton Sa|>:|)enberg, ber fid^ erft Vkilxäf mit 3utta, bet Xod^^ 
ter bed ®rafen griebrid^ L i^n Sbndberg, DermSl^tt l^atte, Norbert 
jn fid^. S>ie (Srmal^nangen tt» frommen äKanned tDaren fo ein«« 
bringlid^, ba^ fid^ nid^t nur ©ottfrieb unb 3utta, fonbem and^ be^ 
Qrftein iOruber, Qtio, entfd^Ii^ff^, ber föett jn entfugen uib kfe 
Surg Sa)3^enber8 in ein Slofter umjunxuibeln. S)amit iDor aber 
leinc0toege^ ®röf fSfriebrid^ jufrieben* Bcfl dngrimin jeg er nad^ 
<Sa)):|)enberg, nal^m 9icrbert mtb beffen ®efä^rten gefangen nnb ber« 
langte bie Sbtf^ebnng be^ ft(ofterd« @raf ®ottfrieb l^atte aber fd^on 
bte aSeftittighiig friner Stiftung ))ott bem Äaifer erlangt^ ®raf 
gfriebrid^ mugtr bal^er r^ett feinem SSerlongen abftc;^o« Sng^en 
rU^te er fid^ aber m Sßorbert, ffil^e benfefben gefangen mit fkl^ 
fort nnb f^errte il^n in einen ftnftem SeSer ber Sänrg SßetMttbaEB 
(tn ber IHme), toeld^e beǤalb nod^ tonge ^tit bamad^ ba0 9iet* 
htMUät genannt ipnrbe 0^ ^ft aU ®raf griArid^ 1124 ffaitb, 
erlangte Storbert feine ^ei^eit toieber mtb beeilte ftd^^ fein begon# 
mied Vktt fortjnfe^n. SRod^ int Saläre 1124 fanbte er Wiinä)t 
i«ij^ fbimtxpm iut Stiftung eine« ftiofterS (®t Wäfaü) nnb tt» 
gab fid^ Ut» HOft baranf felbft ht^cOfia. 

9m dal^re 1125 n>ar 9liibiger t)on SSeOl^enn, Cr^bifd^f twn 
^SRogbebnrg, geftorben, unb nod^ Mrgebttd^em SBiberfkeben fal^ ftd^ 
tterbert genSt^igt, Slfibiger'd Kod^olger jn toerben« Slnd^ nwjj^fflbEig« 
Mtorg fofgten C^m IKbnd^e feinM Orbtn«; bie S)omftifter jn äRog«* 
bebwrg; S3rmibenbnYg, |)aoe{berg, 0(mA|, Sta^eburg msbSliga md^ 
WM bie 9{eg«(n beffelben an, berfie^en foU^e iebed^ später toxAas. 
Stt dfirflenber» bei leonten ^i^te ütorbert felbft ein Atofter giftet, 
nnb fd^neU Dermel^rte fid^ bie 2^ ^^ 1ßr&monftratenfer«^ft(bfter in 
«ft(en ®egenben a>entfd^(anb0« @0 entftanben bie IHifter ®oUe^ 
jgnabe bei Salbe m ber Saofe im äJJagbeburgifd^n^ SS^inb^berg bei 
Wegenfbnrg, ttr^betg in @M^ben« Sefonberd ja^reid^ »aven (Aer 
Me Atbfter tM fY&monflratenfer^Orbettd in ben 9t^ein(anben mb in 

Go I0nrben bie JHbfier amftein, SUtenberg (bei Sßetlar), &ox* 
^oti, Sonrabdborf, SDcrIar (bei Sße^Iar), S>unne»a(b^ (Enge{)>ferte» 



©ciberj, bipromat gamifiengef(f)ic^tc bet alten Orafen Don SBcjlfarcn ju 
SEitti unb WcmiUiQ, 6. 95. 



Digitized by 



Google 



— 143 — 

(bei »allcttBttrg)/ ^m6om, ^eiti^tcrg, aiBcnffabt (06etv iri* Unttr* 
3I6enftabt Bei grteWBctg tu ber ffietteroit), ftned^tfteben, gortgtoaben^ 
SWartent^al asxt (JJotraerÄergC; S»arien|lcrn ja Sfftg (bei Wttiniaäf), 
Wcximxot^, ÜXeer, Slieberel^e, Olingl^aufen^ SReid^enftein^- 9totnmev^ 
borf, »mnbctf, ®d^eH ©tetefclb, Si^rtm bei ®ic<5, ^xteix, SKebttig* 
l^oufeii, aSenau, 3«Ö (Ober* unb Utiter:«3^0 ^^l SBürjburg) bcn bem 
^romonftratenfcr^Orben geftiftet ober f<^lof[en ^ify bemfelben an* 

®ii^on 80 Saläre möf ber ©tiflung be« Orben« jal^Itc berfelbc 
24 Sattbfe^aft^meifter (^obteitölen), 1000 «ebte, 300 ^r&pfte uiA 
500 5RonnenH8per. 9to<^ Dör bem 1134 erfolgten 2obe SBorberf« 
foöen 10,000 ß^orfrauen eingclfetbet toorben fein. IRorbert ftarb cm 
11» Sunt 1134 jtt SBogbeburg nnb tourbe in ber ©omürd^e bafefbfi 
beigefefct 9fm Saläre 1582 »urbe er bon bem ^a^)fte ©regor XDI- 
^eilig gef))rot^en« t)a SRogbeburg bie 9{eformatton angenommen 
ff^U, fo benii|te Sa^^ar bou Dneftenberg^ Vit bed Ißrämonftraten» 
fer«S(ofter6 @tra]^ob bei ^rag^ S3ifttatDr be^ Drbend in 85^men 
«nb Saifern(!^er ©el^eimer JRat)^, bie Oelegenl^eit, lieg im Solare 1626 
ben Xixtftx M \). 92orbtrt on^ bem T)tmt in SH^bebnrg nel^men 
unb fcld^m n(Hi^@tra^oo führen/ too fi(j^berfe{be ni»i^ jßiit l^efinblt^ 
Sbn 30. a)ml 1627 erfi&rte ber Sarbinat mh <|r)]Kf^f nm ^cogi 
®raf (Emft bon ^arraci^, ben 1^. iRorbert itm* ^äimiipüxen tf^ 

3tt &eb|etten ätorberfd (ebten no^ äK&n^e unb Menum to 
einem ftloftev^ nnr bnr^ eine 3Kftuer bon einanber getrennt, (in 
@imu(tantl5ftem) gufammen* 9[uf 9SeranIaffung bed W^ ^»gc 
&nrbe, fd^on im dal^re 1147, bon bem prben0ca))M befd^offm, 
ba| bie ^Sonnen in änbem Käufern nnter^bra^t wb auf ftpf^ten 
bet^igen 1tRtnd|9tt&(ter nnterl^aCten loerbe» foQten^ in meldten fie 
H«^et getoefcm SRan flnbet aber bod^ nod^, ft)ater ^lin^^ unb 
92onnenI(ö{ler, toenn aud^ nid^t in einem ©ebäube^ bod^ nal^e bei ein« 
onbcr, )aAt j, Sd. gu Slbcnftobt unb ^iü. 
*- SRel^rere Stifter bed Orbend kporen }tt einan greife (Circaria 
genannt) betentigt @o beftonb bie Circaria Weatphaliae oud ben 
abtcien @teinfelb, ftned|tfteben, 4>^mborn, {Rommer^borf, Slrnftci», 
SBebtngl^ttfen unb <Sa^n, ben 5Mßro}>fieien <5a<)penberg, SSarCar^ 
Slar^olg , ©d^eibt unb 9teid^enftetn, ben ^rioraten gu S^teberel^e, 
üDümoalb (atö CoUegium St. Korberti inSölu) unb gu ßa^jeüe an 
ber 8ii>j>e* gerner gehörten gur Circaria Westphaliae bie iRonnen* 
Uofter f)eindberg, Olingl^aufen, ®t. ©erlod^, 9iumbedt^ Sangmaben, 

Digitized byCjOOQlC 



— 144 — 

SReer^ gfiffentd^r ^^enai^ SttenBerg, <StigeI^orte, aRorientotl^, ®t» 
Satl^rina in !Oortmimb, Sfleti, 3R(irtenftern unb ®ar|eti. 

3ur Circaria Iveldiae ge^Sttctt ble aKSnd^öHSper D6cr^l6ciu 
ftabt unb Ober^^SeO unb bic SWonnenKBfter 5»teber*3Ibcuftabt unb 
Sßieber-3ea* 

Die Circaria Wadegobiae beftanb aOein oM bcr ä6tci ffiab^» 
gaffen. 

dn ben genannten bret Reifen berfol^ getoB^nlid^ ber S(5t bon 
©telnfelb bleStcUe elne6 ®eneratg5ifitatoT6 unb bifitirte bieftlBften 
UeBer biefe 93ifitattonett entl^fift ba« Wcäfir> be« ftlofterd ©teinfelb 
intereffonte SJottjen» (Einige SSruil^ftfide l^abe idf ©elegenl^eit gel^abt 
ein}ufe^en unb iSftxU fold^e na^tel^enb mit, n>eU fie mond^e !(nfft& 
mng fiber ben 3uft<uib ber ftIBfier unb fiber bie ^^tber^älttiiff e ge» 
bcn, ©ie Beginnen mit bem Slnfangc be« 17. Sa^rl^unbert«* 

ÜDer beffem Ueberfid^t n>egen kffe id^ bie T^otijen in oXp^abi^ 
tx\äftt Orbnung folgen* 

I. Amfltin. 

Xrnftein (tegt cBerl^Ib (Soblena an ber Sal^n. & toax mit 21 
Steligiofen befej}t, bon loeld^n einige ber t(dfter(id^en SDiecifdin eb^ 
{agen, bie anbern bie Sfeelforge in t)erf(i^iebenett Pfarreien „in ber 
9t&^e ber fteter"' beforgten. S)ie ©teQe be« ^ior tDurbe bon 
@teinfelb befe^t. S)en bebten bon ©teinfelb unb (Scüfu lag bie ^u 
fitation ob« a3ei bem $robbisiat4Sa))iteI, mldft^ am 19.@et>tember 
1721 gel^alten tourbe, t»cx berUbt b^narnfkein, Soanned Sd^menif, 
ankoefenb. 1) 

1) Utnflein liegt am linfen Ufet ber ^l)n, Obetnbotf gegenüber, 
im ^er^ogt^um 9laffau. unb loirb jet^t ald Gttafonftalt (domiis deme- 
rit(Nrum} für bie ©ei^i^en be« Sidt^um« !StmbuiQ benu^t. SHe 6ttf- 
tec bed ooonaltgen $cämonfhatenfec^jHoßecd macen ©cof Submig oott 
tlmßetn unb beffen ®emapn, @uba oon Somenebucg. _6te gaben im 
3a]^te 1139 gum ßeile i^cec Seelen i^c Slammfci^lof ju einem Stlofttt 
l^et unb ließen aud bem ^io\ttt @ottedgnabe (Gratia Dei) bzi (Salbe 
an ber Saale, im Stagbebucgif^en, meld^ed einige ^a^re oor^et (1135) 
i^r naiver Senoaubt^r Otto o. tteoeningea (de Crudorp, (Scottbocf) 
geftiftet ^atte, 12 (Seiftlic^e unb thzn fo otele (Sonoerfen fommen. i)ie 
6tiftung«=Urfunbe bei ^ont^etm I. p. 575. 3)a« Original berfelben 
mit einem pcä^tlgen Siegel bemal^rt bad ^roDinstal-^lrc^o ju (Soblenj. 
$apfl ^nnocens II. beflättgte bie Stiftung 1142. Aonig (Sontab If. 
genehmigte fie 1146 ^). ^er Xrier f(^e (Scjbifci^of ^iQin beßatigte bie 



^) Origg. Nass. II. S. 169. Gadenus cod. diplom. 11. S. 10. 

Digitized by CjOOQIC 



- 146 - 

oon KBeto ettl^eiftt &m^mi^m% bet Stiftung. IV. Kniend. Novem- 
bres il5a *). S)ecfe(6e (St^hifiof befiattgte bem Sno\itt 1163 auf 
Bitte bed 9tafen Subu^ig Don ICmpetn ben Sefl^ bed aoobeumd Obet« 
JHcfenbac^ „in (Knrt^e" tiebjl ber Ätrt^c, ben Sehnten gu Oettenbotf, 
einen ^eil be6 S^'^nten gu 6(^euem unb meutere SBalbungen, melc^ed 
Hfled ^aitarb t). ^ecenbetg unb beffen (Slattin (Stmengacbitf bem Stio^ 
jtec Ürhfletn swm ^eile l^ec €ee(en gef^enft Ratten ^). fiix^ qtmfy 
mtgte bet dhrsbtfcl^of in becfelben Ucfunbe, ba^ bem bloßer Vmfletn bie 
Äiw^e ^u a3e«Ilc^ ilbecttagen werbe *). 5Dec ©tft^of üon Sßotm« ^eln» 
rid^ I. unb fein ^omcapttel fd^entten, im Sa^te 1184, bem Jtrofler 
timjietn, praediam quoddam in Archiepidcopata Trevirensi quod 
dicitar Honasterium cum ecciesia etc. et tota decima de Bru- 
chusen, etWoIvenbusenetHengestbach etWilmanneshagen et tertia 
parte deciine deRodolveshusen. Gadenos II. 6. 18. iDie$riDt(egienbed 
JMoftec^bePätifltc bet t:riecfdöe(8cabif(^of3o^ann XIII. Kai. Febr. (20.3an. 
1197 gu (SoHena) % 3m Ja^te 1224 genehmigten bie ©tafen ^ei»» 
tid^ unb 9tupert ten 9taffau bie ®(^en(itng, weld^e bec $factec ton 
Äuneligelba^ (^Kngenbac^) ben Stk^tn au «cn|!ein unb »cunenburg 
mit «anbeteten bei „^olbeniotgge" (^of ^oltic^) gemacht ^atte. (Srabi? 
f(^of iDtebcic^ öon i:nec genehmigte biefe ©c^enfung no(^ in bemfelben 
äa^re *). «u« einet Utfunbe beffetben (Scabifc^offt »om 3a^te 1225 *) 
ge^t bettjot, bap ba« iMoflet fftnftein ben Sehnten in bet ?fattei Stitd^^ 
botf von ben €tben bet ©ebtübet „o. JDettingome" ecrootben ^alte. 
^^e Seiten toattn au „^olbing^ufen, SBelttDb^/ »cunfnbad^ unb SBe« ' 
tintob" gu et^eben. @cdf ^tncii^ öon 9laffau unb feine (»tmafßa 
aße^t^ilbid befreiten im 3(t§te 1247 bie (Sputet, me(d^ ba6 Stiofttt 
«tnjtein au g^liebet-Sa^npein befa^, oon ben Sted^ten, meiere ben ©ta« 
fen von 9la^a\i alö Sc^itmüogten bed Älopet« auP^nben ^). 

Unfelm von 3)eninc^oDen ft^enfte feine @ütet a« n^Rilene" unb 
„villam in Blidenbacli^ («leibenbcK^et ' ^of) bem Älojlet, unb bie 
trafen 9Ba(ram unb Otto Don 9laffau, beten 9{inißetial Knfelm \mt, 
genehmigten bie ©c^eufung (»a^tfi^einlii^ im 3al^te 1253)^). SSon 



^) Origg. Nas8. IL $. 176. Gadenns ü. 6eite 12. 

2) (Sbenbof. 6. 195. 

3) (Scaf Subwtg t)on ^cnflein flatb om 24. Octobet 1185. ^uf feinem 
®tab{leine in bet jtitc^e au iltnflein flanb folgenbe 3nf4cip: 

MesBuit hanc llorem, non mors sed vita dolorem 
Praefert tamba brevis, spem vite non gleba qneyis 
Sed rosa yemalis, seraphinqne plena snb aus 
Majestate Dei tenet, ecce locnm reqniet 
Annns nt M cum C. rotat octogintaque V. 
Vita magnificus, metit astra Comes Ladovicus 

Origg. Nass. II. 6. 379. 

^) «benbaf. e. 2l(K 

») Öbenbaf. 6. 266, 6. 267. 

6) ßbcnbaf. 6. 268. 

7) (Jbenbaf. 6. 285. 
«) ebcnbaf. 6. 293. 



Digitized by 



y^oogle 



— 146 — 

Kittet einolf Sliifelm unb fdner «otliii 3ii^icia Dpn CMUlenflete (3^ 
fiein) ec^ett ba« JMoper im 3a^e 12&4 O^Atei: gu Sßinbcn^). . Die 
ettfter ^ttm ba0 JMoflet cet<^ botirt. 2)ie Metropolis Ui S^afeniu« 
l^t folgenbe Sld^ bec Hebte (Lib. IV. Cep. I.> mel<^ ^itmuii^ mit 
ben Slngaben bec Annales be« ^^o übeceinfiimmt: 1) ®ottfReb, ein 
Gd^ület be< 1^. 92ocbect, f 12. Oetobec 1151. 2) «uftoc^ f 1179 
(nac^ ben Annales 1180). 3) 9lti(^Dlf t 1196. 4) ^etborb t 1197. 
5) ^etbencei^ f 1211. 6) «nfelm, celidnicte 1227. 7) Diebci^ I. 
t 1255. 8) Octioin 1259. 9) «ntolb 1. 1272. 10) ^ecmamt L, 
xeügn. 1276. 11) Sodann I. f 1283. 12) ^ermann IL 1291. 
13) Sßici^ 1297. 14) Roctdb 1301. 15) ^einttc^ I. 1303. 16) 
Oecbacb I. 1307. 17) ^ebn<^ II. 1315. 18) ^obed 1323^ 19) 
«il^elm I. oon 6taffd f ben 17. Kpril 1367. 20) (Skc^cb IL 
«ucfc^eit t 1368. 21) ^eintt^ II x>on Stilen 1380. 22) SmoCb 
II. t)on Gcummenau, abgefegt 1397. 23) $etec grient, cejigntcte 1399, 
t 1415. 24) 3o^ann II. Don Ulbadb 1420. 25) OdeliuS ü)onnec 
(bie Annales nennen i^n Orlerus a Lacheim) 1446. 26) ^Daniel 
Süabenolb k>on Denbucg f 1458. 27) SReffiib 1473. 28) 8fciebci<^ 
Stu^mann 1478. 29) ^olbect ton ^eefe 1479. 30) $etec IL t>on 
Soe, genannt 6elba(i^. 31) 9[bam I. t>on aRont^aboc 1527. (Sc n^ac 
bec le^te Don ben abeUgen Hebten. 32) Soi^ann IIL Sed^el aM 
(Soblens 1531. 33) Sotena 8a^ Dom Seßecmolbe 1545. 34) ^ein» 
ci^ IIL SRoinf^ (^onfd^) Dom SBefieODalbe 1556. 35) ^einn<^ IV. 
6^up (6<i^app) auA Simbucg f 1574. 36) (Smmeci^ Seuffel auö 
9la{Tau t 1592. 37) $etec IIL SRacmagen t 1604. 38) 3o^nn 
IV. ^Dcn (^oen) au« (Slfen f 1620. 39) SBll^elm IL (Slfenou 
(<5f(!^enau) f 1663 (ßatt feinet fe^en bie Annales Soanne« 8tnge[ 
1631). 40) Hnton G^Iindmann auS Simbucg f 30. Septbc. 1697. 
(^ie Annales ^aben 40) SBil^eUn dfc^enau, offenbac ben untet 39) 
aufgefü^cten.) 41) ^etec IV. Hlben^ODen au« !Sünbutg t 15. Sonuac 
1702. C3n ben Annales 41) Union ec^Unctmann.) 42) 3o^ann V. 
6(^mend au« SWont^abot erhielt bie 5Witca, cejignicte 1730, t 17. 
Hugun 1731. (3n ben Annal. 42) $etec Hlben^oDen.) 43) 9ttco[aud 
affacgenbac^ aud Z^al (S^tenbceitßefn f 21. Ott. 1760. (^ie Annales 
f(^(te^en bie Sielte bec Hebte mit 43) Joanne« Sci^menc.) 44) 3ofep^ 
6eul aud a^ont^aboc f 6. 3anuac 1776. 45) Hbam IL Staube« aud 
SRont^aboc t 22. HugujI 1778. 46) öDecmob 6auc, ceflgnicte 1787 
unb nncb im Sciec'f^en ^offalenbec Don 1794 nod^ al« ceftgnictec Hbt 
aufgefü^ct. (H f(^eint , ba^ nac^ i^m fein Hbt mel^c ecmä^tt n>ucbe, 
beooc bie Huf^ebung be« ^lojlec« folgte, gffiale be« ÄIoj!ec« Hcnjiein 
tt?aten bie aWannöflö|iec 3Wun|!ec (aRun(!ep3)cei« in bec ^eccf^aft Äirt^- 
^eim, in bec S^lä^e be« ^onnec«becged, juc S^ü bec 9lcfocmation Don 
bem j^ucfücflen Don bec $fa(5 eingebogen) unb bie SRonnenüöflec ©um- 
mec«^eim (bei Obecn^elm), SRactent^al (im Si^eingau), (Sntenbac^, 



Origg. Nass. U. 6. 297: i^te Aitd)e ^u SBinben l^aüe Gräfin Witäftf^iU 
M Don Bat)n fc^on 1250 bem StlofUi gegeben. Gadenus II. 6. 96» 



Digitized by 



Google 



- 147 -^ 

Üappü iSttppa M Giegm) unb fßt^tUi^ hA SAtOiid^n im SlafTaui« 
f(^en, tDelc^e aber ade bei bec Steformotion omi bea SanbHförfiett ein« 
gesogen mtirben. 3)ad itloßer Hmßein ^e ou^ bie ^fauütn §u 6t 
aVkirgacel^ na^e bei be« ^lofHc, iticbocf, Obec* unb 9{teber«Dieffenc 
hai^ unb S^nben mit bet 6u€cucfa(e Seinä^c §u befe^en. 

^em Stlü9tt ^onb au(^ bie i^ecici^t^bacf ett gu ffiinben unb SGBeinä^t 
IM, boft Chrgfltft £ctec ma^te i^m folc^e abec ßcettig unb moOte bie 
Untert^anen gu ben etjjliftifd^en Steuern ^erangiel^en« ^e^^Ib tarn ed 
in ben Sorten 1723, 1763 unb fogac no(^ 1802 gu $coceffen %n)U 
f^en bem i^loflet SImflein unb i^urtcier. !Diefe $cocef[e macen abet 
bei Huflofuitg beft 9id(^6fammecgen(i^td not^ nid^t entf(^ieben. ^u(^ 
jtt iDombecg unb in bec SISetterau ^atte baft Stloftti SBefl^ungen. i3u» 
ben^etm bei Steind^eim in bec $fals, meC^ed bad i^Coßa: fc^n bei bec 
eti^ng erhalten, ^atte «ibt Sfciebcid^ (bec 28. 9lbt) mit bem ^cd^en* 
{ctlge unb mit bem Sehnten im 3o^ce 1478 an ba< 6tift St. SRactin 
in SBocm« oerfauft (9Bibbec'< Aucpfala III. 6. 239). 

IL AffenOerg. 

Ätofter abefiger Sßonnen, 2:8d^tcr bon JRcmmcrÄotf in ber 
Srlcr'fd^ctt ®i5cefe „inter mere acathoKcos**, t>on ber Zeitigen dlU 
fabetl^ unb bereu Zoäfttt ©♦©ertrube, ber gleiten SWeiflerin, geftif«: 
tti unb fo reid^ bottrt, bag bei il^ren 8eb}eiten 70 Jungfrauen un^ 
ter^Iten toerben tonnten. S)ur^ f^Ied^te S^Un, ftrieg uQb 9iel^ 
gton^etänberung finb bie ®fiter fe^r berminbert tDorben* 9ßegen 
ber toenigcn Ofltcr; mläft beut fttofter nc^ geblieben pnb; »erben 
bon ben atatl^olifc^en ^aöfbatn toftf^ießge ^rcjeffe bei bent ytüäf^^ 
tornmetgertci^te gef%t, fo baf itiit taunt 22 ^rofeffen Unterl^alt 
finbem 3Da« ftlofter tourbc 1708 unb 1714 bifitirt* 2) 

2) ^(tenbetg iß ie^t eine !3)omäne bed ^cßen oon Solmi^^caum 
fel^, au« 8 ^äufent mit 109 (Sinmo^necn befie^enb, nebfl einer tafl^o^ 
Iif(^en Stitä^, nal^e hti Scaunfeld im iheife SBe^at. (&m $cte|tec, 
Sottfcieb, ermacb ben Becg Slltenbecg oon bem ^^naflen Don iDalt^eim 
(9It^eim?) unb t>on ber @emetnbe Obec-Siel, meldte f!^ megen bec 
Seibegerec^tigfett auf bem Serge {b:ttten. 9ltcolau^ baute ein i^ir(^lein 
unb neben bemfelben ein |)äud(^en auf bem Serge. Seibe übergab er 
1178 bem «bte Engelbert oon »lommerdborf, meld^er nun bie ©ebäube 
ermeiterte unb 9lonnen oon SBulferdberg ba^in oerfe^te. )Dec Sner'fd^e 
«rgbifd^of «rnoö) I. (1169—1183) genehmigte bie Uebectragung ; $ap|l 
|[lexanber HI. beftatigte bie Stiftung beft l^fofierd. i^aifec ^eincid^ VI. 
(1165 — 1197) na^m ba< Älojler unb beffen®üter in feinen befonbecn 
6(^ut, t^exi fo bie SRömifc^en Könige SBil^elm (ju Speljec Y. Kai. 
Martii 1255) unb »i^acb (5U gtanffurt a. 5W. ben 17. Sept. 1263) 
unb j^aifec »iubolpl^ I. (Lubra 9. Seplbr. 1274). Sefeterec oerlie^ 
au(^ bem Älopec, IV. Kai. August. 1284 ju Speier, baö aed)t, mit 
einem 9la(^en in ber Sa^n au ftfc^en. Sanbgraf Submig oon Reffen 
^ 10* 

Digitized by CjOOQ IC 



- 148 - 

bes^ugte in einet pridie iionas Novembr. 1870 OM^ef^eVten Ucfunbe, 

bai^ bie ©rofen Don 6o[md erfldct ^iten, bo^ i^nen feine Sogtetred^te 
im Stielte flUenbecg guf!anben. f^et 9l6intf(be Stöni^ Slbolpl^ betätigte 
gu »riebbecg, VIII. Kai. Julii 1293, bie ^rtDilegien be« iTlof^erö, mie 
»on Äaifet ^einrid^ VI. gefd^e^en. 3n einet «nbctn Utfunbe üom 
namlid^en Sage bezeugte bet jtonig, ba^ et biel^riefe gefeiten, in wtU 
(^en bie C^tafen ton 6oImg auf hcA ^ogteited^t Detsid)tet. ^ einet 
btitten lUfunbe iibetttug 9boIpl^ bie Ißettl^eibigung bet SÜed^te beö^lo« 
f!et« ben Stabten Stonffutt a. 95^, ffleftlat unb gtiebbetg. Son Äö* 
nig ^eintieft VII. etfolgte bie ©eftöttgung bet ^ciDilegien be« JMoPet« 
IV. Nonas. Octobr. 1309. Huc^ biefet j^onig Beoufttagte bie 6tabt 
Sße^Iat mit bet SSett^eibigung bet 9ie<^te beg JMofletg. £5nfg BubtDtg 
etneuette bie Sefiätignng bet $dDi(egten beö j^lofiet^ II. Idos Januar. 
1324, unb empfahl bog jtlojiet ben 6täbten grtiebbetg unb SBe^Ia't 
unb bem @(tofen Sodann \>on 9{affau. 9^on J^önig (SatI IV. etfolgte 
bie 8ef!ätigung bet $nüi(egten unb bie tluffotbetung $um €^u^e an 
bie ®tabt Sße^Iot VII. Kai. Januar. 1354. i^onig ^tiebttc^ beflätigte 
bie ^timlegien am 15. 3"^ 1442. «J« etjle SKeipetin be« Älopet« 
nennen bie Annales !Saobomia *), meieret 1248 a^Et{)ina i^on Ste( ge« 
folgt fein fod, meiere in bet Metropolis ald et|)e aufgeführt mftb. 
1) (S^tifiina oon öiel t 1248. 2) ©etttub, Sot^tet be« Sanbgtafen 
oon X^ütingen unb bet ^. (Slifabet^ ton Ungatn. ©etttub, »el^e 
aud^ canoniftrt »utbe, patb ben 13. «uguft 1297 2). 3) (Sat^atino I., 
©töfin t>on Staffau, f 1322. 4) ©etttub IL, Q^t&fin ton 9la{fau. &) 
^eilfa, ®täfin t>on Stegen^in; bie Annales fe^en jlatt i^tet Anna 



1) 3n Gndenus cod. dipl. III. ©. 1169—1196 jlcl^t efn Elenchus airtas- 
titarnm Coenobii Aldenburgensis , metdhet au^ Saobontia al6 ecfte Stet« 
jlctin 1180—1223 nennt. ü)ie'3. (4.) SRcijlctm, (Sat^atina Don Slaf» 
fau, »icb eine 6(i)n)eflec bed ®iafen iDtto genannt. 6ie flatb ben 29«. 
5lptt( 1324. 3^te 9ia*foIgctin ®etttub II. 1329. 1332 »ar eine 
^o^tet bed (Strafen Ctto bon 9^affau.. Ute il^ce IRac^fofgetinnen nennt 
bei. £lencba8: 6) SRena bon Limburg 1343.1349; 7) (Sotbocina, €»i&^ 
ftn bon eofm^, 1350.1351; 8) ^elica, ®täfin bon Siegen^am, 1356. 
1361; 9) «nna, ®caftn bon 6o(md, geßoiben 10. SKa(| 1389; 10) 
lEBUeburg, 1390; 11) Slgneö, O^rdftn bon 6o(md, 1451.1454; 12) 
(Sat^aiina, (S^toftn bon 6olmd, @ct|tt)e|iet bed ®cafen Otto, 1458; 13) 
^gned, bei SSorgel^enben 6(^u>e|!er, f 1491. 14) (Sat^atina, ®iaftn bon 
6oImd, 1499. 15) %[gned, 6(f)kbejtet bed ®rafen I3ein^aib bon €o(m«s 
Ctaunfel«, f 1531. Kai. April. 16) ^nna b. S)ubel«^m, leftgnitte 
1553. ^te fotgenben ftnb mie in ben Annales angegeben. 

3n Gndenus II. unb III. finb biele Urfunben üBei bte I9efitungen 
unb (Sr»erbungen bed jdoltetd Sltenbeig mitgetl^ei(t ®ubenud cittit 
auc{) eine im 3a^te 1729 in ^iu(f erfdilenene Sdiiift^ untet bem ^ttel: 
Uifprung be< i(blid)en (5(o|lec« ^(tenberg ^lamonfttatenfei'Otbend bei 
SBe^iai. Gudenus III. 6. U89. 

2) ^ap|l (SIemen« Tl. befiimmte buccf) eine ju 5lblgnon XV. Kalend. Ja- 
nnarii 1350 gegebene ©uüe, baf bad gejl bet beiKgen ®ertiubid am 6t. 
^i^ppolitu^age, 13. %ugu|t, aH tl^rem Sobeatage, gefeieit metben fotte«. 



Digitized by 



Google 



- 149 — 

Comitbsa. de Salmis (meid tvd^t de Solms l^et^en foOf) X. Martii 
1385/ 6) Cot^aclna IL, OJcfifin oon ffta^au, f 13^9. 7) ma^na, 
®räftn üon Äimbucg. 8) S^fci. 9) ^ebmij oon 5)tieborf (bie Annales 
fe^en na^ iSat^arin'a K)on 9laf[au Lysa Comitissa , HadewigisComilissa, 
Magna Comitissa de Limburg). 10) aßiQeburgtd. 11) O^utta: 12) 
Unna (bie Annalcs nennen jte eine ©rofin t>on W^elnerf). 13) Smdi 
gino. 14) 4Sat^anna IH., @cäftn oon 6o[md (in ben Annales Elcka, 
Comitissa de Ziegenheim). 15) «gne« I., ©cafin Don Solme, 1478. 
($ie Annales nennen {le Comitissa de Brannfels.) 16) ^gned IL, 
©täfin öon eolm«, f 1521. 17) «nna IL oon 5DubeM^eim. 18) 
Wotia I. oon Sloie^aufen t 1559. 19) aHacia II. B^tnd t>on 
6(^mcin«berg f 1580. 20) 5Dorot^ea x>on 3)ubel«^eim f 1605. 21) 
eUfabet^ ©d^eib, genannt ©eft^pfenning, +1626. 22) ^ma ßlifabet!^ 
ftibefel o. aSeflerft^eim f 1635. 23) (S^cifttna 8at)et, Confluentina 
nennt fte bie Metropolis. 6ie mar bte eingige SSorjle^erln, bie nit^t 
oon übet. 5)a« Älojlet mucbe 1643 geplönbert unb ba« SUcfugium 
in SBe^tat mit aUen Äleinobien be« Ätojfer« oerbtannt. (S^riftine + 
1644. 24) 3ulwne Cat^atlna oon 5Det« f 1655. 25) 3Rart^a SRag«» 
balena oon ^op^n au« 6d^Ie{ten. £a4 Stlo^n würbe noc^matd oon 
ben Sci^meben aetflört. ÜJ^art^a ^agbalena. ^arb 1684. S)ie Metro- 
polis bemerft, . ba^ 26) unb 27) noc^ amei !l]>2eißertnnen nac^ ber oon 
poppen gefolgt, gibt aber bcren Slamen ni<^t an. fSinä^ bie Annales 
unb ber Elenchus enthalten nl(^t« batübet. 28) tlnna ^Katgatet^a 
gotpmeifler oon ©einkaufen + 26. 3uR 1721. 29) (Jat^arina 3»at* 
garet^a oon. (Salenberg , mit n)el(!^er bie Annales t^e Slet^e ber ^^ 
jlerinnen fc^IieHen. 6ie fiatb ben 30. September 1732. 30) tlrtna 
Srancedca oon i^alfd^au (j^etfc^au) f 1749. 31) (Sat^atina oon 
e^Ieifra« + 1766. 32) 3"Iwne oon Se^tbad^ + 1771. 33) gtan^ 
ci«ca oon SBeoett f 1780. 34) ©leonote oon Sa|!^etm + 1795. Slrt 
i^re ©teile würbe' bie ©ubptiotin iguife 9iotbettine oon öobe gut 
5Keijterin gewallt, ba« ^^lojler abec oon ber ftansöjlfci^en SIegierwng 
aufgehoben, unb bie 9?ei{lerin ßatb au (Soblen) am 10. ^prit 1814. 
3m 3a^re 1794 befanben fii^ au^er bet gWeifterin noc^ 15 abelige 
3ungftaMen im i^loflcr Miltenberg. 5Da« j^lojter l^atte bie Pfarreien ju 
Obcts unb 9liebet5©iet ju Steihborf unb SUbö^aufen gu befe^en. Obs 
glei^ biefe, jefet ju einet ©emeinbe (ObersSiel) octeinigten ©emeinben 
f(!^on längft bie S^efotmation angenommen Ratten, fo betief benno<^ bie" 
SKeiPerin ben eoangelifci^en ?farret. 

fM oete^rte 9ieliqujjen toutben in ber ^loflerfit^e ber jtötper 
bet ^eiligen (^ettrub, tin ^eil eined ^rmeö ber ^eiligen (Slifabet^, be^ 
ten S3rautring unb anbete (S^egenflanbe aufbetoa^tt. 

ni. (iiky|)pen6erg. 

ablid^e 5Kann«*$roj)ftei(virorumll.) Die $ro»)ftci beforgt bie 
©eelforge in ben Ortfc^aften S^len, SBerne unb SBond, cum jure ar- 
chidiaconali. Der ^o))p ^. 9}age{ begaitn ben ^n eined großen 

Digitized by VjOOQIC 



— 150 — 

(StUnM, toeld^en fem Sla^folgcr ». ftettlet förtfette. Die »iftto* 
ticn it\ä)a^ 1707 burd^ ben ![bt t>on ©teinfelb« 93ei Sßacanjen px&^ 
fibirt ber ^rej)ft in SSarlar fo tote ber $ro^)ft öo« (5apj)enBerfl in 
^otlar. 3u einem onbent &(tem a3t{ttatiDnd«$rotofoQe, toeld^ed ge« 
gen (Snbe be9 17. Sol^r^unbertd gef^rieben toorben gu fein fii^eint, 
l^eift ed: ,,Sa)>^enBerg f^reibt fl^ einen Pfennig ärmer, atö ba« 
,,S)omccH)lteI gu SWünfter* ©le l^ben Dor S^zitm , tempore belli 
^^monasteriensis nid^t toißen (toctfen) toeiß tragen nnb ber SSifd^of 
„t>on SKünfter l^at barum toeig getragen mit aOem feinem ^ofge^ 
„finbe, nnb bie ton (So^penberg ^aben 30,000 ®oIbguIben bem 93t* 
tJ\^^U 8*^« muffen* ©er ^ro^>ft l^ot feine Ztäftn ttiäfüäf befto* 
„ben (au^gcftattct) gu ©erben unb l^at 12 ober 13,000 ®otbgutben 
„©^ulb bc« Älofter« eingeßfet unb bcm ftfoper gefotbett (geDor* 
„tl^eiU)* Die ©fiter liegen im ©tifte SRfinfter unb in ber SKarl 
„(®rafWaft aWarf). ©ie fd^ütten aSutter in ba« geuer ftatt ^olg* 
ff®ie gelten tSgliil^ nai^ il^rem Sol^tgefaden au9 unb ein unb iagem 
„(Ein jeber Beinal^e l^at eine (Soncubine ut retulit F. Casparus in 
„itinere Mindensi. ©ie toiffen jS^rlid^« toa« ein jebcr Dom Älofter 
„Befommt, neBen ber ftoft fiber 100 SReid^dtl^aler. ©ie tl^uh nid^t 
„$rofeg bid bag fte ^riefter toerbem ©ie Italien 3Re6cat>eC(ane* Der 
„^ot»ft l^at ffir 12,000 X^aler ein ®ut ober f)of« dl^re ftteibung 
„ift fel^r Cu^uri&d. (Ed tooren 53 fratres cum praepbsito et 2 no- 
„vitios unb 3 sacellani seculares (sunt reformati et yisitati ao. 
„1645, 1652, 1653, burd^ ben ©eneraC (be« OAen«) 16^8, burd^ 
„ben ©eneratSSicar, «bt oon ©teinfclb, 1665, burd^ W>t S. Sucfe* 
„rot^ (an6f oon ©teinfe(b)/' (Sa^^enberg ^atte fid^ ber Sbtffid^t be^ 
Orbend entgiel^en itnb nnr unter ber bed SBifd^ofd i»on 9)Iinben fie» 
l^en tooßen. ?lbt SRorbcrt ton ©teinfelb ffil^rte aber bo« SMofter 
1645 gum ©el^orfam gurfidt unb nol^m bie oben eftoSl^nte Sifitation 
barin oor. 3) 

3) (Savpenberg ifl ein §uc 0)emeinbe Uebbenl^agen, im Umtobe« 
gttfe !8oct. im Jhretfe iBfibing^aufen. im Kegtetungöbeaicte SRünflec, ge» 
lorigee <9ut. S)ie $ceu^tf<^e Slegientng fonb bei bec Cep^nal^me be« 
8anbe6, im ^al^te 1815, Cappenberg att iDomaine i»oc unb flbeclie^ ed 
gegen anbere ®uter bem berühmten, am 29. äuni 1831 gejlorbenen 
®taat6mtntflec ^rei^etm Sari oon unb gum 6t ein auf 9{affau, beffen 
Soc^tec oecmd^rte ®r&ftn oon JHelman^egg ed nod^ befi^t. ü)er Scet^ecr 
0. @tein Ke| bie gana oecfaffene j^cc^e auf feine j^oflen miebet Verfiel« 
len, bamtt feine S)ienecf4aft, totl^olifc^ec (Sonfeffton, ieben 6onntag bie 
SReffe bacin ^öcen f&nntt. 

^le ^cfinbung bee Jtloßete fioppenberg bur^ bie Gcofen (&ot^ 



Digitized by 



Google 



— 161 — 

fdeb unb Otto o. S^t^penfrcrg, im ^o^ce 1123, ift f<^on ^en ecitKi^nt 

iporben. 

S>a^ Aloflet mac anfangltd^ für beibe Q^^äfitä^itt benimmt, unb 
bei ^eilige 9toihtd fc^eint bemfelben t)ocgef!onben gu ^aben, bi6 er Ctrs« 
Bt[(!^of üon a^agbeburg mürbe (1126). 9ta6^ t^m mürbe Otto Segatutf 
S^orflei^er CMagisier) M JMoper« t 3. KaL April. 1156. 3) Otto 
II. i^raf oon $a))penber9, Onaber be« Stifter« ©ottfrieb unb Stifter 
bed JHoßecd Sarlar, mo er auc^ ber $ropflei bid 1156 Dorflanb. 3)ann 
äbema^m et bte SteOe eined ^opfle« §u (Sappenberg unb jiarb ba« 
felbfl 1171. 4) ^ermann, OJraf o. «ar, ein So^n Sot^ar« unb ber 
^Ubegunbi« o. SReer f 1210. 5) ^nbrea« t 1232. 6) ^ugo o. 
«eme i 1257. 7) «molb f 1270, 8) »runo f 1273. 9) «ri* 
t 1275. 10) Partien ober ^artleou« t 1294. 11) Otto HI. t 
1296. 12) SBarmunb f 1301. 13) Sodann o. (5ulen t 3. Kai. April 
1307. 14) SBenneraar 1310. 15) ^iehdä^ o. 91[en f 3. 97ai 1321. 
16) Submtg reftgn. 1339. 17) ^iebrt(^ 11. 1343. 18) 9Bi(^e[m o. 
Sanbdberg i 5. Kai. Janii 1344. 19) «^ermann o. SUngeling^off t 2. 
Kai. Sept. 1369. 20) «bolp^ o. ber Stecfe t 1385. 21) (Sber^arb o. 
greitag 1390. 22) öem^arb o. ber ^orft 1407. 23) «rnolb o. »Ot- 
iten rePgn. 1417. 3n biefem 3a^re fügten SBenmar Sobbe unb 3o* 
^ann t>. Sfc^ebrocf bem Stifte großen Stäben iu. 24) grriebrid^ 9togge 
1447. 25) ^ermann o. j^önigdberg 1455. . 26) Hubert 3)iepenbro(f 
J471. 27) »em^arb o. ®alen t 1483. 28) «ubolp^ o. öo^nen 
1492. 29) 3)iebri(^ o. Olben, genannt JlJeppel, f 1502. 30) ©ottfrieb 
ü. ^one repgn. 1521. 31) 3o^ann o. Äetteler rePgn. 1536. 32) 30* 
^ann o. Carmen 1546. 33) ^ermann o. j^etteler reftgn. 1556. 34) 
(Sonrab o. 9lage( f 1572. 35) ©ottfrieb o. Selmebe t 11. ^^H 
1583. 36) äBenmar o. ^oete 1613. 37) X^eobor o. ^am t23. Oo 
tober 1624. 38) 3oi^ann Sletn^arb o. S^abe. ^ie Sd^meben fährten 
i^n gefangen naä^ (Soedfelb unb ber ^anbgraf oon Reffen beCe^nte ben 
©rafen-o. Oberflein mit Gappenberg. (Srjt bur^ ben ^rieben (1648) 
mürbe ber 5ropp befreit unb ba« iMofler refKtuirt. 3)er tropft t 16. 
Sebr. 1664. 39) ^rana 2^eobor o. SBeßrum refign. 1671. (Sr mar 
nod^ 1678 am ithzn, 40) Beml^arb £^eobor o. ffie|hrum rejign. 1686. 
41) 3obann aiejcanber ^ermann o. ^etteler t 2. )Decbr. 1695, erjt 
36 3a^re alt. 42) ^ermann Stephan ^iebri^ o. 9lagel t 1711. (Sr 
^t pr&d)tige ©ebdube aup^ren unb eine neue ©locfe gießen (äffen. 
43) ©ottfrieb 9ern^arb ^einrii^ o. Hft^berg tefign. 1713. 44) 3o« 
^nn «ngelbert o. JTetteler t 1739. 45) gerbinonb SWocit ©odmin 
9. SttMtt mürbe ben 3. SR&ra 1739 ermd^tt. flanb 17411)er $ropjlei 
öor, M ^of^ann S)iebrid^ o. Steinen feine Schrift: „.^Turje IBefc^rei- 
„bung ber ^o^abeligen ©otted^dufer (Sappenberg unb Sd^eba, mie au(^ 
.,bed ^oc^abeltgen Sti^tf ftoernboi^ unb be« JMofhrd SBebbingl^aufen 
„oK tin I3€ittag ber meflfdlifc^en ©efci^i^te. 3)ortmunb, 1741, H. 6^. 
„Ui ©ottftbolf S^iebrid^ Cdbefer" ^eraudgab. 

S)ie Stlbftn ^eiligent^al (meldte« 1382 in bie Stabt Säneburg oer« 
legt mürbe), (Slar^olt, Skirlor, S(^eba, Sefel moren bec «uffU^t be< 

Digitized byCjOOQlC 



— 152 - 

^cp^t^ t>on (5a))pen6er9 unitsftcqtbnet. Sa$ Stl^ftn |atte ba« $a^ 
ttonatdred^t §u a^Ien , öot! unb aBentc , früher aud^ ju (Söcbe l^i 
äRfinfiet, St. Stephan in (Samen. S^eteten unb aBidebe. 

IV. erar|o(i. 

3nbcm toxttts>Sfintzn'^Sf)tttn ^rotcfcttc ip lemetft: ,,SIar^ott In 
„ber ®raff<!&aft »entl^efnt, 0«nabrfi(fer ®i8cc^* Dcr^rcj>ft l^at »iefc 
,,ftmbcr, ba« Ätoftcr iff t>ier 'SKcilen »on 3Künftcr entfernt/' 3n 
bem ^rotcfoßc au« fpäterer 3^^ ^irb angeffll^rt : ßlarl^ptt ift eine 
$to))ftei abeliger Sanoniter in ber ^ertfc^aft Stl^eba^ todtSfe bem 
®rafen bon ledlcnburg gel^Brt. Der ^rcj^ft n>urbe mit nod^ jtDet 
anberit £)rbe«d*@m)erioren ju ben Sanbtagen einberufen* 3nt fffofter 
»aren 8 ßonüentuaten unb 1 5Rot)ij borl^anben* Die ©eelforge be* 
forflt ein ^riefter t>cn Äneij^tfteben. Der ^roi>ft l^at jus archidia- 
coni in SBeler unb 8ebe in ber DiScefe aWilnper. Der ie^ige $ro))ft 
Don 6a)>)>enberg beanf^^ruci^t ba« jus patemum. 4) 

4) (Slar^olt ober (Slat^ola iß eiii $facrborf tion 197 Käufern mit 
1250 (SintDO^netn unb ^auptoct eine« tlmtöbejic!« im Steife 5Bieben= 
brurf, im 5leflietung«bejir! 3J?inben, unter 3un«biction bed gurpen öon 
»ent^eim-SlEieba. Sftubolp^ d. ©teinfurt^ piftete bte $coppei im 3a^re 
1133 mit (S^ene^mtguna be« Sif(^ofd SBemer^) Don 9^ünflec (1132 — 
1151). (&i botirte bie Stiftung mit feinen (Gütern au (Slac^olt, Seite 
unb anbern Crten. j^aifer 8ot^ar befidtigte bie Stiftung 1134. 3« 
3a^re 1146 erhielt $ro))f! (Srmenparb Don bem $ap{!e (Sugen III. bie 
Sefiättgimg ber Sefi^ungen für bte Ecclesia Beatae Mariae et B. 
Läurentii de Clarholte. 3^1 3a^re 1175 oerlte^ Slrnolb (©rof x>on 
Kltena) öifd&of ton Odnabrucf (1173—1191) ben ©eijllid^en ba« 
Sfiec^t, ßd) etne.n ^lopft unb einen S3ogt su mähten. $app Tregor IX. 
beßatigte in einer SuIIe Dom 3a^re 1231 bie Steckte unb 8eß^ungen 
ber $ropßei. Slld bie (Strafen oon Sent^eim bie Sieformation anna^« 
mm , mürbe bie ?copPei ^art bebrangt , bel^auptete ieboc^ bie $atros 
nat^cec^te gu Seelen, (Jlar^olj unb ?ette^), fo tüte ba« aufftc^tdred^t 
über ba« SRonnenflofier geeben, meiere« fpäter in ein fceiroiüige« grau- 
lein^Stift oermanbelt mürbe. 3m 3a^re 1597 ßarb ber ?ropß ^molb 
SBalrabe unb unter SSorp^ bed ^ropße« oon Cappenberg mürbe Heu- 
ricos de Wondervange (^einrid^ oon ber SBeng^e?) jum ?ropf! ge= 
md^It, 1606 S^eobor 0. ^piettenberg. 3m 3a^re 1678 mar Sodann 8ern= 
l^arb 0. j^errferinrf ^rop|i gu (Slar^olg. 3)er ^ropß o. jlJucfet^eim lief 
bie md^renb be« Ärieged gerftörten ©ebdube prac^tooll mieber aufbauen, 
mie im S^if{tattond'$rotofoIIe fo mie in ben Annales bemerft iß. 

3n bet Utfunbe üon 1133 annal. I. probationes Col. CCCXCV »itb 
ber ©ifc^of „?lnbtca«" genaimt, »cicfie« offenbat drt ©cfttelbfc^tcr. 

') ^\t Annales oetkoec^feln Seite itiit Seebeit unb galten beibe Ortfil^aßen 
nur fuc einen ui^ benfe(6m Cd* 



Digitized by 



Google 



— 158 — 

3n betn 92onnen{(ofler &L (Satl^artna tiiner]^at& ber iKauern 
bcr afat^difd^en @tabt ©ottmuitb befanbett fli^ 24 SRonnen, 
tDelfl^e bem ^te t)Dn Jttied^fteben itntergeotbnet toorett. 5) 

5) 3>a« Äloper 6t. (Katharina §» 2)ortmunb Dccbanfte feinen Ur? 
fpiung ben trafen x>on 3)ortmnnb, iDel^e boffelbe au <5nbe bte 12. 
3a^t^unbertt (Hfteten unb ben Stbte oon Ane^tfteb^n untecorbneten* 
^te Annales Ord. Praemonsirat. türmen eö, ba^ bad ^(ofier {Ic^.in 
bec alatl^oltfi^en @tabt unter bec Stegiecung beö ^aufed SBronbenbutg 
erhalten ^ahz unb ftc^ meber buc^ !^tol^ungen abmenben, nod^ burd^ Set- 
fptw^uncien »erfuhren laffen. ' 

VL BfifWöttO) 

unb ba6 Collegium Norbertinum in Ä6In. 

3« ÜDüntoatb Bei ÜRfit^ctm am Stl^ein l^atte ju Slnfanfl be« 
12. Sa^rl^untert« $)eibenreid^ feine Sefiftung jur ©rrid^tung eine« 
SKon^^Kofterd l^ergegeben. 3)a« Äfofter tourbe Beatae Mariae Vir- 
giniiinbS. Nicoiao Episcopo et Gonfessorigetoibmet. ®^)ater ttjur* 
ben bic Sionnen, bie \i6), tt)ie ba^ bei ben Staftern be^ ^rämonftro^ 
tenfer^Orbcnd in frü^rn Si^ittri Bfter ber gaU toax, im Slofter 
@teinfelb mit ben äKSnci^en jugleid^ befanben, mä) ÜDäntDatb ber« 
fe|t, unb biefed tourbe nun ein 5ßonneuIIcfter. 5lm 6. gebruor 
1643 belunbeten Sol^ann 5«effelrabt, ^rlor, (gtifabetl^ ö. ©auer, 
^rioriffta, ä[nna SKargatetl^a b. ®ci6, ffellerin^ unb aWargaret^a 
». S^irmonb, au« toeld^en bomaW nur noäf allein ba« ßfofter ÜDün« 
UKiIb beftanb, bag toegen immertoai^renber firiege^efal^r^ erlittenen 
©d^abenö unb betrübter, befd^toerlid^cr ^tit , bie ^a^i ber ßonijen* 
tuatSungfcm fel^r abgenommen l&abe unb ju befürd^ten fei, baß ba« 
Stofter bem Drben gauj entjogen toerben I5nne, be«]^(b l^atten fie nun 
bem ^rölaten öon ©teinfetb anl^eimgefteöt , ba« Sfofter in einen 
monnüd^en (Sont>ent ju t^eränbern, iebcd^ mit 93crbcl^a(t il^rer Seibd« 
unb 8eben«*9Zot]^burft. 

hierauf öer&ffentlid^te nun Slbt Sl'orbert eine Urlunbe bom 9. 
H^ril 1643. !Der 3lbt fagt in berfelben: ber Orben jäl^te in ber 
provincia Eheni inferioris 15 5WBn(J^«K5fter , 14 9bnnenfßfter 
(sororuin sive canonissarum regularium) außer Dielen ^arod^len, 
bereu ftc^ ,^bie Äefeer" bem$(j^tigt l^ätten , gegen 30,000 ©eelen, 
©teinfclb aöcin f^alt ba^on 9000 ju bcforgen^ 3ut Slu«bilbung 
ber für biefe bebeutenbe ©eclenja^l evforberlid^en ®eiftli(!^en fei burd^ 
au9 ein <Seminarium erf orberüd^ , jut Slufnal^me t>on ©eifttici^en, 

Digitized by CjOOQ IC 



— 154 — 

»el^e baburd^ ©elegenl^ett Ißüm, auf ber UntoerfltSt gu ftBIn *^ecs 
logif^e tt»b )>]^(ofo))]^ifd^e SBiffenf^aften gu ftubit^n. ®d^on bov 24 
Salden (1619) ^abe ba9 fttcftev @lemfe(b in einem bemfetbin )u« 
gel^Srigen ^ufe jn fiSln *) k>ier bi6 ffinf ©eiftli^e untetl^olten, 
iDelil^e fi^ unter Seitung eine^ ^riefterd ben @tubten geioibmet^ (Sin 
9){e^tere9 a« tl^uen, reiften bte äRittel be^ ftlofter^ nid^l }u, benn 
boffeCbe muffe 60 ®eiftß^e, )0otunter 32 mit ber @eelforge befd^&f« 
tlflt, unterl^atten. Um nun bic aRittcC ju (grttd^tung eine« @emi* 
nar« gu erl^alten, fei für gtoeffbientic!^ erachtet toorben, ble (gintfinfte 
bed bi^l^crigcn 5Ronncnl(cftcr« 5Dfln»atb, totldtt^ Don ber äfctei ©tein^ 
felb abhängig fei, baju ju t)ertt)enben« ÜDiefe« ^(ofter liege nal^e an 
ber ?anbftra§e, in ber Mfft \>m föfitbern, fei ftct« Uefcerfaflen t>on 
@oIbaten unb Sanbftreid^ern audgefe^t unb l^Sufig ge^tünbert n>or^ 
ben* SKel^rmal« l^ätten bie SRonnen flüci^ten mflffen unb baburd^ fei 
benn aud^ bie Stoftcrjutj^t tjerfafiem Die Äird^c fei fd^on für ein 
6a^)ital bon 2500 3m<>eria(en i)erj)fanbet, bie meiften ®c6aube toä* 
reu berfaüen, unb bie ®öter nid^t bebaut. SSom (Sontente tofire nur 
ncd^ ein ^ricr, ber jugleid^ $aftor, eine ^rioriffm unb gtt>ei ßano* 
niffcn Dor^anben. 3n golge ber il^m bon bem ^a)>fte UrbanVin. 
bur(^ eine 93uC(e t)om 3* äRSrj 1641 Derliel^enen (Srmad^tigung tooQe 
er nun bie 5»onncn in anbere fttSfter berfefeen unb burt lebeneCang-' 
. üäf a\x€ ben (ginfönften M ^riorat« erl^aften, bie übrigen (ginlünfte 
fönten aber für ba« in RBIn jü errid^tenbe Seminar öertbenbet »er^ 
ben. ^uäf mel^rere Stiftungen foöten auf ba« ©eminarium übertra* 
gen »erben. 3n ©üntiHiIb foflten gtoei bi« brei ^riefter reftbiren, 
»obott einer bie ©fiter im 3ntcreffe be« Seminar« verwalten, ber 
ottberc ben ®otte«blenft befcrgen , bie anniDerfarieti l^altcn foÖte. 
9?a<^ bem 2:obe ber breiSÄonnen foßten aud^ bie gu bercn Untcri^att 
beftimmten Sinfünftc bem ©eminar^gonb« jufaöen. 3n ba« Semi- 
nar foSten au<i^ Steligiofen an^ anbern ft(9ftem be« SDrbeh« unb 
ber ^rotinj auf SJerfügung ht^ «bt« bon ©teinfclb aufgenommen 
»erben , ieboc^ foüten anbere ftCöfter feinen ?[nf<>rud^ auf bie Sin- 
fünfte be« Seminar« mad^en tSnnen. SoQte ba« Seminar ein« 
gelten, fo l&abe ba« ®enerd(*Saj)iteI be« Orben« Aber bie anbertoet» 
tige $eru)enbung ber (Sinfünfte gu beftimmen* Die 93eaufftd^tigung 

*) ^at ^ud bed Stlofkn^ 6teinfetb su Stbln tag nafft bei et. QB»w>n unb 
iputbe 1619 in etanb gefegt, ^m 28. 6e|)t 1716 na§m ha€ JNo^t 
eteinfelb bei bem (Sacbinat unb Qt^bifc^ofe »on (Scan , ^ecaog (Sj^cifHan 
$[ugu^ »on 6ad)fen (9laumburg), ein üapital Don 1600 ZfyxUxn, gegen 
3% Sinfen, auf unb fttUU ben Steinfelbet ^of In ÄöJn aum tlntec<>fanbL 



Digitized by 



Google 



— 155 — 

unk SertDaltung be^ €eminard foflte bem 8Bte bon ®tebtfe(b, att 
$rafe9 mtb ^rocutator, aOetn juftel^eti. !£)iefe SBefttmmungen tour^ 
bett am 23. 39Iat 1643 bonPabius ChiBiue Episc. ^) Neritomen- 
sis, o|>oftoIif (^er 9huitiu6 unb Se^ot, nitb bon bem £)tbend^®eneral 
$etru0 ®offettud, Sbt bon $römontrö, genehmigt 9m 2L S)ecem« 
In 1643 tourbe bie Srrid^tung it» @eminard bon ^ft Urbon 
Vm. beftattgt 3m Salute 1645 Heg Sbt Slcrbert eine bie S3er<' 
^(tniffe bed ftCcfterd Dfiittoatb unb bed iRoii&ertintfd^en @eminar9 
betreff enbe ©c^rifl unter folgenbem XM bruden: 

Unio sive applicatio Bedituum monasterii Dünwaldensis 
CoUegio Sancti Norbert! k D. Norberte Horichem Abbate 
Steinfeldense Ordinis Praemonstratensiß Vicario Generale et 
Conmiissario ApostoHco etc., adomata 1645 cum diversis oon- 
firmationibus summomm Pontificum , Generalis et Capituli 
Generalis; in 4^. 43 @eiten« 

Der erfte JRector be« ©eminar« mar f^ermann ©iWen«* 3^ 
iDüniDalb reftbitten nun gett)5]^nti(^ brel @teinfelber ilRBm^e. 1>ie 
dinl^e, mltfyt biefelben genoffen, n)urbe am 4» iRoi^ember 1653 auf 
^ine gonj unertoartete Seife unterBrod^en. pargoretl^e b« Sirmonbt % 
biefelbe (Sont^entuatin ben DAntoalb, ta>d^ am 16. gebruar 1643 
ben aSettrag toegen Uebergabe tt» ^(ofterd an ben W>t bon @teit^ 
felb mit untergeiii^net l^atte, brang mit ®ema(t in bae ft(ofter 3)ün« 
toalb, bertrieb bie ©teinfelber ®eift(id^en unb kooQte fid^, mit {>fl(fe 
bee Sßergifd^en Sbntmann« bon^or^, %boI)>^ b. ftatterbad^, imSefi^ 
be^att))ten. Sbn 19* SRobember begab fid^ ilbt iRorbert, bon ben ber^ 
trtebenen Stettgiofen, bon bem 9lotar {)einrid^ X^or, bem ®äfnlU 
Reiten wn ^cxfi, 93nrl^rb S3enbe(, unb bem ®ericlfft0fd^reiber 3a^ 
cob Sotcmud begleitet, felbft nad^ 3)fintt)alb. 9)targaretl^a )>« aSir^» 
monbt, toeld^er fid^ Wlxäfatl 3mfe(anbt, ein jur ^bnitenj bertoiefe^' 
ner "SXind^ aM bem fifofter ftneid^tfteben , angef d^toffen l^tte , unb 
bei tocU^et ftd^ nod^ (Sremut^ b. XSatbenburg, genannt @(^entferen, 
unb X)o<tot dol^amte« (Sioalbi befonben, bertoeigerte bie Srdffnung 
ber Pforte* X)er $rS(at lieg nun bie 9hben^forte am fttrd^H^ bff« 

^) Sabio (S^igi ^on 6jena nal^m aU Segai be< ^ap^H $^et( an ben fßtt^ 
j^nblungeit be< au SKänf^ec 1648 gefc^Ioffenen IBefifäßfc^ett Sdeben«. 
3m 3a^ce 1655 nadb bem Sobe be« ^opfle« Snnocena X. gum $apfle 
ntodtf^lt, naf^m et oM folget ben Stamen 9l(e;anbei VII. an unb flaib 
1667. 

^) Statgotet^a D. SSicmonbt wat waf^if^einlid) eine 3:od)iec be< (Sontab t>. 
S^ltmonbt, jeeOnet^f gu Sttmptn, ou< beffen )»eitet (S^e mit SKatgatet^ 
^ouvelic^; f. gol^ne, itbbiifi^ ic k. «efc^lec^tet, II. 6. 174. 



Digitized by 



Google 



— 156 — 

itett unb tihRe mit feinem befolge in bo^ fttcfter« f^ieranf 30g fiii^ 
SRargorei^a mit il^ren SBetftonben in ba« ^riorat^Btoimer )ntfi<f, 
i»ertt>eigerte bem ^raloien bo^ (^Ix unb räumte erft am 21« Sßcv 
Mokr ba6 ftlofter« ®^on am 17. iRobem^er l^atte ¥faC)graf $l^t« 
li^^ SBit^eto bem Slmtmann b. Aatterbad^ unb bem ©^ttltl^etten 
-SBenbel befolgten, ble unbetjfigltd^e «fiumung be« ftfcftcr« ju betotr* 
fen, aud^ ben 3(mtmann aufgeforbert, fid^ über ben 9Sorgang gu 
tcd^tfertigen. «m 23. 5Rcü* 1653 bcfa^ ber ^faTjaraf bem amt- 
manne noc^matd, ber ^rotefiation ber k>« 93irmünbt unb i^fr äiffu 
ftentctt ungead^tet, femer in ber ©ad^e gu tjerfal^en, iebod^ fügte er 
^ingu, bag er ben ^ralaten erfud^ l^abe, ber b. 93trmonbt mit einer 
ober in>ei geiftlid^en Sungfem ben Kufent^att im ftlofter S)ünn)atb, 
l^id gu audgemad^ter ®ad^e^ gu geftatten, berfelben aud^ ben x&^ 
tl^igen Unterl^alt reiften )u laffen. Unter me^rern Sefd^n>erben^ 
toetd^e SKargaretl^a b. S5innonbt gegen ben äbt öon ©teinfclb er- 
laub, fft|rt pe an, bag ber 0rior bie 6aj)cKe St. Blasii abbre<i&en 
laffen/ ben 2:aufftein nad^ ^oQanb bertauft unb ba« ffirftttd^e äSe« 
flräbnig ,,t>ioIirt" l^abe« gerner ^be ber ^rior einen grbgen ftei^ 
fernen 83au im Slofter unb bm fci^inen ^ferbeftaU abbred^en laffen, 
^ie Steine anberiDeitig bern>enbet, unb ben Äreuggang unb \>\At f^bne 
-^emSd^er berm&ftet. Ueber ben »eitern SSerfoIg ber ©ad^e geben 
t>ie Scten leine Su^lunft« 

3m 3a^re 1654 »ar 3o]^ann gud^eratl^, toeld^er 1661 gum SlBt 
bon ©teinfelb ertoäp tt)urbe, SRector be« ©eminar^. ^opft SKefan« 
ber VII. em)>fa]^l bem $fa(ggraf en $^ili)))> föitl^etm, in einem ©d^rei* 
ben bom 21. Sugu^ 1655, bad @cminar> toeCd^e« er CoUegium Chy- 
sium Norbertinum nennt, auf ba^ Ungelegentßd^fte. Jim 19. @e^>* 
tember 1721 tourben in einem ^roDingiatEa^^itel einige «enberurt:* 
gen ber ©totuten be9 ©eminard befd^Ioffen. gl^riftimt ©teinl^etoer, 
3)octor ber 2:^eotogie, ft)ater äbt.bon ©teinfelb (1732) toar bamaW 
^&fe« bed ©eminar«, unb $eter 9i9mer ^rior gu <£)antt)a(b. 6) 

6) 3u ^ünmolb. je^t ein 9)orf t)on 106 ^Auf^nt mit 620 (Sin« 
tt)o^nem, mit einet fatl^o(tf(^en $fan:et, in bec fBdrgetmeiflerei aRtc« 
l^etm, im j^retfe SRuI^etm am 9t^etn, im SRegierungdbegtcfe iToln, et? 
ri^tete ein teid^et «nb frommet Wahn, ^eibentelc^, im 3«^« 1117 
ein Ätopet ffit gW5nd)e, nad^ bet Stegel be« % ?litgu|!!nu«. Oltaf Itbolp^ 
D. S3ecg na^m bie neue ©ttftung in feinen 6c^u^ unb bet j^6Imfd^e 
(StjBtfc^of gtiebtit^ I. Detlie^ betfelBen bebeutenbe ©etec^tlgungen. 3m 
3a^re 1138 t)erfebte «ibt (Süetiotn Don Gteinfelb, unter beffen Xufft^t 
^oi^ ^(o{)et ^ünmalb gegeben n}otben, bie 9lonnen, bie fl(^ nocb im 
dMoflet 6tetnfelb befanben, nad^ S)iinn)a(b, n)a« oon nun an ein 9{on- 



Digitized by 



Google 



— 157 — 

nenfloflec bed ißcämott{!taienfetsOtbtn6 mar.- Unfan^lid^ mutbot nur. 
abelige 3ungfcauen aufgenommen, fp&tec aber ou(^ bürgectti^e augeCaff 
fen. (Sin $nor, getod^nltc^ aud 6tetnfe[b, flanb ber 9?ciflettn ^vtt 
6ette. 3m ^al^te 1643 n>urbe bat ^loflec, mie twcß^enb ou^l^ttic^ 
mttgetl^t n>orben, aufgehoben, unb bie OPinffinfte )uc Stiftung nnb 
gut Unterl^aflung bed CoUegii Norbertini in i^dln be^mmt. 9il^ SReis 
l^ertnnen bee 9tonnen{(o|kre »erben genannt: 1) dertnibiel, 2) Kiip 
btd 1192. 3) (Slüa 1231. 4) (Sltfabet^ I. 5) ®ectrub IL 1251. 6) 
^ifabet^ II. 1253. 7) «ertrub III. 1268. 8) $etronelIa. 9) (Sat^a« 
rina 1281. 10) 3utta x>. öongatb (de Pomerio) 1301. 11) 3tmen« 
garb 1316. 12)^»eaitt;: 1330. 13) ec/t^ia ü. «Ken 1338. 14) 
^ora 1359. 15) ttgne« 1362. 16) .SRorgaret^a o. ffiicfetat^ 1366« 
17) Bela ^. ^tempt 1378. 18) 3ba k>. SSalbenberg 1378. 19) ^reta 
Oöetliolfe 1383. 20) ©o^na »an be SKoelen 1390. 21) SBilmeaa 
1427.' 22) ^asiiia. 23) C^nflina ». «oöbroit^. 24) giid)acbte D. Ht^ 
tcn6a(^.'25)'gelictta8 t>. SWonjingen 1470. 26) SWargaret^a ». SWen- 
Singcn 1514. 27) »?eti^t^ilb« t>. f^anjelec 1540. 28) 3)ot0t^ea o. 
nnßsaeU?) 1563. 2») maihata p. :Säl«botf 1570. 30) 3o^anna o. 
«uen 1595. 31) Slgned o. Sanbtbecg 1608. 32) 9»ana d. (S0ec 
1622 unb 33) Slnna ^aüa t>. Sulöbocf, mefd^e 1643 bie 9iei^e bec 
Sffeiflednnen befc^Io^« vorauf bie ^riortn (SUfabet^ o. S3auer bad Stlo^ 
jlet bem SlBtc t>on ©teinfelb übergab. 

3)te Pfarrei ju SR^einborf mutbe abmed^felnb t>on bem 9tbte Don 
9Itenbec9, <5ifUiäenfei>Otben6, oon bem übte Don 6t. ^anta^on in 
StÜn unb ^oti bem 5tlo|ler S)unmalb oetgeben. (i^raf Hbolj)^ t>on Ser^ 
unb feine ®ema^Iin ^gned grünbeten 1347 bei ber itirc^e $u ^un? 
loolb eine bem f). Slaftud gemibmete (SapeOe unb miefen bie SRittel 
sum Unterhatte eined $rtefler6 an, meld^er täglich eine SRefjfe gum^eile 
ber 6eelen ber Stifter, beren lOorfa^ren unb ber oielen 9ütter lefen 
{böte, tDtl^e in bem Stittif^er iMege getöbtet morben. ^er ^ölnifd^ 
e^rsbtfc^O'f ^alxam (@^raf d. 3ji[i(^ 1332—1349) genel^igte bieetif^ 
tung ben 17. 9ipiil 1347 unb beftimmte, ba| bie $rafentation bee 
Vrießerd bem Stifter unb beffen fRac^fommen, bie 3nt)e{litur ober 3n^ 
^itution af^et bem ^bte Don 6teinfelb auflegen foQe. 

^ie Annales geben folgenbe 9tti^ ber SJorße^er (praesidum) 
bed CoUegii Norbertini gu StUn, melc^ed ata ben Sätteln be« ^(o< 
|terg ^ünmalb gegtänbet n)orben U)ar. 

1) Union Samar, S. Theolog. Dr. 1617—1619. 2) ^manbu« 
Sabiud^ (Sanonicutf oon 9linoDen, Theol. Licent. 1622. 3) 3oE)ann 
(Sreoelbt, iSononicu^ t>on Steinfelb 1624. 4) 9{orbert ^orrid^em oon 
©tetnfeCb 1626, mürbe 1630 ^t §u Steinfelb. 5) (Saöpar ^(i^ilt, 
Theol. Baccalaur. 1631. 6) $eter &^u(teid oon SSebing^aufen, Theol. 
Baccalaur. 1633. 7) 6tep^on ^orrtd^em oon Steinfelb, Theol. Bac« 
calaur 1637. 8) Lambert 9iubol))^, Theol. Baccalaur. 1643: 9) ^tx? 
mann SBilif end oon @tetnfelb 1645. 10) Sol^ann Su^enrat^, ein <^teins 
felbet TheoL Licönt. 1660, mürbe 1661 tlbt äu ©teinfelb. 11} *e» 
tec ^iftortuft , '^ein eteinfelber Theol. Licent. 1661. 12) SBil^elm 



Digitized by 



Google 



- 168 ~ 

^mba^, eteinfelbtc TheoL Licent 1665. 13) X^eobet ^tmentc^, 
Theol Licent, tvutht 1680 %bt su 6tetnfelb. 14) Hbam 6^mi^, 
etetnfelbet Theoi. Baccatanreus 1682. 15) Ch>et^arb ^uiä^jluf 1 685. 
16) ädcob S^cbenJ^emec, ein Gteinfelbet 1688. 17) IRt^ael StutU, 
Tbeol. Licetit 1694, mutbe Vbi r>on Gteitifelb. 18) $etet 6tein^e« 
wei: 1698. 19) ftmo €(!^nonenbec9 , ein Steinfelber Liceiit Theol. 
1716. 20) e^riflian etem^aoec 1732. mürbe tlbtati 6teinfeG). 

vn. mm. 

3n etnetn iBifUatton^^^rotoIoae t>om Saläre 1716 finbet ftd^ 
folgenbe äSetnevIung. (SQett ift ein 92onnenI(oftetr^ jnm Xl^eil abe(t« 
ger Jungfrauen, a\x9 11 Sl^oralen uub 5 Saienf<!^meflem beftel^enb. 
!Der $rior unb ber ©aceCan finb arx^ bem Älofter ©teinfelb. ®ic 
berfel^en bie @eeIforge im Orte unb bei ber SSicarie }um 1^. ^euge. 
(&^ mirb l^ier ein ^artitel bed munbertl^ätigoi 1^. Sttm^t» aufbe^ 
txKX^xt , meld^ed l^&ufig befugt mirb. S)a« ftlpfter ift bem ftlofter 
^ombom untergecrbnet. 3m Salute 1715 ift ©arten unb Sanrngor» 
tzn mit einer SRauer umgeben n)0tben. 93ei bem $robtn}{aI^@a)>ite( 
im Saläre 1721 tourbe ba« Älofter bur^ ben ?rlor ?etru« ©elben 
bertreten. 7) 

7) «0en ifi fin ^farrborf Don 106 Käufern mit 470 dämvo^^ 
nem, in ber Bürgermeißerei Umolbdmeiler , im ^eife SDüren» im Site:: 
giening^be^irfe Slawen, ^ai bloßer würbe Don ben (ä^rafen oon 3"- 
lic^ gelüftet , bad 3a^r ber Stiftung ifi unbefannt. (S^ gefd^al^ toaf^u 
f<!^einli(^ SU (5nbe be« 12. Sa^r^unbertd. 3« S<i^u 1234 foQ SHobolb 
a[0 $rior bed iTlofler^ gencinnt »ei^en, unb im 3a^re 1264 boft $rios 
rat §u einer $ro|>flei erl^oben werben fein, (j^altenbai^» 9legi«rungdbes 
3tr! fta^en, 6. 245.) ^e Annales Ord. Praemonstrat enthalten 
biefe tlngoben aber nid^t unb biefeCben bebürfen ba^er wo^l eintr nA? 
l^em Prüfung. Suerfl ßanb bae JMofler unter bem 9ibte t>on Stntä^U 
^eben unb würbe oon $rD)>ßen regiert, btd bie flonnenflofler i^Dn ben 
9R5n^^flöf!em getrennt mürben. £)a0 ^Io|ler fc^eint- gegen Chtbe bed 
13. 3a^r^unbertd in 9)erfaII gefommen ju fein, bie 9{onnen fd^etnen 
fi(^ bem ^ramonfhatenfersOrben entjogen, bann aber mieber bie pfiffe 
be6 Hbtt 9tat^ia6 t>on i^ne(i^tf!eben in $ltif|>ru<i^ genommen au ^aben. 
S)iefer erfuil^te aber in vigilia B. Michaelis 1308 ben Sibt Don ^e« 
motjttrö, wegen bed geringen $erfonaI^ feinet (Sonoentd unb wegen ber 
weiten (Sntfecnung, bod »omtenftofier „Qt)U6m*' ber «ufftc^t bed Übt« 
9on @teinfe(b gu übermeifen« 3)iefem üntrage entfpraii^ ber 9lbt 9[bam 
Don 4ßcömontr6 in einem S3ef<i^Iuffe , melden bad ®enecal«(Sa^teI bed 
Orben» beflätigte. 3m 3a^re 1427 gog ber ^bt oon j^ned^t|hben bie 
tlufftc^t über bad ^lofier gu (SOen mieber an fid^, unb nal^m eine ^u 
fUation bed iMoßere Dor. 3m 3o^re 1459 mürbe bie üufftd^t oon bem 
^bte oon i^ned^t{ieben bem übte oon ^ambom Überträgen, hÜ 1492, 



Digitized by 



Google 



— 159 — 

wo Vbi ^ubect D. ^montr^ uvb baft Q^tnttaUdapM bie Befttmimtm 
gen beA 9efii^IufTe$ Dom 3a^ce 1308 miebec in Sttafi fe^n unb bem 
fSbtt )>pn Steinfelb obermal6 bie Suffi^t ubectcugen. ^er fSbi oon 
eteittfelb do^onn €(^au< Don H^cmetlec oec^t^tete 1533 fceimiOig 
auf bad Huffici^töreci^t, |u (^unflett bet 9l6tei ^mbom. 3m bcetligid^ 
tigen <^uegt n>ucbe ba< ^(oflec (S0en oon ben 6(^meben geplönbect, 
bee Ste^ betäubt, bucc^ eine Seuerdbtunfl eingeäfc^ect unb geriet^ in 
6(^ulben. ^er $atec SBiQtbcocb 9toif^tn, OTanonicud oon 6teinfelb unb 
$not ^u (Sffen, {leCfte bie Otbnung in ben fingelegen^eiten be< JMoßecd 
dllen mieber ^er. 3m ^al^ce 1652 üep et bie Stit6)t unb bie iMofiet* 
gebäube noiebet aufbauen unb führte bie, m&^tenb be6 fttiegetf ganj 
in Setfafl secat^ene ^idciplin miebet ein. 

9M aReißetinnen merben genannt; 

1) aRargatetl^ 1350. 2) (Sat^attna x>. Raufen 1426. 3) GäciHa 
D. 6<^Ienberl^an^l445. 4) (Satj^otina d. Sd^Ienbetl^an 1493. 5) ^ct^ 
tia x>. S3Dcf« 6) (^etttub v. 9lbt. 7) (S^tifHna. 8) 6op^ia ^ucfltng d. 
3uli^ 1552. 9) So^anna o. O^ümingen 1566. 10) Unna d. (Sflet 
1579. 11) a»atia D. etteit^agen 1616. 12) (Sat^atina Gtanbett 1623. 
13) (SUfabet^ DonBtoic^, tefign. 1656. 14) SRaria (Sat^atina d. ^eim^ 
M 1672. 15) ^ana (SUfabet^ 93en)et0 1676. 16) (Sltfabet^ d. 
(Sngenbtoic^. 

Vin. «nocfpforfc. 

Angelica porta ift ei« abefige« 3löttnenl(0fter an bcr 3)tcfef, 
Bei Sod^cm, mit 11 E^oriungfem unb 2 Sa^enfd^toefiem. !Der SWt 
ton ©a^n ift geiftlii^er SSater. 8) 

8) <SngeiiM>tt ifl ie^t ein ^of aud 3 Rufern mit 18 (SintDO^* 
ncm be^e^oib , in bet Sütgetmeifhtei Xtei« , im Steife Goc^em , im 
Siegtecungdbeattf e (Sobfen), unb ifl nac^ Otuttig einge)>fiittt. iSmüt\^ 
0. aRonceal, dhrboogt unb 0tunbl^tc gu gantfel an bet SRofef, ubet> 
gab, im 3a^te 1220, feine Sept^ungen om ^{amanbac^ unb ein SBebt? 
gut §u 9ttn<feC bem (Sifletcienfet«9lonnentIoflec (S^umb (bei Zimmern) 
untet ber Bebingung, ba^ boffeKe auf bem ${a^, bet i^m im t:taume 
bttti^ iSitgel be)ei(^net motben toac unb mo et glaubte QKod entdne ge^ 
^M Sit ^ben, eine ^laufe bauen foQte. Huf bem ^laf^e, mo bie dt» 
ft^einung fiattge^abt, toutbe ein Hftat §u (S^ten bet SRuttet O^otte«, 
bee ^. 9licoIaue imb bet ^. (Katharina ettic^tet. ^a naä^ bem tobe 
^müviäf'A feine Go^ne dmüti^ unb 9^Ut))p mentg Steigung bemiefen, 
ba< Don intern Satec gegtunbete Stlo^t, Angelica porta, gu untet» 
lifij^en, fo gmgen bie x>on (S^umb ^iet^etgefeftten Spönnen in i^t ftu^ 
red j^Io^ec sutütf. ^ag oetna^m $^ilipp III. t>. Sßilbenbutg, aud bem 
€tamme bet ^etgoge oon Simbutg, bet an bet SRofel/ na^e bei Steid 
auf einem Setge mo^nte, an beffen Su|e a^^t Bad^e, bet glammba^ 
unb bet -^iefenbad^ sufammen fiteren. $^ili))p o. SBilbenbutg ^atte 
auf feinet ^ettfc^aft SBilbenbutg in bet Gifel ein 9lonnen!lo|let ^omi« 
nicanet^Otben« Oeßiftet, in melS^ed feine btei S5(^tet tteten foQten. ^a 



Digitized by 



Google 



— 160 - 

{{^ Mefe l^iet ahn nUfyi gefielen, fo ermtttb VfßPP ^* SBtlbenButg, 
mit $ü(fe bet ^rren d. 97enteal, t>on bem Stlo^tt d^umb ba< Det« 
loffene ^loflec Cngelpfocte unb gab baföt 30 SVart 6tlbec itnb eine 
^offtott au 9a^ara<^. Stun baute er eine grd^ete Stvc6:it, in meieret 
ec abec ben früher errichteten Ultor alft ^auptoltar beibehielt, unb Der« 
fe^te im 13ai|rr 1260 bie 9{onnen aud ber (Sifel na^ dngelpfotten. 
S)a ber $)omitticanersOrben biefe SSerfeftung nid^t genehmigen mofltc, 
jt> benahm ft^ bie 9lonnen 1272 in ben Orben ber ^ämonpratenfer. 
$^mpp III. ftarb 1268 in ^o^em »Iter unb ^interüel 2 eö^e, W' 
lipp IV. unb ©erwarb. (Srfierer fc^nfte bem Äfojier tngelpforte 100 
SRar! unb ©erwarb 50 SRarf. ^aö iMojler laufte nun ben SBeinl^of 
)u ^ntel Don bem j^loßer (S^umb surucf. $^ilipp pilgerte na«!^ $0- 
läflina unb ermarb für (Jngelpforte piele anbutgen^en. ©erwarb ü. SBil^ 
benburg unb feine ©ema^ltn ^rmgarb d. Curen fd^enften bem ^(oßer 
(Zhtgelpforte tin abelige« ®ut ju ©en^eim. 3o^ann p. SBilbenburg, 
$pipp*« 6o^n, baute 1307 neben ber. JMo|ter!ir(!)e gu (Sngetpfortc 
eine bem 1^. ©eorg gemibmete (SopeCfe. 9u(!^ fd^enfte er bem bloßer 
einen SBeinberg bei (Sarben , ben Sehnten gu Slobe (SHot^ bei (&afitU 
laun ?} ein Ruber SBeingülte 5U 9leef unb 3 5)cnarcn au« ®uM , jur 
Stiftung einer SKeffe am 6t. ®eorg«s?lCtare. $)er Xrier*fc^e (Sr^bifd^of 
^einrid^ IL (p. «inflingen 1260—1286) ^atte f^on im 3a^re 1275 
bad ACofler C^ngelpforte in feinen 64u^ genommen unb e« ber fhtfs 
fd^t ber Siebte Don 6a^n Abergeben. 3n ber barüber in crastino B. 
Remigii confessoris ausgefertigten Urtunbe U)erben unter ben $efi^uiu 
gen be« bloßer« genannt: (Sngelpforte mit aUem S^be^ör, ber neue 
^of (curia novaj, ein ^of ju ©euren (jixi öuren) bei Xrei«, ein 
^of in gancfel, ein ^of in «ieg (8id^e) bei (Sarben, ein ^of „in Neu- 
wege apad Bachieracain(^?ys (Suter „in Dummershasen'^ (^om- 
merd^aufen hei OberMS^onberd^ufen, im itreife St. ©oar), „i0 Giiet- 
.husen^^(?), in Sreift, Sommern unb in Bruttig unb ber Sehnte „in 
Balilsdorf^' (SoCteraborf).. 3m So^re 1489, SRontag nad^ OcuU, gab 
3ol^n, So^n au (SC^, bem Stlofiet eine 9iente au« bem ^ofe gu ©eus 
ten, aut 9u«|lattung feiner im Stlo^tt aufgenommenen 3:o<^er (Sat^a« 
tina. Sromeru« meip in ber Helropolis Lib. IV. Cap. VH. oon (Sn^ 
gelpforte nic^t« oI« bie oben ermatte Udunbe Don 1272 anaufü^en 
unb fügt ^inau : «Hacteous idem monasterium Coetus nobilium vir- 
^ginum possidet, rerum ul solent k majoribus geslarum tum in- 
»curiosae, quam praeseniiam tenaces. Quare non invitae ferent 
„si nos ulrisque abstinemos, antiquarum nescii, novarum non ad- 
^modum in talibus Parihenonibus curiosi^. 

9)ie Huffi^t über ba« JHofler (jus paternitalis) mar auerß ben 
Siebten pon Sat^n übertragen, später mar foid^ an 9lommer«borf ge» 
fommen. 91« tihk (S^er^arbt II. Don 9iommer«borf gefiorben n>ar, über« 
trug, auf SSorflellung be« 9bt« Don Sa^n, ^bolp^ ©üüc^, ber ®tnt0 
xal M Orben«, Wt SRic^ael (SoIBect oon $r6montt6 am 28. Sep« 
tember 1672 bte ©caufjtc^tigung be« ^lojlec« mieber ben klebten uon 
Sa^n. ^iefe behielten fotc^e au^ bi« aut allgemeinen Sfuf^ebung bec 



Digitized by 



Google 



- 161 — 

JMöpcr. 3n bct j^(oPct!ir(^e befanben f!(^ e^emafe fcl^cubc ©rab« 
pelnc : 

1) f)cr ©täfln Barbara o. «Wonbcrfd)eib f 1528. 

©ic tpo^r n?a]^rf(^einltd^ eine Jodelet beö ®rafcn 3ol|ann I. üon 
SWanberfc^cib, ©tiftcr« ber ?ime au ©etolflctn, unb ©emaE^Iin bc« grei? 
^erm (Juno d. 2Bmneburgs55ctIjlem. ©c^annat gibt an, ba^ fte no(^ 
1535 am geben gemefen, ma« Dielleiti^t zin Srtt^um i% Eiflia illustr. 
I. 8b., 2. flbt^., 6. 535. 

2) 3)et ücrmittrüeten 9)?at!gcäpn SWaria tjon ©aben f 1636. ' 
®tc n^ac ma]^rfd)einltc^ bie 2Bittmc bc« unruhigen SWartgrafen 

dbuarb gortunat, aWaria d. (5l(f, gceiin ö. Stbiöre. 

3) aBil^cIm gtanj, aWarfgraf t>on »aben, f 1645. 

4) SWaria «ucretia, a»arfgräfin Don ©aben, f 1654. 

' 5)ic beiben lefetern finbe ic^ in feinem Stammbaume. SSon aflen 
©rabmälem unb ©rabjlcinen i|l aii(^ Feine ©pur m^t Dor^anben. 

Hie 3Reiperinnen finbe iäij aufgeführt: <5at^arina 1341. «i)fa r>. 
3)rimbcrg 1406. aWargacet^a (Srafe t>. 6(^arfett|icin , meiere bem Stlo- 
per fe{)t lange öorgeflanben unb er|i 1532 geflorben fein foü. S(gne« 
D. Coppcnpein f 1564. 3Wargaretf)a »oo« ö. SBalbccf t 15. 3»ära 
1595.* Slnna Cat^artna t>. aGBittberg teflgnicte 1620, + 1628. (SUfa= 
Befl^ D. «Wcftenl^aufen f 1641. Äegina ölifabet^ r>. ^f^efeen^aufen t 
1666, ^nna Eleonore aWargaret^a t>on ber !^e^ens9licfettid) t 1698. 
^nna (Sat^atina ©ertrube d. ©enfe ö. 9lieber^«af)n(lein + 1699. (5^ar= 
lotte gWargarct^a SlifabetF) ü. $ie«fQrt f 1719. SfabeHa (Smercntia ö. 
«filpcn t 1752.' ©ib^aa ©erttube d. SHumrob f 1775, ^ilbegarbi« 
x>. SWo«fopp t 1790. STnna CKifabet^ \>. ©e^er mürbe ben 3. SÄoi 
1790 getoä^Ct, erlebte bie ^uf^ebung be« 5^Ioper« unb parb ben 5. 
9loüembcr 1797. 3"» 3a^re 1794 befanben fid^, aufer ber aReifterin, 
xiQä) fünf obelige 3ungfrauen im i^lojler. 

IX. tfüffemc^. 

äibcligc^ 5«onnen!Iofter bei B^ipicSf. J)ie Pfarrei Settenl^ofen ift 
bemfelben incctporitt unb mug burd^ einen ®eift(i(i^en bed Orbend 
^crtoaltet tocrben, toenn ber iefelge (©eneflciar), ber bie Soüation bor 
44 Qa^xz erl^atten^ öbgel^t, unb toirb e« bann jur ©prad^e fem* 
men, ob nid^t ein SBettgeiftfid^cr anjufteüen. 5Da« Älofter ift ber 
Sbtei ^amborn unterworfen, ber ^rbpft ift oon ^ambcrn, ber ®a» 
ceKan unb 93eid^tiger ift bon ©teinfclb, 

!Da bie ftird^e unb ein gIfiget beöfiloftcrö neu gebaut toorben, 
fo fe^lt bie ßfaufur. Religiosae (velatae 8. conversae 2.) 9) 

9) güffenic^ i(t ein ^farrbocf Don 106 |)äufem mit 610 (Sin^ 
löo^ncrn unb ^auptort einer S3ürgermeiperei im i^reife 5)üren. (56 ijlt 
nut V/^ ©tunbe öon 3ülpt<^ entfernt. 

^ermann t>. «Cfter, Cbebogt oon Äöln, unb feine ©attin ^etriffa 
galten t^rem Seid^tooter, bem tropfte 8ubert (ober Lambert) oon ^am- 

Digitizödty Google 



- 162 — 

Born t)ettraut, ba^ fie f>tahfiä)üqim, mit einem SapiiaU Don 40 9)?ai{, 
tin Äloflcr gu grünben , unb baten i^n um feinen Seiflanb. SSalb 
barauf ecmarb 8ubett ein ^ut na^e an bet Sippe, melc^ed bamalö 9ta= 
mertborf, fpätec Steenl^ui« genannt mucbe. ^ier mürbe nun ba« Stlo- 
fier errid^tet unb baffe(6e mit Spönnen au^ ^ünmalb befe^t , mo ftc^ 
bte Soc^ter be« ^ermann aW ^iorin bcfanb. ^ie t:o(^ter, beren 9Ja- 
me in ben Uxfunben nur mit fßt, be$et(^net micb , mutbe ^elfterin 
be« neu emd)tctcn .JMofler«. S)a i^r bie ©cgenb aber ni(^t geftet, fo 
befd^Iojfen bie ©tifter einen beffer geeigneten ^laj^ jum Söau eine« Stlo^ 
fter« 5u wählen, unb ber Äolnift^e ecjbifd^of Umolb I. (o. Slanbenrat^ 
1137 — 1151) überlief t^nen, im 3a^ce 1147, für biefen ^roed bie 
i^ird^e @t. !Ricolai §u güjfenit^ , meiere er t>on aller ab^ngigfeit be= 
freite. 5)ie ^uffid^t' über ba« neu errid^tete ^lofler übertrug ber (St%^ 
bift^of bem tropfte Hubert. $ap|l Slbrian IV. bepätigte in einer am 
III. Idas Novembris 1157 im Lateran aitdgeferHgten SuQe bie etif^ 
tung be« jllofter« ^üffenid^ unb nal^m baffelbe in feinen befonbem Sd^u^. 
8lu(^ ©rgbif^of Slbolp^ I. (@raf üon »Itena 1193 — 1205) tE^at bieß 
Kai. Martii 1194. aRebrcre Älöjler »urben üon güffenid) aud mit 
9{onnen befe^t unb immer mel^r mud^ö bad ^lofter an Siei^t^um unb 
ilnfe^en, befonber« feitbem ber gottfelige ^Ibericud au« Dome^mem fran= 
goftfd^em ©ef(^[ed^te (im 13. i^a^r^unbert) feine (^rabßätte im ^lo|ler 
gefunben l^atte unb an feinem G^rabe mel^rere Sßunber gef(^eE)en fein 
foüten. 3ur Seit be« (grjbif(^of6 ^^iüpp I. (d. ^eindberg 1167 bi« 
1191) brannte baö i^Iofier ab, »urbe aber balb tüieber (iattli^er auf= 
gebaut unb ed mar befonberd ^bt griebrid) III. t)on ^amborn, ber 
ft(^ um ben SBieberaufbau fe^r t?erbtent mad^te, menn feine ISerbienfle 
aud^ bei feinem Sebcn nit^t genugfam anerfannt mürben, unb er mit t)tc= 
len ßabalen gu fdmpfen l^atte. ^uf Sitte be« aWarft^alld ^ermann ö. 
Sllfter üerlie^ (Srabifc^of (gngelbert I. (@raf Don S3erg) im 3a^re 1216 
bem 5llo|tcr Süffcnic^ ba« $atronatöred^t ber ^irc^e gu S5etten^0Den (im 
.Greife 3ülic^) unb ben geinten ju .,gfiobf)e"(?). 3m 3a^t:e 1236 na^m 
j^aifer griebdd) II. ba« Äloflcr in feinen befonbem Sd^uft. 3)a bte 
.l^rd^c \ei)t Derfaöcn mar, fo mürbe am 8. ?lprtl 1711 ju einer neuen, 
ben f)l). Slicolau« unb Hubert gemibmeten ^ir(^e ber @runb gelegt, 
unb fotc^e am 6. September 1716 oon bem ©enerale be« ^rämon* 
firatenfersOrbenS ßlaubiuS ^onoratuö ?ucaß, fibt öon ^remontr6, gc= 
mei^t. 5)ae illopet bejlanb bi« gur franjofifd^en Occupation. 

i[I« 3Ädfterinnen mürben aufgeführt: 

1) a»., ma^rfd^einlic^ 9Karia, bie ^oc^ter be« ebcin SSogteö .^er^ 
mann d. «Ifter 1147. 2) 3epa 1157. 3) 3msa 1208. 4) «Diat^Ubc 
(meiere in ben Annal. fe^lt). 5) (^ertrub ü. Scffenic^ 1228. 6) 5llei-- 
bi« 1231. 7) 3rmgarb 1282—1291. 8) ^elmigi« 1293—1305. 9) 
ßat^arina ü. 3)lonjlrop 1314—1338. 10) »ucia. 11) 3utta 1349. 
12) S3ela x>, ^ü\p\6), ^rioriffm, 1381. 13) SKefea o. ®ei(^, aReijterin 
1434, t 1453. 14) aWargarct^a o. 9imborf, genannt epinnenblat^, 
t 1461. 15) ©ertrub ^eoenerat t 1478. 16) ©ertrub »oupen o. 
Offenl)eim 1490. 17) «nna o. CTufc^ringcn + 1523. 18) SRargaret^a 



Digitized by 



Google 



— 163 — 

epief t). öoBclen f 1542. 19) «nna t). @^mni* 1651. 20) SRatia 
D. SI^i: gu fintmeiler 1666. 21) 9gneö d. Sei^n, genannt Stnaent«^, 
1573. 22) S^otgaEet^a t>. 8erg^, genannt £ttp6, 1582. 15^5. 23) 
«feanbcine go^ o. ©d^marjenbetg f 1623. 24) SKaria t>. ©ctften, 
genannt ©ingenid), + 1634. 25) flbriane d. öobbcrg ju Söandum 
t 1651. 26) anna aWatla u. »olWe^I + 1685. 27) SOetonica t). 
iSolfiftfe^I t 1690. 28) (Sat^ctna Sacoba (Slifabet^ d. Scemeröborf, 
genannt ^ii^felb, + 1728. 29) SJ^aria tlnna SWagbalena». ir^tl742. 
30) SWaria eat^anna t:f)etefia ö. SBIatten 1768.^ 31) aßaria ^ntonia 
ffiU^clmine D. S3erg^, genannt Srip«, f 1800. 32) aRaria gelicitaö 
granä«ca Sofep^a ö. 8t)«fird^en, mürbe ben 24. ^ai 1800 aur Sßei^ 
fJecin ecmä^It, erlebte bie Huf Hebung be« ^lofterd unb ftatb am 27. 
3um 1808 gu Stbln. ^ür bie Eiflia sacra ^abe i^ eine auöfü^clid^e 
@efc^lt<^te be« Äloper« güffenii^ bearbeitet, gür ben ootttegenben 3^«* 
möge ber Dotfle^enbe ^u^gug genügen ^). 

X. ^ttr^cn. 

Garzen, St. Antonii Garzen (l^eigt ed in bem 93ifitation^* 
^rctofoße öon 1716), ift bor 164 Saluten (1552) bon bem (Srg* 
Bififtofe bon Ä5(n bem Älofter ©teinfelb übertragen, per ajasump- 
tionem sacri ordinis nostri Anno 1704 16. februarii dominica 
42 et subsecuta professione Anno 1705 8. Martil eadem domi- 
luca 42 sese integre subjeceruut votis suis conformiter et in 
simplicitate oordis viventes professae 9 et novitiae 3. 10) 

10) ©ar^en, St. Antonii Ganzen, ifl ein t?on 17 SJJenfd^en be^ 
iiiD^ntc« |)au« am ©leibac^c, in ber 53ürgcrmetflcrei Chijcn, im Äceifie 
ISuöfic(^en, im S^cgicrungöbcjtrfe ^öln, unb nad) €)ber=®ar^en einge^ 
P[attt. (Smmcri^ o. ©ar^en ober ©ar^gen unb feine ©attin (&m baus 
ien ^ier, auf i^rcm (Sigentl^ume, im 3^^re 1352 mit @cnef)mtgung beö 
Äölnifc^cn (Srabifcfeofft SBil^elm (d. ©cnnep 1349—1362) eine bem f). 
Mtixi bem (Srcmitcn gemibmcte (SapcIIe unb neben berfelbcn brci 3^1= 
len jur Slufnal^me üon brci geiplit^cn 3ungfrauen. SBcgen bc« engen 
Slaumeö unb mcgen ber ©c^mierigf eit , Lebensmittel gu erl^alten, gogen 
bie 3ungfrauen unb au(f) ber Steäor ber (SaT;>tlit fort. @iner ber ^aä^- 
fommen (Smmcrid)'«, |)ubcrt ö. ©er^gcn, genannt ©injenid), unb beffen 
®attin ©op^ta t>on !Rejfetrobe ^befc^loffcn bie Stiftung beö ^I^nJ^errnju 
erneuern. @ie liefen bie S^^en tt?ieber i)crflellen unb befe^ten fol^e 
1474 mit brei StanciScaner=9R6n(i^enüon ber britten Sftegel, miefenbenfelben 
ben (Srtrag ber früheren Stiftung an unb fügten nod^ eine Sftente üon 
^iet SRaltern SRoggen liinju. 2)aö ^lo(ter mürbe bem ^eiligen f>ubert 
geiüibmet. 5Die granci«caner gefielen p^ aber aud^ ^ier nic^t unb 

') 6d)on in 3» SB. Cremet'« toaterlanbifcf)et (S^ronlf, II. 3a^rgang 1826, 
6. 211 unb 6. 281 b^be i* einige !Rotiaen übet güffenlc^ t)er5ffent- 
lltf)t. <5r|i f^joter erl^iclt id) ein chartularium he^ Älofler«. 

DigitizeJiy*G00gIe 



— 164 — 

gogctt Balbab. ^m6^ ». ©cr^gen, .^ubert'« ©o^n, betief nun im . 
3a^re 1520 tlugufitner*5^onnen, unb bet (Sca^fc^of Don i^oln, ^ermann 
Y. (®taf Don SBieb) übertrug t^etld SBeItgetp<^en, t^eiU< ^bn^m bie Se^ 
aufltd^tigung be« fteincn S3crmögcn6 unb ber 3)iöap[in. 3m 3a^re 
1541 übertrug ber ©rjbtf^of bie »ufft(^t bem ?lbte üon ©teinfelb, 
3acob ^panl^ufen unb beffen flai^folgern. 9la^ unb nac^ mürbe bie Äc= 
gel beö ^cämonfiratenfersOrbenö eingeführt, unb enbli<^ baten bie Sflon^ 
^nen, |te formlid) in biefen Orben aufzunehmen. örjbift^Df 3Ra;imiltan 
^einric^ (^«tjog t>on S3aiern 1650 — 1688) entf^ac^ ber S3itte jmar 
in einem €(^reiben oom 22. Sluguj) 1665; ber^bt t)on Stethfelb trug 
aber bei ben gerrutteten S3erf)Qltniffen be« ÄloPcrö gu ©ar^en S3eben= 
' !en , bie jKufnat^me berfelben in ben Orben ^u ermirfen. 3m 3a^rc 
1642 voaz bad ,$tIofler Don ben Reffen niebergebrannt morben. @0 
mürbe gmar mieber ^ergepeflt, a[d aber im Sa\)tt 1673 ©onn öon ben 
itaiferlic^en belagert mürbe, überfielen Stäubet ba« itloper, plünberten 
e«, »erjagten bie Slonncn unb legten Äloper ünb Stvcd)t in ^fc^e. 3m 
3a^re 1678 fammelte ber Slbt \>on @teinfclb, 3o^onn i^ucfenrat^, bie 
gerjlreuten !Ronnen in Sulpic^. 2)a bat Slrnolb x>. SÖBac^tenbonf, beffen * 
®emal)lm (Slifabetl^ ö. S3in«felb eine Urenfelin beö altern SBiri^ 
t>. ©er^gen mar , bie ^Rönnen mieber in ©ar^en einjufe^en , meiere« 
benn auä^ naä) langen SBer^anblungen unb na(^bem Jtlo|ier unb J^ird^e 
mieber l^ergej!eflt morben, gemattet mürbe. 3)er SBiebeteingug gcfc^al^ 
am 7. September 1681. (Sat^arina ^e(f mor bamaU ^orfte^erin. SBic= 
berl^olt baten bie Slonnen, baö ^lojler in ben ^rämdhjiratenferÄOrben 
aufjunef)m^n. Slm 16. gebruar 1704 legten bie 2?orpe^erin (^maler) 
ßäcilia 3:rimbom unb 10 Spönnen bie it'leibung be« ^rämonftratenfers: 
Orbend an unb traten, mit einer Sloüiae, am 8. SKärj 1705 $.rofe^. 
3)er ©eneral be« Orbenö genehmigte im 3^^^^ 1707 bie Slufnal^me. 
3)er ^ergog t>on 3"Ci(^, Jlurfurji 3o^ann SBil^elm x>on ber $falj, er^ 
tl&eitte am 4. Februar 1715 feine Swpi^niung. (Sin ^tiot, melc^tn ber 
Slbt Don ©teinfelb ernannte, panb ber geiftlid)en SJ^utter gur 6eite. 3nt 
3al^te 1721 mar griebric^ Cdjeben $rior. 3)ie lefete SSorjiel^erin mar 
Knna (Sreu^berg, meld)e nad) ^uf^ebung beft it[ofterd nad^ Sin^enici^ 
§og, unb bort am 1. Tlai 1822 ftarb. 5)a6 ^tofier befa| meutere 
Sfleliquien. 3n ber Crypta unter ber i^ird^e maren bie ©rabfieine ber 
Stifter beö ^lofter«, bie Umfd^riften maren aber fd^on 1730 ni(^t mei^t 
ledbar. 3n ber ^ird^e befanb ftd^ baö (Grabmal bed am 12. ^ecember 
1634 geworbenen unb t>or bem .^od^altare begrabenen (Suno t>, i3ind- 
felb. 5Die SBittme feine« Sruberö 3o^ann o. aSinöfelb, »nna D. 9fieffel= 
ratf), ^atte bad lDen!mal errichten laffen. Cr« i{l aber feine Spur me^r 
Don biefen ©rabfieinen auftufinben. 



XI. 8t ^crfac5. . 

©anct ©erfad^ im Saube gaßcnburg (SSallenburg), 6 ©tunben^ 
bon ajfaftridf^t, eine ^ro^ftei bon SRonnen. I)er ^rojjft bon (Satoen- 

Digitized by VjOOQIC 



— 165 — 

bcrg, ecleotus ex abbatia Hillesheimensis *), ^at ba^ ftfofter neu 
aufgebaut ittib ift im Segriffe anäf bie ftird^e neu ju bauen. T)cr 
©aceöan unb Setd^ttger ift ein ^rieftet au« ©feinfelb. 3m Saläre 
1708 tDurbe ba« Ätofter burd^ bier ©d^toeftern auö anbcrn Älöftem 
rcfcrmirt, bann burd^ fed&« ^tofeffe, außerbem noc!^ mit 3 Sonüerfen 
bermel^rt, 3ncoTj)orirt ift bie Pfarrei Or^bed, bei toeld^er feit mel^* 
reren Salären ein ^rieftet au« @at>n angcfteßt ift* 11) 

11) @t. Verlad) ßegt in einem fcud^tbaren t^ale, om ^lu^c^en ®eule, 
jtt)cx Stunben üon SJlaPric^t, in bcr öormaligen ^ertfc^aft S^alfenbutg. 
^tet lebte ein (Sinltcblcr, ©erlad), längere 3eit in tintt ^ol^len (Sic^e, 
melti)e ib»n gut SBo^nung biente, in (Sinfamfett bie jlcengfle (Snt^alt^ 
famfcit übenb. gftau Oba Don ^einöberg, |)errin öon 93al!enburg, 
fucftte ibn auf unb fc^enfte i^m einige in bet 9ld^e Uegenbe ©runb« 
jlütfe. 811« ®erla(f) 1170 geflorben tvat, jog bcc 9^uf von ben an 
feinem (^rabe geft^e^enen SBunbern Diele $tlgec ^erbei; um bie (ZHc^e 
mürbe eine ^rd)e aufgeführt, ©ebäube »urben erbaut, unb @o«min, 
^ert r>on ^etnöberg unb galfenburg, Deranla^te ben ^ropjl Don^etn«* 
betg, 3?icbnd), ^tet im 3a^re 1201 %in Älofter be« ^rämonpratenfet? 
Orbcn« für Wlbnä)z unb Slonnen ju grönben. 5)a«^lo(lec mürbe ©t. 
©erlac^ genannt unb mar fpdter nur auf 9{onnen befc^rSnft, meieren 
ein ^copft »orjlanb. 3)a« ^loper gehörte gur (Jtrcaria Srabant unb 
n?or etft ber 3)ipcefe Süttid^, fpäter ber Don SRuremunb juget^eilt. 5)a« 
5^loj!er würbe im 9lieberlänbif(^en ilriege burc^ ©ranb unb Raub ^art 
mitgenommen. 3" Anfang be« 18. 3tt^t^wnbert« baute ber ?rop|l 
gran j »on (Samenberg , au« bem Stieltet ^eliffen , ba« beinahe ' ganj 
Derfallene Älojier 6t. ©erlac^ meit pra^tiger mie guDor mieber auf, 
legte einen fc^önen ©arten bei bemfelben an, Uep bie 6t. @erla(l^«= 
queQe reinigen unb mieber becj^eden. 9(1« ^ropße ton 6t. ©erlad^ 
»erben ouf geführt: IJ ©em^arb Slffenborf. 2) Joannes de Arena 
(6anb?). 3) ^molb. 4) ©art^olomau« SBitout. 5) SBil^elm r>on 
Ot)ft. 6) ^ermann ö. öujqrfon. 7) ^einrit^. 8) SBil^elm 1279. 
1287. 9) j©il^elm, ein (Sanonicu« au« bem Stloftet Hoerbob, 1304. 
10) ^ottfrieb, au« bemfelben ^(ojter, 1314. 11) 9licolau«, $rofe$ 
au« ^amborn, mürbe fpäter tropft ju gfijfenid^, 1325. 12) Henrik 
cus de Aquis, Canonicus de Bello-reditu (in Süttic^). 13) ^etnri^ 
(Jreit. 14) S)iebri^ Änebart 1383. 15) Sdimfacbu«, (Janonicu« Don 
Steinfetb, + 1419. 16) Cbmunb. 17) |)ermann ȧ)off 1465. 1480. 
18) Oliöer d. Il«pe, repgnirte 1512. 19) ^etnrtc^ (fttgelen von (&U 
lens, ein 6teinfelber (Sanonicu«, erfl ^fai?cer 3U 6(^leiben, bann $rior 



^) Abbatia Hillesheixnensis ijl bie g$romon|lcatenre&^Stet ^eliffen bei $irle. 
mont (t^ienen) in lörabant. 6le mürbe 1130 Don {Roger be @etru ge« 
fliftet unb mit SWßncfjen au3 bet 5lbtei Slorcffc in bet ©taffc^aft ?Ramuc 
befe|t. auf bem ^roöinalal « Giapitel in 6teinfelb, am 19. 6ept. 1721, 
erf*ien at« «eDottmaditigtcr be« ^topfle« Don 6t. Oerlat^ Laurentius 
Beetz, Kotarias Apostolicns et Secretarius CapitnU. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 166 — 

in 9liebcrc]^c, l^icrauf $topp 5U ©t. Q^etla^, t 24. October 1523. 
20) ^etnri^ SBei^er ouö Sd)Ieiben, ein ©tetnfelbet unb oocl^ec $ri.oc 
in Slei(^enpcin, »utbc ben 30. 2)ecembcr 1523 gciDä^lt, + 28. 3«Äi 
1551. 21) Äegibiu« ScucI au« aWonjoie f 14. October 1555. 22) 
3oI}ann t)an ber Porten, ein ^ambornec. Unter i^m waren 37 3"ng= 
fraucn auß ben erpcn abeligen garailien im Älojler. Ott »urbe 1575 
abgefegt unb jlarb 1577 3U ßambom. 23) (5ra«mu« ©J^otjej, BelK- 
reditus Canonicus. (£r ^at bad Seben be« ^. (Verlad) gefc^tteben unb 
herausgegeben, meld^eö SoHanbud in ben Actis sanctorum unter bem 
30. 9nai l^at abbrucfen laffen. Gradmud jteHte bie im 9lieberlänbif(i^en 
^egc 1575 eingedf^erten ^lopergebäube miebcr ^cr, f 5. 3wti 1612. 
24) Lambert SBoot au« bem JlloPer Seffe bei 2)inant f 1632. 25) 
3o]^ann graipne, ein 9R6nt^ Don ^r^montre. (gr mar 1627 pon bem 
(Generale be« Orben« jum iibte beö an Stelle be« aufgehobenen S^on- 
ncnfioper« gu SBefel crrid^tcten 2ßdn(^«!Ioperd ernannt »orben. S3ei 
ber Eroberung t>on SBefel am 19. ^ugufl 1629 mürbe übt Sodann 
Don ben .^oQönbem gefangen unb erft naä^ einem Sal)u auf bie brin- 
genbe Sermenbung be$ W>t^ r>on ^remontre entlaffen. Später mürbe 
er ^ropjl ju St. ©erlo^, flo^ aber, bed Äriege« megen. nat^ ^re^ 
montre, mo er ben 17. a»ai 1660 jtarb. 26) (Sleop^a« ^egcl, Öano» 
nicud pon Sloreffe, 1670. 27) 3o^ann aRatecnu«, Canonicus Belli- 
reditus, +11. October 1672* 28) @erl)arb Dan ber (5l(t, Dörfer 
§Brior öon ©rimberg. 29) »art^olomfiu« Dan ben Stein, Canonicus 
Belli-reditus. Cr mahlte gum Coabiutor feinen 9la^foIger. 30) grana 
Dan (Samenberg, (Sanontcu« Don ^eltffen. Qrr folgte 1701, baute ba$ 
.l^lojicr mieber auf unb t 28. gebruar 1718. 31) granj Dan ^elt, 
au^ aud bem Äloper ^elif[en, Docker ^apor in Sanbein, mürbe ben 
27. 3»ai 1718 gcmd^It. 3m 3af)re 1784 mar aRapimilian Silmannd 
tropft. Sie SRei^e ber 3Reiperinnen geben bie Annales folgenbcr^ 
molen an: 

1) Sba D. j^urtenba^. 2) SRat^ilbe d. ^uldberg. 3) O^ertrub 
D. «ae«becf. 4) Hleibie d. ^out^em. 5) öaftlia 1208. ffi (Sat^arino 
D. «iDeren 1363^ 7) (Sat^arina d. «ioe 1375. 8) SKet^t^ilbift d. 
<S&er t 1402. 9) SRargaret^a S3anber f 1465. 10) SfabeOa Don 
SeDel + 1587. 11) SWargaret^a d. gofferoul t 1655. 12) 5lgne« 
*oen D. (Sart^W + 1680. 13) SMargaret^ d. 2)obbelpein + 1683. 
14) 3o^anna Sophia d. dtj^ + 1707. 15) Sibijfla SWagbalena d. 
9tiWt +1721* 16) S. 8. Don SflaDendDote. S)ae S3er^et(^ni| ent« 
l^dlt gemi^ Diele 2ixdea, bi< it^ aber, au« a»angel aiv ^ülfequeüen, 
ni(^t aud§ufu0en unb au berichtigen Dermag. 

^it Pfarrei gu Otrßbecf, 3 Stunben Don St. ©erlat^ entfernt, 
mar bie eingige, melt^e baß ^tlofter gu oergeben ^atte. SBalram, ^err 
Don gfalfenburg unb SWontjoie, übertrug 1273 Pfarrei unb ^atronat 
bem jrioper St. ©erlat^, unb Engelbert Don 3ftibrucf, 8lrd)ibia!onu« ' 
Don :gutti^. befunbete folc^ee ad crastinum post octavam Trinitatis 
1273 in einer «n ben Pfarrer Don 3Rerfen gerichteten Urtunbe. 3u 
St. (üjerlac^ mürbe ber itdri^er biefed ^eiligen nebft anbern SHeltquien 
ut ema^r . Digtizedby Google 



— 167 — 
XII. ^mßorn. 

. Abbatia virorum nobilium filiationis Steinfeldenftis , im 
$crgogt]^wm <5tei>e, Bei !DulÄurg, in medio haereticorum sita, l^ctt 
bic Pfarrei im Orte, bic aber jet^t bon einem ©teinfelbcr bcforgt 
tinrb* ®te ^Rennen ju Pffeniiä^ iinb ßüen [teilen unter 2luffi<^t 
M mt«. 12) 

12) ßamBom ifl je^t ein !at^oIif(!E)ed $fatrborf, au8 1Q6 ^au? 
fem mit 767 (SiniDO^ncm bcfle^enb, in ber öfirgetmciperei polten, im 
Greife 5)ui«burg, im Sflcgierungöbc^irf S)üjfeIborf. 

^ufd^^aufen unb 9leumü^( ge^öcen gut @emeinbe. iDte $facr^i 
gel^ott jut 5)iöcefe SKimpec. 3" ^amborn' bej^anb bid jur S3ejtfenaF)me 
be« 2anht^ burd) gtanfteic^ bie etn3ige ^errcn-?lbtci im ef)emaligen 
^erjogt^ume Gleoe. 

3f)t ©rünbcr roat ©erwarb, \&erc t>on SBlcfrat^, auß bem Stamme 
bet ©tafen Don ^0(i^paben, meld^cr im 3a^te 1136 fein @ut ^am^ 
born ncbfl oüem 3wbe^ör bem ^eiligen ^etru« jur (Scric^tung eine« 
aWön^öflofter«, nad) ben Siegeln beö f). ^ugujilnu« unb nad^ bec (Jon^ 
Pltution beß l^eiligen Slocbett, übergab. 3)ec ^ölmfc^e Grgbifd^of S3runo 
II. (@raf von S3erg 1131—1137) genehmigte bie Stiftung. 3)iefc 
Genehmigung mieber^olte (Srjbifc^of ?lrnolb I. (ö. SRanberat^ 1137 — 
1151) im 3a^re 1139. 3n ber t>on bem Settern ausgepellten Urs 
funbc irerben fc^on al« ©«ft^ungen beö neu gegrünbeten Äloper« aufs 
geführt bic Pfarrei in ^aöenburna (^amborn) nebft bem Sehnten, ®ü= 
ter in 9flimi«berg (8flf)einberg), ^rurf^ufen^ Crlpc, ^urp, So, SKuIen, unb 
Diele anbete, morauö ftd) erfe^en (d^t, mte reid^ fc^on bie er^e Sluds 
flattung bcd illD|ter« mar. (Srabifd^of «Philipp I. (d. ^einSberg 1167 — 
1191) ancbcr^olte gleidifaüö bie »epätigung 1173. ^apflt Slbrian IV. 
t^at *ie6 burc^ eine S3uIIe üom 3öf)te 1158, fo mie $ap|l 5llexanber 
IV. 1258. 3)ie erfien ^bn&^t mürben au« bem ^loflet «Sc^eba ges 
nommcn. S)ie SJorfie^er führten auerfi ben 3:itel ^ropjl. SWit bicfem 
fommen ooc: 1) Lambert ober Hubert, welcher jur Stiftung be« i^(o= 
fier« güffcnic^ mittrirfte, f 30. «pril 1151. 2) ©ereob f 1166. 4) 
tibam. 3&m folgte 9ltcolau«, ber gucrfl ben Sitel eine« »bt« führte. 
2) ©ottftieb I. 1199. 3) ©tebrtd) 1204. 4) griebrit^ 1227. 5) 
^ermann v, $oUe 1232. 6) $^ilipp 1254. 7) ^eb«nrlc^. 8) Sols 
quin. 9) 3)rubo, Dörfer »b* ju Bat}n, f 1281. 10) Sodann I. 
1284. 11) @ottf(^alf, würbe ^bi ju ^net^tpeben. 12) Saurentiu« 
1291. 13) (Sontab 1299. 14) ^li^ian 1308. 15) «rnolb 1314. 
16) Sodann IL 1321. 17) ^einric^ I. Stecfe 1325. 18) ^einrid^ II. 
0. Öerg. 19) ^ermann d. »erg 1381. 20) (Sonj^antin (5roen 1410. 
21) »ert{|oIb u. öraberf 1425. 22) a)iebric^ ö^a«, rePgnirtc 1451. 
23) ^etnrid^ III. 9)^nfd)e 1465. 24) Ulbte^t o. «ongarbt, refignirte 
1487. 25) ^ermann |>i«fclb, Pfarrer au öettenl^ofen, mürbe gum 
Hbtc gemault, mupte aber, einige SKonate barauf, auf öefe^l be« gürs 
ften, in feine Pfarrei aurüÄfe^ren, »o et 1508 flarb. 26) 3o^ann III. 
etael x>. ^olflein, 1517. 27) «il^elm I. o. SBe^en^orf! f 1544. 

Digitized by VjOOQIC 



— 168 — 

28) aCbccc^t 0. ^a^n (^ain), reftgnitte 1559- 29) (S^rifiop^ o. ^ut)= 
fcn, repfln. 1582. 30) gubßet ö. ^anbdberg. Unter i^,m übcrpelcn 
btc |)oC[änt)cc 1587 ba« j^lojlct unb Dcrmiij!ctcn c8. f 1603. 31) 
SPil^cIm 11. D. 3ngen^oüen 1621. 32) Stephan o. Stein 1646. 33) 
aSBtl^cIm III. ©ottfcicb ö. ^tjüen, t>oc^et ^Pfarrer ju^ambom, t 1672. 
34) 3o^ann IV. Gilbert ö. |)cei:bt, mar üor^cr ?5riot ingüffcnid^. Un^ 
tcc i^m üercinigtc SWi^ael (Solbcrt, ©cneral bc« Ocbcn« unb ?lbt üon 
$remontre, ^m 17. ^pril 1673 baß ^^loficr Viridisslagni ober @anle- 
pete bei ©laögom in @d^otttanb, beffcn ?lbt, aud bem 8anbc t>edricben, 
im ©;til geporben mar, mit bet flbtet ^amhom, um bie ?lnfpcü^e bc« 
Orbcnö baburt^ §u manifefliren. 3)ec ?lbt rcpgnirte 1675. 35) S3crtram 
t). SBeüing^aufen, (S^anonicü« ton Cappcnberg, nal^m bie ©al^l nitfet 
an, unb cö würbe 36) 3ol^ann V. SBimar t. 93reibenbac3^ gemäl^It. 
811« biefcr 1694 ftarb, tarn an feine ©teile 37) 3ol&ann albert d. 
geerbt, gum gleiten SSflaU gemault, dt peüte bie »erfaüenen ©ebciubc 
tüieber ^er unb flarb ben 15. ^ebr. 1705. 38) SBil^cIm 111 feeinrid) 
D. «entintf f 8. %pui 1724. 39) ©ottfrieb IL x>. Semmel tl726. 
40) |)einricl) IV. ö. 3)ael f 1742. 41) 3o^ann VI. Umolb v. ^lu 
n^en f 1757. 42) gran§ ». 2)un!el + 1782. 43) ^llepanber uon 
bcr ^or(l f 1790. 44) (5arl 5lugu(t grei^err o. öe^er. (gc mar bec 
lefete Hbt t>on ^amborn, baß Stlo^tt ipurbe t)on ben gtanjofen aufge- 
^oben unb ber 5lbt flarb alö SSBei^bifd^of mit bem titel eine« öift^of« 
»on ©amarta unb 2)om^err gu Stbln, in ^obem Alfter. 3)ie 3ui^9f^ö"^"' 
Üoper ju (Sllen unb güffenii^ tt?aren bem ^loper ^amborn* untergeben. 
3)iefeö l^atte nur allein bie Pfarrei gu ^amborn ju befe^en. 5)iefelbe l}<it 
pd^ ut^er allen ©türmen bei ber fat^olif^en Sonfefpon gu erF)aIten ge^ 
n)upt unb bie prad^tüolle Slbteifird;e ip je^t $farr!ir(^e. 

Xni. (gcinsöcrg. 

§etn«berg, •$rcj)ftel abeliger Sungfrauen, eine Zod^Ut be« ^rä* 
monftratenfer^Drben«. ©em Jllofter finb biete Senefiden (beneficia 
curata et non curata) berliel^en, toefd^e tl^eilö bon Oeiftlid^en beß 
Orben«, tl^eite bon ffielH^rieftern bewaüct »erben* 35ei ber SSlfi^ 
tation burd^ ben Oeneral (be« Drben^, 8lbt bon ^r^montr^) im 
Saläre 1716 fanben fxä) 19 ßl^oriungfem unb ßcnberfen (chorales 
et conversae). ©er berftcrbene ^ro}>ft ^iüebrinf l^at Sird^e unb 
Äfofter mit großen Soften in ©tanb fe^en unb fd^müden laffcn. 

äu§er ber borfte^enben Semerlung entl^olten bie ©teinfclber 
Urd^ibalien noäf anbere intereffante 5Rad&rid^tett über ^ein^berg 
(monasterium B. M. V. et St. Joannis Evangel.). ®o fanb ici^ 
unter anbern barunter einen CataJogus praepositonim Hinsber- 
gensis monasterii, descriptus ex typo a fratre Petro Ibacli 
confessario Heinsberg, Anno 1680. ©iefe^ SSerieid^nt§ 6e* 
ginnt mit: 



Digitized by 



Google 



- 169 — 

1) Theodorus, Prior 1201. (5d ift babcl Bcmcrft, ba§ ®o«* 
toin ö. gSalfcnfeurg, ber (£nfel ®o«tt>in'« bon ^einöberg, bad Älofter 
ju ^dnöbcrg g^Pif^^t unb eben fo toic feine ßnleltn (neptls) älci» 
bi$ baffelbe reid^ botirt unb bemfelben bie Sird^e ju @eilen!ir(]^en 
gegeben ffaie. 

2) Johannes L Prepositus 1223» 3) Grisbertus ober Gisel- 
bertus 1233. 4) Johannes IL famniette bie ®cbeinc beö 1^, ®tx^ 
kif unb lieg eine ftattltd^e S^umba gut Hnfbetoal^rung berfelben an^ 
fertigen, hierbei toirb eined SBerleö: vita St. Gerlaci, ertoäl^nt, 
M^t^ 1600 in gr. 4 in 3Waftri(3^t bei 3oanne« ®^eliu« erfd^ienen 
fei; aM bem 50ianufcrij)te be« tropfte« bon ©t* ®erlad^, ©raömu« 
®^o^r. 5) Joannes IIL 1267* 6) Emundus L 1274. dx 
laufte für ba« Älofter 40 SWorgen 8anb bei ^ünöl^oöen >)♦ 7) 
Wiricus 1279, tral^rfd^einlid^ ein ©teinfelber. 8) Bruno v. Esch 
1290. 5Wit feinen ©(^»eftem SKaria unb »gne« gemeinfd^afttid^ 
ftiftete 33runo 1297 einen ältar für einen ^riefter. S5amal« »aren 
noc^ 5KiJnd^e unb 9ionnen gufammen im Älofter. ^n feiner 3"* 
f(]^enfte ber 9iitter guno ö. (gn^felb unb beffen ®attin, i\f\a, bem 
filofter il^r ®ut ju ©Sngen ^) bei 9l(benl^oben , ba« ^anl^aug ge* 
nannt, mit aüem ^\iU^x, barunter ein SSSalb, genannt bie ^rot)ftei. 
»runo lebte nod^ 1299* 9) Alardus 1305. 10) Gumpertus, 
Canonicus Steinfeldensis 1320. 11) Joannes IV. 1335. 12) 
Leo 1337. 13) Emundus IL 1350. 14) Joannes V. 15) 
Hermannus de Bonna Steinfeldensis 1357. (£r tourbe 1359 ^o» 
ftor in SBrad^eten. 16) Engelbertus 1370, ftanb lange bem ftlo^ 
fter öor. 17) Joannes VI. 1393. 18) Michael Canonicus 
Steinfeldensis. 19) Joannes VII. de Boda. 20) Jacobus de 
Rodesheim, Canon. Steinfeld., tourbe 1412 Sbt bon ©teinfelb. 
21) Joannes VHL de Weda 1416. 22) Petrus 1428. 1434. 
23) Christianus Tennen 1435. 24) Joannes IX. de Brackeln 
1452, fammelte fleißig Urlunbcn unb fci^rieb 2 Codices, toelci^e im 



*) feünd^otoen, ein gferfen öon 105 Käufern mit 675 (Sinwofinem mit 1 
fat^olifc6en unb 1 eDangeUf(f}en ittcc^e, ßegt am teerten Ufet ber ^utm 
unb ifl buccb eine Studie mit bei om linfen Ufec (tegenben €tabt ®eis 
Icnfirc^cn Dctbunben. 6cf)on 1217 ctl^ielt ba« Älofiec ^einöbetg ba« 
^attonat. 

^) i>önQm, ?fattbotf unb ^auptott einer «ütgermelflcrel im ?anbfrcife 
«a*en mit 186 Käufern unb 930 ©inwo^nern. 3)ec ^JtopH Don ^eln«» 
betg befaß ba« ^atronatötec^t. ?in anbered €)ocf gleichen Flamen« liegt 
in bet »ürgeimeiflcrei 6affe(n im Äteife ^eindberg. ^ic Gapeflc beffel» 
ben war fcf)on 1277 bem Älojlet ju ^cin«betg incorpotitt 

Digitized by VJiOOQ IC 



— 170 — 

Hrc^it) jit §ctn^erg auffectoal^rt tourben^ 25) Theodoricus ab 
Hatzfeld 1473. 26) Henricus de WesaHa 1480. 27) Jaco- 
bu8 de Valle sive Dahll 1498, tourbe abbas monasterii Insulae 
b. M. V. Trajectensis dioecesis ^). 28) Pflgrinus 1498^ repg* 
nirte. 29) Eeinenis Kose 1500. 30) Wilhelmus Witre 1533, 
erl^ielt 1539 bie SnfuL ©ein »ilb in ©tein üor bcm ^oä^ltaxt. 
31) Leonardas Brun 1541. 3lm 11. OctoBet 1543 tpurbc ba« 
Älofter im 3ufid^'fd^en ftriegc atigejflnbct ^). Sconl^arb S3run toutbc 
?aftcr gu gongen Bei «tben^obcn. 3m folgte fdn »ruber 32) 
Peter Brun, Heinsbergensis 1544. 6r toar ffir ben SQBicberauf* 
bau be« Äbpere befcrgt. SBBäl^renb bcö ©aue« blieben bie 9ung* 
frauen bei il^ren 9Ser»anbten. $ctru« ftanb bem SIcfter 12 3al^rc 
bor. 33) Christianus Hämmeren Ganzeltensis 1558 t ben 15. 
SJcai 1595. 34) Henricus a Gillerath f 1595. 35) Herman- 
nus ab Eideren, tourbe unter SSorfi^ be« äbt« i)on ftneci^tfteben, 
ßgibiuö t>on ^J^n^^^oüen, gen)äfylt, reifignirte aber mä^ einigen 3a^ 
ren^(1604)* 36) Petrus Rotarius Hunshoviensis , ^aftor ju 
©eUenÜrd^en, gen^a^ft 1604, f 1608. 37) Martinus ab Holz- 
hoven (Hünshoven) 1609. 38) Joannes X. Commandeurs 
Oeconomus Knechstedensis , refignirte 1639. 39) Joannes XL 
a Dillen, ijorl^er ^rior ju Äne^tfteben, bann Sbt gu ©d^ciba, 
1639 afö ^rc^>ft nad^ $)ein«berg berufen» <Sr l^atte trSl^renb ber 
Ärieg^geiten groge STOfi^e unb ?aft. ÜDagu lamen bie 3ntrignen ber 
Äne(ä^tfteber SJJönci^e, toefd^e ben ^re^jft öerbrängen unb ©erwarb 
®]^oer an feine ©teile fe^en tooüten ; barfiber enlftanben ©treit unb 
^roceffe, Ool^ann tourbe enbfid^ beö ^aber« mübe, banfte ab unb 



1) lofiula b. Mariae Tirginis, SRanentoeect, ein ^tamonfiiaimfzvVthnd^tlo* 
ßet, na^e bei (SuUembuig im ^er^ogt^ume (S^elbein. (Stnige 9la(^it(^ten 
batü6ec folgen. 

^) dar! i). (Sgmont, €>^^0Q Don (Delbetn, toat 1538 M ber le^te Steinn 
feifled 6tamined geflecben unb ^atte )IBiI^e(m, {»etgog i^on 3üUdu Oecg 
unb (SIeDe, ju feinem @rben ernannt. JTatfei (&ati V. ttoQte Leibern altf 
ein bem 9{eicf)e j^etmgefadened Se^n eingleisen unb mit feinen 6iaaten 
toecdnigen. aSon Äönig gwnj I. öon granfreicft aufgeregt unb unter- 
flü^t, unternahm e6 bec fül^ne ^ergog fBtl^efm, na(f)bem et betgebli^ 
Untec^anblungen beifügt, bem mäd^ttgen itaifet entgegenzutreten. 3m 
$lnfa«ge glüdflid), bann aber bon Sranfreicb ireufod berlaten, unterlag 
ber ^rjog nad) tapferm Äampfe unb mu^te ftcft bcm Äaifet untermetfen, 
natftbem feine i^änber toetwüpet, 5)üten mit 6turm genommen unb nicbcr« 
gebrannt iDorben toat. ^udi ^tMbnq mar bon ben Jtaiferß(^en belagert 
unb genommen morben, bad Stiofitx tourbe ba6ei eingeafdiert unb auf 
einer «sbern eteOe loieber aufgebaut. 

Digitized byCjOOQlC 



— 171 — 

ging in ba^ fifofter Rnetä^tftcbcn jurflÄ *)• 40) Norbertus Me- 
ringen 1674, Prior, f 1675. 41) Ferdinandus ä Loe 2) Ca- 
nonicus Clarholtensls 1675 — 1692. 42) Casparus Steinrinck 
Canonicus Knechtstedensis 1692 f 1695. (5)ie Annales ttcn* 
m il^n $iüebrintf unb fcemetf en , ba§ er t)or feiner SÖBal^I ^aftor 
in goBbertd^ gewefen itnb 1708 geftcrtett.) 43) Norbertus Becker 
Knechstedensis 1708. 44) Fridricus Bälden Laynensis 1750^) 
(Solbeitö m^ ben Annales. 3)?it btefem SSerjei(i^nijfe ber ^r5:t>fte 
ftimmt baö in Hugo annal. Ord. Praemonstr. jiemtid^ flberein.) 
3tn 3al^re 1629 entftanben ©treit, Ünrul^e unb ^rokixaä^t im tfo^ 
fter ^etn^lBerg. 

Die ^riorin tWargaretl^a Setffet bcn ®^nini<3^^) l^tte'einc 
Keformation int fflofter Begonnen* ;<Sic tooßte bie alten ftrengern 
Sorf(i^riftcn toieber einfül^rem T>k 9?onnen erl^oben Sefd^toerbe 
börüBer, unb bic ^riorin fud^tc in einem an ben 31M bon ©teinfelb^ 
^ri\ttf\ii| ^iWmann gerid^teten »riefe bom 6* Dct6r*'1629 il^r 
Serfa^ren gu rechtfertigen* 5Der W>t übertrug l^ierauf bem 5Korbert 
^oni^ent, Monasterii Steinfeld. Professus, saeerdos (ber 1637 
5(bt ju ©tcinfelb tourbe) unterem ILDctbr* bic Unterfud^ung* ®ie* 
1er begab [\6f fogteid^ m^ §ein^berg unb lm(fyktt am 19. Dctbr. 
m bürt an ben ^faf jgrafen bon SReuburg (Ducem Neoburgieum)^ 
^Bßlfgang ffitl^etm* ©päter fd^eint, toal^rf^einlid^ »on bemOrben^* 
®«ncrale, ber Slbt Sol^ann Dabib öon 9?inobe *) mü ber Unterfu* 
¥^ beouf tragt toorben ju fein* 35tefer entfette im Saläre 1630 
bie ^riorin il^reö Slmtcö, ernannte Slnna bon SSIatten an il^re ©teüc 
Mnb fe|te jtt>ei Spönnen au« bem Äfofter Äa^fer^bofd^ ^) nad^ 



^) 5(n einet anbem 6tellc ift bemecft, ba^ Joannes a Dillen toetl^aftct, bann 

aBet »lebet eingefe^t »oiben fei. Gct l^atte smei 9^onnen bimittitt. 3m 

3a^te 1653 fei bie $ufftcf»t übet bo^ Jtloflet ^u^cindbetg bem UhU Don 

6teinfelb übettiagen »orben. 
^) 6t ^ief Sonfiantin gctbinanb D. €oen unb fü^tte ein ®nl^orn im SBop« 

Pen. am 17. 5)ecembei 1675 legte et ben (gib ab. 
^) Fridericus Bälden, Fraepositus Heinsbergensis, beittat bad IMoflet ^eind^ 

betg auf bem ¥tobinjials(SapiteI ju 6teinfelb am 19. 6eptembet 1721. 
^) SRatgatet^a I3eiffel- D. O^mnic^ wat eine 3:ocf)tet fReinl^atb'« unb bet 

SRatgatct^a D. ^aiff unb eine ediweflet Setttam'ö. 6. Eiflia illustr. 

IL «b., 1. %Uf)., 6. 49. 
*) 9?lnoöe an bet 3)enbet in glanbern. f)ie ^tamonfltatenfets^btei l^atit 

®eiatbu$ gelüftet, beffen Commemoratio om II. Kalend. Maji. ^Ibtgo« 

^ann »on 9linotoe |laib 1639. 
^) Äa^fctÄbofrf), ^tamon^ahn\tvStloftx, 3 6tunbcn ron flhitemonbe. 

Digitized by VjOOQIC 



— 172 — 

SRargaretl^a r>. 93etffe( Befci^toette fid^ barfiber Bei bem apofto» 
lifd^en 5Runtiu«. ÜDiefer^ Petrus Aloysius *) Episcopus Trica- 
riensis, Nuncius Apostolicua, Monasterii Heinsbergensis Vi- 
sitator Apostolicus, n)ie er fi^ nennt, bcttoicö in einem SSriefe t>. 
23. auguft 1630 au« Joeria prope Leodium bem äCbte bon 5Ri* 
nobe ba« äSerfal^ren gegen bie ^riorin unb bebrol^te il^n fogat mit 
ber (S^communicatton. !£)iefe« @inf(^reiten bed a))cftoIifd&en S^untiud 
fal^ ber ^rämonftratenfcr^Drbcn oI« ßingriff in feine SRed^te an. 
(&a\pax bon Dueftenberg, Slbt bed ^rämonflratenfetpfttofterd ©tral^oc 
gn ^rag, touSte Saifer JJetbinanb 11., bei »eld^em er in großem 
Sbtfel^en ftanb, gu beranlaffen, [x6) be« Orbend anpnel^men. üDer 
Äaifer erlieg ein ©d^reiben an ben äbt bon Äned^tftcben (Seonarbu« 
teueren), »orin er baö SSene^men ber ^riorin tabette unb ben 5lBt 
gtt ftrenger Sluffid^t aufforbcrte. ?Jud^ bie Sülid^^fc^e SRitter^oft 
mx\ä^it fid^ in bie Slngetegenl^eit. 3m 5Ramcn berfelben r^d^ten So* 
l^ann ö. JReufd^enberg gu JRofd^at (?), SBil^efm b* Sungart in ^ci* 
ben, föitl^elm r>^ Serobt, Sol^ann b. (Sinaten, !Ceutfd^e£)rbendritter, 
3ol&ann b* Äonberatl^, ^ieronimu« b. ^od^Iir^en, 3» D. SÄirbad^, 
anbrea« t>. OJoItftein, ©ill^elm (5arl »♦ $arff, äBill^etm b. Or«bedt 
unb ärnolb ^oen be Sartl^ei« in 5Dfirbo«Iar am 24. ?loDbr* 1630 
bei bem 9%untiud eine $roteftation ein, in toeld^er fie fid^ borflber 
befd^n>erten, ba§ man bie Süonnen in ^ein^berg, i^re 9Serä>anbten, 
ungebfll^rlid^ bel^anbelt l^abe, mit ÜKUitär in ba« Sfofter gefaßen fei 
unb bie SRonnen, toeld^e ftd^ ben Sefel^Ien be« SRuntiu« toegen ©ie* 
berelnfe^ung ber ^riorin b. ©eiffel nid^t fugen tooüen, eingcft)errt 
unb bebrol^et l^abe* @ie j)roteftirtcn bal^er gegen biefe« Serfal^ren, 
burd^ toeld^e« bie (gl^re ber Äitterfd^aft angegriffen unb ber Sffent^ 
lid^e griebe geftört »orben fet ®ie Rotten be^l^alb ben ©d^ufe be« 
flaifer« unb be« 9teid^«Iammcrgerid^t« angef^rod^en, jebod^ salvo 
honore sanetae sedis apostolicae. ©er 5Kuntiu« antwortete auf 
biefe. $roteftation in einer langen unb toeitläufigen !£)ebuction, 
in roeiäftx er fein SSerfal^ren gu red^tfertigen unb bie ©d^ulb 



^) Petras Aloysius auö bet $tnte tln^USebebete beö ^aufeö (Saiaffa toutbt 
1609 nac% bem Zo\>t feine« 53cubct« iDiomcbe« an beffcn stelle ©tMof 
bon Xricacico in bei löaplicata im Äöriigteid) 9JeapeI. '^apfl Ucban VIII. 
fanbtc i^n nacf) Stbln al« Sf^untiu« für iDeutfcfclanb unb bie 9liebetlanbe. 
ißapi 3nnocen| X. Deiliel^ i^m 1645 bie iSßücbe eined (Sacbinal«, unb 
tt>al^tfc6einnc^ mucbe et beffen 9{a4fo(get ald $ap|l geworben fein, menn 
et ni(f)t ^^n ZaQt na4 bem $obe beffelben, ben 15. 3anuai 1655, 
ou<ft geworben »ate. 



Digitized by 



Google 



— ^ .J73 — 

ßiif ben W>t i5on fiited^tftcbcn gu fd^teBen fuci^te. 3m ftloficr ju 
^cinöbcrg Bcfanbcn fi(ä^ im Saläre 1630: bet $roj)ft 3|c]^anne« ßcm* 
inenburc, ämta t>. Statten, ^rioriffin, ßatl^arina b. ^cd^ftebcn^ 
forio Döit ^anfcler (©d^ciffmciftcrfd^c) , 5Kar8arct^a b* diti\ätm^ 
teg custos, (glifabctl^ t>* Statten celleraria, Seatriy ^lena »♦ 
t^rooff , Srmgarbl« b* ^attanbt unb Utanba b. $arff. 3n gotge 
eine« SJefd^Iuffe«, toet(ä^cn btc 9titterf(ä^aft toegen biefer ängetegcnl^eit 
auf bem gu ©itfe^orf (bei Düren) gel^altcnen Sanbtafle g^f^ßt l&atte, 
begab fid^ im Saläre 1631 ber Amtmann »on SRünftereifet, Scl^ann 
Bertram t). ©er^en, genannt ©in^ig, ^err gu äSettetl^oben , m<Sf 
Büfjetbotf, nm bie ©ad^e bem gurften C^faljgrafen SBolfgang 
Sil^cfm) borgutragcn. 

3m geBruar 1631 toar ' bie ^einöberger ©ad^e in 9?om bei 
ber Rota burd^ ben 3lbüocaten be« äbt« bon Äned^tfteben anl^ängig 
pa(i(|t tDorben. 

am 16. Slpril 1635 fd^rieb ber äbt bon ftned^tfteben an ben 
ätt bon ©teinfelb, S^iorbert ^orrid^em, ba§ e« tool^t am Seften 
fein tt)urbe, bie nod^matö abgefegte nnb mit Drbnung«[trafe belegte 
?rierin SJiargaret^a Seiffcl t>^ @^mnid^ in ba« Stofter SIReer nnb 
ipoter nod^ in ein onbere« fitofter in SSSeft^jl^aten jn bertoeifen. ®er 
Crbcn l^atte alfo gefiegt, ÜRargaretl^a »>♦ S3eiffel btieb abgefegt nnb 
hu j). glatten Uffauptttt fid^ at^ ^riorin. »m 9, 9)iai 1635 
toonbte ftd^ aWargaretl^a ». SBeiffef an ben Sbt 5Rorbert bon ©teio« 
l'elb mit ber Sitte, il^r bod^ gn geftatten, in ^ein^berg, fei e^ aud^ 
öl« 3Joöijc ober at« gaienfd^ioefter, bteiben ju bürfen unb il^r bie 
Äfolution nid^t ferner gn öerioeigern. 

3m Qa^xt 1636 gab e« neue Unrui^c im Ätofter gu ^ein^berg, 
^ fd^eint fold^e nid^t J>on langer Dauer gctoefen gu fein. 8lm 4. EWai 
1675 ernannte SKid^ael ßolbert, Dei et sanctae sedis apostolicae 
gratia Praemonstratensie abbas, lotiusque canonici Praemon- 
stratensis ordinis caput et Generalis, ben Slbba^ Tongaelocen- 
m ßeu HillesheimensiB (§eliffem bei lirtemont) unb ben abba« 
Saynensis gu SSiptatoren be« Ätofter^ ^ein^berg* 13) 

13) ^etn6betg, ie^t ^auptott etned jtceifed im Stegietungdbegtrfe ^a« 
^^, aä^tt 304 f)aufet mit 1780 einmo^nem unb ^at 2 tat^olifci^c 
önb 1 eoangelifc^e Pfarrei, ©oönpin I., f)ecr oon f)ein«berg unb gal« 
Jenbutg, toelc^ec 1085 in Urfunben Docfommt, mar mit Oba, ©räfin 
öon SBalberf, oetmd^It. ?e^t«te gtünbete gu ^etn«berg ein 6tift* 3^c 
^Tl ®o$tt)tn IL, ^etr oon galfcnburg unb ^einöbetg, unb beffen 
Öema^lin, «le^bi«, bauten gegen ba« 3a^c 1150 (na^ 8lnbem 1157) 
^«Ä Su^e be« öergeö, auf melci^em t^c 6c^Iop bei bec ©tabt ^eindberg 

Digitized byCjOOQlC 



- 174 - , 

lag, ein Stlo^ti bef ^raBtonfhatenfer^Ortend beibeclei ©ef^led^tö. ^er 
Sifcä^of Don «üttic^, ^cincid^ (ber II. 1145—1164), meiste btc bei 
bcm Älofiet gebaute Äirc^e ein. 5Died bezeugte ^eincic^'« S^la^folgcr, 
»tfd^of ^lejcanbctll. (Don Ort6c 1165—1167),. in einet am III. Idus i 
Marlii 1165 ju «üttid^ ausgefertigten Utftinbe. 3)et Btfd^of bemerft i 
in bet Urfunbe, ba^ bie ffiei^ung gcfd^el)en fei auf Sitte be« ©tiftetß 
unb beffen ®6§nc, ^^ipp (bat fpater (Srgbifd^of öon ^öln mutbc), 
öoömin unb ©ottftieb. ^n biefer Urfunbe merben ©üter gu ^ein$= 
berg, SRobe (?), Salbenrobe (SBalbcnrat^) in loco qui vulgo ad quer- 
cum dicilur (?) al« SBcftfeungcn beö ^lofler« genannt. 3^ bcr Ur= ; 
funbe, in n?eld^er (Srjbifc^of ^^ilipp im 3a^re 1180 bie ©tiftung fei= i 
ner Altern befiätigte, merben nod^ mehrere Seft^ungen bt^ ^loflerS , 
aufgeführt. ^ap(i (Sölepin Hl. betätigte bicfe ^Befi^ungen in einer 
S3uIIe .Dom VI. Nonas«Julii 1194. ©oömin öon galfenburg, bec 
@nfel ®o«»in'6 II., unb Slleibiö, bcffen ©atttn, fd^cnftcn bem 5?Iofiec • 
t>a^ $atronat bcr Jlirc^e §u ©eilenfir^en, unb Sflubolp^, ^rd)ibiafonuß 
gu Süttici^, befunbete bicfe @d)en!ung in einer §u Swfesiris in generali 
Capitulo in prima Dominica post Pascha 1201 audgefleClten Urfunbe. , 
Aleidis domina de Heinsberg, meldte ben Stifter beö ^lojler«, ®o«= 
n>in II., i^ren ©ropöater (avus) nennt, betätigte 1202 alle öcfi^um 
gen unb ^Prioilcgicn bed ^loperö. (Sin ®leid)eö traten bcr .^ölnif(^e (Bv^bb ' 
fd^of Engelbert I. (@raf Don Serg 1216—1225) im 3a^tel218 unb 5)ie= i 
brii^, ^err üon ^einöberg. im 3a^re 1223 VI. Nonas Marlii. 3)iebric^ 
öon ^einöberg l^atte fc^on 1217 bcm ^lof^er ©ütcr ju ^unß^oiocn, 
gongen unb ©c^af^aufen (bei ;^einßberg) gef(^enft. 2)afi ^lopcr njutbc 
fpdter in bie 6tabt »erlegt, bie SKönt^e f trieben au« unb c« blieb nur 
für Sungfraucn üon Slbel. @el^r bebeutenb tDoren bie ©ep^ungen. 
3)a« Stlofitt l^atte 10 !ßfarretcn gu befe^en: ^ünS^oDcn, gongen, 
S3ra(^elen, @eilen!lrd)en, ©angelt, ^ogen hä ©ittarb, 3:eoer^n, S3runö= 
l^eim, 3i^hzd unb 6d)infelb. Kapellen maren. S. S. Georgii, Nicolai, 
Catharinae, Joannis Bapt. in ber $farrei ©angelt, S. S. Nicolai unb 
trium Regum in gongen, (üim öoflfiänbigc Steige ber SKeijlerinncn 
öccmag id) fo menig al« ^ugo ju geben. 5)icfer fü^rt al« foli^e nur 
an: ßat^artna d. SSotf^ol^ 1479. (Sat^arina t> ^atff 1539. 3ubit^ 
V, |)arff 1572. (Sat^arina ü. ©i^nattcn i 1613. 3)iefcr folgte 3)?ar- 
garet^a SSeiffct ü. ©ijmnid), irel^e bur^ bie oerfud^te §lenberung unb 
^infü^rung einer flrcngcrn 5)i«ciplin fo »iel Streit unb Unruhe »eran* 
la^te. @ie mürbe beöl^alb abgefefet unb an i^re ©tede §lnna p. SSlat- 
ten 3u groi^l^eim ernannt. SIlö bicfe 1639 fiarb, folgte i&re ©(^rücjlcc 
tSUfabetfi ü. 53lattcn f 1653. (Sat^arina t>. ^od^jieben f 1161. Sllei-- 
biö ü. ^arff tl668. ©Ufabetl^ d. @pie^ i 1669. J^ietacbi« $)el^et)bin 
(Don ber |>ct)bcn?) t 1690. 5lnna SJiagbalcna ». ©otf^ol^ f 1716. 
5ln il^reSteCfc tourbe 3Kagbalcna ü. (gffcren gewählt, mel(i)e nod^ 1730 
bem j^lofter üor(ianb. ®ö fd^cint, ba^ bie metpen SSorflc^crinnen nW 
ben 3:itel einer 9J?eiperin, fonbern nur ben einer $riorin führten. 3m 
Sa^cc 1784 tnar 3o^anne SBil^elmine, greiin »on ^aü ju Sanbfd)cib, 
^btiffin, unb e« bcfanben flc^ 10 groutein^ unb 1 ^o))'^^ auß ben 

Digitized byCjOOQlC 



— 175 — 

Donte^mflen Familien im Mofitt. ^topfl mar ^ttebcic^ Stttt^ aud bec 
$co)>ßei 9letc^enfietn. 

^^er bem $camon{icatenfec:9?onnentlo{lec macen ju ^einöbetg 
nod^ ein (SoQegtatf^ift ad St. Gangolphum , ein ^tand^camt^^bn^i^ 
floflei; unb ein $6nttentem9lonnen!(o^er. 

XIV. 3C6en|laM. 

Dber*3I6enftqbt *), ein au^gcjeid^nete« 3)lön(i^«!(ofter in berSBet* 
terait , »in medio nationis haereticae sita" mit 29 ©ciftlid^en, 
tüdift ni^t nur im Drtc felbft, fonbern andf in Slffcnl^cim, S3inftabt 
(«önftabt), ßrbftabt, 9lcbcl(?), @obcIn(?) unb ©olf er^^cim (?) bic 
©cctforgc fecforgen. ^n JDftcrn lommen bidc flat]^oIif(^e au8 bcn 
afatl^olifd^cn Drtcn, aud^ 3U anbern ^tittn gum Sfofter unb fud^cn 
beu ^roft ber SReligion. 3)er jefeige (1716) ^2lbt 2lnbrea^ fflranbt 
ijüt ßonüent» unb 2lbtci*®ebäubc neu aufgebaut, ®ie 3Sifitation gc* 
f^a^ in ben Qal^rcn 1708 unb 1714 bur^ bcn 3lbt bon ©tcinfclb. 
Unter - 3r6cnftabt tft ein 5Wonncn!(ofter nur einen ©teinttjurf bon 
Ober^SIBenftabt entfernt, in einem "^ak. Siac^bem bie ®ebäube neu 
Aufgeführt »orben finb , blü^t ba^ S'fofter unter 2luffid^t be« 2C6tg 
bon Dber:*3Ibenftabt. Sie 3a^I ber ^rcfeffen betrug 22. Die SSifi* 
tatton ßcfd^al^ ju gleicher 3ett mit ber bon Dber*3(benftabt , ^nxäf 
ben W>t bon ©teinfelb. 2luf bem ^robinjtatea^itcl gu ©teinfelb im 
Sa^re 1721 crfd^ienen Wernerus Vitzer, professus Hbenstadien- 
sis, at« 3De^)utirter be« 2lbt« bon Dber:=3(benftabt unb ber $rior 
äuguftin ©eiffet bon linter^tbenftabt* 14) 

14) ©tcp^an 8(Ieranber SBürbtmein, beffen bemunbcrnöioctt^cm 
Slei^e tvxr bte Subsidia diplomatica ad selecta juris Ecciesiastici 
Germaniae in 10 @anben unb bie Nova Subsidia in 12 Bänben 
Dcrbanf cn , f)Cit txM fleine ©c^tift über gibenpabt unter bem Xitel : 
Notitiae historico*diplomaticae de Abbatia Ilbenstadt Ord. Prae- 
monslr. in Welleravia Mogunliae 1766, gr. 4°. gefd^riebcn. 3)a« 
(Öemplar biefer ©c^rift , lüelt^c« mir oorlag , mar Icibcr ttid)t ooHfläns 
big , inbeffen mirb and) bec nad)pe|^enbe ^lußgug nid^t o^ne 3ntcrcffe 
fein.' ObcrsSlbcnfiabt fomol^I al« Untcr^aibenpabt mürbe oon bem QJra^ 
fen ©ottfrieb unb Otto oon ß;appcnberg gegen ba« 3fl^r 1123 gefiif- 
tct unb in bemfelben 3öl^re oon bem 3Kain§er (grgbifci^of Hbalbert K bie 
Stiftung beftcitigt. 3)te ©rafen miefen bagu i^re OJüter in „eioepabt" 
an. mibmeten ba$ Wönd^dflojier Beato Martino unb fügten 1135 ber 
©c^enfung nod^ ein 6Jut in öurbad^ (©runbburbat^) j^ingu. 3m 3a^re 
.1131 ^otte fii^on eine ebcle 3Ratrone, 3ba, t:o(^ter beö (Sber^arb 0. 

1) 3ibcnllabt liegt ly» ©tunbc oon gticbberg entfernt, amtfd)en gricbberg 
unb ^anau. ^ 



Digitized by 



Google 



— 176 — 

^ntßeBrab, ®atttn bed ^eintic^ t>. 3orn, fpäter bed Stegfiieb t>. fRen= 
bei, bem ^oßec i^ce Seft^ungen gu „SBooerebad^" gefc^enft, unb bet 
(grjbifdjof »ort SKaittj, «balbctt I. (@caf r>. 6aatbrurfcn 1 1 1 1 — 1137) 
bte 6c^en(ung beflättgt. i^atfer Sot^at fc^enfte bem stießet bte SlQoben 
2)otdöeim (Doc^eim in bec Otaffi^aft ^ariau), «obe (Bal)ct«robe. 3 
©tunben Don S^benflabt) unb gurnenbocf (Jernbotf bei ^ilc^enbacft, 
im $ticflentf)ume Stegen), oud^ einen ^oü §u ^anffurt o. SR. $apfl 
3nnocena 11. beflättgte biefe ©d^enfung Idus Decembr. 1139. 3m 
3a^ce 1144 befldttgte $apfi ^uctud II. bie Don bem ^ain^ifc^en (Sc^- 
bif^of ^einric^ I. (Seliy d. ^oi^butg 1142 — 1153) bem ^(ojler ges 
nia(i)te ©d^enfung r)oti fftenUn )u «Altavilla^ (iSIfetb, (^(tmQe im 14. 
unb 15. 3a^r()unbecte Bleftben^ bet (Sqbifc^ofe oon SRatns) unb gu 
(Sberbac^. $apfi d^ugenlll. be|lätigte 1147 bie ©c^entung beö (Scgbifc^ofö 
Kbalbert 11. pon (ä^ütetn gu ^occ^eim unb SBeloeröbeim. (Sin &ta\ oon 
^eic^en (^ouc^ene) beläjHgte längere 3«t ba« Älojlcr. ©eine Burg lag 
bei gciebberg ba« ©efd^Iecftt crIof(^ gu (gnbe bcö 13. Sa^r^unbert«. 

3)cr aRainjifc^e (grgbifi^of «cnolb (au« ©eeIenl)ofen 1153—1160) 
meiste bie Äircfee be« ^lopec« a« 3lbenftabt VIII. Kai. Seplbr. 1 159* 
^aifer gciebric^ I. na^m IV. Kai. Febr. 1166 gu ^contfurt betbe 
Älöflec in feinen be[onbem ©c^uj. SBegen bec 3el^nten gu Stiet^aufen 
toat ba« Älopec 3lbcnfiabt mit bem Stioj^^t 6t. Sllban in ©tteit ge* 
tat^en, bet 1168 butc^ einen 53ecglei(^ befeitigt »urbe. 3»n 3«^^« 
1223 würbe m ©ttcit gmif^en bem ^ropj^ r>on 3Ibcnjlabt unb bem 
©tifte B. M. V. ad gradus in SWaing »egen bet 3uriöbiclion über bie 
mtä^z gu ©obel entfc^ieben. ©(^on im 3a^re 1196 §atte bet 9Rain? 
gifd^e ßtgbifc^of (Jontab I. (@taf Don SBitteI«ba(^ 1162 — 1165 unb 
1183—1200) genehmigt, ba^ biefe Äitt^e bem JlIo|let gu 3lbenpabt 
ubecttagcn merbc (Gudenus I. p. 331). $ap(l Sllc?:anber IV. »ecUe^, 
Agnaniae XII. Kai. Julii 1259, bem Stlo^zt ba« Stecht bet (StbfbCge 
in btn ©ütern bet in bem Älojlet aufgenommenen ©ruber. 3m 3a^re 
1300 faufte ba« ^(o(ler 3Ibenflabt einen f>of in öübeö^eim bei Stiebe 
betg, Don ^^ilipp |>errn o. awüngenberg unb 1358 erwarb eö oon 
ben fetten oon 3fenbutg bad $atronat«te(^t in SRenbel. $apft Snno^ 
ceng VI. betätigte bie gtei^eiten unb Äc^te be« Älojlet« avenione 
Idibus Decembr. 1358. ^apft 3ol^ann XXIII., Constantiae VIII. 
Idus Februarii 1415 unb $apß SRatttn V. Constantiae XII. Ka- 
lend. Februarii 1418. 

a)ie Sotpel^et be« Äloflet« Obet*3Ibcnfiabt »utben guetp ^töpjle, 
praepositi^ genannt. Sil« fold^e fommen üot: 

1) Antonius, tin ©c^üler bed ^. 9lotbtü 1149, f 1150. 2) 
Hartmannus 1156. 3) Girmandus. 4) Henricus 1166. 5) Weze- 
linus. 6) Arnoldus 1192. 7) Marquardus 1229. 8) Waltherus. 
9) Gerlacus 1250. 10) Hermannus 1262. 11) Joannes 1276.1294. 
12) Wernherus 1295, 1300 teftguttte et. 13) Eberhardus de Assen- 
beim 1302—1330 teffgnitte. 14) Geroldus 1314. 15) Bertholdus 
1333. 16) Franco 1341. 17) Gozelo 1343. 18) Wernerus 1350. 
19) Conradus de Garben t 1394, na(^em et bem ittoftet 42 3a§te 



Digitized by 



Google 



— 177 — 

üorgejiönbcn ^attc. ^aä) \f)m fügten bie Annales, trcTcf^c l^in unb 
unb tüicbct t>on bcn Angaben SBürbtiDcin'ö abmetd^cn, nod) aU SSots 
fieser an: 20) Gbcr^arbt ©uffe i 1405- 21) md^ato 9lcf(^e 1422. 
22) (5uno falber. 23) SBcrncr 8ftefc^c i 1439. 24) ^cinri«^ t>. mu 
d^elbacf) 1463. 25) 3o^nn $>cibcdc^ f 1480. 26) ^cintid^D. Obcm= 
f>am + 1485. 27) SRupctt 3)untl^eim rcftgn. 1502. 28) ^^ilipp o. 
(Sarben f 1521. 29) 3o^ann ©ctöenet repgn. 1536. 30) ©ctDatiug 
Set^e D. «obc tl539. 31) SBat^äu« 6(i^cffcr. 32) Äeitmann SBi= 
nccfer reftgn. 1555. 33) ©tep^an «Be^Btob« f 1570. 34) 3of)<xm 
ö^cfeliu« tcpgn. 1590. 35) 3:e^eobot Sßemer f 1605. 36) SBcnbc^ 
lin galtet + 1611. 37) ©eorg (Jonrabi, Utt gro^e S)tangfalc »ä^renb 
be« ihriege«. Äonig ©uflaD llbolp^ gab ba« i^lopct bem Sodann (Safimtr ^olbn 
t>. SBartenberg, unb bie SWönt^e mußten ba« Älofiet räumen. . (Soncabi 
würbe 1635 t)on einem Sd^mebifii^en 6olbaten get&btet. 38) @eorg 
£aurentii gelangte na^ bem ^rieben mieber in ben öeft^ be« tieftet«. 
2)et f)rben«=@eneral »erlief il^m 1657 bie SBürbe eine« llbtö, »cli^en 
3;itel nun aud^ feine 5Ra^folger führten. Hbt @eorg f 1663, i^m 
folgte 2) (S^ripop^ S3orn, repgn. 1667. 3) Seon^arb $freunbfd)i(f t 
1681. 4) ^ermann ßcping ftarb 27 Sage na^ bet SBp^I. 5) «nbreaö 
ötanb baute bie öerfaDenen Oebäube toiebct auf, orbnete bie SJer^ält« 
niffe be« Äloper« i 27. October 1725. 6) 3acob SWünc^. 5Dae Stlo^ 
per ^atte bie $farceien ju 8lffen^eim, ©un^att, SRcnbel, «obcl, SBoIfer«* 
^eim, 'ObersSBitlpatt, 3)ornafren^cim, ©ilbel, ^ar^eim, ^eöbenberg, 
6cnberg unb Sleifenberg unb bie aWifpon in SWaf patt ju befefeen ; ber 
größte $^ei[ biefer Pfarreien »ar aber bem Äloper burd^ bie SRefors 
mation entjogen »orben. 5)ie ©orpe^erin bcö !flonnen!Ioperö mürbe 
Magistra, SWctperfc^e, auc^ Reclrix, genannt. KW folcfee fommen üor: 

1) S3eatri]c, auö bem ®efdf)Iecf)te ber ^ergöge üon ©c^maben unb 
Sermanbtc ber ®emal)lin bc« ©rafcn. ©ottfrieb ü. Gappenberg. 53eatri;c 
(nad) Slnbcrn, 3utta) parb 26. 3an. 1158. 2) ©ealrijc o. %ah 
fenpein t 2. 9Kai 1166. 3) ®uba r>. Slppelbom f 26. 9Rai 1195. 
4) 3rmgarbiö. 5) ^unigunbe ü. (Sraebel f 12 aWarj 1204. 6) llbel* 
^eib D. ©uc^e 1218. 7) i^unigunbe t). SBaffeimei« f ©ept. 1236. 
8) ©lifabet^ p. SSelr^art^ f 12. 3an. 1248. 9) ©op^ie d. ©elen^o^ 
öen t 11. ^OD. 1260. 10) ©ertrub t>. Slid^fpalt t 18. a«ai 1293. 
11) eiifabet^ ü. 3fen6urg f H. Slpril 1320. 12) <SopI)ia ü. (5ron^ 
Petten f 11. 5Dccember 1356. 13) ©ertcub t>. Slic^fpatt t 22. SKärj 
1380. 14) «bel^aib ü. S)orfeIben f 19. ^nni 1393. 15) ®uba p. 
(Srlenba^ t 19. 3)ec. 1409. 16) SWagbalene p. Sleiffenbcrg f 19. 
SRat 1416. 17) C^cipina p. Vilbel f 5. 6cpt. 1423. 18) (SUfabet^ 
V. ßrlenbad^ t 9. Suli 1430. 9Jun festen im ©ergeid^niffe bie 5fla- 
mm einiger aReipecinnen, bann folgt ©ela p. öeCferö^eim f 31. Oct. 
1494. S^ripina p. 5DubeIö^eim f ^6. gebr. 1509. I^ebmig .^alberen 
t 14. Slpril 1517. ©crtrub p. ©eITctöf)cim + 21. ©ept. 1528. 8lnna 
r>. SBoIfÖfeel f 7. ITpril 1533. ©uba p. SRofenbac^ f 19. 3)ec. 1540. 
«nna S^inbin. ©ela p. Uw f 2. 3«ni 1543. Ottilia p. ®onnenbru(f 
t 1* 3wni 1550. ©ecttub p. Garben f 4. Sipril 1558. ©erla p. 

DigitizJd^y Google 



— 178 — 

SeQerd^eim (postulata Altenburgensis) f 20. ®ept. 1560. 9R. SRat^ 
gatett^a d. SRiebefel f 1- gfebcuar 1562. (2^Iifabetl^ Söm k>. SteinfuttE) 
t 12. Sonuat 1565. «lifabet^ d. SHofenbac^ t 9, «pril 1574. 3u= 
bit^ ü. Slofcnba^ f 1587. So^anna «malia d. 8raucn|lem t 1605. 
STnna SKaria ü. 9lofenba^ f 29. 3an. 1624. llrfula d. öraunl^elm 
(postul. Aitenburg.) f 4. 9)tat 1625. ^o^onna tlmalia @abina d. 
SSrautt^eim f 14- tluflufl 1635. (Katharina Ocpcneid^erln f 16. 3)cc. 
1650. @ufanna Sletfc^el f 18. Oct. 1652. 9nna ailana 6tet|^bai^ 
+ 11. 3an. 1665. «nna gRaria o. Öolcnberg + 19. «ptil 1668. 
SHad) bcm Xobe betfelbcn »utben bic SJotpe^erinnen nur ^norijTen 
(Priorissae) genannt, ©ol^c »aren: ©cctrub ©ingi^off (poslul. Al- 
ienburg.)! 26. S»at 1712. 3ulianc 6auct + 7. @ept. 1722. @ct= 
trüb »torfcl, au« 3lbenjlabt, f 20. 3uni 1728. aWarla 6ufanna 
©tatt^cr, au« öaiem, + 15. 9lo\). 1732. aWaria Obilia ©tärcfel, 
ai^ogona, f 5. aRara 1762. Urfula (Snglert, au« aRtUenberg, 1766. 

XV. Kncc^tftebcn. 

9Son biefem WlinütStlofttx iDirb in ben @tetnfe(ber Sttd^ioalien 
nur gefagt: ftne^tftebcn, 4 ©tunben bon ftöln, l^at 4 ^Pfarreien ju 
bcfetjcn, 50 ^rofeffen. 15) 

15) 5^ned^t|ieben if) je^t ein au« 3 Käufern mit 30 (2HntPol)nem 
beftel^eilbe« ^(fergut, in ber Sürgermeiflerei 9lieoen^eim, im Greife 
9leu^, im Slegterungdbegirfe ^uffelborf. (S« iß nac^ ©traberg einge^ 
pfarrt unb gehört je^t ben ©rübcm ^etberfe in Uerbingen. 2)er ganjc 
2änber^(Somple; foH gegen 100,000 ä:^a(ec SQIert§ ^aben. ^ie fd^one 
j^irii^e foH nod^ gut erhalten fein ^). @te bient ber $farrftr(^e au Stra- 
betg al« ^ülfdcapeQe. ^ugo gibt in feinen annalibus Ordinis Prae- 
monstratensis Tom. II. p. 6 etsequ. mehrere Üflad^rid^ten über ba« 
i^Iof^et unb l^at eine ^bbilbung ber i^ir^e unb ber flattli^en ©ebdube 
beigefügt. 5)ie übtei-i^irt^e ift in Äreuaform mit 3 Stürmen, au« 3:uf= 
pein, im 13. 3fl§t^wnbert gebaut. f)ugo, ein ©raf t>on 6ponl)eim, ba« 
mal« 5Decan ber i^ölnifd^en Äirc^e, fpäter (1137) (Srabift^of üon Stbln, 
grünbete im 3ai^re 1130. ^ter auf bem .^ofe ^ed^tfteben, feinem (Si- 
gent^ume, ein Älofier, unb übertrug fold^e«, auf 3ui^c^^n be« (Srabi? 
fd^of« griebrit^ I. (oon Äatnt^en 1099—1131), bem Orben ber $rä= 
monjkatenfcr. griebric^*« Slac^folger, örabifc^of S3runo IL (®raf üon 
»erg 1131—1137), bepatigte 1134 bie Stiftung, »erlief berfelben bie 
$farret Sriemer«borf unb übertrug bie €d^u^Dogtet bem ®er]^arb t). 
^od^paben. 3m 3a^re 1234 ert^eilte ®raf SBil^elm t). 3ült4 bem 
Älpper bie (Srlaubni^ , SBalbungen umaurotten unb f^enJte bemfelben 
htn SloDalae^nten (Äcemer« a!abem. S3eiträge III. @. 78). 3»" 3o^ce 
1258 a^Mtete SBalram d. 3üli(i^ bem i^lofter ben ^nfauf eine« ^ofe« 
(ebenbafelbp @. 111). 3)er erjle SSorjte^er mar Heribert, ör jlarb 8 



Oefättige SRitt^eUung be« ^emt ^faitet« 9. C^remer in ^aUfc^Iag. 

Digitized by VjOOQIC 



— 179 — 

Kai. Junii 1150. 3^m folgte 2) G^rifhan f 1151. 3) l^ecmann, 
»efc^et in bet Urfunbc über bie ©tiftung bed Älojtcc« aWcer oom 
3a^rc 1166 unter ben 3eugen genannt mirb. (Herimannus preposi- 
tus de Knetsteden (Kremer II. S. 226.) ^ jlarb 1181. 4) moU 
bect D. ^tjd t 6. 3)ec. 1182. 5) ^enborb f 9. Suli 1186. 6) 8ort= 
linu« refignirte 1191. 7) ©idletu« f 22. Sept. 1197. 8) gortUnu« 
lüurbe nod^mal« gerodelt, unb erfc^etnt in ber Urfunbe bed Äölnifc^en 
(Itjbifc^of« molpl) I. (©rafen »on Slltcna 1193—1205) über bie^tif* 
hing be« j^lofler« ju Sliebere^c üom Seilte 1197 unter ben ^tuQm, 
et rcrtgnirte abetmal« 1203. 9) Söolmar refignirte 1214. 10) gort-- 
linu« mürbe §um bcitten SRalc gewallt f 3. 9Kai 1216. 11) Hn feine 
etellc tarn @ottfd)alf, bifi^er $rior gu 3ell. (Sr führte guerjt ben 3:itel 
emed ^bt«, unter meld^cm feiner in ber Urfunbe beö ©tafen SßilEielm 
öon 3üli(^ t>om 3a^re 1234 ermahnt tpirb. (Sr refignirte 1226. 3^m 
folgte aW Hbt 2) gnebrid^, früher ^zopfi ju (5IarE)olt. (Sr ftarb 1131. 
3) eottfc^aH II. rePgnirte 1241. 4) SQBemcr I. f 1244. 5) ,&eim 
rii^ I., üorl^er $rior im Ä!ofter SBet^er (piscina) oon Stbln, f 1262. 
6) SBalbaöeru* refignirte 1273. 7) (Sottfc^alf III. (Jr mürbe gum Slbt 
m ^ambocn gemault, !e^rte aber 1293 nadö ^nec^tjteben jurüd unb 
ftatb bafclbft 1295. 8) ^holp^ o. 3)onenborf. (5r mar- ein @o^n bc« 
5)l)na|ten ©erlai^ ünb ber 3Rati)ilbe Don J2imburg unb nac^ einer im 
Stoöinjiat^rd^iDe ju ßoblenj bejtnblic^en Urfunbe 1271 Pfarrer gu 
menbocf, (f. anö) Eiflia iüustr. I. 8b. 1. mil). ©. 454 unb IIL 
8b. 1. Slbt^. 1. «bf*n. ©. 133). @|Jater »urbc «bolp^ 5lbt üon 
eteinfelb (1298). refignirte 1304. 9) 3Rat^iaö refignirte 1315. 10) 
Simon refignirte 1319. 11) »bolp^ ». ©oüenborf würbe noi^mald 
1319 getoä^lt unb rejignirte nocf)maI« 1321. 12) 3o^ann I., biß^er 
$riot 8u Slumbetf. 13) ^etnrid^ 11. 14) SBerner U. 15) 3acob. 16) 
«onrab I. 17) 36f)am II. 18) ßonrab II. 19) 3o^ann III. 20) (Som 
tab III. Raffelt. 21) ©ottfrieb t>. «rfft f 1444- 22) Sodann IV. 
«Icibleüen f 1447. 23) ^einric^ III. ©(^titfum f 1474 ju Stbln, 
iDo^in er wegen bed S5urgunbif(^en ^riegeß geflogen. 24) Subberuö ö. 
SRon^cim. (Sr baute bad nicbergebrannte i^Iofter tpieber auf, führte bie 
SÄöiu^e 1477 aurud unb ftarb 1490. 25) QJer^arb f^efce f 29. 3«= 
»uar 1496. 26) fRicoIau« ^ül«. »om ©eneral^Sapitel jurücüe^renb, 
toutbc er bei 8üttic^ überfallen unb gefangen na^ gongen gcfc^leppt. 
5on Äummer unb 9lot^ niebergebrüdt, j^arb er ben 14. 5lugu|i 1507. 
27) 3Kat^iaö r>. Sprre (o. 3:l)ur) f ben 6* 3anuar 1543. 28) (Ser- 
^arb ©traelgen f 1573. 29) Slcgibiuö d. ^une^otjen. @c l)atte oiel 
8«9cn bie SHeformation gu fämpfen , befonberö aW ber ÄöEnifc^e (Srj- 
bift^of (aeb^arb (truc^fe« o. 2Balbburg 1577—1583) Rc^ für biefelbe 
«rtläcte unb im (Srjfiifte einzuführen bcabpc^tigte. 5Der W)i wiberfefete 
P^ i^m fogar mit bm SBaffen unb oerrDenbete gegen 25,000 
ämpetialen auf bie SSert^eibigung. (Sr ftarb 1599. 30) f^ilger j^emme»^ 
«w4 rejignirte 1619. 31) Scon^arb Xreoeren (tanb 47 ^a^u ber Hbtei 
räNi# öor, (larb 1666. 32) ?eter QJielrat^ f 1678. 33) $eter 
iwecen, Seon^arb« S^effef 1698. 34) «eon^arb (Sfci^enbrut^ t 1703. 

Dj^z*edby Google 



— 180 — 

35) STmoIb Scewcr. 3m 3a]^rc 1784 toat Wlidjazl ^enbel 8[bt gu 
ihiedbtpcbch. @r tt>ac ben 4. ^prit 1780 ^rttjä^lt morbcn unb. nannte 
ftc^ ^err ju i^aulcn, ma^r[c^cinlid) üon einem ®ute,^ ibel^e« bem ÄIo* 
per gehörte (üiellei(^t ßoul bei ©trälcn , im öormaltgcn ^crjogt^ume 
@ eibern). 5)em Slbt üon ^ncc^tpeben flanb ba« tluffit^töred^t, jus pa- 
ternilatis, im ^(oPer SBebingl^aufcn hd Slrnöbcrg, in ben ^roppeien 
Pappel unb ^einöberg unb im ^Ronnenflofter „SSIarö^eim" (53Iajfem 
ober glä^^cim bei Btecfling^aufen) gu. Slud^ ma^te er Slnfprut^ auf 
biefeö Sfle^t in ben ^löficm ©t. iat^arina in 5)ortmunb unb ?ang= 
mabcn. 5Der abt l^atte bie Pfarreien ©rcfratf) unb Sobberic^ im ^er= 
gogtl^ume ©clbem, gricmcröborf in ber 5)iocefe Stbln unb j^ird^linben in 
ber ©raffc^aft 3»arf gu befe^en. 

XVI. Cttnoroabcn. 

3n ber ^ropftei Sangtoaben befanben ft^ bei ber Sifitation 
(1718) 20 9?onnen unb 1 5Wpbtje. eiaufur unb regutare S)t8d^>Itn 
unb gentetnfd^aftlid^eö geben ftnb nad^ bem SBunfd^e beö ie^igen 
$ropfteö t>. SBitte unb ber bor gtoei 5Wonaten berftorbenen (ben 8. 
gebruar 1717) "^rioriffin b, ©iepentl^al bon bem ©eneraU SSicar 
bei ber aJifttation etngeful^rt ®er ^ropft ^at Stofter unb ^irt^c 
öon @runb auf neu aufbauen laffen* !Der $ropft unb ber ©accOan 
pnb au« ber Slbtet ^eliffen , beren Zcä)itt Sangtoaben ifC !Die 
Pfarrei S3i$ebeIing]^ofen „inter medios acatholicos** berfiel^t ein 
Oeiftlid^er an^ $eüffem , toeld^er anäf 33eici^tiger ber 5Ronnen ift. 
®ie SJifitation gefd^a^ im 9luguft 1716 burci^ ben ©encral. 2luf 
bem ^robittjiatSapitel, im Saläre 1721, erfc^ten ber tropft t>oti 
Sangtoaben, Sill^elm 3gnag b. SBitte. 16) ■ 

16) Sangmabcn, ein ^ocf bei *2Bet)eIing^ofen , im Greife ©reöem 
broid^, gä^lt 64 ^äufcr mit 315 ©inmo^nern unb i(l nad^ SBeoeling'- 
^ofen cingcpfarrt. 3)er Ort gehörte einem 5D^napcngefc^lc(^te, mel^eö 
ben Flamen baoon führte ur(t> ira^rfd^cinlid^ eineö Stamme« mit bem 
©efd^Ied^te ber Ferren üon SBeoeling^ofeit n)ar, au« bem gCoreng, erfl 
«ifd^of oon «Künper (1364—1379), bann DonUtred^t (1379—1393), 
Pammte. 2)ie Ferren »on Sangtoaben l^atten ein S^onnenfCojIer auf 
i^rem (Sigentl^ume gegiftet, tveläft^ aber megen Mangel« an ^inretd)ens 
ben SKittcIn wicber einging. @ie lüanbten fx6) nun an ben Äölntfd^en 
(Srjbifc^of 5lmolb II. (®rafen t)on SBieb 1151—1156) unb biefer Der» 
anlaste, auf SSitte 0^ripian'ö Don ^angmaben unb feiner ©o^ne, S^ris 
pian unb silbero, ba^ bie Spönnen be« ^rämon|trotenfers^loperö (5ap= 
penbal, bei ^ileffem in g[anbcrn, nad^ ^angmabcn oerfe^t mürben. 3)ic« 
gefd^a^ nac^ einer Eingabe in Binterim unb SWoocen, (Srjbiocefe Äöln I. 
<S. 85, im Sa^re 1145, nac^ ben 5lnnalen beö'Orbenö aber, I. 6ob. 
19, gegen ba« 3^^^ 1156. SludE) tin $rop|l mürbe auö bem ^rojler 
^itteffem al« Sorfianb ber SRonnen nad^ Sangmaben »ede^t. 3)er äbt 

Digitized by VjOOQIC 



— 181 — 

w>n ^iUeffem na^m baoon SSeranlaffung, öfter nac^ Sangmaben gu teu 
fcn unb bte @tn!ünfte biefc« i^Ioflcc« an (id) ju stehen. 3)arübec bc« 
[(^merten ftc^ (S^rifHan unb S[I6ero Don SBeoeling^ofen , mte fl^ nun 
.bic fetten »on 2angmaben nonnten, auf einer @^nobe. (Srj6if(^of 
Jß^ilip I. (t)on ^ein«bcrg 1167 — 1191) ocbnete barauf bie Ser^dlts 
niffe be«,^lo(lerS in einer Urfunbe Dom3a^re 1172. 3n biefcr ifl be? 
merft, ba^ bie Ferren von SBeoeling^ofen bem ^[ofler ^angmaben jur 
aSerbefferung ber @in!ünfte „ßurtem in Sffe" (?) gegeben Ratten. 

3)er ber SÄciperin gur @eite pe^enbc $rior führte fpäter ben Zi^ 
tel eine« $roj)j!e«. 511« $rioren unb ^ropfie »erben genannt: ^ein? 
rid^ I., 9licolaud, .^einrid) 11. ^ermann . aWatfeäu«, ^einric^ IIL, 
&o^mn, $eter de Andenae , ^ermann ^a^un!, Ctanonicud Don ^am- 
bom, ^einrid) IV., $eter ©oignoben, Heribert, 3o^ann I. 6d>omann, 
3o^ann II. 9tuif[en , (Sanonicuö Don Äncd^tjleben , ^ubolp^ t>an 
Orben , (Sanonicu« oon <Steinfelb , Slegibiu« 93oIIi« , tlnton .^uW 
oon äBebing^aufen, ^ibert ä Jacca, 3acob L Don i^obroedP, 
(Ztafpar @5erarj, Simon grumentt t 1611, $(brian ^ra^inu«, (^laubiud 
«Kartini t 12. Slugujlt 1633, 5Inbreaö d. gWelbert f 5. ©eptbr. 1664, 
Sodann III. be a3eault}e« t 8.' 5lpril 1665, SSalt^afar be la ^aCfe t 
11. gebr. 1675, 3acob IL ^ilmann« f 26. SRarj 1693. SBil^elm 
3gnag D. SBitte beenbigte ben Don feinem «Sorgangec begonnenen ^u 
ber itirc^e unb üm^ Steile« ber @ebäube. (Sr mo^nte bem ^roDingial^ 
(Kapitel im 3^^^^ 1721 bei. 5IId ^eifterlnnen fommen im Obituario 
DOc: Slleibi« d. 2Bup (2Bei^?) 14. gebr., @op^ia d. S3arla 30. aiiärj, 
aWed^t^ilbi« 9. SWai, (Slifabet^ 15. a)?ai, 3utta D. Äebbefoeoen 28. 
a»ai, Officia 16. 3uni, (goa 12. 6ept., «nna D. SRirbat^ 28. Octbr.; 
6op^io D. 5llpen 29. Octbr., (Stementia 24. 9lobbr., 3Rarta )^üI«torff 
5. 3)ccbr., (glifabet^ Äip^ouö ben 8. 3)ecbr., 8lnna d. ©cad^cl f 2L 
SdoDbr. 1650, Cat^arina d. ötancf t 25. 3«^il667, 3^« d. $uling« 
t 4. 9loDbr. 168—, 3o^anna 3»arta d. $)iepent^al t 8. gebr. 1717, 
llnna ^tncentia d. Sfltoa* 

3)aö i^lojier l^atte nur bie Pfarrei Sangmaben ju befe^en unb 
ber $ropfl biefe« Bleckt audguüben. 



XVn. arittricnrofö. 

Mariae Kodensis, Koda, JRobe» 35on btefem ftlofter ift in 
ben ajifitation^^rotofoßen ertoäl^nt, ba§ [läf in bemfetben nur 7 
^rofeffen bcfänben, ba§ e« eine 2iod^ter Don gloteffc fei, iebod^ jefet 
ber 5lufft(ä^t be« ?lbt« Don atommer«borf übertoiefen. Die Oebänbc 
wären fel^r Derfaüen unb flnbe beöl^afb leine Staufur ©tatt* 17) 

17) aRarienrot^ i|l je^t zin $of, na^e hä SBalbefc^, in ber öür« 
germeiflerei SH^enfe, nid^t n)eit Don (Sobleng. & foQ im Saf)it 1131, 
a(ö tlbaCbero (oon ÜRontreuit 1130—1152) (Srjbifc^of DonSrier mar, 
Don ben Ferren oon ©c^önecf (auf bem ^unndriitfen) gejUftet morben 

Digitized byCjOOQlC 



-- 182 — 

feilt. S)et etftc ^opfl, »ctiüarb, »ar ani bem Stlofitt grtorcffc. f)et 
Srteffc^e (gtsbifd^of 2)tebri(^ II. (@raf o. SBieb 1212—1242) gene^:' 
tntgte XII. Kalend. Maji 1231 einen SBergfeid^, n^etc^en bad 5t(oj)et 
mit |[ntolb ^erm r. 3)ieDeU(i> unb beffcn 6of)nc .©iegftieb abgefc^lof« 
fen ^atte. Ätnolb üerjtc^tete barin auf bie SSogtei be« Älofter«, fo n?te 
auf bm »eftfe ber „terra in Puleborne", fbx^ mutbe bem Älofler 
bad SBeibs unb ^olared^t 3« ,,«ene" {^^iebcr^gell), 3)ie6elid^, SBinnin» 
gen, „«e^men" (Sel^men) unb „(SJuntotf" (©onborf?) bepätigt. «rnolb 
ü. 3)ieöeli(^ follte bagcgen fünf 3Rar! i^ötnifc^er 3)enarc erhalten , fo 
mie bie ©emeinbe i^ieüelic^ Diet O^m SBein r>on htn bei bem i^lofiee 
gelegenen SBeinbergen. (grjbifc^of Sltnolb II. (0. 3fenbutg 1242 — &9) 
betätigte biefen SSergleicf) VII. Kalend. Julii 1259, unb (grabifc^of 
SSoemunb I. (t>. SBacnetdbetg 1286—1299) Kalend. Augosti 1294. 
(grjbifrfiof »atbuin f(i)en!te bem ^lojler 32 ©olbgulben (aureos de- 
narios de Florencia) ju ttnniDerfarien , n^ocuber bad Stio^ez am 8. 
Odobet 12(42 tim Ucfunbe audfleffte. 3m 3a^ce 1504 gab boö jMo« 
{ier feine @üter ju Sonnig bem (Sliaft 6(i^mibt in (Scbpac^t. SRarga^ 
ret^a 3)ümgen, grau (ÜWetperin) unb bie ^ungfratpcn gemc^nlic^ beS 
,,(Sonoen^ onb^Ioifletö 9loebe in beunßd^er (biebeli<i^er) geeicht gelegen" 
befunbeten auf €t. aj^artinuötag im Sinter 1523, ba& ^^ornad 3o» 
I^ann, Bürger ^u SBinmngen, einen auf ein ^aud gu SBinningen ^af^ 
tenben Sind abgelofet ^abt. ^ie ®e()ofte beö bem ^lofler gehörigen 
^ofe« 8U 3)eflmgen in bet ©emeinbc ©udbl^olg bei ^alfenbac^ (Ärei« 
6t. ®oar) »aren oerpflid^tet, jä^rlid^ am ®t. 9licoIau«tagc für ben' 
6t. 9licolauda(tar in ber ^rc^e gu SKarienrot^ 5 9Ralter Stoin, 14 
6ümmec SBeijen unb 2 3Ratter ^fer gu liefern. 5)a ^äuflg 6treitigs 
feiten über bie abjuliefemben grrüc^te entfkinben, fo oerglidb {i(i^ baö 
^(ofier unter SBermittelung bed ^btg 3i>^<ii^tx oon S^ommeröborf am 
9Iitta>o(^ nad^ 3Rarid @eburt, ben 10. 6eptember 1608, mit ben @e« 
^dften ba^in, ba^ biefe k>on nun an {latt jener Si^ütl^te jä^rlii^ r.)^^^ff 
malter dauern burrer fru^ten ^auffmanndguet onb mie man ed nennet 
bre^meel ^auem 9o)>^ber ma^en" ben Sag nac^ 6imoniö unb 3ubd 
liefern follten» 

3m 3a]^re 1765 fa^ jlc^ ba« Älofter genötl^igt, bei ber «btci 
SHommeröborf §um Slufbau eineö ^lügeld ein (Kapital t>on 1333 t^a- 
lern 18 ülbu«, ju 3 oon ^unbert ju öerainfen, aufzunehmen unb bas 
gegen eim Obligation oon 3000 ©ulben, »eld)e bei ber „^liebersGrrjs 
fliffirid)en (Slerife^" audfianben, sum Unterpfanb ju geben. 3)ie uns 
ter'm 19. 3anuar 1765 auögelteCfte 6d)ulboerf(^reibung fft t>on 5^- 
f^ama öop^ia 0. «inbenfel«, a»eiflerin, %. Sacobuö SRofen p, U Prior, 
X^erefta aSeiffeQ k>. ®imni(^, 6op^ia 0. (S^ip unb (S. m. »egina x>. 
9)?eut^en unteraeid^net. 9(m 26. 9lprt( 1793 geigten ^Raria Sllotfia d. 
®cl)er unb aw. (Sat^arina gollner 0. »ranb im S^lamen be« SonDentg 
bem i^urfürflen t>on 3:rier ben am 17. tlpriC erfolgten Xob ber 
aÄeiperin ÜW^aria »intonia 0. (SJetjer an unb baten, einen Öommiffariu« 
aur SBa^t a^ ernennen. 3m 3a^re 1785 gab ba« Älofier in einer 
fpeciffcirten Siad^meifung : 



Digitized by 



Google 



— 183 — 

S)ie CKima^me au 1832 3:^lt. 12 mb. 5 ^., 

Wc «umgäbe gu 2015 „ 16 ., 4 „ 

ben SBect^ be« «ocrat^« gu . . ^ 474 „ — ,, — „ 
unbbcnS5ctraflber§Pafitüftl^ulbcn§u' 3476 „ ^1 „ 4. „ an. 
3m Stloft^t befanben fi(^ bamald 9 Sräuleind , . 1 ^eißU^er oon 
Stommerftborf unb 14 ^omefliquen. 5Die (^ebäuUd^fetten befianben aud 
bem .^auptflof!erbau , meieret im neuen @(ebäube 11 Siinni^i^ unb im 
alten beten 14 entE)ie(t, fobann in einem ^of^aufe au 5lecffen (Sterben 
bei $oI(^), einem au SÜübet (bei$o(c^), einem au 93oppacb, einem au ^ie^ 
belid), bte aQe in gutem 6tanbe macen, unb ^rvü uralten .^of^aufecn 
auf bem ^e^mener 6erge. 

3)a« ^lo^er bcgog ginfen an ^otn öon 8e^men, 3>c,edenac^), Zf^üx, 
SHüber, j^erben, ©appenac^ ; ©pcla unb @ecj!e Don Sauber ; ^afec öon 
$U(i^^o(a. ^n ^ein gemann bad bloßer in ^ittelja^ren circa 6 Sru« 
ber 6 Obm, au 45 S^alet ba^ ^ubec gerechnet, au SüeberfeQ, ^op- 
parb, Camp, Äeflert unb Ä^en«, über 2 gubet 3 O^m, au 60 3:^lr,, 
in ^at), SBinningen, ©onborf unb 2)iebeli(^. tln 3tutoein njurben be« 
aogen: oon j^eßen 3 O^m, au 6 £^aler per Ol)m, unb 3 Of)m 5 
Stectel. au 4 S^lr., t)on ^&a^enport, SSrobenbac^, £of, Ulfen, (Satteneö, 
Obersge^men unb 3)tebelic^. 5)ie ^ofleute au Äe^men (2), aHüber, 
Serben, ^(appenad^ unb S^ür mußten jd^rli^ 142 %lßt, 13 ^Ib. 4 
3). an ©implen aa^lcn. 

Sßon äBalbefd^, ^iebelic^, Slieberfeflf, 9%^end, SBinningen unb £e^« 
men beaog bo^ ^lof!er i^elbginfen, oon j^erben für eine ^albe &an^ 9 
Sllbuö. JDie ^ofleute au ^^di^oftn bei ^abamar a^t^l^en ia(|rlid^ 138 
2:^(r. 30 Sllbud. 80 3Ralter ^om mürben jäl^rli^ an bie Krmen au«^ 
gegeben unb im Älojiet öetbrauc^t. gär ben %i\t^ mürben ^% guber 
S^ein, au 45 %t)iit. ba$ guber, unb 1 guber für bie gremben unb aur 
„Stecceation", au 60 £l)lr.,^ia^cli(% confumirt. 5Dad ^lojler ^atte eine 
^olabered^tigung auf bte ben @emeinben 5Diebe(i(^, fRieberfed unb (^on« 
borf gehörigen SBalbungen. ^ie (ä(emeinben machten fol^e bem jMoßer 
^reitig unb Don 1763 bid 1793 mürbe barüber $roae^ geführt unb 
biefer au fünften beö j^lofterd entfc^ieben. $lu^ auf ben ^intern SBalb. 
meldtet ber 6pon^eim*f(^en ®emeinbe SBidningen geborte, aber auf bem 
Banne ber !£rier'f<^en ©emeinbe 5Dtebeli(^ lag, ^atte bad bloßer eine 
^o(abere(^ttgung. ^ud^ biefe mürbe bem Alofier jhettig gemad)t, üon 
1733 hi^ 1790 barüber oer^anbelt unb ber @tceit enblic^ burd^ einen 
93erglei4 befeitigt. Hld Sl^eißerinnen merben genannt: 

tfgned t>, Sc^oned, auö ber gamiUe ber 6tifter ; Slnna o. 3<tnbt ; 
(Slifabet^ SBilne f 1390; Sled^t^ilbiö oon £eben{iain (i^ömenflein ober 
i^nfiein?) 1392; Signet, 3ba, d^rifhna, Sutta t). SRünfier 1437; 
Sat^arina d. {>obe(dberg (?) 1497; ügned ihittenmaul oon ber (Scuna (?) 
1509; SRargaret^a d« £)ungen 1523. 1534; Kgne« Breberin t>. ^on- 
fitin (Qrebter t)on ^olenfletn) 1542; 92argaretl)a o. 2)u|)erna4 1548; 
©tfefa 0. 5)uf!ema(i^ ,1564; Untonetta, 3ba öreberin o. ^onpein 1566; 
Scmgarb o. Sangenbac^ 1574. 1588; IRact^a 64eib, genannt, o. 
«efc^penning, t*1613; ölifabct^ ». $cbe«borf 1614; aWaria 3acoba 



Digitized by 



Google 



— 184 — 

». (&li t 1663; a»aria 3aco6a t>. (Sli^^ixhem^ f 1679 ; 3»aria Ut^ 
fula D. ^olbing^aufcn 1725; 3o^anna ©opl^ia t>, ^inbenfel« 1748. 
1784; («WariaSlntonia)©. ©e^cc, crn)ä^ttl784, tt>en 17.^pcU 1794. 

XVm. aiTaricnftcrn (Stella Mariae) in Cffig. 

3m 93ifitationö*$roto!otte toirb baJJon nur gefagt: Stella 
Mariae, SRartenftcrn, bei ßfftg, m^t bei JRl^einbacä^, Sod^tcr bcn 
©teinfelb, ffat 15 ©d^tDeftern unb 1 Saietifd^tüeftet unb duas do- 
natas. 18) 

18) öfftg ip ein SBeiler öon 18 Käufern mit 78 (Sinmo^nern, 
tt)cld)c nad) Obenborf ctngepfarrt pnb, in bcr öücgetmeipcrct Oß^eim 
im j^ceife k^^mha6), SlegierungÄbcatrf Jtöln. 9licolau« @affc ^atte bie 
,,}ip bem ©ffigV in bec Pfarrei Obcnbocf gelegene (SapeUe B. M. V. 
et S. S. Jacobi, Antonii, Huberti, Cornelit et Quirini mit atfem 
3ube^6r bec Slbtif(in bcfi Srigittcn=Äto|lerß ©onnenberg in bcr 5)iöcefe 
Utrecht, aWifla, Slmelonecf« (?lmelun?:en?) juc etiftung eine« Älojier« 
nbectcagen. !RicoIau« 6a|ifc ^atte baß ^atronat über bie ßapeüema^r- 
fd^einltc^ Don ben trafen von ä^anberf(^etb, n)eld)e bad ^atronatdrec^t gu 
Obenborf befa^en, burd^ i^auf ermorben, ober er ^atte bie ^apeUe neu, 
auf feine Jl'open, auf bem oon i^m ermorbenen öigentf^ume erbaut. 
5Do« ^lofier tourbe nun mh^ einem ^ofpitale ecbout, er^elt ben Sfla^ 
men B. Mariae ad Stellam unb mürbe mit 5 9{onnen au8 Sonnent^ 
bcrg befefet. 3um Unter^olte betfclbcn mürben 50 9RaIter, ^alb Stogj 
gen, l)alb $afcr, befUmmt. a>er $fancr Don Obenborf, Slnbreaö, gab 
feine 3upimmung, ber i^ölnife^e (Srjbift^of 5Diebric^ II. (@raf o. 3Körd 
1414—1463) üerlie^ bem Äloper mehrere Privilegien unb lief baruber 
Sabbati undecima mensis Februarii 1447 zim Urfunbe ausfertigen. 
5Ra(!) 7 Sauren oerUefen bie ©rigitlen-9ionnen ba« i^Iojler unb <m 
.i^re Steüe mürben 2lugupiners9lonnen berufen. 3m 3a^re 1482 fanbie 
ber i^6lnif(^c drabifc^of |>ermann IV. («anbgraf oon Reffen 1480—1508) 
amei üugujtiner s 91onnen auö bem &, 9licolau«!loper im öurg^ofe gu 
Stbln. 3)ie «ufPd^t über ba« Ätoper führten gucrji bie alö Pfarrer 
angepeilten SBeltgeifllid^en. 3m 3a^re 1551 übertrug bcr 5^ölmf(^e 
(grabif(^of W>p\pi) III. (®raf öon @d^aumburg 1546—1556) bie öuf^ 
ftt^t bem 5lbte oon Stcinfelb, 3acob ^an^aiifen. 3»" Sa^ce 1663 
mar bem $ater SWatt^ta« ©ontag oon @teinfelb bie »ufjt^t übertragen. 
3)iefer ocranla^te bie bamalige aReißerin, Helena ^an^aufen, mit 3u= 
ftimmung bed (Sonoentö, bie Siegeln bed $rämou{tratenfer?Ocbend angue 
nel^mcn. @rgbifci)of SRajclmitian ^einric^ genehmigte bieö, unb ber ®e* 
neral beö Orbend na^m e6 an. ^ie ai^eiflerin Helena ^an^auf^n ßarb 
1665 unb an ibre ©teile mürbe ©ertrub ©tein^emer gur 3Reiperin ges 
mS^Ii 3)iefe fiarb ben 11. 3uli 1713 unb i^c folgte Slnna (Slara 
greberici^«. 3m 3al^re 1721 mar ^^ilipp ©teprat^ Prior ad Slellam 
Mariae vulgo Essig. Ueber Q\[\q f. Eiflia illustr. 3. Bb. 1. Ilufl. 
1. «bfc^n. @. 289- 



Digitized by 



Google 



— 185 — 

^ecr D. etramberg erjä^ft in ber Sefc^tetbung bed (SantottS 
Btf)zinha6) 6. 87. ba^, al« bie etfien franaopfd^cn Xnippcn nac^ (gfflg 
gcfommcn. im Äloper 3Racienjiern eine eingemauerte SfJonne befreit 
»orben, bie aber f<^on ben SSerjlanb »erloren ^atte. 

XIX. 3Rccr. 

^Cabon l^eigt e8 im aSifitation«*^roto!oÜe : aWeer, abelige« 3lon^ 
nenHofter, bei 5Keuf, SCcd^ter bon ©teinfelb* 

£)ie Slaufur ift ]6foi\ bor bielen 3af)xtn em^^fol^fen »orbcn, 
aber no^ nici^t cingefül^rt (neque quoad ornatum Ecclesia infi- 
mum) Professae velatae et conversae 24. ^a^ Ätofter tourbe 
im auguft 1716 bon bem Crbenö^®enera(e bifitirt 3m 3a^rc 
1721 JDar Petrus Steinhewer S. Theolog. Licentiatus, Prior 
Marensis auf bem ^robinjtatßai)iteI. 19) 

19) 3Reer ip je^t ein, au« einem von 6 aj?enf(3^cn bemo^nten 
^aufc bef*e^enbe« Slittergut in bec ©ürgermeiPerei ©überid^ im 
^eife 5tteup. 

^itoegunbe Don aWeer, SBitttoc bc« ®rafen Äotfjar t)on Are, übers 
gab im 3a^re 1166 bem Äölnifc^en (Srgbif(^ofe SHein^oCb (®cafen üon 
3)affel 1159—1167) i^r Doterlid^cö ©rbt^eil/ ba« @(^Iop gReer mit 
beffen bebeutenbem 3öbei)öre, burc^ bie ^änbc i^re« ©o^ne« ^ermann, 
be« 5DomprDppe« (ber aK ^ropji gu Sappenberg 1210 fiarb), um bie« 
fe< €(i^Iop 5U i^rem unb aller i^rer S^errranbten Seelen^eUe in ein 
Stlo^ti gu öertDanbetn (f. ^emer'« a!abem. S5eiträge II. S3onb 6. 225, 
Eiflia illuslr. I. ob. l. «bft^n. 6. 134 unb »interim unb 3RDorcn, 
(Stjbiöcefe Äöln I. S3b. 6. 85). ^ilbcgunbe beflimmte ba« erri(i>tete 
SungfrauenKoper ju i^rer SBo^nung, unb bie S3eauffi(i)tigung bed ^to* 
jler« »urbe bem ^ropj!e Ulrii^ (üdalricus) übertragen. Slöe« biefeß 
unb Diele anbere ©eftimmungen, befonber« bie SSer^ältniffe ber biö^er 
§um €d^foffe aj?eer gehörig gemefenen sWiniperialen unb bie Sep^n« 
gen beö Älofler« betreffenb, befunbete (gcjbifc^of SHein^oIb in einer, in 
(^egenmart Dieter Beugen, VHI. Kalendas Harlti 1166, bei 9leuf 
auögefieOten Urfunbe. $apfl Slie^anber HI. na^m bad j^loßer burd^ 
eine Don l:udculani XVI. Kalend. Februarii 1179 batirte Urfunbe in 
feinen befonbern 6c^u^. 3u ©nbe beö 16. 3al)r^unbert« mar ba« 
iMoper« burc^ Ärieg unb anbere ungünpige SJer^ältniffe feJ^r t)erunters 
gefommen unb bad @tift ®t. Cluirtn su 9leu| trachtete banai!^ , bie 
©üter bed j^ioflerd 9)^eer an ftd^ ju ate^en. ^em miberfe^te p^ aber 
bie Slitterfc^aft, unterpüfet Don bem päppiic^en S^untiu« OctaDiu«, öi? 
fd^of Don Xricario. 3lud) ber ^bt Don 6teinfelb, «ait^afar ^an^aufen, 
na^m fi^ auf baö Sifrigpe be« gcfä^rbcten Äloper« an unb gab bem* 
felben 1527 SßBil^elm 3eelanber 3um «prior. 5)iefer lie^ bie Derfaflenen 
unb ^erpörten^ebaube mieber ^erpeden, fo bap pe Don ben Jungfrauen 
mieber bemo^nt merben !onnten. 3^ 3a^re 1642 n}urbe bad iMopec 
Don bzn Sranjofen geplünbert unb niebergebcannt. 9lac^ ^ergepeQtem 

Digitized byCjOOQlC 



— 186 — 

Stieben mutbe bad Stlofitt mtebec aufgebaut unt^ bie Ser^&ltniffe bedi> 
felben mürben burd^ bie Däteclit^e ^rgfalt bee liebte )?on Stetnfelb, 
bie Spacfamfett ber S^eijlennnen unb oecflänbige S^ermaltung bet ^üo^ 
ren immer me^r üerbeffert. Kid ^orfle^erinnen merben genannt: 1) 
^ie gottfeltge ^ilbegunbtd, bie ©tifterin bed Stlo^tx^, wtld^t 1179 t^r 
Seben in bemfelben 6ef(^(o^. 2) iDte gottfelige ^abtmtgiö, %o^\ti ber 
^ilbegunbi«. 3) ®oba 1215. 4) ^ec^tbilbiö 1229. 5) ^ot^ilbtö 
1279. 6) (SUfabet^ 1290. 7) «gne« d. ©d^önberg .1329. 8) «Ii= 
fabet^ ö. 5)oaenborf 1351. 9) «iQa x>. «o^^eim. 10) 9lefa ton 
ben $3arlen 1421. 11) ^argaret^a ü. Sop^etm 1434. 12) (^ertrub 
0. (Sin 1454. 13) (&t>a 8u[bert<^ 1476. 14) a^rimna d. «aSetö 
1507. 15) Helena ». 6^pem. reftgn. 1509. 16) (goa d. «el« 1523. 
17) «belf)eibi« 1550. 18) ^nm t>. a3elbru(ri572, 19) ßlara ö. 
«elbrürf 1583. 3)a« Älofier mürbe in biefem 3at)re im 3:rud^feffif(^en 
^iege gcplünbert unb 1584 niebergebronnt. 2)ie Jungfrauen muften 
Pieren. 20) Slnna t). »{ancfarb, ben 19. Ilugufl 1593 in ber ji^icc^e 
@t. (Slara gu Jtoln gemault, refignirte 1617. 21) (2^at^arina (Srum^ 
mel üon 9le(^ter«^eim 1627. 22) ßl^ripina ü. «aubolf 1641. 23) 
Hgne« »on ©tirlig. 3m 3a^re 1642. mürbe ba«^Ioper üon bengraji* 
gofen niebergebrannt. Ser tlnfu^rer ber Gruppen, „(üomiUm be ^ube- 
jart" nennen i^n bie Annales, fod mit eigener ^anb baft geuer ange- 
legt, ^ biefe ^anb aber in einem 3:reffcn gegen bie ^aiferlü^en oerloren 
f^aben. 3m ^a^t^ 1652 mar ba$ ^U>\itt mieber oufgebaut. 24) SRors 
garet^a d. aRetterntd^ 1676. 25) (S^ri|lina t), SBongart 1704. 26) 
Urfula 0. Selen t 24. Slooember 1719. 27) (Katharina SBil^elmine 
Don ben Steinen. S(uf bem $rot)ingtaU(Sat>itel im S^l^ie 1721 mürbe 
bad ^lofter t)ertreten burd^ Petrus Steinhewer S. Theolog. Licent. 
Prior Marensis. ^ad Stio^iet ^tte baö $atronat über bie .^irc^e a» 
ttrefelb f^on im 3a^rc 1259 pon bem trafen 3)iebric^ von ber SWarf 
unb beffen C^ema^Iin (SUfabet^ erhalten. Chrabifc^of (Sngelbert II. {o, 
Saltenburg 1261—1274) betätigte bie @(^en!ung 1263. ^m 3a^re 
1659 führte, aber ber $rina ^^n Oranien, ®raf d. äßorö, bie Slefor« 
mation ein unb baö 5^lof!er bü^tt baburd^ baft ^atronatörec^t ein. 9tiä^i 
beffer erging ed bemfelben mit bem $atronatdre^t §u SBalfc^eib (bei 
Slunberat^ im Greife (^ummerdbad^). dagegen behauptete baffelbe flc^ 
im 8efl^e beö ^atronatörec^td gu 3>nme!eppe(, bef[eni^r(^e eine giliale 
Don Sendberg mar. ^em i^lofter geborte bie ^errfc^aft 9lierfi bei 
Srefelb unb ed uhtt bann bie (^eri(^tdbar!eit auö. 

XX. Jltebere^e. 

5?iebere]^e bei fterpen, ^riorat bon 5Wannern, mit fncorporirter 
Pfarrei unter ©teinfelb , bon too fteben ^rieftet bafclbft refibiren, 
^vitae coniemplativa« et activae continuo intentl". 20) 

20) 9liebere^e ift ein ü>orf oon 63 ^oufem , mit 340 CHnmo^» 
nern, in ber ©ürgermelflerei Äerpen, im itretfe S)oun, öpitd^ oon Äec» 
pen, 2 Steilen üon i^aun, 1 9ReiIe oon ^ide^^eim, an einem 6a^e 



Digitized by 



Google 



— 187 — 

gelegen. @. Eiflia illuslr. HI. »b. 2. ^t^. 1. 9(&f^n. 6. 107. 
@egcn ba« 3a^t 1175, al« ^i^ilipp l. (»on |>ein6becg 1167—1191) 
ec3bif(i)of t>on Äöln wat, bcfJimmten bie ©cbtuber 3)iebn(i&, Slleyanbec' 
unb mbero, fetten ü. ^etpen, unb t^te (grben il^re Slflobe S)e, 9lies 
bereite, wo f^on im 3al^te 1148 eine $farret beflanb, ^ur Q^tünbung 
eined ittoflerö. 6ie gaben femec ti^ce S3eft^ungen ^in villa que di- 
citur Kille* bagu, unb ®taf S^iebric^ r>on SJtanben, beffen ©attin unb 
€d^ne fci^enften i^ren $lnt^eil an biefem üllob (Siotfedfe^I) bem ju ecs 
rid)teniÄm Älofler. 3" einer im 3cJi&te 1197 ausgepellten Urfunbe be* 
!«nbete (2h:sbifd)of «bolp^ 1. (@caf Don Altena 1193—1205) bie um 
ter (Stabifc^of ^^ilipp gefd^e^ene Stiftung unb na^m biefelbe in feinen 
befonbetn 6d^u^. Ku(^ beftimmte er, ba^ bem 9lonnenf(of}er, na^ bet 
Siegel beö ^. «ugufiinu«, nid^t eine atbtifjtn. fonbetn eine SÄeifierin Dor* 
jlel^en fode, unb üerlie^ htm Jtloj!er ba3 $atronatörec^t ber ^rd^e gu 
9ilieberei)e. 3)em 8[bte (Srenfrieb öoti @teinfelb, ber eben fo tt)ie Slbt 
gortlinu« t)on ^ned)tpeben unb »iele anbere ©ei^Iic^e unb (Sbcle, bei 
Huöfertigung ber Urfunbe anwefenb mar , übertrug ber (Sr^bift^of bie 
SeauffK^tigung beß ^loper«. 

^apl! Snnocenj IV. betätigte in einer ©uffe , gegeben Lugduni 
(Lyon) IV. Kalend. Aprilis 1246, bie Stiftung unb bejümmte, bap 
bie Spönnen ni(i)t in ber SBa^l ber ^riorin befc^ranft werben foöten. 
Unter ben ©eftiungcn be« Älof!er« wirb in ber S3uöe aud^ Curlis de 
monte sanctae Walburgis (SBalberberg ?y erwäl^nt. 

3n einer om 4. Sunt 1322 au SlDignon ausgefertigten Urfunbe 
bewiöigte ^egibtufi, Satriard^ »on 3crufalem, unb no(^ elf anbere, S&i- 
f(^öfe bem „monasterio sancti-monialium St. Leodegarii in Ehe* 
eine gro^e aWenge Don 3nbulgentien. 3)er ®eneralsS3icar be« (Srsbifd^ofS 
»alram (@rafen d. 3ülidö 1332—1349) Joannes Episcopus Sco- 
piensis, genehmigte bieS in vigilia Nativit. b. Joannis Bapt. 1332. 
3>et 3wl««fr tt)eld)en biefe Snbulgenaen üeranlapten, unb bie iSinna^me, 
weld^e fic bem ^lo^er brad^ten , war fo bebeutenb , ba^ baffelbe im 
©tanbe war, bie ®ebäube ju ocrbeffem unb ju öermel)ren unb ©üter 
unb 3«^ttt^n anjufaufen. 

3m 3a^re 1461 brannte ba« Äloper ah, unb SBil^elm x>, ©om- 
breff , ^err üon Äerpen , weld)er blefen Unfaö ber Slad^läf^gfeit ber 
SHonnen aufd^rieb, lag bem übte Don ©tetnfelb an, patt ber S'lonnen 
SRönd^ctt baö Äloper a« übergeben. 3)icfe abjidf^t verfolgte aud^, im 
Sa^rc 1474, griebrid^ ü. €)ombreff. öin ^riefier, 3o^antte« Änauf 
aud $rum, erhielt r>on bem $appe 3nnDcena VIII. eine 1. Kai. April. 
1485 batirte a3uae, in ^olge beren er {i^ am 13. Kugufl bef[elben 
3al^re« in ben S5e|it be« hofier« fefete unb beffen Verwaltung über*^ 
na^m. Sergeben« forberte ber Orbenö^öeneral ben Übt t>on 6teinfelb 
auf, bafi Älofier autü* a« verlangen, ihtauff bel^auptete jtd^ biö ium 
22. gebr. 1505 im-öepfe, wo er bann gegen eine jd^rlid^e Äente »on 
20 Staltet gru^t barauf üeraid^tete. ^a^ Sriebn^'d 3:obe o^ne JKnbec 
fiel «erpen an beffen ©^wefler SRargaretl^a unb beren ©ema^l ^ein* 
ti<^ x>, «eidicnflein. Seftterer porb 1505 unb feine »ittwe Detm&^lte 



Digitized by 



Google 



— 188 — 

fvii um 1506 mit bem öwfcn 5)iebri(6 IV. üon 3Ranbctf(^cibs©Ians 
fcn]^cim'6(i)Ieiben. Selbe ©Regatten ecHdcten in einer auf U. 2. %. Sag 
Nativilalis 1507 auögefietlten Urfunbe: 

„$)o^ fte bad Don i^ren Sotödtem t>or langen ^c^tm gefliftetc 
„Ootte^^auö, auf intern fcclctgenen (5cb unb @ut 3U ?Rlcbei>@6e, n?et? 
„c^€S pon Sungfcauensuntec bec Siegel be« 1^. S5alec6 Sluguplnu« be* 
„btcnt morben, baö aber bucc^ Oebe, ©ranb unb unorbentlit^ Sfteglraent 
„in Söüjlung ge!ommen, unb unmöglich bucc^ gcaucnöpetfonen miebec 
„in Sau unb geipiid^ SIegiment ju bringen gemefen, auf SSorft^lag be« 
„öbeln gciebric^ ü. <Sombceff, ^errn ju Äerpen unb sicrf^lcn, i^ceß 
„Ueben @c^wager6 unb Sruber« feiigen ©cbäc^tniß mleber aufbringen 
„woöcn. 3)a6 ^Cofter Si^iebecsiS^e foOe ein SKann«Kofker Don bem ^. 
„U. S. g. meinen Orben ^rdmonflratenfer unter ber Siegel be« ^. ^u- 
„gufiin fein unb ber S(6t von ©teinfclb ein Sater^Ubt unb oberjler SUc» 
,,gent be« Äloperö 9^lcber-(S^e. 5)a6 j^loper folle t>on aQen ?lbgaben 
„unb Mafien frei fein, feine eigenen Oüter, Sufc^e u. f. tp. I^abcn u. 
„f. m." 3)er W)t »on ©telnfelb befe^te nun baö Äloper 9flieber?(J^c 
mit awönd^en au6 ©telnfelb unter einem ^rior. 

9116 bie ®taf^n oon aßanDerfc^eib-^d^letben bie Sieformation in 
t^ren Sepfeungen einführten , pellten pe 1571 aud^ einen lut^erifc^en 
©eipiid^en in Sliebere^e an unb bepimmten, ba& er fein ©e^alt aud ben 
Gütern unb S^^nten be« ,$?loper« begießen foCfe. 3^ einem Sergleic^e 
mit bem 5l6te von ©teinfelb 3acob ^ßan^aufen »om 3a^re 1572 »urbe 
ba« (Schalt be« eoangelifd^en Pfarrer« auf 6 ÜJlalter @pels unb 6 ^aU 
Ut ^afer bepimmt unb 1573 mürben nod^ 2 SJialter ^petj unb 2 
9RaIter ^afer jugefefet. 911« mit ©raf ^iebri(^ VI. 1593 ber aRannß* 
^lamm ber trafen von 3Kanberfc^elb-@(felelben erlofd), unb pc^ @raf ^^illpp 
von ber SKarf ber ^errfd^dft Äerpen bemäd^tigte, mupte ber eoangelifd^e 
Pfarrer von 9liebere^e meinen unb baö ÄloPer na^m bie Pfarrei tvit- 
ber in ©cpfe. S)iefe »urbe nun von bem $rior »ermaltet. Sinket bem 
$rior foflten 9 ©eiplic^e im ^riorate fein, gür eine fold^e 3a^l mür- 
ben auc^, ba bie alten ©ebdube ©erpeten, im 3<^f)tz 1747 ein 9leubau 
begonnen unb 1752 beenbigt. 

9110 ^rioren merben genannt: 

1) ^einric^ (Sngelen auö (SHena, 1505, Dörfer Pfarrer in Bä^ltu 
ben. ^er fl^ei^bifd^of Don Stbln, Theodoricus Episcopus Cyrenensis, 
meiste am 22. 9lugup 1505 bie Ultdre. ^einric^ mürbe 1516 ald 
$ropp nad^ 6t. ©erlac^ berufen. 2) 3ol^ann o. Slet^terß^elm 1516. 
3) Sacobö. @(i^Denlöl7* 4) X^oma« @d^aul au« SKünpereifel. 5) 3o- 
^anne« 1526. 6) ©erwarb K>on OUff 1527. 3m 3a^te 1530 mürbe 
er Pfarrer gu Slipöborf. 7) X^oma« 1539. 8) 9lnbrea« be «o^e. ber 
SU 9liebere^e $rofe| get^an. ^ie Dor^erge^enben $cioren maren au« 
bem Äloper 6teinfelb. 9) aWatt^ia« v. 3)a^len. au^ ein ^rofeffu« Don 
Sliebere^e* 10) 3o^ann a»ofeler au« öffena 1561. 11) 3o^ann i^oe^ 
nen, tin ©teinfelbcr, mürbe 1572 al« 6ubprior na6^ ©temfelb jurütf 
berufen. 12) tinno öeffenic^, ein ©teinfelber, mürbe 1574 Pfarrer in 
gri^borf. 13) S^^ann öijc ober (&\d), mar 1567 ?5farrer in Siteber^e 



Digitized by 



Google 



— 189 — 

nnb toutbc 1584 Pfarrer in SBcilet unb 6et>emd^. 14) 2Rid^aeI SBcl^r, 
ein Stetnfclbct, roat Dornet ?tior in @at)n, 1584 in 9licbcre^e, fe^rte 
1612 nac^ ©teinfelb gutüd, mo er 1616 6ubpnor »urbc. 15)' ^o* 
l^anne« ^ffct, Dornet ^riot in ©tcinfclb, b^nn 1612 in Sflicbcrcl^c, tarn 
1621 als $tior nad) SBenau. 16) ^einric^ SBct^aufen ober SBe(il^au= 
fcn, ein ©tetnfelber, ^Prior gu 2Benau, ben 28. tlugup 1621 ^rior in 
Sfliebere^e, fe^rte ben 16. 3anuar 1823 nac^ ©teinfelb gurfirf. 17) 
2:^eop^iIuÄ 9?icoIai, ein ©teinfelber, ^Jfarroerwalter (Vice-Pastor) in 
öcngen, ben 18. 3anuar 1623 $rior in Sliebere^e, + 31. 3uli 1638 
(biefcr $rtor fe^lt in Hugo annal.). 18) Gerardus ab Entzen, Sub* 
prior gu ©teinfelb , n?ar nur einige SRonate $rior in 3flieberel^c unb 
»urbe f(^on im ©eptember 1638 aW $rior naä^ 8lrnf!ein Derfe^t. 19) 
3o^ann Sa^iuö, öorfier Rector Cellensis, parb ben 19. Slpril 1644. 
20) Gerardus ab Entzen, mürbe dok ^rnf^etn nod^malS 1644 nac^ 
Sliebcrel^c oerfefet unb am 29. September 1655 gum 5lbt Don BatjXi 
gemault, ^m 3<'^})u 1657 mürbe er Slbt gu S^lommeröborf, mo er 1671 
parb. 21) SBemer ^oet, ©ubprior in @teinfelb t 28. gebr. 1679. 
22) ?Jeter SSobenl^eim, Dörfer Pfarrer ju 5Warmagen, f 29. 6ept. 
1688. 23) ^einrid) SWinten , t>oti}et Pfarrer gu |)0(^ürd^en , f 21. 
October 1692. 24) ®ottfrieb 3)aniefö, öor^er ©aceffan ju ^o(^firc^en, 
t 10. Slpril 1703. 25) $eter ©atjl, »or^er Pfarrer gu 3ülpi4, t 5- 
Sanuar 1719. 26) 5ll6ect «ranbt, Dor&er Pfarrer ju 9ile^ier«^eim. (&t 
\ianb no(^ 1721 bem Älofier t>or. SSietleic^t !ann ici^ bie Steige ber 
^rioren unb bie Sflac^ri^ten über Sflieberel^e überl^aupt in ber Eiflia 
Sacra ergänzen unb oerDoDflänbigen. ^ier mag nur nod^ bemerft mer? 
ben , baf in ber Älo|lerftrd)e , ber jc^igen ^farrürc^e gu Slieberel^e, 
®rof $^i(ipp oon ber ^atd, geflorben 1613, unb beffen ©ema^Iin, 
(Sat^arina ©räfin Don 9Ranberfd)etb , gefiorben 1593, i^re Slu^efiätte 
fanben. SDie beiben ©rab^eine maren Dor mel^reren 3ö^^cn no^ öor* 
l^anben. 

?[uf bem einen 6teine ijl ®raf $^ilipp in Äitterrüpung, mit einer 
Orafenfrone auf bem Raupte , bie redete ^anb auf bie Srufl gelegt, 
in bet Sn!en ben SWantel b«ltenb , ber ^elm am Iin!en gu^e, bargen 
flellt üuc^ bie @räftn erfc^eint auf bem ®rab{leme mit einer j^rone 
auf bem Raupte, in einem (angen, Dorne offenen SRantet, mit gefalte- 
tem $al«!ragen, bie ^anbe auf ber Srufl l^altenb. 

SBeibe ®rabf!eine maren, ald id^ biefelben oor 30 ^a^ttn ^af), gu 
beiben Geiten beö ^(tardaufgeftefli. G^ematd lagen fte auf ben ®rd« 
bttn t>ot bem ß^ore, $)te ©teüe mar mit ber S^W^^ft bejeic^net: 

SEPEM 
PHIL. COM. A MARCA 
CATH. COM. DE MANDERSHEID. 

Un biefer ©teüe befanben frt^ ouc^ bie je^t auf bem Äird^^ofe 
Itegenben gmei Steine Don ajiarmor mit ben SBappen ber ©rafen Don 
ber ?fppe, ^ol)a, @oImö, SBalbed, 9lemenar, ber d. 6ombreff, ber 
©rafen Don sOimeburg unb gWanbetfc^eib, al« Sf^ncn ber ©räfin. 5Die 
SBdppen ber Sinnen be« ©rafen ^\)\lix>p (9R«r!, »rfc^ot, Siunfel, SBieb, 

Digitized byCjOOQlC 



— 190 — 

fBaffenaer, ^alrotjn, ^gmont, SBcrbcnbetg) maccn frül^et gcmi^ aud^ 
üotl^anbcn, jtnb aber längfl jccbroc^en unb octfd^Icubcrt. 311 bcc Äirc^e 
foß ouc^ folflcnbe Snfc^clft »ot^anbcn gemefen fein: Perillastribus, 
cbarissimisque Parentibus Domino Philippo Comiti a Harcka anno 
MDCXIII sublato et Gatharinae Comitlissae de Mandergcheidt anno 
MDXCIII defunctae Ernestus Gomes a Harcka filius posuit. 

3>ie 3nf(^rift l^abe iä^ md)t in bec S^it^t bemerft , |)ugo ful^rt 
fle aber in ben tlnnalen on. ®d ijl mir g^eifel^aft, ob ®raf ^^Uipp 
1613 geworben, bcnn @raf totfl: fd^Io^ f(^on ben 27. 3ult 1611 
einen Sertrag ah. Eiflia illust. HL 2. 1. €. 68. 

XXL Dßng^aufcn. 

« 

3n ben alteren S5tfitattonö*^rotoIoCen totrb bon btefem Älofter 
golgcnbe« gefagt: 

Dfing^aufen f)at toeber ^rtor nod^ ?ro})ft, bte ©accßane ftnb 
abtrünnige SHSnd^e. 2)te S)omina 4ft bie ©d^toefter beö Sit^of« 
bon ^aberborn, toeld^er eine Orgel für mel^r aU 1000 Stl^ater im 
ftfofter bauen, aud^ ben ©ering mit einer üKauer «mfd^Ite§en laffen. 

Olingl^aufen l^at biele Stiftungen. I)ie Sungfrauen tragen fid^ 
unb leben tDeltlid^ , mad^en ®efud^e in Söagen , jebe l^ätt fid^ eine 
3Ragb. 3)ie jefeige ©ornina l^at fd^on 24,000 Sri^Ir. altere ©d^ulben 
getilgt, ©ie laben jutoeilen ben Sifd^of (Srjbifd^of , toal^rfd^einliii^ 
Serbinonb , ^tt^ti bon ißaiern 1612—1650) bon S5In unb ben 
^oberbomer (ST^eobor b. gflrftenberg 1585 — 1618) jugleld^ eim 
®aö JMofter unb bie Scfifeungen beffelbcn liegen in ber ftSfner 
ÜDiScefe^ 

3n bem \patixm ^rotofoße l^eigt e«: 

Ofing^aufen, iRonnenlloftcr, 34 ^erfonen, obsQrvantia regu- 
lari, toirb bon einem tropfte unb jwel ©aceOanen au« bem mo- 
nasterio paterno ffiebingl^aufen regiert* ®er je^jige $rc^ft ©auter 
l^at ba« ffifofter mit neuen (Sebäuben gejiert. !J)aö Slofter tourbe 
1706 burd^ ben ©eneratSJicar (3tbt bon ©teinfelb) bifttirt. 21) 

21) OcUng^aufen, je^t ein bem ©rafen b. gürffenberg gehörige« 
Älopergut (17 ©äufer mit 395 (Sinwo^rmn), liegt IV2 @tunbe öon 
8Im«berg entfernt , im «mt«be3lr!e ^üflen, Im Greife ?lm«berg unb l|l 
nac!^ Cfnf^aufen elnge|>fatrt. ^ier bcfaf ju (Snbe be« 12. 3a^r^unbert« 
©Igenanb 0. «att^ufen. ein a»tniperiol be« i^ölner (Srgpift«, eine »urg. 
fHefe 8urg mit aUem Sube^ör unb ben Ort S3ac^em gaben 6lgenanb 
unb feine ©attln ^at^migo gur Stiftung eine« 5«o|!er« für 3»5nd^eunb 
Slonncn, naä^ ber Siegel Slorbert«, ^cr. 2)lefe Stiftung genehmigte ber 
Ä6Inlf(^e (Srjblfc^of $^lllpp I. (oon ^emdberg 1167—1191) In dner 
am IV. Kalend. 1174 au ©oeft ouögefertigten Urfunbe. O- €* Sei? 



Digitized by 



Google 



— 191 - 

6et^ Urfunbenbud^ I. S3b. 6. 93. Hogo annal. Ord. Praemonstr. 
Tom. II. probat. CCLXX.) !Dem Stieget Sd^eba mürbe bte Slufftd^t 
über bad neu errid^tete Jtlofier übertragen. 3m 3o^re 1176 genel^s 
mtgte (Sr^bifc^of $^iltpp, ba| 6igenanb t). Satt^ufen bem ^[ofter einen 
^of unb 3^^ntant^etle fd^enfte unb baö SSogtetcei^t bem Sletner d. Scoi^- 
bracht übertrug. (@etber^ a. a. O. €. 96.) ^uö einer Urfunbe t>om 
3a^ce 1179, burc^ »eld^e (2^jbifci^of $^iüpp einen jirifc^en ben SRön» 
(^en unb bem Pfarrer ^u ^üjten entfianbenen 3tt>iP fc^Iid^tete , ergibt 
jt(^, ba^ bamal« SKönc^c unb SfJonnen im Älofier OcUng^aufen »aren. 
Annal II. Col. CCLXXIII. 3m 3al^re 1184 fc^enfte @raf ©imon öon 
^^erftenburg bem Stlo^zi bie ®ütcr, meldte er gu €)eUngl(^au[en befa^, 
unb ber ^rgbifd^of ert^eilte biefer Sc^enfung feine ©enebmigung (f. @ei- 
berfe a. a. O. @. 119). 

@rsbif(^Df «IbDlp^ I. (©raf Don Slltena 1 193— 1205) beflatigte 1203 
bem i^lofter bie S3efl^ungen. Slud^ geftattete er bem $rior unb ben 
trübem, Urtf)eile in gei|)Ud^en 9(ngelegen^eiten ju fdQen. ^erfelbe (Sr^- 
btft^of genel^migte 1203 ben t)on bem &tafm @(ottfrteb t)on ^möberg 
gef^e^enen S3er!auf einer SKül^le (gronfenmü^le), eine« Salgfot^en 3U 
SSerl unb anberer @üter, aa bad j^lofler Oeling^aufen; @raf ^einri^ 
Don S[mdberg, @ottfrieb'd S3ruber, erklärte feine Suf^tmmung gu biefem 
Serfauf in einer befonbem Urfunbe. 

3m 3a^re 1205 befanben pc^ nod^ SfJonnen unb SJfiönd^e (sancli- 
moniales et fralres) im JMoper Oeling^aufen (f. @eiber^ Ur!unbcn= 
bu^ I. @. 171). 

(»rabtf<^of 93runo IV. (@raf Don 6a^n 1205—1208) befreite ba« 
Stlo^tt „mind^ufen" im 3<x^re 1208 t)om SSogteired^te. ^ud^ (Scjbtfd^of 
Engelbert 1. («raf oon öerg 1216—1225) begünptgte ba« iflojier, 
in n)et(^em ft^ .feine Sd^mefler unb mehrere SSermanbte befanben, unb 
raad^te bemfelben mehrere @d^cn!ungen. 3" einer an ben ^rtor unb ben 
Q[onoent beö j((of!erd gerichteten BuQe t)om VI. Idus Junii 1225, 
na^m ^apft ^onoriu« UL ba« Älopcr unb beffen ©efifeungen in fei= 
nen befonbem @^u^. 3tt einer d^nUc^en BuQe bed $ap|ted Tregor 
IX. t>t>m 3a]^re 1230 n>irb ber SHenten ermahnt, meiere tlbt unb(Som 
oent au ^eu^ bem 5^lofler Oettng^aufen überlaffen Ratten. 3n einer 
ametten S3u0e beffdben $apfied pom 3a^re 1236 mtrb ber @d)en!ung 
ber j^ird^e ju ,, Sitten Sftuben" (Slltenrüt^en bei »üt^en, im i^reifeSipp^ 
flobt) nebji Sube^ör ^ebac^t. 

Unter ben fBo^lt^ätem be« Älofler« aeic^nete fi(^ befonber« @raf 
(S^ottfrieb II. oon Slmöberg au^ , melier auf Bitte fetner im Mo^zt 
befinblid^en ©c^meffer (Srmengarbe nit^t nur ba« ^iDjier rei(^ begabte, 
fonbem aud^ auf feine Sofien eine flattlid^e ^irc^e aufbauen lie^. f)ad 
S^etmogen be« \^[oflerd na^m fo au , ba^ eö im @tanbe mar , ad^taig 
Ülonnen unb au^erbem noc^ ^aienfc^meflern au unterhalten. 9)^an fa^ 
ftd^ ba^r genot^igt, bie 3a^l ber 9lo;inen a^ befc^ränfen unb über 
tiefe nur folc^e aufaune^men, meiere im ©tanbe maren, bie itoften Ü)- 
te« UnterE^altd au^ eigenen Slitteln a^ beftreiten. ffttö biefer Selttm- 
mung ungead^tet eine ebete, aber mitteQofe 3ungfrau, 3)egen^arbid o. 

Digitized by VjOOQIC 



— 192 — 

©iitolen, pd^ t>om $oppe 9?icoIau« lY. bie Uuffocbenmg gut 3Iufna^me 
etwitfte, fo »ibctfe^te ftc^ bcr (5Dnt>ent betfelben. ^raf Submig x>on 
Htnftberg Dermiitelte 1292 bie Baö^t babucc^, ba^ ec 3)egenl^acbt^ 
r>. fdmoUn bemog, »on t^rcn Änfptüc^cn objupe^cn. 5)ic Spönnen t^eit 
ten pd) in g»ci SIbtfieilungen, »clcf^c fogac Dcrfd^tcbcnc 5^[eiburtg tru? 
gen. (Srfl 1480 vereinigten pe pd^ unb untcrmarfcn pc^ einet gemein^ 
fd^aftlic^cn 5Di«cipUn. €^>äter abec, befonber« im ^al)tt 1583, unter 
ber abtifpn Obilia t>. gütpcnberg, einet ©t^toeper be« §ürps8t[(^offt 
Don fJabetborn, X^eobot t>. gütpenberg (1585 — 1618) ^ntpanben »tele 
©tteitigfeiten, befonberö au(^ bet Äleibung megen. 3)ie ^ibtifpn ObtUa 
wu^te efi butt^jufe^en, ba^ bad i^Iopet im 3af)te 1618 in ein fteimelts 
lid^c« @tift. Derma nbelt, bet-^ufpt^t bed «bte« Don SBcbing^aufen ent^ 
30g en unb bet be« 3)omptoppc« gu Äoln untergeben njutbe. S)o« 
Stift mahlte Pc^ mieber Obilia t>. gütpenbetg gut Kbtifpn. ^iefe patb 
am 9. SÄärg 1621. Sin i^re ©teile »urbe 5lnna t>. gürpcnberg ges 
xoä\)li unb bie SBa^I Don bem Slbte Don SBebingl)aufen, um bad SRec^t 
ber Paternität ju roa^ren, genel^migt. lieber biefe« ffleö^t pdttcn p(^, 
nac^bem folc^ed ton @^eba an fSebingbaufen übergegangen, bie 9ebte 
üon ihtet^tpcben unb SBebing^ufen. 3)cm ^e^teten würbe ba« fftzd^t 
gugefpro(^en, huidi ein !0{anbat beö apoPoUfd^en 9luntiu6 ^abio (S^igt 
Dom 25. ^at 1640, nad^ toeld^em bie früheren Sec^ältnipe beö JMo- 
Perß Oeling^aufen tüieber l^ergepeUt werben foCIten. 5)ie SRonnen »ei? 
gerten pci^ aber gu get)orfamen, unb berSlbt Don SBebing^oufen, '®ott= 
fcieb 9leid)mann, fd)eutie e« offenbare ®e»alt ongumenben. öm 24. Oc^ 
tober 1641 begab er pd^ mit einer großen 3<^&I ^^n üffonc^en unb 
SBeItti(^en ii^ ber 9{ac^t nac^ Oling^aufen, lie^ bie äffauem uberpei? 
gen, bie 3:^ore auP^rec^en unb na^m ba& $ropPelgebäube in S3ep^. 
^ann Ite^ er unter (ä^IodPengeläute, mit ben Dorgef(^riebenen @ebrdu(^en 
ba6 Te Deum laudamus anptmmen. 5Die (Sanonifl'en eilten nun ^er« 
bei, f^rieen unb lärmten, rotteten p(^ jufammen. Derbrannten bie öre= 
Diarien bed Örben«, Silber, Urfunben, aud) etn alte« ©emälbe, mel* 
(^c« fe^d ©räpnnen Don Slmöberg, bie im Äloper iProfel get^n, bar= 
peQte. 3fyt Soben ^a(f i^inen aber nid^tö, Dergeben6 wanbten Pe. p^ 
an ben Slmtmann ^riebnd^ d. ^ürpenberg. ^er Slbt Derfe^te no(^ 
einige 9lonnen auö fftumhzd naä^ Oling^aufen unb bie 9lonnen beru- 
l^igten p(^ enbltd^ unb ge^orfamten. ^od^ länger aber bauerte ber Streit 
über ba« ?5atemttät«redöt gmifc^en ^nedjtpeben unb SBebing^aufen, »urbe 
aber boii) enbli(^ nad^ Dielen, mit großen ^open Derbunbenen Unter? 
^anblungen unb Commifponen gu ©unpen bed ^loperd SBebingl^aufen 
entf^ieben, 

S)ie fRonnen l^atten ba« 9fle(^t pd^ einen $ropp, au« bem ^0= 
raonPratenfer-Otben, ju Ȋl^len, mcld^er auc^ iE)r Seid^tiger unb Seet 
forgcr tDar. 3)em $ropPe Don SGBebing^aufen war jeboc^ ba« Siecht ber 
Paternität Dorbi^alten, unb er übte bad burd) einen ^rior, ben er na^ 
Ormgl^aufen fanbte, aud. <5in fol(^er ^rior war SRubolp^, ein gfamiliat 
bed5tölnifc^en(Srabifc^of«(2fngclbert (1216—1225.) 3>iefer Slubolp^ mar 
e« befonberd, welcher bie Streittgfeiten be6 i^loper« Öeltng^aufen mit 



Digitized by 



Google 



— 193 — 

bem spfarrer ber 5Wutter!lcd)e gu ^üjlen frieblid^ befcitigte. 5)ie 'Slnnas 
len beginnen bte 9let^e ber $r5pfle in ^olge eine« ^efd)luffed beö iS^e- 
netar'(Sapi(e(i bed Orben«, ))om ^a^re 1231 an, mit 

1) ^bam. 3« feiner 3cit begann ©caf ©ottfttcb IL t>on Umöbcrg 
hm 55au ber ^auptürt^e. 2) ©ottfdeb faufte x>on bem ©rafen Don 
tlrndberg für bad Älo^er mehrere ©fiter in 5)übing^aufen. 3) &iboIpl^ 
legte ben streit megen Slufna^me ber 3)egen^arbi6 ö. ©inolen, befon- 
ber« burc^ SSermittelung beö ©rafen ?ubit)tg öon Arnsberg, im 3a^re 
1292 bei. 4) ©erminuö mat 1308 ^ropp. 5) Sflütger 3)?ol)eti!en, ein 
SRann Don audgejeid^netem öifer unb Dieter (Srfa^rung. 5)er j?ölnifcl)e 
.(Srsbifd^of SBalram (©raf öon gülid^ 1332—1349) bebiente ftc^ feiner 
in Dielen geiflli^en 5lngelegent)eiten. 3w 3a^re 1337 reformirte BiviU 
ger baß Slugufliner-S'^onncnnoper ®t. SBalburgi« Dor @oejl (extra mu- 
ros Susali). 6) ©erwarb. (&t htaä^ie zimn 95erglei(i^ mit ber Slbtei 
3)eu^, megen ber ©üter in Sinj unb „Slugginl^ufen" (Sflücf erß^aufen ?) 
5U ©tanbe, unb ertüarb 1348 für baö Älofier ein ©ut ju glerfe. 7) 
S5ernf)arb Don ber |)orjl bemog ben lefet^n ©rafen ©ottfcteb Don Slrnd^ 
Berg, beDor berfelbe (am 25. 9(ugu{^ 1368) feine ©raff^aft an baö 
©rgpift Stöln Derfaufte, bie 3mmunität be« j^loperö in die B. B. Apos- 
tolorum Peiri et Pauli 1368, in ^rvä Urfunben §u betätigen. 8) 
3o^ann d. SWengebe, Docfter $ropfit gu @(^eba, erhielt 1381 Don bem 
(Sr^bifc^of gciebri(^ III. (©raf t>, ©aariüerben 1370—1414) bie öc^ 
llätigung ber $dmlegien beö i^loperö. ®r repgnirte + 1401. 9) ©ott- 
frieb D. spiettenberg, Dörfer ^rop|l in SBebingE)aufen. 10) «molbSBulf. 
11) S3em{)arb ©d^eHing (©d^meOing ?). 12) ^einricfe 3omme. 13) ^er- 
mann ^orfl. (5r fc^rteb ein Chronicon Olinghusanum. ^a baö j^Ios^ 
Per im 3a^re 1444, md^renb ber 6oeper ge^be üermüfiet unb wegen 
ber $e(l Derlaffen lüorben mar, pellte er bie Orbnung Don innen unb 
Don au^en mieber l^er. 14) $einn($)D.$lettenberg erbaute 1458 baö Don 
allen 2a^tn befceicte SRefugium be« ^lopecö Ocling^aufen in ber 6tabt 
®oep. 15) Sodann greitag. 16) ^ermann d. Slemen 1480. 17)3)iebs 
ri^ ^ulj, bec pc^ burd) mancherlei (2Knrici)tungen um bad JMoper »er* 
bient mad)tc. 18) Subolp^ SBerming^au[en nai}m fo Diel 3wn9pauen 
unb fRoDijen auf , ba^ jtci^ ber Orbend=©cneraI 1517 genöt^igct fa^, 
\>it 3af)C 3U befc^ränfen unb bie Ueberfd^reitung mit ber ©jccommunica« 
tton ju bebro^en. 19) |)einrid^ d. ©(i^orrenberg. 20) ^ermann ^Rien^ 
l^of. 21) ©ottfrieb Ulf. 93on bem 5lbel beö Sanbe« roegen 8lufnal)me 
Don SfloDijcn über bie bepimmte 3a^l bepürmt unb bebrängt, gog er cd 
Dor, e^er ba« J^loPer gu Derlaffen, ald bie jCorfd&ripen ber Obern |u 
übertreten. <5r parb 1555. 22) 3o^ann Don ©onntag, Dorl^er ^ropp 
yx SBBebing^aufen. 3)ie ^eibenfd^ap gur 3agb Derfü^rte t^n, ba« 3agbs 
ge^äge beö ^urfürpen gu bejagen. i^aburc^ ^og er p6) ben ^a^ beö 
gürPen au unb fa^ ft^ gur glud^t genot^igt. (Sr parb al« $rot)P gu 
6(^eba 1578. 23) |)einri(^ d. 2Bernen, eriral^lt 1561, t 1565. 24) 
(^aipai^ ©c^orlemmer. (Sr reflgnirte. 2b\ ^nbrea« SSaeffem. 1577 ge^ 
»d^lt, t 1581. IBäl^renb be« Xruc^fefitfd^en Äriege« »urben bte 5Ron- 
nen f^art bebrangt unb gendt^iget, baö ^loper gu Derla^en unb bei t^- 

Digitizedl)3G00gIe 



— 194 ~ 

ten S^ermanbten Unterfomnten $u fuc^en. 9ud^ nad^bem bte 9lonnen 
triebet in bad .^loflet gutüifgefe^ct macen, rpa^Hen fle feinen $rop{l. 
(Srjl 1641 ipurbe 26) »ambett 3o|)^>iu6 aum $ropp ermä^It. (St fleflte 
bie 3)i«clpUn wiebec ^et unb panb bem .^lopec biß 1649 ©or, mo ec 
gum Sibt Don Sßebing^aufen gemd^It mürbe. 27) (Sngelbect ^art^aud 
tefignirte 1653 megen ^Iterö. 28) ^^cifHan Biegeleben Dett^eibtgte 
fröfttg bie Sefifeungen unb bie Siebte be« illofierö. (Sc cejignirte 1678» 
29) sRicoIau« (Sngel f 1697. 30) SBil^elm ©mibmann t 1704. 31) 
t:^obot @auter mürbe ben 23. 3uli 1704 gemä^lt unb flanb no4 
im 3a^ce 1736 bem Stlofttt Dor. 

|)err 3upigrat^ @eiber^ in ?lm«berg, ber ftd& feit »iclen 3al^ren 
fd^on bur^ mehrere 6d^riften um bie ®efd)ic^te SBejip^alcnd öecbtent 
gemad^t/ ^at mit folgenbeö SSerjeid^ni^ bec $röppe »on OlingE)aufcn 
nad^ bem in feinen ^änben beftnblid^en Necrologium mttgetl^etlt. (Sd 
ifl nur §u bebauecn, baf fold^ed blo^ bie %age, an meieren bie 3<^&^= 
gebo^tniffe ber ^oppe gefeiert mürben, unb nid^t bie 3^^^^. in met 
^en fle lebten, angibt : ^^eoboricud 5. Sctnuar, Bem^arbud 23. 3^1^., 
gribcricu« ^infe 31. 3an.. «ubolp^u« 5. gebr., Slubolp^u« 7. gebr., 
!8ubolpl^u« u. ©erminu« 8. gebr., (Sonpantinu« 17. gebr., Siubolpl^uö 
24. gebr., (Sobefribu« 6. aWöfrj, Sobanne« gre^tag 12..9Rär3, '^am^ 
bertu« 3op»>t«* 12. aWärj, SHigbobo 15. SWärg, ^ermannu« unb 
(Sper^arbud 18. ^ärj, ©obefribud 21. SRärs, Suboüicuö 28. 
SKara, (Sngelbertud (5art^au6 30. aWarj, SBigbertud 5. «prtl, ^tu 
belricu«. 13. »pril, «utgeru« 17. 9Sipnl, (S^iflianu« SRtgeleben 17. 
Slpril, (g^er^acbud 18. ^ril, ©er^arbud 24. Kpril. Bemarbud Bäi^m^ 
ling 27. «pril, Scrt^olbu« 28. «ipril, 3:[)eoboru« ©arter 1. 3Wai, @cr= 
^arbu« 13. ajlai. $>elmecorbue 28. SWai, «eoniu« 31. SRai, Reibend* 
cue 9. 3uni, (Scbertu« u. SSBU^elmu« 24. 3uni, ©tep^anu« aRenfe 20. 
3uli, «ubplp^uö 19. 6eptbr., 8»otgeru« 26. Septbr., SKajcimu« @c^len= 
fer 9. Octbr., ©er^arbu« 14. Octbr., Slubolp^u« 18. Octbr., 3ol^on= 
ne« Slinl^of 18. Octbr., gflotgeru« 19. Cctbc, motgeru« SKeHing 22. 
Octbr., öemarbuö ^elbt 25. Octbr., !8ubolpt|Ud 29. Octbr., ^enricii« 
2. 9lovbi., @erl)arbu« 4. 9?ox>bn, ^enricud 5. Sloobr., ^enricu« ©en= 
nen 15.. Sloübr., ^enricu« ä ^lettenberg 17. 9lot>br., flbrianu« 19. 
Sloöbr., 8lic^arbu« 21. 9?ot>br., ©emarbu« ©d^meling 22. Sloubr., 
(Scracbu6 ä ?5lettenberg 2. 5)ecbr., (Sobefribu« 3. !Decbr., ©erminu« 8. 
3)ecbr.. 3oanne« 14. 3)ecbr., Subolpl^u« 16. ©ec, «molbu« SBuIff 15. 
3)ec., öugufKnu« ©c^eDe 19. 3)ecbr. 

^err ©eiber^ bemerfte babei, ba^ in bem Necrologio mehrere 
tjröpjte, 3. ö. SSernarbud ©d^meling me^rmald »orfommen, meil jte 
mel^rere 8lnnit)erfarien gcfliftet, bagegen anbere, 3. 53. (Safpar t>, 6c^or= 
lemmer, gar ntd^t x)or!ommen, meil fle eö unterlaffen ^aben, für eine 
(Sommemoratton ju forgen. 

Shibolp^u« «ommt 1234 t)or, ©ottfrieb 1267—1273, Slütger 
1321, grlebri^ 1179. 

5)a« 5Moper Oeling^aufen bötte mel^rere Pfarreien a» bcfefeen, fo 
auf er .ber Pfarrei an ber »bteüirc^e, mel(^e burd^ einen SaceDan t>ets 

Digitized byCjOOQlC 



— 195 — 

maltet mürbe, bie $fattei gu ^[Itenrütl^en bei bem @täbtd^en SRüt^en 
ober 9tübm im ^ctfe «ippflabt. 3)0« ©enebictlnerfloPer @raff(^oft 
l^atte fold^e an Oeltng^aufen obgetreten, sog aber bie@d^€n!ung mieber 
aurütf. iSint (SapeOe ^u ^ad^en Ui (Snt^aufen (Je^t em €taff) unb 
eine gu Sinn (?) »urben burc^ ©eipiic^e pon Oling^aufen öeriDaftet 

3n bcr alten Stitö^t, roü^t fpäter ©afrijlet mar, befanben fld^ 
bie Seid^name bcr Stifter be« 5Mo(ier«, ©igenanb unb ^artl|ett)igi«. 
|[uc^ befanben f!c^ bort bie ^abmäler ber Hbeleibid, einer Zo^^Ut bed 
trafen ©ottfrieb Don «rndberg itnb 9lonne 3U Oeling^aufen 1212, 
ber ©r&fin (Srntengarbi«, Jo^ter be« (Strafen ^einric^ be« »eitern öon 
«m«berg, bie ebenfalls ^icr $rofe^ get^an, ber ©rä^n ®i«ta ». öcrg, 
einer ©d^roeper be« ©rabif^of« Chtgelbert I., »el^e 1225 in badÄIo» 
jler getreten, ber 3ubit^, einer Joe^ter ^ermann'« t>. Stitberg au« örn«- 
berg'fd)cm ©tamme, ber aWed^t^ilbi«, Softer be« trafen «ub»tg uon 
Slmßberg, ber Hgneö, einer ©c^mefter beö ©rafen ©ottfrieb, unb beren 
9Ruttcc S3eatrijc, wel(^e al« SBittme ben Soleier na^m unb l^ier Parb. 
S5or bem Sittare aum \). Äceuj »ar \>a^ «ilbnip ber fnieenben Hbtifjtn 
Obilia t>on gürpenberg mit folgenbcr 3nf^rift: 

Christe Deus, cujos lacera de corpore quinque 

Limpida seu roseo flumina fönte cadunt 

Ut me gutta tui saltem lavet una cruoris 

Hie voluit ante tuos esse sepulta pedes. 



-«e»- 



Digitizi 



43fGoogle 



^tntfm Uhr Kfit Kointfd)m 0iefd)td)t0qu];Uen 
im M\tUl(dUr. 

S3on 

^rofeffor Sol^atttt Sattffett. 
II. 

!Diefer ^til iinfcrer SBl^anMung foö fid^ mit bcn {Rcmid^ro^ 
nifcn, einer neuen Slaffe l^iftorif^er ©enfmale unferer SSorjeit, Be^ 
fd^äftigen, bie^ in ber nationalen ®pxaä)t unb gtoar in ^)oetif(!^er 
gorm atgefaßt, mit au^fu^rnd^er Äunbe au« bem geben f^Bipften 
nftb unö biefeö geben toeit unmittelbarer unb getreuer fd^ilbern, aö 
eß fid^ in ben lateintfd^en ßl^ronifen au«flpri(ä^t* 

!J)ie e^)ifd^e gorm, toorin fd^on im neunten Sal^rl^unberte ber 

' SJerfaffer beß ^elianb. unb Otfrieb bon SBeiffenburg bie bibüfc^en 
©efd^id^ten gelteibet l^atten, tourbe bon ber SKitte beß gwBlften 

, Sal^r^unbert« an aud^ auf bie 3BeIt* unb SReid^ßgefd^id^te, auf bic 
Oefd^id^tc eingelner Sänber unb Segcbenl^eiten angetocnbet^ tooburc^ 
eine gal^Ireid^e ®Tnppt ©on SReimd^ronilen entftanb, bie für bic 
§iftoriogra})]^ic beß f^jätcrn aWittelalterß bon großer »ebeutung 
tourben. Suß beut gtoölften Sal&r^unberte t)erbient borjugßtoeife bie 
beutfd^e Äaiferd^ronil ßrioäl^nung, bie, U)ie man nad^ il^rem 3to* 
fd^tug an trier'fd^e Ueberlieferungen bietteid^ annel^men barf, an ber 
SJfofel ober am SR^ein il^ren Urfj)rung na^nu äfö beren 5Rad^biIb 
finb bie berfd^iebenen SBeÜd^ronifen ju betrad^ten*' !Die eigentli(!^e 
»Ifltl^egeit ber SReimd^ronif faüt in'ß breije^nte SaJ^rl^unbert^ unb 
l^ier tt)urbe fie um fo »id^tiger, toeil aud^ gleid^jeitige felbftericbte 
^egebenl^eiten bon ben ißerfaffern l^ineingejogen unb nid^t feiten mit 
boßer ©ad^fenntnig erjä^It tourben* Damatö fd^rieb in ^Btn ®oU 
frieb $agen, Sieftanb erhielt feine ßl&ronif, ©teiermarl l^atte feinen 

^ ©ttocar (geioBl^ntid^ t)on ^ornedt genannt), Sraunfd^»eig feine @af* 
fend(fronif, ^oUanb feinen äRetiß ©todte unb SBrabant feinen San 
tan ^eelu* SRod^ im bierjc^nten Sal^rl^unberte tourbc bie tateini* 
\ä)t ©eutfd^orbenßd^ronil beß $eter Jjon Dußburg atß Sleimd^romf 

Digitized by VjOOQIC 



— 197 — 

flBcrfcfet «te iebod^ aümäfifl bic bcutfd^c ?rofa tnel^r iinb mcl^r 
fxäf au«l&tlbctc unb in Slntocnbung tarn, fanf bic SRcimd^ronif jimt 
l^iftorifd^ctt aSott^ücb l^crab. 

äücrbingö geigt ein SCl^cit btcfer 9leimd^ronifen nid^t bIo§ in 
ber ^oxm, fonbem anä) in bcr gärtung be« SScttragö SSewanbt* 
f^aft mit ber ^oefie. ®od^ finb fte barunt nid^t utinber toal&rl^aft 
aa^ in l^iftorifd^er Sejicl^ung. 3Bar bod^ aud^ in ber cptfd^en 6r:* 
gäl^tung bamate niäft (Srbid^tung ba« 3iel, fonbem SBiebergabe ber 
jagcnl^ften Ucberlieferungen in ber toal^rften unb reid^ften gorm* 
©omit bfirfen toxx nidft anpeilen, eö efeen ate einen ffleleg für bie in^ 
nerc (SJrBgc' jener S^it gu betrachten, bag il^re ©efd^id^te unmittelbar 
^oefie, unb ^oepe jugleid^ aui/ ©efd^id^te »ar, an^ ber toir ungäl^* 
ßflc SH^ 8"^ rid^tigern unb botlem SBürbigung ber !Dent unb 
8eBen«»eife unferer SSorfal^ren fti^Bpfen lönnen. t)ax\m l^at aud^ 
fd^on bie nad^fte (Generation leinen älnftanb genommen, bie Steim^ 
d^ronifen ate gefd^id^tlid^e DueQeYt gu benu^en, unb ed berul^t g« fd. 
ber gange frül^ere 2:i^eil be« Sol^onn bon 9Sictring, ber bod^ ein 
fel^r toal^rl^eit^Iiebenber ©efd^id^tfc^reiber toar, auf Dttocar i)on 
^omedt, bcn jener nod& 4n feiner Sugenb gefannt l^aben lann. SSer^ 
fc^ieben nad^ il^rem Snl^atte unb ber berfd^iebenen 33egabung il^rer 
SJerfaffer — benn toer unter il^nen fönnte g. S. an toeitem ®e* 
pd^t«Irciö, <)]^ntafiereid^er Sluffaffung unb feml^after ©orfteöung 
mitOttocar bergKc^en »erben? -^tragen bod^ aße mel^r ober min^» 
ber ben «Stempel bon ftraft, 9?aibetät unb boHötpmlid^er ©nfaft, 
unb ergäl^Ien, toenn aud^ op be^ Sl^roniften burd^ bie SSorgSnge 
balb fd^mergtid^ balb freubig belegte« Oemütl^ lebl^aft l^erbortritt 
unb ftd^ in Setrad^tung ergieft, mit unbefangener Stulpe, ol^ne ir* 
gettbkoie in eine moralifirenbe Snfd^auung^meife gu berfaOen, in ein 
fubjiectik)e^ (Sinmifd^en, ml6f^ bie ®egenftänbe toit t)or ein ai\fptu 
fd^ed Slobtengerid^t giel^t unb un^ eben baburd^ gu feiner rul^igen 
SCttffaffung gelangen lägt 3n Segug auf d^ronologifd^e angaben 
fielet natfirlid^ bie Sieimd^ronil ben an bie 9a]&re«foIgc ftreng pd^ 
anfd^Iiegenben Slnnalcn nad^, unb c« ip bemnad^ eine, ber erpcn 



») (Jfn« ber alteflcn ©t^ripiKide gcfcf)i(f)tti«cr $tofa In bcutfcfiet 6ptacftc 
ifl ber ©c^MtbctJc^t r>on SÄü^Iborf (1322) bei Böhmer Fontes 1, 
161—166. ^terälteße beutfc^e batttte Uifunbe, bte mit befl^en, gab 
1240 3uli 25 Goniab IV. ^t Xaufbeuecn. 9to(6 altet ifl bet 9^0(6« 
i^dlungdbtief ito\\dim ben ®cafen ^ihudii unb 0lubo(pl^ Don ^aU^ 
bürg bei Stopp ©ef^ic^tdbl. aud bec Bäitoeii t, 54. fßb^mtt toiH 
t^n in bie btet testen SKonate \>on 1238 verlegen. 



Digitized by 



Google 



- 198 ~ 

aufgaben mucrer $etau«8*cr; l&ict awö anbcm Duetten, öorjOg«* 
lid^ att9 Urlunben, mögti^ft na(i^}ul^elfen. 

5Ra^ btefen aSortemcrlungen ju ben für bie föfaifiJ^e ©cfd^ic^te 
iDld^ttgett ateimd^romfen übergel^enb, liegen »ir bie W>fi6ft, ben fd^on 
genannten ®otfrteb ^gen öotjngdtocife gum ©cgenftanbc unferer 
St&l^anblung gu toä^lem SBit l^offen burd^ eine «nal^fe bc« feine« 
3biom« toegen nid^t Sebem gugänglld^en fflerle«, m9 t>m bet Sluf* 
gäbe bi«fer Oueßenftttbien nid^t gu toeit gu entfernen. ÜDürfte e« 
bod^ audi^ ben Sefer ntd^t t^erbriegen, ftd^ mit beut innern SCreiben 
einer bcutfd^en ©rogftabt tn bcui breigel^nten Sa^rl^unbertc, bem 
Äampfe beß 8anbe«]&errn mit ben Oefd^ted^tern, ben S^xt^^xfni^^en 
gtoifd^en ben ©efd^tcd^tern unb ®e»crlen, unb enblid^ ben unter ben 
©efd^Ied^tem felbft außgebrod^enen ©treitigleiten genauer belaunt 
gtt mad^en« 68 tpirb und aber biefeß innere ZxtVbm k)on leiner 
DueQe bed 3a]^r]^unbert& in f o reid^en Silbern, atö ton $)agen, ge* 
fd^ilbert. S^Si^^^^ tooüm n>ir eine mögUd^ft genaue t^eftfteUung feiner 
Sl^ronolcgie t)erfud^en. 

A. St&lntt äleimd^toml ooii ®otfHeb f>a^ttL 

93rud^ftüd(e biefer Sl^rcnit konrben erft im Dorigen Sa^rl^un« 
berte ton bem geleierten unb um ft&In'd ®efd^id^te kool^Iterbienten 
^amm in feinen l^iftorif d^n ©iffertationen „de Conrado ab 
Hochsteden'' nnb „de Engelberto a Falkenburg'' (Colo- 
luae 1784 ap, Cl. Guinbert) mitgetl^eilt unb mit mond^en erläu* 
ternben Urlunben begleitet, bie mtd feitbem burd^ Sacomblet'd 
trepd^e Sirbetten entbel^rlid^ geioorben finb. Slud^ ber SlbbntdC in 
%&. «rett>er'6 taterlfinbtfd^er S^ronil, Sol^rg. 1825 C)eft 10 fU. 
mib dal^rg« 1826 tn ollen ^eften, blieb nur 93rud^ftüdf, toeil bie 
Beitfd^rift batb in @todten geriet]^. 3m 3a6re 1834 erkoorb ftd^ 
(S«ton®roote („X)e« ^Keifter« ®obefrit ^agen, ber 3ett®tabt^ 
fd^reiber«, 9fetmd^ronit ber @tabt ftSln an^ bem breijel^nten 3a^r« 
l^nberte* SRit «mnerbrngen unb aSSrterbud^/' (SJbia, !{>üäRont« 
Sd^ottberg) bad 93erbienft ber erften toQftonbigen ^eraußgabe, gu 
ber tl^m ^5^mer bie Sltefte ^anbfd^rift, toeld^e pd^ el^emal« in ber 
Sibliot^ be0 ^errnleid^ttorndtlofter« in fi51n Befonb (ügL Harz- 
htam biblioth. Colon, p. 103) mtb ^pSifX nad^ ^rmiffurt 
lam, übermittelte. IBSl^mer l^t biefelbe ber @tabtbtb(tot(ef gu 
gronlfurt gum ®efd^enle gemad^, bie fie ttod^ gegeamortig be« 
too^rt. 



Digitized by 



Google 



- 199 — 

üDte t)on ®totU BetgegeBenett Slnmerbtnsen unb fein 9B5rter« 
"buäf geigen, .ba§ er mel^r ben fj)ra(ä&Ii(3^en ate gefd^ici^tlid^en ©ert)^ 
ber Sl^ronil Serfidfid^tiflte* — 50ieifter ©otfrieb $agen begegnet 
un« in lateinifd^en Urftinben ol^ ^magister Godefridus, clericua 
et procurator judicum scabinorum et universitatis civium 
Colomensium" (SacomBIet, Urfunbettbu(ä& für bie ®ef(i&« be« Slic*» 
berr]&etn6.2, 5Rt. 601 Slnmetlv 5Rr. 603) unb öerfafete ate @tabt- 
f<3^reiber öon ftöln im Saläre 1271 ben ©fil^nebrief gtoifd^cn ber 
®tabt unb bem ßrjbifd^of (g. bonSSalfenburg, ben er bann au6f Bf* 
fentlic^ i>erlaö (SSerö 6279—80, 6287). ©nntal finben toir il^n 
aud^ in auftragen beö ©omfttfteö tl^ätig (att ^sent Peters bode" v. 
5552), au« eigener Änfd^aüung bcfd^reibt er bie jur ^tit ber 
(grjbifi^öfe Sonrab \>on ©odjiftaben unb Engelbert öcn SSallenburg 
in StUn borgelommenen ®treitigfeiten, unb feine eigentUd^ l^iftoru* 
fiä^c (grjäl^lung (i>on v. 688—6289) umfaßt einen 3cttraum bon 
tttoa biergel^n Salären, inbent er, toie toir geigen tt>erbcn, mit bem 
Saläre 1257 beginnt unb mit ber ©ul^ne t)on 1271 abfii^Iießt. 

S3ei ber ©ti^itberung ber 8ami>fe fteBt fid^ $)agen au9 boüer 
innerer Üebergeugung auf ©eitc ber ®ef(ä^te(i^ter, beren feit Sal^r* 
l^nbertcn tool^Igeful^rte« {Regiment ber ©tabt gum ©egen gereid^t 
l^atte unb bem er felbft feiner Stellung nad^ ongel^Srte* ate eifri* 
ger Patriot unb fjreunb ber Orbnung i^ertritt er bie ©ati^e ber 
feitl^erigen fd^Bngeglieberten SScrfaffung gegen bie Uebergriffe ber 
(grgbifd(^5fe unb bie bünfelDotte anmagung unb fenntniSIofe ßiumi* 
ft^ung ber ®ett>erfe* 3n tiefem ©inne mflffen toir il^n aUerbing« 
aM fd^roffen ^arteimann begeid^^nen, ben mir aber in ftetd l^b^erm 
®rabe ticbgetoinnen, Je mel^r toir oxi^ feinem S33erle bie l^öl^ern ®efid(|tö* 
pvinitt feine« ©treben« lennen lernen, unb bie Sraft unb SBärme 
unb Eingebung, mit ber er für bie innere Orbnung unb (gintrad^t 
ber ^Bürger, cl^ne toeld^e lein ®ebei^en eine« ftäbtifd^en ®emeinto&> 
fen« m5glid^ fei, aufruft unb gu begeiftern fud^t« Sei ber treul^er^ 
gigen Sal^rl^eit, bie fid^ in feiner gangen @rgä]^(ung audfprid^t, ift 
e« unmöglich angunel^men, bag er bon feinem ©tanb)>unfte au« bie 
®efd^id^te i>erfalfd(^t unb fie toefentlid^ umgemobelt l^ötte« (Sf)tx 
fd^eint bie annal^me bered^tigt, ba^ er nidj^t bie gange äöal^rl^eit 
au«gef))rod^en, unb bie mit bem ®efd(fled^ter*9{egiment, toie mit ie^ 
ber menfd^Cid^en (Sinrid^tung , berbunbenen ^^präud^e, toeld^e 
bieöeid^t me^rfad^e SJeranlaffung gu ben geloben gegeben,^ ber* 
fd^toiegcn l^abe. au« gleic^geitigen Queüen, fo toeit fle un« 
gebrudtt vorliegen, ift ein be«fattfiger ©etoei« nic^t gu fü^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 200 — 

rcn, bagcflcn l^at bic Cronica van der hilliger stat van Coellen 
(fiöln 1499 bei a ftocCl^off), ble flbcrl^amyt an uicl^rem ©teilen, 
ti)o ttn^ ^agen nur lüdenl^aft übetlommen, gu beffen S3erftanbm§ 
l^erongcjogen »erben mu§, an<ft mel^rere ^vi\&iit etngefi^oben (fol. 
205a, 206 a unb befonber« foL 219 b, 220, 234a), bie jurgon^ 
trole ber 9lehnd^romf bienen f&nnen. Ol^ne fx^ gerabe burd^ bid^ 
tertf(^en ©d^tonng unb poetifd^e i^flUe au^}U3ei(!^nen, ergäp ^agen 
in einfad^er unb anfd^aulii^er Seife bie SSorgänge in kUn, tt)oBei 
er ftd^ feinem ^lone geniafe grBßtentl^eite auf bie ©d^ilberung ber 
ÄSm})fe ie^äfxantt. 3n tpi^öftt SBeifc ftattet er feine gelben burd^ 
fd^ntfldenbe SBeitoBrter auö unb berfuti^t mit ©Ifid burii^ bie i^nen 
in ben SKunb gelegten SReben bie ^anblungen gu beteben, ©eine 
©(i^Iad^tgemälbe fmb biötoeilen fogar lebenbig unb Ittuftlid^ gru^jpitt. 
i^rommgläubigen @inned ift er bcn einer geredeten 2ße(tregterung 
fibergengt, bie bem ®uten, toenn aud^ erft nad^ langen 2:rübfaten, 
beö gebfil^renben gol^ned bie gütte gibt, baö SSBfe bagegen unnad^* 
fid^tlid^ beftraft. ©eine gal^Ireid^ eingeflod^tenen ©enfenjen jielen 
gum grogen Jl^eil bal&in, bem ^Brer unb Sefcr biefe fiel&re red^t 
tief in'« $erj gu pto^ttL 

»• 1— 687. 

Siad^bem ber ©id^ter fid^, fein ffierl unb bie ©tobt ®ott unb 
feinen ^üli^tn entpfol&Ien unb fflr feine 9Mufe um ^(immlifd^en Sei* 
ftonb gebeten l^at, ergäl^tt er gläubigen (§)emfit]^ed bie legenbenartige 
»orgefd^id^tc SBW«. (gr faßt ba« ßl^riftentl&um unter bem »übe 
eine« mäd^tigen §eere« auf, toeldf e« bereite ©täbte , SSurgen unb 



') 92a(6 bem Magn. chron. Belgicum (pag. 259—260, 283—284; 
öctgl. bcn etftcn S^cil bfcfc« «uffo^e« im erfJen ^efte btcfcr «mtalen 
V^S' 84) ju Uti^eKen, ftettt fic^ bie no(4 ungebtudte C^tonif bec thU 
net (habiMBfe auf bie Ianbe<^enU(4e @ette, mie benn a* S. bie etßere 
(Kompilation bie ®efangenne^mung bec ®efd^(e(i)tec <mocubec fpätec M 
9l5^ete) aU eine ^Bcftfl »eife flieg letungdmaftegel ^ontob'« öon $oA- 
flaben rü^mt unb in bec gceilaffung becfelben bucc^ ben folgenben üifi^ 
f(6of (inge(bect bie etgentlicfie OueUe oSec nngIfidMfäae mö^cenb beffen aUgie« 
cung ecblicft. SSecgl. Levoldi catalog. bei Böhmer Fontes 2, 292. — 
©eilaufig bcmctfe \d), baf «Blllem« in bec na*^ec ju befpce^enben 
«elmcf)Conif be« 3an Dan ^^eelu pag. 379 --80 au« bec«cüfferec fxtntf» 
fc^cift bec ungebru<!ten (Sl^coniC beneecicgt übec bie B^iad^ bei SBo^ 
Singen mitgct^eilt ^at, ou« beffen «ecgieidft mit ben betreffenben ^tnga« 
bcn bec gcof en belgifc^en ©btonif ju ecfe^en, »ad noc^ au« ecfhcec fuc 
bie 9tobinjiaIgefi^i(^te )u gemimten i^. 



Digitized by 



Google 



— 201 — 

Sanb^ ia ganje JlBtrigreid^e getoaltfamO bejtDungen unb nun aud^ 
t)or 3(gri|>pina rfidt, bie man je^t $&In l^eigt, um ben SRat)^ ber 
@itobt jur UcbcrgaBc mifjuforbcrn. ©icfcr antwortet, bag er Ici* 
ner ®elDaIt toetc^e, tool^I aber Bei un))erfe]^rter Slufre^tl^aUung 
ber ^retl^etten ber ©tabt ben Sel^rern bed Sl^riftentl^umd @bt^ 
gang getoal^ren tooQe« @^ beginnt nun ber 1^* 9)iaternud fein 3)Ztf<* 
fton^toerl unb balb nimmt ol^ne S^^& f^^lrm unb SRet(ä^ mit ret« 
nem ^ergen" bie d^riftlid^e gel^rc an (bi« ö. 89)^ «uöffil^riiijjier 
n>erben bann bie Segenben öom 5Eobe unb ber 2Biebtrcm)edung be« 
ff. SKaternu« (d. 90—151), bon ber ff. Urfula unb il^rer ®efeü* 
fd^aft (ü. 152—396), üon bem 3Kart^rertobe ber tl^ebaifd^en gegion 
(»♦ 397 — 426) bargefteüt, unb ber3)tci^ter lann feine greube, einer 
fo mSd^tigen unb i)on fo bieten ^eiligen tounbertptig Befd^üfeten 
@tabt to>ie S5tn anjugel^Sren, . ni(!^t t>er]^e]^Ien* Um auf bie ^Aäf^ 
»erfaffung flBergel^en gu ISnnen, Befprid^t er bie fagenl^afte S3elel^* 
rung be« Äaifer« ßonftantln, ber bem ^a})fte ©^toefter, burdb ben 
er öon einer fd^toeren ftranl^eit gel^eilt »orben fei, ba« SReid^ über* 
trogen l^aBe (ü. 427— 577)*2) 5Der ^ft aBcr l^aBe baffelBe nid^t 
für fid^ Begatten motten, fonbern e« auf JRotl^ feiner ßarbinäle gc* 
toäl^Iten fiaifern, unb ba« SBal^Ired^t ben fteBen Rurfflrften*) flBer* 
tragen, unter benen ber fturfflrft bon Ä5In bie erfte ©tette ein? 
nel&me*) (r>. 578— 687)* 

SS. 688-855* 

Der Job griebrid^'« ü. (1250) bient bem ©id^ter nwr jnm 
allgemeinen fludgang^ipunft f&t bie barjuftettenbe ®efd^d^te. S)ie 
feitbem eingetretene ^tt^a^ttvifftxt ber innern 3^pn^^ ^^^ Steid^e^ 

^) .So wst men myt betwange deit, 

darzo ist irst den laden leit, 

ouch wie it in na kome zo goede, 

Zo vromen ind zo bilden moede.* v. 40—44. 

' ^) Oergl. ^biftet, bie etaattflel^te be« mttelalUU in bec magern, ^oxtat^ 
Wtlft, 3a^tganö 1853, pag. 838. 
3) iDie et namentlich aufa&^It. Gine, fo Diel »ic »iffen, fnc bte (»t\^\ditt 

hti jhiifäc^ent^um« nodft nidii beachtete eteQe. 
*) jpCoelne, du salt djme hende vialden, 

Zo Gode wert van hemelriche, 

dat dyn busschoff sonderliche 

den TTjen edelen Bomeren 

eynen coninc wiet ind geit zo eren ; 

want syn eirste wirdicheit 

der romsche coninck enfeit 

van Coelne dem ertschen busschoiGfe.** v. 661 — 68. 



Digitized by 



Google 



— 202 — 

Bcgflnftifltc bic ffiltttflr «nb bie ®e»altfamfcltcn bcr 8anbe6^ctren 
unb fo gtaifWc aud^ (grabtfd^of Sonrob t>on f)o(3^ftabcn (1238— 12&1) 
bie ^ett gefomwen, too er uttfleftraft bic beftcl^enbeit ©tabtfreil^eiten 
bred^en fSnnte. (Sr Iie§ o^ne SBetankffung eine neue SRflnje fd^Io^ 
gen, «nb att bie ©tabt bagegen einf})rad^e einlegte unb i^m Dor* 
fieltte, bog er nur in brel gätlen: bei feiner Selel^nung, bei einer 
^Begleitung be6 ftaifer« nat!^ <JtaIien unb enblid^ beim (gnH)fang'be« 
^aüium«0 ba« JRed^t ber^räge befifee,- würbe er jornig, entfernte 
fid^ ou« ftSIn unb fd^idte ben Sfirgem einen äbfagebricf. I)cr 
^filfe ber umliegenben Sanbeö^erren öerfid^ert, ^) unternal^m er bar* 
auf ttäl^renb ber gaftenjeit 1258 t)on !Beufe auö eine SBelagerung 
ber ©tabt, nad^bem er guDor üicrgel^n Srieg^fal^rgeuge l^tte au^ril^ 
ftcn laffen. SU« er ol^ue Srfolg mit einer großen SBurfmafd^ine, 
astibe genannt , fünf ©d^ieferblSdfe auf bie SRotl^cnburg geworfen, 
ging er auf baö anerbieten eine« funbigen 9Keifter6 ein , ber bie 
unjä^Iigen Äaufmannöfd^iffe im fölner. $afcn ju öerbrennen öer* 
fjjrac^. er Iie§ i^m aUt bierju nöt^igen ÜJJateriatien Jjerabfölgen 
unb biefer l^äufte nun in einem großen SBeinnad^en^ed^, ffiittb* 
feuer, ©d^toefet unb SSad^en ') auf, bereitete barau« ein fogenonnte^ 
gried^ifd^e« geuer , fftl^tte ben Sranber l^art an bie ©d^iffe unb 
fe^tejl^n in glammen. Sttein ftatt bie !5Iner ©d^iffe gu öerbrennen^ 
geriet:^ ber Äal^n felbft in Sranb unb fiel au6einanber, fo baß b.ic 
brennenben ©toffe ftromabtoärt« getrieben würben. ,,SBare ba ber 
ganje SRl^ein verbrannt, bemerlt $agen f^)Bttifd^, fo l^ätte ba« man* 
d^e« 8anb entgelten muffen" (d. 688—791). Darauf fteOtc ©er* 
mann bon ©itefoöen bem Srjbifd^of \>or, baß er gegen ftiin, fo 
lange bie SBfirger einig unb mit 5KunbDorrat]^^) fo reid^Iid^ tjerfe* 



*) 3n bem 6cfeieb a»tf(ftcn (Sontab unb bec ©tabt öom SBipnl 1252 bef 
SacomSUt 2, 9{r. 380; »etben nur bie beiben etflen gade ecwd^nt. 

3) «eme hulpen alle die landes heren'* v. 756. IßergL 9lnmetC. 1» 

^) 93eTg(. übet biefed SBort (l^cimm*d SBdrtecbuc^. 

^) ^ind haint van spisen al ir gevoich ind dar zo zein jair genoicli.^ 
V. 800—1. 3um ^crjlänbnif Wcfet6tett« muf man bcben!cn, baf bic 
etäbfte beS aK^tetoltetS bie eigentHdien ®ette{bema<)a)ine bet gansen um» 
licgcnben ®egenb »aien, nibem bei ber bamallgen Unftdiet^cit be« plat^ 

' ten i8anbed bie !Bebeni8mitte( in benfelben oufgefpeidiect »ucben. ^a^et 
ba« fü^ne ^uftceten ber 6t5bte uitb i^re SDetgerung in gemiffen gälleii 
ben Äönigcn<^rot)iant a« »erabreft^en. IBir öcrwcifen l^icrübcr befon« 
ber« ouf ben ?lbf(6icb be« ©tobtetage« öon 1256 aWärj 17. („victua- 
lia eis (ben j(dnlgen) nob minittrabirnns...") unb auf ben Sunb bet 
mitteltl^etnifc^en ©tabte t>on 1273 gebr. 5. („in ammiiustratione vic- 
tualium sen quonimlibet necesflariomm . . . Opern et operam omnimode 
denegabunt*) im gronffurtet Urfunbenbu(^, pag. 98 unb 162. ^uö« 



Digitized by 



Google 



— 203 — 

l^en feien, 9tid^td toerbe mit ®lüd audtid^ten I&nnen; er erinnerte 
ii^n }ugleid^ an bie treuen ÜDienfte, bie tl^ fiöln beim SlufBaue be^ 
@d^{offe^ }u !Deu^ ^^ im^iege to)iber 93rabant unb Siml^urg ^) gelei* 
ftet unb ermal^nte i^n be^l^alb ju einer ©ül^e mit ber @tabt. Sonrab 
gab biefen Porten ®t^ox unb ein @om))romig lam gu ©tanbe^ 
(1258 3ll)ril 4). 



fül^ia^ec noc^ ifl eine Slotia in bec (it^ionif ®ottfcieb'd bon (Endmin« 
gen hü Böhmer Fontes 2, 145 ^ tt)0 bie 6tabte gleidifaQö annonam 
vinum et alia necessaria üemetgctn. JD^nc nun behaupten ju »otlcn^ 
baf Rbin gerabe füt je^n sd^re l^inlangli^en ^tobiant gehabt, fa 
liegt boc^ jebenfaQtf gai fein ®cunb t)or, ^gen'ö Angabe mit S3uc(fs 
^atbt Contab üon ^ocfefieben 105, 6. 213, 5lnmetf. 4, ald „plumpe 
Süge" au beacicf)nen. JBergl. v. 2703—65 : 

x,ain leicht ir vur Goelne senen Jair, 
dat sain ich ach sonder vair, 
ir en moicht eme schaden neit ein hairl'' 
'SScrgl. bie Utf. üon 1240 eept 2 unb bon 1242 bei Lacomblet 

2, Nr. 249, 274. 
2) SSergL Utf. toon 1240 3uli 27., bei Lacomblet 2, Nr. 248: 
') ^agen nennt nuc im 5lUgcmeinen (v. 688) ben $ob gtiebtic^'ö II. alö 
ben Scitpunft, bon »o au« bie ©ebrürfungen ber Sanbed^errcn juge« 
nommen. 5Die c^ronologif^e gefifleaung bec S3e(agetung StbUi^ vmUv 
liegt fomit bebeutenben @cbn)tecigfeiten, ba und aud anbecn ^^ueCieu 
biö jeit gac 9^icf)td bacubec befannt iß. {)amm 1. c. pag. 18 fd., SBuccf- 
^atbt 1. c. pag. 83 ftt. unb Kcnolb SSetfaffungdgefcfeicfrte bet beutfAen 
gteijiabtc 1, 427'Iaffen bie «etagerung ber ©ü^ne toom «piil 1252 
(Utf. bei «acombtet 2, S^lr. 380) öocangc^en, lebigli* barauf gelföjt, 
baf {)agen (Sontab'ö 9)etfud)e ebne »eitece S^eiantafTung SOtunaen au 
fc^Iagen M Utfac^e bei auSgebtoc^enen 6tceitigfeiten beaeic^nete unb 
in bec betceffenben €ü^ne bie SKünageceditfome gecegett »icb. ^Qetn 
ed f ann biefec ®cunb nic^t für tciftig gelten , n>ei( ftc^ 6tceitigfeiten 
toegen bec SKünae audft nod» nac^ bem S^^te 1252 et^oben, wie ftdi 
biefeö f(ac aü9 bem Landum Conradinum Don 1258 3uni 28 (La- 
comblet 2, Nr. 452) ergibt, »o fic^ bie jtofnec bef tagen »qaod ar- 
. chiepiscopos contra jus, consnetiidinem antiqnam, libertatem et privi« 
legia non solnm civitatis sed dioee^s Coloniensis monetas novas 
cndi fecit.* «BiQ man obiger tlngtfbe folgen, fo müfite man augleic^ 
annel^men, baf bie Steimc^contf nac^ v. 855 einen €pcung )}on etma 
f&nf Sabten gemacf^t, ba bie na4 ▼. B56 etad^lten Segebenl^eiten ftü« 
^^n« t>tpx 3a^ce 1257 angeboten fönnen. i^agegen abec bemecft^a^ 
gen v. 855 audbcucf lic^ , baf bie mit bem (Srabif(^of abgef^Ioffene 
eü^ne nic^t lange gebauect unb fä^ct bie« ecfläcenb , im Sufammen« 
^ng ecaä^lenb 7.856 fott: „«IS bie ^fil^ite DoUgogen wac, nmcbe..." 
3d^ glaube, be«[^a(b , bi« un« <iu« onbecn JDueUen Säl^ece« befannt 
ttitb, folgenben Sufammen^ang feßfieEen au muffen : ^ie tjon ^agen 
etaä^Iten 6tteitigfeiten an)ifcben (loncab unb bec6tabt bcoi^en im3a^ce 
1257 au«. Se|tecer fud^te ftcft am 2. Cctobec biefe«3a^ce« ^^ingaerra 
ad preseDS inter eum et eives Coloaienses snboita'' ber ^ü(fe be« 
9tafen ^bolf bon Secg (bei jebod» Jcf^on 1257 Octobec 14 mit bec 
€tabt einen O^egenbunb abfcblof , i8acomb(et 2, 9lc. 444), be« ^etaog« 

Digitized by VjOOQIC 



— 204 — 

^ SS* 856--1132- 
atlein btc Sintracä^t toal^ttc nur furjc ^tit Site namlid^ bic 
Ferren bon SoBcrn/) Slnpngcr bc« grjWfd^of^, unter bem SSor* 
gcBen bon bcffcn mit ber ©tabt abgcfc^Ioffcnen ©fil^nc 5ftt(^t6 gu 
toiffcn , ^ermann ben ©ol^n §cinri(3^'« bc8 SRotl^en ^) mit 8ift g«*» 
fangen genommen, »urbe baß I51ner ©efd^Ied^t ber' ^feingebanlen 
auf Sonrab ergflmt unb ^etnrtd^'« greunbe fud^tcn fid^ eine« ®ru^ 
ber^ beö bon ÄoBem, ber nad^ ffBIn gefommen unb Sleffe be^ Srg^ 
Bifd^ofö toar , gu bemäd^tlgen. ÜDiefer flol^ , bon ben ©einigen im 
©tid^ gelaff cn, in ben Dom* Saum loar biefc« gu ben O&ren 6on«^ 
rab'^ gelommen, aW er gornig bie ©tabt bertieß unb ftd^ nad^ 33onn 
tegaB, inbem er e« aM einen angriff. auf feine eigene ^erfon Be* 
trad^tete, 5Kun l^atte gu berfelben 3^^^ Sruno Saufe fid^ gu einem 
ßrbgal^Itage in S3onn eingufinben unb erbat pd^ i^tergu für ftd^ unb 
feine greunbe einen ©eleitöBrief Dom ßrgbifd^of , toeil er in beffen 
^Betragen 5Ki6trauen fefcte. Sonrab ftettte il^m benfetben bereitwillig 
an^. SlHein aW SSruno mit feinen Segleitern eben in ®onn ^er^* 
berge genommen, ließ fie ber (Srgbifd^of ,,au6 3ötn gegen ÄWn" 
gefangen nel^men unb nad^ ®obe9berg unb Slltenal^r bringen* ®leid^ 
barauf fd^idtte er bierl^unbert SRitter gegen ffBln unb aW fid^ blefe 
nad^ einem ©d^armfl^el bor ©t« ©eoerin^tl^or gurfidCgugiel^en gen9^ 

SBalcam t)on StmBucg unb beft ®rafen SBiri^e(m toon Sültdi 5U \>txfis 
cftem (Sacombict 2, 9tt, 443) unb ^ietbutd) finbct fic6 ^ble «ngabc 
^a^en'd V. 756 „eme hnlpen alle die landes heren'' begtunbet 9tad^ 
bem (Sontab aui no4 mit bem Qrtabifd^of ©etl^acb Don SRainj 1258 
gebr. 26 ein ^ülf«bünbnip gefcfeloffcn (Sacomblet 2, 9lc. 448), uns 
tcmal^m er »a^rcnb ber gaftenjert („id is in den hilgen vierajch da- 
gen« V. 808) biefc« Sa^re« bie Sclagcrune Äötn «. a)ie barauf fol« 
genbe eü^ne fom (S^armittmocft („gudinsdagis na palmin") 1258 
Wptil 4 (Sacomblet 2, 9lr. 434, 435 nebjl ^Inmerfung) ju ©taube, 
loatf mit ^agen v. 852 „up eynen gueden mendeldaich" b. ^. (Srün* 
bonnertftag fo ^iemlic^ flimmt. — i^ie Seitbeflimmung ber {5(ner ttr« 
f unben ifl fdimterig, toetl balb, mie in ber le^tange^ogenen (^ergl. 2cp 
comMet'« «nmerf. ^u 2 , ^i, 434) ba« 3a^r mit Ofintt , balb mit 
bem 25. SWarj (Sacombict ju 2, 9lr- 380) begonnen »urbe. (&tft 
1310 »urbe in Jtoln burcb iS^nobalbefd^Iuf fejigefe^t (Statuta Colon, 
ed. 1554, pag. 82) baf ba« 3a§r mit iS^ei^naci^ten ^n beginnen fei. 
f)aDon abmeic^enb fetzte eine ©^nobe in aKfinfler im 3al^re 1313 ben 
SabreSanfang auf ben 1* Sanuor fefi (^liefert, SKünflet. Utf.»6amm> 
lung 4, 5). 

*) „yan Kueren* v. 873, toabrfcl|einlt(ft bie Ferren t>on Äobem, einem an 
ber SRofel, bret 6iunben oberhalb (Soblena. gelegenen 64(of , benn »in 
over lant, dat sy uch kunt, woynden sy ind woren des bosflchoffs 
vnint* (v. 862— 63). 

^) Ueber beren etreitigfeiten mit bem <Sribif(^of bergt. Sßurdf^arbt 95. 



Digitized by 



Google 



- 205 - 

tl^igt fallen, fd^nitt er bcr ©tabt aüc 3ttfw^^ i^ ^onb imb ju ®af* 
fcr ab. Da liegen bie freil^eit^Iiebenben Sürgcr, burd^ il^ren befolbe** 
tcn Sriea«]^au^>tinai!n ©ietrid^ Don Saßenburg jum ÄanH)fc ermun*« 
tcrt , ©türm lauten uHb entfenbeten ein ftäbtifcl^e« ^cer , mi6)t» 
fengenb unb brenncnb burd^'ö ©tift jog unb bei SSred^cn (eine 3ReiIc 
i)or S5In) auf ben gtjbifd^of ftieg , ber ftc^ leintet einem breiten 
Sad^c gelagert l&atte, ©cj^neü füllten bie Söln^r ben ^aäf mit ßrbc 
au« unb begannen ba« 5Ereffen* Sol^ann bom 8eo^)arb, ein ta^)ferer 
Sflngling, ^pxm^tt mit ben SBorten: ,,SBeber ßl^re nod^ ®ut für 
ben, ber l^eute öor bem geinbe fliel^t!" in bie SWeil^en ber ©egiier, 
parb aber batb unter mutl^igem Santpfe ben ^etbentob, 5Kun l^ob 
ber ©trcit auf allen ©eltcn an mit ^auen unb ©teci^en, unb gu gug 
«nb ju 9io§ fod^ten bie SSflrger, afö toenn fxe il^r Sebenlang baran 
gctoS^nt gctDcfen: mBrberifd^ tourbcbad ®eme|jel unb 3Hand^er trani 
bor Srfc^öpfung fein eigene« S3Iut. Sonrab beftteg, an feiner ©ad^e 
bergtDeifcInb , feinen 5Renner unb toid^ a\x9 bem gelbe, »cld^c« alt» 
entl^alben i>ou ben ßeid^en ber ©einen bebedt »or. ^nk^t aber gelang 
e« il^m nod^, t>ier Söfner, bie fid^ auf bcr SSerfolgung ju loeit bor«« 
geioagt (SJiatl^ia« Oocrftolj, Daniel benSüben, ^eter bom 8eo^>arb 
nnb ©imon 8toi«gen) an ber öred^ener SSrfidEc gefangen ju 
nc^en* Sr lieg fie entwaffnen unb in ein feftc« ©cbäube bringen, 
too fie mit unöerbunbenen Söunben in einen Äer!er getoorfen »ur* 
ben. Salb barauf trat er felbft gu il^ncn l^erein, fragte nad^ il^ren 
Sfiomen itnb fagte, at« er Daniel'« 9iamen bernommen: „5111' bie 
9Reinigen mögen \iiS) fd^ämen, ba§ unter biefen ein einjiger SHann, 
bcr nod^ ungeübt im SanHJfe ift,0 fie aüefo fd^ncü burd^brod^en 
l^ot, toie ein galfc, bcr auf einen SSoget ftogt. Dir Daniel gebührt, 
obgleid^ man bid^ gefangen genommen, ber ^rci« be« ©treitc«/' 
Suitoifd^en jogen bie Sbtner mit ii^rcn ©efangcncn, »oruntcr brcigig 
JRitter, fiegeöfreubig in bie ©tabt gurüdC (1258 2l»3rit — 3uni). 
a 1133— 1172* 
©0 l^atte Söln burd^ einträd^tigc ©cfinnung feiner SBürger 
gtänjenbeSrfoIgccräielt. 2lbcrtoo3toietrad^t]^errfd^t, lann feine ©tabt 
gebeil^en. Die Übeln folgen berfctben jeigten pd^ juerp in einem 
ÄanH)fc mit bem ©rafen bon S3erg, unb ^agen fd^iebt nun bon 
V. 1133—1172 eine ©d^ilbcrung beffelbcn al« futjc (gt)ifobe cim 
Stt« fid^ uämtid^ einmal bie ©emeinbc, ol^ne mit ber ©tabt, b. 1^, 
ben ©efd^ted^tem, diaO) ju #cgen, Dermcffcn unb polj nad^ Deufe 

1) ^die kome strydes e bögan*, v. 1114. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 206 — 

getDagt; um bort ^clj ju Idolen, n>aren fie bom ®rafen Don 99erg, 
bet mit bierl^unbcrt 5Wann 8^8^« P^ au^gcrflrft, in bic gtu^t gc* 
f^tegcn u«b iffxtx ffl«fjtg getBbtct toorbcm ÜDie ®efd^tc(3^tcr alber, 
obgleid^ man fie borget migad^tet, erbarmten \iäf ber ^at unb 
tooQten ben ber ©tabt jugefSgten <S6f\vxp^ nxäft erbulben« ®ie jo^ 
gen auö, l^otten bie 2:öbten mit ®etoaIt n)eg unb DerBrannten !X)eu^» 
®raf afeölf, ber beri Äamj)f nid^t ju Befleißen toagte, pcä^tcte fid^ 
nac^ SBergBflrcn, an9 gurci^t, bie ftölner n>ürben fein ganje« 8anb bet» 
l^eeren unb berfengem !Die ÄSIner BegruBen mit &fn i^re JEobten. 

Sß. 1173-1302* 

!X)er üDic^ter nimmt ben $aben ber unterBroci^enen (SriSl^Iung 
toicber auf. ÜDurci^ SSermittelung äilBert'« bc^ ©rogen, be« gefemet 
fterd ber S)omintcaner in ^3tn^ tam jtoifci^en (Sonrab unb ber @tabt 
bie groBc ©fi^ne (1258' 3uni 28) jum «Bfti&lui 5Die ®tabt 
ber^>f[i<l^tete Jxäf bem (grgBifd^of fed^«taufenb 9»arl ju jal^Ien unb 
ftedte l^unbert ber SSomel^mften dtö Sürgen, bie ftd^, im ^aUt einer 
3nfoIbenj, in ftlöfter^) BegeBen foßten, Bi« bie ©tabt bie ©umme 
entrid^tet l^aBe*^) 

Sonrab aBer koar nur fd^einBar auf ben 93ergleid^ eingegangen 
unb n>oIIte feine $Iane auf ganjlid^e UntertDerfung ber @tabt ntd^t 
aufgeben. 3unad^ft tüavbtt er ftc^ctn bie®efd^(ed^ter unb berf)>rad^ 
il^nen gieren unb ®fiter, toenn fie fid^ mit il^m öerBinben unb fei^ 
ncr ^errfd^aft nid&t entgegemoirfen tooßten. ©ief? aber liefen aöe 
^umutl^ungen, „totii fie ber greil^eit ber ©tabt entgegen toären", 
jurfldf. Da mad^te er, nad^bem er bie ©ufefumme^) erhalten, mit 

Sacomblct 2, 9h:. 452. dt bflbete blcfcd Laudum Conradinnm bie 

(S^tunblage ber fpäient SSeifaffung A5(n «. ^Inac^tonif^ftfi nennt ^agen 

ben Sefemeißei mhtct, bec ecfi na^ 1260 ^tz. 10 »ifc^of toon 9te. 

gendburg tDutbe, {e^t fdfton Sifc^of (v. 1174), woburc^ ®coote 239 ^u 

bet irrigen Eingabe üeranlapt »orben ju fein fcftetnt t)on einet »ecmittelung 

beö (foa6ifd)of« t)on Girier gu fprec^en, ber übrigens bamaU ntd)t albert 

ober %Ibred)t, fonbem ^rnolb ^ief. ü)ie 6(^ieb«piinft^ ber eü^netter« 

ben t)on $agen nic^t erm&^nt. 

^) »legen snlden in cloistrin"' y. 1187. 

^ ^) ^iefe IBe^immungen fornmen in ber obigen 6ü^ne nic^t oor. (Sroote 

, 240 unb nad) i^m IBurdf^arbt 135, Vnmerf. 5, 6. 228, (btefet fogat 

po(emifttenb) berufen fit^ )6etteff^ ber^Iben ouf eine Urfunbe bei ^omm 

39 fd. , bie bort »eber an biefet nod) an itgenb einer anbem 6teQe 

aufaufinben iß. 09 mürben btefe S3efKttimungen tt>o^( in einer Befom 

bem Urfunbe au«ge(procften, al^nlic^ »ie fte bie 6tabt jum greife ber 

eü^ne mit Chtgelbert 1262 3uni 16. auSfprac^. 93ergt. Sacomblet 

2, 9h. 517, «nmer!. 

^) 9Rit i^gelaich* v. 1206 fdflie^ ic^ ben t)orl^ergegangenen 6ot ab; 

Digitized by VjOOQIC 



— 207 — 

bcn )^anbti)erlern bc« SBcrfud^, rief bie 9fei(ä^ften unter ben ffidfrern 
unb ben übrigen ©etoerlen in ein Stid^t^an^O "^^ berftänbtgte ft($ 
mit i^ncn über einen gcnteinfamen Sunb gegen bic ©efd^led^fter. 
Se^t ging er tü^ner bor unb griff gctt>aftt]^dtig in bie beftel^enbe äJer* 
foffung ein* er entfefete (1259 ajjarg 24) bie SKflnjerl^au^genof:: 
fett 2) fii^rer Slemter unb balb barauf C&pxit 170 <wid^ bie ©d^öf* 
fen, ^) benen er 9Baffc« unb @d^n>erter »egnel^men ließ* ©eine 8ente 
nal^men itoU^ ber SSornel^mften (bie übrigen entflol^en mit 3ßü]^e)gefan^ 
gen unb braci^ten fie^) in ba^ §aud Ocrl^arb'ö beö ©reöcn, too fie gtoei 
Sage blieben. SWel^rerc ber ©emeinbe brangeri in ben (Sribifd^of , fie ber* 
brennen ober ertränlensulaffen; biefer aber, il^rerfrül^em treuen Dienfte 
gebenfenb, berfd^affte il^nen ©elegenl^cit gur glud^t.^) 9iad&bem fie 
bie ©tabt berlaffen, fefete er neue©d^öffen clM ber®emeinbeein.^) 
^agen nennt biefe in feinem Unmutig r/Sfel", bie aud^, toenn man 
fie in eine 85n>en]^aut ftedCe, (kfel bleiben, unb ftd^ fd^toerlid^, ba fie 
il^r SeBenlang gef))u(t, auf SRatl^ unb Urtl^eil berftel^en würben. 

pennynge bejfel^t ftd) auf bie Suffumme, bie audj v. 1183 mit btefem 
5lu«bru(f bejcld^net »itb. 
J) ^in ein reichtis* v. 1207. «ecgl. «urrfftdtbt l40, «nmecfung 10, g«. 
gen <2)roote im IDB5ctetbucf). 5Die Cronica yan Coellen, fol. 203 a l^ot 
»in ein Richthuyss*. 
2) Sacombict 2, 9tt. 464. 3tt*6 3a]^r 1258 Bonn bie Urfunbe nlt^t gel^ös 

ten, wie ^uttf^aibt 132 ^nmecf. 70 geigt. 
8) I^acomblet 2, Nr. 465. 

*) V. 1225—29. 2)ie ©tette laft eine boppelte ©rftarung ju. 3c^ Kam« 
mete ▼. 1226 ein unb ne^e »sy" für bje befangenen, öetgl. Cro- 
nica fol. 204 b. Saf ^ogen ®etl^atb ben ©ceben Er, b. ^. j^eit nennt, 
fann nicfit für IBurcIl^arbt'd (6. 146, ^hmer!. 34) Vnftdit fprec^en, 
»eil g(ei(^ barauf v. 1231, 1233, 1253 fd. auc^ äHitglieber ber be- 
werte mit her bejet^net loerben. 
^) günf unb aipan jig auS ben €^ef(6(e((tern i^urben geiLd)tet. Urfunbe Don 

1259 (alfo na* «H)ril 17. ju fefcen) bei «acomblet 2, «r. 467. 
*) 1259, ^ril 17., f(f)on an bemfelben 2:age, mo bie alten 6*5ffen al- 
gefegt »urben. Äacomblet 2, 9h:. 466. 3)ie öon ^agen (v. 1248 — 
54) angegebenen 9{amen flimmen mit ber Urfunbe nid^t gona überein. 
Cpater (y. 1429, 1430) nennt er no* ^mi, bie aut^ in ber Urfunbe 
t)orfommen. ^ie neuen 645ffen waren güm Sl^eil au« ben (bewerfen, 
aum S^eil au« ben ^efc^Iec^tem, beren a(fo mel^rere auf (Sonrab*d 6eite 
geflanben l^aben muffen, genommen.' 
»En lyeirt neit snnde, ich sMde it^ hassen, 

dat van Coelne die hilge stat 
mit solchen eselen was besät. 
Men do an eyme esele eins lewen hat 
hie jreirt doch eins esels Int.* v. 12^^58. 

Unb: 
We sulde in rait off nrdel geuen, ; 
die gespoilt haint alle ir lenen? 

Digitized byCjOOQlC 



— 208 - 

Wlit ^faucnfcbcrn auf bcn ^üten ftotjlrten bic neuen ©Söffen in 
ben ©tragen uml^cr, fpreijten ftd^ in il^rer SBflrbe unb brüdten «tm 
nnb ^tiäf txit ungewohnten ©teucm, bon bencn fie bem (SrjBifd^of 
einen guten I^eil jufommen liegen. SSebor fie ein Urtl^eit fäUten, 
l^often fie icbe«mal erft ben JRatl^ beö grjiifd^ofö ein, , unb gebellt* 
beten pd^ in Sltlcm toie feine Diener , um fiäf in feiner ®unft ju 
erl^alten. ©o gingen, fagt ber (Sffxonx\t, ftöln'« fjreil^eit unb bie 
guten ©itten gu ©runbe^ 

»♦ 1303—1614. 

2lm Dftertage (1260 a^jril 4.) et^ob \i(f), ate Sonrab gerabe 
bon ÄiJtn aBtoefenb »ar, in ber SSSeigfrauen^Sird^e gtoifd^en ben 
Sifci^ern unb gteifd^em unb ben jurüdgebliebenen ®ef(!^Ied^tem ein 
groger Sumutt, looiei einer erfd^Iagen tourbe.*) S)ie6 fetjte bie 
®etocrle in SButl^* ^cäf an bemfelben äbcnb erftflrmten jie baö 
$au« be^ ^atricier« SSruno ^arbefauft, ftedten e^ in SSranb unb 
toaren eben mit ber ^Iflnberung befd^äftigt, att fid^ breigig bon 
ben ®ef(i{|ted^tern mit Subtoig bon SKummeröIod^ an ber'©^)i6e 
fammelten, bie gange ^aax aud einanber trieben unb bie $Iün^ 
berer auf ber ©teße tBbteten. 3e§t erft lamen bie @d^5ffen, bie 
fid^ toä^renb beö Äantpfe^ ferngel^alten, l^eran, fud^ten bie Parteien 
2n befd^toid^tigen, fc^idten aber in^gel^eim an ben (Srgbifd^of, bag 
er fo fd^Ieunig, toie m5gtid^, nad^ ^9In lommen m&d^te. (Sonrab 
lam unb rad^te fid^ an ben ®efd^(ed(|tern, inbem er fie gu einer 
iBuge bon fed^ö^unbert 9War! unb gu einer IniefäÜigen abbitte 
. gti>ang*2) 3n bem ©tragenfann>fe »aren fed^«ge]^n bon ber ®e* 
meinbe erfd^Iagen, fflnfgig »ertounbet toorben* 

Salb barauf Öagten bie ^atricier üier ber neuen ©d^öffen toe* 
gen il^re^ nid^tötoflrbigen {Regiments beim firgbifd^of as\, unb ba 
biefer fid^ auf bie Älagen nid^t red^t einlaffen ttoöte, würben aUent^ 
l^alben in ber ©tabt bie ©turmglodEen gegogen. £)a befiieg @onrab 

Wie solden die Coclne bewaren, 
die vischere ind beckere woren? 
I Ich wene, ir sulch bae wissen sulde, 

wie manich herynck ejusn virlinck guldel* v. 1399 — 1404. 
>) „umb eren (bet ^anbkoetfetX ouermoit geschaich in der Kirchen ein 
doitslaich'' y. 1313— 14, b. 1^. ol^ne QrotiUi: im £umu(t »uibe Don 
ben gjatticietn einet aud bet ®emeinbe get5btet unb in golge beffen 
fuc^te leitete 9U4e an ^atbefaufl. SSecgL Cronica foL 205 a, too . 
J>it Cegeben^eit ampltfidtt ift. 
2) 1260 «ptil 15. einigte ftdi (Soncab mit bet 6tabt gu^mef^felfettigem 
)6eiflanb. )^ie geächteten (Sbeln foQten nut mit beibetfeitiget Sufüm» 
mung köiebei aufgenommen toetben. £acombIet 2, ^u 486. 

Digitized by CjOOQIC 






— 209 — 

an SBalfcurgi^tafl (SDJai 1.) feinen »iicl^tcrftul^l unb fadste bic In 
bcn ©aal einbringcnbc SSoIf^maffe ju Bcfc^tDid^tigen. älber gebiete^ 
xi^df forbcrtc bicfc: „Un« muß Urtl^eil gegen bie ©d^öffen »erben 
unb foü e« unfer SSlut unb geben loftcn! 5Kart foö tDiffeU; too fie 
mit bem ®elbe l^iugefommen, toaö fie ber ©tabt tüiberred^tlid^ ge^ 
nontmen l^aben!" Sonrab gog fxö^ nur baburd^ an§ ber Stemme^ 
ba§ er bem ©d^Bffengcrüä^t bon ©t, ^ntaleon^) ben ©cl^icb«f<)rud^ 
überließ. 3nitt)ifci^en aber l^atten bie ©d^bffen baö SSoIl berfammelt 
unb ^ermann ber gifd^er fprad^ in Slüer 5Kamen : ,,(SbIe Oemeinbe 
biefcr ©tabt! Wiit XSfxamn in ben Slugen Itagen mir eud^, ba§ 
un^ bie* ©efd^ted^ter (Sfjxz unb geben nel^men tootitn, toeil-toir mit 
eud^ gel^atten unb ju jeber ©tunbe eud^ gebogen gctoefen ftnK 
©agt, iDoIJt il^r mit benen l^alten, bie eud^ am Qftertage mit bem 
2;obe bebrol^t, ober xooUt xijx unferm 33ifc^ofe beiftel^en, ber bereit 
ift, nod^ l^eute an euerer ©eite ju fämpfen?" SlÜe fd^rten: fietPoIU 
ten bem (Srjbifd^of l^etfen, unb ^tiä) unb 2(rm matten fid^ jum 
Äam^5fe bereit; aud^ ßonrab jog feine 3iflftung am 3ebod^ bie 
Ueberlegenl^eit ber Oefd^ted^ter über bie ©emeinbe fürd^tenb, befd^ieb 
er bor 2lu«brud^ be« Äam^)fe^ JtDanjtg ber ßbeln unter bem SSor* 
geben, einen SScrgleid^ ' abfd^tteßen gu tooüen, ^) ju fid^, nal^m fie 
burd^ ränteboöe ©etoalttl^at gefangen unb ließ fie auf feine ©d^Kffer 
nad^ Seggenid^, ©obe^berg unb Slttenal^r fd^Ie^jjjeri.*) ®ie ©d^Sffen 
fd^idtten fd^toere bergiftete geffeln nad^ 2lltena^r, um >bamtt bie ®e* 
fangeneU; gtDei unb jtt>ei, gufammenjufd^mieben. Slber biefe geffetn 
»urben jum Unl^eil berer, bie fie angefertigt, aufgel^oben. Da« 
8oo6 ber ©efangenen »urbe nod^ berfcbltmmert, aW fie fid^ einft ' 
beim Srjbifd^of, ber fie befud^te,^) über il^rc fd^Ied^te SSel^anblung 
bellagt l^atten; benn fie tourben, fobalb fid^ ßonrab entfernt, bon 

»in der gueder sente Walburgen dage" v. 1451. „off up den Mey- 
dach" fügt bie Cronica fol. 205 b j^inau. 

2) j^van des abtz houe* v. 1462. „van Sent Pantaleon* fagt bic Cro- 
nica 1. c. SSetgL^ »curia abbatis" in bcc Urf. bei »acomblet 2, 
9h. 522. 

3) Slacf) V. 1509 fe^lt Einige«, »od au« bec Cronica fol. 260 a ju 
crgänjen. 

^) ^ie nod^ in Jt5(n dnmefenben übrigen ®ef4(ed)ter begaben ftt^ auf 
bie gluckt (v. 1542—47) unb Conrab etliep 1260i 5)ec. 17. einen 
neuen ©prucft gegen bie (Beachteten (8acom6let 2, 3lx. 496). 5lu6 
einet hti iltnolb 1437 auö (Olafen 6 cfeteindptajci« 65 dtittcn «eut« 
funbung biefet ®efcf|Iec^ter ge^t ^ecüor, baf fie ben SSetfajfungdbtuc^ 
»eniget bem (5tabifci)of, al« bet Oemcinbe 6(^ulb gaben. 

») ^ad) V. 1585 i|l in bet iReimc^toni! eine neue Surfe, bie nac^ Cro- 
nica fol. 207 b aud^ufüden. 

Digitized by VjOOQIC 



— 210 ~ 

, ij^teut crjürnten SBärter in ein untcrirbifd^c^ SScrließ gcftcdt» Stt 
ßonrab ßatb barauf in eine fii^toere Sranf^ett fiel, liegen fie ü^m 
nod^mate auf JRat)^ ii^rer grcunbe il^re Unf(ä^ulb betl^enern unb um 
feinet ©eclenl^eileö toißen um i^rc SBefreiuufl bitten. 5lber ber 
ßrjbifci^of blieb feft in feinem Sntfd^Iul, „ba§ fie, fo lange er lebe, 
nici^t toieber na^ Söln lommen foütcn, um bie gn i>erbrängen, bie 
er ate ®^i^m eingefefet l^e/' *) 5ßi(]^t -ionge naö)^tx ftarb er 
(1261 ®tpU 28.). 

35* 1615—2067. 
SSJeit. Sonrab'ö 5Keffe, ber ^ro^)ft ßngelbert, feierlid^ft juge* 
fagt, er tooCe, im iJöüe il^m bie bif(3^5flid^e; SOBürbe gu S^^eil toerbe, 
baö öon feinem SSorfal^ren ben ©efd^led^tern gugefügte Unred^t \Sii^ 
neu, fo gerietl^en bie ©efangenen gu SKtenal^r, fobalb fie bon feiner 
erl^ebung auf ben ergbifci^Sflid^en ©tu^l (1261 Dct. 8.) Sunbe 
belommen, in eine freubige ©timmung, inbem fie auf bie@rfuüung 
feine« SSerfpred^enö baueten. ^) 3ebod; fie täufdj^ten fici^. Äaum 
l^atte ßttgelberf in Söln feierlichen Singug gel^alten unb ben Sib 
ber 5)ulbe üon ben bürgern entgegengenommen, aW er fid^ mit ben 
feitl^erigen ©d^öffen berftänbtgte unb fie, nad^bem fie il^m boßftau:* 
bige Untertoürfigfeit angetobt, in ämt unb SÖBÜrben beüef. Dann 
begab er fid^ über 93onn nad^ W,Unaf)X. ©ortl^in famen JRutger 
Oberftolg, Daniel ber 3ube unb gonftantin bon Slbud^t, um M 
ibm'fflr il^re gefangenen greunbe gfirf^)rad^e eingulegen, älQein 
ftatt ©el^ör gu flnben, tourben aud& fie in'« ©efängriig getoorfen, 
„ti)o fie ben greunben bie 3ßit bertreiben fönnten." ©ie trifteten 
fid^ gegenfeitig unb f^)rad^en fid^ SKutl^ ein, unb bie ^tit ts>ax an6f 
nid^t fem, too fie burd^ einen merltoürbigen S^^aü au« il^rer §aft 
befreit toerben foütem g« l^atte nämtid^ ©ottfd^atf Dberftoli eine 
'SÄaud gegäl^mt, bie il^m unb ben SWitgefangenen »iel fturgtoeil 
mad^te. ÄK fie il^m einft entlaufen unb in ein 8od^ gelrod^en toar, 
tourbe er untröftlid^, fpfirte il^r nad^ unb fonb beim Stadtgraben 
eine fd^arfe geile unb einen SReifel, bie il^m at« SKittel ber Rettung 
bom ^immel gugefd^idEt fd^ienen. gr-unb bie Uebrigen enttebigtcn 
ftd^ nun mithülfe biefer SBcrIgeuge il^rer geffeln, licpen fid^ unter bieten 
aSefd^toerben üom S^^urm l^erunter unb entfamen gtüdttid^, bie ßinen 



*) SBergL Magn. chi^n. Belg. 284. 

^) „Want wat syu edel munt halt ' gesprochen, 

dat en wirt an vns nummer zebroclien. v.' 1438—39. 

*Digitized byCjOOQlC 



— 211 — 

m^ @injig, bie änbcrn mtd^ 5&)mberg.O ®erl&arb Düerftorj, 
Simfitatitnt tym 9tou(j^t, ^eter ber 3ubc unb bcffcn Srnber S)aniel 
lang^^cn (1262 2Ȋrj 24) ^) m gtemagcn on unb flfid^tetctt bon ba, 
na^bem fie burd^ bie l^od^l^erjise ®eftnnung be^ bortigen £)otfri(^» 
tcte bcr ©cfal^r einer Scrrätl^erci entronnen toaren, Über ben JR^ein, 
ber gerabe ftatl mit @i^ trieb, nad^ @iegburg, unb al^ ber (Srg^ 
bifd^of bon ben 5W5nd^en il^re äu^Iiefetung berlangte, mäf Sli^nt» 
ttegen, .too fie frei unb «nbefd^abet blieben. 
S5. 2068—3006. 
Site balb barauf Engelbert bei einer SBelagerung bon S^emberg 
in ©elbüerlegenl^eit geriet^, »eH er bon ber ©cmeinbe fd^Iecä^t un* 
tetftu^t tDurbe, ^) erflärtcn fici^ bie in Ä8In jurüd gebliebenen tJreunbe 
ber bertriebenen ©efd^Ied^tcr beut SJrutjer beö @rjbif(!^of«, ©ietrici^ 
bun SSattenburg,*) jur gntriiJ^tung eitter ©unime bon fünjel^nl^un«» 
bert aKarl bereit, faß« ©ngetbert bie ©eäd^teten in il^re frfil^eren 
SRcd^te tt)ieber cinfc^en unb bie gegenwärtigen ©d^öffen toegen i^te« 
fd^Iimmen SRegtmenteö jur ©träfe gicl^en tooüe. ©ietriii^ brad^te 
bei feinem fflruber einen berortigen 3Sertrag ju ©tanbe. Engelbert 
Im nad^ SJIn, nal^m an ben ©d^Bffcn, toeil fie bie Sccife unter«: 
fotogen, l^arte ©träfe, unb lieg [ie in bie bergiftcten geffcin fd^mie* 
ben.^) T>ann forberte er auf SRatl^ ^ermann'« bon SSitefoben bie 
©d^tfiffel ber ©tabt, lieg bie X^ore befefeen unb baute ju Se^en 
unb jtt 9i^Ie jvoei ftarfe Sl^ürme mit SBtd^l^äufern, um Ä5In beffer 
im3<tum l^aften gu I5nnen»^) 3Ba^ er aber ben Oefd^Ied^tern ber* 
flJrod^en, l^iett er nid^t. Obgleid^ er bie ©umme bon fönfjel^nl^ttn* 
bert 5KorI annal^m,^ beriocigerte er il^nen bie SRüdRel^r in bie 



^) 9tad) V. 1890 ifi wfebet eine bebeutenbe Sfidfe, gu beten (StgänjuiH) 

Gronica^oL 209 b gu benutzen iß. 
2) „des auentz vur vnser vrouven dage," v. 1923; bie Cronica fol. 

210 a fügt „Änntmciationis" ^inju, alfo SWatg 25. unb S»« 1262, 

benn ,.&eyaiigen bleuen' sy zwei jair.'* v. 1582. 
*) V. 1287—88; 
'*) »etg!. V. 632 fli. 
*) „By makh men wail pronen by, . 

dat Got geficbein leis reicht gerichte 

umb meindait boeser wichte; 

manich hie bat dem anderen val 

ind velt in den Belven dal." v, 2239—43. 

«ucft bei (Jtjä^tung Wcfct Vorgänge i|i mt« ^agen nid)t unöetfel^tt 

übetfommen unb gut ^ctHeOung etac« beffein Sufammen^angd Cronica 

fol. 212, 213 a ^ctangugie^em «crgl. bie «nmerh »on ©tootc 243. 

6) 3)et Sau foflete über Hötdufenb SRorf. v. 2817. 

7) „Ouch wie ir pennynge worden genommen." ^* 229$. 

Digitized by VJdOQlC 



— 212 — 

@tab1 UQb l^efd^ieb fte auf einen Beftunmten Sag na^ ftlofter Sßeier, 
IDO fie naivere Slnötunft erl^atten fottten» SBal^ren^ fte bort femer 
l^arrten; lieg (Engelbert ber ©tobt onlfinbtgen, bag er ba^ 9tt6ft 
»erlange, fürbcrl^in ©d^Bffen, »argermcifter unb «nttmann, bieniit 
2u Statine gelten fottten, eingufefeen, unb auferbem nod^ S3ier^)fen» 
nigc, SKe^Igelbcr unb SBegcjctt gu erl^eicn. 3"tcfet forberte er 
no(i& eine ©umme öon feti^ötoufenb 2Rat! (1262 8. Sunt), 0/ S)a« 
ixadftt bte ©cmeinbe in äiufregung unb Söerl^rb üon bem S3ut* 
tcrmarlt rief: „^iJrt il^r! JRod unb $emb toiü man un« auögiel^en* 
auf ju ben SOSaffen! ffiir muffen bie »urgen bcö (grgbifd^of« ftür:* 
mtxu Sieden unb Ferren, tel^ret ba« Unreci^t unb bebenfet, tüic 
ffoöf ba« attöerel^rte Ä5In el^ebem in ber grei^eit ftanb/' ^) ©ofort 
tDurbe mit aUzn ©loden ©türm gelautet unb bie bebrängte ®e» 
meinbe U)anbte fic^ an bie mtriebenen ©efd^ted^ter, bie auf ÜBeier 
lagen, unb bat um $ülfe. . greubig ergriffen bie freil^eitöftolgen 
$atricier biefe ©etegenl^eit, i^rSeben für bad l^eiligeMn }uu)agen. 
ibalb tDar bie gange @tabt t)om Getümmel bed^am)>fe^ bur^u>o]3t; 
ki^ie in einem @turm(auf mürben t)ierge]^n @tabt^forten genommen 
unb hvixä) bie geöffneten Sil^ore gogen bie geäd^teten Qbeln ein« 
3efet erft begann ber ©treit um ben feften SSe^entl^urm, ber mit 
brei ©id^l^äufern befefct toar* S)a6 ©efd^ted^t ber Ooerftolgen lei* 
tete ben Eingriff* ©d^on mar mand^er ^etb gefallen, al^ ed gt» 
lang, mit Seitern bie SSorburg gu erfteige«. Öefet galt c^, bie 
eigentßd^e S3urg gu geminnen. „Sßenn aud^ taufenb t)on un^ für 
bie greil^eit erfd^tagen merben, il^r Säürger/' rief SRutger Oöerftolg, 
„f ift bad ber ©tabt ^in f (eined üDing ; brangt nur auf bie ^oxt 
gu unb lel^rt eud^ nic^t baran, menn id^ tobt gu 2)oben finte.'' 
4)iermit ftfirmte er Doran unb balb gab fid^ bie SSurgmannfd^aft 
gefangen unb ä3e^en marb mit ben Seuten ber ©tabt befe^t* 3lud^ 
bie Surg gu {R^le am anbern ßube ber ©tabt ergab fid^ ben ^üx* 
gern am britten iEage ber ^Belagerung, ate ätaftaUen getroffen mur* 

> ^) „Actum anno domini 1262 np sent Medardus dach que est octava 
4ie Jonii.'^ Cronica fol. 213 b. SetgL Chron. archiep. . Colon, bei 
Würdtwein^nova subs. 12,333. »3:a06 batauf 1262 3unl 9. fd)Iof 
bte @tabt mit bem ®cafen ^bolf bon Secg ein gceunbfc^afteBünbnii 
ah, wobutd) ftc^ leitetet bet^fiic^tete, bie (£rri(l)Wng einet Seßung, 
(i^nlagecung eined ^eere« ober J(i{eg«[d)iffcS gu unb bti iDeu^ nid)t 
ju gehalten/ ^comblet 2, 9it, 515. 
, 2) „Hierar, do man keiserlicher hone plaich, "* 

als men die bürgere van Coelne comen saich, 
men sprach: Tan Collen komen da die herenl 
Die wile stoint Coelne mit groissen eren,** v. 2410 — 13. 



Digitized by 



Google 



— 213 — 

ben, fic ju itnterfltaBcti. ,,@o giänjcnbe grfolge", fagt^ögctt. ..er* 
rang S5In, »eil c« einig ttnir. ^üä) unb »rm l^at glcid^mägtgcn 
Jl^eit an bcnt ^rei«, bcrtn üßc §aBen glcid^ niutl^tg gcfod^ten. 
ajfeibt cinträd^tig, »Arger, laffet ab bon oaem Ucbermut)^, gönnt 
e«^ ®ntz9, bie i^r mit einanber ble ©tabt gewonnen l^abt." 

Sngel&ert, fiber ben SScrluft feiner Snrgen heftig erjümt, 
entbot ein jal^Ireid^e« f)cer nnb rütfte gegen Äöln au9, auf JRaci^e 
finncnb. ^^^i^ «wf 3«t>^te9«tt ^^^ ißifci&ofeö ^einri^ bon Süt* 
ti(!^ luib beö ©rafen (Otto) bon Oetbern bequemte er fld^ gu einem 
SJergleic^ mit ber ©tabt «nb biefer tourbc unter SBermlttelung be« 
©rafen (SBiC^elm) bon 3üati& abgefd^toffem SBtn gal^Ite fcd^Mau* 
fenb aWarl, »ogegen ber (Srabifd^of aüe greil^elten ber ©tabt aner* 
lennen unb bie ^atricier in aÜe 3ied^te unb ©fiter n>ieber einfetten 
foßte (1262 3uni 16.)-') 

aS. 3007—3243. 

©obalb ^) Engelbert baö (Selb erl^alten, begab er fid^ be« 
^aKium^ tt>egen nad^ 9?om unb f(agte bem ^p\U, ba§ bie SMner 
i^n bertrieben, feine Surgen eingenommen unb il^n barauf gu einer 
©üftne gegtDungen l^ätten; er fud^e um !Di^))end bon feinem @ibe 
nad^. (Der ^apft glaubte feinen SBBorten unb l^änbigte il^m einen 
33annbrief gegen Söln eim 9Kit bicfem bro^te er nad^ feiner JRüd* 
fel^r ber ©tabt unb betoog baburd^ bicfelbe bon 5Keuem, gtoMf^uttii 
bcrt 5KarI gu begal^Icn. (1263 «uguft 25.),'') toorauf «Ibert ber 
©roße in ©egentoart be« ßlner 6a^)itefö ben SSrief beö $al)fte6 
gerri^.*) Siber nur brei SCage**) loä^rte ber. gricbe. Der (Srg* 
bifd^of lief ftd^ gu einem neuen Stnfd^tag gegen bie ©tabt bal^in 
bereben, ba§ er nad^ ftöln gelten unb unter bem SSorioanbe ©erid^t 

^) „Als men ir zwentz^ch hanget sijfc^ 

dan eirst ist parlamentis zijt." v. 27511 — 53. 

2) mt 6ct Sac6mblet.2, 9lt. 517. 

^) 9taä^ V. 3006 f^iebt bie Cronica fol. 2176 bie fagen^te ®efc^ic^te 
Don ^ermann ®t^n ein, kootübec ®coote 245 ^u toecgieicften. 

'*) „Mit nnynhnndert marcken ind mit dryn," v. 3067, ,4nd zweilff hun- 
dert marck dar ymb genam/' v. 3167. f)ei @c^ieb tarn 1263«^ugu|l 
25 ju 6tanbe, moiin auc^ bei „zweilfhundert marc, die si uns nu 
ce suneu geuen siftlen," gebadet ttitb. :8acombIet 2, 9lt. 534. 

*) „Alle die brieve, die sint der vnregenander Icster sunen (ber bon 
1262 'Juni 16) van pauesin . . . gegeuen sint der stede inde den 
bürgeren van Kolne ce schaden, die sulin wir bregchen" ^etft 
e« in bet ongefü^tten Utfunbe. albert bcc OJrc^e »«, »ad^bem et 
bot bem 11. SRai 1262 fid^ feinet bifc^&fiic^en gunctionen in «legen«« 
butg Begeben, miebet m^ Stbin gutüdfgefel^tt. 

^) „Hie vns helt dry dage vrede." v. 3166. 



Digitized by 



Google 



— 2i4 — 

2u l^alten, ben ®aat mit Beioaffneten |$reunben anfüüen laffen unb 
fobann feinen 33ruber Dietrich mit einer äRannfd^aft gu fid^ bcf(3^et:* 
ben foBe, nm bie Sürger gu flberfoßen* Höein ble ©ad^e tourbc 
ru(i^bar, unb ^ietrid^ bon Saffciibutfl^ olö er eben in ,RöIn eingc:* 
gegen, unb j>aVo barauf Engelbert felbft ))on ben Sfrrgern gefangen 
genommen (1263 Stob. 28)**) SRad^bcm er biergel^n Sage lang 2) 
in $aft getoefen, t)ermittelten bie 2anbe«l^erren; bie f<^on früi^er ge^ 
l^olfen, einen neuen SSergleid^. Engelbert unb fein ißruber »urben 
in tfreil^eit gefegt unb bie @tabt berftanb ftd^ gu einer S)u^e Don 
biertaufenb SWarl (1263 2)ec. 160-^) 

2J. 3244-4039* 
Äaum toar Engelbert feiner $aft enttaffen, att er bie 3^iß* 
trad^t gtoifc^en ben ^atriciern unb ®ett)erf en- »on 9?eucm angufad^en 
fud^te» Durd^ Slnfelm bon 3uftingen^) lie§ er ber ©emeinbe Sin* 
erbietungen mad^en, tt)ie er mit i^r oereint ben Uebermutl^^) ber 
©efd^Ied^ter gflgeln tooöe. ÜDie ©emeinbe ging auf feine SSorfd^Iöge 
ein unb eö tourbe auf einen ^fingfttag^) eine JCanjluftbarfeit aru 

^) „Anno 1263 captns est Engelbertns Coloniae die tertia post feitom 
beatoe Catberixiae (Nov. 25.) et detentus est captivns XX dies.' 
Chron. archiepisc. Colon, bei Würdtwein nova subs. 12, 333. (Sft 
jlimmt biefe« gana mit ber Utfunbe toon 1263 S)ec. 16. SSetgl. 
^Tnmer!. 3. S)ie Cronica fol. 219 a gibt ben 26. 9lor>. an, ,des 
neysten dages nae sent Catherinen dach anno domini 1263. '^ 
» ^) ,Da was hie vierzein naicht myt gemaiche." y. 3206. SSetgl. ahtz 
boilge ^nmerf.. 

') dacomblet 2, 9ix. 537. iDec Sal^Iung ber Suffumme mürbe tool^l 
iDfeber in einer befonbern Ur!uttbe gebac^t; Dergl.. bie ^nmerfung toon 
Sacomblet ju 2, Sir. 517. 

*) 9llcfct Instingen, »ic ©roote ^at. (gin Anselmns jnnior de Jnstingen 
fommt audi in einer für Äoln erlaffencn Urfunbe öom SWai 1242 bor. 
(Sacomblet 2, m. 267.) (H wn ^ f4»&biff^e« ®eMle(^t »ttc^eS 
loir in ben 9lei(^tenge(egen^eiten, BefenberS unter griebric^ U. t^atig 
ftnben. S3erg(. beffen Otege^en bei ^o^mer bon 91t* 34 an. Snfelm 
mar ein beliebter Sßorname tn ber 9aihilte. 6iä(in SBirtemberg. ®ef(^. 
2, 596 «nmerlung. 

*) föergl. We Sufa^c aü ^agen fn Cronica fol. 210b, 220. 

*) »üp eynen pinxtendaich" v. 3704. 3)« ^agen fagt: 
„Also seheir der bnsschoff ledich wart 



men bereyde eme syn perd 

ind Toir zo dem Brole wert. ' 

Al9 seheir hie bo dem Brole qoam* (va 3244,3252 — 55.) 
fo fl^ürben bfe IQorgange in'« 3a^r 1364 gu fe^en fein. (ßa)»fiUrban 
IV. entbanb ben (Brabifcfiof 1364 SÄSra 8 bott feinem «crf^^ret^en, 
pc^ megen feiner Gefangenne^lniing niil^t on Min rfic^en - }u wollen 
(Sacombiet 2, 9{r. 537), ioeil felbfgeS mit (Skmali abgeamunget^ fei. 

Digitized by CjOOQIC 



— 216 — 

Beraumt^ bie ©elegenl^ett jum fludbrud^^ geben fodte« - @oba(b bie 
^atricier Don benri Spange l^örten, toanbten ^\t, ben 3"föwtmenlauf 
bc6 »olle« förd^tenb, atte SWittel an, um bie »orfte^er ber S3ru^ 
bcrfd^aften jur Stufi^ebung ber fjeftttti^leit gu kioegen» ©ic fteßtcn 
il^nen bor^ bag fie, „ba fie bod^ \t%i mit i^nen glcid^e fetten 
feien/' *) jur Slufrec^tl^aftüng ber Orbnung unb (gintta(!^t mittoirlen 
mici^ten. SlUein biefe antn^orteten : ba| fie Aber i^re ßne^te leine 
©etoatt befäßen; nnb balb mad^ten fwl bie JBeber in Drol^ungen 
laut, ba§ fie bie ©cfd^Ieci^ter fd^lagen uub mit ffieib unb Sinb 
»erjagen tooöten, ©o lam e« benn innerl^alb ber @tabt ju einem 
neuen erbitterten fiam^>fe, ben un« ^agen fe^r lebcnbig unb avi^* 
ffi^rlid^ f^ilbert. Sefonber« tourbe auf bem ^ufel^ef unb in ber 
©uttgaffe mit gSmeumutl^ geftritten unb aüent^albeii bel^aupteten 
bie ^atricier ben @icg. $agen fnfi^)ft (v. 3728—59) l^ier über 
bad 9Ra|, ^tKift^ man in aden !I)mgen einl^alten foQte, eine fd^&ne 
93etratl^tung an, au« ber einige @teQen bier $Ia^ finben mögen; 

„Oiiermoit (Got geue dir leit!) 

ind vnuerdeinde. wirdichelt, 

dat ur mannich begert so sere, 

dat hie wilt syn eins anders here 

ind weder reicht wilt hauen ere, 

dat nympt gerne die wederkere! 

Ick hain ducke hören sagen, 
vollen kopp sal men euen dragen, 
so we in doch vol schenckt zo maissen, 
hie sal sich de bas dragen laissen. 
Sus wUt maisse aller dinge Waiden. 
Het ir weuere maisse gehalden 
de ir alle wprt geliche heren 
ind r.ait mit den bürgeren, 2) 



Rayniildi Annales ad a. 1264, 9lc. 40, unb in golgc bcffen ctboBen 
pcft »al^cfcfteittUd» bic neuen Äämpfe. r- Pinxtendaich !5nnte aber ouci^ 
einfacf^ ^oxüm^XoQ bebeutem 

Secgl. bie folgenbe ^nmecfung. 

2) <Kne, »ie e« ftfeeint^ für bie ©crfaffung68ef*icf)te Ä5(n'« »Ic^tige etettc. 
9(nio(b 1, 439 bemectt fe^r tic^tig, bap bie C^ingciffe (Soncab'« Don 
^oi^jlaben babm<^ einen bauembelt ({in^uf auf bic ßabtifc^e SSetfaffung 
. Don Adln ge^bt, baf bct «otl^ al« iObrigfeit bec 6tabt neben bem 
edftdffencodeg beflimmt anettannt töuibe. SBa^cenb n&mltcfi Dotier in 
ben Utfunbttt immer «ur bie judices, scabini et universi cives ermahnt 
mcrben, erf*ei«eu toon 1259 SKatj 24 an scabiui consules fra- 
ternitates unb e« bleibt judices, scabiui, Consules (consUi|im, con- 

itizedbyLiOOgle 



— 216 — 

so weirt ir noch in vren eren. 
Nu wilt ir rytterschefite leren 
ind wilt uch zo hoe erheuen, 
des moist ir uch zo valle ergeuen! 

dat hait men ducke wail gesein, 

der beste, clemmer kompt meiste zo valle, 

^es warnen ich myn vrunt be/lalle; 

we gerne en midden geit up sleichte, 

hie geit vaste ind dar zo reichte!" — 
üDtefc mißlungenen SScrfnd^e ber Sruberfc^aften rctjten be« 
(SrgBtfd^of au neuen @ntf(3^tflffen. Unter SSermtttelung eine« Stu* 
ber« SBoIfort*) unb be« Pfarrer« bon ®t eolumba^) tDurbc mit 
ben ®et!)erlcn ba^in unterl^anbelt, ba§ an einem Beftimmten Xa^t 
in Ä8In ein ®ranb angeftiftet unb toäl^renb be« ®etflmmcte ber 
ßrjBifd^of, ber fid^ borl^er mit bierunbjtoanjig Sriegöfd^iffen ber 
@tabt genähert, unöermerft eingelaffen »erben fofle, Engelbert 
fammelte ein mäcä^tlge« $eer unb legte jic^ bor Ä5In (1265 ®e<)t. 2)-') 
SWad^bem er ad^t 2:age fang bergeBen« auf ben berabrebetcn Sranb 
gel^arrt, tourbc burd^ eine tounberbare Srfd^einung ber gangen SSc»* 

siliarii) et aniversi cives (universitas, commune civitatis) bie gewollt- 
Ilrf)C gotmel. 9lacl| oBtgct ©teile ^agen «, womit v. 3368 „nu sijt 
ir mit vns euen heren" ju öetglcid)en, toaxe nun anjunc^mcn^ baf 
aucf) bfe (&mtihe, aunädi^ bie S^ebec, on bem 9taif^ ^nt^eil beforn^ 
men unb alfa su ben Obcigfeiten bet 6tabt gel^&cten. 3u genauerem 
bieten »ebet bie Utfunben no(ft fonjiige Jpuetten itgenb einen 5ln^alt. 

3)iefet frater Wolfardus ordinis domus Theutonice etfcfteint in bcm 
(&communication6'3nfh:ument gegen Stbln bon 1268 3uni 30 Bei 
Sacomblei 2, 9{c 580, unb aH „cappellanns ac familiaris £ngelberti 
archiepiscopi" in einet Urfunbe t)on 1269 3an. 17 bei Sacomblet 2, 
92c. 597. 

2) ®emaf ber 6ü^ne <JngeI6ert'« mit bet 6tabt toon 1271 ^piM 16 
foQ Henricns ecclesie 8. Colombe in. Colonia plebanus a(6 de pro- 
ditione suspectus audgetoiefen werben. Sacombiet 2, 92t. 607. 

«) „Anno 1265. ir. (ein 3ttt^um in ber 3a^l; icft bobe IV. cmgenom^ 
men; rürfjä^lcnb Don ben Wonen fSnnte man au<ft auf Cäl. Sept., 
olfo 6ept 1. fommen; a^nlicfee ircige, bem tomift^en j^a(enber ni«6t 
entfpredienbe eingaben Hegen in (S^ronifen unb Qcfunben ^fiuftger t)or) 
nonas Septembris dominus Engelbertus archiepisoopns Coloniensis 
cum ingenti exercitu obsedit civitatem Coloniensem et duravit obsidio 
usque ad idus ejusdem mensis." Chron. bei Wftrdl!W«in I.e. 12, 333. 
9la(^ ^agen ergibt pcb, bap (Engelbert be! bem ®rofen Don (Jletoe unb 
bem (Scabifc^of tjon SRainj »or^er pfiffe gefunben. 3)ic Cronica fol. 
222 b pSgt noc^ ben ©rafen Don «erg l^irtju. Jn bemfelbeit 3a5re 
ber Belagerung 1265 Stära 8 war hoc^ eine neue 6ü^ne gwifcfjen 
(Engelbert unb ber ©tabt »ermittelt wotbert. («acomWet i^«r. 550.) 

Digitized by VjOOQIC 



— 217 — 

fagcrung ein ©nbc gemad^t (S« fal^ nSmß^, ber ®raf üon (Siebe 
6ci iRaci^tjclt eine l&immlifd^ fd^Bne Jungfrau, mit einer golbcnen 
Ärone auf bem C>öu^)te, um bie 9)Jauern bon ÄBIn fd^tocbeu. 3tt 
ber §anb trug fie eine fo l^eögtanienbe Äergc, bag bie ganje Oe^^ 
genb iDeitl^in erleud^tet tourbe. @ie unb i^r ©efotge bon eilftaufenb 
Jungfrauen fegnete ÄBtn bei iegtid^er 3^««^* 8Hö ber ®raf l&cffte, 
bie 1^. Urfula U)erbe lommem unb aud^ bem Shrieg^Iager @egen 
fJt)enben, öffneten fic!^ ^)lBfcIid^ bie SC^ore ber ©tabt unb bie l^imm* 
lifd^en Jungfrauen bcrfd^toanben* SBeftflrgt ergäl^tte er am anbem 
SKorgen feinem Oefal^rten <Stt)f^an bon ©ulen ben SSorfatt, unb 
afö biefer bet^euerte, eben biefelbe ßrfd^cinung gel^abt ju l^aben, 
begaben fid^ beibc gu Sngelbert'6 ^tit unb berid^teten il^m unb bem 
Crjbifd^of bon äWainj, ben fie bort antrafen, loaö fie gefe^en» ®ie 
erllärten, nid^t länger mel^r eine ©tabt bergcbtid^ belagern gu toot 
len, bie unter bem ©d^u^e fo mäd^tiger ^eUigen ftänbe unb gogen 
mit i^ren ©d^aareri babon» 8lud^ ber Srgbif^of bon äWaing feierte 
l^eim unb fo fal^ fid^ (Engelbert gur Slufi^ebung ber Belagerung ge* 
glDungen (1265 ®epU 13)* ^ Sr begab fid^ nad^ 33onn, ^eftig 
barüber ergrimmt, ba§ er „ol^ne Jagen geflol^en" fei. 

S3. 404ö~5265* 
9?un beftanben in ßBIn feit lange l^eftige ^arteiungen gtoifd^en 
bem ©efd^Ied^te ber S33^'fen ober ber bon ber 2Hfi]^Iengaffe einerfeit«, 
unb anberetfeit« bem ©efd^Ied^te ^ermann'ö be« ®rafen^) (öonber 
Sorn^)orUen) 3) unb beuDberftoIgen, biefid^ „toie Safeen unb $unbe" 
l^a§ten* ßngetbert tooüte biefe 3^ipigleiten benufeen unb gog bie 
SB^fen, bie bann gu feinen ©unftcn au4 auf bie ©emeinbe toirfen 
foßten, in ein S3flnbni§ unb befd^enlte fie mit SIeibern unb SBaffen. 
©aburd^ in gurd^t gefegt, trafen bie Dberftolgen mit §filfe beö 
®rafen bon Jfilid^ eine Äu^gleid^ung mit ben SB^fen, toonad^ beu:^ 
felben borläufig eine ©umme bon fed^öl^unbert 2Rarf entrid^tet toer^ 
ben foüte (1267 Sluguft 10).^) «öein atö balb barauf ber JRatl^ 



^) SSetgl. @. 216, ^nmeif. 3. (Sin neuer 6(^ieb«fpcu(^ g^^ifc^en bet 
etabt unb bem (Scjbifc^of tarn 1265 £)ct. 4 unb 1265 ^ec. 4 gu 
etanbc. (Sacomblet 2, 9lr. 554, 557.) 

^) Hermannus dictns comes gel^dtte au(^ gu ben 1259 ^Biptil 17 t)on 
dtjbifdiof (Jontab abgefegten ©c^öffen. 

3) V. 5120. S^ergl. (Slafen baö ebele Stbütn, 6. 6. 

4) SBa^cf<^efn(id) Ratten bie SS^fen gro^e Gc^ulbfocbeiungen an bie 6tabt, 
Don ber bie genannte @umme burdft eine adgemetne 6teuer gebebt 
werben foQte. gür bie SeitbefHmmung f^at {»agen „zo sent Lanrencio 
(^ug. 10.) wart der dach besprochen/' v. 4394, mad 1267 gewefen 

Digitized by VjOOQIC 



— 218 — 

px Srl^etung biefct ®etber auf JReid^ utib Sltm eine ©^öfeung 
anotbnete, l^e^ten bie SB^fen, il^re« gegebenen SBcrte« mteingcbenf, 
bie ©emcinbe auf unb berBanben fid^ mit xifx gegen bie Dbcrftotjen. 
Sf^tere tiefen ben ®rafen tjon Sflttd^ bon ^ßeuem l^ertei, ber ben 
JBürgcrmeiftet gubtotg ben bet 3y?ü^Iengaffe; auf beffen SBeigemng 
ba6 ©tabtfieget au^guliffern, in $aft bringen lieg, toorauf bie ffiij« 
fen mit greunben unb S5ett»anbtett fttl^ fed^^ aßocj^en lang in bie 
Äitd^enimmunitäten legten. ^a6) Slblauf biefer grift mad^ten fie 
einen Slnfd^Iag auf ba6 geben be« ®raf en bon Silxä) ^ unb ate 
biefer, jeitig getoarnt, l^eimlid^ enttoid^en .n?ar, ftecften fiebaǤau6^ 
ibo er fid^ aufgel^alten, in Sranb unb bemäd^tigten fid^ faft aßet 
©tabttl^ore (1268 San. 10). ^) ®ann rfidEten fie gegen bie Döer^ 
ftotjen an^r i^is »^it il^rer beiooffneten .©d^aar auf bem ^euberge 
(v. 4741) ben geinb erttjarteten^ SKit ben Oöerftoljen l^atten fic^, 
ate ber Äamj)f. eben beginnen foüte, Sruno ©d^erffgen, ^ifg«r toon 
ber ©teffen, bie ßfe^ngebanfen unb ^einrid^ ^arbefouft bereinigt, 
um fid^ toegen be« 5Keineibe« bet SB^fen gu räd^en. Slad^bcm bie 
mit ben S^fen jugleid^ auörüdtenbe ©emeinbe- bon ben gefc^idtten 
©d^üfeen berS>erftotjen in bie Bindet ^gef dalagen toar, brangen ge^texe, 
breil^unbert an ber ^a% in brei Slbtl^eitungen bor unb ber Singriff 
tourbe fo l^eftig, bag bie gunfen au« ben SBaffen f^^rül^ten. öub«» 
»ig bon ba SWül^Iengaffe, ber feiner 4)aft entmid^en n)ar (v.4525), 
ftürmte mit ©d^imjjfreben auf SWatl^ia« Döerftotj an: ,,Saftarb ! 
l^eute »oöen tt)ir euem Uebermut^ ftrafen, auf ber ©teüe foöt il^r 
fterbenl" .!Da« enlftammte ben Sam^fe^mut^ be« ©efd^oltenen; er 
mit ber ®ippt fd^lugen gubtoig gu Sobtn unb toarett bon 3*?^» 
unb ^a§ in bem ©tobe erfuüt, baß fie ben ^atbtobten, ber nad^ 
^riefter unb ©acrament »erlangte, mit ben SBorten: r/S^nfti 8eiB 
ift gn el^rloürbig für einen. 2)Jeineibigen !'' bottenb« gufammenl^ieben. 
3mmer bid^ter Uemmten fid^ bie ged^tenben gufammen unb mit 
©d^Iag unb SBiberfc^Iag toud^« bie Erbitterung ber $atteien, bi« 

fein muf, ba bie gleich batauf folgcnbcn SSotgänge bem 5(nfang 1J16S 

angel^ören. f&etqU unUn ^nmecf. 2. 
*) 9läm(i4 fBil^elm. 3rct(ümli(^ fprid^ O^coote 250 ju v. 4466 toon 
^ einem ©rafen ^ermann toon 3üUrf), ^ec betccffmbe ©et« bejic^t 

1!i^ auf ben (S^tafen ^eimann k>on bei Stoinpox^m, oecgL @. 21,7^ 

5lnmer!. 2 unb 3. 
^) »üp eent Faawels de» eynsedeles dach'' (gcW. 10,) unb ^mat »in 

dem jair vnrsz, b. 1^. 1267. Croniea foL 226 b. 9ia<6 unferet gä^Iung 

1268, inbem fc^on bteCIceigniffe fett ber t>om 9tai^ anbetaumien Sieuei» 

ct^bung fol. 226 a in 1267 öetlegt werben. Sie beginnt ba« 3al^t 

etfl mit tiftetn. 

Digitized by VjOOQ IC 



~ 219 — 

cnbli(3^ bic Oücvftolgcn bcn @i€g Bcl&ait})*etcn unb bic ffi^fen fld^: 
in bie ftir^en unb Slöftcr flftti^teten, um x^x 8c6cn ju retten (1268, 
3an. 10). «ttf Wc 5Ba^rtd^t be« ©ieged lam bcr ®raf bon 
3iUt(3^, bcr instotf^en in Ätoftcr 9Kc(^tctn bot bcr ©tabt fein Säger 
gencntmcn^ nad^ Wilxt, unb auf feinen Statik ti>urbc beftinttnt, bag 
bie in bie Srnmunitäten %pd^teten i]^r;8eben bel^oltcn, öl&cr bcr 
®abt bcrtoicfen toerben foütem 5Der @yaf felbft brad^te bie Sij^f cn 
Aber ben SRl^cin naäf ÜDcufe, bon too fte- fic^ mi) 33onn begaben. 

35. 5266—5979. 
§icr trafen fic mit ben frfil^er au«: S8In 3lu«gett>iefenen ^ bem 
gifd^er ^ermann unb SQBitljelm bon bcr, §unb«gaffe ^), gufammen 
unb berabrebeten einen ®en?altftreic|^ gegen bie ©tabt. ®urd& S3riefe 
unb Sottn traten fie mit il^ren greunben unb ber ©emeinbe in 
SScrbinbung unb fanben enblid^ aud^ ein 3BitteI, ti)ie fie l^eimlid^ in 
ÄSIn einbringen fönnten. ß« tourbe nämlid^.ein 3Kann, Flamen« 
^abenid^tö, ber am Utrid^^tl^or tool^nte unb getoiJ^nlid^ auf bem 
ßanbe Serjen jum 3Serfaufe l^erumtntg^ burd^ eine ©umme bon 
funfunbjtijangig 5DJarf bafür getponnen, ba§ er unter ber ©tabt« 
maucr ein 8cd^ graben foüte, tüoburd^ 9lo§ unb ^Reiter burd^gel^en 
fönnte». 9?ad^ SSoüenbung ber Slrbeit bereiteten bie SSerfd^toorenen 
ba« SlSl^erc jum Singriff oor. Um bie mit ber ©emeiube in gSt» 
berabrcbete Slnjal^l bon ffinfi^unbert Ätiegern jufammenjubtingen, 
töurbe ber §ergbg^ SBatram bon 8imburg, ^) ber ®raf !Dietrtd^ Don 
Siebe unb ©ietric^ ßon 3SaIfenburg, unter großen SSerf^)redbungen. itt 
ben SJunb gebogen, unb biefe brei Ferren berftänbigten fid^ bal^in 



*) jjAnno domini 1267 ipso die beati Pauli eremitae* (toergl. ' l^odije 
^nmcrf.) Chrcm/ kti Würdtwein 12, 334. 3rtt^ümÜ(^ ifl ^Ut bUfet 
Stampf bei 9efci)(e4tcc Dot bie ©efangennel^mung (Sngelbecfd gefeit, 
benn in bem @tta$en!ampfe würbe anii ber Gtetbtüogt Slutger (\>axi 
mpm) erfÄtagen (^agen v. 4782; »etg(. UiBunbe Don 1271 «pril Id 
^filiua quoodam Bntgeri . .'' bei ' igacom^fet 2, 9?t. 607) unb biefte 
. begfauSigt nod) bie ®efangenne^mung (Sngelberfe 1267 JDct. 23 
(Saromblet 2, 9?r. 573). ^pierau« ge^t bcutflcft l^erbor, ba| ber Äampf 
1268 -fhittfanb; »ergt. Dorfge «nmetf. 
, 3) Söftgt. Urff: bei «acomfcfet 2, ?lr. ö42,; 550, 554. 
3) ®ie SBerbünbcten llcHten i^m Dor : 

„als ir geweldich sso Coelne ßijt, ■ 

dan eirst so wirt der busstehoff quijt** 
. (t. 5506^7). (Engelbert fap feit 1267 October 18, auf 6(i^(o| 
51iebedf gefangen. 3rrt^uwntf| laft Otootc VIII. l^n erft nöcft ber 
6rf)tacf)t beim UWdfötl^or 1268 JOitober 15 !n ®efangcnf(^aft 'ge^ 
ratzen. ' r" ' T 

Digitized by VjOOQIC 



— 220 — 

ba§ fie, im %aUt glfltfflci^en (grfolg^ i^tet Untcrncl^munflen, btc 
©tabt unter fid^ in brei 5D^eUe tl^eilcn tooötcn. 

Site ft(]^ bcr ®raf bon ®eöe mit feinem $eere nä^crte^ bcr^ 
f^Ioffen bie (Simöcl^ner öon 9?ctt§ il^re JEl^ore unb liegen Siieman^ 
ben ein. ©a lam id^ l^ungrig linb burftig, ergäl^tt unfer Sl^ronift, 
al« ®t. ^eter'« »ote bot bi^ ©tabt unb bcgcl^rte um (Sintaß. Stber 
man anttoortete mir: „©el^t na6) ftöln, SSote, unb berid^tct bort^ 
ba§ l^eute nod&®äfte fommen". Unb aW id^ fragte: ,,S33er bie wären?'' 
I^Brte id^: ,,S)er ®raf bon 6Ieöe"* 3d^ fagte: ,,S)ann »äre mir 
teib, ba§ id^ l^ier bliebe", unb ging fort. 3n ©rimmlingl^aufen tooQtc 
id^ einen 3mbf§ nel^men, aHein faum l^atte id^ mid^ g^f^fet, aK id^ 
ba^ §eer be« ®raf en nad^ S5fn borbeijiel^en fal^. 5Da lieg id^ mein 
effen [teilen unb begab mid^ eiligft auf ben 2Beg, um bie Äölner 
nod^ toarnen gu fSnnen* W>tx c« toar bie jämmerlid^fte 5Rad^t, bie 
x^ ie erlebte, falt burd^ 9teif unb ©inb, unb fo lonnte id^ ben 
^Reitern nid^t guöorfommen, folgte il^nen aber auf bem gnge nad^* 
21m ^uöl^eimer $o(j l^Brte id^, tok ber ®raf toon SIet>e ju feinem 
Lämmer er fagte: ,,®ie 9ieife gel^t meiner Sl^re nal^, benn mir ift 
ju SKutl^e, ate toenn id^ ju fiöln an ber anbern ©eite be« 8od^e« toiebcr 
^erauöfried^en mfigte. 3d^ toäre lieber ju §iflerobe*" Unb mit blc* 
f en SBorten leierte er fein ?ferb um unb ritt i>on bannen, toäl^renb fein 
^eer toeiter gog unb fid^ mit bcr SKannfd^aft bc« ^erjogö bon 
Simburg bereinigte. aSor ÄBtn angefommen, fcod^en bie {Reifigen 
burd^ ba« 8od^ unb gogen bie ^ferbe, benen fie bie ©ättel abgc» 
nommen, nad^. !Dietrid^ bon 93attenburg l^ieb bad UCrid^^t^or enU 
jtoei unb gifd^er §ermann unb ber ^ttio^ bon Simburg befprad^en 
fid^, toie fie t^re geinbe anii ben Setten jagen toflrben. Slber ei- 
ner, ber ben Oberftolgen ®ute« gönnte, '^atte ba«. gel^ört unb lief 
nad^ bem fjiljgraben unb ber {Rl^eingcrffe , too bie Dfterftolgen 
lool^nten^ unb rief: „3n ben SBaffen! ®ie geinbe finb eingebrod^en 
unb t&eUzn mäf auf ben SBetten erfd^tagen!" ©d^neü »oren bie 
©efd^led^ter gerüftet unb fd^aarten fxä), 9»at^iaö Dberftolj an ber 
®)>i6^f jufammen. ,!Da rüdtten fd^on ©ietrid^ bon SSalfenburg unb 
ber J^erjog bon Simburg mit breil^unbert 5Kann i&eran. 5Die ®e* 
fd^led^ter fonnten tl^nen nur biergig SKonn entgegenfteöen, bie aber 
aöe bor fiam^jfbegierbe brannten. SRitten im mSrberifd^en ®efed^t, 
aU äRatl^ia^ mit anbern ^etben fd(fon bem)unbet gu ä3oben gefun« 
fen, eifte bie ®ettteinbe, burd^ eine feurige JRebe be« ßoftin ßroj) 
an ftöln'^ Sl^re gemal^nt, ben ®efd^Ied^tertt gegen bie fremben Sin* 
bringer gu ^ülfe, unb nun »urbe im engen ^anbfambf^ mit äeften 

Digitized by VjjOOQIC 



— 221 ~ 

mtb @äf\otttztn gefo($tetu 9U9 Me Don bet ©emeinbe ben ibitü^ Der«* 
tounbeten aJiatl^iaa Oöerftolg cm« bcm ©efed^te ttugen^ fagte er fter* 
(enb: ,^Sämmert eud^ nid^t um bte lobten, fielet ben Sebenben 
feu SBenn nur ®ott anä) l^eute tpteberum S9tn gu (Eieren bringt, 
bonn toiö iäf freubig fterben/' 5Da« feuerte ben 5Kut]^ ber ®mu 
gen an, . unb batb toaren bte ^^einbe in bie %Uäft gefd(f(agen, unb 
ein groger "SJtdt futä^tc bux^ ba« ^o^ gu entfommen, too fte ein^ 
gebrungcn toaren. IBiete tourben crfd^Iagen, biete gefongen genom^» 
men; unter lefetern befanb ^x6f mäf ber ^erjog öonSimburg (1268 
Octobct 15)^ 

S3. 5980— 6289^ 
. S3ebor ©ngetbert^in ©efangenfd^aft fam unb fi(^ be,r Santpf 
am Ulrid^^tl^or erl^ob %^ fd^Ioffen bie ®ef(3^ted^ter mit bier benad^* 
barten 8anbc«]^erren ein ©d^ufe^ unb Xrulbfinbniß gegen bie fort^ 
bauernben Uebergriffe be6 ßrjbifd^of« ab unb ertl^eilten beufelben, 
nämlid^ ben ©rafen Don ©etbern,^) 3ülid^/^) 93erg^) unb gafeen^ 
ettenbogen, ^) unb außerbcm nod^ brei 9iittern ba« Sürgerred^t. Daö 
. ergürnte ben Srjbifd^of unb er fagte ben ^lan, btefe Sanbeöi^erren, 
unb jtoar juerft ben ®rafen bon Sülid^ mit Sricg gu übergiel^en* 



^) iBetceffe bed Sage« bei UeBerfaQ« ftnb alle QutUen einig, ^a^m gibt 
,4n der naore daich" (v. 5491, 6518) an unb eben fo ba* Chron. 
bei Würdtwein 12,334 „in nocto Mauromm** unb Seoolb Don Slotb- 
l^of in feinem Chron. comit. de Marca bei Meibom. 1, 390 „nocte 
Maurorum martymm". 3)ad gejl bet aRo^tenmatt^tet »utbe in Stbln 
(öetgl. »Interim*« Calend. Colcm.) am 15. JOctober gefeiert, »onad^ 
Äremer 5lfabem. «citcäge 3, 48, ber ben 6. Januar angibt, au bcricfes 
tigern g3erfd)ieben abgr jtnb bie ^Juellenangaben beaügli(^ be« ^af)uS. 
®ne alte 3nfd|rift in ber SWauer ber 6t. «onifaciu«*(5apeae in Stbln 
beaeid)net bad 3a^t 1269 (^loote 252) unb eben fo Chron. b^t 
Würdtwein unb £e)}oIb 1. c. i^agegen gibt ha^ Magn. chron. Belgic. 
bei Fistorius 3, 284 unb Menc. chron. in Mathaei analecta 2, 172 
bad 3al^r 1268 an. Sediere« ifi fefl^u^alten , »ie baraud J^ert)orgel^t, 
baf 1) ber 6P^n iDietiic^'d t7on SSaKenburg, ber na^ bemUeberfaH am 
ll(rid)dt^or Don ben j^olnern erf(^(agen mürbe, fc^on im Anfang bed 
3a^)re« 1269 feinem SBater in ber Stegierung gefolgt (öergl. Urf» hn 
Ernst histoire de Limbourg 6, Nr. 23), linb 2) fc^on 1269 ^anmt 
28 ber bon ben i^otnem gefangen genommene ^erjog x>on ^Bimburg 
:proöifotifcft ingrei^eit gefcjt tpat (Urf. bei Ernst 1. c. 6, Nr. 2161). 

^) ^agen l^at feine ®raa^lung nic^t d^ronologifci) georbnet, bemerft ed 
aber felbfi v. 6980—81. 

3) Sßergl. bie Urf. r>on 1265 bei Bondam Charterboek 3, 137. 

^) «ereitö' 1263 Skai 7. Sacomblet 2, 9lr. 530. 

5) aSergl. bie Urf. öon 1272 hei «acomblet 2, «»r. 628. 

ö) «ereit« 1263 3uni 30. .gacomblet 2, «r. 532, 

Digitized by VjOOQIC 



-- 222 — 

<Sx fammelte ein mäd^ttge^ $eer, eroberte ®in}ts unb üerl^eerte bod 
Sanb bc« ®rafen mit geu?r unb ©eifert* !Der Oraf »an 3fiü(^f 
rief barouf ben bon Oetbetn §ur pfiffe l^erbei unb e« tarn ju einer 
Dffenen Setbfcj^lod^t, toorin Sngelbert, cbgteid^ er onfängfi«!^ ben 
®ieB auf feine ©eite gelenit, sänjttd^ sef (plagen unb gefangen ^t^ 
nommen »urbe (1267 Dctober 17), "Syttk unb ein l^albe« 3al&r ^) 
fa§ er auf beut ©d^foffe 98tebed in ftrenger $aft. ^) SRad^bem biete 
SSer^nblungen tt)egen feiner ^eitaffung bergeblid^ ge)3flogen UHtren, 
legte fid^ enbti^ Sllbert ber ®ro§e, ber in StUn f^on fo manche 
©treltlgfeiten ausgeglichen/ in'« 3Äittet^ unb burcj^ i^n fam eö gn 
einer ©ü^ne (1271 Slpril 16) *), bie ©ötfrieb §agen aW ©tabt* 
fd^reiber abfaßte^) unb öffentltd^ üerta«: 

B. fftümj^totnd Mn 3o|antt t>an ^ttln übtt bie ^äfia^t 
hü IBotittgen (1288). töttotat'9 Stami^iotnt 

^näf unter ßrjbifd^of ©iegfricb bon Sefterburg (1275—1295), 
bem Stad^fplger Sugelbert'«, erlauben fid^ in golge neu angelegter 
3öüe l^eftige ©treitigfeitep mit ber ©tabt, unb bicfe benutzte bie 



1) „eodem anno (1267) in vigilia beati Lucae (Octobct 18) captus est 
Engelbertus'^ Chron. bei Würdtwein 1. c. 3)le Cronica fol. 235 a 
gibt „up sent Lucas dacti** att. ^itlQ tfl bagegen bie 5lngöbe beö 
Ohron. Sanpetrinum Erfart. bei 9Ren(en 3, 273 „m crastino s. Luciae" 
(3)ec. 13.), inbem fcf^on 1267 Octobet 23, bie (S^efangenne^mung 
(gngelbett'« urfunblirf) bejeugt »leb. Sacombict 2, 9lr. 573. 5)ie 
@cf|Ia^t fanb 6tatt „in loco qui ad sylyam S. Mariae dicitur inter 
Tulpetnm et Lechenich^ Magn. >chron. Belg. 1. c. I^urd) eine mttt? 
mücbige SSemitcung bet C^^rotto(ogie läf t bie (£^com( bie gefangen- 
ne^mung (gngelbert'« büt(f) bie Äolnet ö. Ja^te 1263 etfl nad} beffen 
gteitoffung bon bem ©ftloffc fliebetf folgen. 

2) „da bteiflf hie veirdehalff iair gerangen" T, 6115 uttb fo ötte JDuet 
(en. Magn. chron. Belg. 1. cLeroldi catalogas bei Böhmer Fon- 
tes 2, 293. 

3) Ueber feine f^tmpflic^e teel^anblung beigl. Cronica fol. 235» 

*) SacomMet ^, 9lt. 607,i gegeben ,^eria quinta post octavam pasche*', 
n>otauf ,tUp eynen gueden maindaich reicht na paischen veirzein 
naicht (1271 ^pt\l 205: zo Coelne wart der busschofP braicht" v. 
627-2—74. öngetbert '• befanb |i* 1271 ^Iptil 11, no* in ^aft, 
tt)ie aus bet Urt. („propurabimus post liberationem nostram^) hti Sa« 
comblet 2, 9lt. 606 ^etborge^t 

A) „maichde mich allein** (v. 6287), unb S(of auf baS maichde Begieße 
i« feine Eingabe, baf <« 1270 (v. 6285—86) gcf*c^cn fei. SRog^ 
Uc^riöcife fafte et ben ©ü^nebiief bot ^^lletn' 1271, nac^ feinet Sä^s 
lung alfo 1270 aS. ^ie eüftne fclbfl fiel na* JÖfketn 1271 (bcigl. 
51nmeif. 4 oben), »a« aUdi mit ^agen'« Eingabe betieff« bet biette^albja^* 
tigen ^oft (^nmetf. 2 i^ben) CmgelBett*« flimmi 

Digitized byCjOOQlC 



I 



— 223 — 

geloben ©legfrleb'« mit mel^rerett fianbe^l^crren jum Sifimp^t 
gegen benfetScn. 9la(!^bem fie , mit bem §erjo8 bon ©ra6ant imb 
bctt (Srafen bon^^ülii^, äJetg, 9Rarf^ ^imcburg, SBittenau unb 
©afbe« ein »ünbniß abgefd^Ioffen , tarn e^ 1268 Smi 5, gu bcr 
berfil^mten ®ci^{o^ Bei SBöl^ringen, toorin ber Srjbiftij^Df boüftänbig 
gefd^Iagen unb bom ^erjog bon S3rabant gefangen genommen toutbe. 
UeKcr bieft ©d^Cad^t «nb bie fie bebingenben Urfad^en Befi^en trir eine 
niebetbetttfiä^e 5Relm<3^rönif in 89483Serfen, bie gum erftenmate bott3* g. 
SÖBillemö inbet CQllection de chroniques Beiges in^dites, pu- 
bK^e par ordre du gouvemement, Bruxelles 1836, ]|erau^gi^ 
geben »urbe; fie ffiöt mit ben bnrd^ @a^ nnb (S))rad^Ienntnig unb 
umfi^tige Bearbeitung oudgegerij^neten Begaben bed ^eron^geber^ 
(einer ßinteitung, f^>ra^fid&en nnb gcfd^i^tUiJ^en Slnmerfungen, 83efc= 
lägen unb einem codex diplomaticus) einen Duartbanb bon 611 
©eiten» Der SSerfaffer „van Heelu broeder Jan — oec. heet hi 
broeder Jan van Leeuwe" (1. c. Beylagen ®, 345, v. 587 
unb 587) Befanb f!^ am a^age ber ©d^Iad^f unter ben geuten teö 
^erjog« Solenn I. bonSrabant unb fd^ieb auö eigener Slnfd^auung 
(Dcrgf* y. 4564, 4587, 4656, 6268, 7552, 8848) ober nad^ ben 
a3erld|tett guberlaffiger ^tnizn (v. 4657—60) in. ber 3lbfid^t, ben 
bieten in frangöfifd^en unb beutfd^en ©ebid^ten umlanfenben 3rrt!^fc» 
mern unb SSerfälfd^ungen (v. 60) bie ffial^rl^eit'-entgegengttpeBen. 
3?cBcnBei Begtt^dte er burd^ fein ©ebid^t äRargaretl^a bon ©ngtanb, 
bie @d^tt«egertod^ter be« $ergogö Sol^ann, gur Srlernung ber beut^ 
fd^en @i)rad^e gu ermuntern (v. 7), Sitter SBol^rfd^einlid^feit nad^ 
fäöt bie abfaffung bor ba« 3a^r 1294 (1. o. Introduction VIII). 
— 25ie gange arbeit Belegt fid^ um ^ergog Sol^ann tt)ie um il^ren 
5Kittet|>unIt unb e« Bcgiel^en fid^ bemnad^ bieSDetaifö ber firgäl^Iung 
meipent^eitt nur auf Brabantifd^e Oefc^id^te. 3iid^t« beftotoentger 
ift fie aber burd^ mand^e fpeclette eingaben, bie und in anbern Duel« 
(en entbeber gar nid^t ober u>enigftend nid^t in gCeid^jer Sludfül^rlid^« 
feit bortiegen , für bie rl^einifd^en SSerpilniffe jener ^txt unb ben 
atntl^^tt; ^ßtt We ßblner unb ber SrgBifd^of ©iegfrieb an ben bar* 
geftettten (Sreigniffen genommen, bon groger ^ebeutung. 993ir I^Sren 
unter anberm bon einem S^jurnicre gu ©iegburg (vi 1258 ftt.), 
ber eroBerung bon Ser^jen (v- 2321 ftt.); Släl^ere« üBer bie SSer:« 
fommlung gu SSaKenBurg (v. 3961 ffl*); bon bem E^icrgarten bc« 
ergbifd^of« gu SSrfll^I (v. 4100); bon einer gu SBrautoeiler gel^atte* 
neu ^rebigt be« grgBifd^of«, »o er bor ber ©d^Iod^t ben ©einigen 
ablag ert^eilte unb ben §ergog bon ißrabant mit bem 33annc Be* 

Digitized by CjOOQIC 



— 224 — 

legte (v. 4270—4336) ; toir 1^ Jren ferner Don einjetncn 3üfl^« öw^ 
feinem ftriegölager (v. 5970 ffl,) , ber Sto^jfcrleit ©tegfrieb'« (v. 
6035 fttO, bem Scmn^fe um feine ©xtgenburg (y, 6149^6230); 
bem Siob bon ©erl^arb Oberftetj, SDiatl^ia« ©ol^n , ber feinen wi* 
nen Sl^nltd^ OiXiii in biefer @ci^tad^t ed aden Kölnern an ^IvA^i gu^ 
bortl^at (v. 7390— 7405* SSergL ®ottfr. ©agen v. 5689—5695) 
u. f* ti). — greilid^ legt ber S^ronift bö« iBefenntniß at „dat ic 
om niemans verlies noch om niemans ghewin , daer toe en 
legghe meer noch min dan daventueren sijn vergaen** (v. 
52—54), allein ou« bem ©d^Iu§ feine« ©cbid^te« gel^t gur ©cnügc 
l^erbor, ba§ er gu ®unften ber SSrafcanter t)arteiif(3^ öerfal^ren. ®ic 
©efangennel^mung be« (Sribifd^bf« »irb nur furj berfil^rt , bagegen 
bon ber fd^imj^ftii^en SSel^anblung, bie er unb bie übrigen ®efam 
genen bon Seiten beö §ergog« bon SBrabant erbulben mußten, gor 
9ii(i^t« ertoäl^nt* ^Darauf, fagt er, l^abe er fein äugenmcrl grttonu: 
men unb tröftet fid^ mit bem ©afee „ba« e« nid^t gut fei tobetnötoertl^c 
^anbtungen ju ergäl^Ien, »enn man fie öerfd^toeigenfBnne" (v. 6395 fö*). 
SSan ^eelu tt>irb l^ier ergänjt unb bcrid^tigt burd^ bie ^tm> 
d^ronif be« Dttocar bon ^orned , bie un« aud& eine eingänglid^e 
©t^Uberung ber ©d^fad^t Bei SBol^ringcn liefert (Pez scriptt. reruin 
Austriacarum 3, 503 — 10). (gin SSergleid^ biefer ©d^ilbcrung 
mit x>QLix ^edu itnb ben bon ©ottfrieb $agen bargefteQten ©d^Iad^t« 
fcenen geigt un6 Ottocar'« ungteid& grJgere Segobu.ng unb Sraft* 
,/f)ei! toie ba auf lid^ten §etraen bie ©d^toerter Hungen! ^ie man 
fi^ brängte unb mit §urt in einanber Hemmte! SBar' ba« luftfam 
ju fd^auen, fo mürben grauen gugefel^en unb mit bem ®ru6 il^re« 
rotl^en SKunbe« ber 3Kannl^eit 5Dan! gefagt unb bie Slrbeit bergot^ 
tett I^l6^en. älber ba gab'« l^arten ©traug, unb too bem lül^nen Sieden 
mit Uebermag Seib gefd^iel^t, ba« angubliden tl^ut guten grauen v^t^J' 
3n S8In foüen fieben §unbert SBittioen geflagt l^aben* 5Der gefan* 
gene (grjbif(3^of tourbe bon bem fiegreid^en ^^09, übermütl^ig be* 
l^anbett, ©0 geHeibet , toie er toar , f))errte man il^n ein unb er 
xm^Xt, al« ginge e« ftet« gum ©trflte, mit aufgebunbenem $elm, 
mit ©urtl^ofen, $al«berge, ß^urfit, -?ßlatten unb ©d&toert im ®e* 
fängniffe fi^en. 9lur beim @ffen banb man ii^m $e(m unb Wim^ 
fei ab. ^aft unb 83erftanb l^Stte er babei berßeren mfiffen, loenn 
er be« ^amifd^'« ungeiool^nt gemefen tt)äre. (Snblid^ lieg fid^ ber 



*) »ende voude vore die van Coelne gaen, 

ende woutse toten stride leiten.* 



Digitized by 



Google 



- 225 — 

fja^>ft "tuxäf eirrcn Seaateit für i^n t)cmcni>«n, %t^ biefcr feia @e*» 
fu<i^ au^efpiro^ett , «nttiwrti^tc ber C>«^J<>8* 7^®?iem ^ricft^r U«^ 
reci^t ju tl^uen, l^^ftte td& mhj^ ftetd* Slber xdf fing ne^{id^^ al9 fi^ 
€m @trcit erl^Dl^^ einen rttterfid^en ©efeflen* Sßjirb bn: ju ben ^f^f* 
fen flejäl^ft? SDem fielet er nngteid^/' S)er 8egat J&rÄ^te ähu im 
@ü^ne 3U ©tanbc (12«9 äRai 19)* 

C. ©eteimte @t$äl^lttttg Mn hm ^thttnntu%m in ^Un 
(1369—1372). 

9iad^ ben bon ®. ^agen gefd^ilberten getoattigen SSerfaffungö* 
Iäni:|>fen Ä8(n'« 'unter ben i5rj6tf(i^5fen ©onrab üon §od^ftaben unb 
(Sngetbert bon S3alfenbnrg l^atten bie ©efd^ted^ter faft ein 3al^r!^un^ 
bert l^inburd^ bie ätteinj^errfdiiaft in bcr &to!t>t .idfanptü, afö püi^. 
Uäf im Saläre 1369 nene Unrul^en unter ben 3ö^f^^» auöbrad^en. 
£>ie mäd^tige SBeberjunft fd^Iof gu ^fingften biefe^ dal^red einen 
SBuub aller ^jerreu unb ftne<^tc unb übte feitbem auf ^ aiatl^* unb 
©(j^Sffmcoüeg gebietcrifci^en (ginflug auö, SRac^bem fie guerft bie 
(Bä)ifim )ur Auflieferung eined ©^fangenen gejtDungen, bann, auf 
il^ren SBefel^I brei 9iat]^«]^erren auf bie Xif&xtm unb ad^t berfelben 
in bie ©t @umbert««3nnnumtät . gef d^icft l^atten/ traten fie mit ber 
Sorberung auf (Srrid^ftung eine6 neuen dtattit^ auf, unb bie ®t^ 
f(i^Ic(ä^ter fallen fid^ genötl^igt bur<fe einen bierjel&n Sage nad^ Sc^ 
]|anni^ 1370 abgefd^Ioffenen S}erg(eid^ neben bem Bid^erigen dt^ff. 
einen ,,toßiten di^tS)'' bon föijf jig .£)anbtt)erfern anjuerlennen, in xozU 
äftm bie JBJeberjHnft bie meiften äRitglieber gäl^Ite* Site fid^ iebod& 
bie äBiOIür ber SBebcr mit {ebem Siage fteigerte unb biefe fogar ei« 
nen SÄiffetl^ater t^rer ^n\t^ ber l^ingerid^tet »erben foüte^ mitÖte* 
)s>cit bom 9iid(ft))(a^ n^eg^otten, J^ielt fid^ aud^ bei ben übrigen ®^. 
loerlen ber Untpide nid^ (än^r gurüdt, unb ed mad^ten bie ^ruber^ 
fd^fteui mit ben (Berbern an ber ^px^t, gemeinfame ®ad^e mit ben 
©efd^Ied^ern unb gogeu mit , biefen bereuit unter bem ^Banner ber 
©tobt. gegen bie ä&eber an^. S)ie SQeber lourb^n ganglid^ gef d^Ia^» 
gen unb lonnten uur .burd^. bie 01ud^t (^ber eine boQftänbige Un^ 
tcrtperfung unter ben JRatl^ il^r «eben retten (1372 9lob* 13). 
Ueber biefe SSorgänge befifeen toir üon einem unbefannten Serfaffer 
efate gereimte <grjä|tuug, bie bem33^ri#t berCroniQafol. 22ß— 26 
gu ®¥ttnbe gelegen, Utt6 aber nur in einem iBrud^ftüd bon 480 
SBerfen enti^aöen unb ber franffurter ^onbfd^rift ber 9leimd^roni! 
©• ^agen'ö angel^ängt ift. ©roote 1. c. pag, 214—30 l^at e« 

DigiMby Google 



— 226 — 

na(3^ bicfer $anbf(i|rift atgcbrudt. 35ic etgällung Mäft mitten in 
bcr ©(^ilbcrung bcr ©ci^tod^t ab* Site §»cttc« aStii^ftiid berfclben 
tft aUer iSal^rf^^etnßd^teit na^, mie au(i^ bte @^ra(^e jeigt; bitr>cn 
ber Cronica fol. 276 a in öicrjig SSerfcn aufgenommene gereimte 
^vermanunge zo den ouersten van Coellen van dem alden 
heirschafft" angufel^en^ bte mit ben torl^er crjäl^Iten ©reigniffen, 
too bte gl^ronif bem SReimgebid^t oft ganj toSrtüd^ gefolgt tft , in 
aSerblnbung ftel^t* 

D. ffttimä^toml bes Qi^npatmi SBietfhroat ühtt bie 
SBelagetttttg öott SIeuff CM7*3* 

S)er 3Serfaffer btefer „hystorie van der eirKcher statNuys 
wye dye strenglich beleegen gewest is van hertzog Karl van 
Burgondien ind van Brabant anno 1474" ]^te§ S^rtfttanuS 
©ierftraat nnb toar ©tabtfecretariu« öon ißeuff. (Sr befd^teiBt ate 
äugenjenge in 3165 SSerfen „sere kunstlich vnd meysterlich — 
tote er fetBft in ben einleitenben ©orten lemerlt — mit maniger- 
ley manler der rymen" mit groger Su^ffl^rfid^feit , ftraft nnb 
iJrtfd^e bie über ein 3a^r l^inau« mutl^ig burd^geffi^rte SSert^eibigung 
ber ©tabt gegen bie angriffe Äarl'« be« ftfl^nen, ber fie mit großer 
Äriegömad^t belagerte, ©eine ganje (SrjSl^Iung mad^t in fil^nlid^ 
SBeife tote ^^agen'^ JReimtoerl, bnrd& tren^erjige ©a^rl^eitöfiebe unb 
toorjn j>atriotifd^ed ®efü^l einen I^Sd^ft »o^It^nenben (ginbrudt nnb 
fj>annt bnrd^ abioed^felnbe« SSer^mag nnb Seid^tigfeit ber {Reime ba« 
3ntereffe be« Seferö. ©ie tourbe , toxt ou« ber ginleitung l^ertjor^ 
gel^t, fd^on im Saläre 1475 DoHenbet, unb fotüeit ^ nad^ci^bar ift^ 
juerft 1497 in Ä5In gebrudft. SBäeil öon biefem !£)rudt nur fel^r toc* 
nige gjrenq^Iare erl^otten finb, fo toar bie SSeranftaltung einer neuen 
2ttt«gabe, nne fie (5. j)on ®roote i>or SurgemO niit großer Unu 
ftd^t al« ©j>rad(ffenner beforgt ^at, ein berbienftUd^e« unb mit 35an! 
anjuerfcnnenbeö Unternel^men* ©d^abe nur, bag er neBen ber f^jrad^ 
lid^en SBürbigung nid^t avi<if gugteid^ bie bed gefd^td^tlid^en SBertl^e^ 
ber S^ronif ate ^votd feiner ausgäbe betrad^tet ^ot. 



2i)ed etqbt s 6ectetat{ud G^tifHanu« IBiecjiraai 9teim<^coni! bei 6iabt 
9leuff lux S^it bet ^etogeiung bucc^ Statt ben Stüfftim, ^ec^og t)oii 
$ui0unb. Stac^ bem JDttstnal^rucf ))on 1497, mit idimecfungen unb 
Sßocteibuc^ §ecau6gegeben Oon Dr. C^. k)on ®ioote. Stbin 1855, ^U' 
SKontsec^aubetg. 



Digitized by 



Google 



— 227 - 
E. 9tetiiie ttmn mntt fbi^attb tion 1513. 

Seit bcm 3a^]ce 1396 (öcrgl. Sltuolb 2, 410) tt^urbe in min 
ein boQftänbiged ^m^xtimmt eingefül^rt unb bie ^otricier mad^^ 
ten jur ©ieberl^crfteümia x^ux ^ßtrfdjfaft feine ernftUd^en SSerfud^e 
mel^r. !3Der im f elbigen Saläre abgcfd^Ioff ene f* g* SJcrbunbbrief (5IKa? 
teriatien jur ©tatiftit beö nicberrl^einifd^en fireifeö I , , 2 , 3—22) 
Wieb ba« ©runbgefe^ ber ©tabt, bi« er in golge eineö SSoIKauf«« 
ftonbeö , ber 1513 3anuar 5 auöbrad^ unb ,,bre^ Surgermeiftere, 
jtocn ©etoaürid^ter^ gtoen Seinl^errn unb ein Surggrafi toegcn il^rcr 
ßigennugigfeit unb Uebertrettung" gum SEobe brachte, bärd^ ben f. g. 
Stranöflf bou 1513 $Dec* 15 (aWaterialien U, 1, 86—119) tu 
nige 5Wobificationen erlitt. Uebar biefen SLufftqnb liegt !unö eine ge* 
reimte ßrjäl^lung eine« Unbefonnten bijn ^358 SSerfen t^ox , bie bei 
Senckenberg Selecta juris et histor. 4, 577,^ — 590 abgebrudt 
ift. ©ie ift im ©inne ber Slufftanbigen gefd^rieben unb bertl^eibigt 
bie bon benfelben getroffenen ®etoaltma§regcln. SSergL ;über bie ba^ 
maligen 85orgänge Trithemiuö im Chr. Hirsaug. ad a. 1513 
(in ber Sluög. bon'1690) 2, 682 — 83 unb nöd^ biefem SSerid^t 
BaselKus in feiner Contin. Naucleri (Tubingae 1516) fol. 314 
unb Surlus in feiner Contin. Naucleri (Coloniae 1564) 2, 553 — 
54, enblid^ SRBd&eH'« Sl^ronil in bem bon mir l^erau^gegebencn brit* 
ten Sanbe ber Oefd^id^t^queüen be« SBiötl^umö SÄfinfter (ÜKünfter 
1855) ©• 226— 27. ' 



ltad)fdfttft jiber tin wn Ptxl^ l)txamf^Qtbtnt^ iüxnd^^ütk 
tmv rl)Hntfdftn Ctyronik dm lOitm 13. $ai)xl)nt^txt 

©0 tbtn tüurbe id^ aufmerifam auf eine ^l^onbtung bon 
®.^.^zx% (äb^anblungen ber ))l^tL*^iftor. 6(affe ber ßönigl. Slca* 
bemie ber ffiiffenfd^qften ju Jöerltn 3a^rg. 1855 ©.131—148) 
tocrin un« SBrud^ftüdEe (in 157 §cfametcrn) einer Biö^er unge^ 
brudtten gereimten tateinifd^en ßl^ronif be8 Slieberrl^cin« auö 
bcm 13. 3a^r]^unbcrt mitgetl^eift toorben. 2(u«. ber öorl^ergcl^enben 

*) »ort ^Ifiorif^jen «o!föIiebetrt t|l mh: für bfe föfttct ©fcf(()i(^tc 
mtt ein einafged; unb ^loot gana neued befannt gewocbenr ein Sieb cinf 
ben öinjug ber gtanaofen in Ä5(n im 3a§te 1794, »elc^eö fid) au« 
Q^. SB^ben'« SthixCi IBorjcit 550 fff. bei S. ü. eoltau ^unbcrt bcutfc^c 
l^iflor.CoIMUebec 568—70 abgebtudft jtnbet. 

Digitii5?y Google 



— 228 — 

Dcrtreffltci^eti Sinfeitung (@L 13Ö) l^en tni, Hf ^^ ccaä) tiod^ 
im S3efifee einer l^anbfd^riftlid^en fBIner ©^ronil \% toorin ,,bcr ät 
tern (E^rontf, tt)el(^e mit ßrjBtfiä^of SttgcrBert fd^ttcgt (bem Jfotalog 
be« esfariu« bon $etfterBoci^ ?), in ber gtoeitcn ^tftc bc« breijel^n» 
ten Sal^r^itnbert« feftfifttobiße 8eben«a6riffe ber (grjWfd^f e' ^cin* 
ri^, Sotitab bon $)o^ftabcn, CngelBert II. «nb ©iegfrieb bon ffie* 
fterBurg l^injugcffigt" jtnb. S)ie oBige gereimte getont! , bie mtr 
gar ju fel^r an ©edamattmien leibet, ift Befonber« burcj^ eine ©teile 
tüid^tig, toorin unö au« bem Saläre 1242 ber Stnfatf bcö- ®rafe« 
SaSit^cIm bon Sülid^, (ber auf Seiten be« ftatfer« griebricj^ IT. ftanb, 
»ogegen SrxBifd^of bon f)od^fiabett bie paifi^liifyt ©ad^e bertrat) in 
ba6 grjBiötl^um fi9tn gefd^Hbert »Irb. 3)er ®raf an ber <^i^e 
ber flaiferlid^en eroBert nnb islüitbeift Sonn, totrb aBer, aü er auf 
bem JRudjuge forgloö mit ben ©einen in ®rfl]^I fiBernad^tet , t)on 
bem @r}6if^of äBerfaQen uttb gefd^tagen. 

^Tandem conveniuut vijr ut unus cesareanii 
Perdere concipiunt terram metropolitam 
Agrippinensis, opidi sevi Veronensis 
Facti predones, patrie quoque vispiliones. 
Cumque suis iirbie intrando suburlbia turbis 
Omnia vastabant possessoresque fugabant^ 
Horrida feeeruat et multis dampna dederunt, 
Earo pepercerunt sacris; miseri periepunt. 
lüde suo capite ductore redire volentes 
Predicto comite, nichil adversi metuentes 
Dum sie grassati redeunt spoliis honerati 
Castraque metati Brule pemoetare parati : 
Illos prelatus, soporates premeditatue 
Visitat armatus, ita milicia eomitatus, 
Qüod populus stratus fuit, et comes ante fugatus; 
Qui gemit iratus et turpiter exspoliatus 
Est infamatus, per eum quod sit trucidatus 
Traditus, orbatus exercitus, immo gravatus," 

Selber Brid^t ^ier bie (grjäj^lwng burd^ einje SödEe aB. 

3tt einer neuen Blutigen ©d^fad^t, bie ®raf SBtll^m hm, ßrg* 
Bifd^of lieferte, »urbe lefeterer (1242) gefangen genommen unb jtoor 
„in Badua«, »ie bie Bei ^ßer^ 1. c. 134, 135 cftlrtenOneüen er^ 
geBen* S5Jo biefe« Badua gelegen, n>ar Bi^l^er nid&t ju Beflimmem 
?fad^ ber oBen mitgeti^eilten ©teile toäre ber <Bä)au^ü^ ber ©ege» 

Digitized byCjOOQlC 



— 229 — 

Benl^cit in bic Släl^e üon 93rfl]^I gu ücricgen , »omit aud^ bic «ti* 
gäbe bcr ungebruiften fölner $rofa*«®^ronif „Hie (Conradus) pri- 
mus contra yasallum, comitem scilicet Juliacensem , apud 
Leggenich (8e(j^emd^ Bei SSoitn) pugnavit ubi captus cum 
pluribus fuit" (^crfe 136) ftimmt ©ort in ber ©egenb toäre nun 
baö Badua ju fud^em !Da§ mati^ tote ^erfe meint, 33aborf ba« 
für onncl^men fSnne, glaube id^ nid^t, ba mir bie Slel^nlid^Ieit be^ 
9iamen« nid^t fo groft fd^int* SBabcrf n>ar bamalö ein bem ®t. 
fSantaleon^ffofter ht Sfiln gel^iriger ^ereinjelter $ef,'ber in ^in^^ 
borf feine ^farrfird^e l^atte**) 



^) 3n J^ )>oc<gen^ef^ j^aften ftc^ o^ne ^erft^ulben be5 93ecf<)fTetd folgenbe 
. ftimflocßnbß $)rutffe^et etngefc^Jic^en : 
6. 79 Seile 12 k)on Ufiti^n lie«: sec. 11 flatt. sec. U. 

^,'84 ,, 9 „ £)6m „ vix ,/ via 

,; 84' „ 28 „ „ „ ' Fris. ,, Füs. 

,/ 85 '„ '9 „ „ '„ Branv. ,, Bmno 

„ 90 „ 5 „ ,;' „ 6*la^töemafee „ ^d)IofgcmSlbe 
n 96 ,, 14 „ „ „ . 1225 ,, il!25. 

Digitized byLjOOQlC 



bttö €lmfd^t ianlr unlr Me StaM Cime he- 
tref nttr^ mt» trnr Mt b^d 0e0grapt|U0 Haantnae. 

@« ift bi« jefet fein ©cogroj)]^ alter 3^tt mcl^r bemad^täffigt 
toorben, ate ber fogcnonnte ®toixapf)n9 8?at)enna«: toa« um 
fo bebauertid^er ift, aW jugleid^ aud^ bie ©eograpl^ie ber 3^tt/ in 
toetd^er berfeCbe gelebt i)at, — fo biet id^ toei§, fd^tüanft man gtot* 
fd^en bem fed^öten unb eilften äal^rl^unbert, — nod^ gar fel^r im 
argen liegt. ' greifid^ ift ba« ©tnbium biefe« ®cogra<>]^en , beffen 
®t^I an ©efd^madHoftgfeit bie meiften fd^riftfteOerifd^en ©rgengniffe 
be6 ^Üttitinm unb SWittelatter« übertrifft, lein angenel^me« , unb 
bei ber beif:|>ie(Iofen ©ntfteCung ber 5ßamen bon ©täbten unb gtfif^ 
fen unb bei bem großen 5DZangeI an l^anbfd^rifttid^en ©filfdmitteln 
ift bie Seforgung einer neuen 5lu«gabe mit unglaublid^en ©d^toie* 
rigfeitenüerbunben; aber ffir benjienigen, toetd^er im ©taube ift, ftd^ 
mit au«ffi!^rtid^en ©d^rifttoerfen unb ©j^eciald^arten ber eingelnen 
8änber gu tjerfel^en ober mit Ort«Iunbigcn pd^ in SSerbinbung gu 
fefeen ober gar in eigener ^erfon biefe ober Jene ®egenb gu befud^cn 
unb gu erforfd^en, ȟrbe bie Slnftrengung mit reidjfcr grud^t nld^t 
nur in geog^a^jl^ifd^er, fonbem aud^ in gefd^id^tlid^er ^infid^t unb 
mit großem S)anle bei ber Sßad^toeft öerbunben fein, ©er l^ol^e 
©ert]^ ber ^eutinger'f d^en Safel unb be« amoninifiä^en Stinerarium« 
ifi belannt; aKein nid^t minbere SEBid^tigleit ift bem®eogra^>]^en »on 
{Rabenna fotool^I für baö ädtertl^um att aud^ befonbcr* für ba« 
SDWttelalter beigulegem ©eitbem id^ benfetbcn fenne, ^abe id^ oft t>en 
©ebanfen gel^abt , e8 müßten ort«* unb gefd^id^t^Iunbigc SWänner 
berjienigen ®egenben !Deutfd^lonb^, bie ber ©eogra^))^ berü^, er* 
mittelt »erben unb in einen SSerein gufommentreten mit ber ern^Ii« 
d^en Slufgabe, ntd(ft gu rul^en, bi« bie bidl^erigen 9lamenrät]^fe( ge« 
im vit6 ber ätogiadflaU ber entfe^Iid^fen (SntfteQungen unb a3e^ 
ftümmelungen enblid^ einmal, fo toieit menfd^Hd^e «u^bauer unb gin^ 

Digitized byCjOOQlC. 



— 231 — 

ftd^t c« öcrmagcn, jcteuiigt fei. ©ajcftie« ift fd&on gefd^l^m; unb 
bamit man mir aidjft fögen lönne, meine ©elbfttl^atigleit Meibe l^iii:* 
ter ber Säufmunteruttg unb bem guten {Rollte gurfid, totö i<i^ meine 
©tttbien. gut grllärung ber Ortsnamen bon lauten bi« gur 3nfel 
ber ©ataöer l^ier mittl^eilen* 

g« ftonb mir lein anbcrer Xejt be« (Scogra^l^en gu ©ebote, 
üU ber bem ^omiponiud Wläa in ber Slu^gabe beö Slbral^om ®ro^ 
noüiu« gu SeJ^ben (1722) angefügte, totläfm mein ad&tungdtoertl&er 
ßoßege ^err ^rof, Siebter auf einige 3eit mir gu teilten bie 
@üte gel^abt ffat SSebor x6f aber auf bie Hauptaufgabe eingel^e, 
fei mir eine toeitere (S^curfion pen ben lüften ber 9iorbfee oud 
erlaubt« 

92a(j^bem ber @eogra))]^ aber £)änemarl (Dania) gef)>r0(^en 
^t, fal^rt er (IV* 17) fort: Confinalis praenominatae Daniae 
est patria, quae nominatur Saxonia, ^) quae antiquitus et 
ipsa ex Dania pertii^ere dicebatur. Quae patria — doctis- 
simos quidem homines et audaces, sed non sie veloces, ut 
sunt Dani, qui iuxta Dina (?) fluvium. Per quam Saxoniam 
plurima ' transeunt flumina, inter cetera quae dicuntar Lami* 
2011, Ipada, Lif^a,. Linac. hierin ift Dania @d^Iedn)ig unb 
3utlanb- 5Daran ft&§t im ©üben Saxonia, ba« ift Siorbattingien 
obof i^tftcin, ber Urfi^ ber ©aci&fem SKit ben ©orten Saxonia 
quae antiquitus et ipsa ex Dania pertinere dicebatur totrb 
Bterftoürbtger unb gu be^ergigenber SS^eife begeii^netr bag ©o^onia 
itrfprüttgli# gtt iDania geregnet u>urbe, unb bag bie ^erlunft ber 
Sad^en »en ben üDonen abguteiten ift. 3luxt aber fd^eint m^ ben 
imgölgcnben genoimten Slüff cn l&erboirgugel^n, baS.bo^ganb ©ofc* 
nia fxäf mäfi auf S^orbat^ngien befii^ränlte, fonbei^n fid^ andf über 
Seftfaleit audbe]^nte> bad f^äter fogenannte Saxonia antiqua; toe» 
»igpenö fd^eiiit bie fii^UKi lein oaberer gtug, al« bie ^ippt, ber La- 
im2on.bie.$toifia. (@md) ju fein. !£rttt biellei(|t in bem ^$(u|« 
nasten Ipada an. biefer @te((e bie erfte (Sru»al^nung ber dfida 
(Dffa) fffxt^ox, bie nod^auf fad^fifd^em. Säeben entf)>ringt? Unb ift 
bie iSinacDietteid^ bie Senne,, ein 92ebenflug ber Siul^r? 

3n bemfettotSotutel (17) folgt M<S) bem ©ad^fenlanbe. patria 
qnae dicittir^Albis, unb in biefem Sonbe Sllbid merbea (Sop« 18) 
aufgeffll^-.bie gßkffe. MUs et Bisigibilias (?) s^xagipt^r,, qy;^ 



Go ifi |tt {eff IT % l>a]üft« mie au(^ aii0 kmt mUn foigenbeji 93otfeti 
Per quam Saxoniam ^ett)0Tge§t. 

Digitized by VjOOQIC 



— 232 — 

in Oceano funduntur. Unter Albig ift \odffl gu berftel^cn Stte* 
8önb unh blc Sftlid^ batan fteßcnben gaftbcr in »eltcr ötcr unbc^ 
fttmmtct Sfn^bel^ttung, Dann folgt Im @oJ)itd 19: Paimonia sti* 
perior et inferior. — Uttt jebo^ gut SKccteÄflftc jutfid jufd^ten, 
fo fäl^rt bcr ®eogra:(>]^ im 6aj). 23 fort: luxta Oceanum poai- 
tur patria, quae dicitur Frigonum (b* 1^. Frisonum), quae 
iuxta latus Oceani coniungitur cum supra scripta *) quam 
nominavimus Saxoniam. Da« ]^ci§t: Sieben bcr 5DJeerertfifte 
bel^nl pd^ tJrießtanb au«, »eld^c« fi(i^ an ba« ©a^fenlanb an* 
f daliegt. Dann fä^rt er fort: Quam praedictam Frigonum pa- 
triam praedicti philosophi, qui^) de supra scripta Saxonia 
et Danorum patria scripserunt, ipsi eadem Frigonum patriam 
designaverünt. Sed nos secundum praefatum Marcomirum 
philosophum eam nominarimus, qui quoque eam designavit. 
hierin ift et« ge^Ier^ inbem ftatt ipsi eandem Frigonum patriam 
gu lefen ift Saxoniam ober Saxonum patriam; benn ber @tttti 
ift offenbar folgenber: Dtefe« grie«fanb (njorflber er f einreibt) f)^ 
ben bie ©(i^riftficücr, bie über ©od^fen unb Dänettiatl gefd^rlebcti 
l^aben, au<ff aU ®a(j^fen(anb begetdbnet ; iöf aber bin bem SJiottomir 
gefolgt, nnb nentie e« nad^ biefem, nSmlid^ ^e«(anb, tt}ei( btefer 
t» an<!t fo (ate f$rie«(anb) begeid^et f^at Sbtbere l^ten alfo, fagt 
ber ®eogra^]^, @ad^fen(anb unb griedlanb miteitionber berbunben 
6H gnfammengei^&rig unb al« @tn Sanb (fo lote oben @ad^en^unb 
Dänen in SSerbinbung gefegt ftnb), er aber trennt bie @aä)\m unb" 
reifen. S^xiöftn ben @ftd^fien unb 9rifen fennt ber ®eogra)»l^ fein 
S?oH ntel^r, unb bon ben (^aud ober bem Sanbe S^auda, loeU^ 
bagmifd^n lag, l^at er teine ftmibe: e« toerben a(fo bie Sl^mtci enti^ 
^ber mit ben @aid^en ober mit ben ^tifen Derfd|ttioIgen, loal^r« 
f^tttlid^ mit ben @ad^en, toeil »ir bei bemf eibigen ®eogra)}i^eti 
fflbfid^ bott ben Stauet, in 2Beflfaten, aad^ @dd9fen finben, »ie 
ob^n gtfagt »orben ift Der ®4ogta|5^ fä^rt bann fort: Et au* 
daces kcäniäe» eandem patriam (f^rie^limb) proleive assennuity 
et in ^ullo modo civitates in eandem Frigionnm (ft* Frigo- 
num, toie oben) patriam* fliisse lejgimus^ exc^tis daabus, quaer 
aiätiquitas legukitttr^ Bordönchat et Nocdao.^ Sed et tränsire 
peir eaiidem patriam legioätoe fluvium, qui ^citur **^1 ^i9t 
tettM htr ®iüit(0i>ft au^ gtoei @t<ibte, idorbont^ unb 9{0C^< 



Ob. l|. obm^p. 17, WD t4'aIfo'ltl<^gDaiiltt\iiet(lttb»ttl^dbeittS3Rxoiiia. 
*) a)iefe« qui l^abc icft elngefc^altct. 



Digitized by 



Google 



— 233 - 

9(u0 bem (So^. 24 Uxnnt r&ix aiet bie ®tabt !Dor0ftat tettnett, in 
ben Sßotitn: Logreiiitttr vero ipse Rhenus in marer sub D o^ 
rostadein^) Frigonum patria. (giwer bcr öblgeti ©täbtcHÄittCtt 
ift alfo aud Dorostat (S^d be tiDoorftebe) betbotben; unb mä^ 
ber SMaJ^tmiig biefer @tabt bel^nt mitl^in ber ®eogra)>^ Stied(anb 
ttentgflend bid an ben Sil^ein aitd. SDer 92aine be^ Sluffed, ber 
bttr^ f^rie^Ionb floi, ift butd^ beir 9(bf(i^teiber verloren gegangett« 
3m foIgeRben reicj^^ttigen (Sa:))ttet 24 f&l^rt ber ®ei>gra)»l$ 
f^rt : Iterum ad frontem eiusdem Frigonum patriae^ quomodo 
varbi gratia ut dioamusad terraan spatiosam, ponitur patriae 
quae didtur Franoia BIxinejiBis^ qua,e antiquitus OaUia 
Bdgitia Alobrites didtur. gricefanb nennt er l^ier ein »eit att^ 
gebel^nle« Sonb, totldfe» fid^ nämti^ bon <Sa|oma (C)offtein) obet 
ber @lbe an ber ^rbfeelflfte entlang bi^ an ben %^ein erftredtej 
bafi ed ni<j^t über ben Kl^in l^inaud ging, jetgen bie in Francia 
Bhinenßis toeiter unten aufgeffl^rten @t&te. Wax n)eft(t^n Snbe 
(an bcr ©tirne, an ber ©^Jifte, ad frontem), b. 1^. füblid^ bom 
kiftin, nämlid^ nad^bem er na^ feiner 2:^ei(ung ^inen ganj n)eftti« 
d^ Sayf angenonnnen l^at, (iegt ba^ Sanb Francia Bhinensi» 
ober^ \oxt ed loeiter mtten genannt n)trb, Francorum patria. !C)ie 
Botaber !ennt ber ®a>%XQ:pff nväft m€Sfx, \o tok er aud^ bie (S^auci, 
)me uxr üben fe^5rt l^aben, nio^t tennt; bie 9)ata))er finb mt bitfe 
3«t in bie granci tcrfd&moijcn, nric bie (S^auri in bie ®od^fen» 
£)fefed Sranlenlonb erftre(& fic^ ben Stl^eät l^inauf bid SRaiit}, xsit^ 
ü\a ben nnten naml^ gemod^ten ©tSbten ]^ert)crgel^t« Bor 3Ktet9 
l^ieS boÄ -ßanb Gaüia Belgitia Alobrites., fagt ber @eog««^)V 
äBai9 biefe iBenennuitg ot^etrifft, fo l^et^t e9 im Sattel 26: prae- 
fate Galüa Bdgi<:» Alobroges. f)ier ftedtt ein ^ef^Ux. @attc» 
rct iCojninßn(t,,Soo. reg. scient. Croetting. T* XTTT. p» 130) 
be^toeffent Grallia Belgica a liatiiaiis dicitur. 3<if gtaube^ ba^> 
in dop. 24 l^eriufteQen ift: quae antiquitns Gallia Belgica ab 
Arbitione (pyiosoplK)) dicitur. Diefen Sbrbltio nmnt ber 
(S(togta|)^'after6 ald feine OueOe, a« ^ SapM 26 u. 29. iRod^ 
bett eiiratd bte» SBorte ab Arbitione t^erborbes uxnren in Alobri« 
tefljr IfOit matt avA biefem niAdtonlec^ 92amen ben 9bntten be« 6e^ 
lamttnt SSelfed Alobroges (ft^ AHobroges) gemad^t unb im (So^ 
>HteC 26 in ben.Xe^t gefd^oben« — S)ie Slndbel^nung be« rl^eini^ 
fd^en granfentanbe« üon 5Worben nac^ ©üben ift. bur^ bie am 



*) )^iefe0 in l^abe \d^ eingefd^oltet 

Digitizedby Google 



— 234 -- 

Stl^eme Bejeici^neten @tSbte Befttmmt, utib xn6ft ten ber äRünbuitg 
be« alten untoeit Serben in'« 9Reer ge^enben SRl^ne« in ben Ocean 
6i« nac^ äRain) l^inauf. 3)ie ®tcä>te nomlid^ fül^rt ber ®tciX€Cpff 
in folgenbcr Orbnung auf: In qua patria (Francorum) plutimas 
fuisse civitates legimus^ ex qnibus aliquantas nominare vo- 
lumusy id est iuxta fluvium Bhenum ^ivitatem, quae dioitur 
Maguntia^ Bigum, Boderecas, Bosagnia, Confluentes, . Anter- 
nacha, Bigomagus, Bonnae, Colonia Agrippina, Bongo^ Se- 
rima, Novesio, Trepitia, Asciburgio, Beurdna, Traja, Noita, 
Coadulfaveris, Evitano, Fletione, Matellione. & mt^ptUfft miU 
ffin bie Slndbe^nnng bem auf ber Itn!en 9t^einfette ton ben ÜMem 
fogenannten Germania inferior ober secunda. 9btx ®eogra))l^ 
berglei^t gtoar ba« 8anb mit bem alten Grallia Belgica; oOetn e9 
l^at ^üf ni(fft J[o tt>ett gegen ä&eften an^gebe^nt, al« biefed« & 
gel^t bad fd^on au« bem Flamen Francia Bhinensisy bad rj^eini« 
\6ft Stancia, j^erbor, beffen tDid^fttgfte @tabte fämmtli^ atö am 
yiffAnt Itegenb anfgejal^It loerben. . ^^er mirb im (So^itel 26 ber 
f$Iug Scaldea (b. 1^. Scaldis» ©d^elbe) ot« ein in Gallia liegenber 
aufgefül^rt« iReben Francia Bhinensis nämlid^ nennt ber ®eogrQ))l^ 
m<f) Seften ba« 8anb Gallia » unb er Beftimmt au<i^ bie ©renje 
beiber Sonber mit benSBBorten: Item eat patria Gällia ^) iuxta 
fluvium qui dicitur Egona^ id est Etisitiodorum. Per quam 
Galliam transeunt plurima flumina: unb unter biefen B>I&{T^ 
iDtrb ott^j^ bie Scaldea ern>i^nt* ®emä§ biefen SBorten Gilbet bie 
@rense gtt)if($«i Betben Sänbem ber $bif Egona id est Etisitio-' 
dorum: mag biefer abentenerliii^e (bieOeic^t nmnberBar giffotnnten^ 
gefegte) fjlutnomen nun beieiti^nen toa« er mtfk, bie (Srofi^nmtg 
ber @d^Ibe unter ben gaQifd^ gläff^n Bemeifet, bag tobe mt ffym 
f^n auf gaQifti^em SSoben ftnb. Gnbltd^ f)»re(l^ füv bie befil^ant 
tere älu^bei^nung be« rl^einif^en tfronlenlanbe« nac^* SBeften bie in 
biefem Sonbe \äbft gettonnten f$tüf[e. 

Der ®eogra<)]^ fogt im dop. 24: Transeunt autem (Fraw- 
cpmm patriam) phirima ftonuna» inter quista fluTXUS maximus 
dioitur Bhenus» qui egreditor de loco, qui dicitur Ba«8a 
Confitio. Ingreditur vero. ipse Bhenus in mare Oeeanum sab 
Dorofitate in Frigonum patria. In qua Francorum patiia 
titanseont plurima flumina, id est.Logna, Nida, Dubra, Mo«- 



') S)iefe< i9ßoct muf ^iec eingefc^Itet »etben, »ie au(( aud ben unten 
folgenben SBoctm Per qu^un GalUam j^edwcge^i 



Digitized by 



Google 



— 235 — 

Vit, Bura, Inda, Amefa.' Sßa^ gutötberft ben locus qui dici- 
tur ßausa Confitio, aM mtd^m ber aH^ein in'« grcuifcnlanb 
l^crait«trltt, otibettifft^ fo ift barin bcr Äritif ein toeitcr ®j)iclraum 
geBffnet "Sflan limtt beulen, ber ©eogto^l^ ptte trgenbtpo gete^ 
fen, ber Ml^cin trete l^crau^ m Eauracoruin confiboio; toa^ info* 
fern tid^ttg ift, otö bie Slanrad bom ^ittelrl^etn bid %afel tooffxi^ 
im* SBa]^rfd^einIi<l^er aber ift, baß er unter ^bem ^tittocxtt egredi- 
tur bie Dueüe be« Stl^eine« bevftel^t, unb ha% er irgenbtoo gelefen 
IJat, bcr JRl^ein cntf<>ränge in Sarunetium; confinio. a^gl. Plin. 
m. 20: Sarunetes ortus Bheni accolunt. Ober ba bie Saru- 
netea ju ben Bhaeti gel^Cren, l^ot er biedeiii^t irgenbttx) gefunben, 
bet Äl^eitt entf<>ränge in Bhaetorum confinio: unb au« biefer 
rit^tigen ^eieid^nung ift bann ber abenteuerlicj^e locus qui dicitur 
Bausa Confitio l^erborgegangem 9Ba« nun aber bie flbrigen inm 
I^cit fel^r cntfteBtcn gCußnanten anbetrifft, fo l^alte i^ bie Logna 
für bie 8ecl (Lecca)^ bie ju Äarf« bc« ^rofen ^tit unter bem 
SBamen Loekia »orfonimt, *) ®ie Nida li^nn bie 3ltttt fein, bie 
au« ber gifel bew Wfzint gngel^t, ober bie 5Rier« (Nieraa), ein 
Shbenflut ber Wlaa^. Die Dubra ift bieüeid^t bie Sure ober 
©aaer, bie, au« ber Cifet fonmienb, bu^d^ ba« Sujemburgifd^e 
fliegt unb oberhalb SCrler in bie aKbfet fäOt ') Ucber bie Movit 
tooKen n)ir gnle^t f^nred^en* Die Bura ift offenbar bie Sioer, ein 
9te(enflttt ber ^aa^, bie (m<if anbenoärt« f^on im gel^nten Qaffu 
^unbert genannt ttirb (Dgt gacowbtet, Ijrt. L 9ir. 114); unb 
bie Inda ift bie 9nbe, ein 9tebenf[u| >er ol^ng^fiai^ten 9{oer, in 
bemfelben dal^r^unberte erto&l^nt bei Sacom&I. L 92r. 101. Die 
Amefa ift bie Crft, toorflbcr ögL SacombLiL SRr. 6, 7 u* f* ». 
9iein,^rogr. ju grefelb 1851. @. 11. fßem ftber meliere bie^» 
fer ^Rmm tein 3tt)eife( obmoftet, fo ift ber^ xiift\äf^9lftt\it ber be« 
5(uffc« Movit.») 3n ben entjifferten gtflffin feigen »ir nnr tteine 
Stebenpffe unb »tr bermtffen bie $)au^ib'92ebenf{Sffe, in n^elc^e fte 
ge^, nftintidb bie äRao« unb bie iBtofeC. (S« lann tein Stoeifet 
botflber l^errf d^en, bat unter ben genannten ^ISffen ber @eograt>]^ 
and^ bieäKofel toirtlid^ naml^aft gema(|t l^t ; benn er fagt Sa)>* ^6: 



^) 6. meine ®efc6i(6te bec ft5m. u. ^eutfc^. im Sanbe bet <Sl^ama)>. 6. 

129. Ucbec bie (5nt|lc^un5 hU gfuffc« ögf. 6. 123 u. 133. 
^y anbetet SReiitung iß Seu^,, bie^eutfc^. u. bie 9lad)bacfiamme. 6. 14. 
3) 3eu$, @. 350, fi^eiiit borimtet ben Kohm'(SRain) au Oecflel^ett, totU 

4er gluf nad) aieinee tnfld|t nicftt ^iel^ec ge^&ci 

Digitized byCjOOQlC 



— 236 — 

lüxta pronominatum fluvium Moaela, quam m*)Franciam 
Rhineneem nomlnavimue, sunt civitates,- id est TuUa (Tnl- 
lum, S:ou{)j Scarbona (Söarpofia, S^ar^ftgtieX Mecusa (ü)ic^?) 2), 
Gannia (ßonj?), Treoris (SIrier), Nobia (Novimagus, 9?cüma* 
gen), Princastellum (©ernfcrffel), Cardena (Carbert), Coöbtüantia 
(geWcng)* ®cnn nUx in einem bcr entftcttten 5Wamen bte Wofel 
ftedt, fo pedt er in Movit. «Hein ba aud^ iRAenPffe ber SKaoö 
genannt finb, »äre eö bo(3^ ju auffaßwib, toenn bte Mosa flbergan* 
gen fein foüte: bc«]^ölb glauBe id^, baß l^erjuftcßen tft: Mosa et 
Mosella. SBer bie ^ixäfitxü^tn SntfteHungen ber 9?a^nen in nn* 
fctm ®eograp]^en bc^erjigt, tt)irb un« fcfttoerlid^ bet aöju gro§cn 
SScrtoegen^eit in ber Äritif bejeil^en. 5)a§ bie {ReiJ^cnfofge ber 
^tflffe Younberbar ift, barf niil^t auffalten , ba gerabe in ber auf:« 
jä^tung ber gififfe aud^ in bieten anbern ©teöen bie l^eiffofeftc Un* 
erbnmtg l^errfci^t: toogegen »ir in ben <Stabten mel^r Drbtiung 
flnben. 

Sm DBtgen l^aben »ir bie ©table ^n Francia Sliinensis 
nnerörtert gelaffen; inbem toir unö nun ju benfelben tocnben^ lonu 
ttten »ir unferer $au^>taufga6c nS^cr. Maguntia unb Bigum pnb 
9Äatnj unb ©in gen. Boderecas l^äft ^Ji'^bter in ben SBonncr 
3al^rk m ©er. r>. mt im Wf. ^eft XXI.'®. 39 für »ac^a- 
xaäf) Boeagni» fUt Obcr*ffiefet. !Ci« fünf folgenben Orte finb 
SoMenj, Slnbernad^, SRemagen, ©önn unbÄSIn. Ron'go (im 3tin. 
Änton. Burungum) Ift nad^ ben nctteften fjorfd^ungen ©ftrgeL*) 
Serima, im 9*!n. Slrrtott. ber 8age bott Dumomagum entftjrc» 
d^enb, l^Stt Siebter a. a. D. fftr berftOmmett an^ Dormagen; 
unb'id^ fthnme i^m e^ne ©ebenfen bei: man brandet nur ben fin» 
fan^^lbMif^iobtn jn -äiibern linb bie ßnbÄng anjul^togen , fo lonmtt 
ber 5Ramc (Deriümgüs) f^zxan^^ ©ergl. oben bot Ort Nohia an 
ber 9Kofa, b. f)* Novia, Novimä, Növimagus. Sßir »etben tto<^ 
ärgere ©erpßmmctungett lennen lernen. Kö/vedio ijl ^m%. Tirepi- 
tia mt giebler fftr We ©auerfd^aft !Dtfi?>t bei «pefl, finbertaber 
bie Drtnung, inbem et bsaffetbe nod^ bem folgenben Asciburgio 
(9 9 Berg Bei 9ReU«i«) :fe|t. 3)a9 folgenbe Benrttna ifi ol^ne^toei« 
fei ©irten^ am gufee be^ gurftenberge« Bei Xanten, auf ujeld^em 



^iefe$ in ^a6e ic^ eittgef (galtet, 
.^j £)ber ftnb baraud DfeHeic^t jmet SBoite ^u machen: Mettis, Caranasca? 

S3rf bem efnen feftlte bohn bet ScftAcmj', bc! bem onbctn bet Äoj)f. 

Uebtit ben ^»eiten Ott DMgt Vittti, C^cOL CL i^li.- 
^) ^au0 fiürgel, ba« iMn. Bumngnm. Son Dr. fteln. (ScefeCb 1855. 



Digitized by 



Google 



- 237 — 

cl^cbcm Vetera gcftcttibcn, toetd^e« jenem Orte ben SRamen gefiel^» 
l^at (ücrgL giebler @.40). 2ltt6 bem ttmftoiibe, bag ber ®mtci^^ 
ben Ort unter ben r>t>ix ij^m ou^gem&l^Qen ncmil^aft mad^t, logt fiii^ 
f(i^üc§en, ba§ er ju feiner B^i^t bon einiger 35ebeutung getoffeji ift, 
£)iefe SBebeutnng ^atte er aud^ im neunten Sol^rl^unbert, mo er im 
Saläre 880 bon bjen Normanen berbrannt tDorben ift^ tt)ie bie An- 
nalea Fuldenses ad an. 880 (Pertz I. p. 394) melbcn mit ben 
Sßorten: Nordmanni in Gallia praedas et inoendia exercent, 
et inter plurima loca et monasteria, quae depopulati aunt, 
etiam Biorznna^^) ubi pars maxima Frisionum habitabat, 
incendia concremaverunt: et inde revertentes, Novioma-s 
gum yallo fiinnissimo et muris circumdantes , hiemandi sibi 
locum in palatio regle paraverunt. Der SR«ne erfd^eint }ti>ar 
in einer ettttod oabem ®eßa(t; aOein unter jßerüdfid^tigung bed3u^ 
fammenl^nged ber £r)S]^Iung tonn bie 3benttt&t mit Benrtina nid^t 
begtoeifctt toerben. 3m jel^nten Sal^rl^unbert tt>irb ber DrtBiertana 
butd^ bie bom Könige Otto I. feinem i&ruber ^etnrid^ bofetbft ge^ 
lieferte ©äflaä^t beräl^mt; unb e^ n^nnt nid^t nur ben Ort 9ie« 
gino jum Soifc 939, fonbern ber ganje Srieg n)irb bon Siti' 
d^inb Kes. Saxon. lib. 11. p. 24, (ed. Basil. 1532) fogor bel- 
lum Biertanicum genannt S9SeiI id^ n^ nirgenbd eine na^^tt 
Sr&Tternng biefed ftrieged gelefen l^abe , fo mBge fie , mei( fie ffir 
bie geograi|>]^ifd^ß ftenntnif bon Sßid^ttgleit ift, l^ier i^rm $(a^ ^t^ 
ben. aSeitläufig ift ber ftrieg befd^rieben bon Sitid^inb, p. 
25—28. 

$einrid^, Dtto'9 1.. ^ruber^ nad^ ber ^one begierig, l^ielt eiti 
glänjenbe« fjeft ju ©atfelb unb bilbete bort fine gaction gegen 
ben ^9mg« S&ei( er ben £rieg bon gotl^ringen •au^ beginnen tooüU, 
fteQte er auf ben 9i(Af) feiner Sbil^ünger ©dd^fien, unb 3:pri»8en 
unter eine militfoifd^ ^efai^iing Wi> ging fet^ft mit feinen gre^Uf 
ben nod^ Sotl^ringen. 911« ber ß&nig A)inbe babon er^i^t^ fm<if ^ 
mit fcinap ^m^ nad^ ©ortmunb auf, einer bon feinem Sßniber' 
befeftigtm.@tabt,,n)orin ^gina bef el^Kgte« S)ie S3eu>^ner biefer ©tabt^ 
bie !eine«n}eg« ben eriflrnten Sgnig 2» e^m^ten gefonnen u>aren, 
gogen il^m bei feimer älnnal^erung entgegen unb ergaben fid^ ilgm 
freitoittig. S)em ^gina nal^m er ben Sib ab, feinen ^rrn bom 



1) fßti Lnitprand. II. 10 tt)tcb gefd)cieben Bierzani ; »ie i(^ ftnbe in ben 
9nmetf. he€ Dit^mar ^ Teschenm. Annal. p. 119. Sßetgl. Sinter 
x\m unb S^oocen, .(Sc)b. Stbin, Sb. L 6. 259« 

Digitized by VjOOQIC 



— 238 — 

ftriege atotal^tten unb ju trieben unb (Sitttrad^t iurädf fil^ren ^ toe» 
niflftend fetbft mieber }itrfld{el^ren }u locQem SBal^renb biefet fid^ 
ju ^eintid^ begab, tfidte ber ft&ntg mit feinem $eere bi^ an bie 
Ufer be^ 9tl^einedbor. aiber.aud^ ^einrid^ unb f ein Sunbedge» 
ncff e ©ifelbert bon Sotl^ringen nil^erten fid^ bem St^eine , ma beut 
$&ntge ben Uebetgong ftretttg ju machen. Unterbeffen tpat Sigina 
feinem @ibe gemäg jurädEgefel^rt tinb Brad^te bem ß&nige einen be« 
mfitl^igen ®ru§ bon feinem ^errn, mit bem 33etffigen, berfetbe 
iDflnfd^e 'Htm langet geben unb (ange 9{egierung unb eite gut ^u(^ 
bigung l^erbei* 3nbem aber ber Äönig fragte , ob er Ärieg ober 
grieben tooßte, erbfidfte er ein groge^ $cer mit fliegenben Salinen 
gegen eine Heine 9lbt]^ei{ung feinet ^eered bon ettoa l^unbert SOton^, 
bie fd^on über ben ^^txn gefegt toaren, im 3(niuge, unb afö auf feine 
f$rage; toa^ ba^ für ein $eer fei, ätginaontioortete, e^ fei bed 
Sruber^ ^eer, toeld^et feinem Statl^ nid^t l^ätte folgen vaaüm, 
tourbe ber ft6nig/tt>eit ber SDlanget an ©d^iffen ba« Ueberfcften über 
ben gemattigen ^\x% umn&gltc^ mad^te, t>on Unrul^e unb ©d^merj 
ergriffen, gumat ba bie fd^on übergefe^ten ^unbert bie augenblidtlid^e 
@efa^r an nid^td beuten \\t%;^\^ an einen ^am))f mitberUebermad^tauf 
geben unb Sob; er l^bb ^eine^änbe gegen $immet unb flel^te um $ütfe 
bon oben. 9[ber bie ©Hnigen, bie fd^on auf bem linten Ufer fkau» 
ben, fd^idtten aU t^r ®e^^A l^tnüber nadb Xanten unb fte felbft 
ertoarteten mit ben SBaffen in ber $anb ben f^einb^ Den ©d^^d^t« 
ort nennt Sitid^inb nid^t , aber an einer anbern @telle (p. 24) 
nennt er ben ftrieg bellum Biertanicum; ber Ort »ar Sirten, 
iuxta Biertanam, loie 'IRegino gum Oal^r 939 audbrüdEßd^f melbet; 
unb ba§ Sßenige l^ier äSfieten eine @d^(ad^t lieferten, fagt aud^ @u> 
gebertu« ®embL gmu dolore 942 '(et multi cum paucis con- 
gressione facta victi terga dederunt). Dad $inüberfd^td(en bed 
®e^>odte« nad^ 3tonten (föttid^inb'« ©orte finb: sarcinas et impe- 
dimenta quaeque trauBmittunt in locum qui dicitur Sauc^ 
tum) bringt einige SBcÄegenl^eit in bie (grgäl^tuttg. 9Kan foöte nad^^ 
bem SBortlaute erwarten , ba^ ®e^>5d! fei bon S3irteu in ©td^cr* 
l^eit gurfidfgefd^idtt toorbeh über ben JRI^cin; aber Sirten unb lom;* 
ten liegen beibe auf ber ^ linten Stl^einfeite : to)iQ man bal^ bie Sr« 
Kfirung, ba« %^ld fei über ben 0ttrftenberg uad^ Xanten l^inflber* 
gebrad^t loorben, nid^t gelten laffen, fo berbteibt ba« ©unfele ber 
©rgai^lung ber ©d&ulb bc« SSeric^terftatter«. — 3um ©lüdte für bie 
l^unbeit ©treiter be« ^5nig« loaren bie ©aii^fen unb Sotl^ringer Sn« 
fang« getrennt, unb bei bem 8(nrüd(en ber ©ad^fen fd^flgte ein ba^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 239 — 

gtDtfd^n Itegenbeö SBaffet (piscinä) bie Keine ®d^aar b^r einem 
©efontmtangriff. Sine tflffnt ZS)ot fül^rte bie (Sntfd^ibnng l^erbet. 
S)ie eine ^ätfte ber ^iinbett fißtäte ftd^ fofort flerabejn auf bie 
®ad^fen, bie onbcrc C^tftc untflinfl ba« ® äff er unb fiel il^nen iti 
ben ffiMtn, unb S3eibe brad^ten ben ^einb gen)attig in'd ®ebr5nge* 
(Sine Sift tocQ«nbete ben @ieg : nSmßd^ (Sinige, bie ber frans&fifd^en 
&pxa6tt m&äftii loaren, forberten bie ©ad^fen im Stfiden mit lau« 
tcr ©ämme auf, il^re ^Rettung burii^ bie glud^t gu fud^en ; unb bie; 
@ad^fen, toeld^e aud ber @)>rad^e glaubten, biefe Slufforberung ISme 
bon il^ren ©unbe^genoffen, ben iJotl^ringern, toanbten ftd^ jur glud^t. 
SIber aud^ bie Sotl^ringer muffen am Sdmp^ ^tü genommen f^a^ 
ben, toie au« ber fotgenben graäl^tung be« ©ttid^inb l^erüorgcl^t; 
ebenfo »erben bie §unbcrt »äl^renb be« Äamj)fe« öon ben ^fl^rigen 
Unterftü^ung erl^atten l^aben, »ie au« 9tegtno'« (Srjäl^Iung erl^edet, 
(SKfetbert l^ätte ben ß&nig am Uebergang fiber ben Sil^ein l^inbern 
tüüütn, c« aber nid^t Dermod^t .(transitunoi — prohibere volens, 
nee Valens). !Der ftam!t>f »ar inkiit ein allgemeiner geworben, in 
tDeld^m ba« Uebergeu>id^t an ^a^ bei »eitem auf ©eiten ber ®ad^< 
fen unb Sotl^ringer UHtr^ 9ln biefem Sage u>urben k>ie(e ber ft&nig« 
lid^en i[>em>unbet, meliere {amen um, unter biefen Gilbert ber 2Sei^e, 
u>eld^er t>on ^einrid^'d ®efd^o§ burc^bol^rt einige 2:age nad^l^er ftarb> 
unb StRainlcia. $on ©eiten ber Soti^rtnger lämipfte ru]^m)>oa ®ott« 
frieb ber ©d^UHirge; aber bie f^einbe »urben tl^eil« niebergel^auen, 
ü^t« gefangen genommen, tl^eitö in bie f$Iud^t gefd^Iagen, bie Seute 
unter bie ©teger HxiffüÜ. Unter ben f^tiel^enben tparen aud^ ^t\xu 
rid^ unb @tfe(bert, koie Stegino me(bet, unb nad^ ber 9(ngabe be« 
©igebetttt« ®emb(* l^atte ^einrid^ eine unl^eitbare Sunbe am S(rm 
erl^alten unb fid^ auf ber %iu^t am iR^einufer Dor ben in feine 
Sauge gefd^Iagenen 92<igeln bed (Sr(5fer« 2um'®ebete niebergettorfen. 
Ob ft5nig Otto ))erfSnHd^en Stotl^eit am ftam)>fe genommen , loirb 
nid^t berid^tet. yiaäf ber ©d^tad^t mürbe an bie :9efe]^l«^aber ber 
©tobte ^einrid^'« in ©ad^fen unb 'Z^firingen ein ^ote gefanbt, mU 
äftt ben ©ieg Dtto'« i)erlflnbigte unb liftiger 993eife l^iujufügte, ^ein^ 
rid^ fei gefaQen. !Diefe iRad^rid^t l^atte bie SBtrfuUg, ba^ bem$ein# 
rid^ nur gtoei ©tobte treu blieben, 9Rerfeburg unb ©d^ibinge ; loe«^ 
l^olb er nod^ ©ad^fen gurfidRel^rte unb in äRerfeburg eingog* Slber 
ottd^ ber ft&nig n^anbte fid^ fiad^ ©ac^fen gurüdt unb belagerte feif 
neu Vorüber, toet^er nac^ jtuei SKonaten fid^ unb bie ©tabt über^ 
gab. ©in ©affenftiUftanb tt>urbe betoiUigt unter ber 83ebingung, 
bog ^einrid^ mit feinem ^nl^onge ©ad^fen t)er{ie|e; »er^um ^ö« 

Digitized byVjOOQlC 



— 240 — 

tiige fiberfle^en »oßte, fußte aSeraei^uitg cf^fiatten. .Sfecr nur »eniftc 
SCaflc rul^etc bcr aSfiraerlrUfl ; benn $ctnrid& bcgaB.fiii^ jum ®lf* 
bert nad^ ßotl^rinflcn unb erregte ben ßrieg auf ^ 9?eue. 3>er S5nig 
fiel in igot^ringen ein nnb belagerte ®ifcI6ert in betSSefte Äiebet* 
mont; toeit biefer aber etttf(l^(ü))fte unb unterbeffen fii^nig Subioig 
bon granfreid^ in Slfag einfiel, fal^ er ftd^ gen&tl^igt bie $e(^e^ 
ruug auf}ul^eben unb ftd^ gegen Sub&>1g }u tpenben, vu f. n>. 9ie» 
gino unb 9Karianu6 ©cctud (Chron, lib. in. ad. an. 939) 
nennen bie aSefte Capri Modb. ©igebertuö ®embL (ad an. 
940) Caprae Mons, ©itid^inb Kievermont, unb unter, biefem 
Sßamen ftc^t fic bei Leodium (gflttid^) red^td bon ber 5Biaai8 ber* 
jeici^net in ®^)runer'« atla« 931. 13.— Äuffatknber SBcifelä§t 
$fifter ©efd^» ber SEeutfd^. a3b. H. ©, 39, ben Otto nic^t tei 
SBirten, fonbern gu 3ß^i^ über ben SRl^ein gelten, gjn 3fi^i<i «in 
Si^ein ift mir nid^t be{annt, unb bie betannte ©tobt in ber ^toet} 
P^U, abgefel^en bobon ba| fie ntd^t am 9il^ein liegt, loeber jum 3uge 
bed Otto, bon 3)ortmunb an ben Sti^ein, nod^ jur (Srioä^nung bon 
Xanten, nod^ jum 3uge bed ß&nigd in Sotl^ringen l^inein unb jur 
äielagerung bon Siebermont bei Sftttid^. &>m fo unrid^tjig ber(egt 
©c^mifc (®efd^. ber Seutfc^. »b. IL ®. 33) bie ©c^lad^ m^ 
S3üri^, iener 93aberid^, fo U)ie $na)))> (®ef4 bon (Siebe, SKart, 
miäf u. f. tt>» ©b. I. ©• 174) nad^ lautem ®a« aJiiSbcrftänb' 
nit ift ein alte^ unb i^ot feinen ®runb in ber irrigen Sieutungben 
Biertana, n)e((^e^ fd^on Adelarius Erichius in feiner ®iHid^ifd^en 
e^ronif (8ei»>jjg 1611) ©t. 208 für »flberic^ geilten §at. 3m 
eilftcn Sal^rl^uttbert finbe x0) ben Ort in einer Urlaube gef<i(ncieben 
Birthine ; ^) in ben f oigfittben 3^^*^" ^i^^ ^^ Birtiae, enbtiiif^ Bir- 
te0. .„S)a9 iur .^nt bed Siabemiatifd^e« ®eogra)^]^en tjorj^atibeiK 
S3irten ift aber nid^ ba^ l^euttge X)orf auf ber ^fjt am filif^ 
Wfün,. fonbern bad fd^on bor mel^r a(^ brei 3a^^nnberteu in ber 
9lieberung bom 9i^ein jerft^rte unb je^t mit Seibelanb bebedtte« 
nad^ koetd^em bie atte 9{5merftraBe f ftl^rte, bie iegt in ben u>efttoärtd 
borgebrungenen alten JRl^ein au*i&uft/' Siebter @. 40- ©ie bon 
Sttidl^inb eno&l^nte piscina bei bem alten .93irten ift ie^jt u^ol^l nicj^t 
mti^r borl^ottbes. @^on JCacitu* (Hißt. V. H) fiä&itbert bi« (jb^m 
dtd fum^^g, unb fie^ n>urbe nod^ mel^r fiberfd^wemmt HxHi b^u b^t 
bpn SibUi« bem S^^iuftrome entgegengebauten "Smm. S^U Oriel^Ier 



*) 6. meine oben ongtful^rte ^.^itft 6, 28U 

Digitized by VjOOQlC 



— 241 — 

@ef(i^. n. mfftxtft. @. 92 n. 134, cbcnfo in ©ottBcn'^ Ahtiq, 
©• 25. f» aSteÜctci^ tt>ar He pisciiia nodf ein Sßeft aöer 3eit 

5ßad^ Beurtina I&ft bet Oeoijta»)]^ jtoet Orte folgen, ßef<i^ie^ 
ben Traja nnb Noita ober Noitia (toie gieWer ben gioeiten 9?a* 
men \6fxübt). äu« Beiben mad^t fjiebler (Sonner ^cäfxi. ©♦ 40) 
nod^ SBanneflieter'« »orflang ben (gincn Ort Trajana Colonia. 
®eoer bie »erfd^mcljung nod^* bie Umftettung flnbc i<^ ftattl^aft 
©0 »enig oben ber ©eogro^))^ gefd^rieben l^at Agrippina Colonia, 
cbenfo. toenig toirb er l^ier Trajana Colonia gef ^rieben l^abeiC 
maif meiner Ueberjeugung ftnb beibc 5»omen audeinanber gu ffaU 
im, bcnen nfai^tß fel^It ald bie Ä5|)fe: Traja ift Colonia Trajana, 
unb Noitia ift Burginatia; »efd^c ergänjnngen cbenfo bered^tigt 
fmb, aK oben Burongo ftott Kongo: fd^reibt ja ber ®eogra»)]^ 
Ottd^ Spania ftatt Hispania. 3)o« ©ort Colonia fonnte um fo 
el^er bom ©eogro^l^en j)ber aud& bom abfd^retber überfeinen »erben, 
ba ond^ er e« bleüeid^t abgeMrgt (Col.) öorgefunben ifal ®o ffäU 
ten toir bem ©eogrctt^l^en gtoei befannte Orte toiebergegeben, bie ber 
«ufjeid^nnng ber ^entinger'fd^en SEafel nnb beß Sntoninifd&en 9ti* 
nerarinmö gang entf^>re(l^enb finb. Seibe »erben l^ier gum legten 
SRoIe mit i^rem alten 9?amcn genannt, nnb eß treten balb bie 9?a* 
men 3f an ten nnb SÄunna an il^re ©tcüe. ^toax ffot fxöf ber 
Sfame bon Surginatinm, toetd^e« am gufe be« f})ater fogenannten 
aWonterberge« am Ufer be« SRl^ined lag , burd^ biete Qal&rl^nberte 
l^inburd^ bieöeid^t nod^ biß auf ben l^eutigen Jag in bem Slamen 
bc« ebenbofelbft liegenbeii Sauemgute« SBorn crl^alten; aber für 
bie ©efd^id^te ber ©egenb tritt balb bie auf bem Serge felbft bom 
©rafen SBid^mann bon SSreben am anfange beß eilften Sal^r^uu:» 
bcrte erbaute 35efie SKnnna in ben SSorbergrunbj unb ate aud^ biefe 
auf ben SScfel^I beß Äaifer« ^einric^ 11. gerftört toorben toar, ge^ 
langte im breigel^nten Sal^r^unbert . ba« auf ben Srfimmern bon 
aKunna erbaute Castrum Munreberg gur ©eriH^mtl^eit, inßbefon« 
bere nad^em ein neneß bafetbft aufgefüllte^ ©d^log ein Siebtingß« 
fi^ ber Slebifd^en ®rafen getoorben toar. 

atter toaß ift berni mit bem folgenben monftrubfert 5Ramen 
Coadulfaveris angufangen? 5Kan l^at an Caetra Herculis ge* 
baift ®en ©d^riftgügcn nad^ empfiehlt fid^ mel^r, toaß giebler bor^- 
fd^tägt, nämlid^ Castra Ulpia Vqteris. Slttein nad^bem toir in 
Noitia baß alte iBurginatium »iebergefunben l^aben, föunen toir, 



SSctgl. ^icKÜBet ßbcnbof. 6. 284-288, 

Didit&dby Google 



— 242 — 

aBftef d^cn »ott cmbcrn ©d^toicriglcitcii , bie jene Swfainmcnfcfemtg 
maöft, nM.anäf bamit nxäft einoerftanben erttäven. ^a bet nacl^ 
Coadulfaveris t)om ®eogta^>]^n aufßiffilrte Ort Evitano ol^nc 
3»cife( ta» Levefanum her ^catinacr'fd^eti Safcl ift^ fragt c« ft<j^ 
junäd^ft, »)e{(]^e Orte jlDifd^en Surginotium unb 8et)efanunt auf -bent 
tinfen SRl^cinufcr au^ ben alten ©coßrapl^en über au« ber ©cfd^U^c 
befatrat finb, ®ie ^eutingcr^f^e S^afcl unb ba« Sthieratümi Sfato* 
ntni nennen Arenatinm ober Herenatixun (bo« Arenacmn "bed 
2acitui8)^ Castra Herculls unb Carvo; au^erbem nennt bie ©e^* 
fd^id^te be« vierten Oal^rl^nnbcrt« Quadriburgium , bie be« neun* 
tcn HerispIch. Unter biefen erfd^eincn jn)ci, bie xä^ nnbebenffid^ 
bem ®eogrcr(>]^u« JRaöenna« reftituiren tti&^te. Säf bin n&mli^, ob* 
toül^I fern bon ber tl^örici^ten 2lnma§mtg, meine Slnfici^t ate eine nn* 
bejtoeifcKe ©al^rl&eit 3fenianben au^rängeii gu »oöen, ber äReinung, 
bag in bem Sßonftrum brei entfteütc unb üerftömmelte 5Ranien 15er* 
borgen finb; SBie iäf ternmt^e, ba^ ber oben im.Slbft^Sanb mttge* 
tl^eilte gln§name Bisigibilias sexaginta ein ßongtomerat öon öcr* 
fd^lebenen ijlfiffcn (j» 33. Visur^s ober Wisera, Viadus, Visttila 
et'aKa sexaginta: Worunter ^anpt^ unb befonberö tiele Sieben* 
Pffe ju t^erftel^en finb) entl^äft; toie.id^ ferner oben bie. ÜRnt^* 
mogüng aui?gefprod^en ^abe, Mecusa fei gufonunengefe^t aa^ Mettis 
unbCaranusca: fo jcrlegc id^ bie SottJ^^ofition Coadulfeveris in bie 
brei Steile Coiad, Ulfav unb Eris. ®a« erfte SBru^ürf ip ber 
beutüc^e Siöfang beö Orte^ Quadriburgium. ®ie bei ben oben 
aufgeffi^rten 5)iamen Traja, Noitia unb Eongo bie ftftpfc fd^Ien^ 
fo fep l^ier ber ©d^ioanj. S)en jerftiteten Ort l^ot 3uUanuö im 
Saläre 359 »ieber l^ergeftettt* *) 3n ben ©türmen ber iBBlfermon* 
bemug. abermate . in Sirfimmer oerfunfen , tauäft er im breigel^nten 
Sal^rl^unbert loicber auf unter bem etn?a« öcränberten Stomcn Qual- 
burg unb Qualeburg. 2) S)et jtoeite Ort, ben id^ an^ bem jcrfefe* 
ten 3Konftrum l^crfteKcn mBcfyte , ftedt in bem britten aSrnti^ftüde 
Eris, bem tite fto^^fe, gerabe tote bei Coad, nur ber ©d^toanj pich 
anjufügen ift, fo bag Erispioh, b* 1^. Herispicfa, j^craußfommt, 
ber üom äbt 9tegtno jum 3a^rc 885 genannte Ort, bei toeld^cm 
ber SRormannenfürft ©ottfrieb bie (Sefonbten bei^ fiaifcr« fiarl bc« 
2)i(Jeu empfing, bie ü^n auf ber batabifd^en 3nfcl ermorbeten, ent* 
f})red^enb. bem Arenacum be« Sacitu«, bem Hereuatium be« 3ti* 



*) SScrgl. ßbenb. 6. 144 u. 165. 
*) Sacomblet n. m. 266 u. 660i 

Digitized by VjOOQIC 



- 24S — 

nctarwm ätttonini, bem nad^maliflen Eynharen unb icgigctt Dorfe 
»inbern. 

e« fcicibt nun noc$ b£r mittlere I^eil be« SKonprum« übrig, 
namß^ Ulfav, tporaud man nnter S3eränberung nnb SSerfe^nng tu 
tte0 eingigen Snd(fftabend Uplan mad^en t&nnte, toa€ mäf gefci^rie« 
ben »urbe Uplun, Uplage, Upladium: unb baÄ toare bann bie 
am Slnfmtge bed eilften dal^rl^unbertd berühmte S3efte bed ©rafen 
SBalberid^, bod castellum ober oppidum ober urbis munitissima 
am Ufer be9 alten W)mt^ nal^e beim @(tenberge auf bem je^igen 
^auberg. ^) auf biefe SBeife toaren bem @eogra<)]^en brei befannte, 
Drtc reftitutrt: Quadriburgium, Uplan, Herispich. 2Kan »cnbc 
niii^t ein, bad l^eige l^etten burd^ brennen unb ©d^neiben; benn bei 
genauerer Seirad^tung n>irb man in ber geübten ^itit nidf^tö ®e^ 
maltfamea finben, inbem faft nid^t^ beranbert, fonbetn nur }S^i)Un^ 
be« crgänjt ift, moburd^ Drte l^ergefteöt finb, bie in. ben genannten 
dal^rl^unberten in ber ©efd^ic^te eine 9ioIIe gef))ielt l^ab-en: nur möd^te 
id^ mir eine Umfteüung ber beiben 9iamen Uplan unb Herispich 
erlauben, ättein eine anbere gro§e ©(^»icrigleit fteüt fid^ meinem 
SBerfal^ren entgegen: nämlid^ Uplan lag auf bem red^te.n SRl^ein* 
ufer bei (SIten, utab fammttid^e bom ®eograt>]^en aufgefül^rte Orte, 
aud^ bie nod^ fol^enben, gel^Bren bem Iin!en SRl^einufer an. §at 
fid^ ber ©eograj))^ geirrt? ßin Srrtl^um beö ®epgra|)]^en, cber ber 
Quelle, morau^ er gef^))ft l^at, tnöre um fo leidster m5glid^, ba 
Herispich unb Uplan nid^t mel^r alö eine ©tunbe öoneinanber 
entfernt liegen* Dber lann jtoifd^en Quadriburgiiim unb Heris- 
pich ein anberer Drt be« linfen Stl^einuf erö ermittelt tt)erben? ©er 
eingige^ loetd^er l^eut gu Sage. bajtDifd^en liegt, ift bie @tabt (S^Ieüe. 
könnte bieüeid^t in bem iBeftanbt^eif Ulfav ber "iSianit Cleve öer* 



1) «ccgi. barübct meine angeführte 6d)tlft @. ^14— 220. ^m. 6(^Uiffe 
biefer ^b^onblung fomme ic^ npdi einmal auf blefen £>it gutücf. 

^) SBorübet Icfi gel^anbelt l^abe in meiner angeführten 6irift @. 280. — ^ci 
biefer ©clcgen^eit erflare ic^ meine ^Inna^me (in ber angef. ©(firift 6. 
182 u* 309), bo^ ber ^aberga ober $abetgäit am 9i^ein bei 
. ^ten gelegen l^abe, für einen S^rct^um. 5)er genannte ®au umfaßte 
bie (Jjegenb um .^aberborn, unb bie barin öom Sßerfajfer ber Vita 
Memwerci ettoa^nten Z>xit Alflaen unb Eltinum fmb 5llfcn unb et^ 
teln, 5»e! 3)ßtfer, lyi €tunbe fublit^. »oii fSabtjrborn unb V« @t. 
von einanber gelegen. 3d) Derbanfe biefe ^ufflätjung einer freunblid^en 
äXitt^eilung be« ^rm Dr. ®teferd. S3ei allen goifcbungen ^anbelt 
e« [idi um bie Sluffinbung ber SBa^r^eit, unb einen grrt^um, ber al8 
folcfier »irllid) erwiefen tt)irb, gejie^e ic^ gern ein, mit . SJergnügen ber 
SBa^r^eit $(a^ mad|enb. 



Digitized by 



QOogle 



— 244 — 

Iborßen fkcdcn ? T)a« ßottgromerat Coadulfave läf t eine SScrfd^mcU 
gunfl öon Quadriburg utib Cleve itid^t ate unrnSglid^ erfd^cincn, 
ba bte ^auf^tbeftanbtl^eUe beiber 9tamen Quad nnb Cleve 2temli<^ 
erfid^ttid^ am Jage Hcßen unb man pd^ flBcr bic unbcbcutenbe ®t8* 
rung, btc bcr SBud^flabc f raad^t, xoofft l^httocgfc^cn lönnfc. 5Rumnt 
man bic 3^I^8"W8 f^ bor, ba^ bic ©ud^ftabcn Ifave gcfonbcrt er^ 
fd^cinen, fo mSd^te fclbfi bic befcnncnfte ftrittf an ber Slnnal^me et* 
ner Sortm^tion auß Cleve leiiien bcfonbern 8lnfto§ ju nel^mcn l^a* 
ben. aber e« crl^eBt fid^ bic toid^tigc fjrage, tote cd bann mit ber 
(Sefd^id^te biefeß Orte« ftc^t, unb ob aud^ bic ®cfd^id^te eine fold^c 
annähme erlaubt 

i)ie Semfl^ungcn, (Siebe ju einem Orte^ rSmifd^en Urf^)rung« 
ju mad^en, finb fel^r alt. !Die ßleöifd^en Sl^roniften leiten bie erften 
®rafen bon Sleüc au« einer angebßd^ rSmifd^en gamifie bcr Urfi*» 
ner l^er; g^nfd^riften laffen fd^on 3a^r]^unb'erte üor ber d^riftlid^en 
3eitre^nung ben Ort cntftel^en, bann bcn 3uliu« Safdr eine Surg 
ouf bem ©d^Ioßbergc grflnben, benauguftu^-pcbcfeftigen, ben Xro»^ 
ianu« ben Ort gu einer Kolonie mad^en unb bcn ^abrianu« gu tu 
ner ©tabt crl^ebcn , in toefd^er f})ater ber Sll^etor ßumcniu« eine 
©d^ule ftiftet; ben ^ertcnberg (©d^tofberg) l^at man $erlule«berg, 
ben $>a\ß ober ^eibcrg §eibenberg (b* i. JR&merberg) getauft, unb 
auf jenem bem ^ertule«, auf biefem bem WfoUo, imglcid^en gu Serg 
unb Sl^at in bcr Släl^e bon Sfcöc ber SSenu« einen Jentpet crrid^ 
ten laffen. Um in ben äinfängen be« SÄittetaltcr« »enigftcn« bie 
(S^ifteng eine« Orte« ober aud^ nur einer 93urg gu begrünben, l^at 
man bie Slad^Iommcn be« fogenannten ©d^manenritter« 6tia« ®rail 
unb ber fd^Snen ©räfin 33eatrif öon Seifterbant üon Slimtocgcn 
nad^ Siebe t>er))flan}t, an biefe einen namenreid^en ©tammbaum Sic«* 
bifd^er ®rafen gefnü)>ft unb benfetben in ben glcic^gcitigen ftrieg«« 
ereigniffen mannid^fad^e ^elbentl^oten beigelegt. Slttciu bie attr&mifd^e 
gamUie ber Urfiner, bic man gum Sirfiger aud^ anberer X)^naffen^ 
l^äufer gcmad^t l^at, ift eine abgcfd^madtte grpnbung;0 bie 3n- 
fd^riften finb a(« unäd^t ertoiefen; bie UeberUeferungen über ®iU 
tertem^el l^aben feine fefte ^afi«, unb einjelne an ba« r5mifd^e ^U 
tertl^um erinnernbe ©agen finb eben nur®agen unb fabell^aft; ba« 
©tammregifter ber alteften ©rafen unb bie boran ge{nü))ften ^(u 
ten finb erbic^tet. 



^) Sie fc^on 3:ef(^enma^ec bacgetl^an f^at, Aimal. p. 121 ff., »o)u 
bte 9{oteit )^it^mac*d a» t^ergleic^en ftnb. 



Digitized by 



Google 



— 245 — 

!Da§ bie 9t5mer im ®eHete t>cn @(e))e ({ekDol^nt l^aben, ba§ 
bad Stebtfd^e Sanb ein ftrieg^fci^au^Ia^ jtotfci^en 9t5mem unb ger« 
monifd^en SBoIIerftämmen seU)efen^ bag bon SSetera btö gut 3nfel 
bet iSataber meistere r5mifd^e älalaaen unb geftungen geftanbett l^o^ 
Ben, U)er möchte ba^ ju Uugnen toagen? 3ultud gafar überfiel bad 
füblid^ ))on @(ebe auf ber ©od^erl^aibe ftel^enbe Sager ber Ufi))eten 
unb Senctcrer , toarf bie (Sermanen über bcn SR^ein gurüd unb 
\öflo% ein iBünbnig nttt ben 93atat>ern, in i^otge beffen ä3atat}er im 
r9mif(]^en ^eere bienten. Slugttftud grünbet Wenige SlKeUen bon 
bem Sbifonge ber botat^if^en 3nfel entfernt ein rdmifd^e^ $au^tta^ 
ger (Vetera) unb erneuert ba« S3unbni§ mit bcn SBataüem. 5Dru* 
fnö fül^rt feine Segionen au^ Cetera unb fejjt über feine am ^Wu 
fd^en ®ptfi in ben 9i^ein gelegte Moltß auf bie äSatabif ($e 3nf el, um bcn 
ba oud (Sermonien.gu untenoerf en ; unb ein ®iti6ft^ t^uen Siiberiud unb 
©ermonicud. @d erl^ebt fid^ eine r5mif c^e äJeftenad^ ber anbern^ kpie 93ur« 
ginatium^ Duabriburgtum unb Slrenacum^ unb bie rSmifd^e SRilitär« 
ftrafe VDirb bi^ 92imtt>egen fortgef e|t. 2:raianud grünbet bie (Saftra^UI)}ia 
ober Solonial^raiana; unbtoenn toir bem®eogra^l^ud 9labenna^®(au^ 
ben f dienten |. fo ift berf eibige, gleid^toie £)rufud unb ©ermantcu^, 
))on ber iBatat)ifc^en dnfet burd^ ben ÜDrufu^canal in bie 9lorbfee 
gefal^ren unb l^ot an ben germanifd^en lüften (Eroberungen gemad^t. ^) 



1) £)^nc ml* auf blc üBcr biefc 3:^tfad)cn in bcm 22.^cftc bctJBonnet 
3al^t6. be« Ö. ö. OT. im fllfy. 6. 33 nmlidi umgeworfenen »ebcn^ 
fen, in ^enen eine Bcböuetlitfie Befangcnl^ctt unb otgc SRfföerilfinbniffe 
ja ^age treten, |ier fhtaulaffrn, Detweife if^'übrc biefen Q^egenfianb 
nur auf meine oft angefül^rte Schrift in welcher ba0 Terrain beft Megds 
fd)au))lat^ed ntc^t minbet. aU bie Ided^te bec Ulten« einet ge»rffen^aften 
$tfifuR9 unterworfen fmb. 

^) ^kt Okeogta))^ fc^reiBt nämlic^ lib. L eap^ 13: Sed ei legeria Odo- 
carae bellum, qnod gessit Trajasas Bonumomm imperator, 
quando llttas totnm .Arctoum Oeeanuinambalant, quando et 
Dacornm regem devieit, mirifice ibidem invenies, qaomodo mira- 
' bantnr RomanoiHin sapientlfsinvi, arbitrafites dHuDeri terram aeqnaliter. 
(Sine merfwürbige eteOe. Srajan l^at wtrfUc^ bie ^aciet befciegt unb 
il^en iti^nig (DeceBalutf) beßegt, abei nicfit fin ber Sotbfee«. fonbem 
an^ ber ^onau»- ttebetl^u^t ifi lur geit bß$ .Srajan teinittfeg ouf ber 
«arbffe.oberln/beji ^Jprbfe^I&nbetnc 2i(i..niÄti einmal^am, SMeberr^ein 
. Befannt. äBad ifl batf alfo für ein ^icg , be):r JKrief j mit t b«m it5nige 
JDbocara, bet auc^ t>on ^nbem befd^tieben wotben jtt fein ffteint. 
(si legeris), unb me((^er t>on Sebeutung gemefen fein mu$ / inbem 
^roion bejt g n I e n jD c e a n Befc^iffte ? ^ie €ad^e wirb, ober aitf^ :ni(^t 
OU0 bc( 8uft gegriffen fein. SebenfoDd fledt ein geilet in btt eteüe* 
JOec 9tamd $iQtanu0 ifl su bcfonwt, od« bof, man ein Seibecbnif barin 
. argiD&^neii fluwte, ^|»gcig«n muf .Dac^oiti Hmborbcir ffiiiiJ' 3(ft> mürbe 
ol^i^ 9ebeirten Danomm t^etbeffeot, »emt biefe nidft ttmtifi fencmol^n« 

Digitized byCjOOQlC 



— 246 — 

ßibiti« ' filiert fein $cer ijon ber Sataüifd^en Snfd b«r(^ ba6 eic^ 
Dif^c nad^ SJetcra, auf feinem ungtttrfttd^en {Rfiifjuge berfuiä^t er 
bic 2WoIe^ bcö ©rufuß Behn Stebifd^en ober 9itnberrt'f(^en ®p\fd jn 
gerffSrennnbganj inber?täl^e »irb ärenacum bonbenJRSntern belagert 
!J)ie @igambrif(!^en granlen, unter t^nen bic Sl^amaber, fefeen ju 
toicberl^otten 5KaIen in'ß Slebifci^e ®cbiet über, 3uHan «nb anbere 
r8ntifci^e tjelbl^erren fd^Iagen fie jurfltf, Jtotfd^en SDfaa« unb Ä^cm 
flnben biete Ä5m^)fe <Stait, auf bem obern Jl^eilc ber 93atabifi^cn 
Snfel erl&ebt fxÜf ein neueö römifci^eß Sager, Castra HercuHs; et* 
xoa9 \p&kx gelangt Novioriaagus (5Winm)egen) jn großer SSebeutung, 
enblid^ »erben burd^ bie (Stürme ber SSötlerttJonbetmtg m6) bie nn* 
terrl^einifd^en Orte in Äfd^e ünb krümmer gefegt: *) unb nirgenb« 
tw6)i in ber ©efd^id^tc burd^ atte bie OaJ^rl^unberte l^tnburd^ aud^ 
nur irgenb eine ©j)ur dne« jtüifd^en Ouabriburgtum unb Srenacum 
gelegenen Orte« ober Befeftigten fünfte« auf. 3n ber 3lSfft t>ctt 
.ßieüe finb bon 3cit ju 3«it biefc rSmifd^e Slltertl^flmer aufgejfunben 
toorben, «Itare unb Sotibfteine, ^) befonber« 'ju 93erg unb si^al, ^) 
toofetbft aud^ eine ©tatuc ber SSenu6 nebft einem ßu^Jibc au« fei* 
nem, toeigem, etwa« fd^ujärjfid^ angef<)renötem SWarmor aufgcfunbcn 
toörben fein foß:*) »ie benn üBerl^aujrt biefer ®5ttin in ber 5ß5^c 
bon Siebe mel^rere 2;em|>el angebid^tet »erben. *) C« »erben aud^ 
einige 'Öenlmater angeful^rt att in (Siebe felBft gefunben, ^) unb Be* 
fonberß toirb auf einen ^kiti ber leglo sexta victrix t^xtl ®u 
toid^t gelegt;^) aber für bie |)ÖgeI, ouf benen iefet bic ©tabt 
Siebe liegt, aW atoedtmagig gu einer SSßortc ober gu einem 9»ilitar* 

teil. (SBeigf. IV. 7). S^ielleii:^t Ghaocorum? 5Daf bie fftbmtt fc^on 

ftü^ mit ben <5^aud in fnegetiWen (JonfUct getäi^e« pnb, ifl Wannt. 

^ie 9tamtn Dania unb Daeia finbei man t>on ^ifd^tefbem in mittel« 

afterllcften Cc^tiftfleflem fe^t oft toerwec^felt 
*) ©tergniffe; Aber ioe(<f|e idj bet 5Wrge »cgen (iuf meine oft angeführte 

6*tift oeimeifc, 
^) «etfcti, (JentcoCr^ahifeum n. 3, T, 32, 51, 56, 
3) «etfcf) n. II, 15. 
^) ftoi^tiii^ten Ü6er bie gu 6(eDe gefammeCfen t|ei(< tdmifc^ t^M too« 

tetlänbifd)en ^Uert^ümet unb anbete bafel^jl toi^anbenen f)ertfii)ficbigs 

Wten. «eclin Bei «lautet 1705. €. 75 f: ögt. «iebter, ^f«. u. 

««t«rtB» e. «1: , 
^ 9»(U6ii4|ten oom galjte 1795. 6. 76. 
<>) 8etf* II. 4, 16. 
') Serfcfy II. 15. ^. bon Steifen, 6tabt C^feoe imb U^te n&^fletlms 

gtbtini^ 6; ^6, 6ed(f^iet ati0 Christ, de Vries Cleefscb^n Lasthof; 

biefet Siegel fei int Salute 1698 am 6 t^Iofbetge geftinben wotben. 

ü^ie 9toc^ic^cn vom tia^u 17^5 tl^un «nfjfaQeitbet SeifV fline VttU 

bung *bm)km. fBa$ ton ^t Hufftnbiing oon Siegelt 6m 6l^of Betge 



Digitized by 



Google 



— 247 — 

po^tm in ben Untemel^mungen ber kirnet gegen bie ©emtanen 
iptiift emjig unb aUein bie oudgeieiii^nete Sage neBen unb gegen^ 
üitt anbern Befeßigten ^nntten unb $>iiff^, toie guetft $tg]^tu6 
Aar eingefel^ctt unb in feinem Hercules Prodicius p. 43 auöein* 
anbergefe^t l^at: unb 2U)ar l^ot nomentltd^ bie Sage bed bcrf)}rin;^ 
genben ©d^Ioperge« ju ber ännal^ine geführt, bag biefer öon ben ' 
S^Metn 3U einem mHitärtf^en Soften , ))ie(Iei^t fd^on butd^ ÜDru« 
fu^r teie neuliii^ in ben ffl^mier 3al^rb. ^. XXII. @. 34 au0ge^ 
f})to^en U)ürt)en ift^ benufet »otben fei. aber fein 5Rmne (»eber 
Cliyium Cg^trum nod^ Specula Clivk) ift unö aufbetool^rt, unb 
bie 95efeftigungen^ ober ber i&axUZf)mm, finb cnttocber fd^on frül^ 
in ben ÄänH)fen ber ©ermahen mit ben SRömern ober burd^ btc 
ätte« bertitgcnben ©tflrme ber aSöIferuxuiberung f|>urIoö uerfd^toun* 
ben- Slud^ »äl^renb ber- Mutigen Äöntpfe jtoifc^cn ben granfen unb 
^a<^fen^ bie ba« cleoifd^e 8anb nid^t unberül^rt gelaffen l^aben, ge* 
fd^icl^t eine« Orte« ober einer 53urö auf ben deöifd^en §ügetn feine 
igrtoäj&nung: Btonten toirb fd^on frül^ pi« ber ^ife, fränf ifd^er ®ro^ 
fcn angegeben; Sort ber ©roge ridl^tet fid^ ju 9liititi>egen einen 
Siebling^aufent^alt ein nnb feiert auf biefer feiner unterrl^einifd^cn 
^fofj fel^r oft bie Dftern; ibeffen ©ol^n Subtoig ber gronnne l^ätt 
fid^ bort auf, nm fid^ (im Steid^duatbe) im 3agen ju üben; unb 
eö folgen bereu 33elf^)icl bie f äd^fifd^en Saifer ^), bo« J?enen Otto L 
im 3ai^re 944 ben ©rafen bon ^amolanb ju ßlten befud^t: ^) aber 
eö finbet fld^ feine @^>ur be^ 5Ramen« (^öje, fein JBefud^ bei ben 
bortigen ©rafeti bet e^oniftw* , ..w.,i. ..'C- 'i / ' -- ': 

®ie ^xmtmm jerfüren im nennten da^^unberte yiim 
tDegen, Xanten unb Wirten unb l^aufen bert»fiftenb im cWu 
fd^en Sanbe {loifd^n äSoft^ unb^^ein; ^) bie ©efi;mbtfd^aft be« 
Äalfer^.Äarl be« 3>idtett an. ben 9iormannenfflrften ®ottfrleb jiö^ 
burd^ ba« cteotfid^e ©ebtet nad^ SSatua^ ©oltf^iti) gel^t i^r bid ^e« 
x^piff^ entgegen>. fü^rt fie auf bie 3nfe(^ unterl^anbelt mit il^r unb 
entlägt fie am Sibenbr; . nadffbem bie ©efanbten in. C^ifilHd^ übet« 
nad^tet, feieren fit am fotgenbtn 2:age ju ©oitfrieb. }ürfldC utib tiß^ 
morbm b^clbai.:'^);^« C)etif»)id^ .({Rinberu) ift (£m^)fang nn^^tt^ 



mit ben 6tcmpcln bcc V., VI., X., XV., XXXI. Legionen etja^tt 
kDtcb, fnali man füc unaut)et(äffig, giebl». 6. 161. ' 

1) 6. meine oft eimai^nte 6<9tift e. 209 unb 223. 

^) ebenbof. 6. 55. 

ä) (Jbenba>. 6. 298. 

^) ebenbaf. 6. 215 ff. c 



Digitized by 



Google 



— 248 — 

Berge, niäft aber in einem benachbarten dUryt, ^odä^vxt bod^ att 
grSflid^em SReftbengorte mn biefelbtge ^^it bie clebifd^en Sl^roniften 
fd^on eine nld^t geringe SBebentung beilegen» ^nx Seit ber ®rün# 
bnng ber SSitnö^Slbtei (966) auf bein (gftenberge unb in gotge ber* 
felben taitd^en eine 3Renge Orte auf ber redeten unb Unten SRl^ein^ 
feite auf, beren ®üter an bie äbtei bermad^t werben; in ben nnfe«^ 
ligen dämpfen gtDtfd^en ben ©rafen SSid^mann unb Solberid^ tx>er« 
ben bie SSeften ^nnna unb ®enne^, and^ anbere ungenannte @d^föf« 
fer belagert unb erobert; feftft auf bem ®ebicte be« ^rafectcn be« 
dek)ifd^en Sanbe^^ toeld^er iDal^rfd^einltd^ auf ber ®teKe ber ie^igen 
@tabt (S(et)e getool^nt .l^at, faden @treitigteiten unb ^&nq>fe t>ovi 
aber tein 9iaine (Siebe to)irb genannt* 

S)er 97ame 6(et)e taud^t erft am anfange bed eilften dal^rl^un« 
bertd auf. 9!amUd^ unter ben 9Ittn^rifd^en ®rafen, toetd^e im Sie« 
bifd^en refibirt l^aben, toirb guerft afö 2U))erIäffig ermSl^nt ber ißame 
be« ^räfccten (ffloigte«) ©ottfrieb, tocld^er im Solare 1010 ge* 
ftorbcn ift» 3)ie 3lttnarifd^en.@rafen »ererbten il^re ©flrbe nid^t 
auf il^re @&l^ne, fonbern küurben r>om Sotfer nad^ feinem ^Belieben 
ertDal^It; meil ©ottfrieb aber ein red^tfd^ener Wimn unb ein ge« 
treuer Statl^geber be6 ftaifecis gemefen toat, iDurbe fein ®ol$n (bef« 
fen^lame ntd^t fiberttefert ift) gum iRad^foIger beftimmt. S)er€o]^n 
aber to>ar fd^tDad^ an ®e(ft unb Aitpttf toe^ffoXb fein Sd^uxiger 
Sid^mann, @raf t)on SBeftfaten (^reben), bie Sßemaltung ber $ra« 
fectur fid^ amnafte. SiOein ber auf Sßtd^monn'^ Wlaä/t eiferffid^ 
tige ®raf ^Balberid^ ))cn U)>(abe, etenfattd ein naiver aSenoanbter 
be6 t)erftürbenen ©cttfrieb, tDU^te e6 b^inr bentf^- Afinige bnrd^* 
gttfe|en, bog i^m bie ^rifectur übertragen »nrbe ; *) iebod^ nadf 
Sßid^monn'd (Srmorbung (1016) ))erlor er blefe(be »ieber unb ftarb 
tm 3al^re 1020. ÜJleine SJermut^ung, ba| bie^Äeffcenj bea ®ott« 
frteb (Sim getoefen fei,^) finbet barin i^e Seftfltigung, ba§ m^ 
aSalberid^'a Xobe ber ftaifer an biie @teUe ber bi^rigen %U 
tttartfd^en @rafen ben (Srafen Stützet i>i>n 9(<(kRbern au6 ^m Xn^ 
toing'fd^fen fKiufe nad^ Siebe fanbte (loc&vit-apud Clive), toel* 
(fftt ber ^egrflnber ber erbtid^en det^fd^en ®^n«®^aftie ge« 
toorben ift.^) Urenfet biefe« SRfitger »ar Il^eoborid^ m.^ comes 



*) 6. meine oft ectta^e «c^tiftÄ 234. . • . . . 

*) (Sbenbaf. 6. 237. ^ 

3) öBcnbaf. 6. 296. 

*) (gBenbaf. 6. 299 ff. 9^0« öoc mit l^at üBtc biefe«:* füc bU «Ite cte- 



Digitized by 



Google 



— 249 — 

Theodericus .de Clyve (110*), betfelbtgc, mUSfZX im QaS^vt 1093 
att Tbiedßricus comes de Giere nvhtnbli^ ertofi^nt toirb. ^cr 
l^en kotr bte erften beglaubig.! en SriüSl^nmtgen eined Orted^ 
bcffen ^Benennung gioifd^en CUve, Cleve unb Clyve toc^fclt, b. I^» 
ber jie^igen @tabt glebe. 



t>if(f)e ®ef4it{^e I^Dtf)micfriigen d^e^^ßanb SebeBut gefc^tieBen in f. 
b^naf^if*. gotfdiungcn. ©etlin Bei «au* 1863 $. I. 6. 13 ff., bcf* 
fen^d^tift bamaU nid)t gefannt ju l^aBen i(i) ie^t no^ fe^r Bebauere. 
^Ic Annales Rodenses aud bem 3^^^^ 1154, bie ^ict ald unttüglicfic 
£)ucn[c btcnen, flcl^cn gchcu aBgebtudft fn : Histoire du Limbourg, par 
M. 8. P. Erast. Publik arec notes par M. Edouard Lavallage. 
T. VII. Li%e. 1852. SEBell bie BejügllcBc ©tctte »euig Befannt |u 
fein frfieint unb nit^t Sebcm leicht jugangllc^ ifl, fo folge ^'m ein ^B» 
btucf betfeB&en: 

Fuerunt in Flandrens! prpvincia duo nobiles germani fratres, 
apnd seoulum preclari et potentes, quorum alter Gerardus et alter 
vocabatur Kutgerus, invicti videlicet patrie et reipublice tutores; 
nnde, grayissimis contra se exortäs a principibns terre ülius prelüs, 
c^mtulerant se pbeeqnio Bopsapi imperatoris, qui locavit Gerardum 
apud Wassenberg et Kutgerum apud Clive, traditis utrique tot 
et tantis terrarum beneficiis, ut et ipsi et eorum posteri ex rerum 
felioitate principes faoti sint htm» .regionis. Horum igitur nobili «x 
progeniO) in natali eorum terra remanente^- surrexit vir illustrifi Arno r- 
ricus nomine, habitans quidem apud oppidum, cui nomen est An- 
thoniuni, non longe Thorriaco civitate (p. 3). — — Qui cum 
nobSIis esset vite, nobiß quoque conducta nxore, gennit ex ea dilec- 
tissimos sibi liberos et pro natiH:aU iure sibi diligendofi. Utnim ta- 
rnen praecipue quasi illius felicitatis prescins dilexit ante alios, cui 
vocabulüm erat Ailbertu's. 2)effen flöfletlldßc (Staiel^ung. tSt »ftb 
-Rieftet '(p; 4). Gefne 9Wfe, um einen Cd ju fud»en, toa et ein 
Jtlo^ec fiift«n tt)oSUe/untec-l3e§leitung feinet amei Srübet $^i^emo unb 
SBaigerud (p. 5). Sacerdos (Ailbertus) praeterea et fratres eius 
^nätibnfe erant * cognati comitis Gerardi de Gelren et Göswini 

'. ^de^Miiieifli^fg Ml«omiti8>Hen>i^ici de Krik^nbach et oomltis 
T;heode.ri(^i dQ Cl^fß, ^nQ9*.j^8ffff^,.ft ffxiß ejodem teo^pote cgn* 
statvita viguisse. Uli enim floruerunt pronepotes duorum fratrum 
iHorum Fhindrensium' (Gerardi et Rutgieri) , unde narratio hec sütnpsit 
txotd&SBt^ CKjqnoram 4tlam prdgaiia. ttttt hü f nttns edocti sunt pro- 
c^fiisse« Horum' exffß consangpin^s cnm esset ^^aqerdos ^ fratres 
eius, Yoluit tarnen ad eös , ^uasi subsidium petiturus , ^essum diver- 

' 'tere, qnia fioK I>eo commeüdlavit speiki ' peregrinationis sufte (p. 6)1 
rOtabUcti finmnm ^e tan.elm.&t, im^^flei bbft.5t(a^t 9tabe . (ftionaste^ 

,^ ..xium uab. ecdesia Bodenaf8).„^unb«n im aoBtes U04 (p* 7). (8>e* 
' f4i*te*fce« Älojlct«' unb öoii fcc^«"5lcBten BW jum 3a^te 1I5Ö (Bi« 
p. 68). V . V 

iDet ^etautf gebet fagt am 6c6Iuffe p. 68: Hactennses a&tiquo 
.perga.meno. Sunt gutem hioc iqde paueu|a verba» qoae in anto- 
grapbo prae antiquitate legi gmplin« apu poteraiM^ / Qoae nunc se- 

•. ^^utttor, ex bufitis arpl^mi npstri <et .aliunde.conqnisita .aont et in 
ordinem temporis redacta. 



Digitized by 



Google 



- 250 — 

93on ml6)n iBefci^ffenl^ett mr benn (SIete unter bem ^xi^ 
fectcn ©ottfricb, unter bem ©rafen {Rütger unb unter Sl^eoborid^IIL? 
@d teirb meber eine @tabt, nod^ ein !£)crf ; ncd^ eine %urg cm^ 
txMlidf genannt* !Die,S3erid^te über bie Ueberfoße, bie auf bie 
SBcl^nung beö ©ottfrieb ©tatt gefunben l^aben, *) ' laffen leinefitoeg« 
auf eine 93efeftigung berfelben fd^tiegen, inbem er fiä) bur^ bie 
©^ti>efterf8^ne be« ®rafen ©alberi^, jtoei uubärtige 3unler (filiis 
nondum adultis) ncBft il^ren Sned^ten, geniStl^igt fielet, biefclbe gn 
öerlaffen un6 \x6) in baö ©otte^l^anö ju flfid^ten, too er me^r 
©(i^ufe fanb* 

a3atbcri(3^, tt)etd^er bie ^räfectur eine für je ^dt gel^aBt ^at, 
ttol^nte nid^t einmal juSfeije, fcnbern gu Upiatt bei glten^ unb 
um fid^ im SBefifee berfelben be^au|)ten gu f5nnen, befeftigte er [xäf 
ju ®mntp am Su^fJug ber 9[iierö in bie 3Raa«. ©ein ©egner 
©id^mann fud^te fid^ in berfelbigen ^räfectur feftgufelcn burd^ Sr* 
rid^tung t^on Safteden auf bem äRcnterberge unb an ber Wlaa^* 
SaSeber »on einer »orl^attbenen 33cfeftigung; n^ an(S) Don einer Slb^ 
fid^t, irgenb einen debifd^en §üget gu befeftigen, ift in biefen 
^äntpfen bie ^ebe, unb ber $rafect felbft fd^eint nur ein einfad^ed 
5)au^ betocl^nt gu l^aben. Ueberl^aupt aber »erben bie ättnarifd^en 
©räfehy toelc^e ^ai) betft ©utbünfen ber beutf d^en ^aifer tt>ed^feUen, 
n)eniger S3ebad^t genommen l^oben auf bie iSeieftigung einer 93urg 
ober atefibeng, ba ii^nen bie^räfectur gu JeberS^it genommen loer^ 
ben tonnte, ober boc^ bei il^rem $tobe auf einen JJremben überging, 
(grft 5Rfltger öon gtanber«, bcr.©tifter ber erblid^en @rafcti»S)^na* 
ftle gu SIet>e, loirb für fid^ unb feine IRad^lommen eine SSurg 
eingerid^tet unb befeftigt l^iaben. Ueber ein 3a]§r^unbert f))5ter..rü^mt 
ber SSerfaffer ber Aimales Kodenses» im 3^^«e 1154, n>p er 
fc^ieb, eipen getoiffen 83o|lj!ttnb ber neuen ®taftfd^aft; unb eine 
urlunblid^p angäbe bc^ Sa^re^ 1162 (bei SacombU I. 9lr* 404. 
9Sg(. 463), t»mn ein SafteUanud (Surgboigt) Don Ste»« ertoa^nt 
wirb, fül^rt uns junäd^p auf ße unj»et|ct^afte ännal^me eine« 
Castrum ober einer Sitrg, obgleid^ ber02ame eine^ Castrumin 
Cleve ober Castrüm^ Clevease ottdbrfidCKd^ nM tvft in einer Ur^ 

luttbe bed 3al^re« 1341 Oei SacombL IH. 5Kr. 360) entgegentritt. ^ 

j' ■ 

«gr. meine oft nxoal)nit 6*rift 6. 1139, 292, 296. 

2) «^nbaf. 6. 235 ff.« 

^) 3n einem ölten ÜMrectccIum be« «ftpIteW toon (SIeDe »hb i»if4en ben 
Sagten 1420 unb 1441^ bfe ^ebtcfttfon etrie« 9Itace$ in superiore ca- 
pella in Castro clevensi gefeiert. (Vtltt^etlung be9 !pafloc6 IRabbes 
felb loon flBacbek)n.) 

Digitized by VjOOQIC 



— 251 — 

3rt legtet Utfunbe toitb anäf bic ?agc beö Cästruni anäcbeutet, 
inbem bavitt gefagt t&bdb, b^% am gtt§e beffctbert (sub Castro Cle- 
vensi) eilte ffiaffermfil^tc geftanben ^aht; ba näwtiiö^ bie ®affer, 
tDotdöf bfe SWfi^te ggftattbett/ fei» anbete« getoefcn fein iam, aK 
;;ÄiTme0bart'^ (b* i^. ber alte Sti^ein), f-o-ift baeCastmm auf bem 
an biefei^ SBaffer ftogenbcn ©^ioSbetfl« jufud^ett. ffienn m 
einet etwa« fipStetn Urfanbc b<* Sollte« 1368 (bei SawmbL III. 
Sßti 682) jweimat nod^ üpm ,;§auiJ jit Stebe" (op ten huyse van 
Cleve) bte «ebe ift, fo ift /,$attd'* ni<|t« aW eine Uebetfe^ung 
löijn Castrum, ibentifci^ iftit ,,©ttt8'^ ^nv SSutg ge^tte a\x<S) eine 
(Sa^>eIIe; toentgften« ttritb in bet fät bie altefte ®^6f\äftt J>ctt 
gfeöe \o »Id&tigen Utlunbe be« Qfal^tcö 1341 mit bet iS3utg aud^ 
eine capella in SSetKnbung gebta^t (capella no&tra ca«tri in 
Cleve). 2)« bet $täfect ©otlftieb nut ein unbefeftigte« ^an9 
ben)c^t l^aben tann, loitb aü bet @tflnbet bed Castrum Stfitget^ 
öon Stö«betn, bet ®egtihibet ber etbCici^enD^fiie anjöfe^en fein. 
!Cle (iaptUt VH äftet att Wütget; unb finbet il^te etfte @ttt)a§tt«ng 
bei ®elegen]^it bet tiebetfäfle bet ©d^t&eftetfB^e ht» €^afen a9al« 
bctid^ awf bie ®i>^nung be« Stafetten. Sa« «ntet ©ottftieb ein 
einfad^« ^otti» neben einem ^Dtte^aufe gemefen, tt)itb uhtet 9tflt« 
get eine bcfeftigte SSutg nebft einet ßa|)elle: ijotanögefeifet, bag 
®ottftleb'« Äefibehg cbenfaB« auf bem ©d^fogbetge tüax, mläft 
S^tauSfe^nng aü6 einet SSetgfeid^ung bet obigen 9lngabeti föt to^U 
begtflnbet itad^t^t toetben tonn. — * 6# ift aud^ bie <gtWa^ng <i* 
ne0 Z:i^ntme6 onf bem @d(flefbetge ^^iitten. (Ein gtoget 2:^utm 
an« gt<mem ©fein (eea groit; toim van graveÄ Siteen, an9Zu^ 
ftfin), n)rfd^et bi«^ pm 3a^te 1439 bafetbß geftonb^ l^t/ift, n>eil 
et butd^ bal SHiet bonfSUlg geW0tben bMrt, jufammengefiftrit; ben 
®d^ntt tküfi bet C^etjog 9lbtbp^ noäf in beäifelbigen da^te tot%xi\x^ 
mennnb; einen neuen ZSf^ma (desen ny^n toirn), b€n ieligen 

gcmanette'<9MiiniHf(l^ttft2)^^aitf^jS>M^ »tefe9 o(Un 

S|l«fttiil(/ fi^ennifd^Met ju «tmitteln fein. SiStnifd^ ift et loa^« 
fd^Mtdid^ ni^t, tt^e bia« SRateti«t( bemtfet <^«le bet'^#i be« 
^|^0d:^n üottftteb b^itt gewo^^ t^ttötbeet t^m gegen Uebit« 
faOe @#iitl gtioft^ l^akn. iatmtitt l^n ffit fi^ unb feine 



«i«^ auf bem IRonieri^etg^ bef<inb |i(% f n becaurg eineQofeae. 9Roo» 
ren, altert^. IRetf». be! Xanten, X^L IH. 6. 41. 

2) SBeldie in bcn-9la<J)rirf|ten toom 3al^re 1795 unb gule^t InbenConnet 
3a^cb..{». XXU. 6. 24 mttget^eUt ifi. 



Digitized by 



Google 



— 252 — 

SZa^bmmen aU Sol^nuitg ober iBurg bauen laffen, fo nmrbe man 
il^n tu ber l^olge nid^t btö gum ©nftuv} l^al^fu t>erfaaen kffen. & 
ftonb bereütjeft ba, )oie au(| bet ©d^ti^aneistl^ttrm, nnb )tt)at auf 
beut Xanbe bed SSorf^runged« 93on einem ®ebaube neben bemfet* 
beu bettautet in bet ©teininfd^tift feine ®pux; an^ bei bem 92eu^ 
ian bed (Sd^ttHmentl^unned ^n feiner &fUt ift ten irgert) einem 
Einbau leine 9tebe, nnb erft im Saläre 1560 unter ber ätegierung 
bed £)er)ogd SBiC^elm tefen n>ir B^^^Kiffiged über anbauten nnb 
too^nii^fyi $)crr.i<i^tung eine« ©d^Ioffe^,*) !Da« Castrum l^at tU 
tea« jurui gelegen, ^attt ber SE^nrm jwm Caetrum gel^iJrt, fo 
n>urbe man ffir feine (Srl^altung geforgt l^en, ober mit il^m toürbe 
anäf biefe« eingeftfirst fein. SBie bem aber aud^ fei, ein Qästrum 
n>ar nun einmal auf bem ©d^ogb^rge borl^nben, nnbeS mn§ ba«^ 
((Ibe aÜ bie tRefibenj ber ©rafen t>cm anfange be0 eilften ^üI^x^ 
Innbertd an betrad^tet tt>erben^ obg(ei(| e« gioeifel^aft bleibt, ob bie 
trafen bid gur 9legiemng be6 erften ^erjog« W>fA)fif) nnnnterbro* 
ätm barin il^re Steftbeng gel^abt l^aben; loenigften« mar ba^im brei^ 
ganten 3a^ri^unberte auf bem 3Ronterberge erbaute @itiei lange 
3eit ein &i«bIingi?P1;.ber cle)^ifd^en <Shrafen. SBie auf bjent Urj^tunge 
b^n Siebe, fo rul^t auf ber »e^benj feiner älteften ®rafen ein ge* 
J^eimnilboUed S)unfe(. 

«ber bie (S^fd^id^te ber @tabt iSLtm ift Die( ftfter.al« boe 
Castrum Cleveiwe bed trafen Sifitger mtf bem ®d^to6berge, aftei; 
<m<k ti« ba« ettft^ -Saltl^wbert« ÜUh ßegt in bem ni^blid^n .%b< 
l^onge be« bon $«nten m^ 92imn>egen fid^ rcfireffen^n.ij^eitguged^ 
fiber. ben. bie rtotifd^e äKilitarftrage ffll^rte unb. an b^enSu^ ^r 
$]^in »x\pxiaiiilifit:, fehlen .Sauf ^.atte. ^^« b^m SiW^tige jtjirMen bon 
bem ^l^tm Ibe« £)S]^etiVMfd.. mi ^^^Ptiim kmiHi bie bem 
^eol^dl^ter, bon bpr Sl^infeite m^ ^f ^«rge entgfgeinM«9l..9ti^ 
^^^M(k $i(^t)e^nb<erg (|. ©d^tolMvs) wb C)e.ib.^rg.^(eigenl' 
jie«er;:tta^J:b«?i;Äp*t|f.;/>^^^»;') ^^>tftw|e,.,'Wrt^ W^rÄtÄbt, .'»<9 
aSofiben ^tHid^ mnni.H^ '^bnrd^i^bßtbv' .ttivminifii^al6)^;gfei^e 
^ilftettt^ilt, &ftti^ liesoib^ fKei^nnb tS^uriumsMltaii 9iiiiiii9|9 
)^e9))^»^8enb vt^ .mit: fte^n W^i^mm^l^^^ ^i^^p^ i^tMtf 
mel^r.guiäiltrete^b,, elfter j^i^ vnb.ni4f< minier; fMl^mie, ber fbi» 
ttUC: ai«.auid^< b)^.!<^(mB^>afii^en,!. in bm^-mwi^t^aJ^S^^imm« 
nimmt, ^ie beibe Serge fd^eibenbe ©trage n)ar urf^^nglid^ eine 
^ifiääft, m* eine'ÄjJAtiiöJefai^tt Sftfid^ Dem -^«betge in fa^ fllei^ 



9la*tl*tcn 6. 15. '. / . /.^ .^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 253 — 

ifytx dti^tm^ In bie ®6cne l^inab- unter bem ^amm ,,®rüft." ÜDct 
Ife^ere SSerg, tnxäf ^fft «nb an^be^nnng fo ö>ic imäf fetnc latiflßc- 
firc(ften Stb^toflc bcr jenem au«g€jet<J^net, ifl ber Sltejte Be- 
baute ©tabttl^eil; bonn folgt bct ^ertenberg mit feiner Um* 
gebung; bie jtöifcl^n beiben Ilegenbc ©d^nd^t, jefet bie grofee ©trage, 
fo toie bie übrigen ©tobtt^eile finb f^>äter Ubant loorben. Die SU 
tefte nrfiinblid^e grtoä^ung einer Slieberlaffung anf jienen SBergen 
gefd^iel^t im Sa^re 720, in loelij^em ein im ,,@au SSuMen'' reic!^- 
begüterter frSnlifd^er ®raf SRamcn« Sbroinu«, Dbo'« ©ol^n, jn - 
feiner nnb feiner ©emal^Iin SC^eoboIinba ©eelenl^il biele feiner ®fi* 
ter teftamentarifd^ an bie Ätrd^e ber 1^. Slt)oftelffirften $etrn« jn^ 
Äe^naren (b* 1^. JRinbcrn) f(3^enlt, unb gtoar unter anbem aud^ 
einige ©fiter, gelegen in Villa Dagerberch. SBir l^aben in einer 
frü^m ©d^rift (®efd^. bet SRSmer u. b* Deutfd^. m f. tt>. ©. 187) 
fd^on barauf l^ingeioiefen, ba§ ber SRame Dagerberch tttoa^ mU 
fteßt fei au« Hageberg, ©er »id^tige 5Rame Hage, ber in biefem 
SBorte entl^alten tft, lommt mel^rere da^rl^unberte \p5ttt in äSerbin- 
bung mit ber ©tabt Siebe bor: nämfid^ in einer Urfttnbe be« 
Saläre« 1300 (bei 8acomM. H. 9h:. 1068) berfauft »ert^olb oon 
JD^e einem (Ebten X^eoborld^ bon Siebe bcn britten SC^cit bc« ©er* 
ge«, loeld^er anfängt mü bcm nemus quod dioitur Hage, scili- 
cet in ea parte qua oppidum Cleve situm est, unb bei 9lüt* 
ternbcn aufl^ört. T)er „^age" genannt SBalb ift fein anberer afö 
ber »eit auögebe^nte „Sleid^^toalb", bon bem an unfcrer ©teHe, 
loie bie SBorte beutlid^ genug befagen, nur berjentge Sl^eil gemeint 
ift, tt)eC<^er n&rblid^ an Siebe ftieg. Sine britte SrioSi^nung beffet 
ben gefd^iel^t in einer Urlunbe be« SOftt^ 1341 (bei 8acombt.ni. 
9hr. 265), in tt>eld^em 3al^re bad Sanonid(fen«SoQegium bom 9Ron<i 
terberge nad^ Siebe ber^)flanjt »orben ift , unb ate Bftlid^e ®renje 
ber dmmunitSt be« neuen Slebifd^en ^a)}ite{« ba« t^Iügd^en „^« 
me^bael'' (ba« alte y^AnUtt) genannt unb aU u>eftlid^e ®ren2e 
eine ©tra^e naml^aft gemad^t U)irb mit ben Sorten via dicta in 
Haigen. S« lann ni^t be}tt)eifelt toerben , ba§ mit ben iRamen 
Hage unb Haige auf eine unb biefclbige mit Siebe in SSerbinbung 
ftel^enbe Socalitftt l^ingett^iefen toirb, unb ba§ an^ ben Srioal^nungen 
ber beiben legten Urlunben ber in ber erften genannte Hagebercb, 
b. i. Hage-Berg, feine Srltarung finbet aW ein im S3ereid(fe ber ' 
nad^maligen ©tabt liegenber 99erg mit einer 93iIIa. ®egenU)Srtig 
trägt gtoar lein ©erg ober ^figet ber ©tabt ben 5Ramen „$age« 
berg''; aQein bie urfprfingltd^e SSenennung l^at ftd^ ol^n; 2^tM 

Digitized by LjOOQ IC ' 



— 254 — 

bie auf t)ein l^eutigen 2:09 eirl^alten. in ber ®tra§e, Md^e fcet ^a* 
fcnfcerg l^eigt, btc.im 2Wiöet|>öH!te bwStabt au« ber §aii|)tftra6e 
auf ben ie^t fpgeuamtten ,,s^n^ <^berfl'' fteil ^mauff ft^rt unb in 
ber SRatur be^ %aiitert^ einen fflcrg t)orauöfefet , a»f ben fie fßl^rt 
unb \x>ü6f^ frfll^er ber ^agel&erg ober ^fl'fd^e ©erg l^ief. gemer 
ifl in ber julelt anöefffl^ten UTiunbc ber < mänbertc Stauten Hai- 
gen öun ganj bejonberer SBiti^tigfeit; benn gerabe bicfe 3lamm^ 
tjeräuberung fjil^rt unatijeifcil^ftvbarauf , .baß ber jefeige ^,©ctbera" 
(fonft au(]^ ,,$)aiberg" gefd^rieben) , ber ]^5<i^[te ^üget ober SSor* 
f^rung be6 »cftltd^en ©tabttl^ile^, mit ©nf^lui fete«^. toeftßti^cn 
il^ote« , genannt „^eitl^or" , unb ber babei Uegenben „^ei * ober 
f>eibenmü]^le", »erborben unb abgelßrjt ift au« Haigeberg, unb 
ba§ toir in biefem ermittelten 3lamen gerobc bie SSitk ^ageberg 
nebp ber Sage berfetben loiebctfinbcnj unb m^ biefer Ermittelung 
in Bttgilüd) mit ber obigen (gntratl^elung be« ;,$af enberfie«'' er^ 
gibt fid^ }uglei^ ol^ne ^thmtm bie ^u^bel^nung ber alten SSida 
ü^er ben ganzen n^e^filt^en ©tftbttl^ett, in mläftm beibe ^eiberge, 
ber etgentlid^e ^eiberg unb ber grüne ^mberg, mit il^ren W>t>aätnxt^ 
gen liegen bid jur ^ag'fd^en ©trage. 3^ fage bt^iur-^ag'f^en 
®tra§e, ba« ift bie Hage- ober Haige-@trage^ bie yia dicta in 
den Haigen, tt>ie bie Urfunbe fagt, ber 3Bcg, n>eld^er i^mafö bie 
U)eft(id^e @renje ber @Ie)>ifd^en $aro(i^ie bitbete unb ji^^t no^ unter 
bem Slamen bie ^ai^\äft ©trage, eine g<>rtfe<äuttg ber ^w^U 
ober ®ro6en*@traBe tjom ^afenberge an, ju bem S^ore • ffil^rt, mel- 
dte« ebenfaß« je^t nod^ bo« k>^i^\^^ 2:]&or l^eigt, au« bem ber 
2Bcg nad^; bem SDorfe „9Ratcrborn" fä|rt, ober frfil&er in ber fjort^ 
fegung ber ^ag'fd^en ©trage in ben Haigen, b. ]&♦ ta .ben nemus 
qupd dicitur Hage , tole bie gtoeite Urlunbe fagt^ b. J&, in bten 
n&rblic^ an Stebe ftogenben 9tei(i^U)a£b« ^oö) mtf)X: m 9tei<!^« 
teafbe befinbet fi(^ auij^ ein ^rd^j^of , meld^er in ber JBi^t{Sf)»rad^e 
^;^eitird^]^pf' l^eigt , U)orau« man )»telfad^ einen ^ei^enfird^of ge>» 
maiSft unb an einen Etrd^of ber 9iömer gebadet ^t, cbgteid^ er 
nid^t« <in^er« ift, ate ber^aige^Äird^l^of, b.J^. beir Sird^l^of 
im |)atgen; im 9ieid&«n>a(be; ttrobei e«. unentfd^ieben bleibt, ob ber« 
felbe i>ieaeid^t jux SMQa C^ageberg gd^&rt l^abe. @nbttd^ nel^me id^ 
feinen Slnftmtb, aud^ ben fogena^nt«i ,;C>ßibentt>e8" im Ä.eid^toalbe, 
^iypn bem id^ bur^ ^ßreni^en tpetg unb in bem man in gleid^er 
Seife einen S93eg ber SiDuteip ^ermutl^et |at; urf)>rünglid^ für nid^t« 
anber« gu l^aüen, al« für ben <^ai'ge»2Beg, b, 1^, für bie ©trage, 
toeld^e burd^ ben nemus Hage führte* -r ®ie SJittat.mug aud^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 255 -^ 

eine Stiväft i^aU ftaBe«. ©tortb biefet&e auf bem C^aigeberae? 
(Sine @pnx IS^t ft<i^ ni^t nad^meifen. &at e^ eine am ^nge jpene^ 
©erge« gelegene ©a|)eße, ba ido im Qtol^te 1275 ba« granciöcancr-i 
fttpfter gegrünbet loorben ift ? Ober ftonb fte i^tliäf »im jenem ©crge 
oberhalb bed ©d^tcgbergeö, ba \üo im Solare 1391 unter ber iRe« 
gternng bed $er}og9 Slbol^ balb naci^ bet' 93etlegung bed Canoni* 
d^en<^@a))itete bcm äRonterberge na^ SIete'bie 9vt6)t ber 1^. 3mtg^ 
frau ÜRaria, bie jtfeige ^farrlird^, gegrfinbet »orbcn ift, an ber 
@teQe ber el^emaUgen JKrd^e be^ 1^; 3o^ne6 @t>angelifta, W nn^ 
tcr bem RIofter ju Sebburg ftanb, beren (Urfinbungögcit nnbelonnt 
ifji, an beren ©tcBe aber nü(3^ eine ältere (5a<>eEc gelegen ^bcn 
mu^, tt>ie uM au«- einigen Ueberreften, bie man oft uneigcntlid^ mit 
bcm 98amen einer 9x\fptt bcjeid^et, . erließet? Ober gel^Urte bie 
SiBa jur Sircä^e öcn Siinbcrn? Diefe 8hcagcu vermag i^ gur ^nt 
nid^t gu beantworten* SBa« bie le^tcre anbrtrijft, fo tt)iQ iöf bie (Sr* 
toä^ming nid^t übergcl^en, ba^ »or bem Saläre 1722 ,,ber foge«« 
natmte ^ag nnb ba« ®p\f<Sf^ ju SRinbern gel^ftrtcn nnb nad^l^cr gur 
Stobtfelbmar! bon ßleöe gcgogen toorben fjnb. *) äu6 biefer Xf^at^ 
fad^e gel^t f)ttt>ox, bag am ^uge be« ^aigeberge« in ber Sbene.ne« 
ben ton belannten Bp\}d firi^ für einen Ül^eiC ber gelbmarf bi« gu 
bem genannten Saläre ond^ ber 9iamc „$ag'' erl^alten l^at, ba§ blcfe 
^ag'fd^e ^etbmort nebft bem ®|)^({ n)a^rfc^etnti(l^ gur ^iHa ge^Br« 
ten/ imb ba|, fo »ie bie gelbmar! ju 8?inbern gel^örte, aud^ bie 
Sida unter ber ^ixif)t bon 9ttnbem geftanben l^aben fönne« 

Selrad^ten tote baö SJort Hage, toobon bie viUa Hageberg 
i^ren SRamen l^at, auc^ an unb fär fid^^in JKficffidJit auf feine Söcbeui» 
tung, fo fteHt fid^ l^erau«, bag e« ein altbcutfdjfe« 8Bort ift. 3m 
ängetfäd^fif d^en fommt bor haga, haeg, hege ; »ofur c« and^ eine 
alte i^orm hai gibt, im, SRitteUatein hagay haia; Som^ofita babon 
finb gahag, gehai; aüe in ber 33ebeutung ,,®e]^ege, @e]^i5Ij"; unb 
nid^t mil Unred^t leiten (Sinige aud^ unfer Sort r,^axn'* (nemus) babon 
ab, Ueberbie« fommt hacha in ber Scbeutung ,,SBalb" oor;0 «nb 
e6 ift befannt, ba§ im ^üeberlänbifd^n ber ©ebraud^ beö ©orte« 



*) 2Ätttl^eiIung.au« ben 9iott5cn be« $ajlot« S^labbcfclb tjon SBarbe^it. 

^) ®taff, epracöfd^it Ab. IV: ®. 761. 722. SJetgl. fiRa|mantt im 
' 3nbef T. Hacäia. (S^timin'd beutfd|c 3>it>t^ol. 6. 48, OJluicbnamig 
mit unferm hemus Hage ijl bet bei Xanten gelegene „^agehbofc^." 
SKooren, altert^. 3Retfw. su 3^anten ^^. III. 6. 53. «intet im 
u. SRootett ötjb. Äoln ©b. L 6. 97. ob. IV. Oic Urf. bet3«^te 
1370, 1371, 1392. 



Digitized by 



Google 



^ 256 — . 

,,$)aß" für ,;«Jafb" flang geläufig ift. »ergldd^n tetr bamit We 
föotte ber Urtunbe nemus quod dicitur Hage, fo finben tDtr 
baritt bie obige äbleitung in Bemcrfen^mettl^er Seife Beftatigt ®er 
^ageberg ift Umm^ ber ,,83erg be« Viattt»'\ unb bie Siüa ^er* 
gebcrg ift bie aSiüa auf bcm ©crge beö ffiolbe«, b. l^wbe« fogc* 
nannten 9leid^ön>albe«. Daf ber $unft, toorauf bie »ifla log, l^ierr 
in bcrjug«n)eife ber ,,»erg'' genannt »irb, lann für ben'nid^t auf* 
fadenb erfd^einen, iDeI<j^er bon ber Sil^einfeite l^er fein Singe auf bie 
$figet ber ®tabt xoix^t, unter benen ber ^aigeberg ber l^erborra« 
genbfte ift. iRad^ ber gegebenen (Srllärung unb auf ben ®runb ber 
l^iftorifd^en Sl^atfad^e, bag Submig ber gromme unb bie fäd^ftfd^en 
Äaifer bei il^rem Slufentl^alte ju 9timn>egen im SRdd^doatbe jagten 
unb jur Uebung im dagen fid^ bal^in begaben , n>ie fd^on eben ge« 
fagt n)orben, foQte man faft berfud^t fein, ben 9teid^dn>alb fd^on in 
ben älteften ^Atmoi^ einen SBalb anjufel^en, in toeld^em bie 3agb 
bon ben f^firften mit einer getöiffen Sorliebe ge))f(egt unb bidDleid^t 
gar jur (Srgielung einer ergiebigen 3agb burd^ äSeranftaltungen bon 
;,®e]^egen" unb ^^Umjäunungen" (benn aud^ biefer SBegriff liegt in 
bem enttoidtelten SBorte) @orge getragen »urbe. 

ÜDie Sage ber ermittelten äMda geU)innt nod^ an 93ebeutung 
burd^ ben mid^tigen Umftanb, bag an il^rer ©teile jnr 9lönter}eit 
aller SBal^rfd^einlid^teit nad^ ein rSmifd^er Soften geftanben 
l^at* S5on ber ^öl^e be« 93erge«r toorauf fie liegt, bei ber jcfeigen 
^eiberger (b. f). ^aigeberger) SBinbmfll^le eröffnet fld^ ein loelter 
93lidt auf bie bataoifd^e 3nfel, auf ben Sauf bed an 9tinbem bor^ 
beiftrömenben 9i^etne6 , auf bie an biefem bluffe liegenbe römifd^e 
äSefte airehacum unb auf ben gegenfiberliegenben Sltenberg, ebenfo 
auf Duabriburgium unb ben 9Rcnterberg; unb gmifd^en il^m unb 
bem norbtt>eftlid^er liegenben Sieberberge gegen einft burd^ bie fege« 
nannte „®ruft'^ n^eld^e ben ber r5mifd^en ^J)iilit&rftraie auf bie 
ledige 9limtt)eger Sanbftrafe fül^rt, bie römifd^en Segionen ben bed 
getoaltigen S)rufu^ 3^i^ ^<i ^^^ ben ^Drufu^bamm auf bie99atabifd^e 
3nfel aM ben %u^angd))unft ber f^elbgfige in ©ermanien l^inein, 
toit iö) teeitl&ufig barget^an l^abe in metner oft angefallen @d^rift 
@. 46 ff. 3BeId^er $unlt bid^t neben bem Eingänge in bie ,,®mft'' 
fennte atö geeigneter unb netl^ieenbiger ffir einen bie l^inabgiel^en» 
bcii Segienen fd^öfeenben mifitärtfd^en heften aufgefunben »erben, 
aM gerabe bie ©teile bed ^aigeberged? S)iefe Slnnal^me l^at nad^ 
ber, gangen @ad^lage biet mel^r für fid^, ald bie feit ^igl^iud ber« 
breitete SWeinung, e« l^be ein römifd^er heften auf bem ben ber 

Digitized byCjOOQlC 



^ 257 — 

tbtn izitx^mtm xitm^ifm ©träfe* entfernt Kesenben uub ifclirten 
©^{o^erge geftonben , t^n ml<S)im nnb neben toQldftm ein 3^9 
ber Segicnen qn bo« {R^etnufer , um auf bem ©rufu^bantme ouf 
bie batcmif^e 3nfel ya tommen, burd^aüd nid^onnel^mbar ift. 9Kan 
n>ttb m(fy ^pVLxm einer rSmif^en 9UeberIaffung auf biefer ©teile 
fragen: fold^e finb freiliid^ nici^t befannt getoorben; aUetn ba^ l^at 
feinen @runb in bem frühen anbau unb ber bieten SSeoSIferung 
bc« Scrgeß* Unb toer ti>ei§ eö benn, toaö bie @rbe bort in il^rem 
©d^ooge birgt? Sietet tttoa ber ©t^tofberg in biefer ©ejiel^ung tU 
toa€ 3^bcrläfftge^? ^x^ax fj)ri(j^t man in neuefter ^t\t^) biet bon 
äüertl^fimern, bie auf ober bei bem ©ci^Iogberge gefunben »erben 
feien; oöein in frul^ern ©d^riftcn über biefen ©egenftanb gef^icl^t 
für bie toüj^ttgften Sunbe nur Srtoäl^uung bon Denimalern an ben 
Orten „3)on6brflggen" unb „Serg unb ^aV, bon bencn jener ein 
Meine« ©tßnbd^en , biefer faft eben- fo »eit bom ©d^Iof berge ent« 
fernt liegt, fo toic anäf bon fjunben ,^gu Siebe"; unb bie Slngabe 
ber S^^i^^f ^i^ 6^^^ ^^^ ^^ ©d^IofBtrge gefunben toorbcn fein 
fotten ober bieüei^t auc^ mirffid^ gefunben »orben finb, ift fo unbe*» 
ftimmt, baf man babei mit bemfclbigen {Redete an ben $)aigeberg 
ate an ben ©cl^lofberg, bie ja nur burd^ eine fd^male ©d^tud^t 
gefd^ieben finb, ju benfen bered^tigt ift» ®a§ ein r»mifc^er Xl^urm 
auf bem ©d^Ioperge geftanben l^abe, roa9 fo oft Uf^aupttt toorben 
ift unb nod^ bel^auj^tct toirb, lägt fid^ ebcnfaüö nid^t mit ©etoigl^eit 
belDeifen; toir toiffen au« ber oben beröi^rten ©teininfd^rift bon ei* 
nem Jl^urm au« grauem ©teine, toeld^er im Oal^e 1439 eingeftürjt 
ift unb beffcn rBmifd^er Urf^rung^ toeit er au« Suffftein gebaut toar, 
mit 9it<ift in ä^^^f^I g^jogen toirb. ^) SBeit ber ©d^logberg ben 
SWitteI|)unft ber ctebifd^en ^errlid^feit unter ber l^erjoglid^cn Siegte* 
rung gebitbet ]^at, ift man baran getoSl^nt tt)orbcn, aöe l^iftorifd^e 
5WerIioütbig!eiten bon 6(ebe an biefen ^unlt ju fnfi^)fen unb jur 
aSerl^errHd^üng beffelben feine ®efd^ci^te bi« in''^ graucfte Ättertl^um 
l^inaufjurüden, auf Soften be« §aigeberge«, beffen Sage l^intcr je* 
nem Ieine«ti)eg« ^urüiftel^t unb beffen ©efd^id^te «feit ben erften 3a]^r* 
l^unberten be« 9)ttttelatter« auf unumftögfid^er ©runblage Itxn^. 

^aä) bem ®efagten erfennen toit! auf ber toeftlid^en ^if)t ber 
©tabt Sfebe, an ber ©tetfe eine« frühem rbmifd^en Soften«, am 
anfange be« 2Rittetaßer« eine uralte SSitta ^ageberg, iBpaitx 



1) »onner 3a^tb. be« S5. Don mi im ^f), ^eft XXII. 6. 22. 25. 26. 
^) Öbenbaf. 6. -35. ^ . 

Digitized b^jY^OOQlC 



— 258 — 

Snbcrt ft^ biefet ißame in @(et>e, fo bag am Slttfonge bed eilften 
dal^rl^unbert^, mit toeld^em burd^ bie (Stünbung einer erHid^en ®raf« 
fd^oft für ben Ort eine neue 8era eintritt, ber ®raf 9iütser bon 
i^lanbern nid^t nad^ i^ageberg, fonbern nad^ (Slibe gefanbt iDirb. 
aSBie mand^cr Ort im Saufe ber 3^^*^« *>^« Siamen gctocd^felt l^at, 
fo ift aud^ ber Sftam (SCebe ald ein neuer ju b^rad^ten, meld^er 
frul^cr nid^t ef iftirt l^ot unb beffcn Urf<)ruttg in ber natürlid^en 
»efd^affen^cit be« Orte« felbft gu fud&en ift. Die alteften 
urfunbtid^en Benennungen finb, tDie tovc oben gel^Srt l^aben, Clive, 
Cleve, Clyve, Diefetbigen toed^f ein, tt)ie man fid^ in fiacomblet'« 
Url. übergeugen fann, aud^ im gio&Iften unb breigel^nten dal^rl^un^ 
berte, neben ben Stbjectiben clivensis, clevensis, clyvensis; unb 
im breigel^nten Sal^rl^unberte (1227, 1262, 1263) fommt nod^ bie 
gorm Clieve l^inju, ' 3n benfclbigen Sal^rl^unberten finben toir ben 
5Ramen aud^ latinifirt, g* 33. comes de Clivo in ben Salären 
1166, 1188, 1198, 1203, auc^ in Clivo im Saläre 1198, in 
Clyvo im Saläre 1260; aber aud^ de Cleva im Sal&re 1266, 
enbtid^ fd^on ,frfl]^ im Saläre- 1141 de Clevia. Dife gorm Clivia 
gei^art f^^ätern S^ittn an unb fommt nidjft in Setrad^t. SWan lonnte 
l^icrau« auf einen tateinifd^en 5ßominatib Clivus ober Clivum fd^Ke* 
^en; aQein bi^e« ift unftattl^ft unb, abgefel^en bom (ateinifd^en 
5au^)ttoorte clivus, nur an eine ßatinifirung bed Clive in ber (8n^ 
bung gu beulen, toie au« ben bciben anbern bereingett bafte^enben 
gormen Cleva« unb Clevia genugfam erl^eOet gfir bie urfj)rfing* 
lid^e gorm ift Clive gu l^alten, toobon Cleve nur eine ä6fd{>n>od^ung 
ift, gtoifd^cn toeld^en in ber äWitte bie gebel^uten formen Clyve unb 
Clieve üegen; unb toaö bie Slbftammung be« Sianlen« Clive an* 
betrifft, fo ift biefelbe gurüdtgufül^ren ouf ba« angelffid^ftfd^e Clive, 
Clieve, Clove, Cleove (globus, Äugel), altl^od^b. Cliuwa, Chliuue, 
fo U)ie auf ba« ang^Ifäd^fifd^e Clif, Cliof, alll^od&b. Clep, »ofür 
ber ^odSnber fagt Klif unb Kiep, aQe in ber mannid^fod^en Sßt^ 
beutung: Äbl^ang, aSorf|)rung, flippt, gett, fteiler gel«, flber^aui>t 
aud^ Sln^&l^e, SBerg, älbl^ang eine« fteilen Serge«: toomit aud^ ju<^ 
fammenl^angen bie altl^od^b. 3^^^^^^^^ kliuzan unb kliuban, on* 
gelf. cleafan, norb* kliufa (Andere, scindere, divellere, fpalten, 
Haffen), ebenfall« ba« SUtl^od^beutfd^e gleif unb kleif (obliquus, 
fd^ief, fd^rag), fo tt)ie unfer ^auiJttoort „Rluft" unb änbere«. *) 



»0t. ©raff a. 0. £). »b. IV. 6. 546, 566, 567. — 3n bet im 
3a^te 1475 toon G^cijl. SBtet|lraat gebic^teten SReimc^conif ber 



Digitized by 



Google 



— 259 — 

SC&k fel^r aUe biefe ^Begriffe auf ble ^l^änge unb SSorf^rfinge 
»Ott eicbe ^>aifcn, Bcbarf für benjicttiReti^ tocl^cr Siuflcn ffoi, um jtt 
^tffttt, Icittcr »eitern ^tntoeifung, toctrn man nur btIKger a33etfe bcn 
f|)edcaen SSegriff bon f^rcffen unb gef<)aftetten geifcn unb gelfen* 
tlipptn ettoad ennä(igt unb fU^ mit ben allgemeinen SSegetd^nungen 
älb^ng, 9SDrf)>rung, Serg Befd^eibet unb bei bem iRamen ®^hi<Sft 
ft(^ bie }toif<$en ben ^figeln l^inabfül^renben SEBege ncäf unbebaute 
unb unbetDol^nt benft. ^Dag mit biefen Segeif^nungen gerabe bie 
Bebeutenbften 93orf)>r finge mit beiben @d^(u<j^ten im Sinitange ftel^en, 
ift nic^t fär einen biegen ^n^aü gu l^olten, fonbem toeifet bielmel^r 
auf bie Siatur be« gangen ©ad^bcrl^ältniffe« l^in. Stur bie "Slomtn 
ffaitn fxöf im Saufe bei 3^^ geänbert, unb an bie @tette bed atten 
9?amen3 ,;33erg" (in „^ax^titxi'') i^i ber Don CKve ober Clyve 
ober Clieve ober Cleve getreten^ »eld^er ber 5ßatur ber ©a(i^e no^ 
entf|>red^ettber ift, ald felbft ber alte. S6 ift an<fy im aßen SRamen 
^ertenberg bie Statur ber ®a6ft burd^ ben 5Wamen bargeftettt 
unb beretoigt. 92ur bie (Sn<fyt, atled gu romanifiren, l^at biefen 
3iamen in „^erfertberg" ijertoaubett, um einen 33erg be« $erlule« 
l^erau^guHfigeln« SBarum benft man bei biefem 9^amen, menn ber^ 
felbe loirflid^ in ber angegebenen i^orm beftanben l^at, ni(^t biet 
lieber an bie altbeutfci^e ®8ttin ^exta, b. i. 5»ertfu«, ^ertl^a 
{^outra, bie SRutter (Srbe, bon xotläfn aa(fy anbere Orte il^ren Sfla^ 
men l^aben ? S33are e« benn nid^t leidet mBgßd^, bat «"^ ^i^fw: 
®&ttin f))äter eine r5mifd^e 9Senud gebilbet töorben fei, toeld^er man 
an berfd^iebenen Orten um Clebe S£;em|)el beigelegt l^at? ebenfo bag 
bie im äJtunbe bed 33oIIed aufbetoai^rte alte ©age bon ber (Sx\<S)tu 
nnng ber ^^toeigen ^au'' auf bem el^emaligen Stitterfaate bed @d^Iog^ 
berge« ^) fid^ gerabe auf bie altbeutfd^e @5ttiu begöge? ©tel^ ja 
bie SSerel^rung berf eibigen ®5ttin am Siieberrl^ein aud^ unter bem 
SKamen dea Hludana (bie altnorbifd^e Hlodhyn) burd^ bei Xanten 



6tabt 9^euf, bie fuxfikdi Dr. d. t)on d^toote ^etaudgegeben ^ai, 
^eift ed 

95. 157. ^^n jeulbnet ht) be« Ot^nc« fl^ff 
»oulben ocuet t^bcn fonbet frfi^ff, 
f^ quaemett in be< maffetd br^ff, - 
be^te iiiot^flen ba^t in jietuen. 
ebenfo ö. 1751. JDie buffen Uggcn np bem fl^ff, 
go (Riefen in bec D^anb fc^iff. 
^let f^ai fliff bie »cbcutung öon ,,^b^ang, beö «^cinufet«", gerabe 
mie unfet Clive, Clyve unb Clieve bebeutet „9{b^ang be« öetge«". 
*) SSecgI. Dörfer in ben «onnec 3a§rb. ^eft XXI. 6. 97 ff. 
^) sRa^rirfiten oom Sa^tc 1795, €.19—21. 

DigitizedbyCjö®glC 



- 260 - 

gefunbciic ^nfd^tiftcit fep. *) Kflehi toir l^often cö fflt etnf ad^cr unb 
gtoecfmäßigct, bcn alten urfi}rflii8lid^en fflamm^ mläftx feit dx^ 
bauuttg be« ®6)ie^\eß burd^ bie aSeaeiil^nunfl ,,@cl^Io6ber9'' In ben 
§intergrunb gebtängt toorben ift, bom Befannten attl^od^bentfij^en 
|)au|)ttoortc Hart, obit^to&dft Hert, b. i. Scrg abjuleiten* SKan 
Knute aud^ an baö attl^od^beutfcl^c ^am)ttt>ort Herta (vicissitudo, 
SBed^fcl) nnb an ba« ßigenf^aftötoort hertom, hertum (vicisflim, 
altematim), nnb an bad ^txttooxt herton (altemare) benfen. ^) 
$euf etft :t)affenb ift bie leitete Sejiel^ung in SSergletd^ junt ^aige^ 
Berge, inbem beibe SSDrf))ränge, bie l^erborragenbften bon (Siebe, fid^ 
in einer 9Irt bon n>ed^fe(fettiger i^egiel^ung neben einonber benten 
laffen. Säiz alt ber 92ame ,;$ertenberg'' fei, ift urtunbß(!^ gu er« 
forfd^en mir nxi^t gelungen; aber ed ift bemer!en0n>ert]^, bag ber 
qlte 5ßamc aud^ neben bem neuen (©d^IoPerg) ncd^ biö auf ben 
l^tigen Sag im äWunbc be« SSoIle« lebt, gerabe toie neben bem 
neuen 9iamcn „Siebe" aud^ ber alte fid^ im ^eiberge, ^afenbergc 
n. f. tD. bi^ jur ©tunbe im Slnbenfen erl^alten l^at. 

®egen fold^e Srtoägungen, moburd^ Siebe ald ba^ l^er^ortritt, 
tt>a« e« feiner 9iatur nac^ »irflid^ ift, muffen, aüe aSerfud^e, an«* 
fd^lie§lid^ an ben ©d^loperg ate einen ^figtt (tat. clivus) einen 
r^mifd^en Urf^rung fnü))fen ya tDoQen, gänglid^ fc^toeigen, jumal ba 
bie erfunbenen S3ejeid^nungcn Clivium Castrum unb Specula Cli- 
via 'in ber abjectiüifd^en gorm clivius ganj unrSmifd^ finb, unb 
tpeil ber r5mi{d^e Ur^rung ber @tabt über^ou^t , infcfern er fid^ 
an jenen SSerg fnfi^>fen foll, bnrd^ bie »orgetragenen Siac^weifnngen 
\o giemltd^ erfd^üttert ift. ÜDem r5mtfd(^en Utfprunge fann aber ata 
aßemenigften eine@tüfee gegeben »erben burd^ bie in neuefter 3^^^*) 
au^ bem Slnteninifd^en Sttnerarium l^erangejcgene S3ergleid^ung bed 
britannifd^en Crted Clevum; bcnn toaö l^at ber ißame Clevuin 
ober Glevum, baö jeftlge Oloceftcr, au« Claudio cestria, b. l^* 
Claudii castra entftanben, mit bem römifd^cn ^aupttoorte clivus 
ju fd^affen? 3ft aivä) ba« aübeutfd^e clive feiner ffiurjel nad^ mit 
benifelben ücrtoanbt, fo lägt fid^ barau« eben fo toenig auf ben th 



1) O^timm, 2Rt)tH. 6. i56. «erf*, (£ent. SWuf. 11.27. ©a| au« 
bec /,{>eitcamp" bei Xanten an btefelbe ®ott^eit ccinnete, bemeift 
S)Uoten; alteit^ümL mntm. bet etabt a^anten Zf)l III. 8. 33. 

2) ©raff a. a. jO. »b. IV. 6. 1026, 1027, 1028. SÄan^em in ^ies 
ftgei (Siegenb i|i beim Flamen ,,{>ectenbeig'' bieQeic^t ein 16etg bec 
„i>ii\dit", mie beim ,,^afenbeig" ein Xlerg bec ,,^ofen", in benSinn 
gefommcn. 

3) «onnec 3a^rb. a. a. £). ^eft XXII. e. 35. 



Digitized by 



Google 



- 261 — 

ntlfci^ UrfiJtttng ton (Situ .^äfUtitn, aW cm« ber SJertoanbtfd^oft 
bc« clivus mit bem grii^ifd^n xk/vm auf einen gricc^iid^en. 
Ueberl^aupt l^at man fid^. bei mittelaltcrßd^en Orten toDl^I gu ptcn, 
ben oft lotcinifd^ fltngcnben ^iomtn an^ einen rSmif^en Uyf<)rung 
bcijulcgen. 5Da§ ber Sßame SWotttcrberg ni(j&t« gemein l^^^^t mit 
mons (Söcrg), t)oAt xäf m einer anbern ©teile m^^t. S« bleibt 
felbft bic 8eti)5]&ttli(j&e' Stnnal^me, ba^ ber üiame ßlteti, gefcfetaiKä^ 
bie Sejeid^nung Altene fei bie itrf^)rfingli(i^e, too« aber ni^t ber 
%aU ift,^) bom tateinifd^n akus (ffoäf) abftamme, fel^r jtoeif eC^oft* 
ÜDie aufgebrachte S^nennung Altinum castellum (um bon alti- 
»enae ju fd^Äcigen) ift in ber abiectibifd^cn ^tytm altinus eben fo 
unlateinifd^, toie Clivium castrum, trofe be« jum @d^u% angern* 
fencn italifd^en ©täbtenamenö Altinum, beffen äbleitung bon akns 
jtt enoeifen fielet Sftia aüd^ fcJ^on ber 5Rame ,,eiten" bom beutfd^en 
SaSortc ,,alt'' abgeleitet toorben in ®raff'ö Ät^od^b. O^jrad^fd^. SSb. 
V. ©. 737, unb toerbcn in bemfclbigen SBSerfc (95b* I. ©♦ 196) 
eine üKenge Ortsnamen gleid^en Urfprung« angeffll^rt, toie Alti- 
nowfty Altaha, Altwil, Altwic, Altberc, Altburc, Althaun, 
Altdorf, Altsteti, tooju a3b* V. ©. 737 aud^ bo« r^einifd^e Alt- 
ripe gegöi^ß. Unb »oOte man annel^mcn, bie -gorm „(gtten" fei 
nur eine älbfd^toad^ung bon ,,aßen" im SSocal, bie. fel^r läufig am 
9lieberr(ein bortommt, fo mfigte man, fad« bie Slbleitung bonaltus 
feftgel^altcn toerben foUte, confequenter SBeife aud^ ben £)rt ,^Iten'' 
in beräSetume, ,,@(tingen'' imS^mer^gau, „(&lümm'' im^abergau, 
ut^ biete anbete äl^ntic^ flingenbe Orte auf benfelbigen lateinifd^en 
©tamm jur&cfffi^en^ ba bod^i beffen Snual^me bei einigen loenigften« 
bebentüd^, bei anbern fogar nad^tt)ei«(id^ falfd^ ift. ®o toetbe id^ 



1) S)ugL tnehie oft angeffi^e 6clctft 6« 284 f. Qu bct ü6ec biefen 
$unft gefüllten Unterfudiung füge \;b ^iec goigenbe« IWn^u.: iDa| 
untei bem castrum Munreberg unb t>te(leU(t htnec^alb t^m 9t(ngmauet 
ein iS)ort ^^ ben S3uig(euten gum äBol^noit bleute, gelegen ^aBe, 
f^ieft (tuft einet angefallen Usfunb« SHIooten in feinen oliertl^ümL 
SReif». bec. 6tabt Xanten 2:^(. lU. 6. 41. SBok ba< Oteadc^t bad 
f)otf ,,9{unne", »o)>on bec SRunrebetg feine« 9{amen l^at? — Ü)a9 
in besfeI6tgen Untccfuc&uttg Dotfommenbe Mtmimento ma oteOieic^t me« 
btt Obet- «04 92iebe(?SR&tntec, fonbecR oielnie^r bie Sauecfdiaft 
„VtixmUt" imifcben ffiarienbaum unb bem SKoutecbetg«, ein altec 
Slittec^, bec fc^on im So^re 1277 genannt micb. -*- Seim fXontec« 
. beige micb in einem alten tic^Iic^en ©ebentiu^e einet gtfcbecei in det 
Moennen etmä^nt, tt)e((M^ HBaffei »al^cf^einlicf^ baffelbige i^ mit ber 
jetzigen ^aRunt". SRItt^eUnngen auf ben ^ftoit^tn b« ^foctece 9tah* 
befelb in SBatberjn. 

*) «benbaf. 6. 55, «Rote 1. 

Digitized by VjOOQIC 



— 262 — 

eö au^ nit glauben; bag ber Surften Berg bei Xanten, iDeld^er 
in bcn äfteften Äiir befannten Urfunben be« jn>3tften Sal^rl^unbert« 
(1119; 1144; 1181) bic 5Ramen Vurstenberg, Vursteberg, 
Wrstenberg, Furstinberg träflt; wnb im breijel^nten Qfa^rl^un* 
bert (1238; 1260; 1265) toieberuni Wrstinberg, Vursteberg, 
Furstenberg, 2) bann mä) (1233; 1259; 1292) Vorstberg nnb 
Vorstenberg l^eifet;^) tooneben crft in bemfelbigen Sal^rl^unbert 
(1259; 1263; 1271; 1281; 1296; 1297) bic ©ejeid^nungen Vir- 
Beberg, Verseberg, Wrseberg, Vorseberg öorlommen; *) ur* 
f<)Tfin9ßd^ bon bent belanntcn rSmifd^en fjetbl^crtn S5 a tu« ben 
Spanien ;;95atu«bcrg" getragen ^abcn foO. 9Rit größerm Siedete 
tnflgtc Sluguftu« ober 5liberiuö ober Drufa« ober ©crmanicu« bem 
SBerge ben 5»amen gcficl^en l^abcn; ^) hingegen fann e« afö au^gC:» 
ma^t gelten, ba§ ba^ gum ^ürftenberge fü^renbe fogenannte Wlax^^ 
tl^or gtt Xanten urfprftngli^ ,/S!ftaax*'S3fox'^ gel^eifeen l^at; toeit e« 
gn einem ;;5Kaar"; bem SBru^ bei ^agcnbof^; fül^rte.^) 

Sine aScranlaffung gur a3eranberung bed 9?amenö ^ageberg in 
(Sßbe fann l^ergeleitet toerben and ben Sßertofiftungen ber 92ormannen. 
35aS bicfe in ber gleiten $a(ftc be« nennten Oal^rl^unbertö Xonten 
bertoflftet; iBirten unb Siimtoegen berbrannt unb ba« 8anb gtoifti^en 
ber untern SDjaad unb bem St^ein fd^redlid^ )>er]^eert l^abeU; ift be» 
!annt.^) ©oQten fte an ber im iDlittet))untte ber Verheerungen ge^ 
legenen SSiUa ^aititx^, bie an bem i^ren ^n^ bef))ülenben itffm^ 
ftromc bie freiefte 3ln|id^t bot; ol^nc SBefricbigung i^rer 9laub^ unb 
äerftbrung^fud^t öorbeigefd^ifft fein? Qn biefem fünfte tootten toir 
ben &m\(ffm ßl^roniften ®(auben f dienten; toenn fie berichten; ^) 



1) £acomb(et I. 9{r. 290, 478. S^tntetim unb SRoocen (Stjb. 
Sthln, 16b. III. 0. 82, 121. e^entat^ unb SRooien altett^ümL 
SRectw. bet 6tabt Xanten '^l I, 6. 40. 

2) «intetim Unb SRooten a. a. O. 6. 215, 280, 306. 
«) «benbaf. 6. ^03, 276, 379. • 

"*) (Sbenbaf. e. 273, 301, 320, 340, 392, 399. «ecg(. Sacomblet 
U. 9hr. 468. 6pentatl^ unb SKooren a. a. £). 6. 40. 

») SBie bec SRunteberg (atonterbecg) t>om ^otfe SKunne, bec Gftenberg 
t>on (Siten, bet (Sakatbetg ton (Saitat, bet ({(et>etbetg toon dUtt u. 
f. ID., fo f(^etnt bet Sut^enbetg Don einem na^en ^tte „Quiflen", 
bet fteilti^ nitfit m«^t nac^jumeifen i^ benannt su fein. Cbet bat et 
DieUetc^t utfptünglic^ „Sot^enbeig'' gc^eifen, b. 6.- ^ot^ obet gotfl-, 
b. ^. iBofbbetg, womit bie ijBenennüng ^ogebetg, b. ^. iBetg be6 
9t^iltiwathe$ t>ott <5(eüe, gut l^atmonitte? 

^ »ooten attettl^üm(. SRettib. bet et«bt Santen, X^(. UI. 6. 53. 

') Setgi. meine oft angefüllte 6d)iift 6. 298. 

*) Teschenmach. Annal. p. 209, 



Digitized by 



Google 



— 263 — 

poi^äftn 92imtt)esen unb 3cmtm fet anäf (S.ku Don ben 92ormannen 
mit geuer mib ©d^ert öertoflftct U)orben. !Bicfc SJerl^eerungen 
fönncn Urfad^e fein, bag in bcr golge bic aSiÖa öcrfd&tounbcn fd^eint, 
unb fd^on gegen bad (Snbe bed neunten Sal^rl^unbertjS bie itäefanbten 
be« ^aiferd Sm;( be6 SDidEen, toüäft ben ^ßorntonnenfürften @ott^ 
trieb cnnorbeten,. nid^t gn |)a8cberg, über tpeld^en Ort fie burd^ 
bie ,,@ruft'' gur batabifd^en 9fnfet ben SBeg genommen, fonbern ju 
$erifi)id^ cm^p^fongen tourben unb übernad^teten ; biö am Slnfange 
bee eitften 3a]^r^unbertö ber Ort unter einem neuen für feine Sage 
d^arofteriftifdf^en 5Ramen toiÄer ouftaud^t ®a SRütger bo'n gtan* 
bern au^brfidUd^ nad^ ßtibe gefd^icft toitb, ift e« tüal^rfd^eintid^, 
bat f<^ön im jel^nten Sal^rl^unbert ber neue 5Wame aufvjelommen ift, 
ol^ne fidf^ bamate fd^o^ in ber ©efd^id^te ber ®egenb ßcltenb gemad^t 
gu l^aben, Siad^bem ber @raf fid^ ben §ertenberg gur '^nlait einer 
neuen befeftigten SBurg (castrum clivenBe) anterioren l^üttt unb 
burd^ bie Segrünbung ber erbtid^en 5D^naftie für Ort unb Sanb 
eine neue Slera anbrad^, gelangte ber ^ertenbers mit feiner ©urg 
ate ÜRittelbunlt ber ^Regierung attmätig gu grBgerer Siobiütät, mit 
bem fortfd^reiteuben SBtnbau um benfelben trat ber alte ^ogeberg^ 
obgleid^ nad^ ber SSertoflftung burd^ ^ bie, 9lorraannen eine Sieber? 
berfteüung angenommen toerben mug, immer mel^r in ben C)inter* 
grunb unb ber neue 9?ame mad^te fid^ aümäßg für bie gange ^lüget 
ftabt geltenb: toobei e«, nad^ ber uatürlid^en Sage be« Orte« im 
SBergabl^ange, für bie |)au:|>tfad^e einerlei ift, ob [i6f urf:|>rünglid^ 
ber neue 5Ka9ie guerft an ben ^ertenberg ober an ben ^ageberg 
gelnülpft ,]^at, ob er bon jenem auf biefen, ober bon biefem auf jenen 
übergegangen ift* JBann ber 5Wame ßlibe allgemein geworben, lägt 
fid^ nid(;t beftiminen ; aber man barf annel^men, bag' berf e(be toenig«» 
ften^ im Sa^re 1242, in toeld^em unter ber {Regierung be« ®rafen 
SEl^eoberid^ ber Drt eine ©tabt (oppidum) toirb unter SScrleil^ung 
ftäbtifd^er SSerfaffung, *) fd^on ben gangen Ort umfaßte, 

SRit unferer .Slnnal^mje, bag bie ©egeid^nung „Sleoe" im gel^nten 
ober eilften 3ai^r]^unbert aufgeipmmen fei, unb mit ber, toie id^ oben 
gefagt l^abe, leinedtoeg^ aUgu lü^nen Sritif, biefen 92amen bem 
®eogra<5^u« 3{aoenna« l^erfteüen gu »ollen, tritt eine aubere grage 
in SSerbinbung, ob benn ber ©eogro^)^ in ber begeid^neten 3^i^ f^i« 
SSert oerfagt l^aben !5nne, unb nid^t fd^on biet früher, toie @inige 
tooQen. yiaä) bem oermal^rtofeten B^ft^^^^; i^ loeld^em ^x6f bad 



«acombJct n. «t. 265,. 

Digitizöd by VjOOQIC 



— 264 — 

Sevf Tfiil[i(^t{i(j^ ber Zt^itittiüt it^btt, unb m6f bmi^\ä|Pc^vHtzn 
©tubicn, bie iäf bemfclben bid jefet i^ofie »ibmeti fötracri, bin üf 
nid^t in ber Sage^ biefe fci^kmerige ^i^age kfriebigenb gn beaiiitt)orten; 
fo t>ie( iebod^ fälble idf au&in^pttöftw mid^ berufen^ bat ber Ser« 
faffer nac!^ bem aQgemeinen (Sinbrude^ ben bie Sectfire in gorm mib 
©ti^t auf m<i) gemad^t l^at^ el^er einen gefd^ntadlofen @onq)i(at0T 
beö jel^nten ober eilften ^al^rl^unbert«^ aU eine« früi^em »errät^ 
unb bag aud^ biete £)rt^^ unb glutnamen, in bem feltfamen ©&> 
mi\6} alterer unb neuerer Spanten, und in bemfelben einen in ber 
claffifci^en ©ecgro^l^ie jiemlid^ unfnnbigen äßonn ber beiben genannt 
ten dal^rl^unberte erb(iden laffen, ed fei benn, bog bad SBert eined 
frfll^eren Sal^rl^unbert« in fjjäterer ^t ftarf intcrpolirt »orbcn 
fein foßte/ 

Sfladfbzm \6f bem 9tat)ennatifd^en ®eograj>]^en an ber ©teile 
-eine« t^erborbenen IRamenö bie brei Orte Quadriburgium, Cleve, 
Herispich reftituirt l^abe, finbe xäf mxöf beranfogt, nod^ einmal auf 
ben le^tern Ort gurüdgulommen^ 3n ber oben (au« Bondam 1. 2) 
angeffil^rten Urfunbe be« 3a]^rc« 720 l^cift ber Ort Reynaren 
(unb in ber Unterfd^rift Einharos), im 9öl^e 970 (bei Sacomblet 
I. mx. 112) Rynharen, im 3a^rc 996 (ebenbaf. 5Rr. 127) Ryn- 
hare, im Saläre 1129 (ebenbaf. 5Rr. 306) Rynhare n. l tx>. 
SBenn nun ber abt 9iegino jum Oal^re 885 Herispich crttSl^nt 
unb berfelbe 9iame für bo« jel^nte ober eilfte Sal&rl^nnbert bem 
®eogra<)]^u« Siaöcnna« ^erjufte{Ien ifl , fo Knnen SR^nl^oren nnb 
^rifjjid^ ntti^t einen unb bcnfelbigcn Ort bejei(J(;net ober beibc 5Wa* 
mcn in benfefbtgen Sal^unberten getoed^fdt l^aben* ?Die Sage ton 
$)erifj>id^ augerl^alb ber batai>ifd^en Snfel ift ungweifell^aft, toedl^Ib 
man anäf ba« nal^e SIeöe baffir gel^atten l^at* Stber biefe Snnol^me 
i^ unftatt^ft, toeti im 9a^rc 720 ber tocftlic^e $üget ber ©tabt 
ben 5Wamen ,,$agebcrg" führte' unb c« untoal^ci^emlid^ ift, bot 
biefer 9iame im neunten Öal^ri^nnbert gctoec^^felt ^aben foBtc mit 
n^tti^piäf*' unb im gel^nten ober -eilften mit „&tt>t". «ud^ 9i\)n^ 
ffaxm (SRinbern) Regt au&er^atb ber 3nfel; unb ijl e« nidf^t ber* 
felbe Ort mit $erif^)id^, fD mu^ gtoifd^en bemfelben unb ber ffliDo. 
^geberg ein Ort be« SRamen« ^ni\pi<if angenommen »erben, ein 
foldf^er ift ntd^t auöjumittetn, aufeer bem ttod^ jefet fogcnanntcn S^n^ 
^aren'fd^cn ober Winbern'fd^en @)5^df. SOBcit aber bie ©cfanbten 
StatV^ be« 5Didtcn in $erif^3id^ logirt l^abcn, ber Ort dfo ein be=^ 
tüol^nter getoefen fein muß, fo ift anjunel^men, b'aß JR^nl^oren ba* 
mat« fic^ bi« an ba« ®p\fA audgebel^nt l^at ober bog bafdlft ge(e« 

Digitized byCjOOQlC 



— 265 — 

gene SBol^nungen ncd^ gu Wfttffaxtn gegSl^ft tDurben, lool^er bemt 
ba« ®^)^(f au(ä^ ben Siamcn be« JRinbcrn'fd^cn ©jj^d«, b* 1^. $eri* 
f^id^, fül^rtc, toie in glcid^cr SBeifc an6) ber beim ®p\fi on bcr 
jefeiflctt Sflimtoegcr Sanbftraße bcginncnbc ©rufudbamm bcrSRinbcrn* 
fci^c 'S^tiäf ffti^t 3n biefc äuöbel^nuttg bc« alten JR^nl^aren bi« 
gum $)5]^en2uge ift nm fo loeniger 93ebenfen }u fe^en^ ba nad^ einer 
oben gemachten 3Ritt]^eiIung bie gelbmar! $ag unb ©p^d bi« jum 
Saläre 1722 gu SRiubern gel^örte unb toa^rfd^einlid^ aud^^ bie SSük 
^agcberg in fird^lid^er öegiel&ung unter SRinbern ftanb. SBenn bie» 
fe« ein ®runb ift, 'bafe tii^ C^^^f^jiti^ unb SR^nl&aren ibentipcirt l^abe, 
fo l^abc iäf einen anbern ®runb au« ber ©feidf^l^eit ber Slamen 
Heri unb Aren (Arenacum) l^ergefeitet. 3n biefer ©egicl^ung 
l^abe id^ bi« ie^t meine SKeinung nid^t geSnbert« älber i(^ fonn 
nid^t uml^in,» nod^ eine anbere 2lnfid^t über bie Slbfeitung be« 9ia* 
mens SR^nl^aren aufjufteüen* 9?ad^bem nämlid^ ber 9?ame Are- 
nacum in Harenatium unb Herenatium fid^ geänbert l^atte, gin* 
gen in ber golge in bem ffiurgetoorte tüeitere 35eränberungen bor, 
tüie: Aren — klaren — Heren — Hren — Renh — Rynh — 
Eejoi — Eyn u. f. ti>. ; fo bag nid^t in ber Snbung aren, fon* 
bem im ©tammtoorte ber alte 5Wame ftedtt unb baran pd^ bie; aud^ 
in anbern SBorten öorfommenbe l^äufige Snbung aren unb hären 
gefnfl:|>ft l^at* SSergl. Subenharen im S^merögau be« ^amatanbe«, 
j. ©e^ejiar* 3Kit biefer anfid^t über be6 ?{amenö gorm erteibet 
aber bie ©ad^e leine, SKenberung, 

©d^Iießlid^ berfil^ren toir nod^ in aüer ffilrge bie bret legten 
Flamen be6 JRabennatifd^en ®eogra^)]^en: Evitana, Pletlone, Ma- 
tellione. ©ie entf^)red^en ben in ber ^eutinger'fd^en lafel ber* 
getc^neten Drten Levefanum, Fletio, Matilo. 2Kit biefen fd^ließt 
baö S'lamenöbergeid^nig, unter Uebergel^ung t)on Utred^t (Trajectum) 
unb ol^ne ©rtoäl^nung bon Serben (Lugdunum), »eld^eö tefeterc 
im Slntoninifd^en 3tinerarium unb in bcr ^eutinger'fd^en HEafel ben 
©d^tug ber JR^einorte bitbet unb bon ü)fatiIo nur fünftaufenb rBmi* 
fd^e ©d^ritte entfernt toar. 

dvmmSf, im 5Robember 1855* 8l, ©eberid^. 



Digitized by 



Google 



Wit ^utütn 3ur ®f fd)id)tf Jrirt %bUi 0lat>bod) 

äJon Dr. ®. eiferif* 

^err griebcnörid^ter unb SRitterpt^befifeer 3t, gal^ne l^at in 
feiner iüngft bei ^ebertc in SBIn erfd^ienenen ©labbad^er &ixmt 
über bie Duetten gur ©efd^id^te ber Slbtei ©tabbad^ ' 3Kitt§ei^ 
lungen gemad^t, t^eld^c nid^t ber SBal^rl^eit gemäß finb. Die« 
berantagt mid(^, eine ^ufammenftellung ber bebeutenbften Duct 
len, fo tpeit biefelben mir befannt finb, l^ier mitjutl^eilen, S'Joc^ 
tnel^r bin xä) baju aufgef orbert , toeil .^err gal^ne in ber Sottebe 
feiner ßl^ronif fagt, bie ®efd^id(^te ber „Senebictiner^Slbtei 3W. @fab^ 
bad^", toeld^c id^ öor bret Säfjxtn in SSerbinbung mit ßcnrab 9loe^ 
ber.l^erauögegeben l^abc, berul^e auf irgenb einem nid^t genauer ßon 
il^m begeid^neten 5Ütanufcri:|>te incerti auctoris, eine Sel^auj^tung, 
tooburd^ er bie ©(aubtoflrbigfeit beö genannten Sud^e« angreift* 

$err ga^nc bel^auj^tet nomli^ in ber lateinifd^ gefc^riebeneu 
aScrrebc feiner ß^rönif/ über beren Snl^alt toir f^äter berid^ten we^ 
ben, e« efiftirten üier »erfd^iebene 9)canufcri<5te über bie ©efd^i^te 
ber ©labbad^er Siebte. Ueber ba« erftc unter benfelbenbrüdtt er fid^ Jt»ei^ 
feC^aftauö, incerti est, ut videtur auctoris, fagt er; bie^ l&ätten 
Dr. ®. (Sdterft unb Sonrob 9ioeber in il^rem a3ud^c ^,bie 33enebic* 
tlner^Slbtei m. ©labbad^" gcbraud&t. 3^m l^ätten bagegen bie brei 
übrigen ajianufcri:|>te gu ®ebcte geftanben, toobon bie gmci erfteu 
in feinem 3Hufeum aufbewal^rt toürben (in museo meo asservan- 
tur). ®aß erfte ninter biefen f flirre ben litel: Catalogus Prae- 
latorum Abbatiae S. Viti martyris in Gladbach a fundatione 
secunda facta anno 972 a. S. Gereone Archiepiscopo colo- 
niensi. *) '©emfelben toare beigefügt eine: Historia antiquissima 



fem SRanufcifpte 9iic^t6 mit, fonbem ^at e6 , »le^r fagt: nur baju 

Digitized by VjOOQ IC 



— 267 — 

de fundatione monasterii S. Viti martyris in Gladbach, cuius 
anthor vixit circa annum 1060. 

@cm gtocitcß SWah»fcrt^)t l^afce ben ZM: Chronicon Ab- 
batiae Gladbacensis. ©ie« SWanuf q:l^>t cnt^Jpcl^tt er, toic c6 fd^dnt, 
bnrd^ bcn^oföts: probatur copia (?) stibsequentis manuscripti, 
nämlici^ feine« btittcn, toeld^e« tl^m $crr 3)tooren antjettraut l^ot 
3Wb teeld^e« bie Sluffd&rift ffil^rt: Liber de fundatione et Ab- 
batibus monasterii S. Viti martyris in Gladbach ex vetustis- 
ßimis archivii Oladbacensis monumentis collectus opera et 
studio Eev. domini Petri Knorr Abbatis 1719, *) 

ffiären nur bicfe genannten t>ier 9Äanufcri^)te Dcrl^anbcn, fc 
ftänbe c« nid^t gfinpifl «w bie ©efc^ic^te ber ©labbad&er Sbtei, bie 
mit einer ®t^6)i<i)tt ber ©labbad^er ^ebte au« gemeinfd^aftlid^en 
Duetten fci^8<>ft. : ©a§ biefeaber Diel rei^tid^er fliegen ^ mag fot 
genbe 3uffttnmen^eIIung anf^autic^ ntad^en. 

a. 5Die (Sefd^id^te ber jtoeiten ©tünbung, @ie tourbe naä) ber 
fejal^tung beö fe(!^«ten ®Iabba(!^er STbteö f)enricu« (t 1066) nnb 
be« 1^. SQBolf^elm gegen gnbe be« 11. Qal^rl^unbert« Don einem 
®täbBa<i^cr 9K8n$e aufgefd^rieben/ ®a§ ber as^rf affer ein ®Iab* 
Bad^er »ar, folgt barau«, ba§ er ben ^atronu« be« ®ctte«]^aufe6, 
ben ]^, SSituö, m^ ben feinigcft nennt (patrono nostro Vito in- 
terveniente). ®ie ttjurbe juerft Don D^Achery Spicileg. tom. 
Xn, neue 2ln«gabe 11 655—657, bann Don SSinterim nnb SDioa« 
ren aite unb Stene S)i8cefe ft8tn HI, 41, Don Pertz VI Script. 
IV nnb julefet Don Böhmer fontes rerum germ. III pag. 349 
aßgebrndt. 

b. Da« Kälendarium necrologicum gladbacense auf ^er* 
gament angelegt am (5nbe be« 12. Sal^rl^unbert«* 6« befiubet fici^ in 
einem Duartbanbe unb erttl^alt.41 33latter, bie in jtoei ^älften ge^ 
tl^eiß fmb, beren eine fiberfd^rieben ift nostre congregationis, bie 
onbere nosire societatis. (&§ tourbe juerft im Slu^juge mügetl^eilt 
bei (gder^ unb 5KoeDer S8enebictiner«»abtel ®Iabbad^ p. 309, bann 
burcj^ meine SSermittefung DoÖftänbiger bei Böhmer fontes inp.357. 

auf biefen beiden Dueßen berul^t aud^ bie erfte ®rünbung 
@Iab6aci'«. Der iRefroIog fagt barüber (Böhmer in p. 361); 



benutzt, ben Slcjct bei beiben folgenben ju ücrfccffern. SKan follte bcd* 
wegen mcfnctt, ed fiele bemSn^afte na^ ganj mit benfelben jufammen. 
») 3» £>fijinaUJHt 1717. 



Digitized by 



Google 



— 268 — 

Baldricus comes, fundator huius ecclesie ante adventum Hun- 
garorum, Hitta lixor ejus nostre congregationis. 5Dte @^ 
f(j^ld^tc bcr 2. ©runbung brüdt fi^ ebenfottö unbcftimmt barübcr 
au^: Fertur ab antiquioribus, Caroli Magni temporibus BaL- 
dricujQi quendam de regni primoribus in lato mönte fabri- 
caaae eccleaiaoi. 

5Die äebtc ©runc g^tman« (1659—1680) unb Jßetru^ ftnot 
(1703—1725) ließen ba« abteilid^e Slrd^ib ungemein f(3^Sn unb forg* 
fättig abfd^reiben unb bie ben Urfunbcn anl^ängenben @iegd mit 
großer Sunft nad^bllben* 3)ie fc entftanbenen So^^ienbud^er finb boÜU 
ftänbig erl^aüen unb befinben fici^ im beften ^uftanbe» fi« finb f olgenbe : 

c. @in Duartbanb, an^ 2 5lbt]^ci{ungen beftej^cnb, bic 1. W^ 
tl^eilung trägt bie Ueberfd^rift : Abbatiae in Gkdbach Hoff, 
Muhllen vnd Erbgueter vnd darvber auffgerichtete Siegell vnd 
brieff Jusau et expenaia Brunonia Abbatia ibidem Anno 1669. 
@ie entl^äft 99 Urfunben, bie 3eit bon 1170—1699 umfoffenb. 
5Die 2. äibtl^eitung trägt bie Ueberfd^rift: Abbatiae in Gladbach 
Pundationea, Donationea, PrivUegia, Tranaportationea vnd 
darvber auffigerichtete Siegell vnd brieff Juaau et expenaia 
Brunonia Abbatia ibidem Anno 1669. SDiefe Sbtl^eUung cnt^ 
l^ält 58 Urfunben, bie 3eit bon 1116—1716 umfaffenb. !Bic nad^ 
1669 auögefteüten Urfunben tourbennatfirtid^ »onanbern äebtcn nad^e* 
tragen ; baffclbe SSerl^ättnlg toieberl^olt fid^ in einigen foIgenbenSänben* 

d. (Sin Duortbanb, »eld^er ebenfattö ou« 2 äbtl^eilungcn be* 
ftel^t^ 5Die 1* Slbtl^eilung trägt bie Ueberfd^rift : Abbatiae in Glad- 
bach Erbkornpfacht, Khenten vnd Einkompaten vnd darvber 
au%erichtete Siegell vnd brieff Juaau et expenaia Brunonia 
Abbatia ibidem Anno 1669. ©iefeSlbtl^eilung eutl^ält 47 Urfunben, 
bie 3eit bon 1247— 1722 umfaffenb. Die 2- äbt^eilung trägt bieUeber^ 
fd^rift: Abbatiae in Gladbach Erbgelt, Zinaa vnd darüber 
au%erichtete Siegell vnd brieff Juaau et expenaia Brunonia 
Abbatia ibidem Anno 1669. @ie entl^ält 76 Urfujtibcn^ bie 3^^ 
twtt 1307—1711 umfaffenb, . , 

e. Slfö eine gortfe^ung biefer'SSänbe ift anjufel^en ein Duart* 
tanb, ben ?ßetru« Änor anfertigen lieg* eine 2r6tbeilung trägt bie 
Ueberfdtrift: Abbatiae in Gladbach Erbgelt, Zina vnd Ehen- 
ten vnd darvber auffgerichtete Siegel und brieff juaau Petrr 
Abbatia ibidem Anno 1716. ®ie entl^ätt 5 Urfunben, bie 3^^ 
bon 1760—1782 umfaffenb* (Sine anbere Stbtl^eirung trägt bic Ue- 
berfd^rift : Abbatiae in Gladbach Hoff, Muhllen und Erbgue- 

Digitized byCjOOQlC 



— 269 — 

ter und darüber auffgerichtete Siegell und brieff jussu Petri 
Abbatis ibidem 1716. @ic entl^ält 25 Urfunbcn , bic 3ett bcn 
1668—1763 umfaffenb, 3n)et abt^rifangcn flnb nid^t auggefflat. 

f. Sin 4. Ouattbanb fül^rt benSitel: Index literarum, quae 
conoemünt Abbatiae in Gladbach incorporatas parochiales 
ecclesias unb entl^It 3 Stttl^rifongcn, bcren crfte 8 auf bie paro- 
chiaKs ecclesia in ©labbad^ tcjögtid^e, ble ^t\i bon 1242—1310 
umfaffenbc Uxfunben cntl^äft; bic 2. bringt 14 Urfunbcn , tDcId^c 
bic Pfarre ©ülfcn betreffen mtb bic 3cit bcn 1352--1479 nmfaf«« 
fcn* ®ic 3* abt^eifung enthalt 42 auf bic Pfarre ftempcn Bcjfig* 
Xxi^i, bic 3^^ öon 1085—1554 nmfaffcnbc Urfunbcn. 

g. ®n 5* Duartbanb bcftel^t au8 2 Slbtl^itungcn, bercn erftc 
ben 2iteC ffil^rt: Copiae docnmentorum Praeposituram in Bo- 
choltz concernentium jussu Petri abbatis Gladbacensis de- 
scriptae anno 1716^ @ic cntl^ält 45 Urfunbcn, bic ^tii r)on 1163 
Bio 1793 umfaffenb. 5Dic 2. Slbtl^cilung ift fiberfd^rieben : Copiae 
literamm curtem in Eyl concernentium jussu Petri Abbatis 
Glabacensis descriptae anno 1717. ©tc cntptt 6 Urfunbcn, bie 
Bett toon 1244—1586 untfoffcnb. 

h. SDft« SltJ^iö bc« früher mit ber ©fabbod^r Slbtci berbunbcnen 
abeligen 9flonnenflofter6 ju 9?cntDerf ift cbcnfaBd in einem ftarfen 
goliobanbc abf^rlfttidf^ erhalten mit ber Ueberf d^rift : Libercopia- 
rum gleich den originalien 2u rerwahren. 5Dic Urfunbcn rei* 
^en bom 12. Sa^rl^unbcrtc bi« jum Oal^rc 1791, 

i. (£in fci^r toid^tiger Dnartbonb fÜ^t ben 5CtteI: Liber Ju- 
risdictionalium Abbatiae Gladbacensis ex Originalibus Ar- 
chiyii Gladbacensis descriptus Anno 1662* ©iefer Duartbanb 
enthält 75 sßummcrn , todd^e bie JRed^tc ber ®Iabbad^er »btei ju 
©labbad^, SBo^otfe, 5«ieberu)citcr, Äomer^bad^, Dcbt :c. betreffen. 

k ®er tDicberl^oIt genannte 8lbt ^ctru« Snor fertigte anif 
eine g^ronif an unter bem litel : über de fundatione et Abba- 
tibus Monasterii S. Viti Martyris in Gladbach ex vetustis- 
simia Archivü Gladbacensis Monumentis . colleetus oper» et 
studio Keverendissimi Domini Petri Knor Abbatis 1717. 

1. eine tDcltrauflgere S^ronif %c. fertigte ber abteitit^c $rior 
S. eorneUuö girci^rat^ an, toeld^er im .3a^rc 1774 in ©labbad^ ' 
^ofc§ t^at, nnter bem Jitet: Series Abbatum in Gladbach et 
fratrum sub iis professorum, Priorum, Advocatorum, Prae- 
torum, Scabinorum Abbatiae, Pastorimi Gladebachensium, Har- 
tensium, Udanorum, Weilerensium, Dülkensium, Kempensium, 

Digitized by CjOOQIC 



— 270 — 

Forstensium, S. Antomacensium, Praepoaitorum Bochol- 
tanorum, Slagistrarum in Neuwerck nee non Satraparum, 
Judicum et Scribarum, quam ex antiquis docnmentis colle- 
git F. Cornelius Eorchrath Prior Gladbacensis 1798. ©HC 
aBfd^rift U€§ ftc^ Sl^riftian $»oeöer, ©itcctot b€« EoacgtHm« au 
(Slabbad^ dnfcrtigen; bicfcIBe ift bon ©crrn ftirti^ratl^ burd^ feine 
5Raincti«unterfd^rift beglauBigt 

!ßo« ältefte SSergeid^nig bcr ©fabbad^er aebtc ffat nufer ber* 
cl^rtcr ^räfibent ^crr SWooren in einem codex ber äObtet ©tabbad^ 
gefuttben unb in Sretoef« batcrianbifiä^er S^roni! fo toie in bem 
3* Sil^cile feiner (grgbiScefe ftöln pag, 54 mitgetl^eüt. *) 

m. ®n ^Joliant mit bem Sütel: Angab der stättischen gu- 
ter fort Länderyen vnd darauf haftenden Lasten so durch 
eigenthumbern selbst geschehen Anno 1743. 

n. @in für ©teuertoefen fel^r toid^tigcr fJoKoBanb, »eld^er ct>t^ 
Pt; 

1) Gladbacher Lantstuer anno 1564". Exaotio des ghwinns, 
lantstuer anno 1563 ingewilligt Biesein des Edelen vnd Eimt- 
fest. vnnd frommen Junckeren Henrich Hoichsteden Ampt- 
mann vnd Jacob Koppertz Vaigt Gxeuenbroich vnnd Glad- 
bach ouermitz Scheffen vnnd Geswaren darselbs zu Glad- 
bach vurst. ordineirt vnnd aufgedeilt Godestag am 6. Sept. 
Anno 1564. 2) geistliche Güter in den Aemtern Grevenbroich 
und Gladbach zur Unterhaltung des Kriegsvolks veranschlagt 
zu dem 30 Pfennig. 3) Verortnungh der Bantzunsturen zu 
behoiff der gefangenen Hausleut 1582. 4) Verordnung der 
Kriegssteuer für die Eeuter und Knecht im Amt Brüggen 
1583. 5) Exactio autumnalis per Scabinos et juratos ordinata 
1560 — Herbstschatz. 6) ißjriegssteuer der abteilichen Päch- 
ter. 7) Schatz in der Vndergeburt. 8) Register von den Be- 
den 1589. 9) Dasselbe mit alphabetischem Verzeichniss. 



^) Uebet biefen CTobejc macfit mit ßetr ^taflbent SRooren folgenbe SRit? 
t^eilung: ^et codex, noc^ »elcfiem 6te fiaqm, ge^ötte ju ben <3fob» 
Bacher Sitteialien, mo\>on ic^ in Stempm ^epofttat u>ai. 9tad^ meinec 
iSeife^ung nac^ JDebi ^aben bie (Sigent^ümet Reiten ^oDei unb ®es 
noffen fte Dor unb nac^ an ^eberle nac^ Stbin üerfauft, ber mir fpa« 
tec einmal gefagt ^at, fie feien in gute ^Snbe nat^ gtanffiiit gefpm- 
men. lÖh ber gen. dohtj:, ein Legendarinm in fol. perg., beren 2 bos 
bei loaten aum SSetlefen toa^tenb bed (Sffend, fxdf au^ babei befanb, 
»eif ic^ riirf|t bejlimmt anjugeben. «ieOeidit fleeft et noc^ irgenbmo in 
Äempen. . 



Digitized by 



Google 



— 271 — 

10. Lendereien, Beeden, Brolch, gelde vnd ßenthen In dem 
Kirspell Gladbach vnd vff der Hardt der Abdeien Gladbach 
zugehörig.^ 11. Geistliche Güter des Abtes zu Gladbach 
und der Abtissinn zu Neuwerck im Amt Gladbach 1610. 
12. Betten in der Vndergeburt. 13. Betten in der Obergeburt. 
o. Sin ^oßoibanb mit ber 5luffd^rift: Acta Puncto ga* 

p. (Sin i^oßcbaitb au6 bem @nbe bed borigen 3al^r^unbert^, 
Worin bic jäl^rli^cn Sinfilnftc bcr äbtei fpeciftcirt angegeben flnb* 

q. SRentcnbud^ ber Pfarre ©tabbad^ in folio. 

9hin ift aber nod^ ein beträd^tli(i^er ^l^eil bed ^rd^tbed 
felbft erl^alten« !£)affelbe tpurbe nämlid^, aU fid^ gegen (Snbe itp 
borigen Sal^rl^unbert« bie frangbfift^c Srieg«ma(j^t ber ©tabt ®Iab* 
bad^ näherte, über bcn W)m geflüd^tct unb in SDuffelborf berftedt» 
4)ier fanb e« in ben gtoanjiger 3a]^ren ber nm bie ©efd^id^te l^od^ 
»erbiente ärd^ibratl^ Sacomblet mibtaäfttt auf . bem ®pt\<ä)tx bed 
Kaufmann« Santabor unb berleibte e« bem !DfiffeIborfer ^obin* 
jialord^ibe unter bem 9iamen bed ©labbad^er 3lr($it)e9 ein. S)iefed 
Slrd^ib einjufel^en tourbe mir burd^ ba« ÄönigL Dber^jrSfibium bcr 
9il^ein)}rpbini geftattet unb ba getoann id^ benn bie Ueberjeugung, 
ba^ bie oben aufgefül^rten 6o)>ienbüd^er, ortl^ogra:t)]^tfd^e SCbloeid^un^ 
gen abgered^net^ mit ben Ortginalien genau äberein« 
ftimmen. 

gemcr befinben fid^ in ber Sibliotl^el be« fatl^olifd^en ®^mna* 
ftum^ ju So(n eilf auf ©labbad^ unb iReukoer! bejaglid^e Urlunbett 
ttub actcnftfldte. 

SlUe oben angegebenen Duetten mit einfd^Iu| be^ unter k auf« 
geffil^rten, bon t^al^ne abgebrudtten ^anufcri^^ted bed Slbted jtnor 
unb tioäf eine beträd^tßd^e Slngol^I anberer, tDeld^e naml^aft ju mad^en 
2U to)eitläufig fein toürbe, lagen bei ^Bearbeitung ber genannten ®e« 
fdbid^te ©labbad^'^ bor^ 3d^ traute bal^er faum meinen Sugen, 
ate id^ in ber SSorrebc ber ffal^ne'fd^en ßl^ronif auf bie SBel^au^)* 
tung ftie^^ biefelbe berul^e auf irgenb einem 3)2anufcri)>te, beffen 
SSerfaffcr unbelartnt fei^ & tofirbe mir fel^r angenel^m fein, bie 
93elanntfd^aft bed bon mh: benu^ten äRanufcri)>te^ }tt mad^en; ba 
ed aber bon ^errn ^^al^ne nid^t genannt u^irb, fo iDeig id^ ben 9Beg 
2U bemfelben nid^t gu finben. 

9ton fäme i(^ baran, Aber bcn Qnl^aft ber fjal^ne'fd^en (Sl^ronif 
gu berid^ten« $err äJ2ooren loar Sigentl^fimer bed genannten ftnor« 
fd^en a)^anufcri^)te^; in feiner befannten ®efättigleit l&at er e« ivu^ 

Digitized by CjOOQ IC 



— 272 — 

frft ntrincm SRitatBcitcr 5»oeDer, bann öBet aud^ §errn gal^ite Aber-' 
laffcn* ©pätcrl^at er c« $crrn 9ioet)er jum ©efci^en! gcmad^t, fo ba§ 
btefcr nunmel&r im SSefitjc aßcr oben aitfgcffil^rtcn Dueüen ift ^err 
Saline l^at nun ntc^t ettoa eine Sfuötoal^l au« bemfelten gettoffett, er l^at 
baff elbe gan j, mit Stumpf nnbStiel, mtt^autunb $aar abbruden 
laffen, fo ba^ ein Sud^ (folio 88 ©eiten) barau« entftanben ift, 
toeld^e« in ber getoßl^nlid^en 2lu«gabe SVa, in ber $rad^tau«gaBc 
7 li^aler foftet* !Die ^zxan^iaht, fagt §err gfal^ne, loar ©ebütfntg 
(hae rationes chronica in publicum proferri flagitabant). 

SQBa« entl^ält ba« ®ud^ nun? 3w«5^P (P- 1—6) bie befonnte unter 
a aufgefäl^rte ®cf(3^i(]^tc ber jtoeiten ©rflnbung, toelci^e nunmel^r jum 
fünften 3Kalc gebrudt ift* SDa fie in fel^r gangbaren Ouetten=* 
fammlungen, bei S^zx^, Söl^mer, in Sinterim unb 5Kooren'« Srj* 
biScefe mitgetl^eift toirb, fo beburfte c« be« «bbrucf« nic^t* 5lber 
$err ^l^ne fagt, er l^abe ben SEejt bebeutenb (textum multo 
correctiorem reddidi) oerbeffert* 5Dem ift irt)od^ niiä^t fo: bei 
SBSl^mer g* S* ift ber Xejt biel correcter aK bei §errn f^al^ne* 
tleber]^auj>t mSd^te man §errn gal^ne nid^t für ben'5Kann l^afteh, 
trgenb einen lateinifd^en iejt correct l^erjufteBen* SBenn toir in 
feiner SSorrebe ®inge lefen tote res gestae abbatorum, in 
lapso temporis, ttjenn er am ©d^Iuffe feiner SJorrebe ben ®se*r 
banfen „meine ^n^&^t beftel^en in ungebrudten Urfunben unb ^b^ 
ten, toel^e ben SEejt erläutern" folgenbermaßen in'« Sateinifd^ 
fibertragt: Quid de meis adjectionibus dicäm, sunt documenta 
adhuc inedita et notae textum illustrantiae, fo getoinnen toit 
bie Uebcrjeugung, ba§ ein Iranfer lateinifd^er Ztff, toenn er in bie 
aSel^anblung eine« fold^en Slrgte« • f ommt, bie le^te Hoffnung auf 
©enefung »erliert* 

ginen betrSd^tlW^en -Sil^eil, nomtii^ ungefäl^r ein fünftel ber 
gal&ne'fd^en <S^rottil (p. 10— 27)-ffiI[t ferner bie SeBen^gefd^ii^tc 
be« if. ©olf^efm* ©iefelbe toar aber jur 3eit, ate ber W>t ftnor 
fein SWanufcri^)t anfertigte, fd^on feit 100 Salären gebrndtt unb jtoar 
in ben Actis sanctorum, tom; 11. ad diem 22. aprilis, oon ©uriii^^ 
ber aud^ bom 8bte angeffil^rt toirb.- 

!Den einjeCnen bebten 1^ fotool^I '$err Sö^ne, aK avi^ "ber 
Äbt Änor Urfunben betgegebem 5Der ßrftere nennt bie »on if)m 
beigefügten Urfunben monumenta inedita. aber ungebrudtt ftnb 
nur bie auf bie ^robftci Sod^offe unb auf ®eiler begügfidi^en, 
bie flbrigen toaren metft öer5ffentli^t* ®iep.28 bem abte SBaltcr 
betgegebene Urfunbe öom Saläre 1135 pnbet fid^ J^ei 8aromb(ef 

Digitized by VjOOQIC 



— 273 — 

Uriünbeiibtt^ L 330« Z»e btu^ Wbtt ttulfteKt betgegeBene ttriunbe' 
t»m Sollte 1168 finbet fid^ bei <5der^ mtb 9beber f. 263, bie 
bem S(6te ^ecmatm IL Bti^ebette Utitinbe bom da^re 1244 ift 
abgebtttA ebenbafdbft p. 284, bte bem SC6te SBitfftlm beiscBebetie 
Utfanbe botn Siäftt 1320 Befinbet'ftd^ ebenbafelbft 290« lOie ben 
appendix bilbenbe Utfonbe botn Solare 1315 ift mitgetl^ilt bei 
Bitttertm iinb SJloortn IV. p. 98» Äu^ bic bom Äbte Staox beiße* 
ffigten Urbinben l^fitten bei^al^efel^Ienbürfeit, to>eil fie bereite ber« 
i^müiä/t »artiu X)te bem 9Gbie SUl^ebn beigegebene Uriunbe 
Dom Saläre 1304 ift obgebvutft bei ißinterim unb 9Kooreii (Sx^ 
biScefe IV. p. 61, bie bem 9bte ffiilbelm t>cit OfiOd^ beigegebene 
iBttSe be« $c#ed 9Rattin ift abgebend^ dbenbafelbft IV. p. 326. 

3Me Urtunben aber SBod^of| nnb Sieiler, )oe(d^e in ber „93e* 
»ebictiner Sbtei ©labbaid^'' (p. 130—143) bmn^ unb auögng^ 
koetfe mitgetl^eilt »orben ftnb, »urben bon f^al^ne juerft gebruÄ. 

£)ad äRannfcri))! ht» W>tt» jhtor entl^ält nun J^au^tfad^Iid^ eine 
ateil^enfolge ber ^(abbad^ Hebte mit giemßd^ bftrftigen biogTa)>]^i« 
fd^en 9loti}em (Sine olle^ SBefentlid^e entj^Itenbe SRetl^enfoIge ber 
9tiU, toeCtJ^er offenbar bojß Snor^fd^e äy^anttfcri))t 2u Ornnbe (ag/ 
»urbe fd^on im Sol^e 1824 in ber »eilage Sir* 4, 7 «ab 13 ber 
Äöfaifddien 3«towg Don einem frfil^em 51ßltglicbe ber abtei BerBf* 
fentltd^t S)ann t^eiUe{)err äSooren einen 9(u9)ttg au^ bem ^nor« 
fd^en 3Kanufcri^)te in ber baterlänbifd^en ßl^rönil bon S3rctt>er, fo 
mte oitd^ in feiner Srjbiöcefe lU. p.54ff. mit« Sine SRei^nf^ge 
ber mtt befinbct fk^ aud^ bei fidterl} unb SRoebcr p, 119— 130 j 
mond^e« auf bie Sirtfamleit ber 'ätitt SSegfigltd^e finbet fid^ in 
beren ^n6)^ jerftreut ittun ^at ber W>i femer }u ben einzelnen 
Siebten iRotijen au9 ber oOgemeinen ®efd^d^e beigefügt ®ie finb 
mHfl gan} allgemeiner Sirt unb to>ieber^o(en nnr Zl^olfad^, bie 
aud^ .atU)ertoärt^ botttommen befannt finb unb f eftft^U/ i* Sö^ lieft 
man bei bem fünften 8bte Srabo (gol^ne p. 9): Vivente hoc 
abbate Joannes XVIU. pontifex maximus cum mairima so- 
lemnitatc in praeaentia Koberti regia Galliae et Canuti Begis 
Daniae et Angliae Bomae corbnaidt Imperatorem Conradum. 
SBMlig toer^fo« ift bie fortlaufenbe Singabc be« Sttte^, unter »efc 
(fym Sai^zx unb ^a^e bie Siebte gtilebt; aud^ btefe lebtglid^ gut 
Unterfiü^ung femed ^ebfid^tniffe« bom Slbte b«tgegebenen 9totigen 
finb bon gal^ne mit abgebrudtt toorbem SBeld^en ©crtl^ bie S^iotigen 
i^ben, ba9 ^&ngt Don ber S^it il^rer Sntfte^ng ob. Da^ fie aber 
in eine \p&tz ßtit fallen, nämtid^ im bortgen Sal^r^unberte Dom 

DigitizedbyG$)OgIe 



— 274 ^ 

W>tt Anot gemacht toottait fittb, to« I5|t fiil^ mit a^efifottitttl^ 

etmittefiu ÜDte ©ruiiblagc: ber fittor^f d^en ^nmil BUbet bad ättefte 

tttt« Ibrgen Sttomctt befteJ^mbe 9Hrt0t>ei)ei^ni8r Ml<3^ed mtter Lit. 1 

p. 270 ertoSl^iit ttitrbe. Xm| fid^ bd« fi> Detl^, ttfitfftman aM 

Gittern Bttfo^, ben ber Vbt Rnor Bei beit SieBten Joannes de 

Eyle mib Otto de Maolar ma^fft & l^cigt n&mßd^ bü htm 

etftent, Joannes de Eyle: Joannes tametsi iii syllabo abba- 

tuin non inveniatur, tarnen abfaatem huins loci fuiase fidem 

faciunt Ikterae pastoratunx Voirstensem concementes a. 1259. 

®et bem lefetcm, Otto deMaelar i^ei^t ed SX/nüif: Otto licet in 

sjllabo abbatum locum non acceperit, &is tarnen est, - eum 

Uli tribüere et credere foisse abbatem hüius loci, qnia Sca- 

bini Kempenses täbulis anno .1309 conscriptis et 4 sigiUis 

munitis, q^bus debitum quoddanx, ab hoc Ottone et con- 

ventu exigonty abbatis iitulo emn alficiunt. Sunt et aliae 

rationes, qtiibiis id similiter eyincitur. S)a min to bem ge« 

ttattnten %6t«»er}ei(l^nlffe gerobe bie Hebte Joannes de Eyle mib 

Otto de Machr f eitlen, fo tomi moti km)]|l niii^t gioeifeln, bagber 

Vbt Jhior bdffelbe gemeint l^abe* £)en aud bem atten^er^eiclniff e 

getDonneneit ittomen fügte nun bec SlBt Mt^, tt>a^ er ftnben lomite, 

bei, unb beitu^e baju m^ gebrudte a3ü(i^et« ^d gibt er g. 93. 

bei ber tftngem giötij unter bem Sttte Obertpg (goi^nep-S) feine 

Du^öe an: Non piget hie referre, quae^Aubertus Miraeus 

canönicus Antwcrpienais. in orig. coenob« Belgicor|un de 

episcopo Trajectensi D. « Ansfrido cap, 31 habet etc. 0fir 

ben 1* W>t Sandradus' nnb bat 2^ 3lbt Volradus enlnimmt ber 

W>t mäf feiner eigenen Angabe. bie B^fSfee aviß ber gtoeiten @tif:« 

tnng^gefd^id^te, f&r ben 8* fB>t Obertus, n>ie gefagt, and bem 

SRirättd/ für ben 4« W>t Völbertus aM bem £eben bed ^^ ^ttu 

bett bei @vxiM, ffir ben 6. Sibt «Henricus ebenbol^}, für 

ben 7. Slbt Wolfhelm nnb ben 8; Meginhard ebenbal^er tcu 

9Ran fielet, baf \mm ben ißDttgen ber Sl^ronil feinen SBertl^ 

beilegen fomt; fo l^ot benn an<ft $>err ^Sfbüttn, ber Sefi^er ber 

S^rcnit bief elben niti^t ber iDUttJ^eilung loertl^ era^tet. !Die Sl^ronil 

tDürbe Sertl^ l^ben, toenn fie über bie 3eit, in toel^er bie^ 

felbe entftanben, nSmlid^.fiber bod erfte ISiertel bed od^tjel^en 

dal^rl^mtbert«, SRitt^eilnngert entl^idtte, aber über biefe bietet fie 

S)änlendn)ert]^ ift iS, ba§ £>err Saline bie ®a)))>en ber 9(ebte, 
t>i>n aBit^elm bon C>eI^)ettftein an bi« gu $etm« Änor mitgetl^eitt 

Digitized by VjOOQ IC 



.i 



— 275 — 

ffat] btc fcl^tenben' SBa<)<)cn ber legten biet «eBte l^ättc fid^ $err 
^al^ne in ®lab6a(i^ Uiäfi berfiJ^affen I&imem 3)a9 9Ba))^en ht» 
W>M ffiill^clm bcit Dtönien, totläft» in bcm Änot'fd^cn 9Ranu* 
fcri<>tc fcl^It; f)at ©err gal^nc ol^ne Scitcre? unb ol^nc ein SBort 
ber SBemerfung l^injngefeftt ©n« l^at $err gal^ne bei ber WliU 
tl^eilung ber ©apj>en ganj fil&crfel&en* 3m .anfange be« 17* 3al&r^ 
l^unbertd nal^m bie kUti eit^tt ntSd^tigen ätuffd^tonng: il^re Siebte 
totttben infniirt unb traten fomit in bie SRei^e ber ^filaten* ®em 
entf)>re($enbt::|N^«88eil in ber $Nv'f<^n (Sl^oml bie .Saf>f>en ber 
Hebte feit ^cinri(i^ ©cirman« im @^mu(Ic ber 3nful unb jtoeier 
^irtcnftäbe* Sei gal^ne fud^t man bie SttfuI unb bie gtoei @t5be 
tergelNnd; biefer ©d^mnd lommt aber ben letzen neun Siebten eben 
fo fel&r jtt, ate für bie el^rtofirbigen ^&npttx ber Siebte 3ct]^anne* 
Don S^te, Sill^etm bon Oranien unb Sol^anne^ bon Sroiftorf ber 
f)elm unf^idtid^ ift, ben il^nen $err gal^ne aufgefegt l^at. 

^atte fi^ ^err Saline mit Seglaffung aUed fd^on ©ebrudten 
ouf bie SKittl^eilung be« SBenigen befd^ränft^ ba« in ettt)a b^ SBit*« 
tl^eilung toertl^ tt^ar^ fo n)are ein !ßiäftl6)tn entftanben, bad man 
ffir einen geringen $retö l^ätte taufen fSnneri^ i^reilid^ ptte man 
bamt auf bie fd^&nen Silbd^en, loomit fein S3u(9 .^^ ^Q^ ^^^^ unb 
Snben ber^iert ift, auf bie ^audbädi^en (SugetcJ^en, auf bie Urnen, 
9)iabonnen, 93(umenf&rbd^en, SBienenf drbe, @Srge :c. t)er}i<S^ten muffen« 



Digitized by 



Gtfögle 



Hin 33etfrag jur ^efciQtcQte feeffe(6en, 

3o^an«e« üoti ®o(3^, biefer burd^ mehrere t^cclcgifd^c ®(3^rtften Bc* 
fanntc u«b tocgen bet m benf efficn tilcbergcicgtcn Kitfid^tcn uttb ©runbfäfee 
nt^rf ad^ für einen Sotgänger ber 8tef omtatoren anögegeBene ® clel^rte *)/ 
l^teg nad^ ben fibereinftimmcnben Angaben friner ?eBen0Bef(3^retbet 
mit feinem Samiliennomen ^^J>er* ©Ben fo aflgemein toirb aW 
fein ®eBnrt^ort bie cleDifc^e, gut 3^*^ ^ol^ann'« aBet bcm ^erjog*» 
tl^mne ®clbem angel^brigc ®tabt ®oci^ genannt ®ö tt>ar mir tän* 
gerc ^tit anffaöenb, nntcr einer nid^ geringen ^af)t bon Urfunben 
flBer 5ffentK(i|>e unb ^ritjaberl^aftntffe, bie fid^ l^ier am Orte itotä^ 
tjorflnben, feine einjige ju entbcden^ in toefd^er ^erfcnen be^ 9?a* 

Udmatnt, loelc^ei ht feinem SBecf e ,,iRefoimaiocen bor bet 9tefoimation'' 
(Hamburg 1841 «. I. 6. 19—174) i^m juerjl »iebet eine gtofect 
5lufmertfam(eit juwcnbete, cfcaraftetifitt i^n auf 3 ©e|iimmte|le aW fol« 
dim. i^ü;t (in SBe^er unb JSBelte*« Aicc^emSejcifon «. IV. 6. 563 
u. l, gceibucg 1850) fie^t in i^m ebenfaQ« bad lefocmatoiiMe $ttns 
cip audgefpio^en , 6d)aipff aber (in ^fc^bacf)'^ aDg. Jtir(^ensSe;tifon 
«. ni 6. 662 u. f., SRaiTii 1850) ^at i^n in ein« flacen unb übet« 
fic^tCicben ^Darlegung bec in ben bcei ^auptmeifen enthaltenen ®cunbs 
gebanfen, mie ed fd)eint, gcünblid) Don biefem Setbac^te geteinigt unb 
aU auf(id)tigen lln^ängec bec JTitc^e bacgejteDt. ^app (9legenten« u. 
^oiedgefd). Don (SIeDe k. fß, III. 6. 122, (Scefeß) 1846) fleOt i^n 
nic^'t b(of fälfd)li(^ mit bem anecfannten f)cicetifec So^anned t>on äBe« 
fe( auf eine £inie, fonbem icrt au(^ in bec Eingabe fetnec Seben«aeit, 
bie ec in'd 16. 3o^c^unbect Declegt, ia, er ^at fogac aud ^obanneS 
©oc^iud unb gSuppec jwei ,,falbungdt>oae'' Gc^ciftfleClec mad)en su büc- 
fen geglaubt Uebec ®o(f)'« fittlid)en (S^f^axatttt, feine ®ele^cfamfeit, 
fein ^uftceten liegen nuc günßige ttct^eiU üoc; ec felbfl l^at nie beab? 
ftd)tigt, bec Se^re bec Jticc^e entgegen^utceten, unb Don feinen S^itge« 

. noffen i(l nuc ein (Jinjigec gegen i^n aufgejlanben. 5)af biefec, unge* 
act)tet. ec bem 5)omlnicanecsiÖcben ange^bcte, ed bennotfe nicftt ju einec 
Untecfuc^ung gegen ®ocf) beachte, fd)eint me^c aU ade« ttnbece bafüc 
SU fpced)en, baf bie Stixitfe toebec in bem Seben noc^ in ben 6c^ciften 
unfetee 8anb«manne« ®runb juijt ^Seibac^te gefunben ^abe. [8. unfecn 
3ufa^ 5). «RebJ 



Digitized by 



Google 



— 277 — 

men^ ^npptt genannt etfd^ienem T>tnnodt {te§ ftd^ att^ etnselnen 
Untflanbcn m Öol^onn'« ftzxl\(Sf mt äugetfi bfirfHg Mamftx 8e. 
Ben^gcft^id^c bcr @d^In§ jtel^cn, ba§ feine fScmlit nxä^t gu benen 
gel^Brt l^aSen bfitfte, fiber bie on^ nal^eliegenben ®tflnben bie Ut:* 
lunben fd^toelgen* ?Daö SBotfonnnen mehrerer ^erfonen be0 fWatnen« 
So^tt^er in Urlunben be§ 15* Oal^tl^unbertd (egte ed nal^e^ in bie« 
fem IRanten bie toafftt gtoUienbenennung nnb in ben fo Benannten 
$erfcnen SSertoanbte unfere« gelehrten Sanb^manne^ gn bemtnt^en« 
Diefe SBennnti^itt^ ßeQte fid^ mit Säeftimmtl^eit ate bie rid^tige l^er« 
rau9, oK e9 mir bor Snrjem gelang, eine SEufjeid^nung gu ent«> 
beden^ in ber bie nSmßd^en ^erfonen ba(b daspupptr, batb ^u^f>er 
genannt loerben* 

Unter mel^reren $au«j>I5^en, toelc^e einem ©d^Bffenftgnate ber 
©tabt gufcige im Saläre 1480, ®cnner«tag« nö<!^ Esto mihi, i>on 
bcm bamatigen 9i\äfitt ate SRentmeifter be« ©crjog« n>egen rfidtftän* 
biger ©rbrentcn beim ®eri(i^te jur ©nbl^aftation angegetgt (inö 
Vaechtgeding gelegt) tonrben, finbet ftd^ oud^ ber $au«^)Ia^ eine^ 
$)e^tt Saj>n^)j>er anfgeffll^rt, »on ml6)tm bie SRentei einen cinjiSl^ri* 
gen 3*"^^ö*ftonb öon brei 5Denarien nnb einem $ul^ne gu forbern 
Jfattt. iJBeil nad^ bem Stabtred^te für ben ^aU ber Slid^tjal^lung 
bon Qal^rrenten unb örbginfen bie gcrid^tlid^e änjeige be^ jin^fd^ul* 
bigen ©nte« an brei nac^folgenben ®eri<^t^tagen burd^ ben ftläger 
gcfd&el^en mu^te, beuor bie njirKid^e ©uBl^aftation erfolgen fonnte, 
fo finbet ftd^ aud^ bei bem ^avi\t biefe« $c^n Sa:()u^)^)er aud 9inla% 
fortgefetjter 3ö^fw"8^berfäumni§ bie änjeige bnrd^ ben flagenben 
SRid^ter Donnerstag« nad^ Misericordia dni. nnb DoraterWagS nad^ 
©♦ aWargaretl^a 1481 tmcberl^olt* SBäl^renb ba« ©ignat an ben 
beiben erften ®erid^t«tagen ben f)an«<)(a^ att ben $e^n (&apv(pptt'9 
begeid^et, finbet fid^ am britten notirt : derdwerff ingelacht hejn 
puppers haetstat «., f. tt)* as dat voir te bueck steet. ®aS 
leine 92ad^(affigleit beS ©d^reiberd bie Urfad^e biefet abioeid^enben 
©d^reibung be« 9?amen§ ein nnb berfelben ^erfon getoefen, biefe 
S5erfd^€ben^eit bielmel^r baran« erllärt »erben mfiffe, ba| bie bnxd^ 
SSerftflmmelnng be« urf)»rfingßd^en t^amiliennomen^ im SSoHSmunbe 
entflanbene ^Benennung $tt!|»)>er für gleid^bered^tigt mit ber eigent« 
lid^en gegolten l^abe, gel^t aM einer n>«item 9(ufgeid^nnng bt9 n&nu 
tid^en ®erid^tdbnd^e^ gnv ®enäge l|erbor. Unter ben $Red^Sgefd^af# 
ten Dom 9)iaiabenb 1517 finbet f^d^ namlid^ bon bem ^fterf^e^ 
berid^ gum 93ort]^eiIe be9 «Btar« im ®aft^aufe toegen eine« gtoet> 
i^^iß^n Bind^fi^^A^^^^ bon einer l^atben SRarl dal^ente baS ©nb« 

Digitized by VjOOQ IC 



— 278 — 

l^oftatieit^^tfal^ten gegen b<id (Srbe etned $)emuf>$ae)> ^ingeleilet^ 
tofld^c^ burd^ bic SBcmething geheiten Puppers erff naiver fiegei^.: 
tiet ift. !Dcefe« n&ntlid^e (Stbe tcür.Bereitö im dol^rt 1479 £agd bor 
@* ®ecrgi{ bon beitt betjeittgen Slltatiften bed ^aft^aufed Sonrab 
©m^t ttjegen btctiäi^riger aJerfäuiw»! bc« ouf 6 d^^iümi (« Va 
aWar!) cngegebcncn Sal^jinfc« bcmfelBen SSerfal^en untcrteorfen 
tmb bei biefer ©etegesi^eit in ber 92oti| bed @ignat^ Johann Ca- 
puppers erve gelegen in die vo&sstraet Benannt I90tben« 

®cnn e« l^iernotä^ an« gertd^tli^cn Äufjei(|tntngen feftftel^t, 
bo§ fotool^lein ^ej^n ate ein Sol^ann (£a|)n^)^J€r ebenfotool^I mit bie* 
fem il^rem iJamiKennamen, toie mit bem berfiflmmelten "^nppec be* 
nönnt ju »erben <)Pegten, fo läßt ^x6f l^ieran« ber ©d^tot jiel^tt, 
ba§ aud^ bei bcn Slnbern biefe« 5Wamcn? ba« SiämKd^e erlaubt unb 
gebraud^Iid^ getoefen fei, unfer Scl^anne« ton ®od^ mit feinem ga» 
miliennamen nid^t fokDol^I ^upptx atö 6a))u))))er gel^eigen, erftere 
^Benennung aber M bie fürjere, im ä)!unbe be^ 93oIfe^ geSraud^^« 
fidlere unb beöl^alb fid^ toeiter berbreitenbe außerl^alb ber SSaterftabt 
a(9 ber iDal^re unb ein}ige 9tame ®e(tung befommen unb behalten 
l^be. 5Der toeitere ©d^tuf, ba§ unfer Su^anneiS bon ®od^ gur 
93ermanbtfd^aft ber in obigen ^ufjeid^nungen unb in einigen anbern 
Urfunben borfommenben ?ßerfonen gu jäl^Ien fei, erfd^eint fd^on bo* 
burd^ gered^tfertigt, bat ^erfonen b«« 5ßamen^ 6a:|)ut>^)er nur in 
bem Oal^rl^nnberte in Urfunben ber <Stabt @od^ borfommen, mit 
»eld^cm bie8ebenßgeit3o]^ann'^ gufamraenfättt unb aüe borl^anbenen 
5ßot(jen nur einen geringen Umfang ber gamilie biefe« 5ßamwi^ an 
biefem Orte nad^eifcu. 

3n feiner mir befannten Urfunbe, toeld^e über ba« 3a]^r 1420 
l^tnonöreid^t, finbct fid^ ein Präger be^ .SRamcn« (&apüpptx er- 
toSl^nt; gctt)i§ ift, ba| feiner ber Familie ju irgenb einer ^üt in 
ber ©tabt ein ©d^&ffenamt beflcibet ober gu ber 2iebfrauenbruber* 
fd^ft gel^Brt l^at, bereu ä^iitgtieber ftd^ bon ie^er aud ben angefe« 
l^etiften uitb begutettften iBfirgern evgSngten unb bon ber bie 9i<t« 
nie» ber Srüber burd^ mei^t att bier Sal^r^unberte l^inbnrd^ bei* 
nai^e boQftänbig befannt fiiib« @^ fo(^ i^ierau^ gum Senigften, 
bag bie giimHie, bbtt)o]^I gu ben SBol^O^benben gal^Ienb, bod^ nid^t 
lange genug in ber ©tabt eingebürgert geblieben if*v um gu bem 
anfeilen gu gelangen, tDeld^ee gur Slufnol^me in ftSbtifd^ (Sf^xm^ttU 
len unb l^evbotragenbe KrdHid^e a3eretne gu mp^t^m pflegte« ®e^ 
gen <Snbe beö 14. eittgett>attbert (SoJ^nned tt)urbe um 1401 gebo« 
tcn), muß biefelbe ^^m Cnbe be«-.15* Sal^J^unbert« bie ©tobt 

Digitized byCjOOQlC 



burd^ Slttdioanbentiig toitber t^erfafferr l^Btti^her gu bitfn: 3^tt:«i«ir 

W9 @t<unm]^au0 ber 9amUie unb imfere« dol^ne^ indl^fotUi 
bere mi<fyU vM^t fotöi^ ba^ f^on gettatmte IBefl^tl^tmi C)e^ Scu» 
))it)3)>er^«,.al0 ba9 tbtnftiüB bereite bejei^nete ^u^ attb (Srbe in ber 
Sotf^age oiQttfti^en fein/ an« tDel^em auf ttt Sb^oM^Xag 
1434 fitnt <SonDent, ®d(«tfe be« O^ctid^t« nnb n>iebei^oIt aSfirger« 
meiftet ber ®t(ibt, bem Sftove be« ®afHjronfe^ voir een ewich 
testament ajnxe ende synre alderen syelen bie fd^on au« bem 
@d^9ffenftgnate betannte Sal^ttente imi 6 ©d^Oingen geftiftet f^at. 
9n ber Bejetd^ming be« 9)eft|t^ttnt0, auf tt>eI4ftm bie S^ente laften 
fofite, atebem dol^nn (&WfWfptt% tme ber ©d^&ff enbrief jagt, nnb 
in ber Di^Kftänbigen IBieber|oIung biefer 99e}eid^nng bei ber @e^ 
ri^töberl^anblung int Saläre 1479 ift biefe« ^Jerl^&itnit, n)ie fid^ 
f^oter bentlid^ er0eben »irb^ angebeutet; fd^on barin *fd^eint e« on^* 
gef^rod^en gti fein, ba^ biefe« (fobe niH^ im folgenben Sol^rl^unberte 
(1517), unQ^aäfttt e« fd^on langft benSefi^er gen)ed^fe(t, nad^ bem 
frühem ©genftümer, fogar x«t'. i^oxifv „Puppers erff" be* 
nannt »irb* 

Ueber »cl^ann @a^u^>»3er'« »ermBgen^berl^tniffe ift eben fo 
tocnig au« btt ©fiftung einer Slente au« feinem ^aufe bur^ einen 
?tabern, ätt bäl^er ein @d^Iu§ cri(mbt> ba^ fein (Srbe in ben- Sal^ 
rctt 1479 nnb 1517 »cgen JRfldtftanbe« biefer jRente gur ©ubl^afto^ 
ton gefotomen xft* ©er ©d^öffenbrkf t>om Oal^re 1434 ^pxiäft 
mift baöon, ba§ ^xnt Sonoent biefe. Rente öon Solenn 6a^)u^)^)er 
erworben <ffabt. & ijt alfo toal^rfd^eMd^, baß ber ßrbjin«, ber 
bem ®ap^att«altar att {Rente i)ermad^t tourbe, fd^on längere ^tit, 
länger t^ieCeid^t, aW fld^ ba« $au« im SBefifte 6a»)u<><)er'« befanb/ 
barauf geldftet ^at, »ie bcrfclbe benn aud^i »eil bergleidl^en Renten 
für nnlSÄar galten, barauf ^aften Wieb, al« €rbe unb ^aii« einen 
anbem ©gentpmer erl^iett ©o geti>iS e« ift, ba§ bie ®ubl|aftation 
bc« ^aufe« im 3ol^e 1517 junäd^ft burd^ einen öorl^ctgegangenen 
ffied^el be« ©gentptner« üerurfad^t tt)orben ift (ba« @tgnat fü^rt 
ben f)enridt S^tp alö augenblidHid^en SSefifter nomenttid^ an), eben 
fo iDü^d^einltd^ liegt ein Al^ttlid^e« £er|iltnig ber ®erid^t«t>er]^anb.» 
lung bom Sa^re 1479 ju ©rnnbe» gflr biefe «nnal^me .f|>rid^t Dor 
aOem ber Umftcmb, bap l^ier mit einem SRale eine bieriSl^ige 9ttni^ 
berfäumniß gnr fllagi fommt, »äl^renb in frfi^eiöi Salären nid^t« 
bon einem 9t9d!ftanbe t>er(autete, nnb ba§ biefe SSerf&umnig un« 
gerabe auf ba« Sal^r 1475 fü^rt, in xotKtfm mäf ben fibereinftint^ 

Digitized by VjOOQ IC 



— 280 — 

menfeeti ffldäftki/tm ^tiffcumt» ^^m 9»# geft^tBm i% 9li|tnen loit 
biefen aÜ (Stgentpmer bc9 |>aufe« W jß ffütmt Sobe mtr K S^i^ 
sen bir und atte Bei biefem ßigeftt^ttmeiDedfffet unb (Stti^tiHianM 
ouffafienbett Umfl&tbe erKorett; nämlidt }un&^ft bod SäerfSumtiift 
ber 9lente felift tri^ be« Sotl^anbenfein^ »oj^I^abenber Samtltai^ 
glteber in ber @tabt, barni bie im Sergleid^e }tt best bei onbem 
SBerfäumniffen fil^nlid^er Xrt m<if ^nmti/» M ©igttated gebraud^ 
ü6^m SSerfal^en ititgett>&]^It(j^ long Bemiefene 92a^fi<i^t be« jindBe^ 
reti^tigten SBicord, enblic!^ bie atebolb nad^.bet erften ftlage erfolgte 
3al^Iung ber Siefte, bie aud best Unterbleiben ber U)eitern gerid^tlt« 
d^en Sinflogungen angenommen ä>erben mug« dol^osn'e Srbes u>a* 
ren }n)etfeMo]^ne nid^t feine nod^ bei feinem Sobe }u (Boxif lebenbes 
äSeriDanbten, fcnbem eine geifttk^e Sorij^ratton, entmeber fein $ro» 
fe6]^au8, toenn er, toie toal^x\6fünl\äf, bem Orben ber regnlirten (Sfytx^ 
berren bed 1^* 9(ugnftinttd ange^&rt 1^, ober bod^ bad t>on il^m ge^ 
grimbetei Alofter 2:^abor gu ^ed^eln, in koeld^em er bie legten 24 
Solare feined Sebend }ugebra<!(^t l^otte* SBenn eine biefer (Sor)>oratio:' 
neu auä^ aiebatb in ben iBefi^ ht» )>on Sol^ann ererbten ^asfed 
getreten ift, fo tonnte bod^ gerabe bei il^r fd^on um bedlDiUen eine 
93erfäumni^ bed Sanon'd leidster eintreten, tt>eit il^r fotoo^I bie Sunbe 
bon bem äSorl^benfein beffelben abging, aH md) bie gr&gere Snt« 
fernung eine balbige Information erfd^merte» 2ßie bie atöbalb nad^ 
ber Slage eingetretene Sibtragung ber 9iüd(ftänbe für ein SBerfäum^ 
ni^ ber diente avf» Unlunbe ober Entfernung \pxi(fft, fo fd^eint bie 
burd^ t>ier DoQe Saläre t>erfd^obene @inf(agung berfelben nur burd^ 
bie Stüdtfid^t bed bered^ttgten ®etftKd^en gegen feine faumigen ^an«* 
be^encffen erflarlid^« 3la6) ben Dielen in bem mel^rirU)ä]^nten @e^ 
rid^t4bud^e i>orl^anbettenSeif))ielen blieb eine Stettffd^ulb fe(ten langer ol^ 
ein 3al&r unDerflagt; felbft bei bem in {Rebe ftel^enbcn ^aufe UKir*^ 
tete ber SJicar griebrid^ im Saläre 1517 nur 2 Saläre, aö er cd 
mit einem Saien }u tl^uen l^atte« Slel^men u>ir nod^ in S9etrad^t, bag 
aud^ in ber ©erid^tdml^anblung t>on 1479 burd^f bie eiufadSfe Säe* 
geid^nung Johann Cftpuppers erve unb ben ä)2ang^( feber Angabe 
über ben berjeitigen ^efi^er eine 9ifld(fid^t bed Slögerd gegen bie 
Srben audgef)>rod(^en fein nuig, fo u>ie ba| bie 9toti) bed ^ignatd 
über ben ®erid^td^anbel bed dal^red 1517 burd^ bie ber SKngabe 
bed bamatigen Sigentlgümerd beigegebene SSemertung ^geheiten 
Pupperd erff"" obfid^tltd^ auf ebte aud (Selebrttät bed frül^ern du 
gentl^&merd gefloffene iffterltDärbigfeit bed ^ufed l^inbeuten piä, \o 
fd^eint ed nid^t mel^r })i)eifell^ft, bag tok in biefein ^aufe in ber 



Digitized by 



Google 



— 281 — 

SofiftTA^e ttid^t nur bcA Stomml^im^ be« f^otttUie^ fortbettt att# b(i6i 
Stgentlmt unfeted doi^oHtted ii» ju beff«» 2:0be Urt ^f/tz 1475 
geftttiben l^abttt, feto Sob bie Utfad^e bet gaM^Ilii^itt Siiiflagimg 
feilte« erbe« im dralle 14Z9 abgej^ben, ba« 6rbt f^bft aiet n^ 
fester feinen 92Q»ten getragen l^abe* iR&l^ere Stnffd^iftffe Aber bie se» 
naue Sage be« ^anfe« fehlem 

Sn gtoei @tablre*nu«gen m^ ben Salären 1433 nnb 1437 
finbet ft(^ ein 9i>]&ann ea^)u|)^)er ate ^ti^ter ber ftäbflfd^en »inb* 
ntfl^Ie aufgefaßt Ob btefer mit unferm 3i>l^antte« ein unb biefclbe 
?erfon gctoefen, Iä§t fl<i^ mit »eftimmtl^eit ni^t ermittefo, jebo^ tfl 
c« au« meistern ©rflnbcn niii^t ganj unttwil^rfd^einli^* ^m bo!» 
(Sine tfl auffoffenb, baß ba« auftreten be« eben ©enonnten genau 
in bie n&mii<fft S^t faßt, in »eld^er tolr unfern Sol^anne« al« (5fe 
gentl^ftmer be« ^aufe« in ber SSo^ftraße (1434) bejciti^net gefun^^ 
bcn l^abem T^ain tommt, bag feine einjige urfunblid^e Stotij befanrtf 
ift, na<J^ ber «in Sol^onn Sa^u^^jer n^^ nad^ bem 3a]&re 1437 in 
trgenb einer SBeife 3U @o^ l^anbelnb aufgetreten koäre, unb ber Vixtu 
flanb, bat unfer Solenne« fid^ toal^rfc^einliti^ erft in f))äterer Se^ 
ben«jeit (er tourbe erft im 50* 3a]&re ^riefter) bem geiftlid^en ©taube 
getDibmet l^at« ^ag ber genannte Sol^ann (^a^fnpp^x ein WlMet fev> 
ne« $anbn)erf« gemefen, lägt ftd^ m§ obiger Eingabe nid^t fd^ßeten : 
bemt ber l^ergogttci^e 9lmlmann dol^ann t>on Srued^l^uefen , mlö^et 
nad^ ber n&mli($en ©tabtred^nung bon 1437 ben ber ®tabt eine 
^o^f>en>* cber ©rflttiinf e unb ber !iDroft Seff el ban ben See, ^err )u ^^ 
fen, n^eld^er 1475 biefe unb bie * Sßeinjtnfe in $ad^t l^atte , u>aren 
beftimmt toeber ®rauer nod^ SBeiul^änblet* ffia« fid^ allein barau^ 
folgern läßt, ift, ba§ jener Solenn }u ber 6foff e tool^I^abenber dxth 
gefeffenen gel^&rt l^abe, mtd^ bnrd^ Sln^ad^tung ftäbtifd^er ®efäQe 
i^re Sint&nfte ju k>erme]^ren fud^ten. S)ie ©tabt )>fiegte namenttid^ 
i^re W^ifUn, toüäft fänimtli# bem C)er)0ge erbstn«))fßd^tig &)aren# 
nid^t bbg ber leidstem SSern>aItung n>egen, fonbern namentlid^ unt 
be«tt>taen ju i>er^d^ten, n>eil $ad^er fie in @tanb festen, ben @rb« 
3in« red^tgeitig on bie ]^erjog{id|ie Sientei abful^ren )u !&nnen» 

23er Beit nad^ ift ^^n ober $e^nrtc 6atJu^>»>er ber erfkc ao» 
ber f^omtlie, b^fen bie un« belonnten Urtunben ertofi^mtng t^uen« 
e« gefd^iel^t bie« im Solare 1420 bei Ocfegenl^eit ber Uebertroijttng 
jmeier dkil^renten an benfelben,. ®runb genug ^^ aud^ rSpt gn ber 
fifeffe ber »ol^abenben «flrffer ju jS^em @d^on bie Sänge ber 
ingtoifd^n »ersoffenen 3cit \px^t bafflr, bag bie (SinHagnng eine« 
nod^ i^m benannten ^fe« im Ool^re 1480 feine ^erfon ntd^tmei^r 

Digitized byCjOOQlC 



- 282 — 

h^sSSfct ffaitn famt; 9Kit 2tt>ei fid^toeftetn, 9tofa itnb Aat^l^ <£a» 
pvüfijf^, enbet ba« auftreten ^er f^amilie^Ui beit ftftbttf ^en Urtunbm* 
S>iefettm fiberontttotteten itad^ etttetn ©d^f^nl^rtrfe ^m S>ctmev^ 
tage ncui^ @t> Kgo^a 1438 bea ftttü^meiftttrn bet Stobt Milien 
@(l(fulbfd^em übet 50 rl^ettt. ®0lbguIben, auf bad (^inftintt^) Sli^ 
fter ®nabenbQet lautenb, unb 50 currente Bulben ood ber (£rbf<^aft 
tl^rer ©c^loeßer ®rtete Sa)Hi))pei:.anit bem Set^inge, l^ief&r in ber 
fitr^e 2tt ©od^ fiuf einem beliebten Slltare, iber ^eftimmung ber 
SSaftorbenen }u genägeti, eine etoige SD^effe gu, ftiften. !£)ie erftere 
ber beiben benannten toax an einen geioiffen @anber Serften^foen 
berl^eiratl^et, ber in bem get^anfiten Briefe aü x^v gerid^tli^er 9Sor^ 
nqmb ntittl^ätig tx\{ifAnt, fid^ ober fonft anöi nid^t mel^r genannt 
ftnbet. 3n tt>e(ci^em beftimmten bertoanbtfd^aftfid^en ^er^öltniffe bie 
benannten gu unferm. Sol^onned geftanben l^aben, l&U fi^ nid^t er« 
mittein: bat ^e^n fein $ater, bie brei iDeibjiid^en ^amilienglieber 
feine @(i^tt>eftern geioefen feien, ift mJiiüäf, izhf>äf m6)t ertoei^Hd^« 

ffiir l^aben üben bie SBermutl^ung au^gef^tod^en,; Oo^onned bon 
®c6f l^abe bem Otben ber regnlirten (S^orl^errn be^ 1^«. auguftinn^ 
angel^Srt Unter ben ©rflnben, »eld^c für bicfe ^[nna^me f^)rcd^cn, 
fte^t ber Umftanb obenan , bag er feine Silbung am SBal^rfd^eln^ 
lid^ften in einem OnfHtute ber trüber bed gemetnfomen gebend em« 
))fangen l^at. t>a9 innige 93et6ä(tnit/ tt>etd^ed Stoifd^en beiben (Su 
noffenfd^aften im Slfigemeinen beftanb, ift beliannt gen^g , toeniger 
bclannt bfirfte e« fein, ba§ in ber SSatcrftabt unfereö So^onne« bom 
Sollte 1365 an eine SJereinigung jufammentool^nenber Älerilcr be* 
fianben l^at, »eld^e i^re innere öertoanbtfd^aft mit bem $anfe ju 
S)ebenter fd^on babutd^ betunbet, bat fte, ganj in berfelbm SSSeife 
wie aäd biefem bie Stiftung bed ^(cftera SSinbefem ^er)>orging, fld^ 
im Salute 1400 in einen Son^ent bed n&mtid^en Orbend unnoan« 
belte* @0 iDar bie« bad einzige SKännerHofter, koetd^ed -in (St<fy It^ 
ftanben l^at, bäd eingige auc^, n)e(d(fed.nad^' ber 3$erlegung auf ben 
nol^e gelegenen $of ®aedbond( mit ber @tabt in einem fteten Skr:» 
It^xt geblieben ift* SBie bie ®ti^ng eined auguftiner^SDnbented th 
ber Stobt fd^on ffir bie SJorliebe geugt, n>eld|e ber Orben bei ber 
SBfirgerfd^aft genof (bie SSeitrage bcrfeiben iicilütn am äKeiften gum 
Qntftei^en bed $aufe« geholfen) , fo .erfuhrt fid^ avA bem Seftel^ 
beffelben guerft in ber Stabt felbft, bann iU; beren nad^fter SSia^ 
barfd^ft ber (Stfer, mit toeld^ eine lingewö^nltd^ grot^ 2i^l ddu 
Sürgerfbl^nen ftd^ gerabe bem 9(ugttftinerorben gnwanbte* Se((terer 
n>ar in ber erften ^Ifte bed fiinfgel^nten -Sol^rl^unbertiS f o grot, bat 



Digitized by 



Google 



- 288 — 

bo« ft{ofter.$aedJb(Hid gut Sbifnal^me ber ^^pixjoatUn m^t a\x^tß 
tt\ä)t 2tt f)aUn \^tM. iBi^ }um ^f^xt 1482 fanbet^ itünttki^ in 
baffelbe 12 au0 ®oci^ ©ebürtige ^fna^me; auferbüm (ebten iit 
berfelben 3^it bie ^t&b^ SC^eoboticu^ S^an unb ®eirarbud .SHboI)^t 
tm^(ofter 3S3inbcfem, beibe ebenfattö aud biefer ©tat^, bet @on^ 
Dentuale ®mt @^^r! Dpn @o(S) im Slofter ^etl^Ie^em in bet 
©tabt 3^006, ber. SStiiiber 3acobu6 bc 8ombarbia iwn ®od& im 
Sonbente gtt gren^ioefleit 6« barf bal^tr ni(i^t Sunber nd^mc», 
toenn bcr gtoßc unb tjcrbiente fRnf^m bcr in näd^fter Ställe blühen* 
ben ©ci^ulen bcr fflrfibct bc« gcntcinfaracn gebend aud^ unfern 3o^ 
]|anne^ öon ®o(i^ in bic|e getrieben l^be unb in berfelben bie fd^on 
in ber ^cimatl^ in il^m Wregte Scgeiftetung ffir ben Drben bc« ^* 
auguftinuö jnm Sntfd^Iuffe be« ©ntrittö in benfelben gebiel^cn fein 
fcKte* ©eitere ©rünbe- l^erfür ficgen in ber ©rünbung beö Sto*^ 
fter^ S^abor bei SRed^efn/) toeld^e aögemein fein Serl genannt 
tbirb ttttb bon i^m filr toeibfid^e ©lieber beö nämlid^en Orbend be^ 
ftimntt tt)urbe> fo toie itt bem Umftanbe, bag er in biefem Soni)ente 
toä^renb ber legten 3^'t feine« Sebcn« of« Seid^töater getoirft l^at* 
ÜDer burd^ ben ©nftuß be« ffifofter« SOBinbcfem namentlid^ in ben 
9?iebcrli;inben ju ber atten Strenge gurüdfgtfü^rte Drben l^teft nanu 
lid^ dud^ ben ©runbfafe feft/für bie 5RonnenfIBfter (Sonfeffarien 
au« bem eigenen SDrben ju befteßen. ' SBenn Sol^anne« anäf feine 
Stiftung nid^t ber S33inbe«^eimer Songregation incor^jorirtc, fo ift 
e«.bodb ffir geti)i§ anjuncl&men, bap er bei feinem Streben nad& 
35eri)oufommnung bc« Sflofterleben« bie burd^ ben (Srfofg betoäl^rten 
ßinrid^tungen berfetten fid^ jutn Sfiufter genommen l^aöe* 9iod^ auf 
einige anbereUmftänbeU)iitfentoir]^intt>eifen, toeilbiefctbentDenigften« für 
ein freunbfd^aftlid^e« 8Ser!^ältm§ ber gamilie (Eapnifipix ju ben Slugufti^ 
ner*Sanonifern f^jred^en*- ©nabenbael, toeld^e« ber fd^on genannten 
©riete 6aj>u<>^er, tt)ieti)irti)iffen, 50 r^eim Outben fd^ulbete, gehörte bem 
namlid^en Drben am SBal^rfd^einlid^ burd^ SSermittetung be« Sugu* 
fHner*Sonbente« ®etl^Ie§em in ber ©tabt ^wüt Um Sodann Sa:« 
I5u^)|)er'« ©au« ju ®od^ in ben Sefife be« fd^on genannten ©enridt 
"^atp, beffen aSater, in ieinem »riefe Don 1477 al« Scibjüd^ter be« 
Sigcntl^nme« be« ßonteittualbruber« ®crit ®d^e^)er genannt, burd^ 



^ie Stiftung So^ann'd (ag ucfptünglic^ aufetl^(iI6 bet 6tabt aRe^eln. 
erjl fpotet »urbc het Sonöcnt In bicfelbe öcticgt. 3u »clcf>er (Songre« 
gotion berfelbe gebort f^ahe, ifl mit nic^t befannt. (Sin SRannetüoflet 
bed iDtbend in biefet 6tab1 fod bet (Songtegation bet 1^. ®enot>efa in 
gtanfteic^ in€otf>otitt gewefen fein« 



Digitized by 



Google 



— 284 — 

feilte SertDanbtf^ft mit Iet;term bem gettonnten JHofler Befreunbet 
geu>efen fein ntu§* SBoQte man bie 93ermnt]^unfl au^f^ret9^en, biefe^ 
'Jttofier fei'ba« ^ofefl^au^ 3o^onn'« Don ®o6f geiüefen, ft> Hege 
fld^ l^ierfüt auger ber großen Slift^e ber ©d^ule in bicfer ©tabt 
unter bem Äedor Sodann '6efe m^ ber Umftanb anffll^ren , baß 
ba« ÄuguftinerRofter ®o^®ae«bon<I mit feinem anbetn Älofter in 
fo innigem 8er!e]^re geftanben l^at, toie mit bem in btefer ©labt 
S5om Sfal^re 1400 bi« 1430 gab te^tere« jenem Dier ^riorcn. 



dnfaff btt Slebäctiott. 

doi^ann ^npptx \oax mel^rere Saläre ä3ei(i^tk)ater unb Siector 
ber S(uguftiner«'92onnen bt» el^ematö bor ber ©tabt äRed^eln gele^» 
genen, f^jfiter in biefette t>erfe;feten ^lofter« s. Salvatoris ober 2:i^a* 
bor* Sr gilt für ben $au^)tgrfinber beffelben; benn er loar e«, ber 
ed mit ©d^toeftem , bie er aud bem l^> 3Rarien«^agbaIena^S(ofter 
3U ^u^d in glanbern tommen (teg^ beoSIferte. Sl^rer fe(!^d}ig nal^m 
er jur ^rofeffion m^ SRit SBeffel (Sanjebort unb anberen, bie gar 
gu ungeftüm auf SBefeitigung toirWid^er ober eingebilbcter 9Ki|* 
bräud^e in ber Siriä^e brangen, toar er befreunbet ©eine ©erle 
pnb: De übertäte christianae reügionis. De gratia et fide. 
De scripturae sacrae dignitate. De scholasticoruin scriptis. 
De statu animae post vitam. De reparatione generis humaui 
per Christum. De votis et obligatioulbus. @in SWel^rcrÄ l^ier» 
Aber ift gu fe^en in Poppius Bibliotheca Belgica. Diefe ©d^rif^ ^ 
ten finb jtoar burd^ ben Drud tcrbiclfäftigt, aber öugerft feiten ge* 
tDorben unb m&gen fid^ DieUeid^t nod^ nur l^ier unb ba in ben 9te« 
ften alter SIofter«93ibIiot]^eIen finbem 24tel ober Ueberfd^riften ftOß 
ben bieQeid^t mel^r bagu beigetragen; ^u^pex^^ Serie gu berbad^ti« 
gen al^ ii^re Sienbeng unb il^r dnl^It« ©o r>iü ift gen>ig^ ber 9n^ 
bejr berbotener ä3üd^er, toetd^er auf bem S^ribentinifc^en (Soncilium 
angefertigt tonx\>z, gäl^tt $u)?f)er ben ©d^riftfteUern bei, beren Serie 
inggefommt bon ber Äird^e mißbiüigt toerbcn.. 6r berfd^ieb am 18* 
Wl&xi ,1475 unb n)urbe in ber alten ^ix^t be9 Slofterd SCl^abor 
begraben* 



Digitized by 



Google 



XrKunlrien^ tiU Pfarre Wxiiid^ ktr#nlr. 

SKttfletl^eUt t>cn Pfarrer SFtoorett in 2Ba(3^cnbonL 
(gottfeftung. e. ^eft I, 6. 109 ff. 

Nr; IV. 

tu mä Stamp lauft pi Sifd^eltt lei Grefdb einige Oirntibs 
fWife itnfr gttt fle ben BttMnfem m Qlthp^. ') 

In nomine sancte et iadividue trinitatis, Que geruntur in tempore, ne 
labantur a memoria cum tempore, debent roborari testimonio scripturamm. 
Inde est, quod conventus campensis ad notitiam tam presencium quam fu- 
turorum, per hoc scriptum vult pervenire. Quod quidam laicns nomine 
Razzo parochialis Vischelensis , octo jugera proprietatis 
8ue nobis instanter obtulit emenda. Unde nos super hoc habito 
maturo consilio, ad consolacionem conventus pro tnbus marcis et dimidia 
comparavimus bona prelibata, que tam prefatus R. quam heredes sui, co- 
ram judice et scabinis et testibus infrascriptis in Vischele nobis 
efiestucando libere et expresse resignavit, Omnibus qui affuerunt attestanti- 
bns, quod eadem bona nobis vendidisset justo tituto proprietatis. Qui ni- 
inirum Bazzo sepedictus filium suum Henricum nomine bonis eisdem in- 
vestiri postulavit. Super quo nostrum asaensum impetravit, interposita tali 
condicione, quod in festo Walburgis de bonis eisdem solvet annuum censum, 
tres solidos colon. Cum vero dictus H. debitum camis solverit, ille qui 
dictis bonis fuerit jure investiendus . dabit tres solidos colon. et sie investi- 
tur integraliter solus de bonis prfeUbatis, hoc nobis et dictis heredibus com- 
promititentibiis quod piescriplaa condi^ip »a nobis r«t ab ipiis ws^ iege $& 
peijpetuBm obsencel^ir, Eodem .tempore qnidapi .B»iidolfus wimne ven- 
didit nobis sub eodem jure quatuor jugera pro decem et octo solidis, tali 
condicione interposita, quod idem Bandolfns, singulis annie in festo s. Luce 
solvet ecclesie duos sol. Colon, pro annao censu. Item quidam Amel&> 
ricus in eadem vi IIa Vischele vendidit nobis viginti jugera pro qnsr 
tuor marcis et dimidia. De quibus scilicet bonis idem Amatricus solvet 
sepedicte ecclesie in festo s. Luce quatuor sol. Colon, eodem jure qug^ 
sui)eriores. Testes sunt Henricus grangiarius, henricus succentor monachi. 
Conradu8> mag ister de wilike, Reimarus, Gozwinus conversi Cam- 



*) Of^xit Saturn, «u« bem Cod. Camp. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 286 — 

pensis. Walframus Kracke, Henricus ^pallidus, Theodericas de Roth«, Hen- 
ricuB Brabantinus milites. Henricus pleWnus de^ Yi^chele et 
theodericns frater suus. .Henricus de Kothnsen judex coniitis et Randolfus 
frater suus. Joannes, Arnoldus, Theodericns de Steinrode, Hermannns de 
palnde scabini. Godefridus de Schophoven et alii quam plures. 

.. • Nr..V. ■ 

]Det StSln. @riiif4of ßottrab noii ^oil^ftebetticflätigt ein i>on 
fciltem Stitbei; Sotl^ai: bcm Stlofltt Ütppini^ot^tn netlteletteS 
^hA»iUffnm, ba$ aSe (Bittet, mi^t ütfu ®Hfi iiiiiei;|aUi 
feiltet (Vtaffd^afi ettofitie; um i>et ^t^Mtniitsbli^ftit gegen 
i|tt ftei frftt foWeti, 1260- 

Conra4os,dei'graq»i ««nfte . QoV^iefMs e€|i>le4ie; Angbi^pit^qpus, Ytalie 
archicancellarius, Notum facimus universis. Quod illius libertatis seu in- 
dulti concessionem, quam fecit dilectus germanus noster Lotharius olim 
comes Hoestadensis bone memorie, dilectis in Christo abbatisse et con- 
ventui in Eppinchdven cistercien. ordinis, admittimus et ratam habemus, 
quoad curtem, de qua noster esse debebat homo Lutbertus civis nuyssiensis 
frater dilecti clerici nostri Lambert! canonici nuyssiensis, et homagio, quod 
nobis inde fieri deberet, per ipsum Luthertum et ejus herides, renunciamus 
simpUciter et precise. Huius quidem libertatis concessio seu indultum talis 
fecit, quod quecunque bona feodalia prefate abbatissa et conventus sibi 
compararent infra comitatum Hoestadensum, quod illa ipsarum 
essent proprietas, nee deberent a comitibus pro tempore Hoestad^i. aliquo 
jure feodfdi de coetero impugnari, sed a tali dnere penitus fore exempta. . 
In huius itaque rei testimonium presentem literam nostri sigilli munimine 
fecimus roborari. Datum Colonie secundo eil. februarii. Anno domini 
millesimo dneentesimo sexagesimo. 

I 

Nr. VI. : 

Set fttttet {Mttttd^ um Smesifetttg fil^enft bet Kbtet l&amp 
eitteti deihten )it SitUi^ mh eiiteStetite )n Sangenfeifl, 1299. >) 

UniTersis presentibut et futnris ad qaos presentes literas perrenire 
üonti^erit. Ego henricus de Lonenburgh^) mileS) notum fieri cupio et 
recognoBco per.presentes, quod de consensu etiToluntate gotsde uxoris mee 
legitime« concadi genrasii, godefridi . filiomm meomm, hermelme, aleydiset 



*) Äu« bem Cod. Camp. 

*) «u« bem Cod. Camp. 

4 3»iWen bem Jöotfe Staifi unb bet 9leupet»gutt liegt ein ^au« 
Soöenbutg. 

Digitized by VjOOQIC 



— 287 — 

gnde ülianuB,' herednnt meottim n pr^eada et 6iib' testimonio virornm fide 
dignomm doidlaoram Arnoidi deWylioke, wilhelmf de Tremenibeitt'et wil- 
heltti dicCi FrMt militBin. Item hernuaini ^ti Breys fC sibcMl fratfis 
ipniu scabinornm na^si^ti* de<äinate ueam iittra termines parocbie d« 
Wylicke cdntentaai et nnaiii maro^m. dttiarioxura bonorum et legafiom 
animi cesBiis tölTendam singnlis annifl ilerpetao, de qüibusdam agfris, pratis, 
palndibüs etarea sitia in Langenseist;*) ob saluteni et reinediam animarum 
mee, nxoris mee prredicte snpörBlitis et qnondam legitinie mee defmicte, H. 
patris et AI. matris . • . . god. et hermeline eo^jugis eiusdem. Cc^roram'- 
qae tam progealtoramt quam raccestonim meormn, mlempni doaaokme in 
elemoBynam pure et slmplicitercoBtaili viris religlosiB Duo. abbat! et onn- 
ventai monasterli Campen.' otd» Cittterc. com omni' juris integritate, quo mihi 
et heredibns meis post me attinebant et nsqae in presens attinnisse dignos«* 
cnntnr tam decima . quam marca annui ceneus snpradicte. Ita sane qmod 
proventifs d«cirae et inaree prefatarom post discessum nienm ac Aleydis 
filie mee isnprascripte in refecAionem dicti eonventns conTerti debebunt atqne 
ecmsolacionem« Ut axitem predictam ^(mttcionem sepedictis Abbat! et con- 
ventni ex omni parte roboremns Ego nxor Jnea et omnes liberi mei snperinb 
nominatim expreasi, in foro jndicii de Urdingen inter scampna ja- 
dicialia oonstitnti coram jadicibns et seabinis ibidem effestncavimns et sn«- 
praportovirnas dictas decimam atque an^ni censns marcam ore mann et 
calimo secnndnm j'us et consnetndinem patrie in mann» abbfltis 
et conrentns eomndem Ace babendnm tenendnm et jnre perpetno possiden- 
dam. Benmneiantes t^m ego quam nxor mea €k>. ' qQam* edam liberi me! 
meraoont! omni ezcepeioni et anxilio tam iuris canonici qnam civilis, qnod 
nobi» contra i^remissatanfißragari posset Et predictos abbatem et oonYenImn 
qnomodolibet impedire. In quomm • teatidioninm et firmitatem , qnia pro- 
prium sigillttm non babeo sigUla honorabilinm viromm A. W. et W. mi- 
litnni ac H. et 6. s(}abinoram nnssien» «nperius nominatomm presenttbas 
rogavi apponi. Et nes A. de Wylicke W, de Vrimersheim et W. prent 
nülites. H; dictns preys et Sy. fratrea acabini anpradicti premisaa omnia rite 
et legitime. celebrata {Srofitentea sigilla aoatra in teatimaninm apposnimna hnic 
Bcriptb. Pat. in cathedra aanctt petri anno dni. millesimo dncentesimo no- 
nageaimo nono*. 

Nr. VH. 

SiHtiiaiiii non 9ii^maltnbng, föt^^nt bt9 ®t Vtatgrobetts 

ftiftt$ in Aj((ii, fanfi uon Vtai^ia$ wn ®|iiegc( ba« 9nt ju 

fttaiilatifeti Ui ^hitafi, totU^t* bn fmnbt^autt) bt* $o|ett 

JDom« In X8ln U^uipfü^ti^ mt, 1388.^) 

Stanh fei aQen Seut^en, bie biefen Srieff foQen feigen ober ^5ten lefeit/ 
baf ,tt>ic /aXatt^^« ,t>ammen 6p^gele, fol^tt toeilanbt l^erren ^o^ann« 

Sdngfl Bei Äloftct SRc^t. 
') «a<^ einet alten «bfd^rift. 

Digitized by VjOOQIC 



— 2«8 — 

«Munme 6|H^rie fcfteffen^ unb Qkiia fein «ttge ^«laifrauw, Sütgtic au <SMInt 
mit gutciit nofbeba^tem mut^ unb itatli^ luifct unb unfec ftoinbten nnb umb 
nu$ .unb uiBor unfet jtinbec, (Mcn unb nacWnuneUnghi, unb funbecü^^ 
iimb gu l>ct§ftttn nu^esm fi^aben, bec vM &bcifoQinien nnice, »ic fämbliib un» 
einbcoifttn^ becfouff t ^aS^ unb Mrfaitffen buc^ btt fen iSrleff be« nbatn SRnmi 
j^entn ^iSniannfn »an Bmäimfm^^ ^kdmt b« itit^en fent Slatiengicben 
au (Sollen, bec »ibec unf gcgolben ^tt tec^Uicb unb bef(6eibeK(6 fuc ftc^ unb 
feine darben unbt redete nac^folgecen ia 0t)tit4^ pecfo^nen unfecen l^off unbt 
^ui au ^top^aufen bei^ Sincacbe gelegen, mitt feinen gelaunteren unbt 
geaimmecen, mit gottm» (a«bt, maf^tt unb mei^ben unbt nttt all feintm 3ubel^ 
^cof unb f leittr fo mte et gelegen ifi unb foct unfec ^tf^tiCbtn. beibe gcofen unbt 
deinen unbt f^oien ae^ben, foini» bie oQba gefogen feint unb unf a^gtl^öcen 
unb »ie man bie au ziemten foQ ober plegt au nennen unbt fo mie ouc^ ben 
jMcfd^c. ^ff unbt bie a^nbe« mit ad i^ren aube^6ce, mie bocfcftcieben t^ 
»et((mbt l^ecc ffiaUcabe »an ^ülfe jditec unb fein <lige ^udfkau Doc, 
unb »tc IKatt^^ unb Okete el^eleutlft noi^ bii l^ecau Bef^etbcncft, gecafb unb 
cul^tig gelobt, gehalten unbt befeffen ^aben, uwb a^t^nbect gute, f^mäte 
^nVbtn ))ott ®o(t unb »on gewicfile, bie bec borgem. 1^ ^idmonn S>e^nt 
unf bafäc gän^iib unb »oO an aQ unfecm gnügen unb miden geaa^U, beaal^it unb 
gelidbett l^tt, nnbt mir toon i^ eni^angen, unbt in unfecen (entließ nn^en 
unbt ucbac gefeit baben. Sßon mebften a<i6t^unbert (Bulben mir i^n unb feine 
(Scben quit, (od unb lebig f«gen burc^ blefen bcieff. Unb »ir ^aben i^m au4 
gelobt unbt unb globen in guter trenen, bei t>orf4r. t)erfaufften gut«, boff^ unb 
ae^enbenmitt od i^cen 3ube^&r, fo mie bie gelegen feinbt, ganae, gereifte, unb 
gemßnlic^e ffiorfcbflft au tbun unb oüe retbte onfpracb abaulegcn, mie (Scbreibt 
uttbü^emo^n^eit i(i, . unter Gtcaf ber Dorfc^r. a^tl^unbert gulben i^ mieberau« 
geben, unbt aucb au ricbten oQen fdniben, ben er ober fein Geben barumb ^ 
Un ober leiben in inniger SBeiffe. Unb bof au Urfunbt unb fiötigfeit fyibm mn 
Slattl^^ unb ®rete t>orgenannt unfec belebet 3ngefiegeln fflr unf unb uhfere 
0rben Dor an biefen brieff gel^angen. Unbt meii ber tergefc^. ^ff au (Srop« 
^itfen unb bie aei^enbe i»on ber Sf^umAccbe au G50en rftl^enb feint unb fom 
becQd) monfgnt^ fehlt bef tlfterbecbanbt« berfef ben itircben au (SdSen, fo ^o» 
ben mir gebetten ben Qrmftcbigen in (Ntt Haitec unferm gndbigen ^eccen 
beeren grieberic^ (Srabifcboffen au (übUen unb fort bie (Scfame Ferren, ißrobfl, 
^ec^ant unb (Sapitule ber t)orf(^.,}9rAen an C^oden/baf fte i^ren »illen unb 
confen.t .au biefem ecfauff g^eben. f^^tn, ja mit aßfoli^m Unterj^c^ieb, bof 
ber öorgc^i. iDccbanbt bie öotfrfir. a«^nben an.fei.nc meitlicbe ^anb mc^r brin? 
gen [öde. ^nbt toir ^ropfl. ^ec^ant unb (SapiÜul ber 5t|^unifir(^en au ^bU 
len börfcfi. bcfennen bafelbe unter unfer Äir^enftcgeH, an biefen felbcn brieff 
ge^ngen. Sortme^r ob jemcinb fpre(^en modtC; baf bie Dorfdir. ^off, gut^ 
unb ae^enbcn SBitt^umb »oren mein Oreten toorgem, unb barumb biefen Äauff 
fhaffen ober fränfen »olte, fo Befenn idf toorgem. ®rete fonberlit^, baf icb 
mit Ferren SRatt^^d meinem toorgefc^. SRann unbt mit unferen jttnberen, nemb? 
lieb Sodann unb 9Ba(raoen gewefen Bin oor bem (Abelen SRann Ferren l^erren 



Digitized by 



Google 



'— 289 -- 

Ig^e i^ati ^^ntn^tit flfletbfif|(mt jn (SMen unb If^it^meH be< botfd)«^ Qttt^,- 
tlnbt ^oten mit bemfef^en mehtem Wann mut^oiflfg beffdbeh gutä, l^offi ittfb 
je^enbm au^egangen gtt ^finbten tinbt Qrbdt ^rtn SfInKm4| f)e<f)a;itd bovfi^t. 
nnb feiner ^Ben unbt l^ben baccniff (üftetlf^ jn ewigen tcrgen i>er)ie^en unbt 
bet§e{l^en butd) btefen 9tfejf. Unbt fd) ^obe mici) fott gelobt, unb leiblich gu 
bm ^eHIgen gefdihjotcn mit öufgefherften fingern unbt gelobe in bief^m ©tiejf 
»iWr ben Dorgeftb. Stonxff nimmetme^t gu t^uen mit moriten ober mit »et» 
fm tn feine »eife, gu ac^tert^eitt ober f^aben^renSIfman« be« 3>e«banbt« 
öotfi^r. ober feiner Chcben. Unbt »ir (Igen* Mn 8^ingen fffterbrtftoht ber 
jdidien x>on (Sollen Dorfcfi. befennen, bd$ oSe biefe toorf^r. pnncten wal^t 
feint, imbt baf mir ben ^off mit feinem 3iibel^5t nnb mitt ben je^enben auf» 
genommen ^oben Don bnren IKattl^^d unb ®reten toorgem. nnb l^ben bem 
mg. Ferren Sidmann S)ediant gu feiner (Sr6f4aft bomit befel^net, boc^ mit 
flllfolcftcm Unberfrfieibt, fo toetcfi 9Jonn nacft bemfelben Ferren SHmon baffetSe 
gut§, ^off ober jel^enben f^aUn ober bep^en foff, ber foHe il^m offterbet^ottt 
bef %l)Vimb$ SU (Sbffen, fo offt al$ ba6 gut^ berwonbelt merben fbd/ für ge^ 
»inn unb gem'erb geben fünff SXartf in einem I9eutef, unbt batf ®utl^ Don 
bem fiffterbcdiant empfangen/ linb fein SRamt baröon fein unbt bleiben unb 
fo mancbe ^anbt ba« cmpföngt, fo oft foH bo« gelt gegeben »erben, tlnbt 
bif jur Urfunbtx ^aben mir aucft unfer ^nQt^tqtX an biefen Ctieff gelangen, 
©egeben in bem iaf)t unfer« Ferren, ba mon f^rieb 3:aufent brei^unbert a^t 
unb ae^tgig 3Q^r be0 negflen tag6 nad) 6ent 9Keme^dtag9. 

Pro copia per mc ex originaK descripta et concordonte in fidem snb- 
scripsi et consneto meo sigillo notariali commnnivi. Coloniae lö Aprills 
1773. Barthol. Joseph Blas. Alfifter Notarins Apostel, requlsitus mpria. 

!^ad 9lotariatftege(: eine )9ßage mit ber ümfc^rift : Suum cuique unb bem 
kamtn bed 9{otard/ ifl betgebrücft. 

Nr. Vllf. 

IktVit »itft Setgltul «liet jibn bux^ üt hä SBUIU^ gelrgefi 
ntn QMUbt hn ttttd Jto»ti fSOfttabt fBhgt, 1458. ') 

In nomine Domini. Amen. Anno . nativitatis eiusdem millesimo qua- 
dringentesimo quinqnagesimo octavo. Indictione septima secundum stilum 
nsnm morem et consuetudinem scribendi Civitatis dioecesis et provintie 
Colon, die vero Mercnrii vicesima qainta mensis octobris hora secunda 
po8t meridiem vel circiter Fbntificatns vero sanctissimi in Christo patris et 
domini nostri Fii divina Providentia pape secnndi anno eins primo in mci 
notarii pnblici ac testium infrascriptorum ad hoc vocatonim et rogajtorum 
presentia personaliter constitnti honorabiles ac religiosi i^iri fratres Everar- 
dus poU de Gelria pro tempore cellerarius conventus Dominorum de Campo 
ordinis Cistert. Colon, dioec. ac Joannes de Gelria eiusdem ordinis pro se 



IJu« bem Cod. Camp. 

DigitizedbyOoOgle 



— 290 — 

nomine et ex parte uti asaeruernnt totias coi^vfirotis «uorunupe in conventa 
hniusmodi successorom ex nna Nee non discerti viri Gobeliaüs up den 
tolhns nomine et ex parte nt asseniit hendonis sni fratris absentis, 
henno haic'k, Wilhelmus up den tolhuis filina christiani up den 
tolhnis, pullo genus, • Tilmanus ther schüren, heyno upper 
lioeven, Heynkinus filins Nicolai dorkens, Nicolaus filius 
hermani up der hart et petrus doiff parochiani in wMlich 
laici dicte dioecesis partibus ex altera, Quibns sie ut premittitur consti- 
tutis prefatl fratres Euerardns cellerarius et Joannes impetitiones suas contra 
prefatos parochianos unus eomm yocibus conjunctim et divisim pro se suis- 
qne in dicto conventu successoribus nt* premittitur grariter conquerendo 
dixerunt proppsuerunt et propalaverunt ac quUibet eorum seorsim et divi- 
sim quibus supra nominibus d^dt proposuit et propalayit. Quod ut pnta 
prenon^nati fratres ac domini sive predecessores eorundem a decem viginti 
triginta quadruginta et centum annis proxime decursis citra et supra cnius 
initii memoria hominum non existit, fuerint ac ipsi domini salvis infra- 
scriptis indies' existunt in possessione pacifica vera et reali certorum juma- 
lium agrorum arabilium infra parochlam de Carst situatnorum, quibus 
etiam libere et sine quovis obstacnlo a tempore quo supra citra usi fuerint. 
Quodq^e propterea non licuerit neque lipeat alicui ipsos fratres acdominos 
conquerentes supradictos eodem jure seu . proprietate ac possessione causa 
et ratione quibuscnnque minus juste spoliare aut quominus Ulis libere uti 

et gaudere possint prout premittitur anteactis temporibu8][fecerunt 

impedire. Nichilominus tarnen ipsi parochiani prenominati nominibus ipso- 
rum quibus supra conjunctim et quilibet eomm divisim quendam transitmn 
piascualem abusivum de et ex dictorum parochianorum mansionibus per 
dictorum fratrum ac dominorum agris progredientem in et ad locuin paln- 
dinosum ibidem circumjacentem minus juste et de facto fecerunt ac indies 
faciunt per quem eqnos ceterasque bestias suas de et ex ipsorum mansio- 
nibus in et ad locuin pascualem supradictum effugare bladaque sua tempore 
messium ae alüs per dictum tradtitum In et äd ipfonun mansicoes vefaere 
et vehi facer^ non sutA veriti. Sepesque et lovsata ipsonun donunonun 
pro libertatione agrorum suorum supradictoram factos et facta penitos et 
omnino destruendo et annichilando in ipsorum dominorum conquerentinm 
dampnum non modicum et gravamen. Quare prefati Euerardns et Joannes 
fratres ac domini supradicti hiis minime conte^ti dampna et injurias ipsis 
et illorum conventui illata et illatas de cetero prout tenentur prevenire in- 
tei)dentes, volentesque etiam uti asseruerunt .... in usum conventus soi ac 
successorum suorum in eodem occaäione transitus huiusmodi certificari, ne 
in posterum ipsorum parocbianorum proles heredes ac successores ipsis 
dictum transitum huiusmodi pascualem de jure vel consuetudine saltein 
competere presumant. Bequesierunt et petiemnt ipsis ad perpetnam rei 
nemoriam in usum conyentus sui ut premittitur per' ipsos parocbianos pro 
de et suis successoribus de9emi et declarari efTectum transitus huiusmodi 



Digitized 



dbyCoogle 



, — 291 — 

pascnalis supradicti ac ipsis dictum traositum pascualem de jure v^l con- 
suetudine eompetere presuipant vel si causas irationabile^ quare ipsi huius- 
modi tmnsitu pascuali uti et gaudere debeant» se^ hal>ere pretenderent» qua- 
teans easden^ allegarent. Unde ipsi parochiani supradicti premissis auditis 
Petition! ac requisitipni dictorum fratrum ac dominorum Euerardi/Cellerarii 
ac Joannis utputa ratioxü Icopsonis favorabiliter inherentes habita tarnen 
prius per et inte^ cosdem parochianos super, premiseis deliberatione matura 
et condecenti, concorditer nemine Jpsorum discrepaate per Organum TiUuanni 
ther Schuren supradicti pro se et suis sucussoribus , recognoverunt et quan- 
tnm in eis fuit diffiniverunt, ipsis aut ipsorum alicui nuUum jus neque 
proprietatem in dicto transitu pascuali ut premittitur de jure vel consuetu* 
dine.priscis temporibus quoquomodo competiisse ac in presentiarum eom- 
petere. Adiicientes nichilominus, si ipsis dicto transitu pascuaU ullo un- 
quam tempore uti et gaudere visum fuerit expedire, quod^ boc favore gratia 
amicitia ac servitiorum oneribus ipsoinim dominorum colonis sive agrorum 
cultoribus pro tempore impendendis impetrabunt, Alioquin b.uiusmodi tran- 
situ pascuali nullo modo quovis ad . id quesito ^genio vel colore uti nee 
gaudere debent. Nichilominus tamen dictorum dominorum coloni sive agri- 
cultores pro tempore existentes dictam gratjam ab ipsis dominis sive suc- 
cessoribus eorundem impetrare erunt adstricti seme^ in anno et non am- 
plins. Sine dolo et fraude nee non exceptionlbus et defensiönibus ac cau- 
thelis utriusque juris canonici videlicet et . civilis jn premissis cessantibus 
penitns et semotis. Deinde vero die et hora quibns^ supra in mei notarii 
public! ac testium infrascriptorum ad hoc voeatorum et rogatorum presentia 
constituti personaliter discreti viri heyno then husen, Henno an gen Surde, 
Heino ipsius hennonis fr/iter, hermannus tho eyndhusen, heyne an gen 
vynne et henno dictus * Claish^inen parochiani in Anrade In. den 
undorbroich*) commorantes laici dicte colon. dioec. sani et compotes 
mentium et rationum suarum non inducti seducti aut dolo vel fraude cirr 
cnmVMiti, sed ipsorum ex certa notitia speciali prout etiam a suis seniöaribus 
et predeces8oribu& habuenmt ut asseruerunt, ac coUoquiis et deliberacionibus 
inter se deblte ac mature prehabitis concorditer bona flde ad requisitionem 
dictorum fratrum ac dominorum dixerunt ennarraverunt ac notificaverunt. 
Quod via tendens retro curtim sive capellam?) dictorum dominorum 
in locum paludinosum ibidem proxima circumjacentem, per quam viam ipsi 
parochiani prenominati sive vicini ibidem blada sua aut qu6cunque bona et 
res suas versus Nussiam et alibi ipsis hoc coinmode visum fuerit ex- 
pedire de ipsorum habitationibus solita vehere aut vehi facere et procurare 
consueverunt, prout ipsi indies faciunt et procurant, hon sit via communis 
pro bonis marinis illac vehendis aut vehi admittendis deputata, sed 



^) ^ie ©emetnbe Untetbcoici), je^t atö ©emetnbe (Sloectatl^ ein Z^tii bec 

S3ürgcrmcJ|lerel 9ieecfcn, »ar fonft ein I3ejl(m,bt]^eil be« «mte« Ocbt. 
») »Ott »eldicr Äapctte ijl l^ler bf^ fRebe? «ermutl^«(^ »on • bet Bt 

Digitized byvJÖOQlC 



— 292 — 

nntaxat generöse et lavorabiliter per dietos dominos ac Ticinis ibidem pro 
singuiari eommodo eoncesfla et admissa. Qnodqtte etiam' ipsi patoclriatii 
prenominati dictam viahA tempore gaerrarmn et alias pro dilurio sire im- 
petn aquanxm per spes ant fossata precladere possant, toties qnoties ipsia 
hoc plactterit aut visnm fnerit expedire. Contradictione qaacunqne non 
obstante. Super quibas omnibns et singnliB prenominati fratres ac domini- 
^aerardns Cellerarins et Joannes nomine conventas sui ac snceessotum 
suomm in eodem sibi a me. Notario pnblico infrascripto fieri et conftci 
petieront nnam vel plura publicum vel publica instrumenta in meliori forma 
ad dictamen cujusennqne sapientis. Acta sunt bec infni capellam su- 
pranominatam sub anno domini indictione mense die hora loco et pontHi-^ 
cate quibus supra. Presentibns ibidem honestis et discretis viris Lam- 
berto to Louvenberch Arnoldo eius filio armigeris, Kicolaa 
ther Knylen et hennone Heliynx parocbianis in Karst laicis dicte 
Colon, dioec. Testibus ad premissa rocatis specialiter ac rogatis. 

£t ego Henricus Joannis bessel de Clivis clericus (3olon. dioec. pnbli- 
CHS , Sacra imperiali anthoritote me non admissione ordinariü approbatns 
notarius. Qnia premissis omnibus et singulis dum sie ut premittitar fierent 
et agerentur nna cum prenominatis testibus presens interfui. Baque omnia 
et singula modo premisse fieri vidi et audivi ideoque hoc presens publicum 
instrumentnm mann mea propria scriptum Exinde confeci scripsi publicavi 
et in haue publicam ürmam redegi Signoque ac nomine meis solitis et 
consuetis signavi Bogatus specialiter et requisitus in iidem et testimonium 
omnium et singnlomm premissorum. 

Nr. IX. 

S)er SKittl^eiler bicfcr UrlunbCH/ beffen sforfal^ren bo« bonu 
^nro^ßetUd^e @(i^uIt^ei§en<:Slmt ju ^xüiä) fett dal^rl^unberten Mku 
bet i^aben, ift im 93efi^ eine^ au^ ber ^interlaffenfd^aft feinet 
®to%^attt^ tnütterßd^er ©eitö ^an^ Sc\tpff Sman^, It^ten boow 
prop^iüliäftn ®ä)ultfftx% gu Sßitiicj^, aud^ lurt&tnifcien ®^u(t^et§r 
SuTflüogt unb Äeflner bon Äem^^en unb Dcbt l^errfl^tcnben, im 
^af)xt 1743 bon ctrter im Salute 1701 angeferttfltcn Slbftö^tift bc« 
im 3a]&rc 1G62 angelegten Driginate gef(!^riebenen Sobey, ber auf 
cttoa 100 ®ro6::gorio*33Iatteru 9?ad^rid^ten über bic bom^jro^jfteilii^en 
3in^^ unb gel^ngiiter in befagter ©emeinbe entl^ält Sinige^, toa« 
bon allgemeinem it\ä)iä)ttiä)tn 3ntereffe ift^ möge, baraud entncm« 
men, l^ier feine ©teile fiuben. 

3n ®otted 9?a^men. Amen. j(u|tb unb ^u »iffen feie unb »erbe mennigli- 
cf)en unb allen. SRenfc^en, ble lo^Ic^e ^u je^igec ^tit Ulm unb (ünftigli(6 in 
bte SBelt ecfd)af[en mtihm. ^emnoc^ im ;3a^t nac^ bec än^nfdiweibung 
(Si)ü\i\ 3efu unb Crrlöfung menf(6ltcf|en O^efc^In^te Gin iaufenb Md^bitt ame^ 



Digitized by 



Google 



— 298 — 

unb iedi$4ig oAA bet ^oc6ioütbigec uitb ^oc69t(oienet ^at^ecc IBet^olb ®taue 
)tt itpni9$s(S99 unb 9toitenfelf ^ett ju 9u(enb9tf unb 6iau{fen bed (&t^ unb ^o^en 
i&^fitftl Stbüm Ziimhptopfk unfec fiitebtgec ^erc bie 0t«giecung angettet« 
ten unb be^ t^cent ^fgecitftt )u SBitict unb Ofletabt in puncto jurisdictiontö 
dted^t unb (S^ettc^iigfett Dietfeltige l^ermiming nacfilef igteiten ab^ unb unbergong 
(eibft ®ott tierfimeMt, mo^tto intern 6(^oIttfFen au J9EBlli4 unb JDßetabt fßin^ 
centio 6c^mibt< unb 3oann $enii<f)en {>agen (Syericf)tfd)tdSecen gnöbig befohlen 
aQen moglicben gleif an^umenben, ^icmit aui ben ^inbeil^aSenben Sagetbüd)es 
101, ^cotoCoHen^ ^Dcumenten, [Regifictd unb fitoQen au funfti^et 9)ac^ri(^t ein 
be|lanbtge Slac^meifung aufgecic^t , ben €(I)effen unb menniglic^en ^nteteffenten 
^ubfictrt, foigenb a^nflatt emiger ^adixidii befc^iieben möge metben; SRaffen 
bann folc^ed ^u etfreuung bed frommen unb 0)ete(6ten,3^<f^u^tung abec unb^c^anbt 
bed unfrommen gereichet ; 9(f ffoh \d) ©eric^tfc^rteber 3ol^ann ^etnrii^ ^agen 
ben gnebigen iQefel^ iufolg folcbe SXübe auf mic^ genol^en unb fo )>ie( mög^ 
lit^ in folgenbe gormb befcbtieben unb bei meinem (S^mifen ausgefertigt, 
ingeflalt ic^ ba^etb unb bief elbe pnncta bei metned Spötter fe^L 3o<inn<in {)09en 
au(6 dkric^'dfc^reiberd S^i^n, obferDcert unb hi^ ba^er obfet)9iert unb toermög ^ro^ 
t^ocoQen unb fliegiflern beurfunbet »orben. 

(Senfiid ober ^farjinfen. 
^ie metcbe alle unb jebe Sindieut ouf iagl^ bed erfien greitagd nad^ tt An- 
dreac bed 9(pofloU SRonai^d Decembris gue SBilic^ \n bem ^^umbprofKii^en 
SScoenVf ohtt tl^rer ^odigrSflii^en (SjiM, unb eined geiilic^en iDl^umptop|led 
6(f)(oIttefen Rauben geUebert merben. 

5ßim folgt auf 113 ®ro§*gorio«»a5Iattcrn ba« aSerjcid^mf ber 
3in«gfltcr ncbft bcu SBcl^anbung^^jrotoIoücn , naäf ben 4 ^onn^* 
Waften: grog $)onnfd^aft, ftrap^ufct*, ©tr4t^oi>er^ unb 5)arbter*' 
^m\äfa% jule^t bic unter Ofterratl^ gelegenen ©fiter* Den ®ci^(u§ 
wnfere« ßobej üor bem {Regifter bilben folgenbe ©ocumcnte. 

SBeidtl^umb 
unb Suddbictionalia bed ^(umprobfte^(ic{)en ^ofgerit^td megen (Sl|;urmuenbten 
ffarj^nfen, Sel^enbtcn, Stecht unb (Dercc^tfamb, melcbe aud ben alten Sag^buc^ec 
t^eilf, anberent^eiU aud^ aud täglichen £)bfer))atiott{bud unb (Sonfirmationibud 
obgefc^rieben unb in gegenmertige form audgefeitiget fei^n. 

Anno millesimo quadringentesimo setuagesimo feria sexta post ascen- 
sionem Domini f^aha^ bie ^offleute bei gel^altenen ^offgebing erflärt, bap fvt 
t^cen gnebigen Ferren ^^mprob|len erfentien ))or einen ^cunbt^rren unb i^cen 
gnebigen Vetren t)on Uüm ffir einen gemall? unb ^ditimlfinm. 

Anno quo supra octuagesimo nono bet ber ^oifdmonti in gegenmact 
bed 6(i^oItie&en ^u 2t)nn unb Conradi (Deric^tdfc^reiberd fobann Sonbpotten bo^ 
felbflen \>tiMti unb gemeifl ein guet bat bar tfl ein (e^ngut ober gel^brig in 
bem t^roinl^ofdgueter genannt unfered gnebigen Ferren Sbumprobftend, bbp mo^ 
fem ,bec gnebigee ^erc Don (Sötten (mant berfelb ein 6(bi(m » unb ®ema(t^err 
ift) feinen 6^a|, (Spülten uttb$)fenfl boi^on ^a^ motbarüber me§r ma^re onc^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 294 — , ' 

ton einigen geteiben ®uetl^eren, fölcfie m5<^te man mit bem $)l^umpiohfilet)m 
.&Dffgerf<äftt6 ©obc befumment unb in^ttefk legen att ftecfit unb gewo^nl^eft ift 

Item ba^ ©etic^i gc^eifc^eh bec GalgenBerg im ftirfpeH Don Cfletdbe 
gelegen, barbe^ feiftbt gelegen je^en morgen, bic fe(ü« morgen ge^eifcfien Seb« 
berlanb, ttemelc^e je^enbtenfref fein foQen )u bem enbt, toamt ))ielle{dit nnfer 
gnebigec {)err be6 0kri(f)td geprauc^en würbe, atöbann Sefi^ere folc^er San« 
berct)en ble gcreibWaft barju beflellen unb bic ^laj befreien [offen. 

Item benennen bi« ^off^feut^ unb toerf leren baf i^ren gnebigen Ferren 
3M^umproBflctt »egen be« S^^^tttend foff lieberen an ©adPjei^enten fol(^ guet^, 
al« auf bem lanbt gemarf fen i|l , unb ba«fel6 rein machen unb marfgcngig 
jleffen unb ben fc^malcn Bc^^nbten toit ben . Sammeren foll ber ©obc nel^men 
auger bem ©taffe nic^t »on ben be|!cn au<6 ntc^t »on ben gerhigflen," fonber 
mittelmef ig ne^fl ben bejlen. 

Item bic SRoelcn ju Oflerabt, ble bf)ümpro6fieilicl)c fWoelen ge^eifcfeen, 
wirb ^alff ben gnebigen l^erren $)l^umpro6flen unb ^alb 6. 9?fcola« ber Äirrf)e 
ju Ojicrabt jugenjtefen unb foffen jufammen ben öau barüon t^un, 

NB.SGßte gcfagt wirb unb aucft ju glauben flehet, foff bie ^albe aWü^len 
toon ben 3)^omprobjien »orgelten an ble itlrc^ gegeben fe^n, äl« btefelbe toön 
ber SRutterf Irenen au.SBilicf abgefpliffen »orben, ju beffcren Unberl^alt, aud) 
biewetlen ein jeitltti^er ^^umbf>rob^ Collator, Patronus, (S)runbt^err unb S^^ent^ 
l^ert iü ber itirc^en unb jtirppelf. 

Item ben 8*)nf ober 8<>^tj^n«, tt)elcf)er auf fre^tag nac^ Andreae in ben 
SJronel^off geliebett Wirb, benfelben foff man lieberen auf bic ©gl^ljiäbt unb 
fo fortal^n auf bie 3^n«bandP. 

Item. SBone^e ein gefcftworener ^opmann jlirfft wiefen bie ^offdleut i^s 
rem gnebigen l^erren ein (S^utmuubt jue oon einer Wcat brabänbtfc^, bafür 
auf ©nabe jc. 

Slffe blejenige, welche ^o(f«(laibe ^abcn unb lafen Äinber, mögen bie 
6ol^ne fla^n in bie 6fatt bed a^btd il^red l^atterd ober (Sllteren, bie aber barauff oon 
anberen gueberen begäbet werben ober f)of|lobc gelben, bef 95atter feinen at)t>t 
geleiflet, berfelb foff ben a^bi meinem gfnebigen Ferren t^uen trew unb l^olb 
jufe^n. 

Item, ^eldier ein (Srff unb guetl^ (auffet/ berfelb foffe ftc^ baßelb binnen 
3air unb tag bei bem ®eric^t laffen aufbragen, bei ©traff. 

Item. Anno millesimo qnadringentesimo nonagesimo nono ifl aufgewie^ 
fen werben, wandle ein ^off«mann flirft, föö gu ber nedj|!en 3^n«bandP, ober 
immittelfl, warnt fi^ bei gepürenber 3^^* angegeben, ber eltifler ©ol^n fommen 
unb entfangen bad guet^ wieberumb an bie ^anbt,iinb flehen in ben a^bt fei« 
ne« ©Otter«, want fad), baf er münbig we^re unb wann ber (Sltifle 6o^n nicftt 
munblg,fo foff er baf on be|)anbt entfangen unb foff warten bief ^u feinen 
münblgen Jalren unb aldbann In ben ?li)btt feiner eiteren emtretten. 3nigleicf)en 
wann feine ©ßl^n wehren, fo foff ble (gltlfie 5Doc6ter entfangen baf guet^, 
Bief pe jtcfi toer^ei^ratet , alebann foff berofelBen SWa^n fielen In ben 5li;btt 
i^re« sSattetf unb ^off*, iebocB ber SWutteren i^r ?eiB5U(f)t toorbej^alten, unb baf 

Digitized byCjOOQlC 



-- 295 — 

)ue bem enbtt, bcrniit bie d^urmunben an fehteh fauttiigen fcomocnl^enben fle? 
^en plkhtn mögen, meiere bem l^offe tec^i vnb ai^bt nic^t gnugt tl^un m5gen. 

gcrncre Otbnung, »clcfte bei tebactttcn ®ottfc^alfen bon'3)üIfett, SBif* 
l^efmen unb 3o^annen ^o/iSelcc Woltiefen, bott <5^tl|l!ani f)ürt«, 3o^anncn 
jagend unb meinep ^dniid jagend (3)etic^if(^teiBeten aufgetic^t, conti- 
nntrt obfetDirt iji mocben, bec altet unb voriger orbnung unb IBeldtl^umb 
inhaerirt. 

^Qe unb jebe ^obtfguet^er fe^nbt unferen gnebigen Ferren ^^umbproBflen 
eine (S^urmunb fcfeiilbig , »clÄe mit einer SRarf ©rabenbifrf) per 78 albus 
current, bem ©cfeoWiepett ein jTefd) SBein, bem Oericfttfrfjreiberen ein fiefcft 
SBein«, jebcn 6cJ)effen yi quart unb ben l^ofgcric^tdboben umb bie 6(^e|fen ju 
citiren 1/2 quatt alfo oertl^ebiget »irb in gnabe bcr 3^np auc^ bei jeber iSer« 
t^abigung buppelt erlegt unb behalt miief »erben fampt einem 83iertel SBein? 
3)iener Äerecfttigfeit. 

Item. SBanne^r ber (S^urmunbtömann unb 3^n«treger abflirbt ober abfler* 
ben, folc^e« bie ^inberlaffene tjoct SBittib unb Äinberen, einmenbig fed)d SB&oditn 
bre^ tagl^ bei bcnc fc^oltiepen aJ^ntjugeben fcftulbig fijnt, tt)eld)er afdbann einen 
rtct)eren $ag umb bie oertbäbigung ju tl^uen a^nbeflimpen totrtt. 

SBofern folc^ed abngeben nicbt befcf)tege unb bei ber nec^fler folgenber S^tid- 
banf fofc^cr Sierfäumb nic^t abgefiottet unb ferner mut^mlEig oerfcbttiegen 
ȟrtte, foH unfer gnebiger ^err ober beffen antoalt ber cabucitat SSerfattf unb 
üerf4»igend f^albeitoitti bcn ober benfel.ben ^u procebiren befuegt unb atte« 
in feiner gnoben gefledt fe^n. 

60 oft aucb bad ®ertcbt bed^alb tjergaberi merben müpte; umb Q^rfennt^ 
nifl 5u t^uen, folcfied auf bH 6eumigen ifoflen befc^ei^en folle. ^Ee unb jebe, 
bieme(4e (Stff unb guetb faufen, foQen ft^ binnen 3air unb tag laffen aufbra« 
gen unb lieberen bei bem ^ofgeric^t t)or ben ed^oltiepen, (Deric^tf^reiber unb ^meien 
6(be{fen binnen 9Bi(iA in bemSSronei^off unb aQe SSerfc^reibungen, ^onbfc^rif? 
ten unb ^ontracten foQen auc^ bafelbfl prot^ocoQirt merben, bef l^alben au lOBili^ 
in jeberen ^onfcfiaff ^mei unb gu JDßerrabt Dier Derü^^bete 64effen f^nt. 

J9EBenn einer ber (DeciAtdperfbonen aufer^alb ber (Deric^tdtagen nötl^ig unb 
biefelbe barumb einen %a^ )9on ^aufe f^n müpte, fod benen 9{otturft (Soffen 
unb brinfen gegeben merben. 

Item pflegt bad ^offgericfit bon IRferS )}ierma( im 3air gel^aüen au mer- 
ben, unb bertjue bie be^be SRA^Uec au iOfietabt vier Olimen Ster unb 112 Ib 
^robt 3u iieberen fc^ulbig feint. 

5luf ben ^offgeblnger follen bie SRenner felbfl bei ^lan (Poen?) ber 
l^rüc^ten erfd^einen unb bie^alfieutb unb $l^ad)teren, me((^e feinen a^btt gef^mo« 
ren, foQen oon i^ren ^errfc^aften opUmac^t pringen au erfcgeinen unb ifi bie 
ißrüc^t bed audpleibenben ad eimn 9Rarf brabenbifc^ ober einen ^olbgüiben unb 
foQe feiner ^tfd)ulbigt fein , e4 me^re bann Bad) , baf feine frau in ftinber« 
Bett mebre gelegen; mamt aber ein boff^qiann bettleg^errg , fott er burc^ fein 
Seib ober 6ol^ne, fic^ (äffen entfd)ulb{gen. 

Digitized byCjOOQlC 



- 296 - 

. Item foH ^einec mot^t f^ahm (ein ^uet^ ^u ixcceipea obet ^u toecfpUe? 
|en, bann mit Qen^illigutig i^cet ^dtQtaflid^ai (f^nahtn unb mann folt^ei (Son^ 
fett< gegel^en wücbe unb au$ «inet Segnungen {»e^ gemacht »ftcben^ al^bann 
foOm Bet)be (üniDol^nem bei bem l^ol^en ^offgebing gu ecfc&einen unb i^cen 
9ta^mn anzugeben fc^ulbig fe^n. 

^oItbanf«5gercd)tigfeit. 

Anno domini millesimo quadringentesimo octuagesimo feria sexta post 
ascensionem domini l^aben bie fcimptlid)e ^off^Ieutl^ unb geticf)tdgenoffen er^ 
He^rt unb gewiefen, baf fic etfenncn i^ren gnabigen ^ercen 5D^umprop|icn, in 
bei ^iUtfl^eibenuot einen l^ol^gceuen unb i^ien gnebigen Serien tJonJtoQen t)ot 
einen Gc^itml^enen. 

Item auf bet JtaloecbunC unb l^artl^eiben ifl eine ^ol^banC obec (3)ebinge 
au OPetat^ gelegen, bafelbj! etfennen fie i^ren gnebigen , fetten 5)^umprob|l ' 
. toot einen ©emalt^erren. - . • > 

Anno 1492 feria quinta post festum Visit, b. M. v. ifl but4 ^eteren 
von 3mpel ©c^oltieflcn be« fetten ^. (SJcotg ©tauen toon SBittgenflcin ^^ums 
probfJen« ge^alben ein ^oltgebingl^e ju £)f}etabe untet bet Äirrfipoiten Dot 
bem 3:^unn, »ofelb^ bet 6cftoltlef je^gcmelb bie S5anf Stammen« feine« gne= 
bigen fetten Befteiet, batbei gefeffen 3unfet Äeinatt Don bet Äottenbutg Dot 
einen l^oI^gtaDen unb betentegen bie jtoei gefdiwotenc »öiflet ^etti up gen 
»laibe unb 3)etif iDaffe fttet fc^eint eine Surfe S" f«»«) ^«««t befielen man 
bie »onf. 

Item bie gemeine ötben f^aben attba geflieit unb gewiefen, baf fte fem 
nen il^ten gn. ^enen iDI^umbptobfi uff bet Äaloctbont unb ^atbtl^eiben DOt 
einen Otunbti^etrcn. ®ef(^iege batfelbfi einige Oemaft, boft fott 3|t gn» 
$ett aUseitt Detmoegen ben Sanbt^ettn bie ü^emalt )u flueten. 

Item gefliert unb getviefen, toan fttft 3e>«<i"^ Detbruetftte, batDon foff bet 
gnebiget ^ett Dl^um^tobfi bie Stützten ^a(S fyihm unb geben batDon bem 
^oI^gteDen ben btitfen Üil^eil obet btiiten ^fenn^ng, bdtumb bof betfelbe Don 
©tunbt an fott ge^en m»t ben öötfteten unb pfenben bie ©tfic^ten au« unb bie 
anbete $e(fft bet Stüd^ien fotten l^aben bie gemeine (Stben. 

Item fott tntfer« gnebigen fetten e<^oItifen joicKc^ ein Stcmbl^j)!} ge^ 
geben tt^ecben, iDetd^e« bie ^^fflCeut^ Don ttftec« Jtotflbianbt genannt. 

(gfaie aWengc urfunbtid^cr 5Ra(ä^rtd^ten fiter SBlttid^ fitib im 
SDüffcIborfer Sanbcöard^tD borl^anbcn, bcfonber« in einem bor Äur* 
gem au« ben in !t)armftabt aufbeipal^rtett 9?eften be« ftSIner ^ov^ 
axäfx'o^ bort^itt jurficftefBrberten So<)iarium* Si« bal^in, ba§ biefe 
unb oftnlid^c Documcnte beröffentli^t fein toerben, muffen tDir un« 
cntl^aßcn, au« bem^obenaRitfleticiltenSd^Ififfc ju jicl^en ober barauf 
^^pctl^efen ju Bauen, ^ir Bepflgen uu« barauf l^ingutoeifen, ba§ 
tpir in ber ©efd^id^te äBtdid^'« ein intereffante« 93eif))iel babon fln^ 



Digitized by 



Google 



— 297 — 

ben, tDte ftc!^ an9 ^9rtgtett^t)erp(tmffen ein ®emembetDefen bHbete. 
— Ueber bic „totx^t Ätrd^c" ([• $♦ L ©• 110) fefetc un« $err 
Pfarrer unb @($ul))f{eger 93a9et| in ben ©tonb, nSl^eten unb fid^ern 
auffd^Iuß ju geben* gr fd&reibt: 

„9?a(ä^ Wilmius rerum Colon, tourbe gegen 1214 ju Aar* 
Wforft (ftaarft) ein filoftcr ffir Sungfrauen be« ©fterjienfers'Or* 
bens errid^tet, tpeld^e^ f))Ster nad^ S))))tng]^cben t>er{egt tDurbe« 3m 
3a^re 1231 'genel^migte dxih ^einrid^ bon 3)7clenavt bag bie 9Dbic 
tci @aam i^ren ^of ©enfcrat^ bcm ©tifte ©erreöl^etnt gegen bef* 
fen ®ut (S:|))>ing]^oben toufd^meife abtrat, ma auf beffen ®runb eine 
neue H&fterlid^e 9}teberlaffttng ju ftiften« 3m Saläre 1237 mug bie 
UeBerftebelung be« ftlofter« bcn fiorleöforft nad^ ß^jpingl&oben fd^on 
Statt gefunben ^aben, ba in biefem 3a^re bem Slofter (S^^pinfffe^ 
ben bie Grangia gu SBroid^ftaben (ju Äaarft) unb bie ^de Kar- 
lesfoTst" jugefid^ert tourben* (©iel^e Lacomblet I. Nr. 175 unb 
Nr. 216.) — Die Äird^e be« Äarteöforfier Stofter^, toet^e gtDi^ 
f^en Äaarft unb sajiöid^^ in ber 9?5^e be« jefiigen S3Bd(eme«*$ofed, 
tag, l^ieg bie »eige ftlrd^e unb erlieft fid^ bi« in baß borige 3aljr* 
^nnbert, tt>ie ftd^ au9 ben ftird^enred^nungen )>on $aarft ergibt, 
toorin Slejxiraturfoften bon SSeißenfird^en Derred^net »erben. SCBie 
^errißfarrer grieten bon Äaarft berid^tet, toiffen nod^ fefet bie &U 
tcjlen Sente ber ©emeinbe ben ^la^ anjugeben, »o bie alba eccle- 
sia geftanben l^at unb fte bejeid^nen al9 fold^en nid^t ben ureigen 
33erg an ber ißeuffer^gurt^, fonbern bie ©tefle am Söbdfeme^^ofe, 
töo man im Slnfange unfere« 3a^r^unbert« bei'm Stadtgraben auf 
bie f^nbamente eine^ alten 93aue9 ftieg« @in uod^ j;e^t (ebenber 
alter ^ann berfid^ert, bie f$ran}ofen Ratten, aU fte am (Snbe bed 
vorigen 3a]^rl^unbert« bie SRl^einlanbe befe^ten, gerabe in ber ®e* 
genb be« 95&dfeme«*f)ofe« bie ouf il^ren Aorten berjeid^nete torige 
fttrd^e gefud^t, fie aber natfirßd^ nid^t gefunben, inbem fie einge« 
ftürjt ober abgebrod^en toar* Stuf bem SBetgenberge ^at tool^l nie 
eine ftird^e geftanben; »o^l aber beftel^t nod^ in beffen 3iä^e bie 
W Pfarrei 35fiberid^ gel&örige fogenannte $iej>er«ca<)eae*" 



Digitized by 



Google 



mitgetl^eift öoit Dr. 



ßrftelid^ bet Surgl^of binnen feinen gebfirlici^en ©bbetcn fre^ 
nit ju Ifimmeren nog ju l^elbeten/ 

3tem ber ^aftore^l^of ju glameröl^eim bergleid^en. Stern ber ^o* 
ftore^enl^of ju Äird^cim jaud^ bergleid^en. 3tem baö Älofter ©d^toein^ 
!^eim an6f binnen feinen (Sbberen gebürlid^en bergleid^en. 

3tem bem Sfofter ju ©d^toeinl^eim auf il^rem §of ju glamer«^ 
l^cim »icrb ein gre^l^eib juerlant/ba« ®ie ein fre^ @^3ffert> f)aU 
ten mögen bnb barauf fünfjig ©d^aff unb jtoeen »ibber fre|j l^atten, 
fonber ©ntgeltni« ber l^errn, anäf Lieferung be« aWe^l^ammete, aud^ 
n)ierb il^nen juertant, ba^ fie nad^ il^rem ©efatten gu aQ ober gum 
t^eil mögen auf il^rer WlSffUn ju ©tofel^cim mal^Ien unb ber l^off 
gu glameröl^eim gum l^alben tl^eil unb ^atmeröl^eim gum l^aliben 
S^eil nad^ n)o]^(geba((en .m&gen "SSlaffUn. 

©e« ©aü ba« Älofler unferen l^errn einen ©d^efen Italien, alfo 
baö bie ©d^effen gmeen 3Kann©oüen au^fe^en unb prefentecren ben 
l^rren, ba&on einen l^aben audgunel^men unb eingufe^en toit ©ebraud^^ 
lid^ brtb faü ba« Slofier ©ein ©d^effen (Sffen Ratten unb forber 
beme feine betcl^nung unb begenügung^tl^uen, bed ©ad er bed ®e^ 
rid^t« belo^nung ober ^räfent 'entbel&ren* 

^06) ©alt bad ftlofter ^äfxom^üm bon toegen i^rer $5ff gu 
f^Iamer^l^eim unb ^atmerdl^eim Don jeberen l^off unferen Sanbl^erren 
einen l^eerwagen, ©0 e« nol^tig fein »flrbe, Italien ©ed^« SBod^en bnb 
bre^ Sage auf il^ren eigenen föften, bergleid^'en ©oöen bie jungfren 
bon ©d^weinl^eim bon benanten Söffen, in ieberem >lc Siad^bor 
Dienften ben ^errn l^alff tl^um 



^iefe fc^onen äBet«tl^ümec betbanfe xdi bet ®üte bed ^etnt (Stoet^atb 
iDetfet; ^foicer gu JMtd)]^etm/ eine« fleißigen (Stfoifc^etd unb genauen Stert? 
nei^becSonbeeoefc^ic^te, namentlich bec ^efc^i^te feiner nähern Umgebung. 

Digitized byCjOOQlC 



— 299 — 

Ste dte^^etb fies ^erm A6tsO un6 $erm 5tt 37ie5eeftaflM$o(^, 
iDcnnc^c 8of($C8 erf^tberfi roictö. 
3wtn Srftcn erfcnt bcr ©(Reffen bcm toflrbtgcn^crrn-auf feinem 
grol^nl^off ju iWiebercaftenl^oIj ju ben ZoWruffan auf bem SBalbt, 
toannel^e ©einer ßl^rtofirbcn ]^a(6man mit ^)fert unb tuagen auf ben 
toatbt ifäl^rt, fo möge er ^amn ein S^d^en unb ein SKaitflc^en f)o% 
fo fd^werr, ba« ber meifterftted^t bor ©onber pif aßein unb ber 
ßnd anäf^ fonber pife aöetn aufl^efien m8gen auf ben toagen. 

CrßanfeniS öec Scpejfen j^u dTamersOetm» mas |ie metferi öurcQ 
bas Ja^c auf qH Xauec'gebtng. 

herauf toeid ber ©d^cffcn nid^l bau all @ut bnb toti9 in ber 
crficr ad^te, »ie ba« l^ic füllen erfd^eincn o(uf IR&äffi bingtid^en Slag 
nod^ @t Sßargaretl^en tag 2) bier gSrfter unb ©otlen übermifc bem 
Xibe geloben, }u bertretten unb ju t>er]&fiten ben f^kmer^l^eimer S8a(bt 
für aßen ungebürlld^cn ^äucr ate für Äö^Icr, toeibefd^er, für lad* 
Brenner, für fetgen^uer unb für atte toftftungen be« »atb« unb ber 
Betten unb ^rüd^ten unb bie^iSrben Be^ il^rer ®ered^ttgfeit unb ba9 
mann bon bcm toatb madfyt ßanb unb aSenbcn, ®!prid^t ber ©d^effen 
e« @e^e unred^t* 

3tem in ber gtoeiten ad^ten .toeia ber ©d^effen nit bau att gut 
unb loetfet mer einige {(ag ober fummer angel^aBen unb beme nit no^ 
gegangen, afö red^t, ©prid^t ber ©d^^effen, e« ©e^e unred&t bnb ©oß 
barüBet ben Sotten fragen : toa« bor il^me gefd^icb ©e^e bnb ©at 
©ein Säiffend ben.@d^effen auftpn, »oBe^ ba« jeberman SRed^tgefd^el^e» 
• 3tem-in ber ©ritten äd^t loei« ber ©d^cffett nit bau aß gut 
unb ^pxi^t, »ärc einiger SBeretl^, baö unfere 8attb*]^errn anging, 
baö tooltc bcr ©d^effen bon ©id^ tl^un, bad ber ©d^effen l^inter ©i^ 
ptte unb loannei^c ber ©d^effen bamm gemapt toürbc , ©0 fern 
er tofiöte, ba6 c« SRed^t toärc^ 

llTetsfQum ber ScQ^ffen ju JTamecsQetm an bem <go^en «geeicht auf 
ben eingeGofterten !Otng(tc§en Sagen, beren jäOcCtcQs Sueq ge^affen 

löcrbcn. 
3"ttt Srften erlant ber. ©d^effen l^icbor ©cBol^ren Sanbl^errn 
in ber erften äd^t unfereu ©nabigen ^errn ^erjog ju p&liäf, iSIebe 

©et ^6t Dön (5orncltmün|!er »at $ett ju 9ilebetca|lenl^o(a Bei gCameid^elm. 

^) iDiefe eteQe, we(c6e ftc6 in bem fotgenben SBeidt^'um übet bie bingüc^en 
^age toiebetl^olt, (ommt ouc^ tot in bem ®dmm'fc6en SBetötl^um (II. 
5{:l^ei( p. 685) mit bet Uebetfc^tlft ,,®etec^tigfeitbedS(ametd^eimeti3Bäl- 
M'*, loelc^ea fonfl mit unfern fBefdtpmetn !Ricf)td gemein ^ot. 



Digitized by 



Google 



— 860 — » 

ben bon Sanb^fromt Sa^doSette Si:l«R,^S>iefe twrgemeße jtveen 
fiint ber @(]^effen bot g^l&ol^ren 8(mb unh geBo]^rene^)errn JUtb n>et9t 
benfetBeh Dj^rt ^uiurici^ten ober l^atd. unb ^aud^ , bte bed .t^erbtene« 
wnb aße f8x&6)tm im »uf d^ unb gefb, 5ßaff uub ©rügfte, ben ^er^ 
xm gtt lieiben j£^^i(en gletd^ }u [trafen unb .tx>tiH biefen Ferren ju 
SbdenUong/ tt)a[fergang, ®elbobt unb utiott unb bai9 jettlid^ unb 
ftt)eme ein unjetttig ®e£ott^ bad ©cUen bie J^errn abfitetten auf bod 
€in ieberlid^er Untcrfaff be^ ©einer Ocred^tigfeit bleibe, 

^ 3tem in ber jtoeiten a^ten f fint unb »ei^t ber ©treffen , »ic 
ba« l^ier fotten (Srfd^einen n^d^ft SMngliti^e* lagen nad^ @t SKarge*» 
teti^w Sag öicr fjatfter aQe jol^ Dnb ©ofien Dor bem gerid^t il^* 
reu (St tl^un unb )}6n ben ©d^effen erlernet loetben^ »ad @ie t^n 
©oflen. tiefer 36rfter einer @oBen bie 8anbl^erm®e|w, ber @otte 
©einen (Sit ju 3:omberg unter btm ©fi^omftein ober auf (Snbe bal^e 
bie l^erm ii^nen erforberen unb bie Ferren ^m ®t iIRarien»(Brabett 
m SdQen ©öden jmeen anfe|en unb be^ol^nen unb ben t>ierten ©otl 
ber W>t Den ^eifterbad^ anfe^ett uKb Belol^nen unb biefe Dorfd^e« 
, Bene f$9rflere ©oQen (Srben unb an (Srben ©ein bed SBalbd unb 
ber C)enn g6rfter ©ol einen ©d^ein unb befd^eib ben ©d^effen Uct* 
bringen, bod er flbenni(| t'em (Sib ift Don ben ^errn angenol^men 
unb bie anbere bre^ ©olkn and^ befil^eit bringen ben ©d^ffen, ba9 
@ie angefe^t ©ein unb ©oQen bem ©d^ultl^eifen in ©eine ^anb 
Saften unb ben ^mn ®üoUn, ben SBalb ju l^Uen für aUer fßec^ 
ttmffatng atö fOr Stiffixttt, für toeibefd^er, fSr talfbrenner, ffir get« 
genl^aner unb ©o t>on bem malb n>ürben Sanb unb Säenben gemad^t, 
©^id^ ber ©d^ffen ®e^ unred^t , aud^ Don unbiQigen l^er , bie 
}tt |>f3nbett unb angubringeit unb mit anjeid^nen jn laffen/ wa9 fie 
gebrfid^ unb n>eld^e {eine gered^igteit ^aben ©öden ©ie mit bem 
Igeib bringen, auf bad bie $errn Sßz^ il^ren {Seiten uirt> >S9r&d(tttt 
Heiben unb bie Srben be^ i^rer ©ered^tigteit unb gemeinben bleibea 

Unb roamifft bem ©d^ultl^eifen bie ^antfaftung ober geI5bbe 
^gefd^ieb \% ©o foQ ber ©d^effen fo(d^en (Sib geftatten atö red^t unb 
biöig ift, nnb a(fo erlennen einen jcglidfeen fih: einen Sörfter unb 
aöe <)fanbe, ©o @ie pfanben, ©ie ©ein grog ober Hein, ©oOen ©ie 
an ©tätt ber f)errn bem ©d^vttl^eifen bringen unb ber ©d^ult^d« 
©al i^nen Don jieberßd^em ein lonn ober Ouart tt)eind gebm unb 
©ie ©oOen ©old^e !|>fä0be nel^men mit bem Seib ober anberd, ba^ 
©ie SBertl^ ©e^ bie Duort »ein jn Dert^ätigeu; 

3tem in ber !£)ritten ad^ten laut unb toeift ber ©d^effen biefer 

Digitized byCjOOQlC 



- äoi — 

ber SWarfrert ®crfl Stehen etil 25iti0l^att« ; barfmi ®d tnan ^5ter( 
iwiff« unfer flttSbigfT ^ttxit »^od^etb itrtb ©etetä^ligfetten ^etber 
Jhinen bem ©Ittfll^uff @üH Stehen cfa @ttä- ^eif ®(Ä ©d^Iüfffg 
Sein mit jtDe^en ftlaufteren, ban ©oKen bie jfingftf ©Reffen unb 
bcr 8ott aufffel^n, aüc §crm unb l^ol^e ©ebing bcii ©toi ju be* 
P^tigeit, ifl bcr ©d^Iufftg, ®o^ ®olf. bcr ©tä^föfftg bteibett, «nb If* 
bft§ nld^t, fü fcB er ©d^Bfftg getnac!^ toerben, 

©tefc Wtngtttaut tinb fort atte« ))örgcmeftc ©ollen bie ^erm 
Don @t. äl^terien^raben Spanen unb afljeit SBäuig l^atteh unb nto^ 
^cn teffen; oB fad^ Hare/ ba« unfere ©nSbige Jj^erm je jelt einen 
äWiitl^tigen ($)a®ütt t)or®e^) flberfomtn, bae berfellfre in* l^aftung 
bef(^(offen möchte erhalten toerben, Wdfo lang bie ^crm ht^tfftn,- 
»0 ©e ben SDW^tl^attgcn taffen foöen/ 

gfernet toetW ber ©d^cffen, tirte ba« ju allen klonen '©offen 
SRftKer erfii^etnen mit Slai^men 5Con*erger 2)iftfler xn folgtnben D»r* 
[eren ^^lamer^l^im, $a(mer9^eim, ftird^eim^ ^odenbroid^ unb ober 
Soflen^olfe au Äird^eim ju, @oH biefer ÜWfiüer be» mahlen« gcfin- 
neu unb ba« a)ie]^I »ieberom lieferen unb mad& ein jeber ©ein 9He^t 
meffen unb l^t man bau ©ein mel^I, gut; fo aber nit, ©o ®oI man 
btm WMtt ba6 tjorber jjfert abfpannen unb ba« an rinen «j, jaun 
ober po^ anWnben, l^ot ber SHfltter ba« ^orber ^jfert nit, ©o- ©oß 
nian ba« ©teO^jfert tote borgcmelb angreiffen unb einen ©d^auBen 
borlegen, bld man fein SOiel^I »icber friegt* 

• ffiäre c« ©ad^ ba« jemanb au« toürbe SD^al^lcn unb ber 9JlfiU 
ler fü^re barnm unb friege benf eibigen, @o @oI bcr SWftöer baoon 
Seinen getoiJi^HcBen 2)to(ter nehmen unb aud|? nid^* me^ unb btr 
!WüÖer^©ofl oud^ jebe« jai^r« afle nngcbottene ober ffvtft ®ebinge 
Sein aSiertel ober ©d^ottel bringen an ben ©tcin , biefe ®oü ber 
Steffen abfeilen, ©eint fie bann red^t, »ol^I, aber fo nit, fal ber 
Sc^effen bie red^t mad(^en , auf ba« er nid^t ungebOl^rlid^ SKolter 
ne^me, biefe ©emal^t er! ent bcr ©treffen tor ein ©ebrungen ©emal^L 

»ud^ @oI ber ©d^ultl^et^ «« ©emeinbe biefer benanter ©orffer 
t^uen mahnen, bad fie bc^ i^rer l^ulbigung unb Siben ©oUen ade 
®ebred&en auftauen, toa« SSrfic^tig ift, auf ba« bie ^errn bleiben iz\f 
i^rer toetten unb brfld^ten unb ein jeben Slad^bar b^ feiner gered^ 
tigfeit. 

3tem in ber vierten Sld^tcn cr!cnt unb xoti^t ber ©d^effcn, l&ier 
möge ieberman ja^sfen, Sraueu, a3ad(ert,uub fit^ ernähren mit ®ott 
unb (g^ren, bauffen ber ^erm ®ebott ober öerbott. 

Digitized byCjOOQlC 



— 302 — 

SBSreiemottb, ber fi^ SBZaffeit mmaffer m Slaffer i>ber ^Drfi« 
fler, ober @eto)t<l^ter ber @oU bie bringen an ben @tem in befid^U 
gung ber ©d^effen^ ift e« ban red^t, iDol^I! ®p nit, @oI man e^ 
red^t mad^en unb ben Sbtgered^ten l^ätten bie $errn ^n fteaffen nad^ 
(Srtantnt« l>er @d^effen. 

gcrner »ie fic inb(?) ju gtomer^l^eint, ^almtxSffm, ftird^eim, 
{)0(Ienbrotd( unb Dber^^iSaftenl^ot^ )um l^aben Stl^eU \af)x ftird^meffen, 
. h>e(d^er man bon l^eimtf d^en ober freniben einer ober mel^r auf benanfe ^xdf^ 
med 2:ageanne(?) utd^ia^fentt)otte, berober biefetben ©oQen ber maffen 
gefinnen an ben ©d^ultl^eifen, ®ift er @ie ban, tDoffl gut, too nit, 
®o ©od er ein 3Raf! bringe, bie ber ©d^eff en erlent , bad @ie 
red^t @e^ unb ber ©d^effeu @all ben ko^n 3luftl^un t)or einen, }im« 
lid^en :t>fening, auf bad ber jo^ffer unb ber S)ränd(er beibe gn bem 
il^ren lomen, »flrbe ber ,gäpfer !Dflndtcn, ba« il^me }u nal^e gefd^el^e, 
mag er feinen SBe^n jufd^Iagen unb ein ®roin %eid auf ©einen 
äBagen ftedfen unb be^ ber ©onnen aud unferer Ferren $od^ett 
fal^ren. 

Sonn aber ©old^ed hid^t gefd^el^e, foQ er u^ettig @ein nad^ (&t* 
!antnid ber ©d^effen in unferer ber l^errn l^anbt« . 

SBare nun jiemanb ber dM ober ^ulbigungd gered^tigfeit ^ 
beleiben ober.om ju (Snqpfangen l^ötte, berfelb ©ad fid^ erbieben bnb 
©ad mitgel^en in bie §Rad^barfd(faft unb ©einen (Sib Sm))fangen unb 
einbringen gleid^ einem ©d^effen bad ben ^erm unb jieberman red^t 
«efd^el^e, 

S)te SSSeidtpmev l^aben bie Unterfd^rift : 

ÜDag obgemelte Copia bem ul^ratten ©d^feffen äSetdtl^um gleidj^^ 
lautenb . ©e^e bejeuge xäf offenbal^rer Jtaiferlid^er, ber ffirftlid^ 3fi« 
lid^ unb 93ergifd(fer ftan^Ie^e ju sbfiffelborf imtnatrüultrter Notaris 
u* (Semeiner ®erid^töfd^retber }u 2:omberg 

Sol&ann granf» 



^) Sei bem SSotte inb unb bem Salb folgenben anne ftnb bie fe^Ienbett 
^nfan^dbud^flaben im äXanufcitpte unlefetüc^. ^\t gan^e eteOe tfl um 
beutit«. 



Digitized by 



Google 



Krkitnlrm, Me j^errlidifint Kiel)! bti Min 

a»itget^et(t t>on Dr. ®. (Scf»1^. 



Ego Ma^stei* Fridericns de Medemen Csnomcus Colonienais praesen- 
tibns xLiteris . publice protegtor^ qnod ego Ouitem in Bjle cum om&ibus suis 
possessionibus, iuribus, mterdictionibus, pertmeatns, obrentionibus, c^tibus et 
aliis quibuscupque spectantem ad venerabiles viros abbatem et conrentum Mo- 
nasterii S. Vit! in Gladbach ordinis beati Benedieti col. dioecesis recepi ab 
eisdem ad tempora yitae meae pro certa summa pensionis videlicet pro 
quadraginta malderis siliginis mensurae col. singulis annis solvendis in festo 
beati Bemig^i et assignandis in domum unam infra muros col. quocunque 
voluerint demonstrare et pro novem marchis et dimidia monetae col. cur- 
rentis solvendis singulis annis in festo beati Martini hyemalis proxime sub- 
sequeüti et üt liberius dictam pensipnem solvere possim praedictam cnrtem 
cum suis attiaentiis omnibus et singulis in usus meos conrertam quantnm 
potero ampliorem. Hoc salvo qnod nihil de bdnis ipsius curtis abalienabOy 
promitto etiam bona fide et omni dolo (ixclnso, qnod praedictam curtem in 
suis munitionibus, aisdificiis et agris meüorabo et quidquid in agiis dictae 
cnrti attinentibus exereverit, totnm in ipsam curtem deducetur et inde agri 
ipsius curtis :firmari debent et meliorabuntur, ih morte mea vero omnes 
quicunque fructus in agris dictae curtis sunt vel fuerint, cedent Abbatiae et 
conventtd antedictis iure aratri deducto pro memoria mea in perpetuum pe* 
ragenda. In cuius rei testimonium atque robur. sigillum meum proprium 
una cum sigillo offidalitatis vener. viri domini praepositi et archidiaconi 
col. praesentibus sunt appensa. Datum in crastino assnmptionis beatae 
Mariae Yirginis anno dorn, millesimo ducentesimo nonagesimo septimo. 

n. 

In Goits Nahmen. Wir Johann von Tro^rp von Goits gnaden abt, 
Sybrecht van Beke prior ind voirt dat gemeine convent des munsters ind 

^) ^ie aud einem tipuaxsfcänüfc^en gtol^nl^ofe l^ecbotgegangene ^enlic^fett 
9t\tf)l gel^&tte jule^t bei ^Btet ^(tenbetg. 6te fag bic^t untec ben 
a^auetn StbWi unb eiflieifte {l^ ben (R^ein entlong übet 9lipptA ^in» 
aue. 9üt bie (&t\^\diU StblrCi ift fte wegen bet unmttielbaten 9tif^t 
ttic^t ol^nc ©ebeutung. 

Digitized by VjOOQIC 



— 304 — 

Ooitshans van Gladbach Ordens Synt Benedict! in dem Crysdom van Collen 
gelegen doen kundt allen Luiden, die diesen Brieff sient off Hoerent leisen 
ind bekennen offenbierlichen, dat wir overmitz vergaderinge unser capitels 
docken, die darumb gelnyt ist, sementlich vergadert ind Hirumb in nnse 
Capittel-Haus komen syn, da wir vnse ind vnser Nakomelinge des vnirsch. 
vnsers Goitshauss van Gladbach nwt^e ind vrbere mit gantzem vlyss« ind 
vurdachtem Riride hie Inne vns Wbl besonnen, rurdacht ind rurproifft sement- 
lichen'ind eindrechtlichen mit vnscij aller wiste ind guten willen, sonder 
eynichs des meystens off des mynstens vnser widderspraiche of widderrouf- 
fange usigedain ind verlhent haven, uisdoen ind verlhenen overmitz diesen 
Brieff in Khamen vnser ind vns Gotteshanss vurschr. vur vns ind vnse 
Nachkomelinge, Erfflifehen ind Ewentlichen mit willen ind van gemeine Oon- 
sente vnser alleir ind soBderBagen mit willen lad eonsente damp behalden dess 
Ehrw. Yadecs in goide ind Hern m« leven gnedigen Hern Frederiehan van 
Goitzgnadeji der Heyliger Kirch«« von C(men Ertzbischoffs ind in des Heiligen 
Bhomflck. Reichs «Ertz Caitfzlers in Italien ind Hertzogen in Westphalen 
ind van Enges den Ehrsamen Luiden Wolter van iUcke Sophien seine 
EhMgen Wyve ind des vurg. Wolters Ersten ehUgen Kinderen die van Jene 
ind Wilne Gertraden sjne Ehligen Wyve selige geschaffen ind Elich ge- 
boren synt, Borgeren zu Collen, die vor sich ind Ire "Erven van vns ge- 
Bomen ind entfangen haint, vnsen Vroinhoff zu Ryle beneden der Btadt van 
GAllen gelegen, die orermitz braätnedervellig worden is, init der Herrlich- 
keide zu Ryle ind Seholteies-Ampt ind Meyereye als as dat gelegen is mit: 
alle Iren ZobehOren, so wie vnse Gbitzhnyss ind wir dy van aUiers biasessen 
ind gehai haven (Vuiit ind Vanck ind Zovall ind darzu vnse Zwll Hoyven 
Artlandts, Acker, Weyde, driesch, Wydenwaes, Feichüe, Zyiise Ind gnlde, 
wft die von alders, Inn ind zo dem wg. vnsen Yroinhoyve oo Ryle gehö- 
rende synt, daynnen net anssgescheiden, mit alsolchenen Vorwenden, dat 
die vurg. Ehclade, Wolter ind Sophia ind syne, yerste Elige Kinder vnrg. 
ind Ire Erven van nun vortan Brfflidien ind Ewentlichen die HerrUchkeide 
iod gaede varsehJ Halden, Besitzen ind der gebmiohen soUen, zti Ihren 
Botzen vnd Urbere mit vnderscheyde ind ynrweaden hoBOch geschreven» 
dAt is alsas zu verstoin, dat die vnrg. Eheluide ind Kinder ind Ihre Er*> 
ven vlis Ind vnse Naehkomlingen vnss Moeasters ind Goitzhniss varsdh.^ 
leveren, verrichten ind Wale besalen solen alle Jars op sent Martyns dagK 
in dem Winter of zo Sent Andriessmissen damae neystvolgende vnbevangeui 
Vier ind zwentzig Mltr Rogken Coelscher Massen Jecklich Mir bey zwey 
p^ungen nach dem besten Roggen, den man in Zeit dero bezalilngen vp 
dem gemeine man zo Collen veyle - vyndt, de alda gegolden of verkaiiffÜ 
wirdt, diese vurg. Vier ind zwentzig Mir Roggen, In - der* gueden as vursch- 
steit, soleri die Vnrg. -Eheluede Wolter ind Sophia ind s}Tie Irste khider 
of Ire Erven vns ind vnsen Naehkomlingen des vurg. vnsers Moensters ind 
Gcntzhuyss zo Gladbach bezalen ind de allentlichen verrichten ind leveren 
ein eynicher kunne beschutnusse of behulpnisse geistliches off werentlichs 



Digitized by 



Google 



— 305 — 

Reicbts off geri<^t8, davaji dat die £^6te bezafinge sein sali Tp St. Martins 
da^ ober ein Jär Nyestkomende . na datnm dis Brieffs off zu St. Andries- 
misscn dama niest Yolgende mbevangen in der wyss as vursch. steyt Ind 
dan also vort alle Jairs Erffli^hen Tnd Ewentlichen yp den vurg. tag lad 
termin den vurg. Erfflichen pacht tu. besahlen ind zu lieveren In ynse 
Hnyss Ind in ' vnse Herberge binnen die Stadt zo Collen zo ynser manungeh, 
da wk willen Ind dat erkiesen yp Ire loste, angst Ind arbeit, in welcber 
leyerongen ind bezalungen yursch. diä ynig; Ehelent Wolter Ind Sophien 
Ind syne Erste Ehlige kinder off Ihre Eryen net entscbuldigen noch be- 
schudden noch zo staden komen en sali noch en mag geinerleye gewalt of 
yerbott des meisten, Haischlacht noch rouff, Brand noch Misse wass noch 
geiner kunne Sachen wie man die nomen sali Ind mag, sy en soelen gleich- 
woll yerbunden sein In blyyen bis zo gantzer bezahlung Ind genoichden 
vursch r. Auch ist gefurwerdt, offt sache were, dat des yurschr. Erffs of 
Erffliche gnede der Herrligkeit zu Byle yurschr. yur zyts , Jet afgesplissen 
of yerlent is, dat die yurg. Eheleute Woulter Ind Sophia Ind syne Irste 
Ehlige kinder off Ihre Erven dat trewlichen inforderen mögen, Ind wat sie 
des gewinnen können, dat sollen sy zo der yursch. Herrligkeit zu Byle be- 
halten Ind ouch Ewentlich darzo laissen, Ind dayon en sollen sy yns noch 
ynsen rakomelingen des yurg. ynsers Moensters Ind Goitzhuyss zu Glad- 
bach geynen pacht yorder geyen, dan as yurschr. steit, Ind zu mehrer 
Sicherheit ind stedigheit aller sachen yurg. so haint die yurg. Eheleut 
Wolter Ind Sophia yur sich Ind yur syne Erste Elige Kinder Ind yur Ire 
Enren ynss ind ynsen Nakomelingen des yurg. ynss Moensters Ind Goitzhuyss 
Gladbach danror zo ynderpande yersat Ind yerbunden, Ire zwecn ind yetzigh 
Morgen Artlandts der me Ind net myn eu is in Byler yelde Ind Herrlig- 
heide gelegen, we dat de yan stucken zo stucken hema geschreyen steent, 
dat is zo wissen zum ersten synt deser yurg. ynderpende gelegen zween ind 
zwentzig Morgen Artlandts an einem Stucke hinder dem dorp zo Byle Ind 
schiessendt yp dem yurg. hoff als as dat Herman Scholers Son besessen 
hadde. Item einen Morgen Artlandts in der Awen binnen synen yier pelen 
de is zeende yrey Ind gilt yier pennungen Sent Cunibertc in Collen zo 
geluchte. Item Seyen Morgen Artlandts die schiessendt yp Nieire weg 
längs des Meelres landt was. Item zweene Morgen Ind ein Virdell An- 
landts, die schiessent yp Nieire pat längs der Nonnen landt yan Wyer, 
Item drey Morgen Artlandts, die auch schiessent yp Nieire pat, längs der 
Nonnen Landt yan Wyer yurschr. vortmehr zwene morgen de schiessendt 
vp de yurg. drey morgen. Item yunff zehnden halben Morgen Artlandts die 
schiessent auch auf Nieire pat yp dem Berge bey Wilne Johans Schillings 
lande. Item Viertenhalben Morgen Artlandts in der Awen auch bey Wilne 
Johann Schillings Zehen Morgen Item yiertenhalben Morgen Artlandts die 
vp den Vroen Acker schiessendt an einem Ende Ind yp den sant am an- 
derem Ende Item Zwentzig Morgen Artlandts an einem stucke in deme 
dinkeldale mit dem schlussel de vurheufft ligt bey Wilne des Schmeetzlande 

Digitized by CjOOQIC 



— 306 — 

van der Wagen. Item drey Biorgen Artl. die in die vursch. zwentsig Morg. 
schlnsselendt ind gebet yp den restbnchel. Item 5 Morg. Artl. gelegen 
längs den vroenacker. Item V^/»i Morg. ArÜ. of dabey gelegen tuschen den 
90 Moig. in dem vroenacker, ind 3 Morg. Artl. gelegen bey der. Heren 
Sees Morgen van Sent Catherinen.^) Sein gewest Ersame . gezuege die ge- 
sehworen zu Byle mit nahmen Henrich Hfcrdevoist, Johan prinbe van Me- 
lenbeira. Feter Hamecher, Conradt Baboide, Henkyn dries eoen, Klaes von 
Tumich ind Tiele Claiss söhn anne Tome. Datum Anno domini 1405 
26. mensis Martii.^) 



1) ^ie getoöl^nlic^e Sormel, bucd) n)e(c^e fid) betjenige, tpeldjer in C^B» 
pa(f)t gibt, für bcn goß/ ^f ^«c ötbpacfttct bic Scbingungen nic^t 
crfüat, fic^cttr ijl l^iet meggcfoffett. 

^) ^ie übitgen tlffutfbeit loetben bem folgenben $efte ))otb«l^aUen. 



Digitized by 



Google 



3« bcn aufgaben unfcre« ^iftcrifd^cn SScrcm« gel^Srt e« aud^ 
unftrcitig, ba« gcfd^id^tlicBenbc ^uMicum mit bcn neucften ßrfd^eU 
nungen bcr gefd^id^tlid^cn Sitcratur, bcfonberö' bcnen, toctd^e ba« in 
ben Sereld^ fetner I^ätiglett gejcgenc räumlid^e ®ebtet jttm®egcn* 
ftanb l^aben, betannt ju mad^en. ^aäf ber B^^ß^^^^ung, bag unfere 
älnjeigen für bie golge fotopl^I quantitattb alö quatitatib boQftanbU 
ger fem »erben, muffen »ir unö für bie^mal barauf bcfd^ränlen^ 
einige im bertoid^enen Saläre l^erauögeg ebene l^ierl^er gel^SrigeSBfld^'er 
nami^aft gu mad^n unb barauf (Sinige^ über bie einfd^Iägigen ^txU 
f^riften folgen ju laffen. ©obalb e^ un« gelungen fein toirb, 
»orauf ti)ir fortfal^ren 'l^injuarbeiten, änfd^Iflffe an anbere Vereine 
gteid^er 2;enben} gu @tanbe }tt bringen, merben tDtir eö nid^t untere 
laffen, tt>enigften« ba«, »aö i]^re3«tfd^riften auf bie nieberrl^einifd^c 
SScrgangen]^eit Sejfiglid^e« bieten, in ben Jfrei« unferer löefpred^un* 
gen gu giel^en. ä)25ge ed für unfere ®ad^e bcn guter Sorbebeutung . 
fein, bag tt)ir betl^euern bürfen: u>enn ber @inn für gefd^id^tlid^e 
gorfd^ung nad^ ber 3» enge über |)iftorifd^eö an*« lagedKd^t ge- 
förberter ©d^riftmerte gu bemeffen ift, ift an bemfetben burd^aud fein 
SRanget. 9H5ge 8uft unb Siebe gu ber großen SSergangenl^eit un* 
fere« ^e^imifd^en SBoben« immer größer unb ftärfcr »erben! 

%tnnhtUfy nnb btt 9ttebert|eiit ober ®efd^id^tc boh @tabt unb 
Äurftaat ft5In feit bem breißigia^rigen ftriege bi« gur frangS* 
fif d^en £)ccu<)ation, meift an^ ard^ibalifd^en ©ocumenten bon 
Dr. 8. ernten, ftöln unb IReug. ©d^toann, 1855. ©rfter 
SBanb in fünf Sieferungem 520 ©eitert. 8. 

®n «u* t)on großer aBitfitfgfdt für Wc rl^cinlfdie tprotohtjloWef^f^te 
bcr legten 3a^r^unbcrtc. «It Urfunben In bcr ^anb »erfolgt c« bcn gaben 
bcr etabt. »Ic bcr Äurf5Inlfd)cn 8anbc«gcfcfeicfttc Dorn brcijlgio^rigen «ricgc 
bi« jum Sufammcnfintcn be6 beutfcficn CÄcW^c«. Sngranfrclc^ f<^!lbcrt c« bcn 
gcfä§rlid)ett gcfnb, bcr cd toctftanb, burc^ ®clb, fflaffen, 6<6mcf<f)elclcn unb 
blpromatifcüc Änlffc fo tolclc bcutf«c, namcittlf« r^rinlftfie «cldiefürflen ben 
bcutfid^en 3ntcreflfcn ju cntfrembcn unb bie gcftf^äftigjlen SBcrfjeuge feiner tocr» 

Digitizedby@b0gIe 



— 308 — 

bei^Hc^en ^oHtit in bem ^eetlager beutf(f)ei gürflen unb iDipIomaten gu et« 
laufen. S3on btefem ®ert4t6pun{te au< tfi bfe Stellung unb ^anblungdmetfe 
hH JtuTfut|len SKajc ^eintid), ber gficjlenberge unb t)ie(er anbein jtölnet ii)om:; 
fetten unb aXinifiec getoüibfget. £)te Seroetfe ber 2^atfacf)en fmb meißen« 
neu unb fd)Iagenb. 5lm Intereffantejlen 1(1 bet jtteitc Sanb unb ^ier namcnt« 
Ud) bie (Sl^aiafteTtflft be6 jtuifucrten (SlemenS ^ugufl. Sit madien befonbetd 
auf bie< Cuipitel oufmeiffam. aXtt SBe^mut^ feigen toii bem taf(f)en S^etfaD 
bed Jt5(nei ^ofe« unter %Rax Stiebrief) ju. Sir fd)5pfen mieber Hoffnung 
fiir Hebung beS iR^etnianbed unb be< ganjen S3atet(anbe< unter 9Rar ^ron^; 
auf bem SBege gefunbet unb frofttger fUteformen toill er neues 2thtn ein- 
(au(t)en. ^od) bie 6taat6tünfl(er ^aben bie Jtranf^eit be6 93aterlanbed bem 
^obe entgegengeful^rt. Unter bem ^nprad ber f(ani5rtfct)en (ReDoIution flürjt 
ber (ran(e Rbxpn jufammen. fOiit Um din^ug ber Sran^ofen in ben Stut^ 
ftaat fdifieft ba6 Derbienpiicfie «ucfe. SKöge Wn (Scfc^i^tSfreunb e« unbe« 
a(f)tet (äffen! 

Otind ber etfien unb atti meiften gelefenen dätter bed tat^fifc^en iDeutfi^ 
lanbd fäat übet jeneö S$erf biefeS Urt^eiC: 

SBenn ber l^ißorifc^e Sert^ eine6 fpecialsgefc^ic^ttic^en ^robuctd in et|!et 
Sinie )?on bet IBebeutfamfeit beS monograpl^ifc^ S» be^anbetnben Stoffes ab^ 
l^ängt, fo ifl ^err Dr. dünnen mit bem feinigtn t>on bornl^ereifi im entfdiies 
benften ffiort^eite. Äann man fagen, bie ®efrf)!ct)te :©eutf(f»Ianbd fei bie ®e* 
fcf)i(f)te (Suiopa*6, fo gibt eS binmieberum innerhalb ber ® renken i^eutfc^tanbö 
!aum einen Ott, wo bie SBenbepunfte bet beutfdyen (S^efdiicbte in bem 9Hcift 
gufaminentreffen, tote iu j^öln am (R^ein. Sentg^end gut bied Don t^rem 
llJeilaufe bid an bie Bdi»tÜe b^r neueren Seit; benn et(l in biefen unfern 
Xagen mu^ üBcrl^aupt bie grage prf) entfd)eiben, ob fie ni(f)t in ber ölld)tung 
xuidi bem ffieflen abi unb In bie (Sntmirfclung na* bem lOftcn elngel^en föfl. 
i8)o< in btefem SaSe Cefhrreicf^ autünftig für bie beutfc^e ®ef(Md)te fein tt>iib, 
bad iDaren für fte bie iCirc^enfiaaten am 0l^ein in ber alten Orbnung bet 
^inge. 95or Äurjem erft F)at Dr. 8eo in feinen „©orlefungen über bie ®e« 
fdjiAte bed beut feben Soff e« unb aieicfte«" oufd flarfte barget^on, »ieC^eutf*« 
lanb dber^upt et^ butd) bie fircbBdie &ir\fit\t be< tat^Uftf^en ({pifcopatd au 
einem eigentlichen ^oiHtf)üm gelangt ifl. Slucb fpoter blieben bie brei ^öc^ßen 
geiftlicben SBütbentrager be« §leicbeö, bie jfurfürllen bon SRainj, Stbln unb 
tri«, in gWtfi einfllugreicber CteOung, fDWOl^f bunfc il^w anfe^nti^ben ffetti» 
torfen an bem Ufet bed etrome«, ber früher me^c nocf^ aB je^l für bie ige« 
bendaber ^utfcf)(anbd galt, mie aucb butcb i^ren 9tang in ben ^oc^jlen (EoU 
(egien beö öleic^ed ünb jut eeite ber Äalfer. «n ber i>axü> ber gcifilirf)en 
jhirfütßen bor aQem ^at flolf unb Sfteicb gu feiner i>bf^t ficb emporgefd)U>un? 
gen, fte finb aud) bei beffen enblid^em gfll om tkfjlen mit l^obgcftür^^; mit 
bem bentfc^en (Reidie »utben bie geiflUdien jhirfürfien in'd ®rab gelegt unb 
umgefe^rt; benn fte maren unaufloölicb an elnanber gefettet. 

6d fpiegeln benn aud) m ^ttn (lmten*d €)efd)icbte b^ itut^ats Jt5(n 
bie nOgemeinen bei^tf^en ^eigniffe bexfelben ^eriobe ftc^ ab« (Sr beginnt mit 
ber tt)eIt^ifiorifd)en ^nmenbung ber ®(auben6fpa[tung auf bie po(itiJd)en Se« 
bingungen bed 9leid)ed ; mit bem breißigjä^tigen itriege; et mägt bod <8ctt)id)t 
be^ lelfgt&f^n SKomente In bec bed^ängntf ooQen Ariftd ab gegen' b<i< (3^id)t 
be« poüllfdften SNomenl6, iinb feb«rUtd)t ft^eflt bo^ erjlere ^od) empor. (3^tne< 
einge^nbece tßrüfung ber ^tediung, tt>e(d^e bec bamdige jütirfücß . bon Stbixi- 
getbinanb unb fein Grübet ber t^aietn^ergog SRarimiitan I. .gu einanber unb 
m bm giolen 3eitfrag«n einnahmen, füM ^tri^igen-i^emeid für bad geWMi- 
nene 9{efu(tat, fild)t nur in Sront(ei<b lautete bie ^ofung me^r gegen iiah^ 
^urg a(# .$eg<iT J|i|itt«nbetg, imc^ in- ^eutfd)lanb nmc eine titd^lic^e Partei in, 



Digitized by 



Google 



— 309 - 

^et)H>na0eitbet ^l^ätigfeit. mebfte baö 9tfeAt beS alten fotl^oItfAen ^HkittBen« 
itttb bie aRaif^tDnriitgetung bf«. dfletceidirfc^ ^ouife« mentgjleiiS ^anb in 
^anb oe^eit (äffen tDoQte. 

iDet SOetfaffei fledt ubecl^aupf nic^t j^o^le ^^pot^efen üBei bte t>etboiges 
ncn ^arteiptanc unb 3ntciguen eingelnet Icftertben ^etfönllrfifcitcn auf; et ^aft 
Dictme^r fejlen ®runb babel unter ben guf cn an bem lelAcn oiiitoaUf(^ctt 
aRatetial, bad et gu feinet ©efcf^icfjtdbarfhQung betatbettete. ^tuntet ^idmen 
ft({) bie 112 gotiobönbe b(p(omatifd)ee ^cten befonbei« aud, totldfe bad SRi« 
mfletium bet auömättigen 9[nge(egen^eiten au ^arU übet bie i6e)ie^ungen 
gianfteid)« su J(utf5(n in ber Seit t)om »ejlfälif^en gtieben bi< jum 6tf)luffe 
be« 18. 3a^t^unbeit6 betoa^rt unb bie bid^et notf) faft gonj unbenu^t ge«' 
Blieben ipotcn. Cd Detjle^t ftcb, bof ein fo um fang teilet biplomotiftber ^f^J« 
patat, fo biele leere 6pteu toon Sörmlirfifeitcn i^m on^5ngen mog, einen tiefen 
iSinhixit in baö innere (S^ettiebe. poUtifc^et Cretgniffe gemähten muf, beten 
^auptacte nadi bem G^arafter bet Seit o^ne^in fitii untet bem Sifcfte 
fpieltcn, »ä^renb nur bie marflofcn hülfen fid)tbar an bie Oberfläche traten. 
llUerbing« ergibt ficf) bem Söerfaffet auf biefe SBcife eine »al^re ©conbalge« 
frf)td)te bet nä*|ifo(genben 3nbaber be« Äblner 6tubl«. SBal^renb Submig 
XIV. ba« beutf^e 8lei(^ mit geuer unb 6d)»crt anfief, bcjog ber Äolnet 
5tutfut{l 9)^a;c {)eintid), abetmald ein Daiet, nad) »ie \>ot fisine fran|dfifd^eh 
Sa^rgelber, unb feine SRinifter, bie gürjienberge, Derbtenten ftd) tebUcb ben 
reid)jlcn 6o(b ^o^er franaofifcfeer ?lgentem ^err. (Jnnen fennt 9?ummer für 
«Rummet bie lange Äeibe oon ©e|led»ung«fummen, bie gtanfreid^ bei atten an 
ber 9Ba()t i6etl^eiUgten ficb foften lief, um ben einen ber beiben gürflenbeige 
bur^ t^re Stimmen auf ben Rbinn ^tu^( ^n ergeben, auf bem ed t^n aud^, 
bem jtaifer unb bem $ap|l aum Ztoi, mit SBaffengemalt eine Seitlang erhielt, 
^anit f(f)neft ber Dorliegenbe erjle i6anb. ^ad 3Berf mirb ben (o0ge(5dteyt 
ge(4b(ocf ber bt)na|lif(f)en $o(itif in ^eutftblanbd neuerer Seit auf feiner ah^ 
f^üfftgen f&af)n bi< au bem $un!te t>etfo(gen, too er bad ebrmütbige aüe 
9teidE), ahtt pucb bie ®runb(age feiner eigenen (Sjcifiena in krümmet fcftCug^; 
baffetbe wirb neuen 6toff aur SSermunberung übrig laffen, toie ed nur mdg- 
lid) n>av, ba| ba, mo folcge b^najlifcbe ^oUtit Don gei|t(i(fien Stühlen, t)on 
JBifcbof^ri^en l^erab, Generation um dyeneration practicitt marb, nicfit aucb bte 
ftitc^e untet bem atigemeinen Cinfhita begtaben marb. Dießne^t an innerer 
SXac^t in bem SRafe genninn, a(< fie an poUtif^er üerlor. 

^ift.^(. «L für bad !at^. ^eutft^lanb. 1853. 
XXXVI. «b. 1. ^eft. e. 347 ff. 

^cr 2. unb le^te t3anb biefeS 9Berfe< ift bereite erfc^ienen unb mirb , im 
na(ftflen ^efte befprorfien »erben. 

Sie &tibte tmb Dtt^äfüfttn ber Qtiftl nnb btttu ttmgegmb. 

SJ:o|)ogra|)](^if d^ unb l^iftorif d^ bef (i^ticben t)on Pr. ® e o r g 33 ä r f d^, 
®tif* iRegicning^ratl^c o. 35., 9tittcr mel^rerer Orben, aKitgliebc 
ntel^rerer geleierten ®efe(Ifd(iaften zc« 3^1^^^ 33anbe in 4 WitfftU 
Itingcn* 8. ge]&. Saben^jrei« 8 ^h. 20 ©gr. 

Hn bo« berühmte 64attnat'f(be (Sifebont ficb attfc^firfenb, btibet btejfe 
tlbtl^eKung, — bie gcncftt uneemüMii^en 6amm(etf[eife« usb oielial^tigiet goe* 
fc^g, eine butc^ou« fetb^fianbige, üon ben frn^ftn Qanben unab^ngtge ^^ 
beit be< .^ttauSgebeid , n)elci»e in ooQfi&sibiget unb etfcbdpfenbet JDatfl^ung 
bie Sefcbveibung ton me^eten SCoufenb Ortfc^aften bet JGstfel umfaf t. 



Digitized by 



Google 



— 310 — 

d^ne geogro)»^ifc(e imb l^onfc^e gorfc^etreife in biefem in Dietfac^ci S^ 
Stellung f^b^^ intneffanten, abet Bi^l^ec fo wenig gefannten unb abgefc^foffe» 
nen Sanbe6t^ei(e, barf ft({) biefe 9Itbeit ben üoigüglicibjlen Seifhtngen i^ter ^ct, 
unb ben t)ecbienfl(i(^flen Dateriaiiblfcfien Unieme^mungen auf bem ®efammtges 
biete ber Literatur anreihen. HIö ilnerfenmtng bafüt marb bem S5erfaffet unter 
^Itiberm üov fur^em üon bet UntDetfitaf l3onn. bie ^udjeic^nung beö ^odoxf 
gtabeS hon. causa ju 2:l^ei(. Siudft au6 aüm ®auen bed ^ateitanbed ifl 
bem äBerfe grofe ^^eilno^me gugettenbet mptben/ unb n>itb. baffeibe nic^t 
aCiefn allen ^etto^nexn bet (Sifel, bei welchen ber ICerfoffer auc^ burdE^ 
fein t^ieljä^ttgeö amtlidbed SBtifen in i^ete^ttem ^nbenfen lebt , fonbern audi 
aQen gelehrten 9)ereinen, aQen öffentiidten unb großem $ti)?ats 
bibliot^elen, allen ^tjloxi fetten, geograp^lfc^en unb antiquart:: 
fcb'en gorfAetn unb 6 am m lern, fo »ic ben bieten übet gang ©eutfc^^ 
lanb üerbteiteten ^bel6gefcf)Iect)tern, toel^t barin f(f)ä^endn>ett^e ISeiträge 
iut ®ef(^tc^te ibrer S3otfa^ren ftnben, gut ^nfc^affung beftend empfohlen. 



5)ad fünfte ßeft ber 
0aittiitItttt0 üott aRotetialten jttt <Befi|t^te SDurota nnb fetttet 
n'i^^ttt Umgegeit^ »on 5IK. 2K* Sonn, Dr. dtnmptl unb 

ifi »or einiger Seit etfd»iencn. <S« entböit bie gefd)i*tnd)cn Crcigniffc ber 
6tabt unb Umgegenb Don« 1721 bi« 1795. 5(u(^ für ben grSßem geferfrei« 
finb unter 9nberm bfe au6fü^rl{(f)en S^otigen über bie f(t)re(fU(ben (Srberfc^üts 
terungen, »eltfie 1755, 1756 unb in einigen ber folgenben 3al^re 5)ürenunb 
feine Umgegenb l^eimgefacfct, unb über ben am 2. October 1794 erfolgtertSu- 
fammenftog be« rediten glügel« ber ©ambre* unb 3Raa«*?lrmec mit ber öftere 
teiebifd)cn ?lrmee bei 5)üren bon befonbcrm Snteteffe. 5lufer ben c^ronologifcfy 
geoxbneten gefditcbtlicben (Stetgniffen entl^ält biefed ^eft »le bie fcü^em aud) 
aufammeni^ängenbe 97otisen unb ^bl^anblungen über toi^tige Snfiitute, a* ^• 
bad $oj!n>efen, t|a6 Sunftmefen k., beren locale ^ttttcfeiung unb ©ejtaltung 
fte und f(^ilbem unb fo e\n lebeiibigeö I6i(b ber frül^etn Seiten und Dorfül^ren. 
^a$ (e^te 4peft biefed SBetfee ifl unter ber $reffe, nac^ beffen (Srfdieinen über 
bad gange iSDBerf audfü^rUc^er gu berichten wir und vorbehalten. 



9l^tU^tm filier Slontad a JtempiS nebft einem SCnl^ang t)on 
ifteiftenö «ngebrudtcn Urlunbcn öcn 3* 9)iooren, Pfarrer in 
«Jadjtctikcnf. ffiTcfelb* d. ^ä)vväf & 6oiJH5. 1855. 8* 258 ®. 

2)ie Singer Öuattatfcftrift recenftrt ed auf fotgenbe SBeife: 
„Oleferent gefielet unbebenflid), baß er fcbon lange fein ^u(^ mit fo leb? 
Softem ^nteteffe gelefen , old bie totliegenbe Arbeit. ilBem bie ,„9{ac^fo(ge 
(S^rifH"' ein Jtleinob i^ ^ unb welchem ¥^ießer bed ^errn foHte fte etwad am 
bered fein? — ber wirb fic^er mit inniger ^l^eilna^me bie ©cftirffale unb Se* 
Bendoet^oltnlffe bed äRanned »eme^men, bein bie did^licbe Seit bie foftbarfle 
$ecle' fot^ottfcber 9(dcefe berbanft. i>txt Pfarrer 9Rooten unternahm, ed nun 
biefelben aud ben JDueOen bataujieflen. (&i fyit burcb 3a^re reiche« SRatetial 
für biefe «Irbeft gefamweft 6eine ^ei^onblung beffelben erfreut fic^ aber nic^t 
nur einer bet eac^e gang ongemeffenen ^nii^Iii^feit. fte \ft auc^ fo lebtnbtg 



Digitized by 



Google 



— 311 — 

unb fnftif •gehalten, fo befel^cenb übec bie Seit, in bet S^omae lebte, baf fie 
9Heimmb ol^ne l^^e Sefciebigung aud bet ^nb legen iDttb. 

„$l^oma« ^emmerfen etbOcfte im Sollte 1379 ober 1380 ju Äempcn; 
einem unanfe^nlic^en »cnig befanntcn ©täbtcften om S'^lcbcrt^ein, in bcm cbema« 
ligen örajlifte Ä5ln gefcgen, bad Slcfit bet SBelt. ©eine (Sltem waren fromme, 
einfache Sürgerleute bafelbfl; ber SSater betrieb nebfl einer «einen ^Irfermirt^s 
f(^aft »al^tf(feeinn(6 ba« ®e»erbe eine« ©Kberarbcitcr« ober ©ürticrd. 5(uf 
feine Seben«fd)i<f fale gemann, »cnigflend mittelbar, ©erwarb ®ro.ot großen 
(Snflfuf. Cc« ttaren bamalö traurige Selten über baö ^eilige, beutfcfie ^eldi 
^ereingebrocbcn. . 5)ie ?lutoritat ber Älr(f)e unb beö ©taated »aren böttig uns 
tergrabcn. S3efel^bungen, Unterbrürfungcn, ^Räubereien, iebe 5(rt bürgerlicher 
Unorbnung, bie gröbpe Unftttlicftfcit, fowo^I unter ben Oeiptidien al8 aud) uns 
ter ben Saien, f)aitm ben l^ocfiften ®rab erreicbt. Oroßattige (SalamitSten : ^eus . 
fd)retfen, ^ungerSnot^, ber fd)tt>arje 2:ob, Ueberfd)memmungen, mieber foI(f)e 
S)ürre , baf ju Äöln SQBaffer auf ben ©trafen feilgeboten würbe , (Srbbeben 
u. f. n). fud)ten unfern SBeltt^eil l^clm. 2Bo3 SBunber, »enn folA' gei|lige« 
unb leibrirfied Gtenb bie beffercn ©ceten aud i^rem ©ünbentaumel emporft^recfte 
unb pe ontrieb, burA aufri*tige Suf e firfj felbjt unb *2(nberc au ^eiligen. Un- 
ter biefe gef|5rtc aucf) ©root. JObmo^l gelehrter X^eologe l^atte er früher ein 
wettndjed, toon manchen ^erirrungen beflecftcö, 2iUn geführt, afö er burcft ein - 
offcntn(f)cö ©Aaüfpicl in Äöln auf ben Oebanfen fam, einen anbern SBeg eins 
5uf(^lagen, einen ©ebonfen, welchen fein SuQcnbfreunb, ber im [Rufe ber ^eis 
lig!eit üerfiorbenc ^einrid) (gger ((Salcar), jur {Reife braute. 9'^a(f)bem er brei 
ganje 3al^re in bcm Äart^Suferttojler iu 2Rönd)f|aufen , bem thtn (gger al« 
^rior borflanb, In üoller Surürfgejogen^eit jügebrac^t, jog er t)on JOrt gu £)rt, 
t)on ©tabt gu ©tabt, um Buf e gu prebigen. ©eine (Reben machten tiefen @ins 
brurf unb überaßt, »o er B)infam, regte ficJj neue« geben. 5ltterort6 fd)lo|fen 
ft(^ me^r ober weniger feine Sü^örer enger aneinanber unb bitbeten „SSereine 
beö gem.einfamen geben«." ©efonbec« auf bie flubirenbe 3w9^"^' <J^* ^*^ ^"*- 
faat für bie ^eranbilbung eine« beffern Äteru« , l^atte er fein §(ugehmerf ges 
ricbtet, fo wie er ben ^lan ^att^, etn Äfofter für {Regulargeipiid^e t)om Orben 
be« \). ?luguftinii« ju grünben, unb e« mit jungen Älerifern, bie er unter feis 
ner Leitung ^erangebiftet, ju befe^cn. Mitteln er jlarb, af« ein Opfer ber 9?aci)s 
jtenliebe, erjl öier unb ülergig ^affit alt, on~ber ^eft al« unfet $^oma« -faum 
bo« fünfte 5^f)x erreicfit l^atte. 3)ie 5(u«fü^rung feiner fegen«reid)en 5(bfic^ten 
übernahm nun einer feiner bertrautepen greunbe, ber ^rie^er gtorenliu«, unb 
biefer ip e«, bem X^oma« öon Äempen feine Sitbung tjerbantt. Oroot äußerte 
bie bietfeitigpe 3:^ätigfeit; er war ^rebiger, ^Irgt, Äranfentröper , praftifcber 
©efel^rter in geipiidjen unb weltlichen [Recfjten , ©c^riftjtefler , Ueberfet« unb 
Sudft^anbler, gw^r nic^t im hdmerifciien ®eiPe, fonbem in ber ^bpctjt, guten 
6c()riften, befonber« benen be« ?lltertbum«, mel^r «Berbreitung gu »erfc^affen. 
9{amentli(^ in (e^terer (Sigenfc^aft fuc^te er (SinPuf auf bie pubirenbe 3ugenb 
gu gewinnen. Ctr gbg namlid) eingelne talentbolle unb bürftige ©d)üler baburcb 
an pc^, baf er Pe für So^n iOüti^er abfc^reiben lief, hierbei bebiente er pd) 
be« garten JtunPgriffe«, baf er ben üßerbienp nidit gugleic^ gang, fonbem bor > 
unb na«^ t^etfwetfe ott«ga^[te , um fo bie Jungen Seute gu betanloffen , bePo 
öfter gtt il^m gu kommen, »o et bowt nie unterlief, i^en guglelc^ gute Seiten 
unb (Snna^nungen gu geben, gtotentiu« , bet bie jungen 'geute ®toot gu« 
führte, geriet^ guetp Auf ben ®eban(en, pe in eine ftomme ®enoffenfdiaft gu 
t>etbinben. ^ei Mtext Ärubet unfet« StnnpiÄ, So^onne«, wat nnn.bot (ange« 
tet S^^t natb f)ebentet getommen unb butd^ ®root-« ffiermittelung in blefe 
iSenoffenfcbaft aufgenommen motben. 9ta^ IBoDenbung feiner ©tubien trat et 
in ba« regulirte d^or^errenptft lßinbe«l^eim, wo i^n ber junge ^^oraa« fanb 



Digitized by 



Google 



— -312 — 

unb auf feinen (Rot^ fi^ ebenfaQd untet bie^Sdhing be$ Stotentiu« 6eoa6. 
dtad) einii^en 3<i^ien ita^m i^n gtotenttutf in fein ^au6 unb feine ^enoffen^ 
fd)aft auf. Zhoma,i ecjä^It fe(b|l, mie t>ie(e innere gortfd)titte er unter biefer 
i^ettung mad)te unb bie M c^rifKiciie , fl;td bie rechte SRitte treffenbe , milbe 
5lrt feiner 5ldcefe'»irb und au« blefem feinem ©ilbungögange ganj ertlarbar. 
Unterbeffcn toat fein. Sruber üön äBinbe66eim a(d gSrior in hai 6tift 9(gnrs 
tenberg )?erfe^t worben, unb ba eö einmal bet^l^omad fefl flanb, in einen fio« 
^erUt^en £)rben einzutreten/ mu^te i^m gbrentiuS feinen beffem Sftat^ ^u ({ihm, 
ald bafe(bjl um ^ufnal^me ju bitten. @e(^d 3abre bauerte bad 9?ooijiat, erfi 
im ftebenten marb er jur gSrofef gelaffen unb fedP)d 3<^^c^ nacb tlbiegung bie- 
fer empfing er ba« 6acrament ber gJriejlermei^e. ^m erften ^af^u feine« ?ries 
flertbum« üerfafte er ba« vierte 8uc6 ber ^mitatio. ^ie brei erflern t3ucf)er 
fmb fpätem Urfprunge«. (&i benu^te bagu maJ^rfd^einlicf) t)erf(f^iebene Ku«güge 
unb ^ictata au« bem fdiriftUcfien unb münbrid)en S^adilaffe feiner frommen Qe- 
noffen unb gül^rer. @eci)«unban}onaig ^affi^ batie ^^oma« in ^gnetenberg 
gelebt, al« er jum 6ubprior be« ©tifte« erwablt würbe, ^a i^m, al« folcften, 
in«bcfonbere bie geizige Leitung ber «Roi?iaen oblag, l^at er »o^l ju biefer Seit 
feine: Sermones ad Novitios niebergefcftrieben. 3)a bratb über Signetenberg ein 
grofe« tinglüd herein. {Rubolp^ toon ^iepl^e(t n^u^te f\d\ in bem »iberrecbt- 
lieben Sert^e be« Sidt^ume« Utredit in mefd^em ba« etift lag , gu behaupten 
unb ^apjl eugcniu« IV. fpraA be«balb ba« 3nterbict über ba« ungtürflicftc 
$anb aui. ^en regulirten (Sl^orl^erren , bie bem papfKic{)en ^u«fprud)e t>ht: 
bien^ (eifleten , blieb nicbt« übrig , a(« aud^umanbem. ®ie gingen lu t^ren 
£)rben«brübem nacft güneferf in grieölanb, »o fte ficfi brei3a^re bi« jur güt^ 
litten «u«Iegung be« 3»icfpalte« ouf^ieften. 9?a* 5Ignetenberg gurüdgefebrt 
tt)urbe 2:^oma« gum 6d)affner feine« Stifte« gemault; allein e« fleSte ftc^balb 
l^erau«, baf bie i^m nun obliegenben ${!i(^ten nic^t feine Sad^e »ciren. ^e«? 
l^alb .entbanb man il^n balb »ieber biefe« 5lmte« unb »a^lte ibn neuerbing« 
aum eubprior.^ 91« folrf)er ftarb et am 26. 3uli 1471 im jtteiunbneunaigs 
Pen 3a^re feine« Alfter« an ber SBafferfucfit. 

„i>'mfiditl\äi ber (Sntfdieibung ber grage, ob 2:boma« mirflicb ber Ser^ 
faffer ber „.«Racftfolge (S^rifti'" i^ , blnficbtli* ber tiefpfi)cborogifrf)en 3)arfes 
flung, mie er benn ba^u gefommen, biefelbe ju frfireiben unb fie in biefer SBeife 
au f(6reiben,^unb ber (5^aratteri(lif feiner noc() übrigen SBcrfe muffen mir uns 
fere öerel^rten Sefer auf ba« in Pielet öesie^ung lebrreicbe unb intereffante öucb 
felber^üermeifen, »elt^e« un« in feiner einfachen 9rt ein lebenbige« Sitb ber 
Seit entwirft, in toelcfter 3:i^oma« gelebt unb gewirft, ^et ^err S^erfaffer ifl 
namlicb t)on bem gana richtigen ©runbfa^e au«gegangen, ba^, fo wie 9tiemanb 
im ®tanbe ifl, pc^ etwa« iSeibl^afte« ol^ne ben [Raum, worin e« p^ befinbet 
unb ol^ne bie Seit, in weither e« fein ^afein Derbringt, gu benfen, fo ou^ 
wir un« t)on feinem SKenfcben , er m5ge bienieben nocf) im fierblicfien g^eif^e 
ober bloS in unferm ^nbenfen Derweilen , ein richtige« Silb madien fönnen, 
wenn un« ni(f)t augleicb t)on feiner Umgebung unb allen ^erbaltniffen , worin 
ec \id\ noc^ befinbet, ober einflen« befanb, eine mogü(^{t beutlic^e SBorfleltung 
an bie ^anb gegtben ifl.'' 

6(4obe, bof bem intereflanten uitb ou«^ au|eclfc6 gut au«flafftrten S^etfs' 
am fehl ^tucffe^leti)eraei(6n'fl beigeffigt ift. 6. 308 g. fß. ift ftott ,,9Ba(fens 
glfideine« wic^ti^en S3unbe«genofftn" p<(er ,,mäc^tigen" )uCefen. 9lo(6 
me^t witb bet $ert Qecfaffet bebouem, baf et btei feitbem erfd^ienene SBetCe, 
bie übet ben t>on i^m ^(anbelten (Segenflanb bebeutenbe« ^iätt Detbretten, 
iif<M ^at bemi^en fbnnm. (H finb: Gkschiedettis van het gevegtigde Ghn- 
fttend<»n dnrende de medelenwe in de NederUmden door Her. Joh. BooyKrds 
n Deel. Utrecht 1853. (6. untet oi^etn C 105.) ^- Johann Brugmann 



Digitized by 



Google 



— 313 — 

«n het godsdienstig leven onser vaderen lA de t5 ^euw grotendeels Tolge&s 
bandschriftea geschetst door W. Moll hoogleeraar te Amfterdam. 2 Deelen. 
Amsterdam by Portelje. 1855. bl. 744. («uf bfefe« merfiöürbige SBerf^ mee» 
b€rt »tt unten jutürffommen ) — Unb: Verhandeling over de broederschöp 
van G. Groote en over den invloed der fraterhuizen op den weetenichappe» 
lycken en godsdienstigen toestand van de Neederlanden, na de vtertiende 
eevLVf door G. H. M. Dclprat. Tweede verbceterde en vermeerde dmck. 
Amhem. Nyhof. 1855. — SRittlcrmeilc ffai ed ficb autti ergeben, »o« eben? 
faHtf ^»ftfelfto^ne bon JBelang gemefen toatt, baf ganj in ber 8^a^e bei S3ec? 
f äffet« unfetet „9Jad)rirfjten", nomlicft in bcn ©tobten (Selbem unb ®ocft, öei* 
eine frommet 6d)tci6biübet e?:fftitten. 

^ana Sitrgel, ba^ rbmifd^e Burungum, mä^ Sage, 9tamen unb 
Hltertl^fimem; nebft ©ycurfen aber bie Scronberungen be« bcr^ 
tigen SRl^einlauf« unb ber Sage bon 3«>w^ ^n biefem, bic x6mu 
fd&cn 3nf(i^riften ju "Dorutagen, SEorringen unb bie 5IRatronen* 
aSerel^rung, bon Dr. 8l* SR ein, 9iector ber l^öl^em Sfirgcr* 
fd^ufc gu Srcfefb. ßrefetb 1855. 52 Dctab^©citen. 

(Sin üeMIAed ©ütifticin, gefällig in fernen gotmen, Belcl^tenb burcft feinen 
3nl)att, ein treue« ©piegelBilb bet fd)6nen ©cefe feine« eben fo mcnfd^enfreunb» 
lirfien, al« gelehrten ^ertn S3etfa|fet«. SBo« berfelbe fnft gut natfijten ^ufgoSe 
gejieflt f^at, ijt, bargutl^un, baf ba« tömifrbe Buruncum nid)t in bem bie«feft{s 
gen SBotringen. fonbern in bem fenfeitigen ©ütgel gu fucften i(l. ©eibe iOtte 
l^aben iftte 95etferf)tet gel^obt 3)et ©ttcit i|l ein öltet unb »utbe fcfton bot 
länget at« itmei^unbett Salären ^to'i^djin 8ioftu« unb 3:ef(^enmac(et gefft^tt. 
aWit ben Söaffen, beten unfet ^ctt SBerfaffet fic^ bebient, fonnte et nui für 
JBötgel entf(f)!cbert »etben. SBii bettacbten bie €a<^e nunme^t aU enbgülf 
tig au«gcmorf)t. 8ütgel liegt jwat auf bet tedftten fllfteinfeite. ^Oefn be« 
l^ieil^et entnommenen ®n»utf, baf cd fo auf bet 9l5metfhafe a»if(f)en Äöln 
unb «Reu? feinen ^iat ffahe Kraben Wnnen, befeitigt bei ^ett »etfaffet but^ 
' ben Silactitoei«, baf bet fll^ein, bet fonjl ©ütgel gegen JDftcn umpo^, feinen 
!gauf betanbett fjot (6. 6). Jj)a^ct l«m e« aucfe, bap ©ütgel unb Sbn« bo* 
Seiten einen ^fattfptengel bilbehn. Uebet ba« fitct)lirf)c SSet^aitnif bcibet 
JDtte et^alten »it meifmütbige 9larf)tirf)ten unb le^treicbe 5(uff(f)(üffe (®. 7— 12). 
SBann bet «l^cin fic^ fein ie^ige« ^^tt gebifbet f^at, la^t fitl) nicfit genau 
befirmmen (6. 11). ®t(bet ifi e«, baf et e« im 3a^re 1372 fd)on ige^bt 
traben muf, al« (Stfi. Stiebt, bon 6aatmetben feinen CR^etniolI bon 9leuf 
n<i4 Son« betlegte, ^te S$ef(f)tetbung bet Butg unb be« 3oKt^utm6 juSon« 
<6. 15) mie aucfi bie bet itttc^e }u Sütgel mit intern altett^ümlic^en Saufen? 
#ein (6. 10) fmb lefcnewett^. 9Sen ©fttgel mad)t bet ^tt SSetfaffet eine 
<S!Ccutfton m^ bem füblic^ bon 3on« gelegenen ^otmagen unb bem bena<^ 
batten iDotfe (do^t. gu ben an bem etftetn JDtte neuetbing« entbedften ^U 
tett^metn ge^ött eine SRrtl^ca«|Q§le (6. 19). ^u« (S^o^t »eiben btei l^otib« 
fhine befptot^en. 9tea, abet f^atfftnnig ift bie «Verleitung SBottingen'« b«ii 
Bgoriginm {B, 2^). Un« f(betnt bie 9lamen«ä^nUd)(ett jioifd^en bem Bumacum 
be« 3tHtetat« unb bem Rongo be« iRobenno« etnetfeit« unb bem mittelaltetlicfteit 
^otundi anbetetfdt« }H gto| unb auffaSenb, um leitete« bon einem butcfiauS 
mifcbiebenottig flingenbeit SBotte objuleiten. S>it i>t^Qif^\t, bai unfet fBots 
ringen, ba« auf er feinen 9lamen ntdbt« i)l&mifd)e« bietet« au« einet Uebecfte^ 
Mnng bon QintDol^netn Sücgef« entftanben i|l, (&fet i>ie 6<b»>ietigfeit. 0^ 



Digitized by 



Google 



— 314 — 

ijl Ijfm bet Oit nldji, bted mettei aud)ufu^ten. SBit befcftetben und, bacauf 
^tttgumeifen, ba§ juft {n jenen ®egenben, wo ba6 0l^einb«tt bem gtof tm SBtäh 
ftl unteitooifen ift, ftc^ auf beiben Ufern fo l^aufig g(etd)namtge Oxte ftnbeit, 
|. B. SKtaingen, SRel^r, gtaffelt. 9ocf)um, aReei^eim u. f. tt)., unb baf SBot» 
ringen fon)^ einen anbeth 9lamen, nämtfcb ^oinSuig gefüllt l^ben foQ. * ^u(6 
iDofle man bte rat^fet^ften ,,Cive8 de SBocing" auf einem jt&(nec SRonument 
(bei Gelen, de adm. 6. 635) nid)t übeifer)en unb ftcb bte SRü^e geben, ju 
itntecfuc^en, ob unb wie weit äBoctingen an bem 8tüttgerwa(b berechtigt war. 
— „Unter ben dJtünben, welche bürget für Buruncum ju galten berechtigen^ 
,,muf [eine mit bem itinerarinm übereinfHmmenbe Sage u n t e r ^ a ( b !S)orma0en 
„genannt werben" (6. 26). — S^tx (StlSuterung ber brei in ©ürgel bor^an» 
benen SKatronenfleine, Don bencn ber eine ouf einem gupgelieff im ©arten, 
ber anbcre im S^orpfeiler bc« ©cfttoffcö, ber le^te in ber ÄircJ)enmauer befe« 
fügt ift, werben über ben 9Ratronem<Sultud mecfwürbige Siuffdfttüffe gegeben. 
Siner berfelben ifl ben „Matronis Bumnehis'^ gewtbmet. <S< wunbert und nur, 
bai ber ^err S3erfaf[er, wo er (@. 46) einige Orte unferer iR^eingegenb auf« 
, ja^lt, worin ber 9tamc jener ©ott^eiten wieberjufinben worc, nirfit an ba« in 
ber Sla^e gelegene 8flommer«firct)cn gebacfit ^at. ©ei biefer Gelegenheit !önnen 
wir e< und nicfft Derfagen, unfein liefern bie übrigen totereffanten SE^titdien 
beffetben namhaft ^u machen: iöeitrüge gur ©efd^ic^te ber @tabt Qtrefelb unb 
i^rer ehemaligen ©efifter, ber Ferren unb trafen Don SKor«, bi« jum 3a^re 
1600. 1844. — $)ie Slamen 6alier unb fallfc^e gronfen <il« «ejeicftnung 
eineö grontenfiammed. 1847. — Qelduba, bad l^eutige ©ellep ober ®elb, 
unb bie nä(i)flen 9tl^einca|ietle ber 9lömer. . Qrine ^iftorifd)sto{)ograp^ifc^e ^b» 
l^dtiblung. 1851. — Ur(unbe ^ermann'd ©rafen Don 9leuenaar unb SRörd 
übir bie 8Rar!t» unb 6tabtrec^te Don (Srefelb mit ben SSerlei^ungd» unb fßis. 
flatigungö-Urfunben ber Äaifer Äacl IV. unb 3ÄajC!millan II. au« ben 3<i^tßn 
1361, 1373, 1570 unb 1575. 1853. — öter geifllicbe Spiele be« 17. 
Sa^r^unbertd für (S^rfreitag unb grol^nleic^amdfeft. 92act) einer ^anbft^rift 
bed fiäbtifcben ^rc^iDd ju Uerbingen mit gefd)ic6tlicf)en unb fprad^Iic^en IBemer« 
fungen* 1853. — öier Uerbinger ffieidt^umer au« bem 3a^re l454. SRacft 
einer ^onbfc^rift bed jiabtifc^en ^rc^iöd gu Uerbingen mit einer (Einleitung über 
SBeidt^ümer im allgemeinen unb über bie mitget^eilten im l3efonbern. 1854. 

0efdmt(iil^e Ütad^ttd^tett übtt bie Vad^ettet ^eUtgtl^ömer, )>on 

Dr. ^cinr* 3of* JJIog, ^rof^ffor ber SE^eoIogie in 35onn. 

33oan Bei ÜÄarcu«. 406 Seiten gu 8* 

Obwohl bie ^auptabficf^t biefed 6u($)e< nid^t auf ben SBeweid ber üd^U 
f^H ber ^ad^ner dleliquien gerichtet i^, fo bietet baffelbe boc^ ^inreicftenbed 
.fRateriat, um biefen 8eweid hH a^t l^öc^ften SBal^rfc^efnlidftteiiju erbringen. 
Unb biefe äBa^rfdieinlic^feit ifl bem ©laubigen biiireic^enb ; für ben Ungläubig 
gen würbe auc^ ber Dollgültigfle S^ao&^ ber C^d^t^ett, ber bei bergleic^en f)tns 
gint fafi nie ju erzielen ifl. Dollig bcbeutungdlod fein. 

dd ifl bae ^errUcfie ^aci)ener SRunfier, wo^in und ber 93erfaffer fü^rt, 
ein $ra(^ttempel mit 6au(en unb SRäcmor audütom unb^^aoenna, mit pttei^U 
DoSen genftem unb ©ittem , mit 2:l^üren Don gebtegenem (Sr$ r^ mit ^eiligem 
O^erSt^ au6 ben fofibarflen ^ttaWtn, mit priefhrfic^en ©ewänbem in reic^flet 
a^enge, ein Sau, wie fl^n bad frftnüf^e Sbenbfanb bi« bal^in ntdtt gefe^en. 
^em Jtaifer jtarl, bem (Srbauer bfefed Ztmptl$, lag ed fel^r am ^er^en, fein 
<S)etted^aud mit !o|l6aren Steliquien ju gieren, ^uf (5on(lantinopel unb Serufos 
lem richtete er Dorsüglic^ feinen fßM , um fti^ Don bort^er oud bem reic^ 
e^^i Don firci^lidien^eingtl^ümem eine ergiebige Sudlefe für fem SRünfbr gu 



Digitized by 



Google 



. — 315 — 

Decffi)affen. iDer atieniaOfd^ JBUbetßieit mat feinm 9lbft<fiten in l^o^em ©tobe 
günfitg. 3n furgen, ahn f taten 3ügen »eiben^ari'd Qe^ie^ungen jum ;Dctetite 
nä^ec auäeinanbergefe^t , unb tn anf(f)ou[td)et iBcife »erben bie ®cünbe eni* 
iDtcfelt, ble bem 5taifet bie (Srmerbung fo Dieter unb »ert^DoQec Otetiquien ec^ 
leichtem tonnten, ^a^ ftaifet Stail nun ' iDirf tieft eine gio$e SRenge üon ^ei:" 
Hgt^ümem in ben @(fta^ fetned SRünjIerd ^ufammengebrac^t, loitb onid unleug« 
boten ^ifiot. iBemeifen unb geugniffen erhärtet. i£Betcf)e biefe (Reliquien geme«^ 
fen, wirb auc^ aud gefcAi^trii^ften Seugntffen bei 9.3a5t^unbett0 bebuciit, unb^ 
loir fe^en, bof e6 btefelbtgen ^etli^^ümct finb, oetclie aud) fe^t nod) in ^a<6en 
oufbema^it meiben. ^an muf ftcf» ^tetbei mit ^iflorifd)en i)ebuctionen.begniU 
gen, »eil alle bewelfenbcn Utfunben fehlen; biefe fmb in bem mit lebl^aften 
gatben gefcfcilbetten S3ranbe Den 1656 ju Otunbc gegangen, «ei jebem ein* 
gelnen ^eiligtbum fmb bie i)i{lotifd)en €)ebuctionen mit giofem gleite, mit 
Dielem @cfiatffmn imb mit umfaffenbet ®ele^rfani!eit. geführt (SA fann unfere 
iSufgaBe nidtt fein., t)iet bie einzelnen be^anbetten sieliquten anjufü^ceii unb 
bem aSeifaffer auf bem mü^ctooflcn SBegc feinet ^iftotifrf^en Sliocbmeife, atcjiäos 
logifc&en Untetfudyungen , m^tt)otögifd)en Deutungen unb aQegotifc^en «e^te« 
jungen ju folgen. (&$ mag genügen barauf ^injubeuten; ba§ bet ^erfaffetmit 
fttengfiet Stxiiit alle l^iftorifAen Angaben unb ^tabitionen übet jebed einaelne 
^tigtl^um butcb bad unge^euete ©ebiet bet mittetalterlicften iSiteicatur Detfotgt 
unb bem $efet ein unbefangene^ Uttl^eit übet alle ^iflottfcfien ^alt|>unfte Oei 
betteffenben t)eillgt^um« etlaubi 

92eben bem eijgentiicf) ^i|lotif(£en SBettl^e ^at bad f&u^ noc^ eine gan| befon? 
bete I3ebeutung füt bie Steunbe bet SR^t^otogie, bet fatolingifcben @agen, bet 
i^rifitidien Stunfi, bet cbtifltidjen Sitten unb ber alten c^tiflltd^en ©ebtäuc^. 
3n /«e^ug auf ba^ Speciede muffen »it auf baS «ud) fe(b|i »ettoetfen ; tmt 
»oQen l^iet jut (Stl^ättung unfetet ^lu^fage nut auf bie Sage t>om 3uge bei 
jtaifetd j^art nacb (Sonfiantinopet , auf bie iBegenbe 00m ^. ^eopatb , ouf bie 
6age t)om CDiafen, ®auftib t)on ©reidcoc!, auf bie Segenbe üon bet 1^. ^atifa* 
xina in ®tefiatb, auf ben (Stcur« übet bie S3ilber be« f). Sucaö, ouf bie SBcr« 
glei(f)ung bei otietttalifcben ^ämonengtauben^ mit bem (S^^tiflentl^um u. f. m. 
linbeuten. 3m^ testen ^atagiap^en ftnben »it in ftatem Silbe einige ^ißotifc^ß 
9lefetate üb«t bie fpgenannte ^acftenet f)ei(igt^umdfa^tt jufammengefleat. i^en 
GcbtuS bitben einige bocfiji intetefjante Utfunben, untei ^nbetn : bie ^oc^en« 
fo^tt bei ^enn iBtanbid pon f)iibed6eim, 1489, bie l(qd)enfa^tt im 3a^ce 
1517, bei tefete @d)ilbbaum 3u |)ilbed^eim, 1545, einige Utfunben übet bo« 
^ilgec^oud gu ^itbel^eim unb einige Utfunben über bie {Reliquien bet ^. Qa^ 
t^otina SU <3)teftat^. 

Segettbett üott AatI ®imroiF. iScnn, Bei Sbuarb ^tbtx, 1855* 

!j)et Äat^otif ftagt in ber neuem geit nirfit mit Unrecft über ben SRon* 
gel einet auf bem SSoben bet i^ircbe etn)drf)fencn bcutfd)en 5)i(btung; ^fe 
neuere ctafftfcfec Sitcrotur crwucft« aöerbingö neben unb aujcrbotb bet Äird»e, 
}um 3:^eil fogor im ®egenfa( gu f^r. ^nbt*rl bie $oefte bed SRittetoItetd, bte 
oud bem innerßen 28ebett eine» btäl^enbert, gelfüg unb politifdb mächtigen, im 
^l^eiflent^ume fic^ befeligt fül^tenben Sotfel ^erPotgegongen, bie «tütl)eaeit 
nationaler bei^ifcfiet i^icbtung borfleQt 3dj lotirbe nur I3efannte8. wiederholen, 
wenn icb ben Umfong bei Sßerbienf^el, toiidfin fi<^ St. Qimrotf auf biefem (&€» 
Ibtete erworben ^at;,'^ier bei 9}S^em befpred)eit woQte. QeI genügt )u erwäl^s 
Tten, bof ber Äreil ber grßfern unb beffern Oid)tungen jener 3^\t nun in fei« 
nen Qeberfe^ngen> 9{o(bbitbungen unb SBieber^erßeQungen PoDlenbet Dor unl 
fiegt, unb ^eutfcblonb ^at jenel Serbienfi in fo fem längfl anerkannt, all t)on 
me^rent berfelben hun beteiti eine 9tei^e »on Auflagen Dotliegt. SBit l^ebeit 



Digitized by 



Google 



— 316 - 

hm n^tfitial" SBoIfcam t)on dfc^enbacii*«, ten ,, armen {^emri^'/ ^attmann*d 
t)on Sue, unb ,,bie $o(6tet 6ion" ^tü>ot, »eil biefe a(d bie eigentUd) «^tifh 
Cicf)en (Spen gelten biufen, beren 6eele bad d^riflent^um i^, unb bie ben of? 
fenbarten (l^ebanfen mit bec retc^flen güQe ber €)icl^iung beüeiben. 9{i(^t min- 
bec abec (at ßc^ 5t. 6imtod! um bie Ch:forfcbung be< Doccf)rtf)(i(6en beuif<6en 
9ttett6umd butdE) feine t^octceffUc^e Uebetfe^ung bet „(Sbha" unb buicft feine 
»^eutfc^e SRi^t^otogie'' t>etbient gemod)! ^eutfd|(anb^, unb tndbefonbece boS 
fai^olifc^e, bem bec ^id)tec feinet <Sonfeffton m^ ange^dtt, baif auf jene ^n- 
fhingen mit gceube bßcfen. t)ie tm^mdtt Uebeife^ung ber ölten Stiidienh^v^ 
nen im „Lauda Sion" möge nur noc^ nebenbei ernannt mecben. 3ebe6 3a^r 
brad)te bisher neue grbfece SBecte üon St, 6tmrocf/ 18ett)etfe feine« Sleiped unb 
feiner aReif(erfcf)aft. 

SBer bie btö^erigen bic^terifc^en unb gelehrten Setfhtngen St. 6imro(t'< 
übecblidt, unb ntcbt »ie Don ungefähr auf bie eine ober anbere bcrfelben fth^t, 
fann barüber, n>a6 er in ben ,,Segenben'' ^n erwarten ^at, ni(^ atoeifell^aft 
fein. 6eine Segenben foSen ^unäc^fl meber aM (Stbauungdbuc^ bienen, no4 
ifl ed babei auf ein Sßoü^bud^ abgefe^en. <Sd foD eine Steige beutfcfjer it? 
genben, mie fte auf l^eimifd^em iBoben ermacbfen ober bocb audgebilbet »ocben 
ftnb, )u einem 5tiani)e verflochten mecben; ber ^mä ber (Srbauung ge^t ne« 
ben^er. ^er 99egciff ber Segenbe ifl ^ier nl<^t in ben engen Jtreid ber ^e{s 
Iigengef(bi(£ie gebannt» er umfaft oDfe 6agen religidfen (&tf^altt, fo fern fie 
ft^ gum poetiftben ftunfhoerf gejlalten bffen. €)ie Segenbe überhaupt iptiitfi 
i^rer 9{atur willen nt(f)t l^l^rifcbe SBal^rl^eit an; aud) !ommt ed wenig bar« 
auf an, wie üiel äufere (S^laubwürbigfeit fte an ftc^ trägt: bie innere SBa^t^ 
i^it, in ba§ ®ewanb ber iDt(^tung geüeibet, l^at Diel l^o^ern Siert^. ^ie 
^genbe braucht aU folc^e nfc^i einmal cbrifllidten Urfprungd gu fein, fte muf 
nur eine ffia^r^eit f^mbotifuen, bie ba0 (Sbrif^entbum für ftdft in ^Infprücft 
nehmen fann. ((d ifl ba< Shrbitofi 3. ffi. äBolf d, in üielen ^eiligenlegenben 
m^t^if(^e 3üge nat^gewiefen a» baben; bie (4rifili(f)e S^it lief biefen bti^teri» 
f^en Bä^muA nid)t fal^ren, fie flbertrug i^n toielmebr auf i^re ^eiligen, ja, 
fle burfte ftcb gange SR^tl^en aneignen, fo fem fte nur eine bem (S^rifient^ume 
homogene SBa^cl^eit toerjlnnbilbficftten. 9Ba6 in bem ^eibent^ume flc^ 9ute< 
fonb, flammte j|a aud ber üroffenbarung ober bem beffem 6elbfl be< SReiP 
fc^en; ba< (S^riftent^um fnüpfte bort an, benu|te Jene 0lefie bed Siebted, boS 
t»on 9lnbeginn in bie gin^emif fc^ien, unb Derwanbte fte gleicbfam att eleftri? 
fc^e Seiter, bie a^nbeten, fobalb baft 2\dtt bed Qbangeliumö ben belebenben 
gunfen bot. tiefes flerbienfl ift in ben „^iflorifcbn'olitifdien iBlAttem" feiner 
Seit gebü^renb anerfamtt worben, unb bie ,^Solfd^alIe" f^at feine „9Rxftf^ölof 
gifcbe 3eitfd)rift" auf« Sarmfle empfohlen. 5t. eimrocf ^e^t in feiner „SRl)' 
tl^otogie" in unb feinen ,, Segenben" burd)au6 auf bemfelben 9oben; er ^at ed 
bort aufs iBeflimmtefie audgefprocben, wie ba< beutfcfie ^eibent^um in feinen 
ebelflen 9ti(^tungen ber 5tircbe bien^bar i% ein mäc^tigee unb gewaltige^ S^^g- 
nif für fte ablegt. 3bm mup ba^er Pom wiffenft^aftlicben unb pom fat^oti^ 
fc^en ®efu6tdpunft au^ mit bemfelben ä)lafe gemeffen werben. 

9Rdn Würbe nun aber fe^c irren, wenn man glaubte, €imro(f ^aht in 
ben „Segenben' .flüif weife bad geimonifcfte ^eibent^um apot^eoftrt. 6&mmb« 
lid^e Segenben feiner Sammlung ftnb nacb 3>t^dlt unb Urfprung d^rifllicb, bie 
meifieii ge^bcen bec glänienben dppcbe be« SKittelaltecS an. SBi^nn er a>i>ei 
^eibnifcbe Segenben poraudfcbicft^ bie eine atigemeine religiofe ^a^r^eit Perftnm 
bi(blid)en, unb erfl mit ber Saufe be6 G^riftop^orud gan^ ben d)riflli^en So« 
ben betritt, fo tl^ut er e« ienec feiner iQnftibt Pon bem beutfcben ^eibent^un 
gemäl. 3n beiben Witt bec ^eilige 6ee nic^t bei bdfen IKenfcben wohnen; er 
ergebt ftc^, um in einer anbern ^eimat^ ein beffere« (S^efc^lec^t au begtüdlen^ 



Digitized by 



Google 



— 317 — 

obct Bt|lu i| l fic Tfof^ loB^fc iMt^t^iftct ^nlb Uro An^dt. IDicft 
»eifiniWblitei bie luig M^tc 3bcc, Ki| Wc «ci4tf> Ve MCMabc ^id^ 
Ootteft ssc fai WBgcn t MtB bcc Slvf^ titaul, bom aber, 0csit blt^ Mwibcv 
i^, {SC ftubm ftottmtftmbuBg ifei ^)cBfiRi mb Sombd unbartbot |iitaific^i^ 
bcnfdbai O^OBtat offe, b« oo« bie ArifHUK Scgcobe „m^At wA bofcSof* 
(e. 50) oBifptidit eimotf M beibe Gagen indtt bcc «nffdirift ,,eme bcc 
Gcc« 0114 bec tafcbec See" |u oolleiibelm AmfhMtfCK oMtsufonnai 9c»uft» 
f)a| tid) in bcn etn^efaten ^cgenben bie (Bgcnt^jinilhblcit bc6 SMtcc« 
nidyk verleugnet, biefoie^i bun^gfingig ftaf te u w nfait t , ariib outn eiXMitcn. 
^)ie «nSixfigvng enft^ricbt bcoi jebcftnafigcn Stoffe; bolb ifl fie cefigid« cc» 
booenb mib n^cbenb, Mb bOift cte t<aiM^ ^uaoc l^etaiA. fOtt cinielnm 
etoffe finb mc^ MItttinilicbec Sohic; n>är waaam blnf bie Segenben: ,,6t 
Ohagoir« «nmnen", ,,6t Q»ci#op|octt« ', ,;Sal4« tMH «iitab'\ ,*et 
Solecn'« GnDctfintg", ,,61 Ocfnla", ,,6t iSotbnki". bcci Scgcnbcn Mn bcc 
.,1^. JDbiGe". ivm Skgcnben i»n ,,6t. SicofainS", ,.6t 6nitbctt". ,,et 
«Wgw", .,et 3*^". ..©t fttmiM", ,Ä[ibof ^ilbebolb". ..et «la*'. 
,,et 2«eone9", .,6t IUri4". .,6t tbmo", .,6t epidcfln". Qtne gan|e 
9täit tnäpft fifft an ITocf bcn 9ni|en. ber bec Jtinfie ein Ö<ttigtt, bem ^fH 
dm gefieblec itaifec omic. 9tan erfennt (iecou«, ba| et an ctnec |[ut»a(( bcc 
fi^^ nnb beliebteitai 6toffe oii6 bem 8ebcn bec ^ligm in bec 6onni» 
bmg ni^t nnngett. fBtc oralen iwrjngttteife auf bie fo unf^ngccid^e Ie|le 
Scg^e „6t e^fvePer" au(niecffiain, bie in bec !(M M ein fb^icc becatti» 
gcc poifit hätaMti »erben barf. Sioftlf jftbifc^ $äu|rtec bisputtccn mit ^qpjl 
6^iKfis boc bem itaifer CTonfhmün nnb feiner SRnitec ^lena über ben »a^ 
rot (Bbnben; bie fnop^etifd^cn 6teflcn bet 9. B. »ecben oon e^Iteflcc go 
beutet, bec gule|t buxdi ein Sunbec bot Sienbmerf bec 3ubcn iKcntiibht, fie 
feibec öffentlich |u 6«banben mocbt iDcc 6tof. im SRittelnitec miebecf^ott 
fon^reifb beocbeitet, muf tn bec toorOegenben gocm ato eine bec üoctreffltclbficn 
Jhmffftftöpfiingen in 9nf|»nicb genommen merben. ffiic beben oon ben nbcigcn 
etoffen noi^ ^enwr: ..i^ C^iffutbiCb guSBten'', „^oft fbiSb in ber IRatiew 
UfaMuipelle", „€at ifreui in ber ftitbtbcale". ,.^>er Jtnobe 3efu<". -«^"^ 
Seit unb bofe 3«^'. ,M>n «auer im ^immel", „i^ 6«Icid^ M Siab^W\ 
..Somberger ffiaage", üdntg Stl^elm'« 9rab". „iDIe 6cimbung mm 6pam 
Ijidm". ,^fM gelfentirdie gu JDberfIcin". 6ie alle finb ^ecrfidie €iitt(eibungcn 
ec^abenec refigififec 3bcen in bo« biibterifffie ®emanb. 3ndbefonbece |eigt bie 
Sonn in allen Segenben eine l^o^e Soilenbmig. «ne man fte oon Jt 6imroif 
nnc enoacten barf. 

<Befi^t4te Siiitotg'a IX., bed ^eiligen, StMiß ^cn t^ranhei^« 
£on Dr. ^. & ©(i^oIteiT. ^erou^gegebeti bcn Dr. SB« 
3titi(fmatin, ?rof* ju »raunÄerj nnb Dr. 3e]^. Sanffen, 
$rof. ja groiilfuit d. 9». 3ti>citcr »anfc* ajiunfter 1855 Bei 

^a9 SBeif gel^ott jtoar ntdit buic^ feinen 3nbaft. o^ec bo(6 burc^ feinen 
55etfaffer bem r^einifi^en tSoben an. SRon ge|htte, un« ^ftt btof mit bem Set» 
tetn gu befdjäftfgen. 

^er Detjioibene CL 6(boIten ^at {i(^ burc^ feine: M^lnSgüge auf ben fiau' 
reAmtngen ber 6t )Oicto(<Kcd)e p a^ontcn'- (iftetlin bei ^roptud 1852) un^ 
anbete «tetarifrf)e tlrbeiten (öttgti j! B. feine tleberfetungen aud (Söfariud üon 
^etfiecBac^ in bem SRünjIeT. taif^ol SKagagin für Siffenfc^aft unb Seiben Qb. 2, 
6. 406 fGL) um bie ^efi^ii^te unferer Vrobin^ fo oeibicnt gemocht, b«| mir 
e« für unfere Vfiic^t galten, feiner in unferer B«tf(^rift el^renb gu gebenfcn 

Digitized byCjOOQlC 



L 



— 318 — 

unb bie 9(ufmerfrain!ett bet Sefet auf fein obigeö (S^efc^ic^tdwetC j^ttjulenfen; 
toelf^e« burc^ bie Soefocge gmeiei feinet gteunbe t>oc Stni^tm l^oUflänbig ge^ 
»ocben iß. SefanntKc^ befaf en »ir bidl^et in iS)eutf(^(anb nod) feine aud« 
fftl^riic^e unb gtünbßc^e ®efcf^{<!^e i^ubmig*« IX. unb e« »at beft^alb bei 
SBunf4 be< %etfaf[et< butib fein SBerf ,,fetne beutft^en ^anbdleute mit bem 
Seben eine« Sücfken befanntei ju machen, ben gcanfteic^ feinen größten Stbnp 
gen unb bie fat^oUfdfte Stitdie i^cen Reuigen ^uja^lt." f)a< SBert gcünbet 
auf umfaffenbe 6tubien, bie BdioUen auf feinen toielen Stufen In ben i6tbKos 
tiefen unb tinbiven gtanfceii^ unb Stauen« anfteOte, unb enthalt nic^t blof 
eine ;Bebendgefd)icbte Jt5nig Sub»ig*d, fonbent eine toodflattbige (defc^ic^te bec 
9tegiecung beffelben, fo baf auc^ bie üvliwp unb 6ittenüetl^altntf e {enet Seit 
l^ineingejcgen ftnb unb eingängttc^e lOefpcediung ftnben. 9tod) SSoQenbung be« 
ecfhn Danbe« , bet fd^on im ga^re 1850 etfc^ien , befd)äftigte fic^ ed^olten 
mit bet Stiftung be« fc^on ftüb^^ gefammelten SRatettale füt ben ^meiteit 
Sanb, mutbe abet mitten untet feinen 9tbetten mit 2:obe abbetufen. IRit Se« 
nu^ung bet mebt obet minbet brucffectigen fßapiete mutbe )7on ben ^eiau«s 
gebetn bet Dotliegenbe gleite 9anb befocgt unb mit einem audfü^tüd^en 9ttP 
gifter, Snl^Itdbet^eicbm'f unb Stinetot Submig'd füt beibei6anbe Detfel^en. %a^ 
bet in bet ll^ottebe entl^oltenen l^ogropl^ie be« 93erfh)tbenen »ucbe felbiget 
am 25. JDctobei 1814 auf $ou« Cf^inb bei Xanten geboten, befuc^te Don 
jDfletn 1826 M 1829 bad Stectotot ^u 3£anten, fobann ba« fatJ^Iifc^e O^i^m« 
nafium in Stbin, mo et 1833 fein ^bituiientenejcamen befhinb. !i)atauf be^g 
et bie nnibecfttät )u Sonn unb mutbe ^iet 1839 gum $)octot bet ^^ilofep^ie 
))tomDt>itt. 9tocb in bemfelben 3a^re untetna^m et in ^Begleitung be& ^etnt 
^Mtectot D. 6(^abom eine (Reife nacfi Stolien, betieibete Don JDfletn 1842 bi< 
1843 eine 6teIIe an bet t^einifcben 9{ittetacabemie gu Sebburg, toenoettte ein 
3a^t auf bem 6c6Ioffe be« ®tafea gran) (Sgon Don jSütfienbetg«Stamml^dm unb 
ubetnä^m bann bis 1847 eine (Srate^etfteHe bei bem Stei^etm dgon Don 9ape> 
mit bem et l^äufige Steifen buitb gtonfteic^ unb ^eulfcbianb machte. 3m 6oms 
met 1847 gu feinen (SItent gutüd!ge(e^rt, begann et bie 9Iu«atbeituhg bed ep 
fien Sanbe« bet d^fc^id^te- Submig*«, mutbe 1848 SRitglieb bet 9tationalDers 
fammtung, 1850 SKltgUeb bec pteu^fc^en gmeiten j(ammec unb flatb gu Set» 
lin am 9teiDenftebet am 15« gebtuat ]852,.,,Zief teligidfet 6inn, fagt 3anfs 
fen am 6(bfuffe bet Siogtap^ie, gefligfeit be« (Straftet«, JTinbUcbfeit be« 
O^emütl^e«, iS^etab^eit, Siebeteett, ^nfptudidloftgreit machten ben Det^otbenen 
3ebem lieb unb toett^, bet mit i^m in na^ete Ser&^tung getreten »ar. Zttütt 
6ol^n bet fat^olifd^en jtirc^e , füt beten Set^etclic^ung et a(« SRenfc^ unb 
©ele^tter gu tt>ir(en fuc^te, blieb il^m ^n^^^^^^^n) i^nb 2ieb(oftg!eit in bet Qe» 
uttbettung ^nbetdbenfenbet unbefonnt; benn jebe Uebetgeugung tt>at i^m^eiKg. 
<S>eifle«atbett »at i^ SebenSlufi:; al« Stattgebet, %tb^ex , gfitfpte^et ^at et 
Di^lfacfTet ^otf) abgeholfen unb SRanc^em fceubige 6tunben bereitet. 6ein Zoh 
erregte bedl^atb aucb na^ unb fern »e^mütl^ige :i;^ei(na^me , in ber feine %» 
miüe unb greunbe bei bem erlittenen gerben Setlufi 2:to|l fthben t5nnen. €)et 
(t&tfße Srofl für biefelben ijt ba6 2thtn be< Verbliebenen." 

%[« britter Sanb bet umfongtetd^en gotfc^ungen übet bie gamilie Don 
So(^o(^ ifl aud bet unetmübUc^ fruchtbaren geber be< ^ertn gciebenericb« 
ter« 9L gal^ne l^etDotgegangen : 

«Jtoiitf btt «Met 9laV6a^. 9Rit ©ai>pen. Vm. 88 Settern 

fißln, ^eberle. 

9Bir Decmeifen auf ben bied SBerf berü^tenben Vuffa^ : £)uellen ber. ®e« 
WWe ber §lbtei Q^iahha^, oben 6. 266 ff. 



Digitized by 



Google 



— 319 — 
Son ben 

\fi bed brüten Sanbe^ erfle ^Ibt^eKung ecfd)tenen, ent^altenb: , . 

8?6d^cff8 (Sl^romt herausgegeben öon Dr. «SoJ^. 3anffen, ^ro* 

feffor ber ©cfd^id^tc ju gronlfurt a. ü». 9)iunfter, I^cifpng* 

1855. ®. i— 235. 

(Sinfeitung, 6ac6s unb 9lamencegifiet toitb mit.bet an>eiten ^bt^eilung, 
bie (S^contfen t)on 6tet)etmann unb (Sotfei^ ent^altenb, folgen. 

«oAett'« (5f|tönl! umfaft bie fllcgictungdja^r^ ber SRünjlet'fdten 8üt(1« 
bIfAöfe: SBn^elm Äctteler (1553-1557); «crn^artt öonötaeöfelb (Bi« 156^6); 
3ol&ann bon ^o^a (61« 1576), S'^^onn aBfl^elm tojDn*bleüc (6i« i5S5) ünb 
<5rnfl Don IJaietn. 3)icfet regierte bl« 1612. 3)er ß^tonifant fommt aber 
nur bi« gum 6d)(uffe be« ^af^xH 1601. — ©^ronifcn liefern gur ©Ittens, 
©ulturs unb S3crfaffung«gcfd)icf)te ein reiche« SRaterlal. 6o aud^ btefe. Ä. 
32 ff. ^aben »ir eine audfüF)rIirf)e ©ef^rcibung bet SWün|ler*ftften 8afhta(f)t«s 
gcbrclu(f)e. iDfe 6d)flberung ber iffatfa^rt ber Scbüler ^indtag« t)or ^ftngfhn 
nad) ber ©etttroper ^aibe (6. 193 ff.) i)at eilte jlarfe ^umaniftlfd)e ^nforbüng. 
«üd) bie Oetoerfe Ratten i^ren 3Rai!5rt!g unb i^r SRaifeft (6. 45). — Heber 
ben 6t. ¥auru«s9^öpf (ber je^t a(« SBal&lume bei ben «if(ftof«»a^(en gebrandet 
wirb) febe man 6. 199. — 3)er SKotW ju ©reffen, einem 5)orfe im SRün* 
flerfanbe, muf ein bebeutenber gemcfen fefti. „(&t xocit burc^ gonj $)eutf(ftff 
lanb berühmt." -(ad an. 1589. ©. 104.) 5)cr Qt^ronifant bebient fic^ feinet 
Sagcd bisweilen jur Seitbeflimmung (6, 50). SDer ©t. SWidiaelisCiel^marft in 
Stbin mürbe audi Don Stünfteffdiin Dörgern unb £)((feqtoerfdufern befuc^t 
(6. 91). $>xt SRünjht*fc6en )Sanbtage »urben unter freiem ^immel auf bem 
Saerbrud^ bei ^at)i;cbetf gebalten (6. 73), aud) unier (Jrnfl toon ©aiem no(^ 
(ad ann. 1599). 3)iefer gürflbifdjof Ifef fi*on einige in SBolbetf unb SRüm 
^ec galten. — liebet bie f&afjli be« flabtifc^en äRagi^ratd fe^e man e. 182, 
über bad 9tose|t)erfal^ren beim geiflüc^en (Seddite 6. 7, übec bie (lompeten^ 
bet ^rd)ibiafone 6. 165 unb 182. ^er Setfaffer unfeter (Sbrcntt loot mit 
ben 9$er^ä(tniffen unb SSoifommntffen am 9tiebetr^ein mo^I betannt. SBoS 
et abet über bie dinna^me Don 16er! unb SIeuf unb anbere 8egeben^eiteii 
bed 3:tuc^fffrifcben jhrieged g. fß. melbet, ifi ni(M« 9lt\xH, (i^in «leidiH gitt 
i>on feinen 92ad)t{(^ten übet treuere unb mo^Ifeile 3a^re, an^ecfcnbe ©eueren 
unb bergleid^en 3bl^ann S^ii^elm ^ergog Don fSIeDe n>ar brfanntlicb Sdifc^of 
t>on SRün^er. (St l^atte bie Zeitigen ilBei^en no^ nic^i empfangen unb bantte 
im ^a^x» 1$85 ab, um ^4 i^ilb nac^ber mit 3<icoba Don IBaben au Der? 
»älij^ien. Q^emb^nlic^ ^eif t e«, et ^abe feinen 6tamm foctpjlanaen moden unb 
bed^alb auf fein ^i^bum 9)etai(^t geleiflet. 9htn bele^tt und abet d&^eQ 
(6. 86), bet $rin$ f^aU im ^etbfle beö ^afycH guDot ha$ Unglucf gehabt, 
einen begleitet auf bet 3agb gu erfcbtefen. 3f) ^^^i^ Umflanb Don feinen 
i^iog^rapl^en, too fte auf feine ^bbanfung !ommen, aud) ge^&rig ermogen raot^ 
ben? — ^ad ffiunbet beö fy. Subgeru« mit ben (Sianfen la^t unfeie dl^ronif 
(6. 183) im SWünflerlanbe gefc^e^en. 9toc% ber gewö^nli^en Segenbe fpielt 
es im (Rl^einlanbe an bet @rft. 

S)aa fR^tmin^, Sanbfci^aft, ©efd^t^te, @agen, 9$oItd(eben. a$on 

SBoIfg. aWütler. »rüffel, ®ent, Mpm. I. 8ief* 

^en Jtönig ber glüffe unb SRitteCpunft bet beutfdfen IBilbung feit ben 
Sagen ber 9lomer unter ben genannten Diet CftüdPfic^ten gu befc^teiben, i^ eine 



Digitized by 



Google 



— 320 — 

l^übf^e, nü^Iidie, abet auc^ f^mietige Arbeit, ^uf jeben gaü gel^oct auch 
bagu tin etma^ bJc^ti^Etfcf)e9 Q^mUi^, unb ha^ trifft gecabe bei unfeim ^ec» 
faffet gu, bcm bcc ^etr mattcbc Äraft üerlie^en, »enn et ficf) blefc nicf)t burcly 
• bie Sage<^ meinettoegen 3a^i^unbertdmobe beiberben (aH ^fefe ecfle 8tes^ 
feiung ifl nun audi äix^exfi le^enbig unb an^ene^m gefe^tieben. ja mit einer 

tmifjm ^errfc^aft über bie Spraye, bie ben ^ic^ter überall !enn5eid)net. 
)a^ In einer folcfeen SSoffdfc^rift trorfene tt>iffenfcf)aftric6e- ^TuSbrücfe, g. 18. 
(S^canit, ®rautt>a(fe u. f. n>. Dermieben merben, i|l IdMicb; aber bie Siebend- 
arten k>on SJ^tUionen (6. 4) 3obren Hingen qu^ -tin>a$ fonberbar; benn 
befonntlid) (ommt bie aRineialogie not^gebrungen immer me^r auf bie Dibel 
^ü(f, unb bie |)unberttaufenbe t)on Sauren, bie ^\xx S^erfleinerung unb 3^x? 
mütbung ber Gebirge not^n)enbig gemefen fein foHen, finb nad^ ben beßen 
$orf(^ern fcgon je^t eb^lit fo (äcberlic^, a(« menn man behaupten moüU, ein 
^al^rtciufenb fei notbig |ur ^tlbung bed @teined, icb meine biefer jtranf^eit. 
3fcboHe (6. 6) fcbeint mir aud) ni^t eine fo merfmürbige $erfon^ um nes 
ben $ouid ^i^ilippe^ unb Benjamin (Sonflant, einer magren geißigm ®cope^ 
^^en au bütfen. ^u6 ber frän(ifcben 3eit (@. 8) werben bie Jtonige etmad 
{cbief aufgefaßt. Bie ed'um ^obenfee, ^ogefen u. f. »>. audfa^, lehren bie 
Urfunben, g. $. eineö (Solumban. ^oit wie an fo t>ie(en Orten waren bie 
SRöncfte bie erfien 33ilbner, bie Ä(5fler bie erfien 5lnfiebler, toi^ aud) (®. 13) 
anertannt ifi. Serben bie @agen im (S^eifle ber foflllcben (ftomange (6. 10) 
fortgefui^rt, fo wirb bad Sil^einbuc^ wicflid) ein jfunfl&ud), unb, erhält gröfern 
atö.^gedwert^. 

Lex Francorum Chamavorum ober fcaö i^ermcintfici^e lantener 
®avixeä)t, l^rauegfgebcn unb erläutert öon Dr. ,@rttft Il^co* 
bor ®avi)fp, SM^l ®tf).^\x^iixatf) unb ^rof cff or ber {Rechte 
au ber Unioerfität ju fflrcdlau. SSreötau 1855. ©♦ 83. gr. 8. 

^>tt 3nl^(t bed geleierten idüc^Ieind ergibt ftd) au$ ben Ueberfc^cifteit 
ber einzelnen §3aragrap^en. ^od (ä^ange verfallt in brer ^bfcbnitte. :2>ec 
et^e: ^orifdie (Einleitung, gibt §. 1. Sorbemertung* über baö bie in bie 
neueren Seiten fäifc^lid) fogehannte Capitulare m. an. 813. §. 2. VtoOi» 
miH, baf baS folftblii^ fogenannte Gap. .III. an. 813 nic^t ein a^antenet 
®aured^t, fonbern bad befenbere !ßQfttied)it ber dHimii))if(^en Sranfen ifl. 
§. 3. Sie Cr^maoer unb hai ^eraiaCaab. §. 4. i£)ie Seit bei Hbfaffung 
hiefe$ fßoitiaxtbf», 9[$erfa^ren babei. ^aüf^ed unb ri)>u(|cifd)e« 9ted)t im 
$»amafanb2 ^ !Sun fo(gt II. ber Sert unfeted Stec^ed in lateinifc^er 6^ra<^e 
unb 48 ^tifeln. in. Ueberfiditlicfte (Srlciuteruitg bee Snbattd. §. 1. Einige 
(^arofteri^^e @igentl^ümficb!etten beö C^efe^^e«. §. 2. Sie fioatlre^tüdxn 
SerlbaKniffe be« ^amaberücinbed. §.3. Einige ^emerfungm über bie prrföti* 
lidlen unb fianbifd^n ^er^aUnlffe im ripuarifdien ^oifdrec^t §. 4. Sie$ 
|)ecfonn4en unb fi&abifdien S3er()äftniffe im d)amai>if(^en SBolfdrecbt* & 5« 
(Mt^Nit über greil^eit, greiCaffung. §. 6. »ufen ober ^rii'otßrafen. Ban- 
uns, Fredntn, Wirdira, Wadimp? §. 7. ^rioatredttlidie iBejlimmungen. 

Sänge baben bie €)e(ebrten nid)t gewuft, wo^in fte 48 in awei dobice^ 
entbecfte (Kapitularien einregiflriren foOften. SB aluarud in feiner €ammfung gab 
fie o^ne weitere« für bie au«, weldje nad) ber (S^ronif öon SJioijfac im 3«^^^ 
813 auf bem iReid)dtage au^ad)m befd)ioffen waten. Sie neueren, ^r^ atf^ 
ber 6pifee, meinten barin ein aited iantencr ©aured)t entberft ju ^a&en. 
@aupp weifet mit fd)tagenben ©rünben nadj, baf beibe 9»einungen unhaltbar 
finb. „^ir beft^en in unferer Sammlung efne ^ufjeic^nung be« eigent^üm- 
U^zn IRi^te, weCc^ed ha bem ^araaianbe, in Amore galt." 6. 8. -- • fSi'it 

Digitized by VjOOQIC 



— 321 — 

bet 9(u4bcucBmetfe: in Aipore, ad Amorem (§§. 26 unb 28, 6. 32 in 
Uebecfi^rift, 6.30) unb ^orkmb fiatt ^aimilahb obet (S^amaüetgau fBrnien 
wie untf, im MSodbti^tf^m gefiagt, nit^t ein^rflanben ecff&ten. ^ie jtemfotm 
t^: Ama, Arno, n>orau< butib ben Sufa^ Jo* ^oe {Q^au} Amaio, ^magau u. 
f. n>. entfhinb. UitbebentUcf^ mu$ ber ^c^tetbfe^iec: Amore in Amoie (^mo- 
gau) emenblrt wecben. €)ad ad amorem in bec Uebetfdirift ifl butt^ Wp 
))erftöRbnif eined latiniflienben Hbfc^reibecft etttfionben. 3uec^ ^at eö ad 
amoie gel^eißen, morairt (Sinei, bet ed amore (a< unb eS üetbeffetn moHte, 
amorem gemacht ^at. ^iema(6 ifl mt ein ^.Vmorkntb'' nirgenbd ^u ben!en. 
— 6. 10. :Sarin, haf ba0 9te6)Hbn^ ein buidmuft ofh^einif^rd, Don jebwes 
bem t5mtf)d^n (Sinflu$ unbetü^tted Q^epc&ge trögt, Wieb ein €>mnb gefünben, 
»eö^afb ed (eht 3?antenet Oktuced^t fein fänn. -~ Slant^ed über a^antcn fte^e 
@. 11 ff. Ob Xanten fonjl Colonia Trajana »itfUc^ ge^eifm ^obe, n&^ec 
5u untecfuc^n, lag auf et bem S^^^ ^^ ^eem flSeefoffietd. 6e folgt ber 
gemeinen ^nftcftt bte 6age Don Troja u. f. m. (ju Xanten) fei au< ber mif« 
Detßanbenen Col. Traj. ent^nbem äiMt behaupten bad Umgefe^tte. — ^. 
16 f. (l^efd)id)tndK<' unb O^eogto^^ifc^ed über bie d^amaDec Gie wohnten 
amif^en fll^in, 3{fe(, Stie«(anb unb äBe^alen. 6ie bifbeten einen %^^l, mo 
nidtt ben item bed gcanfenftomme«. ^bcnter, Suitpl^etr, i^ortborg, @(ten 
(mit fügen iSmmeci«^ i^in^u) ge^5rten gnm ^amdanbe. — (Sd ifi mel^c M 
»a^rfcfteinli^ baf unfet dbamaDifi^e« Solttcet^ im Sa^re 802 auf i6efell^( 
Stad'B be« (Dtofen oufgegeidintt wotben ifi. 6. 24. •— SM f^ortommen ber 
Lex Ripuaria unb Saliok fat goüei'ö G^entuttg an bad Stitfkt Ißetben im 
icä^xt 855 mbc^ten wir anf eine anbete SBeife beuten a« ber ^ecr Sßerfaffer 
@. 26. goffer wat Dou 0)ebutt ein gciefe; ec burfte a(fb oC« Sc^enfec bie 
),eaiia fresonnm'' ntcbt umgeben. €>le tibtei Serben Iccg im ftnl^gatt, ouf 
riputtrifcf^m l3oben«> 3^t ^ Bä^ndmi^w^m mnfie alfo bie Lex fiipuiuria 
^m eeite fkf^etu 9ttpuacifc^< 0ie(j^t galt ouc^ üt »Batua.!" «bet bie Lex 
Salica? {jiet ift eben nii^t an boA gefcbtlebene faltfd^e fJefcl^' ju 
bentoi, fonbern <m bie Lex rei sitae. 9lun logen bie t)tm 9^Cec gef^^enften 
€)ätet in ^omolanb. ^et ^omogau. «bec, wenigfend fiein n^rblii^et IH^eil, 
^eift ottf^ : Salodo (nicftt Salon) ber BaOp obet 3ffc%(tt>« ^e l^ier gemeinte 
Lex Salica ifi alfo nicbtd anbetet aU baö ba, wo bie gefc^enften Miet l» 
gen, geltenbe ^autec^t. — 8e^mi(6 ifi 6. 35 bet )Wifd)en bem cbamaDifc^en 
unb bem ri^uaiifc^en unb anbexn/^etmanifc^en Stechen noc^gewiefene ttnteis 
fd)t6b. — ^ur bie, Q^tj^ldiU ber> (^niwkfelung bed ^tanbewefen^ am 92iebei? 
rl^ein ffli bei §. 3, 6. 45' ff. icftrtelc^. (St üetbiWtt fhibltt unb weitet ouös 
gefüllt ^u Wetben. ^ie bunte SR4fd)ung ber Ripoarii, Roman!, Uberti, regii, 
ec«lesiaBtiei,.denarialeB) tabnlarii) liti) send u. f. w. in ber Lex Rip. wirb 
^iet in i^c ied)ted Sid)t gefleUt. 3laitf bei «uÄfaffung bed ^ettn Sl^etfaffeiS 
ifi bad SeilSidItntf Dte( elnfad)ei, M eS biöl^ei ^at fc^einen wollen. „(&t ift 
nid^6 weniger M unwa^tfd^einiicb, baf i9tr in ben ,Romani' (bem ^eim 
^etfaffet, unb gang ti^tig, ein« mit hondnes regii unb ecclesiaetiqi) be< ti« 
^puatifdien (Sefe^eö, ^uptfädilicb bie olten Ubiet bot und ^aben, welcbe flaatd^ 
tec^tlitb SU 0tometn gewotben waien. . . ,,^enn baf bie 0ltpuaiiei felbft bie 
Ubiet fein follten, bafüt fliehet otte gcfd)ic^tUd)e (Sntwirfelung bei 8anbfd)aft." 
6. 50. -> Unfeied (Srac^tend if! bie ^lage übet bie ^Nationalität bet dtipua- 
riei noc^ nid)t gelofet. (&i fommt ^auptfacfelrcb batauf an, ob bie CRipuatii 
al« (Stöberet eingewanbeite gian!en fmb, obet Utbewo^net, bie ftdj bem S3unbe 
bei (Jtioberet anfcftloffen unb toon biefen al« (ä5Ieid)betc^tigtc anerfannt würben. 
3n le^etm gafle fmb bie ^Romani" bet Lex Rip. bie Utbcwo^nei, bie ficb 
bem Säunbe nirf)t anfc^Ioffen unb fortfuhren nad) t6mlfd)em Sanbedbrauc^ ju 
lebem — 6. 53. 3)a^ t^amabtfc^e (Redjt gliebcit ba« ^olt m Franci, ingenui, 



Digitized by 



Google 



— 322 — 

liti et servi: ^e Bd^mietiQlnt, meiere bukc^ bte Sbentität bet beiben erflen 
6tanbe ju entfielen fd^Hnt, fd^minbet, wenn man untet Franc! bie ^ntru^o^ 
ncn betflcl^t (qui in tmste regia sunt). S3et^l. ©. 59. — Wargingus art. 9. 
Ifl einet, bet aufd Jtöntg6 <l>el^ei| gegen ben geinb an 8«(be ge^t. 6. 61. — 
Art. 23. Wamio \^ ein^engfi, caballns Bpadatus ein^alloc^, jamentuin eine 
6tutc. e* ^3. — «efonbete C^wleilgfeit ma<l)te bi«6ct bie ©ttafe „Wir- 
dira*'. S)et ^en S^eifaffet bele^tt und, baf e6 bie in anbetn getnianrfd)en 
^tä)Hhüdittn Docfoinmenbe diiatara i^, eine 6ttafe be< Äberfü^tien leugnen«. 
@. 74. — IBenn bei $eii SSetfaffet aud einet Stelle bet Ann. fuM. ad an. 
880 ben 6d)(uf gie^t, baf gwifdien Xanten linb 9ll^ein6eig eine gal^Iteid^e 
ftiefifdie Sebj»({etung auf bem Itnfen IRI^etnufet fa§, tonnen mit bieö in 
felbet ntc^t ftnben. „Biorzuna, .nbi maxima pars fresonnm habitabat", ^it« 
ten mat baifciatt ein bebeutenbed <5nq»ocium. gtiefen ftnben mir in 6oefl« 
^ottmunb, Stbin, SKainj, in aßen bebeutenben ^anbe(<{}äbten bed noibmefllidien 
^eutf(^(anbd aI6 5taufieute, o^ne bof babei an eine lluSbteitung betfelBen übet 
ba< platte fhnh in bet 9lo^e gu benfen ift. — ©cnn bie €.71 gegebene 
(Stflätung bed »Wadinm'' im <bamak>ifc^en Siechte (art 16. unb nlt.) richtig 
ifl, mu$ baffelbe ein groeifadied Wadiom leantn, ein«, im gemöl^nlic^en Sinne 
al0 93etpfäid)ung bet eigenen gtei^ett unb ein6 a(4 ®elbfhafe. 6o ))te( ifi 
getttf, baß «Wedde" äld Sontoentionaljhafe in niebett^inifcben Q^ecic^tdudun- 
ben in fpätferet 8^\i nod) toorfommt. gut ba« ^t^^atrecftt \fi bie Cap. 42. 
audgefptoc^ene ed^tftänfifc^ S^etlbatfeit be« (Ktunbgutd untec ben männ- 
lichen Qttben metfmütbtg. 6. 81. €>ie auf bie Sichtet gelobe ^haereditas 
matema*' ifi betSRuttet fa^tenbe^be, mte ne^ immet am9Keben^etn^cau(^. 
unb Sitte ifl, bap bie SRäbcfien. etben, mo< bet SRuttet Jtiße befcblieft — 
%ud ben übrigen Stbtiften bed ^ettn 93etfaffet6 mögen ben aRitglicbem un- 
feted ^tft. $ecein< folgenbe anempfohlen fent: Lex Frisionnm in usma scho- 
lamm. f&xHittü 1832. — S>a^ aitt <3)efe^ bet 2:i^ütingec sive kxAnglionun 
et Werinomm in t^tet Sennanbtf(t)aft mit bet Lex Salica et Bipuaria. 1835. 
— fteibt unb Qetfaffung bec atten Sac^feit 1837. *- ^eutfcbe Stabilste 
be« «ittebltef«. L «b. 1851. U. «b. 1852, — unb befonbet«; ^ie gei». 
mantfcben ^nftebelungen unb Sanbtl^lungen in ben ^robingen bed tömifc^en 
^efiieic^«. 1844. 

9n unfet (^ama))if(^e< 9te4t<bu4 ((fließt ftcb (al< 9{ad)(efeau6 1854) an: 

tfffd^ti^te bet 9t8mn tmb btt Se9tfi|ett am 9tteberrl^eitt, m^ 

befonbere im Sanbe ber S^amaDer ober ^amalanbe« $on 

%, <E)cbcrt^, Dbcrlcl^rcr am ®^mnafium ju (önmerid^* SWit 

einer lUl^* fiarte be« ffiblicJ^eu $)amalanbe« unb ber SRl^einBette 

in ben berfc^iebeneu Sal^rl^unberten« (Smmerici^ 1854« S)rud unb 

»erlüg ber 3. 8* JRomen'fd^en SBuc^l^anblnng* 

3)fe Anleitung be^anbelt bie gtromöetl^ältniffe be« [Racine« jmlfcfien Xan* 

ten unb bet bataöifcfcen 3nfel unb bie S5etonbetungen bed öl^einbet^ 

te« in ben Deifcbiebencn 3aM«nbecten, ju beten S^etanfcftauUc^ung eineÄatte 

beigefügt ip. ^aö gan^c .SBetf sctfättt in jwei a3üd)et, beten et|le« bie Äompfc 

bet {Römer unb Oermanen hi^ jum Sturjc bet ftömetJ^eiufcftcift enthält. SDet 

Hauptinhalt be« etftcn ^öud^ed i(l folgenbet. 

9?Qc^ bet ©epimmung ber fflo^nfitc bet (Kl^amaüet, SRenopiet unb 
Ufipeten beginnt bie Cftaa^fung unb audfft^tlic^e Ätitif be« Ätiege« bet 
UPpeten mit 3ultu« Gafat, motin bet Scf|aup(a( be« Jttiege« beftimmt unb bie 
Ufipetenfcblac^t auf ba« Ho(t)pIateau (Wifc^en (Sleüe unb ®0(^ DütCegt mitb. 

» DigitizedbyCjOOQlC 



— 323 — 

£)a< 3. Kapitel enthalt bte ^toSattigen Untemel^mungen M ^tufitd bottbec 
botaoifi^en 3nfe( m$ )ui Unteriac^ung ©eimaniend unb etortett bte erfle 9t e? 
guHtung bet 9t^eihbette buc^^rufud, ben i^cufüdbamtn bei @Iet)e, 
beit iDtttfudcanal^ bie Sefefltgung be« (Sttenbetgeö, bie (Smbttionen 
b'c« 5)rufu« jut €ee unb ju Äinbe unb bcffen Xob,. S5ei ben gelbjiigett bc< 
Xiberiuö unb ®ecmanicud ((Bap, 4 unb 5) metben bie SOo^nft^e bec 
^ttuariec unb anbetet S^otfet , bie. SB a Ha n lagen auf bet ted^ten (R^ein^ 
feite bon bei batat)lfrf)en 3nfcl bi« jui 2ippt, bct t)tt bet S3atu«fc^Iad)t ; füt 
bte Seit bed 5^aifet^ (Slaubtud bet Ufetjltid) auf bet testen Ot^etnfeite 
unb bie (SinfäQe bet Qf^auci, ^tiefen unb ^mpfitoatiet in biefelben, bet ^Itat 
bed.SRat« <Samu(ud unb bie tdmifc^n ^entmälet $u ^lenacum 
(Äinbetn) , unb bie bamalige ©tellung bet Uftpetcn unb (S^omaöet cntmitfelt. 
SDad 8. (Sap. be^anbelt bie Seit bei bata&ifc^en Stei^eitdftiegeö, bie 
jtampfe unb f^ett^eibigung^anflaften bed ^h)iltd, bte Oppiba bet Sdata^ 
t)et, ben Utfptung bet 8e(f unb bie Slabatia al^ ibcntifcb mit bctfelbcn. 
9lacl)bem füt bie 3»tfA«"a«* bi« jum ^uftteten bct gtanf en ((üap. 9) bie 
3lfebettoge bet lötuctetet buti bie (J^amiaDet, bie SJeft egung bet (S^uci 
butt^ Julian, bet gttefen butc^ ^(binu4 bej^onbelt unb batan ^eogtap^ifc^ed 
übet 9lot}iomagud, iButginatium, £)uabtibutgium unb ^tena- 
cum gefnüpft »otben, gel^t bet ©etfaffet ((5ap. 10) auf bie fianfifc^e S^it 
übet, auf ben gtanfenbunb (bet ©igambetn, 6atiet , SRatfet u. f. to.) 
unb b|e <^qiilot)tf Ar 9[)p(fet^tbticbung> S^aximioau^ beftegt bie Bcatilen unb 
fliftet Castra H^ercul^s, donjlantiud (j^lotud üctpflan^t(5^amaücti gtie- 
fet unb 5lttuatiet, ©onflantinuff bet ®r. fallt fn*« Sanb bet Stuctctet ein; 
»»ä^tenb bet Kämpfe bed JRagnentiud unb OToit^ntiud jetfiöten bie gtanten, 
6a^fen unb Alemannen 45 ^täbte am 9t^ein. 3uUanu$ entmidelt feine 
St^otigteit an bet Wtaa^ unb am Cft^ein, etobett bie Seßungen an bet ^aa^, 
tteibt bie 6a(iet unb CE^ämatoet übet ben 9t&eitt jurücf (fein ^nfu^tet (S^a^ 
rietto), nimmt ben 6obn bed (S^amatoettdnigis 9lebUqaft gefangen, baut 
Seflungen an bet SRaod, fleOt ^etfldtte 6täbte am SIbeiit miebet ftet, be? 
fiegt bie ^ttuatiet an bec 9lu^t. S3a(entinianud I. fiditti bie jR^ingtena« unb 
^tbogafl l^eimfu(f)t bie I3tuctetet unb (Sl^amat>et. Ctd fcbliept baö etjle 
^ucb mit bem testen ^uftteten bet ^ttuatiet unb C^i^amabet am (Snbe bed 
.4. 3a^t^unbettd unb mit iBettatfjtungen übet bie Sicbttgfeit bed . 6igambetn' 
^äuptlingeö SOlatcomet unb übet bie ein^eitUcbe ^etbinbung bet gtanten 
(Francia), 

^a^ U; Sud) fü^tt in 6 SKitteloitec ein unb be^anbeit guetfl baö ^ a - 
m a ( a n b unb feine ^uSbel^nung, bie (S^aue SR e i H d (SKü^Igau). $ e o m e t i { e, 
Reitet, ^mabia (^moce) unb iDublen, bann bad ftec^t bed ^amalan- 
bcd unb eiten als {Reftbetta bee ®tafen. ^ae %. (Sap. tebet \>om aSotbtin- 
geit bet Gacbfen nac^ bem 0il^ein (bieiS^amaoet meldten bie Sadtfen ab, bie 
^tuctetet (ommen untet il^te ^ettfc^aft) unb bom Utfptunge bet kämpfe jm!- 
fc6tn ben gtanten unb 6ad^en/ unb übet fMrFtft^e (unb ftifif6e) 16ek)olfetung 
tm {>ama(anbe, J^ad 3. (Sop. ^onbelt Don bet Ginfül^tung bed O^^tifien^ 
ti^urne« im ^amalanbe bunb ben^. äBidibtotb, übet ben Utfptung t>on 
Smmetidft unb bie (S^iünbung bet boctigen SBiKibtotbudtitdie, übet bie 
Ati^pte, ben (Reliquienfc^tein , Sttld^ unb anbete Antiquitäten bet j^itcbe 
(6« 206 \ft gu lefen: .corvosque colnmbae). Unb na(^bem im 4. (&ap, übet 
bie (Sinfoüe bet 9{ot mannen unb indbefonbete übet bie Gtmotbung bed 9lot' 
mmtn^nfütfien ®ottftieb gu^etifpit^ (b. i. 0ltnbein)abgel^anbe[t motben, gel^t 
bet S^etfaffet ((Sap. 5) gu ben bteifai^en OueÜen gut ®efd)i(6te bet ®tafen 
S3id)mann unb Salbetic^ übet unb bel^anbelt juetfl (nad^ ben utfunb« 
liefen OueSen) ben äBidimann »on dlttn, ben ®tünbet bet S^itudabtei, 



Digitized by 



G(96gk 



— 324 — 

be^en ^4iec Suisaxbie afle ttbtiffin bafelb^ mat, beit $iocef bet 
^betd gegen tl^ceit f^atec unb bte Seilegun^ be< 6tcetted au 9{t mioegeit 
bur4 ben Sta fet Otto JII. ; b^nn (nad) bet Vita Meinwerci) bie ^etiat^ bec 
iflbe(a mit bem f^tafen 3mab ton 9tmtwn , <6c Set^altni^ |u iftcem Bof^nt 
iReiitioett no^ bem ^obe t^te< SBianned, i^te SSttmä^nng mit Balbe^ 
Tttft t>on U|)[at>e, i^r laßei^afted Seben, bie idicimotbung beö i^Bid^mdun ton 
^teben, ttbeta'd mtb IBalbeticf}*^ Untergang unb becen ^eecbtgung au 3i))f.9 
lidj; tnWd) (nddi ^(pettud oon SKe^) ^i«^ tlbßammung bed <^ca^n fßaihe^ 
i\äi unb feine ^eitat^ mit ^be(a, beten Angriffe ouf ben (lltenbetg, mel« 
(f)en bet jtaifet butc6 bie Setfammtung. au 9ttmmegen ein 3(e( Uti, bte (Sni? 
flel^uiig unb gottfeiung bet Stampft itoifiitn S3albeti(6 unb 9Bi(i»<> 
mann Don S^teben, bie Belagetung ton SRunna, ®ennep unb onbetet ^e« 
flen, ffiict)mann'd (Ecmoibung unb IBaibetid)'^ Chtbe. 9{a(6 )>(e(en gwealogifdienr 
cf)iom)(ogif(^en unb ^ifloiifdien Atitifen (6. 269 ifi bte 6teQe bet Vita Meinw. 
au ettiäten mit, ttücfft(f)t auf Evangel. Marc. (Sap. 4. Sß, 8 unb 20) 
fo(gt bad (Sap. 9 geogtap^ifcben Sn^alte«, nämlicf) übet bie JDtte Up(abe 
(^oubetg), SKunna (SRontetbetg), «öpel, (Smpel, SBiffet, ^nfel^oen 
u. ^. ^ie beiben Ititm (SapUel banbeln übet bte c(et>ifd)e a^tofenbi^nafiii^, 
beten 6tiftet 9ltttgett>on gUnbern ifi, übet ^amalanb alp fac^fifc^en 
®au unb übet bie letzten (Strafen ton ^amcflanb. 

X)i|iloiiiat{f<l^e 9atitilieitgeffl^(|te in lDt)tia#eit ntib ^nttn im 

fönigL ^)rcu6. ftrci«geri(i^t«rat^, bitter m SRot^en abIcr4Dr* 

ben« unb aWitgliö) mel^rcrer gelehrten ©cfcöfd^ften* SWit 

©tammtafeln. 2lrn«berg 1855* gr^ 8* 434 @. 

«id a»ette *9lbt^ei(ung be« etflen JBanbeö bet £anbe^ unb ffUä^i» 
^^^fc^ic^fc bei $et|9gt^um5 iffleftfalen. 

i^et ^ett S^etfaffer, buid) fein mef^fdlifcfied Qtfunbenbud^ tü^müc^fl Bes 
fannt unb mit bet ^eatbeitung einer »eflfänfcfien iBanbed« unb ^teäitAqei 
fc^irf^tc befAfiftigt, gab fcfion ftü^et (1845) ol« erflen 3:^ei( betfelbcn eineÄes 
Mic^te bet trafen t>onfBet( unb $[m6berg ^eraud, meicbet er je^t bte bet mefi- 
fal{fd)en l^t^naflen: bet (Sbel^erten oon 16il)lein, Oraffc^aft, O^benberg unb 
anbetet folgen läft. ,,Unfete i^i^naßen", ^eift ed im^otmoit, ,,bieten toenig 
/,bertoottagenbe ^etfbnlid^feiten, i^re $amilieng<f(f)i(^t0 Ift ba^et ton geringem 
„Sntereffe unb bie« »irb nocft et^bßc^ gef^m&cbt burc^ benUm^nb, baf bei 
,,bem SXangei etfc^&pfenber Stotarbciten fefirß ha$ fatbtofe IBilb, toüdvA pe in 
,,ber Vro«fnaJa(gef^id)te aurüdnoffcn^ nur but^ eine oft in*^StUwMi$ ge^nbe 
,,3u(ammen^€(Iung trocfener i^tcn etnefti^t merbeit fonnte .♦.. iDiefe «rbeit 
„ifl nic^t aOein eine uneWbliii^ mfl^fame, fonbetn auc^ eine fe^r itnbanSbore^ 
,,menn man i^r folcfte SRIi^engfett onfte^t- imb fte bobutc^ am<Snb<e nod) i»e» 
;,niger anfptic^t, ai6 bie Metdien . 6d|atten, bie baifn ftgurirea/' IDsr Ok» 
fcbtd)tdfreunb motte fic^ burcb* biefe befc^oibenen tlvufecungen bed ^etm 9)er4 
faffetd nid,t obl^aften (äffen, fld).mü feintm IBerfe befamit au machen, dl fei- 
ster Ccinjgeft aul feinem gel^altreii^en ^off« angeführt 6. 2.. ^ie.f>tmafieit 
ton 93i(f)ein fommtn anerß unter bem 9}atnen: Süuore, Store, Sßuere, ®et>i»re 
oor (an. 114). (Ttbauung, £age unb tlulfe^en bei. 6d)Iofiel m^din (&. XI 
ff.).-TSKciftDÜrbigel übet bie el^emaüge Sktfaffung bei «anbei ieüftein (6.60. 
ff.). @rt(arung bei ^tulbtudl ,,fceier Kned^t". — VUhU acrabif<|)of 9Inni) oon 
^bin all ettfter bet S^ncbictlneD^btei Orc^c^t (@. 6Ü fO- ^» (Ibcl^ev 
ren t>on i^mf^aft all SSfigte.bel gieicinuimigen Q>oUel^ufel. ?^:^er ^^enf« 

Digitized by VjOOQ IC 



— 825 — 

Utq unb baö 6*tof 9lotbetnö (*. 78 ff:)* -— f)le ««öctfiKfte (tlleber«t*f) 
littb bfe t)B^t!tt4e Itti ^Hanatt SBombecfe (6. 83)« tlrunftcapeUe, von (Sf)b. 
^tutto I. gegcünbet unb bem ^. €ectxitfne gemeil^i (6. 86). ~* gmei Orte 
im Gebiete toon SBIttgenfitin fbmmen in einet Ur!. t). 3. Il4t i>oi, aÜ ge- 
legen ,M terra IFrancarnm, qaae mlgariter dieitar Frengserde^ ($. 91). 
SSar üiet io\t(i\äi eine (Dcen^fi^eibe jmifcfien granlen unb 6ad»fen? -- Uebec 
H^tab toon ®rQffd)dft, gfutflabi Don SBetben an bec 9luH 1228—1249 ($. 
90). — dtiöfdjen bef gÄmflie bon ®taff*aft, 1572^(6. 163). — $)ieÖD05 
tet be« Ätofletd fommt an bte bon 8üt|lcnbctg. — 3>ie ©belferten DonÄfiben« 
»etg {©. 192 ff.). — 3^t etammaflobe i>of ,,SWart" bei ^amm. •— ^ie 
etabt €oe|l fauft bie gtcigraffcftaft «übenbetg, 1328 (©. 268). — greijlftWe 
biefet ®caff(l)aft. ®eredrtfame, tlbgaben, Sräiidje inSejug ouf baiS 6tu1^(w(fen 
<6. 270 ff.). — Sluinen bet «lübenbutg bet «ITrndberg (6. 281 ff.) — 3)le 
«belferten Don ^libe^ (6:291 ff.).— Slumen be« €c^toffc« «tbe^ (6. 297). 

— 6tiftung be« Äfoflet« 6(^eiba (6. 299). •— ^U Herten im OJcbietc bc« 
OJrafen ^aolb (6. 332 ff.). — ^aolb, ®tünbct beö 6tift< «efcfe, an. 946 
(6. 336). — .(Stfl&rung ttetfcBiebenet ®aus unb Ortsnamen in einer Ucfunbe 
'Äaifet ^eintirf)'« II., 1011, ju OJunjlen ber Äircfte t)on ^«berbotn (6. 339). 

— 5Die «bet^etrcn gut «ppe. «Iwftabt erbaut 1150—1175 (6. 360). — 
iDie fetten t>on ' etöiipebc (6. 362). — SMe dJrafen t)on ^abbcrg unb i^r 
«omitat (6. 378 f.). — S)\e (Jbei^erten »on 3ttei (e. 399). — 9la(^age 
über einige (Sbeigefcf^Ieci^r, bie im ^etjogll^um 9B. begütert maten (6. 400 
ff.); .tt)orau< mir bie 9{acf)ri(f^ien (V. e 412) übet bre S^&gte tjon 6oefi ava 
bem $engebac^*fd)en 3n>eig. beö ^üli^'^d^en. 6tammed befonbecs ^tDotl^eben. 

— iffiii untetfaffen, ni<f)t ju bemetfen, ba^ unfetm ^ifl. öereine natu feinem 
Programm gorfdningen auf bem Gebiete ber »eflfdfifd^en (Defd^icbte nitiit un- 
befannt bleiben bütfen. 

3ttr ®tf^i^U bn t^thüf^tü Segiott« S^ft)>rcgramm ju SButlel^ 
marm'ß @eburt«tag am 9* Dec* 1855* herausgegeben öom 
?Jorftanbe be« SSercinS »on SBtertl^ttmSfreunben im W^eWanbe. 
SBonn 1855* ®r* 4* 37 ©♦ 

5)icfci SBerfd)en« ifl in toetfdiicbenen bffpntticfien SBlattem fo tü^mcnb 
gebod)t toorbcn, baf ed nid&t nBt^ig f(f)cint, ju feiner (Smpfe^lung nocf) eth)o8 
^injujufügen. ®o n>ic wir nun einerfeit« nid)t gcmillt flnb, ba8 cttl^eKtc unb 
»o^loctbicnte Sob im getingficn gu fcbmälcm, fo finbcn »Ir auf ber anbetn 
, eeite bie bringenbfh ^eranfaffung, gegen bie fit^u^tUng, t^'i^äU bftffelbe 
bie fo oft angefochtene S0lartetgefd)i(^te bet t^ebäifd)en Region \n4 Steine ge« 
btacf)t, entfcf)tebene S3er»al^rung einjulcgen. aSon l^o^em S^^tttt^t i(t bie ber 
Se^tmelt nun erjl geworbene, ber ^ctdjtoelt erl^aftene 9iarf)ticf)t über ben im 
3a^re 1845 in Sthin auf bem SÄattinöfclb flattgebabten merfmürbigen gunb 
Wtt 69 SWeiifdyengetiiJpett, benett 19 bie 6tf|äbel mit ^Tagefn butt^bö^rt 
waren unb wobei noti) fcnfl ctQerlet einen c^rifllicben Urfptung t^ettot^ettbe 
«ftertl^ümcr entbcdPt würben, »on tief«r ©tte^rfamfeit unb me^t art gewö^s 
litbem ©d^arfftnn geugen bie batan ge!nti)9ften 9etra(f|tungen unb bie bute^ 
biefelben (hervorgerufenen ttlajuterungen; '®ir glauben aber nt(f)t baf bie 
aufgefunbenen SRenfcf^etigeb^ine unb <3kfä|e au ben 9te(iquien bet ^^ebAer 
ober ber Äöfnet SRört^ter irgenb eine ©e^iebung f^aUn, «bgefeben batoon, 
^^ e« einem gtönbigen (Syethutbe »iberwiaig Ift, annebmen ju mdf|en, bie feft 
3a^t^unbertcn im fiitlen Ütbcnf^^ofe rul^enben ^ettigengebeine feie« nur be«« 
1^!b an'« S:öge«M|t gefBi*ert »orben, um gtei* bata^if wiebet, al« Untätig 

Digitized by CjOOQ IC 



— 326 - 

au toerfontmen, unb uneriDOgen, ba^ bie Stblmt. ^icabition fuc eine Setlegung 
bcr . Soaenbüngdßätte i^ret 0Iut|eu9en t>on bet Umgebung bec 6t* d^eceonS« 
(iri^e nad) bem SXottMfelb i^in buc(6au< feinen Slnl^alt bietet, mo(f)ten wir 
und erlauben, in bemer{en> baf bie Ba6)t bec tl^ebäifci^ SRart^ter am 9t^ehic 
ecft bann guAt ^bfdiluf tommen fann, wenn e< oudgemad)t fein wirb« ob 
^lidiokHKUd ein ftäntifc^er (Raubs unb 6treifaugs$nfü^ter (eergl $. 9(. Sinbe, 
t)er Sranten^er^og 9iictioDarud unb bie $ret>erer SRart^ter. Girier 18ö2) obct 
ein rdmtfc^t Ißtäfect gewefen ift/ unb ob bie befiannte Steile bei Gregor Tnron. 
de glorU martyrum I. Cap. 62 (6. 34 unfereö ^ertdftend) bie $tobe bec 
SttMif htfitl)t Ueberl^aupt aber wirb ber, weither H unternimmt gu beweifen, 
ba$- Jüdin unb anbete ÜHometßäbte am dl^ein, mie IBonn unb Junten, i^ie ein^ 
l^eimifd)en l^Iutjeugen gehabt ^aben, ficb feine Qiufgabe merf(i(^ ecleid)tem, 
wenn er bon bec ^nßc^t ausgebt, baf fte mit ben ^^ebäent bed (ugbunenfts 
fcben ©alllend nichts gemein b^ben. ^n jene gragen über fRtctiot>arud unb 
bed „ut dicitur" bed (S^regoiiud toon ^ouid würben fiä^ Unterfucf^ungen -an» 
reiben über bie (STiffenj (?) itnb bie etwaigen Gtanborte einer t^baifc^en Se» 
gion, über ben. einen ober bie beiben @ud^eriu4 aU IBifcbof »on S^on (6. 21) 
-*- ob bie glaubend l^elben . bed Iugbunenftfcf)en d^adiend wirtfic^ gegen bie 
^agauben abgefc^icft waren^ — über bad G^ci^entbum biefer le^tem, — 
über.baö Jobefliabc unb ben Xobedtag jener unb unferer Sälutjeugen, — 
in welcbem Oalendariom urtb Martyrologinm i^re 92amcn unb i^re S3oQen^ 
bungdtage juerft üergeicbnet finb, — wad bie äiteflen Fasnoaalia )>on unfern rbeini^ 
}dten SRait^rern melben, unb über^upt über ^ÜH, worauf fub ergeben muf 
ober fann, ba$ unb ob bie am 9{ieberrbein in )»ecfcbiebenen Crten a(6 einbei- 
mlfc^e i^e^e^cten idtut^eugen gu.becSc^aar berjenigen, beren Einrichtung (Sud^s 
riud melbet, geb&rt baben ober n\dit dd würbe im 3ntereffe ber @a(f)e lie» 
gen, wenn ber geehrte ^err S^erfaffer beö botigjä^ctgen ^infelmann'fcben 
$rogtammd*übecSolgenbe« nähere ^uftiärung geben wollte: 1) 3n weCcben 
Urfimben l^eift bad «fToIner SRartindfelb Campus martins? (6. 3i.) 2) SBicb 
fein Umfang nitftt, hn SBibetfprud) mit ber biö^etigen 5lnna^me, ^u weit auS^ 
^ebel^nt? (@. 32.) 3) .dienten bie SRacSfelbcc in fRom unb ben (So(onien 
oudb au iRi(f)t|)ätten? fogar ju ^eecbigung6p(ä^en? 5) Bo ift ed angebeutet, 
baf bie tbebäifcben JaRart^rer bed goLtertobed ^aben fietben muffen (im ®is 
genfat au ber toon (SncbeciuS gemelbeten einfacben '^inridjitung burcb iDecima« 
tion)? — SSic unferen $b«(d galten bafür, ba$, wenn Stbln feine SRatt^rer 
ani bem ^icgerflanbc gebabt ^at, fie an feiner oiibern ©teile fmb ^ingeiiAtct 
unb htfiatUi wocben. altf an ber, wetdfte bie-gemeine Ueberfieferung i^nen anweist 

fBüalbnon&tMontibiSomi (1098—1158). ^it, ©taot«^ 
mann «nb ©ctel^rter* SSon Dr. Sol^. 9anffcm ©Jfinfter bct 
(ioppmaü), 1854 8. 294 ^. 

^Ue Steunbe t>ater(änbif(ber <3^efd)iif)te werben eine 0cbrift gewi^ wiO? 
f ommen J^eifen, bie bem ^(nbenten eine« um ^eutf^Ionb unb bie &ir<be bo4« 
Derbienten SRanned, be« %ihM 93ibaR> Don (Sorbet, gerechte unb umfaffenbe 
ISürbigung auecft bot au %bei( werben toffen. 6inb fibon bie C^eigniffe fei« 
ne$ t^otenreiiden f^thtM, für ficb betracbtet, aiisie^enb, unb befonber« für bie 
(Sutturgefc^icbte be«' SRitteloIterd oon nid)t geringer iBi^utung, fo mu$te bodi 
topr aaem feine Dielfa«^ eingteifenbe, ^d<bfl fegen4reicbe IB^irffamfeit wä^renb 
ber 9iegiecung toon oier jtaifern in; f(bi(!fa(dlN»IIer Seit fcbon lange ouf eine 
gefonberte^ au^fü^riit^re ^arfteUung ^inweifen. IBibaKb war eine Jener reicb» 
Begabten Staturen, benen, wie fo Dielen in jener- Seit , bie AirUbe ba« SRittet 
barboi, aQe gd^igfeiten unb jtrafte nacb ben. Derfcftiebenfien 9{id^tungen aup 

Digitized by VjOOQIC 



— 327 — 

jubi(ben unb gu bewegen, üi touibe 1098 in einem ^oitgfeitdDetl^ältni^ jur 
9btet Don etMo geboten , unb toetbanfte bec 6d)u(e biefed Stloftnß , fo wie 
bei berühmteren gu iguttid) bie ©ninblogen einer für feine Seit f)b6ifi umfäffen- 
ben, bielfad) oneifannten i6i(bung unb ®ele^tfanifeit. ^oc^ beginnt eine wei- 
ter gretfenbe 93ir!famteit SBtbolb'd erft unter Sot^ar bem 6a(^fen, nacf)bem er 
1130 einjlimmig gum ^bte tjon 6tab(o erwal^lt worben war. C^r folgte 1136 
bem Aotfer nad) 3taHen, füt^rte bie faiferlic^e glotte gegen CKoger toon ©ici- 
lien narf) ©olemo, unb würbe im folgenben 3a^re fogar jum 5(bt öon SKons 
tecaffmo erhoben. Äonnte er nun aucö bicfe Äürbe bem einbringen öloger'ö 
unb ber benachbarten Marone gegenüber n^d}t behaupten, fo fanb er bafür in 
5)eutfd)Ianb unter ^onrab'ö III. toielbewegter ^Regierung einen Immer audge« 
be^nteini feinen streiften butdxiud angemeffenen ^itlung^heis. , 3m eygjlen 
9lat^e be4 5(atferd , unb gugfeid» aud) Dom $apjte oertrauteßet Sreuttbfc^aft 
wert^ gead)tet , fle^t er mürbig unb gro^., ein SRittler gwifd)en welt(id)er unb 
firdiUdier Gewalt, ftetd bemüht/ bie SBürbe be< (Reidjed wie ber ^(rd)e ouf- 
.red)t gu erf^alten unb gu förbern^ , bie- ftreitenben ^ntereffen gu Derf&^nen unb 
einem j(ampfe oorgubeugen, bec 6iegern unb I6efiegten fajl in 9leid)em äRafe 
Derberblid) , erjl nad) un[äglid)en iSDrangfalen in bem Untergänge beutfdier 
®r6§e unb ber ^erweltlid^ung f ird)Iid)en Sinned einen bejammernswert ^en ^b« 
ftftluf fanb. 

^ibalb würbe 1146 aud) gum ^bte bon (Soioei erwäblt, unb ifl fo alö 
^orf^eber bed alten mächtigen jtiofterd für wefifäU[(^e ^rooingialgefc^ic^te t)on 
t^orgügiid^er S3ebeutung. Stidtt obne iBewunberung wisb man lefen, weldten 
^n^engungen , Saften unb (S^efa^ren er im 5Dien|ie. feinet Jt(oflerd fic6 unter? 
gog, wie er l^ier unb in weitern itrelfen reinere Ritten unb geläuterte C^rtennt« 
nif ^ergufteUen fid) bemühte , bie 9tec^te feine6 5((oflerd l^abgierigen $5gten 
unb räubecifdien S^adftbaren gegenüber gar wo^l gu wabten wu^te^ unb bei 
fo unauf^ör(id)er« monnidtfaltigfter ^^ätigtelt nod) bie 3^^^ für umfaffenb t^eo« 
iogifcfte unb clafrtfd)e 6tubien ftd) erübrigte. 

(&t muSte noc^ feinen langjährigen Sc^unb (lonrab.III. »or pd) ßerben 
feigen; bod) griebrid) I., ber vierte J^aifer, beffen Stegierung er erlebte, bewie< 
i^m 4)unft unb tßertrauen wie feine SSorgonger. S^^^m^^^ mad)^ er für ben 
itaifer eine (S^fanbtfd)aftdreife nac^ (Sonftantinopel , aber leibet nur einmöt 
teerte er gurürf. ^m 28. ©eptembec 1158 ereilte i^n ber Zop gu iOuteaia 
in ipap^lagonien fem toon bei ^eimat^ , gum großen 9lad)^tl^eil feined Später« 
lanbed unb ber itirc^e , bie im balb ^en>orbred)enben Streite bed befonnenen 
SRittterö in jenen wie in unfern 2;agen gar fe^r beburft Ratten. . 

^od^fi erfreulidi ift 9&, ba& bie parteilofe Jttar^eit unb äRilbe bei würbi- 
gen ^btt^ auc^ auf b^ l3iograp^en übergegangen pn^r ^n^ in feinen ^n- 
fd)attungen unb Urtbeilen fdrberlic^fl fid) geltenb mad^en. Bo i|l ben Serbien- 
ften Sot^ar'd bie oft perfagte ^^^nertennung, ben großen (Sigenfd)aften $riebrid)'d 
I. Perbiente ^ewunbecung nid)t oorent^alten , unb ba< Slkr^ältnif ber Studie 
gum 6taate mit jener Stube unb ^iQigteit bargelegt, bie gerabe in je^iger Seit 
fo fc^merglid) muffen Permißt werben, ^ud) ^at bie forgfame.i^rc^forfd^ung reid»^ 
lid) fiiefenber f^ueQen ber Sebenbigfeit unb grtfd)e in ^uSbruct' wie in ^ar» 
fleSung feineSwegd ^bbruc6 getban, unb fo bürfen wir bie SSerbienfte iSBibalb'ö 
burd) {>erm äanffen'i Arbeit für eine lange Sergeffen^eit würbig unb reidi« 
tid) entfd|äbigt galten. 



Digitized by 



Google 



3eitfd)riften. 



Solfüfii^ M JBcteiiiriioii Wtttfinm^fttutibtü im Mleinlaitbe. 

"XXa. giljtcr Sal^rgang, 2. $cft SSlxt 2 fitl&oarajj^lttcn 

Safeln. iöonn 1855* 168 ©eiten* 

5>ad ^eft entl^alt gotgenbc«: 6. 1—21: 3)'te tömlfiftc Äicberloffung ju 
Ärcujnatft t)on ?f. ^eep. — @. 22 — 35 : Slctoc jut 3c*t bet 9l6mct toon Dr. 
3. Äftncibet. 5>et SSerfaffer „ctfennt in ber dcüifeftc« 5Jeftc eine öon bctt 
„but(^ 5)rufu* am Ä^eln geptünbcten Sutgen" unb ucttegt bie bei berfetbcn 
entflanbene Vnftebetung nad) bem fübwäctd gelegenen Orte Qualburg. (5t t|l 
mit bet Socalltat bet gef(f){cbtlicf) meifmürbigen (SJegertb, fo to'it mit ben attetn 
unb neuetn Äetfen, bfe fld) mit i^t befaft ^abcn, genau begannt. Cto Ifl et« 
fteuKift unter 3enen, 9tamen, bfe ju ben gu ftü^ toetfcfioffenen geböten, »ie 
j. Ä. ben be« 6tc^)l^an SBfnanb gjig^iu« (Hercules Prodicius), wtcber auftaus 
cfcen ju fe^en. SKßge ba< S5aterfanbifd)e einmal wIeber §u iS^rcn fommen! — 
6. 36—40: Hebet eine römif^e «Reujabrölampe t)on SieMer. — 6. 40—44: 
3uplter 3>ottiftenud gu ¥fetb, uon ^rof. Dr. öraun. — 6. 45—61: 3wt 
(StWatung einer In bet ^ä^e Don t;tler gefunbenen (Semmeninfcfttift, toon bcm^ 
felbcn. — 6. 61—64: ^etr Dr. 6d)neiber gibt Watbricfet liber eine neu 
cntberfte römtfcfie 3nf(ftrlft auf bem SDtonterberge bei Äalfar. Q^< !jl ein ber 
Dea Hluaena gefegter aSotfofhln. ,,$)lefe 6telnfd)rlft gewinnt ein crftöbtei 
„iritm^t, ba fle mit einet anbem ebenfalls bott In bet ®egenb bei ältten 
„gefunbenen, fcfion (fingft betonnten, bie elnjige Ifl, »etd^e In ben (R^einfanben 
„mit jenem ®6ttemamen jum Uorfieln fam." — 6. 65 — 73: ©atum mit 
ber 3ttf(I)rlft: Muthunim, unb 74—76: 3ublfd)e antife Jt^onCampe au« öonn. 
©elbe« t)on grau 6t^aaf^aufen. — 6. 77—80: 3)er8bme unb 5:^urtt)a<fiter, 
toon Springer. S3on ben betannten 96»enbilbem in ben t)ler üthn ber öor« 
l^otte ber 6t ®ereondfinf)e In Stbln nimmt ber SSerfaffer 9nta$ auf blefe Stiers 
geftaiten aH 2^drm(i(f)ter (6tiftltd)et Jtittfien ^ fommen. Ott meifet 
nat^, bap bet Otunb i^ie« fjor^anbenfeht« niiftt in bet cfttiftHcften Ö^Äibo« 
Ilf, fonbecn ht ber ontifen (^eibntf^en) t:rabitlon gefucfet »erben möffe, 
»ornacf)|kaW „^^^lacterla" (elgentllrf) ^tejclca) geWent Ratten. — 6. 80— 87: 
a)te ÄSlncrinnen am Ä^eln, toon ^tof. Dr. ©raun, ©efannt Ift ble ©teile in 
ben )6tiefen be« g)etrarca, morin er alB ^ngen^euge auf eine onmut^lge 
»elfe befditeibt, »ie am Jöorabcnbe bc« ©t. 3Db<mni«fefle« gu ^WHtfommet bfe 
ÄBlnerlnnen Im W^eine eine Sujhntlon »orsune^mm pfegten. 5>cr ©itte »Irb 
ein *rtftn*er Urfptung Dinbicitt. ,,©« tarf nitbt auf fatfen/ »enn MeOt&u« 
,,bigen, nac^bem bie Saufe in bagu be|ttmmten ®ebäuben fhlt in gtüffen er« 
„tbeltt »urber an ber alten 6itte notft fe^^letten. wenn fte am »orabenbe be« 
,,8eflc< be« 6. 30^. bed Käufer«, ber alten 6itte tieu, ju ben glüffen in 
„6ttömcn f(^oaren»elfe ^Injogen, um bie (Erinnerung an frühere 6itten ju 
„erl^olten." hiermit fönnen »ir bureftau« ni(ftt eintoerftonben fein. IBaö ^e* 
trarca in Stblxt fa^, »ar ein au« ^eibnif^er Oorjeit ererbter «rauc^. Sßiel- 

Digitized by VjOOQIC 



— 329 — 

(eiffeit f^ai mm i^n ip&itx mit bem ^Otä^ M ff. do^onni« beS XäufetS m 
Cetbinbung ^efetoc^t. ^dite bet 0litu« ehicn (ttiißQi^eit iltfl^tung gt^K^, 
fo ft^ücbe b{e eine ober aitbnelBtt^ßgmtg bet Mtde ni(6t d^fe^^It ^ben. W 
ifl fonbecbai, ba$ unfece €onctUen mtb »atecfönbif^eti flleffbidftt(<tteibet üb9r 
ba§ in ftebi^ etel^be itic^H fagen. %i<6 i^ eS bM^er noA ntcM untetfu^jt 
toocbeit, wie lange bet fßxaudi fi<f> gd^aften M uttb üb et an anbem JDiten 
be< dt^ein^om« betonnt »at. UeBtigenS mftffen »it ed bem $etcn Skcfaffer 
f)anf iDiffen« menn er un6 barübet betebtt, baf am 6t. Sol^annidfefle aur it^ 
be< b« 9(ugufHnud in fifrifa unb no4) im 16. ^abrl^imbert in 9{eapel baffelbe 
getrieben »urbe. — 6. 88 — 101: ®ie Göttin JOftara in ber Wb^ingegenb, 
t)on 9L ^ixfet. JDjiara ifi bie germanifcbe (Göttin bed im grü^Iing tt>{ebe& 
aufi»a6enb£n Staturlebend. 6ie mürbe t^orgügHcft bei ben @igambern unb 
(S^erudfern toerel^rt. Genial ifl . bie IQemetfung, baf t^r C[u(tud in unfern 
iRbeinlanben fcbon frübieltig burd) bad (S^riflentl^um in 93erge|]enl^eit gebracht 
fetR muf, tnbem ^ier im S^olfdmunbe ba6 ^uferf^e^ungdfefl nirgenb ,,JDfiern'^ 
fonbetn $äfcben genannt totrb. ^a$ Sefl ber jOßara würbe am 1. 9tai ge« 
feiert/ toobon nocb manc^erUi 6puren in aHer(et SSoIfdbräuc^en unb 6agen 
nacbgutteifen finb. 9Bie ber er^e Sag be« SRonatd 9Rai mit bem 6t fgaU 
burgift^^g in Serbinbung fle^t, woUte und nic^t einleuchten, inbem {ebteret 
nad) bem gemo^nlic^en Aalenber auf ben 25. gebr. faQt ^nbeffen überzeugten 
wir uM halb, baf nat^ bem alten folner Jtalenber unb mebrern anbem baS 
Anbeuten ^ ber f). 93a(burgid am erfien $age be« SKaimonati begangen würbe. 
iOe^tel^t man nun bad» wa5 abergläublfc^e 6agen »on ber äBalburgiS^dlai^t 
Dermelben, auf bie iwifcben bem lebten 9lpii( unb bem erjlen Vlai, fo ftnbett 
ftcb bie a^ut^mafungen bed {)erm flSerfaffetd auf eine unwiberlegHc^ i^eife 
bejlatigt. ,— 6. 102—108: 3ur )Baugefd)i*tc be< Kölner SDom«, toon Dr. 
Springer. JjDie %ia^t, ob für ben oon i^onrab t)on .gocbfieben begonnenen 
3lmhau be6 ^obter^Domft ein pröcondpirter $(an t)or(ag, wie Boiffer^e woRte, 
ober ob urfprünglic^ ber 9{eubau gar nlc^t beabftcbtigt war, fonbern nur 
ein neuer. (S^or an bie alte Stkdtt angefügt werben foQte. wie iBacomblet be^ 
bauptet unb me^r ato wabrfcbeinlid) ma(bt, wirb wefentUcb burcb bie S^orfrage 
bebtngt : in wie weit würbe ber alte ^om im 3a^re 1248 burdb eine geuer^ 
Ibrunft ^nßört? — SRit ber i^eutung, baf unter „combnstus est snmmus 
Coloniae" snmmus chorns ju oerfleben fei^ ftnb wir nicbt einoerftanben, fon^ 
bem ergangen (iebec: locus (oieQeixbt aucb s^ Petrus?) upb beuten unS.eine 
ba^ gan^e ®eb&ube betroffene Sef^äbigung oon einer 9frt, bie einet ge« 
wiffen JBenubung in feinet Ideftimmung nicbt' b^^b^id) wat. ^a5 iRefultat, 
Wogu ber {>err Sßerfaffer gelangt, i|i biefed : „fBa^ feflftei^t ift ba< aflmange 
,,SBacbfen, bie ßetige $ortbi(bung be6 $(aned im gortgange be« SaueS am 
„StUxut iDome. itDagegen muf, fo knge ntcbt tcifttgere ®rünbe Porüegen, bie 
,,SRcimmg t>on feiner flu dfweifenCcntfiebung, toon ber mecbanifcben Clt- 
,,weitesung be« ^lanH, im 14. ^a^r^unbert M un^ulaffig aucutfgewiefen 
4,wetben^" 

3n ber „8it«tatut" (e. 10»- 12Ö) befprlAt ^err ÄWn <iu6 WMn^ 
„««^et'« «efÄf<b*e bet XI. urtb XXI. «fgio«. 3ütl<b 1863." ^ ©!e 9tH^ 
ceaeR'(6. 126-^156) bfeten bem «teunbe bet »aterfänbifaen (»icf^i^te rekb« 
^iit%m @toff neuer tntbetfungen. ^r»n jbnig mtt bet 3iiftf)tifl : Gerrii du 
1VMS Uti^pptir blasen u. f. w. b^t aucb bie wettbtooQe unb wo^tgeotbnete tftts 
tiquitäten'6amm(ung be< {>m. 9u^r ju mtütttt iDie joülole tteufetung bel$ 
tanjlufligen fJleban«, baf er ben ,/(5bor'' o^rtanjcn woüe. i|l lei(f)t ju beuten. 
Wtan benfe ftcb nur a{< ®egenfab ba« übltcbe „^^or b alten". @r war ge$ 
tMi, ben^^l^ot^ienft bie SDedper etwa, baranjugeben. Ifi^e man fagt: ben 
^i»tte|bien|l oerftblafev,. bie dtttd|e oerf^ielen, fo war i^mben (S^or 

Digitized by VjOOQIC 



— -330 — 

Tjcitanjen ber re^te llu«btttcf. ttekt ««eten oll ^ofttitort «Hett^ürtWtf^ec 
3:&pfect9erfe ^aben n>ic noc^ dne 9^D>tia in ber ffttid^fttinet ®^ront( (fRit Ucs 
funben unb ^bi^anblungen gut O^efd^iciite beS 9ttebettMnd. %[a(i)en 1824» 
6. 97.) ,,6d)üttelfendfRäeteni ^at tarnen unb 9(nfong t>on einem atmen fiRonne, 
,,bet t>on ben {Raecen 9tlnbutgtf6 iSanbtd isbened ®efd)tn old^ott uiib®c6&ts 
„tärt abgel^olt unbjelbe but(^< Sanb toerfauft." 

3)en 6. 129 üon ^enn ^tof. S3taun ciu«ßefprocf)cnen SBunftf), eö moflc 
^acom^Iet'e afuffafc „bie tonulfd)? Safilita au Sonn" einet näFictn $tüfung 
untetmotfen »erben, t^eilt 9^tt)i§ jebet gteunb bet üaterlänblfcl)en ©i;fd)id)te. 
Jpb aber bie Sonnet 5)icttitd)e, wie ^cti «raun meint, gut $)eutüng 
bet „Villa basflica" in bet Dort Sacomblet juetjl t)eroffentlirf)ten l^od)fl merfwür« 
bigen Örfunbe fügten »erbe , bea»eifeln »it. S3iefleirf)t muf jule^t nocf) SBef^ 
ling, befannt al« „villa waslicia", in*« 6piel gejogen »etben. — Hebet 
ben im t^einifc^en S3üben e^emal« »urjelnben SKattonemSultu« geben Bei ©eidb 
unb Sülpicf) neuerbingd entbecft'c ©teine ein neue« 3ßugnif . (Sinet ifl ben „Ma- 
tronis Vlavhinehis" ge»ibmet', bie bidbet unbetannt »aten, »cnn bie Sefeatt 
tid)tig i|l. — 3" «inet SWitt^Seilung bed ^ettn ®e]^eimtatf)3 Dr. tSatfd), übets 
fcf)tieben: „5)a3 Äüfletle^en ' ju (Srfcbringen", macf)t bie (Äebaction bicfc ©e^ 
merfung: „iie fRebaction ^ieft biefen SSeittag beö um bie Suf^ellung bet Da? 
„tettanbif^en ®efd)id)te fo fe^t toetbienten 3nbeIgreifcS um fo mel^t bei ^Tufs 
„na^mc »eitl^, al3. berfefbe geeignet iji^ bie SWeinung betet ju »ibetlcgen, »etcfic 
„im aÄittelaitet eine jjeit ba ©atbatei unb ginfletnif ju etblirfen gemol^nt 
,,finb; inbem »it in bem SBeidt^iume bi« in bie tleinflcn 95etbaltni[fc I^ineiit 
„fut ba« SBofil bet Untergebenen mit bet liebüottjien Slufmerffamfeit gefotgt 
^,fe^en." ^iefe 5(eupetung fei>on unö fteubig beigxüft! fBatc bie 3^ee, »ots 
oud fte ^ecüotgcgangen i(t, bon je^et eine bet leitenben unfetet Sllteit^um«» 
ftcunbe in SScnn gemefen, fo »ate e6 überflüfftg ge»efenr bie (gntjiel^ung ehre« 
8»eiten l)iPot. S?erein« füt ben ^Jieb'ett^ein aW ein Sebüifnif ju 
ijetfünbigen. — 3)ie (S^roni! be« SSctein« u. f. w. füllt bie Seiten 156 — 168. 
«n bet 6pije bet ©btenmitgfiebet jle^t 6e. Äonigl. ^ol^eit , ^tinj gtlebti* 
t)on gJteufen.- 3)et SSetein aafclt 254 otbentlicfic SWitgliebet unb fielet mit 38 
Sßeteinen in literatifc^et «ßetbinb'ung. 

3eitf4rift für bcntfd^e ^l^tlologu ttttb SSittenEtttifrt. $erau9fl&' 
geben bcn 3. SB. ©olf, ^toettcr äBonb 2. ^z^. ©Sttingcn 
1855. ®. 121—224. 

3)fc ffioIff(f)e SeitfÄtifi f&^tt fott, ba« üon i^i in Angriff genommene . 
g^lb tücbtig )u bearbeiten unb audgubeuten. (Sd li^aten ibt einige »adete dot» 
rcfponbentcn au« ^olfanb/löergicn iinb bem »cftfiffeen gtanftei<f) 
gu gönnen. SBad ba< angegeigte $eft gibt, finb meiftenö 6a(6en aii« Saihn, 
^to(, Ungatn unb bet ll^utomiita. iafi „Reiben merfen'' S. 131 toon Jt. 6tm« 
xo(t gibt g[u ben bebnnten^Ma ata Stiet unb ^ntioeiUc no«^ einige nette 
miS^ilbe^^eim, bet 6cbn>ei» unb %{t-&ier. — 3n SBonfum, Jbc. • ®efbetn, be« 
fanb ftd) bis gum Docigen ^c^te in einem ^gemauecten ^^«tfettftec becf^vt« 
liicbe. ein ^einetnet fta^enftaftet ^opf, ben bteJHnbet ^eufettfopf nannten luib 
l&u^g mit 6teinmurfen ^eimfucbten. 

Bydra^n voor vaderlai(idsche geechiedenis en oudbeid Kunde 
verzameld en nitgegeven door Mr. Je. Ant^Nyhojflf. Ar- 

Digitized by VjOOQ IC 



— 331 - 

' chivari» tan gieldeirläiid. Tiende deel, tweede Stuck. Arn- 
hem 1855. S: 85—196. 

6. 85—128. «udge^enb üom Sßmloet ^wiltat (1543), in gölge beffeti 
Aaifet Stati V; boö fogenaititte. ®e(becfc^e ^sf , loekfied feinen eit^ 'in thm« 
^einii ^aben fo^te^ o(d ^od){led Slecmoftung«]: unb ^uflijpKSoilegtiim fikt ^Ibet» 
lanb einfettte , maci^t un« ^etr % 92^l^of . mit bec innetn (Slnrf^tiing biefec 
ISe^ötbe befannt unb metftt f^'m auf bad gcdftent^eiU nod; unbefannte ret# 
faltige, ©ottlob! nocft toortanbcne gefcftid)tlirf)e SRaterial be< baiDon l^ettü^cnben 
^idi'm. 3n dnet ed)(uSs9tote (e. 128) wirb bie erfieuücbe STtitt^eUung ge» 
macBt, ba| ein tooQf^anbtged iRegifiet bec aufbewahrten iDocumente burd) ben 
5>rucf tjer&ffcntndC)t »erben foff. S^fcfe berfefbcn pnb aucfi für unfere ®ea 
f(^id)te t)on. ©elong. Äurfürft Äeb^arb ZxvidtUi »urbe bc!annt(lrf) oon ben 
toeccinigten Staaten untcrjtu|t. günf unb jmanjig x^uöfü^rHcfie 33riefe be« nies 
berlänbifd)en 8eflung6commanbanten ju 8lu^rort, ^ermann (3JeIbocp,N ani bem 
3a^rel584, Bcrirfiten über be6 6cf)üpng« Ärieg«gcfcf)irfe. «u«ben3a§ren 1590 
unb 1591 fmb Secici)te unb ^nweifungen t>orf)anben über bie toü^ (iegenben 
geiflüti)en ®üter im Stellt t)on 9^tm&>egen unb in ber .^anbfdiaft att>iMcn 
WHaai unb fßaaC me(c{)e 6tcicf)e befanntlic^ ^um 5to(ner ^iocefanüerbanbe ge« 
Porten. — 1599 »urbe tin Siuftrag ert^eflt, ^ur S3efeitigung „ber Ueberbleibs 
,,fe( pap^üd)en Aberglauben^ unb Abgötterei , M Altare , gef^ni^ter unb ge» 
, molter Silber, Sei^wafferbe^alter unb 6acramentö^aud(ften , OFrucifi;ccn>unb 
„CtapeQen in I3üfd)en unb dn SBegen" ! — %üt bie 6ittengefdjicbte f(^eint 
merfmürbig ju fein hie ^er^anblung Dom ^af^u 1668 übet bi^ in 6'^ees 
renberg auf Anlaf eined Swißed ^mifi^en ben (Sinmo^nern unb bem SHagißrate 
DorgcfaCfenen Unge^örigleiten ,,alö gJrjocefponen, Aufzüge, Ärdnje aufjiecfen, 
SDtummereien unb ^dUe unb me^r aU ^eibnifdie ©ottlofigf eiten." 
— S3on groferm ^ert^ für bie neuere ^efcbic^te ijl eine Ab^anMung bon 
9Rr. @. Cr. Renting über bie ^fitiftfien Bewegungen in ben 92iebetlanben im 
3a§re 1787. — (©.,129-194.) 

!DerfcI6cn 3cttfd^ift jcl^ntcn SCl^cilcö brüte« ^eft. ©♦ 196—284 unb 
1—74 für Süd^eranjeigen unb Sendete. 

SBaft wie auö bemfelben SKerfwüi^iged l^r)>or^eben , ifi biefed. (S& »hib 
utfunblirf)' nacbgewiefcn, bo^ bie ßigeunet (Aeg^ptier, Reiben) ficf) bi« in ba« 
erfle Viertel be« »origen Sa^r^unbert« ol« -«aubgepnbcl in ben 9Hebcrtonben 
gehalten l^ahtn unb wie fic üor unb nad) »crtilgt finb (tjon Wtc. 3. 3)!rf«). 
— •. 5Der neuefien 9{oDe{Ie Don ^einr. (Sonfdence, (S^lobWig unb dT^Iotilbid, wer« 
ben einige ffkfftbf^e gegen alte ^ecfitöDer^Itniffe naifigemiefen. Cli hatten ^ 8. 
bte bemitdntg. am näcf^ften fle^enben nid)t ^eubed, fonbem Autrujlionen Reifen 
muffen. Aucb bürften bic ©rautge^ienfe (Dona antentiptialia) nid»t mit ber 
SKorgengabe l^enoetbfelt werben. — Ansteige cmed Sßerted über bie äRün^en 
t)on Otoer^ffel öon to. bi (5^^5. 6. 44-T6a.. — Ueber ba« amtlid)*öom Ägl. 
Sthtifierium j^eraudgegebene 0legifler be$ nieberl^nbifdien 0teicb<ar4io6. @. 6f0 
bt«.67. -r Seiber beßnbet ftd^ eine ber mecrwürbigften oltert^ümlicbm 9la4s 
ti(^ten bed imferm Sl^aterfonber ange(«5rtgen Sttfteft Qltm (bei Gmmeric^) ba< 
9}efro(ogtum btffeiben im Attdianbe, bennoilb, gottlob! in guten ^onben. ^ett 
Vrofeffor St\^'in Serben ecl^nbefte ed mit bem c^en fo intereffanten Sin<6n4, 
betbe gierlicf) gefc^riebene ^ergamentcobiceö, toon bet im S^lft'^ ^^^^ berflorbes 
iicn Iti^hn Abtiffin beö 6tiftd, einer O^rdfin toon 6a(m^eifferfaetb; ^et ges 
lehrte «eft^er l^at beibe «etfe in 5)ru<( gegeben unter bem Xitel r Het Nc- 
rologhun enihit Tynsboock van. het adlige JnffBrnstift te Hoog-elien, mode- 



— 332 — 

^deeld nit het onuil^gevea oorgpronkiBlyck HsnAsehrift, benevens cene ge- 
schiedenis der abdey. Mit afbeeldingen. Doör N. I^. Kist. Leyden 1853. 
bl. 2\6, ^ad 3in66u(^ enthalt belangteic^e ^ad\nditm übet bte ®eied)tfome 
imb bie tmtete (Sintic^tung hH &t\fitA unb fetne« ^otte^bienf)««. ^a# SBert 
bacf imS um fo »eniger unbeComit bleiben, ha fetn JDttginat ffir im< bttleteit 
ifl« ^ 9Iud ber (ej^teit ^i^eige ente0 ttecfed üftec ba» ® emeinbee^rcbib 
SU ^attum (®. 73) ifi e< etfcculic^ gu ecfe^n, baf bott bie ^U&Us unb 
^t>ii^ial43e!l^&cben fogat bec i^etbffentli(f)ung bec ®emetnbes%icffibe 
4re ©otgfalt jutDenbeit. 

äDtittj^eiluttgett bed i^tftonfi^ett Seteittd gtt JDaita6vöcf . 93iertev 
fflanb. D«nabrfl(I 1855. «uf ftoftcn be« SScrcin«. 412 ®. 
ncbft einem ©runbrig ber ©tabt D^nabrflcf unb einer ©tanrnt* 
tafel ber ^erre« öou $)oIte, 

2)et ^lftotifrf)e Sjetetn ju iDdnjBtürf ja^It etwa britte^alS ^unbctt 2Rits 
glicbcr, »otuntet [xä) feine fürftnrfje ^erfonen Bcfinben. 6etne 3eitfcf)rift I5ft 
wol^I meifteni^cil« auf ft(^ warten; bie« wirb aber buid) ben umfangreichen 
3n^alt (wie bei bem angegebenen 4)efte bie ©eitenja^f anjeigt) nid)f nur, 
fonbem eben fo burcfi bie ®ebiegen^eit ber mitgctl^eitten ^uffdje ^inlangll«^ 
crfejt. ^er erfle berfelben ift ubetfcferieben : Calendarium et Necrologium 
vetnstissimum ecclesiae cathedr. Osnabrngensis. herausgegeben unb erläutert 
bon (Sonrector Dr. SWc^er (6. J— 231). 5)ie ?(rbeit würbe angefertigt natft 
jwci bom ebemaligen $)omfliftc ^errü^renben, fnft nunmehr fm bortigen (Res 
gietung«silrd)ib befinbenben (Sobiced, bie jwar beibe ni(ftt bofl^änbig fmb, fnfi 
aber wecbfelfeitig ergSnjen. 2)ie erfle ^upagc be« erflen , beffcn unfertiger 
iebo* einen äftern ^obejc bot fid) ^atte, x^ aud bem jwolftcn Ja^r^unbert 
unb feine gortfe^ung ge^t in'« breige^nte. W« i^m fStaum gu gebrechen an* 
fing, würbe ber gweite angelegt, ber bt« gegen ba6 fünfge^nte 3<t^i^^unbert 
fortgefe^t ifl. :^er geleierte« befonber« um bie £)dnabrü(fer ®ef(bi(f)te ffod^- 
betbienie Sefuit ^enfeier ^tte beibe €öbtced getannt unb ^bfcftriften baDon 
genommen, welche 9Dfl5fer in wenigen Cfpmplaren abbruif en lief. „SBären bon 
ben <Dried)en unb 9t5merh abnlid)e ^entmale bor^anben unb aufgefunben, fo 
ttiütben bie f^ofogen ftf^ iäng)l beeilt ^aben, biefelben ^rau6|ttg^en, unb 
bo« mit CRecbt; benn e« ifl i^re« «mteö. Unfere (Sobice« geben 9la(^ri(6t 
Aber unfere eigenen SSorfdbren mtb bernt tttäilxiiz Cänricbtungen. S)firfen fie 
nllbt mel^r K^ibto^me erwarten?" fluf biefe gragc be« ^ercn Serfaffert 
antworten wir: „3a, gewif 1" au« gangent ^ergen. äBie (Safenbaria unb 
Kecrologia überl^aupt angelegt waten, wiieb ol« betannt bocauS^efe^t. Sie 
entl^ielten wid^tige ^aia übet Sttutgif, ^eottologie unb itir^enberfaffung nid^i 
nur, fonbem aucb übet (Genealogie unb $ecfonenfunbe, gur (S^tonologie unb 
(S)eogtap^ie unb, nai nicbt gu übetfei^en i|), ühit (Sultut« unb 6ittengefd)i4te. 
®em $ettn 9)etfa^ec muf man e« f>an{ wipfen, baf. er na4 )ebem SXonate 
auf bie reiche 9lii«beute, bie fein (Salenbaiittm bem SotfcMt bieget, ^inweltt, 
unb au« UrjEunben n&^^re Heftmntfcfeaft mft ben ^etfpnen, welche e§ borfü|ct, 
betmittelt. ^^utc6 i^ (etnen nk ouc^ (^nteitung S. 6) eine neue, ber jD«^ 
nabtüdec 5Hcd^e etgent^ittÜ4e Bebeutimg be« in bet tiinetn (Sittcicbtung mt- 
frret ütcbfic^en 6tiftet w&^tenb be« SRittelaHct« eine fo bebeutenbe^tofle fpt«$ 
lenben „Bastanum'^ fentten. «i^tuntec berfhi^t mein gemeiniglicb ha^ 9te# 
eine« (Sianenifet« wä^tenb einet gewilfen 3at obwefenb fein gu ' bfitfen unb 
bennm^ feine IS^fäfie gu begieß 3n £)«nabtü(f wntbe bo« gtt Sucticenbe 
geifti,9 aufgefaßt unb j«be« 3al^t konnte' ein <SanomcH« betmltte(« einet ge? 



— 33S — 

miffen tl^ale „Ucet absens, omni am bonofrntn operam in eoeleBie ^alb« 
peractoratQ ptsrtic&pSiüoneiA" erlangen. 2)ied wutbe au(^ auf 9Ht^tcanont(et vmt> 
fR^tMii, fogac gicaueRd)9ecfonen. oii^gebe^t tmb man immite ed „adbastannin 
reeipere''. fßemi bet im Sal^e 1846 toon bet ftMifgl. fltabemie bet «Biffenfcftaften ^ 
in 8ecHn für bie »otl^önbigfle Sammlung altbeittMec (Si^ennomen ou«gefe|te 
9iettf Don 100 Ducaten noc^ $u genpinnen if^> mod^ten mit bie .9e]»ecbee 
bitten, imfet SRt^ec'fc^e« 9^eerofpgmm boc^ ]a nic^t ju üfterfe^en. gut beti 
6<tntmlet altbeotfc^et ^erfonennatnen entl^It e< ni feinte ecflen ^täage (ahqu 
btucft in @an«onb»®ot^ca) einen ttM^ten 6(6a^ — ^ietna^ folgt: 

2) Stammtafeln einiget ^^nafhns<ief(^ lecktet nebft Hrfunben Don C^. S, 
aXooi^ec in SKinben. I. f)i^naften Don ^o(te (232^321). €et gefeilte ^en 
Sßerfaffet ^ebt c« ^etöor, baf jwei öccfrf^iebenc ©efcfilec^ter Dort i>islU, ein d^ 
Dif*e«, beffctt ©tammfi^ be! Sb'milahn lag, unb ein odnobrürfifd)e«, . bcffen 
Burg im anfange be« l4«3al^);^unbett« jer^ort »ucbe^ Mo^I |u untecfc^eiben. 
ftnb. §11« 6pto|fen be« ju Jenem etflen gcj^örigen öDerwin Don $olte 
(1151— 11S8) »erben mancbe in Daterlartbifc^en Urfunbcn im« bcgegnenbe 
^f>^e ^erfonen/ gei|t(icf)en ^unb meUUt^en 6tanbe«, nam^ft gemacht, ^tt 
Sthtaet (Srabifd^^f i^tdibolb Don i>oiU gel^5rte bem JD«na6tütfifc^en ®e« 
f^f ed)te on (@. 286). SDcttftc IBütben er Dot unb nad) in Derfcftiebenen 
etfftern In SlRünfler unb Stbln Betielbete, micb urfunblic^ nac^gewiefen. 

3. :(lo)»ogcapl^ifc^e Semeifungen über bie 6tabt iD«nabrucf, SRarfb unb 
®ett)erb«feben berfelben. öcfm ganbtat^ a3ütgermei|ler Dr. 6tüDe. 3leh^ 
einem ^fane (@. 321—364). Qcin interef^utter iOettrag jur Aunbe be« mit» 
tela(tetltc^en 6tabte$ unb ©emeinbemefen«. . €)er ^ecfaten fagt am 6d)(uß: 
,/l9EBecfen mir nun noc^ einen SQM auf bie gan^e äußere (3)e(laltung ber Stabt 
im ä^ittelalter^utütf, fo tritt mit fc^Iagenber ^ebeutung un^ ba« Uebecgemic^t 
ber St\xd)e entgegen, i^te SBo^nungen ber i6ürger bilbeif eine SKaffe einltöcfi^ 
ger niebriger .gäufec. ^ue ^ier unb ba geigt fid) ein etmo« ^o^ec gebaute« 
©teimDert. ^uc^ bie ^aufer ber ®ei^Ud^!eit unb ber ^leafimannfdMift, iti 
finftecn, Don ^o^näRauem eingefdftloffenen $5fen, tcagen {einen bebeutenberen 
(Straftet. Büh\i bie {)ofe be« $tfd)of« auf ber ^om^» unb :3o^anni«ftei§eit, 
fo mie ba« iftat^^au« finb unfc^einbace (S^ebäube. ailieU i^adier ftnb nod) mit 
6tro6 gebedft i^ie 6tcapen unietnlid^, burc^ Mifigruben nod) me^t beengt^ 
taum gepflaflert, reic^Ucb mit S3ett(ern befs|^t, gumal in ber 9{ä^e ber 2.^ore. 
3lehm biefer dcmlic^en (Stfc^etnung aber ergeben ftc^ Dier gro|e ^fatcfircibctt 
unb brei Jtlojhtfict^en, unter t^nen ber ^om unb bie SRarien-^tiid^e, beten 
6c6on^eit uub ®iiang bte.Ie^tDergangene geil nidii einmal mebr au etl^aUen gemußt. 
l)at ^0 fleQt iidt bie i&etrfc^aft, meldte hie; Stiiäit be« ä)?itte(altet« über ba« 
ganae ^eben etrungen ^cdU, tn. einem gtofen ^i(be bar. 6ie allein l^ertfc^te 
übet ben Umfrei« biefer 'äRauecn unb Stürme ^inou««. . So ade« a^iett^cbtig, 
au«einanbeiflrebte unb felb|^ bie Sa^igfeit be« Schaffen« unb be« jQtbnen«, 
bie m\i an ben ^ürgecn unb ©Üben, jener 3eit bemunbexn^ an {(einen. ^in^ea, 
fxc^,erfc6ö|)fenb, i>a^ ffiitrfal me^tte, ba. gebot pe allein über große Ätqfte;. 
1D0 oQe um bie 9}ot^.unb bie iBebürfni^e be« .^genb|i(f(| .au.^rgen Ratten,, 
ba mar fie aOein a^f ^ ollere« getic^tet^ befaf fie allein bie Siffenfcfiaft unb 
gebot allein über bie ittnjl ..unb - ba0 64oue. Vin\> bennoc^ , mar . fefb|l in 
biefer i^txxlid^Ult bje Ürfaif^e be« ^etfaU« nic^t Derborgett. 5Diefe gepan^ecten' 
S3if(^ofe, unb, ^om^etren, biefe {lugen ^ecretettfc^eiber maten e« nit^t, Don, 
beneti jene Q^rope au«gegangen,mar, 60 {onuten fte folc^e aud) nic^t ermatten. 
iDer »eltjic^e ®lana,felb|l muf te bie Äcaft ber Äirc^e ertöbtenl" 

4. 92acbcicf)ten über ben 6abe(l^of igengetic^ auf ber Sadage. $00. 
$aflor ®oIbfd)mibt in 9tiem«(pl5c (©.364—400). 3)em geel^tten 4>errtt Söerf 
faffcr ,ber ,,©efc^icbte ber ®raf[d)aft Singen" miil unfer yjiorifd)et äJerein fÜL 

Digitized by CjjOOQIC 



ben 9ltebett^ii ei Befenbecn ®onf mifTen, >a^ et und ^tec oud Uclunben bie 
^ofcec^te Don Batf^fen, bem O&erftofe be« etlfted ^ecben oit bec ^u^c 
tfiU. loonacb fic^ aOe onbctn 4&^fe beflelben au ritfiten Ratten. : 3ti liefen ge« 
Rotten ^ier ju Sanbe, tecfttd Dom fR^eine: Jtaltftototn, Seifen, ^eitecfcbeibt, 
^bbtitg^of M SSatttup u. f. to., unb ouf bem linfeit ^^einufet: ^^tclagen, 
jffiibeR^otten bei ^o(s^lm (Stx, 9ttvti) unb SBelbetH l^^t 9teii|). <etatt : ^o(te 
@. 400 muf ifDÜem, unb Steberl^oDe bei IRu^d : SBetbec^oDe bei 9lu^$ ^ 
[efeit metben.) Uebet SBibenbooen fie6e bie Traditiones Wertbin. &on ^bntl 
unb übet SBetbec^of, SacombUt IXtt^BammU I. e. 17, 9tc 34. 

5. SSxtefe be4 ®cafen 3o^. oon ^oi^a, wal^cenb feinec (i^efangenfc^oft im 
$utf6t^utBie $u Odnabtütf . a^titget^att bom Sanbtatl^ Bürgecmeij^et Dr. Stuoe. 
(€. 404r-4ll.) 

9(rc|iti für lefpif^e <Sefc|i4te ttnb 9Utett]^umdfttnb£. 3[u^ ben 
©d^riften bed l^iftotifd^en SSereind für bad ©rogl^erjogtl^um 
Reffen, l^erauögcgeBen bort 8 üb. S5aur, 8^<>P^^'J«^8J- ^^» 
ge^. ©taat«*»^ unb Sabinet^Ärd^ibar u, f^ tt>, VIII, ©b. Srfte« 
©efu Wlit m^ftxmn ^olgfci^nittcn* ÜDarmftabt 1854 213 ©. 
Deöfelßen gtt)citc« ^eft mit einem Äärtd^en* 1855. ©♦ 214— 378* 

gut bicdmal Bcfc^eibcn mit uni, bataud gofgenbed gut tlnjfeigc ju bringen. 
3m 5lnfangc be« 17. 3a^^unbett« fammelte ein gewtffet (Seiftlidbec (&eocg 
^cltt)icft, S)omt)icat ju SRainj, bafelbjl unb in 69 in bet ^labe gcfegenen Ort« 
fc^aften bie^ bamal« toor^anbenen 3nfrf»tiften in Ättrf)cn unb ©ütgcn unb an- 
bem ©tetten, beten Originanen feitbem gt&ftent^eil« öerfcbwunben ftnb. ©ein 
231 goliofeiten föttenbe« SBerf ijl gerettet unb »itb im grof ^etjogl. ßabinct«« 
Ärcl)it) ju 2)amijlabt »o^l aufBewal^rt. |>crt Pfarrer @criba, ein eben fo 
tl^atigci al« geteerter SRitarbeiter be« MPW^n 58erein«organ«, t^eilt (6.291 
—355) au« bem ^el»id)'fc{)en SWanufctipt bie Reffen betreffenben Wac^ricüten 
mit. SBate unfer Weberrbeln fo glücf lieft, eine äftnlicftc ©ammlung ju bc« 
fi^en! SBie $te(e« märe j[e^t nocft 8u retten! 9R&ge batb (Sinet ^anb an- 
legen! -^ 6. 337 iDitb au« bet Äirtfie gu Sorfcb gemelbct: In fine templi 
in m.edio visuntar tres tamuli terrae adaequati in qaomm priori antiquioribus 
literis legitnr : VI cal. febr. ob. Hildrudis comitissa. Numerus anni 
non iapponitur et non additur, qualis comitissa. In altero, qni medius est, 
legitnr: MortuaLysa jaces, nee habes virtutis seqnaces. Heu cadis octavis 
septembris rapta calendis. In tertio nnlla est inscriptio. Sir nel^men ffiir 
einfhoelfen nur ^Tct tjon ber ©rabfdjrlft ber ^ilbtubi« unb werben jut 8e»t 
bdrauf anrücRommen. äBe(cf) beutfdje« $ets mu$ flcb fut bie 9{acftricftt übet 
ben „Jörnen 6iegfrieb" (6. 299) nicftt Perpflid)tet luvten? Ueber ba« 9lom 
nenmünßer in bet Spe^tet^I^otftabt gu SBotm« fcfttetbt ^eiwid): Jnxta hoc 
monasterium bumatus dicitur comeus Sifridns, vulgo dictus bet Homere 6i' 
frieb, in medio dnorum sacellomm Sti. Meinhardi (foU moftlMedardi Reifen 
muffen) et s. Caeciliae virg. in tnmulo duobns e terra prominentibns saxis 
uotato. MaxiifiilianuB I. imperator antiqnitatom omninm studiosissimus prin- 
ceps, cum anno 1495 comitia Wormatiae celebraret, aperiri et efibdi tumu- 
lum ipsnm jussit, ^ed praeter aquas nihil in eo invenit; est enim locus ille 
valde humidns et aqnosus. In cathedr. ecclesiae Worm. am'bitn vidi sae- 
pius truncum qnondam oblongnm in medio confractam, qi^em lanceam huius 
gigantis comei sifridi faisse fabulantur, eumque hac lancea saxum illud 
magnnin, quod extra ambitnm illum in area ante dominorum majoris eccle- 

- Digitized by CjOOQ IC 



— 385 — 

siae cellam vinariam oer&knri truiieo iUi(> infixum (habet epim sasEum illad 
foramen in medio) ultra templum cathe^. D. J^etri Worm. proiecisse. Vixit 
autem hie gigas anno Christi 520, tiatione B jlga, cui Grimhilda filia 61- 
bichi regis desponsata fuerat. jDB ber San^enjlietjlumpf unb bet IBucffleitt 
Sfegfrieb*^ in SBoimd nodi botl^anben ftnb? SBenn nidftt, foQ hai ^nUxtUn 
betf ipa(f ecn .^eboicf) beflo l^d^et leben! 3n einem frühem ^efte ber l^effifd)en 
aSeceinfbeidffentliif^ungen tpac aut^ bon jenec ©tabeCeröffnung bie 9lebe. 61e 
»icb aber einem anbetn Aaifet jugefc^iieben. 3n einer Slac^Iefe m&ge ed unft 
betgönnt fein, barauf gucüdfjutommen. — 6. 369 ff. erinnert ^en Äammer* 
^irector (^fc^born gu (Sxhadn an ein in 6trafBurg im Sa^re 1477 erfd)iene« 
ne« (ttted ^rutfmer^ ein 9ti\m^o$ bon ^cmd!<Sr^arb Zu^di auf bie Saaten 
unb bad (Snbe Jlarrd bed Jtu^nen, ^ergogö bon SSuigunb, toorin auc^ beffen 
Belagerung bon 9{euf befungen »irb. füa^ ^ttt ijl feiten geworben. SKoge 
ein gceunb ber ®ef(f}icf)te jener 6tabt eine ne^e unb erläuterte Verausgabe 
beranjlalten! 3n fpracf)lic^er \5ittftcf)t ift bad ®ebicf)t' merfwürbig. Stucf) fe^ft 
c« i^^ nicbt an ^Joetifcfeem fficrtJ^ie. „2)en €cf)Iap/' fcftreibt ber ^tn S3es 
rid)terflätt€r, ,,mac^t ein @ebet au ber ^. SRutter €)otte$, bon bem i(^ too^I 
be^auf>teit mdc^te,. baf e« ft^öa ijl. SebenfoH«^ iji ber ediluf eigeht^ümttc^." 
%rmut^Ii(6 ^aben wir ^ier baffelbe 9teims(|po< in Eebe fielen, batf 6. 224 
ber Äoltt. örjb. I.bon 33. unb SBl. citirt »irbl — 2)en TOgOebern unfere« 
F)iflorifclgen Vereins, befonb^rtf ben SRitarbeitern, möge bei blefer ©elegenl^eit 
empfol^len fein, ft4 wit ben Seiflungen bed l^ef^fcften Betannt ju ma^en, um 
boraud gu erfe^n, worauf bie Kufnterffamfeit ^u richten unb wie ber in ^ns 
.griff genommene @toff gu bel^anbeln ifl. 



Die Jpcrycn SScrfaffcr, toeld^e i^re JBerle gur änjcigc itbxaift 
tDfinfd^en, toerben gebeten^ ein @jrent))Iar/ mld^t» bantt ßigentl^um 
imferer SSerein««S3ibItot]^e! »irb, jeitig eihjuretd^en. 



Digitized by 



Google 



— 336 — 
tftffittltdie 4ttit in i$ttttff TSitt ft^tfdfiä^tt Iree 

Sciebenöricfttec gif^Bat^ (aRitgKcb be« »iffcnfcftaftlldjcn «uöfcfeuffc« un^ 
feceft S^ectlntf) bca(f)te in bet »ongen ^enecalDecfammlung bie ®efc^i4te 
be^ nieberil^einifc^eii IBergbauetr |ttc ©^acfte, unb fieOtte an bre 
^teunbe l^ifbttf^ee gotfc^ungen bie WXt, toetcge iiMc megen t^e< aDgemelmti 
3ntetcifed in feinen clgennt Sorten ^iet »etöffentficften : 

„^r Becgbau iji am 9liebet(l^in einec bn mic^tigßen ^nbufine^meige ges^ 
»cMtben. Saft ft^on nbcc bec <l^be bie SRenge toon alten Stiegen un« betmu« 
tl^en, bof bct Bergbau iXi. alten Seiten niefit tocniget ^iet geblül^ l^t, fo fin« 
\iti jt(^ unter ber (Srbe biefe Sßetmut^ung beflätigt, tnbem fa(l nirgenbwo ein 
etoQen getrieben ober ein 6cfiacfit a^getduft wirb, mo man nic^t al^nlic^en 
arbeiten bec Vlten begegnet, iluffadenb bürftig aber ftnb in biefer ^inft^t 
bie gefd)i<4tn(f^n Ueberlieferunght. SSenige bacouf beaigt^c^c Ucfunben ftnb 
betannt, beren Älter ^zt ein ftfl^t^uttbert j^inaudreitfit. ^n bie greunbe ü^i« 
ftorifcficr gorfcfiungcn ergebt ba^er bie Sitte, biefem ®egcn|tanbe il&re 5fufmerfs 
famfeit |u »eilten, namentlich baiauf be^üglicfie alte Urtunben, bie i^nen in 
offttttü^en obec jpn))at»9r<fii))en begegne»/ und 51« S^eroffentli^ung müsu« 
t^eilen." 



-•<t>r^C^j^rf^j»- 



^rucf unb @omniifftond*!8erIad von %. ^. SBadiem, 
93(rla9««!Bucf)l;önMer unb 9St»d)(ntcfcr in itöln. 



Digitized by 



Google 



^ttttalen 



bee 



jltsteitini Hemus für teu lieimtintt, 

indbefonbece 



I herausgegeben 

I 

oon Dem iDiffenfc$Qft(ic$en du8fc$uffe be$ TTereine. 



Btoeitet 3a|tgiiiig. 

(Srften $)efte« erfte «btl^eUung« 



Jtjllii 185& 

)Dtu(f unb (Sommiffiond-SBetlog tootr 3. $. Sßaditm, 
S3etIagd-)Bucf)§anbIet unb' Cuc^brurfet. 

Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQIC 



lolimlimijil 



JPic brttte ©cneratöcrfiammlung fonb am 14* gefcruar 1855 in 
Dfiffetborf ©tatt. 5Wad^ bcrfd^iebencn l^iftorifd^en aSorträgcn iinb 
35cf|)rcd^utt8cn, »«rbc fcefd&Ioffcn, ba§ bcr SScrein burd^ aWittl^cUung 
ber ©ruöfti^riftcn unb auf fonftige Seife [xä) mit anbem l^iftorifd^en 
aSereinen in SScrfcinbnng fe^n mSge; femer »urbe ^err 3uftijrat]^ 
$ou6en in Xanten in äSetraci^t feiner aa6) ben 93erein intereffirenben 
»iffenfiä^aftli^en Seiftungen ate gl^renmitglieb beö SSerein^ |)rocta* 
mirt* Auf ber bierten ©eneratoerfammlung am 1. Sluguft 1855 in 
fiöln fanb aunä(!^ft nad^ §. 30 ber Statuten (SCranfitorifi^e »eftim^ 
mungen) bie erfte ftatutenmägige SBal^t be^ SSorftanbeö unb ber toif* 
f enf($aftlid^en Sommiffion auf breidal^re ©tatt; fammtlid^e äRitgUe^ 
ber bed frül^ern 93orftanbed unb ber tt)iffenfd^aftß(i^en ßommiffion 
»urben toieber gemäl^tt. ^nm Slnlauf i>on Urlunbcn unb fdtenen 
Sfld^em betoiBigte bi^ SSerfammlung einen ßrebit bott 25 SEl&alem 
W« 3um 9Kai 1856, tDorauf nod^ Derfd^icbene l^iftorifti^e SSor^ 
träge unb Slnträge folgten; unter änberm n>urbe beantragt: eine 
Sd&<S)tt\6)an ffir bie 9(nna(en unb 6iogra)>]^ifd^e S^ad^rid^ten über ber^^ 
ftorbene 5IKitgUeber be^ SSercin^ in bem Öal^reöberid^t, 

!Die aSereine, mit benen ber unferige bi^ ie|t in SSerbinbung ge* 
treten ift, finb fotgenbe: 

^a^ germanifd^e 9)2uf^^ i" 92ümberg burd^ älnttDortfd^reiben 
ticm 29. 5December 1855. 

Der aSerein für £)«nabrüdt*fd^e ©efd^id^te unb Sanbe^Iunbe un* 
ter'm 18. IDeccmber 1855. 

S)er aSerein bon Stttertl^umöfreunbcn im SRl^einlanbe unterem 21. 
2Ȋrg 1856. 

Sßeitere SSerbinbungen finb eingeleitet. 

aSon ben aKitgtiebem unfere« aSerein^ finb geftorben bie ^txxtn : 
Dr. grei^err t)on aSianco, 3uftijrat]^ in ÄBIn; 3f^ "^^Ibfp^, Seigrer 
an ber l^Ö^ernaSürgerfd^uIe in ÄBIn; 6^r* Sieben, 8tegierung«*@ecretSr 

Slnnaiftt. 2, ' 1* 

Digitized-by VjOOQIC 



_ 4 — 

inftBIn; S^r* ^ouBcjt, Sßotar unb 3«fttjrat]^ in Xanten* Uebct ftc 
tl^cttcn totr gotgcnbc« mit: 

3ofc»)]^ $]^ili|)|)«, gc^rer an bcr ^W^tm Surgcrfd^futc gu 
ÄBIn, ftird^meifter ber @t* ^ctcr«|)fam, aRitgricb ber ftäbtifd^cn 
armenDertoaltnng nnb bed 93orftanbed bed SentraUiConibanDeretn^^ 
ftarB am 11. 2Rai 1855- ßr ttxirb geboren ju ftSIn am 29. $»ct>. 
1803. ©ie reid^e ®ef^i(ä^te unb bie »i^ten Ännftfd^a^c feiner Sa= 
terftabt jogen tl^n fel^r an, namentll* war ber J^errlid^e 'Dom ein 
©egcnftanb feiner Segeifterung unb feiner ?5orfd^ung, unb al« 3)iit^ 
gtieb beö gentratSiombauberein,« enttoidelte er einen großen gifer. 
(ix ift SBerfaff er mel^rerer intereffanten änffäfee, toeld^e im 5DomMattc 
S)er5ffentü^t »urben, j. S. fibcr bcn änfenti^aft ber frang»ftf(!^en 
ft&nigin 9){aria Don 9Kebtci in ^iin, fiber ben ^Ubebotb'f^en ^om 
:c <gr toor an guter, cbtcr 9Äann. Mt, mit benen er in ©erfil^:* 
rung lam, liegten gegen tl^n äd^tung unb Siebe, bie ftd^ namentlid^ 
in einem ungemein gISngenben unb großen Seid^enjuge betl^atigte. 

granj Anton 3ofe|)]^ bon 93ianco, 9iittergut«befi^er, 
RBniglid^er Suftijratl^; ^räfibent be« Äirti^enborftanbe^ jum If. 9Mau* 
rititt« unb SWitgfieb bt^ SSertoaltung^rat^e« ber ©tubienftlftungen, 
ftarb am 23. 3uni 1855. (Sr »arb geboren am 28. 5Rob* 1794 ju 
Jt5In. 3[te 9)titgtieb bed SSertoaltung^ratl^ed ber @tubienfttftungen 
tourbe er beranlaßt, fiber ba« ©d^utoefen ber ©tabt Ä»ln gorfd^un* 
gen anjufteßen. 5Die ßröebniffe feiner langlä^rigcn ©tubien legte er 
in einem Sud^e nieber, toeld^ed ben 2iitet ffil^rt: „!Die el^emaKge 
UniberfttSt unb bie (S^mnafien ju jt&(n, fo toie bie an biefe 2effv^ 
anftalten gelnfij)ften ©tubienftiftungen* ®in 8erfud^ bon fjrang 3o* 
fe^>]& bon »ianco* 11. Jl^eiL «9In 1850/' !Diefe« »ud^ ift bereit« 
fo befannt unb anerfannt, baß e« nid^t nSt^ig ift, l^ier ein Seiteree 
barfiber gu fagen. Der crfte jC^eit be« genannten ©crfe« loar fer:= 
tig unb fd^on unter ber treffe, ate leiber ber S£ob ben »erf affer 
toegraffte. Die $erau6gabe toirb bon «nbern beforgt toerben* 

ei^riftian Sieben, ©ecretär bei ber SBnigl. ^Regierung gu 
SBIn unb {Ritter be« rotl^en »blerorben« bierter eidffe. (St toarb 
toie bie beiben borgenannten SSerftorbenen in ftötn geboren unb gtoar 
am 1* ©e^>tember 1806. Sytit einer tfld(ftigen ©d^utbilbung au«ge* 
rflftet, trat Sieben im SaffXt 1820 gu ftBln in bie {Rei^e ber Äoto* 
fter^eicben ein, befud^te bafelbft ben gur 3lu«bilbung angel^enbcr 
©eometer eröffneten Se^rcurfu« unb »ar bemnäd^ft unau^gefeftt tl^S^ 
tig bei ber »ufnal^me be« rl^einrfd^toeflfaiifd^en ©runbfteuer^ftata» 
fter«. 3m üal^re 1835 trat er in ben ®taat«bienft unb tourbe am 



Digitized by 



Google 



— 5 — - 

12. &tpu 1835 Bereit« }um erftett S(fftftenten int Mafter^J^ureau 
ber ftJnigL jttcflierung ernannt ©cgen feiner befpnbern fjol^igfeiten 
tourbe er m 11* äl>ril 1839 gum SRegierung^-äfpftenten ernannt nnb 
i^m bie Seitnng be« 93auburean'd unter bem diegierungd^Sauratl^e üitu 
tragen, nnb unterem ö. ÜRars 1841 tonrbe Sieben gum SRegierungö*©e^ 
cretor ernannt.*) ©ei feinem ftreBfamen ©eifte f^nb er feine Sli^atigfeit 
bnrd^ nod^ fo biete unb gett)i§ fd^toierige 33ureau*3Irbeitcn nid^t erf(i^5|)ft 
dx befddäftigte fid^ bal^er mit n^iffenfdjfaftlid^en ©tubien unb fd^riftfteüe*. 
rifd^en arbeiten* @o lieferte er unter änbcrm in golge feiner ar* 
d(ftba(ifd^en @tubien im ^omblatte ben 9Iuffa^ fiber ben Serbleib 
ber frül^ern !Domfd^äfee* @cit mel^rern Ooi^ren l&atte er Slnfang« 
an« gicbl^aberei, \pattt gum 3ti)e(fe ber $erau«gabe fid^ mit ber 
«Umarbeitung einer neuen ©iftanjtabeße für ben 9Iegiernng«bejirl 
töln befd^äftigt, unb erhielt nad^ Srric^tung be« SönigL Sanbgeri^t« 
ten ber SbnigL 9tegierung gu S&(n ben el^renDoQen 9Iuftrag gur 
SBodenbung biefe« mit titn fo groger ®efd^id((id^Ieit ate ©etpiffen^ 
l^aftigleit entworfenen SBerfe«* 2)affeibe lonrbe bemnäd^ft aud^ un* 
ter bem Sitet: „5Rad^tt)eifung ber entfcrnungeu fämmtlid^er Ort* 
fd^aften im SRegierungöbegirf ÄBIn üom $au^torte be« gricben^ge^ 
rid^t«, be« Sanbgerid^t«, be« Äreife« unb ber {Regierung'' bon lefeterer 
im 3a]^re 1850, getrennt nad& ben beiben 8anbgerid^t«begirlen Ä5In 
unbiöonn, gum amtUd^en ©ebraud^e burd^ ben S)rudt beröffentlid^t* 
iReben biefem Serfe beabfid^tigte Sieben bie k^oUftanbige Sip))ogra))l^ie 
be« SRegierung^begirte, ein SBerl, bon bem il^n ber Job abrief, ßr 
toar ein tl^ötige^ 5Diitgficb unfere^ SSerein«; auf jeber (Senerat 
Derfommtung n)ar er gugegen unb nal^m an ben SJerl^anblungen ifeb« 
l^aften Slntl^eil. SBol^I erinnerlid^ ift getoiß nod^ aKahd^cm bie ^umo* 
riftifd^e äeugerung, mit toetd^er er in ber legten ©encralüerfamm*« 
lung bem SSorfd^tage, einen 5KeIroIog ber J)erftorbenen SUJitglieber in 
ben aSereinöl^eften mitgutl^eilen, entgegentrat: „SBa^, meine $)erren, 
lann man benn Don ben 3Jieiftcn bon un« änbere« fagen, oI«: er 
tourbe geboren, na^m ein SSSeib unb-ftarb, unb ba« SWittlere toirb 
man tcn mir nid^t einmal fagen fönnen." 

Der fei. Dr. Sin ter im gel^Brte gtoar unferm ^ift* SSereln 
nid^t ate SWitgtieb an, unb ber ^(an, il^n gum erften unb beftänbt: 
gen e^renborfitjer beffelben gu ergeben, ift leiber unterbfiebem (Sin 
el^renbe« 2lnbenfen aber in biefen blättern gebfil^rt i^m nid&t atlein 
ate einem ber naml^afteften unb frud^tbarften ©elel^rten unfere« 



3)iefe fpecicllen 5lnga6rtt tjetbanBen »!c bem gteunbc be« Setflotbeneit, 
$trcn (ütegUning^Sectet^c IRetge. 



Digitized by 



Google 



- 6 — 

9{]^einIanM, fottl)ern ein fold^ed tl^m gu fefeen Hegt und an6f ht»ft(dh 
mffz, »cll fid^ an feine 3u6elfcier im $ertfte be« Saläre« 1852 ber 
erfte (Sebanfe an bie ©rflnbung unfere« SSereine« Infi^>ft* (©♦ bie 
(glnleltung jn ber il^m gn feiner 9ttbelfeier bebicirten@d^rift: „'S^a» 
2)ortmunber «riä^ibiaconat 1853"*) Der bamal« gehegte ffiwnfcj^ 
tDurbe gtoar nici^t gur S^^at. @d l^anbelte ftd^ nSmlid^ um ba9 3u^ 
ftanbebringcn eineö lird^n^^ard^äologif^enSSerein« für JRl^einlanb 
unb SBeftfalen. ©ennod^ »ar baö itf« ^uMicnm getoorfene ©ort 
eine Anregung, bie, »eiter »erfolgt unb beffer überbati^t, unfern nun* 
mel^r fiä^on 234 9KitgIieber gäl^Ienben aScrein in'« geben rief. — gin 
35gling unb fjreunb unb üWitarbeiter be« SSoUenbeten l^at eö Aber* 
nommen, bon il^m eine 35iogra<>]&ie in ber ?lrt gu liefern, toie fle bem 
^toede bicfcr S3tätter angemeffen ift. ^u unferm 33ebaueru l^at bie 
aSoöenbung ber arbeit nic^t geitig genug erretd^t »erben fBnncn. 
5Die gal^Ireid^en aSerel^rer SBinterim'« unter unfern Sefem looBen bem» 
na(^ gebeten fein, fid^ unter (Srtt)arten beö 3«fl*Äd^t^« V^^ ba« 
b ritte $eft mit bem golgenben gu begnügen: 

»nton 3ofe^l^ iöinterim, nad^ feinem Äfofternamen gloöcutuö 
genannt, tourbe am 19. ®e^)t. 1779 in ©üffelborf bon fd^Iid^ten 
d^riftlid^frommen (SItern geboren , bcfud^te bie ©d^ule ber Scfuitcn 
in feiner SSaterpabt, unb trat am 5. SKärg 1796 im 2ßter Don no* 
nld^t fiebengel^n Salären in ben Drben be« l^. granci^cu^. Siad^bem 
er anbertl^alb Saläre in S)üren, bann öier Saläre in Stadien in ben 
9l8ftem be« Drben« gugebrad^t, unb ^ier baö @tubium ber ^^ifo«' 
iop^t unb ber 2:i^eoIogie beenbigt ^atte, feierte er in baö Älofter gu 
Dflffclborf gutftdt, unb emt)fing am 19. ®e^t* 1802 gu Äöln bie 1^. 
^rieftertüiil^e* S)ann tourbe er gur «u^pife bem Pfarrer in 3tter 
beigegeben. ®ie «uf^ebung ber SIBfter be« redeten SR^einufer« 1803 
l^tte aud^ für il^n bie golge, ba§ er ben £)rben«ft<jnb beriaffen 
mußte. Sr erl^ieö, nad^bcm er beim ^farrconcur« mit Hu^geid^nung 
beftanben^ ^atte, om 21. Suni 1805 bie fd^toere unb au^gebe^nte 
Pfarre ©iff, ber er feitl^er bie lange SKei^e öon fünfgig Salären mit 
unermübetem (Sifer, mit ber tt)armften Siebe unb aufo))fernben 5Ef)&> 
tigleit borgeftanben f)dU Mm fein Sirten blieb nid^t auf bie feeU 
forgüd^e /E^ätigleit befd^ranft* 9Kit gtängenben Einlagen du«gerfc 
ftet, trat er bereite frül^ mit Srfotg atö t^eotogifd^er ©d^riftfteUer 
auf in einer 3^itf ^o bie tird^Iid^e Siteratur faft bertoai^t mar., 
©eine ;,!DenItoürbigIeiten ber ß^rift^fatl^otifd^en Sird^e'', feine „®e- 
fd^id^te ber* beutfd^en Soncilien'', feine „Wit unb neue @rgbi&cefe. 
StiW »erben i^m ein bteibenbed e^ren«)c((ed Sinbenleu in ber SBtf« 



Digitized by 



Google 



— 7 — 

fcnfd^aft ^iäfttn, bcr r>itUn Meinem ffierfe unb ©Triften ni<i^t gu 
gebenlen, bte er ber&ffentlii^te^ Ott aden tix6)l\(i)zn Ötagen, toetd^e 
bie 3eit Bemegten, f anb ntoti i^n bereit unb gerüftet, n>obei feine nn^ 
gemeine SBelefenl^eit, bon einem feltenen ®cbäd^tni| unterftfi^t^ il^n 
iebeömal in ber borbert^ JReii^e ber ÄänH)fer erfd^einen lieg. @^ott 
$a|)ft 8eo Xn. ertl^eiüe il^m nnter'm 23. 3anuar 1824 bie 3lu«^ 
jeiii^nnng be^ p&piüiä)m Drbend. SSon ber Uniberfttät Sürgburg 
em^>fing er unterem 22* SRai 1821 ben * tl^eologifti^en Doctorgrob* 
91m 15. 9[)>ri{ 1826 ernannte il^n bie äKabemie }u 9iom^ nnter'm 
28. «iiguft 184« bie Uniberfität $rag ju i^rcm iWitgliebe. 5lm 21. 
®e|)t. 1852 feierte er fein fünfjigjial^rige« ^riefterjubiläum^ bei toet 
c^er ©elegenl^eit bie Uniberfität g&toen unterem 31. 3utt il^m ben 
®rab eine« S)octorö bc« canonifd^en {Red^t^ ertl^eitte* (gr l^bffte am 
21. 3uni 1855 aud^ nod& fein öOjäl^rlge^ ^farrerjuBiläum gu be» 
gelten. S)od^ ba^ »ar il^m nid^t mel^r bergbnnt* @r ftarb am 17. 
SDiai 1855/ toie er gelebt l^atte, im 2)ienfte ber )&. Äird^e^ in golgß 
einer Sungenläl^mung, bie er fid^ burd^ aUju groge älnftrengung 
beim ©otte^bicnfte jugegogen l^atte. 

Ueber ba« geben unb SBirfen be« guerft ernannten (Sf^rmmiU 

güebe^ unfercö SSetein«, beö ^^nn 3uftigrat^^ unb 5Rotar? ^ouben 

inSEanten, toirb ba« näd^fte^eft ber „annaten" ein SRel^rere« mit^ 

tl^eilen. 

' — flo g 

(Seitbem2ll6bru(febe8 

JUitflRcbcrocräcicOniffcs 

im 1. ^efte 

neu eingetretene S^itgliebet« 

Slften, bau, Sa^Ian in ^affratl^* 

SSaerfd^, Dr., ©el^eimer Stegierung^ratl^ in SoMenj. 

So au er, Pfarrer unb @d^ur<}f{eger in SSeea bei 3£antcn* 

aSaur, 8., Slrd^ibratl^ unb ©irectot be« grogl^* l^effifd^ @taat«* 

unb (Eobiatte^'SSxS)^ in ^armftabt. 
SBeenen, SDirector in ftlofter Vi^pzl bei 9iee«* 
©ergl^e«, be, ©teuerratl^ in ÄMn. 
»errifd^, Dr., SRector in »er! bei ©tabtf^B* 
»odt, gr*/ (5a»>Ian in SBIn. 

aSormann, Pfarrer unb üDefinitor in 5DaIeiben, Ar* ?ßrflm. 
dorren, 9lotariat^@anbibat in Steng. 
Sdo^mann, S)0mca))itutar in SRflnften 



Digitized by 



Google 



— 8 - 

^atnmattn^ Slector in Xatttetu 

<Sar(ter, 9^ in Saffderfelb Bei DuidBttrg. 

S)fiitner, a SBv gartet mtb Sonbbe^ant ttt 98it)^erf&ttl^ 

'S)ütitagel, $. 9L, Pfarrer in ©tc^l^eint» 

€ffcn,.& bv Dr., Sicctor be« ^rogl^mnafinw^ in 3fi(i(^. 

^etling^, 3ofv 93&rgermeifter in Senq)en. 

Send, %.p Sonbrat^ in "^mau^ 

gnnde, 3. $^., Dr., in (gffen. 

®ieferd, Dr., ©^mnaftaKel^rer, S)trector be9 SSereind f&r €(&« 
fci^id^te unb SKtert^umdfnnbe föeftfalend nnb $r&fU 
bent bed !X)i&cefan>cftunftbereind in ^aberbom. 

®t er ober 8, Pfarrer in $)crd^en* 

®raeff, 5Rotar in 5ßeu§* 

®rin«ben, ®. «. ban, Pfarrer in 5ftieber*2HMIßngett (^oöanb). 

®rfinmc^er, Pfarrer in ©üffcfborf. 

©nillon, Sl^arle«, I&ntgL nieberL 5Rctar in Wcermonb. 

^aä9, % ^., Pfarrer in Oinberid^» 

^amaäfzx, 5KUitar^farrer in ©üffetborf* 

^amm, Srd^iDar ber 3(rmenbern)altung in S9bt« 

^axU%, ©., Dr., ard^iö.«ffiftent in ©fiffelborf. 

^artmann, %., (g^ren^^omlQf«rr unb Sanbbed^ant in 9leed. 

$ei(I«, ®^mnafiaße^rcr in S5In* 

^oiningen, bon (genannt $nene), 99ergmeifter in ©legem 

Äauer^, gr., SBcigeorbnete in Sttmptn. 

Äauerft, Dr., ftreiös^^^^ftfn« in Äc»H)em 

Äeberlet, Pfarrer in ©aarn. 

Äeuten, Pfarrer in SBoflemunb* 

AI ein, Pfarrer in tJßttarb. 

An Ott, 3. ©♦, Pfarrer in C)eimcrj^im. 

Äridelberg, 3* $., Pfarrer in ftebefocr. 

Sefim))Ie, 9(ug;, 93u^^änbbr in ft&ln. 

SWanc^^ e*, Pfarrer in SRul^rort* 

ÜRanc)^, @t., SabrUbefiger in (Sid^etölam)) bei S)m«burg* 

iD^enfen, Sanbgeriij^tdrat]^ in Stiin. 

5K c n , 35*, Dr., afabem. 8e^rer,ber a:^eot am ätl^enänm ju «mftcrba». 

5K6mfen, Pfarrer in ©urg^albniet* 

STOone, Dr., ard^lDar in Äarl^rul^e. 

Siicciai, Qcöflan in SQfiberic^ bei 92eng. 

SRoIben, $). 3., ©^mnaPülIcl^rer in »o))jKirb, 

5«i?^off, 3f- ant*, lönigU 8lr(!friba.r in «m^etm. 



Digitized by 



Google 



— 9 — 

^roff^Srnid^, ^xAffm t>cn, 8[»3^»ß«tion«^crid^t«^JRat^ in StiUu 
Duirtn, 9iotar in Xanten. 
9ltnf, (Kaplan in Su^en» 
Sioefen, ßarl, Dr. theol., So^rfan in JRec«» 
8i-uetic«, Dr., Pfarrer in D6cnn&tmter» 
©^lünlc«, Dr. theoL, SRcügicnöIcI^rcr in StUn. 
(Sd^mxii, ant, ®tf). Suftigrat^ in Söln. 
^d^mi^, Pfarrer in ©flffelborf* 
©^neibcr, 3., Dr., ©^mnafiatOBcrlcl^rcr in ffimmcrid^. 
©d^toann, 8*, Sön^l^anbler in iReug^ 
©luijtcr, a 3*, (Kaplan in SRec«. 
©teöcn, Pfarrer unb Sanbbc^ant in fflcrgl^cimcrborf* 
.@txtxatff, Dr., ©^mnafiallcl^rer in 35onn. 
@filtcnfu§, ©tabtrat^ in aÄ.*®rabbad^* 
Scrtoinbt, $♦ 3., Pfarrer in $crocn unb Slerbt (^oflanb). 
SJcnnetoalb, SS*, Pfarrer in' Duisburg. 
SSo.gt, ^au^tmann in iBen^berg« 
SBcibcnbad^, 31. 3^ ©öfratl^ in SSingen* 
SBciter, ^ht^ocatMntoalt in ©üffclborf. 

SBcinflärtner^ Dr., Seigrer an bcr l^ö^crn SSürgcrfd^uIc in ftStn. 
Sßtif^t, ^erntv Kaufmann in ß&(m 

Stii itm im trßen i^efle gelinuiiten Herjeii^ntffie 

SB tan CO, greil^crr bon, Dr., 3uftijrat]^ in SMn, f. 

S9rafclmann/8c^rcr in $)fiffcIborf. 

eiffenbart^, S35., in ©fiffelborf. 

f^a^ne, 9littergutöbefi$er auf $au« 9ioI^nb bei S)üffelbcrf. 

©untrum^ Äaufmann in ©flffelborf* 

^od^ürd^en, Pfarrer in @t* Hubert bei Äem^en (toar irriger 

saSeife eingetragen)* 
8animerfe^ Pfarrer in Sonn (toar irriger Seife eingetragen)* 
Sieben, ^x., 3tegierung«*@ecretar in ÄSIn, f* 
^^iri^»)«, 3v Sei&rer an ber l^ö^ern »ttrgerfdfrule in Äöfa, t* 
2:]&i«quen, Dr., O^mnafiatOberlel^rer in ÜKflnftereifeL 
SBattcrid^, Dr., jieftt ^rof effor in »raun^berg (toar Irriger SBeifc 

eingetragen). 
Da^ im erften ^cfte erften 3a^rgqnge« abgebrudte SScrjeid^nig 
aäl^It 175 5Rantcn, batjon ftnb 11 9)ütglieber auögefd^icben, »äl^renb 
laut borftcl^enbem aSergeid^niffe 70 neu beigetreten finb* ©er SSerein 
l^at alfo gegentpärtig (am 16. Sl^)ril 1856) 234 5WitgKeber* 



Digitized by 



Google 



— 10 — 

aSoin 18» Sanuar bi« jum 31. Decembcr 1855» 

i&inna^mt. 

3;^Ic. 6gt. ipf. 

Äaffenbcjanb am 18. 3anuat 1855 ♦ . . 43 — 11 

(Singegangen k>om 18. Sanuac 6id 31. ^ecembec 1855: 
«efttäge pro 1854 (»oüon 2 S^Ii. erfl fm 3a^te 1855 

' hmffit »urben) 69 Zf){t, 

SSelttdgc pro 1855 (batunter 2 S^Ii., bie jutücfges 

Sa^lt würben) 202 „ 

«eittogc pro 1856. , .' i „ 

beitrage pro 1857. . , 2 „ 

«elttage pro 1858 . 2 „ 

276 $^lr. 
iDak>on finb bereits oettec^net tnbet etfien iReci^nungd' 
abläge bi« 18. 3anuai 1855 : 67 löeittäge füt 1854 
unb 8 füt 1855, im (äJanjen ...... . 75 „ 

201 — — 
gut 189 (g^cemplate bet 5hinalen 1* 4>eft ^ 6 6gr. (batunter ' 

6 6gr., bie gurücfgesa^tt würben) . 37- 24 — 

, 6umma . 281 24 11 

«emetfung, ©eit bem 1. 3anuat U^ 17. 5lptU b. 3. 
finb fetnet eingegangen: 3 S3eittage füt 1855 unb 23 füt 
1856. 

$otto bet ^ottefponben) att>if(f)en ben S$otfianb6mitgIiebetn, mit 

5lutoten, Sitcufetion bet 2»anufcttpte, k. bi6 31. iDec. 1855 11 23 9 
gJotto füt tefufttte ^afete, baö 1. ^eft 11. 5lbt^. ent^altenb .416 

gut fed)ö Seitungd^^ainaeigen ., . 9 3 — 

^onotate füt ba« erjie ^^t 1. 3ö&*9«**9ö ^«^ ^Innalen . . 15 — . — 
6onflige ^etfleüungdfoflen füt baffelbe (^tucf unb '^apiet, 

heften, Ut^ogtap^ifc^e Söeifagen k.) ....... 85 22 6 

(SinfafTtten bet «eittage in Ä5ln — 20 — 

fllücfaaftlung gn/eier boppelt geja^Iten «eittoge pro 1855 . . 2 — — 

fiHücfjal^Iung beö S3ettage«.füt 1 (g;cemplot bet ^nnalen . . — 6 — 
^tucffotmulate (t)uittungen unb (S^itcu(ate megen bet Seittag6$ 

aa^lungen) . . . .j . . 3 18 4 

6<^teib. unb gJadmatctial ' . . 13 — 

Summa .133 8 1 

I31eibt AafTenbefianb am 31. ^e^embet 1855 (aud welchem 
nocb bie J(oflen füt^onotat, ^xixä unb |)aptet bed 2. ^efted' * 
1. 3a^tgang« ju befheiten ftnb) 148 16 10 



Digitized by 



Google 



— 11 — 

f^oit $ectn dbtf^. ^tegtecungdrai^ Dr. 0). 6ärfcf) in (SoMena beffeit 6(&ttft: 

Eiflia illustrata ober geogt. unb ^ifloi. ©cfcfttclBung bct (glfcl bDit 3. gc. 

6(^annat ^e< I. $anbe< 2. 9bt^. Sachen unb Seipaig, 1825. 
Son $ettn $fattec Sa^et)^ in aBiQtc^ hex Q^cefelb beffen ec^cift: 

®ef(^ic&ta4e 92a(^d(4ten übet bie ®emeinbe unb (ßfatce aBillic^. Gref., 1854. 
Son $etm gciebendtic^tec Sifc^b ad) in9en<becg beffen mit ben fetten Sonn 
unb 9tnmptl l^etau6gegebene 6(^tift: 

6ammlung t)on IRatecialien aut ®ef(^i(^te ^ücen'< unb feinet nac^flen 

Umgegenb. ^ücen 1854» 
93on ^eint Dr. (I^iefecö in ^abetbotn beffen 6(^tiften: 
~ 1) Uebec ^adtud unb ^tolemäud. $abeibocn, 1855. 

2) Uebet bie Sacianifc^e 9{iebeclage. $abetbpcn, 1855. 

3) AunfIbenfmSIei: an ben (S;ctemf!einen. $abecbotn, 1854. 
«on ^enn ^fanec SReufec in Äerpen: 

1) Magni operis de omnibns Germaniae episcopatibns epitomes tom, I. 
(nic^i me^c ecfc^ienen). Anctore C. Bmschio. .1549. 

2) 6ieben ^cogramme bec A5nigdbecgec Ünibetfttat au< ben 3<>^ten 
1834, 1835, 1837 unb 1843, auf bie «tefonnattondgefc^ic^te in 
^teufen beaüglid). 

3) ^ie Utfac^en unb SBitfungen bet fltefotmation (6tieitf(!6tift gegen 
Statt t)an Crf)« SSon IB. Sugufitn. 

4) Acta colloquii religionis caUsa Norimbergae a. 1 525 habiti praemissa 
eins succincta historia. Scr. Em. Burger. 1776. 

Son ^ecnt $fatcet SRooien in SBac^ienbonf beffen 6(6tift: 

^a^iiäitm übet Zf^omai a StmpM nebf! einem anfange bon 'meiflen< 
noc^ ung^nx(ften Uctunben. (Stefelb, 1855. 

Sl^on ^erm Kaufmann 92eiied^eim in ®elbent: 

©efdjic^te bet ^iabi 9ad)en. »on (S^c. JOui;. Kacken, 1840. 

Son ^ectn SRatquid bu ^u^ be 9Rontbcun auf $au0 ^oubetg beiOlIien: 
(Bebanfen über bie «»ot^mcnbigfeit bec^cftliefung ber SRünbung be« alten 
0l§ein« bei Sobitl^. SRIt einer glußJattc bec Oegenb a»»f*«n (lmmeti(^ 
unb Scn^eim. (Smmecid), 1850. 

»on ^mtt Ärei«getid)t«wtl^ 3. 6. 6eibet^ in «tn<betg beffen Schriften: 

1) »efifällf^e «eittagc awt ^beutfcfcen ®ef(^i(^te. 2 «be. ^annflabt 
1819. 

2) Ucbeific^t bec ®ef*ic^te be« «egiecung«beairt« «cn«betg. SRünflec 
1854. 

3) 3)ipIomatifc^c gamiüengefcfticöte bec $)^na|len unb ^enen im ^ecaog- 
t^um SBejlfalen. ?cn«berg 1855. 

4) Bali^ec bon g^Iettenbecg, ^eccenmeiflec be« beutfc^en Otben« in Sib- 
lanb. SRünflec 1853. 

Digitized by VjOOQIC 



— 12 — 

Som gecmanifc^en SXufeum'in SHicnbetg beffen JDrgan: 

9rn)eignt f&c jtiuibe bet beutfc^ Sofgeü 9leue go(0e* I. unb n. 

IBonb. Sal^cgcmg 1853, 1854 unb 1855. lS)ec jef^ige Sal^tgang tottb 

monatlich buic^ bie $ofl übecmai^. 

9ib(iotl^ef be< gecmanifc^en SRufeumd 1855. 9cc^tk> bed gennanifc^en 

aXufeuml 1855. 
IBon bem l^ifiotifcgen 93ecein für bad ®iof l^ecaogtl^um Reffen 
burt^ ^ertn ®e^. Gtaatd« unb (Sabtnetdarc^t&ac S. Saut in ^acmflabt: 

1) Otegeflen bec 6t< je^t gebcucften Uc!unben jut Sanbed'Octögefc^tc^te. 
Sßiec Öuactbdnbe. 

^ a) ^co&in) 6tac!enbutg. b) JDbec^effen. c) 0l^einl^effen. d) 
©upplementc ju bcn bici et|ien ^Ibt^cilungcn. 1847 — 54. 

2) 9{eue ißeitcäge gut (i)efc^i(i6te ^l^tUpp*« beö (3)tofmütl^tgen, biö^cc un« 
gcbtucfte» «riefe bicfe« güiflen unb feinet Seltgenoffen, Äatf« V., 
Setbinanb'd I., bet Jtontgin Wtam Don Ungarn u. f. m. 3ni 9uf» 
trag beS ^ißot. ^ereind für ba< 9tof J^etaogt^um Reffen in Stüffel 
unb ü)atmf!abi gefammelt Don Dr. (S. bullet. 1842. 

3) ü)ie SBüfhingen im ®tof^etsogtl^um Reffen. S3on (S). SB. 3. SBagnet. 

2 «be. f)atm|labt, 1854. 

4) «tc^iD fut «efpfc^e O^efc^i^ie unb ^(tettl^um<!unbe. 1., 2., 3., 4. 
5., 6., 7. ©anb unb 8. «anbc« 1. unb 2. ^efi 

5) Uifunbenbuc^ bed A(ofiet< ^tnöbutg in bet iSBetietau. iOon S. Baut. 

3 %^U. ^amftaK 1849-51. 

6) ®ef(^ic^te bet Gtabi ®tünbetg. SSon 2. 16aut. ^Datmfbbt, 1846. 

7) tltfunben )ut ^efltfc^en 8anbe6«, JOttt« unb gamiliengefc^ic^ie. Son 9. 
Saut. ü)tei ^efte. iiktmflabt/ 1855. 

Som Setein füt JD^nabtucfifc^e O^efc^iAte unb Sanbe<funbe 
beffen Otgan: 

aXittl^eilungen be< l^lflotlfc^en Setein« ju iD<nabtucf. L— IV. Sanb. 
f>ui(^ 9rn!auf: 

i^ie alte unb neue (St^biöcefe JTbln. Son Stntetlm unb äXooten. SKain^ 

1928—1830. 



.^w^vj^^J^I^^:«^». 



Digitized by 



Google 



^nnalen 



beS 

Ijistnrisrfini "Bnm tut to liEtejiBm, 

tn«6efonbete 

bie alte @t$biöcefe Stüln. 



oon bem iotffenf($affn($en Ausfc^uffe bes TTetetns. 



(Srften $efte« gtocite Slbtl^cirung. 



Adln 1856. 

3)tud unb (5pmmiffton«-SBcrlag bon 3. ^. ©ackern, 
S)eilagd.i8ud^l^änblet unb i8uc^bru(fer. 



Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQIC 



^trvitot'xnit €ntmidiüm$ uittr 0tftfi\^ünß 
tftr 2tm min. 



S3on Dr. Snttett* 



©er tömifd^c SSMcr l^attc unter ben etfteti Äatfern feine ^Ifigel 
faft Aber bie gan^e lamal^ befannte SBeß auögeBreitet SSon bem 
©ebiet beö (&npl)xat unb S^tgrte Bi« ju ben ©änlen be« $erhile«, 
»Ott ben glfil^enben ®anbfte^^^^en Stfrica'« Bi« In bie frnd^treid^en 
9?iebernngen befi^ 9?]^einftrome« ti5nte ri5nttfci^e ^pra6)t, galt römifiä^e« 
©efefe, Mfll^te r5mif(3^e Suftur, l^errfti^te r8mif(3^e ©itte^ ^jrunfte rR^ 
mifd^er ^od^rnntl^ ^ »fitl^ete rSmifd^c ®ttoQÜtf)aU Stud^ bie UBier, 
\Dä6)t, um ben bauernben Seläftigungen beö Bcna(3^Barten fäd^ftfd^en 
©tannne« ju entfliel^en, tl^re alten Sol^np^e jtoifd^en Stippt, Sber 
unb Sal^n aufgegeben unb fiiä^ neue Stnpebelungen auf ber tinlen 
atl^einfette gtotf(!^en SRoer, 9Waa^ unb 9C^r gefud^t l^atten, fallen fx^ 
genStl&igt, auf il^re ©elbftftänbigleit ju berjii^ten unb gegen ba^ 
Dipfer il^rer greil^ett ben ©d^u^ ber riJmtfd^en ^eerffl^rer ju erlau:^ 
fen. ate $aui)tftfe il^rer neuen ^eintatl^ »äl^Iten fie ba« mit ^fal^t 
mauern umjäunte römifti^e ©tanblager, an einer fd^malen SR^etntnfef^ 
auf einer fanften Slnl^Bl^e^ am Anfange einer Bio jur Slorbfee fld^ 
l^inaudbel^nenben unüBcrfel^Baren glädöe, ängerft bortl^eill^aft gelegen. 
Ueber bie genauen Oranjen biefe^ rSmifd^en ©tanbtager« fotool^I ben 
©üben nac^ Siorben »ie bon Often na(ä^ SBeften fel^ft un« jebc fidlere 
ftunbe* €ben fo toenig toiffen toir bon ben Sebingungen, unter be* 
,nen bie ublfti^en ßintoanberer bei ben römifd^en ©olbaten Stufnal^me 
fanben* Salb nal^m biefc' 5Riebertaffung, ein eigent^mlid^ed ©ernifd^ 
eined rSmifd^en SafteQ^ unb einer germantfd^en änflebelung , ben 
(S^arafter einer rafd^ aufbtfil^enben rSmifti^en ©tabt an* ©ic berjid^tetc 
auf ben ®enu§^ freier ©elbftftanbigfeit, aboj)tirte römifd^e ©itten unb 

DigitizedbyG?fOgIe 



— 20 — 

®efe^e, l^atf bem l^eibnifii^eit (SS^enbtenfte feine 2:em:|>et unb ber xi^ 
mifd^en ®e»alt]^crrf(i^aft il^re Oratorien aufbauen unb trat fretoiU 
Kg in btc {Reil^e ber 8^8^« beulfd^e greil^eit errichteten rSmifc^en 
®rän)feftungen ein^ ^oöf enger tt)urbe ba9 93anb jmifd^en ber Ubier« 
ftabt unb bem rSmif^en SReid^e selnü))ft, al^ 3ulia 3(gri)>)>ina, um 
in bem oppidum ubiorum ben Ort il^rer SBiege ju. eieren unb gu 
l^eBen^ eine So(onie r&mifc^er Veteranen nad^ biefer ©tabt l^inüber^« 
fiebelte« SScn je^t ab berfd^tpanb bie bid bal^in gebrSud^tid^e 33eneQ:> 
nung : oppidum ubiorum, unb ber 9?ame colonia agrippina tam 
in Sufttol^ite^ ÜDie romanifirten (StnkDcl^ner lonnten freubig eine @o« 
lonifaticn begrüben, bit il^nen )ut>erf(d^tlt^ einen nid^t unbebeuten«« 
ben äfotl^eil an bem ®(anj unb ber Sebeutung ber römifd^en ^avipU 
ftabt erringen mn%it^ 3n ber balb jn Xage tretenben oerSnberten 
äußern ^^iftognomie ber @tabt bebtnbete fici^ biefer 3^^^^^^ ^^ 
3ier unb ffiid^tigfcit* gin ftolje« (5a<)ito(^ |)rad^tboBe neue 2:enn>el, 
ein gerSumige^ Slm)>]^it]^ater , l^errttc^e Oratorien unb maiul^e an^ 
bere öffentliche ^Bauten etttftanben in rafcj^er Solge« ^nm @6fviis 
g€gen leben äugern S^tnb tt)urbe bie alte ^fal^(befeftigung burd^ eine 
ftar!e, an beftimmten 3^if^^^^^uin^n ^i^ runben unb ^albrunben 
ZffSm^n b^rfel^ene ®u|matter Dertaufd^t. fDb l^ierbet bie atte 
(^rcinje ber feitl^erigen ^fal^tbefeftigung eingel^alten tourbe ober oi 
man mit 9tfid(ftd^t auf bie pne^menbe 93eb5tterung bie neue SKaaer 
ttetter nod^ Seften l^inau^fd^ob ^ ift mit ©id^erl^it nid^t ju ermiti^ 
tetn. !2)ie neue Sinfaffung umfc^Iog in einer bieredtigen 0i>rm ein 
Territorium bon ettoa 300 S&InifdSfen SRorg^n ju 150 Stuten. 
®ie tt>ar mit fed^ $au)>tt^oren Derfe^en, t^on benen bie ffinf Sanbb> 
£^ore mit ben in SJiln }ufammenlaufenben „breiten'^ r&mifd^en ^er« 
fteafen corref))onbirten. Sine bon biefen ©tragen ging ben 9i^ein 
l^inauf nad^ 93onn unb Snbernad^, bie gioeite f&bloeftUd^ über ^ikU 
tnd^ nad^ Zrier, bie britte über SBerg^eim nad^ 3ü(id^, bie bierte 
über Safter unb (Srleleng nad^ Stul^rmonbe, bie fünfte ben @trom 
abtt>ärtd über !Dormagen nad^ 9teug« S)er legten ©trage entf)>rad^ 
bad ^afentl^or; e6 ftanb am ni^rblid^en (Enbe ber {ewigen Setten^en<^ 
uenftrage, ba too in geraber 9{id^tung bie nieberlänbifd^e äRiHi&r« 
(trage in bie ©tabt einnifinbete. S)ad näd|fte 2:^or U)eftn)ärt9 toar 
ba» S^rentl^or; e« bermittelte bie Sinmünbung be^ bon (Erfelenj 
füi^renben ©teinloeged in bie Sreiteftrage unb tag am Eingänge ber 
je^igen S^renftrage, ba tt>o el^ematö bie Pfarreien Don ©t Sotumba, 
©t. (S^rifto)^^ unb &U a))cfteln aneinanber grangteu* "SSkan barf 
bie (S^ren)>forte teine^toegd für bo^ eigentlid^e rbmifd|e ;,IB3eftt^or'' 



Digitized by 



Google 



— 21 — 

l^alten« 5Diefe0 mug anf ber SerBtnbnitg^Ihtie jloifd^en ber @l$i(f 
bergaffeunb ber oXitn iM\ä)*Utg^t\mtt ^eerfbra^e, alfo auf bet 
a^lfeite bed ^zmnoxiM, gefud^t metben. tlnb toxxtli^ t^Un fid^ 
in ben 40ser Salären bei ben f^nbomentbauten gu einem ber an 
biefer @eite bed Üteumarlted gel^enen neuen Käufer bie Siefte eine« 
ttiten äKonermerled gefnnben , loeld^ed für ein StSntertl^or geleiten 
tvetben tonn. !S)er (Sigentpnter l^atte biefe Ueberbleibfel t&Inifd^en 
atbntertl^umd bem ft&btifd^en 3Xnfeum gugebad^t !S)od^ bie ©od^c 
gerfd^Ittg fid^ unb bie fraglid^en @teinM5d(e n>urben in bie t^nbo« 
mente eingemauert $err be SRo^I l^at eine genaue ^t\(Sfwmi ^H^ 
SKauerrefte aufgenommem 93on bem !£]^ore, n)eld^ed bie fiber ^üU 
piäf anrfidCenben Segionen aufnal^m, ift iebe @)>ur berfd^iDunben» 
9Rit 9lfid(fid^t auf bie Stid^tung ber trier«}fi())id^er ©träfe mug mcai 
biefed S:^or am 9(u6gange ber S3obgaffe fud^en, ba n)o biefe @tra§e 
in bie „altt äKauer'' einmünbet 93ieKeid^t loirb man fiber turj ober 
long bei f^nbamentarbeiten an biefer @teQe bie 9}ubera biefed 1^0 
fd^tounbenen Il^ore« an'« Sage^tid^t bringen* Da« riSmifd^c @üb* 
tl^or l^ieg $od^^)forte (porta alta), aud^ porta Jovis; fte lag itt 
ber 92a^e be« 93ad^e« , ba n)o ber 93äd^el in bie ^c^p^otttn^ixaf^t 
einbiegt Da« Bftlid^e gegen ben SJ^ein gelegene Sl^or, bie 5Dlav«* 
ober 9Harlt>)forte, ftanb an ber ©tettc, too bie SRartinftrafe in bie 
3ubengaffe flbergel^t 

Der gefeierte gorfd^er auf bem Oebiete ber ISInifd^en Oefd^id^tc^ 
ber frfll^ere ^rofeffor gerb, aBattraf, leitet bie un« überlieferten 
SRamen ber r&mifd^en Sil^ore t)on r&mifd^en ®ott^eiten l^er: fo iß 
il^m ba« ^afentl^or bie porta Veneria Paphiae, ba« ßl^rentl^ot bie 
porta Herae, bie f)od^forte bie porta Jovis, bie SIKar«^3forte bie 
porta Martis. ®en)id^tige älutoritäten tooQen aber bie Don ^atU 
raf gegebene Deutung ber ^afen*, (Sl^ren* unb 2)Jar«<3forte in feinet 
Sföeife gelten (äffen; nad^ i^nen ift ber ißame be« erften gteid^be» 
bentenb mit porta clericorum, Domtl^or, ba« jtoeite l^at feine Säe» 
{eid^nnng bon ben eisernen ^ eiferncn Sü^orflügeln (porta crea) unb 
ba« britte tourbe ba« SRarlttl^or genannt ^ toeil e« birect nod^ bem 
auf ber Snfet gelegenen 2Kar!te führte* Diefe Streitfrage eubgflfc 
tig gu entfd^eiben, ift ))&ll(ig unm&glid^. (S« ift aber leinenfaU« aufer 
Stfidftd^t gu laffen, ba§ bie einzelnen ^oxt fd^on burd^ beftimmte 
9lamen begeid^net toaren, el^e.bie Doml^erren fid^ in ber Sfö^e be« 
^faffentl^ore« il^e (Eanonicate bauten unb el^e bie S3flrgerfd^aft ben 
Sinfauf il^rer täglid^en Sebflrfniffe auf bem Snfelmarlt beforgte» 
3)l5glid^ ift e«, baf bie r&mifd^en ^il^omamen beim ^incit ber ti^ 



Digitized by 



Google 



— 22 — 

inif($en $ertf^aft in ®ekaitd^ Blieben; ättoSIis aBer t^ergag man 
ben- t&mifd^en Urf)>runs ttnb ba^te Bei ben ^oamn (Sl^ren^ 9Rat#<^ 
nnb ^afentl^or nur an bic beutf^n SEBSrter &ixt,, 3»cr!t unb 
^affe* &i^n ift eö, ba§ im SRittelalter Bei ber »enennuttg biefer 
i^ore ÜMehtanb an bie Venus Paphia, an Mars unb Here ba^te* 
SR&glid^ ift tS aber ond^, ba^ bie fraglid^en "Zifoxnamm mit ber 
rBmif^en ©Btterlel^re in gar fetner aSerBinbung fiel^en; Beim ä3eginn 
btt Sranlenl^errfd^aft forgte ber $aS gegen aQed 9i&mif(i^e bafflr, 
ba^ n)ie Bei ben ©trafen fo ani^ Bei ben S:^oren jiebe rBmif(i^e 93e« 
geid^nung aBgetl^an tonrbe. , 

!£)te alte SiSmeiftabt lag gegen Often <m einem Sll^einarm^ ber 
iß(Sf in ber @egenb bed ledigen ä9a^entl^urmd bcm $au!|>tftrom aB^ 
fonberte, quer burd^ bie obere äwßöffß «nb {Rofengaffe^ hnxäf ben 
&x0n^*^io\ttxplQüi, fiBer ben ^atl^arinengraBen, bie fleine SQSitfd^gaffe, 
ben gilgengraBen, nnb eine ©trede ber iDialiBüd^elgaffe lief unb am 
guf e be« gÄ(>itote bie ©übofted c ber ©tabtmauer erreid^te* SSon 
l^ier burd(^Iief ber Wl^einarm baß Serrain ber ©äffen l^intcr ber el^e» 
ntfiUgen ^farrlirci^e ^{einf®t«iIRartin , ergog ftd^ bann Aber ben 
^eumarlt etn>a Biß jum britten Sil^eite feiner ^Breite, ging banntoei« 
ter über ben ©teinioeg, am äUtenmarlte borbei burij^ bad 2:^al aber 
bie ©teüe beö nad^l^erigen btfd^Bflid^en ^ofeß unb ©artend; bann 
lief er am 5JKariengrebenberg Dorbei quer über bie Sranigaffe, bi« 
er ftd^ am „Ufer'' toieber mit bem $au<)tftrom öerbanb* ©enJRl^ein 
entlang begann bie Bftlid^e Ufermauer unter]^aIbbemSa)>itc(, tttoa too 
baö $au« gum ^aHaft (5Wr* 28) liegt, ging bann über ben Sid^l^of, 
burd^ bie ©trage JDben^äRauern, je^t SRartinftrage, burd^ bie 3u^ 
bengaffe^ am ßibiliprätorium; bem ie^igen ^aÖff)an^, )>orbei, burd^ 
bic SBilrgerftrate, SCafd^enmad^er, über 5Wariengraben, je^t granlen* 
pla%, biö gtt bem (gdtt^urme am Uferpgel, auf bem \pattt bie 1807 
abgebrod^enc ©tiftö*Sird^e S. Maria ad gradus erbaut tourbe» 
©ier begann bic 5Korbmauer; fie gog fid^ über bic ^Burgmauer, am 
Äloftcr ©t* (Slara borbei bi« gum 33raul^auö ,,gur 8?übc" genannt, 
too bic ©t* 8lt>em* unb 3eug^außftra6e aneinanberftoSen. ®lefc 
SRaucr, bereu SRefte jefet nod^ me^r ober weniger fid^tbar finb, »ar 
mit fed^ö ftarlen SCl^ürmen (SBid^^äufern) »crfe^en* »m legten, bem 
&t ßtarentl^urme, fd^Iot bie uBrblid^e SÄauerlinie unb bie »eftüd^e 
Begann; fie gog fid^ üBer bie äpernftra|e, 8l^>ofteIn*2lttemauer, an 
ä[»)ofteIItrd^e borBei. üBer ben 2Rauritiuöfteintt>eg Bi« gum ©ried^en»; 
tl^or* auf biefer ©tredte ift bie atte »i&mermauer nod^ am meiften 
eri^alten nnb faft burd&gangig fxäfiiax. 8luf biefer SÄauerlinie »a^ 



Digitized by 



Google 



-as- 
ten im ®an}eit ffinf tl^eitoetfe no^ int etl^altene Sertl^etbtgttngf^ 
tl^firmc citiflcBaut SBon bcr ®ricd^ctH)fottc, einem ^patmi fibertan* 
ten ^Dutd^brud^ bed rBmifd^en SRauergürtete^ jog fid^ bte 9Rauer 
hinter ben ^Sufern ber StotJ^gerberbad^ bie „alit 9Rauer am Sad^' 
enttang nadf ber $od^))fi>rte , bon ba bid' }um Mat^iäftt unter 
aSarta im S<H)itoI an ben JR^eim Die auf biefer Sinie erbauten 
^Sufer rul^en faft afie auf ber alten 9){auer; nur ffi^it feiten jel> 
gen fld^ il^re. @))uren fiber ber Srbe. 

IL 

Stt bem gäi^renben Drfingen unb ffiogen ber 88fler/^ble auf 
bem 9?uin be« langfam abfterbenben coloffalen {R&merreicbc« neue«, 
frifd^d ^olUUUn aufbauen iDoQten, l^atfe aud^ ft5(n mant^en l^ar« 
ten ©d^Iag gu bulben, mand^en brol^enben Snbrang au^jul^alten. 
ate enblid^ ber mcrfd^e ^avL be« n>eftr&mtfd^en ftaiferreid^« bbUtg 
iufammenbrad^, mn^tt bte ftolje iRl^inftabt il^r ^au:|)t bauernb xixis 
ter bie ^errfd^aft be« 85oII«ftamme« beugen, ter bon ber g»ttüd(^en 
SBorfel^ung befttmmt toar, burdjf ba« nSrbltd^e unb »efttld^e (gurc^^a 
ben ©egen d^rtftlidjier gibilifation ju berbreiten. ©er granlenfürft 
6^(bertd^ nal^m im Saläre 46^ )!Befi^ ben ber @tabt ÜUn. dx lie^ 
bie alten ©efeftigung«»erle unangetaftet; fie foBten ben nötl^igen 
&äfu% gegen jeben geinb bieten , ber bie franfifd^e Oetoalt über 
Ä5Cn angreif en tofirbe* 5Da« geben bcr ©tabt JWfetoar jefet gu einem 
8Benbej>unfte gelommen; mit bem rSmtfd^en ©efen tourbe gutcntl^eil« 
gebrod^en; neue an^ germanifd^en Äeimen eutf^)roffene SSerl^ältniffe 
begannen fid^ gu geftalten. »öln »lirbe 4>aui)tort eine« befonbcni; 
nad^ biefer ©tabt felbft gjhiannten ®aue«* »n ber &px%t ber ober*» 
ften ®erid^t«barfeit ftanb ber ©augraf, f»)ater ©urggraf genannt. 
Cr toar »eiter nid^t« at« ein fSniglid^er »eamter , ber im 5ßamen 
be« jt&nig« ben ®erid^t«bann au«fibte unb au«fd^lie^(id^ bie l^Sd^fte 
®erid^t«barleit unb bie Sntfd^eibung Aber ben gerid^tlid^n ^totu 
IanH)f befa§. gfir bie SSertoaltung be« löuigt ©gentl^ume«, fttr bie 
©njle^ung- ber SbOe unb anberer fJnlgl. abgaben, für bie f)anb]^a* 
buttg anbertoeitiger »nigL 9it6ftt tt>aren bcfonbcre SSeamten befteflt* 
Die geiftlid^en Slngelegenl^eiten gel^Srten gur 6om|)eteng be« SSifd^of«» 
XSäl^renb ber graufigen, nnnatfirlid^en 93org&nge unb gegenfettigen 
SSerfo(gungen in ber meroioiugtfd^en Jtbntg«familte fanbeu bie ©d^bf« 
fen unb äSornel^mften ber ©tabt Jtbtn f otDol^t tt)te aud^ ber 93ifd^of 
toiSIommene ©elegenl^eit, i^re eigene 9Rad^t unb 3uri«biction auf 
Äoften bcr Bnigl. SRed^c unb ^ärogatibe immer »eiter audgubel^ 

Digitized by VjOOQIC 



- 24 ^ 

nett uRb enblt4 factifd^ dled^MDetl^ältniffe gu Begr&sben, in benen 
bie ))ofitiD« 9{e^t^TUubIage Derfd^kDomm unb bie ^ttt 9(nteguHft bon 
eiferfü^tiger SRbatitat mib erbitteren @trettisleiten geeignet toaren* 
Site traurigen ^^ftänbe am auftraf ifd^en itönigdl^pfe n)aren mel^r 
f örberlid^ a(d l^inberlid^ ffir bie (EnttDidelnng ber ftabtf&btif d^en ^a^t 
unb 93ebeutung« Stuf ®runb ber bebentenben ^Ktnbel^berbinbnngen 
mä)^ dteid^tl^um unb a3eo5IIerung mit rofd^en ©d^ritten« !3Die ®r&n^ 
jen ber alten 9{&mermaner tpurben für bie gunel^menbe @intt>o]^ner« 
fd^aft unb bcn fteigenben ©cioerbcbctrieb balb ju enge* ^ai)lxtxä} Ixtim 
^6) bie «ramer, ^anbioerf er, Sanbarbeiter, ©d&iff leute, Saftträger u. f. »♦, 
bie in ber Stabt felbft feinen jRanm mel^r flnben lennten, anSerl^att 
ber Stingmauern in ber 9%ä^e ber belebten ^eerftrage unb be^ biel# 
befol^renen 9i^einftrome9 nieber. 3n .befonbern SSorftabten t^at fid^ 
biefer ftäbtifd^ ißad^ud^« jn felbftftänbigen S^firger^^arrgemeinben 
ittfommen« !3>ie neuen ^fartgemeinben, bie ftd^ t>ox unb nad^ um 
bie alte SRSmermaner bilbeten, l^atten urf)>r&nglid^ mit ber a(ten 
©tabt feine iDeitere $erbinbung, atö ieber anbere Ort M ®aue«; 
il^re focrbinirte ©teKung ^pxadf fid^ in einem eigenen SScrftel^er, ei^ 
genen ©ebfll^rl^aud unb eigenen ®erid^t unabf))red^bar cax9. 3n ben 
f^&tem fnrf&rftHd^en Soco^erid^ten, loie in bem Don ®U ©etoerin, 
r>m ®ereon unb Sigelftein, ton ^antalecn, bon ißieberid^, dou Slir^ 
bad^ u. f. n). befnnben ftd^ bie beutßd^en 92ad^f(änge biefed alten 
ä^erl^Uniffed. !£)ie @tabt l^at niemals ba^ JRed^t^oeri^ättniB iu ber^^ 
nid^ten Dermod^t , n)eld^ed ton einer 3eit 3eugni§ gab , in toeld^er 
bad Sierritorium ber S3orft&bte ncd^ feine ®efe|e t)on bem otten 
©abtregimente anjnnel^en brandete. ÜDen natürßd^ften föeg ber 
Sergr&gerung nal^m unfere @tabt jnerft fegen Sterben, an ber breir 
ten ^eerftrage, bie t)on bem ^afentl^or in geraber Stid^tung l^inter 
bem defttiten^SoUegium l^er quer burd^ bie*9Kajciminftrage ben dil^ein 
entlang uad^ gieug führte* ÜDer ©ejirf biefer SSorftabt, Sßieberld^, 
auburbium inferius genannt, begann am 9{]^ein in ber Xrant» 
gaffe, ging ber alUn 9Rauer entlang bid jur 3uben)>forte am $of))i* 
tat }um 3)>))ern)a(be , jeftt ftattenbug iKr. 1 , nun ba Ut an bad 
SQUflrfelt^or, bann n)eiter ben alten ®raben unb ben (Snten!|>fn^I ent«> 
lang bid an bad alte (Sigetfteint^or i\oi\6ftn bem dnizn^ffi unb 
Sranenbaumenftra^e, bann JtranenbSumen l^inunter ix9 }tt ber nod^i 
mit eingefd^Ioffenen Sunibert9infe{. S)ad 2;errain biefer Sorftobt 
beftanb ttrf))rfingad^ aud SSalb, Sld!er(anb, ®ärten unb SBeinbergen; 
e« \oox grügtentl^eiU ^ribateigentl^mn reid^et Bürger ober mäd^tiger 
ftSbtifd^er (Sort>orationem £>ie neuen Sbifiebler erl^ielten gegen eine 

Digitized by VjOOQIC 



— 25 — 

(fil^rtk^ gtt ettegenbe (Srmibfti^r $cf^5tte itnb 93(ui^IS|e utib ixatm 
in bie .<5cr^>oratioii bcr botftäbtifiii^en JMrgerf^aft ritt Sßut in ©o^ 
li^en , bte unter ben ®ertd^td&ann be9 ädnrggrofen ober unter bie 
geiftltd^e 3uri«biction be0 fflifd^of« fielen, l^otte blefe ®emetnbe vOt 
ber Slltftabt genteinfci^ftlici^e^ f^crunt. 9&r bie fibrtgen 9ied^t«^ unb 
(Sigentl^um^ongelegenl^eiten U(a% fie il^ren eigenen ®tt^tn, xffxt ©d^f^ 
fcn, tl^r !J>ingiau«, il^e SWatrilcI, i^re ®(i^ein«ttem)altnng* SMc 
»etool^tter biefe« S)iftricte« Rotten il^r änficbcl gegen bie l^äuflgett 
SInfSQe äußerer t^einbe fd^on frfll^e burd^ ®raben unb dauern ge# 
fi^ert* fiange ^At toar biefe SÄauer, befonber^ auf bem enten^)fn]^Ir 
ont alten Kraben unb an ben Urf ula <* Sßeingorten , nod^ fi^tbar. 
Da« 3iteberid^ umfaßte bie Pfarrei t)on ©t ^upue , in bereu ©e» 
jirt av^ ba« ®txi6ft feinen ®i^ l^otte ^ bann bie )>on ©erbatiu«, 
bie \p&tet nad^ Kunibert t)er(egt mtrbe, meiter bie k>on ©t« $autu9 
unb enblid^ bie ^on ©t. ^arien«9[b{a$, in bereu ©iprengel bie iu 
beutenbedmmunitätbedUrfuIaftifted gelegen xoax. S)ie beiben (entern 
Pfarreien bel^nten fx6f mäf SSSeften l^in ba(b fiber bie ©ranjen be« 
Stieberid^« au« unb erftredten fid^ fiber bad ganje ©ebiet ber neuen 
gtoeiten SSorftabt öor^ ber Surf eljjf orte, ätoifd^en biefcr ffiorftabt 
unb ber ^au»)tt>ergr8terung an ber ©eftfeite ^ottc ba« ©tift öoti 
@U @ereon feine ®üter, ®Srten unb SBeinberge. 9Son @ereon naii^ 
©üben in engem älnfd^luffe an bie alte 9}&mermauer bitbete fid^ 
aflmälig bie gro^e ©eftöorftabt* ©ie erftrccfte fi(^ bon ber Sel^i^ 
Pforte, ba tx>o bie 3ew8^ö»J^f*Yö6ß on bie ©teinfelbergaffe anftögt^ 
nod^ bem alten (äl^rcnt^ere, bem je|}igen ©reucr'fd^cn $)aufe, (gl^ren^ 
ftrage 5«r* 43, fd^Iiegt bann bie großen ©arten bc« aii^ofteluftifte« 
ein^ gcl^t bann über ben S3enefi«i)fu]^I, bann über ben 8iinlen<)fu]^t 
wxi alten ©d^afentl^ore vorbei unb fd^Uegt bei ©t» SReinl^oIb, »o 
bie Pfarreien ©t. SKattritiu« unb ©t* a^)ofte(n aneinanbergränjten* 
ein SEl^eU btefer S3orftabt fd^cint geben unb Slamen erl^atten gu ffOi^ 
ben bon einer Solonie grie^Ianb«, eine« 8anbe«, beffen inbuftribfe 
Sintool^ner in rul^elofer SBanberluft gal^treid^ nad(^ aüen ©egenbea 
l^inauöeilten , um. bie lunftrei^en erjeugniffe i^re« ©etoerbefleige« 
m&güd^ft toortl^cil^aft ju oertoert^cn. gaft in aUtn äRarltftäbten bon 
SBorm« biö in ben (ilfag , unb bie ©onau abwärt« oom SBicbet» 
i^ein bi« nad^ ©ad^fen finben n>ir fleißige grie^Iänber, bie ate ge« 
f^idEte-äBoüfärber, @»)inncr unb SJBeber mit bcfonberm ®Ifid£ i^re 
Äuttft ausbeuteten. 6arl ber ©roge fd^icEte friefifd^e ©etoänber in 
glänjenbcn garben al« »ürbige ©egengabe an ben Äalifen, »ä^renb 
ex getoS^nlid^cn bunten ,,|$rie«" ju aaSämfern feinem ^ofgefinbe am 



Digitized by 



Google 



— 26 — 

S3ei^na<J^ttfefte wctl^xU. ^iäft nntiHil^tfd^emli^ ifk e^^ ha% gerobe 
bie friefifd^en Sbtfiebler in ftftln bie ®ninblage gelegt l^aben , onf 
ber ed ben I5(ner £u^ma(i^ern mBglid^ tDorb, fid^ jurl^&d^ften @tufe 
bon 9iei(!^l^ttm^ äRad^t itnb SSebeittuttg em^orsitl^eben« 

3toif<ien ber SSeftborftabt unb ber britten 9(nftebe(itng gegen 
@ftben (ag ein xdäM, abtt>e(i^felnb bon @üni!|>fen burd^brod^ened nnb 
^oljungen befe^ted Z&ctaxn, ba6 nur an feinen ergiebigeren @teQen 
l^itt nnb loteber burd^ einen etnjeCnen ^of ober ein Keined !S)9rfd^en 
be(ebt n)an @infam l^atten fid^ in biefem Bben S^tftrict bie Winift 
t>on @U $antaIeon nnb bie 9tonnen )>on @t äRonritiu^ il^re Slie^ 
berCaffungen abgegäunt. SSon ben SiSoIbungen, bie an biefer ©eite 
an bie @tabt anftiegen, n)trb eine !S)ir(o, eine anbere dnngenforft 
genannt. 9Son ben (Sel^Bfben unb !D»rfd^en, bie im SSerl^ältniß ju 
i^rer SRäl^e beim {Rl^eine immer jal^t unb bolfreid^cr tourben , finb 
bie SRamen ÜDiebenl^ofen, $oind^e^ ^berila, Sunerid^, (Seltne, S3eina 
unb 92ot]^]^aufen auf und gefommen. Se^ted 5D5rfd^en l^atte bei fei« 
nem i^tftel^en auf bem cbern Sl^eile ber SRl^eininfel um bie alte 
ftird^e gur 1^. 3Raria mit bem Seft(anbe leinen toeitem Bufammeu;« 
l^ang» (Srft atd ber trennenbe tR^einarm ))v:fd^unben loar , ttt* 
meierten fid^ l^ier bie SSiel^nungen ber @d^tffer unb 9i]^etnarteiter 
unb ben {Rl^ein entlang fo n)ie (anbeinn)ärtd bid gur alten ädurgi^ 
ftrage bie Käufer ber $anbtt)er!er unb getbarbeiter. äömälig reil^te 
fid^ l^ier Sßol^nung an Iffiol^nung , biö fid^ biefetben mit ben neuen 
Sbtfiebetungen an bem alten ©tabtgraben bon ber $)od^pforte gn ber 
großen füblid^en SSorftabt bereinigten. SMefe SSorftabt umfaßte bie 
Pfarreien SSaria in S^rtird^en (in Utore, aud^ Lisolphi), ©t. 3a»* 
cob unb ©t. Ool^ann SBa^jtift* ®ic erfte »ar bie älteftc , bieüeid^t 
bie erfte jtird^e ber gangen ©tabt; bie jüngfte loar bie t)on ©t. 3o^ 
l^ann SBal)tift. (Sine Äa^>eae gum 1&. 3ocob loar fd^on im ?• Oal^r* 
l^unbert für bie «dterbauer, SBeingärtner unb ©d^iffleute in ber SSor* 
ftabt öor ber ^odfp^oxtt errid^tet »orbem Silnf bem griebbofe bie» 
fer fta<)eHe baute (grgbifd^of Sinne ©tift nnb Äird^e gum l^» ®eorg. 
9lad^ ber gem&l^nlid^en annähme foU Slnno aud^ 1067 ben unge« 
l^euem^ maffit>en feften Sil^urmbau^ ber el^er bie 93eftimmung eine« 
ftattlid^en ^efiungdteerled ald ben eine« frieblid^en ®(odtenraume9 
gel^abt gu l^aben fd^eint; audgeffl^rt ^aben. ^aäf bem $(ane be« 
ßrgbifd^of« foöte blefe coloffale ©teinmaffe, toie f^säter bie SBurgen 
bon SBa^en unb di\fl, ein fefte« Safteü bilben, mläf^ geeignet iD&re^ 
bie fölner S3flrgerfd^aft bei allen ©treitigleiten im ^anmt gu l^alten. 
®irllid^ unterliegt ed feinem ^ml^d , baf biefer 2:^urm nad^ ber 

Digitized byCjOOQlC 



— 27 — 

SGbfld^t feinet (Sxhautt^ mzfft totÜiiätmaÜiix^lxitmSmätnbknJ^ 
bar fein foHte* §Rad> bcr anpd^t bc« ^errn »on Duoft (Sol^rBfc 
^er X, 213) Ciefertt aber ard^itettomfci^e ©rOnbe bett 93eiDet6, bag 
ber fragßd^e iS^urm einer fpätem S^t onge^ürt ald bie Airline felbft^ 
unb bat ^i^f^t ^<tu gem&g aQen SEnalogten ber ard^itelturgefe^e 
in bad 13> dal^rl^unbert gefegt toerben m\i%. Sßenn man fi^ aber 
3U ber Slnnal^me enifd^Iiegen foQ , bat biefer ^Dlouerftum^f in ber 
gSl^renben ^tit be^ IS^ Sa^rl^nnbertö bom (Srjbif^of innerl^Cb ber 
bamate fd^on boQenbeten Ummauerung errtd^tet loorben fei, mflffen 
iebenfalte tDeit triftigere ©rfinbe atö bie bed ^errn bon Dnaft bei^ 
gebrad^t toerben« ^ie Supl^rung biefe^ S3aued mürbe a($ ein %U 
Untat gegen bie @e(bftftänbigleit ber frei^eitöftoljen @tabt angefel^en 
toorben fein, unb lein (Sl^rcnift ein fo bebenliid^ed unb bentofirbige^ 
Untemel^men mit Stififd^toeigen übergangen l^aben. 

Die genannte SSorftabt (burgum superius, Oursburg, Overs- 
burg, AirsbHch genannt), an bie ©übmauer ber 9Utftabt ft<^ an^ 
lel^nenb , erftredte fic^ bon bem alten ißedel^laulert^cre über ben 
(Satl^arinengraben an bem nun abgebroci^enen dol^ann^tl^ore bcrbei 
über ben ^erlengraben bi« an bie ebenfaö« im 3a]^re 1809 nieber* 
gelegte aBeiffenfrauen^)f orte gtDif(ä^cn bem »iotl^gerber* unb bem SSIan* 
bad^e. a)ie Setool^ner liefer Sorftäbte fo tote bie in il^rem 83erei(!&e 
liegenben fil&fter nnb Stifter fud^ten fid^ burd^ ®r&ben, SBaQe unb 
SRauern gegen leben feinblid^en ^nfaQ bon Sluten ju fdl^fi^em Sin 
mand^en ©teUen finb jie^t nod^ bie Siefte Don ben ©d^u^toerten bie* 
fer neuen @tabtt^ei(e fid^tbar* & Um aber burd^aud nid^t nad^ge» 
»iefen toerben, bat in<tn bei ber anläge biefer @id^erl&eit«U)er!e einen 
f ^ftematifd^en $(an gur allgemeinen S3efeftigung ber gefammten 3ltiu 
ftabt befolgte unb bat ber ganje ftabtifd^e 3nt)>ad^^ bon einem }u* 
fammen^Sngenben feften SKauetlranj umgeben n>orben fei. 

IDurd^ ben giljengraben »ar bie ©übborftabt bon ber öftlidjfen 
ScrgrSterung getrennte 5Dtcfe beftanb au^ ber untern ^älfte bcr 
alten Sil^eininfel unb U)urbe. gegen S'lorben bon 92ieberid^ , gegen 
SBeften bon ber alten ©tabt, gegen ©üben bon äiirdbad^ unb gegen 
Ofteit bom SR^einftrom begränjt* ätt bie 5R8mer über Sötn bie 
f)errfd^aft befaten, toar bie 3nfel fd^on mit ftarlen f$eftungd)oerIen 
berfel^en, um bem ^afen fid^ern &6fnii }u bieten, to)ie jebem Seinbe 
. ben Ucbergang über bie conftantinifd^e ©teinbrüdte gu bertocl^rem 
Um eben biefelbe ^t\t fd^eint l^ierfetbft aud^ bie citt Äird^e gum ^^ 
SKartin (Martinus in insula) • erbaut toorben gu fein , um toeld^e 
fld^ bor unb nad^ mand^e gett)erbf[eitige ©d^iffer, 9ti^einarbetter unb 

Digitized byCjOOQlC 



— 28 — 

^avibtottUx i^re ^fittett unb SßoJ^amtgen (auiett !Der fiSrige gr^fe 
Aaum biefer 3nfel Hieb fange 3^^^ unbebottt unb biente itntet bem 
fRomen 3nfelmatlt {nnt llbfa^crte aller ^anbeteartifel, ts>tl6ft ©d^tf« 
fer, Aaufleute; ^anbioerter^ 3idevbaner n. f. tD. jn SRartte brad^ten» 
^n biefed alte Serl^ättni^ ettnnern . noci^ He 3>2anten: $oIjmatft^ 
lOttttermarlt, ^(eifcl^marlt, ^üi^nergaff^ ©atjgaffe, ^eumorft, Sraot* 
gaffe, Äöftgaffe u. f. to. 

9$or ben Derberblid^en JRanbifigen ber iKormannen beiDegte fxöf 
Uv ©eitenarm^ bed SRl^einftrom« no6f trennenb itüi\<ffm ber @tabt 
nnb bem Snfelmarlt. & lag im 3ntereffe bt» ftabtifd^en 9$erlel§¥^, 
biefe $u(daber ffir ^anbel unb ©eloerbe nx6ft unterbinben ju laffen* 
9Ud aber in graufiger SBUb^eit bie Stormannen auf i^rem gmeimo« 
ligen 9?aubjuge mit gener unb ©d^toert bie reid^e @tabt ]^eimfu(!^« 
ten, Zcb, ^erberben unb Sem)fiftung über ba9 blfi^enbe ©emeintDe« 
fen brad^ten, bie @intt)o]^nerfd^ft in graufamem $B(utbabe mel^r at^ 
t)ecimirten unb bie conftontinifd^e trudle, bie S3efeftigungdu>erfe, bie 
{Ringniftuer, bie fiird^en, bie &ffent(td^en ©ebaube, bie $rit)atii>o]^nun' 
gen unb bie fiunftbentmale faft aüt in ©d^utt unb j£rümmer legten, 
mußte in ber ®tabt ba« frifd^e ßeben , ber emfige SBetrieb, ber rege 
Raubet eine B^i^I^ng in ^todEung geratl^n unb ed ift fel^r mal^r^ 
f*eittftd&, bat biefe traurige, unglfidfelige (i^o6)t e« ift, in »eld^er 
ber ©ettenarm bed 9{^eine9 fid^ aBmälig ju )>erfto}>fen begann« SDtof* 
fenl^aft toaxm äRauertrümmer in biefed SBaffer l^ineingeftürjt u>cr« 
ben ; &ä^\xtt unb 93aurefte tourben 't>on allen ©eiten ^ierl^in gufanu 
mengefa^ren; ©d^Iamm unb SRoraft. fe^e fid^ in einer nid^t in U^ 
iDaltigenben Häufung feß. 3lnx nod^ (angfam betoegte. fid^ bo^ träge 
Saffer gmifd^en ben Ufer^ ; ed ämrbe immer f eid^ter unb bermbd^te 
hoih {eine^ ber !5Iner J^anbetefd^iffe mebr ju tragen. @d nyarnid^t^ 
natürtic^er, atö baß bie rafd^ toieber aufblfi^enbe, gefd^&ftige, inbu* 
ftribfe SSfirgerfd^aft mit mäd^tigem ^ange fid^ l^inaudgetrieben 
füllte auf bie 3i^eintnfel, too ber ftolje ©trom regeö Scfeen, reid^e 
Sflal^rung, erfolgreid^en §anbel, nc^enben (grttjerb bcri&ieg» !Die trau^ 
rigen 9{efte ber graufigen normonnifd^en SSerl^eerung^juge beten ^n* 
reid^enbed SRaterial, ben atlmä(ig ju einer beläftigenben @(oate ft(| 
geftaltenben di^einarm ))oIi[enbd aud^ufutten .unb ben getocnnenen 
9laum p tDol^nlid^en S3aufte((en l^erjuridf^ten« !Z)er Unterfd^ieb i)s>u 
fd^en ©tabt unb 3nfel fd^tbanb i&nitiäf unb bie Slltftabt fol^ fid^ 
t)cn bem Ufer bed belebten ©tromeö ab auf bad platH Sanb ge« 
brängt. 3cber, ber Dom Äl^eiii Srtberb unb Slal^ung ^atte, tm 
gcnötl^igt fid^ eine Siieberlaffung auf bem neuen geftlanbe a« [»d^W» 



Digitized by 



Google 



— 29 — 

^ilttAdf tmtn bie flabtifd^en SimDol^er toie ou^iDartisen 8n}i^« 
H»ge, \oü6)t fid^ Dot bet alten dtdmermouer anf bem ^mpat (Seiiu 
:|^fabe) , in bem alten 9t^indrme tiftb auf bem dnfdntarlte aniatu 
ten unb ber neuen 93crftabt xa\^ Hu^nnng unb blii^nbe^ Sh» 
Ben i^erfd^fften. Som 92ieb€rid^ mürbe biefet Sejirl bnrd^ eine 9Raner 
oBgefonbert; bte bom SDfartengtabenbetg }itm St^intl^ote bdm grauet 
tentl^tm l^inabffil^rte« 3n gleici^er S3eife toar er bon ber fflbUd^m 
^Botftobt O^er^burg burd^ nne onbere äRoaer / bie bcn ber alten 
SiBmermauer Bio jum neuen St^einufer ffll^te , getrennt. Sbtf ber 
Oftfeite ben 9}l^ein entlang n>nrbe }ur ©id^erl^eit ber neuen Ibtfieb« 
Inng eine ftatte mit mti^rern Sil^firmen oerfel^ene ©d^u^mauer auf<« 
geführt. 

in. 

^eif toax bie <Stn>ettemng ber @tabt gn I&mem beftintmten ^xü 
nnb 9(bfd^fng gelommen, M in ber ))o{ttifd^en Sage ßi^Ind ein S3enb&^ 
pnnU eintrat, ))on bem aud fid^ bie erbitterten, erfd^üttemben St&vap^t 
gn>ifd^en ber f&Iner SSürgerfd^aft ut^ il^en (Sr^bifd^Bfen batirten« SIGS 
ftaifer Otto I. bie ©tabt StUn ber fraofifd^en ^errfd^aft entriffeit 
nnb mit bem bentfd^en SReid^e )>erbunben l^atte, äbertrug ber ßaifer 
feinem 93ruber, bem grgbifd^of 93ntno bon Stiin ade tatfertid{»ett 
9it^tt in ber @tabt Stiin, fomit aOe Säefugniffe, meldte bi6 ba^in 
in ^Betreff ber ftSbtifd^en Serioaltung unb ©erid^t^barleit t>t>n ben 
fronüfd^en A5nigen ausgeübt Sorben n>aren. S>ie fönigU ®etDaIt^ 
loeld^e frül^er beim ®augrafen gerul^t l^te, ging je^t auf ben St)« 
bifd^of fiber« 3n il^m concentrirte fid^ atö laiferltd^e 93eamtung bie, 
«oettßd^e (Sxr>iU nnb <Srimina(gerid^t«barteit , bie l^c^e Dbrigleit unb 
lanbedfürftßd^e @u)>ericritSt, natürlid^ mit ben Sefd^ränlungen, bie 
bi^ ju ben 3^iten Otto'd in ber ©etoalt bed (Sau« ober 93nrggrafen 
}n red^tlid^er ®eltung getommen toarem iDie gerid^tlid^en toie obrig» 
leitltd^en ißer^SItniffe in ber aitftabt toit in ben brei erften 93orft<^^ 
ten l^atten fc^on ii^re ftfte SDnfifteng gewonnen unb bie Uebertra« 
gnng ber ifaiferL Siedete auf ben (Srjbif^of bnnte menig an ben 
befte^enben ^uftänben änbem. Huf ®runb ber faiferl. S9e(e]^nnng 
l^atte Sruno freie« 2)i^ofition«red^t fiber Slfiffe ttnb dnfeln, 3agiB 
ben »nb t$^d^ereien, ^fidCenbauten nnb iföitbbann, Sanb« unb S3af* 
Ux^Uu (Er be^g bad ®ebiet be« (Ergftifted Siln ai9 9teid(|«(el^en 
mit aOen 9{egalien, nne foCd^e ben fränfifd^n ftSnigen, ben ftarottn«t 
gern unb ben beutfd^en Satfern jugeftonben litten* Doi^ gange glnl»; 
gebiet be« 9i^e{ne« bie fibtr ben Setnen^yfab unterlag feiner freien 

Digitized by VjOOQIC 



— 30 — 

S^etffigung« Darum toax bie «anje 9t^imnf e( mttfammt bem ber« 
fil^fitteten 9i]^einarm unb bem borrnifto^enben Seinenipfab bifci^flid^e« 
(Sigentl^mn, unb t9 burfte fomttcl^ne bifd^flid^t; (Sonfen^ unb ol^ne 
9tecogmtion bed bif<^5flt(i^en 9leti^ed auf ber Sftlid^en unb auf einem 
Xl^eU ber fflbpd^en aSorftabt etgenttici^ Irin 9ltnian in angriff ge« 
nommen totxbzn. 93runo l^atte freiet SSerfügungdred^t über ben 9{^etn 
nnb feine dfnfeln; barum tonnte er einerfeitd bie alte conftontinifci^e 
aSrfide abbre^en laffen nnb 12 Sä^rmSnner mit ber Ueberfal^t^ge« 
re<j^tfame belel^nen, onbererfeitd einzelnen fttöftern unb Sbtrien auf bem 
dnfelmarlte beftimmte @tationen jum 9)larft))Ia|e ffir il^re reici^est 
<Srieugniffe antoeifen. !£)ie @tabt felbft feilten <Sä}tn ju tragen bie 
9ie^t£frage in S3etreff ber dnfelangelegenl^eit in beftimmter. SBrife 
}n befiniren unb gu Karer Sntfc^ibung ju Bringen« Ol^ne [xify um 
bie gcgrfinbeten 8ted^te unb Än^rild^e aSruno'ö unb ber folgenben 
(Sr}bif^9fe toeiter jn f ibnmern , nal^m bie f5Iner SBürgerf^aft auf 
bem neugewonnenen 3nfelraum jiebe« ^a^dtfen^ ido fie eine ^ebung 
il^re^ ^anbeld unb einen SSortl^eil für i^re ®mttbt ju finben l^cffen 
lonnte , t>ox unb nad^ in ^cffeffion«. ®ie ging in ber OccnVation 
be^ bifd^&füd^en Xerraind um fo breifter t>or , ie loeniger bie Srg« 
bifd^dfe, mliS)t fid^ ate faiferL -Seboömäd^tigte ober (gricanjler be^ 
r5mifd^en 9{eid^e9 meift augerl^olb il^rer S)i&cefe aufhielten / ))on 
biefen. localen SSerl^ältniffen in ftMn 9?otii nai&men. 3nnerl&alb 
ber altftäbtifd^en {Ringmauer l^attc bie rafd^ fortfd^rettenbe ^o^>uIa* 
tion jieben frrien Staum benu^t nnb ;u engen ®ägd^en iziauU IDie 
SSftrger ber SJorftabt SDuröburg l^atten il^re Käufer bereit«' über bie 
fflblid^e Seite ber JRI^eingaffe auÄgebc^nt* 5Die ^farrgcnoffen »on 
@U äRartin l^atten über bad 8im|>at l^inaud bon bem obern, bie t>m 
®t ©rigiben öom untern SRarlt fflefil} genommen, ©ie ©tabt 
l^atte ftd^ fd^on baran gem&l^t o^ne SRadtftd^t auf ben ßr^bifd^of 
tl^re eigenen S3ege ju gelten , fogar mit ben Sßaffen in ber ^anb 
il^ren SBunfd^ unb föiQen gegen bie Intentionen bed ßrjbifd^ofd 
burd^jufetjen. @eitbem in (armenbem Kufrul^ Snno 11. ge}iüungen 
»orben , unter bem @d^u^e ^nfterer 9^ad^f unb auf ))erborgenem 
SSege dxi^ feiner 9Retro))oIe ju fliel^en, loar bad SSanb gerriffen, rotU 
d^e^ @tabt unb Srgbifd^of unlödttd^ anrinanber feffeln foQte» 9n ben 
traurigen A&m^fen |)einrid^'d bed Sierten ergriff bie @tabt^ unbeffim» 
mert um ben ^annfiud^ be^ $a))fted, mufl^ig ba^ IBanner it» Stoiß 
fer9« S)a9 reid^e unb mäd^tige Stiin toax t», toeld^ed in Serein 
mit ^einrid^ t)on Simburg, bem ^ergog t>on 9iieberCot^riirgen unb bem 
SSifd^of Otert bon igattid^ an ber @))i|e aller taif ertreuen @t&btt 

Digitized by CjOOQ IC 



— 31 — 

^einri^ben vierten in aQen feinen ft5m)>fen Iiäftig nnterftfil^te unb 
gegen bte Setfbigung etne^ nnnatfirltd^en i|)fli^tDergeffenen ©ol^ned )>er« 
tl^eibigte« 3n bief er 3ett befag bie @tabt fd^on f o triftige unb umf angrei<i(|e 
JRingmauetn, bag ^einrid^ V^ bee ftaiferd fii^ntad^beläbenev @cl^n^ 
}iDeimaI mit einem jal^Ireid^en ^eere ol^ne ben geringften Srfolg bie 
^Belagerung bcn A5(n aufgeben mttgte^ 3n ber fotgenben ^nt, loo 
Stiin'^ "SJlaifi unb Sinftug bon Sal^r gu 3a^ immer l^S^er ffieg, 
tmrb bie 99firgerf(i^aft e^ nid^t berfaumt l^oben, bie $eftung^n>erie, 
l^inter benen fie jebem Eingriffe Slroft bieten fonnte , in immer bcf» 
fern ©tanb gu fefeen. ®o lange il^r S5er]&ä(tni§ gu ben (grgbif<!^i5fen 
ungetrübt blieb , ffaüt fie ben biefer @elte feinen SBiberf^srnd^ gu 
Beffird^tem (Sben fo geigte fid^ »Sl^renb foI<i^en (Sinbernel^men^ nid^t 
bi« geringfte £))3^ofition gegen bie iDritere SBebauun^ bed 3nfelmar!t<< 
biftricte^. S)iefe getrann einen rdfd^en f^ortgang unb einen beben^ 
tenben Umfang, aW ber bom Srgbifd^ef JReinalb au« SKaWanb l^er« 
flbergebrad^te ®äfaii ber l^* brei ftßnige fortbauernb etnen getoalti» 
gen @trom frommer $i(ger and allen 93oItecIaffen an bad ®rab 
ber morgcnlänt>if(^ett üMagier l^ingog, unb ber ©lang, ber Äeid^tl^ttm, 
bie aWad^t unb bie SSoff^menge in einer erftaunendroertl^en $51^e ge* 
lieben iDurbe, gö »ar bie« bie ^tit, »o eß fid^ geigte, ba§ neben 
bem ^anbel aud^ bie d^eligion ein mad^tiger i>tM u>ar, n^eld^er bie 
$ntf^ be« ftSbtifd^en Seben« ben)egte, aUen ftäbtifd^en Einrichtungen 
feinen (Sl^ralter aufbrfidCte unb bie l^errlid^ften monumentalen T^tnU 
tnale, bie ftolgeften tird^ßd^en ^rad^tbauten gu errichten begann« Siin 
tDurbe ber. @toIg ber beutfd^en 9iation; in Äöta ben ff* brelSönigen 
feine ipulbigung bargubringen, war bie ©el^nfud^t iebc« frommglän«: 
bigen @l^riften; nad^ SUn richtete ieber fein 9(ttgenmerl, ber@d^ä^e 
unb a^eid^tl^ümer aufhäufen rooBte. 92ad^ft bem 1^. ©rabe gu 3eru« 
fa(em, ben Arabern ber 9l))ofteI gu 9{om , ben ©ebeinen bed 1^« Sa^ 
cob gu 6önH)ofteC(a toaren bie §äu<)ter ber 1^* brei Rönige bo« S>^ä, 
bor benen gol^Bofe ©d^aaren frommer SBaÜfa^rer SBefriebigung il^re« 
religibfen ©ebfirfniffe« fud^ten. SRit rühriger, rüftiger ^anh muf* 
ten namentlid^ auf bem Snfctmarfte neue §äufer itiant unb neue 
©trafen angelegt »erben, um ben l^erguftrbmenben gremben Ob* 
bad^ geben unb bie rafd^ ahtpad^fenbe ftdbtifd^e SSebbRerung unter<> 
bringen gu fönnen* S)ie ©tabt fd^ien feinen ©ebanfen gu liegen, 
ba§ ber bifd^bflid^a ©runbl^err bem 0ortfd^ritt ber 92ettbauten auf 
bem 3nfelmarft ^inbcrnb in ben SBeg treten toerbe. ©tolg auf i^ren 
©lang, il^re äJtad^t, il^ren Steid^tl^um unb il^re !|>oßtifd^e ^ebeutung, 
bot fie ade« auf, bei ben geioaltigen ftam))fen, in benen ba« beutfd^e 

Digitized by VjOOQ IC 



~ 32 — 

^däf befangen toox , t^rer ^tifift&nbigfeit einen ftatfen 9{üd^alt 
huxöf fr&fttge t$^ftmig6ii>etfe }n t>etfd^affen. ®egen iebe ®efa(r^ 
stowte joUSft üfx bon Seiten bed Aaiferd cber be« (Stgbift^of^ bro«* 
l^en, fnd^te fie fid^f in ©id^erl^eit }u fefeen« ') Wlxt bei j^&^ften 93e^ 
forgnig fal^ fi^ ^^^ 3ßad^t bed iSrjbifd^of« $l&ili)>^ bcn ^ein^berg 
and bent 9httne bed ^erjcgd ^einrid^ be9 S9n)en gn gefabtßcl^er 
|)B^e amoad^fem £)en planen $^Uif)f)'« gegenüber fe^te fie ftd^ in 
gel^Srigen 93ett]^eibignng6ftanb« @ie jog aud^ bie iBorftäbte in ben 
Sering^ ber ©tobt nnb lieB nnt bie @tabt mit Sinfd^Ing biefed gam 
gen neuen 3u^a($fed einen breiten ®raben audto>erfen. !Oer £r}bi« 
fd^of f d^ien j[e^t erft )u merlen, bag bie ©labt fid^ fcto>o^t bnrd^ bie 
Sntage ber Sefeftigungdioerle n)ie burd^ bie 93ebauttng be9 3nfel^ 
marlted eine iSigenmäd^tigleit erlaubt l^tte, bie in leiner SSeife mit 
ben bon Sruno auf aüe nad^folgenben (Srgbifd^&fe fiber!ommenen 
Sted^ten in (Einftong ftanb. (Er loar in feinem boQen SRed^te, n>enn 
er ber @tabt iebe ä3efugnig abf^rad^, ol^ne feinen Sonfend auf bem 
3nftibnarfte neue ®ebäube aufgurid^ten unb bief en S)iftrict bem Ste'd^t^ 
berl^SUnig ber 9[(tftabt }u unteriDerfen« $]^ili^)> erbeb gegen ba^ @e« 
bal^ren ber @tabt ftlage bei ftaifer griebrid^ L ©iefer cntfd^ieb ben 
@treit 1180 bal^in, ba§ bie S3flrger il^ren (Kraben nnb SRauenoall 
nnbebinbert bcdeuben fönnten, toenn fie bem Srjbifd^of eine ©nrnme 
)»on 2000 ÜRart l^rgeben n}cllten; bie @affen unb Käufer, mldft 
auf bem ^impat , auf bem grcgen ä)iar(t unb jiebem anbern $(a^e 
jur 3cii ^^ bor bem Aaifer angei^obenen $roceffe^ loirUid^ errid^tet 
tD&ren , fottten in i^rem 3uftanbe unb gmar ben biirgerlid^en Sit^ 
fi^ern erblid^ t>erbleiben , nur foQte bem (Srgbifd^of unb ber tblni« 
fd^en ftird^e ein iä^rlid^er @runbjind bon a^ei Pfennigen Klnifd^ be« 
j<^(t loerben. 

^mipp bon C)ein«berg l^otte in be^arrlid&er Sreue auf ber ©eite 
bed Jloifer^ geftanben, aud^ ba nod^^ ald biefer in immer ^offming«« 
lofere ftam^fe mit ber ftird^engemaft fid^ bermidelte unb aOmoIig 
)»on allen beutfd^en i^ürften berlaffen lourbe. üDie fölner Sdürger« 
fd^aft l^atte in leibenfdf^aftlidl^em i$euer für il^ren Q^rgbifd^of $artet 
ergriffen, ©o lange fiaifer, S3ifd^of unb ©tabt in enger $reunb» 
fd^aft jufammenftanben^ geigte fid^ lein Sebürfnig, bie ftabtifd^e JBe* 



Oottfcieb )o.^aqen (egt 1270 bem (St|b{fcbof Ctogelbett bie Stla^e in ben 
^ün\>, baf bie Stblmt i^m bie Burgen unb SU^oce abgenommen, me(4e 
t)Oc etma 100 3a^ren bie Seute von BU $etet ecbaut Ratten. (Sine ges 
fc^ciebene (S^toni! bed Sutggiofen Steinbotf gibt beflimmt an, baf um 
ba6 3a^t 1170 anbec 6tabt befefligt oorben fef. 



Digitized by 



Google 



— 33 - 

fefWating mit metgifd&ctem^nftc jit BetreiBcn* «W ^l^iHi:^?) ö&cr bcm 
Äaifcr bctt JRflcfc« toanbte unb fid^ mit bem tömtfd^en ©tul^I au^* 
f&^Rte, änbette fld^ bo« äSet^tnig. Slfö at(e {dürften bte )f&p^liä^t 
Partei berllegctt unb ber @rjbifd^of W^\^ im C)crBfte 1187 
nc(fy ganj attein auf Seiten bc^ ^a\>^M aU offetier gcinb bcm 
Äalfer gegenfiberftonb, toar ju bcfurci^ten, bo§ bie Mutigften gartet» 
fäm^>fe il^re« ©^ain>{aS am 5?ieberr]^ein fu(j^eti tofltbem $]^ilii>^) 
mu^te aöe« aufbieten , um nici^t bemfeftcn traurigen Soofe ju ber»» 
fallen, »el^ea er toenigc Oal^re öorl^er bem - SBelf cnl^erjog ^einrld^ 
bem SBtDen bereitet l&atte. ®arum lag e6 in feinem Befonbern 3n* 
tereffe^ bie ©tabt ÄBIn in fold^er SBeife auögcrüftet unb befeftigt 
gu feigen , bag pc Jebem feinblic^en Singriff ber laiferlici^cn ^eerc 
Zxoij JU bieten im ®tanbe toar* 3m SinDerftänbniß mit ber fölner 
a5flrgerf(3^aft betrieb er je^t felbft mit allem igifer bie SBefeftigungö* 
arbeiten , gegen bercn »u^fa^rung er bi« bal^in ftrengen ®inf}>rnd^ 
eingelegt l^atte* SWit feiner SSeipifc tt>urbe ber ©iftrict bon @t. 
5Wauritiu« unb bon ffpofteln faramt ber neuen ©ci^afen* unb (5]^ren^>fortc 
bur(ä^ SBaß, ®raben unb SWauer eingefci^loffen; an anbern ©teilen 
tourben neue Ül^ore erbaut, bie 3Rauem au«gebeffert, bie ©räben 
bertieft» Salb mar um bi« gange ©tabt ein ftarleiJ gortiflcation^ 
iDert boUenbet; fiber ben ©räben unb SBaQen erl^oben fi^ frSftige 
3Ratoern, ftolgc SE^firme unb fefte Jl&ore. !£)cr ftattlid^e SKauerfrang 
umf<i^lo§ fomol^l bie frfll^er angegebenen brei fianbborftabte wie aud^ 
bie neue SSorftabt auf bem 3nfelmarfte* Diefe loar auf ber Oftfeitc 
gegen ben JR^ein l^in burci^ eine ftarfe SWauer befeftiget, bie mit 6 
Bio 7 Sprmen berfel^en roar* Der erfte ftanb neben bem jefeigen 
Si^or an ber JR^eingaffe, ber gleite an ber C^afengaffe, baö t^e^ 
malige bon ©iegen'fcif^e ^an^ 9?r* 1178 , ber britte an ber aJJarf* 
mantt«gaff e, je^t ber ®aft^of gum SR^einberg, ber vierte an ber ©alg* 
gaffe, na^^crige Sif(!^mengergunft, ber fünfte am el^emaligen 85rau^ 
^auö auf {Rom, am 2frei^afen, ber fecä^öte am SOiiT^lengaffen sBoBtoerf* 
35ie Il^ore, tt)el(^e bie Ummauerung l^atte, toaren folgenbe: 1) bie 
neue $o(i^^>forte ober ©t» 3o]^annö^3fcrte bei ber üDeutf(3^orben«fir<]^e 
©t, gatl^arina, 2) bie ©ad^ftraSen^jforte, ^antaleon«*« ober SBeigen* 
frauenjjforte, neben bcm Älofter ber SSSei^enfrauen, 3)baö @xxt(i)m^ 
tifox, 4) ba« alte ©^afentl^or, am Srau^aufe gu ben brei 3)io^rcn, 
5) ba« gnjeite ß^rcnt^or , unter bem Sreuer'f^en ^aufe , 6) ba« 
alte {Jriefent^or, unter bem ffiraul^aufe jur $Rübe, nac^^er bie ^e» 
lencn:» ober 8euen^>forte , fpäter^in Seöcnpforte (porta leonis) ge* 
nannt, 7) ba« ©ürfcltl^or, unter ©ad^fcni^äufer, ber Singang gur 

Digitized by VjOOQ IC 



- 34 -- 

(3€«e$n^to^g(, 8). bad. ütt eiee{ftem6t^or,. 9) hcA alte: (Sunibertf^, 
au^, fiai^Ienl^ufartl^iHr, toot^cn am (Snbt' ber ©trage mttet Srmieti^ 
l^Aitpoi nod^ Keft^ bemerlt merbeit. 9}]^eitttt>ariiS ftaobm: D baf 
^^Iimetu ober i^Nsaff eiitl^ir, ge^eR ber na^l^ertgen SSRaä^aUfx^txuiß, 
2) ein Sl^pr- giegpit&^er bem ebero^er ^ofe^ 3) ba9 ftpftgaffent^or/ 
4r) ba^^ Zr^nlgaffen« ober, el^ematd ettoa^ meiter gelegene gronfen« 
tk^t, ö) bA^. %StüfiUvi%aiimtfioT, 6) bad gäftr^ ober ©oljgaffentl^or, 
7) bad äRatlmoinniSitl^or, 8) bad ^afengaffent]^pr> 9) ba9 alte 9{§em^ 
tfejr, 10) bq^ gttjejiflrafcentl&or, 11) ba« Äornt^or, 12) ba« S«& 
^fl^f^uleiMl&or. 

IV. 

93a{b toat aud^ biefer ^rmg, b^r rafd^ aitfbtfi^enben , immer 
ftp(i?r unb felbftftanbiger fiti^ fül^Ienbex @täbt loteber }u enge unb 
frafMi. 9ü(n tqu^e f^ bur^i^ dieid^tl^um unb 93o(f«}Q]^( atö bie 
er|b( @ta^t bed be^tfci^en Sieid^e^; fie erfoxuite Har, uiel^ed ©etoici^t 
i^re. ^arM^ifteUnitg bei ben gewattigen ftämi^fen smifd^n ben Seifen 
iwb ®l§ibeünen in -bie ^g»fd^ale tege. i&te @tabt Aötn l^ieU ^o^ bad 
^aniDer b^]c Sj^feti: gegart bie ^oj^etiftau^ffen. erl^pl^en^ unb fie lie| 
eö. ficj^ fel^r a^ig^Iegen fein, fid^ in foK^ SSerfaffung gu fcften, ba§ 
fie bor jQber erfplgrei^ ^efel^bung be^ S&nigd ^fi\i^P\> bon ®d^)oa« 
bett. fidler mar« ^Iß $j^iQt>)3 fid^ anfd&idt?, mit ftorfer ^.eere^mad^t 
biie @te((|tng. feinet @egnerd )u erf(!^fittern, fal^ &Un bie ©ci^reifen 
bed Slrt^^.in unn^Utelbarer 9lä^* S)ie.<^.treitigleiten um ben beut^ 
f^en ftSnigdtl^ron fcif^tug^en mit:b?n erl&ittertften $arteiläm:t)fen um 
b^n Ötn^. aSifdffofdftirtt. ju einer triegi[flamme jufammen. ^f)i*^ 
l\^p'ß ,^aaiin ergoffen fic^. über baö garije lölner ©ebict; überatt= 
^ brad^ten fie ^ronb^ ^orb unb ©d^onbt^aten ; mit entfe^id^er 
äBitbl^eit oeri^ee^ten bip jud|^([o|en Sorben ba^ gang arme, gequälte 
8anb* SSor benSRapern uon Söln lagen nod& offen unb ungefd^flfet, 
eine tcid^t,^ fflewte für ben rollen, ^>Iünbcrung«füd(;tigen geinb, inmit* 
ten. bon offenen Dörjd&en, ,S3Bcilern unb ßbcll^ßfen ba« ©coerinömün:* 
fter/ bad itlofter Sßeier unb bad $^utaleon«ftift* S>ie ©tabt fanb 
e^ für rat^fam auf bie ©id^erung biefer ntmn SSorftabt gu finnen« 
3m ©treben, i^rer ©elbftftänbigfeit einen feften SRüd^aÜ gu fidlem, 
unternal^m eö bamm bie ftolge, mäd^tige SSürgerfd^aft, ba« gefammte 
ftöbtifdjfe ©ebict in bie ©rängen einer eingigen feften @d{>ufemauer 
gufommengugiel^en. S5nig SDtto IV. !onnte bie mäd^tige ©labt in 
bem ajor^aben, einen fold&en getoaöigen 9)tauerfrang gu txxid)Un, 
nur beftärfen. SSon ©eiten beö ergbifd^öflid&en ©tul&Ie« , ber lange 



Digitized by 



Google 



- 35 - 

Oal^te l^twbtttd^ nt^ in bcrt rul^tgeit ungcfiBttcn aSeftft einer fräfti^ 
gen ^anb' gefattgen ftmnte, toörldne ftBrenbe 0^)^3oftttott gegen fcl* 
d^en 85au gu feffird^tem ^SJhn begann baö großartige Serl im 
3a^re 1200. 9n einer ^anbf($rift au« bem ärd^iü be« ©ereon«^ 
fftfte^ l^eißt e«: anno 1200 inceperunt cives Colonienses aedi- 
ficare rauram stipra vallüni. 9m 9al^e 1205 tßax ber SBau 
f^on fö toeit fortgefd^ritfen, ba§ bie ©tabt, miäft tteu gur gartet 
be« ÄÖntg« Dttc l^left, im ©tanbe toar, eine ad^gel^nmonatlid^e Se* 
lagernng bbn ©eiten be« l^ol^enftauffifiä^en ^eere« außgul^alten. Ueber 
ben gorlgang beö SJaue« finb un« leine SRad^ri^ten auf6ett)a]^rt 
Sben fo toenig ift mit ©id^crl^eit feftjuftcöen, toann biefer getoaltige 
l^älbmonbfBrmige 2D?auerring, mit aü feinen burgartigen Sü^oren unb 
feften ©ic^l^äufem, 11,560 rl^ein. gug lang an ber JRl^einfeite unb 
21,600 im ©ogen lanbeinmättö, öoKenbet toorben ift* !Dte Sauart 
ber Derf(ä^lebenen S^l&ore f^^rtc^t baffir, ba& biefelben atfe im Saufe 
be« 13* 3a]^r]^unbert0 aufgeführt tourben. (Sine Slottj, nad^ toeld^er 
bie Xvnppm beö bei JRobenfird^en lagernben grjbif(3^of« (Sonrab Den 
^od^ftabin im Odl^re 1248 Kö an bie @ei5erine^)forte ftrelften, bc^ 
u>ei«t, ba§ biefcö SE^or fd^on in bem genannteit Solare öoBenbet »ar» 
1261 fd^eint ba« ganje ©er! bebeutcnb fortgefd^ritten ju fein; bennin 
bicfem Saläre fe^te ftd^ (Srjbifd^of (Shgclbert öon S«H^nburg in ben 39efi$ 
fämmtfic^er I^orbürgen unb befeftigte jum ^xotdt einer SRl^etufrer«' 
rnng bie Siil^Örme Don Seilten unb ^tfk. Die Sfirgetfd^aft erfonnte 
bie l^ol^e SSebeutung biefer äw^iws^w^flcn für bie ^errfd^aft über bie 
©tabt* ai« ' fie nad^ unfaglid^en anftrengungen bicfe SBerfe ben 
$5nben be« ergbifdf^of^ entriffen i^atte, bertoanbelte fie biefelBe in 
bie ftäftigffen ©d^u^ioel^ren gegen jcben fernem Singriff • bc« grj* 
bifd^of«* 3«^ glangenben 3^"fl"i& f"^ ben 9)?ut^, bie Sufbauer unb 
bie Äraft, ttjomit bie S35rgerf{^aft fid^ ben SBefife il^rer 9Äauern toie* 
ber errungen l^tte , ließ fie l^od^ an ben 3^«»^" ^^ ®a^en ba« 
S38ap^3en ber ©tabt einmauern* ^ad) ber Sanbfeite l^attfe biefc 
9Raucr jti)i5If ftarle mit Sl^ürmen Sinreid^enb' »erfel^ene SEl^re ober 
SJurgem (Segen bie SRI^einfeite »aren be« ftarlen SSerfel^r« toegen 
aber 36 weniger befeftigte S^ore. 3ö>*f^^" ^^^f^« Zl^oren jäl^Ite 
ber aO'iauerring im ®'anjen 54 §albt^firme ober ffiid^l^äufer. 

35iefer Sefeftigung^frang toar für bie nod^ ttad^fenbe ©mool^* 
nerfd^ft ein foftbare« (£rbe, auf beff en (grl^altung, Su^beff erung unb 
aSeröoÖpanbigung ftete mit ber l&bd^ften ©orgfalt unb bem bebeu^* 
tenbften Softenaufmanb S3ebad^t genommen vmhtn mußte. 92od^ UHir 
bie äßauer nid^t ganj t>oQenbet^ fo tourbe auferl^alb berfelben ein 

Digitized byCjOCwlC 



— 36 — 

tiefer ®raBen audgemauert uttb gureici^enb mit ^tfUifabett berfel^en; 
1283 tDurbe biefer ®xaim etmeitert, itnb 1386 ein äJorgraben mit 
Iräftigett IBruftloel^ren angelegt; 1430 »nrbe mit erl^Sl^ter Slnftren^ 
gnng am 93au ber Siugenioerfe gearbeitet unb bie @tabtmaner gan} 
DcQenbet« (Sine bebeutenbe äbt^befferung na^m man im Saläre 1446 
bor« aSon 1469 bid 1497 mürben Der ollen Sporen neue fteinerne 
3toinger (Stotl^mel^ren) errietet. 1469 begann man ben gefammten 
äf^tauerring ju überbedem SM bie @tabt 1474 in bem Samp\t 
gegen Slu^red^t )»cn ber ^falj unb ben ^erjcg ftarl ben ftül^nen 
bie^ 5Rot]^»enbigIeit einer Iräftigern ©efeftigung erlannte, Iie§ fie bie 
3innen audfüüen unb ©(j^iegfd^arten einmauern« f$fir bie 9(nto)en« 
bung bed aQgemein eingefül^rten geuergemel^rd to)ar biefe Senberung 
Sebürfnig getocrbcn. 1497 H)urbe bon ben ©trafgelbcrn , bie auf 
ben SBud^er gefe^^t xoaxm, bie SRauer fammt ben SBid^l^&ufern MU 
Kg mit Ueberba^fung berfel^en* 3n bemfelben Saläre entftanb erft 
bie SDtauerlinie t>om 93a^ent^urm bi^ jum Si^i^ngtaben. 1541 be^ 
cretirte ber Statl^ ben ^an eine^ SoKioerfed unb 93(o<{^ufed an ber 
SRü^Iengaffe, xoü6)t^ \pattx^in 1604 unb 1628 eine grSgere «ud^ 
bel^nung erl^ielt. 15^1 tDurben juerft bie SBaQgänge nad^ ber @tabt 
l^in regelmäßig mit äJiauern t>erfe]^en. S)er 9tati) f)attt erlannt, bag 
bie Unterl^altung biefer SaUgänge burd^ 93retter unb ^fal^toert 
l^öd^ft {oftff)ie(ig unb {ubem un}uberl&ffig kDar;> er befci^Iog barum 
baffelbe^ burd^ eine Stauer ju erfe^en unb lieg am Q^rentl^or ben 
äinfang mad^en. 1552 iburbe bie loeitere 3(u«ffi]^rung ber Sefefti^ 
gung^merle g^ifd^en bem @et)erin9t]^or unb bem 93a^en unter Sei^ 
tung bed Saumeifterd bed ^erjog^ bon 3fi(id^, äReifter 9l(e^anber, 
au^gefül^rt« 1554 entftanb bie innere SBaUmauer l^inter ber Sar« 
tl^au^, 1558 bie 2tt>ifd^en bem Sunibert^t^urm unb bem (Sigelfteind*» 
tl^or. 1564 tourbe bie arbeit an ber innern SBaflmauer fortgefc^t 
unb bie Stutze bem äReifter Sbrian gu 9 9D{ar! fibertragen. SH^U 
bfen unb Statt l&atte ber JRatl^ felbft angefc^afft. 1567 tourbe biefe 
Slrbeit Dom IBa^en bid gum ^utaleondtl^ore beenbigt; lejjtgenann^ 
te« ^ox toarb 1585 jugcmauert. 3n biefem Saläre begann ber ^an ber 
5eftung«»erle am SBeiert^or; bon :j,595— 99 entftanben bie SoÖ* 
tt)erle an biefem Z^cxt. 1633 mürbe bem @tabtfteinme^en unb 
'SBerfmeifter ^eter ©c^ieffer aufgetragen, ben großen iE^urm unter* 
l^alb ®U Sunibert am {Rheine gelegen, fo einjuridj^ten , baß man 
benfelben gegen ade ©etoatt braud^en, ba^ grobe ©efd^ü^ barauf 
)}flan2en, ffiel^r unb SSertl^eibigung barauf tl^uen lönnte, }u bem @nbe 
oben bon bed 2:^urmed ^if)z einen Zf)t\i äJiauer abjunel^men, fo* 

Digitized by VjOOQIC 



— 37 — 

bairn bon unten an9 bcm gunbamcnt mitten burd& ben Zffuxm eine 
fed&« gu§ bide SWaucr gu erridj^ten, barouf ba« ©etoöIBe ju fd^Io* 
gern 1635 fam ba« ^afengaffenboKtoerl ju ©tanbe, 1649 ba« un* 
tere J^or öor bem (Sigelftein , 1670 ba« Soatoerl jtoifdf^en bem 
SBeicr. unb ©eberinöt^ore. 1671 begonn bie Arbeit an ben (Srb^ 
toäCen jtoifci^en bem gigelftein unb ßunibert. 1672 »urben neue gor^ 
tiftcation^arbeiten an bcm Seicr^, ©d^afem, ©eöerinö*, Sad^«^, ^afj^ 
nen^ unb (S^rent^ore in angriff genommen. 1682 »urbc ba« Sott 
toerl an gunibert gebaut unb 1683 ba« am SSa^entl^urm. 

3n ber folgenben 3eit begnügte fid^ bic ©tabt bamit, bafür ju 
forgen, ba§ bic beftel^enben gcftungöwerfe in leiblid^em 3uftanbe »er* 
blieben; unter bem alten {Rei^^ftäbtifd^en JRegimente tourben feine 
neue SBerle mel^r gebaut* S)ie ©tabt blieb in bem alten 3uftanbe, 
bi« neue Ferren mit neuen SBefeftigung«« unb SSergröierung^lJlaneti 
l^eröortraten. 



^#^ 



Digitized by 



Google 



Utbtv m\^t d)n|iltd)e J^tnhmoitv am 

%n ben ^räfibettteiti be« l^iftotif^e^tt $.erein9 für ben 
S'iicbcrrl^ei«, 

$)errn Pfarrer 3. SR^atm, in flSad^tenbenl. 

3nbem \6f Sinnen, öercl^tefter greunb, Ol^rcm SBunfd^c gemäß, 
einige 9){itt]^ei(ungen über bie t>on mir eingefel^enen d^riftüd^en <DenI« 
mäler am 5»teberr]^ein für bie ^txzm9»^txi\ä)xi^ gu mad^cn mid^ an* 
fd^idfc, erlaube id^ mir gu bemerfen, ba§ id^, bem Sinlabung&^^ro* 
gramme entf<>red^enb^ »onad^ ,,bcr SSerein in ba« Sftl&etifd^e ®tbkt 
be« attert^umö, für beffen Bearbeitung burdff ba« Drgan für d^rift* 
lid^e Äunft geforgt ift^ nid^t einjubringcn f)ai", mid^ ]^au^)tfad^üd^ 
auf bie Hngabe berienigen 2){onumente befd^ränlen »erbe, bie bifl&er 
toeniger allgemein bead^tet, für ben gorfd^er ber ftunftgefd^id^te je* 
bod^ ben gureid^enbem Sntereffe ftnb, unb babei auc^ bie l^iftorifdffen 
S)enlmaler nid^t unberüdtfid^tigt laffe, in fofcrn pe gur gntfd&eibung 
mand^er auf bie ®egenb begfiglid(^er fragen au« d^riftlid^er 3eit öon 
»elang ftnb^ 



©teigen luir in bie älteften 3^iten l^inauf, in benen ba« (S^riften* 
tl^um unter ben fränlifd^en Setool^nern ber nieberrbeinifd^en ©bene 
feinen Anfang genommen, fo finben toir äugerft »enig Ueberbleibfel 
au« biefer an l^iftorifd^en DueQen überl^au^^t fo bürftigen ^eriobe. 
,9(n @d^riftbenlmalen ift e« mir gelungen, Dier d^riftßd^e ®rabfteine 
aufgufinbeu; bie burd^ aflc ÜKerfmale il^r ^ol^e« Slltert^um beurlunben, 
unb faft bie eingigen B^^g^» ^^ Statten finb , ti>o ber d^riftfid^c 
ßuitu« in jenen entfernten 3^'^^« begonnen ^at. S)ie erfte biefer 

*) 3(ft f)aht bfefc 3nfd|riftcn bcrcitö tocrcinjclt In ben 3a^tbfi4em bc« Öcp 
eind Don ^(teitl^um^freunben im 0l^etn(anbe mitgetl^et(t, ^alte jebod) ba^ 
füt, baf fte in i^tec Suf^^min^npeUung mit bem Dorliegenben X^ema nic^t 
ungern gelefen toetben. 

Digitized by VjOOQIC 



— 90 — 

Orabinf^tipen t|l an ker auBen^tte bet StkSjt 4h Ä eilen {Stnx9 
@(eoe) einsemanert unb Ihntet alfo : 

I 



• III ; iVON : 


IVNIIOBIIT 


G R I M O L D ; 


L AI CVS 



Ante dietn tertium Nonas Junii 
obiit Grimold laicue. 

üDte jtDcitc tcflnbct fid^ an bcr Sla^cnfeilc ber Rird^e ju Zilt 
(An Sleöc); ftc lautet: 

° ' f lüMDMAl 

^HILDSVOLA 
////CRaECPCA 



•J» Ante diem quartum Idus Mai 
obiit Hildsund laicus. 
Requiescat in pace. Amen. 

©ie betben anbern ftnb an ber Slugenfeite ber Äird^e gn 3Kel^r 
(^r* 9tce«) ebenfaöö eingemauert: 

ni. 



f IIMDMR 


•OBIIT€^VV 


LVERAO- 


L A I C A- 

-— ^ > ^ 



Ante diem t^ium Idus Mai^tii 
obiit Vulverad laica. 



Digitized by 



Google 



— 40 - 



IV 



f • V I • I D V S- 



NOVEMBRIS 

•B E N /////// 2 'ö O-' 



ET F IL f A- t"! 



R E G I N L I N D- 



M I G R A V E R - T 



A D • X R E H f 



•J»' Ante diein sextum Iclus Novembris 
Ben..zdo et filia ejus Reginlind 
migraverunt ad X requiem '«J» 
Sei btcfen Snfd^riften ift gunäd^ft bcr Umftanb l^crborgul^cben, 
bo§ in bcr erften unb ben Reiben Icfeten bic cinjcinen ^tütn burd^ 
einfädle ober !Dcj)})etftrid^e ton einanber gefci^ieben pnb , tt)orin ftc 
mit einer auf bem römif^en ®xSbtxpta^t ju ®t. SKatl^ia« bei Jrier 
flefunbenen ebenfatt« c^riftl^en ©rabfc^irift au« bem feierten Sal&r* 
l^unbert flbereinftimmen, bie alfo ]&ei§t: „(Hicre) quiescetin paoe 
Honoria, qui yixit annus tres et menses quattuor". Die S3ud^ 
ftaben finb , befonber^ bei bcr erften, in guter römifd^er 6a<>ttafc 
fd^rift, mit fel^r geringen STBtoeid^ungen, au^gefS^rt; nur bemerfenö* 
toertl^ ift bie SSilbung be« A in ber britten unb bierten 3nfd^rlft, 
toeld^e«, toie in mel^reren ber römifc^en ^eriobe angel^örigen @rab*= 
fd^riften, bie gorm A f)aU S)ie »ieberl^olt üorfommenbe SBejeid^ 
nung „La^cus", im ®egenfa|e gu ^Clericus", finbct fic^ fd^on bei 
ben ^rd^enbatern; biefdbe lemmt aud^ in einer d^riftlic^en ©rab,, 
fd^rift aud Köln bor, bie nod^ in bie römifc^e ^eriobe berfe^jt loirb, *) 
unb bie id^, ba fie anä^ in ber Slbfoffung iibttffanpt fel^r mit ben 
nnfrigcn fibereinlömmt, l^ier beifüge: 



^ Vn^^Ki. NO VENBRIS 
OBIIT EKqVIN LAICVS 
PRIMVS NOVIS/////////// 
SIMVSINICIVM\\\\\ 
ET FINIS\\\////\\\\///// 



Secfc^, (Sentcalmufeum t^einlänbifc^et 3nfc^ciften. 



Digitized by 



Google 



- 41 — 

-AJ-r-Ante cUem nonum Kalendas Novenbris obik ^Ekquin 

laicfna. Primus novissimus. Inicram et finis. 
5Dtefe Snfd^riften, bk in mannet ^ejie^uns tio^ an bie t&mif^e 
3Ht erinnern, beuten v^gfüäf auf ba^ frül^e S)afein (^rifttici^er ®oU 
te^l^aufer an ben Orten, iDo {te gefnnben toerben, unt) gett)5]^ren 
um fo gtSgered 3ntereffe, aM bon SSautoerfen felbft fid^ an^ biefer 
gät fo au^erorbentHd^ toenig 6id auf nnfere Siage erl^alten l^at. 
Unter ben filteften JBaubenftnalen, bie mir bid jie^t am ^iieberrl^ein 
borgetommen, nenne i6f juerft bie Sl^orntfd^e an ber $farrtir^e gu 
»j^nbcrn (ftr» (Hebe), Smi biefem Sanrefte gcl^t allgemein bie 
@age, er fei urfJ)rüngIidS^ ein l^eibnifd^ * römifcj^er 2:em^>el gewefen, 
unb fester jum ^an ber d^riftlid^en Sird^e berkoanbt tDorben. ^iefe 
®agt iDÜrbe einer loeitern SBiberlegung nid^t bebürfen, inbem ed be^ 
• lannt tft, bag aud^ bie larolingifd^e Sapeße gu 92);mtt>6gen, bie ftird^e 
gtt Ottmari^im im (Sffag n. $9L ii^red frembartigat unb in beut^ 
ft^en Sonben nur fetten gur Slndffi^rung getommenen iBauftited tue^ 
gen, bom 83oIIe fflr l^eibnifd^e Ztmptl angefel^en »erben, — teenn 
tmr nid^t in foft aQen l^iftorifd^en unb antiquarifd^en ©d^riftm, bie 
über Si^nbern l^anbeln, biefe äKeinung bid auf ben l^eutigen S^ag 
atö eine Befamtte Z^atfad^e l^eberl^elt fänben. S)ie nSc^fte SSeran« 
laffung gu ber ®age l^aben mir \do^ in bem Umftanbe gu fud^n, 
bag ber Ort Ä^nbern bereit« gur at5mergeit eine gctoiffe 33ebeutung 
^atte, unb au^er Derfd^iebenen rSmtfd^en !DenImäIern aud^ ein Slttar 
bafclbft gefnnben »urbe, nad^ beffen Sluffd^rift einft ein römif^er 
£enq>et an bem Orte geftanben;^) bie Stejpte biefe^ Stem^eld glaubte 
mm nun um fo mel^r in bem (S^ore ber ftird^e ermatten, tt>eit bie« 
fer eine bon ber getofil^nlid^ abtt)eid^eube ^auform geigt ; er bilbete 
nämlid^ urf))rünglid^ einen bon fleinen $$enfterdffnungen burd^brod^e« 
nen Ü)iau er c^lin ber, ber nod^ ettoa^fiber bic^älfte bc^ Umfan*: 
ged ermatten nnb an ber abgebrod^en ®eite mit bem ©d^iffe ber 
^rd^e gufammenl^ängt« 9UIein o^ne und auf mitttt ®rfinbe gegen 
ben römtf^en Urf))rung be0 ®ebäube6 singulaffen, meifen n>ir bbg 
auf ba« aWaterial l^in, au« bem bie gonge Tlmfaffung«maner be* 
fte^t: biefe ift nämlid^ aud butcanifd^em 2:uff CDudtftein^ Sirag), 
koie er in ber Umgegenb bed Saad^er @ee'd , gnmal im Srol^Itl^ate 
bortommt, aufgeffli^rt, nnb ed Ift^t fid^ lein eingige« ungtoeifel^ft 
romifd^e« ©ebäube im gangen SR^einlanbe aufmeifen , an bem ber 



*) Sg(. j^terübei meine «tbl^anblung in beit ^al^rbüc^etn b. S3et. t>. ^(tei? 
t^umöfc. im «^Ibe. ^ft. XYIIL, B. 135. 

Digitized byCjOOQlC 



- 4Ö - 

SiMfphlin jsU )^umQA^ial )^tttotn\>zt leSre. Sfmx tft Mannt genug^ 
bag bie St&mer im iBro^(tl^aIe ©tdn&riU^e l^olteR, aKein fte t)er^ 
loanbten btefed SSatertat &((»§ }u äUtSxen, €äisgai, SSofibfiemen u. 
fa)^., tuemal0 ctiber )tt (Seböubem S^agegoi fbiben n)lr jverft in ben 
^arltd^en ^wixtfttn an» ber frSnüfd^en ^eciobe ten 3:uff late S3au« 
ftein nm ^tdfea, %tfang)8 ttod^ gitkoeileti atoed^felnb mit Sagen 
)>^ii 3ic8^> ' uti^ ^<^M ^^ e^i^ SKittetafter l^inburd^ am SUe^ 
bertl^ein foft o^t^ 9ludna|me ate ba^ ein^igt Saumatei;iat )M>n flfU> 
^n romonif^en @tile$« Slud^ bie Sjaü^ml uttfeted Saitioetle« ift 
tti^^t rJmif^^ beutet jiebcjd^ — ^6ftm bvx^ btc amDoibung gt*|eter 
IBoufteine imb eine weniger l^nbmeif dmagtge B^n^tung berfetben — 
auf eine fräl^e fränlifii^e ^nt l^ln* SBir fiab ballet geneigt , biegen 
Siunbbau ald eine ci(^):iftli(j^e Sopelle^ unb ^ar ate eine Zan^lcu. 
ptUt, wfi frän!tf(j(i$r 3^it onguftl^en, aui^ einer ^it, too bie ^^ 
^nl^aufunft w^ ju feinem beftimntten Zifpvi» gelangt toax unb 
mm \iö) nod) auf bie einfa^fte ji^orm bed fester fo bebeu^nb ent« 
n>i€elten (Sentralbaued — eine Irei^unbe, o6en ebenfaQ^ mit einer 
runben B\^p^A gebedte SWauer — befci^änlte* 92usä finbet eß fid^, 
ba§ bereite um baß 3a^r 720 ein ®raf @(roin berfd^tebene @üter 
an bie Sxx^t gu SRl^nbern gefd^enft i^,^) unb iDir bürfen in 
unferm fran!if(^en IRunbbau ben Steft \tim Sird^e um fo e^er ber^ 
mutl^ien^ al9 n>ir benfetiften oben a(d Souffa^etle bejei^net, unb 
yait Six^t iDirKid^ -^aud^ bem $. Sol^anned bon Säufer gmib;> 
met u>ar. 

Suger ber r^nbern'f^en 2:auftapelle ift mir fein iBaubentmol 
am Slieberrljetn befannt getporben, bo« mit l^inrcod^cnbrn: ©id^erl^eit 
in ba« erfte Sal^rtaufenb n* ^x. berfefct »erben fönnte, träfen 
ttid)t }u beftDeif ein ift, bag Bereite in ftänlifd^ex 3eit einselne .ftit^ 
6tm, tt>enn aiKfy nur bon geringerm Umfange^ in ber @egenb iu 
ftonben; fie muften tl^eild burc^ bie bietfac^en äJertoüftungen ber 
9tormannen}&ge berf(J^U)inben, t^eitö ben \püttxn umfangreichem Six» 
d^enbauten aUmaUg meid^en^ 93on ber im 3a^re 1002 bon bem 
®rafett Jöalbcrlci^ geftifteten Älpfterlird^e ju 3Hfli* (Ar* ßieue) 
l^aben fid^ nur ein @äu(enfd^aft nebft ^opittti unb einige @cul)^ 
tmm erhalten/ bie an ber äutenfeite ber ie^igen Shäft dngemauert 
fmb. S>agegeo finb üpn ber burd^ bie Sibiiffin. (Srmgarbi« auf bem 

Sgl. bie fe^t Icl^mlc^e «b^anWung öon g. to. £)uaft In ben 3a^t&- 

b. ^. t). ^(tett^fi. im (R^lbe. ^% X, 6. 186. 
^) Teschenmacher, Annales CUviae, JaUae, Monüam etc» 1721, 

S. 96. Bon dam Chartetboek I, 2. 



Digitized by 



Google 



— 48 — 

Qlttnhtxii (fir. 9{ee9) gu Anfang bed 12« dal^tl^imbertt totelres^ 
JlersefjteQtcsi ®tx^ttxxfS)t no6f jtemß^ Ibebeuttabe {Refte etl^altett, ttsib 
Don ^^ UKil^rfd^emtid^ wxi btefelbe S^t erbauten Sottegiatlirti^e ^u 
ammtviäf (SU. 9Ut^) tft nod^bad.S^Drunbbiebontnter befmblid^ 
jhr^^te loorl^nben, tnobon bie ledere ia^Befonber ate einer ber iw 
tereffantepen SBourefte biefcr gett onjufc^en ift/ ffioffenbcrg bcmerlt, 
bie feitbem.ber(oren gegangenen Xrti^ibe ber.^anenici leierten, \dfm 
um boö dal^r 700 l^abe ber 1^. ^ffiibrorb/ber lierül^e angelja^ 
.fif(^e SKtffionar, J^iefelbft eine ^r^e eingetodl^t^ ol^ne iebod^ bie B&* 
treffenben Urbtnben ober bad Saturn berfelben antufä^ren^ fo bag 
U}ir uBer ba^ 3l(ter biefer Ueberlieferung int ÜDunteln bleiben« 
SBir Befi^en über bad iBeftel^en bed ®tifted leine fid^ern ^aifxi^ 
tm, bie über bad 12. 3al^r^unbirt l^inau^reici^en,^) unb felbft SB^\p 
fenberg , bem bie ©tift^rd^i^e }u ®ebote ftanben , l^at n^eber in 
bem 92eh:oIogium no^ in einer fonftigen Urfnnbe ein ältere^ S>atnsi 
beigebra(]^t. Obgleid^ bie nod^ )}or]^<mbenen Siefte ber ^xd^t burd^ 
ff)atere 9tq>araturen bielfad^e Umgeftaltungen erlitten, fo bejeugt 
bod^ ber 93aufti(; bag Sl^or unb ^^)>te noc^ bem urf))rfing(i(i^en 
93aue angel^oren* ^a6) biefen banUd^en -Ueberreften bed 12. S^ä^x^ 
l^unbertd ift junäd^ft bie (Soaegiatfird^e au 2Biffel (^. (Siebe) ju 
nennen , bie einer nid(^t oie( \paUxn ^zit angehört , fiäf aber burd^ 
il^re Dodlommene (Srl^ltung Dor allen übrigen audjeid^net, unb bon 
9ieu§ r^einablDärtd aü ba^ bebeutenbfte SBauloerl im romanifd^en 
@ti(e anjufel^en ift. !Diefer 93aufti( ^at aud^ bei ben meiften ß(o^ 
fter^« unb !Dorf!ird^en am untern Si^eine t>ielfa^e 9lnn>enbung gefun^ 
ben, felbft nod^ in einer ^tit, loo bereite bie @otl^iI fi^ anberio&rtd 
burd^ l^erborragenbe SQ3er!e ate boiS l^errfd^nbe Qlement feftgefe^t 
l^atte^ jiebod^ finb bon ben bebeutenben SDSerfen iened SiauftUed nur 
mei^r bereinjelte Stefte erl^alten, unb bie beffer er^Uenen nur bon 
geringer ar(^ite!tonifd^er Sebeutung; unter ben UiiUxn berbient nod^ 
bie ^rd^e gu äJiel^r (ßx. 9ieed) eine (Srtoa^nung. !!)ad 3Rateria(, 
beffen fic^ ber ronianifd^e @til bebiente, ift burd^ioeg ber 2:ttff, ber 
f^&ter, a(d ber gotl^ifd^e ^auftU fxö) 3}a^n brad^, ber Slntoenbung 
ber Siegel U)eid^en mnitt, S&vx muffen l^ierbei ber fo biet berbreiteten 
3}ieinung entfd^teben entgegentreten, monad^ bie 3(nto)enbung bed !£uff^ 
joteißamnatertal ein Kriterium für ben rdmifd^enttrf)>rnng eine« Säau« 



1) w&ssenbergi Eknbrica, 6. 5.4. 

^) Suetft genannt in einet Jltfiinbe »om 3. .1132 bei Jgojcomblet, tttfunben« 
h4* 9^1^ 311. 

Digitized byCjOOQlC 



- 44 — 

refhd aBgebett foQ; bte Unrid^tistett ber fUiemung gel^t fd^on aM 
bem älnsef&l^rten l^erüor, tDonac!^ getabe im 9Nitte(a(ter biefed SRo^ 
terial eine faft au^fd^Iie^Ud^e 9(nu>enbmtg gefunben , wie man fid^ 
no6f je^t beinal^e an jeber !Dorf lird^e übetjeugen fcutn ; l^teju lommt nun 
nbäf, ba^ fic^^ n)ie oben berührt, nirgenbd bei einer rSmifd^en dluine 
ber Zn^ aU Sauftein angetoanbt finbet, fo ba§ fid^ bie @a6ft t>\tU 
mäfx haft'm umlel^rt: tJoo ber !£uff atö Baumaterial auftritt, ba 
lann man nad^ ben bidl^erigen (Erfahrungen fidler fein, bag ber Ux* 
f tsrung bed S&ant^ nic^t ber 9{&mer}eit, f onbern bem äRittelalter angel^5rt. 
Unter ben nod^ borl^anbenen jtird^enbauten gotl^ifd^en ®tilt^ tfi 
t)or HBcm bie ^^rad^töoüe gofiegiatfird^c jn lauten (Ar. ®elbem) 
}u nennen, beren SSJeftfeite gtoar nod^ bie romanifd^e SBauform geigt, 
bie in il^rem ^nptif^ük jieboi^ im gotl^ifci^en @tt(e aufgeffii^rt unb erft 
ju Anfang bc« 16* Sa^rl&unbert« öcüenbct »urbe. 35urdff bie l^ol&e 
aWunificenj @r* aKajeftät be« ÄSnig« ift öor Äurjem gur SBieber:* 
l^erfteQung eine bebeutenbe ©umme bemidigt n)orben; mSd^ten nun 
bie Singefeffenen aud^ t^rerfeitd mit aden ftraften bagu beitragen, 
baS eine« ber borgflglid^ften ©enlmäler, »efd^e« ber fromme Äunft^ 
finn ber a[Itl)orbcrn geftiftct, bem brol^enben SJerfatte red^t balb ent» 
riffen tocrbel 8ln arc^iteftonifd^er 39ebeutung f erlieft fx6) biefem ^ant 
gunSd^ß bie Sodegtatfird^e gu (Sie De an, begonnen im 3a^rel341, 
bemnäd^ft bie €oüegiatfird{^e gu Sranenburg (Ar. (Sleüe), bem 
Anfang be« Ib. Sal^rl^unbert« angel^örig, unb bie 2llbegunbi«fird^e 
gu dmmtxiöf, erbaut 1483. Scfetere toirb aud^ „bie alte Sird^e" 
genannt, unb »ir toiffen fidler, ba§ bereit« im Saläre 1227 eine 
ältere Äird^e an i^rer Stelle torl^anben voax ,^) bie ebenfaöß ben 
Flamen „alte Äird^e" ffil^rte, toeld^e Benennung im ©egenfatje gu 
fjJätern Äird^enbauten entftanben gu fein fd^eint. 9?un pnbet e« 
fld&, baß bie frühere aibegunbi^Iird^e bereit« im Saläre 1371 ur^ 
lunblid^ b€n 9?amen „be oube Serdf", b. i., „bie dtt Sird^e" fül^rt, ^) 
gu einer ^At , xoo no6) außer i^r leine anbere aW bie @tift«fird^e 
beftanb, fo ba§ e« l^iernad^ toa^rfd^einlid^ loirb, Jene frfll^ere Sllbe^ 
gunbi«Iird^e l^abe öor ber ®tift«f ird^e beftanben, unb nad^ Srbauung 
ber tefetem bie Senennung „alte Äird^e'' im ©egenfafee gu ber neuern 

^%l 3/ fiRooten, Klteit^ümli^e aRahi)ücMg(eiien ber etabt B^antm 

unb i^tcc Umgebung. 
°) Wassenbergi Embrica S. 153. 
^) Wassenbergi Embrica S. 137. [(ic leitet bie Se^eicfinung ,, alte jtitcfie" 

t>on f.lUbegunbidtic^e" ^et, mie uni fc^eint, mit »eniglBk^cfcfteinlic^htt. 

5)le fteb.] 

Digitized byCjOOQlC 



— 45 — 

©tift^ürd^e erl^dften« S)tefe S6txmni^mi, loonai^ bie $f artet @t 
aibcgunbi« ein öftere« I)atum aW i>a« ©tift be« l^i SWartinu« f)aU 
iDtrb burdff anbertocittgc SScr^äÖmffe unterftflftt. ©a« ©eftel^cn bc« 
Orted (Smtnerid^ nStnlid^ lägt fid^ l^iftorifc!^ fidler bi« ju Anfang 
be« 9. Sal^rl^unbert« l^tnauf nad^toeifcn unb mag nod^ in ba« nie:» 
roöingif^e 3^it^ölter l^lneinreid^en. SBir »erben bal^er ben älteften 
@tabtt]^et( um biefe jtird^e l^ernm ju fud^en l^aben , unb noc!^ ie^t 
ffil^rt ber in ber 3lSf)t ber tUbegunbi^fird^e gelegene 3Rartt))(a^ ben 
SRanten ,,ber aöe STOartt", im ®egenfa^ ju bem in bem neuem 
©tabttl^eile, bei ber ©tift^firt^c gelegenen ©eiftmarfte.^) äl« im Saufe 
ber 3^it ba« ©tift gegrfinbet »urbe , bitbete fid^ um biefe« ^erum 
eine jtoeite 8lnfiebe(ung, befonber« ber SScrnel^mem, toie bie bort el^e» 
mal« öorl&anbenen abefigen Surgen betoeifen,^) bi« im 13* Safft^ 
l^unberte beibe Zf^tiU, fotoc^I ber um bie ältere 8(begunbi«fiYd^e ge«» 
legene, aW ber um bie fpäterc ©tiftöfird^c gebilbete, tl^eilmetfe mit zu 
ncr aWauer umfaßt unb ba« ®anje gu, einer ©tabt erlauben »urbe. 

fie^ren tt)ir t>cn biefer l^iftorifc^en Sbfd^meifung gu unfern £)en& 
mäfern gurfidt. 9n ©cul))turen au« ber romanifd^en ^nftperiobe 
pnb bie nieberrl^einifd^en Äird^cn jiemtid^ reic^^ottig : bie meiften it> 
fi^en ncd^ il^rc alten Siauffteinc mit SBerjierungen in $aut» unb SSa«* 
relief, au« 8at)a ober Serglatf gearbeitet, worunter fid^ in«bcfonbere 
ber in SKenjeln (ftr. ®elbern) unb ber in ©traelen (Ar* ®et 
bern) burd^ i^re Dielen JReliefftguren au«}eid^nen; aud^ finb nod^ in 
ber Äird^e gu ©ebburg (ßv. SIeüe), beren ätteftc SRefte bem 12. 
dal^rl^unbert ongel^Sren, mehrere in ^autrelief gearbeitete ^en(m& 
ler t)or]^anben, bie toal^rfd^einlid^ bem ®rabmale be« 1162 berftor« 
benen ®rafen S(rno(b 11. dou 6(et)e angel^&ren , ba« erft in neuerer 
Seit gerftSrt tourbe. äu« ber got^ifd^en ^txt pnb bie beiben Siauf« 
fteine ju $ui«berben (Ar. Sleoe) unb ju 5Doornidt (Är.JRee«), 
au« ©anbftein mit SSergierungen in Sa«relief, bemerlen«tt)ertl^. (Sine 
borgfigß^e ä3ead^tung aber Derbienen bie in ben gterUd^ften gotl^i* 
fd^en gormen emporfteigenben ®acrament«l^äu«d^en, unter benen fid^ 
ba« in ®riet]^aufen (Ar. eiet>e) unb ba« in Sill (Sr. ßleöe) 
befonber« au«jeic^nen^ 



1) »Quidam dictus Lambertus Dosel de Embrica* rettete im 3. 804 
einen JTnaben ©ocelinud aud ben Stutzen bed 9t^eined , Surius yit. 
Sanct. II, S. 38. 

2) 5)a| bet 3lamt „alte SRarft" fcf)on toor Sa^rl^unbetten gebräuchlich wat, 
bezeugt Wassenberg, Embrica S. 24l. 

3) Wassenbergi Embrica S. 53 ff. • 



Digitized by 



Google 



-7- 46 — 

3lu§et beit ©tiOptmctn' ift bie groge 9(n}(i]^ l^ij^ bortreffti^ 
gearbeiteter ^öljfd^ttl|toerfe l&etborjÄl^ebeti, «t benen Befonber« bie 
Äträ^e ju (Salco-t (Ar, Siebe) fe^r ret^l^altig ift} aud^ bie ©tiftö^ 
lir^en gii (immn\6f, (Siebe, Xanten unb bte f^ilialfttd^e ju 
|)ottfeIaer (Ät* 6Iebe) 6ef}^n üorjfiglltj^e SIrBeiten biefer Sri; 
ou^erbem öetbient ein (S§riftu«bilb in ber ®tlft«Iird^e gu (gm nie* 
rid^, uttb eine 9Rabonna in ber Äird^e gu ®inbertc!^ (Ar* ®el» 
bcrn), bie int romanifdj^en @tife gearbeitet unb toal^fd^einlid^ mit 
ben betreffenbeti Äitd^en gteid^alterig finb, md^ genannt gutoerben.*) 

aSerfd^iebene Sirdjfen beft^en no(i^ bead^ten^ttjert^e im aßbeutfd^n 
@tile gearbeitete ©erStl^fd^aften, tt)ie SKonftranjen, Äeld^e, (Ziborien, 
mtb an ft^nett attbeutfd^en ^aramenten ift befonber« bie Xanten er 
ftlrc^e reid^^altig. äud^i öerbient ein in ber @tift«fird^e ju ^mmu 
xi6^ aufbctoal^rter {Reliquienfafttn feine« l^o^en Sitter« tDegen ange* 
ffll^rt gu »erben, anf beffen 9?fl(ifeite eine 3nf(3^rift befagt, baß ber^« 
felbe bie bon bem ^a^jfte @ergiu« bem 1^. ffiitltbrorb fibergebenen 
JReTtquien entsafte; biefc 3nfd^rift ift, tele \x6^ bei naiverer Setrai!^* 
tung fotDöl^I in teci^nifci^er al« ^>atäogra<)]^if(3^er Sejtel^ung ergibt, 
fj}ätern Urfj)mng«» 

^äflk^Hif finben fid^ in aQen ^rd^en nod^ ättere unb neuere 
©emälbe bott fel^r öerfd^iebenem ©ertl^e ; »ir befd^ränfen un« bar* 
auf, bloß bie 9Banbmatereien noml^aft gu mad^en , bie befonber« in 
ber testen ^txt aufgebedtt »urben; bl« jefet finb beren in ben Äir* 
d^«n gu ©ieneu (ftr. 9lee«), Raffen (Ar. 9^c«) , Salcar, 
Sleöe, ©traelen, unb in ber Sr^te ber @tift«frrd^e gu ffim^ 
mcrid^ gum SSorfdf^ein gelommen unb gr&6tentl^eil« erl^altm »orbem 

9fi5d^ten bie ga^lreid^en nod^ erhaltenen unb mitunter bebeuten»" 
ben S>enftnäler d^riftlid^er Äunft . ia aßentl^alben nad^ i^rem l^o^cn 
SS^ert^e gefd^a^t, mit Sorgfalt betöa^rt unb fo biel t^unlid^ in il^ren 
borigen ©tonb toieber l^ergefteHt toerben, bamit un«, bie toir nur 
fetten unb mit ÜÄül^e Slel&nlid^eö gu fd^affen vermögen , nid^t ber 
SSortourf treffe, bie ffierfc be« frommen Äunftfinne« ber SSorfa^rcn 
migad^tenb ber 3^^^f^örung unb bem SSerfatte ^rei« gegeben gu l^aben ! 

(Smmerid^, 2)iärg 1856. 

Dr. 3^ (Sil^tteiber. ^ 



Uebcr ba« 2)Mrlen6i(b au ©inbctirf) f. 2Jlootcn,;5((tectlJumIic^e SWetf« 
luöcbigfeltcn 2C. 6/75 ff. 



Digitized by 



Google 






!Durd& 3^rcn öcrid^t ,fiitt cmtfle (i^rlftti^e ©enfmölcf am Site* 
berr^ein^' l^aben ®te bem gefcj^^tliebenben ^uditnm einen eBen fo 
banlendmert^en ^tenft ate unferm äSeretne unb Ibefcnberd mir @^te 
ertpiefem ®a« Sl^re barin mitget^eiltcn 5Raci^rtd^ten übet berfd^ic* 
bene merftoilrbifle kixdfzn unferer ©egenb betrifft unb bic ftunft^ 
fd^äfee, »eld^c fte bergen, barf \^ ®ie nur bitten, in bcr golge 
einmal ettt>ad eingel^enber barauf gurüdiommen ju wcQen^ ^ie Qn^ 
f Triften aber gu 3Jie^r, Äetten unb 2:ill angei^enb, l^aben @ie 
mir in 3^rem ©d^reiben bem 13. Sffiarg b* 3. gefiattct , mici^ je^t 
fd^on tttoa^ mit 3^ncn barübcr ju unterl^aßen* gür'« crftc tounbere 
\6^ mid^ gtoar barüber nid^t, bag eine jtoeitc 3nfc^rift in ber ffird^e 
gu ZitL 3^rem ©d^arfblidt entging., inbem fie üerfel^rt eingemauert 
unb fe^r bermittert toax, ato id^ bor ettoa itDanjig Salären ßunbe 
babon erl^ielt, xoofji aber fäflt e« mir auf,' ba§ 3^r ßicerone ®ic 
nid^t barauf aufmerf fam mad^te unb gnKtr bei^^alb, meil fel^r gu be« 
bauern loäre, menn fie bei ber feitbem t>org0nümmenen Sleftauration 
ber ßird^e berfommen fein mSd^te. Die 3nfd^riften ju ÜWel^r l^aben 
mir immer merlmürbig gefd^ienen« 3d^ fal^ fie guerft im Salute 1835, 
trenn id^ nid^t irre unb gtoor in SSeglcitung unfere« greunbe^ 5Rab* 
befelb. "Der , meld^er und bie ßird^e geigte , fdt^ieu tt>enig ©eiDtd^t 
barauf gu legen unb t^at, aU einige iBünbel ©artenreifer, bie gufäl^ 
tig baran gelel^nt »aren, tt)eggefd^oben »urben, fo, ate ob fie i^ 
gum erften Wlal gu ©efid^t fämen. Sßenigftend lougte man nid^td 
aber i^re 33ebeutung gu fagen. d^re SntbedCung aber regte gu fer^ 
neren 9?ad(fforfd(fungen an, bie bann aud^ ben Srfolg Ratten, bag 
unjer ißabbefelb mir bie d^nen befannten avi^ AeUen unb Zxü unb 
au« leftterm Drte nod^ eine mitt^eiUe, @^)äter ^abe id^ fie burd^ SSermit* 
telung be« l&od^fedgen Sintcrim ben Soöanbiften in Selgien gulom» 
men laffen, bie mit ber Segenbe ber S^^ebäer unb bed 1^* SSictor 



Digitized by 



Google 



- 48' - 

Befd^Sftigt, fx6t naif 6ft\\ttiiftn unb fonftigen Wf^tx unBelannten 3n^ 
fd^riftcn in ober an^ ber untern ai^cingeßenb erfunbtgt litten. @ic 
fd^einen il^nen aBer m6)i bon 92u^en geioefen }u fein, tt)enigften(( f^a^ 
Ben fie nt($td borüBer ertt)ibert unb au^ in il^rem berieft f^txan^ 
gegeBenen Sanbe (Acta Sanctorum ad 15. Oct) feinen ®ebrau(j^ 
babon gemad^t* Slud^ lamen biefe 3nfd^riften in einer SSerfantnt« 
lung be« l^iftor* SSerein« für ®elbem am 3* ÜÄai 1852 ju ©traeten 
gur ®<>rad^e* 6« ttjurben aBer fiBer felBc leine näl&ern äuffd^Ififfe 
gegeBen* auffoBcnb BleiBt e« imnier, ba| »eber bic frül^em no6) 
bie f})ätern Metoifc^en ©efdf^id^tfd&reiBer batoon 9KeIbung t^uem ©elbft 
SBuggenl&agen , ber fi^ bod^ faft an9\6)lkiü6) mit ben Snfd^riften 
ber bortigen ®egenb Befd^äftigte, oud^ ©affenBerg unb $ig]^iu«, oB* 
gleid^ bie @tift«fird^en , benen fie angel^örten, in ben Äird^en, 
too unfer« 3nfd^riften fid^ Befinben, ba« ^atronat l^atten, üBergel^en 
fie mit @tiüfd^»eigen. Sinnen , bere^rtefier $err unb greunb ! ge* 
Bfil^rt ba« ißerbienft, in ben Senner 3a^rBud^ern für rl^einifd^e Ät 
tert^um«lunbc guerft barauf aufmerifam gemod^t ju l^aBen* üKöge 
bie« unb toa« @ic l^ier barüBa Berid&ten, gu fernem ©tubien an* 
fjjcrnen, aud^ jum Suögel^en auf neiic (gntbedfungen! ©er toeig, 
ttjic mand^e äl^nlid^e nic^t unter ber Äalflruftc ber ftird^en 3]&rer 
®egenb berBorgen ifl? ®ic bon 3^nen nid^t angegeBene 3nfd^rift 
lautet: 

+ III NON 
lANVARlI 
OBIIT IN 
ZO IN D. A. + 

,/S)\t\tx ©tein, fd^ieB mir bamate mein toadterer Serid&terftat^ 
ter, unfcr greunb SßaBBefetb, [taub umgefel^rt* 3d^ fonntc bal^er an* 
fänglid^, Bebor id^ e« merfte, feinen Sudf^ftaben ^erauöBringen. 2)a« 
IN in ber britten Steige mag aud^ »o^I EZ getefen »erben muffen. 
Der ©tein toar fel^r bertoittcrt unb »ie ber anbere, etttja 20 Öu§ 
l^od^ Dom S3oben eingemauert unb bie 8eiter , ber id^ mid^ Bebienen 
mußte, ettoa« geBred(;Iid^/' Der ©d^lug ift loo^I: in Domino Amen 
}u lefen. Der 5Kame fd^eint mir e^er ein brei* a(« ein jtoeifilBi* 
ger Ju fein» SSieüeid^t Evezo? ober aud^ Inizo? — 3nfd^riften »on 
ai^nlid&er ober bertoanbter ?5orm, bie id^ l^Be auffpfiren fonnen, finb 
folgenbe: Heda in fetner Hist. Ultraject. ober bietmel^r fein $er^ 
au«gcBer airnolb »ud^eliu« (Utrecht 1663) ffil^rt ©, 12 eine bon 



Digitized by 



Google 



— 4& - 

ti^ in bcr ftird^c gu SJffm (Albiniana bc« 3tineraT« Mrtb ber ^eit*. 
ting, El^arte) cntbecfte 3n[(^rtft an, totl^ lautet: 

$ ADE Obiit Adefert Diacoüus quarto* 

LART. D ^^^"^8 Augusti. 

IV NON. g^icfe l^at mit bcn' unfrigcit bic ntctfte 

AVG. äe^nfid^feit. 

Uefcer bet Jl^firfd^toeHc bct ffiin^c i^u SÄactfen, nid^t »)cit ben 
ttttcd^t, fanb er (©. 13 lopo cit.): EHLDEIJART EICLINT, 
Bemerlt aber,, ein anbertr, ber Äcd^t^fletel^rte 8ap|itu«- ^an Mauren, 
j^ofcc: THIDEHART BICIINT lefen tooaen. STiir fc^eint b^r 
erfle %ame bei So^iud tut) ber jtDeite Bei ^o^eGud ber rid^^» 
tigc gn fein. SBeitere angaben, j. S. über @tanb, (Sterbetag,, gibt 
biefe dnfd^rift nid^t^ 5Der §fran«gcbcr aber mad&t bie merftoSrbigc 
33merlung: Haec non sapiuDt Bomanum idiom«, sed Noi> 
mannicum vel vemaculum^ töa^ il^m bei bem 9?ftmen ^ Adelart" 
jtDifii^en ben a^t römif<i^en 3nfc!^riften, bie er. gibt, nid^t cingefaßen 
toar. ©eteniuÄ^ tt>o et in feinem SBerle: De adiniranda u. f* n?. 
®, 629 bie aftert^fimtit^e @t. aJJargaret]^enpSa»>eac in Äptn, eine. 
ber äUeften Unne^ürd^en bed ^cm^, bef<i^reibt^ föl^ri) eine Dor beitv 
§od^attär bafctbfi in SRnfiüarbeJt (ante majorem aram Qpefce? 
musivo eleganter incxustata) gefertigte Snfd^rift an; EVOßHAED 
IN D-G. P-S, 35a« IND-G fd^eint mir eine fel^terJ^afte. angäbe 
bc« ©terbctag« ju fein unb »äre ettoa in: IV. IIK Dec. gn ^^er* 
beffcrn. Da« P. S. l^alte id^ für ben jRcft bcn „DePoSitus'' 
(jur 6rbe beftottet). Diefer ©tein tcäre alfo eine nnbegtoeifelte. 
®rab|)tatte* SDaffribt gät bcn bem, ben »ir im bcrigen ^efte 
unferer Hnnolen ©♦ 334 au« ber ftird^e gn Sorfd^ anful^rten: VI 
cal. febr. ob. Hildrudis oomitissa. §ier]^er gel&ört cnbtid& eine 
ebenfaü« fel^r afte in ©lein eingegrabene 3nfd^rift, bie fid> notb üi 
ber @t. ®ereott«ltrd^e in Ä8tn, toietoci^I nid^t mel^r an i^rer urf^jrfing* 
Iid^en©teße,befinbct, unb toeld^e toegen gcmiffer Segid^ungen gu ben 
unfrigen l^ier nid^t übergangen toerben barf : Regum acterne Christe 
miaerere misello tuo Meinlefo. hoc poscat pia humilis caterva 
nunc et. in aevum semper hie manens. IV. ID. IVLII. hinc a 
terris abiit. XPO fmiturns nunc et horis omnibus. Amen, 

3n ber gefung ber bon 3^nen gegebenen Snfd^riften gu 9Rel§r, 
Äeßen unb Z\U bin id^, ein ^aar fleine SSarianten abgered^net, mit 

«nnalrn, 2, Digitized by QoOglc 



~ 50 - 

3]^nen einb^rftanben unb l^aBe @ie nur ju Ibitten^ mir }uv S^eutung 
berfelben unb ber anbcrn ä^nlid^cn Bcl&fiipici^ ju fein» 5Keinc erftc 
SSoriantc betrifft Sl^ren jtoeiten ©tein ju 9Re]^r, teo iä) in ber imU 
im «ei^e ba« Z nad^ BEN nicj^t Bemerftc unb. ftatt DO: DC 
glaubte lefen gu ntfiffen« dt tourbe t>on mir anfänglici^ a(d Dei 
Cultor gebeutet, nad^ Anleitung einer Snfd^rift, bic i^ bei 9WaBiKon 
(vetera analecta. Paris 1723. @. 555) fanb, unb iä) \>a6)U mir 
barunter einen ß^rtften alö ©egenfafe gu einem 3otriö cber ®o* 
ban«*3lnbeter* ©}>atere 9Sergteid&c aber flberjeugten mid^, ba§ mein 
DC ober aud^ 3^r DO (t>gL Sacomblet, »rd^iü II. 1, @. 101) 
nid^t« Unbere« att Diaconus bebeutcn lanm S)onn m5d^te id^ auf 
ai^rem ©tclne ju SCtü (toa« aber eigentlid^ leine SSariante, fonbcrn 
eine anbertoartige (Srganjung ber audgelaffenen Sud^ftaben ift) ftatt 
mit Sinnen : Hildsund kicus , lieber Hildsuint laica lefen. Da§ 
unfere 3nfd^riften d^riftlid^e finb, ftel^t feft* Slbgefel^cn »on bem 
ftreujgerd^en, bem SWamen gl^rifti unb ben äu«brfidten: „requiescat 
in pace, migraverunt ad Dominum** auf einjelnen berfelben, 
maöft un« fflr alle bie Angabe be« Sterbetage« nad^ bem römifd^en 
Aatenber babon getpig. äßabiOon, beffen SbttDrität l^ier maggebenb 
ift, be]^au^)tet §. 6 de cultusanctorum ignotorum (Lib.cit.p. 557) : 
^Idem (e« ift bon einem d^riftüd^en Urf|)rung bie Siebe) csensendum 
videtur de notis Kalendarum, nonarum . et iduum in epita- 
phiisy quae in tumulis gentilium nunquam legere memini.'' 
SRun aber möge, ta% td^ mit meinen ^'»ti^dn enblid^ l^cranrfidte, 
meine erfte gragc bie nad^ ber ©eftimmung unferer ©teine fem. 
aScn bem, ber gu Sorfd^ auf bem 8oben lag, ift e« getoig, bag er, 
to)ie fd^cn gugegeben, eine ®rabp(atte U>ar« SBenn id^ bad ^ante 
aram*" bed ©eleniud red^t Derftel^e, mu^ bie« aud^ b^n ber üon 
il^m un« aufbetoal^rten SKuftbinfd^rift in ber ©t 9Kargaret^en*fta<)eüe 
gelten* 9Son bem 3ReinIef«*i)enlmaI in ©t* ©ercon unb bem ©teine gu 
atfen bleibt e« nod^ immer ungeu>t§, ob fie eigentlid^e ®rabfteine 
»aren. Cben fo finb toir über biefen ^unft mit unfern ©teinen gu 
äRel^r, fteden unb ZxU nod^ nid^t im Steinern ®te, äSerel^rter! 
nennen fie gtoar „®rabfteine'', aber bon mir gebrungen, @td^ beut« 
lid^er gu erllären, ertoiberttn ©le f^)äter: „3Hit großer 3»berfld^ 
„I&nnen biefe ©teine in bie franlifd^e ^z\t t>erfe4t toerben. 993a« 
„il^re SBeftimmung angebt, ffoitt x6f biefe« bafün Selanntlid^ 
„»urbe fd^on frfll^er in ber Äird^e ba« ®ebäd&tni§ ber SSerftorbenen 
„iä^rlid^ am ©terbetage burd^ gotte«btenftIid^e, ^anblungen gefeiert, 
„unb fotoo^I bie 3nfd^riften gu Wltftx, al« bie gu ßeden unb Zxü^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 51 — ' ^ 

,Aai^^9 bte 33efttntntunfl^ af^tAiäf ben Sflthclo^itn, ben Xobe^tag ju 
,,btefem 3^^^ ^^ Sbibenlen ber Hinterbliebenen ju betoa^ten, ballet 
,,fte au<j^ nur Sias unb 3Rondt, nid^t aber bad Saffx angeben« @9 
,,to)aten olfo 9Remorienftetne ber ^erftorbenenr mel^e bel^ufd 
„ber lir^lici^en änniberforien enttoeber in ober in ber 5Rä^e ber 
,,bamal9 bert beftanbenen ftird^n ober ©otte^l^aufer angebrad^t tt)a« 
,,ren/' 9lu<j^ bei 3^nen fd^eint ^mx^i an ber 93eftimmung unferer 
©teine atö ®rab:|>(atten obauioalten. Sie erlauben mir a(fo 
n>ol^(, bag id^ il^nen biefelbe abf:|>red^e ^ unb }n)ar au9 folgenben 
®rfinbem Sd fel^lt i^nen in^efantmt ba9 auf ®rabmonumenten in 
berjRcgel borfonimenbe: Hie jacet — depositus — sepultus est 
— quieseit u* f* »• ®ie finb fämmtUd^ aufredet fte^^nb eingt^ 
mauert unb ed }eigt fid^ an i^nen leine @pur, ba§ fte je auf bem 
gugboben (agen. Sa, bte Umfaffung ber bciben Steine gu Wli% 
tt>ie fie an ben beiben Seiten ber oermauerten n&rblid^en Äird^tpre 
eingemauert finb, DerrSt^ gerabe bad (Segentl^eiL @nbli(^ ffalt t9 
\dftott ju erHaren; toie ein !Diafonu« (Sen*** ju ÜKel^r unb äbel* 
l^art gu ältfen) in einem unbebeutenben ^etl^aufe auf bem Sanbe 
feine iRul^eftatte gefunben l^abe^ (Sgl. Sonc« ton Sribur an. 895. 
Cap. XV. Harzheim Conc. germ. H. p. 396.) SSon bem ©teine 
3tt SOtaisrfen ftel^t ed lool^I feft, ba§ er teine notl^wenbige ä3e}ie]^ung 
auf bie ®rabftatten bed Z'^ihtffaxt unb ber ÜRicIint gel^abt f^at 
!t)iefe toaren SBol^Itl^äter, biedeid^t ©tifter iened ®ottedl^aufed. (bie 
il^ren SSlamtn toiebergebenbe 3nfd^rift über bem $au|)teiugang gu 
bemfetben foOte i^r äinbenten bekoal^ren unb bie in ba« ^eiligtl^um 
(gintretenben aufforbcrn jum ®ebet für i^re ©eetenrnl^e, greilid^ 
ffll^rt bte auf ben Steinen gu WUffx, Seilen^ 2:i(I unb SUfen ber« 
tommenbe %tgabe be^ ©terbeta;^^ nä^r auf ba^ ®rab l^in« SSein 
biefe Eingabe ftel^t effenlar mel^ in 3uf^^^^n^<^^S ^^^ ^^ an6^ 
bon dienen ^eri^orgel^obenen d(irtfttid(ien ©itte, ber ^ingefd^iebenen 
befonber« an il^rem tä^rlid^ koieberte^renben Siobe^tage im ®ebete 
eingeben! ju fein, al« fie auf i^re Siu^eftätte äSejug l^at. 

©0 tann id^ in unfern ©teinen nid^t« aU 3Remorienfteine 
(etn>a im ©inne ber rtotifd^en (Senotat)]^ien) finben. Stuf i^re mutl^« 
magtid^e (Sntfte^ung to>erben toir jurfidHommen. äRSge e^ jubor ge« 
lingen, il^r Älter jn ermitteln* @ie, berel^rtefter $err unb greunb! 
fd^rieben mir: ,,in ^ejug auf dl^re anfrage n)egen bed 3(berd un« 
,,ferer 3nfd^riften tann id^ dienen nur mittl^etlen, bag fid^ mir feine 
„VotiUxz ^l^alt#4>ttnlte ergeben l^ben , tt>onad^ fid^ me^r beftimmen 

Digitized byCjQOQlC 



— 52 — 

„Kle§'c> ttttb baS fic, tttc in meinem 9lnffuftfd^ott Bemcrft, ttictgtofetj 
,,3ttt3erfit^t ht We franfifc!^ 3eit gefe^ft tocrben fBnnen/' 9n8^tiBrm 
fttmme tt^ Sonett tyoöfommejt itx, n>ie ®le a«^ mit mir batin eiiu> 
i^crftanben fetti »erbett, ba§ uttfete Sufdlriften': bie eine jn Jteffett, 
Üle belben gu 9We^r uitb gu X\U, benen tok itttbebenfttd^ bte gu afc 
ffett belgefeöen IBmtett, alfc aüe fe^« einem unb bemfelben 
3eitabf(^nitt anfle|8ten. SBoöcn toir ni^t emigc @<i^rittc tüei* 
tet tpagen? Katen nnfere 9nf^riften aud-bet nad^Iarrfmgifci^eif 
3elt, fo tofivben ftc too^f ba« ©terbejal^t nae^ S^rifti ©cfrurt be- 
red^net angeben, aud^ n!<i^t bie t^t rbmif^en Sa^Jitalbud^ftaben 
geigen; bie ibit m^ bem 3a^rc taufenb nidfit mcl^r getoal^ren. SDaS 
in bcr borlatoIingif(3^en (ber merobingif^cn eber gar rUmifd^en) 
@^50(^e Semanb in einer unbebeutenben 8anblird^c, »o nur fetten «nb 
(ru^na^Ätoeife ©otte^bienfl gefeiert »urbe, eine äRemorte erhalten' 
l^ötte, tt)äre beiftHetlo«* Unb toa« toäre »oßcnb« au^ unfern !Dtate- 
nen a* unb 35. gu mad^en, beren e# bamatt nur in bifd^ftflid^en 
ober fonft bebeutenben Äivd^en gegeben l^aben lann? ^äfxooütn 
Wir auf bieö (Diafonat nid^t gu ftarte ^^^jotl^efen bauen, SDa« gmt« 
bament ift mifid^er, toeit bie gefeart fd^nnrnfenb ift 3(| fd^enfe i^m 
mffl ^nttmttt, nnlt aber fo utibefd^eiben nid^t fein, ba^' i^ bÄ^ 
iebem Slnbern gumutl^e* SBenrt nun au<j^ unfere 3nf Triften öoir 
bem 3a^re 1000 nad^ &)t\^% Qkintt entftanben finb, fo' tagt bod^ 
bst^ eigentpmtid^ geftaftete D af^ te^ter Sud^ftabe ber britten ^nte 
in 3]^rer erften 9nfd^rift t>on 3)?e^r auf eine Stnnai^erung gu ienem 
3eitabfd^nitt f daliegen, mogu ba« o ftfttt t in «Jnitium'* O^rer 
fMner 3nf(^rlft, faß« fie mit ben mtfrigen gWd^gcitCfl fein foßte, 
einen neuen S3meiö liefert 3(^ m5d^t^ biefem le^tern SÖionumentc 
i«ne« 83arbÄri«muö tt>egen (c ftatt t) »8mif ^en Urfi)ning obfijrc* 
d^€n* Dod^ laff^n toir baffelbe (ieber auger %xccz% befonber« ba 
e8 mSgtid^ ift, bag ba^ c ftatt t burd^ ba« Serfel^en be« «bfd^reiir 
ber^ entftanben ift. — Säbtr ift Öi^nen ber 3ufat[ „Laica** gum 
Diamen ber SButberaba nid^t anfgefaflen^? $)ier muf bod^ ettood 
anbere« im Bpkl fein, ate berbefannte ©tanbeöunterfd^ieb gtoifc^en 
®etftßd^en unb Saien* 3>enn in bicfem ©inrte tüftre LäIce ein 
$(eona^mu6. ^e^^ Funiculus sortis Domini l^at ba^ fd^bue ®e« 
fd^led^t nie umfd^lungen* 9^ benfe mir, e« muß l^er mt^r eiit 
iöeruf«* ate ein 6tanbe6unterfd^tb angebeutet fein•^ ©elbft 
ber Bnfati „Laicus" gu bem 5ßamen be« ®rimoatb ron Äctten ift 
in ber fle»ö^nlid(^en »cbeutunfi ,ft>m Saienftanb ange^rlg'' mbät^ 
tiff* ©efefet: ©rimoolb, ein ©belmonn, ber auf f^nen^eütetn lebte, 

Digitized by VjOOQIC 



- 58 -r- 

ff^i :ft^ um We fttrd^ 8« %Üen ober iigmb eine aöbeve fo i>ei> 
pi9iot amaä)t, bog man ft^ t>ei^flid^m l^iielt^ feilt SbibenfeiQ 7}u ^.^ 
einigen, loer i»uvbe eil fi(i^ i^al^n .^nfaOen rlqffea, ber 9l2a^n>elt, b«t 
ber Sargl^ett bfr$i^orte, bie nur fernen $amen unb feinem S^obedtog 
at^eben, ju fogEtni bag ex fein @^ifitn<i{^et getpefen mx? Wvc 
la^emgften^ fiieint e^> baf biefe 3^!^^* Laicus itnb Laica, mt|S 
einen tienen älnl^alt^unft für bie ^^i^^^ti^iiniiuig nnfere): dfifd^if« 
Un bieten. 93elanntUc| n>aten im Orient, u>o bad äR5t|(^t^um auf* 
jgefommen ift, bie Softer anfängti^ nur mit ©laubigen au^ * ber 
Saienmelt be^&ttert«. £i(db {amen au<i^ ®eift(i(l^e l^inju, bcd^ 
Tmx au^nal^mißmeife^ 3m Occibent geftaltete bie @Q^e fid^ im 
i^r(auf t>m ein )>aar doi^cl^unberten fc, bag ber ä^nd^^ftanb nur 
/nid (geifttt^en beftai9b. ISlmöiig aber Vg man an, osx4f Uneber 
•fptjd^e aud ben Saieit in fil&fter aufjunel^oietn, bie to>eber ,i>aran bod^^ 
m, noij^ ba)a geeignet tDoren, bie geiftUd^^en SBeil^en ju em))fangen^ 
(Sd n)aren ^tetvfci^n, bie, um fid^ il^re« en>tgen ^ei(e^ p terfid^ern, 
fid^ mit ^ab unb ®ut einer gdftlid|^en ®enoffenfd^aft übergaben 
mh \x>t^t, übgteid^ fie fid^ ben Stegein berfelben unterkoarfen, beu;* 
«0^ fo9lful^ren, bem Saienftanb anjuge]^5ren» S)eren gab ed nid^t 
nur in El&fteru, fonbern aud^ in Tom^ unb onbern Stiftern , unb 
.auf fo(d^ Fratres laico« im ©egenfa^} gu Fratree clerioos mein^ 
ijdj^ m\ix ^Laicus'' in ber ^Qener Snfd^tift be}ie]^n gu muffen. 
!3Der (Srimealb iß mir ein nid^t«orbinirter ®tift^geift(id^er* ^ernei: 
gab ed in einem ieben bebeutenben @iifte anäf mt @em>ffenfd^ft 
Deii grauen, bie, jmar ben ben männlid^en ängel^Srigen beffel^n 
gietrennt {ebenb, boc^ mit i^nen einen moralif^en &£vj|}ei:; eine 
Universitas lau^mac^ten, fo baf aud ben ®ütern eine^ unb be^ 
felben ©ctte^l^aufeiS beibe Songregatipnen; bie mannlid^e unb bie 
^eibltd^e, unterl^olten tt>urben. S)te äütgel^&rigen ber le^tern nannte 
man «Sorores**, mie bie ber erftevn ^Fratres" l^icgen. Diefe 
getft(id^n @dt^n)eftern aber tearen mieber bon bo)))}eUer %xt, jenad^ 
bem i^re Slufnal^me mit einer getüiffen fird^Ud^en geierlid^feit ober 
nur ^ermitteI^ eined einfad^en 93ertrag$ @tatt gefunben l^atte« iRur 
Jungfrauen erl^ietten ben @d^(eier feierlid^. @ie n^urben bal^er 
virgines sacratae genannt* ÜDie graueuÄ^^erfonen, toeld^e absque 
solemnitate consecrationis aufgenommen tourben, l^ief en „sorores 
laica^^ ober fc^Ied^tl^in „Laicae''. 

@oId^e Laicae toaren unfere ^itbfuintl^a bon Zki unb äBoIbe*» 
raba k)on SSie^r. ®ie n>aren )kpar. SSitgüeber eined geifttid^en 
©tift^, nur nid^t mit ceremonieQem (|^e))ränge angenommen unb ein^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 54 - 

fle!fcibct tootbett* 5lu^ boö ffiet itt ber 9?Sl^e ßegenbe 6t!ft lanten 
l^attc feine „sorores", tmetool^I e«, »ie toir torftcr unten fe^en 
toerben, burd^au« ni^t nBtl^g {ft, bie ^ctfoncn unfcrer 9nf<!^tiften 
für Stnael^Srtge beffelben anjufc^en, ©« tft lgetoi§, ba§ bte ©nri^^ 
tung, iDobon l^ier bieSRebe ift, bor bem neunten Sal^r^unbette nn* 
Belannt toat, \oa9 und benn, mit bem frfil^er Sel^au^teten jufammen:^ 
gefieüt, Bered^tigt, unfere 9nfd^Tiften, tt>a« bie 3^'t ^^^^ Cntftel^ung 
Betrifft, in'd neunte ober jel^nte Sal^rl^unbert ju bewcifcm 
i)od^ tt)ie famen unfere ©teinc bott^in, '.ti)c fte {e^t finb? 3ft 
bied tl^ urf^)rßnglid^er ©tanbort cber ftnb fte mtbetöl^er bal^in ber* 
feftt toorben? SBie bie 5ßormannen im neunten 3a]^rl^unbert in un* 
ferer untern Si^eingcgenb l^audten unb Befcnberd gegen ftird^en unb 
fttöfter tofitl^eten, ift Befannt. S)ie Annales Fuldenses (parte III. 
Pertz, Monum. I. p. 394) berici^ten un«, bafe fte im Soifyct 880 
unter anbern bö« l^ier gelegene „Monasterium Biorzuna" ^(jlfln* 
berten unb jerpSrten* DB l^ierunter ein tDXxltiäf ju SBittl^cn gele* 
gene« ©ottegl^auÄ j« berftel^en ift, o6 eö nad^ feinem gaöe nod^ 
3Eanten bcriegt tourbe ober ni(^t mel^r erftarib, ift un« Bei unferm 
2:^ema gleid^gültig» (56 fofl nur l^erborgel^oBen »erben, ba§ tt)ir 
l^ier in ber Sflaf^t bamate eine Snftalt l^alten, toeld^e nid^t toie eine 
gemeine 8anb* ober $farr!ird^e unter einem eingigcn ^ricfter ftanb, 
fonbcrn eine, in bereu ©d^oog aud^ ÜDiafonen, fratres unb sorores 
laicae toaren, toenigften« nad^ ber bamaligen SSerfaffung fein fonn* 
ten* ^a<S) ber ä^'^ftötung tourben i^re {Rubera bieöeid^t jerftreut, 
gur SrBauurig änberer ftird&en Benu|t, luie ed oft gcf^al^* gromme 
2tntt t/btt aSertoanbte fud&ten fid^i bie ©ebenifteine be« ©rimoalb, 
ber SBofberoba, ber ^ilbfuintl^ u* f, to. an9 unb forgten, ba| fic 
ba angeBrad^t tourben, too toir fie finbem @ö toare bie«, ba| 
fte bon bem ©tifte gu SStorjuna ober einem anbern, ba6 bie ?Ror* 
mannen auf il&ren ^erl^eerung^jflgen in unferer ©egenb gerftSrten, 
ol^ne ha% auf un« bie Sunbe bobon gefommen ift, l^errül^ren, mBg«: 
lid^. SBenn aber bie ^erfonen unferer 3nfd^riften ba, too fie ge* 
leBt l^atten unb ba« S^xtliä^t berltegen, i^re ®eben!ftcine erhielten, 
bann mußten biefe not^toenbig ©rabfteine fein, toofür toir, toie 
fd^on au«geffi]^rt ift, bie unfrigen ni^t ffdim ISnnen. 3ener Sin*» 
nal^me, ba§ bie ©tcine, mit bencn toir un? befd^äftigen, bon einem 
anbern Orte l^cr ba^in, too fie jeftt ftcl^en, berfefet toorben finb, toi* 
berf})rid^t toenigften« Bei benen gu 5Wel^r ber Umftanb, ba§ aöem 
Ättfd^ein nad^ ba« ffiinfe^en berfelbcn an ben Beiben ©e iten ber | efet 
gugcmauerten fttrd^tl^firc mit ber ^^rimitiben ßonftrücticu be« ®^ 

Digitized by VjOOQIC 



- 55 — 

BSitbe^ gletd^jeitig ift Son einem Io))faBtt)9Ttö etngemmiettett Steine 
px 2;iK ließe fi^ frembe ^etluitft el^cr mutl^tnaScn* ffia« ben 'ot^ 
bent bafelBftr ben }u fteKen nnb bett }u SUfen angelet, l^abe iä^ fie 
nid^t gefeiten. Sott btttt le^tertt conftivt ttici^t eitiittd, oB et nodf 
bctl^attben tfi* ÜDif ®«^e ttifl^te otfo itä^cr utttcrfuii^t toetbem 

8affen @te inid^ V\9 bal^in annel^tnen, ba^, toie tttir bott ben 
©teilten jii 5Ke]^r getütß ift, anäf bie gu ffeöen, !Eiö unb Stlfen ut* 
f^rfingliij^ ju ben ®e6guben, iDo fie fid^ nod^ befxnben, gel^&rt Ijaben* 
SBa« göB ju il^rer Anfertigung SJeranlaff ung ? ^tiben bie ^erfonen, 
beten 9?amen fie nn« auf&etoal^rt l^aben, icneÄird^en erbaut? St>or« 
J^arb ntög ber ©rfinber ber ©t* 5Dtargaret]^a«fta^cBe in SUn, I^i« 
bcl^art unb aiicKnt m5gen bie GrBaucr ber ftitd^e ju 9!ttcn fein. 
3n ber ^t))f>ot^t\t, ba§ unfete 35enlfteine gleid^jeitig irtit beu übrigen 
Saufteinen bei ber erften Slnlage ber ffird^cn ju aWel^r, ßeüen littD 
SEifl il^ren ^(afe erhielten, fönnen blefe ®otte«]^aufer nid^t üon fot 
^m, bereu Sterbetag fd^ou eingetroffen ift, gegränbet fein, §abett 
benn @rimoaIb, ®enno unb Suijo burd^ ©d^enlungen, bie fie bei 
Sebjeiten mad&ten, »eld^c nad^ i^rem tBblid^en 5)i«W^iben aber erft 
t>ertoirl(id^t toerben fotiten, i^re Äird^en öieöeid^t botirt? — 9d^ 
glaube fteif unb feft, ba§ bie ©t* ®ereon«fird^e in Ä5(n t)on bem 
oruten üJicintef an ©fltern ntcl^r etl^alten ^at, aW i)on ber reic^ 
Äaiferin ^^kna. ®enn in feinem €<)tta^)^ium bie 3M*>«^P<^t «o^ 
gef^^rod^en toirb, ba§ eine für unb für bleibenbe (Senoffenfd^aft fort- 
fal^ren toerbe für feine ©eefenrul^e gu beten, bann muß er aud^ gn 
benen gebBrt l^aben, bie burd^ l^inreid^cnbe Stiftungen für ben i^ort* 
beftanb einer folc^en frommen ©enoffenfd^aft geforgt* Ratten* SBon 
ben in unfern 9nfd^riften ©enannten »ürbe i^ e« aud^ glauben, ba§ 
bon i^ncn ba«35otatgut il^rer ftird^en l^errü^rt, toenn biefeStift«* 
ober ftlofterlird^en ober aud^ gur ©eelforge in leiner SBegie^ung 
ftel^enbe ffa^jetten tt>ärem ^farrlird^en, loie bie gu SWe^r, litt 
unb fieflen nod^ finb unb \>m iel&er, fo oiel betahnt, getoefen finb 
tourben bamal« nid^t tjon ^ritjatperfonen botirt, SBei ber ©ntoeil^imit 
tt>ie6 ber Sif(^of flauen il&ren ©^^rengel an, unb ber 3^^*^ äu« ^^^' 
felben, nebft bem, loa« bie einge|)farrten oon il^ren gemeinfd^aftltd^en 
ober eigentl^fimöc^ angel^8rigen ®runbftüdten bagu abgeben mußten, 
bilbetc il^re Dos. 

SBenn id^ Sinnen nur leine Sangroeile mad^e ! 3n biefer SBefürd^- ' 
tuug loiü id^ a^nen gur äbtoe^felung ein ÜKfird^en ergäl^Ien. !Da 
100 ber {Rl&einftrom äWiene mad^t, fid^ in gmei ^au^jtarme gu \p<ih 
ten, im jenfeitigen ^ettergau bld^t an ber ®range be« S^amaber* 

Digitized by VjOOQIC 



— 56 — 

Ipmb^ feftte gfgen ble QKitte bed neunten 9al^d^unbcrt9 ein «igefe» 
]^ated nnb kg&tei:te« <E^^(ii:: 33eimi}o -anb SS0())eroba. ®te -l^at^ 
tm üur ein einiige« iitbfc^dnoS Zi^ztäfm mit 9Zamcn 9tegtUnb^ 
Kuf bkfei» l^otte .unter onbern Säemeriern ein gekoiffer 9Uxaiamien^ 
furft mit 9iameR (Sojjo fein JHnge getuorfen, ber iDcl^l in {etie ®&> 
genb lam^ ^»extxoß^lx^ am fie aiid}u{t>ä]^en. S[uf einmal erfd^oU bie 
fd^redlid^e ftitnbe bmt bem gfade ÜDcreftob^; e^ toar im dolore 857, tmb 
l^Ibbarauf Den ber glei^ieitigen (Sroberung, ^ünberunfl unb ^etis^S« 
ftnng ber ©tobt $ari«. Sitte (ttod^en mit aUi^uil^e &on gmei koarrn l>as» 
jdbft in ^\4^ gelegt tDotben» @anct @te))]^an:)Dar tim fd^ered Si^fegelb 
gerettet. (Der ^* SSincentin« fetbft l^tte fid^ ber feinigen angenommen. 
Ste bie rollen (Eroberer aM bem Sterben im ä3egriff ftanben, m fie 
^anb mtiulegeti, erfd^^ien er mit feinem Stäben unb feinem Seife, 
um gegen fie gu ßreUen« ÜDen 92ormannen lam er a(i9 Dbin bcr« 
SBenn tl^r ®ett felSft, badeten fie, für einen l^eiligen Drt ber (Sf^xi^ 
ften &a6ft nSl^me, bann muffe er unberle^lid^ fein. ®ie ergriffen 
eiltgft bie glud^t, unb bad ^eiligtl^um bed (. 33incentiu^ blieb 4)er^ 
fd^ont. !Z)ie ftunbe i^ieroon ^verbreitete fid^ ist alle 9Belt. 3nbef[en 
tarnen bie @treif}üge ber 92ormannen ton S)oreftab unb iRimm^n 
AUd, me fie fid^ f^ifi^f^ftt Ratten, immer nä^er, unb ®o2$o'd ^be* 
uyerbungen um 9tegilinb n>urben jubringlid^er» QSffm, ber ein ^be 
u>ar, burfte il^re ^anb um feinen $rei« }ugefagf . u>erben. %u^ 
l^tte ^ennije in ber Siäl^e einen guten ^euub, dbejo, ber mit feu 
ner grau ^ilbefuintl^a tinberloö toar. 3)2it biefem ^egte er Siatl^ 
unb i^r (Sntfd&luö tpar balb gefaxt, Sine« fotd^en fieben« in 6c* 
ftänbtger ülngft nniren fte m&be. @9 foQte nun lieber nur für ba^ 
<£mige gefcrgt n>erbem ^Rit i^ren ©d^ä^en beo ^immel ju erfau;^ 
fcn, »ärc beffer, alA fie ga^enbienerifc^n 5ßormannen jur Säcutc »er* 
ben (äffen. S)er befte ©dtiü^er gegen fie, alfe über^ou^ ein mSc^« 
tigo: 9ietter unb §firf^red^ bei ®ott toore ber 1^ SSincentiu^. 3^m 
unb feinem ^etligt^m tooüten fie fic^ mit 8eib unb ©cete, grau 
unb ftinb, ^b unb ®ut übergeben. ®mo% get^n! ®ie raffen 
i^X€ fteftbarf eiten , bie i^re fraftigem »orfol^ren öon ben feigen 
JRamern erbeutet Ratten, gufammen unb begeben fi^ auf ben SBeg* 
®on i^rcr «^einfoi^rt bid ftotn, i^rcm bortigen auf enthalt, i^ren 
JReifeabenteuern im 2lrbennertt>alb, i^rem Srftaunen, ate fie Jenfeit« 
ber @omme toälfd^e @<>radf^t8ne l^Jrteiv ii&t;er SWEunft in ^ori« unb 
il^er aufnähme bei ben I)ienern be« 1^. iBincenj fd^tteige id^i. ÜDie 
Kugen ^idnd^e »>n6ten bie bon ben SlntüünmUngen mUgebrad^ten 
©d^aftc tt»^I aufju^ben unb gu berbergen unb festen fic^ in ben 

Digitized by CjOOQ IC 



— 57 — 

3a^e Ro^l^er lomen Me SRpvmaiioeti iia^ jßaf i« jwpüit unb bie^tnol 
aintesldg a«^ ^a« ^ottedl^au« hu» ff. gUncetQ i^m SSatl^ (861). 
S)o^ Bio^n bie «egen bie @eetäuBer seborgema ®(l^ unb bie 
in fermtt SdHben aerftreutin iBefi^^utigen beff«Iben e^ fernem Sbi^l^S» 
(igea ntfüliil^, boffetbe att« fetner af(j^ toteber evftel^en {u laffeit» 
Unfese rl^inifij^an f^lfi^Ung« üerlebtea brrt il^e sitfle m 9ht|e 
«inb gmeben unb na^ i^rem £ob6 lie| bad @tt|t be« 1^. ißincentm« 
in 3Ke]^r tinb StU ftitci^en bauen, bie benn m6f auf boi 92ames 
fime^ @^tt|f eUigen geivei^t toutben. ^ujf^tvit ii^i ^^ feinen 32d]^ 
i^it&cnffist m i^rer^oiat]^ 3)2 emorienft eint fe^, bamtt il^e 
%amen t>eren)t8t toürben unb fie ftetd anäf ffivc f&v il^ ©eelenrul^ 
Prbitte f&nben. 

®ie fel^: id^ l^obe bur($ bied ^^ntafieftüdd^en jeigen n)cl{en, 
«Die ftd^ bi^ @ad^e f^at maä^zn ISnnen« !Die Slu^fi^ntiUIung ab^ 
geregnet, l^ol fie fi^ fo mad^en muffen« Da^ ©tift Xanten l^atte 
fdit unborbentlit^en Salären ju Sßel^r ben 3^^^^ ^'^ ^^ ^atctM 
aat, unb boc^ finben loir bie 92amen: 93enni}fi, iEBalueraba unb:a{e^ 
gdinb auf ben in unfern 3n[ci^iften angegel^enen 2;agen nt^t im 
Xantener 9!e!rologütm» 9Ufo nmg bad @ttft Xanten feine ^dei^ri^ 
f(|^n @Mter ^on einem anbern ©tifte belcmmen l^ben« S)a6 nn« 
fere ®4>ttedl^ättfer in ben fernften (äegenben urf))rünglic^ ©fiter f^siU 
im, bie in ber gotge t)erfauft Dber gegen naiver gelegene au^ge^ 
tai^c^^t »urben, ift eine belannte ^aäfu @o l^atte }. ^« bie Slbtei 
®t Omer in Slanbem (Sfiter ju S^ed^en bei S51n, ^müt in 
Srobant jn S^tndfelb bei >DiUen, B^ten ertt>arb fic^ feinen ^of 
Sfdf^mar bei Dx\o\f bon ber älbtei SUt^Sorbic an ber @onune, Stcv 
fter^^ßam)} feine ®flter gu $in%im H in b^ S'iä^e JDisn @t ^m^ 
ri<} bei ÜJiftnfter* gemer »)flegtcu ÄU>(ter nnb Stifter bie Äird^ea 
unb Raptütn, bie fie auf i^ren ©Otern errici^ten liegen, il^ren .fy.ff^ 
Patronen gu meinen. £)a nun beibe ftixdl^en )u Wliäfx unb ju £10 
ben Xitel te^ ff. iBincentiug i^oben; fo mag und biee; medeic^t auf 
meitere iSpuxtn fuhren. Sare ic^ ein rei(l(^er engUfc^er Sorb, fe 
»pOte id^ 100 $funb Sterling bern^etten, toetm nid^t binnen ^^n 
Oo^en ein SJelrotogium irgenb eined bebeutenben @t. S3incentiu9« 
ftiftd entbedCt n>irb, ki^orin unfere 92amen an ben in unfern 3n^ 
fd^riften bejeid^neten Sagen bermerft finb^ — "JOodf nein! ic!^ ^firbe 
t>o» ®elb ae^n Mal bem aü $rei« au^fetjen, ber mir bieUrfunben 
beibräd^te, loübur^ bie @uter ju ^el^r unb ZiO. an ein fold^^ 

Digitized by VjOOQ IC 



— 58 — 

gelammcn finb, ober bet au« ben Actis Sanctorum, gcbrnÄen unb 
mtgebrucften S|artu[adeit unb Siefrologien üBer ba«; um )a}a9 e« 
fxüf ffantiü, »öffti^Iug gSBe. 9Dcd^ tootfen toir un« tii^t mit front: 
men SBünfd^en quSten. Sa§t un« liel&er bd« und ju Gebote ®te^ 
^«ibc, fö gut »tr fSnncn, beuufteu* 3(1^ lel^rc atfo }u bcm ©teilt 
in fteQen inxM. ®rtmoäIb, ein retd^er unb frommer ^SXmn gu 
ÄeOcn, \i)tnft fernen bebeutenben ®runbbeft% bem naiven ©tifte ju 
Cmmetld^* 34 bcnfe mir bte« gunäii^ft, weil bie fttrd^c gu ftcOen 
ken 1^* SBjKibTorh, ben ©tifter ber gu Smmerid^, gum Patron l^at. 
er bcgttb'fid^^in biefe« ©tift unb it^dfloi bafrfbft fein Sebcn al« 
^Laicus". Vlaäf feinem SEobe, cnttt>eber tt>ei( er e« fo auöbebnngcn 
l^atte ober au6 (tnbcm ©rfinben, erbaute ba« ©tift gu Cmmeri^ 
eine ftird^e ober Äa<>eöe ju ftefien unb fefcte feinem ©ol&ß^ter^ 
bem ©rimoolb/ bafelbft unfern SRemorienftein. 3ngo ober (6t)ego Don 
Sic, ober toie ber gute 50?ann gel^eißen l^aben ma^, foH gtoar nad^ 
unferm SWärd^cn ©tift^brubcr g^^Jorben fein* 3^ itanU e« aber 
nid^t. 6r blieb in saeculo, jlarb aber guter $)offnung : „in 
Bomino", toie unfere Snfd^ift befagt. Cr fonnte otfo nad^ bem 
Obigen nid^t atö „Laicus" bejtid^net »erben* ©ietteid^ toar er ber 
Qfftmam ber S)ilbefuint]^a , bie er aW feine ©ittoe gur ßrbin ein* 
feftte* ÜDa ba« burd^ ftc ber ftird^c termodf^tc ®ut toon tl^m l^errfi^rte, 
toar e« bittig, aud^ il^m ein Slnbenlen ju ftiften. ©enno (»enn bie* 
fer Stame ber rid^tige \% mag an il^n ba« ®VLt ©eüingl^oten gu 
ajJel^r erinnern) ^atte bie SBoIueraba gur grau unb mit il^r eine 
Sod^ter, ategelinbe* ©ie fd^enlten i^r ®ut einem ©tifte, öon bem 
eö fj>äter an ba« gu Xanten gelommen ift, unb »erlebten in bemfet 
Ben il^re 5tage* ©enno brad^te e« bi« gur lird^tid^en fflfirbe eine« 
Diaconus. ©eine ©emal^tin SSSotoeraba ftarb aW „soror laica«. 
JRegcIinb tt)urbe „virgo sacrata", waö barau« gu fd^Iie^cn ifl, ba^ 
fie ol^ne ben ©eifafe „Laica** genannt toirb* SBäre pe in sae- 
' culo geblieben, bann l^ätte baö ©tift feine SSerantaffung gel^abt, 
il^ren SRamen gu »eretoigem ©ie unb il^r S5ater l^otten ben nSm* 
lid^en ©ter bet ag; ob ben be« nömfid^en Saläre« ift nid(^t ge* 
fagt, 9iad^ i^rem Xobe lieg ba« buxäf fie begiftigte ©Hft auf bem 
tJon il^nen flberfommenen ®runb eine ftird^e bauen, unb biefe be* 
toal^rt ber 9iad^toeIt nod^ treu il^re 5ßamen. @ö tofire »on ©elang 
gu unterfud(^en, ob an ben brei genannten Orten pd^ an bie in ben 
Snfd^riften angegebenen Sage lird^Iid^e ober SJoIWfefte fttfi|>fen, toa« 
9]^nen, ber ©ie in ber 5»ä^e too^nen, ein Setd^te« fein toirb. ©er 
fiber ben Diafon Slbetl^art oon Sttfen auffd^fuß tofinfd^t, erfunbige 



fi<j^ fcatnad^; mtäftm ^eUigeti bie botttge ftlt(i^e gemeint toor, itnb 
fel^ ft<!^ um naci^ unb tit Um ffitltoUiinm M naäf biefem 
^eiligen Benannten Stifte in Utred^t; 

ffifc @lc feigen, l^rite i^ no<i^ immer boratt feft, bag unfetc 
©teine leine Orabfteine finb* tH mag fein, bag biefe «rt bon 
ÜRonumenten, nne iäf mir fte benle, eine eigenfl^ümli^ ift. @oQte 
fie, k0ad näl^er ju unterfn^en to&n, eine fo eigentl^fimüd^e fein, 
bag man fie nur l^ier ju Sanbe ober nur in geoiffen ®egenbea atu 
trifft, fo l^Stte id& Suft, mt^ ju bemfi^en, biefe (Srfd^einung auf 
eine befricbigenbe SSJeifc ju erltären. 3m ^ol&en SRorben, too gnmr 
^Slte bie 9!atur ftarr mad^t, aber ncd^ immer bad menfd^ltd^e $erj 
für 5Dan!barIeit unb onbere men^d^entofirbige ©effil^Ie »arm unb 
xotiäf lägt, ift c« feit uncrbenflid^en ^tit^n üblid^ geioefen, Denen, 
bie ix6f um »eitere greife öerbient mad^ten, au« ungel^euern gete«* 
bßden ÜDenfmale ju errid^ten. @obaIb bie gunft, feine ©ebanlen 
burd^ bie @d^rift au^jubrüdCen mtb }u tri^alten, bortl^in t)orgebrun:' 
gen toar, »urben bie 5»amen ber (ä>cf eierten burd& Snfd^riften auf 
gelfen oeretoigt, unb art baö ©l^iftentl^üm bafelbft (Singang gcfun- 
ben l^atte, l^at man e« nid^t unterlaffen, einen frommen föunfd^ ffir 
bie ©eelenrul^e be« benannten ober eine ^ufforberung gum ®ebet 
für biefefte l^injugufugen. @o ift in ber neueften geit nod^ bie 
Sntbedung gemad^t toorben, bog berartige 9nfd^riften, in toeld^en bie 
unfunbige 9ta6)Xoüt rät]^fe(^afte ^^ttberjeid^en unb ®e^etmniffe einer 
»erfd^ottenen ©btterlel^re bermiitl^ete, nld^t« Hnbere« enthielten, al« 
ba« anbenfen an einen, ber eine aSrfidfc baute, einen SMeg bahnte, 
einen fjetfen!(>fab anlegte, einen ging einbämmte ober ein ©otte^l^aüö 
grflnbete* ißun ioiffen mir aber, bag ju jener 3^^^/ «»^ »eld^er mir 
itnfere 3nfd^rlften ju äXe^r, XiU unb ftcöen l^er batiren, too nid^t 
eben in biefer cteoifd^en ®egenb, bod^ ganj in ber %% normaU:» 
nifd^e SRieberloffungen ®tatt gefmiben j^abem Sonnte burd^ biefe 
il^re oaterlänbifd^e @itte ^ier nid^t l^etmifd^, toenigften« betannt mer« 
ben? ®enn audb unfere Änftcbter aM bem SRorben alö Reiben il^r 
93aterlanb berliegen unb ^ier ju Sanb erft mit bem S^riftentl^um 
befannt mürben; fo ift bie« unferer Sonjectur bod^ nid^t gutotber* 
e« genflgt, bag fie 92amen entl^altenbe 3nfd^riften tannten, 
bie nid^t ju ®rabflätten ge]^5rten. 

Unb nun ftredte id^, nid^ bie SBaffen, benn id^ l^atte mit Sinnen 
.nid^tö au«gttfed^ten, toic e« mein fc^ntid^fter ©unfd^ ift, mit ber 
ganjen ffiett in fo gutem fjrieben ju leben, ate il^n einft bie 3:rSger 
ber Slamen unferer 3nfd(^riften in ben bon i^nen au^geiud^ten ®ot^ 

Digitized by CjOOQ IC 



-^ «0 — 

i^in^n gffmiben -ft^l^ »J»n; id^ ftretfe, foge id^^ bic mäm 
H^m aftf9?|ibe |)ai4> evmftbenbe gfbtr unb ipid ei9 s^n 3|iittt loA» 
onbern noci^ lugenbltd^en jhräften üf6ei((af^, «nf^ ^SkMct femetr 
^enn aifd^ in einm mzmn f&tffnnptxm^^n ititb .üiifU^tfn imbe?f)>re« 
^eitbes @inRe, <mf)K^et(eB mO) im 9llfd^(tt§ .21t briQgie«« 9{i)ftB 
^cr liebe ®otl @te bajtt ftaxfen nnb no^ (mtge et^lte«! 9KU Jbie^ 
.fem iSim\^ mpUW i^ vit(j^ dfitm ÜSo^bDodeB itnb f(d^fr f^tt 
i» ^od^^u^tnna unb ^r^t^tj^aft $u Htiiantn 0(0 

3%r ergebender Wiener 
m. 17. 3u« 1856. 

Jf* fiH untourlr. pf. 



AeOen ift ei9 Vfanrborf auf bem 493ege k>on @{ei>e nd^ (fimme» 
xidft. Smifc^ fteUen uttb SmtRftid^ (iegt auf bw liriten Stl^ein* 
Ufer nio0t Sarbel^en» &^t>t unb SSSarbe^en geirrten gut gtlner, 
AeHett pix vikeifyttx S>i&cefe unb jtDar jum emmerid^er {^mmelon» 
ber) Xtd^ibiatonat fttr<l^en^trctt koar ber b* SUUbrerb. S>eit 
ftirtl^enfa^ j^atte bad äRorttniftift in fhnramäf. C)b tttedei^t fr& 
j^«r ba« ju i«Si{|eI? 5Dte größte ber O^Icden ^ biefe dnfil^ift: 
Spnctua Clemeoe patronua ecclesiae Wi^sdbeleiiBie. Wilibror- 
4tt8 vooor. Johannes de Huithem xae fecit anno Domini 1438. 
— B)t^ Pfarrei ftellen fle^5rt ba^ a(te &^f)an9 ju S^mi^f^n 
an mm ^tteu Si^marm, bur^ ben fonft bte £)aut>tftr3fmmg ging» 
dm bafeibft wod^ eingemauerte dnfc^rif t befagt : A prima lunda* 
iione Nuesie cives oppidi iUius hoe jus in Schmitbusen obti- 
Buernnt^ quod desoendendo solum nuxnmunij asoenden^o nihil 
in telpnip persokant. dn einer Urlunbe btm 3. 1085 (bei Heda 
hidt. ultr. @. 142) Iffen ^iv, r»lt ba« @t 3o^auRi«>^a|)tiftfitift 
in Utred^t ben ü^m gel^örigen ^M )u @wtt^ufen bem ^fc^ef (Soni» 
x^ flbergibt. 3m 3. 1193 lourbe er bem äRarienftifte bafetbfit be^ 
ftSti^t. 3m 3. 1318 tourbe er itad^ (gmmerid^ mU^U — WliUtx 
^uf b,ei9 ttöiim Si^einufer in ber fetter (ta« linffeitige ^irb ä^iel^r 
in ber !Dü^e( genannt), ein ^farrborf, ffibUi| Don 9tee«* jtivcl^en* 
tfoix^n ift ber ^. ^tutjeuge i{}incenttu«. 3n ber 9ia^ (legt $)a.ffen, 
k9e((i^er Ort fonft Sinnen ]^ie|. >tir(|^n)>atTon ift ber i^. Lambert 

Digitized by CjOOQ IC 



~ 61 - 

tu«. 9n ben Ulfien S^Vitn'jiafihm Beibe fforrfk^e^ nixttt etilem' 
^oxrttf te|t (inb fU tDtelb(!t gm^nt; S3et ^u^t^^f, bem bte ®f^' 
Ä(^tfttme b« ftfo!(>ft««^ ju 33ftnten artlt«ttth »ar feer gu W^cnctt^ 
({^tfffcn). ^ier l^t dfo attd^f ifocl^t Sermo mit bett €«imgm feinen 
©tammfi« gehabt (Sin b^i 3Re^ b^tBeiftte^enbt« SSSaffeif, ba9 atit 
%ünb0 be^ ^trga^tend ein f^amrii^ fteftie« Ufet 1^, l^et^t bte 
««int (bÄ^fet tiat öud^ »c^I We Cuttis Ebenen i|rcn 5Rimten), 
unb f^iiCt ei« dött: Sl^einatm git fein. 3« SSötAom'« S^arktboe* 
©• 680, Sil?* B5 femmt in einet Urfitrtbe woi 3, 1282 ettoo« öor 
fiber ^e^^abieneyfa^, ben bte 93firger bon Sntnterici^ bem $ro:t)fte jn 
Jcanttn leiften foQten: r,ob dai^ana 31ata hominibus illius apud 
Mere et ea quae cives Praeposito in domo sua apud Mere 
abstulerant et destructionem domus." — Xiü liegt ffiblic]^ öon 
(SIet>e auf bem Iin!en SR^einufer. Sir(!^en<)atron ift ber ff^ SSincen* 
tiu«. 5Die ^farrftelle öergab in fpätem ^titm ,ber ^erjog öon 
g(e))e. SBie bie« 9ie^t auf il^n gelommen ift, mfigte nod^ untere 
fu^t toerben* 3n ber §Rä^e ift ba« ©d^tog SDio^tanb, fe]&cn«»ertl) 
an fici^ unb »egen ber Äunftf^äfte, bie e^ birgt — S)er 9famc 
JttegeKnb mit feinen SSarianten (ögt SRicünt in ber 3nf(i^rift ju 
9)taerfen) ift ein fe^r geläufiger* "äa^b im 2RünfterIanb ju SRiefcn*: 
bed begegnen toir einer rätl^fel^aften {Reinilbi«. auf einem (Sxpptx^ 
in ber bortigen ^farrfird^e ift baö ©IIb einer Sungfrau mit gefat 
tcncn ^anben, babei bie 3nfc^rift: 

Fundant quique preces pro virgine, quae fuit heres Defuneti 
patris, genitrix quam sponte secundi Conjugis occidit ; mox perci- 
piendo subivit Sydereas sedes, Christi pia facta cohaeres. Gerhard 
. • . Keinild ob : . . . ©. Nünning Monum. Monast. Dec. 1. Wesel. 
1747. p. 150. ©gl. Acta Sanct. 30. Martü. — Ueber eine fei. SRainilbi« 
ftel^e Molan. Natales ss. Belgii ad 16. JuUi N. 3, ©. 156. Ueber 
bie {Reliubi« t)o\j SWofebd baff* ©erl ad 6. Febr.* N. 5, ©• 33» 
Ueber Sted^ilinb, Slbtiffin toon ^ol^cnburg im @tfa§, f. Ann. Ord. 
o. Benedicti EL. ©♦ 58. — S35iv ma^en bei biefer ©elegenl&eit 
tic6f auf bie 3nfd^rift über ber Äir^tpre ju SBarb bei lauten auf* 
merffam, um ju näbern Uuterfuc^ungcn anjuregen. ©ie ift in fogem 
Litera Petri unb lautet : Plebs Willibrordi hoc struxit werdina 
sacellura. ^atron ber Sirene ift fcer I&. SCßillibrorb. ®ie Sir^c 
ift eine giliale Den Xanten* am gtüciten 5Rogation«tage gogen bie 
©tift^geiflli^en üon 3Eanteu mit i^^ren {Reliquien jur Sittfa^rt baljfin. 
— 2)iit unfern 3nf(i^riften tertoanbt finb au6) no^ einige auf ben 
Pfeilern ber Äird^e gu an^itoeiler. — außer ber ©t. SSincenjfirdfe, 

Digitized byCjOOQlC 



— 62 — 

in $ari9 (ft>Ster &U ®eniiain) gab t9 nod^ btefem fettigen iu 
ioet^te, im neunten unb jel^nten dal^tl^unbert berfll^mte ®otte«l^ttfer 
2tt Saon, (e Wati» (Cenpmannis) unb SRet* 9(uf biefe« {e^^tere 
mägte bei fernem iRn^foTf^ungen über bie ^erfonen ber dnfd^iften 
ju äSel^r unb Zitl ein befonbered Xugenmert gel^alten merben« 

3um 92amen ^itbfunb, ^itbfuinbt« fei uoif bemerlt, bag er anäf 
ber ber ®rfinberin be« ©ttftd X^iym bei 9tcennonb nnir, ®. bie 
Urt t>. 3. 992 bei Enippenberg hist eccL Duc. Otelr. @v 58« 
3n Setreff naiverer t^orfd^ungen über ®rimoa(b }u fteHen m5ge nici^t 
auger Sid^t gelaffen mtbm, bag mSglid^er SBeife tii^ti ifpm ber 
@runb, auf mläfm ba9 ^cUfytvi^ ^ Sd^mitl^ufen fielet, an irgenb 
ein ©tift in Utreci^t gefonhnen ift 



lH BM> mi ' 



Digitized by 



Google 



]llad)rid)ten über ülofler Ire prmonfirattnfet- 
(^vtftnn^ btfm^tvfi im ll|)dnlanl»e mtf in 

{6*N. 6. aa^tg. I. ^cft 2. 6clte 141—195.) 

XXn. Jleic^enftetn, 

atei^fenftein ift au? emetn 92cnnent(ofier 1287 in ein ^riotat 
toon aWännern öcrtoanbclt, fianb bl« 1714 unmittelbar unter bem 
abt bon ©teinfelb, tüc baß Stofter ©teinfelb in bie Srri^j^tung et* 
ner $ro))ftet mit aßen 9ied^ten n)taigte, tt>el(^ed nun ber ®enera( 
beö Crbend ben 6* %|prU 1714 genel^mtgte; jebod^ mit SBcrbel^att 
be9 juris patemitatis beö W>t^ t)on <3tetnfe(b. 

IBet bcr »ifitation im 3a^re 1717 bcfanben [xif 18 ^rofeffen 
3U SReid^enftein. 

3ncor^)orirt finb brei ftird^en : bie bon Dbgleen Don altera 
l^er, bie auf ben !^i^m unb in ßi^erf^eibt fürjfid^ ertoorben. 22) 

22) Slcic^cnpein ober 8flei(^|!em ifk jefet ein Sanbgut in ber Sur^ 
getmet{)erei j^altec^ecbecg im Greife SRontjoie aud 2 Käufern mit 16 
CKnmo^ncrn befte^enb, nac^ j^alter^erbctg eingcpfatct. 5)a« J?lo|!er 
mucbe Don ber franjöflfc^en 9tegterung aufgehoben unb bie I9efl^ungen 
beffelben »urben Decfauft. langete S^it befa^ bet üerjlotbene ^anb« 
tat^ Böcfing ju ÜRontioie, meieret bie j^loflergebäube neb|| einem be« 
beutenben $(ceal oon bet Regierung gefauft ^atte, biefed ®ut unb rich- 
tete baffelbe für eine gtope ©c^dfecei x>on fpanifd^en 6(6afen ein. 3)tc 
atmen Spiere etlagen abet ba(b bem tauten j^ltma in bet 9lci^e bed 
^o^en Sennd unb bzi bet f(^(e(^ten SBattung burd^ naci^Iäffige unb um 
miffenbe 6(!^äfet. 3m 3a§te 1836 faufte 3acob listen ba« O^ut Don 
bet SBitme bed 2anbtat^d S35(fing nebft bem ehemaligen ^ofe Stett^ 
bäum unb einem llteal Don 500 SRagbebutget ^otgen. S>\t @ebaube 
metben ie^t gu (anbmitt^fc^aftlic^en S^^ecfen, gumSetttebe einet Stannt» 
meinbtennetei , einet gto^en ^olUtd, 9[nfetttgung Don $te^^efe unb 
l^tmbutget J^äfe benu^. £)ie ehemalige JMo|letfit(^e mürbe, roxt au(!^ 
ie^t no6^, fx^on Don bem Dorigen Sefi^et ald Cc^eune benu^t. 

Digitized byCjOOQlC 



— 64 — 

^ür bie Eifla sacra j^abe i(^ eine audfu^rlic^e ®efc^t<^te be^ 
$räinonfhatenfer?i^(ofiecd Stti^zn^tin 9ef(^cieben. %ud btefec t^eile ic^ 
bie na(^ße^enben 9la^nd^ttn mit. 

^ecjog SBakam III. von Limburg unb feine ®ema^Un 3utta ^a^ 
Ben gegen ba« 3a^r 1205 i^c ©t^Iop .Äic^minflein ober Stcit^enflcin 
3ur (äJriinbung eine« S^onnenflopcc«, ^Jrämonfhat^fersOtbend. @ie trie- 
fen gur ^Dotation bad oppidulum dleic^enflein (ipeld^eö ni4t me^c Dor- 
^anben), bie ^6fe Srettbaum unb 9{ui^E)of (äüeu^) mitS(ec!ent, SBiefen, 
SBalbem, mit ^ogb unb S^fd^fattg «n. 3)ec föCniff^e (Sqbif(|of Scuno 
(IV., ©taf Don 6at)n 1205—1208) genehmigte bie Stiftung hc^ 
ii^[of!erd, meid^eß ber ^. dungfcou Wlana, bem ^. Sipoflel IBact^oIomäuö 
unb bcm f). 5Wartt)ccc Sautenliu« getüibmet irucbe. $)ec ^ricPcc 3!)icbrid), 
btci' 9?onncn unb eine Saicnjc^trcfier würben au« bem itlofiet ^ein6= 
berg in baß neue ^lopcr occfcfet. 

(Sqbifc^pf 3)iebn(^ 1. (pon ^einßbecg 1208—1212) überrote« 
ba« .(^loPet ber «uffic^t bed llbt« ^ercnfrieb Don 6teinfclb unb bcffcn 
Sflad^folget. 

©c^on im 3a^re 1216 ^atte baö iMafier ®ütcr gu (gtgenborf (bei 
Setg^eim) uon bem SHitter 6runo gefaoft. (Sin 3a^c .barauf trat eine 
^(^ter ^runo « in ^^ Hofier, melc^em nun S9cuno nod^ anbepe (^ü- 
tec ^ (Stgenborf fd)enfte. 

3m 3fl^re 1240 bcfunbete bcc $rop(t öon 6t. ©ereon in Äöln, 
f[moIb , ba^ ba« j^lo^er Keic^cnflein ©üter in ber Pfarrei 8ipp (bei 
öcrg^eim), !velcf)e bem 6t. ®ercon«fliftc jel^ntpflit^tig, öon IBii^olo, 
bem 6o^ne SBinanb'6 be6 6(^otten, gefauft ^abe. 

3m 3a^re 1249 faufie ba« Jlloflec ®üter {U Aöni^ofen (bei 
Serg^eim). 

Walramus „nobilis vir de Monjoye", bcffen SD^utter (Slifabet^ 
unb beffen ©attin 3utta fd)enften VI Idus Maji 1252 bcm ^loper 
JReid^enftein ben 3«öntcn ju ©elen (Kelencke) mit ber ©cftimmung, ba^ 
ber drtrag jur Sefc^afung t>on Sier aur 6tärfung ber Spönnen Der= 
iwnbet merben foOe*). 

SBalram {lerr Don a)?ontjoie unb feine ©ema^Un 3utta fd}en!tea 
bem Softer 9iei(^en|lein aud^ ba« $atronat ber Stv^t gu (Suä^en^eim, 
meldte 6d)cnfung (Srgbifd^of öonrab I. (®raf pon ^oc^jiaben 1238 — 
1261) im 3a^cc 1258 gene^miate. 

SBalcam (rufus, ber Äot^e) ^err üon UalEenburg unb beffen ©e^ 
ma^lin ^^ilippa {von ©Selbem) fd^enften bem bloßer* Steic^enftein ba« 
$atronat ber Stiid^t ^u Ubsglene, um bem Älojler bie Slufnal^me bcc 
Sremben au erleichtern, n^eld^e genot^igt maren, in ber raupen, oben 



^) dine foldye ^dlenfutig 93e]^uf« eittet ou^otbmtllci^eic f^ortion 6peife obec 
(B^ettänf fommt in Uttunben öfter unter bec Benennung pitantia aber 
pictanüa vot, 9eact) Sücbtmein (nova sabstdia L. XII. p. 264) lü^xt 
biefe iSenennung bon einet fe^i {leinen Wiim^ bei (Strafen von $oitou 
^er, welche man Pitantia nannte, ©o »urbe benn nun aucf) bie gjottion 
Speifc ober ©etranf genannt, »elc^e ben SEBert^ einer folc^en Ileinen 
SKüirje ^atte. 

Digitized byCjOOQlC 



- 65 — 

iinb untrtctpc^en ^egenb bte ^ofpttaUtät bed ^(oflecd in SCnfpruc^ gu 
ne^en, mobur^ bemfelben manci^eclei Jloflen unb Sefc^memiffe Decur- 
fad^t mürben, ^ec Bifd^of x>tn £ütttc^ 3o^ann IIL (uon (Sngl^ten 
1274—1281), gu bcffen 5)iöcefc bamaW bie jHcc^e ju Opgclecn gcs 
l^otte ^), genehmigte biefe €(^enfung feria 111. post Octavas Apostol. 
Petri et Pauli 1275. — 9lemt)olb ^crc Don SKontjoie un^ Ralfen« 
bürg, ber @o^n SBalram'tf, aut bem Stamme ber ^ergoge Don ^Bim- 
bnrg, unb 9lein^olb*d erfie ©ema^Un, ^aüa Don Sauteröl^em, übeilte' 
Jen bem jlloper im 3a^re 1306 für 70 ÜRarf fölnifd), toeld^e fte bcm 
itlofter fc^ulbig maren, eine jd^rlic^c 9tentc Don 30 aWaltern SBei^cn 
^alfenburger 9Ra^ aud bem f)ofe (S^eleen, meldte boö .^lofler biö gur 
3urüd5ab;Iung ber 6c^u(b belieben foQte. 

3m Sahire 1373 gerict^cn bte Spönnen au JReit^cnflein in großen 
©treit mit bem Slbte oon ©teinfclb, ©erwarb 1. .^öningen, unb be« 
(^werten fic^ über bcnfclben bei bem ©rjbifc^ofe »on ^öln, gricbric^ 111. 
(®raf öon ©aartperben 1370 — 1414). 3>er (Srgbift^of untcrfud^te bie 
Sefc^mctbe, üep ben ^prior 9ltcolau«, einen ^ßrofeffcn Don @teinfclb, 
in ©cgenwart bcß Jlbtö mit beroaffneter ^anb 'nad) i^öln abführen, cnts 
gog bem 5lbte bie Seaufj^i^tigung beß ^loftcrß unb beauftragte mit 
berfelben einen öeijtlic^en alß 9lector ober ^romfor. (Sin folt^er Stec* 
tor mar ©erwarb, ber nad)^er Pfarrer gu ^ud^en^eim mürbe. 3^<n 
folgte 5Diebri(^ pon SSiltace, ber einige !Rad^ric6ten über Slcic^enpcin 
nieberfc^cieb. (Srfi im 3ai)re 1426 übertrug (Sr^bifd^of 5)iebricb II. 
((»rof Don aWoer« 1414—1463) bie Slufftd^t über 0leid^cn)lein mieber 
bcm ?lbtc üon ©teinfelb, SBil^elm ^arper, unb beffcn S^ad^folgern. 

SII3 im Sa^re 1470 SBil^elm unb 5lbolp^, @öt)ne be« ^erjogß 
®erf|arb Don Sülic^ unb S3erg, bie 3:omburg belagerten, um gciebricft 
Don €ombreff für bie S3crleumbung il)rer aWuttcr. @op^ia Don 6ac^fen= 
gauenburg, ju jüc^tigen, geriet^ bei einem ©efec^te ba« illofler in 
Sranb unb mürbe ncbfi ber Jtirc^c eingeäfd^crt. ^erjogin 6opl)ia ließ 
jmar beibe mieber aufbauen, aber burd^ Unorbnung unb fc^lec^te 
SBirtl^fci)aft geriet^ bad j^lojlcr in ©c^ülben unb 5lrmut^. ^uUi^t mas 
ren in ben ganj öcrfatlcnen ©ebäuben nur nod) gmci 5Ronnen unb 
itDti SfloDijcn Dor^anben. 8luf ben Eintrag bed ^erjogd SBilEjelm Don 
3ülidö*unb Scrg befdjlo^ ber Slbt Don ©teinfelb, Steiner ^unbt auö 
(guß!irdl)en, bie not^ Dorl^anbenen S'lonncn anbcrmeitig gu Derforgen unb 
baß ^[oflcr a'lcid£)en|!ein mit i^anonüern ju befc^en. 2)cn gmci altern 
Slonncn pdjerte man i^ren Lebensunterhalt, bie beiben SfloDijen mürben 
in baß ^lofter ©Cfen Derfefet. ©rgbifd^of ^ermann IV. {Sanbgraf Don 
Reffen 1480—1508) genehmigte biefe (£inrid£)tung am @t. 3Watt^ia6s 
tage 1487. Sflad^bem bie ©cbäube be« ^lofter« außgebeffert unb mie- 
ber ganj in ©tanb gefegt morben maren, jogen ein $ricpcr unb gmei 
^lerifer au« bem Jllo(lcr ©teinfelb na^ 8ltei(t)cnftcin. 3""^ $^ior er- 



*) Opgcleen bei ©Ittatb. 511« 1559 ba« IBidt^um fRutemonbe etticfetet 
ttutbc, tfeeilte man bie Äircfte S.S. Martyrum' Petri et Marcelli biefer 

«ntlftlflt. 2, Digitizedby google 



— €6 — 

nannte bet S6t oon Steinf^lb ben (S^rifitan ^u^tDed^« ^te $ttoten 
maren aber gan^ abhängig »on bem ^bte Don 6teinfelb, mürben loon 
betnfelben ernannt unb oetfe^t, unb tonnten nic^t felb|ipäRbig in b«n 
Singelegen^eiten bt« Äloficre »erfügen. 3n bew Kriege, »eli^en ^i> 
gog 9Bil^elm pon 3ä(id)'(SteDe4Berg in ben Sauren 1542 unb. 1543 fo 
ungluditd) gegen itaifer itarl V. füfyttz, mürben ni^tnut bie bem 
.fNojiet gehörigen ^5fc : Slloi^l^eim bei ($uöflrd)cn, Srettbauto unb 9lui^, 
fonbem auc^ bad ^loper felb(! mit ber Stkäüjz t>on ben S3rabantertt 
niebergebrannt. SSci biefem ©ranbe gingen a\i<i) aUe Urfunben be« 
^lojlcrd i^erloren. 3)ie 5Wönd)e [ud)ten ein Unterfommen in anbem 
Älöjiern i^re« Orben«. 3)er Sßcior, 3o^ann 45eep, melc^er 40 Sa^n 
im JlloPer Sfleid^enpein, barunter 12 3«^^^ oW 3Jrior, gemefcn mar, 
mürbe Pfarrer gu ^eubc^borf. Um einigermaßen ben Serlup ber Ur- 
funben '3u erfejen, »erfaßte ^eep eine öefd^reibung ber öep^ungen be« 
Ä(o|ler6. 

5)er 5lbt öon Steinfelb, 3acob $anF)aufen, bot alle Gräfte auf, 
um \>k öiebäube be« ,tlofterö micber aufzubauen unb bie Orbnung mics 
ber ^erjufteflcn. 3)abei mürbe er oon bem t>on t^m §um $rior t>on 9fleic^cnpein 
ernannten Moderigen 6ubprior t>on 6teinfelb, gwidjael Stau, auf ba6 
3:^atigPe unterflü^t. ^u6) bie folgenbcn $rioren ließen ft(^ bie SBic^ 
bcr^erfieüung bed ^foPer« angelegen fein. Unter bem fpcior SBil^clm 
3acobi mürbe 1691 ein neued ^rioratögebdube aufgeführt, ©ein 9tac!^= 
folger, Sber^arb guc^ö, begann ben S^eubau ber j^irc^e. 8lm 26. 
3uni 1692 mürbe ber ©runbflein in ®egenmart beö fölnif(i)en SBeil^* 
bifd)ofÖ 93enebxct unb beö furfurfiüc^cn 5(mtmannö oon ^fflontjoie, beß 
g-rei^errn ^^ilipp SBil^elm üon $arff, gelegt. 

3)en 9Könci)en Don Sfleic^enfiein mar bie SlbE)ängtgEeit Don bem 
.^lopcr 6teinfelb balb lapig gemorben unb befonberö befc^mertcn |ic 
\x&l barüber, baß fte üon jeber ^^eilnaE)me an ber SBa^l beß 5lbt^ 
auögefc^loffen maren. @(^on im S<'^i)u 1646 Ratten fie it)re S3efd)mers 
ben bem ©eneralcapifel beö Orbenö, iebod) ol)ne ©rfolg, oorgetragen. 
3m 3at)re 1661 ^atte Slbt Sodann ^^ucfenrat^ balb nad) fetner, Saf)l 
ben gfleid)enjlteinern einige 3"9cpa^^iiiffß gemad)t, bad ©encralcapitel 
t>ermeigerte aber bie ®enel)migung. 3*" 3o^re 1686 fam bie @a^e 
nod^malö hü bem ©eneralcapitel jur ©pcadje, unb obgleich mel^rere ber 
anmefenben Hebte |id) günfüg für bie ©itte bfer SKonc^e t>on SReic^en- 
ftein auefprad)en, mar ber (Sinfluß bcö Slbtö 2:^eobor girmenic^ fo be- 
beutenb, t>a^ aud^ bieömal ha^ ©efud) gurücfgemiefen mürbe. 5Der Btbt 
fc^eint fogar beab|td)tigt gu t)aben, ba« jlloper sieit^enjlein gang auf= 
gu^eben, benn am 5. ^ugufi 1686 manbten fid) bie (Sonoentualen t)on 
SRetc^enPein an ben bamaligen J^urpringen üon ber $falg, S^l^cinn SBiI= 
l^elm, mit ber S3itte, bo(^ gu oer^inbern, baß i^r ^lofter nid^t ,,fo mie 
2)unmalbt unb Ülieberel^e ,,,ej:tinguirt"' mürbe, tlbt i^eobor jiarb ben 
19. S^ooember 1693 unb nun erneuerten bie 9{ei(i^enfteinec i^re Ide« 
fd)merben. SBenn bi^fe au^ ni<^t gang berüdjic^tigt mürben, fo ges 
fiattete bod^ ber neugemäl)lte »bt, ^hc^ael Äuett, ben SReid^enfieiner 
aRönd)eu, i^m jur SBa^l eine$ $rior« für i^r Stlo^it ^ei aud i^ret 

Digitized by VjOOQIC 



— CT — 

Sftitt«. wcnrt a!bcr'-tn »cic^en^leirt feine qiiöfifidtt^ ^rfon^' üöt^öttben, 
brei 6teinfclbcc (JonDentuatcn t}or§ufcf)la9ert. «tt« n>e[df|^h er bamt ben 
^idt etttetttten mwefee. 5Det @«n6t«[ beö Orben«, SW^rt dolbert, 
genehmigte biefc (Sintid)tung, jebod) unter bec ou«brfi<f!{(^en ^Wnguha, 
bap bte ««ftigniffe • uftb Sfled)fe? be« Sl&Wbon 6tiih\f efb - ba^urc!^ niti^t 
B«eitttcdd)tigt merb^n börflen. 

3m 3afire 1714' njcmbteit ftd^ bte 3y?önd)e'bon 9lei(^cnftctn " an 
ben tlbt von ^tcinfetb mrt ber Sitte, baö bifll^crige ^riorat ju chter 
sjJropftct ju erl^ebcn. €te* f)obcn bctbet ^eroor. ba^ jtc^ im .^rofter 
öliger bem tpri-or, einem Menbruber wnb einem Kootjcn no(^ 17 5Pros 
feffen befänbcn, ba& t>a^ Stlo\t^t ben ' ©orteöbicnfl in brei 'bemfelbcfn in= 
ciM:poril?t€fn ?Jfarrcim gu beforgen lK»bc , baji bie .^ird^e, bie iltare, bie 
Orgel gehörig oerfe^cn ' n)erben müßten: ^bt 3J?i^aeI Sbit\l unb bec 
Sonoent üon @teinfelb unter|ln^ten bie ^Itte in einem au^fi^rlid^en 
8erid)te an ben Orfeen^general, Glöubiuö öonoratu« ^ucad be SWuin, 
am 18. 5«bt. IT 14. 3)icfer entfprac^ bem eintrage unb fteffte barübcr 
eine am 6. 5Cpril 1714 ju $arl« ausgefertigte Urfunbe au«.- 

Slm 25. September 1714 mürbe ber biß^crige ^^rior, Corneliu« 
(Sörtgeö, t)on bem W>t^ 5Wi(ftael feicriid) al^ $robfi inPaHirt unb mit 
ben 3ctc^«" f^ii^^^ "CM^n SGBürbe (^mozellae, annulo et cruce} ge= 

Ueber bie fernem ©d^irf fale beS ^(oflerö biß ju bcffen Sluf^ebung 
bur^ bie fran3Öfifd)c ^Regierung im 3ah^^ 1802 iji mir nld^« meiter 
befannt. 33iö ba^in waren bem Stioftct bie brei Pfarreien: 1) St. 
$eter unb @t. 5Warceflin in Opgeleen im limburger Sanbe, 2) bie ^u 
ben i).\). ?IpoPeln ?eter unb ^aul ju ©ic^erfd}eib, unb 3) bie bem ^. 
(Sraengel SRidjaet unb bem E). Slpojlel 3)?at^ia$ gemibmcte Äir^e ^u 
^öüen bei ^Rontjoie incorporirt. 

3)ie ^Pfarrei ^u Opgeleen mar bem .^lojicr, mit bcreitd üorfte^nb 
bemerkt, fii)on im 3^^re 1 275 perüeE)en morben, ^ie Äirc^e ^u <5ic^cc= 
f^eib mar cin.gUial oon (Sonden. 5Da biefe Pfarrei aber meit entfernt 
roat, auc^ bie 3^^^ ber C^inmo^ner dou (^id)erfc^eib bebeutenb ^una^m, 
fo bauten biefe im 3a^re 1685 mit Erlaubnis bec geipUc^en Obern, 
auf iE)rc .Soften, mit llnterftü^ung bcS j^loftciß 9lei(i)enftein, eine eigene 
j^irc^e unb liefen ben (S&otteöbtenfl burc^ ^riefter aud bem iMofler SRei- 
(^enfiein oerfe^en. 

^ad^ manci^erlei ©tceitigfeiten mit bem ?ßfarret üon Gon§eii unb 
bem Stifte ju Slad)en mürbe bie Stivd)t ^u (Si(^,erfd)eib ju einer $farrei 
cri)oben unb am 24. Sflopcmber 1713 bem ÄIi>(tec SReic^enflein in» 
corporict. 

gu ^öDen. melc^ed früher nacb ^ontjoie etngepfarrt toar, mürbe 
1697 eine fticd)e gebaut uitb bte ^etmaltung berfelben einem Slteid^etu 
jleinet SWoiw^e übectragen. 3« 3obre 1701 mürbe bie bisherige Äa* 
pelle aur $fartltct^e unb biefe bem hofier Sletc^enfidn tncorpiytirt 

3n frühem Selten ^atte ba« ^lo^et aut^ ba«^atronat über we^s 
rere anbere i(tri!^en: 6t. Lambert au (Suc^en^tm, 5U ^ütgenbac^, 

5* 



»oi^ftetm, Setöileki' (rtD<!^ 1425), Swfletfeel/ Stü^. befeffen, im «öufe 
ber itit aber mteber oecloten. 

6c^ii^pattone ber $cobf!et nxiren ber ^. Sipofiel Bact^olomäu« 
unb ber f), 8autentlu«. 

9Bie jene $atcpnate tvaxtn cax^ fc^on Dot ber ^(uf^ung be6 
j^loflerö Diele 93efi^ungett beffelben verloren gegongen. !^ie Raufet gu 
Ha^en, ^üxtn, aWontjoie, ^onn, »clt^e bem Stloftti 9*eic^enpein ges 
^ött l^atten, waren in Seiten ber 9lot^ Derfouft »oiben, eben fo SBein» 
guter ju (SOer, gfru^trenten au G^enborf unb 6^erpenfeeL 

Sie SRei^e ber SKeiflerinnen , ald ju Rei(^enf)etn nod^ bad 9{ons 
nenüojler bejianb, »irb folgenbermafen angegeben: 

1) d^^ga^bid, meli^e aud bem i^loßer ju ^eindberg fam. 2) 
|>ilbegarb, ober i^ilbegunbie. 3) C^ldmibid. 4) 9lleibiö. 5) Glifabet^ 
$unbt 1304. Sie Annales nennen fte £u)>enau. 6) @op^ia Don 
?8ouoon 1334. 7) S3eatri]c 1371. 8) ©Ifa t>on jtortenbad) 1410. 
9) ^elmigiö 1419. 10) {)e(rt)igtd Don SBal^ooen. 11) SRariat 12) 
ölifabet^ oonSonraibt 1463. 13) SRargaret^a pon 93et) 1481— 1487. 

Sllö ^rioren jianben bcn 9J?eijierinnen jur 6eite: 

1) @ottfd)aIf 1216. 2) «ambect 1242. 3) ^einrtd^ 1249. 4) 
Slbolp^ pon SoCfenbotf. (Sr tvat früher tlbt a" ©teinfclb gemcfen, 
bann $rior ju SKeer, 1315 n?ar er ^rior in SReidbenftein unb mürbe 
cnblic^ Slbt in i^ned^tpeben. 5) SBil^cIm oon ^reffenid^ 1366. 3»« 
3a^re 1369 »ar er Pfarrer ju Opgeicen. 6) ©erlad) »on ?lntmeiler 
1371. 7) a^icolauö 1373. Ser !ölmfd)e (S^h\\d)o\ gricbrid^ Hl. Iie& 
i^n gefangen nad^ i^öln abführen. 8) $eter 1412. 9) ©art^olomouö 
Sßi^^out 1465, mürbe Pfarrer in Opgeleen. 10) 3o^ann Don 3lltena 
1458, mar früher ^rior in 6tcinfelb, fpdter in Sünmalb. 11) SUciner 
^unbt au« (5ußfirdt)en, früher $cior in ©teinfclb, in 8fleid)enpcin 1462, 
fe^rte na^ 6teinfelb gurürf, mo er 1484 5lbt mürbe. 12) $etcr Sles 
gibit au« !Wünpereife( 1468. 13) 3o^ann gorffc f 25. Ilugufl 1473. 
14) 3:t)omö« au« (Srefelb, mürbe $cior in SWeer. 15) ©ottfrieb oon 
Her, [pater Pfarrer in ©eilenürdtien. 16) 3">^a"n, »>öt ber lefete^rior 
im 9lonnenfIofier. 

9^ad)bem bicfe« 1487 aufgehoben morben mar, jlanben bem 
aRön(^«![ofler folgenbe $riorcn Dor: 

1) e^rifttan $ü^mecf 1487—1491. 2) ÜRatt^id« geltge« au« 
^ambad), mürbe 1497 al« Pfarrer nad^ ©c^Ieiben berufen. 3) $eter 
Utig 1497. 4) tilmann üon €(^Ieiben. ®r mar ber (grpe gemefen, 
ber im j^loper* SHeid^enpein , 1489, $rofe^ get^an j^attc. 3^ 3o^te 
1502 trurbe er $rior unb parb ben 15. October 1515. 5) Ülicolau« 
üon Suren, mürbe 1533 Pfarrer in 93ertf. 6) ^einri(^ SBeöer au« 
©^leiben, aud^ ein Sfteid^enjieiner, mwrbc 1583 $rior in 9lcici;enfiein, 
bann ^rtor in @t. @erta(^, mo er 1551 flarb. 7) granj 2:^ure au« 
Suren, fiacb 1538. 8) 3o^nn |)cep (bie Annales nennen i^n un- 
ridt)tig ^ei^) au^ SJ^ontjoie, ein Äeit^enpeiner, «ßnor 1538. (5r mürbe 
1553 Pfarrer gu Obgeleen, mo er 1564 flarb. 9) 9Kld^aeI ^aü, ein 
Steinfelber unb 6ubprior,bafelb|J, , mürbe 1559 Äeflner in <Eteinfelb. 

itizedby Google 



— 69 — 

10) 9{ico[aud Modtn, ein 9tet(^en{}€tnet, et^tett 1564 Me ^faccei ju 
Obgeleen unb lebte bafelbfi no^ 1611 ald 3u6ilat in ^o^em Sltter. 

11) anton ^u«n)ei(ec, mürbe 1569 ^faxtti in (Sq>. 12} (ä^er^acb 
Beltgen^, mürbe 15^79 Pfarrer in ^pahtd. 13) 9)laU^tad müi^mä^ 
oud Obgeleen, fiatb ben 3. 3^\x 1606* U) BK^elm $(in^aiifm aud 
Oetieren, ein 6teinfelber, fiarb ben 18. Suli 1639. 15) €te^l^att 
^orric^em, ein @teinfe(ber, flanb bem Stl&ftn Slei^enfiein 47 3a^e 
aU ^or ooc unb {^atb ben 12. Hugufl 1686. 16) SUl^etm dücobi, 
ein SReid^enfleiner, $farrer in (Sonjen» mürbe 1686 ^ttoc,. legle aber 
1691 biefe ©teOe nieber unb fltarb 1706. 17) (Sber^arb ^ui^ö, ein 
Cteinfelbcr. «Prior 1691, mürbe 1693 ^cior in SWeer, mo er 1700 
ftarb. 18) (SorneHud Sortge«, ein Stcinfclber, mürbe 1714 bet etjie 
^ro^jl unb jlarb 1725. 3^m folgte ol« $rop(l: 

2) ^att^iad Sutgend, 1725 oon ben (Sonoentualen gemäl^lt, {larb 
1737. 3) 3o^ann ®ei^ ,,au« Uix, terrilorii Merodiani" (?), ftarb 
1746. 4) Wld^ael Ae^ler aud ^ontjoie, oerfc^leuberte oiele ©fiter be< 
Älojler«, parb 1770. 5) SRatt^ia« ^e^enbaü au$ Slawen, «Bfarrer gu 
^ünö^ooen, $ro»>{l 1771, cefignirte 1781 unb flarb 1789. 6) ©eorg 
SRuQer aud ^Rontjoie, Pfarrer in (S^eilenfirc^en bi$ gu. feiner SBofyl gum 
$ro^P im 3a]^re 1781, mürbe 1794 ^copfl gu ^einöberg. 

^egen ber Unruben bed J^riege^ fd)ritt ber ^onoent oon Slleid^en= 
jlein crjl am 19. Octob^r 1795 gur SBa^l eine« qjrobpe« unb mahlte 
Comeliud (Sortged au« ^wtihtSi^^iiXi bei ®eilen!ir(^en. ®o mie ein Sor^ 
neliu« (Sortge« im 3a^re 1714 ber erfte $rop{i gemefen mar, fo führte 
ber le^te tropft gleichen 9tamen .unb 93ornamen, unb mar ma^rf<^ein« 
li(^ au« berfelben Samilie. (Sin Sermanbter be« *$ropfle«, $eter ^o- 
fep^ (Sortge« au« ^weiJ^iviQ^tn , mar nod^ am 3. ^prtl i.796 aufge? 
nommen morben unb mar ber le^te $rofe^ t>on 9leid^enßein. 3)er erfie 
$rofep mar 1489 Silmann Don 6(i^(eiben, ber 1502 $rior mürbe. 
Son 1489 bi« 1796 a&^^te man 117$rofeffe be« iKofler« SHeid^enfiein. 

XXin. Kommcrsborf. 

3iommcr«borf, nld^t mdt bcn fioblenj, 26 ^ßrofeffen, 1 SRobii* 
Der eine Olügel be« ©otmitotü, bit abtelgebSube, ba« $of<)ij finb 
fj)lcnbibc huxä) ben bamaligen Slbt 3ol^ann ffiitj (t 1729) gebaut 
toovben* 

Der W>t beauffid^tigte ba« SRcnnenllofter ^(tenberg unb im 
auftrage be« älbt« bon ?$Ioreff anäf ba« abltge StonnenKofter ÜRa* 
rienrotl^ (parthenon Mariae Rodensis)« Da« Atofter f^at bie 
Pfarreien ju ^zimiaäf unb ®e6apian*(£nger« in befe^en» 

JRl^en« bei Soblenj ift bem Äfofter bon bem erjbifci^ofe bc? 
Ä8tn ber<)fänbet. 23) 

23) 9iommec«borf iß ie|^ ein Siittergut, au« einem ^aufe*,. üon 
26 3Renf^m bemo^nt, beße^enb, in ber S3ütgermei|lecet ^nger« im 

Digitized by VjOOQIC 



- /?o -• 

St[tü{^ 9leu!vieb, .im Sesterun^ö^ejicEe OlobUn^, in «imgec Qrntfemung 
t>ora re«^Un llfcc beß Ol^eln«. 

2)ie Bett ber Stiftung beS J$Io{}er$ unb bec 9tome. bed Stifter^ 
P*tJb untefomit 3» einem ^Diplome Äaifec 5!arr6.V.. t>om Saf^t 1544 
tfk ange^e^en^lba^ bo« Gipflet fc^pn feit SOO^a^rtn.J&ef^e^e. 4piernac^ 
mütbc ^ie 3eit bet @tiflunö in bte erpe ^qlfte bed 8. 3al)t^nberfiß 
gu -^^^Ot fein. . SBa^fd^einlt^ ,mar tiitec btr ©cafeti beö ^itgaittd, 
Don- melden bie ^t^naflan oott ^fenbutg, ffinnfel unb !Q^teb abflanum 
ten,. b«t Stiftet be«» -ÄlDpec«. ^eria^IL, ein @o^ be« (Stafen iäl^Ift* 
I. öon- äfwiöucg (966— »1008), füf)rfe ben öcinamen öon Siommerfborf. 

3u Anfang be« 12. 3a^t^tt^ert« «wit baö Koftec-mü Senifbicti^ 
net^9Äöftc$en.au« ^d^iapaiifen befefet g^twefeft, tvtli^ aber tm 3a^ce 
1125 nad) ©(^apaufen gurürff ehrten. 5Dci: triec'fcfte (St3btfd)of tlbalbeto 
(oon aWontctnil 1130— 11 52^ nor^m. ba« oerfoffcne ^[oper in ©efife 
unb becietöpdif'toegen «nbcttöettiget Öemi^ung betfelben mit ©ernarb. 
Ilrtem Ü»5n(^e au« bem $r&monftratenfer*.^Io(lcc gu gioreffe bei 3lamut, 
weld^er bem. öwr ben |)ctten oon ®d)önccf (auf bem ^unn«tiicf) 1131 
etcid^tcten !ßonrtenfIojlec aWadentot^ (f. 0{r. XVII.) '<il« ^r^pft borge» 
fe^t n)dtben mat. ^uf SBetnatb*^ 9iat^ loonbt^i flc^ bec (Sqbifc^of an 
ben Slbt (Setlanb jn gfloceffc, m^elifter fyterauf im "3a^re 1135 einige 
9Rön(^ feines .^lopctö; unter gül^rung 3>lebrid)'«, jut ©tünbung eined 
neuen Äfofterö bed' sptÄmonftratenfer^Ocbehl nac^ ÄommerCborf fanbte. 
^ugi> gibt beö^lb auc^ in felneÄ ttnitalen ben @ra6if^Pf tltbero ^l« 
Stifter beö »ftCofietß unb ll3ö a» baß 'Cftftungöja^t. an. öeibeö ifk 
nur in ©ejug auf' ben ^ÄmonficötenfersCtben tid^tlg, benn gemip ifl 
c^. böf baö Äfofier fc^n lange t«Jfr^r beflonb. 5Dtebrid> murb« bec 
«:ße Slbt beß J?tofler6. (Sc lie^ We DWfaflenen ÜJeb&ubfc in Stanb 
fe^ön unb goBitbete gut flufria^me üon 3ungfcauen,- »elt^e flc^ bem 
©eben »U>tnen tDoBten, eine 3eö« ju SBulfer«berg, 'nur ^rne ©iectel* 
punbe pon S^ommeröbotf entfernt. !Rad;fbem $)!ebri(^ I. tem Hlojtec 
mit großem @ifer 10 3a^re lang treu Dorgepanbcn unb bie äußerlichen 
unb innerlichen SSer&ältniffe g^orbuet i}ai\t., legte er 1145 feine SBürbc 
nieber. 3n biefer folgfen i^m 2) 9)?acäriuß dui %{ouf[, mel(ü)er bem 
drgbifd^ofe s&äliii. (öon gaBowoigne: 1152— 1169) ben «ib 'bec 3:reue 
leijiete. 3) ^einrit^ I.- 4) 8iwt)<:il|)^ oud gtorcff, n>ie fein S?organ^, 
feierte 1162- na<i^ gloceff ^urücf. 5) (Jn^elbert it^ar ber etfte, bet 
oön bem Conoente von ffiommeröDo'rf gum Öbt erma^lt burbe. ©r 
trennte bie ©infünfte ber ^anonifer von benen beö S^lonnenffofterö von 
SBulferßberg, tt?eld)e 6iöE)ec gimetnfc^iaftli^' t>erti)attct iiwrben mar^n unb 
ernannte' ffi« ba« SScritiögen bet - flonjrten cinan befonbetn Secmaltec 
(eo^nobi^rchus). 3rn Sg^f)ü 1 i18 befejitc. »ngelbert ba« neu gepiftete 
9^onnen!(oftjic Slltenberg ,mit Spönnen aue 9Bu(fei;«becg (f, U. Miltenberg). 

JSn.Slbt (Engelbert ri^tete $apft ^Ie;tanber UL bie im Sateran am 
X. Kalend. Maji 1170 außgefertigtc 58ulle, burd^ n?elci)e bie gcei^nten 
unb ©eji&ungen beö ^lofterö (Ecclesiae bealae Del genllricis et 
virgin«$ Mariae de fioiiief^doi^ff} beftfittigt mürben, ^if ^eft^ngen 
büß ^S'Iofterg. metben in biefer Sufife fd^on genannt CeltB,;jqoae voca- 

Digitized by VjOOQIC 



- 71 — 

tor GonoiUum Dei mit her ^tcii^e in ^ont^eim, bte Cdla in Monte 
St. Michaelis, Cclla in WulflFersberg^ Adensl^ter t«lum (?), Qlad- 
haeh me.dfetalem (@labbac^ bei (5uno=($rrgerft) , lode (?), Nieder- 
hoven (fRicbec^ofen Hi 3>ietborf), Steinbacrh (^einbaiftcri^of bei 3)ter» 
borf), mit Sehnten, aRü^Icn, fSalbungen, SBetbett, @utec in a5«ö«ii>or, 
Wissa (SBeif bei ^cimbad)), Bedendorff (Senbotf) unb in Langen- 
dorf (?). (Engelbert tejignirtc 1180. 6) »ortlttDU«-, ^in SScuber be« 
^topfte« ßerraann Don i^ntc^tpteben , trurbe 118 t jum aifetc gcmä^It, 
nac^bera bie 6teöe ein 3a^c long unbcfc^i geblieben mar. 3)ie gcei« 
gebigfeit beö <»i:jfeifd)öfe« Slrnolb I. (1169 — 1183) unb bcd S)Dmt)ertn 
Biotin mad^t t& bem ^bte S^octfteDuö ntögtic^, bod 5(io{ier miebet in 
6ianb ju fc^en. 

7) ^elia^ tt)irb fd^on 1198 at« UM genannt (Sc ffatb 1201. 

8). 91 einem« ober Slein^olb erhielt von ^aifer Otto IV. eine Ur= 
funbe, Landam (?) VI. Nonas Maji 1210 ausgefertigt, irocin bte 
SScfi^ungen bed i^^fo^er«, namcntlid) bie in Heimbach (bei Engere), in 
Weiss supra Mosellam (!D?ofeImei^) unb Henningen (.Öönningen bei 
^eubedborf) beffatigt mürben. 2)er ,^aifet »erlief 8ugleid) bem Stlo^tt 
bie 3^Öfceif)eit auf bem ^[)dm, bcfonberö tjon bem S^He bei ,^aifcrös 
mert^, tinb auf bem 9J?ain. lim 14. Kalend. Decembris 1210 iDurbe 
bie nad) bem Situd beö Orben« in ^reu^eöform gebaute .l^irc^e öon 
bem trier'fd)cn erjbi|d)ofe 3of)ann I. (1190—1212) unb bem 93ifd)ofe 
Srunmarb Don ©c^werin aeii>eit)t. 3m 3^^^^ 1214 rourbe SIbt Sf^einer 
Don bem ?5apfte 3nnocen5 111. beauftragt , ben i^ccujjug gu prebigen. 
3(B er für biefen 3"^^* P^ ^^^^ ^^^ SR^ein fe^en kjfen njoßte, ets 
trän! er am 11. ©eptember 1214 mit feinen Sfleifegefd^rten, bem 
SKönc^c ©ottfcieb unb bem ?aienbruber 3)iebric^, in ber 9Jö^c »on 
(Suno=(5ngerö. 

9) Sruno öon SSraunßberg, au3 einem alten Sftittergefd)led)te, 
mar für baö 53epe feine« ^[ofterö fe^r beforgt. (Sr faufte mel)rere ®ü= 
ter für baffclbe an, au(^ eine außerlefene Sammlung oon 93uc^ern. 
$apft ^')onoriuö HI; berief 1220 ben 5lbt ©runo •gemeinfcf)aftlic^ mit 
bem tlbte be« Ctifiercienfecs^lofler« ^emmerobe (lual^rfd) einlief ©uftac^ IL), 
baö ^reuj ju prebigen. 3« bemfelben S^^tc u^urbe baö 9lonnen!lofier 
3)orlar bei SBe^lar ber Slufjtd^t be« Slbtß ©runo untergeorbnet. 95on 
bem i^m befreunbeten ^anbgrafen ^ubmig üon 3:^üringen unb bejfen®ema^= 
Itn (SUfabet^, ber toc^ter beö Äönig« SInbreaß üon Ungarn, empfing 5lbt 
S3runo ba« ©elübbe, bap pe baö ^inb, n«eld)eö ©lifabet^ trug, bem 
^rämonpratenfcrsOrben mibmen u^oDtcn. ^tefeö »^lub n>ar ©ertrub, 
n)el(^e, al8 fie ertpad^fen, §lbtif|in be« $ramonftratcnfer-?Ronnentlofier« 
Miltenberg (bie 2te) unb nad) i^cem 3:obe fanonifirt iinirbe. 

$apft ©regoc IX. beuie« bem Slbte ^runo feine ganj befonbere 
(Sunll baburd), ba^ er baß .^lo^er Sflommer^borf bem 'gd)u^e ber (Srjs 
bifd)öfe Don "SJla'in], Zxizi unb S^bln empfahl. 

3m 3a^re 1233 befunbete SSruno, bap 35icbrtd) t>on tllpab unb 
beffen (3aüin ^ecunbi« bem J^lofter Slltenberg eine ^offlatt unb 12 
SWorgen ^anbeß gcfc^enft Ratten unb biefe Zaubereien, nac^ Dem SBwnfc^e ^ 



Digitized by 



Google 



- 72 — 

ber Sd^enfenbeit , gegen einen id^dtc^n 3^< ^t" Steinl^cb m dxlb* 
pa&^i Dertte^en mecben ^). iBruno flaeb im ^tt^te 1236. 

10) ^etnri^ 11. eclangte t>on bem $apfle ^nnocen) IV« bte Sie- 
fiigm^, ben 9la<^lo^ bec im Stlo^tt f!ec&enben S^önd^e fär bad Stieget 
etnfujie^en. Son bem Sbte Don Saad^ faufte ec 163 SRocgen 9anb, 
melci^e in bet 9lä6e Don SRommeröbocf lagen. (St fkatb 1255. 

11) G(et^arb ecmacB im ^ctfytz 1255 Don bem 9(bte oon $aa<!^ 
bie Ober^ertß^eit über 6teinba4 ^labba^ unb aRofelmetj). i^er 
93erttag mucbe 1269 üon bem beutfd^en i^dntge SÜic^orb x>on (Socn- 
maQid bef^&tigt. @et^arb flarb balb na^ bem tlbfd^htffe beö Sertta- 
geö unb fc^eint nur fut^e Seit bem .Woßet oocgeßanben ^u ^aben. 

12) (5mbrici> etrüitfte 1267 »on bem $opfle ßlemen« IV. nic^t 
nur bie Seftätigung ber bid^erigen ^rtDilegien be^ Stlo^ktt^, fonbem 
ber $ap{) fugte oud) bad neue ^in|u, ba^ ber SIbt nid)t oerpfiid^tet 
fein foQte, bie Don feinen SSorgängern gemad)ten St^ulben iu beja^len, 
menn bie (S((&ubiget nic^t na^autueifen im ©tanbe n)dren, ba^ bie 
6d^ulben 5um 9lu^en bed j^lofier« gemaci^t iDorben. 

13) (Sber^arb mirb M ber 9lad^foIger be$ (Smbcico angegeben, 
mad fl(^ ober 'nid)t erweifen (ä^t. (S^Iaubmürbtger ift ed, ba^ ber ^ht 
oen 6at)n, 3oi^nn bon ibwtn (de Lovanio) bie $rä(atur t)on dtom- 
merdborf auf einige 3«t übernahm, bann aber ?[bt Don ©teinfelb unb 
5u(e^t Don Sloreff mürbe. Seoor er Slbt von Sa^n mürbe, mar er 
$rof>fl gu Sßenau gemefen. (Sr flarb 1293. 

14) ^iebric^ IL 15) ^einrieb IH. 16) SHic^min. 17) fi^enbe:: 
lin t 1293. 18) Ottiulpf) f 1302. 19) ^J^ilipp t 1306. 20) ^u\>^ 
mig. 21) Öonrab + 1312. 22) (Srafto »on »ettenborf (ober de Be- 
dendorf, »enbürf ?) f 1330. 23) 9lori<^ I. , Dörfer $nor gu S&uU 
fer«berg. ?lig (Srgbifd^of 59albuin öon i^m einen geeigneten SKann 
gum ^offaplan »erlangte, gab er i^m g. ßonrab SBinter, einen ber 
(2^apitularen beö ^(pfterö. 9loric^ flarb 1332. 24) Slrnolb re|ignirte 
unb mürbe $rior in Miltenberg. 2$) ^ugo. 26) ^einric!^ IV. 1346. 
27) ^einrid^ V. von Limburg. 3n ber ge^bc. meiere öqbifcbof ^aU 
buin gegen ©eclad^, ^errn r>on 3fenburg, führte, mürben oon Sefeterm 
bie @üter bed JMoflerd ^art mitgenommen. 3ur (Sntfc^abtgung gab 
©erlac^ nac^ J^ergefteUtem grieben bem i^Ioper ba« $atronat bec i^irc^e 
au ^eimbac^ mit bem britten t^eile ber Sehnten, 1330. mit Genehmi- 
gung be« örablft^of«. «bt f)cinri^ jtarb 1361. 28) «egibiu« flanb 
bem Älofter faum ein 3a^r oor unb flarb fd^on 1362. 29) SBalt^r 
»on ?eube«borf mürbe megen fc^let^ter Sermaltung von bem tlbte ^e= 
tcr öpn gloreff im 3a^ce 1376 feiner SBücbe entfefet. 30) f)einric^ 
VI. «0^ au« 6ai)n ftarb 1394. 31) SBin^arb 1398. 32) (Sonrab 
IL t 1400. 2)ic »btei mürbe einige 3«* bur(!ö ben tropft (Sber^arb 
öetmaltet. 33) Sodann I. »on SBefelar f 1408. 34) 3o^ann IL 
Don mbtncLä^ f 1419. 35) aonrab HL t)on ^eimbat^ 1426. 36) 
Sodann HI. öon SBe^Iar 1428. 37) öber^rb IL 1430. 38) 8Ro^ 



^) Gadenas cod. dipl. II. p. 63. 



Digitized by 



Google 



— 73 — 

tt(^ U. 1430. 39) (&htxf^b II. Sonbefn (?) 143«. 40) Hubert 
aiid Stbln, Decre(orum Doctor^ l6t{<^of pon 9(aot, ^uffca^on h^ 
tcier'f<^en (Sr^bifci^ofed ^o^ann II. (aRarfgtafen Don S3aben 1468 — 
1503), flatb 1483. (Sc l^atte fk^ nm bie «biet IRommntfbocf fe^c 
loecbient gema^, auc^ ein ^u6 gu Qob(en|, bei bec Sucg, atö refu- 
giuin bei ^cieg^jeiten, bauen laffen. 

41) ©idbect i^edec auö j^eimbad^. Untec i^m mucbe hU entmei^te 
^icd^e nebji bec J^apeQe 1497 Don bem tctec'f<i^en ©uffcagan 3o^ann 
x>on (Sinb^ooen, Sifc^of t>on f^oi, miebec eingemei^t (S^i^bect fiocb 
i&16» 3)ecfelbe ^atte bie SKitca g{etc^f<im Qon feinem S^ocgängec ge^ 
ecbt unb fte tpucbe nun au(i^ Don feinen 9lacbfblgecn getcagen. 

42) 3o^ann IV. Wlaxd Don Simbad). Untec i^m flacb 1521 ba6 
j^loßec iBulfecdbecg au6, ec Decetnigte bobec bie (Sinfünfte mit ben Dmt 
9flommec6borf. ^ie Q^ebäube beö i^Ioflecö SBuIfecSberg macen fc^on 
gana DerfciQen, nuc bie i^iec^e tt)ucbe no<^ einigecmalen in 6tanb ge^ 
l^ten unb in betfelben an Sonn- unb gefltagen nod^ äReffe gelcfen. 
3)ec Hbt pacb 1524 „leprosus". 

43) ^^oma« oon :^iebe(icb mucbe 1524 aum übt gemalt. 9(uf 
feine unb bed (Sonoentd S3itte Ue^ i^aifec j^otl V. am 21. S»ai 1544 su 
SGBocmö ein Diplom auöfectigen, buc(^ meiere« bec J^aifec baö i^loftec 
Siommec^bocf in feinen unb be^ 9iei^ed gana befonbecn Sc^u^ na^m, 
baffelbe in feinen S3eft^ungen au Stommecdbocf, SBulffecdbecg, $aßocat 
§u ^eimbad) „praepositura in Kyselbrun^^ *), ^ofpital in Snbecnaii^, 
Oütec unb Slenten in Sa^nßein, S^tontabauc, ^cc^^eim, S3ebenbocf 
(^enbocf), (Sngerd^SIliel (SHeilec ^of bei (Sngecd), ^Bangenbocf (?) in ben 
^facceicn ^ebbe«bocf, S3coU (?), .^onningen, Äettlg^SIeibt (?^Iaibt), 
Oca^ (?), aRettecntc^, ®ulfe (®ü[d), SBinningen, SRofelmeip, Stldbad^ 
(im 9{affauifc^en?), tlbenrobe (^bencot^ bti SJceitenau), in ben $facs 
ceien S3ceitenau (im Slaffauifi^en) , 9Reif(^eib,. SfUic^bocf, SHuden« 
cobe (Sflucfencot^ im Slaffauifc^en) , ^iecbocf Steinenbad^, Stidpa- 
d^tthadi (?) unb $ubecba(^ befiätigte. ^ec Aaifec {pcac^ bad Stio^tt 
oon iebec t[bE)cingtg!eit x>on u>eltli(^en &md^Un fcei unb empfahl ba^ 
felbe bem befonbecn ©d^ufee bec (5cabifd)öfc Don SKaina unb Xciec. 

^tefe gur^c^ecung bec dmmunitcit fd^ü^te bad i^Ioßec abec ni(i^t 
gegen bte (Eingriffe, n)eld)e fi<^ bie Q^cofen t>on SBieb unb Don'3fen? 
bucg unb bec Srcei^ecc ^ciebcic^ oon Steiffenbecg in bie Q^ecec^fame be& 
Stio\ttt^ a" $apod (?), ^eimbad^, (ä^Iabbad^ unb SSetp edaubten. ^ti 
gcei^ecc t>on SUciffenbecg pel fogac mit bemaffnetec ^anb in bie öe« 
ftj^ungen be« ^loftec^ ein. 9lbt £^omäd tcat bed^alb bie Q^ecif^tdbac^ 
feit, auf n)c[d)e bec r>on SRelffenbecg llnfpcud^ machte, an ben tnec'» 
fc^en (Scabifc^of 3o^ann IV. (^ubmig x>on ^agen 1540—1547) ah. 

83ei (5infüE)cung bec Siefocmation in ^ffen aog bec iganbgcaf ijon 
^ef[em^acmßabt 1545 bad untec 9(ufjtd)t bed 9btd Don 9lommecdbocf 
{le^enbe iMoflec ^ocbtc bei Steffen ein unb gob- ed ben ^eccen üon 
©ufecf a« ^^^"• 

^) Jtiefelbfunn (ag ^toifdien SBeif unb ^eimba^ unb ifi nt^t mel|t t)ocs 
battben. 



Digitized by 



Google 



— 74 — 

9l6t %{)oma^ Heß 1537 bte but^ etne ^eueriBcunß einge&fc^erten 
9eBäiibe be^ ^Io|t€t6 triebet aufhauen M unb fiar6 ben 27. 9{0Dems 
Ber 1662. 

44) tbfltn t>on fBtüUmatd au« SBeflerbuts jlarb 1559. 

45) ®en>atmd dn^acbt au6^ 9Be^(ac ttxit 9lat^ bee tciec'fc^eR 
(Srgbif^ofd 3acob III. (t>on (51^ 1567—1581). ^n bem Q^tafen 
SofKHtn t>0n Siieb envotb Kbt 6en)atlu« 1575 boö $atton<itied^t 
übet bic Äitd)e gu ©ebajÜan-Chtger« «nb ben oierten $^etl bed 3c^ns 
ten unb trat ba^egen ble ^apeOc §u Cb<csCie6ct ncbfl ben bagu ge» 
^Wgen öirtcrn ab. 5Dagegcn ^ob bec ©eft^er bec ©raffc^ft Stbmgf 
j^ein, ®raf Submig Don ^tolbetg, baft j^toflet 9l{^etec« auf unb jog 
bie (finWnfte beff«lben an ftc^, öbecfia^m jeboc^ bte «Sc^ulben be« J^Ios 
per« unb bte ffierforgung bet noci| Dor^anbemn (S^ociungfem. ?{bt 
6erDatiu« jtacb 1576. 

46) 3o^ann V. Urbanuft (ober Urbariuö) mar $rtor gu fJ^arien* 
rot^, M er im S^Bruar 1576 j^urn übt getpä^Ü würbe, ör ^atte ge* 
gen bie Orafen öon 6ai)n, mel(i)e aut^ bie »on t^rcn U^n^erren ge* 
fliftete Kbtei 6at)n ^art bebrdngten, ^u fampfen unb reflgnirte 1595. 

47) Sodann VI. Limburg au« f)ebbe«borf er^elt DOrt bem trier's 
f<^cn erjbtfAofe «ot^ac (Don «?ettem!(f^ 1599—1623) bie Huffid^t 
über ba« 9flonnen!Io)icr (Samp ober ßlufa bei ©opparb, mo |[ugufifiner= 
9'ionnen oon ber brüten SRegel mol^nten. tluf feine ©Ute beßatigte 
Äatfcr gcrbinanb IL bie ^doilegien be« Älofier« 8flommer«borf. 3m 
1610 beforgte «bt 3o^ann ba« ©egräbmß feine« greunbc«, bc« <»ra= 
fen ©alentln oon 3fenburg, melc^er 1567 bi« 1577 (Sr3bifd)of oon 
i^öln gemefen mar, bann aber refignirt unb jic^ oermö^It ^atte, um fci= 
nen €tamm fortjuppanjen. Valentin erhielt feine ©egräbni^ftätte tn 
ber JlIof!er!ird)e ju 9lommer«borf, mie er e« benimmt ^atte. Sßä^rehb 
be« brei^igjä^rigen fliege« erlitt Äfojler gHommer«borf mancherlei $)rang= 
fale. «bt 3o^ann VI. ftorb 1634 am 29. «pril. 

48) 3of)ann VII. ©ieFen au« ^ctmbac^ fianb 4 3ai)re lang bem 
^foper, öon ben Ucu^en be« itciege« oielfad) berührt, oor unb parb 
ben 29. 3"It 1638. 

49) 6a«par ©t^tlb au« Äötn mar $rior 5U ©teinfelb, mürbe 
bann 1636 »bt ju ^ai^n unb am lO.^ugujl 1638 3um Hbt t>on Slom* 
mer«borf gemöf)lt. ($r fu^te, be« fortmäf)renben i^riege« ungea(fttet, 
bie SJer^altniffe be« .^lofler« ju orbnen unb bic oerfaOenen ©ebaube 
mieber ^erjufieCfen. (&t parb am 23. ^Eai 1645 su Stbln in feinem 
oäterli^en ^aufe, meiere« fpäter oon bem Äloßer ©teinfelb ange« 
fauft mürbe. 

50) 3n 9lommer«borf fofgte i^m 9^icolau« Simoni« aut i^aifcns 
i^eim im SWaifelbe^). (Sr ftarb ben 13. 5December 1654. 

^) S>er 9nttquaTiu0 gibt ben ©conb be« Stlofitvi, mit (SInMM bec St^ptU 
len U. 9. S. unb be« ^. So^anned (Soangelifla, ,,ben geinben be< alten 
®(aubend" 6(f|ulb. i^ie Annales fagen aber eben fo n^ntg a(d Uc^ 
funben ettoad doh biefcsn ©ranbe unb beffen (mgeblicben S^fttent 

^) iS)ie Metropolis nennt i^nMeifeldius, inben^nnalen Reiftet: ex^ushenem. 



Digitized by 



Google 



— 75 ~ 

61) $etet a^kberic^« au$ S3o<>pat:b n>ar etft ^tec ;OT ■^Ktenbctg; 
ionn Pfarrer in SBcfelar. (5r mutb« ben 2. 3anuat 16^5 ^»d^ft, 
mu^tc aber [d^on 1657 rcfignicen unb lüurbe Pfarrer in jhrni^ceidbutg 
(greuöbcrg hi\ ?IItenEicdfy€n?), mo er ben fot|iolif4en ^«tltue luicbcc 
einführte imb im Sa^te 166G.^flatb. : - 

.62) ©erwarb IL t)0n (Jn^en ou« 3»^Pi** ^ ^rtte.$rofe^ in 
Steiüfelb-get^n, m^s bann ^ri^c in !Ri.ebere^, l^ieccipf C^QctbiMtoc ht 
«miUin, 1656 ^M au ^t^n unb maube 1657 oim bem 6or»>««tc |u 
Swnmetöbotf gemäht.: 5)«c teier'fc^e ^jWfc&of (5act €a«pac (pi>n bei 
8«^en 1652-- 1676) Äfewkug i^m bie S^tfitotian ber 5)töcefc; SKä @^e* 
ntro&icar bet $cor>i«^ SEftepp^fen wfprmicte et me^rw Ätofttc 5Rtt 
^utfe beiS'^b^ffm 9lnn<i W^m t^DftCalenbeig bxoiq^te er bet$ Tonnen- 
flofiec 3U 8iebej5=3lbfnfJabt »iebei. m;Ofibniinö. dt Jtarb« be« 19. 
Slprtt 1671 im giommecöborfer ,^fe gu S^bl^. . 

' 63) - @<»l S&ii^^ <tuiS (Iod)«m begann ben SBiebecotifbau ber ver- 
fallenen @«bdube, j^atb ab«r barübec am 10. $)iumbtt 1705. 

:.64) 3l^^nn Ylll. i©itfe aue (Sot^em, be« ©otfiangere 9leffe^ öotts 
enbete bie oon feinem Ot)cim begonnenen 93auten unb ftarbl729. ^m 
aw^ce <712 begann 5lbt ^o^citm VIU. einen $njce^ gegen bie trafen 
von Sßieb megen ber ^öfe ffkad^ unb STloUbac^, meldte. bem bloßer 
für 5006 %f)«A^ mqpfanbet. nDorbem roeren. 3m 3^t)re 1717 f tagte 
baft i^Iofier auf 9i(i<$$a^ung ber Ißt^inbfumme. 

55) |)'ermann ©d)eu^ ftarb 1732. 56) Submig U. üw Qett 
jteB& he» 1. 3ttttl746. 67) SSBetnec SHepram auftBfanten ftarb 1772. 
68) %tm Äo*=/au0 Söe^lac |*ar*. 1792. 

59) Sfugufiin gWüUer auö SaOenbar befd^Iopf bie 9*ei^ ber ^ebte, 
inbem ba« J^Ioffet oufg-e^öben a^urb«; ©r fioitb in l^o^em tllter am 
2. 3wm 1821. • 

Unter Sluffi^t be« tlbt^ Pon SRommeröborf -fianben Me ^Ißfier ju 
2BuIferöberg, Miltenberg, SR^eter« unb ®orlar. (St t)atte- bie Pfarreien 
ju I^Hmbad) unb ©eba^ian-^nger« gu fn\^^m. 

6e^r bebcutenb' n^aren bie S3cft^ungcn bc« .t^toffer« ju ^benrat^, 
Sln^aufen (ben Slbidmalb unb ben S^onnenrca^b), 93enborf (von ben@üi 
tern bafelbft mußten Sinf^n an ba« |>ofpitaI 3u Senborf unb an bie 
Slbtei 6iegburg entrichtet n^erben), Sieber (bie M^Ie, SÖiefen unb ®e= 
re^tijfeit), ffioblen^ (mel)rere ^äufer unb. ©üter), 3)al^aufen, 3)ernbaA, 
S)orIar, @nger«, $ammer|lein, ^ebbc«borf (|)Df, Sangenborf), 9leumieb 
{rvD ba« ^lojler bie tat^olifdie «Pfarrei unb bie gruf)mcfre ^u befcfecn 
^attc), ^eimbad), Sl^ei^, ©labbac^, @Jii(«, Henningen, f>or^^eim', Srr? 
lid^ (^atronat), J^cttig, jliffelborn (|>of), ^eubeöbotf (baö Älofter ermarb 
1665 ben |)of, ben bie von 6raa^, bann bie Don 5Baffenl)cim befeffcu 
Ratten, unb bie itieüigßgüter), ?ö()^of, !IKatf-3j[a(t)borfbei©reitcnau, ^of 
©rüi^-SRadibDrf, gnaifd)eib, 5Wetternid), 3J?ofeImei^, bleibt, Sfteiler |)Df 
bei enger«, sR^einbro^l, Sfl^eter«, Sftafd)etb, ®at)n (bie ^apcöe 6t. ©corg 
»urbe 1656 bem Älofter aommcr«bprf inccirporirt. 2)6r grei^err von 
S^albernborf tvoüiz ba« ^atronat behaupten unb bem $a|lor in 3fem 
bure bie Säeforgung be« ^tte«bienfte« übertragen. $6 mürbe 1678 bi« 



Digitized by 



Google 



— 76 — 

» 

1720 bardbfc |>ro€eftlrt), ^teba^-^of bei Oco^9)atf<^tb, Gteinenbac^et 
$of im Aicf^fptele Urbac^, ju Ucbac^, SBaffenad^, SBtnitingen ^) unb 
9Bu(fecdbec^. 

iDie fcanaoftfc^e Slegierung' 309 aCfe blefe (iütet ein unb [ie^ fie 
oecfleigem. 3n ^olge bed SHeic^e^^eputationd^^c^Iuffed fiel 9lommer^ 
borf 1803 bem ^ücflen ton 9taffau«Uf!ngen ^u unb n^ucbe 1815 an 
$reu^en abgetceten. Km 30. Octobet 1820 taufte bet Obet'SorjhneU 
fler ih^et^ett Don €toIaenberg bie ootmaUgen JMoßergeb&ube mit bet 
^t^t unb einem bebeutenben |[real gu ffiei^ unb ^etmbac^ (übet 900 
SRorgen) füc 72,000 Später. 3m SRaq 1845 ^aben bie (Stben bed 
^erm Don Gtolgenbecg bad ®ut an ben ^ecjog Don ticemberg Decfauft. 

^ie ^tcc^e bient gu lanbmitt^fd^ftüd^ 3n>e(fen. (S^emald befan? 
ben {t<^ in berfelben, wie bie Metropolis berichtet, folgenbe (äcabfletne : 

1) ^eeO^cofen SBil^elmoon Bieb, ^ecm gu 3fenburg, f 1462. 

2) ^c^tau^pppa t>on$emb«buc9(?), SßittDe beö trafen, tl470. 

3) äBil^elm e $ertn in Sluntfet unb ^fenbutg, f i486. 

4) Se< (Strafen $^iüpp x>on fBieb, ^erm in SHuncfel unb 3fen= 
bucg, t 1525. 

5) ^ed @ytaf en So^anned t)on SBteb, ^ercn gu 9%. unb 3., 1 1633. 

6) ^einclci^'d bed ättem (trafen Don dfenburg. 

7) ^einti^'d bed iüngem unb feinet Oema^lin affatl^ilbe. 

8) Galentin'^ Q^tafen Don Sfenbutg, Docmaltgen (Stgbifc^offt ooti 
Ädtn, t 1610. 

9) Neffen 6o^ned (Stnfl. f 1664, aU bet le^ie SRann fehret 8tnie. 

10) Stl^elm'ö Don SStaundbttg, ^ettn in SScoUöbetg, ^^ettj^eim, 
«Ifen, »to^I, t 1612. 

11) SBil^elm'd Don ^ebbe^botff, aRotff^ad, t 1434* 

12) SHetn^arb« Don aRettetnid), t 1624. 

13) 5Det Sungfcau 9lnna ^Raria X)on S^ettemid^, j^anonifjtn gu 
6t. SWatia im Copttol gu Stbixi, f 1626. 

1 4) Sanbulp^ö Don ^ettetnid^, ^ercn gu ^ebbedbotf unb Stoil, f 1 647. 

15) ^er gcau (Soa Don 3cmttaub, äBttme bed ^anbulp^ Don 
SRettetit^, t 1659. 

3n gifc^et « aief(i^led^t«*8legiper 6eite 104 fanb i^ ned^ folgenbe 
9lac^tt<^fen über C^rabm&Cec, meiere ftc^ e^emald in bet Attc^e gu Stom- 
met^borf befanben : 

3n bet Sc^eibemanb amif^en bet Sti%d)z unb bem Sorpta^e mat 
ein ®rabßetn eingemaDett, auf welchem ein ge^atntfd)tet 9Rann mit 
piegenben, ftaufen |>aaten batgejIeCft, am Raupte unb gu ben gu^en 
öiet SBappen. bie abet nid)t me^t genau gu erfennen. 3)te Umfc^tift 
ifi aut ^alfte eingemauert unb nur no(^ le^bat: ^nno 1517 ben 13. 
äpciCid i|l gejiocben 5)et ©bei i5)ietl^eri(^ x>on ötuni« 

(i^egenübet in bet Sßanb fle^t aufrecht ein gto^eö ®tabma£ mit 
atd^iteüonifc^et SSergietung. 3n ^tt SWitte tft ein SHittet in ^at« 

*) 3m Sa^ce 1556 ergriff ba« Älofler bte «ppeUatlon bei bem Wei(fi«!ömmetge< 
ti^te gegen eine (Jntfcfiefbung be« ^ofgetld^« ju Jrarbat^ in bem ^roceffe 
gegen attttgect). !l:rarbad^ fonfl Otätgetltorbadf DonIBopparb unb donfottcn« 



Digitized by 



Google 



— 77 — 

ntf^. aut Sinfen eine %tavi, batgefleOt. Uebec feinem Raupte jle^t: 
Vnno 1551 ben 14. Ifpciltö ifl %t\t0tbin ^ie begraben bec (8!tti S^i» 
tip^ )Diet^et t)o' ^(uhttöecg ^ec |u IQculbucg, aVecp^etm, ITIcfen unb 
S3rol. $fa t ^er bet Q^raffc^aft Slurbera be^ 9ot. HS. ®. 

Hebec bem {>aupte bec ^cau fie^t: - 8[nno 1564 ben 25 Sag 
Septembriö ifl in @ott )>erf<^eib bte (Sble Stam tllbecta ^ebonte 
^)o(!^tec au a^Dlenbunct t)nb au ^rad)enfeld bec @elen Qbot ®nab Slmen. 

3m grie« unb a« Reiben Seiten 16 SBappen mit' ben Ueberfd)rifs 
ten: ?allant, ^oenberg, ©ceiffenflau, ^ürmonbt, ^elmftabt, ©irfingen, 
j^emaer. 

^Cfe biefe 3)enfmälec unb (Scabfleine fmb gemi^ uerfd^iounben, 
einige berfelben follen nad^ S'leumieb gekommen fein. 

XXIV. ÄamöcÄ, 

SWonnenItcfter a disciplina regulari 32 Chorales et conversae, 
f^t einen $ro))ft unb jmet ©aceQanen au9 Siebingl^aufen« T>a^ 
Älofter tourbe 1706 butd^ ben Hbt bon ©teinfelb al9 ®enera(bicar 
bifitirt. 24) 

24) Sflumbetf, SBeiler mit einer ^irc^c unb einer 9Bü^Ie, ©ife eis 
nee Oberförfierci , 12 Käufer mit 170 Gtniüot)nem, im ^mtöbeairfe 
gceieno^l, im i^reife ürndbecg, liegt nur eine ^albe ©tunbe x>on 8[m«s 
betg entfernt. 91a^e babet ifl ber 9lumbec!er iBruc^ unb ein (Stfen^ 
Jammer. 

®raf ^einrid^ Don ^rndbecg fc^enfte ben Curlis Rumbeke im 
Saläre 1188 bem Äloper SBebing^aufen. Ccabift^of »runo III. (@raf 
Don'öerg 1191—1193) uerfefete im 3a^re 1193 bie i^loperbrübec 
x>on SBebing^aufen, meld^eö bamald UKi^rfc^einli^ ein i^(o{ler für beibe 
(aftef(^le(i^tec roat, nac^ SHutirbecE, x>on mo aud bie @etß(t(^en ade ^faxx? 
rechte au SBebifig^aufen ausüben foQten. (@. Selber^, Urfunbenbud^ I. 
9it. 87u. 9fir. 102.) 6päter würbe 0lumbecf ^ramonPratenfer=9f?onnen 
eingeräumt , met(^e unter einem oon bem $lbte Don SBebing^aufen er« 
nannten $copfte ftanben. 

^ugo ^ot in ben Annal. Ord. Praemonstr. menige 9la(i^ric^ten 
über9lumbe(f gegeben unb mieberl^olt nur bie unrichtigen Angaben x>on 
6tangefoI unb 9{orbert ^leinborg. 

^ugo gibt folgenbe Steige ber $röpfle: 

1) llrnolb 1225. 2) «ub:üig + 1240. 3« ">«!*« 3eitfoIge bie 
na^ße^enben bid 1338 folgten, ift unbeCannt unb finb nur bie Flamen 
angegeben: 3) f>einric^. 4) SBil^elm. 5) Sftotger. 6) ^Ricolau«. 7) 
SWadjariu«. 8) S3crtE)olb lebte 1338, bann miebec eine Sütfc, E)ierauf 
folgt: 9) Olübiger Don $)olte lebte 1440. 10) ^einric^ oon Ärebe 
1446. 11) Otto 1504. 12) 3o^ann feiger 1526w 13) |>ermann 
6uren 1549. 14) 3ol)ann öon galfenbcrg 1570. 15) (Sngelbcrt t>on 
SBerne, ein j^anonifu^ öon ©c^eba, 1591, rejtgntrtc. 16) ©em^arb 
Xutel in ben 3a^ren 1581 unb 1583, ma^renb beö tru(i)fefrtfc^en 
jtrieged; v>o er ftd) lobenea>ert() benahm, (üt ftarb 1611. 17) 9BtU 

Digitized by VjOOQIC 



— 78 — 

f^tlm i^oec teftdiRirte 16!fö. 18) fißU^elm ^e{ ®ufl (?) ex ministerid 
aulico fiiecloris Coloniensis, Canonieus Wedmghusäniis , nmtbe 
1643 Stopft. 19) ^eter Seilte« 1653. 20) 9lort>ert SItmebe« 1675. 
21) e^ripop^ @«lmg 1690. <St Ufanh p(^ öUf betn 1678 ju (Sop* 
^>eji&cc9 gc^tctteti ^tDüfn^talcapitel. 22) griebrid) Sttegcleben i698, 
23) öber^ (Sobing^of 1714. 24) Sbam 5Racff)off. 

XXV. Sa?«. 

®a\)n, Zoä^ttx bon ©tcinfelb, liegt untcrl^alB ©obleng in bcr 
©raffd^aft ©a^n, nal^^ Bei bem Orte biefeö 9?amen^. > 

®ic SSifitaticn gefi^al^ mel^rittafö burd^ ben Slbt boii ©tcinfetb. 
Der äbt bon ©a^n ^at bic auffielt (curam paternam) in Ätofter 
Sngetpfort unb bte ©eelforge (curam animarum saecularium) im 
i^Ieden @a^n unb „yitrooxV (SRauert) unb ju SBenborf („inter 
acathoHcos"). SSifitationen beö Slofterö burd^ ben ©eneral bed 
Orben« ober burd^ ben Slbt bon ©teinfelb afö beffen ©teübertreter 
fanbcn in ben 3a]^ren 1581, 1625, 1627, 1645, 1648, 1650, 
1659, 1698, 1699, 1707, 1713, 1727 unb 1733 ©tatt. 25) 

25) $et bem 2 Stunben x>on (Soblen^ an bem in bad redete Ufer 
bed SR^cined miinbcnben @a»}necba(j^e Uegenbcn glcrfcn @a^n (170 ^öu* 
fec mit 1240 ©innjo^ncrn) ergeben ftc^ auf cine.m ^o^en S3ecge, weit 
hl bad i^nb ^tnauftfc^aaenb, bie Stummer einer Burg, ^iefe toat bad 
©tamm^aud eineö alten Otofengefd^Iec^ted, wüdtft^ tpa^rfc^einUc^ Don 
ben ©augrafcn beö Sluelgaucd entfproffen tt>ar. ®c^on im 3a^re 1*112 
tDirb ^einrid^ @caf oon ©ai^n genannt. ($iner feiner 9la(^fommen gUi« 
d^en9lamend grünbete am gu^e ber Burg, in einem angenehmen S^aie, 
ein 9Rönd)6t(ofter bed $ramonftcatenfer::Ocbenö, n}e(d)ed ebenfaOa @a^n 
genannt luurbe. ^er^egät bed apo|)oU[(^en 6tu^(6. (S^uibo, Bift^of oon 
^äncPe, »eichen $apft 3nnocen3 Hl. 1206 jum ßarbinal ernannte, 
beftätigtc im 3a^rc 1202 bie Stiftung unb bie Beji^ungen, mit »eld^en 
^hcaf ^einric^ biefelbe botirt ^atte. Unter biefen n)erben in ber Befid- 
tigungdurfunbe genannt: :^er ^of SBeiteröburg mit aOem S^be^ör, bie 
^öfe 5u Urmife (Ormun^) unb %\)\it, ©üter in önger« (Äaltensffinget«), 
Batjn, Urmeiler, |)emmeffen (^emmingiö^ooen), SBeinberge in ©enborf 
(Bebenborff), bie ®üter, meiere früher ber Sta\>z\it in urbe Valiensi 
(SSadenbar?) geE)5rten, mit bem SBalbe (cum neinore ex ulraqoe 
parte vaiiis usque in Burgendall), ber Sehnten im ^hinfelb unb 
ber in 9»ettemi^ (5Wettrid^) genannt. 2lu(^ ber trier'fc^e öcgbifc^of 3o« 
f^ann I. (de Ponte, ton ber örücCe 1190—1212) betätigte bie Stif- 
tung. 5Die Urfunbe beffelben fd^eint aber nid)t 1202, roi^ baö 5Datum 
in ben Unnalen angegeben, fonbem fpater, oielleid^t 1205, ausgefertigt 
morben gu fein, meil ber Segat ©uibo in berfelben fd)on (Sarbinal ge^ 
nonnt. mirb. 3n einer an flbt .^ermann unb an bie 93rüber Ecciesiae 
beatae Hariae in Sayna gerichteten, im Sateran IV. Nimas Haji 

Digitized byCjOOQlC 



- 79 - 

1206 au^efettigten ^uQe gcne^migstie audi^ $Qp|) 3nrtocen$ lil. bte 
Stiftung. 3» öeawg «uf bief« pap^iö^t aSuQe bcflätigte aud) bec 
ttict'fd)e eqbif*Df ^tetocic^ H. (@caf oon SBieb 1212—1242) im 5. 
1228 bte bem i^Ioflec @ai)n Derltefeenen 9led)te unb ^cmUegten. 

6(^on Clqbifd^Qf 3o^ann i. ^atte iwbif aj^6nd)e au« ©tetnfeib 
berufen, meldte baß neu gcjliftete Stio^tx belogen. iDer 9luf bcffelbe« 
Deone^tte fi(^, al« <3^raf ^etntic^ Don 6at)n einen Slrm bed ^. H^ojlet« 
©imon x>on feinem ötubcc Söcuno, bem ?5ro^fte ju S3onn (fpätct al« 
ecgbifd)of X)on Äöln ©cuno IV. 1205—1208), erhielt unb bem' Stlo^ 
flec fi^enfte. ^topj! S3runo ^atte h&i ^cm Don einem armenifc^en ©i* 
f(^efe, ber nac^ .^öln gefommcn, um bad ©cab bec \).i), btei Äönige 
§u befunden, ermotbcn. 3m 3a^ce 1212 wuibe bec 5lrm juc öffcnttt« 
c^en ©ere^rung außgefleüt unb jog Diele tilget ^ccbei, mel^ bem 
Ätofter rei^e Opfer brad&ten. 

5Die fernem ©(^icffale be« i^Ioftcc« ergeben f\^ au« ben nac^fle» 
l^enben 9la(i)rtd^ten über bie ^orße^er beffelben, meldte i(^ t^eil« aud 
^go« Annales*), theiU auö Ur!unben entnommen, babet auc^ bie 
außfu^rlic^en !Rotijen im 9l^einifc^en ^ntiquariu« benugt f)<xbt^), 

1) |>ennann, ein Steinf eiber SKönc^, a^ar bec ecfte 93otjle^ec be« 
Älofierö. S^n\k führte er »o^l nur ben 2;itel eineö ^ropfle«, in ber 
S3ufle be« $apfie« 3nnocen) Hl. 00m 3a^re 1206 mirb er aber fc^on 
9bt genannt. 6etn @^rabfietn foQ no(^ Dor^anben fein unb folgenbe 
3nfc^rift ^abcn: 

Saynensis primus hie Hermnnnus jacet abbas. 
^ermann jlarb 1220 Un 7. 91ot>ember. 

2) ©erwarb, cr(l $rior, bann ^copp, parb fi^on 1225> (5r r>tu 
anlaste eine SSerbrüberung be« illoßerd mit bem .^(ofler 6t. (Sornel 
bei ^ad^m (Sornelimünper). 

3) «ubolp^ l., ber ben «lel eine« 8lbt« führte, (larb 1232. 4) 
^einrtd) |)anb .er(t einem i^Cofter in Ungarn vot, bann mürbe er %bt 
in 6at)n. ^n ben tabuiis Saynensibus n)irb unterm 15. ^ug. Don i^m 
bemerft: ,,Gomrnetnoratio Uenrici quondam Abbalis in Ungaria et 
in Sayna.'' 5) Subolpl) II. 1238. 6) Subger 1248. 3m Necrologio 
^et^t ed Don t^m unterm 4. idus Afrrilis: „Commeinoratio Domini 
Lttdgeri Abbatis in Clarholto, quondam Eoelesiae noslrae.^' ^iers 
naä^ fc^etnt iBubgec al« 9lbt t)On ^at)n nadn @lar^o[t Derfe^t morben 
|u fein. 7) ®ototn, tin ©teinfelber, mar erfl ^rior au SWeer, mürbe 
1255 sum Slbt Don Bat)^, 1258 gu gleicher SEBürbe in ©tetnfelb er» 
XDä^lt, mo er 1272 {lorb. 8) Sodann I. rerignirte 1268 unb flacb 
1273. 9) 3o^ann II. de Lovania (?ömen) mürbe 1272 auc^ gum 
Äbt oon ©teinfelb gemault unb ftanb, mentgpenö eine 3cit tong, beibcn 
Stib^ttn gugleic^ Dor« ^nU^t mürbe er 8lbt gu Sioreff, mo er 1292 
f^arb. 5Dad Necrologium Saynense fagt Don i^m unterm 28. JitUi: 
„Commemoratio piae memoriae Domini Joannis^ quondam Abbatis 



') Hugo Annales Ordinis Praemonstrateijsis P. II, Col. 757 et sequ. 
^) a^elnifdier «nttquariuö. SRittclt^ein III. «bt^., I, «b., 6. 419 u.f.». 



Digitized by 



Google 



- 80 — 

Saynensis postea FlorefBensis fratris nosiri.^* 10) Sottcab. 3m 
Soi^re 1275 mürbe bem tLhtt Dott Batjn bie Seaufftt^tigung hri St\üs 
llerd C^ngel^fötte übertragen. (Sonrab banfte ab. 11) iDrubo. ffiit 
b.em trter'fc^en Chrgbtfc^ofe ^einrtd^ IL (x>on Smßtngen 1260—1286) 
fc^Io^ er am 2. ^ecember 1279 einen Vertrag, burc^ melden er Ur- 
mi^ abtrat unb bagegen Sangenborf (?) erhielt, ^rubo mürbe 9lbt ^u 
^amborn (ber 9.) unb t)erai(^tete nun auf 6a^n. 12) SRangolb. 13) 
Finger. 14) |>ermann II. 15) (Sonrab II. 16) äBe^eün. 17) Kr^ 
nolb I. 18) SBarlöolommi«. 19) «molb II 20) ^cinn(l& reftgnirtc 
1347 unb flarb 1351 Kai. MarUi. 21) »manbuö. 1347—1358, re« 
Pgnirte unb mürbe Pfarrer „in Hatrico'S 22) ^erborb flarb ben 18. 
October 1381. 23) ^etnrid^ IL t:ore x>on $(nbema(^ {iarb ben 26. 
mati 1403. 24) 3obahn III. 1415. 25) O^ottfrteb ober Q^obarb. 
26) 3o^ann IV. ÜWeinen. (gr ^ielt mit Strenge auf 3)t[ciplin. «uf 
»eranlaffung be« (grjbtfd^of« (3acob L t)on Sir!, (Srjbifc^of Don Xricr, 
1439—1456) mürbe ber übt im 3a^re 1445 beauftragt, bie Stibfktt 
5U Smflein unb Slommerdborf, in meieren Unorbnungen x>orgefommen 
maren, ju Difittren unb ju reformiren. 9lbt 3^^<Knn ftacb 28. October 
1464. 27) ^er^arb IL t)on 9leu!ir(^en (de nova ecclesia) folgte 
1464, jlorb aber fc^on am 16. 3"^ 1465. 28) 3o^ann V. von 
f&ttta, $rior in Sat)n, mürbe ben 28. 3u[i 1465 bur<^ ben ^enebio 
tiner^Ubt Don 6t. SKartin in Stbia, ben $rior ber regulirten (S^or^ers 
ren bafelbfl, %l)oma^ unb S3crn^arb oon SH^eba, Dr. SS. Theolog. 
.unb ^anonüud gu 6t. Urfula, aig Sommiffarien be6 pcip{llid)en Stupid 
öemät)lt. Unter feiner öermaltung befanb |td) baö Älofier in fel^r gu= 
tem Suflanbe. (Sr {larb ben 5. Slpcil 1500. 29) (Sroin pon ®auba 
refignirte 1518. f 1522. 30) 9lbam oon {»ebbedboiff refignirie 1522 
unb parb ben 3. October 1552. 31) 3o^ann VI. gellen au« SSens 
borf. (Sr flanb bem i^Iofler oon 1522 bi« 1546 oor unb ließ genaue 
Ser§ei(^niffe über bie ^eft^ungen beö ^lojler« anfertigen. SBegen ^lUxt- 
fd^möc^e legte er 1546 feine SBurbe nieber unb mutbe am 9. Slooem« 
ber 1549 in hm ^ecfen bei bem Älofter tobt gefunben (morluus in- 
ventus in duinelis non procul a monasterio ob senicem deliries). 
32) ^einric^ 111. i^ricter au« 9leuß, ^mar $rior gu (Sngelpforte, 
Ol« er 1546 jum 9lbt oon 6at}n gemä()It mürbe. (St fammelte fe^c 
peinig 5ia<^rie^ten über bie SSer^altniffe be« i^Iofter«, meiere feinen 
Sftac^folgem oon großem ^u^en maren. 3tt'3ö^t« 1562 führten bie ©rafcn 
Don 6a))n bie Sieformation in bec @raff(!^aft 6aQn ein unb ernannten 3ol^Qnn 
^el)cr aud ^eimbadb gum eoangcUfd^en Pfarrer in ©enborf. 5Dad J^loper 
mußte biefem timn X^eil ber ^bteilini^e gum eöangelifc^en ©otteöbienpe 
einräumen unb fed^d Bulben gu beffenii^e^alt beitragen, ^er %bt ftarb 
ben 25. 9Rai 1563. 33) Sobocu« »renber mar fein SRac^folger. (St 
mußte bie J^oftbarfeiten be« bloßer«, felbfl ben ^bt«flab (^pedum ab- 
batiale}, ber gegen 1000 ^olbgulben mert^ mar, bem (trafen Don 
6al}n überliefern. SWe^rere Oütcr be« JHojlerö mürben eingegogen 
ober Derpfänbet, unb al« ber Stbt am 5. 3anuar 1577 Parb, ^atte 
baß JTlopcr eine 6(^ulbenlap x>on 6000 QJulben. 34) 9J?ici&acl SBe^r, 



Digitized by 



Google 



— 81 — 

ein ©teinfelb^r, flanb bcm i^lofler olö ^or öoc, Bi« et in gletd^er 
©igenft^aft 1584 ita<^ 9liebcrci^c »crfc^t mutbc. Un i^n \vat waf^x^ 
fd^ettili* ein ©«^reiben bc« trietfd^en örjbifd^ofe« 3acob 111. (d. (51^ 
1667 — 1681) öom 18. gcbruac 1580 More Trevir. 9ecid)tct, morin 
berfelbe 9?adjricl^tcn übet bie gunbatton, bie gunbatoccn (benefactores), 
„fttmcnbjle reliquien", „onb ma« fonfl fonberlic^« in geiftlidjen »nb 
weltlichen fachen bt6 ba^et fid) gu^etragen" verlangte, tnbem er eine 
^iPoric be« (Srjfhft« t>on geipUd^en unb weltlid)en Baditn jufammens 
tragen laffe. 35) ©tmon ^au6mann , auö BatjXi gebürtig , mu^te bie 
übteüirc^e mit ben (guangelifc^en treuen, ör parb ben 5. 3«- 
nuar 1592. 

36) ^einric^ IV. ^at) an^ ^ad^cnburg »ar, M et aum Hbt 
gettJä^It tt)urbe, Pfarrer ju (Snger«. Um einigermaßen ba« Stlo^tt ber 
fiö) immrt me^r ^äufenben 6d)ulben au entlebjgen, Derfaufte ber übt 
mit (Genehmigung be« Srjbifd^ofe« mehrere 3«^"*^^ Sflenten unb ®üter 
in S3reitbarf). ©ed^tenborf (?), S3uaingen, Uermife unb 3Rettemid^ für 
14,000 ©ulben , unb bennod) beliefen jtc^ bie ©c^ulben be« Älofier«, 
aW ber ^hi 1599 fiarb, nod^ auf 11,000 »ulben. 

37) ^aurentiuß @ofr (öoer), ein ©teinfelber, öor^er ^Jrior au 5Düns 
walb, ^attc eiele Verfolgungen au erleiben unb parb ben 18. 3uni 
1607 iu (Soblena« dt ^atte nod^ ben Sob beö (trafen ^einric^ von 
Bat^n (2. S^li 1605) erlebt. iDa biefer auö feiner (5^e mit ®5be(fen 
(3utta) öon aWaHinfrobt feine Äinber hinterließ, fo ^ätte ®raf SBil^elm 
Don ©a))n'SBittgenflein, ber in erper ®^e mit Snna Glifabet^, ber $od)3 
ter bed trafen ^ermantt oon ©a^n, eineö Sdruberd bed trafen ^eim 
ric^, »ermä^lt mar, t^m in allen ©epfeungen, befonber« in ber ©raf» 
fd^ft ©ai)n, folgen foCfen. 5)er trier'f^e (Srabifc^of Sot^ar (oon aRet= 
temic^ 1599 — 1623) beachtete aber bie SRec^te bed ©rafen »on ©a^m 
SBittgenPein nid^t, fonbem erflärte bie öraffd^aft ©atjn für zin feinem 
(Sraftifte Derfaüeneö ajiannle^n unb fefete pd^ mit ©etoalt in ben 8ep& 
berfelben. 2)era trafen oon ©aj}n mürben fogar bie %^ou ber ©tamm» 
bürg ^at^ii Dcrfc^lopen, alö er, öon bem ^eid^enconbucte bed ©rafen 
^einric^ a"^"*^^^^^"b, in bie Surg feiner Säter einaie^en moDte. »uö 
ben a"^ ®raffci)aft ©a^n gehörigen, S5e|tftungen mürbe ba« fürs 
trier'fc^e 5lmt Ba\)n gebilbet, melc^eft bi^ ^\ii franaöpf^en S5ep^s 
na^me bepanb. 

^er erpe ©(f)ritt bed neuen Sanbeö^erm mar, bie eoangelifd^en 
$farrer, „bie afat^oUfd^en $räbtcanten", auö bem i^anbe au jagen unb 
bie Hn^anger ber eoangettfc^en Se^re au ixoin^zn, berfelben au entfagen 
ober au^aumanbem. 

38) üJer^arbl. jhtoir mar a«erp ^rior, mürbe 1625 «ibt, legte 
aber 1629 biefe SBürbe nieber, um Pfarrer a« Slltenaar a« merben, 
mo er 1636 an ber «peP parb. 39) SBerner SBiefen, ün ©teinfelber 
^anonüer, mürbe am 26. Ifugup 1629 Don bem »bt oon ©teinfelb 
ald ?lbt eingefe^t, benn ba« £loper ©a^n mar bi« auf einen aWöntft 
on ber $ep audgePorben. ^ud) Kbt Sßerner erlag am 10. ^ecember 

tCnn«(rn* 2, Digitized by V^OOQIC 



- 82 - 

1635 bicfcr j^ranf^ett, tocrd)c meutere S^^rc j^lhbutd^ bi« Aejjcttb «m 
8!E)ein furd)tbör üct^ectfe. 40) ©ae)|)ät ©cbilbt, an €telnfe!bet, mar 
$rdfe« be« CoUegii Norberlini in ^bln, ofö et na^ Bntjn bentfen 
it)urbc. 3m 3a^tc 1638 trurbe er jum ^bt ton Sllommer^bwf (ber 
49.) gemault uhb flarb ben 23. 5Wai 1645 auÄ6ln. 41) 9lad) 6a«s 
^ar'« Slbgange ftanb Sodann ©djttorrduö au6 BT^tP^^» «*« €tcinfelber. 
bem £toper ©a^n unter bem 2:ltel eine« ^rtotö t>br, biö 3o^anrt V. 
^agen, aud) ein ©teinfclber unb $fartec gu ^tifebörf, ben 29. @ep= 
tembcr 1653 jum ?lbt gcmä^It mürbe. Slbt 3o^ann V. ftaxh aber 
fd)on ben 14. Slugujl 1655. 42) Sin feine ©teQe würbe ©erFjacb von 
®n^cn, ber II. biefcß 9lamcnö, at« 5lbt gemault. (5r irar @teinfe(bcr 
5Wött(^, bann ^rier 3ucrp in 9?icbere^e, l)ierauf in Wrnjlein. 3m So^rc 
1657 »urbe ©er^acb 5(bt ju sRj>mmer«borf unb flarb 1671. 43) 
Slbolp^ l. <3)ültc^ 1618« t>on eoangelifd^en (Sltern geboren, ^atte gu 
©teinfelb unter Hbt 3«>^ann ?uc!enral^ $cofep get^an, nac^bem er ben 
Unterricht ber S^fuiten gu aRünflereifcl, bie i^n für bie fat^oUft^e (Son? 
feffion gewonnen, genoffen. ®r ßanb bem 5tlofter @a^n 40 Saläre 
rü^mli^p ooc (oon 1657 bi« 1697). (5c Iic& ben Sonoentbau auß= 
bcffern, baö Slbtcigebäube oon ©runb auf neu bauen. 5)aß bem Mo: 
|!er Sa^n einige S^it entzogene SRec^t bec ©eauffic^tigung beö !Ronnen= 
flofiere ®ngelpforte erroarb er micbet. 35a bad i^Iofter ^orc^, beffcn 
Öbt baö Stedit ber SWitta gehabt ^atte, eingegangen mar, fo ©erlangte 
unb erhielt er biefeS Sflec^t für ftc^ unb feine S'iadfefolgcr. ?0?e^rere 
3a^re mürbe er mit ber 93iptation mel^rerer ^Ißper beß Orbcnö bcauf= 
tragt. S3ei gune^menber Slltecdfci^mac^^eit gerietE) 5lbt ^bolp^ mit fci^ 
nen (jonoentualen in Uneintgfeit unb ßmifl unb mürbe 1 682 gcnöt^igt, 
Slbam 6cl)mt6 gum (Soabjutor ju nehmen. 5)iefer reftgnirte aber 1690, 
machte eine Stiftung gur Unterhaltung eines @at}ner $cofeffen im Col- 
legio Norl)erlino gu Stbln unb reifte in ®efd)äpcn feineö Ocben« nad^ 
Ungarn, mo er ermorbet mucbe. 5^ad) 6d)mit' Abgang mürbe ber 
Pfarrer Don ®eircnfir(i)en, ©igiömunb ginbtmeiter, jum Goabjutor be= 
flimmt unb aW auc^ biefcr balb rcjignicte, ber $rior Engelbert Golen= 
bal. Slbt Slbolp^ parb, 79 S^^r alt, am 12. <Decembcr 1697. <Sctn 
©rabflein befanb [\di in ber Äird)e» 3^m folgte in ber Slbtßmürbe: 
44) Engelbert (Solenbal, ber biö^erige (Soabjutor, auö j^öln gebürtig. 
3m3a^rc 1701 befd)affte er eine neue Orgel für bie 5lbtei!ird^e, 1708 
lie^ er ein neue« SJibliotl^efgebdube auffüE)rcn unb ermarb baß ^atconat 
ber Pfarreien ju ^lauert unb ©renjau. 3m Saläre 1709 mucbe Slbt 
(Sngelbert jUm ©eneraloifltator ber ^ßcoDing ernannt. (Jr parb am 20. 
September 1719 unb fein ©rabpein befanb flc^ in ber Äirc^e. 45) 
Slbolpl^ II. SDamen au« ö^renbreitpein mar feit 1714 $rior gu @ttgel= 
Pforte, alß er ben 3. October 1719 gum W>i gemault unb bie SSBa^I 
Don bem Slbt Don Stelnfelb bepdttgt mürbe. SBie fein in ber i^ird^e 
bcfmblic^er ©rabpein befagte, Pacb Slbt Slbolp^ am 25. October 1722. 
Hn t^n rid^tete Fr. Hugo Abbas fonlis Andreae, SS. Theol. Dr. 
et suae Ceisiiudinis Regiae a Consiliis et historicis, in einem aM 
9lanc^ Dom 27. ^December 1719 batirten Briefe, bie Sitte, it^m 9la^' 

Digitized byCjOOQlC 



— 88 — 

ti^tett 6bet Angeüca porta (Q^naelpfbvte), Cumedam ((S|fumb); Ta- 
riscum (tm^) unb Bacharacum ^u geben ^). 46) S^f^P^ Poppen- 
fteinau« 6icgen jiarb bew 12. Octobcc 1T44. 47) 3«fneb O^m 
(ex Bhenkhausen propre Oipenam in Surlandia) Ugte 1777 
feine SBütbc niebec unb flatb bcn 3. ^uli 1779. (5r bemühte ft(^ 
fe^r um bic bejfcce fiuftia^mt be6 ^loflcr«, oetme^cte bic ©i6Iii>t^ef 
unb ermunterte bte d^onoentuolen ju ben ^tubten. 48) Slbolp^ 111. 
$tcf(]^ oud (Sob(en), ber feit 1772$fqCTer an ber JMrt^e gu ^rac^elen 
gemefen mar, mürbe an 38fcieb'6 ©teile gemault. 3" feiner ^tii, ben . 
30. ©eptember 1779, parb ber !urtriecfc^e Öc^eimc Kat^ 3ol^a«n 
deorg »on 6pangenberg ^) unb mürbe neben feiner f^on am 28. Wtai 
1755 gefltorbenen Gattin ^Dotot^ea ^o^anna Don S3a0E)of in ber ^bs 
tetfir^e begraben unb t^nen ein prac^tDofled Monument bafetbfl errie- 
tet. (St ^atte bem Stio^tt ^at^n ein dapltal öon 5000 ©ulben unb 
au^erbem fein ©ilbergerät^e, aud ivcti^cm a\x6:^ nod) über 700 $^aler 
gelodt mürben, Dermac^t. ©ein Seftament mtcb im $cooin§taI'^rd)iDe 
gu (Sobleng aufbemal^rt. Slbt fibolp^ HI. fiacb ben 26. Slpril 1789. 
©ein 9loc^folger 49) 3ofep[) Pfeiffer mürbe ben 26. 9Rai 1789 ge^ 
mawt unb flarb ben 14. gebruar 1794. 3^m folgte 50) ©art^olo^ 
mäud (3o]^ann 9ltco(auö g^auft) SHein^acb aud 9leub5rf(^en bei (S^ren^ 
brettßein, ber biö gum Sobe feined Sx>rgänger& $rtor unb Pfarrer §u 
@a^tt getpefcn mar. ®r beft^lo^ bie 9lei^e ber Siebte, benn ba« ÄIos 
jler mürbe aufgef)oben unb !am mit bem Slmte ©at)n an 9taffau. 5Der 
m mürbe nun mteber Ortöpfarrer in Bat)n unb ftacb ald folci^er am 
2. anai 1819. 

^ei ^bt Don Bat)n befaß bad jus palernilatis über baö 9lonnens 
llofin ängelpforte, [o mie baft ^atronatreci^t über bie Pfarreien gu 
©a^n, Benborf unb 9lauert mit ber ^liale iSrengau. ^it Pfarreien 
örac^ctn, ^unSJ^ooen unb ©eilenfird^cn mürben gmar in ber Regel mit 



*) Satt Submtg ^ugo i|l ber fficrfaffet ber Annales sacri et canonici ordi- 
nis Praemonstratensis, »eld)e In gmei goliobänben 1734 unb 1736 gu 
^cmcq crfcftlenen fmb. <^ugo führte nur ben Z'ittl eine« %lbtcd fontis 
Andrcae^ eine« elngegogenen j((o(letd bei 9}euenburg (9leufcf)ate() in bec 
6(f)n>elg. 3m 3a^te 1711 mürbe {)ugo ^oabjutoc unb 1722 ^bt t>on 
(SjiiDat unb füllte im 3a^ce 1734 ben 2:(tel cined i3if4of« t>on ^tole» 
mai« i. p. i. 

*) Sol^cmn (Seorg üon ©pangenberg toar ber am 15. ^Ipril 1698 geborene 
6o^n eine« eüangellfc^en Pfarrer« gu 3:annenberg im ^o^enfieinifcfjen. 
©ein S3tüber 3o^«nn ©otttob fiarb al« ©Iftbof ber Srübergemcinbc. 
3ob»nn ®eorg 6p. würbe fat^olifcö, flieg üon ©tufe gu Stufe , würbe 
turtrier'f«^er ®e^etmer 9lat^ unb ^a^(botf({)after bei bet j(atferfr5nung 
unb 1775 in ben 0teid)dfrei^errenflanb erhoben. (Sr befbrberte befonber« 
ben Uebertritt t)on gräulein« au« eüangelifcften abiigen gamiüen unb be« 
ren ^ufna^me in J(I5|iern. $e«l^a(b würbe aucb fein Portrait bauftg 
in ben Ätojlern gefunben unb wor nod) Dor 20 ^ai^un Im Älojler Slie« 
berptüm Dor^anben, beffen le^te ^btiffm üon iSüberi^ aud) au« einer 
et>ange{if(^en SamiHe bet iRatt Sranbenbutg flammte. 

Digitizedby(Sb0gIe 



— 84 — 

9tSnd^en and bem ftlofiec 6at)n befe^, ba« ^tronotred^tflonb abet bem 
JMoflet in ^emdberg gu. 

3n bec illof^ertiti^e au 6o^n befanben pd^ e^emald neun SUttäce. 
Srtebnc^ ton 6tetn unb feine ttattin Sophia etcic^teten 1408 einen 
mtar. melci^en fte bec ^. SRacia Slagbalena tcibmeten. 93eibe fanben 
i^ce SHu^efidtte in bec Slhl^t biefe« Sttacö unb i^ce ©cabfletne flnb 
no(^ Doc^anben. t(u(^ bec ^rei^ecc 3ol^ann $^ilit>p t>on Steifenbecg. 
!uctciec'fd)ec ^e^eimcati^ unb Amtmann, ^etc ju 9tetfenbecg unb ^aU 
benfien, bec buci^ me^cece €^ciften, befonbecd bte Aotiquitate3 Say- 
nenses, beConnt gemocben, unb feine (S^ottin, Tlaüa aitacgacet^ Don 
^ol^enecF, |tnb in bec ^cc^e begcaben unb i^ce föcabßeine nocb »oc- 
banben. S)ec gceil^ecc t>on Äeiffenbecg fiacb ben 4. gebcuac 1722, 
feine @attin fei^ö 2:age banac^. 

Secnec ftnb no(^ bie ©cobfieine bed gcei^eccn 3o^ann (^eocg Don 
6pangenbecg unb feinec &aitin, ^ocot^ea ^^banna Don SBaQ^of, bie 
in bec ^cd^e, n)ie fd)on Docfle^enb bemectt tvocben, tul^en, Doc^anben. 

Sefonbecö mecttDÜcbig iß abec bie in bec Sa!cifiei nod) aufbe- 
mo^cte €tatue beö (S^cafen ^eincic^ III. obec bed (ä^co^en Don 6aQn, 
meldte in einec Sänge Don 1% Su^i mit cii^^<n Salac beüeibet bacge^ 
{leUt, bie ceti^te |»anb auf bad ^aupt eined j^inbed legenb. 9la(^ einec 
€age foQ biefed Stmh bad 6ö^n(ein beö ©cafen Docflellen, beffen ^upt 
bec SRiefe liebfofenb mit bec ^anb becu^rt unb bemfelben babucc^ ba« 
©e^icn eingebcücft ^aben foO. !3)ie @tatue ifl aud ^oC) gefectigt unb 
^at gcoße He^nlici^teit mit bem SRonumente bed ^faljgcafen ^etncic^, 
bed €tiftec6 bec Hbtei 2aa6), melci^ed noc^ in bec 5^[ofterfic(^e ju £aad^ 
aufbettetet micb. 

3n bec @a!cif!ei gu Batin fod auc^ no(^ bec fc^on oben ecma^nte 
üngeblic^e 9cm be« ^. Sipoßeld ^imon aufbema^ct mecben, melc^ec e^e« 
mald Diel SßoVt ^ecbei^og. 

9lad) bec Sluf^ebung bed ^(oflecd ttucben bie fd)on oben genann- 
ten Sefl^ungen beöÄlojIec« Don bec fcangöfifcf^en Regierung Decjleigect. 
^iefe Sefibungen macen nid}t fe^c bebeutenb unb fc^on im 17. S^i}i' 
^unbecte fe^c Decminbect iDorben. ' 

^ec 9bt Don Steinfelb (S^nßop^ $il(fmann fagt hti (^legen^eit 
bec Docgenommenen S^ifttottonen , in einem aud ®a^n Dom 8. Slugufl 
1625 baticten, in lateintf^ec 6pca(!^e gefc^ciebenen 6ciefe, ba| baS 
«^lofiec €aQn fotrol^l bucd) bie SSebcucFungen unb bad Uebeln^oCfen bec 
meltlid^en ^eccen (bec ©cafen Don^at)n). a(d buc(^ untceue, unocbent- 
lic^e unb Decfdjipenbecif^e 93enraltung fo I)ecuntecgefommen fei, baf 
e« f^on DOC 19 Saucen (alfo 1606) gu ®cunbe gegangen fein 
mücbe, iDenn ni(^t (Scgbifc^of ^ot^ac ftc^ bef[elben angenommen l^ätte. 

^ie llbteigebäube bienen je^t t^eild ^ut SBo^nung bed $faccecd, 
t^eiU guc 6(^ule. 

XXVI. SdjcÖtt. 

3n einem altern SSifitationö^^otoIoüe, toal&rfd&elnlid^ bom 3a^re 
1665, tDtrb bemerft: Scheiden sunt ibi tantum Praepositus et 

Digitized by VjOOQ IC 



\ 



— 85 — 

Prior et 4 vel 5 pueri noTitii nondum pröfessi. 3)iit b^m fittlid^en 3u* 
ftanbc fül^ c« ntd^t gut ou?. Prior mirabilis et bellicosus f oH SWel^rerc 
gctöbtct fiabtn. SlIö Prior unb templi Custos bcjicl^t er über 300 Zf^altt^ 
3n einem fpätcm SJifitationöbemerle l^eißt c« : ©ci^cib, ^ropftci abligev 
flanoniler, 10 (an ber ^oX)l), tDobon 2 bic ©celfotje in Saufenl^o^ 
gen nnb ^emmerbe gu beforgen l^aben« @te mflffen bem Stimmt 
i>on ^reugen^ in beffen Ocbict fie liegen, f^tocre ©teuem jal^Ien* 
SJie ^ro^ftci ift Jodetet bcn 6a^>j>enberfl. 26) 

26) ^od J^Iojietgut 6c^eba bilbet je^t eine ®emetnbe mit bem 
a)otfe 55entrop, Im »mtdbejirfe Sronbenberg, im ih:eife ^amm, im Btt» 
giecungdbejirte 5lrn«berg. 3)ie ©emeinbe ^entrop aä&lt mit ©c^eba in 
40 |>äufern 250 (Sinmo^ner imb ifi nac^ S3ouftn^agen eingepfacct. 
@(^eba obec 6(i)eiba liegt auf bec ^cän^e gtoifd^en bem ^eqogt^ume 
SBej^p^alen unb ber ^caffd^aft SRot! unb mag meQet(^t baDon ben Fla- 
men erhalten ^aben. (S^emalö foQ ed 6egot obec @ceit^a ge^et^en 
^aben*). 3« Öd)eiba befa^en bie (Sbel^ecten öonKtbei), beten Stamm* 
^aud bei Garnen liegt, eine SSurg. S3olanb Don Slcbe^ baute bei bev^ 
felben eine ^apeQe |u (S^cen bed f)* Seoenn. ^tint SBittoe SSHltcu- 
bid gab mit (Genehmigung i^cei Sd^ne ^ot^acb, (Sber^acb unb ^ona- 
tban, gegen bod 3abc 1150, i^ce 6ucg auf gureben bed frommen 
$nefiecd @(fatb, unb butc^ bad 6eifpiel bec ©cafen oon (Sappenberg 
ecmuntect, §u einem ^loflec beö $cämonftcatenfecsCtbenö ^ec. Suf ei^ 
nee a:afcl im (S^ore ber illoPer!iccl)e §u ©c^eba mar SBiltcubi« mit ü^» 
ren Äinbccn abgebilbet unb baruntec jianb: 

Wiltrudis vidua divinilus iUuminata 
Destruxit castram condens venerabile claasirum 
Se, sua, cum nalis dedit ad cultum Deitatis. 
3m 6d)iffe bec Äirci)e befanb flc^ ein Stein mit bec 3wf<i&rift: 

Nobilis Ardeyae stirps in tuinba jacet isla 
' Quae t^mpio Christi bona pluriina retulit isti. ^) 
^ugo befheitet bie Angabe, ba^ bie {»ercen oon SEcbet) eined &^ 
fci^Ied^td mit ben @cafen Don Srndbecg gemefen, tt)eil jene ein rot^ed 
j^ceua im meinen (albi cule) Schübe, biefe abec einen toei^en ^blec 
in rot^em gelbe im SBappen gefübct. 

^te |)erren oon Scbe)^ maren Sd^icmoögte beö ^(oflerd Sc^eba. 
Hlö fold^e metben genannt (SbecEK^tb iL, beffen obec f^on 1202 al$ 
eine« «ecflocbenen gebaut mirb unb beffen ©ebä(i^tni^ IX. Kai. Octo- 
bris gefeiert mürbe. 3onat^an II. öon ?lcbe^ fd^enfte bem Äloper 1216 
ba« ^Pattonat bec Äirc^e ju SKengebe^). (Sin anberer 3onat^an (ma^r-- 
fii^cinlic^ bec l[L biefe« Sdamen«) lebte 1238 yinX> parb !¥• Idus 
Oclobr. SBil^elm oon »cbei) (bec III.) lebte 1288. 



1) üon Steinen a. a. C. S. 38. 

2) 2)ie 3nfcf)rlft fott nocft fxchen Seilen me^c enthalten ^aben. S. t)on 
steinen a. a. £). S. 43. 

3) öinterim unb SWooten, (Jtabi5cefe Äöln. I. Sb., 6. 302. 

Digitized by VjOOQlC 



— 86 — 

% Die bo^ JMoflet betceffenben Utfunbcn rotten ira^cf^eiiittd) ft^on 
im 17. 3a^i;^unberte.im .^rtege x>er(oren gfgangen. ^ie ecfien ^önc^e 
!amen ^on Cappenberg ; btefem ^lojier fianb out^ bad Sufftc^töre^t gu. 
äDte iMrd^e fott bec folnifc^e (5r§btf(^of $^lllpp I. (obn ^cindberg 
1167—1191) im 3a^re 1173 eingctoei^t ^aben'). 

S)ie Äanonüec ju K^eba bcl^oupteten , ba^ nur Ifbrtgc aufgenoms 
men tDetteit !(nnten, toa^ ßf^'obet nit^t buc(^ Ucfunben nad^eifeti 
liep. 6t^ hielten ieboc^ flreng aiyf bie ^lac^tretfe abltgec Sl^en. 9lui: 
eine 3^^^ ^^"9 n^aren fte genötl^igt gemefen, auc^ 6ürgerli(^ unb 
Säuern auf gune^men , pe felbft ju ©orftel^ern ju lüä^Ien. 5Diefe na^ 
«en ben Hbtötitel an; old bie $(bltgen aber hiebet bie f(udf(^ie^ung 
ber Sürgerli^en buir^fe^cn, nannten fi(^ i^re Sorfiel^er nur ^röpfie. 
3o^nne« Qäfar, ein 5^anom!uö, bann ^rior ju @d)eba, fott ^u Jhtfang 
be« 17. 3ä^c^wwbcrW ein f^ergei^ni^ ber fprdpfle ju €d^cba unbfißebs 
bingl^Mfen geft^ricben l^aben^). 

5)ie Annaks geben folgenbe Äel^e ber ^röppe : 

1) ^rmann, cm .3ube au« ^bin, twelc^et bur(^ ben ©ifci^of <8gs 
bect oon a»ünper (1127— 1 132) unb ben «bt »Rupert vm 3)eu^ be* 
fe^rt mürbe unb pd) an ben 1^. 5Rorbert, ben ©tifter be« ^rämons 
fIratenfersOcbend, an{<3^lo^. S)icfet: fcmbte i^n 1124 na(^ (Sappenbetg, 
Don tt)0 ec M $ropp na(i^.6c^eba Farn. Sluc^ f|ter jeid^nete er fi<^ 
burd^ bie ^etUgMt feines bebend aud u;ib J^interltef me^rece Sti^riften, 
unter anbern ein i^eben beö i). @ottfn^, @)rafen t>ün (Sappenberg, 
^ermann mar nod) 1140 am ^ebtn^. Ueber feinem ©tabe gu^d^eba 
pänb bie 3nfci)rtft: 

Hac jacet in tuinba, non vnlpes, imo columba 
Vir Simplex tolns» et ab omni frdude remolus. 

2) ^liebric^^). 3) ^ermann II., ber Dom ?Jö^|le ÖölefHn III. 1196 
bie Seßätigung bet $rtt)iUgten bed A(o#€rd eri^telt. 4) ^olmar. 3^m 
übertrug (grjbifi^of Engelbert 1. (©raf oon ©erg 1216 — 1225) bie 
SSermaltung ber 3)iöcefe Stbin, al« ^aifcr griebriti^ IL ben ^l^rjbift^of 
mit ben Sfteid^dgefd^äpen beauftragte, ö) 3uDanui ober 3mcm. 6) 
iDiebrii^ IL ftanb bem ^(ofier 1226 tjor. Ueber feinem @rabe im 
Schiffe ber Äitd^ gegen ÄJcften ^anb bie Qnfc^ft: 

Onidam Praeiatus jacet hie tumulo tumulatus 
Pro merilis laelus Thiedricus et ipse vocalus. 
7) $einri(!^. 8) 3ö^mte«I. 9> tltnolb. 10) ©iegfrieb 1. 1240—1258. 
11) ^mannllL 12) iDiebrid^ lli. 13) Lambert 1275. 14) SSormunb 
ober SBarmunb 12^6, mürbe nac^ (Sappenberg oerfe^t unb ftarb bo« 



Sinterim unb S^ooretr, (Stabtocefe StUn. I. 9b./ €. tOO; aucft Hugo 

Annales. 
^) {)eimann ^at aud) eine 9efd)re:bung feined 2ehm l^tntei (äffen, o. Stei^ 

nen, Befrf)tci6ung t)on (Sappcnberg u. f. m. €. 49. 
^) Hartzheim Bibliotheca Coloniensis p. 133. 
*) ».Steinen fc^t glcid) nac^ ^ermann: 2) gSolmar. 3) 3»an. 4) ©iebtltft. 

5} ^ermann IL 



Digitized by 



Google 



- 97 - 

^tlbfk. \bi) eUgfrifb U.^) 16) Qontob I. i^oii l^ttjem unteca.eu^uete 
1322- bie Urfunbe übet bte <&ttft)in$ bep Sfcop^ü^ gu ^obelfc^toing^. 
17) (Eonta\> U. 18) m>obs^^ oon CaQe (?) 1360 unb 1369 ecfc^emt 
qB geuge tu be^ ^tiftung^ucfunbe bec JtapeQe ju ilBeß^aufm (bei 
3»«ngebc). la) Lambert IL 20) So^omneö IL pon SRengcbe 1382* 
21) ^ermann IV. 22) 3)iebn(J) IV. opn SJinff. 23) pu^m L oon 
^emmecbe 1400, fianb lan^e bem i^Iojlei: ooc unb foQ et|l 1451 am 
6. Octobec geworben fein. 6ein unb oteler feinec 9la<]^folgei: ^i^amen 
unb S9Bapven mateu an ben ^enftent ber $ropßet ongeibcac^t. 24) 
SBil^elm IL t>on ^ce^auf^n (^^rei^ajufen) U^Q. 25) 3o^anned UL 
^(atere mürbe 1460 gemäht unb fiatb 1483. Unter i^m unb feinem 
9lci(^fDlgec lebte tm ^(ofler $lboIp^ Don :^äcf, „indefe^sus librorum 
scriplor^S. bjer DeifAÖenen ^ifciplin eifciget SBieber^ecfieöec , 1516 ald 
$rior geftoiben. 3o^ann ^laier jlarb 1481, nad^ eineu aiibern Kn^ 
gäbe 1483. 

26) SHütget üon ^^r lie^ fx(^ bie (5infu,^rung (Ir enger er 3wt^t 
fe^r angelegen fein unb jlarb 1506 Idibus Januarii. (Sr buibe im 
(2Hagange ber ^ir^e beerbigt unb ^ur (Erinnerung an bie von t^m 
1486 eingeführten €^erbefferungen maren in einem (Sobej: auf Perga- 
ment folgenbe fficrfc eingff <ferieben : 

Anno millenoj centeno quadruplicato 
Octoginta sinjul, sex ipsis jungito fatis 
Annalem recolit feriam Bonifacius almas. 
Scheid a suae normae statum reflexerat ad te, 
A qua per crebros errarat, heu dolor I annos, 
Huic praeerant dperi factores niente diaerti 
CoenolMi Pastor Bodger k La^r oriundus 
EjSecit .fratris par Adol^^h Hackenque juvameiji 
Cpeli coQserti, quos Inserat optio Dia 
Subjectisque suis annue luce sator. 

27) Caspar L Don pettenberg ftanb 34 Saf)U bem ^(oper i5or 
unb parb 1540 in ^o^em ^Iter. ^en ^oc^altar fc!^müc!te er mit ei- 
nem, ©emölbc. 28) aSil^elm. Don ©alen ftarb 1559. 29) 3«>^ann 
IV. Don ©onntag mar jaerfl $rior gu S3ercnborp, bann $aPor gu 



^) t>on steinen ^at: 15) ©onrab toon SBItten. 16) 3man. 17) 3c^ann. 
18) 6icgfrieb. 19) (Jontab, gu beffen Seit, 1322, bic ÄapeOe gu ©o» 
belfd)n)ing gegiftet mürbe. 20) 5lboIpb, »elcfiet 1324, gemcmfdf)aftn(ft 
mit bem ^cior bc« Äfojlet« „in Bertelinctorpe", mit Genehmigung bcd 
Beiben 5t(5^etn M 6u))eriDt oocfle^enben ^ropfie« Submig bon (Rappen? 
hnq, flatt ber bon Sonat^an bon ^cbep unb beffen Bokne fuc 100 
^latt getauften unb bec @t. ^alburgid(icct)e in ©oeß becpfänbeten unb 
anbermeit berfauften S^^nten gu 92e^eim bem trafen äOtlbetm bon ^cnd- 
becg für bie Ältere 6t. SBatSurgiö ben ^of In „Holthusen apud Hat- 
torpc" ({)atttop) öetpfanbete« 21) ^Tlabtanb. 22) 3lbo(p^ bon Äale. 
23) gambett. 24) 3o^ann bon SRengebe. 25) ^ermann. 26) ^iebiidj 
bonSSinfe. 27—47 fmb nun bicfelben, merd)e bie Annales unter 23— 43 
mie borfle^enb angeben. Vucb bon steinen fcfiüef t bie Steige bet $t5p|)e 
mit <5f)rlftobb ©emb bon ©uitbe, bet i^m bie 9Ja(^tid)ten übet €4cba 
mitt^eilte unb noc^ 1741 lebte. , 



Digitized by 



Google 



— 88 — 

^emmetbe. mucbe bann 1562 $rtor gu Oltna^fen. meldet ec aber 
me^en etneö dagbüerge^end t^eclaffen mu^te. ^tecauf mucbe ec $co^fl 
Sit Sd^eiba unb flanb biefem JMofler auf ba^ 9lii^mU4fle doc. C^ lie^ 
ein neued S)Dtmitocium ecbauen unb bte anbecn ttebäube aud&effem, 
unb pocb 4. Kai. Hartii 1578 (nad^ tlnbem ben 21. ober 26. ^e^ 
bcuac 1575). 30) ^ciebtii!^ Don $d)apaufen Ite^ bie Orgel ^u^eba 
bauen unb {lacb 1589. 31) 9Btnolb Don ^{ettenberg {lacb 1599. 
32) 2)iebrlci^ V. »on ^afefelb mürbe 1601 in berfla<i^t oom 26. 8"" 
27. Slugufl öon nieberlanbifd)en Parteigängern al« ©ei^el fortgeführt. 
fDa^ 5((oftec mu^te für feine Soölaffung eine gro^e ®umme bega^len, 
unb balb barauf florb er ben 12. Tlat^ 1602. 33). (Sonrab 11. Don 
^öDel aud ii)ortmunb mürbe ebenfalls t>on ben 9heber(anbern gefangen, 
fortgefd^Ieppt unb mußte ftci^ mit einer gro^n ©urnme löfen. Qlc ftarb 
ben 1. 3uni 1617. 34) Caspar II. »on ^eeffe (öon ber ^efe). 3m 
3a^re 1622 mußte er ben $rior t)on J^ned)tpeben, SBU^elm &tuUt, 
5um (^oabiutor ne^en unb bemfelben 1623 bie $ropflei über(af[en. 
^urfurfi G^eorg äBilbelm t>on ^ranbenburg na^m ftc^ bed $rop{led 
(laöpar von ^er ^eefe an, aber o^ne (Srfolg. 9lad^ (Brüter *ö 21obe 
moOfte (Saöpar mieber ald $ropj) eintreten unb er na^m als foCc^ec 
1632 unb 1634 mehrere ^erE^anblungen Dor, bad ^(ofler. moflte i^n 
aber ni(^t anerfennen unb mahlte glei^ nac^ @^ruter'd Sobe äBerner 
^otd^baum. 

35) SEBil^elm ©ruter »ör faum nac^ Sd^eiba gefommen, al« lip- 
peft^e ©olbaten in ba« Älofter einfielen, e« plünbertcn unb bie ^a=_ 
nonüer Dcrjagten. 3m 3a^re 1628 mürbe ber bisherige $ropj^ f&iU 
^elm Don bem ©eneralcapitel bed Orben^ jum Slbt Den ^d^eiba er= 
nannt unb alft folc^er am 23. ^ai in ber €tw ^a^iminürc^e ju i^oln 
»on bem !ölnif(^en ©uffragan Otto, »ifc^of Don ß^rene, inaugurirl. 

5lbt SBil^elm unterpüfete ben Hbt üön ©tra^oD, (la«par Don 
Oueflenberg, bei ben S3emü^ungen, bie bem Orben burc^ bie 9lleforma= 
tion entzogenen Ätöper in ©ac^fcn bem Orben mieber §u geminnen. 
5lu(^ ba« 5^loPer SSefeUc^ bei »rnftein an ber 2al)n na^m er für ben 
Orben in »ep^, fo mie 1629 ba« ^lofler ®t. ®eorg bti ©tabe* Sdic^t 
meniger mar ber Slbt bemüht, bie Ortfd)aften in ber SRad^batfc^aft Don 
' ©d^eiba für ben fat^olift^en Guttu« mieberjugeminncn. tll« ^onig 
©upaD 3lbolp^ Don ©c^meben ben bebrdngten @Iauben«genoffen in 
5Deutf(^lanb ju ^ülfe fam, änberte ft(% bie ©adje. 9la(^ Dielfad^en 
«erfolgungen fa^ ftd) 8lbt SBtl^elm im 3a^re 1632 genot^igt, mit 10 
»leligiofen ba« ^lofter ©«fteiba ju oerlaffen unb parb- bolb barauf. (Je 
l^interließ mel^rere ©t^riften. 

36) SBemer ^^oc^baum , ein i^anonifuö Don ©d^eiba, ber nac^ 
SBil^elm'd 2:obe ben 3lngclegcn^eiten be« Jlloper« Dorftanb, erlitt mä^= 
renb be« i^rieged fd)mere 5)ranflfalc, mupte pc^ mc^rent^eilö außerhalb 
be« StioftM aufhalten unb parb 1637. 37) 3o^ann 5)iaen, $rofep, 
bann $rior ^\x Änec^tjleben , mürbe ium Slbt oon ©c^eiba gemault 
unb ton bem Äurfürpcn ©eorg SBil^elm Don S3ranbenburg betätigt. 
3m 3a[)re 1639 mürbe er ald ^ropp nad^ ^einöberg berufen unb Der= 



Digitized by 



Google 



iDaltete betbe Stlbfttt hv^ 1642, too er qm&fß tontbe. 38) do^tmeft 
^enfaeud. !3)iefer ctttete hat fttoflec mit oielet aiä^e unb itlug^ett* 
1647 DOC feinblic^ec SSectüüfhing. 9uf ba6 anbringen bec abiigen StOr 
nonüet mu^te ^enfaeti« abbanfen unb mit ben übrigen 5?anom!em Don 
bürgecUc^er $lb!unft auö bem ^loflec totitb^n, ^enfaeud tpucbe bann 
^aftor §u Äet)enberg. 

39) Ca^pat t)on bec ^eefe übernahm nun mtebec bie $copflei= 
mürbe, xozi^t ec 1623 ntebergelegt ^atte, auf bie 93itte ber 5^anoni!ec 
öom ^bel. (5r jlacb 1667. 40) 3ob|l (Saepac Don «Ibenbrüd folgte., 
i^m aW ^ropjl. (Sr Ue^ bie äufcrn ©ebäube beß .^lofiecö mieber in 
@tanb fe^en. 3n ber 9la(^t oor bem $e{le annuntiationis B. Hariae 
(2. 3"10 1673 ^atte ein fcangöfifc^er Solbat, meldten ber SKarft^aa 
Xurenne bem Ätofter ald ©auoegarbe gegeben, auf einen Raufen mut^« 
wifliger ©olbaten gef(^o|fen. ^iefe {türmten nun müt^enb baö Älo= 
fter, plünbcrten e«, ftürjten bie TOärc um, zertrümmerten bie Orgel 
unb richteten großen Unfug an, ^an gab ben 6(^aben, ber baburi^ 
bem itlofter oerurfa^t morben, auf 9000 Qmperialen an. 5)er $rop|i 
^atte ftci) auf einen 3:5urm retten unb mel^rere 2:age o^ne @peife unb 
^ran! gubringen müjfen. SSergebend bemühte flc^ ber ^copft, eine 
(5ntf(ibäbigung für ba« Älofter gu ecbalten. (St ftarb 1690. 41) ^li- 
colau« S3albuin oon binnen (oon ber J^ünnen) jtarb über bie Öemüs 
bung, ben SwP^nb beö ^tojter« gu PecbefTcrn, am 26. gebruar 1715. 

42) 3o^ann Slrnolb Engelbert oon 6c^ifling (tarb ben 17. Oct. 1719. 

43) e^riitopl^ öcrn^arb oon iDuit^e mar 1736 $copft. 3Rit i^m ft^lie^ 
fen bie Annales bie Steige ber tropfte* 

3)a« ^loPer batte ebemal« bie Pfarreien öerenborf (?), SÄengebe, 
SBebrbo^I, ^emmecbe unb Saufen^agen gu befefeen, mooon i^m aber 
nacf) (5infüE)rung ber Sieformation nur nod) bie beibcn le^tem oerblie= 
ben maren, 

XXVn. Sfcinfetb. ^ 

3taäf ben SSemerfungen bed 3lbt^ SOtid^aet ^mü, koeld^er bem 
ftlofter ©teinfelb t>on 1693—1732 borftanb, befanben fid^ im an* 
fange bc« 18. Sal^rl^unbert« (1705) im Älcfter 84 ^rofeffen unb 
10 SRobitien. Unter ben ^rofeffen »erben genannt: F.* gconl^arb 
©offlne, Pfarrer in Dberftein; F. ^eter ©e^tt, ^rior in TOebercl^e ; 
F. griebrici^ ©d^eben, ^rior in Slntoni:^® argem; F. SJertram ©tcin* 
bad^, ©ub^jrior in 9lieberet?e; F. '^fixüpp ©te^jrat^, ?ßrior gu Wia^ 
tienftem in (Sffig; F. ffiemer ©äffen, ©aceßan unb Seic^ftiger ju 
güffentd^; bie Pfarrer gu SSrad^elen, Sengen^bben, ßr<) ^od(>firc!^en, 
SBcl^r, 9Zad^tcr«^eim, ^Jlarmagcn, grifeborf, üDunmalb, B^ip^^i 
diip^toxl ^amborn unb SBilbenburg. 

5Da« Slofter l^atte ba^ ^atronatret^t über ae^n Pfarreien mit 
mel^rereu Sa^jeüen* 6« befaß bie ^errfd^aften ä)iarmagen, SBe^r 

Digitized byCjOOQlC 



— 91) - 



•tXvVv^^ >X-»V^t ^. vivi h/t-Xy^^ 



l\< ^Vs :$ 



A^-^ v; 



rt s^,v^t $'^,.••:^.-x at *2s 



5t- -r-:. Strir 







>.. — c- 






Digitized byCjOOQlC 



— 91 ^ 

^at »e<^t bec ^atccmtät ^anb bem ^btt t)cn Gt^einfelb über bie* 
jtloßec @tra^oK> ober Mons Sion hn $cag ia Boomen, 6a^ii, £uam 
(Sl. Trinitalis Tuaraensis) in bcr ?5coöina Connaugt in 3rlanb, 6t 
S^tncena au Bceölau, S^attengarben bei Seuwarben in ^o0anb, @t. So» 
onifaciud in 5Doffum a\x6) in ^oüanb, .@t !Ricolauö in 9Werna eben* 
faO« in ^oflanb, gu gjlect bei 9lcuß, 3)ünrüalb, 8flcic^enpcin. €t. ^n? 
tont?@ar^em unb 9ltebere^e jiu 

golgenbe i(l bic Kel^e bec ITcbtc, nad) einem ©teinfelbcr SKas 
nufcripte : 

1) «Ibert t 1189. 2) (Srenfricb f 1211. 3) «ber^arb. 4) 
sWati^ariu« f 1247. 5) ©crbaib + 1248. 6) ©oßmin l. (Di?n 3«^ 
Ud^) i 1252. 7) 8ambett t 1258. 8) @oön)tn 11. f 1272. 9) 
Sodann I. öon Soioen 1279. 10) SBimmac f 1298. 11) Slbolp^ 
öon J^öüenborf reftgnicte 1301. 12) griebci^, ®raf t)on §(rn«berg, 
f 1334. 13) ÜKarftüuS f 1356. 14) SBinric^ Mumfc^öttel rcfigiticte 
1362. 15) 9RatF)tad üon «ifd^enic^ rePgnirte 1366. 16) (Soniab 
rePgnitte 1371. 17) ©ec^arb II. |)5ngen abgefegt 1380. 18) ®ott= 
ftieb L üon SBonnenbctg ^rmocbet 1388. '19) ©erwarb III. Sßic^tedd^ 
t 1412. 20) 3ocob üon ©obe«9eim öergiftet 1416. 2.1) iS^riftian 
öoü 3em t 1425. 22) SBit^etm |)arpen f 1439. 23) Sodann 11. 
S3ufci^clmann f 1465. 24) G^ciptan II. ton «tnolbemeiter f 1467. 
35) 3o^ann IIL oon mtena i 1483. 29) kleiner ^unbt f 1492. 
27) 3o^ann IV. eon 3)üren f 1501. 28) Sodann V. von SWünpcr- 
elfel t 150S. 29) ©ottfdcb II. Äeffel f 1517. 30) ^o^ann VI. 
6d^lu^d i 1539. 31) Simon 3)iepenba.c^ f 1540.. 32) Sacob ^an^ 
Raufen f 1582. 33) ©alt^afar «pon^aufen f 1606. 34) (5E)ri|!op§ 
$ildmann reRGnirte 1630. 35) ^oibnt ^orrid^em f 1661. 36) 
Sodann VII. ?udccat^ + 1680. 37) 3:^eoboc Stcmenid^ f 1693. 
38) aWic^ael Stueü t 1732. 39) (J^tipian ül Stein^emer f 1744. 
40) Sodann VIII. «o^eliuö SJcgaffe f 1750. 41) ©abriel |)ilgerö f 
1766. 42) öücrmobue Claejfen f 1784. 43) gcliciu^ Slbenau t 
1790. 44) Gilbert ©urge« erlebte bie Huf^ebung be« mopccÄ, f 1822. 

XXVIIL TTttrCw. 

Varlenses tool^nen in ber ©tabt ßoe^felb, tragen fid^ tDeltltd^^ 
habent suas meritriculas. S>a^ berfoQene filofter liegt imJDcün« 
fttr^^n. Sd finb not^ bid ftebeii (cananici)^ "Der ^tor l^at 
Diele ®5]^ne» , 

SBatlar, 1 ©tunbe bon ßw^felb, ^ro^)ftci abliger SJawi^e, be* 
ten 9 unb 1 5Wobij* ®te ^aben bic ©celforge in jwei Jürgen ber 
©tabt Eoeöfclb, ©t. Lambert unb ©t. 3acob, fo toie ju Sette (bei 
Soe^felb). 5Der $robft ift ar^ibialon für bcn !£)iftrict ßoe^felb, 
©ie ^rc^>ftei tourbe im 3a^re 1707 bcn bem Slbtc bcn ©teiufelb 
(%fH6fatl ftueO) bifitirt« ^ie ®«bfiitbe finb jum Stl^eil neu gebaut 

Digitized byCjOOQlC 



~ 90 - 

itnb SSilberi^urg. UeBev Jt^e beibe» erf|ei»i xi^^x ttt (Sribifd^of bots 
9»ln aSotgt unb @^tt$]^rr, IBUben&urg toax efaie ffidd^'f^e Untere 
f)ttx\d)aft unb ba« ftlofter mußte baö Stl^n uon bem fturffltpcn üett 
bcr $fa(j empfangen* 27) 

27) UeBcc ba« 5^roflec 8tcmfclb ^ahz i6) für bic Eiflia sacra 
njoalti^fl audfö{)rlt(^c Sflac^ric^tcn niebergefd)ncbcn, öon meieren id) nad^^ 
peE)enb einen Sluö^ug mitt^eile: 

2)er ^of ©tcinfelb, im itceife Schreiben, im Sftegtecungöbejirfe 
^aä^m, befielt jcfet au« bem Slbtetgebäube, einer ^ircöe unb Dier ^äu= 
fem, Don 40 !D?enfci)en Bemo^nt. 3)ie Don bet franjöfifdien Slegierung 
nac^ Sluf^ebung beö ^lofHerö füc eine geringe ©umme t)erfauftcn Slb= 
tetgebäube l^at ber 6taat öor einigen 3aE)rcn Don ben (Scben ber SIn= 
fdufer für 20,000 3:^aler mieber an fxd^ gefauft, um ^icr eine ^nflalt 
gur Unterbringung iugenbad)er SSerbred^er !at^oIifc^er (Sonfefftön ju ct= 
rid^ten (f. Eiflia illust. III. Sb., 1. Slbl§., l. ^bfc^n., 6eite 142). ^ 

3u ber bem f). SInbrecrö geiuibmeten ^ird^e Pnb Ucft unb SBa^len 
eingepfarrt. 

6igbob ober 6ibobo, ein ©augraf unb §lf)n^err ber trafen üon 
flre unb ßod)ftaben, ftiftete gegen ba« ^afyr 920 ober, mie Rubere 
wollen, 950 ^u ©teinfelb ein 9lonnenfloflcr SenebictinersOrben«. 2)a 
nac^ 170 Sa\)un bie 3ud)t tben fo mie bic ©ebäube üerfaCfen moren, 
fo tpurben bie !Ronnen au« bem Domus Dei genannten i^Iofter« na^ 
3)önmalb oerfefet. ®raf 3)tebrid^ öon tlre, ber pon bem erpen Stifter 
©ibobo abftammte, liep gegen baö 3af)r 1121 bie ©ebaube roicbec 
tierfletfen unb ber folnifc^e ©rjbifd)of grtebrid^ I. (ÜKarfgraf oon griaul 
1099—1131) befe^te baö neu erfianbene i^ofler mit regulirtcn (5^or- 
Ferren aut ©pringieröbacfe. $apft Snnocenj betätigte in einer ÖuIIe 
Dom IV. Idus Decembr. 1136 bie iBcft^ungcn unb bie Steckte be^ 
iflofter«. 5Die erjlen S3orpe^er bcö Ätoflerß führten nur ben Xitet 
^ropfl. »rbert, meld)er 1189 jUarb, würbe juerp Slbt genannt. @(^on 
balb nacä^ bem @nt(le^en bed ^cämonRratenfersOrben« fc^einen bic 
SRön(i^e oon 6teinfelb pd^ bemfelben angefd^foffen ju ^aben. 9)ie« bcs 
»eifet fc^on bie ©teöung, mck^e ber llbt »on ©teinfelb im Orben ein= 
nal^m, benn gemobnltdb war er ©eneralDicar für bie S^ifttation ber i^löf 
fler in ber Gtrcarte Don SBefip^alen, au<^ wo^l in ben (Sircariett ^on 
3lefelb unb SBabgaRen. tluc^ \ibtt btr 5lbt bie «ed)te eine« 5lrd)ibla!o- 
nu« in ben Pfarreien €d^leiben unb Sleifcrfc^eib au«. Sei bcr SSers 
wanbelung in ein ÜR6nd)«f (öfter crl^ielt ba« Älofter ben S^lamen Domus 
Dei. ICon ©teinfclb au« würben j^l6fter be« ^räAonflratenfccsOcben« 
in ;S^(anb, $oten, ^bf)\Mn unb ^oflanb errid^et unb mit SKöni^en au^ 
jSteinfelb bcfe^t. 

5)0« ^lopcr befa^ ba« ^atronat über 10 Pfarreien: S3engcn, 
3>ünwalb, @rp guifeborf, ^o(^fird^en, 91ec^tet«^eim, Siiebere^e, 9lip«= 
borf, SBe^r unb Sülpid) (auc^ Steinfelb unb 3mmcfeppcl), unb ^atte 
bie i^apeOen gu 5lrjborf, ©effcnit^, 5DorwciIer, Qrrp gtifeborf, ®lee«. 
^oä^tvci^tn, $00, Seoenid^ SBe^, äSeiler unb Sülpic^ gu befe^en. 



Digitized by 



Google 



— 91 -- 

$)a« Sle(^t ber Paternität ^<mb bem Sll&te Don 6t.einf^ übet bit* 
jtloßec .^izal)Qt> obec Mons Sion ^ei $cag in J3o^men, 6aQti, £uam 
(Sl. Trinitalis Tuaraensis) in bec ?5roöina (Sonnaugt in 3tlanb, 6t. 
Stnccnj ju S3reßlau, aWacicngorbcn bei feuroarben in ^oüanb, @t. So» 
onifaciud in ^of!um au6) in ^ollanb, .@t. !RicoIauö in Wlztna eben* 
falle in f^oflanb, §u SWeet bei 9leuß, 3)ünTOalb, 9flci(^cn|iein, €t. ^n- 
toni^^^ar^em unb 9liebete^e ivu 

Solflenbc i(l bic SRei^e bec ITcbtc, nad) einem ©teinfelber SKa= 
nufctipte : 

1) «Ibert t 1189. 2) (Srcnfrieb f 1211. 3) ©ber^arb. 4) 
gWat^ariu« f 1247. 5) ©ecftacb + 1248. 6) ©oörotn l. (opn 3Ü:: 
Itd^) i 1252. 7) 8ambert t 1258. 8) ©oßmin IL f 1272. 9) 
3o^ann I. »on Soioen 1279. 10) SBimmac f 1298. 11) Slbolp^ 
öon J^oüenborf rcftgnlrte 1301. 12) griebri^, ®raf t>on §(tn«bcrg, 
f 1334. 13) ÜKarfiliuö f 1356. 14) SBinric^ Mumfc^öttel reflgnicte 
1362. 15) mail)M »on «ifc^enid) rePgnicte 1366. 16) (Sonrab 
reflgnirte 1371. 17) ©erwarb II. |)öngcn abgefefet 1380. 18) ®Dtt= 
fcieb I. üon ©onnenberg ^cmocbet 1388. '19) ©erwarb III. 3Bid)tend^ 
t 1412. 20) 3ocob öon ©obe«t)eim üergiftet 1416. 2.1) (S^nftian 
Don 3cm t 1425. 22) SBit^eün |)arpen f 1439. 23) 3o^ann II- 
S3uf(^elmann f 1465. 24) G^ripian II. »on «rnolbemeiler f 1467. 
35) 3o^ann III. üon mtcna \ 1483. 29) Steiner ^unbt f 1492. 
27) Sodann IV. r>on 3)üren + 1501. 28) Sodann V. von SWünpcr- 
eifcl t 150J9. 29) ©ottfcieb IL Äeffel f 1517. 30) 3o^ann VI. 
@d)lu^d i 1539. 31) ©imon 3)tepenba.c^ f 1540. 32) 3acob$an^ 
Raufen f 1582. 33) S3altt)afar «pan^aufen f 1606. 34) (S^ripopft 
$ildmann rcfignitte 1630. 35) 9?ocbert ^otd6)m f 1661. 36) 
3o^ann VIL ?u(ferat^ + 1680. 37) S^eoboc Sirmcnid) f 1693. 
38) aWic^ael Stüeü t 1732. 39) (S^tipian UI. ©tein^emer f 1744. 
40) 3o^ann VIII. «o^eliu« SJcgaffe f 1750. 41) ©abriet |)ilgecö f 
1766. 42) ÖDcrmobuß Claejfcn f 1784. 43) geliciuö Slbenau t 
.1790. 44) ©ilbert @urge« erlebte bie Huf^ebung b?ö Stlo^txA, f 1822. 

XXVIIL ITttrfar. 

Varlenses tool^nen in ber ©tabt ßoe^felb, tragen fici^ tpeltlid^, 
habent suas meritriculae. S>a^ verfallene Softer liegt imJDiün« 
ftir*f4ert. & finb not^ bi« ftebcn (canonici^ ®er $rior l^at 
Diele ©öl^ne» , 

SSorlar, 1 ©tunbe bon ßw^fctb, ^0^)ftei obliger SäVbmäft, be^ 
ten 9 unb 1 5Wobt^ ®ie ^aben bic ©eelforgc in jtoei Äir^cn ber 
©tabt ßceöfclb, ©t Sambert unb ©t. 3acob, fo toie ju "ititt (bei 
ßoe^felb). 5Der ?ßrobft i[t Sr^ibialon für ben Diftrict ßoeöfelb, 
Die ^rc^>ftei »«rbe im Saläre 1707 bcn bem Slbte bcn ©teinfetb 
<3Ki(!^aei «ucD) bifitirt* 5Dic ©eboube finb gum S^eil neu gebaut 

Digitized by VjOOQIC 



— 92- — 

tiwrbett Den bew ^xcp^it ©ecrj i)on Slofld, bcm »orgfinger unb 
»ruber bc« icftlgcn ^ro<)fte« (ß^rifloi)]^ gerbinonb bcn g^agel). 28) 

28) SSacIar, SSarla ober Sarici ip je^t eine 3)omäne be« grürflen 
Don Salms^ocflniar, unb gehört jur ©emeinbe Ojiern^icf, im Ätclfe 
(Soeefelb, im SHegierungebejirfe aRünfier. 

3)et oben au« einem altem, maJ^rfdöeinlid^ ju Chtbe be« l-T. 3a]^t- 
l^unbert« aufgenommenen Sifttation«=$toto!oße gegebene ^u^jug [pti(^t 
ficfe eben nit^t fe^c oott^eil^aft übet ben 3upanb be« Älojier« unb 
bie SKocaütät bed bamaligen ^roppeö unb bec ilanonüer au«. 

SBeit günfliger lautet bct Seric^t über ba« SlefuUat bec im 3ö^te 
1707 oorgenommenen öifitation. 

S3atlar toat eine Sucg, meiere einet ebeln SWatcone, Slamen« 
Wona, ge^ötte, unb oon biefet, iral^rfc^einlid) butc^ (Srbfc^aft, an bie 
©rafen oon Gappenbetg !am. @raf Otto fhftete ^iet 1123 ein fPrä» 
monjkatenfet-5tto(ier, befefete baffelbe mit SRönci^en au« ^remontte unb 
mie« benfclben ben oietten X^ell be« örttage« bet ^uc öutg ge^ötigen 
®ütet an. 

$apfl ^onociu« II. bejiatigte bie Stiftung be« 5?Iofter« Sätlar, fo 
wie bie bet übttgen JMoflet be« ^tamonfltatcnfersOrben« im, 3. 1124. öi- 
f(^of (Sgbert oon fünfter, in beffen iDiocefe tarier lag, oetlie^ im 
3a^te 1129 ben aWon^en baö Bietet, einen ^top^ ju md^Ien, unb 
bepimmte, ba^ fie nur untet bem ^ifc^of pe^en foOten. $apfl 3nno- 
cens II. betätigte in einet im Satetan, VI. Kalendas Novembris 
1142, auegefettigten 93u(Ie bie Sep^ungen be« illopcte ju Coedfelb, 
SlSbed unb Seite. $app (gugen 111. bcfunbefe in einet SuQe au« a3i= 
tetbo 00m VII. Kalendas Junii 1146, bo^ SBatlat eingiCial oon ^te- 
möntr6 fei, unb baf ben SRön^en bie freie SBa^I eine« $roppe« unb 
eine« S3pgt« §upe^e. «uc^ $app Snnocena IV, bepatigte in einet 
i3ulle au« ^[oignon am V. Idus Julii 1254 ben ©üterbep^ be« ^(o^ 
P'ct«. $app (Jlemen« IV. genehmigte in einet S3uDe aui Siterbo, X. 
Kalendas Decembr. 1266, , ben SSergleid), »eitlen $ropp unb Son- 
oent oon 83artor mit bem ©cafen griebrit^ oon !Ritberg, ^errn oon 
^otPmat, megen bet Sci^u^oogtei be« ^loper« unter Sermittelung be« 
53if(^of« Don aj'iünper (©erwarb, @raf oon bct ^lavf) abgefc^Ioffen 
fiatten. 

5Die Annales nennen folgenbe $r6ppe : 

1) ö. Otto,,@raf oon (Sappenberg, Stifter be« ilfoPer« unb er» 
per $ropp beffelben bi« 1156, wo er bie ^roppei 3U Cappenberg 
übernahm unb bafelbfl 1171 parb. 2) |)einri(^ oon (5oe«feIb, bet 
Sc^roeperfobn be« ©rafen Otto, meldet in beffen gu^papfen trat, ©ein 
8ilb iDar no(^ ju Slnfang be« 18. 3al^r^unbert« in einem genpet bec 
^roppei gu (5oc«feIb ju fc^en. 3) ©ngel^arb erhielt 1129 oon bem 
Sifc^ofe ©gbect oon aRünfier bie ©epätigung ber gied)te feine« ^lopcr«. 

4) «Ibert fommt in ben S<^f)ttn 1142 unb 1146 »or. ©eine 
9la<^folger bi« 1391 Pnb nic^t befannt. (Srp in biefem 3a^re »irb 
Jordanus Abbas Varlarensis ol« 3^uge in einet Urfunbe be« Sifc^of« 



Digitized by 



Google 



— 93 — 

Don ^Rtinflec ^ermann 11. (@(tafen oon i^a^enetfenbogen 1174 — 1203) 
genannt, moctn berfelbe bem Ü^Ioflei: C^appenberg .ben 8eft^ bet $fars 
teien ^l^len unb Sßecne befiäHgte. SRlt ben 5lanont!em bed 6ttftd au 
5)c»entet Derglic^ pd) 3lbt 3orban, im 3a^rc 1202, tocgcn bcß ^atro^ 
nate bec il'apeBfe auf bem Serge bet 2)cöenter, mel^eö bem Stlofttt 
SSarlat jujianb. S)ie Flamen feiner 9la<^foIger biö gum 16. Sa^r^um 
bette finb unbefannt, auc^ f^eint (einer berfeiben me^r ben $itel mt^ 
Slbtd, fonbem nur eined $rop{led geführt ju ^aben. KIö im 3- 1450 
ber öif^of oon SWünper ^einric^ U. (@raf \>on 9Kor6 1424 — 1450) 
gefiocben »ar, ruurbe öon einem Sl^eile ber 2)om^errcn SBalram @raf 
»on SWörd, öon einer anbem Partei aber Crid^ @raf von ^o^a, öors 
»aW ©ifc^of Don Odnabrücf (1437—1441), gum öifd^ofe gemal^lt. 
Selbe fud^ten {t(^ butc^ bie ©emalt ber SBaffen gu behaupten unb SSßal- 
ram na^m feinen 6t^ gu (Soedfelb unb <Srid^ gu SBoIbecf, ma^renb 
@^raf 3o^ann Don ^o^a afö Slbminifirator gu fünfter bie 9legierung 
t)e« S3ißt^um« führte, ^ergög griebrid^ oon Sraunfci^tpeig, mcldjer bem 
SSifc^ofe @ric^ gu ^ülfe gegogen mar, bemä^tigte fl^ be« Jtloper« S3ar= 
lar. 5)a mögen bcnn tuo^I üiele Urfunben »erloren gegangen fein, 
unb bed^alb lä|t fic^ bie 2üdt in ben 9lamen ber Sropfle nid^t aud- 
füQen. $(lö $r6p{ie mecben SBeremborb unb 3o^ann bewürfe genannt, 
«efeteter »ar 1525 diail) be« ©ifc^ofd von 3»ünfter, gricbric^ 111. 
(®cafen eon SBieb 1522 — 1532) unb Doctor Decretorum. 

(&tft mit bem ^roppe ^einri^ von 3)iepeubroic^, meld)er im 3fl^te 
1552 genannt wirb unb 1566 fiarb, beginnt mieber bie Steige. 3^"* 
folgten: 3o^ann von «agat (?) f 1568. ©erwarb öon (Sf(%ebe + 
1591. ^einric^ von (SapeCfe t 1601. «molb öon ©ruben t 1615. 
aWel(i^iot öon S3o&, Dörfer Pfarrer gu 6t. 3acob inSoeöfelb, f 1617. 
3obocu« »on ^eefe. Unter i^m führte (Sonrab aWengen, ^rofef von 
Öteinfelb unb $cioc gu SJarlar, 1617 eine Reform ein. 3oi>ocu« parb 
1658. «ubmtg SBil^elm von Subbcrg + 1665. SBalt^er von ©es 
Dcrförbe f 1666. 3)a (Sappenberg unb 6teinfelb megcn be6 jus 
paternitatis über Sarlar ftritten, fa ^alte ftc^ SBalt^er von beiben be» 
fidtigen laffen. 3^^<^nn von ^ooel f 1680. (St f)attt flc^ o^ne (&t? 
folg bemüht, feinem Jt[oßer baö $riorat gu 5Det)enter miebergugeminnen. 

@eorg J^eobor von Sf^agel au« 3ttlingen mürbe 1686 gum Vi- 
sitator Capitularis für bie (Sircarien Sßepp^alen, Slefclb unb SSBabgaffen 
ernannt, ^ie Derfadenen ©ebäube beö Großer« lie^ er mieber auf- 
bauen. (5r parb 1696 unb i^m folgte in feiner SBürbe fein ©ruber 
(S^ripop^ gerbinanb Don 9lagel aud 3ttlingcn, mcld^er noci^ 1736 bem 
^loper Dotpanb. * 

5Dem Jllofter Sarlar maren 5 Pfarreien incorporict: St. Lambert 
unb ©t. 3acob in (Socöfelb, Sette, 9fif)cbe unb 3)cüenter. 3)cr $iopp 
»on ©arlar mar ©runb^err m ber 6tabt (Soeöfelb unb oon allen ^du^ 
fem, fclbft t)on bem @emeinbel)aufe , mupte i^m 3^«^ gegeben merben. 

ier $ropjt mu^te abligcc |)erfunft fein. 



Digitized by 



Google 



— 94 -- 

XXIX. IffabgaflTen. 

SBabgaffen, [ajcn bie ©tcinf eiber Hrd^italien oufi bem Saläre 
1716, ift nur aKein nod^ i>on ber Circaria Wadegotensis übrig 
geMieben (el^cnuiK litten 25 filöftcr baju gel^Srt)» (B« liegt eine 
®tttnbc »0« ©aatloui«, im ©cbtete bc« a!at^oIif(!6en ®rafen iMm 
©aarbruden. (56 pnb l^ier 53 Steltgiofen^ 35afi ftlofter l^at fünf 
^roceffe mit bem ®rafen n)cgen ber SSifttation unb onberer bem 
^tä^tt unb ben Statuten »iberftreitenbe ©egenftänbe. Deffenun* 
geachtet tourbc bie SSifitation »cn bem Slbtc tjon ©tcinfelb (ßDlKfycal 
ftucü) ale ®eneralüicar nnb *jon bem 9l6te bon ©a^n (gngclbert 
©olenbal) aW visitatore capitulare tjorgenommen , ol^ne ba§ ber 
®raf (Sari gubtoig tjcn 5?affau*®aarbrü(Ien) unb feine SRinifter 
babon SZotij nal^men. 

e« maltet (viget) im Älofter ^ifciplin, fleißig toerbcn ©tu* 
blen getrieben, fotool^I im Älofter fetbft, a(6 in Sirier, in einem bem 
Älofter gehörigen ^aufe, bei ber »cabemie* ÜDa« Ätofter l^at eine 
^ropftei ju 5IWerjig, au8 toeld^er mit ber 3^^* ^^ Älofter entfte* 
l^en ISnnte. 

®em Ätöfter finb 11 Pfarreien unb 1 Saptüt in ©aargemönb 
incorj>orirt. äu§er ienen ^aftoraten toerben noci^ anbere bon ©ab» 
gaffen'fd^n ®eiftCi(^en unter ben afat^oliftl^en berfel^en, bamit ben 
Äatl^oüfd^en ber Sroft ber Sieligion gef^jenbet n)erbe» ®aö Äfofter 
f)at !eine ©ci^ulben. 

äbt ^ermann SWerg (1705-1730) l^at bie in Wuinen liegen* 
ben ©d^eunen unb ©tatle n^ieber aufbauen laffen unb loirb ou^ ben 
^an be« Älofter« nHäfftm^ beginnen» 

5Da« Älofter tourbe in ben 3a^ren 1657, 1658 nnb 1665 tu 
fitirt* Sefetcre SSifttation gefd&al^ burd^ ben abt 3o^ann gudenratl^ 
öon ©teinfelb, unb fanb berfelbe bie ©eboube berfaKen unb bie 
Slaufur nid^t gel^Brig beobad^tet» 29) 

29) SBabgajfen , ein $fatrborf in ber ©ürgcrmeiperei S)ifferten, 
im Äceife ©aaricui«, gä^It jefet 36 ^äufer mit 311 (Simüo^nem, 

©caf 8ttebrt(^, ber ftc^ guerp einen ©rafen oon 6aarbcüden 
nannte unb oon 1080 bi« 1135 regierte, ^atte beabpdjtigt, ein i^Iopet 
SU piften. ^aian ^inberte i^n bec Sob, unb feine SBittDe ©ifela 
(wa^rfc^einlid^ auö bem ©ef^Ie^te beß falif(^=fcan!ifd&en ©rafen SSBe= 
ringet, nac^ tlnbem au« bem i&aufe bec ^erjoge oon Sot^cingen) unb 
iftr ©o^n ©tmon DoÜfü^rten nun ben SSBiDen beö ©rafen gciebrit^. 3m 
3o^w 1135 übergaben fic bem ^. ^etcu« burd) bie ^änbe be« tcier'* 
fc^en öcjbifc^of« «balbeco (oon üRontteuU 1130—1152) ben ^of 



Digitized by 



Google 



.— 95 — 

SBabgaffctt mit allem ^uhe^t unb mit bcm $atronatc bet Äitö^c bo* 
felBft jut IHtünbung eine« 5ßrämbhptatenfctsW^nti^«!lofler«. 

^en ^of Sabgoffen ^atte @tegebert, ber @au^raf im Saotgait, 
im 3. 1080 »on Äaifet ^elntit^ lY. gefd^enft erhalten utib (mf fetueti 
®o^n gne^"«^ t)crct6t. 

Üebcc ble 6(^en!ung ber ®ifcta unb be« ©trnon lie^ (Srjbtf(!^of 
Slbalbero eine Urfunbc ausfertigen. ?ap(l (Sugen III. beftättgte VI. 
Kalend. Junii 1152 bie ®tiftut^ beS IMofltrd^ fo mte ben (iuterbef!^ 
beffclben. 

' 3tt ber Suöe merben aW ®üter be« neu errichteten Älojler« au* 
^er bem ^ofc SBabgajyen noä) aufgeführt: Allodiam in Wilre (^oljs 
Weiler), Habeschdal^ Bredebach, Kinderbüra (^^nberbeureti), Ones- 
heim (^ng^eim), Escheringa (®fc^eringen), VVonerswiire, Burgalba, 
Suiza (im S3i6t^um-SBormö), Hedeteverechem (?), Lembelesheim (?), 
-^of, ^au« unb SBeinberg in Xrier, Hesemingen {!).. 5)€r ©efl^ be« 
Älofter« mar alfo fd^on 17 3af)re na(^ ber ©rünbung jiemlid^ beben« 
tenb. 3m 3a^re 1170 faufte baffetbe x>on bem Ätofier ©i>U5önDi(Ie 
ein Sldobtum 5U SHameöpad^ (^lieö SRanSbac^). 
, . ^ap^ 8lle]canber III. beftatigtc 1179, fo tme $ap|i (5öle(itn III. 
1197 bie 9leci)tc unb Säeftfeungen beö Ä(o|lcrß SBabgaffen. 3m Saläre 
1196 be!unbete ber S3if(i)of üott 3ßormS, Supolb (oon et^önfelb 1196 
—1217), ba^ (Gräfin »Iber^abiö (Slloerabiö), SBitme be« Ärafcn Sieg^ 
fcieb Don (Slcburg, bem 5lbte ©ottfcieb unb bcf[en Äicc^e bie ititd^e 
b: Martini gu SBüden^eim (93o(fcn^cini bei ©aaralb) ge(c^en!t unb 
5Dompropft Ulrid) »on SCßormö bem Slbte aud) bie ©eelforge über biefe 
^irc^e übertragen l)aht. 3:beilö burd) €$en!ungen, t^eilß bucd) ^auf 
ern^arb ba« Älofter ©üter ju 5luerömaci^er, S3litteröbocf (Älein-BIitteres. 
borf), ben Sehnten ^u ©co^^öütterSborf), a}iü^te unb SBei^er gu SBom/ 
merSbac^, SBeingäcten unb (äüter gu (Sanjem, ^hlble unb ^nt^eil an 
ber ^ercfd^aft gu 3)iffertcn, 3^^"*^^ 3^ ^urmeiler, 3)uppenn) eiler, 
(Sberötreiler, (Smmerömeiler, (SnSborf, önj^eim, ©nfc^rirtgen, ^il§en, 
Sremeröborf, ©cben^aufen, (^crötuetler, ©raöboru, ^oftenba^, ^aimpt, 
Sauingen, ^et)ti)eiler, Sieöborf, 3)ierten, SKer^ig, S^cumagen, 9fleun!ird)en, 
Öben^ofen, Tuttlingen, 5lo^cba(^ (bei ©aargemünb), Saarbrücken, 
©c^malbac^, ©pichen, SBerbeln, SBerömeiler , SBiltingen, 9Bif(^eringen 
unb SBinterici^. 3u üWergig, Tuttlingen unb ©aarbrücfen n?ar ber ®ü= 
tetbefl^ be« Jllopetö fo bebeutetib, ba^ baffelbe fold)en burd) einen 
$ropp vermalten (ie^. 3" SBerbetn l^atte ba« j^lopcr SBeib^ola unb 
Sagbberec^tiguhg im 2Barnbtiüalbe, ^ofgüter, eine @agemül)le unb eine 
©lae^ütte. 5Die ^alfte be« 3)orfeö S3u^ t)atte baö Älojler 1489 Don 
ben Ferren üon gletfenflein 3U 2)ad)Pu§l geteuft, ^en anbern ^l)eil 
tHjn SJu^ erlieft ba« 5^lofler 1548 öon bem ©rafen «ß^lUpp II. t?on 
9lafrau5©aarbruÄen, mogegen e« bemfelben 8ummcrf<3^eib, SBaf|lfd^etb, 
^öc^en unb ben |)of Si^epperömeUer abtrat. 3u ^er befa^ bie Stbtei 
einen ^of auf bem fßeberbac^ f<ä^on in ben frü^eflcn Seiten. 

dagegen erlitt ba« ^^lojler au^ Dielfa^en SBerluft burd^ ^cteg 
uni^ burc^ bie (Sinfü^tung ber SÜeformation in ben Sanbem ber (Strafen 



Digitized by 



Google 



— 96 — , 

Don 9lafrau^Soar6tü(fen. Bä^on 1569 ^tte bie Keföcmatton (Kng^itis 
im 6aar&tii(f'f<^ gefunben. 3m 3a^re 1575 mucbe f!e t)on bem 
throfen $^Utpt> ll(. föcmlid^ etngeful^tt. ^ie^ gab tem j^ergoge (Sacl 
11. von ^otbtmgen eine tDiQfommeite (Gelegenheit feine 9[nf|>rü(^e auf 
bie Oraffc^aft Soacmerben gegen bad ^aud 9laffaus6aaibtu(fen gel- 
tenb 9U ma<^n unb {i(^ in bie tnnem Angelegenheiten be^ 6aatbnt(fe- 
net Sanbe« §u mtfd^en. 

Go bem&d)ttgte |i(^ bet $er)og ft^on 1572 mit bemaffhetet 4^nb 
bed ^loflerd SBabgaffen. (Sc moQte ben (Sonoent not^igen, bie SBa^I 
be6 W>t^ 9bam Sßecbel für ni<i^tig gu ecüäcen unb einen onbern Sbt 
na^ feiner SBa^I an^une^men. iDet ^ec^og na^m ba$ Acc^io beö 
Aloflerd in S3e[c^(ag unb Ite^ ft(^ 9let)ecfe unb Secfc^ceibungen audfiel- 
len. 9Ran fd)(ug ben 6(^aben, meldten bie Sot^cingec bem JMoßec §u? 
gefügt !^atten, auf 2000 c^einif(^e Bulben an. 

Joannes Delphinus, Episcopos Torcellanus, apofioIif(f)er 9ttsn- 
tiud unb ?egat be« $ap|le« $aul V., entbanb ben (Sonoent in einet 
ju SBien 4. Kalend. Haji 1572 ausgefertigten Urtunbe t>on ben ab- 
gebrungenen (Siben unb S3erpp[i(^tungen. 

^ucfl Sßtl^elm ^etnric^ Don 9{affaU'6aarbrü(fen fc^lo^ mit bem 
j^önige t>on Sranfrei(^ am 15. ^ebcuar 1766 gn SSoden^eim einen 
Sectrag ab, burd^ xod^tn mehrere jlreitige $un!te ausgeglichen unb 
bie ©rängen rcguürt »urben. 3n biefem SJertcage trat bcr gfutfl un- 
ter Anberm au(^ bie Slbtei SBabgaffen mit ben bagu g^5cigen, am 
linfen Ufer ber ©aar liegenben Crtfd^aften ^oPenba<i^, St^af^aufen, 
Sßerbeln unb bem .^ofe ©purf, nebfl 1500 SRorgen SBalbungen in 
fßambt, n^eld^e bem ^lofier 1759 fiberlaffen morben maren, an bie 
^one grcanfretd^ ah, 5Dabei mürbe iebo(!^ auSbrü(flt(^ bebungen, ba"^ 
bie Hbtei i^re bisherigen SReci^te , ^rei^eiten, 3mmunttaten, ^uriSbictios 
nen unb $riwtcgien auä^ unter franjöjtf^er ©ouoerainetät geniepen 
foHte. 5)ie Dielen S'^tungen unb ©efc^tperben unb bie barauS entjlan* 
benen fopfpieügen $roceffe jmifti^en ©aarbrütfen unb SSBabgaffen mos 
gen mo^t befonberS ben gürflen beflimmt ^aben, SGBabgaffen an Src<in& 
xdtfy abzutreten. Sc^on im 3<^()re 1753 gab 9laffaU'®aarbrtt(fen bie 
Sofien jener $roceffe gu 56,000 Q^ulben an. 

3n ben im Slugufl 1769 gu (Somptegne ausgefertigten lettres' 
patentes beftätigte ^öntg ^ubmig XV. »on gran!rei(^ bie 3wi^tSbiction 
unb übrigen Siedete, »cld^e bie »btei SBabgaffcn über bie 1766 burd) 
ben S3ertrag mit ^lajfau-Saarbrücfen an granfreid^ gefommcnen Zttd- 
torien ju iibm berechtigt fei. 

©d)on im 3a^re 1790 n?urben bie bloßer in Sran!rci(^ aufgebe« 
ben. %ergeblid^ mar bie $rote{lation beS JtloftecS S^abgaffen in einem 
bet 9lattonalDerfämmlung überreichten Sl^emoire. O^ne (Srfolg hli9hm 
bie Semül^ungen, bie iSefi^ungen ber $[btei in ^eutfd^lanb berfelben (u 
ermatten, ^er ©tucmmtnb ber franjöfifd^en SHeiPolution erfaßte auc^ bie 
fibtei ISBabgaffen. ^aS ^(ofter blieb aufgehoben, bie ^eft^ungen unb 
<^utec mürben gteid^ ben Eutern aQec anbem j^lofler oerfieigert. * 3^ 



Digitized by 



Google 



— 97 - 

l)en iMoftergebäüben iß je^t eine /@ladfd&n! angelegt, fo mie eine 
IBadenmü^le unb eine Sy^ennigfabcif. 

3)ie Sei^efolge ber, liebte ijl folgenbe: 

1) SBolfcom lata au« bem Älofler $remontt6, f 1158. 2) ge* 
getinu«, au« bcmfelbcn illoftct, f 1168. 3) (Sottfcieb, 3m 3a^re 
1181 erhielt biefec W)t t)on bem ^bte 6oncab t)on ^ornbad) ba« SHIo- 
bium §u di6i)ihad) unb ©ijmeilet. 3m 3a^re 1196 erhielt et bie 
fiä^on öorfte^enb ermahnte ©d^cnfung bet ©rafcn Don (Sieberg. 8lbt 
©ottfcieb ftarb 1207. 4) ^ccegtinu«. dr fd^Io^ 1211 einen SScr^ 
gleid) wegen be« SSaff erlauf« ju ©u^ ab, 3m 3a^re 1218 fd)enfte 
gucarbi« (®räfin x>on ?einingen), 5Bitme be« ©rafen ©imon IL t)on 
©aarbrücfen, bem Stlo^et eine iäE)rlic^e SHente Don 16 Schilling au« 
Sie«borf, gur Unterhaltung einer Sampe unb ju 3ct^tgebd(^tnt^. ^ere- 
grinu« parb 1219. 5) kleiner erhielt t)on bem Sdittec SWarflliu« x>on 
8ie«borf ba« ^atronat ber Stiii}z su (Sfd^meilcr hd SSeru«. Steiner 
ftanb bem i^Iofter mele 3^^^^ »or unb ftarb erjl 1260. 6) .^cinri^ 
+ 1269. 7) 3o^ann I. öon ©aarbrücfen. 3)ie Annales l^aben biefea 
8lbt nic^t. 8) gflicolau« 1289. 9) Sfenbarb 1301.' 10) 3Watt^au« f 
1319. 11) 3ol)ann IL 1328. 12) 9tubolp^ 1339. 13) SBirid^ 
1353. 14) SDeinolb 1358. 15) Olerlaci^ Don Stanbed. ^tin Q^rab- 
flein befanb flc^ im (Sapitel^aufe. ^uf bemfelbcn »ar ber llbt im SRe^s 
gemanbe, ju ben gilben gmei ^unbe, bargeftefft, mit ber Umfci^rift: 
Anno domine MCCCLXXXL 111. KaL Septr. Obiit Rdus in Christa 
pater Gerlacus Randeck, Abbas hujus Monasterii qai legavit Üon- 
ventui lib. D, x x pecun. Census pro anniversario suo facient. 
€>ben neben bem Raupte ein ©c^ilb mit bem 5lbt«Pabc unb 3 Milien. 
16) $^iltpp L t)on glambum t 1395. 17) Lambert Don gormeiler 
f 1404. ^it i^m jugleid) mar Don einem anbem £f)eile be« (Son? 
x>ent« Unbrea« Don 3^eibrüc!en gemault mcrben. 3)iefer Derjid^tete 
aber gegen S^t^^^ng einer $[bftanb«fumme unb einer id^rlic^en $enfton. 
5)et tricr'fd)e (Srgbifc^of fBemcr (öon Salf cnftcin 1388—1418) geneh- 
migte ben S^crgtcit^ am 3. 3Rai 1400. 18) 3o^ann IIL de Lutra. 
19) WlipP W- ^^ Lutra legte am aWontag f), $rat)ebi« 1427 ba«^ 
3urament ab. 6ein SSorgänger Sodann mar alfo »o^l nic^t me^c 
1430 9iht, n)ie bie Metropolis unb bie Annales angeben. $^ilip^ 
foa 1453 gejtorben fein. 20) «nton 3op l^atte ft(% fc^on bei «ebaei^ 
Un ^l)ilipp'« burd^ ^ülfe ber ®rafen t)on ©aarbrürfen bem CouDente 
al« »bt aufbringen n?oacn. Union ftarb 1473. 21)3o^annIV. Stt^meiler 
jlarb 1478. 6ein ®rab|tein im (S^ore mar mit brei SRofen begei(i^net. 22) 
$aul gron^ (CSron^, üuä^ Jronc^) Don HRcr^ig moEfte refigntren, an feine 
6telle mürbe $au{ Urbant von SJ^er^ig gemault unb am 24. April 
1506 präfentirt. (g« fc^eint aber, ba^ bie SBa^l nic^t genehmigt mürbe. 
$aul ^ron^ parb 1510. (St ^atte ben 2:^urm erbauen unb eine gro^c . 
®lo(fe gießen laffen. Sein ©rabjtein im So^onneö^C^ore, mit brei (K« 
^eln bejetc^net. ^atte bie Umfi^rift: Hie sepuUus jacet venerabilis 
Dns. ..... Abbas hujus monasterii obiit ao. UCCCCCX 2 die 

m. 9bris cujus anima re... in pace. 

ÜnnAlrn« 2, 2~^ T 

Digrtized by VjOOQIC 



- 98 — 

23) 3o^anne^ V. 2^eQ etl^eU )9on Jhstfet .^ad V. eine am 1. 9^ui 
1521 ju SBotmß au«gefcctigte SScjldtigunfl bec^Pttoilegim bcÄÄloflec«. Cr 
fiarb 1524. 5Dad SBoppen auf feinem (^rabfläne im &^ote doc bem SUace 
§etgte im @^ilbe einen quec Itegehben halfen, mit oben jmei 9%ofen unb 
unten eine bergleid^n. 

24) Äilian.^eilmann 1640. 25) «eon^acb ^falfe 1549. 3)te 
Umfd^rift feinet QJwbpeined im ^Rarien-Sl^or war nidjt me^r lefetlic^, 
26) SRic^arb 1552* 27) 6iegfricb ^ülfelin au« ©t. SBcnbet. Sein 
®rabj!ein im S^ore an bec Stauet ^atte bie dnfc^cift: Anno salutis 
humanae 1571. 5. Decemb. obiit Reverendus in Christo pater ac 
Dominus, Dominus Sygefridus Hültzlin a sancto Wendeiino Abbas 
hujus Monasterii, cujus anima sit Deus propitius. Uebei biefem 
(9tabßein befanb fid^ ein befonbere« CTpitap^ium, meld)eö bec 2lbt nod^ 
bei feinen Sebjeiten l^atte anfertigen laffen. Sluf bemfelben mar bec 
^bt in @tein gel^auen , fnieenb t)oc bec ^. Jungfrau Tlatia mit. bem 
3efu«fittbe, unb baruntec eine S^Wi^ift mit bec Sa^cedjo^l 1567. 3)ie 
Annales fageit Don i^m: „ ab haereticis multa passus/^ 28) Slbam 
D. Sßecbel mürbe fd^on amkage nac^ bemSobe feine« Vorgänger«, ben 
6. ^ecembet 1571, gemd^It, unb bie SBal^l von @eiten bed Ocben« 
am 16. 3)ecember beflatigt. 3)ie Gtonfecration erfolgte am 27. April 
1572. Srftarbl579. ^uf feinem Orabfieine l^inter ber Mangel Dor bem 
6t. 6eba{Üan«'^Itar mar oben fein SBappen angebracht: eine Brejel, 
eine Äilie unb auf ieber Seite eine SHofe. 29) ßtoubiu« ©ijlen mürbe 
am 22. Wai 1579 getüä^lt unb am 2. 3unt beffelbcn 3a^re« bejia^ 
tigt. ©einem (5onoente fc^enüe er am 12. 3uli 1596 ben fo genannt 
ten ©d^elmenje^nten ju 3)urmeiler, unb bejHmmte bie 'eine ^älfte be« 
(grtrage« für bie Stui^t, bie anbere ^älfte gur $cocuratorei. ©ein @rab- 
Pein im d^or l^atte bie ^nfd^rift : Hie jacet Reverendus in Christo 
pater ac Dominus Dominus Claudius äßiesten Abbas hujus Monasterii 
qui obiit Anno 1607. 22a. Martii cujus anima reqniescat in pace. 

$[m Staube eine« alten Sergeid)ntf[eö ber 9ebte {le^t bei ^bam 
iEßerbel unb bei (Slaubiu« Sießen bie S9emer!ung: scandalose vixe- 
runt hinc ruina Monasterii. 

30) Sodann VL Berensis (aud SBeru«). 3n bem ermähnten 
95erjei<^nif[e mirb öon iE^m gefagt: ,,Ao. 1607 ip Jeftiger ^err Slpt 
„Sol^attn uon S3erre« 8"« ^^^ ermä^lt morben, ^t be^ ijigen feinem 
„ithzn fein Epitaphium auä^ fertigen laffen im ^o^en (ä)ot <m ber 
„SRauer." ^bt Sodann VI. mar Don ben (S&nt)entua|en, beren bamal« 
nur 9, gemä^tt morben. 5Die ^onoentualen baten ben Vicarius Ge- 
neralis be« Orben«, @eu>atiu« Don Sa^roelg, ^bt k>on Ste. Sffaiie 
fßlu^t) le $ont (ober Ste. Marie au bois) bie SGBa^I px beflätigen, mel- 
^e« berfelbe au(^ am 8. 9pril 1607 t^at. Hu^ ber ^ergog non 
Sot^ringeu ert^eilte bie SBeßattgung ; mit meCd^em Steckte bie« gefci^a^, 
iß mir nic^t befannt. 

9lad^ einet Urfunbe im $roknnaiaI»t(r<l^ioe befallt $ap{i Urban V HI. 
1628, pridie Mus Januarii, bem trier'f^en Cffkial^ ben Hbt 3o^ann 
öon öerre« ju SBabgaffen, meld^er be« Conmbinat« atigeftogt, por fi^ 



Digitized by 



Google 



— 99 -- 

§u laben, bte Stla^t gu untnrfu^n, event. iJ^n aB^ufe^en unb bte SBa^ 
eine« anbetn »bte« ju oecatilaffen. ^bt 3o^onn ft^cöit fi(^ jeboti^ 9c«: 
re^tfettigt ^u ^aben unb bte 9Ibfe|$ung nid)t erfolgt ju fein, i^agegen 
baten bec $rtoc So^anne« Lucensis unb neun CLonoentualen ben übt, 
meit berfelbe. Sllterd falben, bem j^lofler ntd)t genugenb ooifle^en !önne, 
il^nen gu gejlattcn, einwi (Soobiutor gu mahlen, hierauf reftgnicte 3o= 
(^nn Don Bem« om 3. Sanuar 1635 unb Sodann Lucensis mucbe 
§um ^oobiutor gemault. .&iema(^ fdieint bte Angabe ber Annales, 
ba^ Joannes Berrensis f(^Dn 1634 geftorben, unrid^tig s» fein, öc 
flacb wQ^rf(^etnKd) erft gu Knfang be« ^a^reö 1635, balb nad^ fetner 
Sfteftgnation. 3^m folgte bec bi«^ecjtge (Soabiiitec 31) 3o^flnn VIL Lu-r 
censis. (Sc mürbe am 28. gebruac 1635 in bec öacmelitetficd^e ju 
Xriec gemeint, flarb aber fc^on 1636. 32) Wl^ HI. ©cetfct) erlitt 
im brei^igj&^rigen 5Wege oiele 3)rangfale. 8ln i^n fd^cieb bec trier'f^e 
«rjbifdöof ^fjMipt) (S^ripop^ (oon eotccn 1623—1652) die Laurentü 
(10. Slugufl) 1636 au« Silamur, wo ]\d) bec (Srjbifc^of in fpanift^ec 
©efangenfd^affc befanb, unb focbecte ben ^bt auf, bie fftt^it bc« (gc^? 
fHft« fdjriftlidb anjuerfennen, morouf er bann bie Sßa^l beseitigen mürbe, 
^ec ($c5bifd)of fagt unteo ^nbecm in biefem €(^ceiben: ,,Deo et mondo 
,,constet nos non nostra culpa ab ecclesiis nostris abesse et ia 
,,hoc uno Monasterio et solo Abbate Ecdesia universalis innite^ 
„retur et Lotharingos, Crabates, Cosaccos, Polonos, GalLos, Sue- 
„cicos, Caesarianos, Batavos et Bavaros sane confimationem no- 
,,slram in minimo respicerent." 5Ibt «Philipp flacb 1667. 33) 
3o^ann VIII. Adami mürbe 1667 gemo^lt. (5c mar bec erfle unter 
ben klebten von ^abgaffen, meieren bec Ql^ebcaud^ bec 3Rttca ^ugeflan^ 
ben mucbe. 9lad) feinem 1677 erfolgten £obe mucbe 34) $etec SHocjc 
(ni(!^t ÜRa;:, mte i^n bie Annales nennen) gemd^lt unb am 31. ^ugnfl 
1677 au Xciec »eceibet. 81m 2. Slpril 1683 überliefen «bt unb (Som 
Dent Don SBabgaffen i^ce fämmtlid^en , um bie 6tabt Sciec gelegenen 
®ütec bem ©ücgec ©teut (obec 6tei^) ju Xciec unb erhielten bagegen 
ben ^of SBeiporff. 3m 3a^ce 1688 fefete ftc^ ba^ 5Mopec in ben 
Sefi^ bec auc Ocaffd^aft Ottmeiler gel)ocigen Oikft^aften ©pieken unb 
»eunürc^en. 5)ec bocüber mit bem (trafen gciebrid^ «ubmig »ort 9laf: 
fau au Ottmeiler entftanbene $roce^ mürbe er{l nat^ Dielen 3a^cen a» 
(^unpen be« (^cafen entfc^ieben unb buc^ 3}erglei(^ befeitigt. $lbt ^e- 
tec ilacb ben 9. Sluguß 1705. 

35) ^ermann SÄer^ mucbe gemd^lt unb bie SBa^l öon htm 
£)cben«getteral am 2. 9?oöembec 1705 betätigt. 

(Sc {letlte ben alten (Btana be« JMofler« miebec ^er unb ^ielt bte 
Sleligiofen i\xm ©tubiren an. 5)le bi«^ertgei( g^i^wö^i^ wnb ©treitig« 
feiten be« Äloj^ec« mit ben (ftcafen von 9taffaus6aarbcü(fen mürben 
burt^ einen am 5. 3uli 1729 a" SBßfclar unter S3ecmittelung be« 
9lei(i^«fammergeri^t« abgcfc^loffenen Vertrag befeitigt. S^lat^ biefem 
»ectcage mu^te ba« JJlofiec bie ?anbe«^o^cit be« gucjlen öon 9laffau= 
@aacbcü(fen anecfennen, unb bec 9lbt foKte bie IBeftdtigung bec SBa^l 
bei bec 9tegterung au 6aarbru(!en nad^fud^en unb bie ^ulbtgung Ui^tn. 

7* 

Digitized by VjOOQIC 



— 100 — 

^a^ ftlofiec foOte in bet bi^^et ni(^t befhittenen bficgertt^en unb 
peittüc^en Q^tndfithaxUit auc^ ferner nt(^t beeinträci^tigt metben. iebot^ 
foWc bcn ©ct^eiligten freipe^en, an bie Regierung gu ©aarbrutfm 
unb t>on biefer an baft 9eid^dfammergeric^t gu appeOiren. ^ie Unter? 
tränen be« JJloper« foflten gmar »on bem goüe befreit fein, jeboc^ ©ers 
^ältnifmö^ig ju ber Sleic^e«, JheiÖ5, 8anbe«s unb Xürfenfleuer beitrat 
gen. £)a6 Stlo^et foQte im Befi^e be« 9e^oI$tgung«« unb 3agbred)td 
bleiben, {t(^ babei jeboc^ nac^ ben 99efHmmuhgen bet 9orf!r unb ^agb- 
orbnung richten. 9lbt ^errmann fiarb 1730. 

36) äffi(!^oe[ Gtein n>urbe an ^ermamt*^ stelle gum flbt ge« 
tvä^li. aWit bem gfürpen »on S^ajfau s Caarbrürf en gejciet^ ba« JMojter 
mieber in 6treitig!eiten , über bcren ©efeitigung in ben Jahren 1743, 
1753 unb 1754 o^ne (grfo[g Der^nbelt würbe, «m 10. 3an. 1759 
!am benn aberinald ^^ Sertrag ^wifc^en bem gfürßen SBil^elm ^tin* 
ti(^ unb bem Sbte ^i^tl Stein gu ,6tanbe. ^a^ j^lojier erhielt 
ben etgent^um[i(^en Sefi^ Don 1500 SRorgen SSBalbungen bei 9nebrtd)d' 
weller ncbfi 3agbgere(^tig!eit unb oergic^tete bagegen auf bie öerect)^ 
tigungen im SBarnbttoalbe. :Dte fnii^em Sertrdge unb Urt^eile be« 
9tei(^«!ammetgeri(i^td foQten aufreci^t erl^alten werben. £)ie übtet foOte 
au(^ femer bad Stecht behalten, 6a[g, Sabd! unb 6rantwein in ii)tem 
äJebiete gu oerfoufen, o^neSott bafür gu ga^len; ©teinfo^Ien folle bie^ 
felbe forbem unb au^er^alb ?anbe« x>erfaufen loffen fönnen; nur bei 
bem Serfaufe betf (Srge6 unb be6 .^olged würbe ber fürfilic^en SHegie- 
rung ber SSerfauf Dorbe^alten. ^er 93ertrag würbe fowo()( ton bem 
Orbenögeneral ald \>on ben Agnaten bed furfllid^ naffau*f(^en ^aufed 
genehmigt. 3n einem Separat «SSertrage Derfprad^ nod^ ber übt bem 
gurpen 700 neue frangöjtfc^e «outebor gu begasten *). 3m 3a^re 1766 
fanb eö aber ber $ürfl bennod^ feinem Sort^eil angemeffener, in bem 
mit granfreiti^ abgefc^Ioffenen ©rängoertrage bie übtet fBabgoffen mit i§rem 
ttebiete an bie Sttont granfreic^ abgutreten, worüber f(^on Dotße^enb baö 
9ld^ere angegeben worben i|t. Übt aWic^ael Stein jlarb im 3uU 1778. 

37) $etcr 6d)mibt würbe nun gewählt. JJönig *ubwig XVI. 
t^atte ben 3ntenbanten Don SKcft, bc (Jalonne, unter m 5. üuguft 1778 
beauftragt, bei ber fBaf)( gu präftbiren. !&ur(^ t9reDet Dom 29- €ep= 
tember erfolgte bie Seßdtigung ber SBa^( unb ber Übt lie| bur(^ einen 
nac^ $arid gefenbeten IBeDoQmäc^tigten (Oeorg 9licoIau^ SHammer) ben 
(Stb leiflen. ^ie SBa^I würbe au(^ Don bem Orbendgeneral, ttuiOaume 
aßanour^, genehmigt unb Setter er erfuc^te ben (Irgbifc^of Don £riet 
unter bem 2. September 1778, bie Senebtcttpn M Übtö gu oeranlaf« 
fen, bie bann bur^ ben 9Bei^bi|"(^of, 3o^ann SWcolau« Don ^ont^eim, 
DoUgogen würbe, übt Sc^mibt ftarb 1784. 

38) S^^cinn IBaptijl Sorbier, fein 9{a(^fo(ger, würbe am 25.3ult 
1785 Don bem Orben^general, gr. iiSoxt), übt pon ^remontre, be* 
nebicirt, worüber ber (Srgbifc^of Don Srier 6ef<!^werbe er^ob unb U^ 
^auptete. ba| nur i^m baö Sted^t ber Senebiction in feiner iDiocefe gu- 

8tiebti(^ Äoflnet'« ®ef<t)i*te be« üormallgen ?Ro|foU'SaQibrü(!*f(^en San» 
be« unb feinet Regenten. I. Z^., 6. 456. 



Digitized by 



Google 



— 101 — 

^nbe. ^et Mntg x>on gfconfretc^ ^tte, mie bieft in Sranfceic^ bec 
9ebrau(^ mac, tne^cere $en|iotien fuc fccmsoftft^e (BeiflUc^e auf bie 
(Rnfiinftc be0 Ärojlcc« angetolefcn* Huf bie »on bem Hbte bagcgen 
9ema(i^te Socpeüung mürben biefe öcmiaigungcn abcc am 16. Octobct 
1785 »on bem Staat«tat^c, auf »efe^l bc« Äönig«, auciicf genommen, 
korbtet befd^Io^ bie Steige ber Hebte, tnbem 1792 bie Huf^ebung be« 
Älopet« erfolgte. 

^a^ Mo\ttz befap bad $atronat über folgenbe Pfarreien, tt)e((l^.e 
e« mit aieipUc^en be6 JMofter« befeftte: 

«leÄborf, im jefeigen Äreife Saarloui«, unb öütteceborf («rop* 
59Utter«borf in gran!ceic^)- 5)er SBtlbgraf (Sonrab IL, mel*er mit 
Q^ifela, ber Soc^ter bed (trafen Simon II. Don Saarbrucfen, oermd^lt 
mar, erhielt burc^ biefe Sermä^lung einen «nt^eil an ben Satronaten 
ber Äir^en ju 8ie«borf unb ©litter«bocf unb [<^en.!te fo[(^en im Saläre 
1220 ber »btei SBabgaffen. 

^erjog SBBatram x>on Limburg gab 1223 die purificationis b. 
Mariae oud^ feinen Slnt^eil am $atronate ju Blttter^borf bem Stio^n. 

®raf Sot^ar Don Bieb, meld^er ftc^ 1220 mit ^Bufarbiö, ber 
fBitme bed trafen 6imon II. Don ©aarbrücf, Dermä^It batte, f(^en!te 
mit SufHmmung feiner Q^ema^ltn bem j^lofler SBabgaffen bie ^älfte bed 
^atronatd ber i^irc^e gu ^litterdborf unb brei Steile bedjenigen gu :gie«borf. 

3m 3a^re 1223 f(^en!te au^ ®raf $riebri(^ Don Seiningen, tvx 
Sruber ber Sufarbig, feinen S[nt^eil an bem $atronate ber beiben Stit^ 
^tn bem itloßer. 

a3u^ (im Äreife ©aarloui«) unb Tuttlingen (im Greife ©aarbru!« 
ten). ^ad ^4$atronat über bie ftirc^e gu 6u^ unb über bie j^apede au 
Tuttlingen Ratten bie Clbeln 9lori(i^ unb Sfnebri(^ oon €aarbrö(f en bem 
J^Iofter SBabgaffen gefc^enft ®raf $einri(i^ t>on (SaßeQ genehmigte 
1224 biefe Sdbenfung unb Dergid^tete auf feine le^nd^errlic^en f^t^it, 
^iefe SHed^te rührten ma^rfc^einlic^ Don feiner SRutter 3utta, Soc^ter 
bed @rafen 6tmonlII. i?on Saarbrücfen unb @ema^lin bed ©rafenSolmar 
IL Don (Saflell (an ber ölie«), ^er. 5Dcr trier'fc^e (Srjbifc^of S)iebri(i^ IL 
(@rof Don aSßteb 1212—1242) genehmigte bie €ci^en!ung 1232. 

ferner ^atte ba^ Stloftti bie $atronate ber ^irc^en au S3retten(?) 
unb Stoben (bei ^aulautem), @raf ©imott IIL oon Saarbrüden ^atte 
feinen Hnt^eil am ^atronat ber j^ird^e 6t. SRartin au i^öln im Stbüti? 
ifyxU 1224 bem Alofler SBabgaffen gegeben, ferner ftanb biefem Stlo- 
jler bad $atronat au (Eimeiler au, au^ bad au ^of)enbad^ unb Sd^mal? 
bad^. ^ie Pfarreien a^ Saargemünb unb 9leunfir(^en , melci^e baö 
j^lofter 1436 oon ben Ferren k>on %otbaä^ erl^alten I^atte, mürben oon 
(Sonoentualen oon SBabgaffen abminißrirt. Hlle biefe $farreien, mit 
fluena^me ber au Blttterdborf, geborten aur iDiocefe £rier (i^anbcapitel 
3»eraig, *erl unb «emig)* 

i3Utterdborf fo mie bie fblgenben gehörten aur S)io€efe Don SRe^. 

^tcvA. ^aö $atronat ^atte baö^iMoßer 1220 oonäRarfiltud Don 
«ieeborf erhalten. 

^ad ^atronat au SRerten (im Sujcemburgifd^en). 



Digitized by 



Google 



— 102 — 

^ItttetSborf. ^xz oben ermähnte 6f^enfung be6 SUbgrafen doru 
rab II« gen^^migte bet Idifc^of t>on !Re(^, 3ac9b (^309 9on ^t^ttn- 
Jen 1239—1260) im 3a^te 1253. • 

$>it $fcrrreten 5U dbet^eiUc mit Dter baju gti^otigett j^opeffen 
^tte ba0 Jtloflec a\i6^ Don bem Silbgrafen Concab II. et^alten. ^pfl 
^onodud HL tncorDotiite bie $factet 1220 bem ^$^{ofiec. 

Omecd^eim l)aitt ®taf ^cinrici^ Don ^wtihiMm 1223 bem JMos 
flcr gege&en. 

3m 3a^rc 1277 flefiattcte ber ©ifc^of von SKefe, «ocens (»• ^«i= 
{ienftecg 1269 — 1279) bem StloftA SBabgaffen, bte $farrfii(^e gu Se:: 
ringen mit i^ren Jto^eOen imb 3ube^6c gum 9^u^en be6 ^lo^lecö em= 
gu^ie^en unb bie Seelfocge burd) einen Sicar Dermalten gu laffen. 

aSiUingen (?). ^iefeö $atronat erhielt bo6 Stlo\tdt 1214 Don bem 
SRtttec 9lettier von Sie^otf burd) bie ^anb be« Q^cafen 6imon HL, Don 
Saarbrütfen, Don melci^em eS ber S^ttter tpa^rfd^iniiti^ gu Se^n trug. 

Cneft^eim. S)aö $atronat bafelbß gaben (Sonrab Don ^Iben unb 
beffen @attcn (Slifa im3a^rel306, mit (ä)ene^migung beö 8if(^of6 oon 
9ßefe, Slein^olb (©rafen Don öar 1302—1316). 

3u 9tandba(^ (^lieö 9%anöbad)) ^atte Bertram, Sifd)of von 3Re^ 
(1180—1211) im 3a^re 1196 zint Äird)e gebaut unb fte bem mo= 
fter SBabgaffen gegeben. 3^ 3^^^^^ 1320 genehmigte ber Bifc^of x>6n 
SRefe ^einrid) I. (SDaupl^in be 33icnne 1316—1324), ba^ nii^t nur 
btefe ^icc^e, fonbem au<^ a&e onbem ^16)01, beren $atronat ktofkt 
SBabgaffen in ber 3)iöcefe 9Ke^ befa^, üon ben ^anonifem be« Älo= 
per« abminiflrirt merben fönnten. 

^a« Stlo^n beforgte auc^ bie Seelforge gu Gaarbrucfen unb 
^ocnba^ im ^^rengel Don Wl^i, gu S^udmeiler in bem t)on €traf' 
bürg unb gu Solflingen in ber ^iocefe Don £rier (^anbfopttel Sl^ergig). 

3" ber ^r^e, bie nun, wenn fte nod^ DOr^onben ip, mo^l gu 
gemerblic^en ^wtdtn benufet imrb, befanben p^ auper ben i^rabmälern 
ber Siebte, beren fd^on oorjle^enb ipe^rere ermal^nt morben jtnb, noc^ 
mehrere anbere ©rabmäler. €0 ba« ©robmal ber ®rafin ©tfekr, 
SBitme be« ©rafen griebrtt^ , rüeld)e bie 6tifterin be« ÄCojler« IBabs 
gaffen mar. ferner t>ü^ @rabmal ber Gräfin Souretta, So^i^tet be« 
©rafcn 6imon III. »on ©aarbturfen, ©emal^ltn be« (Uottfrieb ©on 
Sfpremont, bann mit 2)iebri(^, einem jungem So^ne be« trafen 3)ie= 
brid^ VII. t>ort iSIew, üermä^ft. ®ie parb im Cctober 127L ^urg oor 
i^rem tobe oermat^te Pe bur(^ ein Jeflament 00m 27. 6e|>tember 1271 
bem Stiofzt SBabgaffen bie fämmtli^en loon i^r angefauften ÄDobien, 
i^ren Unt^eil an ber Saline gu ©reb; ben ^^ntzn gu ©littertborf, 
t^re SBagen unb $ferbe unb befiimmte i^r Segräbnif in ber Stio^ 
flerfirt^e. 

3o6ann oon 2Bam«berg, geworben 1282, unb 3acob oon IB«m«= 
berg, geftorben 1290, erhielten auc^ i^r ©egtafent^ in biefer Äirc^e, 
fo ttjie @raf 3«frieb »on gorba^, geworben 1316, mtb «^argaret^a 
öon 6aoo^en. «entere war eine 2:oc^ter :8ubmig'« 1. üon 6öw>t)en, 
^errn Don 93aub. 6ie Dermo^lte ftt^ al« SBitme 3o^ann'« i>on G^a- 



Digitized by 



Google 



— 103 — 

len^, ^«tm t>mt Sign«»^, .im ^a^te 1339 mit 6iinon, etnem €o^ne 
beö ©cafen 3o^ann I., ©cafen t)on Saacbrucfen, auö bem ^aufe 
^ontbeltatb. @tmon ftacb 1317 »oc fettiem ^atec, D^atgaret^a aber 
1S23- :^ <Sli»bpeiii lag mitten in ber ^cc^e por bem (Si^oi. Bit 
nyav batonf abgebilbet mit ber Umfdbrift : Ci git Dame Itergerite de 
Sflvoie femme Simon de Commercy Sarbrug. Lour aime repous 
eti pace. Laquelle mourroist Kant li miliare courroist par MCCC 
et XXiil ans li VI eüst. 

XXX. HTtbingOaufen, 

Ahbatia florens, ffot 36 ^rofeffen unb 3 SZobtjen* Sfenc beforgm 
bie ©eelforge in bet ©tabt Arnsberg, im gleden ffierf, in f)uftcn, 
in ben 5Ronnenfi6ftetn Olingl^Qufen unb {RumbcÄ, toefd^e iviliale ber 
2l6tei finb. aWe^rcre ber Sletigicfen liegen ber fiöfterlid^en !E)ifci* 
pi\n, bem ©efange, ber 3Rufif unb t^eologifd^en ©tubien oi. 3n 
ben ©ci^ulen tocrbcn bie humaniora unb ^^ilpfo^^l^ie iJffentüd^ bor^* 
getiH^en unb iperben fie an(fy bon bieten U)e(tli^en @d^ü(ern befuci^t« 

!Die Slbtei »urbe 1706 bon bem ©eneratbicor (bem 5lbte bon 
©teiöfelb), ^pattx bon bem 5lfcte bon ^ntäfi^hzn yelut patrem 
abbatem bifitirt. 

saSebing^aufen ift 1157 gcftiftet toorben* 29) 

29) SBebingl^aufen, J^ird)e unb ©t^mnaftum, 3u llrnöberg gehörig, • 
ja^It 7 ^äufec mit 80 (Sinmo^nem. 

öugo fü^ct ba« ^lofier in ben Annales unter Arnsberga auf, 
mic eö bcnn aud^ ^äuftg unter bem Flamen Slrnöberg öorfommt. ®raf 
J5einric^ I. üon Slrnßbcrg, an^ bem ^aufe (Suirf, jtiftete ba^ Älofter 
im S^l^xt 1170 iVL SiBebingE)aufen, auf bem SBebing^ofe, einer villa 
regia, mcl(^e ben Siamen pon bem ©ac^fentjergoge SBittefinb erhalten 
^oben foCf. 3)iefcn .^of E^atten bie i!aifer ben Sorfa^ren ber ©rafen 
»ou tlm^berg DerlieE^en unb, irie bie 6tiftungdur!unbe (6ciber^, Ur^ 
funbenbud^ 1., 6. 88) befagt, mljlU ®raf ^einrit^ biefen Ort gur 
Stiftung beö j^lo|ter€, treil bie ®ebeine feiner (Jltem (be« ©rafen 
©ottfricb Don (Suicf unb beffen ©emafeltn Sophia (toc^ter gricbric^*« 
I. ©rafen üon SBefip^alen, ju Slrn«berg f 1124) i^re SRu^ejtätte ba^ 
felb|l gefunbcn. 3)ic bem ^. ^aurentiuö geiribmete Stkd)t fdjeint bas 
^er lange Dor bem j^lofter beftanben gu ^aben. Slu(^ ber folnifc^e 
igt^bifd)of ^^ilipp I. (üon 4)ein«berg) ermähnt jener SSecanJoflung gur 
Stiftung be« i^Iojlcr« unb jener* ^ri^e in ber 8eftättgung«ur!unbe, 
ijom 3. Kai. Mart. (27. gcbruar 1173) au« 6oe|t batirt. (Annal. I. 
probat. Col. CXVl.) 3n biefer Urfunbe befreite ber (Srgbifd)of bie neue 
Stiftung öon bem Serbanbe be« ^ecanat? u, f. m. (,,ab omni jure 
et e4&ae(ione ^iscoporum, Praepositorum et Decanorum salva 
tarnen Csnofiicn jußUtia nostra'^j« ^l« ^eft^ungen beö 5^(o{lerö 
n)erben in ter Urfunbe M (Sr|btfä)Dfd ©üter ^ SSetter, Sende iSam 



Digitized by 



Google 



— 104 — 

geno^l?), Sötten, (Slcftncf^aufeit (Cnf^ufen), ^^c^ent, ^oU^ufen ouf^ 
geffi^ct. 

3m 3o^ce 1185 befiattgie (Sqbifc^of $^Utp|> bie wn bemO^rofen 
^etnri(!^ Don ^icn^berg an bad j^lofiec SBebing^aufen ^tmadj^it B^n- 
fung bec ^&fe ftumbecf, ^Raröfelb (?) unb (Soen^o (?). (6et6et^, Uc- 
funbenb. I., €. 120.) 3m 3a^ce 1103 beflättgte bet folntft^ (Sca^ 
bif^of III. (®rof Don »ecg 1191—1193) aDe ftß^ecn «e*te unb 
^ejt^ungen beö J([of!et6 SBebtng^aufen, oerfe^te abec mit 3uf%immung 
bed 6ttftecd bte j^lofieibcübec nad^ Siumbzd, unb übectrug aQe Sfled^te 
jener 5^icc^e auf bie am le^tetn Orte, t>on wo aud bie (ä(eiftlid)en alle 
$farrre(!^te su Sßebingl^aufen audüben foQten. (©etber^ a. a. O. 6. 139 
unb Annai. I. probat. Col. CXV.) S>iz\t (Stnci^tung f(^etnt aber 
nid^t lange beflanben au ^aben unb bie j^loßerbtüber miebec nad^ SBe« 
bing^aufen guruc! t>erfe^t unb SRumbed mit 9lonnen befe^t mocben gu 
fein. 5)ie« beweifet eine Urfunbe üom 3a^re 1196, in »eitler bec 
(4.) tlbt öon (Sappenberg, ^ermann (®raf t)on ^re), einen Streit 
f(^li(^tete, tcelc^er gmifc^en ben il(o|)erbrübem gu SBebing^aufen unb 
ben 6(^mepem au 9tumbed megen eine« SBalbeg entftanben mar. SIbt 
^ermann bemerft bann ouöbrücftid) , ba^ bie Sd^meftem bec Su^rung 
be6 W>i^ Don Krngbecg (magisterio et obedientia) untermocfen m&s 
ren. (©eiber^ a. a. O. I., 6. 148.) 

$Qp|l G5Ief)in III. beflättgte in einer, auö bem Sateran Non. 
Marlii 1196 batirten Urfunbe bie «efiftungen unb ^rimlegien be« Wo- 
. per« SBebing^aufen. 

5)ie Sorjle^er be« ^lofter« n^urben juerft tröpfle, bann klebte ge^^ 
nannt. $)ie Annales geben bie na(^|!e^enbe Speisenfolge berfclben: 

1) 9Retner f 1184. 2) C^ripian*). Chr fleibete ben Stifter be« 
Äloper«, ben @rafen ^einric^, ein, al« bcrfelbe nac^ bem t:obe feiner 
eJcma^Iin Srmgarb alö ^atenbruber in bad Jtloper trat. (SJraf ^einric^ 
Parb aud^ bafclbp erP 1200 ald ein gOiä^riger ®rei«. 3n ber Sutte 
be« $appe« Gölepln III. mirb G^ripian fiht genannt. 3) «rnolb, 
Hbt, 1218. 4) ^ermann Don Stoppenberg 1219. 5) ^artmann + 
1227. 6) ^artnnn 1237. 7) Otto 1241. 8) SBil^elm 1250. 9) 
^etnrtc^ 1269. 10) «upac^iu«, $copp, 1270. 11) S5BicI)arb 1297. 
12) ©erwarb 1313. 13) Sodann aWafen 1320. 14) ©icbri^ 1321. 
15) 4>einridS oon «nge (8ange) 1339. 16) ©erwarb II. 1346. 17) 
aSert^oIb erhielt 1351 »on bem fölnifc^en (Srabifc^ofe (SBill^elm oon 
@ennep) bie (Sjcemtion öon bem wettlii^cn mepp^äüfc^en (gc^mO ®e= 



^) D. eteinen eitoä^nt in bet oben angeführten 8ef(^tetbung t>on (Sappen« 
^erg, €(^eba, aüecnboip, SBebbingi^aufen ben fibt (S^ci^ian gac nic^t, 
fonbetn fe^t nac6 steinet gleich ^tnolb unb nad) biefem : 3) ^artmobuS, 
4) Cattttinu«/ 5) Otto 1251, 6) (Supadjfu«, 7) «iganbuS, 8) ® erwarb 
1309, 9) g)iebtld), 10) ^einrieb Sänge, 11) ©et^atb 1341, 12) ^er« 
mann Don SRebebed! 1353, 13) ^eo, 14) 3aco6, 15) «rnotb 1419, 
16) ®ettt>in 64unge(. ^ann folgen ^tbotb Don SRetnec«]^agen unb 
bie übrigen in ben Annales 26 M 34 angegebenen Vebte unb fc^lieft 
bie (Het^e berfefben mit (Dottpteb fil^ei^mann. 



Digitized by 



Google 



~ 105 — 

tickte. (St fiatb 1348. 18) Seemann Don 9{ebe6a4 1370. 19) 
^ucc^^cb 20) (iottfcieb Don ^lettenbetg 1392. 21) '^t)tcon{nM 
1400. 22) «molb SButff 1408. 23) (S^tint^in 24) O^ermin Don 
6<l^un9el 1432, f 1454. 25) ^ecbotb 9on 9}etnei«^agen 1470. 
26) SBtbeftnb Don ^lettenbetg 1486. 27) 3o^ann SReefen fleCfte bad 
StiiO^tt »nebet ^er, f 1511. 28) So^anit «ocf t 27. 3um 1513. 
29) 9(brian t:utel fä^tte anfän^liä) nur ben Sitel eine« 9cop{le«. m^m 
aber 1516 mit Genehmigung be« @enera(captteld mtebec ben Hbtdtttel 
an, ben fc^dn me^cete feinet Sotgänget gefö^ Ratten. 30) ^etmann 
Me 1550. (St n)tbetfe^te ßt^ eifrig ber Don (Scgbifc^of ^ermann 
V. unb 8ucet beob|i(^tigten (Sinfö^tung bet SHeformatton. 31) Sodann 
6to(f^aufen t 1555. 32) SRid^ael 6ranbt« f 1581. ©eb^arb trud^^ 
fe§ untetfagte bie 9&ahl, unb bie Gtette eine« «ibtö blieb 7 Saläre un- 
befe^t, ecß untet (Srjbifd^of d^mfl («ßergog Don S3aiem 1583 — 1612) 
nnttbe gemablt: 33) 3o^ann (^oflet Don ^ortmunb, ber eine {Irengeie 
^ifdplin einführte, f 1610. 34) ®ottfrieb S^eid^mann, Doctor Theo- 
log^ae, n)urbe nac^ bretjä^tiger Sacanj gemault, dt fit^tte mit gro- 
^et önergte bie jtricte Obferoanj in Dielen Stlbftmt ein unb unterwarf 
bie 9lonnen Don Cebtng^aufen. dt jlarb 1643.. 35) $^eobor dei- 
ner f 1649. 36) Sambert Sopp f 1653. 37) |)einri(^ (Soeciu« f 
1663. 38) a»i(^ael Stein^ar^ f 1688. 39) 9lorbert 8i(fer richtete 
ouf Bitte ber €tabt 9mdberg mehrere @(^u[claffen im ^loftet ein unb 
Ue| im Gymnasio Norbertino Laurentiano 1712 $^iIofop^ie Dortra- 
gen. <5r flarb 1715. 40) datl Don SSetg^ f 1724 41) ^ermann 
9f^eberg. 3m 3abre 1721 mar et $cior unb mo^nte bem 9roDim 
giaUGa^el im auftrage ber Stlbf^n äBebtng^aufen , Olingl^aufen unb 
atumberf bei. Slbt granj gifc^er bcnebicirt 29. «pril 1771. 

2)a6 i^Iofter SBebing^aufen fibte bad jus paternitatis in ben ^lo« 
fietn OUng^aufen unb 9iumbed au«. (So ^atte ba« $atronatre(i^t übet 
bie $fatrei Arnsberg unb saceilum St. Georgii in ber 6tabt. ^ie 
^«nce gu SSBerl mar fd^on 1196 bem Älofter incorporirt morben. 

Saceilum in Bergstrass (Ober« unb 9liebets9erg{lra^e bei SBerl) 
^otte bo« Stlo^n Don bem. Grafen Gottfcieb Don 9tubenberg (SItitberg) 
erhalten unb 1357 Don bem$appe3nnoceng III. bic3ncorporatton erlangt, 
^ie J(ir(!^e gu Ruften, eine ber alteften im Sanbe, mürbe 1336 
bem j^Iofler gegeben, meiere« dhcgbifc^of (Suno Don $rier aU 9[bmini= 
fhator Don Äöln 1369 betätigte. 

3u SRieneren (Äunte bei ^amm ? ober »feinen ?) in ber Grafft^aft 3Xatt, 
mo ein Hinister acaiholicus angefteQt mar. ^atte ba« 5Moj!er ben Pastor 
religiosus gu ernennen, (ihm fo ben ©eifllic^en für bie «bteifirt^e. 
* 3n biefer ihrc^e befinbet {tc^ ba« Q^rabmal be« trafen ^einrit^ 
II. DOR Kmöberg unb 9titberg, eine« So^ne« be« Stifter«, unb beffen 
Gattin 3rmgarb (1175—1203) mit fo[genber 3nfc^nft: 
Henricas Comes ac Ermengardis Comitissa 
Quorum sunt ossa monumenti condita fossa 
Hos Deus in regno faciat gaudere superno 
Namque fuere loci constantes hujus amici. 



Digitized by 



Google 



— 106 — 

^er eatfop^Qs, tozld^zt bie @ebeine bed (Strafen ^einriti^ II. 
unb beffen ^letna^Un ent^&lt, fte^t je^t oor einem Seitenaftac bet 
Äici^e*). Or«f ^eiurid^ II. ^tte bie ecftenfung, roet^e fein ©atet 
bcm i^lofler gemad^t, bebeutenb oetme^ct. 

- f(n bec Knien ©ehe. in bet j^ri^e bei einem matmotnen, bwt 
1^. 9{tco(au6 gemeinten Ultate befinben ' ftc^ bie <^tabmfiler be« (S6»pav 
unb bed Sriebtfi^ »on ptjlenberg. 

Unter einem gtopcn ©robpcine rut)t ©eatrijc, bie ©ema^ün t>e« 
©tafen ©ottfcieb von «nrtberg. ©artbcc tt>ar an ^tt SBanb bie 3n« 
fd^rift angebta^t: 

Hie tumulata jacet quodam Commiiissa Beatrix 

Haec fuit Arnsbergae dominens, sed saoguine Rilberg. 

^lö S^eliquien, ml6^t baö hofier befof, nennen bie Annalits ei- 
mn Änoii^en bc« ty. Saurenttii«, be6 ^atton« ber .(hrd^e, einen S^eil 
bed ^örpecö bet 1^. Sungftau unb 9Ratt^rin t(po0OHia unb einen Htm 
beaii Richiirdi Canonici et Sacerdotis Arbsbergensis. 

liefet 9li^atb, etti. Chiglänber oon @kburt, foQ gegen baö 3a^t 
1190 gelebt unb t)te(e @d)nften l^tntexlojfen ^aben. HId et flatb, 
n)urbe et in ber JtIoftet!itä)e beeibigt, bod Ö)tab tcutbe nad^ 20 3^^' 
ten geöffnet, unb bie te^te f>anb mar not^ fo gut ec^alten, n)te fic 
bei geb^etten Sfltc^arb'ö gemefen, obgleich bet übrige Äötpet in «fd^ 
getfaden. ^e ^onb mutbe im Stio^n bis gum ^af^tz 1583 aufbe- 
m<ä)tt, wo fie im ^tuc^efftfc^en itriege \}ttloxm ging. Caesarius Hei- 
sterJ»censis IIb. 12. Exemplomm cap. 47 unb nad) biefem Au- 
bertas Miraeus in feinem Chronicon. Ord. Praemonstrat. p. 122 
unb 159 eqäblen biefe (^efc^t(i^te t)on bet |)anb bed b. Ricfaardus. 
3m 3a^te 1604 mürbe baö Stio^tt SBebtng^aufen Don bem «bte oon 
©tcinfdb, (S^rijlop^ ^ildmann, oifititt. 

iDuti^ bie (finfu^rung bet 0iefotmatlon ^attc ba« Mo^t me^tete 
SSefifeungen unb (ginfünfte öerloten. ©et bet fcanjopf^wi SScftftna^me 
mürbe e« aufgehoben unb bie öefiftungcn beffclben eingebogen unb Der« 
peigert. 3n ben Äfojlergebäuben beftubet fld^ baß ö^naftum bet 
®tabt Slrndberg. 

XXXI. WcnttiL 

aßenatoe, Älofter bon 9?onnen, beten 23, mel^rent^eitt ablige. 
^rior unb ©aceüan finb avL& ber Slbtcl gloreffe, beten Jodetet ba« 
«lofter. Die Pfarrei gu ©el^a (fiangcrtoe^e) ift tncorporirt, toelc^e 
feit bieten Sauren S35eitgeiftli(i^cn übertragen» 31) 

31) fBenau, SBenoume, SBe^ft, Wenaugia, jefet «änbgut unb 
^fottort mit SRu^Ie (3 Raufet mit 45 Seelen) , in bet. «utgcrmeifle* 
rei 9?ot^berg, im Äteife 3)üten, im S^egietungdbejirfc »ac^en. 



1) ®a« malerifrf)e unb tomantffcf)e SBejifalen. ©up^Iemcnt: ©eflfaüftbe 
«Über, ^eft I. 5ltn«berg 1854. SSettag öon U. 2. miUu gc. 8. 
(«on 3- 6. eeibett.) ,e, 21. 



Digitized by 



Google 



— 107 — 
5Die e^malige ^eßecüoi^e tjl je^t bte $farr!icd^ fax bie nal^e 

Milbe bffinben fki^ bie fBolnungen bei ^f<irterd unb be< ^ü^ecd .unb 
eine €(ä^ule. 3n ber 9flä^c ftnb Jtal!(lctnbrüAe, -ÄaTOcenncceicn iunb 
B{etbei!9n)erfe. ^m %ffiU ber Sße^e ift eine gto^e aRacmorse^neibe- 
mfi^e, aud^ eine fRä^abelfabtü. 

SBenau geborte ef)emaI6 in baö iüli(^'f<i^e 9btü ißii^elinflein. 

3)a« ilIo|ler »urbe Don ben fetten Don ^ein«berg geftiftet unb 
ber ^uf|t(^t bed übtö Don ^lorefe ;fibergeben. 6<i^on in einer Urfunbe 
»on 1268 tt)irb Godefridus Praeposilas Winaugiensis genannt*). 

3m 3ci^re 1490 mürbe auf benSlntrag beö ^ec^gd ^ilgelm Don 
3üli(i^ Don bem ^bte Don ©teinfelb, Sdeiner ^unbt öon (Sudfir^cn, im 
Sluftrage be6 5lbt^ öon gloreffc, ©erwarb »on ßid^, eine flccngcrc ßw^t 
eingeführt, ^uä) mürbe fiatt eine« $rop|ic« ein ^rior eingefefet. 3)a« 
i^^etal^opUel bed iOrbend genehmigte btefe flnorbnungen am 23. 
^at 1492. 3m 3<inuar 1660 mürbe baö ^Icfier oim ben Lothrin- 
gern ge^lui\bert unb bie Spönnen mußten fliegen. 5Der fat^oüft^e ^far^ 
rer mürbe Don ben 9^ieberlänbern oecjagt. 

3)urd) 93tanb unb noc^ me^r moE)I burd^ 9flad)lä[|tgfeit marcn ade 
ba« 5^Iojier bctreffenbc Urfunbcn Dcrioren gegangen, örj! mit ber SBie* 
bet^erfteflung ber ©ifcipün im 3a^ce 1490 fonnte eine Slei^efolge ber 
«ciperinnen not^ 6teinf eiber Urftmben aufgtfteCft »erben. 

S>a mit Sffargaret^a Don %Ud oon ^alfum ((Saicum bei Stax^ 
förömert^?)'alö SWeifierin genannt. @ie machte ftt^ um bie SBieber^er^ 
fteüung ber Orbnung im Älofter fe^r öcrbicnt unb jtorb 1498. 

C«tlK»rina oon Scrtol^ fianb 30 3<«^^c ^^^ iMofier Dor unb 
fiocb 1528. 

(Slifabet^ Don $efc^ 1546. ^ana t)on Streitwagen 1558. ^. 
öon Seoel baute 1561 bad abgebrannte .ttlojier micber auf unb parb 
1574. SWargaret^a öon 85öcnic^ 1587. tJgne« oon Sül«torf 1604. 
(Sat^arina Dort «aE)r 1616. ^ma (5{>ri|iina Don 8ÖDeni(^ 1657. aWa- 
ria Don Becf 1662. ^nna (^at^arina Don. S3(itterdborf 1677. Snna 
Sati^arina Don a«oc!el panb bem jflojier im ©emirre be« ^$triege« mit 
VLm[\^t Dor, ftarb 16Ö8. «nna Slcgina 3ofepWa Don 3anjfen jiarb 
1716. aWaria 5lgne« Gat^arina Don Slobe ^u @Impt panb im ^l)tt 
1732 bem Älojicr al« aWetperin Dor. 

a3ei bem ^toDinaiateapitel im Sa^rc 1721 mürbe ba« Älojier 
bür(^ ben $rior SBil^elm be la ^atjt oertretcn. 

3)a« J^Iojier ^atte folgcnbe brei Pfarreien gu befefeen: 

1) gangerme^e, jefet ein ^arrborf im j^reift 5Düren. 

2) &zt)mi6:i (iäiengcnidj), ein nicl)t mef)r Dor^anbene« 3)orf, mel= 
ä^t^ amifd^en Jlltborf unb 3nben im i^reife 3üli<^ lag. 3)ie ilapcllen 
gu attborf unb 3nben, jefet fclb^pänbige «Pfarreien, maren giliale ber 
$farr!irc^e ju ©cDenid;. SSor 30 S^^cen maren no(^ bie Sfluinen ber 



») S5int€tim unb SRooren, ttr^biocefe 5t6In. I. ^b., 6. 81. 

Digitized by CjOOQ IC 



— 108 — 

JKcc^e fiä^ibai ^). 3n einem (Sobeic aud bem 14. So^d^tsnberte : über 
valoris ecclesiarum Coloniensis Dioecesis n)icb Gaaenicht in deca-> 
nia JuUacensis oufgefö^ct ^). ^et Ort ©eoenic^ ge^cte aum jölic^- 
filmen Umte SBU^elmflem. 

3) (Sottenborf. I)a« JMofiet erhielt bo« ^attonat 1191 Don ben 
^eqoge ^etnrtc^ III. Don Semburg. Sßo btefec Ort aber gelegen, 
oermag ic^ ntci^t anzugeben. 

XXXn. X)6er.3e(r unb Tlnkv^Sett. 

Cella superior in Circaria Iveldiae, Cber^^^tt Bei ffiürj* 
Burg am 2»ain tfi 1708 unb 1714 Don bcm (Sencratbicar (?tBt 
bon ®tetnfe(b, Wäfatl ftueO) bifitirt tt)orben. !Dad J{Iofter ift aud« 
gejeii^net bur^ £)ifci^Iin, @tubien unb ))romobirte ÜDbctoren ber 
3:]^eotogie. !Dte Pfarreien in ^zü, |>erftatt unb ftonigdl^oben tt>er« 
ben bur<i^ ®etpe^e bc« fttofter« Bcforgt, beten 32. 9Sot biclen 
Saluten toar aud^ ein ?»onnenftoftcr in ®erlad^«^eim, bie toürjBur** 
ger Kammer l^at aber bte Sinl&nfte eingebogen , totld^t }u{e^t ber 
35e(!&ant Bejog. SDer l^eifige ©tul^t l^at bnr^ brel sententias rota- 
les bie Stnlünfte bem Orben }ngef^ro($en , unb n>trb nun mit bem 
aRinifter beö Sifd^ofö (bon ffiflrgBnrg) über bie SlBtretung unter^^ 
^anbelt. 

Cella inferior (Unter*3ctt)/ SionnenKoftcr grö^tentl&eitt abü* 
ger Biotinen, liegt au^ ont ^ain unb ift bon 06er«3^Q aBl^Sngtg. 
<£« ift burd^ feine reguläre DifciiJÜn, »ie burci^ feine toeitläufigen 
©ebäube Berühmt. !ßer ^rojjft ift aM bem Äfofter £)Ber-3eH, fo 
tbie bie itoei ©acettanen* !Oie ^af)t ber ^rofeffen 27. 32) 

32) Obers unb Unter^Sed liegen am Un!en Ufer be0 Wlain^, , tim 
€tunbe oon SBürjburg, in ber ^coDing Unter sgranfen im 5Jonigrei<l^e 
i3at)em. 3m ehemaligen 9(btetgebäube Ober-SeQ tfi je^t bie berühmte 
aRaft^iuenfabrl! ber Ferren jlönig unb ©auer, ber (Srpnber ber Sd^neff- 
treffen, ^ie [c^6nen 5^loflergebaube ftnb noc^ erhalten unb »werben gum 
©etrieb ber gabri! unb al6 ffio^nungen benu^t. öon ber Äirt^e ifl 
nur not^ bad Sd^iff erhalten; ber (^^or unb bie 5£^ürme finb abgebro^c 
(^en. ^ie iltcc^e l^atte ur[prungli(!^ bie gorm einer S3afllifa mit Rau- 
len, ^tefe mucbe aber bei bem 9leubau ber ^loj^ergebaube im t>ocigen 
3ö^rl^unberte ganj ueränbert unb mit 6tuccaturarbeiten ocrflcijlert, fo 
bof bie romanifc^en Säulen in forint^tfc^e umgctoanbelt »orben fmb, , 
mie ji(^ ieftt nac^ bem 5lbfa(Ien be6 ©tue!« beutli(% erfcnnen lä^t. 3)ie 



') Staltenhadt, 0lcgictung«6ejltf «acfien, 6. 228. 
J) «interim unb SKooten. I., 6. 172 unb 6. 351. II., ©. 186. 



Digitized by 



Google 



— 109 — 

fronen romanifil^en 6äu((^en, meli^e ft<^ e^emal^ im iheügdange be^ 
fonbeit, f!nb gut 9u6f<^mu(fun9 btA ©artend Detwenbet motben ^). Huf 
bet Gartenmauer fielet man noc^ ba6 Stanbbilb be6 ^. 9{orbect ^). ^t? 
fcr Stifter bed $ramon{lratenfersOrben6 griinbete. M er, oon fftom, 
too er bie Seflätigung feinet Orbend erlangt ^tte, gurudPfe^renb, na^ 
SBurgburg tarn, ein Vtbnd^Mofttt, bem er ben 9tamen Cella Dei gab. 
S>tt murjburger S)om^err 3o^anne6 unb beffen Bruber ^einrtc^ maren 
bie (Srßen, meiere in bad j^lofler traten unb bemfeiben i^re (S^üter mib- 
meten. :Der fßi\di)of üon SSBur^burg Gmric^ ((älraf »onSeiningen 1127 
— 1146) Ite| 1128 eine Urfunbe ausfertigen, in n)elc^er er befunbete, 
bo^ er butd) bie $anb be6 S^ogtö Grafen Gobebolb ein Grunbßucf axi 
bem Orte Cella ben Srubern 3o^anne6 unb ^etnric^ §ur (Srbauung 
oon itloßergebäuben unb Jtird^e übergeben (offen unb noc^ mehrere 
@h:unbßu(fe ald Gefc^en! hinzugefügt l^abe. 3m Sa^re 1130 bejlätigte 
ber Sifc^of G^mmerici^ ivteberl^olt bie 6tt^ng M iMofterd unb ber bem (Srg- 
etigeC SRt(^aeI gemibmeten ihrc^e unb bie ^eft^ungen bed j^lofierd. ^^\t 
Snnocens II. ert^eilte bie Genehmigung ber Stiftung in einer gu $ifa X. 
Kaiend. Martii 1133 audgefieQten iBuDe. (Smt gleiche Seftatigung 
er^elt $ropft (Sonrab t>on bem $ap(le (SölefHn II. Dom YIII. Kai. 
Decb. 1143. dim a3uae be6 ^pftz^ (Sugen III. Dom III. Idus 
Janaarii 1157 befreite bie 8efi^ungen be6 J^Cofierö com 9looa(§e^nten. 
$apfl Hlejtanber III beftatigte bie 8eft^ungen unb $rtmlegien be« 
itlofterd in einer S3uQe Nonis Febr. 1181. Unter ben ISeft^ungen 
beö illoflertf merben in biefer SuQe aufgeführt : praedium Hose, prae- 
dium in Urnelt, ailodium Rucbesbrunnen (9lo^brunn, am re(^ten 
Ufer bed Sl^^aind) , pradium quoddam juris Numburgensis ecclesiae 
sitom in Aibestatt, Wallbruonen et Hasselbrunnen, i^e^tere brei 
Crtf(^aften ^atte 9lbt S3ert^olb Don Ober^SeQ Don bem Stifte 9{aum- 
bürg erhalten unb bemfelben bagegen dinfünfte in Of^^eim, Sauringen, 
Sirfenfelb (in %ran!en), ju ^orbad^ unb 3mmen|labt gegeben. 5Det 
S3ifd|of üon SBürjburg ^etnrit!^ (IL, Graf ©onSeiningcn 1159—1166) 
f)atte biefen ^auf^ 1164 genel^migt. ^Ibftatt unb ^affelbrunnen finb 
eingegangen unb il^re gelbmarfen finb mit ber t>on SBalbbrunn. in ei^ 
niger (2hilf^rnung Dom redeten SRainufer, oereintgt morben^). 9lo&i in 
bemfelben 3a^ct 1181, mo !Buciuö III. bem $apf)e 9lle;canber III. 
auf bem papfilic^en Stuhle gefolgt mar, befiätigte ^entt Kai. Maji 
bie 16u(Ie feinet Borgängerd gu Gunßen beö j^loftecö Ober-SeQ. Glei^ 
i^er Segünftigung ^atte [xä^ bad itlofler im Sai)iz 1297 oon $ap{l 
»onifaciu« VIII. 8" erfreuen. 

^ie Steige ber Sorfie^er bee Jtlo{ler$ geben bie Annales folgen? 
bermafen an: 

1) So^^nn, e^emald iDom^err ju ffiür§burg, ber bie Stiftung, 
beö itloßerd oeranlaft ^atte, mürbe ber erfte $rop{t beffelben unb ßarb 



i) SHitt^eilung be« ^ecrn eteuec^^nfpectoid (5. Secfec in ffiütabutg, wofür 

ic^ bemfelben meinen ^anf fage. 
^) St. iOoebecfa, ^anbbuc^ für dteifenbe in ^eutr<^(anb. I. X^eil, S. 323. 
?) 2epfini, Gef^t<^te bet «ifd)ßfe bc« Stift« «Raumburg. I. Zf^., 6. 255. 



Digitized by 



Google 



— 110 — 

ben 17. «ugufl 1134. 2) »tuno. 3) «motb. 4) (Soitrab 1141-» 
1144. 5) l^ect^olb Doit .^ütet, bet ecfle fU>i, ecmoA 1157 Dott bem 
(9h»fen Ü^eb^atb Don ^ennebecg.batf ^ebtum Sloibcunn. Ind^ bca^te 
ec ben eben ermähnten Saufc^ mit Si^aumbucg fu €t<mbe. 6) Slabenoib 
etl^It 1170 mm bem mär^bitrger 93if(^fe ^eioib (Don ^oc^^eim 
1165 — 1171) bie $farc!it<^e au ^ettfiait. ^k eeflätignng betSled^fe 
unb 6e|tftungen fernem i^(oflet^ ersteh ec Don bem J^aifec ^^rtc^ i. 
1172 unb t)on ben Zapften 9Ie]tanbet III. unb IBuduö III. 1151. 
7) C^oncab. 8) $etnti<j^ I. 1201. 9) l^etmann 1208. 10) ^etn^ 
ri<l^ II. fiaxh ben 16. ^ebniac 1222. 11) Sßoifcam t>on d^nimba^. 
12) Silung 1246. 13) ^etnric^ III. mochte 1262 eine 2:^eflimg bct 
Sefien unb bet Seji^ungen gmift^en Obec^SeQ unb ^liebec^^Sefl. 14) 
(Soncab II. erhielt 1297 bie R3u(Ie be« $apM Bonifactu« Vlil. 3« 
feiner 3^^^ bef^anb im ©peffact eine Gongtegation t>on (Sremiten. £^ie^ 
fec fii^enfte ein (S^caf Don SHI^einecf eine bec i). Qlüfabet^ gemibmeie Stc^ 
peQe, untec ber Sebtngung, bap fie bie Siegel bed ^. 9lotbect anne^ 
men fofle. SBenn e6 bec (Songregation an geeigneten $ecfonen fe^e, 
foQe bec abt 9on Obec^Sea fuc fold^e focgen. ^ted foQ auc^ 1350 
gef(^e^en fein. @patet ging bie äongcegation ein unb bie Seft^ungen bec:' 
felben famen an ObecrSeH. 15) Slbect Don SReid^enbecg, ein eifcigec 
aSect^eibigec bec Steckte feine« j^loflecd. . %üt baffelbe ec^ielt ec 1303 
Don bem Sifc^ofe Don iBncabucg, ^angotb (oon 9teuenbucg 1287 — 
1303), bie a3efceiung Don SöOen. 16) dngelbect. 9uf SBefet^l bec aSi? 
jttatocen mufte ec ben $copft, meieren ec bem i^m untecgebenen 9lofts 
nentloflec ju ^udel^ufen Docgefe^t ^atte, megen anflo^igen Umgang« 
mit ben 9}onnen §u aRi(^eIfetb*5Ucudcufen, benfelben abec 1307 n^iebec 
§u{affen, u^eit ec bie fkcfe^ng genehmigt l^atte. 17) S^eoboc, ht? 
fe^te 1342 bie (Scemttoge im 6peffact mit 3Rön(^en <tu« feinem AJto- 
ftec. 18) SiQemann bemicEte, ba^ ba« bec Obecaufftc^t Don Obec^äeQ 
untecgebene Blonnenüoftec Sucfel^oufen in gcanfen, nac^bem bec Don 
Obec^Sell ba^tn gefegte $copft bie 9lonnen oon SRid^elfelb bei i^i^in^ 
gen bofelbß aufgenommen ^atte, aufgehoben unb auf ben Antrag be« 
mucgbucgec 9)ombec^anten, (Sbec^cb oon bleiben, bem Jtact^äufecocben 
übecgeben mucbe. SiOmann flacb 1351. 19) 5Diebcul^ ecmacb bie 
Sehnten au <&ettftabt. 20) 9liibgec flacb 1374. 21) ^einctd^ IIL 
Don SBobnecd^aufen. 22) Subu)ig Don 6tetten. 23) ®eot^ I. oon 
S^einftein. 24) Stegfcieb ec^ielt Don bem $apfle ©cegocXII. im^o^ce 
1408 bie ^efcäung Don bec Slbgabe bcd ^^xätn, mit meld^ec bec Si- 
f(%of Don SBücabucg 3o^ann I. (oon (Sgloffjlein 1400—1411) aBe 
itlöftec unb get{tU(^e Stiftungen feiner ^iöcefe beßeuect ^tte. Sieg- 
fcicb jtacb 1418. 25) 3o^annI. Donaiottclfee 1427. 26) 3acob I. 27) 
Sodann II. (Sdbct ßacb ben 11. Sunt 1448. 28) 3<xcob II. ^ef^en 
ftacb hin 3. 3u(i 1462. 29) C^eocg IL Stumtl flacb ben 18. 3uU 
1486. 30) e^ciflop^ ©teffec fiacb ben 13. Octobec 1506. 31) 
iSleocg III. e^umonn flacb ben 14. gfebcuac 1510. 32) Se^nn III. 
etceubec flacb ben 8. Kugufl 1519. 33) Caspar ^ott^acb ftarb bzn 
1. Septembec 1526. 34) «eon^arb SBala flacb ben 2. OTai 1529. 

Digitized by VjOOQ IC 



-^ 111 — 

36) &tot^ IV. ^offman fleßte bad in ben Artege^tctcn oecmuffaile 
j^Iaflet mteba: ^ec , &aute auii^ baö im Sau^mfciege nisbecgebratmte 
Äloflcr Raufen miebec ouf. dt (latb beti 2« Sanuac 1540. 36) S^o- 
mä« 9lieblein ftorb ben 23. ^ecembet 1556. 37) Ü^eoig. V. »aaec 
^acb ben 22. Februar 1562. 38) ^eba^n eiampff ftarb ben 20. ' 
Be?itmhtt 15i71. 89) 3o^ann lY. ^erbect<i^ ^ielt fkeng bie ^)t{in- 
pitn ouftec^t, ßarb ben 9. 9Rai 1608. 40) 9ltcolaud 9Uinfletn 1614. 

41) l^eon^acb gcanf lie^ bie DerfaQene Stil6^^ miebec ^ecfleden, 
hit @a!ä(lei, ba« ^cmitoaum unb ben 9(bteibau auöbeffent unb Der- 
[(i^önem. SSon ^ap(l Ucban yill. ec^eft er für ftc^ unb feine 3taä^ 
folget bie SMitca unb bie^ bifi^öfiic^en anftgnien. 9la(^bem er gmei 
;3a^re lang bem i^m x>on bem ^eneralcapitel aufgetragenen $lmte tim^ 
.@eneralpijttator0 ber ßircarien giefelb unb SS^abgaffen Dorge|lanböi 
^atte, legte er boffelbe nieber. Sei bem Unrüifen ber ©darneben im 
3a^re 1630 fa^ jt* ^bt Äeon^arb genötigt, bie gluii^t gu ergreifen 
unb brei 3a^te im (^il gu^iubängen. .{Srjl im 3a^re 1*633, ald ftd^ 
bie 5(aifeclid^en ber Stabt SBuraburg lieber bem^d^ttgt Ratten, teerte 
ber $[bt ffat&d, fammelte bie ^m^^ miebec um Ttä) unb |teQte baö 
iftoper wieber ^ec. (8r fkacb ben 21. September 1648. 

42) ©ottfcteb I. 53if^off grünbete ju SBürgburg ein Scminarium, 
morin bie 3Rönd^e feine« Äloj^er in ben SBiffenfd&aftcn geübt unb un= 
terri^tet merben foHtcn, „vir bene litleralus et religionis lenax" 
fagen bie Annales oon i()m. (Sr ßarb ben 22. ©eptember 1688. 
43) Saurentiuß ^egcr, Sicenttat ber 3^^eotogie, mar fd^on 60 3a^re 
alt, alÄ er jum ^bt gemäp mürbe, unb pacb ben 12. @cpt. 1692. 

44) ©ottfrieb IL ^emmerid^, Siccntiat ber 3:^eologie, mar^ropji 
au Unter^S^W» <Jt^ ^^ h^^ ^^i^ gemault mürbe. (5r f^müdPte bie W>^ 
teiftrc^e mit ^errlid^en Säulen unb Statuen. 3»n S^^^e 1696 ernannte 
i^n ber Orben ^um SSijttator für bie (Strcacicn SBepp^alen, 3lefelb unb 
SBabgaffen. (gr jlarb, 80 S^^^^e alt, im 3Kära 1210. 

45) Sigitounb ^a\xd, 3)octor ber $:^eologic, folgte unb mar 
nod^ 1734 ^bt. ^\xm ?JroDinaial=(Sapitel im 3a^re 1721 bcputirte er 
®eorg gafel, Professus Ecclesiae Dei superioris, S- S. Theologiae 
Doclor. p. t. Administator Gerlacheimensis. 

9Rit Sigiömunb ^audC fdbUe^en bie Annales oon {)ugo bie S^eil^e 
ber Siebte bcÄ Äloflcr« Ober^SeO, mcld)cÄ mal^rfd^einlid) bi« 1802 
befianb. 

5)em 5lbte flanb baö jus palernilatis in ben ?Ronnen!lö(iern Un- 
ter=3ett, ©crlac^ß^eim, Raufen, Sd)eferß^eim, ©ulaen, graucnrot^ unb 
SKic^clfclb a«. 2)a« Äloper ^atte aud^ mehrere Pfarreien gu befe^en. 
So baft pastoratum Ilegis curianum, Äönigß^ofen im ©cabfelbe. 2)ie 
(Sbel^crren Don ^o^cnlol^e Ratten biefe« ^ßatronatre^t bem ^lofter SWed^s 
telfelb gefc^enft; att bie SRonnen oon SJied^telfelb aber nac^ Sudfcl^us 
fen oerfc^t mürben, !am ba« ^atronatred^t an Ober::3ell. $apf! 30- 
i>ann XXII. genehmigte bie Swcorporation. 

Slc^ela^aufcn mar fcül^er ein ^liftl oon Jlönig6^oüen gemefen, ber 
«ifd^of Don SBüraburg «Ibert I. {@raf oon ^o^enberg 1345—50) 



Digitized by 



Google 



- 112 — 

l^tte Ißii ahti 1346 eine felbftfiänbide 9faccet emcbtet. 9u<j^ bte 
ipfarteten au fBalg^aufen, ^ettfiabt, &tcla^ii^, 3e(( unb Stacgacet^«- 
^oc^l^eim \^Ut baö i((o|!ec au befe^en. 

3n bec i^loflerttrc^e gu 3e0 befanb fid) ba$ ®ra6mal be4 ecflea 
$topße4 3o^cinne0 unb feinet Bnibectf ^etnnc^. 9uf bem Orabjldne 
loaten JBeibe in i^e6en6gc5fe bargefleOt, do^ann im $rieflergemanbe, 
^etnric^ im Crbendfletbe^ S3eibe eine Stitä^t tragenb. 8luf bem 6täne 
ftanb: 

Fundatores huius loci Joannes et fraler ejus Henricos 
Nostra tibi liga placeat haec, Yirgo Maria 
Est fundata domus a fratribus ista duobus anno MCXXVUL 
^a bec (S^rabßetn fe{)c befc^äbtgt mar, fo lie^ bec übt So^nn 
lY. ^tihzxiä:^ im 3al^ce 1604 einen neuen beffec geacbeiteten ®cab' 
fiein Einlegen. !Diefen (ie^ bec fibt (S^ottfcieb R3tfd)of 1653 aud bec 
€a!nßet, mo becfelbe biöl^ec gelegen, in ben n&cbCic^en 2:^et[ bed Kn- 
ien %IüqM bec J^iccbe bringen. 81« 1702 auf biefec Ctefle eine Oc- 
gel aufgenietet mecben foQte, Ue^ Hbt ®ottfcieb ^ammecici^ bie Uebec? 
bleibfel bec beiben Stiftec in eine fupfecne i^apfel legen unb an bec 
dfUtc^en SBanb bec iMcc^e anbringen, ^ti ®cab{lein ifl je^t nic^t 
pocl^anben. 



3m 3a^ie 1130 wucbe au Dbec-SeH aut^ tin SlonnenKoftec gc= 
gcünbet. güc bie Spönnen »ucbe ein befonbccec Kaum beftimmt, wtU 
^en man baö ^acabteö nannte. 3ni 3o^te 1260 mucbe bad 9{om 
nenfloßec an einen gecäumigecn Oct in einigec Qhttfecnung oon Ober^ 
3^U (iV^ 6tunbe oon SBäcabucg) Declegt unb ec^ielt ben 9lamen Um 
tec^-Sefl (Cella inferior) obec S^auenaeQ (Cella Dominarum), ^ie 
JtanonifTen mußten oen 9be( fein unb fianben unter einec 9Reiflterin. 
Htö fol^e ftanben bem JMofter doc: 

aRat^ilbiö 1277. (Srmentcubid. Sutgarbid. ^elida Sc^cimpf. 
dlifabet^ 9Ieitl^arb. (Slifabet^ ^fcoc^ec. 9[gned I. @)cäftn t>on Sßect- 
^eim 1402. SRagbafena von $ferdborf. ^nna I. ©cäfin Don fBect^- 
^eim 1459. »gned II. @cäftn Don SBect^eim jlacb 1477. Slgned III. 
@cäftn Don SBect^eim, reftgnicte 1487. SRagbalena t>on S^btl (Sa- 
tl^acina I. öon ginjlecloi^e cefignirte unb Parb ecft ben 19. 3«^ 1526. 
(Sat^acina IL Don Siieben 1500. 9(nna II. ^abec — Stzxn {tacb ben 
10. !D7dca 1520. a^agbalena von gfcon^ofen. S>a untec biefec, alft 
fte ^oi^betagt wac, bie JMoßecauc^t gana t>ecfte[, fo mucbe tin $copfl 
3UC ISecmaltung bed JMofierd angefieHt. 

3)ec erpe ^copfl »ac ?lnbcea« Oc^fi im 3a^ce 1530 unb not^ 
1539 am :8eben. SRactin ^ecbact 1540. 3^l)ann 6(i^Dn^ing 1548. 
9[bam SBuc'abecgec 1555. 3oi^ann Sc^cetnec 1563. 

3m 3<^l^xz 1525 l)atten flti^ bie Säuern in ^canfen aufammenge^ 
rottet, gegen 200 itlofler unb ^c^löffec niebecgebcannt, fogac ben Bi- 
fc^of Don SBücabucg, (Soncab III. (t)on X^üngen 1519—1540), in fei? 
nem Cc^Ioffe belagect. S)ec Cbecfi be6 fc^mäbifc^cn I8unbe«, @eorg 



Digitized by 



Google 



— 113 — 

Srn^fe« oon »albburg. tfirfte gegen fte an, ctUgtc 7000' 5^auem im 
3ief^n Don (Sn^tl^ait, unmeit Ä6mg«^of^n. unb lic^ 27 3 ^iitriii^tcn. 
^u4 ^(oflec UnHtf^tXi moc ocn ben 99auent geplünbert unb nieberge^ 
brannt moiten, ble Slennen ^ttcn ftd) gepüdötet: ^cr Sifc^of oott 
SMrjbutg gticbrid) (oon SBirtbcrg 1558— £578) aog bic mttx beß 
,Äloper« an fie^ unb übettpiH' flc untcc bem Sbttoanbc ber @equefträ= 
tion feiner 3)omainenfammer. 3)agcgcn cr()ob ber Orbcn ©cfd^n-erbe 
unb ermirfte bei .^aifer SRubelp^ IL bcn ©efe^I ^ut 3urö(fgabe. 3)c« 
S3if(^ofö 8f^icJitHib flfld)foIgec, 3uUu« ((Sd)tcr' t>on aWcfpelbrunn 1573— 
.1617), moflte bem faifcriidicn ©cfel^Ie golgc leiflen unb begann ben 
SSBieberaufbau oon J^loflcr unb jlirc^e. 2)ie gortfefeung beö ©aue« 
lourbc ahtt burd) ben $ob bcß S3ifd)ofß (1617) unb bie Unruhen beö 
balb baraiif aufgebrochenen jl'rieged oer^inbert. 2)er Öenecaloicar @a= 
fpar üon Cüeflenberg, ?tbt t>on 6iön bei 3irag, benufete feinen oiels 
Dermögenben ©influ^ b&i .ftaifer gerbinörtb II., um ein 5Wonrtonum an 
ben öifd)of ^^ilipp 5lbolpb (Don (g^rcnberg 1623—1631) ju ecmir^ 
fen. 3n golge beffen fefete ber S5ifd)of ben tibt üon Ober^Seü, !^eon= 
^atb granf, am 26. Februar 1630 itt ben S3ertfe be« ^Coftecö Untec- 
3e0 unb bejTen ©cp^ungen. 3^ bemfelben 3^^te würbe 3o^ann 
«Pfreunbflcf (?) al« ?propjl bem i^Iofler Unter=3etf üotgefe^t, mu^te aber 
fc^on 1631 bei bem 5Inrü(fen ber 6c^meben fliegen unb fonn^ e«P 
1634 jurücf Ferren, ^lii öifcr war ber ^ropp nun befliffen, bie Don 
ben Reffen unb granjofen neuerlid^ gerflörten ©ebäube mieber aufju^ 
bauen ; autS bem .bloßer ^amet^ (parthenon Marcciisis ^ei SFtet^el in 
ber 5)iöcefe 9t^etm^) rief er SHonnen ^erbei, unb unter feiner Leitung 
führte (5l)rif!ina w>n Stortfti^eib- eine ftrenge ^ifcipßn ein. $cop|i So* 
^ann Parb ben 26. ©cptembec 1675. Sin feine ©teOe- mürbe ®ott- 
frieb ^ammerid^, S. S. Theologiae Licentiat., biö^er $farrer ^u .^o- 
nigd^ofen, jum ^roppe ernannt, «l« biefet 1692; 5lbt- ju Obers3eff 
würbe, folgte i^m aI6 $ropp Sodann S^^n, bt«f)et ^Pfarrer gu »t^cltö^ 
Raufen, tiefer mar ein auögejeid^neter ^at^ematifer unb 93erfaf[er 
wef^rercr SBcrfe. (Sc flarb ben 27. 3uU 1707. Sein 9lad)folger, 
griebri^ ^arlet, 3)octM ber ^beologie, 9lat^ beö gür^bift^ofs oon 
Sßurjburg unb «ßräfect be« bifc^öpic^cn Seminar^, parb pridie Ka- 
lend. 1718. 

6altf)afar Äot^lcin, Doclor Theologiae, Dertrat ba« Äloper auf 
bem 5Probinjial=(5apitcl im 3«^^« 1721 unb war nod) 1734 am ?eben. 

iDie 6ubpriorin SRaria Si^naia Don 6inger, weld)e 50 3<xf^u 
^inburi^ unbefci)oIten im Jllofter Unt^r=3eö gelebt ^atte, würbe wegen 
angebltd^ aaubenfd)er (Suren ber ^ejterei • angef lagt, burd^ bie Wolter au 
bcn unpnnigpen ©ePanbniffen gebrungen, am 21. 3utii 1749 gu SBürj- 
bürg mit bem @d)werte f)ingerie^tet unb i^r Ä'örper ju 8lf<i^e öerbrannt. — 

5)a« ÄloPer au Untcri3eö bepanb bid a«^^ 5luflöfung be« beutfd)en 
gHfic^c« unb ecfu^ bann baft ©c^irffal affer j^löper unb geipud)en 
Stiftungen in 2)eutf^Ianb. 3)ic Älopergebaube a« Unter=3ea würben 
nad) ber 8äcularifation oerfauft unb wec^felten öfter bie ©efifeer. ^in 
3ube, ber pe an pd) brachte, lie^ illoper unb ^ird)e a« fleincn So^= 

9(nnalrn, 2. . >-§ t " 

Digitized by VjOOQIC 



- 114 — 

nungen füt 2:a9e[ö^ner einriii^ten unb bte ^^ärme sunt £^etl abhragen. 
3)ei: $la^, auf melc^etn bad ^loflet f!anb, mar e^emoltf ba^ Otunt^ 
etgent^um eined ebeln @efd^U^tö, bet 6d)en!en Don Ro^betg, beffen 
6tamm^au$ in ber 9{äl^e flanb. 6te Ratten i^c (StbBegtdbnii in bet 
iMojiernni^e / in meieret fid^ »tele Ü^iabfleine biefet ^amilte befanben. 
6ie finb afle ju SBecfftöcfen bei bem Saue bet ^taOungen t>em>enbet 
morben. 

gobleng am 25. 9lot>embec 1855. 

Dr. ®. »fttfd^. 

Kad^träge 

8u Sa^tgang I, ^cft 2. 

3u @. 158, 3. 7 : Seminarium St. Norberti Ord. Praemonstr. 
Can. Steinfeld, in €teinfelb im 3a^te 1784 Praeses Hieronymus 
Dieudonnö St. Theol. Dr. 

3u @. 175 8lote: gibenpabt ifl je^t bie SHepbena be« ©tafen 
DOtt Seiningen SBeflerbutg, beffen gamilie bie tlbtei 3lbenj!abt but(^ 
ben 8lleic^«=3)e»)utation«fd^Iu^ al« (Sntf^äbigung erhielt, für bie i^t ent- 
aogenen reid^öunmittelbaten Seft^ngen. 

* 5)rucffel^Ict. 
3a]^cgang I, ^eft 2. 

6eite Seile ))on lied flatt 

142 17 unten «eltl^eim »ett^elm. 



144 


6 


oben 


Wadegotiae 


Wadegobiae. 


145 


3 


n 


«llobfum« ^ 


^dobeumö. 


158 


7 


ti 


eteinl^emet 


etein^atoet. 


159 


4 


it 


6((Iu^d 


64ctu4 


162 


3 


unten 


epinnenblut^ 


epinnenblat^. 


163 


17 


tt 


®ec^gen 


©atjgen. 


182 


18 


n 


©c^öfetn 


®el^5fken. 


183 


14 


,, 


SBinningcn 


SBidningen. 


187 


8 


oben 


siotfeef^n 


.^oMUf^l 


188 


10 


n 


9te(fl^eim 


0lecf^iem 



fB e t i d& t i u n s 

SU Sal^tgang I., ^cft 2., 6. 164 bei X. OJattem 
Bla(i^ einer mir t)on bem ^crm SlppeUationßrat^e gcei^errn t>on 
5)3toff53tniti^ 3u Äöln gütigfl mitget^eilten S3emer!ung tvat (Slifabet^ 
Don ©inßfelb, ©ema^lin be« «molb Don SBac^tenbon!, tt)el(^e mit i^- 
rem ©ema^Ic ba« Älofier 3U S[ntonis®ar^en »iebet ^erflellte, nid^t eine 
Uren!eltn bed altern SBiric^ t)on ©er^gen, tDte iä) angegeben f)aht, 
fonbern eine Uren!elin beö jung er n SBiric^ 0. ©., eine« Sfleffen be« 
altem, n?ie ber nad^jle^e^be Stammbaum bied nä^er nac^metfet. 9Rit 
bem oufrid^ttgflen 5Dan!e erfenne id) fold^e S3eti(^tigungen, n)eld^e ba« 
3ntcreffe bereifen, ba« ber gütige (Sinfenber bem Sluffa^e gefc^enft ^at. 
(Soblena, ben 3. SRai 1856. 

Dr. @. öärfd^. 



Digitized by 



Google 



— 115 — 



CS »» 

«Sc 



CO 

^ I rv 






^ 



S 
S 

o 



CO 

o 



00 

CO 






'£ .5 1 



/ o SS 



CM 

CO 



S . 



•^1 

• «>• 

•^ CO 

CO 

I *# 

«»^ .5 

CO 






» x-»- 






00 






I 



^ Sä 



E 

Sä 



fe 



JO lü 






FI 






3 g 



^© 









«O ^ Cp 3 

S ;: (ö .§ ^ 



3, 'S 

o a '^ 

«c S3 »e^ 



8* 



5 

3 



3 S 

35^ S» 



co- 



CO 









1 



3 X> 

r40 O 



^ äS- lii 






«> e=» — -fe 



1?» -S 



ss-s 



S •' \S® 



® g 



«^ S 






Sä 

o 

eg 



(^5® ^ ® 



Digitized by 



Google 



3m 3a^re 1837 goi ber cöanflelif^e Pfarrer ftfittenberg ju 
@d(^(eiben eine eigene @(i^ttft uitter bem 2:itel: „®t\6fiätttiä^t Tliu 
tl^eitungen fiBer bie ebongefifc^e ©emeinbe gu ©(^leiben" l^erau«, 
mlö^t bon ©eilen be« bottigen fat^otif^en ^farrer«^ ^errn $U. 
Soft, eine ©egenf^rift J^erbouief, bie im Saläre 1840 gu ft5In am 
{Rheine im ©rnd erfd^lenen ift*) ©eitbem f^at ber ©el^etme Äegie* 
rung«rat| Dr. Sarfd^ in feinem SBerle, toel(i^e« unter bem ZU 
tel ber Eiflia illustrata bottl^eil^aft belannt ift^ mand^e neuje 
9?a(^ri(^ten über. ©(i^Ieiben ber Deffenttid^feit übergeben* atte blefe 
brei ©ci^riften getoäl^ren bie. Ueberjeugungy bag bie ©efd^id^e ber 
©raffd^aft ©d^(eiben, namenilid^ aud^ bie*®ef(i(fid^e ber Sntfiel^ng 
ber ebongelifd^en ©emeinbe bafelbft, nod^ fel^r im !Dunfe(tt liege. (56^ 
ift biefeö van fo me^r gu beriDimbern, ba 3Känner. »ie Sol^anne« 
©leibanuö unb 3o^ann ©türm, bie ^ier bo« 8id^t ber SSJeft 
erblidtt Ratten, il^rem ©eburtöorte auc^ in il^ren f))ätem, in bie 
@c^idEfa(e ber 9Ieformation eng berf(cd(ftenen Seben^berl^äUniffen }U« 
getl^an blieben. 

©ir ftnb im ©tanbc gur äufffärung ber ©efd^id^te ©d^Ieiben'« 
einen Keinen Beitrag gn liefern ^ ber gugleid^ geeignet ift, ein uid^t 
untoitllommene« 8id^t über ®eift unb J?iid^tung in ber abtei ©tein== 
fdb um bie ^tit ber JReformfltion gn i>erbreiten. 9Bir fd&b<)fen 
biefe 9iad^rid^ten au« einer, ^anbfd^rift, toeld^e^ gegenwärtig im S3e* 



^ie Xitel fmh: „®efc^td)tltc6e SRiit^eitungen übet bie et)angenf4e ®e« 
meinbe ju @c^(eiben Don i^cer (Sntflel^ung an h\i auf bie neuefie ^txt; 
nebf! 9lacfjri(4ten übet bie ehemalige (^raffc^aft 6c^Ieiben. §Bon ii)at)ib 
ÄüIIenbetg, ^afiot an bec ebangeUfcfien Oemeinbc ju 6rf)ieiben." ©e« 
brucft au 6d)leiben bei Socfiting 1837. 8. 112 6. 

J6e(eud)tung lefpectiüe lBed(f)tigung eines SBetf^enS, betitelt: „&tfi 
fd)i4tiic^e SRittf)ei(ungen k." ä^on {>!(. 3of}, fat^. $a|loc in €tj^(eis 
ben. Äöin 1840. SW. ^u SRont * Sc^aubetg'fc^e SBuc^brutfetei. 8. 

36 e. 



Digitized by 



Google 



— In- 
fi^ bc«$crtn Dr. Ätafft, ^i>feffor« bcr eDönflrftfdjicn SCl^eofegfe Bei ber 
tUttt)erfit&t 93onn, fid^ Beftnbet unb iDeld^e fdlgenben Sttel fül^t^: 

Svangelicae lectiones, quae per totius anni 
circuliim diebus domini^alibus haberi consuerüiit, 
in duo8 digestae tomos, cum uberrima para^phraseon ar- 
gumentorum schoHorumque ecphrasi. 'S. H. MDXXVII. 

Hypotyposis btevis legis ac evaugelii. Paraenesls ad Stu- 
dium evangelicae phllosophiae. 

S)iefe f)attbf<l^rift Beftel^t au9 jn^et 9[bt^eUungen. X)te erfte 
ant^tltina Ift flberfi^rieben: 

Tomus primus, contmens evangelicas lectioiies, quae 
brumäli tempore ad sacram missae Hturgiam dominicls diebus 
haberi consuerunt. Caeteruin et singulie lec(tioiiibus evange- 
ücis paraphrases D. Erasmi additae sunt. Insuper quoque 
lectionum argumentis et schoKis locupletatae, per fratrem Ser- 
vatium Hirtium a Sleida, Norbertini instituti canonicum. 

'2^ie gtoeite Slbtl^eitang ift flberf (l^neben : 

Tomus secundus lectionum evangelicarum, quae aestivo 
tempore, diebus dominicis ad coenam Dominicam haberi con- 
suerunt. Caeterum et paraphrases, argumenta scholiaque 
singulis lectionibus adl^cta sunt. Unterfd^rf^bett Ift: Servatius 
Hirtius, unb biefcr ©erbatiu« $irt »ar gut 3^it b^r {Reform 
mation ^fanrer gu @ 4^1 erben. 

ÄTibcre Sta^rld^tcn flbct ©erioatiuö $irt irareti, W)ie tolr an^ 
ben ©d^riften Don ftüflenBerg unb Soft crfel^en, BiÄl^er nid^t belannt. . 
S35tr ctfal^ren nun, bag biefcr ©erbatiu« $itt ein Säuc^ f^i^<S}XkUn, 
tDcId^e« not^ Dorl^ianbch ift, mlä)t^ 3^iJS«*6 bon feinen ^enntnlffen 
unb feinem ^Ux^t ablegt, tocld^eö aber aud^ nod^ anbete Sfiad^ric^ten 
cn^ält, weftl^e ffit ble (Befd^id^te ©c^tetben« bon ©ertl^ ftnb. ©er«^ 
xaiiu^ ^xxt l^at nämlld^ ouf bem legten Sfatte feinet 35u^e8 5Koti^ 
gen aufgegeid^net, bie fid^ fotool^I auf feine ^erfon, att auf bie (Se^^ 
sneinbe t>on ©d^feiben begiel^en, unb biefe Stetigen finb e^, bie n>ir 
nad^ftel^enb ntittl^eilen tDoQen. 

"SflaÖ) Hefen iKotigen^ toax ©eröatiuö ^irt 1499 geboren, 
er trat 1517 in ben Drben ber ^ämonftratenfer gu ©teinfelb; 

*) Anno 1517 ego Servatius Hirt indui habitum ordinis Praemonstra- 
tensis in monastcrio Steinfeldensi sexta feria ante Pentccosten, anno 
aetatis meae decimo oetavo. 

Anno 1533 altera Symonis et Judae veni ego frater Servatius Hirt 
in Sleidis et factus sum altarista. 

Anno 1534 quaita feria post vincnla Petri ipsa die dominica 



Digitized by 



Google 



— 118 — 

1533 am Za^t mSf @tmon unb duba lam er ate Kttortfi tiori^ 
Bifitxhm, 1534 am 4 a^ge nadf ^etri fiettenfeier, am @orau 
tage, flaxi ber $aftot gu &6fUihm, Srtiber SoJ^anned S)oer' 
to>i§; in bemfelben Saläre am ©onttabenbe nad^ Mer^eißgen am 
2:age bed 1^« XBiaiBrorbud lourbe ©etbatiu« ^irt fein Stad^fol« 
ger in bem $fatramte ju ©d^leiben. 3m do^re 1541 aist f$teitage 
m6f @« ^attl^Sttd mutbe er t>cm Vbtt 3acob gu ^einfelb in 
fein S{mt eingeffll^rt. 1538 am äRtttood^ nad^ SBerl^etltgen ipmrbe 
@imcn bon S)epenbad^ jum Slbte bon @teinfelb ttts^Ü, nad^ 
bem 3o]^an neg bon «utoiler ouf biefe ©teöe refignirt l^tte; 

obiit frater Joannes Doerwiss, pastor in Bleidis, et in eodem anno sab- 
bato post omnium sanctonim ipso die Wilibrordi «factus sam ego Ser- 
yatius pastor in Sleida. Anno 154l feria sexta post Matthaei som in- 
yestitns ab abbate Jacobo steinfeldansi praemonstratensi. 

Anno 1538 feria qoarta post omnium sanctonim frater Simon de 
Depenbach eligitar in abbatem Steinfeldensem, resignavit tum reve- 
rendas Joannes Au>viler . . . eoim non erat.*) Bexerat enim ratione Stein- 
feldiam annos 21. Obiit ergo post resignationem anno eodem feria se- 
eunda post palmarom et ego foi primns quem monastico habitn vestivit. 

Anno 1540 feria qointa post omniom Sanctomm eligitar iji locnm 
reverend. Domini Symonis abbatis (qai Coloniae peste moritar qoarta 
feria ante omninm Sanctomm) frater Jacobus de Oppoteren qui fuit 
cellarius monasterii Steinfeldensie in abbatem. 

Anno 1541 accepit efTectum praesentatio illa ecclesiastica in 
Sleida et Erp; sum ergo ego Servatias Hirt a generoso Comite Theo- 
derico praesentatns ac per abbatem Jacobnm investitus in pastorem parocbia- 
lis ecclesiae in Sleida, quae antea fnit capella, feria sexta post Matthei 
evangeUstae. Feria secnnda mox %eqaenti recessit hinc frater . . . altarista. 
* Eodem anno in die Cypriani et Cryspiniani circa meridiem natus 
est Hermannas comes, filias Theoderici ianioris ex matre Erica de 
Waldeck, quem Hennannas archiepiseopas coloniensis e fönte levavit 
maximo apparata in Castro Sleidensi ipso die Barbarae. 

Anno 1543 altera Andreae accepi Evam. Obiit apud me Antho- 
nins anno 1551. 

Anno 1555 altera exaltationis crncis fnit Sleidae Wilhelmns Dax 
Jaliae cam saa coniage filia Ferdinand! impenitoris. Feci ego sermo- 
nem coram eis. 

Anno 15d0 die vigesima 2. aprilis, qnae tanc fait dominica qnasi 
modo accepit Theodoricas filias Theodorici EUsabeth de Koeningstein 
oxorem ac eodem die pater sponsi sabito obiit. 

Anno 1560 dominica post decolladonis fait hie Joannes saffra- 
ganens et fecit sermonem et confirmationem. 

Anno eodem 1560, octava octobris obiit Erica uxor Theodorici 
innioris in nocte sabito. 



*) ^i< 6telle ifl ni(^t ju (efett. 9ei Hago, Annales Praemonstratenses 
i^efft ti bon i^m: SoUicitadinibus innnmeris et litiam a variis comiti- 
bas Ticinis saepias intentatoram anfractibas, ingenii vires plarimam 
debilitatas expertas Joannes ordini se subtraxit ... vir de atili, ac 
potissimam saavi maxime regimine comme.ndatas« 



Digitized by 



Google 



— 119.— 

1540 am ^onttetMoge miSf SHkr^Uigen tourbe an bie @te((e be6 

Dorgenoimtea Vbtt» Simon ))on ^tpzniaif, toüö^tx ju ftMn 

am 9Kttttt«d^ »er fltteiri^eUigen an betr $tft geftorfeen loar, ber SSru« 

ber dacobtt^ bon O:t>t>0i^^^Q SumSlbte bon@tetafeIb ertool^It. 

®erbatttt(l $irt fommt obermatö auf feine Srnennung jum 
Pfarrer in @<i^Ietben jurfid. iSv fagt: im Öal^re 1641 fei er in 
^Ige ber $r&fentation bon (Seiten bed trafen 2:^eobert$ }um 
^Trer in @(!^Ietben unb (Sxp beftotigt unb )9on bem älbte 3a co« 
Bu« ton @tetiifelb a(d Pfarrer an ber ^fantir^e ju ©d^Ieiben; 
toetd^ ftft^er eine5ta)}e{(e mar, inbeftirt; amt^reitage nad^@t. SSkaU 
tffaM (Sbangeßft, bem baranf folgenben ilRontage, t>ertteg ber 
bi«]^crige ältorift ber ©ruber .♦♦ ©d^leiben. 

3n bemfelien dal^re am Siage ber ff.f)* (S^prian uut) ^^ri^^i« 
tiian gegen bie ^ttag«}eit fam ber ®raf ^ermann, ®t^n bed 
jlbigern ®raf en S^eoberic^ unb ber grau ßrica bonSSJatbecf^ 
jur IBelt; bie ^atl^enfteOe t>tt\aif ber (Srjbifcil^of ^ ermann t>on 
Ä6ln unter großen geierlid^f eiten ; bie Saufe l^atte in bem ®6)it>\\t 
}U @d^{eiben am 2:age ber ^. Barbara @tatt. 

3m Saläre 1555 am Jage na^ ftreujerl^S^uttg toar ber ^^t^ 
jog ©itl^elm öon 3üti(j^ mit feiner ©emal^tiU; einer Joci^ter beö 
ftaiferd gerbinanb, }u @^(eiben, nnb ©erüatiud $)trt l^ielt 
eine Siebe k)or i^nen* 

3m 3a]^re 1560 mn 22. »^ril, am Sonntage Ouafi mobo 
geniti, erhielt ®raf SEl^eoberid^, ber ©ol^n Sl^eoberid^'«, 
(Elifabetl^ x>on S5nigftein jur ©ema^lim !Der Spater be« 
SBräutigam« ftarb pibiiliä^ an bemfelben Zag^ 

3m 3a^re 1560 am Sonntage nad& 3o]^anned'(Snt^au)>tung 
toar ber föei^bif^of 3o]^anne0 in @^(eiben, l^ielt eineiRebe unb 
^rmte« 

3n bemfetben Saffxt 1560 ftarb bie @emaPn Sl^eoberid^'d 
be« 3fingem; (Srica, plUfilät toaffxmh ber 3laäit 

!£)a9 finb bie 9}ad^ri(!^ten, mel^e ©erbat in 9 $irt auf ber 
letzten Seite be^ oben genannten äjud^e« aufgejei^net l^at. Um bad 
(Ban)e t^oOftänbig }u geben, bern)eifen tt)ir no^ auf eine 92otij, too« 
mit 1543 am Zage nad^ St« %nbrea« eine toeiter ni<j^t bejeic^nete 
(St)a bei tl^m einge}ogen unb ein toeiter nici^t bejetd^neter Slntoniud 
im dal^re 1551 bei il^m geworben toax* SBal^rf^einUd^ »aren beibe 
^erfonen bei il^ im S)ienfte* 

Sinige Stellen in ber ^anbfd^rift toaren ni^t gu entziffern. 
So tt)ürbe ed f(^tt)er fein, aud ber ^anbfd^rift attein ben Flamen 



Digitized by 



Google 



— 120 — 

de Oppoteren }u entoel^ett; »atr tD&rbe ab OteTen u. 
bgl« (efetu Hud^ in ter FAtragine Q^demiana ift bet Plante «iW^t 
fi(!^er ju lefot. ^m üDtrector fta^fel; }u SR&rrfterttfel l^at betN 
feiben in bem nstten genansien IBerle ^) Jacobas a Panhaus de« 
Oppoteten »tebergegebeti, luib bag loir ^et on tief en SSHatm 
}u benfen l^aben, baffir ftnben roh in bec Bibliotheea Colovien- 
sis ben {)arj^eitn ben S9ett)ei«« S)ort flnbet fM^ ein au0^l^t(M^er 
artÜel Aber Jacobus a Panhausen OppoteranuB, weU^er 
fl6ereinfttnintenb mit ber ätogiibe be^ HirtiuB 1540 om 4. ^lot^na^ 
ber ;{um Xbt bon @tetnfelb erti>5l^(t tourbe, fein 9Imt mit gto^tt 
älu^jeid^nung bertDoItete, mehrere gele^tte unb fromme @kj^iften bev^ 
faßte unb 1582 mit lebe abging* ©affclbe beriii^tct $ugo in ben 
Knnaten be^ ^tSmonftratenfer^DTben«. X>ie Sßerle bi6 gebadeten 
^rataten ftnb nid^t burd^ ben 3)ru(f beröffentlid^ n)orben; fte toa^ 
ren jufammengebnnben in ber 93tbUotl^et t>on Steinfelb borl^nben; 
unb e« tt>Sre ntci^t unm&glid^, bog btefelben fid^ bi6 j[e^ erl^aften 
^Sttem 

SBir n)enben un^ ie^t ju bem Serie be^ l^ittiud felbfr, um 
3U fel^en^ ob baffe(6e nid^t fc(d^e &tttitn barbiete^ beren no^e 3)e« 
trac^tung für nnfem 3»e(f ber 3Rü^e lo^e. S)a« SBud^ entölt, 
ta>ie ber bittet fogt, bte @)>QaigeIien ober bie $eriIo)}en be« Sod^e« 
mit @r!Iarungen, loeld^e ©eroatiu^ ^irt benfelben beigefügt ifot. 
S)tefe Srttärungen finb mit feltenen ^u^nal^en nid^t bie eigenen 
®ebanfen be« @ er bat in 9 $irt, fonbern fie fmb faft afie <in9 
ben SBerlen ber Sird^enbäter ober lixäfüäfm ®d^dftftetler, be« 1^. 
^ieron^mud; 9luguftinu«, S^r^fcftomud, Sern^arbud unb Sbtberer 
au^e^ben unb l^r jufammengefteQt VHznn bal^er biefe $(rt ber 
^e^onblung un9 loeniger in ben @tanb fe^t, Aber ben @eift unb bie (8c* 
lel^rfamfeit be^ SSerfafferd gu urtl^etlen, fo fann bad ©ange benuod^ 
t^ingergeige geben, t»eld^e }u einem fo(d^ Urtl^eile l^tnleitin* 93eim 
erften 3lu«brud^e ber {Reformation laffen fid^ brel Parteien untere 
fd^eiben: 1) bie dteformatoren unb i^re Sn^cingeT; 2) bie entfd^ie« 
benen ®egner berfeiben: bie Vertreter ber alten fd^olaftifd^ SC^^o» 
(ogie> unb 3) bie ^maniften unb bie ben ^umantflen guget^anen 
fot^oUfd^fen sil^eologen. S)iefe . te^tere ^rtei tourbe oon ben fd^Ia« 
ftifd^en Zl^eologen mit fel^r gtoeibeutigen gingen angefel^en unb aU 
95rbever ber Deformation betrad^et* @er)9ätiud ^irt gel^Svte 
nid^t gu biefcr julefet genannten Älaffe; er war ber l^umanlftifd^cn ober 

'~^) ®eWl4te bet 6tabt aWfinflerrifel, H. %fiti{, 6. 220 u. 221, »o ein 
SSecgei^ni^ bec ^xaitiUn ton eteinfrib mttgc%itt »itb. 



Digitized by 



Google 



— 121 - 

ber freiem hiftcii^tfym Stid^tong juget^tt. SSMt etttntl^men bteft6 
baratt«, bo| et bem (Sxd^M gri^c <Soi^)»;ik!^e ^ettt unb baf <r 
fi^ treffen ^ota^l^tafe unb tUlBerfe^ng ber $Bi6t( ate ettted an^t« 
{eiH^neten $Berle9 bcbient' S3ie $atibf^ft bed ^hf« fd^dnt ^u^ 
balb na^ feinem 2;obe fe {jfänbe t)on 99Ktttitc4it ^iCommen gu lein, 
bte il^m )>erfftti(i(i^ niii^t iugetl^dn toaren. @i> ftnbet. fi^ auf bem 
ZM be« elften üBanbe«, ber nrit^bett Motten fdS^fiegtt pör Serva- 
tium Hirtium.... ber ^n^aii bon frember $onb: kominem älti 
oenebri, doeentem quae non didicerat et tandem siio me- 
rito abercantem. Unter bem SUcimen Servatius Hirtius <inf 
bem Site! be« jtoeiten ^nbe9 üft öot einer onbetn «ber fel^r attett 
§attb l^injngcfügt: „m ferner «ogel", SRan fönnte burc^ biefe (Sr^ 
m&gungen auf ben @ebanfen fommin^ ^ittiu« fei giftest )!i:oteft<m^ 
tifc^f geiDorbem Slbcr bem tft nid^t fj)» 3n ber aSorrebe fagft er 
audbrfi<fi[i(j^ : Hoc mihi praecipue in votis et studio fuit, ne 
quid cathoücia dogmatibuB et orthodoxis patribus coaatrarium 
aut hie aut alibi aasererem. ©oBte er aber benncij^ irgenbtoo tht* 
fto$ erregen, fo bittet er, man m5ge i^n beleihen nnb miberlegem 
^iDol er aber ni^t ahoei^ntb iu>n bem tatl^oßfd^en &lmxim geleiert 
l^ob^, baf&r bürgen and^ bte and. feinem i^kn angef^tten !S>ara 
rnib bie SEl^atfad^, ba| er b©m äbte tso« ©teinfcfb in bie ^or*« 
rei ^ ©bleiben eingefft^ tourbe« ^^^ 3Ki|(Kl^tnng, mit r&tU ' 
ö^tt bie fd^olaftifd^e ^rtei bim i^ \ptaä), erCtqirt fi(^ au9 feiner 
Beumt^trung bed @xcarm€, ^er ti&k feine fat^Iifc^en gfreunbe bei 
bcn äRönd^en im übdftai äiemd^e ftanb, unb an« ber entfd^ieben 
att4gtfyro(!^enen ttelerjeugung bed $irtt»i8; bag ber Unterri(^t bed 
^oiti» burd^ bte ^ridDigt ,gränblid^er fdn mfiffe, ate er e« in ibieten 
fati^Iifd^en ©emetnben toar, -r^ eine Snftil^t, me{d^ bei ji^ner gartet 
lebhaften Biberf^rut^ foub. . 

$irtiu« fd^rteb bie SSorrebe ju feinem ^ix6^t im Oal^re 1527 
im Älofter ju ©teinfelb/ alfo bebor er nad^ ®d^Ieibcn berfetät »nrbe^ 
®a6 bie Slbtei bon ©teinfetb einen 9Jiann toie ^irtiii« nac^ ©d^lei* 
ben an einen furpftd^cn ©ef nnb ju einer '^eit fanbte, tuo^bie {Re^ 
formation m mehren anbern Drten ber 9t^ein<)ri»ini Slufna^me 
gefunben l^atte, ift iOpc begreiffid^. S5enn »enn. bamaW bie JRefor* 
maticn in ©d^Ieiben oud^ aod^ feine erflarten Sln^ünger gal^Ien 
modele, fo fonnte bcd^ leidet £ine Hinneigung bagu bort bcrl^anben 
fein, unb jcbenfaü« toax e« »eife, an .eine foldf^e ®teüe einen SKJann 



1) 93gl. bie 6*rtft üon i>. ^0% e. 12, 

Digitized by VjOOQIC 



— 122 — 

ffin^^iätn, ber m^x ci» eine geiDi^nlid^e tl^Iogtf^e JBUbimg be^ 
faf« @(i^rid imn ^itUM fein SSnd^ in ber Übtet jn Steinfelb, 
fo barf man annel^men, ba§ bet (Seift, ber in benifd^en l^ervf^t, 
mit ber tl^eologif^en Stiftung ber Vbtei ni^t im ffitberftyrn^e «Dar. 
Sttf biefen in ber abtei l^errf^enben (Seift lagt mt« bte Sir!f omlett 
be^ frfll^er fc^on genannten dacoto« bün ^ßonl^n« fci^Ite§en, ber um 
bod dal^r 1540 )nm VbU ton @teinfelb einfttmmig enoS^it nmrbe, 
nnb bem ba^ 3^ugnt| eined fiberand erleud^teten unb fronanen 9){an^ 
ne^ gegeben toirb, ber fiymol^C bnrd^ fets 93eif)>tel M tntöf feine 
@cl^rtften aOe aRigbrant^e bon bem geifttid^en Sebeit fem )n l^olten 
ftt^te« Unter biefen @^ften ffi^rte eine ben ZM: Tiactatus 
de moribus et vita .bonorum atque iiialoram Praelatorum, 
deque ovium et hoedorum difierentia ^). (Eben biefer Slbt dacobnd 
tiHir ed aber, ber ben @erbatin^ ^irt old Pfarrer in@(j|leiben ein^ 
fül^rte« S)iefe ))rafttfd^e @^rifterII5mng, t>on toeld^er @erbatind 
^vct in feinem .SBud^e ein ffir feine 3^it f^^ nfi|(i(j^e9 Sßerl lie« 
ferte, l^ot fid^ and^ nad^ i^m in ber SDbtei gn @teinfe(b erl^en* 
3d^ erinnere an Saurentiu« ®offine, ber eine betr&d^ttid^e Wx^oU^l 
religi^f er Unterrid^td« nnb (Erbattungdbüd^er, metft in beutfd^er @^rad^e, 
berfagt l^at, gu xoddfm eine« gSl^, toüdfi» atten ^roläfd^en (SeifU 
ttd^en tt>ol^(betannt ift, nnb tt)eld(^e0 bid auf bie neuefte ^tit ffttab 
in einer fel^r gregen Sngal^l bon Xn^gaben nnb Umarbeitungen in 
ben entlegenften Zueilen t>m üDentfd^tonb erf^ienen ift, nämlid^ bef^ 
fen ^anb:t>^ftitl^ -' ©affine ttar 1648 gn ftdtn geboren unb 
trat 1669 ate fßobi} in bie Sbtei @teinfelb ein. 

S>a bie äSorrebe^ todift @erbatiud ^irtiu« feinem S3xil^e bor« 
ongefd^dtt 1^, }ttg(eid^ eine Urlunbe teuer 3ett unb nid^ o^ne Sbu 
beutung für bie geiftige Stid^tung ift, bie bamold in ber $r&mon« 
ftratenfer^abtei ©teinfelb ^errfc^te, fo laffen nnr fte l^ier unten bo£t 
ftfinbig abbrudten: 

Juxta, pio ac candido lectori frater Servatius Hirtius, 

Steinveldeusis monasterii canonicus, Norbertini 

« iQgtituti. S. P. D. 

Ad uberiorem evangelici concionatoris proventum,' cui non 
tanta est divinaram literarum peritia, quo suopte Marte4citra 
variarum ecphraseon adminicula (quod equidem admodum paucis 
cpncessum est} illiteratum voigus e suggesta evangelicam philo- 



*) Harzheim bibliotheca Colonienrfs p. 152, 

Digitized by VjOOQIC 



— 123 — 

soiriuam do4^re qaeal, eas evangelicas leetionea, quae ecclesiastico 
rka diebaa domiaicalibas per tolius anni intervallaiD ad sacram 
miasae litargiaBi haberi eonsaerimt, omnigeoa e»gesi in duos 
coogeaseraviiniis tomoa. Primo tomo ea dedimas evangelia, 
qaae bnimali tempore dominicia diebus leclitari ad dominicam 
ceenam solenU Secondo tomo aestivalia evangelia asaigaavimus. 
Porro aingulas evangelicas lecüones pecoliaribus argumentis, pa- 
raphrasibas scholiiaqae laeoleatissime ad amossim explanavirnus; 
ipsum v^o evangelici eloquii textum iuxta Desiderii Er«smi tra- 
lationem posaimas, qoi totius novi instrumenti omnes libros iuxta 
graecanici idiomatis genuinam germanamqae lectionem iradidit 
laUnis aaribns magno reclamantium strepitu sed ingenti studioso- 
rnm fractu. Qui denique una noatro saeculo dignissimus, qui 
subactis eloqoentiae tarn graecae tum latinae doctrinae, sacrae 
pariter et prophanae, hostibus innomeris tanquam triumphum ali* 
quem immortalem gioriosissime reportet, huius et paraphrases 
in singulaa lecliones adiecimus. Hie etenim ubus in tarn innu- 
mera doctorum turba tum veterum tum nectericorum egregium 
disertumque totius novi testamenti perapbrasten sese exhibuit. 
Nam ante bunc nuilus doctorum in boc scripti genere exercuit 
stUum. Proiode siogulis evangeUis argumenta anneetere cura- 
\iiiius. Postremo, nequid, quod ad exactam absolutamque evange- 
liorum exegesin aliquid facere potuisset, intactum relinqueretur, 
scholia ex multipharüa variorum auctorum lucubrationibus coa- 
cervata singulis evangelicis lectionibus annexuimus. Quam ingens 
molestusque sit labor, unum opusculum e phiriphariis lucubratio- 
oibus cudere, nemo facile velit credere, ntsi qui aliquando in id 
genus labore desudaverit. Qunm vero isthuc scholiorum opus 
incboarem, animo decreveram, paucula (iuxta tituli modum) ad 
literam annotare, quod et in primoribus aliquot eyangeliis obser- 
vatum est. Caeterum ubi aliquantisper in ipso opere progressus 
fiiissem, mei pene oblitus, scholiorum excessi rationem ita, ut 
huittsce opelli epigraphe iustius sibi hypomnematis quam scholii 
vendicet titulum. Haec ideo dixerim, ne quis iniustum causetur 
titulum praepositum huic operi. In capite libri sui quisque auc- 
torum se posuit, ut et stilus auctori et stilo auctor famularetur 
et auctoritate altrinseca communis gloria muniretur. Hoc viro- 
rum illustrium praeclara meruere ingenia et per haec vivax eo- 
rum fama et gloria indelibilis perseverat. Ego vero, qui vix 
intelligo, quae ab eis erudite facundeque dicta sunt, sensu, elo- 

Digitized by VjOOQIC 



— 124 — 

quentia «c {ngemo omnino impar eis, si quid a we 'inMfciter 
inerudit« incompo^iteque ex uberrimo eorom peit4 eongestam est, 
indignum Uiulo iftdicamus. Porro autem si qai prorsuin MoiAi 
(qooniam et his in turba locus} scemraatis sannisqüe damitent, 
nihil non adulterrfium/ aliunde vorsuram esse faetam, ex -elils 
subleötfl, corrasa, compilata omnfa, hoc probrinn aeqno anl- 
mo feremus. Ipse enim apertis (tit aiant) tibiis pröfiteor, in 
hoc scholienim qualieumque apello me aliud mbil agere, quam 
iiliteratum balbutientemque eoacervetorem. Id Interim conviciafo- 
res mei expediant velim, qua *tandeni divinarum prophanarumqoe 
literarum scientia velint eum poliere, qni sit priscis auctoribus 
nttllis usurus. Veteres aemtiiari non nostrum id exemplum, ne- 
que eo referendus Aesopi graciilus aliena superbiens pluma. Alio^ 
qai liceat homini , qui pauIo plus in literatura promoterit , vd 
ex Erasmo (ut hunc interim exempli gratia nominem) excerpet, 
quae sit et apud «lios invenire. Disrumpar, si non illico Beit 
implumis cornicula exquisitissimus iacundissimusque auctor, alio- 
qni et tot doctorum unanimiconsensu nostri saeculi tfaeologorum 
princeps, cuius utinam vel in hoc mereamnr esse discipoli. Sed 
quorsum haectam longo repetita prmcipio? Nimirum ul candidos 
lectores, si qui modo haec forte fortuna legent, mihi candidiores 
aequiofesque parem, atque temere iudicandi iilts ansam praeripiam. 
In hoc enim scholiorum opere sie atlorum expositiones secutus 
sum, ut plerumque ipsorum verba et integras paginas transcrip- 
serim, quartdo vehementer arridebant et meliora ab aliis tradHa 
non videbam. Non abstinui a nomiiiibus, ne futum teotori face- 
rem, ne mea (quae sunt pancissima} suppresso nomine putaren- 
tur, quae aliorum sunt inventa. Quo enim latere possem et Ae^ 
sopicae corniculae risum effugere, quum libri omnes tarn prisco- 
rum quam neotericoram in orbe extent universo, ex quibas scholia 
haec adhibito iudit^io et animo iuvandi simpliciores et indigentes 
coHegimus? Nee mihi quicqoam ex hoc opere vendico, quam la*- 
borem legendi, iudicandi, transscribendi, aliorum benediCla adbre- 
viandi quoque, et nonnunquam iaiius explicandi, mea sparsim 
interpünens, quum afii' non pössent per omnia pröbari. Nee ig- 
noro aliquos multa eliam alia vel desideraturos vel repfe- 
hensuros in labore nostro, qoum nemo placuit orünibud, rarus 
est autem qui müllis semper placuerit, sed nee ut placerem, 
vero ut prodessem simplicl concionatori, lanlum, opus institui. 
Non deertt, qtii supervacaneum dicet ac hominis olio abutenlis, 

Digitized by VjOOQIC 



— 125 — 

post. W virx)9 eximios quicqaaai ttoUri; Uli. respondeo, quod illiS' 
iHvliUi iplerpr^hui^ non defuili cmisa, propfcer qmim pirioribusngtii 
essfiol contemi, »ed piiiiirenl so operae preliiiin factiuros» si aU^ 
qüud plus rede tradUis adiecissent, . aut ratnufr zecla vel casti-- 
g9«ieot, vel iadicassenfc volentibus cavere. Noa fit iniufia exi- 
miis . inlerpretibus ab studiosis homUiibus scribendOf quum ne^fufi 
illoram (>peratiaiie^ docte et pi^ danmanl^ry nee lectores/ab ilii». 
abstrehunLur ad. noslra legenda. Alias ideo forsaa me accusahit 
intemperantiae, quod novum librum ex superiorum dictig recon* 
cinna^verim. lu quo. exei9plis magoorun» virorum me priinuiu 
defendgm^ Bedae, Rhabani et eiu^, qui glossani . ordinariam con« 
gessit, ut alios taceam, qui pro virili occullarjmt, se coranam 
navajn ex aliorum operibus retextis cootexuisse. Deinde rationes 
in promptu sunt. Quot enim sunt ex studiosistheologiae, qui per, 
inopiam auclores omnes conunercari nequeunl! Quot occupati,. 
quibus legere non vacat! Quot sunt, qui omnia illa diiudicare 
non possuntl Hac mihi praecipue in votis et studio fiiit, ne 
quid calholicis dogmatibus et or(hodoxis patrihus contrarium aut 
hie aut alibi assererem. Ubi auteiu fuerit deprehensum, qpod. 
canonicis scripiuris. pugnanlia propinavi, notetur a peritioribus, 
reprehendalur, convincatur, . idoneis rationibus proferaiur ia.pu* 
blic;um, ne incauli impingant in eundem s^copulum. .Equidem ad- 
monitus erroris statim corrig^m et monitori. gratias agam. Cae- 
tecua),.qui possunt meliora tradere, ut sunt plurimi npslra tem- 
pestaie, ingenio, pietate, perilia omnipharia eloquioquo pollentes^ 
non invideant aliis talentum sibi divinitus concreditum, memores« 
quod non sibi tantum nali sunt, sed in usuo^ augustiorem, ut 
ilLüu^trent Uei gloriam, ut veritalem proveliant et proximo opitu- 
lentur.. Si cui coridi est constrictior brevitas, non deerunt quo- 
rumdam annolaliunculae, Uberiora poscenlibus flumina etiam re* 
dundanlissima currunt, quibus cupidilatem expleant. Proinde et 
pretium operae fore duximus hypoiiposin quandam brevem legis 
ac eyangelii atque paraenesin ad evangelicae philosophiae Studium. 
ex variis Erasmi nostri lucubrationibus selectam in huiu$ce ope- 
ris frontispieio ponere, illam ut sacra evangelia . uberiore fructu 
legantur» banc quo socordem oscitantemque lectorem ad crebri- 
orem lectionem accuratioremque diligentiam exstimulemus. Parum 
enim fructus esse ex evangelio experietur, qui oscitanter ac.per- 
functorie legit, Sedsi quis iugi et accurala meditatione in eo 
versetur, vim quandam sealiet, qualem in nullis aliis libris. Hie 

Digitized byCjOOQlC 



— 126 — 

etenim quicqiiid legitur, quicqaid conspeclatar, mera divina sont 
oracuia. Illud praeterea evangelicum leotorem praemonitam yelira; 
si evangelion cum fräciu et audire et leelitare Tolet, itt semper 
cogitet) rem esse naiuram omnino superantem, ad quod totam 
immotari naiuram oporteat, quare si tua in eo ratione versare 
YOlueris, tion poteris non errare et impingere. Caeterum evan- 
gelion traditnr per fidem. Nam nisi ea, quae inilri lectitas, cre- 
dideris, non servaberis. Fide etenim porificantur corda. Cum 
ergo audis sive legis evangelion, cor ipsi aperias oportet ac di- 
cas: Credo domine, quia^ non aliunde servabor nisi evangelio ac 
gralia tua. Bcce islhoo pacto deus evangelio ingreditur per 
aures in cor tuum atque illic per ßdem mansitat. 

Hie interim subil mihi quorundam episcoporum ac principum 
impium edictum, qui hoc tempore hominibus dant leges: Yolu- 
mus, ut evangelion praedicetur, sed ad verbum ita, ut nihil pror- 
sum vel explices vel compares. Qnod quaeso quM aliud est 
quam infantibus nuces integras proposuisse? quarum putamen, 
dum ad nucleum penetrare nequeunt, lambunt, donec fastidio 
capti nucleum cum putamine abiiciant. Isthoc pacto et totus 
evangelicae concionis fructus perit, nisi ea, quae praedicantnr, ad 
unguem interpretata fuerint. Dicunt enim isti legislatores : Quid 
opus prolixis commentariis, parapbrasibus, scholiis, annotationibus, 
quum Sacra evangelia tarn sint dilucida, tam clara, tamque in- 
tellectu faciiia, ut prorsum a quovis vel mediocriter etiam eru- 
dito citra harnm adminicula nugarum capi possint? Quibus ita 
responsare übet: Si tam sunt dilucidae divinae literae et potlssi- 
mum evangelici apices, quod citra muliipharias ecphrases ad amus- 
sim intelligi possint, cur tot saeculis viri tam excellentes tam 
mirifice in eis explanandis desudarunt? Si sola grammatices pe- 
ritia (uti et Lutherus astruit} ad earum genuinam germanamque 
inlelligentiam requiritur, cur divus Hieronymus, grammaticus ex- 
quisitissimus, taceo interim de theologicae rei peritia, toties in 
explanatione haeret? quolies Augustinus in explanatione obscuri- 
tatem sacrarum lilerarum experlus est? qui et ingenue fatetur, 
deum data opera obscuritatem in sacris reliquisce literis, que 
magis excitaret nobis scrutandi Studium. Evangelica historia 
quid simplicius? et tamen a quot qualibusque viris hie sudatum 
est, ut, quae dissident , redigantur in concordiam ? Adnisus est 
sumrois viribus Augustinus, nee tarnen, quod voluit, eOecit. Si 
divina scriptura omni (ut isli occanunt) caret caligine, cur Petrus 

Digitized by VjOOQIC 



— 127 — 

apostol«s epistola 2. eap. 3. fatelar, Paülinas eptstolas nonficdiig 
scalere obscurilatibus ita inqaiens : „Dtlectos frater noster Paalns 
iuxla stbi datain sapientiam scripsit vobis etiam in omnibus fere 
epistolis loquens de his, inter quae sunt nonnulla difficilta iniel^ 
lectu, quae indocti parumque firmi detorquent, sicut et caeteras 
scriptoras etc.^ Cae^ernm ilind yelim expediant, si iingoae peritia 
sensnsque communis sufflcit ad smpturae perspicuam intelligent 
tiam , quid Pauli tempore prophetis opus erat apud eos, qui Un- 
guis loqoebantur? Paulus diversa facit dona linguarnm et pro- 
pbetiae donum longe liiit eminentius dono linguarom'. Hoc evi- 
denter argoir esse quiddam in scripturis reconditum, quod non 
Sit nimis dilucidum, qui grammaticen teneat. Isthuc Lutheri pa-* 
radoxum Brasmus in instructiori argumento in hyperaspiste eru- 
ditissime diluit. Sunt praeterea plurimi hoc Lutheri paradoxe 
instructi, quidivorum patrum lucubrationes, quas non minus pias 
quam eruditas in sacras edidere literas, blasphemo ore ac dente 
Tbeonino non verentur rodere aliud non habentes, quod eis obii- 
ciant, nisi quod homines fuerant et ideo crraverunt. Verum ger- 
manumque sensum divinarum literarum deus hactenus a divis pa- 
tribus, (quorum ingenium, eruditionem, sanctimoniam, miracüla, 
martyria, dignitatem, vetustatem totius ecciesiae consensus appro- 
hüiy occulait, et nunc primum misellis istis homuncionibus, quo- 
rum vita, cuius sint Spiritus, indicat, ad unguem revelavit. Om- 
nes divi loquuti sunt ut homines, erravere ut homines, scrip- 
sere ut homines , et hi impii bagiomastigae , quorum spurca vita 
ex diametro cum divorum primorum' sincera sanctimonia pugnat, 
soli digni habiti sunt supernis penetralibus, bis solum mysterio- 
rum religionem pollicitus est deus, hi nuila ex parte titubant, 
quicquid scribunt, quicquid dicunt, id spiritu sancto auctore et 
scribunt et dicunt. Soli in carne coelestia intueri et cognoscere 
possunt. Quicquid asserunt , Sibyllinum seu Delphici ApolHnis 
oraculum est. Vide candide lector, quam insigniter isti hagio- 
mastigae hallucinentur, qui verum scriplurae sensum tot anno- 
ruqi millibus obstrusum volunt et sibi ipsis nunc primum omnia 
Sacra calcantibus reseratum pulant. Haec tamen non ideo dixerim, 
quo sacros auctores pror^um ab omni eruam lapsu. Clarissima 
enim protestor voce et divos ipsos in divinarum literarum ecphrasi 
nonnunquam lapsos, verum pie non data opera, cui errori venia 
deneganda non est, quem et pia in Deum fides extinxit. Si enim 
per scripluras quispiam eos erroris arguisset, procul dubio recta 

Digitized by VjOOQIC 



— ,128 — 

a^eraali non fuisseBt» Kon eoim, in.theak>gprum.q4U)£iMndsm 
fmileio pedibus Cqii<id aiiuiO discedo j^oiitaift qui ewn pratUiu^ 
blaterant. baereli^um^ qui vel euhnuin (ui awm} Icrtum a divoriwi 
patram placitis^ dia^edat« Si disiuMlira a div^uin. Mriptis- ia qui- 
buadam haerelicum esl, cur acelosia divi Cypriani aiiiwrumque 
episqoporuiB dogina da rabaptizandis haenaUcia airo noiavit car- 
bone ? Si tiuaquam errarunt^ cur div^s Augustinus, ralraclaüonuai 
conscripsU Ubros? Et ulinam^ ipse hisce- libris suis saiisfecissei 
Uipsibus.. Cur denique ip»i auciores sacci totie» aller ab aitero 
dissident? A sacris ecciesiae duetoribus, quoruin. auctoritateai 
veneralur ecclesiae consensus^ quoruinque meiaorjani habet. sa*- 
crosanciam^ riicubi dissenlire, tarn viüo daodum non est, quam 
impium esset, si quis illoruin auctoritatem velit aequare canoni- 
cis voluminibus; ,caeterum i» Cfa^ysosioinuai^, in Hieronymum, 
in Augustiouin procaciler iusultare noa multum abesi a blas- 
phemia. Complures tarnen hodie. bto in sacros pal res blas-^ 
phemla contaminali Evangelicos sese aoaünilare voluut, qui.mhil 
prorsum praeter vacuum nomen evangelico dignum baebant. 
Omnigenis eniui roadent viliis, et tarnen Chnstuiu in evangelio 
suo, se in gremio continere autumant. Propter hos evaageUon 
apud fide infirmos pessime audit. Maximam ob spuroam, vitam 
evangelio invidiam conciliant. Proinde evangelicum coacionato* 
rem in sacris concionibus proficere desiderantem admonitum ve- 
lim , quo veteres illos. theologos , christianae religionis coiumina, 
quoB nobis vel erudita dedit Graecia, vel huius aeotula prodiit 
Italia, diurna verset manu, verset nocturna, rosellis interim at- 
que pomeriis, bigis, catenis, thesauris, aureolis et id genus ser- 
monum ineptiis ablegatis atque ad exilium brevibus viaris arlius 
perduclis. In quibus si studii bonas horas collocaverit, haud 
exigttum temporis dispendium lucrabitur. Si vero id, quod con- 
cionatur, populo persuadere optaverit, alque dicendi quadam arte 
auditorum animos ad superioris male aclae vitae poenitudinem 
commovere, a nuUo profecto efficacius argumentum pelere po- 
tent, quam a veteribus illis christianis philosophis vel rara eru- 
ditione suspiciendis, vel eloquentia claris atque vitae sanctimonia 
venerandis. Hi non solum rhetoriois epicberematis atque epipho- 
nematis legentium aures amoena.voluptate deliniunt, sed quod 
ef&cacius est, in auditorum animis tenaces quosdam relinquunt 
aculeos, quibus rapiunt transformantque lectorera et mullo alium 
demittunt, quam acceperint. Isti enim sermonum coacervatores, 



Digitized by 



Google 



— 129 — 

filörum super ineiiiinimns, tarn frigide, ne dicam insincere, evan- 
gelicam tractant philo8ophiani,'ut nauseam candido lectori gene- 
rent. Praeterea ei deus orandus esl, ut ipse arcano sui spiritus 
MaAn auditoram aniroos corripiat, quo omnes iuxta Bsaiae va- 
tioinium sint d-foSiiuKvot^ alioquin omnem operam luserit, quan- 
tumvis ad populum declamaverit concionator. Ne ergo prolixiori 
praefatione fastidio UM sim, candide le^tor, älad ad ultimum 
obnixe te rogatum velim, quo sicubi erratum fuerit (quis enim 
non erret aiiquando) benigne des veniam. Des inquam veniam 
maculis, quas (ut inquit Flaccus} aut incuria fadit, aut humana 
parum cavit ifatura. Si vero non nihil te in evangelico proventu 
nostro conamine adiutari senseris, Christum Optimum Maximum 
sedulis precibus rogato, ut spiritum suum nobis impertiat, quo 
evangelium eius, preliosissimum animarum nostrarum cibum, vita 
etiam exprimamus. Amen. Pietatem tuam prosperet sospitetque 
dominus Jesus, Vale. Steinveldiae anno restitutae salutis sesqui- 
millesimo super i^igesimum septimum. 



aScnn, ben 21* September 185G* 



•m hin j f O tJ i J« *■■<■ 



KtinAlrtt. 2. DigitizedbyCyOOglC 



ßxt Itan^oftn in ijimncf 

9?a(^foIftcnbcr ]^[tortf(!^er ©jjfur« ift auö ber gebet be« frü^ 
l^ern ^aftur« bon ©onnef, jjranciöcu« Xat)eriu« Iri))«* 3r. 9?* Sri^)« 
toor gel&oren am 30. 2Karj 1630 ju ftSIn/ (5r beaBfiti^ttate jiterft 
itt ben Sefuitenorben gu treten; bct)or er aber ^rofe§ ablegte, ent^: 
f(!^Io6 er fi(| für bie Saufbal^n be« ffieltgeiftUc^&en. (gr tourbe $of* 
Ia})tan unb SBibliotl^elar be« fiurfürften aOJaj |)einrici^ in 93cnn; 
jügleid^ erl^ielt er bie Pfarrei |)onnef. 5Ra(| bem lebe be« Äur* 
ffirften jog er fi(!^ nac]^ ^i>nm\ gnr Seitnng feiner ^farrgemeinbe 
gnrüd* SSon il^m erfti^ienen im Drud: 

1} Ristoria tumultus et rebellionis plebis contra consules* 
et senatum urbis Colon. 

2} Heroes christiani in Ungaria etc. 

3) Comtus poäticus posthumus etc. 

4} Lignum vitae, rex arboruni, fagus in saiuti fero nomine 
Jesu etc. 

5} Musa genethliaca sive bene ominata nalivitas Ser. prin- 
cipis etc. 

5Ki(!^t gebrudt ift bie nad^f olgenbe : 

Succincta et Laconica exustae et omnibus per Gallos Bon- 
nenses exutae Communilatis Honneffensis Enarratio per Franc. 
Xav. Trips, Honneffensium ab anno 1670 parochum, Capituii Si- 
geburgensis Camerarium. Pro posterorum notitia libello huic ap- 
posila. 1692. 28va Tertii. 

abfcj^rift mäf bem Original im §onnefer ärci^iü, 7 Ouart. 
Blätter auf ?ßa<>ier *)♦ So finb in biefer abf^rift bie ablfirjungen 
bed Originale aufgelöst unb ift an itoti ©teQen @ttoad meggelaffen 
»erben. 

Poslquam Serenissimus - et Reverendissimus Maximilianus 
Henricus Bavariae utriusque dux, princeps Elector et Archie- 

CItne onbete ebenboii befinbUc^e ^anbf<^cift t>on Zxxpi ifl l^ier mit 2) Be- 
geic^net. 



Digitized by 



Google 



— 131 — 

piscapufi CkiioniensU, et LeixUensis, Hildesepuiehsis, MoQaBterieo*- 
ifiam (is) Bpiscopus (cyius ego sacellanum per amnot aniios 1} 
^0 ) trigesiino septiimo regimjpis sm fmno ^ diverisa^ utriusqiie 
forlunae vices expertus, diuturnis quinque mensium doloribus 
aüisque animi molestiis fractua, terlio Junii snb horam nonam 
vespertinafti, humanig sublractus piissiine in Domino obdormivia- 
aet, omnia suaque liaque verti cf»ep6rm)t.. Car^inalia emai Wil* 
helmiis Furslenbergiiifi, episcopus Argeatinensis ae Metropolitanae 
Colo^iensis decanus, Galliae mancipium et MaximiliaBi Eenrici 
primus' in omnibus Minister» qui tum temporis Leodii se tonebal, 
^ Qovi praesuljs electioni (quam sibi concUiare studebat} intentus^ 
audita morte Serenissimi Giectoris, quam primum Leodio Colo* 
niam se coniulit. Et quia iam ante, omnium Metropolitanorum 
suifragiis, Serenissimo Electore ita volente, Innocentio quoque 
XImo annuente, Coadiutor electus et ubique proclamatus fuerat, 
de sedis vacantis dauda possQssione minime dubitabat. Sed spem 
eyertit eventus et suffragantium dominorum piena libertas, quam 
aive Slectori^ in <;ardinaton, inclinäns animus, sive ipsius Für- 
fftenbergii potentes armataeque preces et importunae apud omnes 
iastautiae, ultra quam par erat, constrinxerant. Vix Coloniam at- 
tigit Cardiaalis, cum novae eleclionis diem iudicens, cpgnatoa 
^oos et creatvras Argeptorato evocat, in quo, vir alias versutia* 
simus et rerum gerendarum quam maxime gnarus, ' contra arca-^ 
nas scholae politicae regulas vehementer peccavit. Präno quidem, 
qua Coadiutor cum certa ne successionis indubitataque spe electqa, 
etsi a Pontifice non confirmatus, ius suum omni modo, etiam si 
aliier fieri pon posaet, armata manu tueri, et absque nova electione, 
Arcbiepiscopalus poywioasion.em appreh^ndere debuisset^ maxime 
cum Caesar Ungarico bello distractus , et si sede deturbare vo-^ 
Iftiaset, ob locorum distanliam aliaqiie obstaeula non potuisset; 
Gallos vero vicinior et ad omnem succursum paratus Cardinal^/ 
iQiniUenendo , staret a^inctus* Sacundo quia in electionem 
cQftduc^ndo non tantum se iure acquisito privavit, verum etiam 
novis iisque gravioribua difficultatibus se ipsum involvit. Si enim 
fuiura erat electio pura, Cardinalis ceu Episcopus omnino erat 
occlusus, cum Episcopi postulari debeant, eligi vero non possint; 
si vero eleclio mixta, quae nimirum postulationem simul admittit, 



*) 3n ^anbf(^tift 2) fagt Zt\p9: Anno 1682 a Maximiliano ad auiam 
vocatns, ut agerenv eius sacellanum et bibliothecarinm. 



Digitized by 



OÖogle 



— 132 — 

requirebfttiir ex legibus Juris Canoniei,* ul tariquam postola« 
10$ dtias terifas siM aeqnireret , de qoibiis, ob Cahonicorunk 
(Ittorundam in jfbsephum dementem Bavariae ducem propensa 
Vota, maximä vefö ob Serenissimi LudoTiH Antonif, magni or- 
dinis Teutonici, HagistH adventum, polliceri sibi non poterat. Et 
certe res ipsa edocait^ quam miniM prodenter rem 'suam Cardina- 
lis insiitoerit. NanI a mitra Leodfehsf, com pndore reiectas, 
cum doabus inhiaret, utramque perdidit, Leodii Barone d'Bileren 
decano, Cdloniae Serenissimo Josepbo demente Bavariae Duce, 
Baiisbonensinm et Frisingensium episcopo, potioribus votis electoi 
Spe sua et volo frusträtus Gardinalis, cum illusum se videret, 
quod iure non poterat, vi coepit tentare, et ambitione plenus, 
praecipuas ArchidioeceSis urbes, Bonnam, Caesaris Insulam, Rbens- 
bercam, immisso copioso ubiqoe Gallorom praesidio, dominio suo 
subiecit eaque peregit, ^ quae ab hoste potias quam a präetenso 
Archipraesole expectari poterant. Ipse vero inter Bonnensis au- 
lae limites cum Harckana sua amaSia se continens Roma, 
quo appellaverat, decisionem aliquam in favofem sui praeslolaba- 
tur; sed et hie causa cecidrt, electione in Serenissimum Bavarum 
facta per Pontificem tanquam legitima et canonica approbata et 
confirmata. Tandem cum nee rem suam per Gallum stabilirf, 
nee Caesarem placari, nee Romam muneribus corrumpi posse> 
se quoque ab omnibus desertum esse videret, Bonnam qaoque 
per Confoederatos obsidendam certissimis nunctls intelligeret, con« 
vasalis omnibus, expüata aula, et in gratiarum actionem dectora- 
lis in familiam Purstenbergicam animi, ÜBivoris, amoris et benefi-^ 
centiae, omni eoqne preciosissimo thesauro ad aliquot millionum 
pretium assurgente, secum abducto, inglorins in Galltas profiigit. 
Praecerat tum temporis urbi Bonnensi D. Asfeldios legionum de- 
sultoriarum prefectus, natione Germanus, animo et servitio Gal- 
lus, qui ipso adhuc Cardinale praesente quamvis nihil omiserit 
eorum, quae vioiois loeis obesse possent, post eius tarnen dis«» 
eessum vel maxime saeviit, omnibus pagis et oppidis eis et trans 
Rhenum positis sive Electoris Celsissimi, sive Ducis essent Neo- 
burgici, ad gravissimas exactiones eoaclis. Non est consilii met 
alienis inhaerere. Qui id destderat, legat Historiam meam pole- 
micam Gallo-Germanicam, in qua ex professo omnia fusius per« 
tractavi ^}. Huic libello solum ea inserere statui, quae communi- 
tatem meam H onneffensem concernunt. 
*) (56 Wirb bfefc« »ol^t ble in (Innen'« ^^gwnfrcic^ unb bet 9licbc«^eln" un^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 133 ^ 

Ab anm> 1688, q«o S^renissipiii» Bleclor. CQloQ«^ii$is Maxi-* 
milimus H«i9rkii6 ol^ Hanneff, ab . aiitiqu^s Uanoepe, vulge 
Haff, vero «ulepii nomine HooneflC dictomi otim gratioius Dominis 
de LewQnborg l^a^ediUfio ijuce d^bilm»^ .W>4^i aescio, quo ti'« 
tulo, ad Serenissimos Montiam Ducas dayalatynii plttrima per 
Gallos esi perpessum. 

In lerlia decade praeaeotis saeculi decimi sepiimi iaoi propß 
perfecti, ßalavi huic loco iogentia daoina intulerunt, pluresque 
in viiMHila abstractos miaerja afSixerant, sacellano in ipsa doino 
pastorali glande tr^iecto, pluribusque trucidalis, direpta quoque 
supellecUie ecclasiaatiea et exostia aliquot hi^ic iode «edibu;», ut 
de gloria, diviiiis, mulüUidine et facultatibus iocolarum plurimum 
Sit ionniinutum hoc oppidum poUus quam pagua, cum antehac 
plures quam ocUng^otos cives ^ (hoc enim et non alio titulo 
gaudent ^J, numeraverit. Multum quoque ad perditionem mo- 
mentl coQtulit deficieaUa Dominprum haereditar:iorum et trans** 
laiio bonorum ac vinearum ad dominos extervos, alibi commo*. 
ranteSy unde fit ut quae Tineae antehap per proprioa dpminoa 
colebantur, iam vioitoribus pro mediotate colendae tradantur, 
Quis autem ignorat, vineas s(udiosius et maiore cum fructu coli 
a di^minis, quam mercenariis? Gerte ego absque mendacio*asae- 
verare aus^, olim, quando fionneff abundabat possessoribus pro- 
priia, annue coUecta fui^ae mille va^a vini, quae bodiedum yix 
ad quingenta accedunt. AecedUQt exaciiones et onera in quem^ 
via annum accrescentia, patria quoque matricula, qua Honnef 
paulo infra dimmidiam totius satrapiae Lewenburgpnsb partem 
teoetur peniderei.^). Quae causa, eat quod Honneif sibi diasimiie 

tet ben £)uellen angefü^cte/ no(fi nid)t gebcudfte 6(^tift: De rebus sui 
temporis fein. 

3n <^(inbf(6cift 2) fa|t'%tl|)6: Faere «luteha« 9Qpra noAgentos üuligenas 
et ploA quam mille dqmo». 

*) (Kbenboct: Nnncins jadieii in templo post concionem aliqnid proelama- 
tvnu, in haec yerba incipit: ,,3^ Sutgeiö )»on ^oimeff Ijbnil" 

') ^ofelbfl: Snnt in Honneff 2232 floreni thesauram, vulga et male 
^Äa^gulben, debebat dici 64u(^ulbe9^ qoia hi in recognitionem tvtelae, 
quam habebat a Dominik de Lewenbttrg annue tanqnam debitam tri- 
bnlnft yendebantac, et erat quasi thefiaams pacaeditßtonim Dominoram. 
Piaeter hanc «mmnam nihil omnino praedicti Domiiii a subditiB suis, 
nisi in extrema Beeessitate percipiebant. Post obitnm Dominomm de 
Lewenbnrg floreal thesanrarii seu proteotitii facti snnt regnla et men- 
Mra axactionnm pablicanun,. fta nt pro .qnaotitate et nnütiludine flore- 
nornm aubditi teneantor contribuene. Ej^empli gratia, qnando ^np^tor 
uni floreno thesaurario imperialis, tenetur Honneff exsdvere 22^32 im- 



Digitized by 



Google 



— 184 — 

CmIwIi, etttn anfetv öimiibvs loci$ vioiifi« egfiel praeeinivientius, 
kim ad ^trema radaelam, acoedente quofv^ ittteatifia' diaeordta 
et t^raesidimi' pMIamia ^3' B^nrim Bitife sensa et magfilia' passiboa 
ad ititeritom et pfenam itriaam featttiet: • Sed ad nostra rrilser^iitia 
et exMceratissima tettipora Yenianfiia. 

Honnef^ inter cetera quoque loca fait, qttod sub poeoa expi- 
Talionis et- inceiuKt Gallorum Bonmenshim petUia et maftdaiis pa- 
Ttfte cötapiihvita est. Iitib trium m^n^tn spaiia »otidem ifl^>e-* 
lialiMi miilia, st ab igne liberum nMnere vellet, nomerare'de- 
bnit. Qüibiis non obstatitibus, qtiamvis oirniia ad obolttm solot», 
qvamvis indubitatae aasecurationes essreat fcetae, nfhttortiinua con«« 
tt*a omnem -fidem, contra ehriätianae legte* carilatetn, subemeMitO' 
et flilstssimo copiarom Luhaebergenstum in defensSenem n^atri 
apud nos eommorantiatti, explosoftiiti in GaOea scioportm atia- 
mmque exerci^ärum insolenliarum praetextu, poetquam Luaaebur^ 
gtel bidoö ante ad soos ri^ocati fulsaent, baod dobie per* eo^dem, 
qtiiapbcuniaGaHica conffcrfpfes, GalK p^aemmtfti nunnero aexcenti, 
equites tum pedites, pönte volatlH Rbenum summe matte 1689. 
24Ca Mail, quae erat dies Martis, aeptlmana aitle Penteooalea 
traKctunt, ae primo ooclasum et siipatüfii per rastioos adimm m 
siiperit>re Cas^sel flirlosi itivadunt et post modictm resislentfam 
oceopantes seu fülmen penetrant, omneMicfue pagitm expilaal; 
inde a^cehdentes eädem rafeie per införloa SDMettbotf; ftMig^taia« 
tet properant ht $onmf, ubf \ntek Wlitnbexf ad anguatisaitnum« 
transifnm trabibtta et palls quamofMlmä nKuMtmrt, iMfteo' nf plures 
quam iniHe hostes hirio afceil posseHr, oum limer«nt se repelleti* 
dos, sitini proditoris ope et opera^ per nMttem intenerunl ytam* 
aliam angustam quidem , sed tectam et securam , per quam in 



portales (ein 6(M^tt(bett a^t ma0 6 IRat! ffttnff^, b. L 36 tTI^u« 
unb 2 SkttmengeS, \ft abec einige {)eaec Wfniger, quod remattet iodici); 
^QOtSes t«ero a päueiB annis vidimii8 exactitttieg puiblicas odeo in im- 
mensnm attger<s, tot utti flor«tio tli«fiauitoffio iliipOBiti shit imperiale« qua- 

^ tuot 6t pUiresI 

^) "MH tfem etftot bei ittdiM et qua^störM Le^imnbttrgici, qai irortmam 
paitem r6B6d«rtmt in HonkiiBff (et sl^tt {H ofl« auf) ^Mftt et %üi^tnM 
eC^M^H «m. Oofeiae l^itf Ucherath, <|iü rMedit in Bolnido«r im 
3^utiH, qua llliiiw domnft ftdt pfUfpti: "BLU e^ li«»iti qoam iMtaii com 
«aeellätto Hdoneffthsi, qtii kl vitam iUiUs fiägltlD0«ln iurMstits « oathedra 
ftibrat, htnc gmiisitme intWkln»^ in Tifieis prop«f llo|lAotf aaidHdatitem 
globo * traieeit txttmplo morutatt. In ktto dMiiis «nix «rocta, qnae 
adkvc «tttai. BfdtMe: ob hö« liomleidiain «ltittiig!DttCM^ldoir|rittm^ iiii»q[nam 
ampHns eompaniit. Bona ilUns üwo adiRcta« 



Digitized by 



Google 



— 185 — 

9t9^bOTf usqae feltei passa penetraniiit, qnod adv^rtenles rostiev 
qui t90' namero ad- ^ansitinn vigäibaiit, omnes «d tmum diffp«*-. 
g«ruRt. GaHt vwo prioio {RW^iyrf, Aeinde 9iaifmMhovf, ^mT. 
et Honef sWe MUlhein» com ieliifilo integre ^Mdiaronl. 

Bg^o qui Brno 1073 TurannU^ exeroitam ad 22« mittia per 
Hoftef transeuttleiii' praesentia «lea permovefam, ne «ut aedibas 
aut öcelesiae vel mißimimi noeerent, eadem fiducia -ft^eias, inier 
evrtnes profugos $otas cum* saceMa^ meö D. CorneKo Veriaeen 
m&aM in aedfbus meid, $pei*an$ futurum iit referentia sacerdolii 
dtfcti, sallem miiii parmeretit, aut certe interdepraedaiulummiltiia' 
agerent. Netriram pt-aesHterunt. Saccllanus, videas quod brachi^ 
me in domum attraherent, dam, quia slatura plus deltün pasillu^ 
erat, furori eorum se subdttxit. Me vero tauri pingues et vituU 
multi circumdantes, nulk) pudoris at)t vereeundiae aut sacerdolii 
habito respectu, ubique per omnia corporis loca slrictim scmta* 
bantur, ul quot haberem peras, tot in iisdem reperirem manus» 
Sed liaec nutia. Scurriliter cum ipso indusio denadatum pugnis 
in faciem impactis exceperunt, fii^lulas aeneas oneralas et pectori 
admotas intentaruni, in terram conieclum orinibus traxerant, pe- 
dibus eonculcarunt. Imo unus, quod horreo referre, pugiooe 
stricto in me nudum irraens, dum emasculare me nititur, ab 
alia quem facti horror permovebat, ita excipitur, ut in terram 
prostratus et sclopeto graviter exceptusimo non ie^er sauoius 
abierlf^ Quae graviora et horrendä magis in me oommiserint, 
studio praetermitto, ne honeslas aures vuinerem. Idem ille, qai 
me e mantt>us incarnati buius diaboli eripuit, togam quoqoe et 
braccam, sed absque indusio restituit, viamque ostendit qua efifu-^ 
gere possem, Dum fagio, in me duo vel tres eiaculantur. Con-- 
servavit me divina bonilas, ut per hortom liber evaderem, inde 
in segetem satis altam irrumpens, lolies ladsus et Hvens procu- 
bui, ad mortem, si unqnam resignalissimus. Dum egp fugio, 
omnia mea diripiunlur: quorum iactnra efsi peracerlm mibi Sit, 
maxime tarnen indoleo preciosis libris ^') rarisque admodum in- 
Strumeniis mafhematicis, globis, tubrs opticis, quadrantibus, sphae- 

3ni 9ltd)it> su^omief Beftnb«t ftc6 baS ^anttf^^ciftU^e iOet^eic^nif eines 
au« 602 9lunimecii beMenben ^ibliotbet üon gebunbenen ^üc^ecn, meffl 
t^eofogifi^en, tinb iut{{Hfd)en, äbct audi ^if^otifc^en uxtb gtogtopl^fiben 
3n^a(t«» menige dlaftlfec, unb au^ecbem nod» etwa 30 stummem 
toon ungebunbenen Büdbecn. f>iefeS SSersetdinif ifl alt, ent^SU ahn fefne 
9^od)meifung feitteS «fffmigeiS dbet bc« Jeefi^ett jentc «ui^^ SleOc^t 
bet Jtatatog Don Stips' fßMotfftt 



Digitized by 



Google 



— 136 — 

tis, horologUs, . Inappis^ qBoruiii. oamtuin ingiMis mihi rsuppet^Mit 

copia 0* Bedenk purocbifilis «na cum tnrri el 

teeto, cum domo parochiali et aacellaai, flammis periil, niilla 
harum a Gallifif sed. per scintUkia venlo vehomentiore poe «era 
disi^cclas et fioccoram ioatar volantesv aediumque vieinaFiim ca- 
lojres eiLtreoioa, est aucceosa. Campanaru« minima, qua ad 0a- 
crum primum puiaatur, sola lique&cla est; duae maiores raplae, 
media iiitegra et illa^a permanait. Fornix tempU nihil passua^ 
nisi ex latere Sigeburgensi pars seu cosla una, baptisterio in- 
cumbens, quae corruit vilio dominorum Sigeburgensiiim, qui ceu 
decimatores cum teneantur ad conservationem istius tecti, ab 
aliquot annis (quod quovis summum triennio fieri deceret) te-* 
gulis cadeptibus novas subslituere neglexerunt, 'unde factum ut 
pluvia, nudatis asseribus illapsa eos processu et tractu temporis 
adeo patefecerit, ut nee clavi iilius retinendi capaces ampliua es- 
seot. Quare nee mirum videri debet, quod per ignem volantem 
primo correpti incendium causaverint, quo Universum postmodum 
templi turrisque tectum in cineres abiit. 

Post depraedationem universalem receptui per tympana pul- 
satum et conflagrationis faclum initium. Prima fuit insignis et 
pulcherrima domus generosi domini Baronis de Franckenberg, 
satrapae nostri, ad Rheni ripam siia, inde ordine processum ad 
nautarum aedes ad forum usque. Forum ipsum, bie S3oaft, hk 
(Ba% bic Serggaft, bic güncggaft, auf 93ett)cl,. ßorctetoinber» (?), 
omnes ad unum in cineres obiere. Aula Sigeburgensis, domus 
Fetri ^d auf ber <Btxa^t muro coemeterii proxima, stabulnm 
Wilhelmi Litz et duae aut tres aedes ad sacellum, domus Dei 
dictum, quod et ipsum conflagravit, manserufi* illaesae. In 
Seihoff Gallorum furia non pervenit, quod insidias proximi prae- 
sidii Lunaeburgici timerent; 9tamer9borf quoque vix passum est, 
uti non Scnbcrf. SRl^cnborf tamen ita exuslum est, ut vix uUa 
domoa superstes manserit, praeter Heisterianam, im SSl^urm^) 
nominatam* Damnum fuit vix pretio aestimabile. Maior homi- 
nttm in cellis baerentiiim mi$eria,> qui mane e latebris suis sub«- 
terraneis prodeuntes, mortuorum resurrectionem repraesenlabant. 
Inter cetera quoque perler unt quinque libelli, qnibus baptizalos, 
confirmatos, matrimonio iunclos, defunclos, loci consuetudi- 



M 3m 4:^Et» (b^nt f^in 7 Seiten rat^iöfee dr^e^un^fn. 
*) IBo lU6ecatl^ etnfl »ol^nte. 



Digitized by 



Google 



— iS7 — 

nes, Mius anni dsurium mu ^bemerides, S. Mathine sodaies el 
Ecdegiae beiiolaclores, magna laboFeeMtudio, succeasoi^um meth- 
rufli conmodo ioMrifMieriift) nibil eniiii' omniBO nee minimae in- 
formaliMiis per pfaedecessoren meum relictae kveDi 

P«5l ioceDdittm pluires imo plarüm faere, ipii CMrtatim Ugna 
caederent. et aüvap intagraa exfraderent ad novanira aediiun cm^ 
striictionein>r Forum ferme integrum ititori noa tantum pristino, 
sed et maiari veddituiiL Exsorreaeruiit aedea non oppido^ sed 



StMM hwnecft ^iec, er rnoBe fkft SKüfe geBeti/ au« bem O^eb&c&tttiffe uti^ 
. md^ (Scfuitbigungen M alizvi ^euitn IKoitc^eS bec ^tt ^er^ußeSen. ü)ec 
SRttt^eilung ȟtbig ftnb folgenbe loci consnetudines, mie Xtlpi fte iR 
^anbf^rift 2) niebecgelegt ^at: 

•1) Inoolae Montia 8. Aegidii, qoaiido patibnlnro (|U {Honnef) coih 
cidit, tenentar illud reparare et ligna furcae deatinatae in Honef Tehere ; 
id quod meo tempore factum est Quod autem Aegidiani ecclesiae suae 
aeditünm ad hoc astringere yelint, impinm omnino et nnllo modo tole* 
randam est, beiMrft Ztip^, ne ministerium eoelesiae per hone actam 
vllescat. 

2) Anniversarium Dominorum de Lewfenburg, statim post vindemiam 
albam, qnando mustum esse desiit, ab antiqoissimo tempore serrari so- 
ütnm. Fimdanint hoc aacnim Domini de Lewenburg, qnoftdam Domini 
In Honef. Dederunt enim nobilissiraas et ab omni onere liberrimas 
vineas, agros, prata, Silvas, nobili monasterio S. Agnetis ad Martyres, 
Ord. S. AugfiBtitii, ad Sigam sito, ea lege nt hoc annirersarium annue 
in perpetwun in Honel «elebraretar. Quod aeqneiiti modo fiebat. Pri* 
die (quod et a^hnc servatar) per horam integram a piiina ad aecun- 
dam curat compulsari. Postridie veniebant monasterii confessarius, et 
qnatüor moniales, quaevis änins pondo ceram affererns, quae ad fere- 
' tmm aitr^ panao Teatitam tempore aacri afdebant. PraemittebataF Of- 
, &;iiun Defonctomnu Erat effertorium, sacmm solemne cum cantu, in 
meridie convivium, ad quod citabantur pastor, sacellanus et ipse sacrum 
legena, custos cnm ehori aociia. Sub initinm vero anni 1600 cum con- 
feBaaiio et qoatiior moniaiibns ntotate est cöaaaetiido peramti^iia, et 
Tillico pro tempore a mooastecio impositum est, ut ipae anmtibus mo*. 
nasterii omnia curet. Quod in usa mansit usque ad annum septuagfe- 
simum (too efn ^fitbetet bie Beforgung ht$ 9l{ttdg4mo^(4 iibcma^). 
Ipao awmveraam die nomine totins cosFentna Tillioiu ofifert blaff at* 
dum; tempore prändii villiciu dat prob am aut probas vini sni 
(ed gefc^a^ am ^(nbteadtagc) : pastoris est optimam eligere, de qua et. 
non alia bibitur, quantum placnerit. Duplex vinum aemper fuit pro- 
• häntom. 8i Yinitm non crevit, dat pomadum; ai neo hoc, paüentia, 
ultra virea nemo tenetnr« Faator cavere debet, ne ullae rixae« con- 
tentiones, scurriloquia exoriantur, sed nt oinnia cum modestia absque 
atrepitn flaut. Auetor rixamm olim ad nuius aut alterlus menaurae 
poenam pro delicti conditione danmabatai: Fata potieauna YSOiiHvli 
aunt paator et ilHua chori socU y quia ptc^ter illos et non alioa inati- 
tutum est hoc prandium. Dlscedente post gratiarum actionem pastore 
tenentnr et reliqni diacedere, nee tenetnr villicna, niai aponte relit, ad 
ulteritts vinum. 



Digitized by 



Google 



— 1S8 — 

wrbib«9 digvi#e. Vefbo^ A^mw propria omn^s curae feit, ^ui 
Tt^ö de* reptnCanAi lon'i (qüöd egt coftiiiiiihkfieid), ^ de 'iresüni^ 
ranfdo tem[)lo, ctttirs praecltfritssimüs fortifjt r«inam qttotidle milMi- 
bator, cogitaret Mi äolHoRu^ eä^vü^Itet, hotntti vel def S^übhiii» 
i^l de Jaralli^ visl de Goihvnanitale nuttirs omniiiO' ittrent^tatur. 
poüu^ieeu desperat! (ionservandae eccie^aeeufam oitiiii^in irDHcie^ 
bwit. Dolebam ob bartc pardt^hianortirti irrex^UsHbilem sdcordiMi 
t^elfemtnter, et manttm operi eum desiderio applictiissenv, t^ cum 
unius hominis industriam excederet tarn operosi negotii cogüatio, 
et Ipse ego animo eadere el d« prospero stt^ee^u dösperafe cäDepi. 
Donec Deus stimulos et animos addidit noblll dorhino Joanni Ste- 
'phens, in atraque satrapia Lewenburgensi el Lulstorfia scribae* 
indiclf, qni iinfmnentem eeciesiae certissimam ruinani, m praevenia- 
tur> conslderans, parilerque iniolerandae eorom, quorum intere- 
ral, negligenüae gravissiiue succensus, amore Dei et ecclesiae 
ifi piurittm confusionem, ad nominis sui immortsiem gloriam 
opus gravissirnum et omninm iudicio vix consuminandum , licet 
in summa pecuniae peauria generöse aggreditar, a turri ifiitium 
sinnetis^ ciii extruendae elegit magistrom Joeitnem Petrum^} ci* 
vem Confloentinum, architectum ceieberrimum, ""qui et eandem 
Confluentiae paratam paulo post, anno 1691 mensis Oelobris diö 
il$. forma hdc fasligafa. quam vides (nam ante humtle et obtu- 
sum erat tectum) feKciler absqtie ullo infortunio turri imposuit. 
Gallus pulchre inauratus, et a Johanne Adamo ^ttj^an Honef- 
fensi tu bioine dofiati», nominis el eognominis initiales literas 
corpori incisas praefert. Constitit haec turris, una cum fecto, 
tegulis et t^ularii mercede 380 impcrialibus plus minus, ex qui- 
b«s «go^Coionise i06 in specvebus coUegi, reliqu«m partem varii 
per patrram Montensem emiss! attulerunt quidem, sed domino 
seribae iudicii tanquam primario (^eris totiu» directari residuum 
po8tiiiod«m a communilate reAirtdendam, suppecKlwidam fiiit, Ea- 
dem promlittidifle coriventum est cum supradicto magistro Joanne 
Petro pro impositione tecti teropli« Quam gloriam quidam de 
commtmitat« praedicto domino seribae imridentos, rem pene om* 
nem comipissent. Dum cnitn nou ecciesiam, sed sub spccioso 
ecclesiae commodo promovendo seipsos et commodum privatom 
qoierunl^ eupiditati illontm cedens dominus scribs mamim non 
imprudienter retraxit, qwö factum est ut quod per unum caput 



^et Jamitienname beS SKetfktS fel^Itr 

Digitized by VjOOQlC 



ad «itom porduct quftni' optima pottrat^ per pUnüiMi iMulMi» 
et>'iitiimosan> {liiidetionem< peKitus liiDgwni^ iteqpie a|^ ttlln tmi^ 
appirabai reaodifiaandi leeii, fStti wec fliber Ugnärixt»m& tei^tai^ 
rim «d "digiimi v^tebM admovin-e^ nM a>oomiiiiiniti«9 «ptri «la^ 
HwaNto el pn)itot«ndo uam 4esfgiiarel«n thioil tantfem a virto 
ex communitate cordatioribus dompylsi-adiiittliere«! dottiinum hm- 
dicii scribam, quamvis ob facti iniquitatem hon parum invitum, 
ad reassumandam fabricae heceasariae directionem requirere sunt 
coacli. Admisit dominus scriba quornndam precibus et instantüs 
coDimissionem secundam, et ope, industria ac indefessa vigilantia 
sua hoc efTecit, ut praeter omnium expectationem et ad plurium 
stuporem anno 1692 in Januario tiictum ecciesiae imposi- 
tum, in Martio asseribus undique munitum, nova quoque in 
apice chori turricuia pro campanuia minore ornalum' vide- 
retur, tegulis iam quoque suis splenderet haec fabrica, nisi 
diuturna a Decembro in Marlium usque protracta hiems et 
constricta gelu flumina copiosaeque nives operas omnes elu- 
sissent. Post Pascha vero, qpod hoc. anno 1692 in diem 
6. Aprilis incidit, operi universo coronidem speramus impo-^ 
nendam. 

Pro reparalione tecti Serenissimus Elector Coloniensis et 
Reverendissimus Praelatus Sigebürgensis tanquam duo decimato- 
res post multas easque taediosas (iDol^l quaerelas }u ergangen) tan-- 
dem assignarunt 600 Imperiales coniunctim, quos et recepimus. 
Nam licet nos a pluribus exemplis probaremus, tecti totius omni-^ 
modam reparalionem incumbere decimatoribus , illi tamen con- 
trarium omnino sustinebant, nee erat e re communitatis ad penu- 
riam ferme redactae, litem aemnlis adeo potentibus intendere. 
Unde consultius fuit, 600 hoc Imperiales admittere et sumtus 
reliquos emendicatis precibus erogare, quam illis nos opponere, 
contra quos etsi triumphatos nulla debatur executio. Fuere 
etiam, qui debitum reparandi chori parocho incumbere mordicus 
asseverabanty et ex hoc quidem capite, quod et ilie tertia deci« 
marum parte frueretur. Quibus me fortissime opposui, allegans, 
quod haec tertia pars pastori pro competentia vivendi a decima- 
toribus doobus sit assignata, qui alias certam pecuniae sum- 
mam ipsi quotannis tenebantur pendere. Cum enim officium 
nulli debeat esse damnosum, profecto miserrimus esset pastor 
Honefensis, si in casu aut corruentis aut conflagrantis chor 

Digitized by VjOOQ IC 



— 140 ~ 

if^ ad mfliattratiooeiii tenereMir, ad qoaoi briim müniiiiii 
anRorum redditiis requirereaüir, quo fiaret, ol quem de «bari 
vivere oporterai, iUe per altarte servituram neoessarü^ fe^ 
rire Gogereiur. Sed hie quoque tnodam inveBil doauiuis aoribe^ 
al una et eadem chori et navis ac laleram esset ratio, 
que ad onam compotuai traherentur. 



Digitized by VjOOQIC 



UtfmvSift^ Ute Mikl^k ^t0 ^iofitvfi ^^mmf^m 

SKttgetl^etU t>cm ^tti^tttn Dr. tion !Dlemg. 

In namen der heyliger dryueldigeit kunt sy intgeynwordi- 
gen ind zo kumenden, Dat ich Elizabet Eedel widdua van Moen : 
zoe, vmb heyi myns leyaen heren seyle Walrauen, mit willen 
mynre Kinder, eyn stucke Iant2 eyns morges de geleigen is 
vttder deme dorpe dat stotzheim geheissen is , eyne mute zo 
buwen, dar zo bequemelich is, der kirgen der nnnnen van der 
portzen des hymeltz han gegeyuen, ewelichen ind vry zo be- 
sitzen, Eyuer die susleren der vurg. kirghen dey goede veerke 
sy vermugent , widdervmb zoe doene gentzlichen broederschaff, 
jnd volkumetticbe deylinghe alre gueder werke, die gescheint 
in der vurss kirghen , der seylen myns leyuen heren , ind mir 
haent gegeyuen, Jnd sin gehucgehisse zo doen alle daghe eewe- 
lichen in der missen, dar zo hant sy sieh eygentHchen verbun- 
den , vp dat die vurss gyflft gantz sy , ind hernamails vngeuer- 
bruchlich bliue, dysen intgheinwordigen breyff mit sigele heren 
Heynrichs herzoegen zo limburgh, ind deme myme sigel, haen zo 
gezughe, gesteidichgeit, doe dysse sacken gechaegen da waren 
infgheinwordicfa de Eedel man her friderich here zoe den Sleyda, 
Werner van deme waghe, heynrich van dune, philyps, heynrich 
cornet ritter, ind vyl anderen Dit geschach in deme iare der 
genaden dusent c^c^ xlij®. 



<Sd tfl na bte WififfU, bon toeldin in bcm bon Dr. Qtättt '{i: Sa^ig. 
2. ^eft p. 298) mitgetJ^etlten glameid^eimet ffieidt^ume bie Siebe tfl. 

Digitized byCjOOQlC 



WtMtai^ JUiteten^ 2ttfltt^ 0iiifitr^ (kitrtjier- 
f«iittlm etc. bfdcff^rf. 

SRitgtf^eilt t)oa 0r. 9. QUttri. 

9Mnn 1^^ aM einem @^rdti9Btt^e üereiniette Uvbtnben 
mttget^etlt loerben, fe^mog bied itr Um Uinftonbe feine 9ie4tfer& 
jitag finben, ba| bad ^^reiitfioK?^ ^iDateig^t^um iffc unb fein 
dnl^olt bedtt)egen lei^t für bie (Sefd^id^te berlorea gelten !5nnte. Xkm 
biefemSerluftejDotiuBeugeH, foQen i|i unf enn {)efter ba^ jiabieSuf&a&e 
f^att ba0 Serinrte lutb 93etf))rengte2ufamine(nitnb auf}u&ett)a]^eii, b{f|6^ 
nigen Urfunben, ttyelc^e auf<^5{iter, Strien, äüttergefd^Iec^ter tc, 
Sß^vi ftaitn, obgebrudt mxitn. 

^et @tabt S8(n mar bie fpgenonnte ®(l^reiiii0)}ra^d eigeotJ^üm^ 
lid^« @ie beftanb bann, bog ber Sed^fel be^. ^igentl^umd bor Be«^ 
fttomrten 93eaQiteii ia ben berf^iebenen @tabttl^etUQ ineUiem eige« 
Ufa f)aufe berjelc^iiet maurbe. S)te @tabt jerfid in 23 @)>renfl4r 
bereu, jeber fein @(l^retn«.^u0 l^tte. 

S)er @^rein^ bem bie ttacii^fotgenben Urbinb^n entnommen finb, 
j^te bett 9{amen 9iteberi^. ^) ^o nannte man namli(^ ben iMtd et» 
11^ äJorftabt entftanbenen bon @t« Su))u0 uweit bed ^omed Bi« 
an Sral^en&aumen nnb ben Snten^fu^I fxi^ erftrettanben nSrblid^en 
©tobtt^dL S)ad ßi)Viw»fiQxt» , in tDÜü^m bie nafifiifplflmbai Ur« 
lanben aufgenommen umrbea, kg auf ber ^ol^annidftrage wv^ 
ber @t. ü^u^fird^e. 9ebe ©d^reindlorte j^atte, in f))atexer ^ ttCc 
nigftend, il^re befonbere Huffd^rift, burd^ tt>el(^e bie bon ber ©d^reitt^ 
)>ra;i9 berührten ©tragen angegeben n>urben. 

Unfer @d^rein«bud^ fü^rt bie Äuffd^rift: Terminus a sancto 
Lupo ultra monticulum usque ad antiquam portam. ^e jtird^e 



>) ^ec ec^cein 9liebetic6 f(6eint aecfheut lootben au fein. 3ii bei JBibliot^ 
be« j^iifigeti f(#olif4|en a»))mtia{titisi0 finben fi^ auc^ GtTttfe bttfe« 



Digitized by VjOOQIC 



— 143 — 

tag belaRHtßc^ u^peit be« üDciM. ^t monticulufl be« 
fanb fid^ am Chbe ber 3)2ajrtntinfhra^e unb am Hnfange bed (Stgef* 
ftemed, tt)o bte 9[((er]^etlt8en{a)>elle fielet. ^) 

!Die antiqua porta ift ba^Jemge alte St^cr, »cld^cö nod^ 1424 
auf ber (Stgelftetndftrage ftanb unb ber ®tabtmaifer atigel^Brte, totiäjt 
Aber Äral&nenBSumen, quer fiSer ben ©igelftein unb bem alten ®ra^ 
Ben (6ntenj)fu]^I) entlang lief, »o nod^ bie Ueberrefte gu feigen finb. 

Diefe SJfauer, »eld^e bie ©t, Urfulalirc^e einfd^Ioß, bann nad^ bem' 
ftatteuBug fid^wenbete, tt)o fid^in i^r bie nod^ erhaltene 5BfirfeIj)forte off* 
nete, »efd^e ferner neben bem S^wfl^öufe fid^ mit ber erfteii rSmi* 
fd^en SDJauer vereinigte, »ar bie gtoeitc nad^ ber SBergrSßerung 
ber ©tabt not^tüenbig geworbene nbrblid^e ÜJJauer. 5ßad^bem bor 
biefer eine neue SSorftabt entftanben, »urbe im Anfange bed 13* 
3a]^r]^unbertd bie brüte ©tabtmauer gebaut, bieienige nämtid^, meldte 
nod^ je^t mit il^rem Siiefengürtel bie ungeheuere ©tabt umfd^Iingt. . 

1« Notum Sit elc. quod abbas et conventus knetstedensis 
vendiderunt et remiseruni Decano et capilulo ecclesie beati An- 
dree col. in domo et area sua sita ex opposito S. Maximini du- 
arum marcarum redditus eisdem decano et capitulo singulis an- 
nis de ipsa domo solvendos. act. annö domini 1278. 

2. Noium Sit etc. quod Johannes et Hadavvigiy fralares et 
3orores iradiderunt et remiseruni domuin et aream sitam coQti- 
gue domui Sigewigis versus sctum lupum que nunc dicilur ad 
ieonem sicut ibi iacet provisoribus domus pauperum scü spiri«- 
tus in ecclesia nomine ipsius domus ita quod ipsa domus se|i 
Spiritus dictam domum et aream iure et sine contradictione op- 
tinebunt. Salvo in ipsa uniomque iuresuo. act. a. d. 1278. 

, 3. Notom Sit universis etc. quod Richardus dictus comes 
tradidit et remisit proprietatem domus et aree site in pfartea scti 
Maximini ex opposito inonasterii predicli in fine piatee qua se 
tendit versus curias et in üb fine versus cumulum domui pauperum 
scti Spiritus in col. et ad ejus usus ita quod ipsani proprietatem 
divertere potest. Salvo diclo Ricbardo usufructu suo in eadem. 
aet. a. d. 1278. 



ij 3n bet Ucfunbe ^z. 48 ^eift ed : domus» et area supra mouticulum in 
fine ubi itur ad sanctas Virgines (Urfu(a!(ofler). 



Digitized by 



Google 



- 144 — 
IStHttnn für iit Jlntijjige* 'J 

4. Nolum Sit Omnibus elc. quod Engilradis filia Gerardi 
scarbart cum viro suo Jacobo diclo hasart et helewigis et Ely- 
zabelh fiiie Johannis de poUe et Elyzabelh sororis dicte Engil- 
radis in figura Judilii comparenles super domo et area sita prope 
domum que vocatur widedure invicem per amicabilem composi- 
tionem concordati sunt ita quod proximi dictorum puerorum suo 
declaraverunt et optinuerunt iuramento quod diclis sororibus 
dicta compositio magis eis esset expediens facta quam dimissa. 
Est autem talis compositio quod dicta Engilradis et Jacobus vir 
eius optinebunt unam septimam partem et dicti pueri helewigis 
et Elyzabeth duas septimas partes optinebunt in domo predicta 
et horreo ita quod divertere possunt et optinebunt. Et de illis 
tribus septimis partibus bereditatis predicte census tam diu col- 
ligelur et reservabilur donec octo marce congregate fuerint ad 
terram sanctam ultra fliare destioande. act. a. d. 1266. 

®t Golttnifea* 

5. Notum Sit omnibus etc. quod ille transitus qui Sue vo- 
catur qui iacet in medio inter domum herdinhoven et domum 
que Bucvelt dtcitur totus est Theoderici qaondam plebani scte 
Columbe nunc autem. canonici maioris ecclesie -J col. ita quod 
ipse optinebit iure et sine contradictione. act. a. d. 1266. 

6. Notum Sit etc. quod Hermannus Clrppinc et Sigewigis 
mater sua Theodorico canonico coloniensi quondam plebano scte 
colombe vendiderunt redditus unius marce sibi singulis annis de 
domo et area sita in platea scti maximini prope domum domino- 
rum knetstedensinm solvende. act. a. d. 1271. 

Itom, e^m^m^f^ 

7. Notum Sit etc. quod doninus Godefridus Choriepiscopus 
col. duas mansiones sub ano teoto sitas in platea scti Haximini 
sicat iaceot ante et retro cum area ex parte petri qui vocatur 
pes et uxoris sue Bertradis ad eum titttlo pignoris devolatas ei- 



£)ic Segelfleruttg füc bie jhcujjöge »at in Stbla ouf etotbentUcfi. fJo(fts 

. bem t>om 10. bi0 13.3anuat bed 3a^ied ll47)6etn^cb Don (Slaiitocouit 

bad jtceu) geptebigt, fu^t Bereite be6 6am0tag6 nad^ Dßem in genanm 

Um 3a^te eine mdcbtige, metf! Don Stbln aufgebcacfite g(otte ben 9t^ein 

hinunter, um fld) in C^nglanb mit ber übrigen Jh:tu}flotte au bereinigen. 

2) «)oln. 

Digitized by VjOOQIC 



— 145 — 

dem peiro pedi et uiori m<^ remisU . et tradidit ila qiiod opline- 
bant dt divertere poseiunt. act. a. d. 1263. 

8. Notum Sit e(c. qood magistri fraternilatis trium Regum 
«reaitt in medio iacentem inter domunt quondam abbatis Siber- 
gensis et damam Gerardi de Pavone per sententiam scabtnoFum op- 
tinueront ita qood divertere possunt. a. d* 1268. 

9. Item notum sit elc quod magistri dicte fraternilatis die* 
tarn aream sicut iacet remiserunt et tradiderunt Gerardo de Pa- 
vone civi col. et Benedicte uxori sue ita quod ipsi optinebunt et 
divertere possunt. act. a. d. 1268. 

10. Notum Sit Omnibus etc. quod Sifridus plebanus scti 
Johannis in curia ^} domum suam sitam prope vineam Johannis 
de Rile proximam sicut iacet cum area Engilberto pellifici et 
uxori sue Cristine concessit hereditarie pro annuo censu sex 
denariorum et unius obuli annuatim in feste beati jacobi apostoli 
solvendorum. a. ,d. 1262. 

11. Item notum sit etc. quod idem plebanus domum aliam 
illi predicte domui adjacentem \ersus sctum Maximinum Hermanne 
lapsatori et uxori sne Ude hereditarie concessit pro annuo censu 
sex denariorum et obuli in feste beati Jacobi solvendorum. a. d. 
1262. 

9tiul^aiaetfIoftm 

12. Notum sit etc. quod Agnes monialis in ecciesia sctorum 
Machabeorum in col. filia Hildegundis et Theoderici cum magis- 
tra et conventü suo effestucavit ad manus matris sue Hildegun- 
dis predicte omnem hereditatem quam nunc vel umquam in pos- 
terum fuerit habitura ita quod ipsa libere optinebit et divertere 
potent, a. d. 1269. 

fiRariettgtaben. 

13. Notum sit omnibus etc. quod Johannes de Porta et 
uxor sua Elyzabet cives col. tradiderunt et remiserunt decano et 
capitulo scte marie ad gradus col. redditus Septem solidorum eis 
annis singulis solvendorum ad pascha de septima parte domus 
Site prope domum widedure et de septima parte horrei oppositi 



*) ^Ic 3o]^anne3firc^e auf bem Oom^ofe. 

%nmUn. 2, Digitized b^^OOglc 



— 146 — 

^omai predicte ifa^iiod si infra <iüiwdeinfMi'pd^t|Hl»cha tili Me- 
tern solidi soluti non foerint , ertint dicte dae intime pttries 
dicto conventui acquisiie. act. «. d. 1293. 

. .14. Nomm sii OBUiibus etc. quod »agisira et conveiHus 
ecdeaie scti Maximiiii in col. com manu drude fiiie ploc sancti- 
monialis dicte ecclesie tradiderunt et remiserunt aream quandam 
jacentem versus nonticalum ex lila parte S. Maximim que voca- 
tttr scarpenslen Wernero lapicide et uxori sue Bete ita quod op- 
tinebteal et divertere possont a. d. 1263. 

StimeitgattctdEIofbr* ^) 

15. Notum Sit. etc. quod Dnida cum suo conventu de ortu 
scte Harie tradidit et remisit suas partes quatuordecim selidorum 
sex denariis minus et quatuorsoUdorum solvendorom de domo lignea 
et area contigua domui peregrimi ligaCoris vasorum versus^ Egel- 
stein hermanno et uxori sue hadewigi ita quod obtinebunt. a. -d. 
4253. 

ttti^bttMibtt, 9tübet in in ^k$«qafft/^MUttttn, 
tUüfÜ^ige. 

16. Notum Sit omnibus etc. quod albero flamingus tra- 
didit et remisit Gerardo filio suo census duarum marcarum quas 
solvit annuatim hdoricus dictus gollin de domo que vocatur ga- 
neze tali conditione si idem gerardus complevit etate viginti an- 
nos prefatum censum ad plactfum diveftere potest. SLvero in- 
fra vicesimum annnm moritur dimidia marca predicti census sol- 
vetur .^nnis singulis fratribns in Stolikengazen dimidia marca fira- 
tribtts minoribus, dimidia marca peniteniibus, dimidia marca le- 
prosis in campo. ^3 ^^^* ^* d- 1256. 

^antoleoit, «Ud 

1 7. Notum Sit etc. quod Theodericus cum manu abbatis et con- 
ventus scti pantaleonis tradidit el remisit fratri suo Herimanno 
tertiam partem domus et aree dimidietalis cum fabrica adjacente 
versus sctum Andream ita quod in continenti optinebit. a. d. 1244. 

*) Jtict^e unb ^(ofiec lagen auf bet 9Ka]cimin0^f e , auf bem (S^cunbe be< 

Je^igen botanifd^en Gatten«. 
^) 5)ic aSorbetfeltc bct Ältrf)e mar an bec ©teile, auf »etrfier je^t baö $au« 

« 9lc. 21 auf bec Stulpe fle^t. ^te J((oflecgebäube unb (Statten nahmen ben 

9taum bei je^tgen ^IppeQl^ofdpIated ein. 
^) 3u SRehten. 



Digitized by 



Google 



- 147 ^ 

f8. Nolum sii jomtiitios etc. .i|«od abbatissaet Ganveatos 
setarom virguiQin in eol. emerunt sibi a fratribos domus Thea- 
tonice^) de sancla katheriaa in col. domum et aream cum vtfiea 
iacentem in mondcaio ex apposito domiis ad aureiim ansereni. siib- 
IQS et superius ante et retro ita qaod optinebunt et di^ertere 
poteruAt. Et sciendum quod Cristina relicta qaondam llicholfi 
hardevn«t usumfructum quem habuit in hereditate predicta re* 
misit ad manus abbatisse et convenius predicii. act. a. d. 1269. 

19. Notum Sit Omnibus etc. quod Bruno dictüsScallensuam par- 
legfi census oeto solidoruin de duahus domibus sub uno tecto sitis in 
platea scti Haximini juxta dussetdoi-p tradidit et remisit fratribus 
domas theutönice libere optin,endam et. ad placitum suum diver- 
tendam. dat« a. d. 1275. 

^ptunatt^ Mßfttt (öerflL 9?r. 82)* 

20. Ifotqm ait omnibus etc. quod miEigistra de dunewalt 
cum priore et conventa suo redditos onius marce quam babebat 
in domo godescalci Mulre . sita supra monticidum remiserunt li- 
bere eidem godescalco ita quod ipse g. a solutioneiUias. marce 
Über et immunis perpetuo remanebit et eam divertere poterit. 
act. a. d. 1270. 

21. Ilotum Sit quod Ingebrandus cum abbate et conventu 
suo in hßßterbach tradidit et remisit suas partes reddituum qi|^r 
tMordecim ^pUdorum sex den. minus et quatuor solidorum de do- 
mo Jigaea ei .area co^tig^a domui peregrimi ligatoris vasorum 
yersus figelstein herimanno et uxori sue hadewigi ita quod di- 
vertere. pQfisuut. act. a. d. 1293. 

5tiuil^fleben, Itlofler (t^ergl. aud^ 9h:. 1 unb 6). 

22. Notum Sit omnibus etc. quod abbas etconventus knet- 
stellensis domum suam ^} . si(am prope sctum Haximinum coi. 
sicut iacet ante et retro subtus et superius vcndiderunt Lamberto 
de Winthere 3} canonico Bunnensi pro quadraginta marcis coL 
tali conditione quod predictus conventus dictam domum in sexto 
anno et non prius reemere poterunt pro 40 marcis coL proqui- 

*) Stcmb nc&ctt 6f. 3ol^ann auf bet ©ebctinjltafc not^ Sübcn ^in. 
*) ^t Äne(i^t(lebet ^of lag in bei SRajclmln3|lra§e. 
^) 5t5ni3«wintet. 

10* 

Digitized by VjOOQIC 



— 148 — 

bas eam ei vcMiderunh Sed si dictus L. denarios suos medio 
tempore rehabere voloerit, illos draarios dictua cooventus infra 
annum a die monitionis ipsius L. persolvet et assigoabit. Si vero 
aextoa annus eiapsus fuerit reempüone non facta, extunc dicta 
doflAUS erit tpsii» Lamberli libera et soluta. act. a. d. 1272 in 
die annuntialionis acte Marie; 

23. Notum ait universis tarn futuris qaam preaentibus quod 
Lambertos de Wintherecan. bonnenais tradidtt et remisit Abbati 
et conventui knetstedensi domum et aream «itam ex.opposito ec- 
clesie scti Haximini que est domua ipsorum abbatia et conven- 
tus ante et retro subtus et superina prout ibi iacet. Ita quod 
iure obtinebunt et divertere posaunt, act. a. d« 1278. 

fiRerflene/) conventus Sancte Agnetis. 

24. Notum Sit etc. quod prepositus magistra et conventus 
scte Agnetis in Merlhene vendiderunt et remiserunt censum he- 
reditarium quem habebant in domo et arca super platea Egel- 
steyne ex opposito domus ad aareum anserem Everardo caicia- 
tori et Eiyzabet üxori sue ita quod ipsi optinebunt et a solutione 
erunt immunes et absoluli et hoc teslificatum est nobis litteris 
dicli conventus in scrinio nostro repositis. act. a. d. 1279 mense 
Novembri. 

9tmtonf, conventus Marie, (ei 9tettfl« 

25. Notum Sit etc. quod abbas prior et conventus Siber- 
gensis cum preposito capelle beati Cyriaci trans renum duas de- 
mos sitas in vico scti Maximini versus monticulum ex opposito 
vinee raeylag prout iacent ante et retro subtus et superius cum 
areis suis tradiderunt et remiserunt preposito Ludolfo et con- 
ventui beate Marie apud Nussiam ita quod optinebunt et diver- 
tere possunt. Beservata dicto preposito potestate si sibi placue- 
rit immutandi. Saivo cuilibet iure suo in hereditate predicta. a. 
d. 1265. 

26. Notum sit etc. quod Ludolfus prepositus ecciesie ad 
novum opus prope Nussiam duas domos sitas in vico scti Ma- 
ximini versus monticulum contra vineam meylag ex opposito si- 
cut jacent ante et retro subtus et superius cum areis suis vendi- 
dit et remisit domino Johanni abbati deStrage ita quod ipse ab- 



^) Ob baS fBort SReit^ene obec SRercfiene ^eift, iß smeifftli^aft, ha c unb t 
in ber 6(^cift bed 13. Sa^i^unbectd oft faß gac nic^t gu unteifc^etben ftnb. 



Digitized by 



Google 



-T 149 — 

bas in eisdem domibas sttum usamfructam obtinebit el post obi- 
tum ipsias dicte domtis ad ecclesiam et conventum suum de 
Strage libere devolventiur. ita qaod ipse conventus optinebit ea$ 
et diver tere valebit act. a* d. 1268. 

Slttvmttttb, ftloflet beatae Mariae. 

27. NotuHi Sit etc. qood Megtheldis et maritos eius Hein- 
ricus tradiderant et remiserant suam medietatem aree in monti- 
culo Site cum edificiis abicumque eos in divisione attingit con- 
venloi in Roremunde ita quod sine omni contradictione obtine- 
bunt. Item notum sid quod heinricus frater Megtbeldis suam 
quartam partem tradidit et remisit predicto conventui ita quod 
optinebit. Item notum sit quod Symon frater suam quartam 
partem tradidit et remi^t predicto conventui ita quod in conti- 
nenti optinebit. Item notum sit quod Willelmus pater prediclo- 
rum usumfructum predicle hereditatis tradidit et remisit con- 
ventui supradicto. act. a. d. 1250. 

28. Notum sit omnibus etc. quod Elizabeth dicta papissa 
Belicla hermanni dicti Clippinc tradidit et remisit conventui in 
Rurmunde domum cum area sitam aput sctum Maximinum que . 
quondam fuerunt predicle. Ita quod predictus conventus ca in 
continenti obtinebit a. d, 1253. Item notum sit quod predicta 
Elizabeth domum sitam aput eandem domum predicto conventui 
resignavit ita quod illam conventus obtinebit si predicta vidna 
necessitate predicto conventui removere non cogetur. a. d. 1253. 

29. Notum sit etc. quod Uda relicta quondam franconis de 
Losschart sponte et libere resignavit et effestucavit super censu 
et omni iurq quod habebat et habere videbatur in domo et area 
vocata domus alhaz que nunc est domus conventus de Bore- 
munde ad manus prioris et conventus de Roremunde predictorum 
ita quod iure optinebunt. act. mense Majo a. d. 1278. 

30. Notum Sit universis etc. quod Aleydis relicta Rudolphi 
dicti de Swelme qui erat nuncius officialium tradidit et remisit. 
secundum potestatem sibi traditam a marilo suo predicto domum 
suam et aream sitam in platea scti Maximini contiguam domui 
de Roremunde versus cumulum ante et retro sublus et superius 
prout ibi iacet ad manus abbatisse et conventus monasterii beate 
Marie in Roremunde ita quod iure obtinebunt et dlvertere pos- 
sunt. Item notum sit quod abbatissa et conventus beate Marie 
in Roremunde predicte tradiderunt et remiserunt prefatam do- 

Digitized by VjOOQ IC 



— 150 - 

nram et aream prout ipiisBm habetmnt in snd prbprietate ad ma- 
ntaa tnägistM Werneri advocati curie col. ila quod ipseniagister 
Wernenis de coiisensu Tule uxorid süö eandem domutn et aream 
prout ibi iacet divertere possit in qu^mcunque matittm voluerit 
absque alicuius contradicUone. 1279 mense Novembri. 

«teg&ttt«, «toi (DeisL ^^ 8 unb ^5)^ 

31. Seiendam quöd faenricua SüM henrici cuid abbate et 
contenta sn0 de Syberg soper dimidietate: tettie partis domus <et 
aree super montioukiin ad inanits fraiTis sui Hermaani pe(töus 
dfestucavit a. d. 1243. 

Notuih Sil quod abbas sibefgeosis Godefirtdua domum sitam 
ex opposito vinee meläg ante et reiro cum area tradidit et re- 
inisit ecclesie beati Cyriaci trana renum ila quod divertere potest* 
a. d. 1257. Ita tarnen quod ipse sibi potesiatem resek-vavil id 
ipsum sf voluerit immntandi. 

«Jtrago, «Wri (öergl. 9tr* 26). 

32. Notum Sit universis etc. quod abbas deStrago et con- 
ventus suus ibidem vendiderunt et remiserunt duas domos cum' 
camenala interjacente sitas in platea scti Maximini versus mon- 
ticulum ex opposito vinee melagge sicut ibi iacent ante et retro 
subtus et superius cum areis et attinentiis suis et sicut eas habue*- 
runt in sua proprietate tbeoderico de Westhoven et uxori ejus 
Aleydi civibus col. ita quod ipsi iure et sine contradictipne opti- 
nebunt et ad placitum suum divertere possunt. Salvo iure eccle- 
sie scti kuniberti et ecclesie de dunewalt. dat..a. d. 1275. 

0f. SBüKtttgia de mbnie. 

33. Notum Sit tam futuris quam presentibus quod doititls 
pistorea cum camera adjaceiite que sitä est in monticulo accidit 
conyeptui de monte scte Walburgis ex parte GeiftrudÜs ^ancli- 
monialis ibidem cui acciderat de morte palris sui Rambodonis 
hereditas meroorata. acf. a. d. 1253. 

3on<, SSibgirL 

34. Notum Sit univ^sis etc. quod Theodericus.4ietus de 
Susato et Uda uxor sua Conrado de Burgele plebano de Zunze 
tradidit et remisit domum suam sitanm ex opposito vinee Melag 
ante et retro cum area ita quod divertere potest. a^ d. 1257. 

SBüÄerbwg. 

Digitized by VjOOQIC 



- 151 — 

. 33« It^ni' iiojHim sU quo4: Conradufii de BurgfBle. p]ebanvß d» 
Zmm i(m\m c^ndem sjcui pr€isci:ipta est.'triididjt et reoiisH Ab- 
bat! Sibe^lg^Q$i Godefrido ito quoddivjßrl^rci pptest* a. d. 12$7; 

36; NotQin sit quod God^frichis diolos hardevost sexiam 
partem domus el aree cam vinea de mpignoratkine eidiestatulo non re<- 
dempta a karsilio ei oxore ejus 6ii4eFada in praprielatem suam 
dü.tlt qttod sine contradietione eplinebii. aeiasuQthee a.d;1243. 

37. Noinm sit Omnibus etc. quod Henricus hardevust filius 
advoeati et axor soa Irmentfrudisi cives col. tradideruDi vt remi- 
set-unt Jobanni fiHo quondam Richolfi. dtabeli dimidietaleni domus 
que vocatur vrowedemberg in monticulo cum area ito' quod' di-< 
wertere potest ubicumque eu,m in recta divisione altingere po- 
test. act. a. d. 1263. 

38. Notum sit omnibus quod Godefridus hardevust et uxor 
sua Gertrudis tradiderunt et remiserunt fllie sue hadewigi et ma- 
rilo suo hermannö de Sali'ce quatuor solidos hereditarü census 
de domo lignea et area conligua domui pelegrimi ligatoris vaso- 
rum versus egelstefn in medio maio annuatim solvendos ita quod 
in continenti iure et sine contradictione optinebunt. ». d. 1277. 

39. Notum sit etc. quod Uda quartam partem domus pis-^ 
toree in qua mansit benricus scoldere prope sctum hipum remi-n 
Sil et tradtdit Brnnoni hardevust eivi coL et ^uxort soe Sofie ita 
quod optinebunt et divertere possunh act. a. d. 1279. 

40. Notum sit Omnibus etc. quod Johannes dietus Blitschaf 
civis col. et Agnes uxor sua heredilarios reddUus duar um mar-* 
carum quas habebant annuatim in domo proxima Gerardi de Pa- 
Yone supra monticulum tradiderunt et remiserunt Henrica dicto 
Hardevust et uxor! sue Biyzabetb civibus col. optinendas ad diios 
terminos et solvendas prout dietus Jobannes et uxor sua hacte- 
nus eas in sua tenuerant proprtelate. act. a. d. 1279. 

41' Natam sH q;MQd p^ri Heorici goziin ^uondam civis col. 
el SoSq tti;ort« sue seil, beoricu^ Slalhyas Gerardus et Bruno Ida et 
mmritus «itts G^beUnus dietus do Rureke et Gliyzabet u^^i^r quondam 
liiifirijdi singuli sm» par|iQMlfi$ duarnn^ donioru^i iq ma«liculo si^ 
tarum vendiderunt et eSestucando remiserunt Johaiini dicto de 



Digitized by 



Google 



152 — 



t 



leopardo et hermanno diclo de Nile civibus colon. ei uxoribos 
ipsorum ita quod optinebunt. Et seiendoin quod Blyzabet sapra- 
dicta per seotentiam scabinorum oplinuit quod pueris ejus Hen* 
rico Johanni Alberto Lufrido Sofie Rigmudi Ide et Bele magis ex- 
pediret effestucatio et remissio dictarum particularam facta quam 
nop facta. Item notmn sit quod Johannes de Leopardo et uxor 
sua Sofia domum diictam ad aureum anserem et tertiam partem 
domus Ganze libere optinebit. act. a. d. 1273. 

42. Notum Sit quod Gyso et uxor sua Aleydis domum suam 
versus antiquam portam sicut eam in sua proprietate tenuerunt 
Johanni de leopardo et uxori sue Sophie tradiderunt et remise- 
runt ita quod optinebunt salva ipsis G. et A. potestale in festo 
remigii vel infra quatuor septimanas predictam suam hereditatem 
reemendi. dat. a. d. 1277. 

Ouniloli. 

43. Notum Sit quod Gerardus Overstolz cives col. et pueri 
sui Johannes et Hegthildis domum suam sitam in monticulo iuxta 
domum que stat in fine ubi itur versus sctas virgines sicut ia- 
cet ante et retro subtus et superius cum area hereditarie coii* 
cesserunt ßlyzabeth et Rigmudi sororibus becginis pro Septem 
solidis singulis annis hereditarie persolvendis ad. duos terminos 
scilicet festum pasche et festum foeati Gereonis ita quod si infra 
quindenam a quolibet termino predicto medietatem census non 
solverint proprietas dicte domus ad dictos pueros Gerardi libere 
reverletur« Salvo tamen ipsiGerardo usufructu suo in domo pre- 
dicta. Quorum puerorum si unus decesserit alii cedet hereditas, 
qui si tunc morte prevenlus fuerit sine prole redibit hereditas 
ad berede;; proximos unde venit. a. d. 1264. 

44. Notum sit quod Daniel et Agnes Godescaicus et Ude- 
lindis Jobannes et Hermannus singuli partem suam domus supra 

« monticulum in fine ubi itur versus sctas virgines site tradiderunt et 
remiserunt et effestucaverunt ad manus Gerardi OverstobK ita 
quod ipse divertere potesl. Item notum sit quod predictus Ge- 
rardus Overstolz dictam domum sicut iacet ante et retro cum 
area hereditarie concessit helewigi vidue de hengebach et here- 
dibus suis pro quatuordecim solidis singulis annis hereditarie per- 
solvendis ad duos terminos scilicet festum pasche et festum beati 
Gereonis ita quidem quod si infra quindenam a quolibet terminorum 
medielatem census non solverit cadet a proprietate predicte do> 



Digitized by 



Google 



— 153 — 

mus que lunc ad pueros dicti Gerardi iibere revertetur sctiicet 
Johannem et Melhildim salvo tarnen ipsi Gerardo asafructa guo 
in domo predicta. Et opUnuit idem Gerardus cum proximis pue- 
rorum prefatorum per senlentiam scabinorum sicnt iura est qood 
ipsis pueris taiis concessio magis expediret faeta quam dtmissa.. 
Et sciendmn quod petrissa uxor quondam Hildegeri usum-' 
fructum quem habebat in domo predicta effestueavit ad ma- 
nus predicti Gerardi et puerorum suorum prefatorum. Et seien- 
dum quod si unus prefatorum puerorum decesserit dicta hereditas 
ad alium devolvatur. Qui si forte sine prole decesserit dicta here- 
ditas ad heredes proximos revertetur unde venit. act. a. d. 1264. 

45. Nolum Sit quod Richolfus Overstolz et Bliza uxor sua 
ad manus Ulrici et Sapienlie uxoris sue super domo que fuit 
mansio Johannis braxatoris et super domo et area sita prope do- 
mum pinguis scapule secus renum effestucaverunt ita quod ipsi 
optinebunt et divertere possunt. act. a. d. 1267. 

46. Notum Sit etc. quod Gerardus Overstolz ^3 ^t Jobannes 
filius suus aream suam sitam in monticulo in proximo juxta vi- 
neam dominarum de sctis virginibiis sicut iacet ante et retro he- 
redttarie concesserunt Wilhelme dicte de Hecgen et Beatrici uxori 
sue pro quinque solidis singulis annis eis ad duos terminos per- 
solveiidis scilicet ad festum nativitatis domini et scti Johannis 
tali captione quod si infra mensem post quemlibet dictorum ter- 
minorum medietatem census non solverint extunc dicta heredi- 
tas erit diclo G. et Johann! filio suo Iibere devoluta, a. d. 1270. 

47. Item notum sit quod predicti Gerardus et Johannes 
suus filius aream iuxta domum Hermann! dicti carreman sitam 
ante et retro sicut iacet Henrico diclo Becgardo sartori heredi- 
tarie concesserunt pro seplem solidis annualim solvendis ad pa- 
scha et festum beali Remigii in quolibet lermino medietatem quam 
si non persolverit infra mensem cuilibet lermino excessum ex- 
tunc ipsa hereditas erit prediclis G. et Johanni filio suo Iibere 
revolula quemadmodum sunt prescripti pater ad usumiructum et 
filius ad proprietatem. Et sciendum quod iste due aree predicte 
accessum habebant ad puleum pari iure. act. a. d. 1270. 

48. Notum Sit quod Gerardus dictus Overstolz tradidit ei 
remisit usumfructum suum de domo et area sua supra monticu- 



%m {Ranbe finben ftcf) Bei biefec Utfunbe Wappen , nämOc^ ein S<^i(b, 
»ocauf Diec %utnier?cagen unb batuntei ein ^ocn. 



Digitized by 



Google 



— 154 — 

lom in ubi ittir ad' sctas virgines Heldegem Mtnealori pro fioe 
sex solidis ooL et uno puUo sibi singulis annis de ipsft aolveiidis 
ad' dnos terminc» videiioet in nativiUiie beati JohaoBia. bapüste 
tres s(4idoB et tres soltdoa ei unnm pöUum in naUvitate domim 
subaequenti et infra qtiindenam ad quemlibet termiiuiin sine cap- 
ticme alioquin dicta donras cum area quolibet terminoriim ad 
ipsmn Gerardum qiioad uanrnfroetiim suom libere devolvatar. act 
a; d. i278 mense nmjo. 

49. Sciendum quod Gerardus Overstolz usurnrnictum et Jo- 
hannes Flacco Proprietäten! censns duomm denariornm qui dici- 
tur liovezins tradiderunt et remiserunt hermanno carreman et 
Sophie uxori sue IIa qaod iure optinebunt. aot. a; d. 1279-. 

De PaTone (mgL 8, 9 unb 40). 

50. Nolum Sit quod Gerardus vundengut et uxor suaGer- 
thrudis et Johannis suas tertias particulas quarle partis domus 
adjacentis domui que quondam fuit Berwici de Nlderig tradide- 
runt et remiserunt Gerardo de Pavone et uxori sue Benedikte 
ita quod optinebunt et divertere possunt. a. d. 1263. 

llem nolum sit quod Methildis et Theodericus eius maritus 
dictam dimidiam partem quarte partis prescripte domus tradide- 
runt et remiserunt Gerardo de Pavone et Benedicte uxori sue 
ita quod optinebunt et divertere possunt. a. d. 1263. 

51. Notum Sit universis etc. quod Gerardus de Pavone. ci- 
\is coL et ujcor sua Benedicla de domo sua proxime adiacente 
domui in qua manent supra monticulum solvere tenentur annua- 
Ijm Hermanno civi coL diclo de Weder hane et uxori sue Ger- 
trudi duas marcas ad duos terminos scilicet ad festum beati Jo- 
hannis et feslum Nativitalis domini quoltbet termino unam mar- 
cam et habet quilibet terminus quatuor ebdomadas sine captlone 
infra qoas si dictus census solutus npn fuerit proprietas diele do- 
mus et allerius domus adiacenüs erit ipsis hermanno et uxori 
sue devoiuta. adjectum est quoque ubicumque dictus Gerardus de 
pavone redditusduarum marcaruxn assignaverit in bereditate va- 
lei^te aeptua ginta marcas ad iilam heredilatem respectum habebit 
dictus hermannus de Wederhane de iliis duabus marcis et tone 
dicta hereditas G. de pavone erit libera et solula a dicICMrum 
reddituum solutione. act. a. d. 1266. 



Digitized by 



Google 



— 15S — 

521 Notum sit bmnibus quöd hdAricus de pofU tradidit et 
remisit domum et' aream contiguanfi scto lupo versus iftoAticuIttm 
que qaondaiD fuit mansio Berwini 'fheodeficö fratH sUö et uxöri' 
sue hadewigi ila qüod pröpri6tatem dicte be)reditatis obtitrebit. 
salvo usufructu Margarete uxöris ipsiiis hinrict in eadem. act: 
a. dl 1254: 

53. Notum Sit quod Elyzabetb i'elieia Gerafdi barbatoris 
vendidit Johanni^de Porta civi coL septetn sdlidos reddituum in 
septima parte domus illius que sitä est aßud domum widedure 
et uxori sue singulis annis persolveiidos iti fbsXo pasche et ha- 
bebit' qualuördecim dies sine captione. Sed si post quihdeifam 
adhuc persöluti nori fuerint cedet proprietas ipsiu^ sepUme par-^ 
tis diclo Johanni de Porta. 

dttattetmatt. 

54. Notum Sit universis quod Gerardus de hemersdorp et 
uxor suas bela vendiderunt et reoiiserunt domum suam sitam ii> 
montieuio juxta domum Wilhelmi de hecgan versus sotas virgi- 
nes sicut eam in sua proprietale tenuerat henrico dicto Quatter-- 
raart et Sophye uxori sue civibus col. ita quod ipsi iure et sine 
contradiolione obtlnebunt: salvo censu quinque solidorum duobus 
tenmnis sc. in Nativit. dorn, et in NaU Johannts bapt. sub cap- 
tione prescripta Gerardo Overstolz solvendorum. Et dict« here- 
ditas habebit accessum ad puteum ibidem silom. 1257. 

55. Notum Sit universis etc. quod henricus dictus Quat- 
termart^} et uxor sua Sophia potestatem et authoritatem contu- 
tulerunt' coram ofiiciälibüs quod senior de heredibus suis domum 
suam ^itarn in mönticulb que fuerät Gerardi de heymmersdorp et 
uxoris sue bele pöst mortem ipsöruita personts religiosis in reme- 
dium anime sue ad idhabilandum pärpetuo concedat et nullo 
modo predictam hereditatem vendere vel alienare valebit. dat. 
a. d. 1275. 

Henricns Sonere.'') 

56. Notum sit etc quod Henricus dictus aureus anser et 
uxor eius Gertrudis emerunt erga henrfcum dictum Sunere et 

9ef' Uefec tttlunbe flttbrt f!i^ tili fB^apptn am dtanhe, ncmAxdi tin Gc^ilb 

^) i)tefer aRann f)ai eine S^t lang bie (S^te ^tf^aht, füc beit tlnfettigec 
bed $Ianed unb etflen Saumeifiec be€ f5(nec iDome6 ge^atten |u metben. 



Digitized by 



Google 



— 156 — 

uxorem ejus Aleidem qaartam partem domos et aree que faerat 
mansio SU>odonis et Suenebildis ubicumque eos in divisione at- 
tinget ita quod predictus henricus et uxor ejus Gertrudis iure 
in continenti optinebunt. act. a. d. 1245. 

Notom slt etc. quod Crlstianus et uxor sua belewigis ven- 
diderunt et remiserunt medietalem aree sue versus sctum Haxi- 
mioum beinrico dicto Sunere et uxori sue Aleidi ita quod in 
continenti obtinebunt a. d. 1247. 

57. Item notum sit quod Theoderico et sorori sue petrisse 
cessit tertia pars relique medietatis predicte aree de morte Elye 
et uxoris sue Sapientie parentum suorum ita quod obtinebnnt. 
Item notum sit quod predictus Theodericus et soror sua petrissa 
et Hacbarius et uxor ejus Drusiana et Gerbardus et Elizabet 
uxor sua vendiderunt quilibet eorum suam tertiam partem me- 
dietatis predicte aree beinrico dicto Sunere et uxori sue Aleidi 
ita quod in continenti obtinebunt. a. d. 1247. 

58. Notum Sit etc. quod beinricus dictns Sunere et uxor 
suis Aleidis emerunt domum et aream que quondum fait Regence 
erga Amisium pistorem et uxorem suam Rigmudem ita qood di- 
vertere possunt. a. d. 1248. 

Item notum sit quod predictus beinricus sunere et uxor 
sua Aleidis ita inter se statuerunt quod si quis alterum saper- 
vixerit omnem bereditatem suam et res alias tam mobiles quam 
immobiles inter pueros utrisque commnnes potestatem habeat 
divertendi. a. d. 1248. 

ConTentiu in Hambnrne. ^) 

59. Notum sit quod conventus in hamburne cum manu 
benrici filii Waldeueri et uxoris eins Aleidis ad manus Sifridi 
iratris suam partem domus et aree que Bucvel vocatur effestu- 
cavit ita quod ipse in continenti optinebit. a. d. 1246. 



(Sc \^ babucc^ in bte ^nfi^anbBüc^ec eingefühlt unb üBec^aupt 0)egens 
flanb ))telfad)ec (5i5ctecungen gewocben. ^ecc SRerlo, ein forgfältigec 9ov 
f4er m bei tö(nird)en ®ef(^i4te, tptib üBer ^einci(^ €unece unb feinen 
Int^eil am S)oniBau in feinem baCb erfc^einenben 16u(^e: ,,tXcfuRbtt(^e 
aRiit^eilungen übet bie SReiflec ber oltfötnifc^en aaul^ütte" wcitt&ufigec 

S^a^tcag. 



Digitized by 



Google 



Irkunlre, Wf l)frrltd)Kttt Hifdl be treffe nlr. 

äRttgetl^eUt t)ott Dr. 6. Qfifettf. 

3(9^ ^ebertd^ 93(an(Iart @(i^ot(ti9, $eter S^gbaelen, ben man 
noeni^>t In ben hracncn , ^eter 'SSrant 3nb bort tolr gemeine ge* 
fd^lDoren be9 gerid^td }u 9t^(e botn lunbt tnb belennen mit befem 
offnen triebe offenbierlid^en fcugenben, bat »ur »n« lommen 3nb 
erfd^icnen felnbt ber (g^rto* $err S35il^etm SRo^iJer »an SBetjeHoüen 
ban Oo^gnaben Jlbte, ^elnrid^ ban Soebenberg Pastor gu ®tabbad^ 
otben^ S. Benedict! beg gefttd^^ t>an (SöQen 3nb ^aint femmentlu^ 
^en t>ox bnd erg^iet 3nb befant bur fid^ tnb 3r9 ©o^l^ufe ^laz^ 
tomlingen, bat f^ bn^ SSt^^lid^en, Smfttid^en mit ganzen SBiUen 
3nb SSuraibc gebeben J^aint t)nb mit Ärafft bieg JBrieff« bitten, bat loir 
betoiden 3nb Saugen t)an gerid^td toegen 30 Stiele SSurfd^r. ^0 beftege« 
len fold^en l^eufft Principale Srieüe ban ©eberid^en bnfen ©d^ut 
telfen©urfd^r*gleid^beröttr »am bem ®^rto» Ferren abte3nbCon- 
vent SJnrfc^r.beftegelt ift, nae lubeSnb u^ßtoifungen be« Princlpals 
SSrieüe SSutfd^n antreffenbe fold^e 20* Döerlenbifd^c SRl^nfd^e Oulben 
i\)ff ^Vi6)t 9i^tnUn, aI6 ber CrfamenSol^ann bai^en in bel^oitoe ®iert^ 
gen« feiner (Seligen ^uigfratoen 3nb Öol^an f^n« atften ©oen« loeber 
bie Ferren 3nb gemeine ©ofe^niB SSnrfd^r. gegolbenl^aitdnbbat t)ernn« 
ber^)anbt t^p fold^en guet 3nb 5Rente, aö bie Ferren SBurfd^r^ bi« bemc 
$oit)e }u JR^(e 3ar(id^ @r(id^er 9tenten gelbenbe ^aben, geleic^ bat ber 
Principal ^eufft SSrieoc SSurfd^r* bl^ßtoeifenbe ift, ©onber alle "Sx^ 
gelift 3nb ge»erbe, 3nb toan toir gefd^iooren SJurfd^r* bi« bnfen ge»» 

5Iu« einem cod. gladb. öetgl. 5lnnalen 1. Sa^rg. 2. ^eft p. 303, ^ie «Obtei 
^Itenberg übema^m 1437 ((Stfer^ unb 9{oeüec ^btei ®la\>had^ 149 unb 
296) ben (Srbpad)t ton äBoItet t>an ^icfe unb feinec (S^eftau @op^ie u. 
Bel^ielt fodma^ienb bie ^etilidifeit 0lie^(, fo ). $. Uefecte noc^ 1796 
^Itenbeig ben (Sihpadii t)on 24 SRaltet (Roggen in bem ®(abba(^ec ^ofe 
gu Stbln ah. 



Digitized by 



Google 



— 158 — 

iDol^nUci^en ^rbtnben 3nt))fangen ffanta , ®o l^atnt toir bebend^ 
Slandeert &<ltolM, $eter Xit)%t>atlm, ben man nompt in ben frae« 
nen 3nb $eter SBront Dnfe 3ngefiegele buv ))ng inb ))nfere anbete 
gefd^iDoren t)nben ar biefem Sreiff gu SRed^ter Icnben mit Dnfer 
guter SBift inb SßtQen gel^angen, be^ tt>ir anbete gefd^tooten geltd^ 
mit in biefen @ac^en gebtaud^en, trab gebted^ t)nfet ©iegel r>p biefe 
3eit, 3n ben Sotcn bn^ fetten bul^fent SSietl^onbett 3nb ©eg inb 
@e|ig, tp ÜDonnetftag nieft na bem ©ontag Invocavit. 

Per me Conradmn krybben de kenjp, V^nfirab^^Cimae 
Colonien. Notarium approbatum de mandato Venerabilium 
Dominorum moonup SUpradictonun , quod protestor manu 
propria. 



Digitized by VjOOQIC 



#ttd)nrfd|ttu. 

htngciün, ou« bem Satein. flberfe^t k>oti S« ^üfing. (Soe^elb 
1855* 82 ©eitern 

^ec SSetfaffet »hii ^anonic^ unb Cic^olafiicttd be^ ^amen^ifted ^u Streben 
unbiebtein bec ecfien^dlfte bei toocigen 3a^i^unbert§. iffiad feine IBilbung be« 
tftft, gel^dcte et bet t>on ben 3^futten gefltfteteit neueren l^umont^fcfien 6(^u(e 
an. 9lte et im 3a^te 1711 auf bem Q^uU StcKng^of bei 9otfen t>ein)ci(te, 
gab i^m Mefei 9ufent^alt Secanlaffung, bte bort in bet 8tä^e auf bem Ofiti^ 
berge bei bem ^otf Reiben oot^anbenen (S^tab^ügel iu unterfuc^en. ^§ 
9tefu(tat feinet gotfcbungen unb 6tub{en t^eitt et in bem angegebenen Serfs 
<^en mit, in beffen jiDeiter tlbtbeilung et fi^ a6ec aud) nodi mit ben in 2^«fh 
falen bejlnblid^en ©teingtabem befcftaftigt. 

Aaum »at baS SBetft^en im^a^te 1713 guetf! eifc^ienen, ald feine gute 
aufnal^me ibm im fotgenben 3abre fd^on eine neue Auflage üerfc^affte. fBiit 
Sebauetn etfa^ten wit au< bet t^ombe bei '^tn. Ilebetfe^erl , bäf bad von 
bem INtfaffet in feinem 6<!6fiftcf)en me^tfa(^ oeibeifene grofete GammebDet! : 
Monumentorum Monasteriensium unüoQenbet geblieben i|l. $)et feiten gemot« 
bene eifle 9anb beffelben (Monnm. Mon. Decaria I. ^efel 1747) toai unl 
fi^on langfi befannt. Mn fflunbei, baf el nicbt gelang, bet folgenben ^ab^ 
l^aft iu k»etbeni $)et tlafftfcbe, ober einfeitige 6tanbpunft, auf bem 92ünning 
^4 befanb, Detlettete i^n aUent^alben bie t>on ibm gemac{)ten (SntbeAingen auf 
Sufidnbe be§ lomtfc^en unb griet^ifc^n 8ebenl, beffen j(unbe i^m fe^t 'geläufig 
mar, surütfaufü^ren. ^butc^ mitb feine Huffaffung mebtentbeill eim befam 
gene. ZvlA ifl el befannt, baß bie SBiffenfd^aft feitbem ungeheuere gottfdititte 
gema(i)t b^t. ^ennoc^ entbält bas e^tiftd)en immer t^iel 64ä^atel. S&t: 
nigjlenö mitb el bagu beittagen, ba§ auf feinem b^mifc^en ^oben 8ufl unb 
Siebe gum <S^ef(^id)tlid)en gemecft unb befötbeit mirb, boff^^tlid) aud), baf 
bie ebrmürbigen 9tefl» ber 9)otieit bafelbfi mebr Gc^nung ftnben. Gl 
toirb mobl ntd)t me^r erlebt merbeu/ baß, mie @eite 54 unb 55 be» 
ticktet wirb, gan^e (Reiterfcbwabronen aulgefenbet metben, um an ben frieb« 
lieben i^enfmälern beimgegangener <3)enerattonen i^re ro^e straft ju üben. 
((Sl ijl t>on ben ^ünenfleinen ^u SKeeringen unb äReiner|^b<>gsn bie 
9iebe.) ^er ^erfaffer b^It bafür, Reiben fei ben ftomern, toenn fte bei 
Castra vetera über ben 9tfim gefegt bitten, bie erfle Sagerfiation gemefen. 
(@. 34.) 6onfl |}f!egt man an^ne^men, baß fte ftc^ naber bei ber iippt, 
breiten, mit melcb^t ib<^^ ^eerfirafe f>arallel lief. <Sr fyd entbecft, baß bie 
6teinei(be, bie gem&bnticbe ÜS^Ibeicbe unb bie (^fcbe ben 6toff geliefert b^ben, 
wot)on bie t)on tbm in unb bei feinen Urnen aufgefunbenen Äoblen b^ccubcen. 



Digitized by 



Google 



— 160 — 

3n einet 9tote befldtldt ed bet $i. Uebeifel^er, baf im 3a^te 1840 auf bem 
,,^ü^nenfic<^^of' iu Serben toDtgefunbene Stoffim beutlic^ old (Sic^enfo^« 
(cn iu crfennen waren» 6. 35. — ^an(en«»ettl^ i(i bie Ccigabe uon V 
%afe(n. C^inige auf bet inten abge^eii^nete Unten finb Don eigent^ümüi^ec 
gotmotion. ibte auf 5£afe( V (6. 44) gegebenen in lOotfelo entbedPten, \>on 
bem iOeifaffet ,/Stie|if4e Urnen" genannten, ^aben mit bet t)ot ein ^aar ia^s 
ten auf bet SBanfumet ^eibe (j(teid ®e(betn) gefunbenen eine auffaüenbe 
Sel^nlic^feit. IQemerfendmett^ ftnb nocb bie ^bbifbungen bet in unb bei ben 
6te(ngtäbetn bed n&iblic^en ^ef)fa(en< entbecften fkinetnen IBaffen unb (&e^ 
tät^e (6. 46, 3:af. V unb VI), ©cbabe, baf t>on gigut 2 iaf. VI, melc&e 
eine celtifcbe Vfeilfpt^e oud jtreibefiefel t)otfieat, im Sejcte nicfftd gefagt »itb. 
aRetfwütbig fut bie ©efc^ic^te bet £afti( iß bie Angabe bed 9)etfaffet< (6. 
47), baf nodf im 16ten Sa^i^unbeit iu ben tBajfen htA münfletfdnbif(^en 
Jttiegdt)olM gauflgämmet gel^örten, „mit benen fie bie^an^et ben geinbett 
fo in ibrc Reibet fc^lugen, baf fle ficft nut mit SÄü^e ^etau«iie^en nefcn."' 
— SRan k^etgleic^e mit bem, mad 9^ünning übet feine Si^affen unb ®etat^e 
me(bet, ^{effenbad)*d äbl^anblung übet i^onnerfeile, nebfl il^ret ^bbitbung, in 
bem 5lt(^iö füt tJeffifcffe ®efcbirf)te. ^atmflabt 1835. »b. I. 6. 106 ff. 
^ie giage, ob bie 6teingtäbet in 9Bef)fa(en celtrfd^en obet getmanif(^en Utfptung« 
finb, läpt bet Serfaffet unberührt. 2tf)m\äf übet biefelben ifl bet tnteteffante 
9uffat Don JDtto ®rote übet ben €cib(üt>pfle{n bei tMnabtüc! in ben SRitt^et» 
lungen bed ^iflotifcfien Seteind bafeibfl III. 1853, 6. 305 ff. <S)toote ^ait 
bafüt, baf betfelbe ben l^eibnifcben 6a<bfen gugleic^ al« Opfetaltat gebient 
l^at. Oh aucfi in unfetm Sl^einlanb noc^ @puten folget i^nnenjleine ftnb ? 
!|)ie JSobenfultut fc^isint fte fcbon in unDotbenfücben Seiten Dettilgt ju ^aben, 
wenn fte je ^iet e;ctflitten. 3n Uttunben unb ^l^tonifen »at bid^et nid^td 
batübet au entbecfen. 3. 9^. 

II. 3Die 9imt$gtmalt bet ft&nli^tn SJlaiotbomM. S)eiitfd^ 
BearBcitctc $rci«fd^rift ton Dr. ©uft @d^8n* »raunfti^toetg 
1856. 

^a< Gestifteten, 95 Btiitn füQenb, iß bem 5^^nig(. iObetbibliot^efat Dr. 
^ent. <S)eotg g}et^ in Setiin gemibmei (Sd beti(^tlget butcbge^enb« bie uns 
tic^tig^en ^nftcbten unb i8e^auptungen ^on 8uben, Sinfetfen, $^iD[if>6, g^et^, 
fftoif) unb SQBat^ übet bie äRafotbomuS unb btingt mit gtofem 6d^tfftnn 
unb bietet ^ele^tfamfeit bie gtagen übet bie Gtellung jened mic^tigen, in bec 
ftdnfifc^en (3(ef(^id^te eine fo bebeutenbe fRode fpielenben $of« unb Sfleic^^mtft 
SU einem gelungenen ^fcftluf. ,,^ie (Stnt^etlung ha @tofed"r ^eift ee in 
bet ^ottebe „ifl bie, meldte ficb Don felbfl eigibt: in bem etflen ^Ibfc^nitt 
ipzadi idi t>on ben etflen 5(nfdngen in bet etflcn Oefialt bc« Slmt«; im anbe* 
ten, bet bid jum ameitenUBatnac^at teit^t, Don bet^mtdgewalt, mie flemat, feit 
bet aRajotbomud 6taatdbeamtet gemotben tt>at unb fo lange bie S){etominget 
jn 9(udübung bet föniglic^en ®emalt butc^ nicbtd befc^tänft tputben; im btit« 
tzn llbfdinitt »itb etöiteit, wie bie Äaiolingifc^en aÄajotbomu« auf ben 
^^ton gelangten.'' 5Det etfle ^bfdinitt, übetfd)tieben: „Hebet bie anfange unb 
et^e (3)e|lalt bed ^mted", serfädt in ff. 9(bt^eilungen : 1) Utfptung unb fßts 
beutung bc« $itel«. 2)ie Benennung SRajoibomu« iji bem ^tn. SBetfaffet 
bie Uebetfe^ung bed ftanfifc^en ©eneftfeaQ ind 0lomanif<i^e unb bebeutet tl^m ben 
t>otne^mflen untet ben {)audgenoffen. 6. 3. 2) Utfptung bed ^mted. ,^a 
Don einet etflen Cptntic^tung be6 ^mted niditd et^äl^lt, fonbetn fo Don i^m 
gefptodien loitb, baf e« augenfdfeinlic^ ^Qen hinlänglich befannt gewefen ifl, 

, Digitized by VjOOQ IC 



— 161 — 

fo ift tiax, ba^ ha$ llajorbi>»at *e{nS oon ben uralten ^ofämtem tvn. Cfd 
ffl itidit burc^i ben (Unfliif rftmifdjer ©erfaffung«»ec^«ttnlffe neunefdiaffen »oi» 
ben." 6. 7. — 3) 5)le etfle Oeflalt bc« «mted. ^a« «fett mar onfangHt^ 
ein unbebeutenbeS unb f^atU ftd» nur mit ber fterfon be6 StbxAq^ ju leifJenben 
3)tenflcn ju befoffen. — 4) go^C bet S»»jorbomu«. <8« gab in jebem Äeidje 
mit ainen. Äbniginnen, tottm fte nltfct Slegentlnnen »oren, l^oittn Wnen 
SRajorbomud. 6. 16. 3un ^weiten ^Ibfchnitt: iDte 9(mt0getoa(t bec SRajot« 
bomuS bi« aum s»eiten SBamadior gebort go(genbe<: 1) Ueber bie Urfa^en, 
loeStoegen ber SKajorbomud (Sinflu^ auf 6taatdange(egen^eiten erlangte. ,,& 
bleibt immer bunfet'', ^eift ed @. 19, „»acum bie 1^5d)fte ®ewa(t nicbt bem 
SRarfebad ober ipfalggrafen, fonbern gerabe bem äRajorbomud aufiel, ber h\i 
ba^in nicbt einmal ber erfle unter hm ^ofbeamten wor. 3(b glaube bied 
ajer^aftnij muf auf eine anbcre, fo ju fagen ^anbgretflitfte SBeife erflärt mer* 
hen. Unter S^Iobmig*« (Snfeln merben Don ben 6diriftfb(Iern bie er^en aK&nnet 
genonnt, bie o^ne Stoeifef äRajorbomud gewefen pnb; unb in einer oer^alt« 
nipmäfig furjen Seit loutb* bie (Senwit fo fe^r, baf balb i^ter öfter M 
ber JTonige gebacbt »irb. Vtan mu$ atfo bie 3eit etwas nä^er in'« 9iuge 
faffen, bie ein Dörfer, menn nicbt unbefonnteS fo bod) unbebeutenbed 9(mt 
mäd^tig ^en>cr^ob. 3)a ftnbet ftcb benn, baf alle SBet^altnijfe benimmt tozi» 
ben burcb bie Beiben l^errfd^fücbtlgen tinb leibenfcbaftlicben itöntginnen Srunicbilb 
unb grebegunb. Bei jtbnig ®untram, ber gegen fie fi^ unb fein %eii^ 
I9urgunb faum erhielt, ftnbet ficb fein SXajbrbmnud , obgteicb er einen enecgi^ 
fcf^en SteSoertreter loo^i ^iite gebrauten fbniien. Bei grebegunb hingegen 
unb Brunid){(b erf<i)einen il^rer mehrere. iDer SufaS famt biet augenfödtge 
Serl^Itnt^ nicf)t l^rbeigefA^rt ^aben. grauen nämlic^, unb wenn fie auäi 
nocö fo cnerglfcf^ unb männll<ft ftnb, wie 8runi<6ilb unb grebegunb e« waren, 
auflegen boct) einen ^ünflUng ali ^6cb|)en Süot^geber an fic^ ju gleiten unb 
flnb fte bem einen ge^at geworben unb ^aben il^n gefhlr^, fo (äffen fte ba(b 
eiiHn anbetn an feine SteQe treten. MBt9l^aib nun biefer ^a^ bem äHajor» 
bomu« unb nidjt einem onbetn ^ofbeamten auftel, fynt folgenbe Urfacfte. — 
Kbniginnen oerwalten bad jt5nig(itbe ^auS. f)eT SRajorbomud nun aU 
etfler ber Beamten, welche bie ^äudlic^en ^ngelegen^tten gu üermalten Ratten, 
fam in bieifacbe Berührung mit ber i(&nigin, war ber i^r am nä(bßen fiebenbe 
^ofinann unb Berat^ec ^a ber Sthniq bamald, obne irgenbwie feine Bor? 
nehmen ^u Hatb ju ate^en^ feine ^ofbeomten wählte, wirb er ber 5tdnigin 
auf bie Bcfe^ung be« ^mte«, ba$ fte fo nal^e onging, ben grftften ®nfltt# 
geflattet l^aben, unb fo würbe ber immer SKajorbomuS, weltfern bie Jtdnigin 
(S^unfl unb Bertrauen fd)enfte. Unter grebegunb unb BrunicMib gemattete fic6 
bann gana natürlicb bie ©ocfte fo, bag ber bi«IJerige «at^geber bet Äbnigin 
ber er^e unb einflufreitfijte oder Beamten würbe unb weiter (ebte fld) batf 
Ber^altnif burrf) bie 36iä^rige ^errf(baft ber einen, unb bie 52}a^rige ber 
anbern fo ein, ba^ e§ ben Xoh beibet 5t5niginnen überbanerte." 6. 19 ff» 
2) ^\e Bejeidinungen bed ^Imted. ^af ber äRajorbonmd oucb Major pa- 
latii, M. in aula, senior domue, praefectus — rector — praepositus palotii 
— Exarchus, Quasi rex, Sobregulns u. f. w. genannt Würbe, ift mit grofem 
gleife au« ben £)uettenfiriften grünblid) naci)gemiefen. 6. 22—29. — 3) 
9{ail)rid)ten über bie äRajorbomu« h\i Sßoxmifat. Oh 6ero{Iio, bet bei 
gortunat IV. 13 Dorfommt, wirfUc^ SKajorbomu« war, t^ nocb ungewif. 
^er er|)e auoeriaffig a(« folci)er befonnte SRajorbomu« ifi Babaditfel, fpötter 
Bifd)of t>on SWan« {Greg.. Tur. VI. 9 unb VIII. 39). Swifcfien bicfem unb 
^atnacbar werben nocb l4 mit ben Don i^nen gu eimMtehiben 9la(i)rtd)ten an» 
geführt. 0. 29 ff. „SBarnati^at bilbet einen 9bf(f)nitt. Seine (Smp&rung war 
^tot^wel^r. ^ipin'» unb Arnulf t drl^bung ging caxA if^cem @ntf<^(uffe, htA 

,«ntialftt. 2, Digitized^f Google 



— 162 — 

granfentet(^ ^u tegenetiien (ettoor." 4) iDfe Imtigeoatt bed SRajoi^Dmul 
A. 6eine Gteaung im Wgemeineit. ,r(St ftunb nic^t einem em^elnen Sioetge 
bei etaatögewalt Dor, fonbecn ^atte untec bem Stbniq eine allgemeine 9ufs 
fi^ übet bad gon^e gebiet; et oettcot bal^er auc^ ben Abntg , »enn biefet 
au< itgenb einem ®nmbe Det^inbert mox felBfl eingugteifen/' 6.48. B. ^aS 
jton^gl. Oeri^t* „dt^ in ben fpateflen S^tt^n finben wie eine Seiie^ung 
be« 9Rajocbomu< gimi Getilgte." — „^üi bem äa^te 697 »icb feinet ^tei 
ni^t gebaut" 6. 50. C. f>ie Socmunbfd^aft übet ben minbet)ä^tigen Stb^ 
nig. e. 52. D. iDec Sidcud. 6. 54. £. ^ie (J^fünfie be« 6taate4 unb 
ber Bdi«i be^ AbnigS. 6. 58. ,,Ueber bad 6teueiti>efen l^atte bec SXaiot^ 
bomuS eine gemiffe ^ö^ete Seüung unter bem j(&nige. Uebec ben i(dnig(. 
^audff^a^ ^atte et gar feine (&ea>alt" F. Uebet bie SSetmaUung unb SSet- 
t^ettung bet Senefiden, ba< 9)et^ä(tnif ju ben Seubed, bie gu^tung be« ^ee^ 
le«. 6. 61. ,^tt Settet^ung/ Seiwaltung unb (Sin^ie^ung bet Beneficien 
ge^otte nic^t gum flmte be< SXajotbomui." — ,,9Benn ber Aontg il^n gleich 
anbeten SSomel^men babei ju 0lat^ jog, fo l^atte er feinen gtdfeten Qlinfluf 
a(d bie Uebtigen.'' 6. 66, — ,,^et SRajotbomud fonnte mit bet gü^tung 
bed ^eeteft beauftragt metben. fluf ®runb feine^ tlmted ^atte er batauf fei- 
nen linfptuc^." Gr. „(SA fdftetnen bem äRajotbomud für feine SMü^ewaltung 
^eneftcten i>etlie^en wotben ju fein, ^oc^ waten bagu ni^t biefelben (Stunb^ 
^(fe befiimmt." 6. 69. H. Q^ah eö ein tomifc^e« 9mt, ba$ {u bem bed 
Stajotbomud bad Sotbilb gewefen »at? — 5) ^et 6ieg bet ^otnel^men 
übet bad Jtönigt^um unb bad S[$er^ältm§ bed SRaiorbomud ^u bemfelben. 
6. 71. ,,^&i jeweilige gfll^tet bet fiegenben Partei würbe immer mit bem 
Wnie ha SDitaiorbomud befleibet, weil er am geeignetflen war, unter biefer 
Sorm jf5nig unb jtbnigreic^ ju be^errfdien." @. 76 „^a^ SRajocbomud^ 
timt wirb immer me^r Sorm unb im weif ern SSerlauf b(of fein 9{ame ge^ 
fetßci^er Sorwanb für bie ^ertfc^aft eined neuen Sutfiengef(^(ed)td." III« ^- 
fc^nitt. $atf flmt bed SRajotbomud unb bie j^atoßnger. 1) S[^on Hmulf unb 
$ipin bid ^u glac^oat. 6. 77. ,, Arnulf unb $tpin waren bie gii^rer ber 
oufhaftfc^en gadion. 3^^ €treben ging nic^t ba^in ein einig eft granfen- 
teitfi ^ergu^Hen, fonbern juerft in ^ufhafien Sudftt unb £)rbnung wieber ein^ 
aufül^ren. iDie 91u^afier folgten i^nen o^ne SBiberflreben. 9ta(b {>ertfc^aft 
woten fie nic^t begierig. 6ie wollten einen unmünbigen ^enfc^et nut bed^ 
l^lb l^aben, um einmal il^te $(dne unge^inbett gu »etfelgen unb ^weitend ftc^ 
einen Äönig bilben ju fonnen, bet i^rc ^läne weiter führte." 6. 86. „gjis 
pin*d ®ewa(t fHi^te fic^ weniger auf bad äJ^ajorbomud^tlmt ald auf bie 6te(' 
lung feiner gamifie in «uftrafien." 2) Sion Öbroin bi« a^eobalb. 6. 85. 
3) ai^on fliaganfrieb bi^^ipin. 6. 92. „Statt äRarteQ'd Aufgabe war eö ^u 
Detl^inbetn, ba^ 9teufirien jtd) gan^ Don ^ufltafien ttennte. 3n jenem 8tei4^ 
tl^eil na^m jebet SSifdiof unb jebct ©auöotfle^ct eine, wenn au4 auf einen 
f leinen 9taum befc^tonfte, 6ou)>etänität füt fic^ in ^nfprud^. ^aii gtiff 
Steufhien unb ißutgunb an unb beflegte fie. (Degen bie Sifc^ofe t^etful^t er 
fummatifcb, ^att unb wiQfütlic^. @t fe^te fie ab unb betjagte fte unb gab 
i^te Si^e tteuen ^In^ängetn. 6o braute er aOerbingd in bie Äirc^e grofe 
®efagr, aber feine 9Ra(bt würbe baburt^ gehoben. 9uc^ trug er fo boA pei- 
nige bagu h^, um einen SBeg an^uba^nen, auf welchem bie jtircbe reformirt 
werben fonnte. iSr nal^m bie ^rd)e 6t. $etri unb ben b. iOonifadud in 
feinen 64ut, o^ne ^u a^nen, ba^ nur auf biefe ^eife bie ^eraogt^ümer 
(51quitanien , aUemonnien unb Sägern) bem Sleicb erhalten werben fonntem" 
6. 94. ^ie ^ergoge waren erblid^e ^enfc^er. 6ie würben fidi, ba fte nut 
bem SXerot)ingif(f)en Jtonigdgeft^lec^t jum ®el^orfam berpflicbtet Waren, nact) 
bem 9u<ge^en beffelben Dom granfenrei^ (o^gefagt l^aben, wenn Staxl fie ^nic^t 



Digitized by 



Google 



— 163 — 

mit IBaffengemali untenoorfen l^atte. „9Set bie Sufgabe^ biefen Sefi^ ^vl be« 
felügen, mu^te er fammt bem Bleiche feinen 65l^nen Aailmann unb $ipin 
aU dtbfc^ft l^inteilaffen. 6te eilangten bied buctfi bte Aicc^e; benn Soni- 
fadud/ bei Segtunbec be< beutfc^en 9tn&^t, fyiiit hrxxd^ feine ficenge Jticc^en' 
otbming bie beutfc^en ^etjogt^ümec unter ft(6 Atnb mit bem gianfenreid) ouf's 
eitgfte )>etbunben. O^ne ®efa^r für fid^ felbfl Ratten bie jtarolinger fc^on 
längft nadi bet Arone greifen fönnen; ol^ne ©efal^r bad 9leic^ su ^er^ 
(galten fonnte er^ nun $ipin unter bem ed^x^t ber j(ir(^e ben Xl^ron 
befleigen." 6. 95. I3eigege6en ftnb brei ^feln: 1) eine f^nc^ronifiifcfie über 
bie 0lci(ft€ ber ÜReroöinger t>. 3. 511—752; 2) eine genealogifcfte ber ^i« 
pine unb 3) eine ber äRerobingifd^en Aonige unb i^rer HRajorbomuö. 9R5ge 
bem ^rn. SBerfaffer ^ufi unb S^uf e unb Sttafi Bleiben, bie (3(ef(^i(!^idfoifc^ung 
burc^ nodj mand^ed eben fo intereffante unb gelungene SEBerl gu bereid^em ! 

3. SR. 



ni. ®efil^ti|te ber fBut^tn, Stittetgüter, %6triett unb ftU^et* 
in ben 9t|eitilaitbeit ttnb btn ^tonitijett S&li^, fSUnt ttttb 
fßt^aUn, nad^ ard^tt)anfd^en unb anbem autl^entifd^en Oue(^ 
Icn gcfammclt unb bearbeitet üon grel^errn Dr. t>. SWertng. 
X. $eft. 

3n bem oorgenannten 10. $efte, tt>e((fied im Dösigen 3al^re bei ^ebecle 
erfc^ien, iß wieber eine namhafte 3^^^ ^on SiitterP^en, Jtr6flern 2c* mit Säe« 
nu^ung eined reidben SRateriald, baft meifl im g^riDatbeft^e bed ^rn. Serfafferö ifl, 
in angemeffener äBeife bc^anbelt. Unter ^nberm ftnben wir ha 9lad^r(ct)ten 
über baö ^Rittergut ©adjem bei Äoln, über baft ^fatrborf Süjenfirt^en . über 
Surtf<i^eib, über bie fürfllid)en g^riDitegien ber 6tabt ^ennep aud bem Salute 
1277, einen intereffanten ^u^sug bed SRanubuc^e« be« ^äcinenfliftd ju Stbln, 
bie ißeflatig'ungdurfunbe ber JtapeUe bed ^. 9{icoIaud in Sßeft^oDen Don Seiten 
be§ Witti 9tupert Don ^eu^. ^ber aud^ SRitt^eilungen , beren 3n^a(t über 
ba« 3nt«ejfe be« engern Söatertanbed weit ^inauireicfet , treffen »ir an, g. 35. 
bie SBal^I bed tomifc^en ^önigd getbinanb unb beffen ^ulbigung in Stoin, 
^adiildfUn über bie berühmte 3lgne« »on SRanöfelb k. 3)et t>err IBerfaffer mirb 
bieSftei^e ber ^efte mit bem nadj^folgcnben, mit beffen ^Anfertigung er befc^aftigt 
tft/ fdiliepen. Ott beabftd)tigt, fein fBerf, welc^ed einen 6c^a^ Don SD^ateriat 
entl^dlt, baburc^ noc^ nüiud)er 5u machen, ba$ er bemfelben ein alp^abetifdieS 
SSerseicbnif ber bel^anbelten ®egenfiänbe betgibt. 3nbem mir bem ^rn. Ser« 
faffer bafür im Soraud unfern ^anf audfprec^en, motten mir und erlauben 
no4 einen anbem SBunfc^ ju aupern. Unfece S^it ift bie ^exi ber firengen 
aBi|fenf(^aftnc6feit. Unfere ®efrf)irf)tf(f|reibung ^at babut(^ felbfl Dor ben 
flaffifcben ®efrf)i<i^t«bü(^ern ber fR5mer unb OJriedfien ben Sßorjug, baf fle, nicftt 
aufrieben mit ber $)arftenung, auc^ ben 9{ad)tt)eid unb bie IQeurtbeilung ber 
öuellen Derlangt, »orauf bie ^^adiricftten berufen. Unb fo mürbe $err Don 
SXering, bei bem mir engen 9(nfcb(u^ an bie ÖueQen gemol^nt pnb, und ju 
!Danf Derpflicbten, menn er für jcben 3lctifel ba, wo e« ni(f)t fion gefcfee^en, 
nac^träglt^ furj bie ^auptqueüen, woraud er gefc^bpft ^at, angeben woQte. ^ 

3)a« Dorliegenbe 10. ^eft ^at nocft nat^ einer anbem 6eite für bie 
greunbe ber (3)ef4ic^te ißebeutung. ^er ^err SSecfaffer fagt nämlich in fetner 
Sßorrebe: ^ad laufenbe ^af^t, in meiern wir biefed geinte ^eft bem gefc^aj^ 



Digitized by 



Dy Google 



— 164 — 

ien tpubfifnm ilBcrgeBen, t^ ba« 25. unfcret Iftctarifdien fi atigfett, unb bfe 
gleitet bann btefe »orte mit einet Bcft^eibeneti ©einetfung. *) 

Äo« ^en toon SReriitg für bic Sanbc^gefcfitc^te get^an, \ft 3ebcm/ btt 
nl*t eilt gtcmbijng in berfelben ift, ttogt befannt. 6 ein 9lame ijt allgemein: 
öere^tt aW bcr eine« fTeiflgen unb rcbifrfien gotfdjertf. 6einc ©cftrifteit grei- 
fen fo in alle Xl^ciic ber JanbcögefAiAte ein, baf fe/it eudi übet bicfclbc gcs 
fcfeneben »itb, hqi nicfit bei i^m ft* «atb« erholte. SWe^c not^ »trb man 
üon «cfthing tjoc ben Setbienfhn blefe« Äanne« erföüt, »enn man bebenft. 
unter »elefeen Seittieibaltniffen ^err ö. SR f ring ferne ©tubien begonnen : bamor« 
tt)ar ber 6!nn für bie 5anbe«gef(f)icf)tc erfofcfeen, i^re greunbe unb Sieb^abec 
»aren feiten, i^re 9?anien fonnfc man ^Sl^Iefe ; boma!« gab c« nocf) feine 
JOuellenfammlungen, bamalö »ar ?acomb(et'«tJrfunbenbud) nocft nit^t etft^icnen. 
5Die »al^rc ©cget(lerung laft flcf) aber burcft feine 6cf|n)ietigfeiten abfcftretfett. 
$etr Don 9^ering ging frifc^ an'd ^erf, er fuc^te, fammelte unb t^eitte bte 
(Srgebniffe feiner 8orfrf)ungett in feinen 6(^riften mit. S^^t, narf)bem mancher 
bi|lorifd)e 64at butdft i^n öom Untergange gerettet ijl, nac^bem bcr 6inn 
für bie ®efd)ic6te überaß ermactit ifi, nacbbem fein 9?ame e^renDoQ befannt ifl, 
fomt et mü Sefrlebigung auf feine 25jai^nge Wi^Pfamfeit juditffe^ 6aiit« 
^etbienfb #iitg[iiigfn nic^t bet ^(e^rteii metk unb bec J^oni^lH^eii jRe^erung. 
5Dit: UniDerfttät gu SRündien üerlie^ i^m ben $tte( eined ^octord' ber ^^ifo^ 
fopl^ie unb 6cine 8Raje|!at unfer adergnäbigfler j(6nig bie golbene Sfebaide 
für j(uit^ unb SBiffenfc^aft. 

9locb eintf muffen mir Don blefem SRanne fagen, »tr muffen noc^ fpre^ 
c^en Don feiner Qefc^eiben^eit unb feiner OeföOigfeit. (Sr ge^&rt nic^t gu 
ienen ^ntiquitätenin^abem, bie i^ce Sc^^e bemacben, »ie ber (Serbenid bie 
Unterwelt. (Sr nimmt bie ®efcbtcf)t<freunbe, bie i^n ja^Ireic^ befugen, mit 
bejtf)eibmer greunblid^feit auf, tl^etU il^neti gern mit, loa« er ^at, unb untere 
flü|t [it überhaupt mit ftotb unb $bat. 

SRbgen f^c^ an bie 25 3a^re feiner SBirffamfeit neue 25 3a^re an« 
f(f)lie$en! ®, (S. 

IV. »on ben 

©cfd^i^tequeDen bc« »i^t^um« SWünftcr 
iji im öorigen ^eft ber ,,?lnnalen" be« britten ©anbe« erfie Äbt^eilung ange? 
^igt morben. 3ur »eitern j(enntni|nabme i^tilen »ir aucb ben 3nl^alt bec 
oor^ergebenben $anbe mit. Oer erfte ©anb, 6r. Sifcb&fUc^en ®naben. So- 
dann ®eorg, tSifc^of Don Slünfter^ bem ^ol^en ^rotector beg Unternehmen«, 
gemibmet, entbält: 

Sie aXfiiiftetifi^ett (S^xmilm t^U 9Ritt€lMtt$. ^audge^ 
geben bott Dr. 3u(itt« ^dtt. 5Kflnfter* SE^iffing» 185U 
407 Seiten. 

9?orf| einer gebiegenen S3orrebe über bie ^anbfcf^riften u. f. ». (6. LIV) 
folgen: t) g(oren$ Don SBeDetinfboDen*« (S^ronif ber Bifcbofe Don äRünfter 
mit ber 'Sortfeftung eine« Ungenannten unb ben S^\Siim ber SDtönc^e Don 
SRaritnfetb. 772—1424. 6. 1-92. 2) Ö^ronif ber S3ifct)Dfe Don SWünfier 
Don ber Stiftung be« «i«t^um« bi« auf ben Zoh öifcftof Otto'« Don ber 
i>ot)a. 772—1424. ©. 92—156. 3) ithen Otto'« Don ber ^o^a, «if(ftof 



*) 3)ie erfle 6d|rift, »elti^e ber aSerfaffer bwau«gab , crfeftien 1830 unter 
bemaltet ,;$3eitrage aur <3)e[c^id|te ber altftabtfoinifc^en SSerfaffung." (&e» 
brurft in Äoln bei granj Xa\>. ©c^iöffer. 

Digitized by VjOOQIC 



— 165 — 

au SRünjict. 1392-1454. e. 156-188. 4) a»ünMf*e (Sfetonlf eine« 
Augenzeugen Don bec äBo^I iOifciiof f)einrid)'d Don 9R5id bt( auf bad (Snbe 
bec gtopen roünPccIfcfien ge^be. 1424—1458. 6. 188—241. gottfefrung 
Slubolfö t>on Sangen. 1458 — 1496. 5) ?lcnb «eüergetn« aWünflcriWc G^to- 
ttif Don bet SBa^I S3if(f)of ^eincic^*d tton SlRotd Bid auf bie (Sinfu^cung SSt^ 
frf)of |)einrl4'« Don ©dimaraenbutg. 1424—1466. 6. 244—289. 6) gort* 
fe^ung bei ^^contt bed ^rnb 93eDecgecn hii auf ben beginn ber Slelfgiond^^^^eue' 
tungen. 1466—1524. e. 289—304. 7) SRünflcnfcfie S^conif Don bec 
äBal^I ^ifc^of f)emcic^'d Don SK&id bid auf bie äBa^t )etfd)of i6etn^acb*ö Don 
«aedfclb. 1424-1557. 6. 304-346. ßin ?ln^ang umfaßt 1) $Rad)cid)ten 
übet l^ie äRünßecifc^en ^\\d}b\t aud ben 9{efF0logen beö ^omed gu 9Rün^ec. 
6. 346-350. 2) ®ebad)tnif feiet be« ©iegeS bei a^atlai. ©. 350—352. 
3) etma^Iung übet bie ©tünbung bet tlbtei SBetben. 6. 352—355., 4) <5ts ' 
lä^Iuujg bet i^xafnt Ottp tion ^ftifitiAurg ^um €Hf9Diettoefet. ib. <d5&— 357. 
^en e4(u^ bilben 1) ^etfonen^Siegifl^t. 2) ©eogtop^ifc^ed 9tegi|let. 3) 
(Stffatung^ bet mitteHateinifc^cn 3B5ttet. 4) (Jcf Idrung bet niebetbcütfc^en SBoitec. 
^et 5tt)eite IBanb enthält 

Seilte hit ttug^atgen iübtt bM 9liitt#mfi|€ ädMettinfet^ 
tfü^. $erau8gegcbctt bon Or. S, 21, Someliu^. SÄflnfter* 2:^etf«« 

fing. 1853* 

öotouö ge^ eine 5lb§anblung (XCVni 6.) übet We tJuetten bet ®e?^ 
fdicffte be« ^önf}etifd)en ^uftu^it, 4iK)tauf nun folgen 1) SReiflet ^einttd) 
iSketi&tcf'a »etic^t Don bet SBtebectaufe in Sftünfht. 6. 1—214. 2) ^cten- 
Hülfe ^ut ©cfc^kfete bet SRünMW«« SBKi>«tSuf«- ®- 214—411. 3) (i^to= 
ttif be0 @d)ii>efiet]^aufed äRottentl^al, genannt 6tieftndf, in^ünflet. 6. 419 
—443. 4) «lünjlciifi^ ^(ogie. 6. 443—462. 5) ^etfonen:» unb Oitt= 
«egif^et. 

Det ^awn biefet Stattet gisfiaittet und nicfit , €^inaelned au6 bem teic^en 
l^l^alte biefet beibenBanbe l^etDot|ul^eben. gteubig begtufen mit haß Untet« 
liefen al« ein fBetf, »eUged nk^t allein füt bad IRünfieilanb , fonbetn au«^ 
fut hai (R^einlanb Don gtopet $3ic|ttg{eit ifl. iL 



» » » »P » ! »»»»»*^ 



Digitized by 



Google 



I. dettfi^n^ ^r betttfi^e St^tlologie ttstb eittotfnttbc, doq 
3. ffi. ©olf* 2. SBb. 4. ©ft. ©»tttngen 1855. @.®. 
341—448. 

^ie meiflett Idethcige ftnb Don ben beiben S^ns^c^^ unb bqitl^en fi4 auf 
Sl^tof. — (Sine aRittl^eilung Don Aoni. SRauter auB aRünc^en (6. 34l ff.) 
Belebet und, baf bie notbifcbe SR^tbofogie eine p(5^Uc^e Sä^mung in fdftmeret 
StampfeAxtotff ju einet SBaQfürie (beten 9lome mit ,,^aatfeffe(" Detbeutfc^t »itb) 
petfoniftcitt — ec^mi^ aud O^idenfeCe gibt e. 384 ein SKätc^en aud bet 
Öifel „bet Auftritt unb bet )©taAc." — Hn feine 3:enH)letfogen (6. 4t 3 ff.) 
aud bem Supembutgifi^en unb bet (Kifei, bie uniet anbetn Detmefben, ba| bie 
3:emp(ef, »enn fie iladfU auf Staub ouStitten, i^ten 9fetben bie ^ufdfen 
l^äiten t^etfe^tt anfcblagen [äffen , fnüpft SRic. ^offet bie ^emetfung : ,,ba| 
l^iet m^t^ifcbe GUmente mit ^iMf4«t toetmif^t finb.", (e. 415.) ,,f>a$ 
^ufetfen ifl SBuotan'd Seichen." ,,aRan flnbet l^äufig bie 2:^ütme bet bem % 
Seonatb geweiften Aiti^en mit ^ufeifen bemalt." — 9^g(. ba< in Daumen 
eingefc^nittene bmega ald ^län^bejeic^nung in ®timm*d ftec^tdalte^bümetn 11. 
6. 542. SBet feinete De^ie^ungen bed b. ^onotb gum getmanift^en SDt^tl^ud 
nac^fpüten to\ü, ftnbet in feinet Segenbe bei 3acobu$ a 4)otogtne CLV. (6. 
687 ff. ed. Graesse. 1846) teicblicfien etoff. — 3)ie intcteffantefle 5(b]^anbs 
lung ifl »0^1 bie „bie 6age »on bem 5»5ufetbuim" übetfcfctiebene »on gelijc 
8iebted)t in Sfitticfi. 6. 405 ff. S>iefet 6age begegnen tpit ni6t nut in 
Dingen, fonbetn auc^ in Stbin, 6ttadbutg. JDönabtöcf, fogat in Ißolen, Gng« 
lonb unb tönern aif. Sa« Slteiti^um legte Sanbplagen, woiu auc^ bet SRäu» 
feftaf ge^otte, feinen Dolfdobetn gut 6c^ulb, bie be^balb nit^t feiten ben 
(Sottetn aum 6ül^nopfet batgebtadjt mütben. 9Bie nabe lag H ntcbt, t>on 
einem folgen iDpfei gu fagen: e6 fei bon ben SRäufen gefreffen motben? 
Sßie ba^et, baß folcbe Unglücfücfie an Daumen aufgehängt ttutben, bie 6agen 
mit einfam gelegenen X^fitmen in Detbinbung gebtacbt »utbe, toeift 
bet Detfaffet mit gtofem @(batffinn unb toielet (Belel^tfamfeit nac^. Siic bie 
A5(net eage »etben Siet^mat Don SRetfebutg (^ert m. 830.), bie flnnale« 
JDueblinbutg. (ebenb. 81.). SBi(^. d. SRatmetfbut^ ^ m., Alber. triam fönt, 
ad ann. 1083 unb Sammarth.German. VIII. 6. 75 ad ann. 1112 cititt. 
DeaAtung Detbient ba< in aQetlei Datianten ttiebetfe^tenbe SRätd^en Dom 
San! bet ^tobten. (6. 373.) Dalb finbet bet SRitCetbige bie IBeicbe eine« av- 
men 6(t)ulbnet«, bet nic^t |a^(en fonnte, im Dc^otnfletn feine« bactl^etgigen 
®(äubigeiS aufge^ngt, balb mitb fte butcb bie 6ttafen gefcf)teift, balb untet 
fteiem ^immel mit €t5(fen unb 0tut^en gefc^Iagen. ^em, melier ft(^ eibatmt, 
inbem et bie ftembe 6(^u(b gal^It, »a« meiften) mit bebeutenbet ^ufbpfe« 
tung geff^ie^t, Un Seic^nam be« QnglücKif^en ju einet el^tfic^en Defhttung 



Digitized by 



Google 



— 167 — 

bringt »ii^b ein swetfac^e« (SiM ju ^&l <Si gelangt inf&f^im, ^nfe^en 
iinb ^ei6tl^um. eine AMgdtoc^tet , eine au<ge)etd|nete 6(^5n^elt beg(ü(ft 
i^n mit il^tet ^anb unb n>o ec nun fpfiter in grofe 9toti) unb (Defa^c unb 
f^eriegenl^eit getat^, erfc^efnt plbtlldi ein 9lettec, bet bann gufe^t ftc^ aH bet 
®eifl ht$ Setflotbenen, bem k^oc (anget Seit bie äBol^ft^ot be« Segrdbniffe« 
augemenbet mucbe, gu etfennen gibt. 5Dad erfle, bof Qtbatmen mit unbeftatteten 
3:obten feinen 8o^n pnbet, Info fem bie ^o^eten SRacftte e« pnb, ble ble« 
fen fpenben, ift eine ^Infiffit, bie baS ^elbentt^um unb baS C^cifient^um gemein 
l^aben. äßaS (e^tecetf, In Uebereinfümmung mit bec t)ord)cifin(^en iDf enbacung, 
batübei leiert, miib M h^annt ))otaud gefegt. SBa« bie ^eibnifi^e 9lnft(^t 
betrifft, ^at pe i^ten 9utöcu(! gefunben in bem etgceifenben Swit^if^ptadi, ba< 
^otatiu^ (Od. Lib. 1. 28. Te niaris et terrae) bem Stc^^tad unb einem fei« 
nct unbeflalteten 8eid|e begegnenben ©Äiffer in ben SRunb fegt. (S& möge 
aber nicbt überfe^en werben, baf 9[rcf)t)ta8 feinen Don t^m fetbfl gu gemä^« 
renben 8obn gufagt, fonbem einen »et^eift, bcr öon ben (Söttern (a Jove 
Neptunoque) beifommen fott. d« fragt fi(^, »orin bie SWeinung ii>iic/;e(t, baf 
bie 2:obten, benen (Srbarmen erwiefen marb, felbfi ali dtetter unb ^e(o^ner 
i^rei SBo^U^ater fommen? 9(ud Segenben in ^rifllic^en (Srbauungöbüc^ecR 
fäQt mir für ben ^ugenblldf nur eine einzige ein, too nämlich einem forbini« 
fc^n ^erjog ®ufebluö gegen einen Don ©igilien, JDftorgud genannt, ein ^eer 
Don 10,000 drittem ßülfe bringt, welcbe ftd) nac^ erfoci)tenem 6iege a(8 bie 
©eeten berer, »elcfte ber erfterc burcb "eine gewiffe ©tiftung aud bem gegfcucr 
gerettet i)atte, ausgeben. (Magn. Spec. exempl. Dist. IX exempl. 184). f)oJ 
bie ben lobten erzeigte SBo^lt^at i)\ii In etwad SInberem. aü im iBegraben 
beftanb/ i^ unerheblich. SBäre bie SD^einung atö eine au6 bem Reiben t^um 
flammenbe ermiefen, fo Ratten wir einen neuen Semeid bed (glaubend unferer 
üortftrifllicften ^orfa^ren an bie Unjlerbticfifeit ber menWlicften 6eele. — SBa« 
bie Unfltte felbft anbelangt, ben Sahlungdunfä^igen baS Segcäbni^ gu Dermei« 
gern, fo begegnen mir becfelben; na^ ^udmeid ber Goncilien, noc^ bid In bad 
fpatere Stittelafter. 3- ^* 

n. fbttUtbtn 3ettfd|rift, gcgtunbet tjon Dr. 3. aSJ. ©olf unb 
herausgegeben t)on Dr. S. ältannl^arbt , britten 93anbeS 
erftc« ^eft. 

^ei neue Herausgeber Derfc^afft feinem SBei! gün^ge ^ufpicien. Unfere 
Sefpce(6ung^ blefer S^i^fc^^lft in unferem vorigen ^efte münfci)t berfelben einige 
tüchtige SRitarbeiter im beutfd)en unb flämifcften Srantieic^ unb in Belgien. 
Obgleich mir und nun nii^t Dermeffen angune^men, baf jene 9(eußerung Don 
einfluf gewefen Iji, fo freuen mit un« boc6 mclben gu fönncn, baf unfer 
SSunfcb In (Erfüllung ging, ^ad mac^t und 9)^utb mit einem neuen Sorfc^lag 
l^erDorgutceten. 9Röd)ten bod) bie Dielen intereffanten 6te(Ien in alten ober 
fonfl unbefannten eprac^en bem i8efer burd) Ueberfe^ung genießbar gemadftt 
merben! gcelli(^ einem 3acob (S)rlmm barf Jteiuet e6 Decübeln^ »enn er 6. 
XII ber ^oirebe gu feinen beutfd)en 9ted)tdaltect^ümern fc^reibt: „6(^impf!i(^ 
märe ed mir erfd^ienen, alle bie ^udguge aud oltbeutfc^en, frieftfc^en, angeU 
fä(^ftfc^en unb altnorbifc^en ^entmälern mit 6prac^anmerfungen ober gar 
mit Ueberfe^ungen gu begleiten.... SBem ed emflli(^ ^u t^un ifl, um 
bad etubium bed altbeutftfien fitedftted, für ben fann auc^ bie Erlernung uns 
ferer 6prad»bia(e(te ni(^t Hinbernif fein, fonbem Anregung, ^le ^lage, baf 
ed an ^ülfdmitteln feilte, fc^eint mir ungegrünbet, unb auf bm Doriöglid)fien 
UnlDerfttätm mirb ie^t ben ©tubicenben Anleitung gegeben gu beutft^er ^^ilo« 



Digitized by 



Google 



— 168 — 

lo0ie. '3n (SMcUcttugen be< fiafpfc^eri ItteKt^ttmft befielt fliUfctoetgenb bie 
8ocau4fe|ung bec @pcai^(emilnti unb 9{i<manb |egt ein lateiitif^e< obcc gsie^ 
4Hf<M (Sitat ec^.noÄ befonbec« au6." tlbec ®cttnm fc^iieb füc «n gani 
anbeie< ^uBüfum, att batf, auf ioe(6ed gettfd^ciften berechnet fmb. JiBenn 
luic bie S^itff^cifteit (efen fo&ten, »ef^ ein UnioecfUatdßubium g<ma# Reiben, 
fo »ucbe feine einzige avA SRonget an Abonnenten be^ben fönnen. @oS 
iibctgend bte oß aH«gefpto4ene 16e^uplung, baf in unfern ^gen Oefic^k^ts« 
/lubtum ^ac^e bed Solfed geworben ifl, ^ui: Collen JSBa^c^ü »etben, bann 
muffen bie Cc^iiften, n>e(d)e bad S3qU füc biefe« 6tubiuni me^c unb me^c ges 
minnen foUen, benifetben auiib miuibg^tecbt fein. SSec unfec <^eft ^uc ^anb 
nimmt unb 6. 1—20 SKüaenbof« notbifcbe/ engUfi^e unb beutfcbe dlät^fei 
finbet, micb und fäc unfein S3ocf(blag ^avii »iffen. — ßu bec gelehrten unb 
fc^arf^nntgen. Gcditecung Seo'4 über bie ,,ange(f&4fifcben 6l^non^men füc ben 
S&egriff ,/6pier' gibt ein niebecc^nifcber 3biotidmu§ einen Bettrag. »Lik' 
tji ibm ,,feinec (i^ciinbbebeutung nacft ein entfpced^enbed SBefen, eine entA>ce' 
cbenbe Obt^aii unb i6ef<^ffen^it, ^aben — entw^er au^eriic^: dbnlicb fiein 
ober mebc gdi^ig gefaHen, besagen." Liken bebeutet im ^lattbeutfc^en bec 
untern ft^ingegenb juft baffelbe. (Sd beift nicbt nur ,,g(etcben", fonbem aucb 
^^gefaOen, an^t^tti, paffen." Het lickt nit bebeutet: C^d gesternt f^cb nicbt 
unb mit bem Bueignungdfad »Het ükt mi nit** ed gefällt mir nicbt ^er 
«,%iite 6man'' bon üioefle im märflfc^en iDia(ect, 6. 46, '^ eine ber i>ielen 
9}erfionen, unb jttiar eine fe^r a«mut§ige bon bem ^nt bec lobten, mdoon 
oben. — 6. 53—61 begegnen und „^(fdübecHeferungen aud ber iXl^inpro- 
toin^, Don Stang Sennig au§ ^egibienberg hA Honnef." 1. ber u>i(be 3ägec 
(au< ber ®egenb bed fagenreicben 6(ebengebirgd). 2. $ie fcbbne grau 9on 
leärt^ou an ber ffiteb. 3. 5Der Eitt auf bem fbodz (gum ^ejcentana). 4. 
f)er @au^ict unb ber ftat^d^en (ecbmant). 5. 3mei S}o(fdlieber: 1) So- 
banned 6egen, (eine eigentbümlic^ ^Deutung ber (Sntfiebung bed ^uc^d 
3o^anned 6«gen ju trinfen.) (j^in armer äXann »ecfcbrelbt fiä) auf fteben 3a^ce 
bem teufet 9}acb 93erlauf biefec 3eit mu^ er ^vi\ auf ©comjpaib^en (?) bem^ 
felben übergeben. (&i fucbt in feiner 9{ot^ ^ü(fe unb @cbu| bei 6t. ®ertrub. 
(SBicb biefe toteHeic^t an bem angegebenen ;Dct ober in ber !Rä^e oerebrt?) 
„€{e fo(f)t ibm einen Sranf, barein tl^ut fte ^olfoxwtB Q^t!a>9Xi, ^o^anned Se« 
gen, baran \ft SUIed gelegen." (Crr tcinft baoon. ü>em bdfen geinb i^ feine 
®ema(t über il^n benommen. 2) j^ed 3ager6 Siebc^en. Crd folgen 6. nocb 
3 9{a(bri(^ten über abergläubifcbe ©ebräucbc — ,,9ros2)onar" oon SRanm 
l^orbt (86-— 107) »cift in SolfdKebem unb fonfiigen lleberlieferungen merfs 
lojirbige 6pttren oon biefer norbtfc^en (S^ott^eit na(b. — ^ie Stterotur bringt 
6 132 bie ecfh 9tac^icbt über bie »Annales dn comit^ Flamand deFrances 
1854/' morüber mir, ba ftcb ber betreffenbe hierein bem unferigen bereit« an« 
geftbCoffen ^at, nacbßend mel^r merben bericbten fornien. iDie Süecenfton bed 
,,altbeutfi!ben ^Ra^menbuibd oon gbrflemann'' 6. 137 ff. t^ für Sorf<^er in 
biefem <!>ef(btcbtdfa(&e fe^r lel^rreldi. — Solgenbe S^acbritfrt aiid ben „Sfia^di^i 
im'* 6. 148 mu^ ancb bem 8efer unferer S^tfc^rift millfommen fein. «^Stai^ 
fer 9^apo(eon I. ^aite bereite ben groparügen ®^anfen gefaxt, mitten unter 
bem Särm bed JTrieged, ben ooltdt^ümlidien ^icbtungen einer oon gto^en aQ^ 
gemeinen Sbeen begeiflerten Vergangenheit ober Rillen griebendlebend om ^ud» 
lieben beerbe burcb einen fronsoftfcben SoiMlieberfcbot eine e^ren^fte etdtte 
in bereiten. SBir oetbonfen ber Itnregung gortouU, in me(di)em granfretcb 
ba« »ufter eine« füc «unfl unb SBiffenfcbaft unb aSe gdfllgen 3ntereffe foig* 
Beben Ministre de rinstmction publique et du colfee bef)|t, bap in 8oui« 
9lapoleon bet (S^ebanfe feine« großen iD^elm« auflebt unb ber bamalige li^cci' 
ftbent bec dtepubUf bur^ ba« beeret oom 13. ®ept. 1852 befahl ein ,,,recaeU 



Digitized by 



Google 



— 169 — 

'^^Bt&nX des poMes popaUures de ,1b France"' ju 9ecanf(a(ien. (Sine nant« 
%afte eumme fm lOubget be< Uiittc<i(f)t<«SRiniflefium« unb bk Stiftung «inet 
.^^^edaille commemoiaiive"' fftc bie fleifigflen bammlet foQte beut Untente^« 
tuen ^It imb 9l(t«|bnitf toeclei^en. iS)em Unteixi(^t4i»SRinifittiutii wutbe bie 
:9tt<fu^ciing äbectcagen unb ein mComite de la langse, de l'histoire et des 
ATts de U France''' mit bet Stecenfton be« Siebecfc^oteö beauftcagt" u. f. lo. 
tlnfete Seitfc^cift berichtet tMel Gcfcealic^ über ba« M^er <De(dflete unb mat^t 
maft no^ ecfrettUd^t tfl^ auf DeUDanbie Oeficebungen in f)eutf(fi(anb aufmtt{s 
fam. eis UHire ^tecau6 nod) Diel 3nteceffantc< au &erfd)ten. jQgadvmit abec 
Hid^t übecfe^en bürfen^ ^, bof bec 3m|ni($ ju ienem Unternel^men in unfenn 
Sloc^badanbe txm einem 9ibein(änbec ausgegangen ij). ,,t). 3- g{Tmeni<6r 
beffe« t>etbienflDoae f)ia(e{ten«6anuiilttng ,M®ennaniend S^6(fecf)inimen'" ^ 
iDücbig«« ^SHatmal beutfifien gfeiM ifi, begnügte ftc^ nid)t bamtt, au« fafl 
o&en Hiibent gecmonifi^ec Sungen ^au bei ®au, SRunbactenpcoben bet gor« 
febung sugongUiib gemalt 5u ^aben, et manbte ftdi an bie ftanaofifcbe 9te^ 
igterung mit bec t3itte tint aSgemeine ^f^eic^nung bec comanifc^en Violette 
^u üecanlaffen unb mctä^te bocauf aufmerfforn, baf mit biefem ^ec! ein 6omm- 
lung bec Ißolftliebec, mie eA in feinem Buc^e gefc^e^cn, auf bequeme Sßeife 
$u t)etbinbcn fein »üibe " — Söefonbet« banfcnÄwett^ i(l bie gum ©cbluf beS 
I. {)ft. 3. Banbes beigefügte ^tn^eige in bad m^t^olcgifc^e gad) einfd^lagenber 
neuen ^#nften, 80 an bec ^^i, benen in bec Se^ge eine audfübcii^e ^e^ 
^tc^ung gett>ibmet toecben foQ. Sic matben bacau« naml^aft: ^c. 1. De 
i^oorden symbolae ad comparandam Mythologiam Yedicam cum Gennanica, 
imprimis pertinentes ad pagnam Dei aesttyi cnm Dracone. Bonnae 1855. — 
%. 5 6<f)mi^, eitten, Sagen, Siebec, epcid^wdttec unb d{5t^fe( be« (Sifetec 
«olf« nebfl^einem Sbibticon. «b. I. ©itten. $ciec. 234 ©eitert. — 9h:. 21. . 
"SRoniamtd, bie beutfcf^en Siolflfefle, SSelHgebcSud^e unb beutfdiec 9$o(f6gIattbe 
in 6ag«n, 9Xäc«ben unb ^(fdüebecn. I. 9b. Sfeclol^n unb (Stbecfelb. 1854. 
— 9{c. 23. K. %alfnt, bec 45acnet>a(« mit fUtuif p^bt auf Decmanbte (Stfc^einun« 
^en, ein l^eitcag juc Äicdien» unb 6ittengefcfit<J|te. ÄMn, 1854. — Äc. 35. 
jD^c. €cbdbe, bie ©age Don bec ^. Ucfula unb ben eilftaufenb 3ungfcauen. 
$annot)ec, 1855. — 9tc. 38. 6imcotf, ^anbbu<b bec beutfc^en IK^t^fogie 
mit «Inftbfug bet nocbfftben. 2. unb 3. «u*. «onn, 1835. — «Rc. 39. 
^effetben Segenben. — 9lc. 64. L. de Baecker, La religion du Nord de la 
Franee avant le Christanisme. 1854. 3. Vt* 

III. DcrfeIBen3eitfd&riftbrittcnSanbe«,jtt>eite«J)eft. ©♦ 161— 328. 
^ie an bec 6pi^e bec SRitt^eilungen biefe« ^fted ftcb ^eigenben „niami^ 
fc^en" 6agen unb (S^ebcäud^e bon Sqnffend feien a« bie ecflen (!)öfle au6 einem 
jiammDccwanbten 9{ac6baclanbe fceubig begcüpt! Sbnen folgen beutfcbe 6agen, 
t>on %L Stau^mann, 4) „^n fßotm befanb fid) Gintec bem S^ucm bec im 
Anfang biefed 3a^c§unbec6 abgebcod^enen 6t. {Remigiu^ficcbe ein alte« 6tein? 
biib, auf bem ^wei Siebenbe, bie ßücbten moQten, in bem ^ugenblicC bacgeßettt 
maten, ba fte fid) in einem Jtotbe fdimebenb hinabließen/' — 5) „Vim ben 
fogen. jlumpfen $^ucm in $onn monbelt um SKittecnac^t eine Scau müt einec 
aBaage unb fingt babei: (^tibi SRoa§ unb ®emic^t." 6) ,,<lin gemaltigec 
fltiefe ^at in (Smmecicb gel^u^ unb einmal bei einec 16elagetung babucc^ bie 
geinbe oecfcbeuc^t, ba§ et ben Stopf übet bie SjRauec ftecfte unb mit ben 3^^ 
oen .fletfc^te. .^m gaßnai^ttfmontag trug man in Clmmecicb eine (Riefenfigut 
um^ec, beten itopf bef^anbig macfelte.'' '") — ^^ac. ^oOanb melbet ettt)ad übet olec« 



*) 3n 9]enlo beaeidjnet bie 6age einen gemiffen Halbgott unb (Riefen fßa: 
{\xx$ a(d ben ®tünbec bet 6tabt. 6eine gigut unb bie feinet (S^attin 
pflegen aucb um Sajlnadit l^etumgetcagen ju metben. 

Digitized byCjOOQlC 



— 170 — 

glSübifdre QMbtaudie unb SRetnungen in I3&l^men unb Daietn, ^. Jttaufe gibt itinbec« 
cetme au6 6tabe unb f^otb^eim, IBoefb 9)o((«tat(fe( aut bec toeflfSOfc^en 9att, 
d.CSingecIe be^anbelt bett »i(bm IRann , bte'fübbmtfc^e Bett^a unb bdk Sätet- 
mann. SKit einem bemunbemSmetiben Vuftoanb t>on 9ele^famf eit flent SRonnl^otbt 
tlnterfu^ungen übet ben Stuä^ui, ben mat(bentei(fien Settünbiget M gtü^ 
ling« «m (6. 209—298.) Ch ifl i^m bei bem 3)onat unb bem gto gebef* 
Itgtc ©ogcl. — aWe 6agc, Sl^ietfabet unb Segenbe batfn aufammentteffen, 
ha^ fie bem ^ettatbet ben vetbienten Sol^n gufpte<ften, »itb mit Segugna^me 
auf bie iBegenbe bet ^. Batbata bei 3ac. a SSotagtne nad)gen>(efen. ((Ein 
$irt, bet fle intern fte Derfolgcnbcn öatet »ettfet^, »itb in einen 9e(6b(o(f 
Dertoanbeü.) — 6. 300. ^o^ ütoa» übet 6t. 3obanni<fegen. S){e <3^ 
f(bt(f|te fpielt in Slalna. — 6. 305. ^lacbttfige unb iBeticbtigungen. 3) 3uc 
6age übet ben SKaufet^uim. — 6. 309. 5)ie „«itetatut" befpticbt unter 
^nbetm ein JSet!(f)en t>on ®. Vfeiffet übet bie 9{amen unb bie i6^eutüng 
be^ ^fetbetf bei ben ^(tbeutfd)en unb eine (ateinifcbe iDiffertation Don ^. 
$t5^(e übet bie Benennungen be« Bloddbetgd. 9ud ben gut ^ngeige ge» 
bta^ten 6cbtif^en ^eben »it b»fot: 6imto(f, bie äftete unb jüngete Qbba. 
2. 9ufl. 6tuttgait 1856, unb Liebrecht, Gervasii Tilbnriensis Otia impe- 
rialia. Hannover. 3« ^R« 

IV. Sa'^thfU^tt bt$ fßiteiM oon 9Uttvt|initdfretttt)^en im ftlrins 
lanbt. XXIII. 3ti)8Iftcr 3a]^rganfl, I. SBonn 1856* 210 Seiten. 

(Kdmetfpuien im Ofien bei flt^einee. a)et SSetfaffet, ^lof. ^ei^cfd in 
|iet, t)etfo(gt ft« t>on feinet 9ldbe au6 bi6 in bie 6cbmeig. (6. 1—31.) 
^ie i^otfet iOualbuig unb 9t))nbeten hti (S(e)?e gmei tömifc^e ^nftebeCungS- 
otte, t)on Dr. 6cbneibet. ,^(Ed if^ (ein 3tt>eife(, ba§ bet ^üge(, »otauf^QuaU 
butg liegt, ein gut (Kbrnetgeit befefiigtet $un(t unb gwat eine I3utg mar, 
äl^nlicb bet auf bem na^gelegenen SRontetbetg, nut mit bem Untetfc^ieb, baf 
biefe JButg ^auptfäcbUc^ t>on bem fte umgebenben SBaffet il^ten 6cbut ^atte. 
md^tenb bet le^tgenamtte £)tt butdi bie $d^e unb Steil^it beö $etge< ge« 
fc^üj^t mat." 6. 33. 3on bet hetannUn, ben Matribus Quadruburgis ge« 
festen 3nf(^tift, aii beten Sunbott ^üpfcb iOuabtat^ bei Seig^eim angibt, 
ift e< no(6 ni^t nac^gemiefen, wo fte eigentlicb gefunben \% SRan tann a(fo 
ava betfeiben auf £)ua(butg noc^ (einen 6(6(u| nutzen. 6. 34. — ^et^etc 
SSecfaffet betämpft nocbmaU bie Don i^m fd)on (ongfi ate eine ittt^ümlicfte 
begeici^nete, immet wiebet auftaucbenbe SReinung, »eldie bie l^intete 6eite hH 
<Sbote< bet Jtit(6e gu 9l^nbetn füt ben ttebetteß eines t5mif4en Rempele 
(&(t. 6. 36. — ,,eeibe £)tte gesotten im tCteit^ume gu ben grofetn Stufte:: 
belungen unb waten gCeic^geitig mit einet SRilitatbefa^ung Detfe^en." Untet 
welchen 9tamen meiben fte Don ben alten 6(btiftfleIIetn angefü^tt? 9$ mitb 
»a^tfcbeinficb gemadit, baß 0t^nbetn batf Arenacux^i bed Sacitutf (Eist V. 20.) 
unb Öualbutg bot Quadribargium be« flmmian SRatcedinutf (XVIII. 2.) ifl. 
Qnadriburginm foQ ba6 (atinifttte jßatetbotg (IBaffetbutg) fein. 6. 39. 5Det 
im 3al^te 1830 gu £)ua(burg 5—6 guf untet bet (itbe entbedte (Sftiic^ tß 
Dieaeid)t m fRefl be< bafelbfi Don J(aifet 3ulian (359) angelegten O^etteibe? 
SRagagind. — <S)efcf)i(6tlic^e 9ta(^ticbten übet IBitten (bei a^anten) unb beffen 
Sage, Don Dr. giebiet in SBefel. (Sa wetben bie Detf(biebenen Benennungen 
angegeben, untet benen biefet ;Dtt beim 0taoenna$, in ben gulbifc^en ^nnalen 
(880), beim Suitptanb Don Stemona, bem Sottfe^et be« 9t^egino (939), bem 
Aedituns Toitiensis (im anfange bed 11. 3a^tbunbetd), in ben Utfunben 
übet bie 6tiftung be« in ,bct «Rabe gelegenen Älojlet« gütjlenbetg (1119) 
unb anbetn fpatetn Dotfommt. 9Benn bet ^ett SSetfoffet (6. 43) meint, eft 



Digitized by 



Google 



— 171 — 

fehlten batüBec bte Sta^ifcftten, ob auf bem Silrfl«ttbec9, »elc^ei mxäi 6t. 
aXaitftt^betg ^iei ftü^c eine bem f^* aRaitimi« gemeinte Stitd^t gefianbm 
^abe, ifi et im Sittl^ttme. 6(6oii fpapebro(f in Notis Korbertänis fu^ti bie 
barouf beaügUc^e Hctunbe üom 3a^ce 1144 an. SRocfen« in feinem Conatoft 
chron. belehrt im« botüber, baf bec Äölnlfcfte ötabtfÄof ^»bolf (1076—1079), 
bet Sla^folgec be« b. Vnno, eine auf bem gücflenbecg etbaute Jtic^e {u 
(Sl^cen be« 1^. SRactinu« etnmeibete. (6. 98.) 3m 3a^re 1144 fafte (Sra» 
bifci^of ^ttnolb IL aQe bec neuen ^nflatt gemachten Gc^enfungen in einet 
tltfunbe gufammen. (V. Cod. dipl. )ut Stbln, dtab. I. 6. 82.) ^ietin beift 
t$ untet Snbetm: „D. Hildolfus Aroh. dedicans Oratorium sti Mar- 
tini iu ipso monte dedit' u. f. tt). Sgl: Sßon ben <2)ottbeften, meiere 
in Vetera Dete^tt »urben. 6. 26 ff. SKtettl^ümlicbe SRecfmütbigfeitcn bet 
etabi Xanten u. f. ». in. ^ ^u4 ift ed nic^t tid^tig, baf bie in I3itte 
gelegenen IDütec, bie ein gelotffet (Sontab im 3a^te 1176 bet Jtttc^e au 9iee« 
fc^enfte, auf unfet Sitten belogen metben. 6. 45. Sitte in Utfunben au« 
ienet Seit begeiciinet unfet Sott^, me^t füblid) gelegen. Sitten b^tpt immet 
Sittene, Sittbene. mttH bafelb^ ifi ein 6(bteibfe^(et unb foQ 0iteb(e Reifen 
(Stiel amif(ben 5CU>en, ©ottb unb SRenfefen). — ,,5)ie altefte Äittbe toon 
Sitten »utbe im 3a^te 1557 but(^ ben Oll^etn t>etfd>(ungen. 6ie lag me^t 
.meftwätts. ^ie batnac^ ettic^tete mufite im 3a^te 1764/ »eil bet 9l^ein im- 
met nöi^et fam^ abgebtocben metben.'' 6. 46. 3n biefem 3^^^^ mutbe bie 
je^ige etbaut. 3m 3a^te 1786 mutbe bet Si«li(bct Äanal (je^t bie ^aupt» 
jh5mung be« öt^eine«) gegtaben. 6. 47. 5)et ^ett Setfaffci meint; baf bet 
ie^ige unb bie ftü^eten 9lamtn Sitten*« mit „Vetera"' nic^t« gemein bc^ben. 
Unfete« (Sta<iftten« fommt e« ^ietbei batauf an. ob Vetera ein utfptünglit^ 
Iateinifd)et 9[u«btu(f obet ein latinifitte«, Don einet untet ben Utbemol^netn 
üblidien iOttebeaei^nung ^etgeleitete« SBott ifi. fBit neigen un« gu bet le^» 
tetn ^nfidjtf »elcfie miebet auf einen Sufammenbang t)on Vetera mit Sitten 
autürffü^tt» — Untet bet atcbäologif(ben «c^tcnlefe »on Ulli*« (©. 49—60) 
ijt un« bie 9{a(bti(bt übet „bie Schola in 3£anten" befonbet« metfmütbig. 
IBit etfa^ten batau« golgenbe«: ^et goUant, in melc^em ^etmann i&to\di^ 
$tebiget su äBefeC (1648), bie Don 6tep^an llig^iu« auf feinet 9letfe nad) 
Stallen aufgeseicbnctcn tömifc^en 3nf(briften fammelte, befinbrt fwb gegenmattig 
auf bet Sibßotbe! au Setiin. {^^ foß t>ot jhttaem nocb ein a^oeitet Sanb^ 
oufgefunben fein!) 3n jene 6ammCung pnb auc^ einige t^einifcbe 3nf(4tiftett 
aufgenommen, dine betfelben, bie bi«^et nut untooQfianbig befannt mat, 
tl^eilt ^ett Utüc^« gana mit. (6* Herc. Prod. 6. 35 unb Kannegieter de 
Brittenburgo. e. 131). %[u« i^t gel^t ^ctoot, baß untet ben Äaifctn SR. ?(ua 
teliu« «nton. unb S. 3lute!iu« Setu« itgenb ein öffentKcfte«, butcb geuet a«* 
ftbtte« O^ebaube (schola) miebet aufgebaut fei. ^ig^iu« ^atte bie Sudiftaben 
C. R.. VL.. auf eine Colonia Trajana ülpia beaieben moUen unb batin 
einen {>auptbemei« fflt bie Col. Traj. in a^anten gefunben. (Sgl. 6. 19 
Sebenfen gegen bie (Jjcijtena bet Colonia Trajana in in. «ItettbümlidieSWetfa 
mütbigfeiten übet ahnten.) Ge^en mit un« bie €acbe an, mie fte botliegt, 
fo bemeifet unfete 3nf*cift füt eine Colonia Traj. butcbau« ni(bt«. dine 
Colonia fonnte füt fi* feine Schola al« einen offwitficfien Setfammrung«ott 
l^aben. i^ie Scholae maten füt i^te Detfcbiebenen 6tönbe unb (!)enof[en3 
fcbaften, a(« Cohortales, Flamines, Argentarii, Agrimensores u. f. m. %[tfo 
l^atte atoifc^^n Cot Traj. Ulp. bet $igbiu«'fcben iBefeatt not^menbig nocb eht 
anbete« SBott flehen muffen, ^etfüt abet ifi in bet btitten Stnie unfetet 
3nf4nft im\\dam Scholam unb igni, mie bet 9(ugenf(t)e{n aeigt, buid)au« fein 
(Raum, ^ie dtftatung betfelben fei ben (Spigtammatiften übetlaffen. Un« 
ft^einen bie abgetfffenen Sud^flaben ^Cohortalinm" gelefen metben a» muffen. 

Digitized by VjOOQIC 



— 172 — 

{Sine» Jött Ulpui, Wm fte ange^pcten, toolkn »ic gdten (äffen. SXdge ^«f« 
<£nibecfung ^u einem iMHen üntauf auf Socfi^ungen ü^ec bte «CkaoniA Tra- 
jana^'C?) onfpoiiten; -r- aKdtconenfieme au$ 3u()>ic^ unb 9(o«<b»if, t)iHt %(• 
Gid in (S:ommetn. 6/ 60—83, ,,f[U im Docigen 3a^ce bet 9RacttpCa| (u 
gülpi^ umg^a^ct tousbe, enibetfte man taum einen Su# ^t^ »nteip bem 
lOobm eine (Rei^ t>on OJiäbetn in Ut SFlic^tung k>on Ofien nai6 Sefkn. <S6 
ff^eint, ba$ bec mittlece Zf^i bed äRactt^d, bec unangetafiet b(ie6, baen ito<^ 
eine äRenge biegt" 3u ben 6eitenflä(fen bec Sumben macen e^ftlige 9R«? 
tconenfktne Decwenbet morben. ^ie oufgefunbenen, fet^ an bec3a^(# iM»^en 
l^iec befc^rieben unb ec(äuieti. ^ec eifle ifi bec »CncUmehis'', bec gveüe ^et 
«V«5umanehi6'' gemibmet iDie Flamen bec übcigen f^nb Decflümmelt. ^en 
gan) neuen, bidl^ec not^ unbefannten SD^atconennamen Cuehinehis ifl bec ^w^ 
i6ect(6tecflatt^c geneigt auf Stucben^eim bei <Sudficd)en ^u belieben. IB. <>8.) 
„^ec bec ,VesaaiaQehis' gemibmete 6tein ifi bec fec^lte mit biefem Flamen." 
45c »icb auf eisen Socalnamen k>on getttpif belogen (el^maU SBiffa, SBifif, 
SEi\)$. 6. 69. C^ gab abec boct in bec 9{ä^e auc| ein ^ücc-wif.) iDec 
^uffat ent^olt einige mic^tige Bemerkungen übec Umfiänbe^ bie bid^r Ui ben 
9Rotconenfteinen übecfeben obec ni^t natt) @ebü^c gemücbigt mocben ftnb. — 
Uebec einen comif^en ^cabiiein au6 AsciborgiiiBi, je^t (in bec ^uben'ff^ 
©ammlung in Xanten) »on Dr. gieblec. 6- 81—89. ^Dec Stein »ac f(fti>n 
langfl betannt. — 6. 90. ölomifc^e« au« 9l&einaabecn. — 6. 93—99. 
6i())anud ^eteue. ^cfc^iebene Ucnen, fünffeitig, aud ibihlidim S^on, baben 
«ine fit bem genannten (Boii wibmenbe 3nfd)cift. (teti $cof. Bcoun ^t fte 
füc uneAt unb loacnt gegen ^äuftg bamit getriebenen Betcug. — (Sabbolt^- 
f*e 3nf*ciftem @. 100—108. »on bem ©«nannten. Qlnblic^ i|l e« bec 
•umfafenben (Scubition unb bem unecmüblic^en e^bacffinne bee 4oeccn $cof. 
Sdta\m gelungen, eine cat^feil^afte Snfcftcift au« bem 9>om ^u Stegeadbucg ^u 
lefen, bie in bem Sejcicon ))i>n i^cemmeliu« (bem fCeinen i^ucange) manchem 
.^))mnaftaflen bie( J(ot>fbce(bend becucfai^te unb manche Sette Dediecen Jüef. 
iSA ^anbelte ft^ um bie bcitte unb Diecte (Rei^e, bie, mie ft(6 fe^^t ecgeben 
l^ot, ben Flamen in cabboliftifc^en @({)cift8Ügen entgelten, ttamlkfn 
Faer Johann Kelderer. JSDaS ©ange i^ ^ (efen: Anno Domini 1583 die 
•nien«8 nov. 16 obiit in Domino puer Joann Kelderer Diaconns Bati^bo- 
nensis aetatis sue dienun sex. Cnjns anina Deo viyat. Amen. Beqmescat 
in pace. „3)iefe 3nfcftcift" fagt i>ttt gJcof. ©caun, „gibt un« ein »eifpiel 
tit^Hc^en äRifbcau^d, inbem fte un< ein Äinb t>on fed»« Sagen Docfu^ct, 
tt>e(cbe« fc^on ^ia!on ifi... iDec jD^eim be« Keinen ^iofonud lion itelbecec 
»ac ISifd^of t>on 0iegen<bucg unb fein SSatec Decmaltete gugleid) ha^ ^o^ 
marfcbaÖamt/' ^Qecbtnge waltete bacin ein SRi^bcauc^ ob, baf einem faum 
getauften St'taht eine !icci)Uc^e $fcftnbe )>etUel^en wucbe. ^ß, einem fo(<^en 
abec au(6 fc^on bie ^iafonatdmeil^e ert^eiit wocben fei, ifi . ni<bt glaubli^. 
S3on bec anbecn Seite abec ift eö au4 gemi^, ba§, menn auä^ in StegenSbucg 
eine eigent^ümli^e S^ecfaffung eigene, nuc füc ^iafonen beflimmte iDom« 
^ccn|7fninben angeocbnet f^ahm mag i^ce Sn^abec nit^t e^ec ben !ßamen obec 
Site! „^iafon'' fübcen fomtten, bie fte bie entfpce(^nbe i^i^e empfangen 
•l^atten. 6o(I bad D .na<b aetatis sne ni(^t decimo flatt dlerum gefefien n>ecs 
ben muffen? Sceili^ müpte ed ein X fein; bo<^ glaube icb, »äce D fnc 
decimus ni(f)t beifpielle«, unb fo Ratten mic einen i^iatonuS oon fec^e^el^n 
3a^cen (aetatis suae decimo sra^to s(nl. anno), ma« fo gac au^aQenb ni(bt 
i% — Stebcenlefe Don Stnngfunben im (&anion iBecn, \>t>n ^eccn ttc^ivac 
äal^n. 6. 109—121. — 3)«c ©teinfrf^neibec ^erop&ilo« unb bec a:ob bet 
€ucretia ((Scicelief), 6. 122—136, t>on $>. Scunn. — dtiudfif^ec <l»o(b- 
fd^mutf aud ben SWofelianben, oon ßb. ©ecl^acb. 6. 130—134. — ^ecc 



Digitized by 



Google 



— 173 — 

^tof« Äraim fommt (6. 135 - 140) tiocf) elnmol auf hca ,,Stapp unb Äoget 
öetnetm*' iutötf. (B< !ft efn 6t)noni)mon üon .,?llfe« bctlfetcn'*. Äappe 
Bebeifht ba«, »a« Vdk fe^t bcn fiHorf nennen, Äogef, bie Äo|jfbebetfung. 3n» 
ttreflVint unb neu ffl uni bfe öemcrtung, baf bic frommen 6c6rcibbtübet be<i 
O^et^atb (SJcootc beim 35oIfe öucfl jtogel^erren ^le^en. — Sa« ^en Ohetkf^ttt 
gtcubcnfetb in bec „?fterotnir" (6. 140—167) übet ba« öon un^ fn un* 
fetm borigen ^efte ffton jut tnjcige gebtarfite (Iteln'fcfie SBerf c^en : ,,^au« 
IBürgef, ha^ römffcfte Buruncum" fagt, \ft feftt le^elcb unb »etbient Bet cfnec 
gmciten Sföflage, »elcfte bie« ©c^tifttficn gewif erleben mii^, benu^t ju »erben. 
5>a« »ort ^ertn Sr. aü« einer Ütfunbe tjom ^a^xt 1314 (glof, Slac^enet 
^e^Ilgt^ötner), Dergticf^en mit einer anbem Dorn 3al^rf 132& (?acombIet IIL 
9f^t. 212) übet ben ff««« Unbrea« »on SSürgel unb »on 3on« eingeführte 
X)erfetcttet übet ba« fifarrtjerF^ftnff bciber Äirc^en ein neue« Siebt. :5)iefem 
>{>efte i)l au(^ eine jtarte über ben (Rb^^nlauf unb ble Umgegenb Don 3on« 
u»^ ^ütQtl beigefügt; — ^af römifdie Ztttt u. f» m,, dor einem S3<eteran 
bet r^einifrf)en @efcftl(bt«forfcb^ng, ^rofejfot ®. ecftneemann. 3:ciet 1852, 
»itb etwa« fpat gur 5lnjeige gebracht. 6. 153—159. 3m SBetfe wirb aucft 
eine am 3>om bepnbKtfte S^Wt^ft entratM«It unb auf ^anbel«ftci^eiten ge« 
beutet, bfe ben Äouf!euten üon Stbln be»HRgt maren. — ®ef(i&icii*e ber ©tabt 
SRünjhreifel unb bet nacbbarltcben JDttft^aften, t>on 3ac. ^aifet), (S^^mnoftaU 
aMtectot u. f. ID. 5)em SBcrfe »itb ba« toerbiente 8ob gefpenbet 6. 160 ff.' 
^ßbiäi mir werben barauf |urü(!(ommen. -- Sitten unb 6agen u. f. n>. be«r 
©fefet 93olf«, öon 3- ^&. 6cbmit, — unb: 3ur beutftften X^ietfage, &on 
$aitri<b, $rof. ju Gdiädburg in 6iebenbütgen, — befptocben t>on St. @imrodP. 
@. 164 ff. „^0$ unfete 9i^eingegenb ^ bet beutfcben (Solonifation ©iebe»" 
bürgen« ein bebeutenbe« Kontingent gefieQt ffobt, bezeugen botttge-£)it«namen : 
Sec^enicf^, 8ib(ar, SeQ, ^et^borf, l6obenbotf, (Srfrat^, ®obe«berg, SBinb^agen, 
«ot«borf, gtccben, ©effelittgen u. f.»." 6. 164. — „3n ber (Sifel »or bi*» 
l^ec nur füt rbmifdre« tlCtertbum gammelt morben; an aßem beutfcben 
leat man mit üorne^mer S3eracl^tnng t?ovübecgegangen. ^a» Seben, bie ^oefte 
unferer 3)atet, t>om ^umani«mu« au« bem Semaftfein bet ®ebi(beten Der» 
bdingt, ftbien bem gemeinen Stoffe anheimgefallen unb ba^r fdnet $ead)tung 
mettl^, ja, bie @d)ulmeiflerei unb ber $olraetbefpoti«mu« be« aufgeflätten ^^t» 
l^unbett« meinte fte al« abergläubif(b Derttigen unb au«rotten gu muffen, ^t^t 
exA>U^r tt>o fte au« bem ^oiHUbta oXüaaüQ fc^nben, ^at bie S&if[enfd^ft~ 
i^ten SBett^ erfannt unb beeilt ficft, if>ce lejten JRefle für ficfi ju retten; fte 
bem aSoIfe felbfl, ba« fein Olücf barin fanDe unb 3a^rtaufenbe läng barin 
gefunben' ^at, lebenbig ju erhalten, ifl feine Hoffnung mel^r. (Sin glücf lieber 
©tetn l^at in ber (Sifel norfi julejt über i^nen gemaltet, inbem i^re 5(uf' 
aeicf)nung in bie ^änbe bc« ^errn Pfarrer ect)mit in (SJiaenfelb gelegt 
»arb, eine« SWanne«, ber bem ^olfe üertraut unb öermanbt, beffen treuen, 
fcblic^ten €inn in feiner §lu«brurf«tteife betoal^rt. 5Der einfacf)e, unge« 
fftmürfte 5ron, in tt)elct)em er berietet unb eraä^tt, fI6Jt ber SBijfcnfd)aft 
DoHe« aSettroucn auf bic SuDerlafitgfeit feiner aWitt^ettungen ein." — 
5lu« ben aWi^ccIIen 6. 168 ff. befcbeiben toxi un« golgenbe« anjufü^rcn: 
5)er 33onner Stein ber Dea Hludana fott nicftt gu S5lrtcn, fonbern auf bem 
SWonterberg gefunben feim 6. 172. — Heber Urnenfunbe u. bgl. gu (Jalbedf 
an ber S'liet«. 6. 173. — Heber üerfcbiebene antiquarifc^e (Sntbetfungen in 
bet 9?a^e öon «Reuf unb (Selbem u. f. ». 6. 175. (S« jtnb meijlen« ©act)en, 
bie fi^ in bem »ertl^öotlen Äabinet be« ^errn öu^;c ju !Ricufer! befinben. 
SBer fie an Ort unb eteOe befnfitigen mifl, ^üte fi(b öor ben gotgen eine« 
5)rurffe^ler« unb frage nicf)t nad) einem ^errn girrf«, ber bort nx&ji ju fins 
ben ip. 3lu« ber SWltt^eilung über bie 6. 39 öon un« befproAenen 3n« 

Digitized by CjOOQ IC 



— 174 — 

fc^tiften SU Wltf^t» bie und etfl ju ®cft4t fam, 0(6 unfec fte betceffenbec Sttefs 
toedifel fc^on na(^ fehtem S)ru(!oct abgegangen mot, tiagen mit noifi nad^, 
baf bie !(afe(n t>on una (eichet (S^iofe ftnb. ^ie bei l^otoecaba bttbet ein 
jQuabrat ton 1 guf 6eite unb ifl tfngSum mit einem Sanbe toecfe^en, fo tt>te 
au4 bie einlebten S^i^^ butc^ boppelte Dectiefte Ouerlinien Don einanbec ge« 
fd^ieben ftnb ^k smette $ofe( i([ 13 3o(( ^ad» unb 171/2 Sod bceit. eie 
ifi 1 ioU Dom (Ranbe ringtum oon einet vertieften iBinie eingef(^(offen unb 
eben fo ftnb bie Seilen buic^ fo((^e Sinien eingefaßt. 6. 177. >- UeSec bie 
xhmx^iit SBaffecIeitung bei Seuber«botf in bec (Sifel 6. 182. -^ ^Itbeutfc^e 
©cäbet SU aXe(!en(eim entbetft. 6. 184. — (Sbenbaf. bie 6d)(a(^t bei Babna 
im 3a^te 126*. (ögl. 6. 62. «alb ©aabe?) — «onnsSerona. — 6teins 
fäcge mit aOetlei ®erät^ unb SBaffen, gefunben auf bem jtitdyl^ofe su Ber^borf 
beil^tü^I. ®. 193. ^en 6(6Iu$ mad^en Setid|te übet ben SSetein. 3. SR. 

V. fßtt^anblun^tn bt$ l^tflorifil^en fßtttin^ für f^itbttha^tm. 

IV. 93b. IV. $)eft* 8anb«^ut, 1856. 103 ©eitern 

3)cc 3n^«'ft i|l: gottfe^ung unb 6(^luf: „$)et Äünsengau", öon^attcf, 
$fanet su 9Kebet^aufen.' ^ai allgemeine mar in ben frü^etn ^eften fcbon 
ootaudgefc^idt. ^ie ^ier gegebene tlnfü^rung ber bebeutenberen Orte f^at f&c 
bie gerne meniger 3ntereffe. iOa< IBebeutenbfte fmb mo^l bie 9^ad)r{4ten 
über ba« in bem befproc^enen ®au gelegene Älofler 9?icberoltaic^ (6.17 — 47). 
5)er $)err SJerfaffer behauptet, baf eben fo am IR^ein mic an ber 3)onau !8os 
caütciten, bie ben Beinamen ,,$ei(ige" fül^ren, s* ^* ^eiligen^berg, ^eiligen? 
^oli, ^eiiigemmeil^er, oon irgenb einer uralten fir({)(ic^en Stiftung l^errü^rett. 
@. 41. !^en 6(^tu^- feiner ^b^anblung mac^t eine Sefc^reibung ber einsetnen 
tl^eile einer a(tcn rfirifllic^cn Äir*e. (6.47—60.) ©cr^crr SSerfaffer nimmt 
oft S3esug auf bie St'it^m Stbln*$, (Sr ifl ober nic^t immer gut berichtet 
morben (s. C 6. 50 über einen Lettner in ber 3cfulten-Äircbe, 6. 54 übet 
ein 6t. (S^rißop^tfbilb in 6t. ®ereon). 9u< bem 3a^re«berid)t bed S3eretn6 
erfe^en mir, baf er eine bebeutenbe numidmatif^e 6amm(ung befl^t, 352 
SRitglieber sablt unb unter ber Leitung beö f5nigL baierifd)en OlegierungSrat^e 
^erm Dr. SBiefenb in ?anb«^ut fielet, 3. Wt, 

VI. dettfil|nft fSt oatetlSttMfi^ 9tf^i^U utib mtett^maß^ 
ftttibe. ^crauögeflebeit Don bem S5erein für (Sefd^id^tc unb 
ältcrt]^mn«funbc Scftfalenö 'onxö) bcffen 5)irectoren 6. ®et«c= 
berg unb ©. (g. Riefet«* 5Reuc golgc 7. 33anb. SJJflnfter, 
1856. 

1) Ueber ba^ ^afieQ ^lifo, )?on (3)ieferd. 6. 1 — 65. $or etma sel^n3al^ren 
fc^rieb ber ^err Serfaffer über biefen ©egenflanb eine (ateinifc^e ^iffertation^ 
morin na^gemiefen mürbe, ha^ ba$ romifc^e ^tifo in bem ie^igen (Sifen 
Smifc^en ^aberbom unb ^elbrücf su fuc^^n iß. ^a bie Söfung ber je^t fo 
lebl^aft erörterten grage über bie äBa^iftatt ber Sßarudfc^(ad)t mit ber über bie 
Sage oon ^lifo in unsertrennlici^em Sufammen^ang fielet, mar ed notl^menbig, 
auf (entere« mieber^olt unb oudfü^rlidier einguge^en, ma« mit bem beften (Er- 
folge gcfc^el^cn i|t. -— 2) ®efcfticbtliie Sla^ric^ten übet bie 5lemter öiljlein, 
SBalbcnburg unb grebeburg, bon ^üfer. 6. 65 — 125. — SBalbenburg taufte 
ber (Srsbtfc^of Q^onrab t>on ^oftaben im 3a^re 1248 Don einer SBittme bon 
6a^n. 3n einer «nmerfung mirb barauf aufmerffam gemacht, baf bie mo= 
bemiftrte 6d)retbart ^ocbfteben unb ^od^fletten unrichtig ifl. Unfered (Srac^ten« 



Digitized by 



Google 



— 175 — 

fann bet Stome thtn fotool^I ^oßaben a(d ^ofleben gefcf)rie6en merben. ^a$ 
i)odi flatt ^0 ifi attecbing« eine mietool^I nid)t ^u Derwecfenbe 92euetung. — 

e. 76. 3n flutetet 3^*^ waren bie $ropfie t)on 6oefi tmmet guglei^ ^Doms 
Irenen Don Äöln. — 3«n3a^t^ 1271, 23» ?lugufl öetlle^ ®taf ^clnricft öon 
jteffele bem ®cafen 6^fcieb Don Sßebegenflein an 3ol^ann ^emt Don S3Kflein 
benjenigen 2,^et( fetner ^{eufifd^en Wogtet )u Se^en, ber ^mifc^en 9{euf unb 
bet Slier« liegt. — ©• 82» 3»ei 33rüber öon ^elpenfleln Derfaufen i^rcn ^of 
eiife bei Se^bbcrg bem Äölncr 3)omcapitcl für 2200 SWarf. — 3)er Ofpcial 
gu jtoCn inDeflict ben ^om^errn Sill^elm von 6(e^ba, ber Don ^erarb Don 
^t)d gut Pfarre Don IQebburg präfentitt mar, mit biefer SieDe. ^einric^ Don 
9leiferf(^etb unb ein ^err Don ^^derobe Ratten aud) auf bietf $atronat ^ns 
fprucft gemotzt, an. 1326. — 3) 3)er jOberfrciflu^l in 5lrn«Berg, Don 3. 6. 
©eiberfc. 6. 125—167. SSon ben öe^mgerid)tcn in SBeflfalen macftt man 
fid) auferftalb biefe« 3:6elle« 3)eutf(I)Ianb« gar ju abenteuerliche SBorflettungen. 
9Ran !ennt fte nur aud 6agen unb SRcirc^en. ©enannte ^bl^anblung i|l 
burcftauö geeignet, über biefeö merfmürbige Snflitut gu belehren. Unter ^ns 
betm l^aben mir bieSfeit bed 9l^eineö ed ntd)t begreifen f5nnen, n>ie bie mef^s 
fältf(f)en greigericbte, bie boc^ nicf)td anbered fein foHten ald bie orbentlic^en 
Oeric^te für bie freien (SJrunbbelijjer eine« ö^miffen 5)i|lricte8 im alten ©acfifens 
(anbe, i^re 3uridbiction über bie rot^e @rbe ^inau6 biedfeit bed (R^eincd, ja 
hi$ in bie meftlic^en 9{ieberlanbe hinein, audbebnen fonnten, med^alb Diele 
6tabte ftc^ bad $rtDi(egium geben ließen, ben iBabungen Dor meflfänfcfie gret- 
getiefte feine golge leijlen gu brausen. (JÄ^einbcrg erl^iclt ein fol^e« furg 
nadi feiner (S^rünbung, 5tempen ein papjlli^^ itn 15. 3o^i^^unbert. kUn fo 
bie ©tobte 3)eDenter, S^''^, (5ampen unb (Sroningen im S^^re 1463 ' Don 
$iud n.) 3n bem ^ier SWitget^eilten »irb barüber 5luffrf)Iuf gegeben. 3)ie 
iäe^mgerid^te betrachteten fi^ ald 3n^aber faiferli^er 9{acf)t. SBenn a\xd\ ge^ 
miffe €tul^(^erren, unter anbem ber (Srgbifc^of Don Jtoln, ald ^ergog Don 
SBefIfalen, bie fllirf)ter unb ßc^öffen bet greijlü^re ernannten, fo erhielten biefe 
boc^ i^re tit^terlic^e 2Ract)t Don bem 5{aifcr, alö 9lad)fotger Äarl'ö beö ®rof en, 
bed angeblichen @)rünbet8 bed S^e^mgerid^tdmefend. ^ietburcb, begünfHgt burc^ 
bie ®runbfä(e bed lomifc^en 9ledE)td über bie aUent^alben^in ftc^ erftredPenbe 
faiferlic^e SRa^tDoüfommen^eit unb noc^ mel^r burc{) ben Umflanb, baf aff^ 
mäHg bie Beft^er fämmtlid^er greiflübl^ ftc6 in einen ^ corporatiDen Serbanb 
begaben, !am ed ba^in, baf biefe glaubten befugt gu fein, überall, wol^in fie 
i^re SWac^t nur auöbebnen fonnten, (Re^t gu fprecbcn, befonber« ba, „mo 
anbere (S^eric^te, ed mod)te fein, in melcbem Steile Don ^eutfct)(anb eö moSte, 
ben Parteien ba« ^ttdii Dermeigerten." (6. 131.) „3)et gwiju^t ju «m«- 
berg mar nac^ft bem Do^^ ^ortmunb bet berül^mtefte in Seflfalen." 6. 132. 
©eitbem bie Sße^me i^re Sirffamfeit auc^ über beutfc^e Sanber außerl^alb Seft^ 
faten« audbc^nte, mar eö notl^ig, baf allenthalben „greifcf)5ffen" Dor^anben 
maren. @. 14 1 finben mir a(d einen folc^en einen Sriebric^ Don gelben ge^ 
nannt C[Iu^bt (an. 1457), unflreitig einen 9l^ein(anber. Uebet ben admäligen 
S3erfaa be« 3n|litut3 gibt fotgenbe merfmürbige 6telle 5lu«funft: „1618 pa- 
tentifirtc ber Äölner Äurfürft gerbinanb Don ©ajjern ben grang Sangfdiebe al$ 
oberfien greigrafen Don Arnsberg, mit ber iBefugnif , im Flamen bed 5(urfürflen 
aOe übrigen greigrafen unb greif^offen anguotbnen, i^nen bie ^eimlic^e ^ofung 
gu entbecfen, 5lpeO[ationen angune^men, Srücftten Ju ertcnnftt, einzugießen u. 

f. m. aSor 300 Sauren beließ be« Äurfürjlen 5lßnßerr, Äaifer Submig Don 
SBa^ern, ade einzelne greigrafen felbfl, bie ißm DorgejteHt mürben, namcnt* 
lid) au(f) ben ^Irndbcrger greigrafen ^einricf) Dom a;ßurm. 9?un begnügt jiciß 
ber Statthalter bet !aifer(icßen ^ajefiät, ben ißm anDertrauten 5(5nig4bann 
ein für allemal an einen 6tattßalter mit unbcbingter 6ub|litution«befugnif gu 



Digitized by 



Google 



— 176 — 

DeTlet^en." 6. 157. — ^{i im 3a^rc 1835 bei 3ob bc« r^^tcn JOBcr» 
fceigcafen ton ^Itndberg SBU^etm (Sngel^arbt gemetbet würbe, festen ftd) ges 
mfffe i()einifc&e i6Iättei auf batf l^o^e ^fetb bec ^ele^cfcrmfeit, . um t^t be« 
tioiH $ubnhim gegen ben <3^(auben an bie Sürierif^en^ etned t)betfretgrafen 
Bf« ba^ln gu roarnen. f)et lejtc Äolttlfefie jhirfütii »5te aud) ber leite Ober* 
freigtaf getoefen. tlnb hodi ftnben mir biet (@. 160), ba^ bie 6a(^e gang 
richtig fjl. „(5nge!^acbt erhielt feine SeftaQuirg »on bem Jtuiffttflen SD^ajc 
griebiicf) (1783) unb HRajc gtanj (1784). (5r ^at alle üon i^m creirte gcei» 
gtafen überlebt. (5r fungirte no (b im 3a^re 1 8 26. «n* Öberfrcigraf 
bejog er einige ©erfle, {)afer unb etwad ®e{b. 9(u$erbem (3)erid)t$gebü|cen 
unb ©potteln für bie ©cetbigung anberer grefgrafen unb greifc^dffen, löei 
biefer )6eeiMgung follte auc^ bie ^eimlidie Sofung offenbart merben. ^ieA 
würbe jcbocb, »te er fc^riftficft bemerft bat, üon feinem nac^jlen 5)ien(ltJDrfa^r 
unb il^m, weif eö nitfit me^r jur 3eit paffenb, toiclme^r ladierlfcb fcbfen, nicbt 
me^r beobacbtet; »ie er münblid) geflanb, mar t^m bie Sofung 
felbjl unbcfannt." 6. 160. SKit üoacm fltecfetc fagt ber i>m aSee? 
faffer : „(5ö ging ben greig erlebten, mie e« bem flfl^etne nocb ge^t. ?lu« ges 
ringen ^Infangen ertt)acf)|l er jum gtöften beutfcften 6trome, ber im ©anbe 
toergel^t." 6. 161. — 9iacbbem ber ^err aSerfaffer gum ©c^luf bie bem legten 
JOberßu^hic^tet unbefannten, nunmehr aber giemlic^ betannten, (eiber nur 
nocft nii)t erflärten *) ?ofung«s mtb 5?ot^n>orte ber izfym, ben ^eimricfcen 
6cl)5ffengruf unb anbere ©ebtoutbe mitget^eitt ^ai, gibt er in einem 3u« 
fa(e eine anmutbtge IBefcbreibung ber äBa^Iflatte be6 grefüul^Id gu 9rn«« 
berg. 6ie tag öor ber 6tabt in bem ©aumgarten be« grafliicben ©cbtoffe«. 
^er ^ia^ war in g^rioatSeft^ gelangt, bi« er auf ben SBunfc^ 6r. Stajeftät 
unfered jtontg'd, ber i^n im Sa^re 1817 in ^ugenjcfjein na^m, gwei S^^re nacb^et 
burcb Saufcf) a(d fonigl. i^omäne mieber erworben würbe. @. 166. — 6. 345 - 
wirb eine $3erorbnung beS (Soncil. oon Safe! „dejudicio westfaliae'' angeführt, 
au« Harzh. Conc. germ. V. — 4) ?lnnq bei ^eilige, (Jrjbifcbof r>on Stbin, 
unb (S^rabflein eine« 9Rünflerfcben St(mfmam$ gu tSoflon im 3a^re 1312 t>on 
<S. g. 9Roo^er in SRinben. (Stnen gewiffen {>aimo, mütterlitben Ol^eim beS 
1^. ^nno ^atte i>tn äXoo^er bi^b^r für einen ^mberrn in IBamberg geilten. 
3lu« bem t3on ?aeombIet (?lrcbiö H. 6. 49 ff.) beroffentlKbten 9Jec4oIogium 
beS 6t. aRargtabcnfliftä in Äöln gefielt er eingefe^en gu ^abm, baf bcrfeibe 
ber erftc ^ropR: biefer 5lnflalt war. 3)er wlewo^( furge^tuffaft entbält manibeö 
3nteref[ante, befonber« über bie ^arentel be« b. ?lnno. — 2)cr SWün^erfcfte Äaufs 
mann, beffen ®rabp(attc am (Snbe be« öorigen 3a^r^unbert« in bem ebcmaligen 
8ranci«caners5tloflergebaubc gu a3o|lott gcfunben würbe, **) bi^J SBeffel ©malen» 
bürg. aSermut^Iitb war er einer berOrünber jenedÄfofJer«. €eine ^^acftricbt leitet ber 
^errSöerfaffer mit biefenwo^tgubc^ergigenbenSBorten ein: „gür bie allgemeine 
©efAicbte 5)eutf(f)(anb«, oft me^r aber für bie fpcciettc ®ef(bicbte eingefner Sam 
bedt^eile, iji ed wicbtig gu wiffen, wo ftcb Äunft« unb ©cbriftbenfmale, bie 
il^rem Urfprung nac^ für ^eutfcblanb toon 3ntereffe finb, unb ficb gegenwärtig im 
^luötanbe befinbcn, aufbewal^rt werben." ©ottte e« nicbt eine ber Aufgaben 
be« germanifcbcn SUufcum« fein, über fofc^e ©egcnfianbe SSergeicbniffe anfer» 
tigen gu laffen? 5ln jene 9Jotig über einen in ©ojlon angefeffenen Kaufmann 
auö SGBcjlfalen unb toon il^r audgel^cnb reil^et ficft eine f)bd}fi intereffante**^) 

♦) 6elb|l ©rirnm in feinen 9te(f)t8altertpmern H. 6. 852 l^at bicfe Ccrs 

flarung nicbt gewagt. 
**) Sefet in Sincoln aufbewabrt. 

***) Ueber einen bisher für bie $rot)ingiaIgef(^fd)te gu wenig beamteten Oe« 
genjianb, ^etft e« 6. 212, 



Digitized by 



Google 



— 177 — 

^bl^anblung bon (S. ®ei66eTg : .übet ben <^anbe( S3e|lfa(end mit (Snglonb im 
SWfttelaltet. 6. 174 ff. SBit müjfen unferc rl^cfnlfdjcn ?cfet, bcfonber« bic, 
tt)e((i)e ft6 mit ))o(tStoirt^f(^aft!td)en €tubien Befaffei^ bitten^ ben ^uffa^ 
9 a n s gu (efen. (St ergebt ftc^ ol^nel^in über ein ®ebiet. beffen S^etgangenftett 
gu erforfcften unfct SScrein fti jur 5lufgabe gemarfit ^at. (5« fommen nid&t 
nur I^anbelflgefc6id)tlt(^e 9Ja(^tl^ten au« SWüitj^cr unb Ofinabrürf, fonbctn aud& 
noc^ me^c aud feoefl, ^octmunb, ^ttenborn, äRebebad), Duisburg unb (Bm* 
meric^l batin bot. 9lfled Orte, bic enttocbet gum Ä^einfanbe ober jum föCni« 
fcf)cn Sßcflfölen gegißten. SBelcfe efit ^ectlirf)e« ®efd)l*t«wetf fönntc cntPe^en, 
wenn natf) ben IQocaibeiten oon ^üdmann, i@att^o(b, ^cno(b u. ^. au^ bad 
in Stbln aufgefpeic^ede SRatetioI übet bie $anbeldt}etbtnbühgen bet t^einifcfien 

SWettopoIc oetarbeltet wütbe., Exoriare aliquisl /,SBefifQnf(be S'ud)* 

rörfe fommen in ben (Sotöe^'f^cn $ebeiegi|ictn untet bem 9iamen ^Jalboneö öot." 
6. 178. Unfct jcftigct ^aletot i|l alfo bocf) nictit unbeutfcb. — aßon ©ui«* 
bürg führte eine Ä5nig«|ltafe übet 5)ortmunb unb 6oell nacfj bei SBBefet ^in. 
©. 181. 6(f)on feit bei notmannifcfeen ©lobetung bia(l)ten bie Äöfrrci Ot^cins 
»eine nacf) (Snglanb. 6. 184. Qp« i|l mo^( nict)t gang iid)lifl, »enn bet 
^crr S3ctfaffer bad „Provinqia Coloniensis" In bem ^ancg^ticu« bed JDlIöes 
tiud 6d)olafttcutf auf bie (Jtobctung öon ^Damiette (1219) mit ,,Äötnif cf^e« 
6 ti f t« lanb" überfe^t. (©. 187.) Otiöer moOte bie öetbienfte bet Äreujfa^ier 
au6 bem notbmejtncben 3)eutfd)Ianb ^eiüot^eben unb bebtentc fi(i) be« 
^ttdbtuc!8 : jtbtnei $toDing, n>eil man ^ieiuntet ben @omp(e;c bei Sitft^ümet itbtn, 
Süttld), Uttett)t, SKünflet, 0«nabtüc! unb SKInben öerjlanb. — Hebet eine bem 
f), 9llcDlau« burcfi ben (gtjbifct)of 4>cintlcb üon SSiinenbutg im 3^^^^ 1^^^ 
geweifte, gu ^ttenbotn gelegene, einet boitigen narfi (gnglanb banbeltreibenben 
^aufmanndgilbe ge^bttge jtapede fe^e man @. 194» i>ai 6tatutenbud) beö 
eontotö gu Bonbon t3om Sa^tc 1437 fübtt Äotn aW ben S3otott bet ^oQan« 
bif(f)en etabte unb bei meftfeüd bed Ot^eined on. @. 197 UMet j^bnig 
(gbuaibVI. (1552) »utben bie ^tiöllegien bet beutfc^en (Silbl^otte aufgehoben. 
— fflit bebauem, ni(t>t langet bei biefet eben fo anfpterf)enben al« getunge« 
ncn «tbeit üetmeiUn gu fbnnen. — 5) ®efcbicf)tlidje SKittl^ellungcn übet bie 
, SSenebictinets^btei ©taffcfcaft, öon G. «oerf let, tropft gu S3etecfc. ©. 214—236. 
(SS ifl ein (3)tunbtif bet ®ebculi(^!eiten beigefügt. (Dtaffcbaft, gegtünbet Don 
bem ^, ^nno, mar eine Kolonie bon ©iegbutg, fo to'ip bie« bon bem weit« 
betü^mten Äloftet gructuatia in Stauen. 6. 2 16. S3on ben bet ^btei h^ 
i^tet d^tünbung einverleibten $fatteien ^ben einige il^te 9tamen betänbert. 
3)aö in bet 6tiftung«utfunbe Dom 3o^te 1072 genannte Oftctbelbe i|t unfet 
jetige« 5(aIIen^atbt, fo wie^eSlipe ba« heutige ^lettenbetg. 6.217. SBenn ed 
tid)tig \% baf, mie 6. 220 behauptet mitb, botgeiten, atd bad Sßotmbad)er ^tc^i« 
biafonat an ben $bt bon ®taffcf)aft unter (Stgbif(tiof<Stnflt)on Jtbln*) gekommen ift, 
ein jeweilig et $fatrer Don Sßormbacb Decanns natns feine« SBegirt« war, l^dtte bi^t 
titoa^ Don bet Jtölnet Ititc^enDetfaffung bunbaud ^bweict^enbe« flattgefunben. (Mn 
^fattet tonnte im j(dlnifcben übet feine eigene g^fatrei unb il^re Filialen wol^l 
einige Jura archidiaconalia ausüben. ©eboreneSanbbecane aber gab e« unter i^nen 
nicbt. 9{irgenb wor baS iBanbbecanat einer beftimmten $farr|lelle für immer anne;c. 
3H5ge e« bem ^errn öerfaffer gefallen, übet ba« betreffenbe Sßer^ättniß gu 
üBormbacf^ nähere ^ufftätung gu geben! Vtad^ ber 6uppreffton im S^l^ce 
1804 »utbe bie grofe, faum 90 3a&re alte ^Ibteifirtfee ber gjfarrgemeinbe 
®raffrf)oft aU ^fartfircbe angeboten. Söi« gum Sa^re 1829 würbe b«« »n« 
erbieten gum britten SKale wieberl^olt. äBeil ed aber immer abgelehnt würbe. 
if^ bad ®ebäube enbltc^ abgeriffen worben. 5Die meiften unb fc^bnfteh {(treten' 

*) ? (Srjl im 3a^re 1712, 19. gebr., Dctetnigtc Örgbifc^of unb Äurfür|t 

S^M Ctlemend jene« 9lmt auf ewig mit ber $rälatur* 
%maUn, 2« x 12. r 

Digitized by V^OOQlC ' 



— 178 — 

gecat^e pnb nadj Beleif e gefommen, einet egemaU )?on bem iMofler ®raffd)aft 
abhängigen tpfarrei, womit aud; eine ^copflei (cella) berbunben mar. ^a« 
^bteigebäube mit 3ube^5c elnfdiliefUc^ 268 aXorgen tlcfetlanb unb 648 Stot- 
gen SBalbungen wuibe im äal^re 1828 bem Sret^erin ^lernend von gürflens 
berg ju «otbedP füt 36,000 %f){x. tcrfauft. 6. 233. ®taff*aft ^atte 31 
eieMc. löet lefete, (Jbmunb «ufiige au8 «cwitte, getoS^It 1786, flatB am 
.21. 3anuot 1816 auf bem Älofierje^ntl^ofe ju SBatflelix. 2)er ^irtenflab bec 
5lebte l^atte biefctbe 3nf*rift wie bec gu 6iegbutg; bj« bcfannte: Tityre 
cögcogepecus u, f.»). ©.235. — 7) 9iad)Iefe juc ©efd)id^te bec SBiebectaufet 
in 2Wün|let. 5lbbcurf üon gmcl atten 5)rHcf werfen au« bem 3a^ce 1535. 
6. 236 ff. — 8) ^eitcag gut ©efcbidite be« ©arbewefenö gunäcfifi Im ^ocf)- 
lllfte SÄunfler/'uon ^ubiteur 5). SDtöblmann ju €tabe. 6. 251 ff . ' Unter 
ber ®arbe üerftanb man im norbmeflfirfien ^eutfcEtfonb gebungene« Äciegdüoff, 
ba« fidi nuc auf beflimmte 3«it unb gegen bcfcnbece SBerobrebungen Der* 
pflicf)tet l^atte. — 9) ©emftacb ebelcc v^erc gu Sippe, 5^ölnif(^cc SMarfciiatt'Uitb 
^fanbbeft^ct Don ^tnöberg unb GuerÄbetg, öon bemfelben. 6. 260 ff. — 
10) ®ef(f)i(^te ber 6fiftung bed ^(öfters ^arabie« bet6oefl, t>on j^reidgeric^ti- 
rat^ 3. 6. 6eibert. @. 267—291. 3)ie anfpred)enbe örga^lung wirb ein= 
geleitet burcfc eine geifhelctje unb gcmütfiöoHe 6(fti(berung be« geben* unb 
SBirfen« beö 1^. 5)ominicu«. 6cf)on bei ber erften attgemeinen SJerfammlung 
be6 üon biefem großen belügen geflifteten, bamal« 60 ÄI5|ler jä^tenben Or= 
bend im ^af^vt 1220 würbe Jordanus a Saxonia gum ^roulnjial ber Soms 
Barbei erwählt, ^tütx Saf)it nad)^er, nac^bem ber Orbendflifter fct)on l^inge^ 
fd)ieben war, würbe 3orbanud gum ®enera( be6 gangen Ccbend erhoben. 6. 
277. iDer $err S^erfaffec weifet nact), ba^ Jordanns a Saxonia üon ^ab- 
berg l^erjlammte. „5)iefer Umjlanb bietet benn aud) ben 6rf)Iüffel gu bec 
fonfl aUerbing« auffallenben 2:^atfa(f)e, baf faum 10 3^^^^ "öc^ bem 3:obc 
be« f), ^c^minicuö ber üon i^m gefiiftete nocf) neue Orben bereit! in 6oeft 
ein eigene* Jtlofler ^atte. ^ied würbe nämtid) im ^af^u 1231 gef^iftet unb 
gwar nac^ Angabe ber $rebtgerbrüber burd) bie gamilie Don !p(e|tenberg, 
welche 3wban, ber i^r mit Sanb«mannfrf)aft, tolefleicfit audi mit SOerwanbt« 
fd)aft befreunbet war, burdj feinen (Sifer für 5(u6breitung be« Orben* leld)t . 
üeranlaffen mochte, beffen Slufna^me in SB^ftfalen gu beförbem." ©. 281. 
„3orban ^orb 1237 .auf einem 6d)ifte nad) ^aläflina. SBa^renb nun fein 
©c^üIer unb greunb Sdbcrt ber ®rofe noc^ in Ä6ln oerwelUe, ereignete fid) 
bie Stiftung be« Ätofler« ^arabie« bei ©oeft, gu. beren 9Jerwitflid)ung er 
reld)tid) beitrug. 5)(e ©efc^icfttc biefer ©tiftung i|l un« toon bem S3ruber 
^einrid^ üon Ofl^oüen, ber üon 5lnfang an fe^r t^ätig babei war, in einer 
einfachen Örgä^tung überliefert worben. ©ie bilbet bie Einleitung gu einem 
ßopiarium be« Älofter« ^arabie«, beffen Urfunben einen ©cftaft üon ?luf= 
fd)lüf[en über bie bamaligen focialen Suf^änbe bed Sanbe* enthalten.'' ^etr 
©eiber^ gibt eine Ueberfe^ung ber Ergä^lung be* $. üon C, woraus wir 
nur golgenbed entnehmen: 9(1* im 3^^^^ ^^^^ ber General be* ^rebiget? 
JOrben« nac^ ©oe|i fam, üernal^m er gu feiner grofen SSerwunbecung, baf 
feine SSrübcr fid) lange, bod) üergeblit^, bemübt l^atten, bem beutft^en Orben 
gu Sllüolbing^ufen eine 9liebeclafTung gu üerfd)affen. (Sr meinte, fic Ratten 
flfiger gct^an, bort il^cen Orben«fd)we(lern ein Ünterfommen gu beforgen. CP* . 
würbe ht\ bem öigent^ümer be« @ute« ^. ein neuei' 93'erfud) gemacht unb 
biefer gelang. „SBä^renb Gilbert b. ®r. ^roüingial beS iDrbend war, traten 
bie ©d)weflern an bem ;Drte gufammen, ber fon^ ^lüolbing^ufen f)ie^, nun 
aber wegen feiner S$rud)tbarfeit unb angenehmen Sage mit 9ted)t ^arabie* ge^ 
nannt wirb." ©. 285. ^err©eiberj belehrt und, er l)ai>t in biefer geitfÄrift 
ba« ©opiarium üollflanbig mittl^eilen wollen, e« fei i^m aber eröffnet worben, 



Digitized by 



Google 



— 179 — 

bied fei unflattl^aft. 6. 289. m M tiefer Qohex S2 eetten unb i|l .n>o.^( 
crl^alten in bcm 3Rün|lcrfcf^cn 5ßrot>injlals?lt(^)iü. f)ic jüngfie Ucfunbe i\i tyom 
3a^t 1339. 3"W öfföi tooUen' toix unfctc Scfec auf ein ttcue«£)ueDenn>ßtf, 
^ai bet l^oc^Dece^rte i)ecc ^ecfaffec in Arbeit Ifat, aufmetffam machen unb 
unfern ' fccunblic^en Sefern bejiend ju empfehlen nic^t untcikffen. . (So fei 
i^m öon ^erjen ber beflen (Srfofg geiuünfit ! *) -r 11) 5>ic (Srflütmung 

*)~Untet bem Xitel: 

iClttellen i^er äBefif jUtfil|ett @efc^iil|te 

bcabfi^tigt bec Untccjelc^nete au« bem urtunbiicften Sonata, bcn er feit me^r 
ald 40 Sauren für bie ®efd)ic{)te äBe|lfalenö gefammelt ^at, foI({)e @tücfe be^ 
fannt 5u machen, bie 5ur SIKitt^etlung in bem Don i^m herausgegebenen Urs 
lunbcnbu^e, j. Sanbed» u. (Rerf>t«gefci). b. |>er5ogt^. SBcfifaten jum Sbeüe 
fd^on barum nitf^t geeignet »aren, weil fie fid) nic^t blof auf« |)eraogt^um, 
fonbem aucb auf bie ©raffcftaft SÄatf. alfo auf ba« ganjc rocflfälifd)e Sanb 
fübfic^ ber Sippe, auf bieProvinciaAlt-Saxonum be« früheren SRittelalter« belogen, 
^ie geba(^ten SRitil^eilungetv foden befielen: in (S^coniCen be« :8anbed 
ober einjclner ©tobte unb Ätojler; in 9letroIogien unb merfwürbigen ®üters 
i>er3Cicf)niffen. S3eifpi€l«tt>eife »erben genannt: Jacob! de Susato chroni- 
con Episcoporum Coloniensium — ejusdem Chronologia comitam de 
Marka (l420). — ^ifiotie bec $tt)l|lunge unb Sel^be gmifc^en ^rn. 5)ibencfie, 
©raffen ^u SKoeifc, (Sr^bifcftoffen ju Sollen 2C. unb ber e^rcntreic^cn ©tabt 
6oi^ (1446). — Scmolb« ü. «Rorb^off. (S^rcnif ber ©rafen ö. b. SWarf bfd 
1391, bearbeitet toon Ulricb «öerne (1538). — Voigt ab Elspe historia 
^Angarise et Westphalise. — De ortu et prosapia dominorum ditionum Al- 
tena, Marchiee, Clivise, Geldrise et Montis (1543). — ßl^rijloff öranbid 
®efd)i*te ber ©tabt Stuben. — ^erm. S3ranbi« ©efrf). ber ©tabt SBerl. 

— Mattenkloidt historia urbis Gesicensis. — (Mute Susatum Westpha- 
liae vetus ac novum. — t). ©teinen @efrf)irf)te ber ©tabt ©oefl. — litis 
loner (Rat^iburf) öon |>enr. Äropf. — Compendium unb fur^e Söefd)ccis 
bung bct ©rafff^aft unb ©tatt 3lrnp6erg; mit einer ßeicftnung ber lefcten üon 
giubolp^ t>. (£ff(, nad) einem ©tirf) oon ß. SWe^ger au« b. 3. 1669, 
litl&ogr. ü. 2et>t) (&lf an in Stbin. — öletation über bie gerjlßrung ber 
©tabt ^arSberg im 30jäbrigen jtciege. — ^edg(ei({)en über bie Belagerung 
ber ©tabt SBert butd) bie branbenburgifcfeen Xruppet? bcd grof en Äucfürjlen. — 
mter tt)eftfolifcf)er Äalenber au« bem 5lnf. be« 15. 3a^r^. mit ^t^i^ unb' 
SBetterbucf). ~ ^allenberger S^ronif. — Gelenii Miscellanea Medebacensia. 

— S^rortffen ber Älöfier Brebelar, ©caffcfeaft, ^arabie« (Henricus de Ost- 
hoven de institutione Paradysi et humili ingressu sororum 1*252), JOelings 
Raufen, fRumberf, Sebing^aufen u. f. w. 5ltle« mit erlautecnben 5lnmcrfungen 
unb 9lot!jen Aber bie S3erf affer. 

SRit ©ejug auf bie untenftel^enbe Söemetfung be« SBerleger« labet ber 
$erau«gebei bie greunbe toatetlonbifcbcr ©efcbicftte fceunbli^jl ein, burcft ja^Is 
reiche Unterjeicbnung ba« drfcfteinen be« ^n^^ moglicfe gu machen. 

3. ©♦ ©cibcr^, Ärci«gerid)t«rat^. 

3)a« borjlel^enbe SBerf tt)irb in einjclnen ^bt^eilungen öon 10— 12 ©ogen 
crfcftelnen, beten jebe in m5güd)[ler SRannicfcfaltigfeit me^retc ber genannten, 
für bie ®efj^id)te SBejlfalen« wichtigen Oueflenjlüdfc enthalten wirb. f)er 
.©ubfctiption«prei« \fi für ben gebrurften Bogen auf 2 ©gr. 3 $f., unb »enn 
bie Untetsei(^nung fo ga^Itei^ au«fdat, ba$ bie Sofien gebecft »erben, auf 
nur 2 ©gr. feflgefe^t". Rapier unb gormat fmb bem t»om ^errn SSerfaffer 
]^erau«ge^benen Uttunbenbucfie gleid). 

5(tn«berg, hm 6. 3Rata 1856. ^. g. ©rote. 



Digitized by 



Google 



— 180 — 

bec 6tobt ©aljfottcn am 22. 3)ec. 1633 but^ bie 6rf)»eben unb 4)effcn. 
Qhte €!{3ae au6 bem 30jal^cigen jtiiege, mitget^eilt t>on (Sugen Don 
eobbc. 6. 290—307. — 12) «u« bcn SWKceUen, 6. 308—344, 
»ocln eine (Sttäutetung hH fatollngifd)«! Capitulare *de villis. au4 für 
unfct' Ä^elnlanb t)on 3«tcceffe Ift woflcti »Ir blof eine ©teffe au« bem 
ä^ecsei^nif ber bei €)om!irc^e gu aRünjIet nac^ il^tet fBiebet^etfleaung 
unb ben miebertäufeiif^en ©täueln Don au6mact6 gemaditen (3)ef(^en!en an^ 
ffi^ten: »Item de hoch werdigen und hochgeleerden, edelen, ryken Heren 
des Domes tho Collen unser Metropolitans Kerken und andere yette her- 
liche CoUegiaten bynnen Collen hebben gegeven: Godt beraedtl und con- 
dolemus Tobis.** SRitbi^ottger bewiefen ftd) „Cmciferi, Fraedicatores, Au- 
gustiniensis, Carmelitae'' unb bie Scauen!(5fler bei SD^ettoipoIe. 6. 333. 
Capltel ZG Zanten. gab eine rode fluelsche Chorkappen. 6. 336. — Sßex? 
aeid^nif bec ^thU be« Stio^ni ^arbe^ufen, t>on aRoo^ei. e. 340. ff. 

6etnein am 20. gebtuat 1855 su ^aberbotn Decßocbenen 9lbt^ei(ung<e 
5Direcioi, Suf^iacat^ ®eoig ^ofepl^ Cflofentrana (geboten bafeibfl am 23. ^pttl 
1803) fe^t bet 9]etetn buic^ bie Don (Sngetbert 6eibect geUefecte biograp^i- 
fc^e 6tias« be« ju fcüb SoQenbeten ein fd)oned, aber (xud\ mol^berbtente« 
5>en!maL (6.346 — 357.) SWoge jebe« ((^öneSicfcn foIrf)c 5(nerfennung ftn?^ 
ben! — ttu« bem Oeftßäftöbecicbte be6 ©ctein« ge^t ^etüor, baf berfelbe in 
^et )[btl^eilungen secfäQt, bie eine ffit ^ün^tt, bie anbete füt "^abetbotn. 
5H« »cteindsSectetat ifl untetaeirfinet ^etgei in SWünflet. 

3. S». 



Scrtd^tigung* 

Suf ben t)on ^ettn $tof. Dr. <9aupp auSgefpto^enen ^unfc^, bem mit 
fe^t getn »iQfa^ten, toitb batauf aufmetffam gemacbt, ba$ 2m. 8 Don unten, 
©eite 321 unfeteö nötigen $eftc«, flott: bafut, bawibet getefen »ctben 
muf. i^et $ett SSetfaffet l^ält bie Siipuatiet nid)t fflt 9{a(f|!ommen bet Ubier. 



Digitized by 



Google 



^nnitlen 



te» 



lliÄtarisdiEii 3ttm für kii lie&errliEin, 

In^befonbcrc 

hk ölte @r$btö(efe ^dlti. 



^ecaudgegeben 

oon bem tDiffenfcOaffCicOen Ausfc^uffe bes Vereins. 



3ti)elte« ^eft. 

(«uffa^e unb Utfunben. «ietie« {>eft.) 



ftÄln, 1857. 

3)rurf unb ^ommiffion3.53erlag tjon 3. ^. Jöarfjerfi, 
93ct(ag6.»ucfi^QnbIet unb iBucf)btu(fct. 

Digitized by VjOOQIC 



Digitized by VjOOQlC 



5 it i) a 1 t 

I. ^Tb^anbluttflen. 

1) Cronica presulum etArchiepiscopomm ecclesie Coloniensium. Sott 

Dr. ®. (|(!ett «« Stbln ......*.... 181 

2) S)ie 1^. 3tmgatbi6 unb ber Sall^of Sugel^am. S^onDr. Sergtat^ 

in (»0^ 251 

3) Uebec alte c^n'fKidbe 3nf(^nften aui htm 5t(et)if(^en. Sott ^fatcec 
«ootcn Itt SBad^tetibonf . . . . ! 260 

4) 3uc ^efc^ic^te beft ;®etteta(d Jol^ann t>on SBeit^. Son 3. 3. 

SKerlo in Ä5(n 266 

5) 9{a(^ti(^ten übet JMoflec bed $camoitfhaietifets£)cbett< im filt^eintaitbe 

unb in SBcfIfalen. Son fßtofeffoc Dr. Siaun in Sonn . . . 283 

6) ^eincic^'d IV. (Snif&l^tung Don Stai^etStonif) nac^ Jt&(n buic^ Gti- 
bifc^of Vnno n., ^nqUidi ein Seitrag ^um Seben 9[nno*<. Son 

Dr. «. 3. 5ttebd in Äöln ...... 311 

n. 2itexatuc. 

1) Sfl*etf4au 356 

2) 3ettf*riften 371 



Sem. mi%lMni>e^n^ni$ fiob no^ folgmbe ftomai Mstifiigrtt: 

ai^rtoeller, Siotor in ?Rcu§. 
©teinl^aufen, Sanonicud in ^aä)m. 



(Betiil^tigttnQCtt* 

6. 313 3. 6 nü flatt rü. 

6. 322 3. 37 annnm % Anno. 

6. 323 3. 31' „ober dignitatem (t. dignum ^u lefcn" jlatt „ju Icfen — 

auÄgclaffen." 
6. 334 3. 23 (9. 3uK 1054) muf 3- 26 leintet ^^^etiog" unb 1059 ft. 

1054 fiel^en. 
6. 340 3. 15 beffinftigen |l. befanftigten. 
6. 340 3. 39 causis ft. causae. 
6. 365 3. 36 nun % nur. 



Digitized by 



Google 



Digitized by VjOOQIC 



Cronica 

presulura el Archiepiscoporum 

Colonlensls eoclesie 

edidit 

fiodefriilns Eckerts. 

Circa principium descriplionis Cronicc prcsulum sancle co- 
loniensis agrippine ecclesie restat aduertcndum, quod ipsa sancta 
ciuitas Colonia agrippina, prout rcpcrilur ex scripluris| ad predi- 
calionem sanctissimi viri sancti Materni recepit fidem doinini nostri 
icsu Christi circa annum videlicet incarnationis domini nonagesi- 
mum. Nam sicut Jegilur in vila et legenda dicti sancti Materni, 
beatus Petrus appostolus summi pontificii cathedram in vrbe ro- 
mana adcptus misit plurimos discipulos ad diuersas ^} orbis partes 
ad predicationem euangelii propagandam^J, inier quos misit ad gal- 
lias beatos trcs viros scilicet Eucharium Yalerium et Maternum, 
qui creduntur fuissc de numero septuaginta duorum discipulorum 
domini. qui beali viri venicntes in galliam primitus accesserunt 
ad ciuitatem Tongrorum, que tunc fuit populosior et maior inter 
alias illarum partium ciuitales. Sed dum in exortu predica- 
tionis prefatus beatus Maternus obisset, alii duo discipuli de morte 
socii sue predicalionis conlristati reuersl sunt romam ad sanctum 
Petrum geste sibi rei ordinem exponentes. Qui confortans illos 
in fide tradidit illis baculum suum, quo ipse in proficiscendo sue 
senectutis vtebatur, vt baculum ipsum inponerent super corpus 
defuncti socii et ipsum reciperent rediuiuum. Quo taliter facto 
miraculose resurrexit beatus iMal^rnus, postquam quadraginta die- 
bus iacuerat mortuus in sepulchro. Post resuscitationem igitur 
dicti sancti viri Idem beatus Maternus accedens coloniam et ibi- 
dem predicalioni fidei Christiane insistens deuote verbo quoque 
et miraculis clarescens populum coloniensem conuertit ad fidem 



^ie ^anbf^tift l^at: dmorsos. 

') 6tatt propagandam fielet in bet ^anbfdftcift propagandos. iEBiQ man 
bie (e^ete Sefeatt beibeJ^alien, fo muf man propagare in bet ungemein' 
liefen I3ebeutung Decbieiten, oon $etfonen gebcaucf)!, nei^men. 

SCttttalrtt. 2. 

Digitized by 



Google 



— 182 — 

christianam, primus ibidem sedens in ponlificatu, prout in seqoen- 
tibus apparebit. Post ipsius autem decessum non inuenitur in 
scripturis aliquis alius sibi in cathedram successisse vsque ad 
tcmpora beati Seuerini, qui' eidein successit post 314 eirciter 
annos. De qua quidem longa vacalione varie sunt apud varios 
coniecture, Et quia vel ciuilas Coloniensis in paganismum re« 
lapsa ni^o$ Jia^uit poTBtifices; vel st fui forgan |bi prefuerant 
latebant occulte propler persequutionem fidei Christiane temporibus 
illis crudeliter seuienlem. Remansit auiem dictos baculus sancti 
pelri apud ecclesias Treuerensem et Coloniensem et usque in 
presens inier reliqaias sanctorum in veneralione habetur. Et 
propler hanc causam, sicnt fertur, dominus papa hodie non vtitur 
baculo pa&torali. 

fflaternns. 

Anno igitur incarnationis dominice 94 sub domiciano roma- 
norum imperatore bealus Halernus primus sedem pontificaiem 
Colonie agrippine adeptus post obilum Eucharii atque Yalerii 
Treueroru^n insimul et Tongerensium episcopus fuit seditque in 
ponti^calu annis 40 et diebus 40. Predicauit autem ibi idem vir 
sanctus populp Qdem christi et sua sancta predicati<)ne et mir^- 
cujorum. virlute popuios iUarum ciuita(um s^ dpminum conueF- 
tebat. fecit jtaq^e exjLra port^rn Colonie ciuitatis, que hodie dicilur 
porta, clpr^cprum> Tnum bnw et modicum Oratorium, vbi ipse 
popuium ' instruebait ^t conten^plalioni sancte atque orationi vaca- 
bat, in quo locu nunc est fundala modica capella et propler an- 
, tiquitalqni ex v^.npmini^ ad iS^n^iquum summum ab incolis nun- 
, cupalur. Tan(lem postquam ciir^umpredicationissue bonum^) 
. coasym^asset, feU^iler migrauit ad chrisliim in Coionia anno do- 
mini . scilicet 100 34^),; ß^pultus ibidem. Cuius vila et gesta 
sancla in legenda eiusd^m. siineti viri, ,que apud ecplesias muUas 
habetur, plenius contifieAtun Porro post obitum beati viri Ton- 
ger^n^s et Tretterenses^iquorum insimul; emn Cp)o|ii(^06is fuerfit 
episcppus, prpfecü colQpiaip .§ii?guli cprpps^ «ui pntistilisrepefe- 
hmU^ Iß, qMa'qu|d^pi;di^pqp)4ciQne a{l:!e^hortalipneii(i iiai;»gpU 
in specie: «cuiu^^afä senis :honprabijii$ app^reniiß; fofnere: bes^li 



1) £)te (Sl^ronif l^at am Slanbe bte ^Met Buh doftatov füt tdi^ed le^s 

Digitized by VjOOQIC 



— 183 — 

H«terY)i cuidam, Dauicnle imposilo sine reinige etittbsqüe nuiKsIleroi 
nauioala cenlra inpotum r^i fluuü sursum diiiiiio. miracolo IfeccH 
baiur et. in bretiis bme spacio miiiari confecio. skairtei adJittu^i 
naitioula in loco^ qui propter iristiciamiColoQiensiain auo anttetUoi 
prluatorum Ruwenkirchen est voealus, sed ntmc inutato>iU)milie> 
Roedeükircben dicitur, Treuerenses sencti viri'. rcVquias ; repeper» 
runt et ad suam ciuitatem TreUeriin di^&reales :eaa ibidem mw-ri 
seolo Gondid«aruai. Baculus vero smoii RetrL, .quo idieln» s»ii<Uii$l 
Maternus fuerat a morte vesuschatus, piroui habetur : ^prO» .bop} 
modo Treuerensibus poslea.fuit ablalus. Ni|m icu/n po^e lemn 
pora ßanctus Seruaiius Tongerensium: et traiefilepsiiHn Ep\$^oguQi 
per. spiritum diuinitus cöngnouisset ^) .vnivepsas. (palfiei iciaiMe$i 
per Atlilam hunorum regem esse vastandas et ecolesias awiGiOkrt 
rum incendeodas preler ecclesiam baati SlepbaniiMelhensisE^ 
com idem vir saactus hec Treuerensibus et alianum ciuitatum 
fidelibus insinuassel, omues reliquias sanclorum Tvcu^rens^ vaa. 
cum dicto baculo sancti pelri Helbis; ad Dcalesiam fiancti:Sle-> 
phani transtulerunt, sed posi vaslationem.hunomm prediedam pacüi 
ecclesiis. reddita dicti Treuerenses omnes.suas reliquias preter 
dictum baculum sancti petri a metbensibuS; .receperunt* Poste- 
riori vero tempore regnante primo et magno OUone imperalore 
Bruno frater ipsius imperatoris Archiepiscopus Coloniensis magna 
frelus potenlia prefatum baculum a Melhensibus exlörqüens eun- 
dem bäculuni coloniehsi ecciesie venei^äbfli dono * dedit. Verum 
cum pöslmodum. ad inslanliam beali' Egberti'Treuerensium'Ar- 
cbiepiscöpf Warinüs Coloniensis Archiepiscopus'' fpsura baculüiü 
secäns per medium superiorem'. partem* sibi relinuit, inferioreiÄ 
jpartem' rcliqiiam Treuerehsibü^ fertiisit. ' 

;';•;•; ' ^ "[^'J^ ' $^rittim. " ■ • 

'!*SecuridoToco .'siicce^sit * iri pöntificätu ColoTiiöni»ls äccfesie bfea- 
iissiinüs vir sanclüs "^duerin'u's' ^uB* imperio "sölHcet Theodosil 
prifni imperälöris,' qui re'^näfö tfipit'Sub Amio aoniini 384. Cdti 
ehim, vt superitlsest haBitum,,pöst döcessiHia beatl Malet-ni VärtW 
infidelium alque b'ereticoruni jjef (ui'btfliohibus lacörata* Cölom'eAsiä 
ecclesia per annos circiler 300 14 absque certis et nominälil 
ponlificibus damnäbililei: fluclpassetj Sed cum ({uidam fafsus pi^sul 
nomine. Eufratos arrianf)run[^. b^reßiarcha Coloniensis ecclesi^ pre- 

latnräm imiasisseti poiAtifiteö eathölki galliarom plürimi congregati 

■ ' — f ' '1 • ' ' - ^ j , . 

*) »ttf^ 64«ei^löclfe Wetet-bttf ;®Jt0Äif, »fe au(ft floatet pungÄare, cong- 
nitus, congnominatus etc. Vi... \l 

Digitized byCjOOQlC 



— 184 -- 

prefatum Eufralen arrianum sinodali sentencia deponentes pr^- 
tum beatam virom Seuerinüm in locum eiusdem Coloniensis 
ecclesio eptecopum ordinauerunt. Qui sancütate clarens alque mi- 
raculis predicaUone sua et docirina hereses in diuersis partibas 
gaUie extirpauit. Hie, sicut in legenda ipsius habetur, dam quo- 
dam tempore hora noclis in Colonia cum clericis suis orandl 
gratia sancla loca visitando circuiret^ audiuit ymnum angelicum 
in deces^u sancti Hartini Turonensium episcopi animam eiusdem 
beati Martini ad celos deferentium per sanctos angelos decan- 
tatum. ^) Idem quoque bealus Seuerinus inter cetera saa* 
rum virtutüm opera instituit in Colonia ecclesiam et conuentum 
fratrum in bonore sanctorum Cornelii et Cipriani, que nunc mu- 
ta(o nomine ab eiusdem sancti viri nomine dicitur et vocatur 
ecciesia sancli Seueririi. In qua etiam ipse sepultus mullis da- 
rescit mtraculis vsqiie in presens. Obiit autem idem sanctus 
Seuerinus in Aquitania videlicet in ciuitale burdagalensi, primo 
ibidem tumulatus sed postmodum inde translatus Coloniam per 
ciues Colonienses mir^iculis comitantibus, que sicut et cetera sancti- 
tatis sue gesla in legenda sua et in sacris scripturis apud mullas 
ccclesias auclentice reseruaritur. 

Eaergislus. 

Tercio. Joco successit in presulatu Coloniensis ecclesie vir 
scilicel Euergislus. Qui vir sanctus. sicut in legenda ipsius ha- 
betur Seuerini, dum nocle illa et hora, qua idem beatus Seue- 
rinus audiuit ymnum angelicum in obitu sancti Martini, vna cum 
dicto sancto Seuerino circuiret et quasi meritis eiusdem impar 
voces quidem audiret sed nesciret quid esset, cum ipse esset 
archidiacohus ipsius beati Seuerini, intellexit voces illas diuinitus 
esse sanctorum angelorum animam beati Martini deferentium ad 
gaudia süpernorum. Igitur post obitum beati Seuerini cum dictus 
beatus ponlifex Euergislus sibi in pontificatu Coloniensis ecciesie 
successiset, accessit quodam tempore Tongrim predicandi gratia 
et confirmandi populum in fide calholicas locum ipsum visitaturus, 



iDfe ^anbfc^rift ^iht decantantium. 3d) l^aBe bofüc decantatam gefegt, 
metdsed auf ymnum ju besiegen ifi. (Sr ^örte einen Qhtget^gefong berjes 
nigen, »eld^e tsugcn k. öon (gngetn gefangen. Ca| f^ki bie ^tticis 
ipiatconflructioh (bie Scagenben finb audi bie (Sngel) uniid)trg gebcaud)i 
t(J, fann bei unferem (S^ronifenfrfireiber, bec bie ^oiticlplen unb na? 
itientlicf) bie ablativi absoluti in gan^wnlogifc^ct SBeif« l^nb^abt nic^t 
Sefremben. 



Digitized by 



Google 



— 185 — 

vbi cum nocte surgens ad orationem accessurus ad ecclesiam 
pergeret, marlirio fuifc coronalos, prout hec et alia saocHtalis et 
vite sue gesla in legenda sua apird ecclesias plenius conlirienlar. 
Corpus autem huius sancli Euerghli postmodum sub imperio Ot- 
tanis primi imperatörts per Brunon^m archiepiscopum Colonien- 
sein translatum est Coloniam, ibidem in ecciesia sancte Ceeiiie 
virginis honorifice tümulatum, vbi eiusdem sancti viri reliquie re^ 
quiescunt miraculis choruscandö« 

Solinns. 

Ouarlo loco successit in pontificalu Coloniensis ecclesie ve- 
nerabilis presul Solinus. 

Simeneus. 

Quinto loco successit eidem in pontificatu Coloniensis ecciesie 
venerabilis presul Simeneus. 

Remedias. 

Sexlo loco sedit in cathedra Coloniensis ecciesie venerabilis 
paler et ponlifex Remedius. 

Cnaibertns. 

Septimo de hinc loco successit In presulatu Coloniensis ec- 
ciesie sanctus presul Cunibertus sub imperio videlicet Eraclii Ce-. 
saris, qui cepit regnare sub anno domini 600 13 , Seditque 
sub eodem Eraclio et filio eiusdem Constantino lercio et nepole 
eins Constantino tercio imperaloribus temportbus quoque dagoberli 
primi regis Francorum et filii eiusdem Sigiberli annis 10. ^) hie 
bealus Cunibertus fuit filius Crallonis illustris ducis lotfaringie. Cui 
eliam bcato Cunibcrto Bex francorum Dagobertus supradictus inier 
reges francorum fama et polencia nominatissimus prefatum filium 
suum Sigibertum in annis adolescencie sue constitutum transmisit 
Coloniam virtulibus et scientia educandum et ipsius sancti viri ductu 
in Austrasia regnalurum. Ipse quoque bealus Cunibertus nobilem 
illam possessionem videlicet opidum Susalensium cum suo ter- 
rilorio Coloniensi ecciesie sua industria acquisiuit. Extruxit quoque 
ecciesiam extra muros vrbis Coloniensis in honore" sancti Cle- 
nientis martiris conuentumque fralrum ibidem instiluit et pos- 
sessionibus magnifice dolauit, que tandem mulalo nomine sancli 
Cuniberli ecclesia nuncupalur. In qua ipse tumulalus honorifice 
requiescit miraculis choruscando. Cuius vila virlutes et gestP 
legenda ipsius plenius conlinenlur. 

*) ^adf gemö^nlic^cr ^Innal^mc reöiertc (Junibett 40 3af|re. 

Digitized by LjOOQ IC 



— 186 — 

BoebUai 

Octauo löao'successit io pontifioattt Calotiensis eccliesie ve* 
nefabüift paler ei presülBooatdxis. 

Stepka&as. 

' Nono !de. hific loco ^ndepins est presulätum Coloniensis ec- 
cleiie* i^tib TheOdoHco pfivko francorum rege venerabills presul 

Aldewinns. 

Dccimus inde sedit in csAliefra.pontificali Coloniensis ecclcsie 
siri) francorum refe Theodorico' predicto venerabilis presul AU 
dewinus. 

6iio* 

Uxideciwo postmodum loco ponlificatam Coloniensis ecciesie 
adeplus fuit sedcns sub Ludowico 3^ et helderico primo fran- 
corum regibus venerabilis "pvigr Giso. hie sepultus est Colonie 
.in ecoiosia;j|aficli >Setterüu« 

Anno. 

Duodecimus inde sedi^ ^iä- p^ntificalu Coloniensis ecciesie 
silb Dagobert^ B*» francort^m'rege venerabilis pontifex Anno pri- 
itins: htc sepulta's'-e^t Colonie in ecelesia sancli Seuerini. 

P^haramandas. 

Tredecimo loco sub iani diclo francorum rege Dagober4o 2° 
successit in cathedra Coloniensis ecciesie venerabilis paler pha- 
ramundus. 

Agiiolphas. 

Qoarlus decimus de lünc sedit in ponlificalu Coloniensis 
ecciesie sub ragnifredp et hilderico francorum regibus et Karolo 
inprcello maiore domus venerabilis presul Agilolphus. His tem- 

j)oribus adminislrab9,t regnum francie prefatus princeps Karolus 
m^cßUus jfilius pippini sccun^ii, qui eliam pippinus grossus cogno- 
minabalur. Fait diclus Karolus paler pippini quarli, qui cogno- 
ndnabatur \:anus, et . auus :Karoli magni. Cum aulem quodam 
tempor^e surrej;is$Qt comw4iq magna guarrarum inter diclos 
Ragnifredum et Hilderic9m •francorum reges et Karolum Mar- 

.c^jl^^Hn. memoratum^ Idem JCar^^us in suo habuit consilio • bealuqi 
Agilolpbu^ CoIoniens^lD.eßisQop^m prefatum, de cuiMSt^p^coi)- 
silio optima disponebat. Concurrenlibus igiUir od arnp^ princi- 
pibus supradictis missus fuit per karolum idem beatus pontifex 
Agilolphus pro pacc tractahda ad partes Ardennie idxtd mo- 



Digitized by 



Google 



~ 187 — 

naslerium Malmandariensium, vbi Qf»tra francorum consislebant 
e^ ea^erciijus, vbi ipse . be^lus \it per impios frau^prjam s^ldlites 
in via mirabiliter fuit interfeclus ^t mariirio corofalus^ scpplms, ^ 
in monaslerio malmandariensium supradicio. Cuius corpus postea 
translatum est Coloniam et ibidem, in ecciesia beate Marie ad 
gradus clarens miraculis honorifico tumulalum est. Celera gesla 
huius sancli viri ac virlutes in legenda ipsius plenius conli- 
nentur elc. 

Raogefredos, .;/,..' ! 

Quintodecimo loco successit in cathedra pöntiGcali Öoto- 
niensis ecciesie venerabilis pater Rangefredus. 

Hildegeras. 

Sextus decimus accessit ad ponlificatum CoIoQipnsis^ ccde;sic. 
venerabilis pontifex hildegerus sedens sub Pippin^ tercio fran- 
corum rege. Iste pippinus tercius , qui congnominabalur vanus^' 
fuit pater karoli magni filius autem ^karoli marcclli. dum esset 
vir prudens et bellicosus et principalum siue dighiialcm prefecli 
palatii, a qua maiores domus dicebanlur, * ipse pbst't)^V/eÄi käro- 
lum marcellum slrennue administraret, In regist ^mitem|digriitalc 
sub regis taniummodo nomine presiderel) Hilderik/s dessldtöiiiy 
inulilis et luxuriosus, optimales rißgrti consiüö et' aucilorltalc 
Zacharie pape eundem pippinum clegerürit in regiäm 'digtiiUlcrtl 
fuitque auctoritale et de mandato ipsius dditifnt papo" per b^aium' 
Bonifacium Archiepiscopum Magunlinensidm* In ?egdni Francorum 
vnclus et poslea per Stephannm paptmi sedrnidunl^vftctioneTergall 
consecralus delruso in prefalo monästeHo" prejftiiö' Hilderibd; de 
quibus fit menlio in decrelis videlicet 15^ q.* 3^ c. ölius.'*J ' Islö 
siquidem Hildegerus Colonicnsis Archiepiscopits cornf predicto iPip- 
pino francorum rege cum magno cxercifu t?on<rasa.vioiies*pre- 
lianle cum usque ad fliivium wasarmn'pöraerr/^^'irf oxpedflio- 
nem exercilus eiusdam rogis proriciscenfe'j'tn Wllo 'öxlitif^in- 
terfeclus. 

Bertheliiias. 

Decimo' septima loco successit iri episco))aiu -Ckrfomensis 
eccIesFo^ l^ub predtöto' Pippino Fege venorabilis ptesul"BörlheUn»s? 
SÄWttä'rfnriis-'dfecent. • *' .^ - .'-' 



^te S^ionif citict uiiricf)tig. dd muß fle'^en 15 q.|6 c. 



Digitized by 



Google 



- 188 — 

RiCAlpIltS. 

Decimvs octaaus adeptos est pontificatum Colonioftsis ecclesie 
venerabilis episcapus Ricolpbns seditque sub Karolo magno Im- 
peratore et francoram rege annis viginti duobus. 

Hildeboldus. 

Decimo noiio loco ordinatus est ad ponlificalum Coloniensis 
ecclesie venerabilis pater Hildeboldus sodens sub diclo Karolo 
magno et filio elus Ludowico primo imperatoribus annis 34. 
Qui eliam Hildeboldus prefalum Ludowicum vnxit in regem ro- 
manorum. 

Haldebaldos. 

Vicesimo loco cpiscopalem calhedram Coloniensis ecclesie 
adeptus est venerabilis paler Haltebaldus sedilque sub Ludowico 
primo predicto duodecim annis. 

Guntarius. 

Vicesimo primo loco ordinalus est in Archiepiscopum co- 
loniensis ecelesie Gunlharius sedens in cathedra pontißcali sub 
Ludowico 2° et Lolhario secundo fralribus Imperaloribus Romanis. 
Cuius quidem Guntharii sororem diclus Lolharius habuit concu- 
binam nomine waltradam. Cum igilur idem Lolharius imperalor 
voluisset dimiltere uxorem legittimam nomine Thcbergham et 
eidem super duccre in matrimonium Wallradam concubinam supra- 
dictam, falso conposuit contra diclam vxorem inponens eidem cri- 
men incesius et sentencia huiusmodi fuit per dictum Guntha- 
rium fralrem v^altrade nee non Therigaldum Archiepiscopum Tre- 
uerensem synodali auctoritate confirmala. Causa aulem huius- 
modi ad audienliam domini pape videlicet Nicolai primi delala 
est et falsilate comperta deposili fuerunt ambo Coloniensis et 
Treuerensis Archiepiscopi memorali per Nicolaum papam supra- 
dictum. Cuius quidem deposilionis sentencia ponitur in decretis 
XL q. iii. in c Therigaldum et ii q. 1. in c scelus. 

Vilbertas. 

Vicesimus secundus accessit ad sedem ponlificii coloniensis 
ecclesie sedens sub Karolo 3^, qui dicebatur Junior sive grossus, 
fuitque nepos Ludowici primi cognominalo pii atque sub Arnolpho 
Imperatoribus venerabilis Ar chiepiscopusvilbertus annis 20, qui de- 
dicauit ecciesiam sancti pelri in Colonia anliquam. In qua ipse 
idem habuit sepulluram. 



Digitized by 



Google 



— 189 — 

lermamu. 

Yicesimo 3^ ioco sub jirefato Arnolpbo nee non Lodovico 3® 
Conrado prima nep non Henrico piimo. Imperatorlbus sedit in 
cpiscopatu Coloniensis ecclesie venerahUis .presul Hermannus 
cügBoniinato pius 35 annis, in dicta sancti petri ecciesia tumulatus. 

Witfridns. 

Yicesimus quartus ascendit ad cathedram pontificatem Colö- 
nicnsis eccicsie sedens sab Henrico prirno nee non Ottone primo 
Imperatoribus 35 annis venerabilis presul Wilfridus circa annos 
domini nongentos et 39. 

Bruno* 

Vicesimo quinto Ioco ordinatns est ad Coloniensem ecciesiam 
venerabilis Archiepiscopus Bruno primus sedilque sub diclo Ot- 
tone primo et magno, cuius quidem erat frater et germanus^ 
annis 12. Hie dum Otto frater supradictus moram faceret in 
Italia recepta^} ab ipso Imperatore procuratlone galliarum et 
prouinciarum eis alpinarum lalrocinantibus fortiter francigenis in- 
tulit bellum et adepta vicloria ceplt vrbem insignem parfsiensem 
et ipsam thesauris copiosis spoliauit. Idem eliam Bruno Archi- 
episcopus ducem Lolhringie lalrocinantem bello viclum in vincula 
coniecit et iudicio fratris sui Imperatoris reseruatum ab eodem 
ducalum lothringie per sentenciam dicti imperatoris et principum 
acqoisiuit et Coloniensi ecclesie applicauit , Cum autemante^) hee 
sua tempora Archiepiscopi CoIoniens<^s sui antecessores ^J non 
iudicio gladii temporalis sed iantummodo iuredictione usi fuissent 
bacuii pastoralis. Ipse quoque insuper castrum Tuiciensem propter 
frequentes aduersitates rebellancium confregit, pontem quoque 
ultra fluuium Reni ex aduerso ciuitatis Coloniensis deductum^3 
propter latrocinia frequenter de eodem commissa deiecit. Cor- 
pora etiam sanctorum Euergisli Patroclii Elisii et Priuati de di- 
uersis collecta locis Coloniam transtulit vna cum cathenis, qui- 
bus in carcere fuit vinctus sanctus Petrus, et cum baculo sancti 
Petri, quem ipse ex Methensibus extorsit. Ipse simiiiter venera- 
bilis presul multas ecclesias alias quidem a fundämenlo erexit 
alias possessionibus dotauit multas dirutas vel dilapsas magnilice 



*) ^ie ^anbf^rifl ^at: recepto. 

2) 3n bet ^anbf(fti!ft fel&It: ante. 

') ^te ^Qttbfc^cift^at: antecessoris. 

^) 3n b€c ^nbfc^ift: dedactam. 



Digitized by 



Google 



— 190 - 

restaurauit. Ad ultimum ipsff iimt JCMobiam monachorum ordinis 
sancti Benedict! paotaleonif robnanferkiml «xtra kmiro8>fiekMiienses 
instifoit, vbi sepotttis felieiter in domino reqviescit. Idem qao- 
qoe vettend>ilis pater primus Coloniam a tribelis Ubärato esse fecit« 

Tolchmanui. 

Vicesimo sexlo loco tenott caihedralem infulam Coloniensis 
ecclesie aedens sub Oltone magno et primo Imperalore predicto 
annis quatuor venerabUis presul wolchmanis. 

Gero. 

Vicesimo seplimo loco successit in pontificio ecciesie Colo-^ 
niensis sedens sub imperio dicli OUonis primi et filii eiusdeni 
Ottonis secundi annis septem veuerabilis Gero archiepisoopus vir 
mullum rcligiosus. hie insUtuit Abbaciam in Glaidbach ordinis 
sancti Benedicti. Sepultus Colonie in ecciesia sancti petrL Iste, 
sicui fertur, per successorem suum Warjnum nomine, dum adhuc 
viueret, fuit sepuUus, laborauit enim dicluB Gero infirmilal^ ca* 
pilis, ita vt sepius per multos dies ipse iaceret quasi mortuusi 
vnde per successorem suum episcopalum ambientem sepuIlQs di- 
citur ipse viuus. 

Wirinns. 

Vicesimo octauo loeo sortilus est pontificalem calhedram Colo-* 
niensis ecciesie 'sedens sub Ottone secundo Imperalore xiuis no-* 
uem venerabilis pater warinus supramemoratus, qui de>fticlio soo, 
quia videlicet antecessorem suum scUicet Geronemarqbie^isco«» 
pum utrum affectata vel incauta nescitur negligentia ddhuc \i* 
uentem fecerat sepeliri, extitit infamatus, accedens ad romanam 
curiam penitens fuit et impetrata a sedo appostolica de haq re 
indnigentia monaslerium sancti Martini in Colonia coiläpsumi i^^ 
center ornauit et in religione atque possessionibus baAundanter 
meliorauit Instituens in eodem cenobio nationem Scotonlvi : sub 
religionis habitu perpetuo permaasuram. Uem quoqae WariDiis 
ad preces beaü viri iscilicet Egberti (Treilerensls larcfaiepiscopi ba- 
culum sancti Pelri secans per medium superioreipipsta^ bieucuH 
partem Coloniensi. ecciesie. retinuit paiiteihTero inferiorem ;re£iii4 
mit. ecciesie Jc&äekenä^ qa^ ipsiiiu tbtum ^habuerai ab antiquö, 
prout in precedentibus continetur. 

Euergenifti ^ i; ^ i ^ 

Vicesimo nono loco ordinatud e§t in ty)^ttßcep9 dindkkiefisis 
ecciesie sedens sub Ottone tercio üiipdcat0Fe;.4iilAis 4^. .^^Qra- 



Digitized by 



Google 



— 191 — 

bllis presul Biiergerus.. 'Qai.rolfil' «c 'sepiiUtts dst .Coldnie in 
«cd«i5m suneti FMrL 

. , : Henlieitiv. 

Tricesiino loco :^ttcces$U ia ^edeColoniensis ecciesie sedens 
sub di^lo OlXow 3^ h^c aon Hdiiricose^undo Impcratoribus an- 
tWS 20 be^t^sjraus pontifex heriberlus. Isle vir sanclus in Ita- 
Ua i9 PQiaH^to Ottouis jercii Imperalons iKiennQraU in archiq)is- 
copiuaC^lani^nsem cafiQnice dectus accepta quoque ab ipso Im- 
peratQre, qui {durimam sibi fauebak, anuli sicut baculi inuesli- 
turß '«.uctarit^ile .domini pape fuU i(i archiepiscopum cansecralus. 
Tandem cum <ipse reucrteus cum Imperatore de Italia per ali- 
^110$ annos ' steM^set in ocde&ie partihus Coloniensis religiosis- 
:$Hi0^^rQsiden4O) jleuertens iterum cum Imperatore in Italiam, Nam 
idem imp^raliQr ;de .precibus et consilio ipsius sancti yiri mul- 
tum :coif^i4^^ l^lßr cetera habuit in via sepius secreta cum 
Impe^raMi^e, collpquiaide salute animarum. Ad ultimum au,tem in 
butMsiQp4ijf9nc|nm,propositum vterque conueniunl tarn archiepisco- 
ipns^q^am jropenator, quod is ip$orum, qui primo sospes de Italia 
.reuqrtereUir^ in$4situere deberet decentem religiosorum conuenlum 
uiMb^Aor^ fiancte d^i genilricis marie, ad quod etiam perficien- 
difflBk leirjga ^Qtradjdit eidem Archiepis^copo predia Imperator. Ipso 
namque^<Imp#ratore vrbem romanam ingresso breuiter postea ibi- 
dem d^fqnpto corpus ipsius per eundem sanctum Heribertum de 
hac;rii dH^i^'H) io processu. itineris per dictum Imperatorem ad- 
iumtumiie trb^ M ecclesiam bealje Marie aquisgranum ^3 fuit irans- 
lalum.et ibidem honorifice tumulatum. Sanctus itaque Heribertus 
sponsictni9 3ue, qjuciHi in via fecerat Imperatori, non immemor 
e4iricm( I or jn^itHuU abbaciam Tuiciensem in Castro episcopali 
TuicipnsiujQti. :in. }ionorc beate Marie virginis oslenso sibi in vi- 
sione diuinitus loco, ubi et ipse postmodum sepultus clarens mi- 
raculis feliciter in domino requiesctt. Mortuo aulem, sicut iam 
(idieluift'^l, ^199^ 3^ et Henrico 2^ ad Imperium iam electo, cuius 
(fiüidenf elecii^^i'isenjctns vir Heribertus presens non erat, dictus 
Henricu&i'takppmfoc .diu habuit ipsum sanctum Heribertum su- 
5pectiUBjt(qua£»* ip^e habens sciUcetapud.se insigoia Jmperialia, 
tqüe:«)pref«tol0tten0 ipse.emeßmiß^jßQßS^W^ l^pj^^Al^ritiinralium 
transferre regni diadema. Mansit igitur inter hos duos,^i|oclps 
vires videlicet Heribefnitt7de€hta|ilmfnBlI et Henricum Impera- 
<t'«^tt'e"i;'qdi^^^äm ^tp^e '{Kl^im^dtm »caiioukralus fiiit, simulatc 

Digitized by VjOOQ IC 



— 192 — 

paöis longa discordia et simailas« Cum igitur Imperator mnlla 
ad rem- non peclkiencia ärchiepiscopo sepe inponienet, -quo iamea 
idem arehiepiscopus sustinuit pacienleir, Tandem Imperator adue- 
niens Coloniam et indignaniem contra archiepiscopum animum 
gerens ab illo tarnen archiepiseopo fait ofiiciosissime succeptus. 
Nocte itaque seqüente Imperatori sompnium cirpiefitl apparutt in 
visu sibi astare 'vir terribilem vultam habens saeerdotati infula 
decoratus sibi dicens, quod nihil sinistrum contra virum der Hc<- 
ribertum ulterius molirettrr. In crastinum igitur Angustus in throno 
residens et ex industria per internuncios imnfiensam pecuntam ab 
ipso archiepiscopo exigens, quod tarnen in animo non gerebat, 
dum Archiepiscopus ad eum ingrederetur et mestus deploraret 
calumpnias, quas ab ipso innocens sustineret, Astantibns quidem 
nonnullis consiliariia animum Imperatoris contra archiepiscopum 
inflammanlibus ad indignalionem adhuc, Augustus surgens de thi^ono 
prorupit in amplexus et oscula sanoti viri confitens se füisse 
contra eundem malorum consilio deprauatutn et de commissis in 
ipsum ab eodem veniani suppliciter expetiuit. Dum igitur trino 
fuissent hü ^) duo sancti viri sub testimonio trinitatis osculo fede- 
rali, erubescentes aduersarii dilabuntur et Imperator et Archie- 
piscopus iuxta se in solio collocantur de negociis reipublice 
tractaturi. Sequenti vero nocte dum Archiepiscopus post matu- 
tinas in ecclesia solus persisteret, Imperator obseruata hora con- 
grua vno duntaxat clerico comitante pulsans ostium oratorii 
subintrat et abjecta clamide pedibus Archiepiscopi aduolvitur 
confitens humiliter in eum peccasse et ita cessauit inter isanctos 
dei seruos simultas nullo de cetero.rancorum vestigio remanente. 
Celera huius sancti Heriberti vite et sanctilatis sue memoralia, 
que non sunt paüca, in eiusdem legenda, que in multis reser- 
uatur locis ac ecclesiis, plenius continentuf« 

Pilegrimis. 
Tricesimus primus rexit Coloniensem ecclesiam sedens sirb 
Conrado Imperaflore primo annis quindecim vefterabili» ponlifex 
Piiegrinus. Hie instituit collegium sanctorum apposloloruni in Co*- 
lonia et ecclesiam per sanclum Heribet'tum antecessorem suum 
inceptam auxit et feliciter constimmauit, vbi sepultus in domioo 
requiescit. 

HemanBiu seendu. 

Tricesimo secundo loco ordinationem accessU ad regimen 

t)«« gocmen hii, hüs jlatt hi, his fommeit mitunter uor. 

Digitized by VjOOQIC 



— 193 — 

Galhedre Colontensis* ecelesia sedens sob.Henrico 3^ Imperatore 
supra diclo annis 20 veoerabilis ponlifex HeFmennus cognomenta 
nabük appeUatus, qui sepuitus est in ecciesia sancti petri. 
Abiio setOQdiis. 
Trieesknus 3»^ suoceissit in ponlificatu Coloniensis cathedte 
sedens sub Henrico 3^ supradicto et Henrico 4<^ Imperatoribus 
annis 20 venerabilis presul sanclus Anno hnias scilicet nominis 
secundas. Iste vir sanctus natione de Dasselle cum adhmc esset 
ifi statu .mtnori et prepositns Goslariensis in expedilione exer- 
citus, quem Henricus tercius Imperator predictus^ contra vngarios 
rebelles imperio direxit, eundem comitans Imperatorem in bello 
com ipsis vngariis commisso fertur forcius omnibus dimicasse. 
quem etiam propter soc probitatis et indusrie preclare merita 
dietus Henricus tercius ad episcopalem digtium presulem proudii 
procurauit. Hie Aimo Archiepiscopus post obitum Henrici Impe- 
ratoris tercii supradicti, cum idem Henricus adbuc viuens Hen- 
rkum quartum filium suuin vix annum etatis babentem futurum 
regem Romanorum designasset et idem Henricus paer Agneti 
Auguste matri sue per optimales regni ad . educandum fuisset 
commendatus, ipsum puerum nonnullis regni optimatibus annuen- 
tibas per vim rapuit a custodia matris vna cum lancea domini 
saluatoris et aliis regni insignibus et ipsum Coloniam secum 
ducens in suam recepit commendam- Ipse quoque beatus Anno 
qainque solemnes instiiuit congregationes clericorum atque re- 
ligiosDrum, Primam scilicet beale Marie ad gradus in Colonia, 
Sceundam ad sanctom Georgium extra vrbis muros, Terciam in 
mofite, qui dicitnr Sibergh, vbi et in pace est sepuitus, Qn^it" 
tarn in lyestphalia in loco, qui Graiscap appeliatur, Quintam 
vero in Turingia in loco dicto salvelt. Idem etiam vir beatus 
religiosis semper intendens actibüs Sanctorum et religiosorum 
Christi martirum duorum evvaldorum corpora in ecciesia sancti 
Guniberti de neglectis coUigens loculis ad capsas decenter or- 
natas transtuUt et in iam dicti sancti Guniberti ecciesia reue- 
renter repoduit Fecitque eorundem martirum memoriam transla- 
tionis a fidelibus solemniter celebrari, quorum translatio facta fuit 
sub anno domini 1000 74 quinta nonas mensis octobris. Idem 
beatus pontifex Anno dum ecciesiam beati Georgii, quam ipse 
de nouo construxerat, in diebus festis paschalibus consecrasset 
habens in comitiua quosdam de suffraganeis episcopos, inter quos 
Episcopus Monasteriensis dicitur, et dum post ecclesie dedica- 

Digitized byCjOOQlC 



— 194 — 

tiofiem ipse ArchiepiscofMds vna 4mm suis Cö^ioi^ et-.lfaihU' 
liaribas in «ula episcopali ad refectionem consediasttnfiubisctfiiat 
per officialem Archiepiscopi ordinaUiin, vt prepai^retiir: naius. aifc 
deferendum res necessarns di^ti. ^msdopi Sfonasteriensis, nii- 
nistri quidem ad httiadmodi exequettdttm ofBcftn»' depuliaft ni- 
mis ^) incaute agentes accedetites ad renuin nauim ofiittsdäni' 
inor<;atoris extranei ^ ad haiiismodi opus minislri reeeperunt, vnde. 
dictos tnercator proclamans in pubiico pm* familiaiA archiepis»^ 
copi vfolentianr sibi factam vniuersum populum cjniilaftisiad 4um 
mullum concitat. ^} Tumultu igitur et vociferalittne: (KinqlaU» in; 
populo 4otum va]gus furore populär! concurrens ad aulam ipaumi 
Archiepiscapum inuadere cradeliter minabantur. Dicliis; ven» 
Archiepiscopus ad ecciesiam confagiens sancii Pelifi Jbi se (Ood-» 
sernare Inter sanctorum pignora nitebalur^ doiec fwtnissel iluror 
popQli mitigarl, sed ipsis cradeliter insistentibus et infrai^tridoüi^ 
non cessaniibus a tumultu et vahias templi obseruarilibbS'liaa*^ 
dem vir sanctBS quorundam duium, quoriim erat. attas ■>$•»»« 
auxilio per mttrum ciuitatis a domo ipsi muro adhevänte fitilr 
submissus et per) familiäres eius exitam ab extra nokseituantefi 
abdttctas taüler iab huiusmodi imminenti pericido aHxüflmte.deo 
liberatus» Quid plura? congnita per prouinciäm huiits/smiqtieTÜ:! 
contiffmdia vniuersQS popalus opidoruni urfaium. «atqne ; Jviilartai 
circümquaqiie- hji yltionem intoriarum >' stt^ pistoTis:vBO BpiDiiu 
concitqti > concuriidntes - ad «rma cnritatem fMafmnsisof. per; dkß 
alt<)tibt'>obted0r<int; donec' ciuibu^ qfhi) hniüwn0dii!fijei*am«4rueioii^ 
mali^ eis ' tradilis vindictam kn e&^lßesiiiewüe (aineii dpeoilAirdii^ 
e]|)iSKij^pd inec^ colfi9enciant0-fel;ertnc P(ur05iiäx'iiKMb cio)fou^i^i^ 
»ali6ioc)ülis''«:!ti^i90iinces.. VeraiA po^ viitdiblaM b«ii«it)iediMni:äii!lod 
clo^gi tiriMetfi^fai;t«m- kir :gltf]fßms<=4lfkflM^s^fn^<^ll60iih(ria apud 
sei ipsütti^qüodib^naituw' eiit 'mBtil(ittm: Uhrc^b^iibtioqlpaih, «bbioiilp« 
icMtae 'T^p&tiiMts et 'dö<'fecto^>«r«Uiiote mn^m^ Mtptiupteriipfiuhi 
iß^tp^Vttm'imtik^m^ pbitit^iÄis' * Xd '-uMfi^bv»! ^^äens 'M CtA^hiaiä 
omms 4w' €Mam^ii^d'>piee«ä*ei' ootK^oräi^m Müttüiet = üiuiMttit 
et i^Mfrb '^Khfrt^mibrm eAb^m ddip^lds 'et. dotidoi^äiei iirubutt^Vnc«- 
iafemv insttpör M ^r^Wni«hWii«Hs'^Mf- ipd»':s«ils^'ioblbB»ivln4- 
Gulim^ ocIntmiaHdam^i i|^^^ «a^i^i^af' Itni^sai^m^ ' sMmnia («tflibyfans 
otmieS'fa^ Qin«1&9^iiyrH^ colifrrit^S'^oMMiiliC^atis sG^MMUt» -bDiU- 
• • • '".'(} i r. .... ^ ..1 ' . *» . j .*".»•;••; ' ..:'j'> (a: 1 1 •)'» 

'■) ©le'^anjbfcfirift'^at: inmas.' ' ' '. V . \ ' '"***' " **"'*' 
^) feie ifcöftbT^ifr^ati'concitatrfr. ■ ^' . -j: s : iiiv.. •/''^'/i 

Digitized byCjOOQlC 



- 196 - 

podris ei sangmnis domini nosri iesu ohrlsli muUa ex hinc fomentt 
exkibens pietatis. Poslmodum acoedens ad monasteriuiii Siber-»- 
gensem ^3 et cum fratribus religloslS" tractans de uerbo ui(e et 
honis operibus elemosinarum orationum et ieiuniorum irv^stens 
regre$sus Coloniam in , pestem podagricam dextro pede incidit 
et ' ubi occubuit ibidem in donüno feliciter obdormiuit aono do- 
mini; IQOO 75 anna episcopatus sui 21, sepuilus ibidem tarn 
in Vita quam post mortem multis miraculis cboruscando. Ferro 
po$t decessum huius sancli viri cum corpus eiusdem iam 100 
et 8 annis iacuisset in sepulchro, translatum est corpus eiusdem per 
venerabilem Joannem presbilerum sancte romane ecclesie Car- 
dinalem et Petrum Lunensem Episcopum et reuerenler in capsa 
collocalum. Cuius lunc translalionem deus, qui semper est 'glo- 
riosus in sanclis suis, nouis miraculis decorauit, Dum tarnen 
multi post mortem sanclitati sue detrahentes ipsum dicerent eccle^ 
siarum fuisse dilapidatorem propter elemosinas, quas fecerat, et 
ciuium suorum excecatorem. Nam ipsa nocte dum translatio 
eius.fieret nullo conscio ianuis obfirmalis audila fuerunt^) illa hora 
per omnes sub monte babitantes monachis quidem in monte ha- 
bitanlibus minime audientibus . quatuor maiora signa campanarum 
ecclesie solemniler insonare, slupenlibus omnibus, quid buius- 
modi pulsatio prelenderet, donec facto mane res tarn insolita 
cunclis innot^scebat. Cetera sanclitalis huius sancti pontiGcis 
Annonis Vite ac conuersalionis et miraculorum insignia in le- 
genda ipsius, que apud mullas .seruatur ecciesias, . plenius con- 
linentur. 

Hildeboldas. 

Tricesimo quarlo loco sedit in ponlificaK cathedra Calohiensis 
ecclesie sub Henrico quarlo Imperatore supradicto annW 15 W- 
nerabilis Archiepiscopus Hfldolphus. " * 

Sigewiims; '• " 

Tricesimu!?: qtihitus teiiuit *pontificalem catbedtam Ccffoniißüäfe 
ecclesie sädens *s6o Henrico 4<**lmpei%tt)rb strpradicto'annid' 10 
venerabilis presul Sigewinus. ' ' 

fi^imtis terehis. 

Tricesimo sexto löco brdinatus est ad fcgimeh**p6ntificale 
Coloniehsfs ecclesie sedens sub predicto BeWrtco qniM Ifc|Jci'ff- 

^te (Sl^tontf biibet ^aufig ben ^Iccufatit) bed Iffeutc. ^gt ■ g bi e ct it>6 nod) 
bec. 3. i^ecl. auf em. €o liedt man p. 25: castroai'TiiiQ^epgem'etc. 
^) 5)tc t)anbf#:lft l^at: fnk. • • ; • 



Digitized by 



Google 



— 196 — 

töre a»his 10 et nicnsibos sex venerahüis paler Henaannus tercins, 
quem diuilem cognomento apperilamtts. 

Fredericas primns. 

Tricesimus scptimus successit in pontificalem calhedram Colo- 
niensis ecclesie sedens sub Henrico 4® et 5° nee non Lothario 3° 
Imperaloribus annis 36 venerabilis presul Fredericus primris. Isle 
prefatum Lothariam vna cum \xore sua Ritza Colonie vnxit in Impe- 
ratörem. Idem quoque plas factione Henrici quarti Imperatoris str- 
pradicli quam electione priorum *) ascendil öd episcopatum. Kam 
usque ad hec tempora Imperalores Inuestiluram anuli et bacoli 
tradere consueuerunl. Porro ipse idem Fredericus contra iniu- 
riam multitudinem Svveuorum et Bauarorum parua licet manu in 
campis Andernacensibus ^ j confligens feliciter triumphauit. Hie 
eliam fundauit monasterium in Rolanswerde et cellam religiosorum 
fratrum in Romago supra montem. Sepultus est in monasterio 
Sibergensi. 

Bruno secandas. 

Tricesimo octauo loco successit ad regiraen Coloniensis 
ecclesie sedens sub Lolhario 3° Imperalore supradiclo annis sex 
venerabilis pontifex Bruno secundus. Hie cum esset preposilus 
sancli Gereonis Coloniensis repulsa electione canonica piiorum de 
persona Gotfridi preposili xanctensis ecclesie facta fauore dicli Lo- 
tharii Imperatoris fuit per violenliam intrusus. Is autem cum 
dictum Lotharium in Italiam in expedilione armati exercilus fuisset 
comilatus, ad barum ciuitatem Apulie obiit, sepultus ibidem. 

Hugo. 

Tricesimus nonus cum fuisset in pontificatu Coloniensis ec- 
clesie venerabilis pater Hugo prius maioris ecclesie Coloniensis 
decanus, qui per Innocenlium papam secundum in Archiepiscopum 
Coloniensis ecclesie consecratus paucis subuixit diebus dictum 
Imperatorem in Italiam similiter comilatus et apud barum dictam 
ciuitatem defunctus iuxta suum antecessorem ibidem extibit tu- 
mulatus. 

Aruoldas piimas. 

Quadragesimo loco sub Conrado 3^ Imperator^ sedit in ca- 
thedra pontificali Coloniensis ecclesie annis 10 venerabilis pon- 
tifex Arnoldus primus prius in ecciesia sanctorum Appostoloram 



*) 3n bet ^anbfdjtift: prioris. 

') f>te ^anbfti^tlft l^at: Andemacencis. 6o auti^ p. 34. 

Digitized by 



Google 



— 197 — 

CMoniensi» pre|K)situs. Htm aotetn hi^ temporibus pet Bu^muim 
papam^ apud Reinis Msset gmerale conisiliom bäbilum^ idem Ar^- 
.noidus huic consilio afa^iw ipse in coiieilk) de symonia ä€(m- 
sattts vna cum arclri^piäeopo Maguiitina absentie similiter senteii« 
ctam depomcipriis . Sipcepil. dictis yerö duobos Archiepiseopis pro 
sua reconsiiiatiane Bömam öccedentibas et dict(> Maguntinensi Ar«- 
chidf iscopo gratiam gratis öbtineale Idem ArnoJdus Coloniensis 
Archiepiscopus reconsilialionem tion- valuit öblinere, cum tänten 
ipse pro sua i'econsiUatione oKtinenda pltirima obtuliss^t^ qupd 
qaidein salis mirabile vitfebatttr^ cum romani semper diligant 
miinera seqoentes retributioi¥e& el pegularitur nemo nisi ambi-^ 
tlosus cohstteuit ibi Stare. 

Ärnoidas secandas. 

Quädragesimus primus adeptus est pontificatum Coloni6nsis 
ecciesie sede^ns sub jfrederico primo Imperatore annis quirique 
venerabilis presul Arnoldus secnndus, qui ante pontificatum fuit 
ecclesie maioris prepositus e^ dicti Frederici Imperatoris Cäncel- 
lariusv. Isle monaslerium in Ryndorp sancti Clementis in territorio 
Bunnensi raultis decenlibus orn^menlis döcöraüil, vbi et ipse se- 
pultus reguiescit. . ; 

fred«ricQ8 BQCiuidas. 

Quadragesimo 2^ loco suQcessit in regimine pontificali Go- 
lonieusis ecclesie seden« sab predicto Frederied primo Imperatore 
nondum düobus antiis com^^letis venerabilis pater Frederious se- 
cundus, qui natione de dassele prius ecclesie sancti Georgii Co- 
loniensis prepositus repulsa electiöne . canonica de Gerardo pre- 
posito ßünnensi facta Juniorum de ecciiesia electione et pro- 
pinquprum intrusiörie fuit Arcbiepiscopatum^} Colonie. assequutus. 
Isie Imperatorem Fredericum primum comüatus in ItaUa ab 
Adriano päpa quarto consecratüs. obiit in papia. Cujus ossa indet 
translata in tnonasterio veteris montis Coloniensis diocesis sunt 
sepulta. Hie quidem castrum Randenrode propter rebellioneip de- 
struxit et solo coequäuit. . 

Reynaldas. 
Ouadragesimo tercio loco ascendil ad dignitalem cattiedre 
Cdohiensis ecclesie similiter hacione äe dassele prius prepo- 



^) $>it ^anbfc^ttft l^ot : Junioris. ^ad magn, chronic : luvenain cleriieorum- 

^) 3rt ber ^anbfc^ilft: Archiepiscopus. 

%nm\m. % oigitizedblGoOgle 



^ 198 — 

Situs Hildeshemensis sedens sub Fredmoo prima Imperator^ gu- 
pradiclo anais octo venerabilis memorie pooiifex Reynaldus. Hie 
vir omni probiUle conspicttus fuit dictum Imperalor^m in Ita- 
Ham comilattts eiusdemque fuil Cancallarios. Cum ipse itaque 
vna cum prefato r^npublicam romani Jmperü per multas solU- 
citodines et fatigatis laboribus vtUii^ in Italia adminislraret, acc^dit, 
quod frater ipsius Imperatoris Conradus \idelicet palaiioas Lu- 
douictts Turingie Lanlgrautus et Fredericus Aiamanie Conradi 
olim tercii filius Archiepiscopatum Coloaiensem dioto Arcbiepiscopo 
absenle hoslililer inuaserunl et concepto mter se consilio, vt 
terras Arcbiepiscopi pro libito percurrere et predari posseut, 
montem illum, vbi nunc est castrum Rynecke positum, preoceu- 
pare et predari muniiionem in eo facere intendebant. Quod cum 
indusiriam prefati Reynaldi Arcbiepiscopi in Italia cum Imperatore 
exislenlis non laleret, ipse coneeptom et factum hoiusmodi Phi- 
lippo maiori decano Coloniehsi, qni sibi in Episcopalo successit, 
et fidelibus ecciesie per nuncios inlimauit et montem predictum 
per ipsos occupari mandauit. Quod cum ita factum esset et 
dicii principes in suo proposito se^} preuentos sentirent, Ipsi bellum 
ad feriam secundam in rogalionibus in campis Andernacensibus 
Coloniensibus indixerunt. quo facto ex industria prefati Pbi- 
lippi decani et prelalorum Coloniensium tantus pedestris et eque- 
stris pariler exercitus occurrit, qualem ex tot preclaris nobili- 
bus et fortibus teutonicis in acie congregaios ^} in memoria hon 
habetur. Nam computati fuerunt plus quam Centum et vigiati 
quinque milia bellatprum, vnde nullus dictorum principam fuifc 
ausus venire^ ^cum tarnen fuissent per Colonienses diebus 12 ex* 
pectati. Diclus igitur Philippus decanus cum ministerialibus et 
fidelibus Coloniensium in dicto monte Castrum posuit ad munimeii 
Coloniensis ecciesie, quod usque hodie allodium Coloniensis ec^ 
clesie Byneck nuncupatur. Inter hec autem idem dominus Rey^ 
naidus Archiepiscopus super omnes principes Imperatori deuoius 
et fideliter seruiens eidem hec tam iocunda noua percipiens in 
Ilalia impelrata ab ipso Imperatore grata licentia et acceptis ab 

*) se feiert in bct ^anbft^tfft. 
' ) 3<^ 1^0^« congrcgatos, »elc^rt in bei ^anbfc^tift fle^t «nb ouf qualem 
exercitum ju Bcjic^en ifJ, beibel^oltc«. 5)et @^tonifenWtci6e!t fc^t 
namlidfe guttjeilen au nominibus collect, nit^t b(of ba^ 3ciltt>ort, fonbent 
Quc6 bad Seitpoit in bie SRel^rl^eit. 6o l^eift ed |»I3. p. 194: vni- 
nersus populus concitati concurrentes etc. ciuitatem ooloniens^n ob- 
sederant. 



Digitized by 



Google 



— 199 — 

ipso iii'dond pfe^iosissimis nmnerikis sciiicet corporibas beatis- 
simontm iriiim refum n^c noil düorum marlifum yidelicet Fe-- 
lieis et Naboris, que quidem saactorum reliquie in ciuitafe Me- 
dicrfanenfti per Imperätorem tunc capta alque destruicta fuerant 
Ddqoe illtiö recondite, cum dictis venerandis reliqaiis in vigilia 
beati Jaeobi appostoli sub anno dtmiini 1164 cum g^udio et 
^tiltaeione omni gloriose coloniam adoenit diolas ibi reliquias 
ad honorem et exultacionetn ipsius cioitalis Coloniensts usque in 
bodienmm diem ibidem relinquendo. Idem eliam venerandns 
pontifex corpora sanctorum martirum Cassti el Fiorentii et socio- 
rnm eonindem in ecclesia Bunnensi inuenta quidem sed sicco 
slmguine passioniis ipsorum evidenter apparente, cum iam TÖO 72 
aHtiia wb terriai quieuis^ent recondttay transtuiit et ad capsas 
hottorifice reeollegit. Imperator siquideih Fredericus primos su* 
pradielus lialtfiim cum cxercilibus pluries aggressus prefati domini 
Reyhftidt Archiepiscopi probitale et industria omnem sibi Longo- 
bardiam Apuliam atque Italiam subiugabat. Aceidit autera, quod 
quochm tempore ipso Reynddo Archicpiscopo vrbem Tnsculanam 
Iftporatofi fideiera infresiso romani ex eis infidelitate malicia 
Imperatori rebdlionein molientes^) contractis copiis quasi ad 42 
milta virorum dictum Reynaldum Archiepiscopum in ipsa ciui« 
Mate Tusculana obsidione posiia vallauerunt. Ipse vero non plus 
nisi 100 et 40 miiites secum liabens tam ob reuerentiam sacre feste 
diet sciiicqt Penthecosles; que tunc erat, quam ob paucitatem suo« 
ruai', quia non nisi dei freius auxilio cum tanta muititudine 
pungnare non valuit, se infra muros ciuitalis continuit ipsa die. 
Interea existente pro tunc in partibus Ulis stirennuo pontifice 
sciiicet Christiane Archiepiscopo Maguntino, qui continue 40 
annis in seruilio Imperaloris ibidem moram trahens tolum du- 
catum Spoletanum et muUas ciuitates atque castella^) sibi sub- 
iagauerat, cuiua quidem timor et* fama super omnes in circiiitu 
prouincias intonabat, Idem Archiepiscopus Maguntinus et cum epi- 
SGopo Philippus Coloniensis ecciesie maior decanus Imperatoris 
Canceilarius dioti Reyualdi in episcopatu successor cum 500 vel 
circiter viris amiatis per longam et arduam viam gressi fessi in 
auxilium dicti R§yna)di Archiepiscopi venienles iuxta ciuitatem 
Tusculanam obsessam in confinio resederunt, quos slatim Romani 



*) 3n bei ^onbfc^cifi r molientis. 

2) iDic ^anbf(^rlft l^at : castellas. r^ i 

Digitizedby^QOglC 



— 200 - 

inüadetites slatim retrocedere compüleruiit. Sed ipse d<ymiiiti8 
Reynpidus spem sibi ponens in domino cum suis aperlis po'fti»^)' 
obsessc ciaitalis eruriipens ronnmtrai exercitnm betßi '■ attdaeter 
inuasit et prostratum omninö fugauitt vbi de romanift päSBim 
per agros fugientes notiem milia ceciderant et quinque itiiKtt 
capti fuerunt nuUis de parte Archiepiseopi perdiiis« preda Iota 
cegsiC seruieitlibus, militibas fantum triofhpbi glofia seruabet-^ 
tur. Coinputatum igitur fuit poaiea per romanos, quod de qua» 
draginta duobus milibus vix dtto niiliä in vrbem sunt re* 
uersi incolumes. Remani igitur biis presaaris ad dedicätio-^ 
iiem coa^ti prefato. Frederieo iraperatori de cetero firmam 
obedientiaiti prestiterunt cort» pactis iureiurando ^} et sieFipUiria 
YaUde roboratis. Cuiii» ^3 quidem doniinr Reynaldi Imperator exfai« 
leratus victoria eidenf Arefaiepiscopo Colönien^ eeelesib largäa 
feciti possessionum et priailegierum donationes, Inier alia coitfe- 
rens eidem Archiepiscopo et eeblesie Coloniensi Gurtes Imperiales 
m Andernaco et Echenhagen cum nbnnuUis aliis, quibus ipsa 
Colonieiists ecciesia gaudens halundat usque in presens; Obül 
autem ipse dominus Reynaldus in ItaHa in Tigilia Aissumptionia 
beate marie Yir sapientia et probitate mirabilis, cuius ossa trans-^ 
lata sunt Coloniam et in ecciesia saiicd petri honorUioe tamulat»; 

Philipfai. 

Quadragesimus quartus successit eidem Reynaldo in pontifi^ 
catu Goloniensis Cathedre sedens sub Frederico primo süpradieto 
et fiiio eiusdem Henrico sexio Imperaloribus annis vigititi ViA^ 
lippus prias maior Goloniensis decanus predicti Prederici Impe* 
rätoris Gancellarius Natione de Heymsbergheh oriundus vir 
quid^n Reynaldo predecessore suo noii impar fama prudentia M 
probitate. Defuncto autem in Italia, sicut supradictum est, Rey«" 
naido Archiepiscopo Coloniensi supradicto Fredeticus Imperator 
multum affectans eundem {diilippum suum tunc Cahceilariuiiii ad 
dignitalem Goloniensis pontificii prömoueri sciripsit epislolas suäs 
Imperiales mirabiliter fanerabiles ad Heiiricum de Alpbeii Hen- 
ricum de volmersten et Gerardum aduocalum Coloniensem et üd 
minisieriales: et vasallos Goloniensis ecclesie pro dicto Pbilippp 



*) 3n ber ^dnbftfttlft fel^It: portis. 
') 3n bct ^OTtbfc^dft: iurisiurandi. 
') 3n bec ^anbfrf|tlft: quod. 

Digitized by VjOOQIC 



— 201 — 

Qmcefkrio suo in Coloniensem Arcbiepiscopum promouendO) qua-» 
rvm quidepEi - lUterarum exemplaria apud nonnullos studiosos in 
sceipliMraroni memoria uaque in preseos resfemairlur« Votis igiiar 
imperatom ia. hac parle ad eiTectum prpduGtis dielus Fhiiippus 
licet, absens in Coloni^sem Archic^eopum electug in vigfilia 
Asaumptiojiis H^nriciim se;i(tum filium Frederici primi de voluntate 
ipsius Frederici Imperatoris Aquisgrani vnxit in regein Romanorum. 
Hoic Philippa Coloniensi Arc^iepiscopo ob probitntis et virtutum 
suarum merita et successoribus Coloniensibu$ Archiepiscopis Impe- 
rator Fredericus memoratus contulit, ducatnm Westphalie et An- 
garle et eundem in sol^mni principam atque ppUmatum Imperii 
OMria apud Geylenhu^en celebra4a de dictis ducatibus vcxillo. Im- 
periaii et banne 3olemniter inuesliuit. Cum igilur illis tempo- 
ribus Henricus dux Saxonie vir multis diuiciis et pot^ncia pol-* 
lens,. cuius qaidqm Henrici duois fuit filius Otto quartuS| qui postea 
vna . cum . Philippe 2^ regnauit in Imperio Romanorum, contra 
Fredericum Imperatorem et contra rempublicam ceruicosa tiran- 
nide muli^ ageret insolenter, Idem Predericns Imperator de con- 
sensQ prihcipum et.optimalum Imperii et per sentenciam eorundem 
prefatum.Henriciim deposuit et priuauit honpre et nomine ducalus, 
ducatum, quem sibi abstulit, secans per medium vnam partem con-^ 
miit Garnardo duci Saxonie nepofi su6 alteram vcro pariem con- 
cessit Philippo Archiepiscopo Colenien^i supradictö et eundem, sicut 
supradictum est, solemniter inuestiuit. Uride idem Philippus Ar- 
chiepiscopüs Coloniensis, prout erat vir audax et strennüus, huius- 
modi concessiöni^ Imperiälis sibi assumens exequutioiiem cum 
exercita trium milium mititum eleclorum exceptis armigeris equi- 
tibus et pedeslri exercitu, quorum non fuit numerus, inIrans 
saxoniam prefatum Henricum ducem per Henricum Imperatorem 
iam depositüm tribüs continuis annis incessanter impugnans ex- 
pülit et finaliter exlerminauit . et potenti manu obtinuit et sibi 
atque ecdesie Coloniensi acquisiuit possessionem ducaUis West- 
phalie et Angarie et succiessoribus .Westphalie et Ahgarie duea- 
tum usque in presens derelequit. Idem quoque Philippus vir 
memoria dignus quadraginta milia et $eptingentas marcas argenti 
exposuit in emptionem possessipnum ecclesie Coloniensis et pre- 
diorum. Ftiit ilaque, prout fertur, Tir corpore fortis et persona 
pulcherrimus audax et animosus corpore et super emnes libe- 
ralis. Obiit autem apud ciuitatem Neapolim Imperatorem Hen- 
ricum sextum in expeditionem Apulie comitatus. Cuius ossa 

Digitized by VjOOQIC 



— 202 - 

Coloniam deht» in ecclesia sanctiPetri sanl sepuUa. inestm^ 
abilis benignilas eonditorte, qui Coloniensefii swam ecclesiam 
talibus doobos principois et egregiis viris iliis lemporibw aoe- 
cessiue videlicet Reynaldo atque Philippo (amqiiani dttabvs eo- 
lumpnis ferreis felicitcr stabtlinit. 

Bnmo teitins. 

Quadragesimo quinto loco sedit in pontificali sede Coloniensis 
ecciesie sab Henrico sexto Imperatore tribus annis Bruno tercius. 
Hie prius maioris Coloniensis ccclesic preposilus. Cum ad epi- 
scopatum Colonicnsem Lotharius Bunnensis Canonicus fuisset elec- 
tus, per manus nobilium et per impressionem manus laicorum 
repulsa dicti Lotharii electione fuit inirusus. Fuit itaque iste 
Bruno frater secundum carnem Frederici secundi, de quo ha- 
betur supra in precedentibus, qui similiter per intrusionem ac- 
cessit ad episcopatum. Iste siquidem Bruno, quia sencx fuit et 
debilis, resignauit episcopatui finiens \ham in monasterio vetcris 
monlis. 

Adolpbns piimas. 

Quadragesimus sextus tenuit episcopatum Coloniensis ecdesic 
sedens sub Henrico sexto Philippo secundo et Ottone quarto Im- 
peratoribas annis duodecim venerabilis Adolphus presul primus. 
Hie prius existens maioris ecciesie Coloniensis prepo^itus fuit 
filius Brunonis tercii supradicti. Cum autem post obilum Uen- 
rici sexti Romanorum regis supradicti Idem Bruno Coloniensis 
et Theodericus Treuerensis Archiepiscopi in electione discordes 
Ottonem quartum elegissent aliis quidem principibus eligentibus 
Philippum secundum in regem, de qua quidem electione lactt 
mentionem deeretalis venerabilis e. extra de electione, Idem Adol- 
phus Archiepiscopus Coloniensis dictum Ottonem electom suum 
Aquisgrani coronauit. Fuit autem ille Otto quartus filius illius 
Henrici ducis Saxonie, cui Fredericus primus Imperator ducatum 
Westphalie abstulerat et contulerat ecciesie Coloniensi. Fuit quo- 
que comes pictauiensis. Orta igitur longa et dirik guarrarum 
inter dietos dominos scilicet Ottonem et Philippum ad regnum 
coelectos discordia cum.Philippus potencia et auxiliis majoribus 
multo stipatus milite ^ j alteri scilicet Ottoni preualeret ei propter 



^) unflott multo stipatus milite, me(4ed hai magn. chron. belg. gibt, 
fle^t in ber ^anbfd^tift: multo stipulatus iudice, toa9 feinen 6inn juju? 
laffen fc^cint. ^ 

Digitized by CjOOQ IC 



- 203 — 

fftvorem^) Archiepiscopi Adolphi^.qui eußdem OUoaein .elegerat^ 
Bpisoopalum Coloniengeiii loitadens absgue resislencia longo tem- 
pore deuastaaset, &ma i^sius Archiepiscopi Coloniensis. cepit essQ 
noa mlftgre apad OUonem suum ^elecluin,. quasi ipse Archiepi- 
scopus conlra Phiiippuns manum vatidam aon- apponeret, qum. (amen 
secandam veritatem ipse solus et aaxiliis Ottonissui electi de- 
stitutus potencie dicti Philipp! resisterc non valeirct. Unde ipse 
Adoiphus Archiepiscopus necessitate guarrarum compulsus vel 
sicut quidam coniecturantur, promissisel muneribus Philippi alteclus 
receptis ab ipso Philippo Jureiurando et obsidibus per partem 
sibi faciens cum phiiippo in vigilia Epiphanio Aquisgrani simi- 
liler in regem coronauil. Suboritur igitur propter hoc inter 
prefatum Ottonem regem et Adolphum Archieptscopum suspi- 
cionis et rancoris causa, Idem Adoiphus de hac re per Ot- 
tonem regem apud Innocentium papam tercium accusatus et per 
papam propterea ad curiam romanam personaliter citalus sed 
non comparens per dictum papam Innocentium primo fuit'ex- 
communicatus» sed cum ipse excommunicationis sentenciam parvi 
penderet, Innocentius papa sentenciam depositionis in ipsnm Inlit, 
quam quidem deposicionis sentenciam Syfridiis Archiepiscopus 
Magnntinus et Episcopus Cameracensis reeepto tegalionis appo*« 
stolice officio in Colonia presenle diclo Ottone rego contra 
dictum Adolphum exequutioni mandauerunt. 

Bmno quartiis. 

Quadragesimo septimo loco deposilo quidem, sicut premis- 
sum est) per sedem apostolicam Adolphe Coloniensi Archiepi- 
scopo successit in episcopatu sedens sub predictis Philippo 2^ 
et Ottone quarto Romanorum regibus annis tribus venerabiiis 
Bruno quarlus. Hie natione de heynbach existens post depo* 
sitionem supradicti Adolphi ad episcopatum Coloniensem electus 
per Dominum Siffridum Archiepiscopum Haguntinensem et duos 
alios episcopos de anglia per Innocentium tercium papam in 
officio delegationis destinatos fuit in Coloniensem Archiopisco*« 
pum consacratus* His igitur taliter gestis diclus Adoiphus de- 
positus apud Spiram in conuentu regis per Philippum regem ibi- 
dem cum optimatibus regni oelebrato comparens coram ipso 
Philippo rege sue deposicionis sibi miserias patefecit. Cui idem 



') 3n bec ^anbf(i^tift: fautorem. 

Digitized by VjOOQIC 



— 204 — 

Phflippns rex compaciens Archiepiscoputuia Colofliensem bosiiltter 
jngüessus er omhia depopulans inier muUas munitiones ciapffls 
cepit etiam opidüna Nusßiense^. quod ipsp dicto Adolpho 4ef)osäo 
pro: SU0 depositienis solatio «saignauih In hac.isiquUlefD aroio- 
raoi exppdiUone occiirrvnt cunpi exereitu Philippo regi prefaius 
Otlo suus in regno aduersarius et cum : ipso dietus Bruno 
quartas in Colomensem Archiepiscopum iam promottts; :Comr- 
raisso aulem inter. ipsos bäla iiixta Vasenberch dietirex Oilo 
et Bruno Archiepiscopo^ lerga vertontes caa^Him dtmittunt. 
Ipseque Bruno Archlepisoopus per PhUippum regem clapiiur. et 
leotus per vnum - annum in yincalis (andern per duoa kardinales 
missos in legatione in Almanfain pro- paoe inter dic^os- duos 
reges traclanda . domino paipe Röme restiiuÜur et postea pre* 
fato Philippo rege per suos tnteffecto dictum reuersus ad «c- 
clesiam suam Colonienaem est, defunctus et sepultus ibidem in 
ecelesia sancti petri. Ea quoque te.mpestate* Ceslrum landschrone 
in Eptscopatu Coloniensi per Philippum regem supradiciom ad 
oppressionem Coloniensisecclesie- fuit constriictum, prout hee et 
alia hanc historiam contingehcia iii superipribus sotiicet in Cro- 
nicis Imperatorum sub lemporibüs Phitippi seciindi el Ottonis 
qoarii^) Rotnauorum regum plenius eontinentur. 

TheodericQs primns^ 

Quadragesimo oclauo loco assumptus est ad pontificatum 
Coloniensis ecclesie Theodericus primus ecciesie sanctorum ap^ 
postolortim Coloniensis . preposilus sub Öltone quarto Imperatore 
predicto seditqae ' ahnis quinique* iste Theodericus Coloniensis 
Archiepiscopus cum dominus papa supradiclum OUonem Impe* 
ralorem suborta ihter ipso^ turbatione excommunicasset . et per 
prelatos almanie senlenciam buiusmodi execulioni itiandari prje- 
cepisset, mandato appostolico non parens sehtenciam. huiustpodi 
exequutioni mandare non curauit. Prlmo ÖUoni cxcommunicato 
in Omnibus communicans bona' cöclesia^um, qüärum «prelati et 
reclores sentencie parebant, vndique depredauit suis ea con- 
sanguineis et familiaribus läi^giendo, propCer quod idem Theo* 
dericus per SifTridum Archlepiscopum Maguntinensem commisso 
sibi per papanL legationis officio vhä cum dicto Ottone Impe- 
ratore excommünicatus publice nunciaiur. Fertur aülem ipse 



*) i)ie ^anbf(^dft f^at: tercii. 

"Digitized by CjOOQ IC 



- 206 — 

TbQodwi0«s aate saw promotioiiefflfi. i^ Ar^Uepkcoptlttm Coio^ 
4ii€»iaen» deo 6t. beat^ Marief vkgini piurimum fuisse deuoiiis 
^ed poste^ itmlornm. consilia ^epraus^Sr. adeo/ quod modjcam 
bükeEet iol^er .4)ej:fiionas ecclesjiistifias et layeös differeotiam riiT 
»lico^ et religtpsod et laoaftefaiaa eque pBrifaelaos . ei hik siqtit 
ah iUis thelonea alque pedagia nee noa et indebilas exaetiones 
p^rvim ejitefqueria«/ Vnde contigik^ qaod pro kis e^ altis s»e- ii- 
raaddiniaexces^ibtili aeeusatuii per Siffridiim Arcfaiepiscopun» Ma- 
gttiitiiieii<eiiki6{i{Niadiolum airciorilale Damini pape ateut AMplms 
eüt$ . anteoe^sßry de que in auperieribus premissis agUur, digni- 
i#e el; offieio pontifieaii fuit. priaalas. Ouibua iameii depesiUs 
Vtrique eopum de raddttibus Episcop^Ubua qiiadiriiigeii^te marce 
pro stiatentacioAe ipsorum iuerunt assignate remisaa apud. eo^ 
clesiain • libera electißne s^eufidum canonum inslitiitä. • Porro 
dicim Tbeoderiotts Colontiensis ArckiepiacopiiSi. aale sui deposi- 
Uonetß CQnstruxit Ga«itrum Gudensbargb in .monte, vbi prias fuit 
conj»tril0ra et oensecrala .ecctesia in honore saneti .Michaelis 
ArchangßUf Vbi nuUus ^}„ ante ipsuminunltionem ponere prasump- 
$erat,rqH<^ quldeiti castrüm fertur edific»sse de samplu • vsurarum 
euiusdam iadei per . emidem capliuati. 

ZUgetbertaa prittküfi. 

QuadragesimUs nonus deposilo, prout iam dictum est, Theoderica 
prlriio eleclas ftiit ad pontificalem Cathedram Coloniensis ecclesie 
scdens sub Ottone quarto et Frederico 2° Imperatoribus annis 
decem yenerabilis'pönlifex Erigelberlus primus, qui filiiis Comilis 
de monle ex matre filia Comilis Gelrie häbuit paternos nobiles 
anlecessores SUDS Colonienses Archiepiscopos videlicel Frederi- 
cqm secundum et Brunonem quarlum, Adolphus vero depositus 
similiter Coldniensis Archiepiscopus patrui ipsius filius fuit» Erat 
autem isle Engelberlus aspeclu . decorus . slatirra corporis pro- 
cerus robuslus viribus et (ante Pulchriludinis, vi in clero et 
populo ei non pos^et similis inueniri. Vnde Fredericus Impe- 
rator secundus iam in regno s.ublimalas aiidita dicti Cngelberti 
Archiepiscopi . probitale et fama negocia regni citra alpes sibi 
commisit H filii siiiHenrici eum tutorem constituit, tocius regni 
per uniuersarn germaniam ipäum deputauit administratörem. Ipse 
igitur Engelberliis conuocajis regni principibuä eundem Henri- 



nullus, »clÄc« in bet ^anbfci^tift fcE|(t, tfl lUQtie^t nad) bcm mftgn. 
cUroBic. telg. *. ; . ■ 

Digitized by VjOOQIC 



- 206 — 

eom Imp^aUMTi^ ftlkmi quamvis mUhic (weram de- ben^riacko 
Imperatoris vnxil in regem Aknanie, quem quidem 4psa mitrt» 
abat' vi ßliuin et tanqiiam dominum bonoraoit. Tanta autem 
fait per unitiersum regnam pax in diebus auia, vi anliqua. An^ 
gQSti lempora crederentar. Predictas tarnen Imperatoris Frederici 
secundi filius inter reges non computatur. Nam ipise adhuc 
adolescens accusatus apud patrem et in Apuliam ^} dactos ibidem 
decessit squatore carceria suffocatus. Pactum est aulem, quod 
cum Predericns comes de ysenberch dicii domini Bngelberli Ar^ 
chiepiscopi consanguineus adnocacia regalis ecciesie Assindensis 
tirannica abnteretur crodelitate, Ipse dominus Bngelbertus receptia 
super hoc mandalis a^ostolicis domini Honorii pape et Frederici 
Imperatoris monoit supradictum Comttem, ut a sua desisterei ti- 
rannide, profata aduocacia legitime vteretur, quibus montcionibus 
idem Comes exacerbatus qiiodam tempore, dum prefatus Arcbi- 
episcopos in via prope villam dictam Swelme incederet sequenti 
die ibidem ccciesiam consacralurus, ipse Comes instinctu diabolico 
cundem Arehiepiscopum nihil sospicantem viginti ocio confossum 
vulneribus crudelissime interfecit. Post quod execrandum facinus 
dictus Comes velut alter cayn vndique vagus et profugus diffu- 
giens nusquam potuit esse tutus Castro quidem diclo ysenberch, 
quod quidem inexpugnabile videbatur, per successorem domini 
Engelberti interfecti sololenus expugnato diruto atque confracto, 
quod quidem usque hodie ruine eius altestantur^ in ultionem 
sanguinis venerandi pontificis süpradicti. Dens autem, cuius est 
utique vindicta, et ipse retribuit et taliter ordinauit, quod ipse 
Comes sacrilegus pii pontificis interfector eodem fere die post 
annum elapsum, quo idem pontifex morluus cum luctu omnium 
Coloniam est inueclus, dictus Comes iam captus cum gaudio mul- 
torum per portam alteram ciuitatis oppositam vinculatus est in- 
troductus et post triduum sentencia mortis in ipsum lata per 
portam ciuitatis, que dicitur sancti Seucrini, ad campos educlus, 
confractis tormentabiliter cruribus 6t brachiis suis et Omnibus mem- 
bris miserabiliter distractis super rolam positis in monticulo iuxta 
viam regiam Ipse, cuius usque in presens apparent vesiigia, ad 
miserum iranseuntium spectaculum est tormentaliter eleuatus. plu- 
rimi quoque ex eiusdem salellicio postea in breui monle pessima 
perierunt. Et quod dignum relalu duximus annotandum^ omnis 



Digitized by VjOOQIC 



— 207 — 

etusdem sacrilegi CooHU poslerilas post diisti Tenerandi poaiificb 
iniBvkctismm defeeit in statu «t honote et adhuieihodie ddicit nB0 
unqoain ppslea resurrexit. SepuHus 0ftt aulem isle Yetierabil» 
presiü Sngelbertua in ecelesia saoali Petri. . 

Henriens primas. 
Quinquagesimo loco successit in regimine pontificalis calhedre 
Coloniensis. ccciesie sedens sub Frederico secundo loipefalore 
annis duodecim venerabilis presul Hßnricus primus. Hie d^ domo 
nqb.ilium Muli^n^rken ducens or^ginem de morle Engelberli sui 
predecessQris condignam sibi assum^ns uUioncm Primo cst&lrum 
dicti Comitis ;sacrilegi homicide potenter ..obsedit a fundamento 
diruit et solo coequauit. Demum apud sedem apposlolicam ob-* 
tinuit inilli vnum Cardinalem legatum in Coloniam pro analhemale 
reorufn mortis antecessoris celebrius exequendo. Tandem acce- 
dens ad Imperium Nurcnberch in curia solemni principum ibi 
congregata^} adductis secum et ostensis in publico spectaculo 
veslibus antecessoris interfecti sanguinolentis omnes in morle 
eiusdem reos banno Imperiali daipnari et subici procurauit. In- 
super ipse idem Henricus Archiepiscopus duos fratres dicti Co- 
milis homicide videlicet Theodericum Monasterien^is et Engel- 
bertum Osnaburgensis ecclesiarum Archiepiscopos tanquam de 
fautoria fratris suspeclos ab episcopali dignitate et officio ponti- 
ficali deponi procurauit. Ad ultimum dicto comiti pro(ugo in- 
sidias vndique statuens ipsum in leodio captum a quodam milite 
pro duobus milibus marcarum redimens Coloniam s^dduci atque 
rotali supplicio plecti demandauit, prout hec supra in gestis dicti 
domini Engelberti Archiepiscopi plenius continentur. 

Conrados. 

Quinquagesimus primus ascendit ad pontificatum Coloniensis 
ecciesie Conradus de Hostaden Major prepositus vir honore et 
nomine dignissimus sedens in cathedra episcopali annis triginla 
tribus et dimidio. Hie suo tempore Coloniensem ecclesiam amplis 
possessionibus et nobilibus plurimum sublimauit. Fuit autem 
iurium et libertatum ecciesie pugil strennuus et propugnator 
prospera simul et aduersa secundum varietatem temporum equo 
animo ferre doctus, vnde ipse per Wilhelmum Comitem Julia- 



*) ^ie ^nbft^rlft ffat: cpngregati» 

Digitized by VjOOQIC 



— 208 — 

eeiH»«! ecctesie Coloniensis ilb< tempore infestissimiim p^vsecd«' 
iorem in coirfUotit^ Mlioo captug in caMro ipstos isofkiHi» siJiKcet 
Nydeeke pernouem nenses iaeuit vincvialits/ IM in flggre- 
diendis arduis inlrepidus^ com Frederieus sdeufidiis ImperalDr 
per Innocencium qwirtam papaiq^ ab Inperio fuisset depositus, 
tamqiiaiif sedis appostoUce fdius obediens 6t fidelts^imus de man* 
dato ipsius domini pape ad exdudeudäm ab Iroperiali successione 
prefati Frederict Imperatoris posleritalem seu parentetam suani' 
sua. indusiria sagacitale. atqyi^ polencia tres atiecessiae principes 
ad regnum Bomanorum elegit, asi^ociatia sibi et aliectis alib suis 
conprincipibiis electoribiis, prout tanti arduf facti opörtonitas exi- 
gefoat. Elegit namque prfmo Henricuin sepßmnm Xantgrautum 
Hassie atque Turingie, qui cognömento Raspo vocabalur, qui lüil 
fiiius bcaie Eiisabelh vidtio, eundem electum sine mpra in lociim 
prefati Frederici ab. Imperio depositi surrögando, quod tarnen 
absque difRcultate. fieri hon potnit. Nam cum conradus dtcli 
Frederici Imperatoris fiUüs regnum iam inuasisset, Ipse Conrcin- 
dus^) Afchiepisdopus commisso cum iam dicto Cenrando Impe- 
ratoris filio apud Frankeffort prelio eundem victum fugauit et 
sie tandem electionem huiusmodi de Henrico prefato fieri procn- 
raoit. Eodem autem Henrico non multo tempore post defuncto 
Idenl dominus Conrandus Colonieifsis Archiepiscopus Wylhelmum 
Comitem Holiandie in i*egem Romanorum substitutt. Cuius ipse 
electionem in campis iuxta Worinck Coloniensis territorü fieri 
procurauit habens tunc secum in comitiua pro tanti solemnitate 
negocii preler principes et nobiles secularlss Archiepiscopos et 
Episcopos numero 14, in quorum congregatione ipse tunc. tem-* 
poris ecclesiam nouam sancti Cunibertr in Colonia «solemnitef 
dedicauit. 6ed eodem Wilhelmo^ ad regnum electo in breui postea 
per Frisonum gentem in hello interfecto dictus Conradus Archi- 
episcopus terciüm ad regnüra subslituit Richardiim videlicet ducem 
Coriiubie iratrem regis^ Anglorum. Yerumitamen Uli sie electi ad 
Imperium propter temporis breuitatem nil dignuih meniörie facere 
potuerunt et beocdictione imperial! caruerunt. Iste venerabilis 
presul Conradus vir in oihnibus prudens alque strennuus pro 
domo dei iuxta prophetam. contra aduersarios ecclesie inurum, ex 
aduerso ascendens et intrepidum se opponens pro iuribus atque 



*) 3i! bet ^anbfcfertft; arduus. 

') ^iefe gocm fyd bie ^anbfc^tifi einige »ale. 



Digitized by 



Google 



— 309 — 



libertldtibtts clari et acdesie «iwi cwJtJws^el^iriiriiBlo eoMriensl^ibl^) 
el $nU sapiwiaribiift 0e»p«r enraysiMMi» el- qiM»tMntiffiias 5(00 
iemfof^ tulil ;gufäri«8 disaepfan» serte yopm uixlftivarielstein tem^ 
ponufi Mdulo üHm eisda». Ad ultunumMnileiii: sctd frradeiicttt et 
strafuittitaie «üwlo dai kidicio disponente ooiHvadictoa cjaeiiet eiiiw 
taiam dtatiNmia teUorum faligattdiiibaa lacessiioa vbtia polilns tofam 
ipsam ciiHlfitom ei regitnen einsdem Ipsddomimis GonradM in^saafn 
radagit. oapi^o polealfitam, IM "vt «tkm ipae cum auo satcftliolo 
ottinam ouäMdiam portarum et maniciontm pro KMttt sud fgceret^^) 
vi libanim habarei iiHfüUiini etexUoin dvilatis« Multoa insiiper 
ex scabtnia el reclaribus cnitMfs . propter mala iodida el 'p^^ 
ueraan lUiiioiain alios iquidem enxtio et bannö perpetoo eon&&tt^ 
iMuait alios exlra ciuitaleBi äd forhalioia et oastra ecclesie capli«oä 
d^dieena. viaieiilia el eaceeribus perpetuo mandpaiiit Idea» que^ 
qoe-Coamtdua Cemita^im de hosfaden cvtii omni iare sao ei «l<- 
tineneii» neo noa nobile, castruaoi Are cum sno diatrictn vnä ^m 
eaairo 4e Nurberch önm ptiiriins afiodib ad ipsum ex snoces^ne 
paleroB p^linentibiti» ^celtste Golanienss «ontülit. Idem caUtrOTi 
WaldeiAerch et caslrum Wedel com iBkiisterialiboB et tiliis alqno 
poaaassionibua suis pecuadis- coAiparaniti ei ecciesie Colonienai na* 
qile in hodie nobUiter appüeauit» Porro drea finem väe fiinda-» 
m^nta noue' atruoture lacelesie aanoti PeUri in Colonla ideih Con-» 
radas ^nebiUssinae indieaiHl^ Prnuim quidem auppositia propriis 
mambuä.londamenio» Com aötem ipse auxtUente deo rebeliionem 
CobHlienaem perdoQuuiaset, obiil in pacein ipsacinitäte Coloniensi; 
sepüUus ibidem in eodesia sandi ,Petri veteri, postmodom ad 
nCMiam tca»slatus vm cum aliis anteoessoribns snis, qtti in Mli« 
qua eedJBMa ae^Miltaram haboeriini. 

Eagelbeitas seamd^ft*.; 

Oainqoageaimo seoundo loco aedit in- poniificaU officio^ Coilo- 
hienait ecelasie sub. Radoiphö '} Eonianorum i«ge annis 44 ve- 
necaUlia pater Bngdberttia leoundna; Hie prius maieris ecdesie 
prepesttüa de domo ai»biltttm de Walkenburdi extitit oriündus. 
Hie poat longam TAcalionem. Imperii prefatnm Rodoipham ad Im« 
periom per pHndpcs^ dedum Aquiagrani vnxit in regem et eo- 



1) sibi unb mnltas f eitlen in bet ^anbft^iift. 

2) 3n bct ^anbfcfttift: faciens. 
s) ^Ke 9otm ia bie (S^conif. 

Digitized by LjOOQ IC 



— 210 — 

roiMUil. trte vk MM sei kr Mi» selÜMMr, fmvt fiemmtfOiB 
fim soiel, flmioe prospeMu, cmn atl reprivuendais eedesfe in^ 
ioms ooMir« cditerfiries «qiii»' «epiosas e.t«fvttiiiiin' eeidtf pro-* 
daxifüH, seftiper tmam forüni« sibi cantnirt« inforior videlMtttr. 
ttani per Wilheimaiii €oiiiiteiR JuUacensem hi loco, xfai ad^sdNain 
sancte Muri« dtoitiir, iater Tn^pelm el leohenich eoimiiMo Mio 
ctHn muUte SM capitiir et in Gastro Nideeke per tres^ «nnos e«iii 
dimidio in costodia detinebnr, sloati ^iam dieCas Cemnea anUefiM- 
sorem soum Gonradmn iprius' «eptioanerat, prout kl premiaaia 
continetur« Idem quoqüe Bngelbertoa poat^uam a eaptioRate Co- 
mitia fiierat restittttua, quodapn tompore, dam ipse in aula sna 
Archiepiacopali in Colooia eum ministepiaübas et vasdü^ aiiia ad 
reddendooi iura ex niore pro tribunaH sedisM, Clvea Oolonionaes 
sttsoitato lamtüttt svpar ipram inraentea ipsttn e^erum el in 
qnadam domo odcallalim per riiqaos diea -captoai teiraemnt. 
propter qnam quidem tpatus pii ponHflcis iniuriam cltiitas Golo- 
nienisis' per sex anaos et iritra eceliteiaatico fiiH per iteniiiNiin 
papam supposita interdicto. Hec aotem catamitas aibi aceidit, 
quta cotiVra comäiimn anpradictr domini Gonradi anteoesüorla 
sui <)g)artrt inoonsiriie. dum enim adbue superuiüeret; Idem €on*^ 
radu^ Archiepisedpaa ipse pröpier freqaetttes chdmn Colonieiisiwai 
rebeilioneä, postquam ipsos ad dedieionein coegferat, plores ex 
jpsts ctuibtts meliorea et poteiitiores reeeperat obsidea et in ea-* 
siris suis extra ciuitatem iHos* tenoil in obstagio personäll et dm 
circa finen vite^) esse se sentiret, Tocauit ad se dictuai domi^ 
nam Efigelbertam tunc prepositttan Gbloniensem et prenontiaiis 
ipsum poat se Archiepiscopum sibiqae dixit, qnod omnino caneret^ 
ne propter aliqua pacta vel pecuntas dictos obsides dimillerelj 
sed quia ipse concUio ilio sano vsas non fiierat, Nam post mor- 
tem domini Gonradi ipse dictos obsides restiiuerat, ipse calump- 
niam haiusmodi mertto passos fiiit. Sane postquain ipse dominus 
Engelbertus a ci^tioitate Golonfensi filerat Ifberatus; eonsangubiei 
ipsias propter iniuriam in ipsum conmiissam exaeerbati vMelicel 
frater ipsins Archiepiscopi domiiiiis de valkenbmrch dixx qaoqne 
HmbergeBsis Gomes de eitno et nobilis de hensbereb anno do- 
mini 1268 forti armatorum reann contracta ciailatem Ooloniensem 
per quandam domum muro cioilatis adberentem amplo adita 
per muram ciuitalis per aliquos eines corruptos fauore sine 



3n bet ^anbfc^tift: mortia. 



Digitized by 



Google 



- 2U - 

poenoite paM^fooio in .oaiHsduni n&cUA iiitsii^este sikmüo Mb- 
intrant^nt, > sed diies faeto httiu$ffl(HM {Npe^ognito ad arma c^o- 
ekHftanl^B diel<»$ ncrt^iles vi armala rapulßrwt, y))i diclius dar 
miAiis de Walkwbur<;h fralar AreJttapiseopl> prwe ^ORgre$su 
oecidiitir Bux LimbmrgaQsis eapilur Plorioti aUi oeeiduaMir alii 
fvga ditalMmtur. Tandeia quaqae per ; maltaa clade& pe^rpeasaa 
Idam d^Auius Eagelberliig obdermiuH in doraino, $apu)to$';in ec- 
cle»ia Saanensi; Nam oioUa^ C^UmmsiB Hinc tam|i^i5 pffopt^r 
qattsas supradiGtas ecokataattco aabiaiHiit iatmltoia e^^< 

SifHdil«. 

Oninquage^imo iercia Iqco foit ordioatua in Arehiep^qofii»» 
Calonieifsem seden^ sub Rad(dp)iP ^1 Adolphe Roa^anorum r^gibi^a 
aaais 23 apensibus qiiipQue ven^rabili^ pQnMIax Siffridua de.dpmo 
nobilium de Westeikbvrcb natus prius qcclesie Maguati^e prepo- 
$H»a vif honoris ei tme preconio aoq ind^ips. Contra hunc 
Siffiridam statim poßt suam ad ecoteeia/n proaedionem multi po* 
tenl^ et nabilei;^ tam cpscopi epcleaiariim qMiW layci temporal^a 
vehementer insurge^lea oinnem epu^pa^uin igne j^t fe^rrp vndique 
inttasernnti Q^ibus idepi ArohiepiscQpu^ 4 ^oa iauenlute armis 
vex^r^itatas ne^) noa aspi^itati^ i^Igo^is et inedie. atque vigUiaram 
expertas.aiinc biis aanc iUis viceoft virililer r^^ef^lebat. Inter 
^piaa s<ie pr^b^ticoiiä incur§iione$ ipse nobileoi Godafridum Comi- 
teia de Ariisber<^b et filiam eius hello pulsos;ad graiiam sibi ve-* 
uire «ompaUt presidio illorum, quod Neybooi diciiur, cppto bei* 
Uce et deatructo. Idem qooque Syffiridus contra Comitem Julia-* 
ceasem siculi antecea^ores aui frequenter guarras agena pro iu*< 
ribus ecclesie conseruandia, cam in biisdem temporibua ipse Cornea 
cum fitiis suis et nmUis nobilibua atqaa militibus ia eiuitate 
Aquenai lunc legiporis ipsi Archiepi^^copo qonfederata fuisse( in- 
Ic^rlecfttSvIdem Arebiepisßepns opp^rlHQuo tea^^ua ratus et ex 
casi^ inimiQQrujn ^umens audaoiam et cooiitatum Jqlit^ansem ho- 
stititer inuadena et cuneia deu^staaa Opidupd Juliacencie valida 
anxit obfidione. Qao facto nobiles plurimi de. pi^rentela poniiiis 
occisi superslites in vnum coUecli et in diclo opido se recipien- 
tes quodam die obsidionis e porlis erumpentes hosüli acie , Ar- 
chiepiscopum hello pelunt. facta igitur belli cöngressione cruenta 
Ipse Archiepiscopus potitus vicloria ccpit munitionem et Castrum 
forte infra septa opidi positum funditus destruxit» quod quidem 



Digitized by 



Google 



— 2fl2 - 

eittB«temiwfif&iis(|oe1ft'plf«fi;eiiiiflHeslfint«r. Oepit iiisiipei? ^) DpiiMilii 
durim Dt qmü omiiitt Mrtrilelft el mMMonf»» €oih$latiili''lu{lir- 
censis päucis exeepüs vtpo<e -Ilydeckefi fitqne H^mfeaeh <n^ istc^ 
kr dido CMmtmii omäriiim ^} ^bi saWofato ptH> Itbitüdisponeßs ti^H 
Cft^rum fiedbüT ^ in CfriHlUCi oirciter vigifrlt quiaUior fomlim, 
(ifoorum «iia oomroimH Uli» tibi saUtigaoitj Inqüö quMem pi^^ 
cestsü beMorum cioes €olonicfRses pro pärfe Arcbiepiscopi ferattlur 
fi)rtit0r. coRfiuisse. Badern «iqnidem t^mpeslMe ipüPe Ardifepiis- 
copus opidum 1^4ilpeleii0em f»rtit#r cMVfMinhiil et ibidelti '^asirsm 
forte ia allodio beati petri construxit; Taiidem dax Limburgensis 
cum aliis nobilibus de congangiliirilfite Comitts ^) Joliacensis de- 
funcli terras episcopatus hosliliter inuadentes dictum opiduih Tul- 
petefisem ebsederunt, prepter veraiD resisteiieiiim dfeü dotaint 
Siffiridi, qui sempef flduersarlts wHHer se 'opp^^uit, Ipsfabob- 
sidmiie dietli manilionts in neete re^e^s^irdiit P^9t lotigam ita^ 
que gu^^rrarnin faligationem me^afttibtis*- amieis »pajf iiiter dictA9 
partes ifrt^uenit munHiontbu« fer epf!}c()pi|tn «captis iid Cdtnftetttin 
Jvliacensem; ' que eenfracte nönduiti etranl^ retfifutis. 'Tabdem 
dictus Syffridos Ar^iepiiBOopus in cunleti^ pro* turibM eceie$ie 
gerens miimnm iiidefeiMHiin obeedil catitimin Kerfiidkie octo tiep^ 
manis et obtentttin^} incendio deudstanit in coniteiiiplum videticet 
lohannis ducis BFabatt^eiev qui iltad* ^iM f^Änfmi^aiierBt IIb ^ 
dibus de Gymnieb. Quod tarnen <5astrafn per dietum ducefflf^post-** 
madum fortio^ reparatum, qctod^qfiidem^emimiriiiBi ftait odU al^ne 
rancoris üifer^ Actum Archiepiseopufir CMoriiensem et dueehi bvü- 
baneie. Inter quos surrexit postea ducl betla Ttiaterifr, protft fn^ 
feriu» apparebit. Idem queque' SySrMa» ArebiepiacopüS eontirtue 
beHis vkiflOrum ec^esie pttlsfltQd doAbfis viiäMjs doicens 
tum aduerstts Adolphum Gomltem de* Monte Tandem vemenseum 
ipso ad eoneordiam cempulit euiidem {üomttem deponere diiüs 
tupres, qüas ad forlaUcia jeeniro ec(^)ejimiii fiNtiter munferat' vide^ 
licet kl Molenbem el Munheim :cum paetö^quxjfd reedifi^ari nofn 
deberent ad perpeturfm rd tnemforiato tÄHl«r permttisufre.'*^ Perro 
cum RomaOorurii rex Radolphtts conoocata solemni curia' «pYM^U 
pum et prelotoräm apud H^bipolim icutn doniino' IflürtffKy pa^ 



*) ^le ^atibfeftifi ^äi : igitur. 

^) 3n hu ^anbfc^dft fielet: omnia« 

H ^ic ^anbf^tlft ßat; comitatus. 

'») obtento f)<d bic ^gänbfcfetift. 

*) 3« bec ^anbfc^rtft: pennansuras. 



Digitized by VjOOQIC 



- 213 - 

qiiarlo concordasset, qnod ab omaibaa lerris cnliis (otius regni 
germanie eertam ipsi simul vellenl exigere pecuRiam, prefatus 
doniaus Syffiridaa, sicui vir canalantis fiiit animi, buic inaudite 
exacUom primus^^.inteF prelatos ecclesiasticos mira consiancia 
canlradixit et sie eiusdem Arciiieptscopi probilalc res ipsa re- 
manait iafeota et patria fuit ab huiaamodi graui exactione usque 
in bodie liberata.. Hoc quidem in loco ocairrit congrue aduer- 
tendom, quomi^do aiite iempora legis tempore sdlicet gentüitatis» 
dum 4oseph tempore £amis egiptum opprimeniis totam egtpli 
terram redegisset ia aeruttutem regia preter (erram sacerdotum, 
quam canluleront ipai reges ipsis sacerdolibus ultra porcionem 
eis datam et libere a seruitute dimissam, dabantur enim cibaria 
ex puUicis hod'Feis regia ad viclum ipsorum quotidianom. Con- 
siderent igitur nostri temporis principes ealholice fidei cuUoreS) 
quüttodo geatiies inmundi suis seruitoribus in seruitio deorum 
nephandorum deseruientibtts ex publicis borreis minisirabant« 
Tffluiem proch e eonuerso prineipes et mtHtes nostri venerabili-^ 
bu& corporis ei sanguinis iesu christi consecratoribos id salum 
dimitiont, quod rapere nequeunt, solum duiitaxat vtta sine liber- 
tate eisdem relicta et ccnrrosis altaribus pauperes sacerdotes vni- 
cum paopertatis habent solacium obtationes pauperum scilicet 
mafidttcare ei ipsi patronos nominant ecclesiaram, qui potius sunt 
predones et auctores rapinarum. Et vttnam sibi dnntaxat prin- 
cipes et potestates seculares in taläus delinquerent et non prin- 
cipes atque prelati ecclesiaslici forent eiisdem in buiusmodi ex- 
cessibus et inpietatibos manifeste in scandalom et exemplum* His 
autem temporibus lamentabilis et magnarum reriim discor(Ka inter 
Jobannemducembrabancie memoratum etReynaldumComitemGelrie 
extiiit sumlari propter videlicet ducatum Limburgensem. In quo 
quidem ducatu dictus Comes ratione uxoris sue ^ J sibi vsumfructum 
vendieabai Duce videlicet Limbnrgensi absque liberis tunc defuncto^ 
Sed ipse dux brabancie iura successionis in ipso ducaiu ab Adol- 
pho Comite de Monte preximo quidem de consanguinitate Ducis de- 
funcU sibi pecuniis preparauerat. Dux igitur brabancie prefates 
predictum Comiiem de Monte Walramum Comitem Juliacensem 
cum fratre suo Gerardo domino de castere Euerhardum Comiiem de 
Merka Hinricum de windecke fratrem dicti Comitis de Honte et ei- 



*) 3n ber ^a^bf^ytlft: rone sue, »ofüc na^ bcm magn. ehr, ratione uxoris 
sue aufgenommen loutbe. 



a««aie«, 2. yOöogle 



Digitized by> 



— 214 — 

tiiialem Coloniensan cum tnuliis potenlibus alque nobäibus .sibi 
federauit. Ex aduerso vero dicius Games Gelrie daminttin Syf- 
fridum ArchiepifiGOf um Colooiettsem Hinricum Camitem de LuUel- 
linburch et Walramum fratrem eiusdem Walramwn dominum de 
Valkenburch Johannem dominum de Limburch et Henriciua do- 
minum de Weslerburoh cum muUis aliis polentibus atque nobilibus 
sibi in auxilium acquisUiit. Dum autem varios bellorum euealus 
experirenlur hiuc inde nunc islis nunc illis supericnribtts e/cisten*- 
tibus^ Ad ullimum vero dux brabancie cum suis coafedevatis 
Episcopalum Coloniensem potenter ingressus cuncta in circuitu 
deuaslans Caslrum Woringh, quod dictus Archiepiscopus ibidem 
conslruxerat ad munimen coloniensis ecciesie preserlim contra 
ciues Colonienses sibi continue aduersantea, aaxil valida obsi-- 
diene. J)ictns igitur Archiepiscopus et sibi £ederati eüdem duci 
. brabancie et suis prompte cum vaiido exeroilu occurrentes ia die 
beati Bonifacii episcopi sub anno domini Mtllesimo dHceiktesimo 
octogesimo octauo bellum adinuicem «ruentissimum commisenuit. 
In quo quidem beUo dux Brabancie victoria est potitus mortuis 
ibidem Comite Loitzenburgensi et fralre suo Hemrico de Westttr- 
burch egregio milite fratre dicti Archiepiscopi et alüs multis nota- 
bilibus plusquam miiie viris nobilibus interfectis de parte Archi- 
episcopi et plusquam mQle captiuatis. Comes quoque Gelrie fer 
ducem brabancie captiuus abducitur Et ipse Syffridus Coloniensis 
Archiepiscopus per Comitem de Monte »imiliter caplus careeri 
mancipatur. Ex quo quidem lamentabili easu ecclesia Colonieiisis 
nimium fuit humiiiata. Nam eodem turbine Comes JuUacensis 
Castrum Tulpetum munitissimum cepit et destruxit. Comes vero 
de Mercka in ducatu Westphalie munitiones et castra eeclesie 
plurima deuastauit. Tandem post annos aliquos ipse dominus 
Syffridus Archiepiscopus a sua captiuitate restitutus sicut fortis 
adhletha et pugil ecciesie inuictus licet prostralus post casum 
tarnen forcier resurgens Castrum illud nobile in Bruele videlicet 
ad ecciesie presidium contra ciuitalem Coloniensem et ad ipsorum 
superbiam reprimendam maximo sumptu preserlim propter Colo- 
niensem siue vicinam in proximo potenciam cum non modico 
militaris potencie apparatu de nouo construxit et fort! muiumine 
roborauit. Idem etiam in opido Berckensi extra portam super 
littus Beni fUiminis turrim mumtissimam ad custodiam Reni con- 
struxit sed morte prevenlus ipsam inperfectam reliquit, quam 
tarnen successor ipsius Wickboldus Archiepiscopus. nobiliter con- 

Digitized byCjOOQlC 



- 215 - 

stiminäuit. Tandem' idem Syffridiis boni certaminis cursu lauda- 
büiler consummato foriis adleiha quasi seruuB fidelis in gaudium 
sui daiftini Intratiiros vocaius a domino morilor et in ecelesia 
Bunn^nsi sepelhur. Nam ecelesia siue einilas Coloniensis propter 
aduersitates aapradiotas fuii ecciosiasUco sopposila tnterdiclo. 
Sciendutn preterea, qaod Henricus Imperator octauus fiiit filius 
ComJlis Lutzeiburcti in dielo' belle de Woriugen inlerfecli. Coius 
Imperatoris Henrtei fnit filius egregins ille Johannes rex bohemie, 
cufus üfQS fuit Karolos quarius Romanoram Imperator. 

WicboldQS* 

Ootf^ii^g^ini^^ quarltts successit in regimine ponfiflcali Co- 
loniensis ecciesie sedens sub Adolpho atque Alt>erto Romanis 
Imperatoribus annis Septem venerabilis presul Wickboldus Primus 
maioris eodesie deeanus de nalione nobiiium de holte oriundus. 
Hie plus faetione nobiliam quam electione canonicorum gradum 
episeopriem asoendens in Nussia fuit electus vir tarnen tam hu- 
mana quam diiiina sciencia snfficienter eruditus. Idem siquidem 
Albertum supradiclum Aquisgrani vnxit in regem. Et tandemso- 
lemni curia principum alque nobiiium per dictum apud Nuren- 
beroh conuocala Vxor dicti regis per eundem dominum Wickbol- 
dum in Reginam Roinanorum solemniter coronata. Porro ipse 
domimis WickboMus utpote vir senex atque grandeuus plus qui-- 
dem coBSilüs aptus quam armis exercitatus prudencia et consiHo 
eedesiam regere satagebat. vnde in suo principio ciues Colo- 
nienses ab Inlerdicto ecclesiastico, quod ipsi diu sustinuerant, 
suo interaentu fuerunt absoluti. proplerea nobiles et potentes pa- 
Irie sibi vidnos vndique donatiuis et amiciciis sibi conciiiauit sed 
quanto magis dcmauit tanto phis sibi et ecciesie sensit infestos. 
quod cum ipse aduerlens prudenter inteUigeret conuertens po- 
tenter aiiimum ad resistendum Comitem de Mercka ecciesie in- 
feslissimum tunc temporis inimicum hello pelit et propter hoc 
cum armatorum milieia in Susato se recepit personaliter. Quo 
comperto dictus Comes exercitum congregans copiosum Archi- 
episcopum ad conflictum sepius prouocauit Archiepiscopo vero 
caule utpole in rebus periculosis et forlune casibus expositis lo- 
cum pngne noii dante sed caute potius dissimulante, dum ipse 
comes propter expensarum penuriam exercitum, quem iam se- 
pius adunaueral, non posset diucius sustinere et auxiliarii, qui 
ad ipsum confluxerant, necessariis copiis exhaustis ab ipso Co- 

DigitizedbyGA^gle 



— 216 - 

mite a4 propra deflexissent^ Ipse Archiepiscopiis iam iempus 
aptum naolus terram Comitis cum 3uo exorcitu potenter kuiadens 
igne et ferro cuncta in circnita depopukt atqqe deuastat Ipso 
Comite sibi resistere «on valente. Et sicut fertur^ si ipse Ardii- 
epiiscopus morte preoentus non fuissel, dictum Comitem ad de- 
dicionem nllimam. compulisaet. Tandem, sicut deo placuit^ in ex- 
peditione huiusmodi bellica languore correptua compulsus e9t re- 
uerti in Susalum, ubi decurobens dum in infirmilate sacram commu- 
nionem sepius recepiaset et a suo confessore sibi dicerelur neu 
opus esse sacram communionem sepius recipere, Ipse venerabitis 
presul fertur dixisse verbum memorie dignum „Anima, inquit, 
mea optat et plurimum affectat hoc sacramentiim, quia bonum est 
viaticum.^ Post hec obdormiens in pace sepuUus est in ecdesia 
sancti Patrocli in Susak). Siquidem ante prefoti veaerabilis pon- 
tificis obitum Albertus romanonim rex raemoratus aduersus eun** 
dem Arehiepiscopum sinistro deprauatus odio occasidnem sibi 
sumens presertim ad instigationem ciuium vt fertur Coloniensittm, 
qui cum suo Arcliiepiscopo stare quiete non consoeuerunt, cum 
valido exercitu terram episcopi Coloniensis ingressus consedit 
super littora Reni in terminis villarum Surde' Wisse et Roden«* 
kirchen in territorio ecolesie Coloniensis fines terrarum ccclesie 
in circuitu damnabiliter depopulando. Cum autem ipse Archi- 
episcopus dicti regis potencie, cuius quidem exercitus absqiie 
numero videbatur, resistere non valeret, Tandem necessitate •com* 
pulsus per tractatus pacis venit in concordiam cum dicto rege, 
quamuis non sine paruo ecciesie detrimento. . Nam in composi- 
tione dicte pacis ipse Archiepiscopus dicto regi resignauit castrum 
Regium Werde cum theloneo et opidum Sintzich super fluuium 
Aer, que quidem allodia regia ab olim fuerunt per antecessores 
dicti regis Coloniensi ecciesie pro triginta sex milibus marcarum 
denariorum scerlingorum obligata et tandem per eundem AI- 
bertum regem ipsi domino Wicboldo Archiepiscopo confirmata. 
Alia quoque nonnulia pacta idem rex ante suum recessum a 
prefato Archiepiscopo extorsit ecciesie Coloniensi non miAHS 
damnosa. 

Henriciu. 

Ouinquagesimo quinto loco post obitum videlicet prefati do- 

mini Wickboldi Archiepiscopi votis eligentium in plura diuisis 

ad regimen pontificale Coloniensis ecciesie tres persone pariter 

in discordia fuerunt electe O^ibusdam videlicet eligenlibus Hen- 

Digitized byCjOOQlC 



- 217 — 

ri<iuiii de Yirnenbtirch maiorem preposltum Aliis Reynardum de 
Westerlmrcih prepositom Bannensem Aliis autem Wilhelmum de 
Jollaco prepositum sancti Seraacii Traiectensis. Sed idem Wil^ 
helmus^tatim post electionem huiusmodi de se faotam in belio 
flandrensinm contra regem firancorum suscep^o, In quo quidem 
betio idem Wilfaelmus capftaiieas et patronus flandrensinm fortiter 
egit, interfectus extiiit. Eiusdem tameh prepositi traiectensis 
eleclio iam fnerat per bonifaoinm papam octauüm confirmata, sed 
ipsias executio raorte eiusdem preuenta. Duo vero alii super- 
stiles coeleett ad romanam curiam accedentes pro sua singuli 
confirmatione sorte Varia contendebant. Ad ultimum autem electio 
dicti Henrici de Wirnenbnreh confirmatur, postquam in romana 
curia steterat forme] tribus annis. Sic igitur in regimine Co- 
ioniensis ecciesie confrmatus cBctus Henricus secundus sedit 
sub Alberto predieto Henrico octauo nee non Ludouico quarto 
romanorum regibus viginti sex annis. Quanta autem idem Hen- 
ricus Archiepiscopus in curia romana pro sua electione obtinenda 
expenderit donauerit et ad sumptus exposuerit^ exactiones postea 
per ipsum facte in clerum tucide manifestauerunt. Idem itaque Hen- 
ricus Archiepiscopus Henricum octauum Aquisgrani vnxit in re- 
gem, concordi de efusdem persone electione per principes cele- 
bräta, Alberto quidem rege supradicto per qüendam suum nepotcm 
prodiciose interfecto. Tandem morlbo in expediüone Italic Hen- 
rico Romanorum Imperatore memorato Eleclores principes duos 
iit discordia elegerunt ad Imperium Aliis scilicet eligentibus 
Ludouicum quartüm ducem videlicet Baxiarie Aliis vero conserf- 
tientibtts in Predericum ducem Austrie, quorum eleclioni dictus 
Henricus Arehiepiscopus assensit, et eundem Fredericum electum 
in Bunna in romanorum regem coronauit. Nam propter resisten* 
ctam principum, qui parti Liidouici ducis Bauarie similiter electi 
fauebant, Ipse suum electum dictum scilicet Fredericum Aquis- 
grani in opido regio non poluit coronare. Alter scilicet Ludo- 
uicus prediclus Aquisgrani in opido regio per Balduinum Archi- 
episcopum Treuerensem extiiit coronatus. Idem quoque Henricus 
Coloniensis Archiepiscopus vir grandeuus vtpote sue proraocionis 
tempore sexagenarius animo tarnen et viribus non deficiens contra 
inimicos ecciesie frequenter guarras gerens presertini contra* 
gerardum Comitem Juliacensem aduersus Comitem de Mercka 
nee non ceteros nobiles Westphalie atque potentes et presertim 
contra ciuitatem Coloniensem aduersus quoque Comitem Cliuen* 

Digitized by VjOOQIC 



— 218 — 

sem per iotum quasi me vite^) deeursum per varia bellomm 
discrimina fortiter decertauit. Qm qoidcm fempestate cioes Ck>lo*- 
nienses statim Coloniensi ecclesie semper aduersantes capta opor-^ 
tanitate teroporum preserlim propter potenciam dicti Ludmriei 
qoarti Imperatorls, qüi contraPredericum suum coelectam ad re^ 
gern iam preualuerat, dasdem freti tilulo confederatis sibi muitis 
principibud videlicet Johanne rege bohemie Wiibelino Contiie 
hollandie iöhanne de hannonia eiusdem fratre Oerardo Coiaite 
Juliacensi Adolphe Comite de Monte Johanne Comtte Seynensi 
et engelberto Gomite de Marcka cum muitis aliis post muHas 
alias guerrarum fatigaliones eundem Henricum Arcbiepiscopum 
conlinue lacessitum Ad ultimum in visceribas aggrediendo cum 
dictorum omni confederatorum auxilio Castrom Bruele vaiida 
obsidione cinxerunt. Sed cum ipsi dictum Castrnm per quatuor 
fere menses obsedissent propter loci vero munitionem et^3 dicti 
Archiepiscopi fortem resistenciam in captione castri proficere non 
potuerunt, interuenientibus tandem pactis ab obsidione dicti Cavtri 
sua frustrati intencione vacui recesserunl. Porro in bis adaer- 
sarum rerum angustiis statu dicti Archiepiscopi continoo fluc- 
tuante Ipse tarnen semper gerens aniraum eleuatum qnamais 
propter aduersitates guerrarum pecuniis et rebus necessariis 
exhaustus Ipse nobiiem possessionem videHcet Castrum et Comi^ 
tatum Huckerade ad usum et firmamentum ecclesie magnis pe-> 
cuniis comparauit. Sed dictam pecnniam emplionis dieii aUo- 
dii ecclesie coUegiate Colonienses et abbacie et totus derus 
Coloniensis de suo quasi totaliler^} persoluerunt' Nam maxfana 
pars possessionum decimarum et victus dictarum ecciesiarum Co- 
loniensium et cleri infra dislrictum et lines dicti Comitalos et in 
ipsius territorio situantur. Idem quoque Henricus- Ardiiepisec^us 
pro defensione terminorum ecclesie opidnm in Urdingen nee non 
opidum in Linse de nouo construxit siue communiuit^ Castrum 
quoque rolansecke construxit et ad fundamenta Castri Leehenieh 
ponendo turrim fortem de nouo construxit et erexit. Sane post 
recessum aduersariorum ab obsidione castri in Bmla, de qua 
suprafati sumus^), ecclesie persequutores et confedwali comidices 
denuo adunati Castrum dictum Volmersteyn in ducala West*- 



3« bet ^anbfd)rlft: vie. 

2) «Die |)anbfd)tift f)ai: in. ' 

3) ^adi bem magn. chron. belg. Jligefejt. 

^) Bumus fc^lt in bet t)anbfd^tlft. ' 

Digitized by VjOOQlC 



— 219 — 

pbalie longa obsidione valtonles tandem ceperuni et captam fun^ 
dilas destrttxerunt. Idem quoqne Henrious Archiepiscopus gene« 
rati coneilio viemiensi per dominum papam Clemeniem quihtum 
coagregaio personaliler interfuit, irbi per dktum dominum papam 
et pi^atos eidem oonctlio presentes cum bonora fuit reoeptus 
et familiaFiter perkaotatus. Tandem posi goerraruin muUas et 
adaersilatum expertas perlorbaliones semper tamen stans iqfiper-- 
terfitus et emuMs pro viribus vices rependens Ad ultimum plenus 
dierum in pace defiinctus Sepultus est in Bunna in capeUa sancle 
Barbare ad latus ecclesie, quam ipse in vita de nouo construxerat, 
et vacaoil ecelesia 21 dtebus. 

Walramus. 

Ouinquagesimo sexto loco successit in pontificatu Coloniensis 
ecclesie sedens sub Ludouico quarto et Karolo quarto Imperato- 
ribus annis sedecim mensibus sex dtebus decem ac neuem vene- 
rabUis pontifex Walramus. Hie fuit frater Wilhelmi Comilis 
Jjttliacensis prius prepositus Leodieqsis et Coloniensis ecclesie 
Tbesaurarius Juvenia etate vtpoie' viginti octo ännos et panio 
pttts. etatis^} habens. Cum autem vacanle Coloniensi ecclesia 
Capittulum posiulasset ad eandem ecelesiam venerabilem Adol- 
ptwm Eptscopum Leodiensem virum diutine probalom et in re- 
gtmine Leodiensis ecdesie fama celebri conuersatum, Dominus 
Joannes papa vicesimus secundus tandem dicta postulalione non 
adwssa prouidit diclo domino Walramo de Coloniensi ecclesia 
qiiamuis absenti. Hie licet in mundanis negociis, prout taute 
djgnitatis soUicitudo requirit, non muUum fuisset experlus, Nam 
a puericia iu studiis generaUbus videlicet Parisuis et Aurela- 
nensibua^} iuuentutem suam exercuit, vbi tamen gradum licen- 
tiali in decrelis baccularii obtinuit, nobilis tamen ipsius in studio 
liüerarum conuersatio et generis alta nobilitas ad tantum ipsum 
honoris et dignitatis fastigium exlulerunt. In principio igitur 
cum ipse ad regimen Coloniensis ecclesie accessisset, cessantibus 
pfopter parentele nobilem potenciam ecclesie consuetis ipsorum 
lea^K)fum guerris Ipse rexit ecelesiam in summa pace et lern- 
porum quiete per vndecim. circiter annos. Sub qua quidem pacis 
amenitate tam clerus quam populus post preteritas longi temporis 



*) 3« bct ^anbfcfttlft: ürepoßiti. 

*) 3« bw ^anbf^tift: Äpote viginti octo et paulo post etatis annnm habens, 

Digitized byVjOOQlC 



— 220 - 

fatigaUones excossas (raaqailla felicilaie gaud^ns tanp^NPum opit« 
lent^sime respirauit. Ipse siquMein in :huiusmodi <faietis tenpo^ 
rilHis Castra ecciesie et forlalicia propter preleräarum guarrami 
prqssuras reperiens aUa colapaa alia desiructa nooniiUft inieiata 
sed nondum .perfeclfi multis magmßcis et deccsalilm» atnieturfö 
nobiUsaiine commaaiait. Nf^m castrum Leebeittcli, .quod qvidem 
contra. adueratates Comitum Juliaeeosittm vtpote. in l«rniiiiia po- 
situm sßmp&T fuit et esse polest eccie&ie ColoBiei^is sinfiikR« 
presidium, Ipsa dominus Walramus carni quideis et sangnini 
minime reqoiescens fratre suo Comiie Jiiliaeensi pliiriawm inotto 
atque renitente a fundainentis erexit et .decentissimis edüicits ad 
magnam perfectionem usque produxit, quod quidcra successor 
suus plenius consummauit. Ipse etiam plurinia castra eccl«sie 
videiicet Gudenbercb Bruele Hart turribus et Riesibits fortiter 
communiuit, muüas etiam nobiles pos&esatones ei caatra ad ec- 
clesiam magnis pecunii» acquisiuit vtpole opidum et OaMrusi 
Reymbach Castrum Oede cum advocacia in Kempene.et €urle in 
Hunff Castrum in popetsdorp medietalem Castri in Seynsberg cum 
altinenciis medietatem Castri qaoque nordennaii, quod 'ipse a ce* 
mite de Waldecken pro ecciesia obtinuit bellico apparaiu. Ipse 
insuper Castrum Zelcanch supra mosellam ab ecclesta longo tem- 
pore alienatum^) a Comiie veldenlze pro magna quantitate 
pecunie recuperauit. Adhuc idem quoque Walramus optdvm 
Menden in terra Westphaüe^ quod ab antiquo dirutum fueral ei 
destructum, in finibus Comitis de Mereka positum cum valido 
exercilu illuc lendens a fundamentis denuo reparauii et portis 
al.que menibus fortiler communiuit^ quod licet^ posimodum per 
Adolphqm Comitem de Marcka et Godefridum Gomitem.de Anis- 
berchen nocturno tempore et treugis ^} stantiktö denuo fuisset oap«-' 
tum et destructum, Ipse. tarnen illud deuuio reparauit et ad nu« 
nimen eiusdem opidi Castrum a latere ipsius apposuit et munioit. 
Ipse etiam primus instituit et fundauit Claustrum et Conuentom 
fratrum Carlbusiensium infra muros ciuiiatis Coloniensis« Preterea 
cum ludouicus quartus Romanarum Imperator per Joaimem pa^ 
pam 22"^ Benedictum 12°^ Clemenlem sextum longo tempore fafe« 
set excommunicatus et ille sentencias in ipsuoi latas non cvrarel 
sed semper cre&ceret et forcior fieret, Idem dominus Walramus 



5)te ^anbfc^tift f)at: alleuiatum. 
^) ^ie i^anbfc^rift l^at: trengis. 



Digitized by 



Google 



— 221 - 

Arcbiepiseopiis vna e«m aiiis quibusdam pritrcipibus congregatfs 
insimol in viHa dicia Rens supra Renum ad beneplacitum et vo«- 
tam dicti.Clomentis pape sexti elegit in regem romanorum Ka* 
rohun quapUtm filimn quidem riBgis Bohemie et eandem Karolum 
in Buiuia tnxit m regem viuente adbuc iudouico quarto supra- 
dido, Cid (iine eioilas aqQeBisis fidelilatis obaequie fortiler adhe«- 
rebal, pr<»pler quod Ludouiena Imperator Ipsimi Wairamum Ar- 
cbtepiacepum forciori persequena odio multas sibi adüeraitales 
vndique pnocnraoit Tandem post quietera temporum deductam, 
qtiia iauida fata*} piia res in presperitate diu slare non permit- 
timt, ceperunt mutari tempora cl dieto domino WalranK) aduer- 
sitates insurgere guerre succrescere et emulationes ipsum pulsare. 
Nam plures episcopatas Coloniensis eontermini terrarum domini 
potentes videHcet Gomes de Marcka Comes de Arnsberchen Co- 
mes de Waldecken et Comes Lossensis, quamuis singuli essent 
predicto domtno Walramo vel consangutnitatis vel affinitalis fe- 
dere cooiuneti, valida inter se contra ecciesiam Coloniensem con- 
spiralioDe faeto ceperoVit fines et terras ecciesie vndique per^ 
turbare. Sed quia Cornea de Marcka inter istos principalius ec- 
elei^iam infostabat, Ipse dominus Walramus multos nobrles ad 
stipendia conducens misit excrcilum mtlitarem ad Westphaliam 
ad Uieodum fines ecelesie contra inimicos. Verum conflictu inter 
genles eccleste et Comitis de Marcka campestri habito victoria 
cesait Comiti ^.Marcka et nonnullis de stipendiariis Archiepiscopi 
interfcctis trecenti Tel eirciter captiui sunt abducti. Sed propter 
hos casus aduersos Ipse Archiepiscopus a concepta defensione 
iurts ecciesie non desistens cito post resumptis viribus vaiidum 
armaiorum militarem pariler et pedestrem exercitum congregans 
appUcuU ad lerminos Comitatus de Harcka transiens Renum 
iuxta Berckam, vbi cum consedisset in finibus Comitatus, Wil- 
helmus Comes Holiandie vna cum Comite Cleuensi tractantes de 
pace certa concordie pacta inter partes tractauerunt et sie ex- 
peditio ipsius Archiepiscopi ab ulteriori progressu tunc fuit licet 
cum damno intermissa ecciesie. Nam exercitus Archiepiscopi et 
expensaram apparatus ad dictam expedkionem dispositus adeo 
raulina foit,' quod ipse Comes resistere Aon valebat, quin ipse 
Arebiepiscopus ad exinanitionem ultimam compulisset. In supra- 
dicto vero conflictu priua habito dictus Comes vulnera et fatiga- 



*) 3" ^« ^anbf(^rift: irividia facta, 

Digitized by VjOOQlC 



— 222 — 

tiones viriutn corporä accopU, öx qaibns non diu poslea eai dh>- 
functos. Porro cum ipse Walramas Archiepiscopus talibus pul*> 
salas aduersilaltbus et infortuniis expenais et sumpiibiis oecea* 
sariis Tutsaet cxheaslaa el per fralrem aoam Comitem Jaliacea- 
sem nee non alioa de aua parentela conaaBgaiBeoa, qui iftiinicis 
ipsiaa et eoeleaie pluaqnaro tpsi Ardiiepiscope eranlliaoli) dere-* 
lictus, Cepit ipae f er aliqiia ten^ra peregrinari ab ecdesia el 
se abaentare et in partibus regni francie cum pMicia faauliaribQS 
parcendarum expensamm gralia contieraari commiaaa gttberm«^- 
tione rernm ecclesie et ierre exiraneis quiboadam peraönia etiam 
Laicis, quo quidem aduersanim rerum in lurbineO omnia quasi 
ecclesie Castra et menae episcopaUs redditua fuerunt in perael* 
uendia debitis in oreditorum raanibtts obiigata. Cum igitur ipse 
Archiepiscopus absens a patria taliter peregrinandoiexiikret, obiit 
Paristtis in vigilia Assumptionis beale Marie virginis sob anno do- 
mini Miliesimo tricenleaimo qnadragesimo noao. Cuins corpus 
fiiit Iranslatum Coloniam et In ecciesia saincti petri sepnHum vi- 
delicet in capelia aanctonim Angelorum a dextro lalere chori, sn*- 
pra cutus iumulum i^ccesaor ipsius fecit conatrui epilaphinm* de 
marmore albo alque nigro arteficioso sumpia preparatum« Fuit 
antem dictus venerandus pontifex Walramus atature corporis nie- 
diocris pfairimuro Uberalis homUem se prebens oannibus atque 
modeslum mansuetus ad omnes neminem exipetens ad vindiotam 
pios in pauperes benignus in ecdeaias et in clerum et peconiis 
subdictorum et eorum exaclionibus non.auide intendebat Qua- 
propter licet ipse in fine sei regimiais eccleaiam dimiserit de- 
bilis pregrauatam, terram tarnen atque patriam taan in clero qoam 
in populo reliquit feliciter opidentam. fuisset iiaque de maltis lau-* 
dabiliter coiDmendandus, nisi concUia quandoqne sua perso^is 
leuibus credidisset. 

Wilhelmus« 

Quinquagesimus septiaius in ordine rexit po^tificalem oallie- 
dram Coioniensis ec<^sie sedens sub Imperio Karoli qoarti Im* 
peratoris annis doodecim mensibus nouem et diebns quiodecim 
venerabilis memorie dignus presul Wilbelmus* Hio de domo no^ 
biiium de Genepe oriundus prepoaitus Suzacieasis et Coioniensis 
Canonicus cessante quidem eiectione capittoli propter resernatio- 



3u0efe|t nad^ bem magn. chronic, bdg. 

Digitized by VjOOQIC 



— 223 — 

nem appostolicam de eeclesiig cathedralibitö Ulo tempore vsilaka^m 
per Clementeni papam seactem in romana curif(^ presens fuit in 
Celoniensem Arobieptscopum prdinaiua. iste dominus Wiihelmus 
(fttamnis non muttam proaeole eiatis preoipiie tarnen uuindanarum 
reruni ei agibilittm experiencia poUens ab edoieacentta sua im- 
butas, foit narnqne aut predei^essofis Wafarami teto tempore soi 
regimiiiia finmiliaria ^} el coneiliariiia, propiler quod«laUis ecclesie 
Coloniensis et negoeta res et persona fiieraal plurimum sibi no(i 
Poirt igitor promoctonem suam eepk idem dominus Wiihelmus 
sicuti fidelia dispensator et prudens manus ad araihrttm ponere 
nee retro spioere, denec ipse ecciesiam stt^i commissam Itecl tunc 
miihis et grattibus debiiii^ pregranatam optime reformauit nee a muU 
tipMcatione taienti sibi credili defeeit, qoousqiie ipse vnioersa debtta 
ecciesie per antecesserem suum coAtraeta, quamuis ipse Interim 
de honorificentie stti statos parnm diminueret, absque damnis et 
fenore persolnit« Terras quoqoe Gastra. et possessiones obtigatas 
infra paueos anms ad inlogritatem ecolesie mirabili indusiria re*- 
nocauit. Preterea quamuis deminits Walramus antecessor ipsius 
in mnniendis et edificandis Castris et fortaliciis ecciesie multum 
fuerit commendabilis el appareog, Idem tarnen dominus Wilheknus 
in httiusmodi edifioandi sladio sibi non impar habebalur. Paucas si« 
quidemsae tempore ipsedeminus Wähelmns nolabiles haboit guerras, 
quamuis leuibus sepe stimfriaretttr imurns et aduersis, prout in 
rebus prosperis non est rarum. Ipse namque prodenter aduer-p* 
tens, quod dubiis casibus subiaeet beilorum euentus et sump- 
inmni quos guerre requirunt, non est terminus neque finis, In* 
citamenta guerrarum, qnotiens aduersus ipsum surrexerunt, muita 
pacieneia dissimuiauit, aliquando quidem aduersitates donaiiuis 
siue pecuniis retUknendo memorans dictum sapientis videlicet, 
quod melius est marsubiis accommodare dolores quam mentem 
curis continuis anxiari. Adhuc supportabant eum ad inuasionem 
hostilium cuneorum feiices gaze rerum necessariarum, quibus ipse 
super vnmersos |N)tentes et dominos ecciesie vicinos siue con- 
terminos presertim in vmo et frumento et ceteris victualibus ex*- 
eeiientrus habundabat, quarum habundancia emulis, ne contra 
ipsum insurgerent) fuit|terror. FuHsiquidem statura procerus cor** 
porei ^t aspectu pulcher et in conuersatione tractabilis in nego- 
eiis consiiiarius et expeditus sermone fitcundus kigenio prudens 



*) 3in bct ^anbfd)r{ft: familiarius. 

Digitized by VjOOQIC 



- 224 — 

ti perspiciius if| Status magntflcentia gfloriosi» in hospiudittte 
dapsilis alque magnificus in gest« habiin et incessa et moriiin 
gnwiitate phiriiniHn venerandna. In curia Imperatoris, quam 
prapter suam consiliatitiam indaslriam freqventer vecatns visha» 
bat, nee non apad regem franeoram, qai ipsios ImHiareni hriidMit 
noticiam, ptttriimm iKnieratos erat^}, sei tarn od^e nomen tum 
caruit reprehenaione, qaia cupidas aimodom videbator nan at- 
tendens iitod verbum verissimwn Sapientis Aristateife videlicet, 
quod suinma bonilaa est in principibua abatinere a peenniis sab- 
ditorum. Nam cum ipse thelanefs et exaelfonibiis exqüisitts lam 
in subditos quam exlinneos nimtum abuteretar, inuitoram contra 
se odiom prottoeabat. Adhuc qaia subditos magis seruiK quam 
ciuili dominatiene premebat, mnUontm circa finem sibi concitauit 
aduersitates. Adeo namque ad ullimuai cepit erga ipsüm sttb-* 
diloram vacillare Fides, quod communitates et popnli bonorum 
villarum et locorum ecelesie factts et coaiurattt inter se conspi- 
rationibüs Jugum sue potestallue dontinationis rebellione publica 
excusserunt debitam sibi atque consu^tam obedientiam et seruitia 
snbtrahentes. Inier que populus et camere 'ville Andemacensis 
contra ipsum manifeste ikisurgentes sedtcionis tumultu concitato 
irruentes in Cas^o Archiepiscapi in dlcto opido positum ceperunt 
dieInmCastrtim constringentes et deponentes pontem, qni de dicto 
Castro protendebator ad exteriora campt. Ciue^ qaoque Colonien- 
ses sencientes id ipsum contumelias sibi non modieas inferebant. 
Porro idem dominus Wilhelmus* in hutusmodi sui Status fluctua- 
tione positus cum ipso dolore et pedum et tibiamm grauiter ul- 
ceratorum dincius laborasset, Tandem curis continuts vigiliis 
atque laboribus, quibus propter celum eccleste sibi commisse fre** 
quenter insudabat, exlenuatus viribus accedente febre Sub anno 
domini MHIesimo triccntesimo sexagesimo 2^ die Septembris quin« 
tadecima in Colonia est defuiictus. In !ecto autem egritudinis ad* 
buc vtuens ipse diatribuit in promta pecmiia magnas et notabües 
suromas ecelesie seruitoribas et amicis. Et quod dignum me- 
moria non est pretereundum Idem venerabilis pontifex sicut in 
vita sie «t in morte de statu et salute ecelesie sOlUdtus, dum 
infirmus decumberet, vocatis ad se consiliariis et amicis nominaoit 
personam,que sibi ad futurum regimen ecelesie videbatur proftitura, 
preposilum maioris ecelesie Willielinuai d(^ Bleda rogans, ut ipso de- 



1) erat fe^(t in bet ^anbfc^ti^, 

Digitized by VjOOQIC 



- 225 — 

fttpclo ad jromanam enriafn aceederel ei pra couseqiiendo. ponti*' 
ficaUi eceiesto apiid aammum penliieeni laborarei^; soiebat enim, 
quod obslaMte r^seruatione pronistoiiig ecelaaie iaai facfta iioa 
pos$€( eadasto oifii pro prMisione sedk apfwalolice prouideri et 
ui i|^e Qondem prepoaitum ad buiuamodi propotiibim pera^que»- 
dum redderetprompiiorem, donauU eidew adknc vioens in prompta 
ei numnerala peounia qiiiDi|iie :inilia florenoruitt aari ad expenaaa. 
Sed idem prq)oaU«s tarn pia propoailo et lavdabiK dicti veneraadi 
paatificis.te&lamenta mkiiaie. aatis£icians ac^epta dißU domini aui 
pacunia et ad instar inuiiUs aerai.in terra defoasa aadaai apod 
curiam rooAanaiii. pro regimine ecdesie bor laboFauit ymmo &eta 
electione eum nonnulUa de parte sua Caaonicis eeclesie de per^ 
sona miiMis ydonea sed per simtflittBi poatißcem poakaioduin caa- 
aaba ipaam ecdettaoi posuU in errare. Tatiter ig^tur dict& dp* 
nuMO . WilhettBO defmick) Ipae reiiquit eGciesiaa» Colonienaem 
absqae debitis loct^etem et dittioüs plurimis habuudautem Casira 
quoque et fartaHoia ecdesievtDa et framento et necessariia re- 
bus, ita vt eoram pramptuaria eroctuareat ex hoo in illnd vndi- 
qjne comimioita. Qualiter yero tantaruiifi diuiciarum copia, qaaa 
pro fttlaro siato eeclesie Jdeoi Arcbiepisoopus tbasaurizaiperat 
nesciena vtiqite, cui easdeod congregasset, pasl)eius obitumfu^it 
dissipata, longa, frequens eeclesie vacatio et diu sub iacerto va- 
cillans eiusdeia prouisia lacide manifestat« Ei quod dictus Ar^ 
chiepiscopus disposuerat ad bonum eeclesie toium postea cessit 
ad eeclesie nocumenlum, nam famale ipsios dioicie insaciabilem 
auariciam romane curie ad modam voraginis semper pecunias 
sicientam irritau^runt et eidera oocasionem prestitiMruiit adaspor- 
tandum omnia, prent ex sequeatibas apparebit. Ooamuis autem 
idßiQ Arebiepiscopus ecdeaiam, sicul supradictum est, reiiquit abs- 
qoe debitis et fisoum eeclesie locopletem dittiisrnrit, tainen patriam 
et subditos ecdesie pluriuiain inopes et destitutos.prepter exac-» 
tiooea frequenles, iiaibtts auideJntendebal, in ipsos«. S^pultus est 
itaque inecclesia saneti petri infra chomm eeclesie in excelsa 
tuoiba^ quam qise sibi &bricari feeerat adbuc viuena. de albo et 
uigro marouHre sculpto plurimum artifioiese. feeerat quoqoe idem 
cousimUeni tumbam saper sepultoram domini Walrami predeces- 
soris sui aon minus preciosam. 

Tempora Tacationis eeclesie Coloniensis. 
Post obitum igitur prefali domini Wilhelmi Coloniensis Ar- 

Digitized by VjOOQ IC 



chiepiscopi per deoem cireiter menses vaeaiite «iiela (sdde €olo<- 
iriensi^) etiegitttmo emrente adbniiiistf atore Inc^pit ipra eceles»««b 
«KJuersitate lemporaäi fortiter labMare. Nam post. obiiiHn 4icli 
pii pontffieis paoeig dapsis diebus Capitttihm GotooieRais eeetasie 
pvocedens ad elacttenem, qiiamais ipsi aoirent ex verisiniUibtts 
vausis propter reseraalimiaiii sedts appostolice elaolianen MImk 
ram sibi imenKelun, «leger unl in AroUepiscopom nofailen virutn 
Joannem de vimetibarch maiorem decamtm ad etectionom faidem 
siiam ambitiene^ maaifesta valide aapiranleoi eaiidem eleclufli tu- 
imilludsa hricoruin polina acclamallone quam canoniea ^aeruMi 
moderatione in sede panlifieali soleoiniter collocantoa. Ciiias quidem 
eleotioni vtras dontaxai de eapi tlulo aoUicet Subdeoaaiia ipaios eceie* 
sie, licet plores de capitulo eiiiadeiii eieciioniiioii oonaentireiil;, een- 
tradixit et oppesuit maniibste. Negocio igitar eleetimiis huniafliodi in 
remaua oaria diaeuaso Tandem oum (Hctusetectospro iaaeonfiraMi- 
tione ad ronnanam curiam personaiiler aaceasfeaet, eieclio siia fmt 
caasata fifialiter et repolsa. laieriai Yera prefalos deeam» pro eleoTo 
se gerens et statom AreMepfecoiMilia dignitatis ponqiose pias de^ 
bito sibi assamens eepit bona ecclesie per supradietinn doounui^ 
Wilbelmuffl cepieae reiiGlA nee nen et offißia de mensa Archi- 
episeopali pro tempore vaoalionfts obveniencia pro libilo expendere 
et eccle»*am noais debitis oMigare. Hie auiaiii in namero pon* 
tiflcum Colonienaium non ponilor, qoia epiacopaii oaroit bene-- 
dictione. 

Adolphas seGundus. 

Quinquagiesimos octauus nomero aecesstt ad reginen- GoiaH 
niensis ecdesie Adoiphus secvndua^ frater Gooiitia de Marelsa priiia 
Episcöpaa ecclesie Monasterteoais, quem domimia Vrbaaua papa 
quiiHms etatim post electionem prefati Joannia decaai Caleiiieiisia 
cassatam tranetnlit de dicta Monasterieosi ecoiesia ad Goloaiea^ 
semeeclesiamnimirum iaaparate, ^) Qmpfe onm nee ^ise pro aaa 
httiasaaodi tranalationa instaret nee CapittulinnCoieniaBais.ecaleaie 
ipsum sibi in episeopam dari peatalasaet. Erat namqae idem do«^ 
nvinus Adolpfaus elate tav^ais necpie ad tante dignäatis fostigiian 
aliqua grauitate moram poilens. Nam cum tpse dictam MoMfile-- 
rionsem ecclesiam ante huiusmodi suam transktionem. iam per 



*) f)ieS3B5ttcc: vacante dicta sede Col. fmb nac^ bem magn. chron. jugefe^t. 
^) 3« i)er |)onbf(^tift (!el^t: inspirate. 



Digitized by 



Google 



— 227 — 

qoinquenniüm tenuisset, ad sacrttm {«eaen ordincm noiidum fuit 
prmnotns per h&c soük lueiie Mamfeslans, qualis^ possit esse fu- 
Icirus in nä»u$ ccdentstici» procürandis. Translalus igUur ad 
dietfliQ Cafoniensem eeelesiam ipse Adi^lpbus tatiter üiconsnlie, 
omn ipse ifiuaiilssel bona eedesie per sepe dicUim qiiOTidam Wil- 
hehntiai anieeessopem r^ta per supradietiMii Joannen electmn 
in magna parte hiitttsin0di vm^ationis teiüpore dissipala^ et aUqiia 
eccletie casira in potealala et manibus eoiManguineorum eiusdem 
decani forttter delefH»> oompulsus est ipsis dotenlaribvs neu 
modieas peevüie quanlitatea peracdvere pro restilalione bonorom 
ecelesie detentorum. Accesait eo tempore diele Coloniepsi ec« 
clesie aliod Htalam non minus damnoanin. Nam prefatus papa 
Vrbanus, qai neue ifuidem auaricie oommento vnkiersa bonapre*- 
feti qiH)odam domim Wilhelmi Coloniensis Archi^iscopi per eun- 
dem in morte reltcta oamere appostolice reseraauerat, atatim post 
dioti domini Adotphi translation^n misit ad Coloniensem ecclesiain 
quendam mmtiom apposlelieam dtetorom bonorum reliclorum im- 
portuftissimum exactorem subaudiendam domiumn peirum Begonis, 
qui qufdem omnia et singiila tarn vilia quam preciosa in bonis 
ecelesie inueiita victuaüa quoque in frumento et vino in caslrts 
eoelesiei pro conseruatione eorundem reposila omnia fnsuper ulen« 
silta et suppeiiectilem vasa aurea atque argentea vniversa iocaiia 
sive ad prophanos vsus sive ad ministerium altaris et pontificale 
officium deputata in vnum congregata^} studiose.pro camera se~ 
dis apostolice ^cum ad Romanam curiam asportauit dietam Co- 
loniensem ccciesiam cum maximo oAmium soandalo inusitato dam* 
nabiliter spoliando. Preterea . sepe dicius Adolphus ad nobilem 
Coloniensem ecclesiam sie translatus, de cuius quidem indole 
melfora sperabantur, contra spem agens et ad ea, que siiis eon- 
veniebant moribiis, anlmum mox conueriens, Nam eicut poslea 
in propatulo ckiruit ipse non proposuit in elero remanere, cepit 
etiam bona eccieaie, que superesse poterant, lieentissimediasipare, 
Castra et possessiones distrahere alia ereditoribus obiigando alia 
in latcorum beneficia dispergendo et maiora priortbus debita cu- 
mulando. Ad ultimom vero cum ipse dietam ecclesiam Colo- 
niensem cum tanto discrimine per spacium deeem mensium alque 
dimidii admimstrasset^ aspirans ad laicatum et sentenciam iam 
meluens depositionis sibi de proximo imminere Idem de neces- 



*) 3" ^er ^anbfc^rift: congregatis. 

Digitized by VjOOQ IC 



- 228 — 

silate viriutem faciens q)gam Coioniensem eeekaiittd per prooii^ 
ratores in manibi» dicli domini pape Urbatti resipu^iti amio-do-* 
mini videlicel IIUIesiiDa. treoentestmo aeiuigeaimo quorlo die 
Aprilis qidnladecima ai^rlans aecuai pecuoias et preUoisa qiieque, 
que de bonis ecclesie prompUerihus sibi polerant supeFaesa* Ytnm 
aulem cessio uel resignatio hoiuaBoodi ipaias AdolpU porai fovil 
et siflsplex an ioter ipsum et aaeceasorem eiuadem pacia- aUqoa 
vel Gonuenliones pesaime ioter oeoerinty stispicione «x c^Bieeturis 
quideai veristmilibiia non carebatyromo dttbtiim noo eaostil.« Con- 
stat namque^ quod idem Adolphaa poal fiaam cesatoiwiii aibi re- 
linuit per omnia tempore successoris magnam abfiK^ nQbüem 
partem posaessiooum redditmuB et bonorum ecdeak yidelipe^Can 
slrum ei opidum Bercke eem theloneo et toto di&tri^ia^ Soapi- 
cionis quoque bniusmodi opinioaem^} aduig^Ht vebemenler, 
quod idem Adolpbiis post obiiuin aoooesaoria aui, qui fiut pe* 
truus ißsios et post cessionem snarn in loeum SttUQi) sieut infra 
patebilf trandaitts petiuit sibi aasigiiari phira bona el possessio* 
nes ecclesie videUcet opidum Kempense et casirum Qede ciun 
districtibus corundem ex condicto et forma litterarum et insiriic- 
tionum dicti sucoessoris patrui sui, per que e^nstabet msirifeste« 
quod casteilini siue officiali dtciarttro viUe ei castri de mfindaio 
ipsius siiccessoris eidem Adolphe iuramenta prestilerant de dictis 
possessionibus .ecclesie post obitum sucpessoris eidem Adolphe 
assignandis et quod in Ulis ipse sibi relinoerat obligetionem us- 
que ad soiutionem certe quantitaiis peeunie, que qutdem pecunia 
post patrui sui obitum fuii eiiara persoluia. 

Engelbertas tercias. 

ODunquagesimo nemo loco ir^nstains esi de ecclesia leodiensi 
ad ecclesiam Coioniensem venerabilis presul dominus Engelberlus 
tercius sedens sub Lmperio karoli quarti Rooiianoa'um lu^eratoris 
annis quatpor mensibus quatuor et diebus vigioli. Isie de domq 
Comitum de M arcka ducens originem Patruus videlicet Ad<rfphi 
resignantis supradicti prius.erat Episcopus L^diensis,, quam^ qui- 
dem ecdesiam Leodiensem ipse fere per viginli annos strennuo 
ei laudabiliter administrauii. Tandem resign$tione facta per con-< 
sangttineum süum dominum Adolphum Dominus Vrbanus papa 
quinitts eundem transtulit ad ecclesiam Coioniensem virum qui- 



3n ^w ^anbfc^tift: opinionnm. 

Digitized by VjOOQIC 



— 229 - 

dem niature eialis et fame ac probitaiis in regimine Leodiensis 
ecciesie plurimum gloriosum. Qui ob spem recupersmde salutis 
Coloniensis ecciesie, que a tempore domini Wilhelm! quondam' 
Ardiiepiscopi usqae ad hec^} tempora mullis pressuris et in-* 
commodis sttbiacuerat, cum omni gaudio tarn de clero quam de 
populo intiniofuit affecta^} susceptus verum, quia de occulto dei 
ittdicio Coloniensis ecelesie opprobrium nondum fnerat exaniium 
sed supererat)^) vt de fece eiusdem biberent peccalores, voliuis . 
contraria successerunt. Nam cum idem dominus Engelbertu^ 
propter preterita mala et nunc in noua sua translatione propter 
expensas apud Romanam curiam inminentes inuenisset ecciesiam 
necessariis rebus omnino exhaustam, Surgentibus quoque circa 
principium sui regiminis pluribus sibi guerris compulsus est de 
alieno ere necessitatibus ecciesie subuänire, propter quod plura 
prioribus debitis cumulans Ipse castra et fortalicia ecciesie et 
possessioneS) quecunque superfuerant libera, in creditorum mani- 
hns obligauit. Porro in sui regiminis principio fortiter agens 
cum communitates villarum et opidorum ecciesie propter colli-^ 
gationes, quas inter se fecerant, iam incepissent contra iura et 
soperiorilatem Archiepiscopi fortiter superbire, Idem dominus 
Engelbertus erexit houum Caslrum infra Opidum Lyns et fortiter 
communiult, per quod scilicet ipse frangeret superbiam dictarum 
communitatum, ne per transitum reni, possent ad inuicem se iu* 
uandum libere conuenire. Vbi quidem, dum ipse consisteret cum 
exercitu suo ad munitionem dicti Castri, Communitates yidentes 
se non posse resistere potenciq Archiepiscopi compulsi sunt renun- 
ciare conspirationibus et obligationibus, quas inuicem fecerant, et 
litteras super illis confectas ipsi domino Engelberte in manus 
dar^ et in ipsius presentia in scandalum eorundem et confu- 
sionem lacerare. Tandem idem dominus Engelbertus debitis et 
expensis grauatus, cum esset vir plane sincerus et de suo in* 
genio circa agibilia non multum acutus plus quidem bellis quam 
conciliis aptus, deprimente iam senio vires ipsius cum iam esset 
ex morbo membrorum arlico, quo dudum et iam diu labora- 
uerat, confractus corpore^ Ipse senciens se deficere in regimine 



^0 hec fe^lt In bet ^anbf^tift. 

^) ^ic ^anbfc^cift f)ati vicino eflectu suspectus, flatt beffen Ijl nac^ bcm 

magn. chron. intimo affectu susceptus gefegt )t)Orben. 
^) 3n. bet ^anbft^rifl: superbierat. 

«ttItftUlt. 2. Digitizedby Google 



— 230 -- 

ecclesie, accepto cansilio saniori assumpsil sibi eoadittiorem ve- 
nerabilein patrem domiottm Cononem Archiepiscopvm Treuerenr- 
sem anao scUicet sui ponlificalus tercio viroin quidem stren- 
nuam atque industrium et in rebus necessarüs opuleotum^} el 
hoc quidem äte cenciliu Capittoli Coloniensis et assensu, ad cpiod 
etiam confirmandum aacloritas sedis apposlolice interuenit et sie 
idem dominus Engelberlus Coloniensis Archiepiscopos prefiito 
domino Archiepiscopo Treue^ensi administracione Coloniensis eo- 
clesie commissa Ipse deioceps priuaiam duxit \iiem retentis sibi 
duntaxat duobus Castris ecclesie et de measa Arebiepiscopaü 
pro suo statu reddituum congvua porcione. Denique qiiinio 
anno sui regimiois post longaa morborun btigationes ipse de- 
cnmbens in Castro Bruele rebus bomanis feliciter est exesiplas 
die vicesima sexla meosis August! Sub anno incarnationis do- 
minice Millesimo tricentcsimo sexagesiioo otataua Cuius corpus 
tran/slatum Coloniam seputom est in ecelesia sancti petri ante 
armarium ecclesie in sinistro laiere chori ipsius ecclesie in tiimba 
noua, quam ipse sibi preparari fecerat adhuc viuens. 

Timpora vacatioiiis ecclesie Cohmiensia. 

Igiiur prefalus dominus Cono Treuerensis Archiepiscopus 
per supradictum dominum Engelbertum in coadiutorem ad re- 
gimen Coloniensis ecclesie assumplus slalim vt ad Coloniensem 
ecclesiam accessit, cepit eandem ecciesiam in quanlum pacie- 
balur anguslia temporis ipso'^) domino Engelberlo adhuc super- 
viuente per suam prudenciam congrue reformare debita ecclesie 
pcrsoluere et possessiones ecclesie obligalas in magna parte 
absoluere atqae ad integritatem ecclesie Yeuocare. Inter alia 
autcm allodia eeclesie alienata^} Ipse dominus Cono Treue- 
rensis Archiepiscopus absoluil a Wilhelme duce Juliacensi no- 
liilem anliquam possessionem ecclesie Coloniensis videlicet opi- 
dum Tulpelense cum suis iuribus et districlu, quod quidem 
allodium a longissimis reiro temporibus videlicet a pontificalu 
olim domini Wicboldi Archiepiscopi in manibus Comiium Julia- 
censium- iam steterat obligatum. Idem quoque dominus Treue- 
rensis Archiepiscopus fecit publicam vindictam et fortem iusli- 



S't ^^^ f)anbfcftclft : epulentum, 

2) ipsi in bet ^onbfc^tift. 

^) 3« few ^anbfc^iift jle^t: alleuiata. 



Digitized by 



Google 



— 231 - 

ckm de sediciosis opidi Andernacensis, qui contra dominum 
Wilhelmum qooiidam Coloniensem Archiepiscopom inobedienier se* 
erexerant, aoctores quidem sedicionis faciens plecti sentei^cia 
Capital] alios ex ipsis secundum merita perpetuo banno et 
exilio relegari et pontem Caslri Andernacensis dudum per dictos 
rebelles Arrdernacenses confraclum ipse fecit forcius et melius 
reparari. Porro idem dominus cono Treuerensis Archiepiscopus 
cum pace et oplala subditorum quiete adminilrauit Coloniensem 
ecdesiam sine guerris usqüe ad obilum domini^ Engelberti sü- 
pradicti. Nam* famata ipsius probitas et animosa conslancia eiusdem 
comprobata po*entibus et conlerminis dorainis et maioribus illarum 
pattiom per experientiam fuit nola et cum hoc illarum duarum 
eeclesiarnm videlicet Treuerensis et Coloniensis in vna et eadem 
persona adunala poiencia conatus aduersariorum forliter lerrebat. 
Post obitum aatem supradicli Engelberii Coloniensis Archieplscopi 
vacauit ecciesia Coloniensis stans absque pastore annis duobus 
•t per Ires menses. Interim vero slalim post dicti domini En- 
gelberti bbitum Capittulum Coloniense assumpsit denuo in admi- 
nistratcrem Coloniensis ecclesie dominum Cononem Treuerensem 
Airchiepiscopum sepe dictum. Cuius administracionis officium 
sedes apostolica confirmauit. Tandem dictum Capittulum Colo- 
niense fecit domino pape Orbano quinto solemnem postulationem 
de persona eiusdem domini Treuerensis ad Coloniensem eccle- 
siam transferenda. Cui quidem postulationi idem dominus papa 
assensum prebens transtulit eundemf dominum Cononem de Tre- 
tterensi ecciesia ad ecclesiam Coloniensem, dum tamen ipse do- 
minus Treuerensis vellet sue translationi consentire, sed quia 
ipse translationi sue non consensit, nam ipse maluit in ecciesia 
sua remanere Treuerensi, Idem dominus papa mutato titulo ad- 
ministratoris dedit sibi ipsam Coloniensem ecclesiam in commendam. 
Postea vero mutato titulo commende Idem dominus papa reser- 
uans sibi ad usus Camere apostolice dictam Coloniensem eccle- 
s^iam fecit eundem Archiepiscopum Treuerensem in Coloniensi 
ecciesia suum et appostolice sedis vicarium generalem. Quo ile- 
rum titulo postea mutato fecit eundem denuo ipsius Coloniensis 
ecclesie administratorem et hoc rerum ordine slatus Coloniensis 
ecclesie post obitum quondam domini Wilbelmi Coloniensis Ar- 
chiepiscopi multis aduersitatibus agitatus nunc denuo diuturne 
sue vacationis tempore sub varielale dubii et incerti regiminis 
admodum febricitantis a spe crelica crebro recidiuantis sue de- 

Digitized byCj$y3QlC 



— 232 — 

solalionis apud alienos solatia mendicabat. Inlet hec autem pre- 
fato domino Archiepiscopo Treuerensi Coloniensem ecclesiam posi 
obitum domini Engelberti iuxta Ordinationen! ^edis appostolice 
taliter administrante res ipsius ecclesie Coloniensis sibi auxiliante 
domino satis prospere successerunt. Nam cum qaidam nobiles 
contracta valida manu fines Coloniensis ecclesie subito et ex in- 
prouiso hostiliter inuasissent, ofliciati et satellites eiusdem Tre* 
uerensis Archiepiscopi in confinio et in constrictu opidi de Le- 
chenich cum ipsis confligentes felices de inimicis sunt victoriam 
consequuti ex Ulis plusquam sexaginta yiros militares capientes* 
Eisdem temporibus videlicet anno domini Millesimo tricentesimo 
sexagesimo nono surrexit magna commotio et turbatio valida 
inter rectores et vniuersitatem ciuium Coloniensium ex vna parte et 
inter ecclesias atque clerum ipsius ciuitalis communiter ex aduerso. 
Nam consules et maiores ciuitatis clero semper infesti^ quedam 
statuta et edicta publica statuerunt de talliis sciticet rerum ve- 
nalium generaliter per omnes soluendis ^} de euectionibus rerum 
necessariarum presertim vinorum extra renum, de vinis ad forum 
commune non nisi certis locis sub certo precio et mensura venr 
dendis et huiusmodi similibus, per que ipsi sub fucatis coloribus> 
vtilitatis rei sue publice personas ecciesiasticaiä et res ipsarom 
talliare et coUectare nee non libertates ecclesiarum et emunitales 
supprimere subtiliter nitebantur. Clerus igitur ciuitatis aduertens 
peruersam maliciam eorundem vnanimi concordia pro sua iusticia 
et libertatibus conseruandis se ipsis vtiliter opponentes et minas, 
quas eines contra ipsos atfociter fulminabant non curantes, totam 
ciuitalem per spacium duorum fere annorum tenuerunt sub ec- 
clesiastico Interdicto* sed cum ipse clerus per obseruationem 
bniusmodi interdicti nequirent conuincere maliciam ciuium pre* 
dictorum, Ipsi in suo proposito constanter perseuerantes et pro 
domo dei iuxta Propheticam sentenciam murum ex aduerso con- 
scendentes ^) et se hostilibus ciuium conatibus opponentes Tandem 
vniuersi relictis ecciesiis et loco domibus et habitationibus suis 
se et capittula sua cum omni suppellectili sua extra ciuitatem ad 
alia loca vniuersaliter transtulerunt. Cum igitur clerus ipse extra 
ciuitatem per annum et dimidium iam stetisset, dicti rectores et 
populus ciuitatis ad cor reuertentes et absenciam cleri propter 



^) ^ie $anbf(^rfft l^at: solnendos. 

3) conscendentes fe^U in bec ^anbfc^tift. 



Digitized by 



Google 



— 233 — 

multas nedum honeslales verum etiaih vttlilates atque commo- 
ditates plurimas sencicntcs sibi minime expedire, venerunt ad 
copcordiam cum clero reuocanles ipsos ad ciuitalem cum pace, 
statuta sua et edicia qualenus^3 communitates libertates et emu- 
nitates ecciesiarum tangebant penitus abrogantes restitutis nihil- 
ominus ecclesiis et singularibus personis de clero vniuersis ab- 
lalis, que per talliationem dictorum slatutorum ipsis indebite 
abstulerant. ^} Porro cum dictus dominus Cono. Archiepiscopus 
Treuerensis administrationis sue decursum in ecclesia Coloniensi 
usque ad tempora Frederici tercii Coloniensis Archiepiscopi, de 
quo infra sequitur, sub satis congruo pacis siientio taliter trän- 
segisset, obtinuit apud Capitlulum Coloniense et aliarum eccie- 
siarum Coloniensium Capittula, quod omnium illorum concorditer 
vola Jam dictum dominum Fredericum tercium ipsius domini 
Archiepiscopi Treuerensis consanguineum Canonicum Coloniensem 
licet iuuenem in etate morum tarnen maturitate pollenfem sibi 
prefici in paslorem a sede appostolica vnanimiter postulabant. 
Cuius quidem postulationis effectum dominus Imperator Karolus ' 
quartus quamdiu potuit inpediuit. Satagebat nam.que dominum 
Episcopum Argentinensem consanguineum suum, vt ad Colonien- 
sem transferretur ecciesiam, pocius promouere. Sed misericors 
deus ipse quidem omnium ecciesiarum summus pontifex guber- 
nator atque rector Coloniensem ecciesiam viduitatis sue calami- 
tates longo iam tempore deplorantem volens respicere, nam ve- 
nerat tempus miserendi eiusdem, aliter ordinauit. Nam cum 
dominus papa Vrbanus quintus famam bone indolis dicli domini 
Frederici postulati fide digno testimonio audiuisset, et tandem 
eiusdem conuersationem, quam deduxit in studio Bononiensi, fa- 
miliärem quoque ipsius noticiam, et apud urbem Romam, vbi 
poslulatus ipse eiusdem domini pape et dominorum Cardinalium 
coUegio se presentauit, personaliter aliquo tempore per expe- 
rienciam cognouisset, Idem dominus papa Vrbanus quintus dictum 
postulatum tercio decimo die mensis nouembris Sub anno domini 
Hillesimo tricentesimo säptuagesimo prefecit desideralis effectibus 
Coloniensis ecclesie in Archiepiscopum et pastorem. 



') qüatcnus fel^lt in ber ^anbfcfitift. 
^) i>H ^onbfc^tift hai\ abstulernnt. 

Digitized by CjOOQ IC 



- 234 -, 
Acceisit nobilis tomiUtas de arnsberch* 

Interea prefalo domino Archiepiscopo Treuerensi adhuc Co- 
loniensem ecclesiam gubernante accessil eidem ecciesie Coloniensi 
nobilis possessio videlicet Comitatus de Arnsbcrch cum vniuersis 
casiris terris dominus et Juribus et pertinenciis suis hoc modo. 
Godefridus siquidem ultimus Comes de Arnsberch habens vxorem 
nobilem de domo Comitum Cliuensium, cum ambo ipsi ad seni- 
lem peruenissent etatem et liberos non haberent, Idem quoqae 
Comes siatum Coloniensis ecciesie in partibus ducatus Westphalie 
Coloniensi ecciesie periinentis concussione guerrarum et alroci 
bellorum atque inuriarum incursu in suis diebus mullociens per- 
turbasset, Tandem sane menlis concilio sue condicionis tempora 
recenöens et improuide gesta meliori commulacione satagens re- 
formare Idem ipse prefaia sua coniuge Comitissa similiter an- 
nuente contulit donatione perpetua inter viuos^ dictum Comitatum 
de Arnsberch ecciesie Coloniensi cum Casiris fortaliciis terris et 
dominus *hominibus ministerialibus atque vasallis et cum omni 
patrimonio et attinenciis dicti Comitatus, quorum quidem non- 
nuUa de Castris opidis atque iurisdictionibus eiusdem Comitatus 
antea ad ius Coloniense Jure directi videlicet dominii pertinencia 
ab eadem ecclesia in feudo .descendebant. Et ut huiusmodi do- 
natio prefati Comitatus pro firmiere subsisteret stabilitate, Ipse 
comes cessit personaliter diclo Comitatui adhuc viuens dimittens 
realiter possessionem Castrorum et terrarum et omnium bonorum 
ipsi Comitatui pertinencium Coloniensi ecciesie supradicte Reci- 
[iiens pro commutacione huiusmodi cessionis alia certa bona ec- 
ciesie ad estimationem reddituum atque prouentuum ipsius Co- 
mitatus videlicet nobile Castellum Bruele cum suis pertinenciis 
et nonnullis aliis prouentibus atque redditibus certis ad vite duc- 
tum eidem Comiti assignalis Retentis duntaxat prefate Comitisse 
quibusdam Castellis et bonis pro suo dotalicio in diclo Comitatu 
pro ipsius vite ductu. Idem quoque Comes paucis postea super- 
stes annis vita decessit donatione quidem prefati Comitatus. ipsius 
obitu taliter confirmata. 

FrederiGUS tercias. 

Sexagesimus numero accessit ad regimen Coloniensis ecciesie 

Fredericus tercius huius nominis natus de Comitatu nobilium de 

Zerwerden receptus est et installatus cum magno cleri et populi 

gaudio et tripudio, siculi habetur ad longum in precedenti folio. 

Digitized by VjOOQIC 



- 235 — 

Prefiiit autein idein venerabilis presal episcopatui annis quadra- 
ginta quatuor. Tandem post multarum virtutum pafracionem 
obiit anno domini 1414 die nono mensis aprilis. Sopultus in ec- 
clesia Coloniensi ante allare virgints marie in tumba valde sump" 
tttose constructa etc. 

TheoderiGUs secimdas. 

Anno domini 1414 oclauo idus aprilis obiit dominus Frede- 
ricus Archiepiscopus Coloniensis Et die ad preficiendum Colo- 
niensi ecciesie pastorem percapittulum eiusdem decreto adueniente 
multi principes et nobiles intercesserunt pro domino Willielmo de 
monte electo paterburnensi, ut ipse postuiaretur, et conuenienti- 
bus paucis canonicis ad locum capittularem alii recedentes de 
ciuilate ad opidum bonnense se transtulerunt, Quia dominus 
Theodericus de moersa prepositus bonnensis nepos supradicli 
Archiepiscopi Fredetici thesaurum et clenodia per eum relicla et 
castra qiiedam ipsius diocesis Coloniensis iam apprehendit multo- 
rum fauores conquirendo sibi pro sui electione fortiter instabat. 
Unde electio facta est^} bipartita. Uli quidem canonici, qui Co- 
lonie remanserant, dominum Wilhelmum prefatum postulabant. 
Alii vero in prefato opido bonnensi dominum theodericum pre- 
diclum quinta die post diem ad hoc primo decretum elegerunt« 
Postquam igitur postulacio de domino Wilhelmo de monte et 
electio de domino theoderico de morsa predicte fuerunt cele- 
brate, ad dominum Joannem papam pro confirmatione seu pro- 
uisione solemnes viri cum maximis mittuntur expensis partem 
per vtramque. Et quia maior pars capitluli domino Theoderico 
adhesit, quia ipse castrorum et (errarum pro maiori parte sibi 
vendicabat possessiones, Cum enim dominus Fredericus auuncu- 
lus eins supradictus vita funclus fuerat, Iste theodericus thesau- 
rum et clenodia ipsius auunculi primo, deitide piura castra epi- 
scopatus nondum electus apprehendit Sicque canonicorum et 
multorum aliorum fauoribus acquisitis plura de castris distraxit 
et pignore obligauit, vnde magnas pecuniarum summas coUegit 
et sie eo multa milia florenorum expendente et promittente papa 
presertim ad importunam instanciam Sigismundi regis romanorum 
et vngarie et domini Joannis Archiepiscopi Maguntinensis eum 



1) et in bec ^attbf^tift. 

Digitized by VjOOQIC 



— 236 — 

dixit confirmandum et uerbo primo Gonfirmauit non obslenle, 
quod plures principes theulonie pro domino Wilhelmo .supplioa- 
bant. Quaproptör dominus Wllhelmus lanquam inlrusum et sy- 
moniace confirmatum ad vnicum verum et indubitatum pontificem 
summum et ad sedem appostolicam et ad consUium generale 
constancie cclebrandum appellauit Et in appellatione sua do- 
minum Joannem papam non simpliciler papanr sed dominum Jo- 
annem, quem Bononiensem et quidam alii papam modßrnum appel- 
labant, nominauit et hanc appellalionem valuis ecclesie Coloniensis 
fecit affigi. Et nihilominus dominus Adolphus dux montensis ad 
gregorium pro confirmatione seu prouisione domini Wilhelmi 
videlicet fratris sui legationem misit et quia multi principes et 
domini cum domino Wilhelmo confederationem inierunt, guerre 
gravissime inter ipsas partes facte sunt, quibus capittulum et ci- 
uilas paderburnensis cum lige sue consortibus immiscere se 
cupientcs cum diclo domino Theoderico et sibi adbercntibus fedus 
inierunt, postquam de decreto confirmationis eins supradicio cer- 
tificati fuerunt. Anno sequenli scilicet saktis 1415 die se- 
cunda mensis öctobris theodericus Arcbiepiscopus Coloniensis 
venit paderburne et admissus est pro administratore ibidem et 
eines prestiterunt ei iuramenta iidelitatis et quinta decima die 
post hoc Bernardus de hoerde tradidit nouum castrum in 
manus eins. Videns igitur dominus Wilhelmus eleclus pader- 
burnensis emulorum suorum fraudibus non posse resistere se 
viribus et dispensationis super munerum consecrationis dilatione 
sibi quantum ad ecclesiam paderburnensem a sede apposlo- 
lica concesse lempus infra annum expirare nee presumens se 
posse ad ecclesiam Coloniensem peruenire, quamuis Adolphus 
dux Montensis fraler eius guerris grauissimis Archiepisco- 
pum Coloniensem continue fatigauit, emulorum predictorum 
commenta idem et fallacias alia quadam via caululose dissoluiti 
Quum cum diclo Archiepiscopo amicabiliter compositus se eidem 
aflinitate coniunxit. Nam filiam sororis sue Adelheidem videlicet 
filiam Comitis de Tekelenburch duxit uxorem Et celebrate sunt 
nuptie in Castro Arnsberch decimo nono die mensis februarii 
eodem domino Theoderico Archiepiscopo presente. Sicque pre- 
fati emuli illum, quem sibi asciuerant in ipsius Wilhelmi exler- 
minationem, coacti sunt eius tollerare defensorem. Et pacifice do- 
minus Theodericus de morsa retinuit episcopatum. Iste magni- 
ficus presul honor et decus tocius ecclesie ac prepolentum do- 



Digitized by 



Google 



— 237 — . 

minorum temporalium gloria semel ad honorem dei deduxit 
principalHer magnum exercllam in finibüs prucie ad bellandum 
gentiles, quoruin multa milta ibidem bellorum viribus conlriuit et 
post loßgum confiictum paucis suorum amissis cum triumphali 
laiid» redüt. Uemque bis cum maximo.exercilu debellauit perfi« 
dos hereticos pragenenses regni Bohemie, vbi deuiclis adiulorio 
Christi fidelium caracter« cruds insignitorum pluribus munidoni- 
bus perfidof um cmh magno honoris preconio repatriauil. Tfindem 
bic inclilüs de reuierendus pater dominus Tbeodericus de moersa 
huius nominis secundus inter pontifices Colonienses vir gloriosus 
bene litteratus et ab omnibus terre oircumvicinis prinoipibus 
plurimum honoratus et in condigna reuerencia habitus dei omni- 
potenlis adiulorio episcopatüm suum Coloniensem annis quadra- 
ginla neuem honorifice et strennue gubernauit multisque potitus 
victoriis pacem eociesie et terre bonam fecit conseruauit et re- 
liquit. obiit anno domini 1463 in die sancti Valentini martiris in 
Castro $uo in zoens, sepiiltns Colonie in ecclesia sancti petri in 
opposito trium regum in humfli et non «leuato sicut alii sepul- 
chro et cetera. 

Ropertns de banaria. 

Post obflum reuerendi patris domini Theoderici de moersa 
Ropertus de bauaria frater domini Frederici Comitis palatini • reni 
sexagesimus secuhdus €öloniensis ecciesie electus est episcopus 
Anno domirio 1463 iti die sancti Quirini martiris in qüadragesima 
änno pohtificatus pii pape secundi sexto. Iste ropertus dux de 
bauaria minus deliberate, ut postea in propatulo patuit, extitit 
electus, preserlim cum illo in tempore capittulum maioris ec- 
ciesie Coloniensis ydoneoribus tanto pro presulatu spectabilibus 
et illustribus habundabat viris personali elegancia venerandis 
mdrum grauitate perspicuis eloquio nitidis, sentenciosos etiam 
qui nouerunt proferre sermones et allegare scripturas etc. Iste 
dutem dominus ropertus dux de bauaria predictus electus fuit parue 
stature leuis mente venationi insistens et aucupio. Fuit tamen electus, 
Yt tunc famabatur, propter nobilitatem et simplicitatem suam, for- 
sitäh alium de canonicis elegisseht sed cupiebant hunc magis 
regere quam ab alio intelligenti regi etc. Quod tamen successu' 
temporis aliter euenit. Nam concanonicos bona consilia ei dan- 
tes non audiuit sed pocius laicos, qui sua pocius querebant quam 

Digitized by VjOOQIC 



— 238 — 

qae iesu christi sunt *), propter quod statiin posi dedionem \ 
oriri ihter ipsum capittulamque suum ceperunt simnllates, qoare 
ipsam dominum ropertum vilipeodenles ac deteslanles in tantum, 
vt nonnuili, qui promotionis ipsias auclores fuerunt, soUicitarent, 
ut presulalum resignaret. Sed Serenissimus dux dominus Fre- 
dericus de bauaria et Comes paktinus frater predicti domini ro- 
perti Archiepiscopi Coloniensis vir perspicacis ia|feiiit magnus 
triuniphator in armis repelitis vicibus ipsum Ardiiepiscopum fra- 
trem suum magna cum comitiua sumptuose visitaoit et contro- 
uersie causas inter ipsum fratrem suum Archiepiscopum et ea- 
ptttuium maioris ecciesie Coloniensis perscrutatus est. Causis 
tandem intellectis indignans canonicis et aliis opiimatibus disit, 
quod quenradmodum sine ipsius sollicitacione fratrem sunm ele- 
gissent IIa eliam vellent noilenl in presulattf eundem opline- 
rent. Scd cum etiam idem Fredericus animaduerleret per minus 
ydoneos consiliarios m^moratum fratrem suum Archiepiscopum 
in regimihe deslilul, aptiores ei de terra sua misit consilia- 
rios, quos si Archiepiscopus semper audiuisset, ad honoris 
tanta rerumque dispendia suo cum presulatu minime per- 
uenisset. Cumque ilii consiliarii suis in suggestionibus et con- 
siliis minus se audiri considerarent, ad dominum suum me- 
moratum reincarnnt Fredericum Archiepiscopum in manibus 
consiliariornm suorum derelinquentes, vnde ad extremam cala- 
mitatem in fine vite sue perductus est, ita vt excommnnicatus 
et in vinculis moreretur. In initio igilnr bene rexit, nam accep- 
tans episeopatum Coloniensem inuenit debitis maximis grauatum. 
Nam omnia fere caslra et thelonea cum ceteris prouentibus et 
redditibus optimatibus diuersis erant impignorata, Ita vt idem 
Archiepiscopus plus ante electiohem suam in prebendis haberet 
quam postea de episcopatu. Misit inlerea frater etus dux et 
Comes palatinus Fredericus Archiepiscopo in auxiitum strennuiim 
quendam miiitem dominum videlicet Martinum ruysschener et 
quendam alium miiitem satis animosum, qui congnominabatur 
bück, (Jude et alii armigeri etiam hoc nomine vocabantur. Ut 
igitur memoratus dominus Ropertus Archiepiscopus prouentus 
redditus cum theloneis vidit impignorataf cepit attemptffl'e, vt illa 
rohabere posset. Per consilium igitur fratris sui et aliorum satis 
industriose cepit castra impignorata et alios redditus ecciesie. In 



sunt fe^lt in bet ^anbfc^tift. 

Digitized by VjOOQIC 



— 239 - 

quo facto ei ciuilales assistenciafli feicerunk precipue ciiiilas Nus-- 
siensis, Qaamuis postea eadam ciuUas minime cum episcopo con*- 
cordaret, quia duos militares scilicel; magistrum milicie sue congno-- 
mento bück et Freder kum scoiff decollauerunt ac in qiuituor 
partes diuiserunt sospeadentes ante portas singolas partem vnam 
capitaque ac inteaüna eorum gub rotis circa leprosorium. ^) Acta 
sunt hec anno domini 1472. Unde exacerbatos Arcbiepiscöpiis 
cum suis propter bec ei alia valde vexauit Nussienses per do- 
minum Hartuium ruyscbener ex castro suo lyn, Qui postea captus 
cum aliis duobus mtlitibus in auro(?J et multis militaribus ac ru- 
sticis ex terra lynnensi et Kempensi exactionaii sunt a Nussien- 
sibus et positi in turribus. Videns igUur Archiepiscopus se non 
posse resistere ciuitali Nussiensi et Coloniensi av aliis ciuitatibus 
adduxit bellicosum ducem Carolum burgundie, vt sibi succurre- 
ret, sicut ante aliquot annos succurrit episcopo Leodiensi. Qui 
precibos Archiepiscopi obtemperans non propter iesum tantum 
Yenit circa festum sancti Jacobi appostolicum magno exercitu 
et obsedit ciuitatem Nussiensem fere per annum anno videlicet 
domini 1474. Quapropter ciuitas Coloniensis cum'oonsensu 
capittuli in summa ecclesia misit pro capitaneo Nussiensibus Il- 
lustrem dominum bermannum Lantgrauium hassbie decanum ec- 
clesie sancti gereonis martiris, qui intrauit ciuitatem nussiam cum 
satis magna comitiua equitum peditumque. In qua ciuitate mul- 
tas aagustias periculaque sustinuit semper discordantes coacor- 
dans ac sana consilia prestans totamque spem suam in deo sanc- 
toque quirirlo Ggens, defenderuntque se nussienses fortiter nunc 
sagittando nunc fundendo aquam calidam caice mixtam et ster- 
coro bumano super eos. Exierunt etiam extra portas ad eos 
iugulantes capientesque multos, ita vt dux miraretur animositatem 
ciuium ciuitatis nee vnquam ei simile contigit. Sustinuerunt ta- 
rnen magnam penuriam in victualibus in ciuitate, quia comederunt 
quingentos equos absque aliis porcis vaccis et ouibus raplis in- 
finitis. Ciuitas coloniensis cernens animositatem Nussiensium et 
percipiens penuriam ^ eorum nee valens eis succurere propter 
artam obsldionem vndiqne Misit cum magnis expensis ad Impe- 
ratorem Fredericum, quatenus misericordia motus, quia miseri- 
cors fuit, dignaretur desc^ndere et succurrere ciuilati liberando 
eam ab obsidione non solum propter destructionem ciuitatis nus- 



3n bet ^anbfc^rtfi fle^t:. leprosoram. 

Digitized by VjOOQIC 



— 240 — 

sißfisis sed propter perioala in&iiifa tocius episcopatvs. Ihlendebat 
eniin dux burgundie habita cinitat« nussierisi procedere ad ciui- 
taiem Coloniensem el ad alias ciuitates. Imperator igitur dilli- 
eoUer descendit, Venit tarnen cum magna comitiua equitam pe- 
diiumque Anno domini 1475 circa festam natmiCatiä sancti Joan- 
nis bi^liste quiescens et muniens locum, in quo se posuit cum 
ejcercitu suo inter ciuitatem nussiensem et zoefts deb'berans, 
Ytrumne vellet ducem repellere a ciuifate maüü violenta, quod 
m civUale Nussienses et plures barones exercitus sai pluri- 
mum affectabant. Sed imperator, quia pacificus fuit, misit le- 
gatos suos ad ducem burgundie precipiens «ei, vt a ciuitate 
discederet eamque in pace illesam dimitteret, in casu si ino- 
biedieng existeret, eum violenta manu rcpelleret. Dux igitur^ 
cum audisset legatos et preceptum Imperaioris, inuitus obe- 
diens fuit Imperator! et ciuitatem inuictam dimisit, quamuis 
infinitas expensas expendisaet et multos mortuos de suis ante 
ciuitatem amisisset. Imperator tarnen eundem ducem rationabiliter 
informans amicabiliter ab eo decessit faciendo contractum inter 
filtum suum vnicum postea regem romanorum maximilianum vi- 
delieet et filiam duc|s Karoli vntcam, qui contractus efficacfam 
habuit. Insuper Imperator suspendit causam ciuitatiä nussiensis 
et episcppi Roperti iudicandam ab eo et summo pontifice sixto 
quarlo dimittens episcopum in summa desolatione et desperatione, 
Ita vt postea omni spe frustratus se transferre vellet ad ducem 
cliuensem Joannem cum pallio et omni iure Archiepiscopatus sed 
in via captus fuit a ministris Henrici Lantgrauii hasshie, a quo 
per quinquennium captus fuit et in vinculis excommunicatus a 
ciüitale Coloniensi obiit. Laborauit tarnen Lantgrauius Her- 
mannus hassbie tunc temporis regens et administratot Arcbi- 
episcopatus pro absolutione eiusdem Archiepiscopi roperti et ab- 
solutione obtenta sepultus est bonne in sepulchro satis precioso 
et eleuato, quod expensis eiusdem Hermanni Lantgrauii edifi- 
catum est^ 

HermaBiias qaartus. 

Sexagesimus tercius numero et ordine rexit pontificalem ca- 
thedram Coloniensis ecclesie sedens sub Imperatoribus FredeHco 
3^ et fiUo eiusdem Maximiliane annis etc. venerande memorie 
dignus presul Hermannus Lantgrauius Hassbie et huius nominis 
quartus. Iste de progenie sancte Elizabeth fuit prius prepositii$ 

Digitized by VjOOQIC 



— 241 - 

ecciesie Aquensis et Decanus sancti Gereonta in Colonia Canoni« 
cusque ihaioris ecciesie Recepitque benedictionem appostolicam 
ei Pallium a poniifice summo Sixto quarto Anno 1481. Iste do-< 
minus Hermannus quamuis non mullum prauec(e elatis prectpue 
tarnen mundanarum rerum et agibilium experiencia pollebat et 
ab adolescenlia fuit imbulus. Fuit namque contra predecessorem 
suum Ropertum regens episcopatus Coloniensis oMinatos, vt hi 
precedenti taqtum est. Propter quod Status ecciesie Coloniensis 
et negocia res et persone fuerunt plurimum sibi note. Valde 
eoim intelligens fuit cpnsiliariosque bonos habuit totamque spem 
suam in deo ponens pacem diligens pacificus enim et paciens 
valde fuit munera sua religiosis sepe misit petendo orationes pro 
se et causis sibi commissis precipue pro pace terrarum. Post 
igitur promocionem suam cepit idem dominus Hermannus sicnti 
fidelis dispensator et prudens manus ad arathrum ponere neo 
retrospicere, donec ipse ecciesiam sibi commissam licet tnnc 
multis et grauibus debilis pregranalum optime reformauit nee a 
multiplicatione talenti sibi (raditi defecit, quousque ipse yniuersa 
debita ecciesie per antecessores suos contracta, quamuis ipse 
tarnen de honorificentia sui Status parum diminueret, absque 
damnis et fenore persoluit. Terras quoque castra et possessiones 
obligatas infra paucos annos ad integritatem ecciesie mirabili in* 
duslria reuocauit. Paucas siquidem suo tempore habuit nota« 
biles Ipse dominus Hermannus guerras, quamuis ienibus sepe 
stimularetur iniurüs et aduersis, prout in rebus prosperis non 
est rarum. Ipse namque prudenter egit et aduertit, qüod dubiis 
casibus subiacet bellorum euentus et symptuum, quos guerre re- 
quirunt, lion est terminus neqae finis, incitamenta guerrarum, 
quotiens aduersus ipsum surrexerunt, multa pacientia dissimulauit 
Aliquando qutdem aduersitates donatiuis siue pecuniis redtmendo 
Memorans dictum sapientis, quod melius est marsubiis dolores 
accommodare quam mentem continuis curis anxiari. Adhuc 
supportabant ipsum ad inuasionem hostilium cuneorum felices 
gaze rerum necessariarum, quibus ipse super vniuersos po- 
tentes et dominos ecciesie vicinos siue conterminos preser- 
lim in vino et frumento et ceteris victualibus excellencius 
habundabat, quarum habandancia emulis, ne contra eum insur- 
gerent) fuit terror. Fuit siquidem statura procerus corpore et 
asspeclu pulcher et in conuersatione placabilis et tractabilis in 
negociis consiliarius et expeditüs sermone facundus ingenio pru- 

Digitized byVjOOQlC 



— 242 — 

dens et perspicuns in slaliis mogiiißcenlia gtoriosiis in hospita- 
litale dapsiiis atque magnitifictts in gestu habiln et incessu bc 
momin grauitate piuriiiram venerandhis. In coriis principnni, 
qoas propter snam consiKatiuam indus(|*iam freqnenter vocatus- 
Tifiitabat, plurimam honoratns fuit. Idem etiam edificanit circa 
caskrum Bniele monasterimn minorum de obseruantia. Mem 
etiam dominus Hermannas episcopalum Paderbnrnensem per elec«- 
tionem in commendam suscepit. Cinflas etiam Coloniensis sicall 
predecessoribus suis ita et ei infesta fuit. Cui viriiiter reslilit pro 
Jure et liberlatibus ecciesie appellando ad euriam remanam ybi- 
que triumphandor In doplicibos festis et supra semper missam 
celebrauit magna cum deuotione Sacrosque ordines propter in- 
natam sibi hamilitatem sepe dedit cum deuotione et lachrknis 
Sepiusque dedisset; si Comites et aiii commmisales eins non 
impedittissenty quia non libenter viderunt tantam bumtiitatem in 
domino suo etc. Idem magnificus Archiepiscopus dominus her- 
mannus Haximilianum ducem Austrie et burgnndie fiiium vide^ 
licet Frederici Imperatoris de beneplacilo einsdem et electortim 
Aqttisgrani vnxit in regem Romanoram in presentia Imperatoris 
patris sui et aliorum princtpum magna solemnilale Anno domini 
1466 dominica secunda post festum pasche. Vnxit insuper 
eodem die coniugem saam legitlimam i^ Beginam, qae fuit fili» 
dttcis Hediolanensis elc. Nam prima eius uxor legittima foit 
vnica filia Caroli ducis burgundie, ex qua suscepit filiam et 
filiam. Filius eins Philippus daxit vxorem filiam regis hiq)anie 
et filia eius habuit maritum fiiium eiusdem regis hispanie. Tan-^ 
dem hie incHtus ac reuerendus pater donrinus Hermannos haias 
nomints quartus inter pontifices Colonienses vir gloriosns et 
bene litteratus et ab omnibos terre circumvicinis principibus 
plurimum honoratus* postquam ecciesiam coloniensem strennue 
et laudabiliter XXVII annis rexit, obiit in Castro suo popels- 
dorp in craslino sancti iuce euangeliste anno domini 1508, se* 
pultus colonie in ecclesia sancti pelri in humiii et non eleuato 
sepulchro, hoc enim desiderauit, circa introilum chori in oppo- 
sito habitaculi venerabilis sacramenti, quod habitaculum de pe- 
cuniis suis ex legalione testamenli sui conslructum fuit. Omnia 
enim vasa sua et clenodia argentea parua et magna valoris 
sexaginia florenorum aureorum legauit ecciesie sancli pelri in 
colonia. Taliter igitur dicto domino Hermanne defuncto ipse 
reljqtiü ecciesie pacem bonam Insuper reliquit eam magnis 

Digitized by VjOOQIC 



- 243 — 

debilis locupletem et dinioiis plurimis hatmndanlem, Castra quo-« 
qoe et fortalicia ecciesie vino et frumenlo et necessartis rebus, 
ita vt eorum prompluaria erucluarent ex hoc in iihid vndique 
commuoila, quamuts in solulione debitoniin predecessorum suo^ 
rum tempore suo, quo ecciesie coloniensi prefuit, plusquam Ire- 
centa müia florenorum aureorum exposuisset, sed vni eontentato 
et persoluto alius sine medio accessit, et vlira vires eum vexabant 
facti inimici eins et subditorum precipue religiosorum diripiendo 
pecora et bona eorum captiuando et incarcerando subditos tarn 
religiöses quam et seculares. Idem etiam venerandus dominus 
vir sapiens et prudcns reuoluit et proposuit sepc in animo suo 
reducere oppidum Zuzaturo, quod tempore predecessoris sui do- 
mini Theoderici de moersa se alienauit ab ecciesia coloniensi 
et ducem cliuensem in dominum et protectorem elegit, sed 
proch pudor hü, qui debuerant ei esse in adiutorium, illi in con« 
trarium laborabant magis fauenles inimicis quam domino suo. 
Propter quas causas grauilatibus (^hoc considerans in corde eius} 
succedenlibus diem clausit extremum anno et die quo supra. 
Item circa finem vite sue per intercessores prelatos spirituales 
et dominos seculares concordauit cum ciuitate coloniensi, cum 
qua ciuitate multis annis sleterat in appellalione in curia romana 
pro Über täte et iure ecciesie, et post concordiam illam pro- 
cessionaliler cum crucibus et vexillis a spiritualibus et secula- 
ribus introductus est ciuilalem coloniensem cum gaudio et le- 
iicia omnium. Insuper etiam in vita sua erexit et edificauit ex- 
pensis suis solemne monasterium fratrum minorum de obser- 
uancia circa castrum bruele, quibus etiam quum ibidem presens 
fuit semper necessaria prouidit et cum eis in refectorio eorum 
comedit. Multa etiam alia monasleria precipue monialium re- 
formauit etc. 

Philippas secnndas de lapide etc. 

Sexagesimus quintus in ordine successit in pontificatu ec- 
ciesie coioniensis sedens sub Imperalore Maximiliane annis etc. 
Venerande memorie dignus presul Phllippus. Hie de domo no- 
bilium de lapide oriundus decanus calhedralis ecciesie videlicet 
sancti petri in colonia et preposilus ecciesie Argentinensis prius 
e^titit et magister fabrice ecciesie sancti petri, in quo officio 
salis diligens et sollicitus fuit erigendo noua edificia et repa> 
rando semirula. Fuit namque vir sapiens et mediocris statura 

- Digitized by VjOOQ IC 



— 244 — 

moribns grauis et etale grandeuus videlicet 56 annorum in pro- 
mocione sua expertosqae in spiriluali et secokiri statu. Const- 
liartus enioi predecessoris soi in ardois et ambigHis causis fiiit. 
Iste venerabiiis presul fiiit satis concorditer eleclus in die sancli 
B^ictii episcopi in colonia anno domini 1508 recepitqae paliittni 
et confirmalionein suam a saiictissinio in christo patre etdomino 
Julio 2^ Romanoram pontifice etc. 



• Digitized by VjOOQ IC 



- 245 — 

34 bin itt Wifit üittftoUvtf He ^eran^fiaBe beir Dotftel^enbeti 
Sj^rcmt ja rechtfertigen: i(i^ bernfe mid^ auf einen Sluffa^ int 1* 
$iefte ber Sltinalen M l^iftorifc^en herein« ffir ben 92ieberrl^ein 
,,®tubien über bie lötnifd^en ^ef^id^tdqneKen'' ton $rcf. Dr. 
danffen in 3ran{furt| \oo biefer in SBejng anf unfere S^ronü bie 
aeugerung tl^nt, bag t9 mtferer ^robinj nid^t )nr Sl^re gerei^e, 
ba§ fte no^ inuner mniebrutlt f^ SBcr iW ^^^^ f^^^^i^ $^^f' 
Sider fein Sebonem fiber bie Semiid^laffigunfl lölnifd^er Qefd^i^t^^ 
quiUtn Bdufert. @inb wäf, fi^t er in ber Sorrebe jn feinem 
äteinolb bon Staffelt bie Urlm^en bnxät bie anerlennenötpertl^en 
tdtth bcn Sacomblet nnb @eiber4 Ifirslid^f luflftnfllic^ geiocrben, fi> 
(i^m bagegen ntond^ ber tvic^tigften S^rontlen, tt)ie bie (ateinifdile 
e^rcnil ber Qrsbifd^&fe an« beut 14 do^r^unbert tc, ncd^ nngebmdtt« 

S)ie cittftt DueQe ffir bie ©efdffid^ite ber t&Iner SBifd^&fe futb 
brei fa{i oM biegen Spornen befte^enbe @erien, bie in IBrautoeUer, 
SBerbener nnb ©labbad^er ^anbf^riften entsaften nniren. ^tefe 
Serien f onben ^re erfte (Srioeitetung in einer iBif4ofdd^cnif, tvelil^e 
in bent Hrd^ibe ber StU^tx 2Rfistfter^au9genpffen fid^ befanb nnb 
iE)en (Seien in ben Farragines 29/ p* 45 abgefd^rieben tonrbe* 9Die 
Xbfaffnng biefer S^ronil fäSt' in bie Seiten ^ifiiipp'9 bon ^in9« 
berg, mit iDeld^em fte fd^^Iiegt . @te ^at bei ©elen bie Ueber« 
fd^ift: Exemplar chronici ex antiqua membraiia in archiuo hae- 
reditartornm monelarior«m colonienainoA, qui vulgariter Husgenoa 
appfsUantur nnb beginnt mit ben $^rten: Apud Agrippinam no« 
bilem cittilatem GaUie primo^ adeptus est Episcopatum sancU» 
llalernus Treueforum ac Tangrofum pariter episeopua. S)er 
@4^ln6 ktttitt PiiUippns profectns poßtea trans' Alpes cum; rege 
Henrico muUna|' in Uliua 'CQosecrfiiiooe el vxoris i^ue apnd sedea 
Roii^anam JaborauU peiie ome^s Romanos ^i(>i cofitrarios ipne«- 
mena^ dehid^ cum Piuilnlum cum Imperatore ßd lernmias mari-* 
(tmps anpor hosles regni frqcessisaet non medica inlerea iDfir* 
milaie pidsatua Carols Vielia»iiia ilMdem exuii, et o^sa Cotoniam 
tiHpulAndP perpetq^ memorie tra^smifil. ; : 

«^ben ff) wtt al« bie anftnfter^n^gett^ffen^Qrenif gel^t bie^ Bei 
Hahn ^H. mon, 1> 385. au« einer SSolfenbütteier fKmbfd^ift (Halmsi» 
Nr. 434b} :^g«bm4(te dftxoml* ^k bei Sfirbtiq^ein nev. subs^ 
JL2||327 bon #Qkbnd^ IL bi« )u fBK^elm bon ^iri4> r^i#enbe 

Digitized by VjOOQ IC 



— 246 — 

S^rcntl ift, koie fftdev (SngetSert ber {)ei(tfle p. 201) omtittmit, 
}ut 3eU (5n»9(ftevtfi0 I. a^grfÄgt, beirt ber: fdftfttobifli 5te(t l^i^rt 
mitten in beffen Seben auf unb bad f^olgenbe ift loBrUid^ oud bem Go* 
defridos Cöloniensis au^flegogen. gut bic borauf fcfgcnbc S^onif, 
»ct^c ber ^ciftertoc^er SKJnd^ Safor jur 3eit ^clnri^'« t^m aWc* 
(enarl fd^rieB, (ag bie 0renil ber SRfinftetl^udgeneffen }n ®runbe, 
Befonber^ aber ffir bie SRort^eff'fd^e (E^ronif^ iDelt^e meift iDSrtlic^ 
bamtt fiBereinftimmt, |ebo<3^ in ben 3a^t^n einige 9Ra<e aBtoeiil^t nnb 
rinige hAW^ entl^It. (SBenfaQd bem 13« Qa^ii^nbert ge^ efate 
chronica archiepiscoporum Coloniensiam im Brittf<!^en äRttfenm ju 
gonbcn on^ üBer »el^e ^erfe «rd^ If 81, Befonber« aber 7, 628 
nad^}ufel^en ift. Die fe^te, reid^^attigjk fRebaction fa(tt \vl^ 3a^t 
1370. 3n biefe Seit fattn man mit groget ffia^rfd^efinKd^feit bte 
erfte 9{ebacticn ber borßel^enb aBgebruAen S^ronil fe^ett. (Einige 
i^rer ^anbfii^rift^n, tt>e(cl^e in SBtfiffel, Hamburg, SHen, ft9In unb im 
^aag aufBeioal^rt werben, j« S3. bie SBr&ffeler, bie im ^aag Be^ 
^nbltd^e jd^Iiegen nSmlii!^ mit bem genannten dolore. *S)ie (Sl^ro^ 
nil nmrbe f)>ater fortgefe^t unb jmar bie unferige BM ju ^^i^ 
Iii)j) i)on ©^ann (t 1515). (£Ben fo toeit gclj^cn bic ©firjBurger 
unb bie ©rüffeter $)attbf(]^rift, tocid&e festere, toie bie unferige, mit 
ben SBorten f daliegt: anno domini 1508 recepit palltum et con- 
firmationem saam a sanctissimo in Christo patre et doiiiino Julio 
secundo Romanorum ponlifice. (Sine 2U>eite Srüffeler f)anbf(j^ri^ 
(«td^iö 1, 629) Sir. 674. saec.XV. gei^t toeiter/att unfere (5^ro* 
nit; nad^ ^ermann IV. folgt Don anberev ^anb Philippus seoundos 
ttnb bann gel^t fle tjon nod^ f^Stern ^nben fortgefe^t Bid 78, Bt9 
gtt 2Ra;imiIian bon ftönig0egg^9io4^enfeB prias ecelesie ineirop. 
decanus. S>er bie ^vkra^xi^ 1370 Be^anbelnbe Sl^eU ber S^ronit 
ifl bieUeid^t gnr 3eit ^etmann^« IV. rebigtrt toorben. SBenigftetiiS 
finb bie Siad^rid^ten, koeld^e fid^ bi unfeter gl^rontl ilBer ^ermimn 1 V. 
fbtben^ tViIn>eife nod| 31t beffen ^Bjetteii attfgef4|rieBen tDorben. 
aRan fie!^ e» baran, bot bie 9l^giemng«3eit beffelBen offen gHaffen 
tfl: dexageBlmuis tercins rexit pomücalem cathedram Ckrfoiiieiisis 
ecelesie sedetis sab Impemtbriirat ffiaderfop 3^^ et fiKo. ejnsdem 
Maximiliand anni» eto« verierände memerie de. (Ein Sntoet fefete 
^ermann IV. (e« fängt nSmlid^ Bei ben ISorlett: Tdftdem hie in«- 
clitui» ac reuerenditf pater dominuß Ilermanmia eine neue ^anb 
an) fort unb fflgte t^e ®efd^d^te Iß^W^ bbn ^l^ämt unb 
itoar itt beffen 8A)eiten ^jn. !&enn ^vä^ b^en 9iegieruiigd}eit 
ift offen gdfoffen: uedit annia etc. venerande memerie elcr ^ 



Digitized by 



Google 



- 247 - 

i>otf)e^eitbe Vbhxnd gibt bieienige ^nbfd^rift toiebet, mtäft ber 
i^bltotl^ be« fatl^elifd^en ®^^naftttmd ju ftMit ange^Srt ^e 
fiilbet eitlen Duartbanb mtb ift mit 9lr. 202 Bejeii^^net 

S3le 2:rierer S^ronil ift nid^t eine $)anbf^t!ft ber Detftel^enben 
aifctmt, fte fttmmt mit betfe(6en nur bem allgemeinen Snl^alte mif 
flberein;- ber ffiorttont ift tjerfd^ieben, »enn er au(fy l^ter unb ba 
jttfommenfaöt* @le ift »iel Ittrjer gefaßt ate unfere (S^ronil: fie 
entl^tt nur 14 SIStter. ÜDer Sinfang (autet na($ ber ©^ectal^ 
fiberfd^riftHaternus: Anno dominiXGilll subdomitiano imperalore 
Maternus primns scdem ponlifioalem Agripp. coloniensis ecclesie 
ädeptus Treuerormnque et Tungaroram pariter episcopus scdit 
sfnnis XL et diebnsXL et obiit Colonie sab adriano imperalore etc. 
T>it (Sftxenit \6ftk^t mit fridericus, filius comilis de Sarwerden. 

Unfere @^roni{ teurbe ftQ(fn>eife^ mit Bufa^en unb Senbe« 
rnngen, loie S35^mer fid^ au^brfiift, }er!|)fl[il({t in bad magnum 
chronieon belgicom aufgenommen, U)e(d^e0 in ber }n>eiten $)5ffte 
be# 15. dal^r^unbertd ton einem SDütgUebe M bid^t Der 92eug ge« 
legenen DberHoper« ijerfaßt »urbe* ^err 3anffen l^at in bem ge^ 
nannten Äuffafee bie ©teBen beö magn. chronic, (ed. Struvius) 
bejeid^net^ n>el^e ber chronica presulum et archiepiscoporum cofo- 
niensium entnommen finb. ^afelbft tt>irb aud^ angegeben, bag bem 
Sompitator beffelben bie föfirgburger ^anbfd^rift üerge(egen l^abe« 
T>a^ bie ftStner ^anbfd^rift nid^t k)orgeIegen ^at, fielet man aldbalb 
an ben tielfad^n Sibweid^nngen in bm dal^rja^tem ®teid^ bei 
9Ratern l^at unfere ß^ronil sedil annis 40 et diebus 40, badmagn« 
chronic, ahnis 35 diebus 35; bei ©ölbebatb gibt unfere $anbfd^r. 
bie Stegierungfjeit auf 12, ba^ magn. chron. auf 27 Saläre an; 
bei ®unt^ ^t unfere (Sffc. Um, baö m. chr.^ bie B^^ 6; bei 
SSilbert l^at unfere $. 20, baö m. ehr. leine ^affi; Bei ©cr^ 
mann I. l^ot unfere ^. bie ^o^l 35, ba« m. ehr. bie S«^^t 30? 
bei SBicfrlb gibt unfere $). bie 3a^I 35, ba« m. ehr. bie 3a^l 30; 
bei Heribert l^t unfere $. 20, bo« m. ehr. 25; bei ^etegrin l^ot 
unfere f). 15, ba« m. ehr. 16; bei ^ermann II. I^at unfere $).2Ö, 
ba« m. Chr. 18; bei «nno ^t unfere $). 20, ba« m. ehr. 21; 
bei ^Ibebolb ^at unfere f). 15, ba« m. ehr. 3; bei f^riebrid^ I. 
l^at unfere ©.36, ba« m. ehr. 33; bei Ämolb I. I^t unfere ©• 
bie 3^1 10, ba« m. ehr. bie 3a^I 17; bei ^ifi^)^>t) on$>eitt«berg 
|at unfere ^. 20, ba« m. ehr. 24; bei SSruno ill. ffcit unfere $• 
bie 3^§( 3, ba« m. ehr. {eine ^af)l] bei X^eoberidb l l^ot unfere 
$. 5, ba« m. ehr. 8; bei Engelbert II, ^at unfere $« 14, ba« 

Digitized byCjöOQlC 



- m - 

m.^chr. 9^ Bei @ifri?b l^at iit^er^C). bfe 3<^( ^3, iß» ^,. ehr« 
i7^:c. 9(uf bie Unterfu^uog ber Sti^gfeit ber ifto^ftel^nben 3(i^ 
len laffe td^ m\äf f^itK ni^t . ein;, unfe^re QueKe \(M jutiS^ft ttm^ 
luue X^atfa^en liefern« !iDem (^om|)Uatpr be^ magn« ehr, ift aber 
ent)Deber bie botftel^enbe &ixmt cber eiqe mit berfel^en tu beii lei^ 
treffeuben ©luden überfinftUnmenbe Syrern! belannt gekoef^n«, (St 
citirt nämltd^ aud einer jmeiUn Ql^ronil a^^eid^enbe .9(nflaBeu,. He 
fi(i^ in unfmr (Sifxonil finben, (Sd ^eift nSmßd^ l^ei bef i^egie* 
gterung^geit ^e^maun'^ l; in q^odm chr^nico diciuir trigiala 
quinque. (iim fo l^etgt ed bei ^rtiotb I^ }m bad magn. qhr, tov 
feiner (Srl^ebung }um ^ifd^of einen ^)>ft b^n @t 9(nbreaf in Stifn, 
{ein lagt; in alio chromco habetur, quo4 fuerit praepositus. ad 
s« Aposlolos in Colonia. $et 3lrnp(bIL UiU^9 &6er W S^egiernnge^ 
}eU: alibihabelur annisöf beiSi€ba(bbon£>D(te: Item ex^lioquo- 
dain chronico: Siquidem ante praefati vei^erabilis Pontifiois pbiluni 
Albertus Romanorum' Rex memoratus eto*, , tpü^ fid^ in unferet: 
(S^ronil p. 216 \vHU\4f flnbet. 3nbeffea JbUibt.e« bei ber^S&k 
na^me, ba| be): @om)>i(at0r bed m. cbr. belg. and^ »nfen ^nb^ 
fd^rift benu^t l^abe, imm^rl^in au^ffaUenb» bag er l^ei ber großen ^a^i 
Don Slbkoeid^unften nur einige berfelben naml^ft ma^t« S)ad 
magnum chronicon gei^t ferner nid^t fo tDeit ate unfere ^anbfd^rift ; 
eiS fd^Iiegt mit Siobert t)cn S3qiern, toä^renb bief e bid jn $^i(i))]^ bon 
S)]^aun gel&t. 

^ie. Dcrftel^enbe (S^ronif ift Duefie für bie belonnte .1499xbet 
Sioelf^f gebrudte ^^Sronica ban ber ]^i%er @tat ^on V^^Uvuf^ fle* 
toefen, Dag nämlid^ mit ber (S^ronif ber (Sribtfd^&|e /bcn* ftSta^ 
beld^e bie fioel^of'fd^e p. 4 b unter il^ren OneQen anführt, nnfere 
S^rcnil gemeint fei, b|ed erftel^t qtan and ber bielfo^ goiiA loSrt« 
li^en Uebereinftimnmng beiber.e^ronifenr^befpnbeic^^ber fiberiei^t 
man fid^ bat^cn, n>enn man einige an» bex I&(nif(^en a3ifd^ftd^i>iti( 
angesogene ®tei(en in . unferer €^roniI- mitberftnbet. @o. I^eiftt e9 
in b^r ßoell^offd^en S^ronil ji. 259 b )>on SSalram bon 3fi(id|i eK 
fei gen>e{en „aH |pt}niget b|e cronica ban . ben S^d^offen. t>m 
^oeüene^n lo^eUd^ man t)an'bi{( fad^en, l^be-^e ntet rait ^enom« 
lyen inb ge^olget U{d^te;r (übe*'' .S)affe(be finbe^ t^an in folgenbef 
@teüe unferer S^ronit p. 222; fuisse^ Wairamus de miütift laa- 
dabillter commendandus, msi concllia qnandpqiie siift personis 
Iduibus credidiss^i. SiametctUd^ ober itft Serid^t fiber Sßil^ebii 
t)cn ®enm)) ffi^t bie ^cel^of'fd^e Sl^onit eine ©tefle an» ber 
Sifd^ofdd^ronil an^ bie P4 ff>^F^(^ }^ unfere« <|l^r<mtf r»Uict* 



Digitized by 



Google 



-^ 249 -- 

^ft mtV jttar fölgtenfee pV '2621>V' ,;3tetti He 'Srchttfen ^ctn 'beh 
Btif^oWtt ü^<m ^ortfcn We bcflu^ft bcS Buf^oued tcgetibe affu«: 
»^c wallt »öf^off SBH^cIm ble B^rci^en oM büt§ l« geraiffen l^alt 
fwiber fti^ttlt Inb !>rctt tj^nff 'ßubel t^d^ linb toail gefult; fö^alt'l^i 
bah: intfll^e^«' f^ti lanffd^aff inb bic bnberfaiffeh Uev' bui?| f^rd^ctt 
^0 maitt ferc arm inb Bcfneben gefaiffen um* bcr bitgetoolnttd^er ^6)tU 
gmtge !DlBcn/bi« fft dtjo g^^R* b^) f^tt' ödM fa^tc/' ®iefc®tctfe 
lotttet In uttferer ffi^röttif p. 225: Ou«möW aalem idem Archf- 
episcopus ecctesiahi sicut sapradictuih est relfquit absque debiiis 
eie. SMc Äbell^offd^« fel^ronll toeii^t hrr tteWgcit t)UIfa(ä^ boti uit. 
fct« (E^tbttlf aft, fc|t mltttntcr in, toS^rerib fte cm anbcrtt ©tctteit 
ottflrjn gttr Mc ajemr^dtuttg ber «oel^effi^en» ß^roriif ift fn bä 
ttttferig^ ete tfeutt «tt]|al»j)unft' ^^em^^^ 

^ ffia« bie ©teflung be^ g^onlKirfi&tcffierti' ja -fefittm ©egett* 
jiaobj oog^^tf |ö t^ er ein eifriger Anhänger ber fölnifc^en fiird^e. 
©ei ben ftäm^jfen ber S3if(!^6fe mit ber @'tabt Äötn ftcöt er ftd^ 
auf bie ®ette ber erftern, }« 93. bei ftonrab bcn ^od^ftaben. 9(ud 
'biefem (Sifer ffir bie I9(nifd^e ^rd^e fliegen aud^ meift bie fibertrie^ 
benen Sbifeinbungen be^ r5mifd^en f)ofe^, mläft anäf in bie bei 
ftoel^cf gebrudtte S^roni! übergegangen firib. 

I)ie Ort^cgra)>]^ie ber ^anbfd^rift^ tt>o fie nid^t etta)a auf einem 
©d&reibfel^Icr ju berufen fd^ien, ^abc id^ für gut bcfunben, ftreng 
beijubel^altem ®ie gel^Jrt gf^i^ä^fam jur ^^^ficgnomie bcr $anb» 
fd^rift; uhb toenn man einstreue« Slfblcner geben toitt, fo barf man 
biefc nid^t finbern. golgenbe gormen j. 33^ toeld^c in ber ^anb^* 
fd^rift borfcmmen^ flnb atfc nid^t cttoa aW (Drudtfe^ter anjufel^en: 
inponere, conponere, cepit für coepit, congnöminalus, congnitos, 
Conrandus, Radulphas^ consacratus, appostolus, opidum, Xanc- 
tensis, sompnium, calumpnia, coiumpna, muitotiens, quoiiens etc. 
üDie ©a^jeid^nung, meldte in ber ^anbfd^rift gar nid^t. borlommt, 
ift bon mir, iebod^ f^arfam, }ugefe^t iDorben. 9(uger ben in ben 
^nmerfungen angegebenen ^ait iäf noä) fcigenbe 9(enberungen mit 
bem Siefte ber |)anbfd^rlff meift nad^ ÜRaggabe beö magn. chronic. 
belg. borgenommen. Pag. 213 l^abe id^ id solum dimiltunt gefegt 
für id solam dimittant; p. 214 aliis muitis notabiiibus für aliis 
malus nobilibus; p. 215 preterea nobiles für propt^ea nqbiles, 
necessariis copiis exhausiis für necessarüs copiosis exhaustis, de- 
flexissent für defluxissent; p. 216 expedilione hyiusmodi bellica 
langaore für expedilione huiusmodi bellico ianguore; ubi decum- 
bens dum in infirmitate für ubi decumbens in infirmilale; p. 217 

Digitized by VjOOQIC 



- 250 — 

egit interfeclus extitii für cgit el interfectos exlilit, Henrkui 
secondus sedit für Henricas secundus seditqae, lucide mantfesla- 
nerunt ffiv lucide manifestauit, qoorum eleclioni diclus ffit quo* 
rum electionem dictas, Baldttiaum für Baluiaam; p. 218 vide* 
licet Johanne rege Bohemie WUhelmo Cioniile hollandie f&r 
videlicet Johanne rege iM)hemie de bannonia Comile, aed diclam 
fflr sed verum dictam; p. 219 Idem quoqae für Idem nempe; 
p. 220 menibos für meniia; p. 222 sampttbas neceasariis für aini* 
plicibus necessariis, derelic(oa ffir deliotoa, finssel itaqne ffit 
fuisset alque; p. 223 prelerea quamuis ffir proprerea quamuis; 
p. 224 regiroen ecciesie videbalur profutnra ffit regimen ecclesie 
proftttttra; p. 227 exaetorem anbaudiendom ffir exactorem sab- 
audiendi; p» 236 Bononiensein ffir Bononienaea, conmenta idem 
et fallaciaa ffir commenta idem fidbiciaa. 

IJ Dr. e. (gtfctt* 



Digitized by 



Google 






©rei »iertd ©timbeii »cn ber ©tobt ®o<^/ j«r ^offfinWf^cn 
©rcnje l^ln, liegt ba« ^fartborf $)fllm, »cld^c« in feiner icliaeti 
Bttfantmenfe^nng au^ folgenben X^eilen gebilbet erfd^eint S)ie 
U)e{itti(!^e ^Stfte bilbet bie e{gentli^e93anerfd^aft^fi(m (^cebenl^eim, 
©pebennm, ^obelum 1431, $oetuni 1472, ^vlünm) mit bem ©Brf:» 
d^en dliberb (9{tbbct))) nnb bem itDifd^enHegenben $cfgute Sßlndk 
(VMtU pxopt aSuB^am 1259), bie iftlxüt beftel^t au« ben SSaueti^ 
fd^ften f)e(fum (^ebettl^eim 1297, ^^ebelfom^ $ee(fum 1401) unb 
^erfennm ($)erfen]^eim), »on benen bie leitete l^ent gn Sage nur 
nc<!^ au0 ber übriggebliebenen 93ejetd^nnng eine« Stielte« be« baju 
gehörig getoefenen gelbem ($er!enDe(b) gn ermitteln ift B^iWen 
betben $S(ften liegt bön einer faft ))o{(ftftnbigen ^itttt^ifünit be^ 
Äenbetbad^e« infelartig umfloffen mit ber Äird^e ber alte ©all^of 
93cegem (93uge^am, 93ugl^am, 93oegl^nm, 99nge), toeld^er fd^on im 
3a^re 1159 («acomblet Urfunbenb* I. 5Rr. 397) unter ben ©ötern 
ber Äird^e t)on 9iee« »erjeid^net ift* 

SJon biefen Ortfd^ften ge^Jrte ^effum unb ^erfenum jum ®e* 
richte ben ffiefc; ^cebenum mit Wiberb unb ben §Bfen ®ugl^am 
unb SBlnfele bilbeten urfprilnglid^ (urlunblid^ nod^ 1330) eine eigene 
©erid^töbanf, famen aber f^>ater unter ba« ®mö)t ijon Sfe^perben 
(fd^on 1401) , für aöe I^eife iebod^ xoox Don jcl^er bie ftird^e bei 
bem C^ofe Sugl^am ^farrfird^e. !DiefeI6t crfd&eint äl9 fold^e fc^on 
in bem Liber valoris bei 35interim unb 3Koorcn (alte unb neue 
(grgbiBcefe ft5tn I. @. 228), »eld^e« bem 14. Sal^r^unberte angc:* 
ffixt, fotoie in bem ebenbafelbp (H. @. 29) mitgetl^eitten, bem 
breijel^nten Sai^rl^unberte angel^Srigen S5erjeid^niffe ber Pfarreien 
unter bem tlrd^ibiafcnate be^^rc^^fte^ bon 3^anten* 



Digitized by 



Google 



— 252 — 

S)er C)of Soegem mit feinen Xeffent, SBiefen, SSIbetn' nnb 
Reiben unb bie in ber SRa^e beffelBen cffenBdr auf bem ®ranbe 
bed $ofe9 liegeube ftir^e mit bem ^forrl^aufe unb ber ftüflettDol^ 
uung ma^en ncd^ l^ente bur^ il^re tfolbrte Sage unb i^re (Entfer«* 
nung bon bem betool^nten Steile ber ©emeinbe auf ben Sefud^er 
einen eigentl^ümlid^en (Sinbtu«!^ tt>er aBer bor nid^t t>iel mel^r aU 
Itiuitbert Sollen ben £)rt befuci^te^ mugte n^ auffaHenbere Sßzt^Ü* 
niffe finben. 93td ba^in gab eö namlid^ in ber 9tä^e ber ftirdf^e 
leim S^un^ W? hm^^^amf, ;iiie^ |^iMt> f# .i?ieln|t^r, ?^e 
gute 93tertelftunbe ton berfelben entfernt im £)orfe ^film, fo baB 
ber Pfarrer, U)enn er ftc| im-SBftta^ yun-iStotte^btenfte nad^ ber 
ftird^fe begab, auf bem Sege bon ber SBebem toe {)o(um nad^ ber 
Jtirde tot 93oegum xt(l)t loe^l lolt werben tonnte* ÜDied ift ber 
®riiab, ipe^i^olb bit /olte ©:A^iftet ber jtir^ einen generj^eei^ i^atte 
unb ein $fanfinb (Linken te dQirmck> im dolore X506 berfelbm 
eiste Sal^rrwte bon ; einen^ l^itn ;3Balter ^oljlto^len fttftete C^it 
deseA lande sal mea erffiick ende ewelick alle jair op dep hU* 
ligben kexslnactii ter.metlea ty4 Jnd voirt In den.gpds dyens(e 
in der Kercken tpeBogfaem barnen ee» balff mald^ güder hoU^ 
kaelen dair wh de pasiw mit den Ndboren by auUen weimenj. 

Safer bqp ^farrlini^e l^atte bie ®emeinbe in frül^eren Betten 
no^ eine fia)>eae ju ^elfum unb eine fold^ gu ^film. Son ber 
Sedieren gef^iel^ ne^ m 2 Urtunben aud ben Salden 1472 unb 
1479 dttohfj^utn (beneven der kerken lant van Boegum, schie- 
lende miilea anderen eyndi op den Kirckhoff an der eapellen 
1472; inden nedervelde by der c^pelleu 1479}; UHum biefelbeu 
berfti(f)i>ttnbeu finb« ift mir ni(j^ belannt^ bod^ bermut^e id^, ba$ in 
ber 92a]^e ber^gu ^Im bie urf))rangli(^e Sßol^nun^ be9 $farrer9 
geftanben l^abe« 

SSte bod $>ofgut SBoegem bon bea frfl^eften Reiten i^er ber 
(eren l^off tot Soeg^um ober Ingl^en SBoeg^um genannt )9irb, fo 
ieieid^nen bie Urfunben bid in'd 15« Sal^rl^unbert l^inein auäf tdt 
Stitäft ni(|»t anber« ate bie Serie toe ober ban 93oeg^um« 9Soti 
ba an finben fid^ burc!^ einanber gebrandet bie I93enennungen ^rd^e 
toe IBoegl^m unb fiird^e toe $)oeIum, erftere jiebod^ uod^ bortt)ie« 
genb, ber Ort^farrer ^ei^ aber fd^on ju biefer ^At burd^toeg 
^aftor tot ^oelum, U)a^rfd^einad^ be^l^atb, U)etl er an le^terem Qrte 
itnb nid^t bei feiner Sird^ locl^nte. a3om' 17«. dal^r^unberte an 
Umrbe ber 9Zame JBoegl^um bon berSird^e nur fetten me^r gebrandet 
ttub ie^t ift bie Benennung jtird^e bon $fl(m bie einzig gebräud^Ud^. 



Digitized by 



Google 



— 263 — 

tm n^ä) tat 9aiife Me^ dft^t^tmbirtf «tt^fitet^ene f<l^iMle 
WBl6 f arje «M^tff btt Stixä^ itn Jeoeeum initt rtn tttetfnÄtbigea 
OmtoerC ^mrfen fein. Sit tvMen mtl nU^t mit ber 'Sage fic» 
fdffeti, tiMtd^ iOfaxispttt, ha^ baffefbe einf $eib«teni|^er smefeti fsl/ 
fo t)id fte^ abev fcft ^ M Miied bet ttteftea Sliii^ngeMube lUu^ 
finret 0(egdtb"tiHir, tEmgej08elRii <StIitRb{flttngeit na^ Befionb bai 
9)R<tueiioerI av$ Supetntn nnb gr8i§en 4)fefbftetirnt b^tt bec nnxestU 
tnt^fttn Oeftttft, loeld^e ol^ne oOe Orbnung in {»untem S)ittdH<^ 
aiiber stfoimilengefait uub mit efaicm "fd^r f^ften IWSrlrf t>e^tU)^ 
toMtem Die* SKauem toarth oim tettS^k^ {Dide, ber 9wm 
aber, teufte tttfprftiqlt^ ttmfd^en, (bad fpUtt ongeboiftt Ci^r unb: 
ber eNmfM« jfttigete Kanm unter bem ^urme <^ete<^eO ^tifelt 
an ni^t bid mtffv aU 12 lfn§ fange« mib mit^Bfyc ^ %n% iiM^ 
U§ i&tiiiiiiit fSitnt, }»ti^m 4'^mtdtf niebt^e afenfter «bi tpBrvt 
lltj^e« Skl^ gaben« 3» einer btt ^tenmonent ndtfi- am ffiDigange 
in tett fiirdMtanm fftnbeif ftidl 'Beim Wibrm^^e be# :M(ftffe9 a^ei 
(Sngfi^bteretfige @tetn)>(atten bon: faft : gleitet ®r»ge unb an^ 
meifemr feinem:@ahbßi^ gear bedet etngemonert, iNMtioel^enbetHei^ 
nere felgenbe fe|r gut et^attme nmb eben^ci* feid^ )tt oAt&reitbe 3iw 
fc^ft ttSgtr : 

Villi K-L 

mar^ -e^ 

läMIN 
GART 

Die noni> ante kafendas Harlifts obiit Irmingart. 
$)er jtoeite ©teht, beffen ®^rlft toeftiger gut erl^atten Jft, ip* töic 
folgt bef einrieben: ' 

x^niiNo- 

VeMBRlS 
IDD OB 

lITRVODe 
RVS-LAieS: 

mt mfauUUSf benfdben fclgenbemalen tefen }u bfitfen : Die quarto 
9nte Idos Novembris <Amt Rooderus laieus. 6a (ScmangeDtng 
tiner oMrek^bea .(StflStuns fBt bte Su^iHia&en IDD btt bcitt'm 
3EUe l^atte i^ namlt^ ble Soniectuc fficiie tool^rf^einac^fle , iü 
bUfot iBu^ftaben eine burc^ ga^rföffigtett ttnb UrAtrtb« bt» ^äfttiUtZ 

Digitized by VjOOQIC 



— 264 — 

®ttinhtf«l(riften M(!^gtio{ef « tMAm ßnb, nrt(i^ ibttgenf in btefeni 
®tiU(e ber ^efferttt (SkifM^ ber 9M|gelM^en utitemevfeiib tmb nur 
bk iBmerhing iepge&b, ba§ ber freie Stourn iir bet dritten d^t 
ber 3Rfd^rt^ td^t befd^riAen gemfeii )k fein fS^üvA,, alfo an eitie 
«bbreotatiir bei ben »tt<l^fitbeii IDB ni^ ido^( g^a^t toecbtit 
famL 3d^ ^ofte |ebo<l^ mit ^t anbete (SfttinmgeiMife nvSft fftr 
nsfkattl^afr* Skibe Steine t^m c^tAox ber t(«|(«rolingtf^ 
^ anb jMr bem eifften 9a^»nberte «tr in toeU^ ber <9e^ 
bim^ r&nifd^ ga^ttelbttil^bett )mat niilH «^r ottgemein .genre» 
fett fein mogy i^o^- no^ ni(^ bo^Unbig auf geltet jn liAin 
fi^etiit, bie eere^mtng bet 3eit n«| dW^» e^ftt tbet HtoreiM 
att attgemein eittgeffl|rt -gelten nräg. aXit mä^iit hierauf ISft 
fi4 antte^mett, ba§ bei tinfecem gtoeiten^ ^kie bie Ctn^fbiben l]>ll 
3ttr S9Qet(|nttng bed ^erbeia|vef be« SoienbtubeitS Kaobet bfenes 
bantea, Mna^ fi(| bie Crittomg ergebe» »Irbe: Kai 4 (14 ?) 
9{0i»eniber 99!» ftocb ber 8aie 9ltteber. 

l^eibe etetne fbib offeiAar iDtonovtenftetne, in ber itird^ bü« 
Sdetfjffta» anfgtßelt^ am Ue Srinaeraag cm 3hrmingaet aabUtttober 
uhkI anb rege }tt erl^ten^ bie IBo^Itl^aten berfelben int SnbetriNtt 
ja beUKil^ten anb bie (8i&uU%w iur ^firbftte' ffir btefelben aafjn^ 
forbem. 3n totKtftm SSer^altniffe Stucberud }u -nnferer ^r<|e ge« 
ftanben l^be, loagea tmr nid^t ju Beftimmen, Aber bie ®rfinbe aber, 
mlift bie auffteKung ber ®ebenftafel M dmftngart in ber fttrc^e 
ton SBoeg^um teranla|t l^ben, gibt bad ^93e)^S(tnif berfelben ja 
ber Wxäfz ton Vttt» aab ja bm^ofe Soeg^ befiioimte «ta«« 
fnaft« Sßir itoeifeln nSmIi(| ni^t im geringften boron, bag bie 
drnttngart nnfered ©teined mit ber 1^. Otmgorbid, loeld^e mm 
eine @r5ftn t$on 3ut))l^^n nennt unb a(d bie Sßol^ft^aterin ber 
ßirii^e ton 9teed lennt, eine anb bvef^tbe ^erfon ift«^) 



ff^ec ecfle 6tein ijl 7 Soll l^oc^ unb 10 Soll ^teit, bec anbete ^at 
eine ^&^e t)on 11 SoO unb gleiche Bceite. fßti bfefem testeten ftnb 
bie Seiten hwcäi iQuetlinien Don einanbet getcennt unb i^ bie e^Hft 
burcf) ein Gneaced 9ieti4 etngef(^(oifen, m«e bei bem etfleten ni6t bec 
San iß. ®enaueced Stac^fe^en ^at mi(^ batauf gebtac^t, in bec bcitten. 
8ei(e'be« jweften Steine« jwifcficn IDD unb OB bie ftü^etc (J?tl|len| 
no^ eiiiee lBu(^fialen« anjuttel^en, loeCc^ec fein anbetet ^^(4 ein S 
(X) gctvefen feia famt unb meine Q^oniectut ni(^i wejfnHi^ dnbeit. 
^(d ic6 bie Steine fcü^et \a^, Ratten biefe(ben eine fo ungünflige Sage, bap 
e« ni*t m&glic^ »at, bad ||iec no^ «ngefu^tte au etmitteln." epöte« 
m Sttf«( bee ^. aSetfaffecl 



Digitized by 



Google 



— 255 — 

mx ^o&en &etriu enDS^/ b«§ W ^ «091^ fd^ 
im QMlftt 1159 ntttet ben OOtem Devs^Uiiiet i(}> bereir Sef^ 
¥(4»ft Sbrion IV« bem @ltfte K«e9 in biefem dd^ beftttigt^ 
^äfon ber dufammeiil^e, te n>eC^em euge^m fai ben ttotten 
biefer Urbmbe bmrftmtmt, beutet borottf 1^, bof bie fü benannte 
Stttti« Sn ben @^riungen ge^rt l^be, tatiiftt ^on ber feftgen 
dvmbtgarb (bone inemorie Irningar^a) bev 3K«tienIM^ i»0n 9tee« 
angetDOttbt iiKiren, tm fo »e^r M vät 9p& ond^ bie in nmXU 
teCborer 91SI^ gefegene 9mtl9 aSet|nil^Iba tmS^ Mvb, becim 
€^enfttng an bie SSxäft t>en 9tee« iuxät bie OvAfin dtmgotb 
<;irBiengarda cemiUssa) fd^on on« ber Urbtnbe erjbif^of«. &it» 
geioin üM ben dal^ren 1079-1089 («fKomMet l c. L «r. 242) 
f^jtel^t* einen Miteren $Be»ei« entwarne id^ ani bem 8efUU 
tigttngdbriefe ttr26ifi|of <SngelBert<« I. »0m 87. ttöMnber 1218 
(ibidem II. 9hr. 73) über bie frühen S)otatiimett M 6tifte6 
9iee«. 3n biefem fiitb in bem ißafTiir »ItedmMa queqoe poiroo» 
mm cartis in Aspele, et corlis in Birge ei bonorum inr Tivene, 
quam prefate ecelesie Irmengarda comilissa ad prebendaram 'Snlhr 
sidium pie ooninlii« bie Ortenamen Sirge nnb SCibette «ffne allen 
Btaeifel burd^ ben S[bf(^rei8er cotrum))irt nnb ed mnt ftott be« 
erfteren SSuge, ftatt be« (enteren SBinetre gelefen tt>eiben. SttemaiA 
tt)irb baron s^feln, ba§ eine fcle^ SSenDed^elnng mi^Uäf geioe«» 
fen« SSettte man einn>enben, bag ftcrtt bei Sorte« 9)irge ebenfo 
gut Serfa (9t^einberg) ober Sirte (Sirten) vok 43uge gefefen 
loerben Knne, loeil and^ an biefen beiben Orten ba« @tift 9teed 
Ofiter befeffen f)clbt, fo ftOft biefer Xnnal^e bie Zl^atfad^e enb« 
gegen, ba§ bie le^tgenonnten ®üter nad^ ber Ur!unbe bei Sal^red 
1176 (Sacomblet L 9tr« 456) bon bem (Eanonictt« (Eonrab l^er« 
rfil^rten, koogegen nnfer fiirge in ber Urfunbe bei dolore 1218 
bentlid^ ali eine @d^entung ber ^rfifln Srmingarb bejeid^ttet ift 

9(uf bem ®runbe bei t>on ber ®r&jln 3rmlngarb ertoorbenen 
^ofgtttei SBugel^am bauten bie @tifti^erren bon 9{eei fd^on frfii^e 
eine Keine Jtird^e für ben ®ebraud^ ber Sente, toeld^e bie toAU 
tSufigen 93efi|}ttngen in SBenu^ung nal^men, bie ju bem $)cfe ge« 
l^Srten. SQe fester a(i befonbere Ortfd^aften oorfommenben 2;^He 
bei ^farrbejirlei t)on ^fllm m9gen bamali taum ettoai anberei 
getoefen fein atö Heinere in ben frnd^tbarften S:^eiCen bei t>of« 
guteÜBoegl^um angelegte ®5ter, beren 3a^I unb Umfang im 93er^ 
laufe ber Sal^r^unberte fid^ burd^ fortfd^reitenbe 9tuirobung ber 
V&aU>^ unb $ieibegrfinbe bei $ofei immer mel^ ertt)eiferte* |)ier^ 

Digitized byCjOOQlC 



- 2Ö6 — 

fBif fffjM^vUß .tftit ble Sti%t Qtäfi bet HiitMät ^c^iingiftet bn 
ettdäft bdr Worte ^86tv tDcfal^e in bot ^ef-Soegl^mt ^ajOirten, 
fmAttn attd^ ba« SMrrommeti gtSfetet @liit«coii^Iejre in ^effoitt 
(derlieermi Mff Tin Rees 1401) nttb '^oebemmi (Me ^fe S5e& 
^(t ttitb JDDo^e^ 1433), )9eld^ M ben Siebten be« ^ofe« Sl^ 
l^fitteii; (€. bü« »cttt^ttm am S^ffe biefliS SKHfeie). 5Die mu 
erbaute jttnl^ «rärbe ber^^ettSÜKTia geioei^, wtt biefe mtd^ bte 
9«taiite: ber ®tift^firi|e imir vnb pr (Erfamermtg an Mei^ige, 
ttxHde bitt^ ttifeetiaffnng be9 9üM cmäf bm Sau bet SbrÖft Don 
aee^Mftr t>äKaiIh^' ^atte, eine Oteberitafrf an Uefetbe bariit onge^ 
b«f$t. ' SBann bie ftM^' }n^ Mm Sltd^tni einet fifattffaril^e gefosf* 
mar» bemmg i(9 nt^t o^ugeBm; ba| fie biefetbot aber fd^ott frili^ 
Be^fie ift imitt eMS^Bl Iporben. SM ^tdft, bk jn bet Stftd^ ge« 
^Mgeir Senefirfea ^ Ktgebäi, 1>. 1^« ben Rottet nnb Sicotind |n 
^feititin;; ftanb bon {e^cr UttSUfte »cn SteeS 3a nnb tomte bi» 
ben^m ond^ M. sntt (Enbe M9 'Mrtgeh dalt^mlbett^ andgefifit 
ZM fiott S3faitetiai* tinb SKö^ten (l a I: pv 348) J^crandgegefoie 
libtr «Ibttorün bcr ft»&iet St)biB)efe oii« bem 15. dc^tuibetf 
Mmt fUfil^Q^ b{e SbÜffni ücn 4Bften all eDflotti; bet fttnJ^e «ob 
eoseoi^ in bem triel ittetBen IBetjeU^ffe bet !ßfatteien bt» Jtaife^ 
SRt ard^bJabmatel (AenbtfeOfi IL B. 29) m*^ <ä)tx Tif|%: 
Boegen modo IMlnmi eedesia B. Marie virg. praeseidftl cq)it 
Beesen. Qn einem milft bem %M Kerkdyk LeesUad len dienste 
d«r catliolyke Nederianders )tt fbifong bi^e« Soi^tl^nbettt jn Sn« 
%tlOL väb dmmxxiät ^etonlgegebctien 92onat«b(atte, beffeli Dorj&g» 
äfftet aRttorbeilet.bet tteefet ®tift^ett 6lEe4 onl ®0d^. toat; 
ftnbet fiäf (IL 2^ »r. XL «rt IV.) in einem Sbtffo^ fibct bie 
StüpMtäsäfe wn 9lee6 mäf bteXngabe, baB im 3a|re 1249 bnr^ 
einen 9lee^ ^Pto))ft bte ^fonfit^jen i9on ^(m nnb 4!^a&etw mit ben 
SB(q)iter i(on Steel Mreüiigt nyotben feien nnb btefel feilbem in bei^ 
ben bol ^ottonatte^ onlgeflbt ff^u S>iel ifl cffenbot irrig: 
bemt el gab in bem angegebenen SoXfct nnb nod^ f))atet no^ feine 
^fotrfitii^e k>on $)al^eren, ipte man fi^ aul ben Serjetd^niffetr bei 
aNntetim nnb äRooten ttctjengen fomi. "SOttt Sfetfoffet bei 9tc& 
iell '^ot jlbtigenl aud^ ben Stein tetH^« drmgarb in ber :ftird^ 
Dmt Soegl^ gdannt nnb bie dnfd^ft beffelben isid^ mitget^eilt, 
feboi^ eine <ErKStiUig betfelberi Mrfui^t, toääft feiner i^ettiglett im 
^ädgiffetn aftet dnfd^riften ein traurigel 3engni§ anlfteOt. (Er 
lictftnSmüd^: Octavo (secolo) Christiüiae (aerae wmQ) quin« 
^lagesiiiiQ Marens ua com Irmgarde (forte cönioge) otUuleront 

Digitized by VjOOQ IC 



- 257 — 

Sitte kwn ilfm zim^Ol^ ttiUgfl^Ite^ einem atteit !Dtanitfctii|»te tnU 
notnmene Siede l^tett toir jete^ ffir bie ®ef^te ber ®rSfitineil 
.dmtgatb uttb Ormentritb f iDi^% ba§ tirft tti^ anftej^ett, i^ 
bafflr ben S>ant ber^r att^jttfj^re^ett^ bie an biefen^erfenen eitt3n^ 
tereffe l^alen« @ie (autet ; S. Irmgardts erat fitia comkls Zutpha'* 
Biae, cognata sanctaefarmtriidia^ quae quiesdt in Ecciem Rea<* 
misi ia sarcophago «bi ad primai» pulsatur. PraescriptaS. Irm^ 
gurdis suis samplibas BcclaiSani Ressensem, Mfmne ccrmlmstaBr,' 
ie novo erexü anno milleno quadnigfeno. Sir Bel^atten ttttil wr, 
foi eittet onbem Oelegenl^eit bie Wn^tm au^jHfi^ei^en/ totl^e \o\t 
bon ben unter bem ißiuneii ^S^mtgarb »nb dtmentnib Ut ber ^ 
f^i^« imfeter (^genb botfommeRben ^f^nen fflr bie ti^t^ett 
]^(t«N^ ntib bemeiritect nur^ bag tptr «nter ber druigdtbid m\eni 
®^afftetne«, jfim Zl^eile auf (Smrib be« (enteren, bie @r5fbr bet^ 
flel^enr totlift, nad^em (ie i^ve }m» Sefig« i^rer ^x^oifyctn, ber 
(ihrafen.be« 2:]^e« k)on |Kiitia(aRb, bvffen ^Qü)>t0rt Qnipien-v^^ 
gel^tetgen, «n ben berfc^iebenfteit ©teOen gefegeAen Srbgfltet firt^i;^ 
iftn S^tiwrationen gugeioanbt ^aiU, il^r Seben am 21. S^mclt 
eined btdl^cran nDd^ ni^t erantteRin 8iil^re9 al9 Tirgo sacratabei 
f^Ipffen ioit, fßknn bieSkJ^o^fofflernng fiber-bad ^oht9l<äft 9m* 
gofsM, nttld^ unfer beiiel^rted 9$erein«mtigfkb C^^ ^^^^^4^ <nt# 
feinen Untetfu^gen gelegen,* ebmfo fi^er ift, »iebieSSermuil^mt^ 
be^f^Iben Aber b^e dal^re^it/ in tDeCti^e ber 2:^e0tag ffiOt, fit^ mit 
ber Xngabe nnferee (S^^lftetne* Ibereinftimmertb ern>eitt, jo ^ baf 
9ofyc 1076 auf bem leeren )ii ergaiqe». 

SBei^um ber Satiren bed ^ofed Suegem über bie fRtäfU ber ^errt^ 
bon {Reeö' itnb ber Satire n/ aWont agg nac^ ©erbatU 1400, 

KttRdt «nde kmmelyck sy allen Indea, diodaaent apanen iMrüef sibii' 
off hoertta Jesen, dat wy ^Henrick van Wniekel friealep pastoir 
tot Veert, .Wasmatt van Schevik endo Johaa Lyf^er, Denefc 
iipten HoaVel^. Dealck die Smil, Darick ingar Wyefc, Deridi yatr 
Buickea*, Jobanvan Wiaafcalr Deriok inger Wyck die aMe, P^ 
ie£ vsander Aelstatt, Batger van fielsum, Heinken van^ Helsom/ 
Derick indan.Baegem.eiidQ Derick ' VoKenhee ab Lathen der 
GaaldiaiB ende der keveq van Reess gewest aya faiäen ynrg« 
keren koff tot. Buegeaa np oeren t;nsdadhJnden Jaer enss Heren 
dnaeat vieriiOBdari dea manendagea na Sante Servaea dadi ato 
onfiRffiiei^a vertynsen dal wy lialdeoda' syn wanden Gaedtshait 
eade. herea van Beesa Twsa. daer ber Gisbert van Wytenhor$| 

Digitized by VjOOQIC 



- 258: — 

^xinosic 4ol Recss. als een Ampfmim ende VcntBcrct des hacts 
recht up die tyt des vurg« Gaedtshuls ende heren daer legen-» 
wordich was ende den tyns böerden, welke her Gisbert vurg. 
die legenwordige Lathen laaeiiden alst recht . was oin des haeüs 
rechl te wiesen des vurg. Gaedlshüis ende heren, darup wy la* 
Ihen varsß. ons beraden hebben ende gewiest eindrechleiick der 
heren recht voir ende der lathen r^cht nae, also als wy van 
alts vaa.unsen alderen ende voirvaSeren hebben hören wiesen 
yoir .des ^Gaedtshuis ende haefs recht als hier m beschreven 
steet. Jnden irsten dat is th(> weien der Heeren recht vurg. 
weert sake dat ymant vanden lathen synen tyns niet en betail- 
den up den tyrisdach ab recht is dat solden die vurg. herent 
yan Bees idso duck ende mennichwerff als oen dat g^^ke an 
den heren vanden Lande brengen off an synen .An\ptnien Inder 
lyt ende dan so solde oen die here off Amptman vurss. uth doin 
peinden dobbelen tyi^s aen den gu6de daermen den tynss äff 
schuldich were. Voirt so hebben wy Lathen vurss. gewiest 
yoir der lathen recht des vurg. GaedlshiHS als hier na beschre- 
ven steet dat is tho wet^ dat die vurg. heren van Reess al 
peren lathen die guet van pen halden doin sullen drye hande an 
dat guet sonder wederseggen als sy des gesinnen Ende daer 
sullen die heren äff nemen tot gewinne achtien Schillinge vander 
hueven laats ende sa vpirt na beloip der mergentdeh als sich 
dat geboirt. Voirt wert sake da( dese drye hande aflievich wur-> 
den, ende verstorven weren, dan sullen ende meegen die rechie 
naesle erven der geenre die daeran gebandt waren endp gestorven 
weren, dat guet weder winnen an dat Gaedtshuis ende heren 
vurg.' sonder wederseggen als sy des gesinnen drye hande an 
<^t gue^ 4Aer sy äff gpvea sullen te gewin vander hueven Unts 
achtien Schillinge ende so^ voirt. na bploip der mergenlalen als 
dat yiu'ss« steet. Sonder alle argelist In orkundt ende geluigb- 
nissea^eis.deser vurss. vurwairden ende piüiten. Ende want wy 
lat^n. vpr^. 9ls Henrick yan. Wiäckel priester, Wasmntt van 
Scheyik. etc. eto. bllven by deser vurg, wtesingen Soe heb ick 
0enri9kTaR Winckel püiester ende paster iot \dti niynre viirg. 
k^rckei^ s^gel om gebrek nies myns. up deser tyt ende Wsismiiif 
y^n Scjieyik ende 'Johan Lyffgi^c vurss. diesen bHeff votr bese^ 
gelt.iQit, o^$e segelen, Ende want wy. ander vurss; adve igeene 
segeieaj^ liebbeq ^o<,vQrgyen ßnde belyen wy alle d(ise;yofss. 
yur^airdeiir ende punlen wair t^o syn onder segelen heren Hen- 



Digitized by 



Google 



- 259 — 

ricks van Winkel priester ende pastoir vurss. ende Wasmutto 
van Schevik ende Johan Lyffgers der wy up dese tyt mede ge- 
bruyken. Ende wy Lathen vurss. semelich hebben voirt gebe- 
den ende bidden onsen anderen medelalhen als Helmicb van 
Cambick Joban BoII ende Rutger angenbolten want wy lathen 
vurss. dese voirg« wiesinge aen oen bracht hebben, dat sy om 
merer veistenisse ende klering wil oer segelen by segelen hern 
Henricks Wasmutts ende Johan Lyffgers voirss. aen desen brieff 
hanmp j^illen. En^e wy Aejfj^ch, vnn Cam)ij[cl^,^9ha|; BqU>ende 
Rutg6r 'angenbolfeii want d^'$e/toirg. wiäsingb* nmde^an ons 
bracht is van onse mecfeialhen ' vofrss. ende ons dese voirg. 
wiesinge mede^ fa« alts^ kttn^iob is . epde b^bo) hoeren wiesen 
yoii:^dps bae^fs recht .des. vnrg. Gaedt^huis ende heren ^o hebben 
wy Helmich Johan ende Rutger vurss. onse segelen by segelen 
heren Henricks Wasmutts ende Johans onser ander lathen voirsi 
m desen brieff gehangen. Gegeven ind^n Jaer ons heren du- 
sent vierhondert des manendages na sunte Servaes dach. ,/'[ 

(Siri 2;ran«fif ju borftc^enber Urfunbc f>m ©alfratnentötage 140^ 
cntl&ält bicerttaruttg bcr üBrigen fiatl^en be« ^ofc«; an tocid&c Dot^ 
jicl^cnbe« SBetöt^um geBraii^t toat, bag böffdBc ba^ ^pfe^rciJ^t ent* 
^attc unb fip bcmfettcn Bciftimmcn. T)iz' Satiren fiftb:' Amt Con- 
vent, Lambert vander Hasen, Jacob van Calker, S weder angen- 
bolten^ Henrick Böll, Johan Halb, Gadert Mpse, iDerick upter 
Wut, Hein inger Wyck unb Luitgön upten Hoevel Coenen soen. 









Digitized by VjOOQIC 



Uthit 0ttt d)rtflild)e 5nfd)rt^fn am Uta 

.®ic äjcr^nbüingett Bbtt bie atteh 9jif4^riftcn 3a Äcltcn, Wc§ir 
imb 3:ta finb^nc^ tti(]^t sef(!^(offen« Sin ffir bod ^tburt^ett 8e# 
tpkJ^tigeö {Datum ' gibt bcr obige f d^afekrc Beitrag bbn ^erro Dh 
»ergratlj jur ^nb^ Uebcr bie ti^tlge'Öefeart M n\täx ©tciiÄ: 
Oct. K»l Marl, obitt Irroingard lann too^I lein ^toeifct fein, SRel^ 
SBebenlen enegt bie SbigAbe bed Snl^altd ber ^ti^'ehen dnfd^tiß be« 
JDtÄere be^l^ftTS, koeit fie, loie getnelbet lotrb,, tpeniger gut ermatten 
iji, > Statt IUI Dor Nov. i^ toc^t irgcnb efce SlngaBe ber fla^ 
Unben Stoneh ober 3bu« g« bennut^en. 3Bit . ^er 3^^ 8^^ 
l^offentUd^ ein 9{ee6'f(]^e9 9ie!ro(ogittm über ben ©terBetag 
bed jRucbet JtSl^eren Suffd^Iug« (Die Deutung . anno uiiö de bis 
quingenlesinio (999) be^'IDö ift fd^arffinnig^ aber getoägt/ Sbia* 
matt ^ng man lanm an bie 3a^re nad^ &ft\fii @ebnrt gn iitflm. 
(Sin a9eif)>iel Sterben iDürbe al9 eine bev feßenften 9Rerin)firbigIeitett 
jtt betrad^ten fein« 83a9 aber l^ier t)or3figad^ im SBege ftel^t, ift 
ber gSn}(i4e 2RangeI einer ^intoeifung auf ben Terminus a quo. 
&eU ba9 IDU ni^t in IDO (in Domino) }u emenbiren fein? — 
3tt>ei onbere merlmfirbige Analoga finben ^^ @« 37 da^rgong 1 
(1853) \>t» (Sorref))onben^Hatted . pr ben ®efammtDerein ber ben^ 
f^en ®t\äfiätt^ unb 9[(tert^ttm9t)ereitte, S)ie erfte bort mitget|et(te 
dttf^ft lautet: 

II^NON. lANVARII. 
OB. MEGINBRAHT. 
DIACONVS. IMO. 

*) Altera IfTonas Januarii obiit Meginbraht Diacomii in monte. (f)ie 
6t. «i^aeUnc^e in «nCba, »0 bie 3Mf4ttft fi(4 befinbet, 1^4 aui« 



Digitized by 



Google 



— 261 - 

,/S^ix ©tein, fagt bct geleierte SRittl&cWcr; $crr ©autat^ t>cn 
Duaft, befirjbet fic^ iif bcr Stti))fita bcr 820—822 gebauten JRunb^ 
Kreide &t ÜRid^acl ju gulba, Der !Dta!onuö SWeginbral^f, beffcn 
(Bcbäd^tnig bic 3nfd&rtft erl&dlten foü, ftarbju golge Slcfcologlcn Im 
Saläre 938, tok mir mein greunb $err ^rofeffor öanje in aWar^ 
bürg, bcr grönblici^fte ßenner* be« Ätofter« gulba, mitgetl^cilt l^aU 
Die ®rabf(i(>rift toirb a(fo gu ben ätteften pd^er botirten gel^Bren, 
bte \o\x befi|}en. Der gtDeite ®tein ift in bie Öfimduer bed fireug^ 
gange^ t>ori ©t @te)>]^an in äHaing, ber aber in feiner {ewigen ®e^ 
ftalt erft au« f»)aterer 3eit bfitirt, eingemauert* Die 3nfd^rift lau^ 
tet: Anno incarnationis Domini millesimo XLVIII indictione XV. 
V idos augusti Wigandus feltcis memorie preposilus migravit 
ad Christum. *) @e^r auffällig ift bie untere 3«ife, berert ©uti^fta* 
ben rücftpartö laufen, t»aß jum SSetoeife bienen möd&te, ba§ bie ®e« 
bäd^tni^fafel, tt)ie auci^ jene ju gutba, nid^t auf bem ®rabe gele* 
gen, fonbern fteie in einer JBanb befeftigt getoefen fein mag* • Die 
nur geringe ©rBge biefer unb ber meiften filteren ©rabfteinc beutet 
tAttffanpt fd^on barauf l^in.- Da« Segraben in ben jtird^en voax 
bamat« ein nur noc!^ feiten getpfi^rte« ^ßorred^t; benncd^ n)oate 
man ba« ©ebäd^tniß ber SSerftorbenen in unb neben ber Sxxäft gern 
aäen ©laubigen }ur Prbitte in'« ©ebSd^tnig rufen; De«]^a(b biefe 
lleinen ®rabfteine an ben SBänben.'' ®o »ett t>on Duaft Die 
britte t)on il^m mitgetl^eilte 3nf(^rift über bie einiibei^ung ber Är^pta 
JU effen (ö. 3* 1051) gel&ört nid^t l^ierl^er. SBir enthalten un« 
aüer Semerlungen unb auäf für einfttoeilen aßer gotgerungcn unb 
fügen jur görberuug ber ®aä)t nur nod^ l^ingu, toa« über unfcre 
juerft bcfprod^enen 3n{d^riften unfer fel^r geeierter SDiitarbciter unb 
greunb/ ^err Dr. ©diineiber, fd^reibt ; 

„Da« Dafein ber gmeiten dnfd^rift- ju Xiü toax mir fd^on bor 
mel^reren Salären burd^ SDütti^etlung. unfere« t^veunbe«, $errn ^far** 
rer 5ßabbefelb in S3Barbe^en, befannt getoorben, unb i^ beabftdf^tigte 
fie bamal« ju co<)iren, allein bie baju »ertoenbete Seiter /reid^te 
ni(^t mit genug, unb al« id^ \p^izx e« nod^at« Derfud^en n^oCtte, 
»ar m.an eben mit ber SReftauration bcr Äird^e befd^äftigt, tooburd^ 
id^ abermal« öcrl^inbcrt »urbe* 3d^ f)ait jebod(^ bei biefer ©elegen- 
l^eit aitf bie (Srl^Itung ber 3nfd(frift aufmertfam gemadf^t, unb fie 



*) (^ie 16ud)flaBett gelten um ben 6aum eines toleiecfigen 6teined l^ecum). 
£ad 3mtece enthalt no«^ ge^n SSecfe, eine -^luffocbetung $ur gürbitte 
füc ben SSetjlorbenen. 

«nnaUn. 2. ^ 18 

Digitized byCjOOQlC 



— 262 — 

tft avi6) ix^ jiefet itnbefii^äbigt gebßeben. Obgletd^ xäf ttun mäf feine 
®elc0cn]^cit f)atU, fie meiner abfid^t gemäg tiäl^er ju unterfud^en, 
fo erlaube id^ mir bod^ bic borläufige SSemerlung, bö§ baß D in 
ber bierten S^Ht ein P fein bflrfte, unb bic flewöl^nüd^ere r^ormel 
„in pace" ftatt „in domino" — »ie ge oud^ auf rBmifd^^d^riftlU 
d^en ®rabf(^riften erfd^eint — ju Icfen fein .tpfirbe* lieber ben nod^ 
jtoeifdl^aften 5Ramen be« SSerftorbenen fann id^ nur nad^ g^f^c* 
^ener naiverer Sefid^tigung be« DriginaW ©eitere« mitt^eilem !Die 
Sefung c ftatt t in ber Äöincr 3nfd^rift ift fidler, unb id^ bin 
gau) mit 3^nen einberftanben, bag biefetbe nid^t mel^t ber r&mifd^en^ 
fonbern ber fränlifd^en ^tit angel^Srt, toie id& bteö aud^ fd^on bot 
mel^reren Oal&ren (Sal^rb. b^ 93- b. 91. §. XVII. @, 222) ge* 
äußert l^abe. 3n SJejug auf bie Snfd^riften ju aSel^r erinnere id^ 
mid^ bei (So})ierung berfelben bemerlt ju ^aben, bog bereite ein 
aSorgänger mit farbiger treibe ben ©d^riftjfigen auf bem' ©teine 
nad^gefal^ren mar, tiefe nod^ fid&tbare SWarlirung aber mit bem 
auf bem Originale äJorl^anbenen nid^t fibereinftimmte. Sl^re gecl^r* 
ten 93emerlungen Deranlaffen mid^, bei näd^fter ©elegenl^eit btefelben 
in 93ejug auf bie fraglid^e ®teüc nod^malß auf^ö ©enauefte gu un^ 
terfud^en» — 2Ba« bie ©eftimmung unferer ©d^rlftfteine betrifft, fo 
bitte id^ ben anfangt bon mir gebraud^ten unrid^tigen 2taöbrud! 
,,®rabfteine" in ,,®ebäd^tni6tafeln ber SSerftorbenen" ju berbeffem, 
\m idf 3^nen nad^träglid^ gefd^rieben, . unb toie ©ie ebenfaflö ganj 
rid&tig erfannt l&aben ; nur glaube id^ nid^t, bag fid^ bie ©teine 
mel^r an il^rer urf))rängßd^en ©teile befinben. ^k9 gilt ganj fidler 
Don benen p^eQen unb £iU, n)obonber erfterean einem berbedEten 
Orte an ber Slugentoalib ber Äird^e neben einer ganj-^)rofanen 
©tetnfd^rift (toal^rfd^einlid^ auö bem 13. Sal^rl^nbert), bie bon bem 
3ott JU ©d^mibtl^aufen l^anbelt^ too fie laum gefeiten, biel weniger 
gelefen U)erben fonnte, eingemauert ift^ unb bon ben beiben ju Xxü 
ift bie eine fogar äugen an einem Pfeiler, toenigftenö 20 gug 
l^od^ unb baju nod^ umgefel^rt vermauert, aud^ finb bie betreff 
fenben Sirdf^en ifirigern Urf^)rung«, unb bie ©teine iebenfaW ol^ne 
^enntnig ii^reß dni^altd beim 93auen berfelben nur atö 9Ratertat 
öertoenbet »otben. S33a« enblid^ baö relatit)c älter unferer ©d^rift* 
beuTmäter anbelangt, f o l^alte id^ bie gu SeQen für bie ätteften ; 
bie ©ud^ftaben finb fo fd^Bn, ol^ne aOe Slbfflrjung ober 
SJeränberung, tt)ie man cö nur an römifd^en Snfd^riften au« ber 
befferu 3^it getool^nt ift, eingemeigett ; aud^ jeigt fie eine jtoar 
nur einfädle aber gefd^madEooüe aSerjierung, ttjobon id^ eine genaue 



Digitized by 



Google 



— 263 — 



Be^tttHts l^ler Uiltit. 



IIUIM O N: 

IVNIIOBIIT 
GRIM OLD 
LAI CVS 



SJlegrage über bic SBeftimmung unb l^iftorifd&en JBcjicl^unflcn unfcrer 
©ebcnfftetne l^aBcn Sic in Gl^rcr flcel^rten S^W^'^f^ ^^ cinSebeutcnbe«. 
geförbert, unb n>tr bflrfcn tool^I frätcr i>on einem ber erfal^rcnften Stm* 
ner ber (^riftlid^en ärci^äologie unb Äird^^engefci^i^te, bem ^räpbenten 
be« aSereinö bon 5lltert]^unt«frcunben Im Äl^einlanbe unb SDiitgfiebe un* 
fere« SBereine«, $errn ^rofeffor Dr. Sraun in SBonn, bieDeid(^t noäf 
voeitete Sluffd^Wffe in biefer {Rid^tüng ju erwarten l^aben. 

Wt ben l^erjU(i^ftcn ©rügen t>erb(cibe \<ff Sffx g^nj erge* 
bener gteunb unb Diener 

emmerici^^ ben IL Dctober . 1856. 

Dr. 3. ^ntibtt/' 



(Sinige SEage m^ @m))fang biefer @d^retben« ging und t>0n 
einer iDertl^en, tt)ie ed f<i(feint, nid^t berrotl^en fein tooQenben 
C)anb ipteberum ein f^iä)ft fi^Sgbarer S^eitrag }u unferm ZXftma 
)n. 83ir laffen i^n l^ier Xßixüi<ff folgen: 

,,9{ad^trag )u ben im legten ^ft ber „WmaUn bed l^iftor. 
Sereind'' mitget^eilten Semerlungen über d^rifttid^e £)entm5(er am 
SKcbenl^ein» 

Qn ber 9(ngenfeite ber Sl^ormauer ber Sird^e in bem !£)orfe 
üDrebenad (mlttctalt. SJame: ©rebenl^ndt), V/2 ©tunbe bon SEßefef, 
an ber ^pt, befinben fid^ imi al^nlid^e @teintafe(n. 

SBon ber alten «ird^fc (erb, c. 1000—1100) fielet nod^ ber 
Z^urm unb ein @tüd( be9 ©d^iffd. 3u biefem romanifd^en, äu§erft 
fd^muddofen ^an finb iBrud^fteine aM ben SBcrgen ber oberen 
ibppt bertt>enbet. @r ift burd^f einen gotl^if^^en iReubau (c, 1400) 
ertt)eitert/ ioe(d^er 4 Sug über ber (£rbe au9 2:uff> i>on ba an 

Digitized byCjOOQlC 



— 264 — 

m9 93a(ffteinm aufgeffi^tt tourbe. S)ie S^onmutet {ft bteifeitifl. 
3!« i^rer Dflfette, unb j»at Jn ben 5Euff einflemouett, befnbet 
ftd^ eine @tetn)>Iatte mit folgenber 3nf^rift: 



t im ii> 

S^PTEMBRIS 

-e-ADAtELIC 
LAICA 



3n ii^rer ©üboftfeite, in berfeKen $8^e bon bet @rbe (c. S'/j')» 
bie itoeite: 



IUI K T- MARX. ^ 
GERSWI b T. LAIC 

ANIMA ElV ^: 
SIT IN PALE ÄCP 



Sit in pace. J. ß. 



Offenbar finb biefc tafeln nic^t jur 3^'* ^^ StBauung ber 
SBlamt ctngcfdflt, fonbcrn f<>ätcr öon anberötool^er in fic ctngda^ 
fen. ©a bie @d^riftgfige ganj fd&arf finb, fSnnen fie nid^t (cttoa 
auf ©täbern) gelegen l^aben unb bad @efci^td aQer f${ur:|)(atten 
get^eilt l^abem 3^re Sänge Beträgt VA\ i^xt ^ifft %'.*)" 

3mn ©^luffe fönnen toir un« nici^t berfagen^ einige oufnn^ 
fere ©teine SSegug l^aBenbc (5orref^>onbenjartiIel unfern 8efem 
mitjutl&eilen, toeld^e il^nen, h)ie fie e« unö toaren, neue Setocifc 
fein m6gcn, »on bem Sntereffe, toeld^eö an unfern 3nf(^riften 
genommen toirb» „(So toax mir fel^r li^b, fti^rieb am 26. 98ob. 
ü. 3. ber $o(]^tt)firbigfte $err S5ifd[fof bon SWflnfter^ in bem mir 
jugefd^idten $efte bic aßen (ateinifd^en 3nf(i{|riftcn toieber ju fin* 
ben, beren i6f auf meinen girmung^reifen bereit« anfi<i&tig ge* 
borben toar, unb ßrläuterungen. barfiber ju lefen/' — ,,aKitbcn 
3Kemorienfteinen, fd^reibt ber $err ©enerat^üDirector ber JWnigl. 

*) ^k Äiccfte ju £)rcbenicf) ijl Um ^, 6cbaPianu« gcweil^i 5)ct Ort $at 
in SSejug auf ble oltc ®au- unb iDiöccfanBegtanjung unb bie 66clbe 
an)ifrf)cn gwnf^n unb 6ad)fen eine mcrfwütbige Sage. 

^.ie CRebaction. 



Digitized by 



Google 



— 265 — 

SJiufccn öon Dlfcr^ (am 19^ bc«[.): mag c« f\ä) tool&I, n>ic 
ctngcgeBen, ijct^altcn; gctoiß tocrben ftd^ baju, tocnn aud^ nld^t 
au« fo gani frfil^cr S^it, ^araüelftcüen finben laffcn/' — ,,3d^ 
freue mid^, ju erfahren, bag ba« näc^fte ©eft bic Bal&I jener 3tt* 
fd^riften burd^ neue ffierBffentltd^ngen bermel^ren toirb* 3e rci* 
d^er baöSDiaterlal, befto leidster bie erflärung, unb e« t»irb mld^ 
freuen, to^nn id^ in ber golge tttoa^ baju Beitragen fann*" 5l(fo 
C)err ^rofeffor Dr. «raun in »onn am 11, beöf, — ,,®oa 
nid^t ber im I. 83, @. 393 ßöln. erjb. angefahrte „Rumolt 
laicus" unfer ©rimolb in fteüen fein? ®er 5£obe3tag ftimmt fo 
aiemljd^/' an« einem »riefe bee ©errn Pfarrer« 5«abbefelb ju 
SBarbe^en t)om 2ö. t>, 

SrVtoorett. 



- » ► »»» ff< q^ ^< ^ 



Digitized by VjOOQlC 



9(n beir $att)>tereigntffen M Den ja^acfeit Greueln itttb <9rog' 
tftaitn begleiteten breigigiäl^vigen Jhriege^ erfd^eint ber ®enera( 
dol^ann bon SJert^^ ,,ber 9{eiter ol^ne ©(eichen'', mit Slu^jei^nung 
betl^eiligt Seiner (Sef^td^te ift in neuerer 3^^^ bon berfd(^iebenen 
@(i^riftfteltern mit bantendmert^er @orgfa(t nad^geforfd^t, unb fein 
^elbenbUb in lebensvollen 3^0^^ l^ingejeic^net iDorben. SBeniger als 
feine friegerifd^en 2:]^aten, finb inbeg feine gamiKenoerl^SItniffe ge^ 
nügenb aufgeKärt, bie bei einem fo bebeutenben 3)2anne bcd^ aud^ 
bon unbeftreitborem 3ntereffe finb. Einige neue Siuffd^Iuffe bieten 
bie UrfunbeU; tteld^c id^ im Stadf^folgenben ber SSer5ffentad^ung fiber- 
gebe. 

S)ie erfte, bem ©d^reindbud^e Latse plaleas et antiquse fossae ^) 
be0 SSejirfS Don @t» (kf^xx^op^ entnommen^ ffil^rt und }u ber ftatt^ 
ßd^en S3e]^aufung, loeCd^e ber ®enera( im 3'. 1636 in ber i^m na^e 
befreunbeten @tabt &iln txvoaxi. S)iefe fd^Bne Seftl^ung mit ^of^ 
räum, großem ®arten unb ffinf 3indl^Sufern n>ar auf ber ®ereon^ 
ftrage gelegen, loeld^e letztere in ben @d^reinen balb mit biefer, bolb 
mit ber ^Benennung breite ©trage bon ®U ®ereon ober mäf Inxi^ 
toeg breite ®tra§e angetroffen tt>irb. 3m Saufe ber 3eit ift l>ier 
eine D5Qige Umgeftaltung eingetreten; bie gegemoärttg mit benStum« 
mern 36 unb 36— bejei^neten beiben ©äufer jelgen bie @teße an, 
too d^emal« ba« C)auj)t]^au« geftanben. ffiäl&renb 9lr* 36— ate 
ein erft bor »enigen 3a]^ren aufgeffll^rter l^übfd^er SReubau, (gigen* 
tl^um be« ftSnigtiS^en SWotarS ^errn glaifen, baftel^t, toeift bie an* 
bere C)alfte (Sßr* 36) in ben inneren Sieftanbt^eifen nod^ einjetnc 
d^aratteriftifd^e Ueberb(eibfel au9 berfd^iebenen @)>od^en einer fernen 

3m «ii^lDe hu Jt(nig(. Sanbgecii^t« ^iecfelBfl. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 267 — 

SSorjelt auf. Die älteften @d^rein«iiad&rid^tcn mctbcn, bag gegen ba« 
(Snbe be^ brelgcl^nten 3al^rl^unbertö l^ier ein Slnftebet geftanben, m^ 
bem ,Äefi|cnben aüttergefd^teci^tc ,,8Ja^feen]^u^6" ober ,,9tafeen]^au«" 
genannt, ba« aber um bie SKitte be« üicrjel^nten Sal^rl^unbeTt« ©gen:* 
tl^um be« SSrauer« 3acob bon SOierl^e^m gemotben unb nac^ 35iefem 
bW göm Untergange ber reid&dftäbtifc^en ^tit ,;$au« SD^erlftet^m" 
^ie§: 

^Notum sit tain presentibus quam fuluris quod Theo- 
dericus dictus Raze miles coloniensis remisil et parauit Bener 
dicCe vxori sue. vsufriiütuni suum in domo e( area dicta 
domus Raze sita in lata piatea . . . Anno dominj m^. cc^. 
nonagosimo quinlo.*' 

„Nolum etc. quod Drude relicle quondam Jacobi de Mer- 
heym braxaloris cessit de morte quoiidam Theodeiici filij 
sui vna pueripars in domo sua vocata Merheym olim dicta 
Ray tzenhuys sita in lata piatea Sancti Gereonis ... Datum 
Anno dni. m^ ccc^ Ix^ tercio.^ (Christoph. Antiquar fossa&v) 
5Die fämmtUi^en barauf folgenben ®efi|e«tt)e(3^fel finb in b^n bie 
Ueberf(3^rift »Lat» plate» et -antiqu« foss»* ffll^renbcn ®ifnin9^ 
bttd^ern Beurlunbet* 5Rad^ einer Sieil^c »cnig belannter 9?amett folgen 
,4570 ©er ^rnuefte $erman bom §ir6 gnant Sanb^lroen mit ber 
tugentfamer Satl^rinen bon Steingeband gnant SJRommerfflod^ feiner 
eineiiger l^aufffratoen. 1600 (ber SSorftel^enben ©ol^n) Öfaac bom 
^ixii gnant Sanbgtroen mit ber @be(Ier %tnae bon ©d^aeffbergl^ 
feiner eineiiger l^aufffrowen. — 5Der S^renl^affte ^ctcr Äerftman 
gnant ©inftigl^ bnb Slnna Sruinff^eimö e^eteutl^. 1627 Der 
Sl^renuefte bnb l^od^gelel^rtte l^err dol^an ^erftmand genannt Sin^igl^ 
bl^ero ^eä)titn Doctor/' 1636 am 19. @e^}tem6er »urbe bann 
„toegen mlßbejal&lung beö j^arlic^en f^arjinß" bie fflepfeung berfaüeu 
erflärt „bem tootteblen bub ®eftrengcn ^tcxzn Ool^anfen Jacoben 
bon Äinbfetoeiler J)roften $u fter^jcn bnb frautüen Sinnen etifabettjen 
bon grenfe ßl^eteutl^en'^ Unb ettua jtoei 5IKonate fpäter feigen tt>ir 
ben ©eneral bon SBertl^ ate (Srtoerber auftreten, ©erfelbe ließ fd^on 
am 4. ä^rit beö näd^ftfotgenben 3a^re« 1637 bie Ueberfd^reibung 
beö (gigentl^umö ju ©unften feiner beiben minberjä^rtgen Älnber 
Sol^ann Slnton unb Sambertina 3rmgqrbl^ bornel^men, iebod^ blieb 
;,@einer SjceDenfeien aW bem §erren Satteren" fie Seibjud^t bor«» 
bel^alten. (Urf. IL) ÜDer ©d^rein^fd^reiber ertoäl^nt bei blefer ®e* 
tegeni^eit einer berftorbenen ®attin be« ©enerafö, ,,ti)eitanbt gratoen 
©ertrubten 3enttctt"^ bie er att bie aJJutter ber beiben Äinber be» 



Digitized by 



Google 



— 268 — 

jeid^net, load aitt, ti>te fid^ f^äter ergeben tofrb, {ebenfaö« l|m|td^t=« 
tifi^ her 2:o(^ter Sambertina dmtsorbtö oi9 ein Örtt^um erfd^ehien 

©eine ©efiftunfl crtoeiterte 3o]^ann bon ®crt]^ am 29* ?Webember 
1642 mit einem ©tStf ffieingarten ,,gur fett^e bff i^rer E.vcell: 
(5rb onf^icgenM"* ©eine 5Bad^batlnnen, bie 5Rcnnen be^ fttcftetö 
®xo^Slaiaxdff, traten il^m bajfelbe fflr bier^unbert unb fßnfjig 
SRetci^öt^aler ab. ®n befonbere« Dccumcnt bom 26. Sanuat 1643 
bejeugt ©eiten« ber SWeiftcrin unb Sonbenlualinnen bte S3eri(3^t{gung 
bed ftauf^reife^, n>el^e im 92amen be9 ®enerat9 bnrd^ ben fölnifc!^ 
9iat]^0»)erti>aubten ,,^errn Siutgern bon ®trt]&" unb ^ertn ißetcr 
$om^}ef(l^ gefd^el^en toar. (Ur!* III u* IV. (») 

Mm 13* ©ecember 1648 nal^m ber ©eneral bon bcm faiferli(!^en 
Dberften Sol^ann Sorman bon Äeffel, Sommanbant auf Slßberg, ein 
S)arte]^n bon fiinfge^nl^unbert 9Iti^6t]^Iern auf« 8fu6 ber ju^SIgberg 
barflber ou^gefteßtwi ©d^nlbberfd^relbung (Urt V. (^) entnimmt man, 
ba§ bamaW bie ÜÄutter Ool^ann'« bon SBertl^ noi^ am Seben roat. 
^ViX(fy fie foQe ju Mn in feinem ^ufe bie {Rüdjal^Iung erfolgen, 
ober, in il^er Äbtoefenl^eit, burd^ feinen ©rnber ©etni SRutger bon 
©ertb* 5Diefer lefetere, beffen toir bereit« oben erwäl^nten, u>ar bon 
ber 9iitterJunft^ gmn ©d^njarjenl^au« in ben ^atf) ber ©tabt ÄMn 
gewäl&lt loorben, in ben er bei bem Surnu« Naliviialis Chrisli 1636 
an bie ©teDe be« gicentiaten S^rifant iBoie juerft eintrat. 1648 
koirb er gnm legten iD^at genannt; ber 93u^]^finb(er @onftantin 9)^(1^ 
n>ar beibera nod^ften Surnu« 1651 fein Slad^folger. (Sin ©enatoren* 
berjei(i^itt§ im l^iefigen ©tabtar^ibe nennt il^n ,,5Rfitger ©tertö" 
(einmal etloa« abtoeid^enb ,,®ier6'0* ©eineö .95ruber6 $au« auf 
ber ©creon^ftrci^e loar fein ©ol^nfi^^) 



*> SMefe betb«! Utlunben bcfof bct 1854 betpoibene D. 3. ®. X. 3m. 
^off in 5to(n, aud beffen 9la(I)(af fte ^ect ^otai (Slotfen ecmacb, bet fte 
mtc fceunMicftfl |um Öebtouc^e mitt^eiUe. 

^) (Sitte 0lei4|eitige 9l6f(^ctft, auS ben nac^gelaffenen g^apiecen bed D. 3. 9^. 
^ermanj (ftertmcmnt) ^etcü^tcnb, iit meinem Septc 

') 3n bem »Liber konorabiüs confratemitatis Beätss Ann» • . . .ere<^ 
in conventa frm. Min. Strict. observantiao ad Olivas dicto, Colonia 
Anno Dni. MDCXXXIV." (^opteii^anbfcfirift in qu. 4, im ©etwa^i* 
fam hei betmaligen f^cafecten biefec nod) in bec ^pojleditc^e foitbe« 
jlcl^enben ©rubccfcftaft, ^rn. Z\U) eifrfjeint untct ben n«* ben Xauf. 
namen alp^abettf^ eingetragenen SRitgUebecn: 

„D. Hercules ab Essingen, qui duxit neptem Jois. de Wert, 
I64ö in be« 1^. Joan tjon SEBettl^ ffani ben 7 februar." 
Uniec neptis !atin f^itt nic^t eine (Sneeliit ^u .t>nfk^m fein, fonbcnt tf 



Digitized by 



Google 



— 269 — 

, Solenn t)Mi ®ertl^ befd^Iog. MannSliäf jeJn 8e6crt dm 16. &tpy 
temfcer 1652 auf feiner C>«^rfd^aft »enatef in ©Sl^meiu "ffliift tin 
3al^r f)>ater ^emel^men to)ir^ bag fein ©cl^n dol^ann 9(nton au(]^ Be^« 
reit^ ba« B^ttU^^^ t>er(affen ffattt, unb ba$ bie t&bier Sefi^uttg aud' 
fd^Ueglid^e^ (Stgtntl^um feiner 3:oti^ter, Santberttna 3rmgarbtd gebot' 
bem Sefttere toar ju bieferäcit bie@ema]^Iin be« ^il^erm föinanb 
^teron^tnud bon §ren^ )u ©d^Ienbetl^nOf ate beffen SBoQmdc^t« 
träger in ber ©(^rein^berl^anblung bom 18« dntt 1653 (Urt VI.) 
ein $err dol^onn bon SBierbt, Sanonicue im l^iefigen iWarienfltfte 
itt ben @taffe(n, genannt ift, ber ol^ne B^^eifel dn naiver Wxott^ 
»anbtcr ber grelfran geioefeni 

S)ie $interlaffenf(i6aft bed ©enerald bon SSertl^ rief (angn)terige 
ate^t^ftreittgtetten l^erbor, bei midien ber ^octor ber Siedete dfol^onn 
SKiii^ael ^erman^ in ft^bt, beffen Somilie etnm^ fl>ater ben äbeligen 
Flamen Don ^ertntonni fßl^rt^ al9 @a^n>oIter ber Freifrau unb be9 
Sxeii^erni ben i$reti^ getoirlt f)at^). S)ad S^ccnntent bom 3. 1655 
(Urt VII.(»), iDel^ed il^ bieSBdol^ttniig für feine bur^ einen »er^ 
iUi<fy gebSnten SBemfl^ungen fibetto^ft, nonnt dü ^\btxpoxt bie 
fiberlebenbe ®atttn nnfered ^tlim, Srau ©nfanna Wlaxla, gebotne 



tolib bamit eine Stickte gemeint fein, wie bied l^auftg in Urfunben t>ots 
fommi ^dei SBal^cfc^efnlic^feit nac{| toai $etc gereute« Don Gfftngen 
bec 6(fitt>iegecfe(n be9 0tat^6]^ec(n flutget twn SBett^. 

3u ben IBcubetfcbaft^itgUebent ge^&cte auc^ «Anno Schaal gacteitic 
be^ i^tExcell: Joan de Werth ben 4 feb: 1646''. 
*) 5)a bie gtei^etr^ »on gtcnft bon bem ölten (Sefcfilccfjtc bet ötaifeen ab« 
Rammen, fo (am alfo baft iRai^enl^ud na$ tlinget atö bcei iaf^if^w» 
betten miebeium an bie gamitte bec eiflen (Icbauec . ^uif * 
^) ©iefelben jtanbcn in öielfac^en fceunbf<t)aftli(^en unb gcfdfeaftlltften «e» 
Stellungen ju bem genannten Siecfitdgele^cten. 9lud einer Ucfunbe ^.bec« 
^nbelt in (Soüm ben 6reben bnb awanaigfien Sag^ fRonatd Septem- 
bris 3a^s6 (Sintaufenbi Gec^öbunbect funp^ig^ mtb 9I#" ecfel^e i(^, 
baf fte, „bem äBoKSblen ünb ^oc^gele^tten l^ertn Johannen Michaelen 
Hermantz bet {Rechten Doctoren, fütflL $fa(i 9{ett)bucgif(^en fR^att t>nb 
Referendario, t)nb Annen ISIancfenbeigb (Sl^eleuil^en'' mittele einet SQei? 
fc^cetbung bom 24« Suli 1655 ouc^ eine auf bie toon äBeit^fd^e «^ett» 
f(^aft Obcnfir^cn lautenbe Obligation üBermlefen l^aben. — öin Äinb 
be« ^octor« ^atte bie gceifcau bon grenj jut ^at^in; ^iet bie öinf 
ttagung aud bem 2:auf6uc^e bet 6i f$aulud^fatte (6tabtatc6iD) : 

9 1653. Novembr. 25. Baptizata est Lambertina Jrmgardis filia 
Joannis Michaelis Harmans (sie) Vtriusque Juris Doctoris. Patrinus 
Freenobilis Dns. %bam t)onn 6igen^ouen genanbt ^nftell 1^. aue 
9tibetaufem. Matrina Lambertina Jrmgardis gteiftaU) bon SBett^ 
genanbt gtent^ au 6c^lenbet^an. Baptizans Ezimius Dns. Pastor 
Godefridus Molanus SS. Theologiae Lts." 
') £)cigina(, in meinem IBeftle. 

Digitized by VjOOQIC 



— 270 — 



(ikafin i9on ftit)»fettfie{it^ nebft i|r^m tta^geJbernen ®&l^nletn 
9ran}{^erbitiattbt$rei^errn bon ffiertl^; aM bie3Rtitterbet 
^leifrau bott f^ten^ ttnb etffle (8ema]^(ttt bed SenetoM^ tottb i^tn« 
gegen gtou €^r{^tne ©eutl^ bejeül^net — eine «ngaBe, bie »on 
füld^er Seite lommenb, H^e änberiäf^gfrit über icben 3ti)etfcr fJeHt * 
©ettrub 9eirtten*), bte tt*r in ber ©ci^telnfutfunbe b^n 1637 (aW 
Itoeitd berftovben) antrafen, mn^ fonaid^ ttctl^enbig bie ^tpette ®u 
ntal^lin Sol^nn'd bon QJertl^ getoef en [ein. 91K ,fo((^e . fkibe id^ fie 
an^ anbertt)&rtd mit bem 9tanten ®ertmb ))on ®enb p ftcnen ge« 
nannt, }uglei(^ freitt^ ntit ber offenbar unricj^gen äSenterfung, bag 
ii^re SermSl^Inng am 3. 3nlt 1648 gefd^el^en fei. ferner mlrb eine 
Gräfin Waria dfal6eaa bon @)>auer (ober, tskt ed mttttnter ^eigt, 
6)}arr), balb aM bie erfte, ba(b ald bie 3n)eite fetner (Gemahlinnen 
genannt, mit meld^er er bad S^ebfinbnig in ben legten 2;agen bed 
dannard 1637 boUjogen l^be. S)ie 3R9gIi(i^eit, biefe Samen aOe 
unferem i$elbl^erm beigngefeQen, xsUxt nnfd^tDer j^erbeigeffll^rt, inbem 
man eine biermatige ißermäl^Inng }ur Stoerfennung bräd^te, unb 
gtoar bie britte mit ber ®rafln @|>auer. ®a \>vt ®räftn bon Smjfem» 
ftein erft jtoel nnb a^atijig 3al^e erreicht O^ben foQ, ald fein Zob 
fie 3ur S93ittn>e m^üiiz, fo liegt feit bem bor 1637 erfolgten Slbleben 
ber ®ertrub ^ztXitxi ein ^Inreid^enber '^A\x<iyxvx für eine nod^matige 
6l^e offen. 

3« ben aSorjügen, toetd^e bie iEod^ter bc« ^etben, bie grelfran 
bon grenft, gefd^mfidt l^aben mögen, gel^örte bie lugenb ber ffiirtl^* 
fd^aftlid^feit leine^toeg«, tote bie« burd^ berfd^iebcne mir Dorliegenbe 
©d^rtftftfldfe bejeugt toirb, Slm 8.'9»ai 1681 et^bt ein 3c]^ann - 
^]^iH<><> S3ritning«]^oufen, nad^ tJieffättigen t)ergeMid^en anmal^nun* 
gen, beim ©d^effengerid^te }n S&In eine jtlage gegen bie „^e^frau 
»on %ttxi% bon @d^(enberen'' loegen eine« ®nt]^aben« t)on ad^t unb 
fönfjig Dal^ern für einen im 3. 1675 gelieferten Dd^fen, «nb ba 
er „in ©rfa^rung <>rad^t, bag biefetbe gu Sol^an de Werls ^ang 
auff sant Gereonis ©tragen gelegen bered^tigt", fo fnd^t er an biefer 
giegenfc^aft fid^ gu fidlem, «m 18. Dctober beffelbett Sa^re« fielet 
,/bie gram SBittme beß gre^l^erren Scn ©d^tenberen ©elig^" fid^ 
nnb i^re ,;\)nber l^tefiger 93ottmägigfeit gelegene Sei^außungV burd^ 
ben SWerfter Ool^ann 2Kori^ toegen breier Med^nuiigen über ©d^miebe* 



*) 2)et „Celttag a« ®ef(^l4te 3o^ann'4 öon Äett^" im .geuiffeton bet 
Je5lnifc^en Seltung 9{c. 275 toon 1846 giM bucc^ undc^ttge Sefung i^c 
ben 9^amen „(Dectcub Renten". 

Digitized by VjOOQIC 



— 271 — 

at6ett im Setrage ^mt itemt}ig ®n(ben at^t Wbvi» itt gplet^er Seife 

migegriffeti* ^ iOa aber aud^ bie Sntrtd^ung einet auf beut i^ufe 

^\)ptt^awA\it l^ftenbeii (Srbtetite in^9 ®tc<ttn ivAtOf, fo melbet ei«e 

^^rein^eitttragung bont 31« 3Rai 1688 (Christoph« Generalis): 

„ * * * 3ft ontDefbigung gef^el^en benen SSot(Sb(en l^^d^ 

gelehrten m^ ft^äfSfyc* imb. tngenbret^et l^enn dol^an» 

SKeld^tom @t^^au§en ber regten Liceniiata bnb be^ 

l^o^5l{i^n Sontmergetid^t^ )u &p^ Utßittxzn ^nb 

fratDen Annen Catharinen geBol^rener (Sfd^innen (Sl^eleuten, 

^ ol^n @tn ftw% Stoittenl^aug ntel^r nun SRel^ttl^em ge« 

nant • ♦ /' 

uttb erft beten ftinber unb (SrBen „Adam Steinhaassen be^ l^od^ft^ 

px^ifixäfm ftaVferf« Sannner@erid^td Advocatas et Procurator ))Hb 

Maria EKsabetha Steinhaussen mit il^em e^el^erm Johanne Arnoldo 

Sdemacher (S^nrSSOnifd^er ©el^eimb» Dnb C^offrl^att*^ ^a6en bie 

,,S3oQgebcl^me frame Lambertina Jrmgardis t>on Sßierbt'' miebempi 

in ben 8efi4 eingefe^t, toit bied burd^ ein iRotnm bom 1, l^bruar 

1701 (Christoph. Fresen- et Wahlengasse} Beurlmibet ift« Süen 

nm an ftnb teine ferneren äRutotionen mei^r in ben ©runbbüd^ern 

Detmerft, tporau^ )u folgern, ba% bieSamiUe bongrenib ba6 ($ig(^ 

tl^um ununtevbriM^en beibel^atten l^at« (Sd toirb; bie9 aud^ bnrd^ bie 

SCngabe eined alten IBIner i^ürgerd beftotigt, ber im erften !£)ecennittin 

bed gegentoärtigen Sal^rl^unbertd einen S:i^ei( be^ ,,@d^tenbet'f(i^ett 

©ofe«" (»ie bie aSolIdfjjrad^c fid^ nod^ immer auebrfidtte) miet^toeife 

bemol^nte. 

Wlan nennt nid^t toeniger ote fed^^jel^n. ftin^er, loeld^e Samber^ 
Una3rmgavbi« ^on Sßert^ il^remiSemal^Ie gefd^entt l^ot: ffinf2:3d^ 
ter nnb eitf @9^ne. S)a^ biefelben eine groge Slode fpielten, ju« 
gleid^ aber t)on ber eben erU)&]^nten übe(n igigenfd^aft ber Wlutttv 
fid^ gUid^faQd ntd^t ganj frei gel^alten, bejeugt.eine 3eremiabe bed 
C)ofrat^|« gfabri, bie berfelbe am 19- 'December 1699 bem @d^ff«n- 
gerld^te in ftSIn überrcid^en Heß. (Urt VUI.) 

3tpei fel^rintereffonte lebensgroße SBitbnvffe bed Generale dol^aun 
bon VSntff, t>on gefd^idCter ftfinftlerl^anb gemalt, n)aren bi^ in bie 
ISOOblergiger Saläre in feinem ^aufe ju R6ln aufbetoal^rt geblieben ; 
fie n>nrben bamald verlauft unb fiub bann in bie toeile Srembe ge^ 
toanbert. ©a« eine fteUt il^n ftel^enb im Sebertoßcr mit ^o]^en@tic* 
fein bar, ba« anbcre fein SReiterbitbniß, i)on 2:romj)etcrn gefolgt, 
an ber ^pü^t feiner 2;a)>feren gum Jtam)>fe eilenb« 

Unter ben in Jlu)>fer geftod(fenen ^bbilbungen ift befonberd ein 

Digitized byCjOOQlC 



— 272 - 

em t>tn Sßerijel ^cüax {ff. mit ber <6(!^rift 13 3* 5 8., ht. 9 
3* 3 8- preitglfd^en ÜJfti^c«) l^cröorjul^eBett, ft>cl<!^« bcrfelbc Im 0, 
1635, »a^renb feine« «ufentl^afte« in Ä5fa, für ben Berlag be« 
abral^am C^^^nberg au^fül^te. S)et ^e(b fl|t im $arntf^ auf 
einem fräfttflcn Stoffe, nwSf red^M l^iti f^ytcnaenb, bcn gelbl^ermflab 
in ber 9ttäftm ^oltenb; im ^intergrunbe eine^eftmtg, gegen totläft 
ein Äriegdl^eer borrfiA, unter beffen Änfftl^rem »Obr: Bamberger^ 
bnrd^ ©cifflgung feine« Slamen« oußgejeii^net ift 3n ber ©ö^e 
pnb bie lugenben be« berül^mten ®eneraW aöegorifc!^ ongebeutet, 
ffttäft^ ein S:rimi«)>l^ing ton tt>eibli^en f^pren: im SBagen bie 
. jjBona fama« in bie 5i:rom|>ete Blafenb, oon toeld^er ein S33aw>en 
l^erabl^angt, ba« brei &äfttn im @<!^i(be ffcA, bi^ fibrigen« ni^t ber 
Don SBertl^'fd^en ^amiße angel^^ren, fonbem l^ier mf^l aM@itthbiIb 
ber S)eutf(|ieit nnb ber @t5rfe anjnfe^en ftnb; bd« ©ed^gef^nn, 
tDtläta ben Sagen }iel^t, befielet avi» ^Sncerit.^, «Pietas^^ »Vigi- 
hntia^, ^Temperantia^, „Celeritas* nnb „Slrenailas^ mit ben ge^ 
brSn(!^Ii(i^en Attributen« Sinte gegenüber fauft in rSmifd^er f)tiU 
benHeibung ein ^eger auf einem Slfigelroffe bnrd^ bie Suft, ba« 
©d^toert mit einer ftrone emjjorl^ttenb, mit ber JBeifd^rift: Tu 
süheri Tibi militat »ther''. Unter bem SSilbniffe tieft man: 

„Ubi est miles qui pro fama pugnat^ et non pro pecu- 
nia? übt dux qai numinis gloriam magis qaa&rit; quam 
suam? Ubi beilator, qui paratus e^ ante cadere, quam 
fugere? Ubiheros, qui nee tempus nee occasionefn vult 
perdere? Hie vir, hie est, tibi quem laudari sspius 
audis. Sed non saepius vides; qui» eum bostis s^pius 
videt. Hunc ergo Joannem de Weert cum videre ne- 
queas absentem, prsBsentem vide in imagine et virtute.^ 
Üuleftt folgt bie ffiibmung: 

^Reverendissimo et EximioDno. D. Severino Binio Re-« 

verendissimi Archiepiscopi et Serenissimi Biectoris Co- 

loniensis in SpiritualilHis Yieario Generali, nee non 

Metropolitan» Aedis Canonico. etc. debiti obsequii et 

singularis observanti» ergo dedicabat Abraliam Bogen- 

berg Ciialcographus die 2. Martij A,^. 1635.^ 

Star itoeimal ift mir biefe« fel^r feßene unb fd^öne Statt im 

Saufe eine« tangiä^rlgen ©ammeln« borgelommen, ieb««mal ol^e 

$oQar'd 92amen 0; ®Hftab ^artl^ei fennt l^ingegen in feiner ^Rono^ 



') Q\n C^emplat tarn in meine SammTung. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 273 — 

«topitit be^@ted^erd eia (gj:em)>(ar mit ber ^ejeU^mmg xtüftSmttnt 
„Wenzel HoUar fecii« — ein ^lattcnäuftanb, ben man imnaät 
für bcn gtociten l^aUen mfifte. 

(gttoäl&nt fei no^ eine^ öon 3» ä. 3tomermann geftot^ene» 
Keinen ä3tatted, !&er ©eneral ftel^t in einet friegerifd^ betelbten 
Sanbf^aft, ein ©iener J^ält fein inutl^ige« $ferb, unb auf einer 
Saline lieft man: »Vera effigies belli ducis Joannis L. B. de 
Woerth.** äRan flnbet eß in ,,e]^ur*a5a^erif(!^*®eiftß<i^ eolenber, 
aSiertcr ^tiV* (aWünd^en, 1757) ©♦ 26, »o im SEefte, bei S&e* 
fci^reibung bcr »@tifft* unb ^forr^Äird^en SS. Jacobi, Ä Tiburtii« 
3U@tranbing, gef^^ ^vc^'* p^^^ ^^^ SapeQen S. Sebastiani jeiget 
fi($ gegen bem Sittar l^inübev ber berfil^ntte Ofe(b'DBrifte 3oJ^amt de 
Werih, mit bem lebernen (SpQer abgemal^Ien, koie er aQba bor bem 
Selbjug ben @eegen t>Dn ber ®eiftlid^teit fn\ftn\> em))fangen, unb 
bafelbft bie ®laubenÄ*S3e!anntnu§ abgelegt l^aben foBe." 5Die ber* 
fd^iebenen 3al^rgänge biefeß geiftli^n.ftalenberß finb feiten. 



UtlitnbttL 
I. 



Äunbt fe^ ba§ im 3^ar ©e(!^«ge]&en]&unbert ©e^« bnb Dreißig 
ben jmanfeigften Septembris geri(!^tli(j^ erf(!^ienen Slntoalbt be« ffiol* 
ebetgebornen bnb ©eftrengen $an§ Jacoben D.on Äinb^toeiler i)nb 
l^at gegen Dnb toiber bie SBittib önb (Srbgenal^men toeilanbt Ferren 
Sol^an ©intjig« ber JRedf^ten D. bnb fiaiferfid^en Commissarij ober* 
geben Documentum factas inscrinialionis sub mann Remeri S3anf(!^en 
©(!^reinfd^reiber« noloria baraugen eftoiefen, bag tooBgr* fein ^rin*« 
ci^>al al&n eine 93el^aufung bnb Srbfcä^afft fampt ©arten bnb ^nbt^ 
^ix bff ©. ©ereoneftraßen Snl^alt ®6)xm^ gelegen, aW berfaBcn 
für bie f^ar*) gef^rieben ftel&e, !Derotpegen berenfelben taxation bnb 
dislräciion ge^jetten bnb erl^atten 23nb bietoeit angebeute Srbf^afft, 
beren bber ßrbfd^afft Beaibte Taxatoren einlomner retation möf, 
mit ^m\) IJl^aufent f unff. ,§unbert 8teid^«t]^aler ^au^jtgelbft lo^aren 
f^aren Befdf^toert, ©o toel^re baran 2::]^aufenbt berfelben ^altx beße* 
rer befunben/ Slud^ barfür jum ßrften Slnberen bnb ©rittenmal&l in 
bre^en naci^einanber gefolgten ©erid^fetagen 3eberem jum feilen Sauff. 
anßgeruffen bnb in berc britter proclamalion in nal^men tooBgemet 



') Uebct gal^t unb fBettfc^aJ gibt 8». ßCafen'ö 6c^relnöpiati« 6. 17-20 
bie ctfotbetlif^cn 5(uffd)lüffc. 



Digitized by 



Google 



— 274 - 

tt» Distrahehien auf funfftjig JReid^^l^atet ouglrt »otbeti, atxäf bem* 
fetten bol^al^ten berjjfieberr, ®an ban föTgenbfe ber Jnleressenten 
NuncEo referente cltixt bnb fold^e Ciialion ben Stifften Octobris 
!>B(j. ^ax9 bctflegert tcj)tobucirt geftalt bol^ma^Ien tempore repro- 
duci« Citationi^ itxiöftlidf erfd^tenen $err Joachim ©reutet bnb 
(tt Ttal^ttten Sl^rer (gf ceBenfeen i^mm boffan be fBerbt mü^ aOer* 
l^anbt getl^anen t^erl^d^ungen enbtdci^ mel^rgeba^te (Srbfd^afft ab äSter 
jl^aufent ®e(ä&0 ^unbert bnb »(ä^gig {Rcid^ßti^aler »erl^ol^et bnb 
borfur berofetten fettige ju abtubidren itpotttn* ®c ifi bemfetten 
nal^men« toie jefe gemelt (:tt)eilert .be^ »el&renber bnb geenbtgtet 
Hubienfe leine fernere »erl^ol^ung öorl^anben getoefen:) biettcrürte 
(grbf(!^afft barfur bermittelft ®otte«l&cBer8 per Senlenliam adiudicirt 
»Hb jugefd^Iagen ferner aud^ am ©ed^ften eiusdem gu r^d^t erlanbt, 
bag nad^ Slbjug erflnMIid^er grunbt önb logbarer f^aren Äu(i^ barab 
pro rata temporis öetlauff enen ^enfionen m\> bffgangenen ©iftrodton 
t>ttb ©erfd^ftcoften bic ©eßere^ Pfenningen In ©darein eingelegt bnb 
bargegen aöe bnb 3ebe bff bielgtmeltter ffirbfd^afft erfltibtlid^e ^ro* 
l^ibitione« obgefd^rieben bnb biefette bff angeredete S3e§ere^ ittbtv 
tranefertrt tperben foQen, tpeilban bermog einfommener Designation 
bie grunbt bnb lösbare f^aren famBt barab augftel^enben bnb pro 
rata temporis erfaQenen ^nfionen, fo ban bet^ biefer distractton 
bnb in puncto cassand® Inhibilionis bffgetoenbte ©erid^^coften vna 
cum iuribus Scrinij tbegen abfd^reibung bnb Iranslation bieler l^enffi« 
gen ^rol^ibitlonen, fid^ jufamen ab Dre^ S^aufenbt ®ier $>uttbert 
Dre^ bnb funfftjlg {Reid^«t^aler funff bnb ©e^^jig «tbu« bier ^eOcr 
belauffen 2ltfo baß ble ©egere^ ber<>lelbt Sin Il^aufent 3tt>e^ ^un* 
bert bnb ®ed^« JReid^^tl^aler ä^^lff attu« ad^t l^eller, Der $err 
Commlssarius D. 9tomfd^erti)eAett aud^ feine ad instantiam Ferren 
ffenolbten (Srottfelbfe bcrl^tn erlaubt bnb bem ©darein infcrinittc 
Jnhibition lautl^ bor))rad^ten ©d^ein^ bergeftalt bffgel^aben, bag ber 
$err Augens an ba^ bmbgefd^lagene bnb S^mt abiubicirted ^att§ 
gegen eintegung ber fflegere^ Pfenningen im ©darein gefd^rieben toerben 
joße ®ö l^at ber Ferren ©d^effen SSrtl^eil geben, man gegen einte* 
gung berfetten, bie bff biettemelte grbfd^afft erflnbtlid^e ^rol^ibitionen 
abtl^un bnb bff bielgebad^te 33egere^ gelber Iransferiren, bort f>od^ 
gemelte dl^re (S^cetlen^ie barauff gum (Sigent^umb fd^retben bnb 
fold^e« tbie red^t berl^unben foHe, ^aben alfo in mad^t ergangenen 
Srtl^eil^ bnb in Srafft (gined (Srbaren $)od^n>eifen Wfoii SSnfer 
®nebiger ^erren ertl^eitter Registraturen generalis dato praesenii 
erfinbtlid^ ©en SBoBgebornen ©erren Sol^annen bon SBierbt fjre^* 

Digitized by CjOOQIC 



— 275 — 

l^evreii gef^rieben anbag $)au| Sla^til^ui mel^ nimSKerl^etm ge^ 
nant gelegen t)ff @« ®eteondftragen ate bad ligt mit feiner ^cffftobt 
m\> 3u^^^o^*/ ^ni^ ^^n <>n 3^^^ $)eufere iDnber einem S)ad^e g^ 
legen Dff ber Sretberftragen aßernegft bem |)auf SRerl^eim buri 
ju S. Gereon tooxt, 83nb ban nod^ an S)re^ ^ufere bnber einem 
^($e iDie \ol(S)t» t>cx ben 19 Septembris Anno 1636 gefd^rieben 
flehet, 3Ufo bag $o(^gebad^ter ^err Sol^an bon Sßierbt gtel^l^ 
maci^t ^aben fo0e angeredete (Srbfd^afften bon nn Horton mit red^t 
gu l^aben }u bel^alten }u leieren bnb gu u>enben in tDca l^anbtSleine 
(SfceUen^ien n)oaen Sel^atten bem (Srbtid^en 3t"& Ui^^^ Sled^tem^ 
Datum ben gtDolfften Decembris Anno 1636. 

((&$ folgen an bemfelben $age meierte (Stntcagun0en, »elc^e bie 6cHeii# 

bcÄ ÖJcnerald gefcfte^enen Äudjafelungen bejeugcn.) 

IL 

ftnnbt fe^ bag ber SoQgeborener ^err Sol^an bcn liBierbt f$rel^« 
l^err, be^ Stomifd^en dleid^^ \^enera(; Seiferlid^er £)brifter, ©einer 
Sjrceltenfeien ^aug SRajjenl^ang mer nun SRer^eim^ genant gelegen 
tff ©♦ ®erecn«ftra6en ale ba« ügt mit feiner §off.ftabt bnb 3*^*e» 
l^or bnb ban gme^ ^eufere bnber einem bad^e gelegen bff ber SSrei? 
berftra§en adernegft bem ^aug ÜRerl^eim bur§ }u ®« @ereost matt^ 
9$nb ban no^ <B. ^jiceOen^ien üDre^ $eufere k)nber einem Dad^e 
n>ie fotd^ed t>ov ben 12 Decembris Anno 1636 gefd^rieben ftel^et 
gegeben t>nb erlaffen l^at ©einer g^cellen^ien Stetigen 93nberi^ri^ 
gen Sinberen Joanni Antonio lonb Lambertinaa Jrmgardlin bon @. 
@|:ceaen4}ien bnb »eilanbt |^an>en ^ertrubten 3entten S^eleutl^n 
erfc^affen, Den nun r>cxtan mit red^t ju l^aben jn bel^lten }u leieren 
t>nb gu toenben in n>ad l^anbt fie toißen Sd^f^lttn bem (SrbXid^en 
3ing feine« Siedeten« k)nb ©einer (S^ceUen^ien al«. bent ^ttim 
ä^atteren taran ber Seibgud^t. Datum ben 4 Aprilis Anno 1637. 

m. 

SBir 8ran> 9)ieiftetinne »nb femj>tlidee SonuentuaB 3ttngferen 
befe ©[öfter« gu ®ro§en SJafcaret^ 3n Sotten SSefennen bnbt Sül^nn 
jhtnbt SRenniglid^en mit biefem brieff bag mir Capitulariter ^tt* 
fambfet mit toolbebad^tem mutl^, ral^t, onb guter tjorbetrad^tung 
bnfer« Sfofter« befferen nuftc« bnb angelegener notturfft na6) mlDen 
eine« auffred^ten rebtlid^en fteben beften etoigen bntoieberruffüd^tn 
Äanff«, tt>ie fold^er aller Oeift: t)nb toeltlid^er redeten fonberlid^ aber 
btefer ©tatt t^bfid^em ^vaud^ l^erfommen imb getocn^it nad^, a^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 276 — 

hrefftigften gn gelten befd^el^cn fofle tan t)iib ntag^, Dor ijitß m\> aüc 
ünferc S^ctt^^fohtmen »erlaufft t>ttb gii ffiauff 8*cn l^aBcn, izUn on6f 
ffimxt brib ftrafft !Ctefc« bcm toolflcbotncn l^errn <^errn So^an öon 
©eett bc§ $)♦ jRointfc^cn Äcl^« greil^crrn, ber8tom:aal§I:SIWQ^tt: 
önb ßl^urfl* Dl^ttt önSBa^rcri respeciiue 6ammerern, ftricß6^-9tl^att, 
beftclten Generali gcIbtüKorfd^aW« Scuttnatibten bnb Obriften ju 
8to6 btib fjueg. tote banSl^rc Excell: bot p^ ijnb bereu BeibeÄte* 
bere Johan Anihon ijnb Sunßfer Lamberlina Srmgarbt J)Ott SBeettt 
tei^t bnb tebtlui^ !aufft l^aben, benentlt(ä^ ein ottl^ »nfetö toeinflartenß 
bngefer gunffglg fue| l^altenbt noci^ bet [tragen, bnb ^mben cSfta 
enbt mä} bem «(öfter ^flt ntlt bem «Jorl^en^t bff bie. ©trag ber 
ftlingel ^üft getiattt, t>nb gut feltl^c »ff i^rer Excell: grb, mb be| 
@tofter$ l^inberl^aug in ben obern Sßindett anf(i&te§enbt; bem Slofter 
frei eigen niemanbt »erfegt üerfd^rieben nod^ bef^toert, S5nb ift biefer 
erb: bttb ©erlauff befd^e^en, bmb Jjierl^unbert ^tiäf^iffaUx m\> 
fnnffgigl^ ^Aöf^Üialtt gum bergie(i^«:)>feni»g]^ tt>e(^e tcn l^erm ftenffern 
tDoIg* il^ret Bxcell : 3n einer ©nmnten otf o bal^r bnb n)o(be.:)al^It 
ani) in mifer» ßtofter« lunbtli^en nu|en üertt>enbt toorben* «nff 
bof l^aben vAx Sßerteufferinnen, ^or bnng bnb iRa(!^Ionimen ouff 
obbemrted 99eingdr$))I&^gen \ompt antlebenben red^t bUb gered^ttg« 
feiten bnb eigenfci^afften l^iemit Dergiegen Dnb begen atlerbtngd begeben 
Dnb folci^e« afle« Öl^rcr Excell: Dero Srben tourd: bnb erbliij^ 
überanttoort Dnb eingarattmbt, bergeftalt gleid^tooB loeilcn . i)nf er« 
Stofter«$^ bnb l^inbcrl^ug mit einer fenftern an »erlauffte ^>Iafeen 
anfd^iegen tl^ut T>nv6f fct^e fenfter aber fonberlld^ bei cr^ol^ung 
gieret Excell: ^off^bag ßloftw Ked^tfamb bberfel^en »nb in bnfrel* 
l^eit gefteft »erben f6nte,©oDen bnt> toeöenai^rc Excell: Dff Dero 
S5ften f o(d^ fenfter l^ol^er fe^en bnb ^mb begern tagl^ gu l^oben no(^ 
gti)ei anbere Hein fenftern bargu mad^en toie mäf mit eifenen ©tandet^r 
ten augiDenbig Derfe^en lagen« Seiten anäf dl^re Excell: a^^att 
ber leimen »anbt lang« bie ftrag eine SKaur gur aSerftd^erung i^re« 
$off« öffgurid^ten borl^abenö fold^e aber nottoenbig ömb befteftbigfeit 
ipiUen in be« ßlofter« SDtam eingel^efft toerben mueg, 3ft i^rer 
Excell: t)ergttnftigt, bag ®ie in fo totrtff beg <S(ofter« ÜRauren fid^ 
gebraud^en f&nnen^ aQe« iebod^ ol^ne abbmd(f beg dingen redten« 
fo biifcr eiofter in gebadet« SWauren l^erbrad^t l^tt* 3ubera f oHen 
t^re Excell: SDero (Srben bnb iRad^fornmen feine SRad^t ^ben bff 
f elb Dertauffted ^tätigen einige gebett) ©taOung über fonften gu f e^en 
barbnrd^ ben fenftern beg |)inber]^attg ber tag^ bnb litöft benomen 
bagelb befd^ebigt ober aud^ ber $off beg glofter« einiger »>eig önfrei 



Digitized by 



Google 



- 277 — 

gemad^t tMlb Dberfel^n mxhzn m&d^te, mh )ue toal^rer t)rlanbt biefed 
aOe^ bantit ts>a^ {n. bief em ftauff gefci^rieben fteit beft bnb bnuerBruii^^ 
tidf gcl^alten »erben mSg« (««t biefer ßauffgctulen brei berfertigt 
tvix^ 3l^ter Excell: m\> be« (äf öfter« ©iegeß mi ^anbtfd^rifft 6e* 
frcfftigt, owd^ ad Ada Scrmei batunber betfauffte« guett gefegen 
insinuirt. gernet« ben ^oäfto. mb ^od^gel^erten l^errn Hermannum 
gfyUnd!^ 35ero {Redeten Doctoren gl^urf : goliti^en Officialen er* 
ptiUn ba§ ©eine ^o^n) : biegen Contract authoritate i)rdinaria jue 
mel^rerm beftanbt "Dnxdf Stid^tertid^ed D^crett beftettigen bnb con- 
firmiren tt>oaen. Datum SoUen affm 92eun))nbin)en)tgften Nooembri?, 
Anno ©ed^je^ttl^unbert ä^^ibnbtbictgid^**) 

IV. 

flSir Srati) üReiftertn Dnb fent))tnd6e ßonnentnat 3ungferen beg 
(Slofterd }u großen ^{agaretl^ j[n Soden, gengen bnb belennen l^iemit 
ba§ anff l^eut dato bnbengemelt, bnrd^ bie (Smfefte bnbt borne^me 
l^errn Siutgern bon Sirt^ 9{o]^|t)erto)ant]^en biefer beg ^eiltgien 9tzi6f^ 
freier ©tatt ßollen bnb ^errn Metern ^ompt^äf bie jin biefem Irans- 
figirten fiaufffcrieff specificirte Äauff : bnb bergig«pfenntngen fxäf ad 
Dter^unbert funffgigl^ Sßeid^ötl^aler gufamen ertragenbt mit Specie 
Steid^dtl^atem in nol^men tpolgebad^ter il^rer Excellentz l^errn f^e^ 
l^erm 3o^annen bon Sertl^ :c* rt^tig bnb tooQ bejalt; bnb gu 
Dnfern i^enben tt)fiT;(Kt(!^ eingelieferte !Darumb bann b>ir biefe(be 
l^iemit befter geftaft redeten« qaitiren, bnb auf ben anggugl^ nit 
bargegeUen .get| lootoi^entßd^ bergeil^en, bn§ guter begal^Iung be* 
bandent. 3"®^*»«^ beßen l^aben tolr biefe recognition mit bnfer« 
Slofter^ 3nfiege( bem Sauffbrieff transfigirt, @o gefd^el^en al^m 
@ed^dbnbtgb>engigften Januarij Anno ©ed^^gel^en^unbert (Z)reibnbi>ier«< 



3d(f Sol^an fjreb^err öon ffiertl^ belenne l^iemit t>nbt frafft bieder 
Obligation fQr mid(f bnbt meine geben, tDagmogen auff mein be^- 
fcH^el^ene« anfud^en bnbt begebren3)er JRom* ßa^fl- SWa^tt- beftelter 
Oberfter gu fu§ önbt Commendant auff ägberg^ l^err Sol^an Bor- 
man t)on AegeQ mir l^eut^ Dato gelie^ent bnbt f&rgefd^ogen bie 



*) 3ufliopeii, ferf l^ngeworfenen 3%^ folgt bie Uwtetfc^ttft M9tmxaH; 

bie 6iege( fxvh nfc^t me^r et^alten. 
^) 9lu(^ ^iei fe^U bad eiegeL 

Knnafftt. 2. * t9 

Digitized by VjOOQ IC 




- — l,I_- '^ -*-* "^ "^ 



.^stc 



6 « « ft 



zzi 



.^ 1 




,^— .;i rt 'S- 



l..:x.?..C 



Mi. ** 



Digitized byCjOOQlC 



— 2T9 — 

iiteti6 fld grM0s B. Harte vif^iib al^lie Iti (SdOen äfft DMfaiiM^ 
%t B^e(<9«^6^t »ed fret^^einr^tt Wiimnden ton %mHf \n Jftaft 

bo^ec^niH^agei^edte franse Lambeiiffla tlrrt^rdis toofiSBieAt ttHetot 



VIL 
dm iil^dmen bet «rtteiil^eittsften- breifdftigteit Xmen 
SSii^ SSHenanbt HieronyaHtö 9n\}^ix Don 9veti| ait &^eiiMf)M, 

djfem, titntüt 8aia&9rlttia 9tmBaiM§ ffebol^ Qftel^e t>m föett|, 
gre^fmio oon {^mt^ S^deiit^, t^un JtuiiU jeugett onttbt BefetTett 
l^ismitt toor icbetiti&dk^^ bat mtd^beme ber (Bbler bhttbt $o^gde^t<r 
tet Qoftaa aXid^aeti ^äman^ bnr Sterlett Dooior, ttul^n btet^e 
dfl^aren l^ero k>iinb länger« ta fd^tocretl irfelen btttibt pxoc^eitp tibdx 
mfd^eibetie ^oadtm, »egen il^rc Sjrlend do^annen fre^l^ern Don 
S3et^ tnfet« respecirae Itibtit Satter« bhnbt Sd^ioi^getSattetg 
Sobfel^ltgen anbeti^«, auffgertii^ta: Teßtamentarifd^er dispositiöti^ 
gegen Ditnb »ibbet bie 23»lgeSo^rne f^att) Sasimaain Mtiriam.^ei^ 
frittoen bnab USetioittiben bon ffiert^ geBol^Tite gr&ffin »cn ftu)>fen<' 
fteut mifere fxjaün Stiffmutter, fo bor \\<itf alg nafmeiig i^re« posthumi 
btttib pupilli g^an^n Ferdinanden fret^l^etn bon Vätxtff, mttt etifferften 
fleil bnnb mBgtigteit, nid^t afleUt adoocando, foffbem anci^ mi^ 
lomtb naäf mitt oerf^eiben rdfeii, mitt feinet ni^t geringer Shtgek'« 
, gen^eit Dnnb S9einbfonmmi« anberer fat^en^ ^bienet gemefen, an6) 
entotftd^ a^m nennten tag^ iDfonat^g octobris biefeg fed^«}e]^en ^un^^ 
bert fiinff bnnb funffjigftenf i^^ate«, aöe »nfere mit föolglr* fraio 
@tiffnmtter gehabte mtffelunge bnnb differentien/ in ber 9iei$«ftatt 
SRnretAerg]^ ju «nferen Seeleuten obgemeU mtnb erbett etf^riefü(^en 
9hi^ ^u^<^ götttic^n 93ergleid^ .gati|}(t^ bel^ bnnb l^ingel> m% 
ffüUn toir i^e ^ern Dociori ^txmanti bnnb beffen jSrben uor ^ 
foU^ tnto »nnb bttl^ero angeioenblen fleig ^nnb arbeitl^^ get^al^enen 
reifen/ gel^abter Angelegenheit ^ bnnb tT^erfautnuul (:3n maffen bn^ 
fok^e« atte« gnnd^omb betanbt, bal^ero foQe er, ober feine erben, 
biefert^Iben nl^un noc^ ing fiuifftig einige red^nung }tt (eiften ober 
]»ermtbttbotttnng )n geben, feitieg toegl^« fc^ntbtg nod^ gel^alten fel^:) 

Digitized by LjOOQ IC 



- 280 — 

einmal^I bor aO eine auff tDetlonb ^ennati 8bam t)on ^amhxciif 
Dnnb beffen (Srben bnber dato ben flebetibert Martij (Sin tanfenbt 
@ed^ l^unbert bteiffig im\f fpte^enbe dgenl^cmbise bnr^ jeuflen 
belrejftigte bnnb i^n erfter el^c Don t^ro (&fUM tDoOgtt* mitt fratocn 
6]&riftinen ©cutl^ »nfern rcspecliue ficbeu (glteren Dlinb ®(!^tt)iefleni 
acquirirtc Ortginaü Obligation Don gtoolff ^unbert {Rl^trcn* eapitaB, 
fantbt auffgcf^rooßen Interesse bi§ ouff bag i^ar (Sin tanfenbt 
©cci^ö^nnbert brc^t)nbbicrtig ben (5ini)nbjtt>anjtgftett SWartij, ol^n ftatl^ 
gebul^rcnber gal^Iung t)nnb recorapens. elngeüebert, cedirt, Dnnb 
Dberbragen, bnnb toeil tt>o(gIt il^ro (Sflen^ fre^l^er t)on SBertl^ fel^L 
fid^ alfol^en f^ulbigen @a^itald bnnb Interesse l^alben, in befagtem 
(Sin tanfenbt @e^«]|unbert bre^ t)nb S3ier;{igften Sl^or ben (SinDnb« 
2tt>an2i8ften Wlaxüi ob moräm debitoris anff eine gert(i^t(i(^e gelt« 
t>nnb t^entberfd^reibnngl^ t>m 16(X) ftoniggbl^Ir* (Ecüfitaü fo mel^vglr« 
debitbr ^emtan 8(bam Don ^ambtoid^f t>on fein (Eiteren er<Srbt, auf| 
bte ftott mtib burgerf^afft äKnnfter(SiffeO ftel^enb. gel^obt/ bor ben 
©d^effen ju iefebefagtem 9Rnnfter(SiffeII, ein gericif^tliAen }n« bnnb 
bntbfd^Iag, toie ban in bie bor alfold^e 1600 ftonigtbl^Ier berftridte 
^nber^fanbe^ toie juris et styli immissionem ge)>etten, erl^aften bnnb 
auferwonen, toeld^eg bntbft^Iag bnnb immissionis red^t ber eintan« 
fenbi feci^^^nnbert Sonig^bl^Ir« Sa)>itaQ auff bng deooUirt bol^ero 
f^Ibigeg jugleit^ mel^rgltn. Ferren Doctori ^ermanfe etnrumen bnnb 
bberbragen berogeftalt bod^ bag bie 'ab {ett gttnt ein tonfenb &ztffiß 
l^unbert bre^bnbbiergigftem ^Uffox in SKartio, vti a tempore immis- 
sionis, bif ad martium biefed (Sintaufenbt ©ed^^l^nnbei^ funffbmib« 
funffjigften t^ar, be^be Exciusiue, berfloffene pensiones bng (Sffu 
leut^en an bie @tatt 9Kunfter(Eiffea borbe^^aUen ^(eiben, Mt bbrige 
aber fant)>t bem Sa^itaQ bnnb suerfenbten gerid^toften, anffebenbe 
red^t bnnbt red^tfontb il^me Ferren Doctori ^ermonfe bnnb beffen 
(Srben l^iemitt nod^ntal^ten tool^Itoiffent« bnnb bebad^tigßg cediren, 
bberbragen bnnb einräumen, geftalt fid^ bara^n bor geridfjt erbfaft 
2U ntad^en, bnnb bng baruon ju enterben, a\x<S) bamit jn l^belen 
bnnb 3U fd^affen gleid^ö anberen fein aigentl^umbtid^en guttem^ be^ 
tt)egen loir ban gegen anglobungl^ geburenber Sßerfd^afft tt)ieber rnSn^i 
lid^en sub obligatione bonorum, auff aQe beneflcien bnnb au|flud^te, 
fo bn6 ober bnferen erben, niitt ober o^ne red^t toibber biefe cession 
bunb bberbrag]^ gum beften gebe^n tonen (:bem koir aQer gnud^ 
fambt erinnert:) Utf ab'tid^en eieren bub toortten bergiel^en bnnb re- 
nuntyrn, bnnb fonberlig bag lein gemein bergigl^ gültig, e« felje ein 
fpeciaHbergangen, ju mel^rer bnnb fefter beftenbigleit l^aben luir 



Digitized by 



Google 



— .281 — 

biefeg aßcg mitt alge^enblgcr aJnbcrWrifft mnt aii9ebür)ven abli(i^em 
3nPcgeü*) belrefftiflet, alfo bctl^anbcft in Scßcn im gl. 3a]^rc. 
(Siegel) Winandt Hie: freyh. von frens 

(Siegel) Lambertina freyfraw von frens 

geborne freyin von wehrt 

VIU. 

Sabbalbi ben 19^'". Xbris 1699. 

ffiot gble! &o: ©olgbcl^citen 01 anxoaü ^\xxct>^n^6)^n l^off* 
ratl^ Fabri btenftlid^ gu etfennen tt>ie bag berfelb einige ial^ren ^ero 
benen froren. Von Frentz gu ©d^Icnberl^an in flii^eren tl^nen l^od^t 
angelegenen fad^en, auff x^x ßel^enbtli^ed anl^oCten bor unb na^ 
einen großen, ad S)re^ taufenbt unb et(id^e l^unbert rtl^tr. fit^ er« 
tragenben, au^ nnterfd^fetbenbtlid^en bon feiner S^urfürftl. "S^läft gu 
Sotten auff unbertJ^antgft bitten gebauter frieren, von Frentz an 
attbere (Sffntp unbt fürftlid^e l^offe erfolgten abfd^idungen unb bagu 
ffc^notf^i reig gel^rungö audientz gelberen^ unumbganglicl^er tracti* 
rung präsenten unb bergleid^en anggaben mel^r, l^erfliegenbcn bor* 
fd^ug getl^an. Obioott nun antoaltd principal betoel^rten frieren 
offter borgeftelt, bag er fot^ane getber an^ att gu groger guttigleit 
unbt nmb il^nen fo bie( nur in feinen eugerften Jträfften getoefen, 
in il^rer desolalion be^gufte^en be^ anberen leutl^en creditirt, mit 
bienfttid^fem erfud^en ratione summaa capitalis be^orige t)erfid^erung 
gu berffigen, foban in enbtrid^tung^ bereu tal^vtid^er Pensionen il^n 
gu subleviren, fo l^aben fie gIei(^n)oO leine einzige erHel^rung)^ bid 
dato t)on fi(i^ gegeben unangefel^en anöf mtoalt^ principal mit il^nen 
fo discret umbgangen bag er in aüen biegen jähren t)or feine bag 
unb nad^t gel^abte mfii^e^ ffir bie an 3l^ro fta^ferL SRa^eftat unbt 
bero l^odl^preiMid^en reid^d^offratl^, beö Ober JR^einifd^en unbt'nieber 
ffiefH)^aüfd^en ßrafyfe« augfd^reibenbe l^ren- S^ur^ unbt Surften, 
feine ßl^urfurftt. 35rld^t* gu Sotten unbt bero l^od^mfirblge« t^umb* 
capilel, fortl^in anberer notl^iger orti^er munbt^ unbt fd^rifftlid^ ge* 
tl^ane ^Süffige remonstrationes gebu^renbe diodten unbt flbriged 
deservitum annod^ ben geringften jjetter nld^t enqjfangen. ©eilen 



2)lc eielnen Siegel flnb nodi toollfommen cil^alteit; fte »utben, »ol^t» 
fdieinlic^ mit gingettingen , in tot^em Sad oufgebtücft. iDad D. 
äBettVfc^e entfpci(^t bei belannteit Sefc^ieibung be6 gieil^eicnbiplomd ; übet 
bec itcone ffe^en bic öuc^jlaben LI VW. 



Digitized by 



Google 



- 882 - 

^tx im^9 fffm^ princijpiaeii flani unanftm^g ift bi^m \m<lt 
alfo (dnget w^m^f fi^ wift ttne ungein fi; tf {elftem ü^W, 

fäumiged, fobaii in l^o^ft^m gradm utiertenbtß^« iimit^ ber er«» 
barer U)e{t an bag m t^en, mttl^in assecuration unbt befriebung]^ 
per qu»vis opportuna ju fu(!^en: atd bitbet (Sm« SottSbell^etten 
antoalt« principal bicnftU(i& il^m ouff tnel^r berul^r^er froren* unter 
l^ieftger bottntägiglett be^ @t Gereon gelegener bel^aulung]^ unbt 
bartnncn erfinbtüd^e mobilar effeclcn, frfid^ten, geft unbt iüt^tot^xi, 
prohibitionem de non transferendo alienando neqiie uUerios 
aggravando aut freiem scrinei mutando cum pignorc) prastorio 
groggunfttg stt ertennen unb ben aUaclum tpte gebraud^Ud^en serva- 
tis servandis gcf(]^e%eÄ }tt laffeu* , . ♦ 



■ ►>»»»t » i f i< <<< 



Digitized by VjOOQIC 



Ilad)tul)tm 

über Müfttv tfem' Jlrftmanf ratenfer - (IDrlrenö^ 

befmhtt» Im lll)ntilanl»e m\f m Wt^aim. 

93on ^rofeffot.'Dr. ^taun in $onn. 

SDie ftanjBfif^e @taat^umti)ä(jung am @nbe bed teerigen 3al^r« 
l^unbcttö f}at mit bem alten ©taatentau eine unübetfei^bare ^Diengc 
bon it\6f\itiliätzn IBenfmafen nnb Urfnnben gerftBrt (Sinjefne«, 
toeld^e« iiäf bem aOgemelnen Untergang entjogen l^at, fd^totmmt 
iM6f ben Keinen Krümmern ndd^ einem großen ©eefturme ^ier ünb 
ba berborgen an ben Ufern uml^er, nnb ift ber ©efal^r ausgefeilt, 
unbemerft ju bermobern. Die ©efifeer folc^er frömmer laffen fie 
meiften« nnbeacj^et ju ®runbe ge^en^ toeti fie tl^ren SBert^ nid^t 
fennen, unb j5gem. jugleld^, fie in anberc ©änbc übergel^en gu 
laffen, tocil fie, fobafb eine frembe §anb fid^ um ein fold^e« S)enfmal 
bemirbt, eben toeil pc ben SBertl^ nid^t fennen, nuu.fürd^ten, e« 
m9ge. einem fcld^en !DenImat ober Urtunbe ein unfd^ä^barer SBertl^ 
beilool^nem £)aben aber fol^e Urfunben bad <9täd,. an^ i^rem 
Dunfet l^erborgejogen unb cm!9 Sagedti^t gebra(!^t }u toerben, bann 
ift ee bot aiflem ble ^flid^t ber J^erau^geber, fie getreu in ber 
Ux^pxüät^, toorin fie abgefaßt flnb, )u i>erBffentli(!^en» Denn eine 
Ueberfe^ung,. nnb toäre fie bie gelungenfte in ber SBelt, fann ba« 
original nidjt boOfommcn genau toiebergeben; Jebe Ueberfefeung ift 
nur eine grBgere ober geringere Slnnä^erung an bie Urfd^rlft. So ift 
biefe ©erSffentlid^ung alter ttrlunbe» in b^er Urf<>rac6e um fo not)^* 
loenbiger, »eil biefe oft nur im Originale ober nur in eiaer ein* 
gigen äbfd^rift borl^anben finb, toobur^^ für faft atte anbere ©ele^r* 
ten außer bem Herausgeber bie Unm&glid^feit entftel^t, Siad^rid^ten, 
bie aU gef^id^tUc^e fid^ getteub mad^en, fetbft ]u ))r&fem 

3n bem gtoeiten unb bvitten ^efte btefer Umtalen ^ot $err 
Dr. »aerfd^ auöffl^rlid^c Sßad^rid^ten über ßlbfter beö ^romonftra» 
tenfer^OrbenS, befonberS im Stl^eintanbe unb in Se|lfa(en, mitge« 

Digitized by VjOOQIC 



- 284 — 

tl^eilt. S93ir toerben tiffnt Sf^ti^d niift irren, beim b>ir atmel^men, 
|)err Dr. SBaerfd^ fei ju biefer Arbeit burci^ bie Siptaticn^pro'' 
tofotte ber Slbtet ©teinfelb »eranlagt toorben, „bcn benen er einige 
SSm^ftüde eittjufel^en (Selegenl^eit gel^abt l^at/'O 3nbem toir aQe 
berartige Ser^ffentüd^ungen, rotlä)^ gef(i(ft(](ftli(i^en ffiert^ ^aben unb 
bem gemeinen SQSefen frommen, nur tDififcmmen l^eigen f5mien, 
l^atten tDir in Segie^ung auf bie ä$er5ffentH(i(^ung ber bejei^^ 
neten fflru^ftfide ber ©teinfelber S5irttationö<>rotoIofle einen t>o}^ 
pzlitn SBnnf^ ^ier au^iuf)>re^en gehabt. Sinmal namlidff l^atten 
toir getoflnfd^t, bag ^ttx Dr. Sacrf^ biefe aSrud^fftüde in ,ber 
Urf))ra(i^e unb nid^t in einer Ueberfefeung gegeben ptte; gtDeitend 
aber, bag genauer angegeben n>orben n?are, )s>ü9 in fenen SKittl^ei^ 
lungen an^ ienen $rotofo(Ien nnb toa^ anberdtt)o]^er entnommen 
tt>orben fei« $atte $err Dr. %aerfd^ ben juerft audgef^^rod^enen 
9Bunf(^ erfüQt, fo loare au(i^ ber itotitt baburci^ erlebigt )oorben ; 
ed tt>firbe fO^ bann o^ne atte Wl&fft unb gang loon fetbft l^raudge^ 
fteHt l^ben, bag bei koeitem ber gr&gte iiftiL ber 3Ritt^ei(ungett 
be^ $erm Dr. SSaerfd^ ben @teinf eiber 93tfttationd)>rotofoIIen ))&Qig 
fremb, nnb aud anbern DueQen gefd^o)>ft n>orben ift. 3nbem 
tt>ir bie Hoffnung au9\pxt6^tn, bag e« bem SSerfaffer iene« Srti* 
tu» über bie ^rämonftratenfer in biefen Snnalen gefallen mSge, 
fo koeit er über bie äSrud^ftüde ber ©teinfelber $rotofoIIe 
verfügt, biefelben. l^ief im Originale nad^trSgtid^ abbruden 
in laffen, tpoden toir feine SRittl^eilungen mit ^n\&iitn unb 9[m> 
merfungen begleiten, toeld^e bem um unfere $rot)inita(gefd^td^te 
fo fel^^ Derbienten SBerfaffer ben SSetoei« liefern mögen bon ber 
aufntertfamfeit, bie toir feinen ä)iitt^eilmtgen pgetoanbt l^ben. 
®ir toerben unter ben 14 SliJftern, bereu (Selfd^fid^te C>err Dr. 
^aerfd^ gegeben l^at, juförberft bad Slofter 9lieberel^e im ftreife 
!Daun in ber Sifel toal^ten unb t)on .beffen ®efd^id^te ben @toff 
ju bem borliegenben erftenSlrtiIe( l^ernei^men. 

fftitbttt^t. 

®ie ßird^e gu SHeberel^e, toeld^e in frfll^etcr 3«* i« bem (Sifet 
SJecanat ber (grgbiöcefe ftJIn gel^&rte, ift filter aW ba9 ftlofter 
gu SRieberel^e; ber ®ottedbienft in berfetben tourbe, bek>or ba« Sdo* 
fter l^ier errid^ftet toorben, Don SBeltgeiftllc^en beforgt. ©ag bor 
ber (Snid^tung bed fttofterd biefe ftird^e bereit« eine ^farrliril^e 

91nnalen a. a* Ö. e. 144. 

Digitized by VjOOQIC 



— 285 — 

geu)efeii fet, U)ie {)err Dr. SBäerfd^ t)erf!(l^ert, ift iA6)t toafft\6tüt\^ 
üi^r ift in ben und DorUegenben Urtunben ouöt tdift gefagt !Däd 
^otronat üitx biefe ftird^e l^atten Sie benaii^barten fetten ton 
Stttpttt. S)ä6 ftbfter ju Ütieberel^e kourbe unter ber iRegiermtg 
bed (Srjbifc^ofd ))i>it ftSbi/ ^i(i)))) bon ^eindberg, koelt^er Don 
bem 3a^rc 1167 ii» 1191, »o er ftarb, regierte, öon ben ge* 
nannten {)erren ))cn fter^en, ben ©ebrfibern ^zclbttiäf, Sllejianber 
mib Xlbero geftiftet, unb t>on il^nen bie $atronatdre(J^te, mtä)t 
fie fiber bie ftir^e ocn SMeberei^e l^aften, mit bem bamit ))etbnn< 
benen ^^nttn u. f. )d, biefem ft(ofter fibertragen, unb bemfelben 
me^re aSefi^ungen gefd^enlt. S)iefe ©tiftung iDurbe bon bem 9lacl^ 
folger WlW^r bem (Srsbifd^of flbot))^, im dal^re 1197 beft&tigt, 
unb t)on bemfelben in ben &ätn% bed €r}bif(i^ofd t)i>n S5(n ge^ 
nommen* {Der (Srjbifci^of fiooipff fet(te feft, bag biefed ftfofter 
nid^t, U)ie ed bei einigen anbern ftIBftem ber ^aU tt)ar, unter 
einer Xbtiffin, fonbern unter einer SReiftertn CÜagistra) unb 
unter einem ^cbifor fte^en foOe^ ber fiü) jur 9teget bed l^eiL 
afugnfün belennen mugte. S)er ^rooifor ^atte bie ®fiter bed 
fttefterd 2U ))enoa(ten. 3Rit ber ©eelforge foQte berjenige beauf« 
tragt koerben, ben bie ftlofterfrauen geu>ä$(t unb ben ber (Srjbifd^of 
beft&tigt ^ben tofirbe. $err Dr. Sdazv\6) fc^reibt, „bem 9(bte 
Srenfrieb ben @teinfelb, ber eben fo tt)ie t)iele anbere ®eiftli(!^e 
unb Sbte bei ber Sudfertigung ber Urlunbe antt)efenb toar, fiber^ 
trug ber (Er)btf(i^of bie Seauffid^tigung be9 Slofterd". 3n ber 
Urlunbe fte^t bat>on nid^td. SBären bie iRonnen Don fRieberel^e 
^ämonftratenferinnen geioefen, bann ^Stte t» fid^ nac!^ ber Sage 
ber @ad^e ))on felbft berftanben, ba^ ber Übt t)on @teinfe(b bie 
Slufftd^t fiber biefelben erl^alten l^ütte; adein bag bad neugeftiftete 
fttofter in 9{iebere^e ein ^rämonftratenfer*ftIofter gekoefen, bad fagt 
bie Urfunbe nic^t. Sie toare ber Srabifd^of an6) baju getommen 
JU beftimmen, bag ber ^robifor ein auguftiner fein foQe, tt>enn 
bie iRonnen jum ^r&monftratenfer^jDrben ge^Srt l^atten? S)a| bie 
SRonnen aber mie ber $ro))ifor felbft bem !luguftiner««JDrben oxu' 
gel^Srten, bejeugt Sunoceu) IV. au6brfi(!(i(l^ in einer SBude oom 
da^re 1246, in toek^er er ben S3efi^ unb bie $rioi(%ien tt» 
0ofterd beftättgt.0 <Sd unterliegt l^iemad^ feinem Bioeifel, ba| 
bad ftlofter }u ^fiieberel^e bem Sluguftinerorben ange^&tte« 



Ut ordo monasticus qni fecundum Deom et beati Aagustini re- 
gnlam in eodem monasterio constitatas esse dignoscitas. 

Digitized by VjOOQIC 



~ 286 — 

l^lt bM Stloftst t)oii berfii^ebettttt @etttn nt^t uneyl^Iid^e ®<f^m^ 
bttigen OQ Itegeobea ÜhrfinbeR, B^^n u^ mond^tcltl diiwmni^ 
tfite»« Die WotÄ ®teiafetb . bem^^tte pni Ottglsal^Utfitnben )}em 
(Etibtfd^ofe (Sngetbert auf, bie ebi£ beut 3a]^e 1203> bie attbere 
^m Stafftt 1218, in mef^m bet genomttt (EQbifti^f bfittftlefter 
92i€l«re|e nene Sd^enfungeti an S^eingftrtett/ Sänbeceim; unb 9l6i» 
^äbm l&eft&tigt S>a Beibf ttdtmben nid^t gebrudt ßnb, fi^ toec^ 
biu ixAv fte am (Snbe btefe» 9SxtiMB bct Otffetdli^Ieit ü6ei^ 
flehen. 3» SSejiel^tmg ,auf bie eirftece l^a6en.tDtr gn l&tmerlert, 
bjdl titt Scrtl^m loal^cf^einßcifi in ber.,8al^re4ga]^( bDt^anben ift 
S)emt engelbert ^in:be 1216, 22. I^etomr }nm (St^Ufd^of tmS^ 
unb nmtbe 1225 etmocbeU ^SSieOeid^t iß bie B<^ XIL mäf MCC 
ou^gefaHin, benfbar ift aud^, boifif tm 9tame M &:}6if<^fd be& 
tted^elt ttmben. 3n ber ittto^t genannten Urtunbe fe^t bet (&}# 
6ifd(|of (Engelbert feft, bie ^fjH ber iRonnen in. bent ftbfter p 
SSi^erei^ foSe auf 2ö belauft loerbin^ bamit.badSIüfter.m^t 
btttd^ unnfi^e ^ecfonen mUerbvSdft koerbe ; eine ^ttnmmng, loet^ 
bin 83itt}eifl ttefett^ ba& bet Bubiaag .ju ..btefent ftlefter gi&|er 
)iHiv> ol9 man ed b)flnfd^te. Snd^ ber $r}ftifd^f ^mtcid^ bon 
StUn ttxmbte bem Slofter 92iebete^e feine i^ftrfcrge ju, inbem er 
bie ©d^enlnng, ineU^e Otto ber ^oDifor b^ &nmterdtor)> bent 
filoftear äüebirc^e gemad^t J^atte, im .^l^re 1226 Mlätigte. "SAt 
^d^enfnng be^b in . einer Carrala vini pra. ptti^ilia , i&onad^ 
bcm ißriür nnb bent ßonbent an befUmmten Sagen etn.99^ed^n 
Sßein gtreidi^t merben fottto. 2:kid Sfofter gn 9iieberel^ imcätxbt 
eine Hbfd^r^ biefer Urtunbe auf, nnb au» bief es: loffen tüit - bt& 
(elbe unten abbmcfen. 2>ie Stonnen t>m 92iebere^e, bie .fid^ \o t^ieler 
3üx:forge nnb ^efd^etdtt ju erfreneu l^ten, nnternal^nten %euib<mten 
an il^rem Slofter, bie aber in bor Anlage gr5&et afö bieäKittel 
n)axett.fte an^infäl^rett. S)er (Srjbifd^of (Senrab bon Min lam 
ü^nen )u ^fe^ inbem er bie (bimbmi ioi, f&c bis ißGÜtiu 
btiHg biefer SScodtn in ber ev)bi&cffe SSfin milbe. ^eitsage faniF 
«mUi ^ .laffen« Die llr&mbe ift bom Q^äfu 1240; mir I^fen 
|ie unten imn erften ^ate obbrndCem 3n biefer: Urtuiäte »erben 
bie 9i:pnnen bon 92ieberti^e Sanctxmcmial«» ordinis Praememtra- 
iensis genavtti, unb f^ mfiffen tott annel^men, baig. fid^ bie äf^ 
nlaligen «ngnftinerinnen ber Drbenöregel be« )&♦ 9?orbertuö, bW 
Stifter? ber ^rämouftrateBfer inpifd^en untermorfen ^ten« , Sine 
SSermutl^ung iierfSv Iie|e ^ kreibB nud ber boir^er nntgetl^Uten 

Digitized by CjOOQIC 



— 287 — 

UrfttUbe M 9t0\^^$f^ni^ enin^eB. Uhter bm dtugcsr, 
Ue biefeUrlMN mtttrf^idkbenii f^t wä) ilervianiiitsv Prtox 
U ¥^«0 9^ (&&t fu| M tatest Uitterf(|i;^t an eitt ^cnH^rrage«^ 
M äX^ieb ber ^isintroftvatenfeT^Dtbeii«, bctt MitS^i j^ er mann 

dB feilte i^etij^ef^veüitttifl, toeld^e bojs eteem fanap^r^uid^e, 

OAgeg^ben^ etl^abe im)^ Sai^ve in mm %mi^rSlt^ ^^t^ut; 
bte Seltnen J|ä^t9 ol^ ^t i^ gemurrt, fkoeU eir fa fiberau« 
tfmgfamäReffe gtlefnt; «nigt ^tfceu g^fagt, es: )D€rber6e bie3eit, 
anber^, er fäge bem ttefler ®(|abeR }», inbem er- fb bieCföad^g 
am Wtore ^xjmmt* iilm besieg biefe SrsS^teng getodl^räl 
iti. bad fticßer jit i$^fmt^ bei B^^^^f^ ^^ ebteti befonbectt 
%uitb baitt.gu J^^en; fte ((mn. bdl^cr eften fi» ticlf^t trn^ %i& 
b^el^e Detbigt leerbenA X)i«& er üt ber ttntorfd^ fuj^^erman« 
ui^ nU^ ^etnuttm 3i»fet>^ gettormt, tttberftceiUt teine^meg^s; 
benn b^ rigei^tti^e 9{am bei» ^eiligen loar ^C^ermanti; bin 
^mm 3i}fe:i)]^ cr^elt ex ft^ätcr unb n)^ei;te fid^ -benfelbett p 
fftl^etu 9^ me|r f^rJ^I für biefe Wma^m ein anberet ge^ 
6m«H^reäkr be« %^mm Sofe^i^, mlci^ fagt^ et fei $ra^ 
f ectn« etii^ gi^itetdlofterd getfiefesi;.bie 1)lei|en^)(ge ber OBtet» 
f<!|rtfte» tti^er btefetUrbtnbe Ugt'ebenfaHd boxauf jM^tejNtf bag 
biefer ^ermannu« ein ©tetufelbtr getDefen: feiv benti jnjerft um 
lerf(|reibt bet #t bco <gtatofe(b, bann be« ^ßmr unb. fieOnev 
2tt®teiiifäb^ auf Hefen ^(gt ber^rior tn^, batm biem»gtatrfi 
WH Ij^e n« f. n»» X)iefe UKfon))e iß, mie mit gefd^en l^ci^en^ bom 
3a^e 12^ 3nt Sa^ce 1225 ^atte C)en(rann Scif e))| bie SStfi^ 
^n bet @rn«^rbung.bee ergBifd^f« Engelbert, unb biefe mii|te# 
muH bie beri^erigettv äJemertut^en rii^tig finb^ efteufal^ in. ba9 
^tofter J»n ÜJicbqrel^ beiciigt toerben**) 

aSHtp treffen nun erft in bem dolore 1322 iDi:eber auf eine 
Urfunbe, bie fid^ a»f bo^ Softer iRiebere^e beye^t. $d tft ba9 
ein Xbiaprief, b^ älegibiü^, $atriar^ bi>n 3erufalem, bem ftlofter 
p %)igncni. 10^ bamal« bie $ä)>fte refibirten> ausfertigte, unb 
ben ber (i^neralbicor be^ (Sr2bifri|^4^ bon ll»(n, di^i^aiUM^ / $tf(^f 



«> Y« i^ be« gem^l^Hik^e 9t«mi» fü» «^^ iit ben; alten Uutanbev. 

^) Erat aliquando - domino disponente, in monasterio saactimonialium per 

annos aliquot et divina celebravit ibidem. Bolland. Acta S. Vn. 

Apilh p. 7M. Ooei^biti virgintim füH praefbetu». Bazo^ viia S. 

Kanaaiuii ^cNwpUk SSeigL (Sfya^9^ tMtt bec Stesve f. 39^. 



Digitized by 



Google 



— 288 — 

t>en &c^\, genel^miflte, ^a<ff bem Urtl^eil ber ^rämonftratenfer ge^ 
reichte biefe W>ta%huüz bem ftlofter S^ieberel^e triebt ium ^nU. 
S)ie iRonnen iDanbten SQed an, um biefen berfd^tDenberifd^ ertl^etlten 
{(bläffen, aufnähme )u berfc^affen; fie loutben baburc!^ retd^ unb 
betfe^tten ben 3^^<I/ loe^koegen ^e iM ftloftet gegangen tDarem 
£)ie ))rS(i^tigen @ebSnbe, toeld^e fie mit bem Sibtaggelbe Ratten et^ 
rici^ten faffen, brannten 1475 gang al^. ^tn Dr. SSaerf^ fagt, 
biefer UnfaK fei bi>n SBUI^ebn bon ©ombveff, Gerrit bon ftetpen, 
ber §Raci^lSffig{eit ber9lonnen )ugef(^neben koorben Of ffi>^ tinn 
fld^ bemül^t l^be, bie ÜVonnen au6 bem ft(i>fter }u bertreiben, unb 
in baffelbe aR^nd^e bi>n @teinfetb gn giel^en''. fiMn bor biefem 
Sranbe, im Solare 1474, ^atte Sriebrid^ 4)on @ombreff auf bie (&nU 
femung ber SKonnen bereite ^ingetoirlt, nnb abermatt bor biefem 
l^atte ber ®raf Sßtl^eim bon ©ombreff biefen 3n>ed im Solare 1460 
fd^on berfolgt^ S)er ®runb aber, toarum man bie iRonnen ent* 
fernen kooUte, toKir nici^t bie t>on f^errn Dr. S&avc^if begeici^nete 
SRad^ISffigleit, fonbern loett ber ©eift bed fi(ofter(ebend bon i^nen 
geioid^en toKir« S)er ^rSmonftratenfer^Sibt ^ugo erbddt in bem 
SBronbe eine geredete @trafe bed ^tmmett unb oerftci^ert/ auc^ 
SBU^elm bon ©ombreff ^abe ben SBronb aM einer ^Sl^eren C^ügung 
abgeleitet unb il^n ber fd^Ied^ten Slup^rung ber 92onnen jugefij^rie:' 
ben, ^ugo'd SBorte finb ; Post fatale incendium Wilbelmus de 
SombreiF ruioae causam ab allo repetens male moratis monialibus 
imputavit, ffiorte, in benen bon ber bbn $)errn Dr. SBaerfc^ 
angegebenen „Slad^ISffigleit^^ ber 92onnen gar nid^t^ enthalten i% 
SBare bie t^euerdbrunjpt anäf bur<^ bie 9lad(f(äffig!eit ber 9lonnen 
entftanben, fo tt)äre biefe bod^ ein ungenfigenber ®runb baffir ge« 
toefen, bie 9lonnen au^ bem ßlofter gu bertretben. £)iefe ^cuer^ 
brunft, loeld^e für bad @d^idEfa( ber Spönnen fo entfd^etbenb toax, 
fjattz bad ^loftergebSube gang in Slfd^e gelegt, aud^ bie ftird^e 
toar nid^t berfc^ont toorben« !£)od^ fd^eint uur bad ^ad^ ber»* 
felben gerftbrt koorben gu fein; benn atö man im 3al^re 
1760 ein neüe^ S)ad^ auf bie ftird^e fe^te, fanb man ga^Ireid^e 
@^uren bed früheren Sranbed« 3ebenfaäd n>ar berfelbe fo bebeu^ 
tenb, baB ntan bie ftird^e nad^ il^rer SBieberl^erftedung bon iReuem 
eimoeil^en Ue|, S)iefer fird^Ud^e Slct lourbe ben 2* Sluguft 1505 
auf ©itten be« bamaligen ^rior« unb Pfarrer« bon 3iiebere]^e, 



<&ngft in ben «mtalen, bem »aerf(^ folgt, gibt alSbaS3a^c beSStanbe« 
1461 an; bie i6fi(i^ec bpn 9lid»ecel^e ^aben übeteinfiimmenb 1475. 



Digitized by 



Google 



— 289 — 

£)einri(^ (Sngeln, hmäf ben ffiteifd^en Sßdl^fiifd^of ))oQgofletu SHe 
Utfimbe filier biefen feierUd^en Set if} unten jmn erften SDlaCe 
absebrttdt« 

S)ie ntel^rmaM' genannte f^eueröBrnnft l^otte bie iRonnen in eine 
fel^ mianflencl^mc Soje berfefet Sl^r ftlofter toar niebergebrannt^ 
bfc ^ctrcn bon fterjjen, bie efgentlid^en Stifter unb ©ol^Itl^ter bc« 
ftrofterd, ntad^tig unb einfln^d^, tixiten il^re entfd^iebenen ©egner 
unb brangen bei bem Äbte bon ©teinfelb auf i^te entfemung: 
ber SDbt bon ©teinfelb aber toar minbeften« il^nen nid^t güget^n« 
SRnn erfc^eint nrit einem Wtak ein ©eftgelfHi(!^er, gfol^onne« ftnauf, 
mit einer SuMe bon 3nnoccna VIH. t)erfel^en, nimmt auf ®runb biefet 
SBuüe bic SSertoaltung ber Pfarrei SRieberel^c an pd^ unb tritt 
gugleid^ alö ?rior be« »lofter« auf— am 13* «uguli 1485* ®ir 
erKären und biefe Sil^atfaci^e a(fo: !Die !ßonhen bon S^ieberel^e fin:> 
ben leinen @d^ut bei bem $ra(aten bon ©teinfelb; o^ne 3tt>eifel 
erlannten fie in ben Wlinäfm bon ®teinfelb il^re ©egner, unb e^ 
mar natürlid^, bag fie i^r Ser^SItni^ gu benfelben gu Ibfen fud^ten« 
3lnn l^atten aber bie 92onnen, loie tt)ir' gefeiten l^aben, bom (SriiU 
fd^of m>etffi bad 9ted(ft erl^alten, ben $rior be« ftlofterd felbft )u 
loäl^Ien, unb oon biefem 9itä)tt fd^einen fie unter biefen UmftSnben 
®ebraud^ gemad^t unb ben 93e(tgeift(id^en ftnauff in ben Staub gefegt 
gu l^aben/bie bejcid^nete ©uBc bom ^fte Onnoccnj VIII. ju crtoirfen. 
Wlan ffat bie ÜReinung audgefprod^en/gioei föettgeiftUd^e, ber genannte 
dol^anned ftnauff unb ein anberer, Sol^anned bon {iabfd^eib, I^Stten bie 
begeid^nete SteKe nad^ einanber berfel^en. S)iefe Slnnal^me beruht aber 
auf einem Srrtl^fime, benn Sol^anne« ftnauff unb Sol^anned {)abfd^eib 
finb gU)ei berfd^iebene 9lamen für eine unb biefelbe ^erfom S>er 
ärrtl^um entftanb bal^er, ba^ 3o]&annc« ftnauff fld^ aud^ Sol^anne« bon 
f)abfd^eib, oon feinem Geburtsorte in ber iUai&e bon ^rfim, nannte* 
®le ©teöuiig, toeld^e So^anne« ftnauff gu Sßiebertl^e eingenommeu/ 
unb auf ben ©runb einer ^)ä»>fttid(fen SBuÖe eingenommen . l^atte, 
oerurfad^te bem »bte bon ©teinfetb leine geringe- Verlegenheit. 5>ie 
®rafen bon aKanberfd^eib, Ferren bon ^ttptn, brangen in ben 
«6t unb berlangtcn, er fotle bie IRonnen au« bem ftlofter Süeber^ 
el^e cntfernemkSWit ©ctoatt tonnte ber «bt gegen 3c]^antte««nauff^ 
nid^t einfd^reiten; eö blieb i^m alfo nur ba« SKittel, mit i^m gu 
unter^anbeln. ®iefe Unterl^anblungen bauerten bi« gum' 13- %^^ 
bruar 1505. Sin biefem Sage bergid^tete ftnauff auf bie Pfarrei 
unb ba« ^rlorat in ?»iebere]^e; er erl^ielt bafflr 20 SWaltcr, tlei» 
©pelg, tl^eiW ©afer, toeld^e ii^m bon I^eoberid^f ®rafen bon 



Digitized by 



Google 



~ 290 — 

@i>txibxtfl^ : f0 (ongi er leite , olgeQefert toerben mußten. JNouff 
fd^eint im Softer geblieben gu fein, iDenisftend fe^te er b«ffet6e ju 
feinem- (Mm An nnb toitrbe er int ftfofter Monnl^ begraBen^ * 

' Wt btnr 9al^ löOö nnb mit hm (&ov^mi%, ben ber^rtor 
tminff mit bem mte bpn ©tetnfefb ft^Ici, Iritt in ber (»^dfid^tt 
büH ftf öfter« SRlebese^e eine iKBe ffenobe ein. ^e iRonnen finb 
Hix bort t>eii4ttmnben ; tßüffia, fagt m\$ leine ]^tftctlf<i^e 9Mfi^4t. 
S3a« man f»" eifrig oneeftrel^t .l^otte; flefd^l^f bie SNand^t t>Dn 
Steinfelb) sogen: in jRtebetel^e ein. S)er fUt Don ®teinfelb^ Scl^nn^ 
bon 2Kfinfbfrei|d, f^Ae;, nia^bem 4tn<mff reffgnirt imt, ben bid^ 
j^edgen ^fatVer ober Stector t)on @^eiben, |>einri^ Sngelen; bon 
(BBen^ Jt«d^ dTteben^er loeU^r ofe ^r nnb Pfarrer am 18. %t^ 
brnar lö05.bom jtbftec 93ef{$ nai^; et n>urbe begleitet bon bem 
läTitbe» (tel^anne« 99etter«^m nnb smiftdm SBeben, bie e« fid^ jn^ 
nSd^ft angdegen fem ße^ ba6 üor 30 Salären abgebromtte ^(ofter 
tmeber cmfjttbauen; S>ie Slngebgenl^en biefed Sloftet« fii^en 
f^rt (Segenftonb ber ©ovgfaft fon^o^I bed %itt9 ttm ©tetnfeO) aM 
ber Strafen non SRanberfii^etb $n femi im ^M^te 1506 fei|$ten bie^ 
feibe». mf^aü meiere ©tt^iäoHonen fü% nnV im do^re 1507 am 
^fte ^ttt& fi!febnrt nmrbe bie neue Stjftnngdnrlm^e \>s» ^lofterS 
b0(|^en. "Da^ ftfofter ibirb anf ben Ömnb biefer ttrlmibe unter 
bit %itffE(Jbt be« Kbte« t>6n ©teinfeO) sefkefit} er l^at fortan in bem 
atp^erjn 9Hebere]^ gan) biefrtben Siebte, bie i^-in ®teinfrib 
jnftfil^n; er »ergibt bie Senefurien^ nimmt in bad Slofter ouf^ fd^Itett 
)9tn bemfelbttt an^^ ^^na^ unb beiol^nt, oi^ne bon irgenbdemanb dh* 
l^togig an feilt, '^t i^ittt, mUlfi to» Softer in ber frfi^em $e« 
ri9be unter, ben dornten befeffen, i»erben an bie neue ^iftnng fibet^ 
trafen nnb bon 9^enem beren S3efi4 beftätigt^ £)ie Urfnnbe ift 
nnt^ SÄr» VH., abgCbmÄ 

, 9ieue ^tiftnngen^ indbefonbere bon ber ®ro6mutl^ ber gmonnten 
ib^naften l^errfi^renb, bermeiK^ten * bie ^fi^ungen M9 Slofterd* £)ie 
$nj^e,:btebafjtibe.gen^n>ar aber ni^t bon langer !Sauer; um ba^ 
3al^ 1569 bm^en neue ©türme überbau Slofter l^eretn. S)er iüngere 
®raf 2:^eobor bon äRanberfd^eib unb ^err gu Stxp^n l^atte fiä) an 
^ioer Seitv. tt>c bie 9{eformatton bott bem IB(ntfd^en Sribifd^fof 
^ermann bon Sieb begänftigt UHtrbe, ebenfoU« ber ®a(^ ber 9Ie« 
f ormatoren gugetbanbt, er f ül^rte bie SReförmation in feinen SBefifeunaen 
ein nnb fo n^urbe au^ji in Slteberel^e. ein (utl^erifd^r ^rebiger ein« 
gefegt, ^a 9lbt bon @teinfelb U)iberfe|te fid^, mtd^ bie 9R}nd^e 



Digitized by 



Google 



— 391 — 

t)on 9lf^Y^e Jletfietett SSÜberftattbi 3ttCe^t.afi«r louihe ttian senM^igt, 
b«n neuen ^rebtger gii bu(ben; il^tn imb bent eiMuigeHfid^eti ^i/Alt ber 
^bSRevung tonxkt ba6 @#i^ bev >^fa^e )tt gotte^MenftiU^ett aSex» 
rid^tungen etngetSuntt^ lofil^renb He 9K2n^e ntU bem to^olifd^^n 
S^l^eire ber ^eb^Uocung auf ben @eforat^ be« (S^ore^ Bef^t&nlt 
Blieben, ^ud^ fanb btx W>t bcn ©teinfdb, 93oItl^afar )>cn $an« 
l^ufen^ fid^ beioogen/ auf bt^Sorbe7Uttg be« ®rafen^ bem tutl^ertf^en 
^Tebtger einen !£]^eil ber oom trafen mit 93efd^((^ bdegten $fiirr^ 
guter, ^faneinlflnftc, Bel&nten k* jujugeftd^en'O 5Dcr SHt l^ierftber 
tpurbe am 2^ SKits 1&83 nntetaeiid^net; ^ur SBoJ^snng u>U£be bem 
totl^erif^i^en ^famr eltt^ou« am. alten Sird^ofe fibcrgebe«, .2)iefc« 
it\tii^fti ä^renb dol^anm» (5i$ ^or ..unb ^faxtet m 92iebetel|ie 
mt; mt iit l\aitttx\(f^ ^^iget getctftn^ tüameit tt>ir nld^t angf^ 
ben, mx fein ^mtj: f «ter, ift nn« betamt. ®at ba# Cet^äCtnig 
au)ifd^eit i^m fotlolif^en unb ebOnseOfid^en ^rrer unbSetSaenttts 
ieiu freunbäd^ied to?ar, brami^t nid^ bemetft ju »esben. £)er (S|^ 
bienft bet äKSnd^e mutbe nid^ mej^r ^oltm nnb ba« fllbftor 9^ 
rtet^ in S^vfatt; berSanbe^l^ert fnd{d:e ber SRefimnotiott mit ofb» 
aRitteln, bie il^m gu ®etote:ftasben, Sorf<^ub gn tetften. liefet 
BMftöUb bauiirte 25 Sd^re, bi* gnm- 10* October 1Ü98^ u>o ber 
@¥af 2:^eobor, loetii^er Me Steformotton in feinem ®d6ie«eeittgeffi^ 
tiatU, oj^ne^inber {uJ^teterloffen, mitS&be abging« S!).ie^ßrrf,d^ft 
Stfx^im im in ben ajefifebe« ©rafe» ^l^ili^>|> öon ber äRatit ber 
)s>i( feine ©attiHiSati^arina bon SRanberfd^b, .^em totl^Ufj^n@lau« 
ben- ent{^eben pgetl^n toar« @^fort tonrbe bet ^itr nnb hiffn^ 
tlfd^ Watrer. bon Dliebcrei^ mteber in feine früheren- Siedle imb 
i« ble a3efifeangen be« Älofter« dagcf«**/ ^^^ ebangcHfd^n Pfarrer 
aber u»urbe aufgegeben, fid^ attet flnf)nitd^e gn entl^al^. .SMe 
Wrlunbe fo(gt untm. . 

SKid&ael «Sei^ami«; ber ißoii^f olger be« So^annee ©ip, uxit gn 
iener B^U ^tior nnb Pfarrer ju ißieberel^e«^ 3n bad Sagebttd^ be0 
^lofterd ftnt^en U)ir b)»t ti^m fi^Igenbe ©teUe eingetragen. Anno 
1593 IO4 Ckitobris rursttm incepinuM in onniiisiieriQ nostro Nier- 

1) ^eic Dr. Saerfcff gibt an, ba$ (S^el^ali hH etiottgel. $famid fei auf 6 
aRaltcr 6|)cta unb 6 SHaltet ^afet bepimmt unb 1573 feien noc^' jiöel 
ötatte« ©^cla unb j»el »feitet ^ofet jngefejt tpotben. f)!efi* i^. un* 
ticf^Ug. 3n bet Ucfunbe^ melc^ un< t)oiclie|t, metben il^ übetbieS 
qupec mehren Q^Mm, t)ei:fd)icbe]te ^at^eUen im (S^^fammtbejtcage bon ekiExa 
23 SKotgen Sanbeö sugcmicfcn, unb bie Raffte be« ^fatrge^dlle« juet? 
fannt; nur iwn ben iBönbeteten be«* Älojler« fianb l^m bei 3el^nieil 
ni^t 4u. ' 



Digitized by 



Google 



— 292 — 

derehe servitium omnipotentis Dei et orationes consiie4as, cum 
precibus horaram in choro psallendi, etiam missae olficiam et 
sacrificiaiii litnrgiae resumtam est cdebrari in templo antea vero 
neglectam annis viginti quataor. 3n tielen utttltegenben $fatrelen 
l^atte bie Stefonnation Eingang gefunben, fie teerten aOmSIig jnm 
fat^olifd^ett ®(auben gurfid. 

@eit ber tat^olifd^e ®Dtte«bienft in 9tiebere^e toieberl^ergefleOt 
iDor, befanben fld^ neben bem ^icr nur noc!^ }tt)ei SSrüber an« 
®teinfelb im ftlofl^r, mlä)t bie @eelforge andübten^ !Der Stbt bon 
@tetnfelb, 3Ri(^aeI ftflU, fanbte, nad^bent ber ^rior ®0ttftieb S>anieM 
nnb ber Unter))rior $ater @e^{ mit 3:obe abgegangen looren, ben 
®teinfe(ber ^einrid^ 0reif[em nebft )U)ei $rieftem, Subioig |)enreco 
nnb ^einri(^ SBinnenfelbt nnb brei Stobijen nac!^ 9lieberel^e nnb 
gab benfelben aji^, nod^ ben SBotfd^riften ber ^rSmonftratenfer^Stegel 
ben SJ^orbienft nnb bie fi(Dftetbifci))Iin loieber ein}ufB^ren. Die 
eintfinfte be^ filofterd fd^einen burd^ ben bor^ergegongenen @tnnn 
fel^r gefd^SIert »erben gn fein, iiA^em ber übt bon @teinfelb fid^ 
t)er)>f[id^tete, infofem felbft ffir bie Soften onfjutommen, oi» bie 
Sinffinfte bon ißieberel^e nid^t jutongten« 

Der ^otron ber ftird^e gu* 92iebere]^e ifi ber« 1^« Seobegortne, er 
)oirb gegen Slngenfibel angerufen; eine nld(ft unbetrSd^tlid^e ftnia^t 
t)on {)et(ungen, bie bnrd^ feine ^flrbitte betoirft koorben, finbet fl^ 
in ben SBfid^em be9 ftlofterd aufgeseid^net^ Su^er einer Seobigarin^ 
S3ruberfd^ft beftanb in ber filofter« nnb $farrtird^e }tt iRieberel^e 
eine- SBruberfd^aft )um 1^. ©acromente, beren loir mit einem Sorte 
(SnoSl^nung tl^un mfiffen. ^nx 3eit be^ ©ebl^rb 2xud^fe|, unter 
beffen Dibcefanbertoaltung bie latl^olifd^e jlird^e am {Rheine emfUid^ 
bebrol^t toar, l^atten biete Pfarrer eine fogenannte ©acrament«« 
©ruberfd^aft in i^ren Pfarreien eingcffll^rt. Die {Reformatoren 
griffen in^befonbere bie fatl^olifd^e Sbenbmal^MIe^re l^eftig an; nm 
nun ba^ 93oI{ gegen fold^e angriffe fidler px fttUtn, führte man biefe 
Sruberfd^aftein. (Eine ^anbfd^rift Don Ütiebere^e an^ ber ^eber bed 
borttgen ^Zoioiienmeifterd, be^ $aterd ^einrid^ f^reiffem^ fagt: hoc pio 
stratagemate fides orthodoxa multis locia conservata vel alibi re- 
parata dicitur; biefe SBruberfd^aften tturben ftrSn)d^ed''93ruberi* 
f d^af ten genannt, quasi in coronam pro fidei veritate covenientiam. 

^err Dr. SBaerfd^ fagt, ,,e« l^fttten fortan außer bem ^rior 9 
®eiftlid^e im ^riorate fein foUen, unb ba bie alten ®ebaube ber^^ 
fielen, fei im 3a^re 1747 ein 92eubau begonnen unb 1752 been^^ 
bigt tt)orben.'' 93enn bie Sal^re^jal^Ien in biefer Hngabe rid^tig finb. 



Digitized by 



Google^ 



- 293 - 

bann muft ber Bejclci^nete SRcnbau In bcfd^rftnftem SRaßc auflge* 
föl^rt toorbcn fein, iffiir l&aben bie DriginalbrUfe bc« ^trätoten 
Ctoennobn« bon ©teinfelb in lateinifc^i^r ®)ftaöft bor nn« liegen, 
in benen bie ®efd^id^te ber Erbauung ber neuen ftloflergeb&ube px 
5Rieberel&e entl^atten ift ©icrnaiä^ l^atte ber genannte ^rälat ben 
®ebanlen, in 5Uieberel^e ein neue« Ätoftergebäubc gn errichten, Jm 
anfange beöSfal^re« 1776 gefaxt; ber^rior bon Slieberel^e, SBad^en^ 
borf, tt)ar ni(!^t fflr ben iReubau, nnb obgleid^ berfelbe ben ^rä=: 
laten baran erinnerte, baß er, ber Arafat, bereit« 58 Saläre att 
fei, fo lieg fi^ berfetbe bon feinem gefaxten ®ebanten nici^t abbrtri«« 
gen, nnb »ir feigen, nacä^bem ber Sntfe^tuB einmal baju aufigef<)ro* 
ä)m toar, toie [x(S) ber ^rälat bon ©telnfelb beö neuen SBauunter^ 
nel^menö ju SKieberel^e mit (Sifer unb Siebe annimmt* ßr beforgt 
ben ^Im, \6)\dt Arbeiter na^ Slieberel^e, er beftimmt tl^ren Sol^n, 
trifft änorbnungen toegen i^rer Selöftigung unb JBer^)flegung, er* 
ma^nt ben ^rior, balb blefe ba(b jene Baumaterialien gur geeigne* 
ten Seit l^erbeifci^cffen gu laffen; furg, nie^t^ ifi fo unbÄeutenb, 
toa« ber ^rMat feiner »ufmerlfamleit nld^t toert^ l^ält* Qx leitete 
im eigentßd^en ©inne ben ^an unb gibt un« in biefen Briefen bad 
Bilb eine« fei^r tl^atigen, umfid^tigen äRanne«, ber feinen Seuten 
iDol^I mid, unb ii^ntn Wi^& gulommen la^t, toai fid^ ffir fie fd^idt, 
ber aber gugleic!^ ni^t gugibt, baß nur ein ©ci^eit ^olg nufeloö ber* 
brannt n)erbe. 3m dal^re 1782 mußte ba9 neue ^oftergebSube 
boQenbet fein; benn tt)ir erfel^en aud einem Briefe bom 17. Huguft 
biefe« Saläre«, baß ber W>t bon ©teinfelb im (fangen an baarem 
®elbe ol^ngefal^r 7000 SReid^gtl^aler an^ bcm SSermögen ber «btei 
©teinfetb fflr ben ^an bon Slieberel^e teil^toeife l^ergegcben l^atte, 
unb bon gtoei anbern Äa})italien, »etd^e Sliebcrel^e ©teinfelb f^ulbete, 
mit 8Jfldpe^t auf bie Baufcften be« ftlofter« gu 5Kiebere]^e, leine 
äinfen genommen l^atte. (gbermob berfid^ert in biefem Briefe ben 
^rior ffiad^enborf bon Slieberel^e, er, ber ^ralat i)on ©teinfelb, 
»erbe Jene« Stapxtcil ober bie äxn\tn bon bemfelben nie cinforbem, 
nnb l^offe, baß «ud^ feine 5Kaci^foIger biefe« nie tl^un »flrben 
dummodo Nieder6a semper agnoscat gratanter, quod Steinfeidia 
hoc tempore, haec omnia praestiterit, non ex obligatione sed 
gratis et ex amore filiae indigentis. SBaci^eitborf l^atte biefen ®e* 
füllten be« ©anle« 3luöbrud gegeben. Bon feiner ^anb flnben [\^ 
in bem ftIofterbu(ä^e gu Slieberel^e bie Sorte eingetragen, bie fi(i^ 
auf ben genannten Slbt bon ©teinfetb begiel^en, Animo vere pa- 
lerne Niederebae ad id impolenli novum exstruxit convenlum^ 



Vnnalen 2. 

Digitized by 



C?8ogle 



— 294 — 

adeoque merito aelerna memoria nostra et successorum dig^otis. 
Wt tiefen angaben über bie ^txt ber (grbauung be« {efetgen ÄIo^ 
fter« ftimmt bie SRacä^rici^t in bem bereite genannten SBerle be« 
§errn Dr. 35aerfd^, toorin e« l^eigt: ,^3m Qiafjxt 1777 ließ bie 
äbtei bie noci^ Dorl^anbenen Sloftergebaube für einen ^rior unb 
neun ©eiftlid^e neu. erbauen." 

?lu« biefen SJriefen entnel^men toir toeiter, baß im 3al^re 1718 
§eimba(!^ $rior gu SJieberel^e toar; in ben 3al^ren 1745 unb 1747 
»ar Saufen ?ßrior; in bcnSalt/ren 1765 bi« 1790 SBad^enborf ; um 
ba^ 3a]&r 1797 ßfd^toeiter, »etd^er bie SReil^e ber frieren ju Slieberel^e 
fd^Iießt SSon 1745 bi« 1756 »ar grol&n ®ub})rior. SBie lange 
bie genannten 2Känner biefe ©teöen belleibet, ift au« ben ©riefen 
nid^t gu erfel^en* 

$err Dr. SBaerfd^ l^at feinen Slrtilel mit einem S3eri(3^tc über 
einjelne ©rabfteine in ber ftirc^e ju ^iieberel^e gef(!(;lcffem !Die3n^ 
fd^rift auf bem ©rabfteine be« ©rafen ^l^ilil?}) i>on ber ÜRarl unb 
feiner ©emal^Iin, ber ©rSfin Satl^arina bon SRanberfd^eib, ift ^ter 
fotool^I afe in bem großem SOäerle be« ^rm ©aerfd^ über bie (Sif el 
unrld^tig tt)i ebergegeben. *) ÜDle Sufd^rift lautet an beiben ©teBcn: 

SEPEM 

PHIL. COM. A. MARCA 

CATH. COM. DE MANDERSEID. 

2Ba« foü SEPEM bebeuten? ÜDa« toirb man fe^toer er* 
ratl^en. (Sd ift auf bem @teine }u lefen nic^t SEPEM, fonbern: 

8 E P R M 

unb ba« l^eißt — Sepulcrum. 

Sie ftird^e Don SZieberel&e entl^ält au^er ben Don f)errn Dr. 
Saerfd^ angegebenen 3nfd^riften nod^ eine britte. 3n bem Dorge* 
nannten S33erfe f)at $err Dr. SSaerfd^ biefetbe ebcnfaö« abbruden 
taffen, allein fo incorrect, baß e« nur nac^ ben Sugerften Änftren* 
gungen 3emanb gelingen toflrbe, biefetbe ju entjifferm ©ir tl^eifen 
fie beöl^atb l^ier ebenfaß« mit. 



5)ic etabte unb t)ttf(^aft^n bcc (5lH 2. «anb, 1. «Btl^ellung, tfocftcit 
1854. e, 107. 



Digitized by 



Google 



— 295 — 



GITTA VOLATTANDEM EFLVXITPROPRIO CON 

^ FINIS CORONAT ^ 

OPVS % 

F F C 1 HP ^ 

<j PERILLVSTRIS AC GENEROSA 5 

^ D O M 1 N A 55 

S D MARIA CATHARINA g 

&: DE FEYDER 

NATA DE SOLEMACHER 

VITAE SVAE INITIVM h 

ANNO 1654 U 

e EINEM IN FINE ANNI g 

I lYBlLARIS ^ 

H Vt sVa in Deo sVo g 

g IVCVnDa eXorDIretVr h 

IV Bl LA § 

OI«IHASKOO SVHAV MI "^ 



Sie gomitie »on SSe^ber !^otte ii^t SamUtenBegräBnlg in einer 
©eitenloljeae in ber 9iä%e be« ®a|)ttfterium«, in ber Staipitli be« ff, 
,9[ntontu9. 3n biefem Saniiliensra'6e tomtt untet Slnbern ber ®to.tU 
Rätter (Si^rtfto))^ t>on93e^ber, feine ®ema^Iin unb Zoäfttv unb eine 
grau bon ©toffen beigefeftt. 3m Saläre 1765 ließ ber ^rior SBo. 
^enbotf bcn ^{ieberel^e btefee ©rabntal öpen; er fanb ein i^eaiiiö) 
grogee unterirbifd^ee ©entac^; bcn bcu Sei(i^en bar niö^te als bie 
jino^en übrig. 



fto* 

Digitized by CjOOQ IC 



— 296 — 



I. 

Literae domini Adolph! Colonieosis ecciesiae arcbi« 

episcopi super fundatione et pössessionibus 

monasterii in Niederehe. 

In Nomine Sanctae et individaae Trinitatis* 
Adolphus Coloniensis Archi-Efuscopas omnibas Christi fide- 
libus in perpetuam. Cam pro parte solicitadinis- nobis cons- 
missae sacram religionem nutrire debeamas et fovere, eoii. 
tingat autem aliquando longinquitate temporis obscurari ori- 
ginem proprietatis, inde est, qaod amputata haiasmodi prae- 
indicii materia, notum facimus praesentibgs et fataris: qaod 
Theodericus, Alexander et Albero^ fratres de Kerpen cam 
haeredibus sais allodi'am saam in villa, qaae dicitur Ye'), 
ad constraendam coenobiam sanctrmonialium per manam 
felicis memoriae Philippi praedecessoris nostri, cum omni loi^e 
et integritate contülerunt, patronatam videKcet ecciesiae de 
Ye, cum decimis attinentibus, caltaram unias aratri, et inte- 
gritatem molendini, possessiones etiam in villa, qaae dicitur 
Kile, in terris cattis et incoltis, in pralis et sjlvis, in aquis, 
aquarumqae decarsibus, in mancipiis etiam atriasqae sexas, 
qoae ab Amalango et cohaeredibas suiS| et a Gerardo fratri- 
busqac suis et cohaeredibus eorundem, etFlorentio et haere- 
dibus sais empta, loco eidem accesserunt* Fredericas etiam 
comes de Vianno et uxor eins ßliique eoram partem allodii 
sai sitam in eadem villa, quam Remboldus et Theodericus 
in feudo ab eisdem nobUibns habuerunt, cam concessione 
ipsorum eidem loco tradiderant. N03 etiam in subsidium 
animae nostrae et sacrae religioni$ aagmentnm, öathedraticum 
ipsius parochialis ecciesiae, in qua constructam est coenobiam, 
consilio Coloniensis ecciesiae plene remisimas, et eandem lo. 
com pro conservatione religionis et reram attinentiam, vice 
advocati in tutelam et defensionem nostram sascepimas con- 
stituentes: ut more quorundam aliorttm coenobioram, non 
per abbatis^am, sed per magistr^m et religiosum provisorem, 

V) id est Niederehe. 

Digitized by VjOOQIC 



— 297 — 

qoi Sit de regala Aagastini, idem iocas gabernetur. Brano 
quoqae tunc archi-diaconos, tempore visitationis ecclesiae 
procura tionem suamr et servitiam conseasu £ratrum suorum 
de Bonaa eadem devotione condonavit Curam aatem anU 
maram conferat personae, qnam sorores elegerint, et archi- 
^piscopas eis praefecerit. Ut aatem haec omnia saepe dicto 
eoenobio stabiii firmitate ineonTuUa permaneant et illlbata, 
praedieta beneficia ei confirmamns et pro fatari temporis te- 
stimonio, scripto commanimus, praesentibus et assensam saam 
praebentibasy primoribas s^ntae CoIonieDsis ecclesiae, quoram 
haec sant nomina: Ladovicas Maior Praepositas, Udo Maior 
decanusy Bruno Bonnensis praepositos, Tbeodericus praepo* 
Situs s, Gereonis, Tbeodericas praepositus s. Audreae, Her- 
mannus praepositus s. Severini, Christian us Bonnensis decanus, 
Gerardos decanus s. Gereonis, Gisilbertus decanus S. An- 
dreae, Ivo decanus ss. Apostolorum, Ludovicus decanus s. 
Severini, Erenfridus abbas in Steinfeld, Wordifus abbas de 
K.necbsteden, Hermannus abbas de Cappenberg, Wordifus ab- 
bas de S. Martino, Hertwicus abbas de Grafceste, Hermannus 
abbas de Gladebach, Godefridus abbas de Tuito, Everhardus 
de Hengebacb, Remboldus de R.empenich . et alii quamplures. 
Si qua autem ecclesiastica saecularisve persona huius nostrae 
conscriptionis paginam infringere tentaverit, indignationem 
omnipotentis dei et beatae perp^tuaeque virginis Mariae, in 
cuius honorem constrnctum est coenobium, se noverit incur-» 
surum, et anathematis vinculo innodatum. 

Acta sunt haec anno incarnattonis D*^ MCKVH. 

Originale habebatar in archiv. Steinf. Caps. 64. Invol. 2, Lit. C. 



If. 

Confirmatio d''^ Innocentii papae IV. super omnibus 

juribus et possessionibus monasterii in Niederehe 

dat. aaao dominicae incamat 1246. 

Innocentius episcopus servus servorum dei. Dilectis in 
Christo filiabns priorissae monasterii de Hye eiusque söroribus 
tarn praesentibus quam futuris regulärem vitam professis, in 
perpetuum. Religiosam vitam eligentibus apostolicum con- 
venit adesse praesidium, ne forte cuiuslibet temeritatis incursns 
aut eas a proposito revocet, aut robur, quod absit, sacrae 



Digitized by 



Google 



— 298 — ■ 

religionis enervet. Eapropter dilectae in Christo filiae vestris 
iastis postalationibos dementer annoimas et monasteriani de 
Hye^3 Goloniensis dioecesis, in quo divino estis obsequto 
mancipatae, sab Beati Petri et nostra proiectione sascipimosy 
et praesentis scripti privilegio cothmanlmns : inprimis siqai- 
dem statuentes: at ordo monasticas^ qai secandam deum et 
beati Aagastini regnlam in eodem monasterio instUatas esse 
dignoscitur, perpetais ibidem temporibas ioviolabiliter obser- 
vetar. Praeterea qaascanque possessiones, quaeconqae bona 
idem mooasterium impraesentiaram iaste et canonice possidet, 
aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel 
principdm, oblatione fidelium, seu aliis iustis modis praestante 
domino poterit adipisci, firma vobis et eis quae vobis succes- 
serint et illibata permaneant« In quibus haec propriis duii- 
mus exprimenda vocabulis; locam ipsum, in quo praefatum 
monasteriom situm est, cum Omnibus pertinentiis suis, curtim 
de Kele et curtim de monte sanctae Walburgis, ac alia bona 
vestra cum terris, pratis, vineis, nemoribus, usuagiis et pas- 
cuis in bosco et piano, in aquis et molendinis^ in viis et in 
semitis et Omnibus alüs libertatibus et immunitatibus suis, sive 
novalium vestrorum, quae propriis sumptibus Colitis, de qui- 
bus aliqnis hactenns non percepit, sive de vestrornm anima- 
lium nutrimentis, nullus a vobis decimas exigere vel extor- 
quere praesumat Liceat quoqüe vobis personas iiberas et 
absolutas e saeculo fugientes ad conversionem recipere ac 
eas absque contradictione aliqua retinere. Probibemus insu- 
per: ut nulli sororum vestrarum post factam in monasterio 
vestro professionem, fas sit sine priorissae suae licentia, nisi 
arctioris religionis obtentu, de eodem loco discedere; disce- 
dentem vero absque common ium literarum vestrarum cautione, 
nullus audeat retinere. Cum autem generale interdictnm 
terrae fuerit, liceat vobis clausis ianuis, exclusis excommuni- 
catis et interdictis| non pulsatis campanis, voce suppressa of- 
ficia audire divina^ dummodo causam non dederitis interdicto. 
Chrysma vero, oleum ^acrum, consecrationes altarium seu 
basilicarum, ordinationes clericorum, qui ad ordines fuerint 
promovendi a dioecesano suscipietis episcopo, siquidem ca- 
tholicus fuerit et gratiam et communionem ss^^ Romanae 
sedis habuerit et ea vobis voluerit sine pravitate aliqua exhi- 
bere. Probibemus insuper: ut infra fines parocbiae vestrae 

') sive Niederehe. 

Digitized by CjOOQ IC 



— 299 - 

nuüas sioe assensu dioecesani eplscopi et vestre^ capellaiu 
seu oratoriam de novo construere audeat, salvis prtvilegiis 
pontificum Romanoram. Ad baec novas et indebitas exac- 
tiones ab archt-episcopis et epUcopis^ arcbi-diaconis seu 
dtaconis aliisque omnibos ecclesiasticis saecalaribusce personls, 
a vobis omnino fieri prohibemus« Sepultaram quoque 4psiu$ 
loci liberam esse decernimas : nt eoram devotioni et e&tremae 
volantati^ qui se illic sepeliri desideraverint, nisi forte excom- 
municati vel interdicti sint aut etiam publice usurarii, nullus 
obsistat^ salva tarnen iustitia illaruäi ecclesiarum, a quibus 
mortuorum corpora assumuntur« Decimas praeterea et pos- 
sessiones ad ius ecclesiarum vestrarum spectantes, quae a 
laicis detinentnr, redimendi et legitime liberandi de manibus 
eorum, et ad ecclesias, ad quas pertinent, revocandi, libera 
Sit vobis de uostra autboritate facultas; Obeunte vero te 
nunc eiusdem loci priorissa, vel tuarum qua übet succedentium, 
nulla ibi qualibet surreptionis astutia seu violentia praepona- 
tur, nisi quam sorores communi consensu, vel earum maipr 
'pars consilii sanioris, secundum deum et beati Aagustini re~ 
gulam providerint eligendam. Paci quoque et tranquilitati 
vestrae "paterna inposterum sollicitudine providere volentes 
autboritate apostolica probibemus: ut infra clausuras locorum 
vestrorum, nullus rapinam seu furtum facere, igaem apponere^ 
sanguinem fundere^ bominem temere capere, vel interficere 
seu violentiam audeat exercere. Praeterea omnes libertates 
et immunitates a praedecessoribus nostris Romanis pontifici- 
bus monasterlo vestro concessas, nee non libertates et exemp- 
tiones saecularium exactionum a regibus et principibus vel 
aliis fidelibus rationabiliter vobis indultas, autboritate aposto- 
lica conßrmamus, et praesentis sciipti privilegio communimus«, 
Decernimus ergo: ut nulli omnino bominum liceat praefatum 
monasterium temere perturbare, aut eins possessiones auferre 
vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fa- 
tigare, sed omnia integra conserventur, eorum, pro quoruni 
gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis 
profutnra, salva sedis apostolicae autboritate et dioecesani 
episcopi canonica iustitia« Si qua igitur in futurum eccle- 
siastica saecularisve persona banc nostrae constitutionis pagi- 
ham sciens contra eam temere venire tentaverit, secundo ter- 
tiore commonita, nisi reatum suum congraa satisfactione cor- 
rexerit, potestatis bonorisque sui careat dignitate, reamque sc 
divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et 

Digitized byCjOOQlC 




— 300 - 

a sacratissimo corpore et sangaioe dei et domioi redemp- 
torts nostri Jesu Gtristi alieoa fiat, atque in extremo examine 
districtae subiaceat ultioni; cunetis autem eidem loco saa 
iura servanttbas sit pax domioi nostri Jesu Christi » quatenas 
hie fructam bonae actionis percipianlv et apad districtum ja- 
dicem praemia aeternae pacis inveniant. Amen. 



(^le l^ict fel^fenbcn bcibcnUn- 
tetfdittften fmb butcfi Sufaß 
bei Anfertigung bet ^olafdinittc 
tjcrioten gegangen, unb foHen 
nachgebracht merben). 



f Ego Petras Tit. s. Marcelli presbyt. card. 
f Ego Willelmus basilicae 12. aplorum Prbr. Card. 
'^ Ego Fr. Joannes, Tit. s. Laurentii in Lucina Prbr. Card. 
•{- Ego Otto Portttens. et s. RufF. epsc. safFr. 
f Ego Petrus Albanens. episc. suiFr. 
f Ego Willelmus Sabinen, episc. sufFr. 
']' Aegidius s. Cosmae et Damiani diac. card. sulFr. 
f Ego Octavianus s. Mariae in via lata^ diac. card, sufFr. 
•}• Ego Petrus s. Georgii ad velum, diac. card. suflFr. 
•}• Ego Joannes s. Nicolai in carcere TuUi.in. diac. card. sufFr. 
Datum Lugduni per manum magistri Marniscensis, RomaAae 
Ecciesiae vice>cancellarii, lll. Kai, aprilis Indict, III. incar- 
natiotiis D'nicae anno MCCXLVI. Pontificatus vero domini 
Tnnocentii Papae' IV. Anno tertio. 
, Originale in archiv. Steinf. Caps. 64. Invol. 1. Lit. ß* ^} 




*) 5)iefe unb bie öorl^ergel^enbe Urfunbe pnb bereite in Hugo 's Annales 
ord. Praemönstratensis Tom. II. p. CCXXIII. ff. abgebrurft, attein 
mit fo öielen unb groben %t^Utn in ben Orte« unb ^«rfonennamen, 
bap ein neuer «bbrurf berfelben nur ermünf^f fein fann. Oafelbfl ifl 
auc^ ber obengenannte^ %b(a$btief t^on ^eignon abgebrucft. 



Digitized by 



Google 



— 301 - 

III. 

Confirmatio domini Engelberti Colon, archi-episcopi 

super certis vineis et censibus in Ahrweyler mo- 

nasterii in Niderehe. Dat. A'o D'ni 1203. 

In nomine sapctae et individaae trinitatis. 

Engelbertus dei gratla Colouiensis archi-episcopus Omni- 
bus Christi fidellbas in perpetuam. Ex officio nobis iniuneto, 
summa iustitia a Nobis requirit et aequitas exposcit: ut sub- 
ditorum nostrorum pias voluntates digno favore amplecti de- 
beamns, iusti^ etiam operationibus eornm nostrae authoritatis 
robur exhibere, et confirmationera debitam prompta voluntate 
studeamus impeadere. Noverint Itaque univer^i et singuli: 
quod Hermannus sacerdos de Ahrweiler^ quoddam praedium 
in Bacheim, comparavit denariis suis, quod devote cum qua- 
dam puellula Hbere tradidit ecclesiae in Ye. Idem praedium 
suscepeiunt Winricus et Winandus fratres haereditario iure, 
inde solvent annuo duas carratas vini et nil amplius; de casu 
mortis nihil Jiaeredibus concedendum est. Et si ah'qua pra- 
vitate vinum non fuerit solutum, particula vineae, quae di- 
citur Zorn Spboume pro parte Winandi et particula vinea 
super aram in villa Bächeym pro parte Wmrici, cum praedio 
ecclesiae redibit ad ecclesiam. Dominus Hermannus, qui di- 
citur puer, contulit Ecclesiae in Ye duas partes vineae in 
Ahrweiler; Walterus et Lucia de Ye dederunt partem vineae, 
Jordanis sacerdos de Lezenich dedit ecclesiae in Ye dimi- 
dium iurnalem vineae. Erga Alberonem emit ecclesia dimi- 
dium iurnalem, quem recepit ad medietatem et II. denarios 
solvet ad censnm« A Rodengero etiam 'dimidium iurnalem, 
quem recepit ad medietatem. A Burchardo comparavit dimi- 
dium iurnalem, quem GpdfVidns suscepit ad medietatem, in- 
super solvet ecclesiae in Wadenheim 6* den. ad censum. 
Erga Ottonem de Geroldshoven emit dimidium, qui etiam re- 
cepit ad medietatem et inde solventur 2. denarii. Erga 
Alexandrum etiam dimidium, qui recepit ad medietatem et 
solvet 1. den. ad censum. Haec acta sunt in Arweyler ad- 
Yocato comitis de Are, et viDico abbatis de Prumia, et villico 
comitis Seynensis et caeteris scab.inis praesentibus. Ut autem 
haec oüinia saepe dicto coenobio stabili firmitate et incon- 
vulsa permaneant et iilibata, praedicta ben^ficia ei confirma- 
mos, ac pro futuri temporis testimonio scripto ac sigillo 



Digitized by 



Google 



— 302 — 

Dostro cöinmooimas. Si qoa autem ecclesiastica saecalarisve 
persona huic facto contraire pracsampserit, aulhoritate omni- 
potentis dei et beati Petrl vinculo anaihematis' se noverit 
innodatam. Acta sunt haec anno domini MCGHI. Hains ret 
tesles sunt Hermannus et frater saus Winricus mUites de 
Yischeuich, Albertos pastor de Rypstorf et caeteri quam 
p In res. 

Originale habebatur in archiv. Steinf. Caps. 64. luv. i. Lit. B. 



IV. 

Confirmatio primae ftindatioiiis monasterii ia Ni- 

derehe et bonorum ipsius per dnum Engelbertum 

archi-episcopum Colon, anno 1218. 

In nomine sanctae et individaae trinitatis. 

Engeibertus dei gratia santae Coloniensis ecclesiae archi. 
«piscopus Omnibus Christi fidelibas in perpetuum. Cum pro 
parte sollicitudinis nobis commi^sae sacram religionem nutrire 
debeamus et fovere, contingat autem aliquando longinquitate 
tempori» obscurari originem proprietatis^ inde est: quod am- 
putata huiusmodi praeiudicii materia notnm facimus tarn prae- 
sentibus quam futuris: Quod Theodericus, Alexander et AU 
bero fratres de Kerpen cum haeredibus suis, allodium suum 
in Villa^ quae dicitur Ye ad constroendum coenobium sanc- 
timonialium per manum felicis memoriae Philippi praedeces- 
soris nostriy cum omni iure et integritate contulerunt, Patro. 
natum videlicet Ecclesiae de Ye cum decimis attinenlibas, 
culturum nnius aratri, et integritatem molendini, possessiones 
etiam in villa, quae dicitur Kyle, in terris cultis et incuUis^ 
in pratis et sylvis, in aquis aquarumque decursibus, in man- 
cipiis etiam ntriusque sexus, quae ab Amalungo et eobaere- 
dibus suis, et a Gerardo fratribusque suis et cohaeredibus 
eorundem et Florentio empta et haeredibus suis, loco eidem 
accesserunt Supradictus Theodericus specialiter contulit ei- 
dem ecclesiae marcam in redditibus in villa quae dicitur 
Clütterde, in agris et in sylvis 50. iugera in villa, quae dici- 
tur OthorfF. Albertus et Sibertns pariter contulerunt decem 
iugera prope clanstrum, et 42. denarios perpetuo in villa, 
quae dicitur Rode. Fredericus comes de Vianno et axor 



Digitized by 



Google 



— 303 — - 

eius, filiiqae eorum partem allodii sui sitam in eadem Vitlä 
Ye, quam Remboldas et Theodericus in feudo ab eisdem no- 
bilibas babuerant cum concessione ipsoram eidem loco tradi- 
derunt. Tirzicns, qui dicitar Genadegodes contalit eidem 
ecclesiae triginta denarios et tres obulos perpetuo in vilta, 
qoae dicitar Escb* Walterns de Walb. tradidit eidem 
loco mansam unam in Deseiroed. D'na Oda de Dremmulen 
porrexit eidem ecclesiae Septem iogera in Gnndeldigen. Bal- 
dninus de P^irendorfF octodecim denarios in Overche, octo 
denarios in Namersdor£P, et in eadem Villa dedit Rodngerus 
pratum annm, Sapientia de Walsdorff com filiis^ suis Henrico 
et Godfrido contulit tres agros et dimidium et duodecim de- 
narios perpetuo. Hermannus Bernscbure contalit quatuor 
iugera in Villa Buren. Tirricus Budo, Henricus de Rerspe- 
nich, Bruno de Okeshem contulerunt sex iugera in Hecveltb. 
Benigna de A contulit duos agros in Vleesten« Praeterea 
saepe dicta Ecclesia yidelicet ye babet duas areas in viila Loge 
et 64 iugera, quae et pecunia süa comparavit, et in parte in 
eleemosyna suscepit. Habet etiam a Waltero milite 14. iugera 
per cambitionem molendini. Comparavit etiam sibi erga Her- 
mannum de Ockesem et Reinaldum de Wiseben 40. iugera 
in Bewingen 20. marcas et dimidiam in eadem villa emerunt 
aream erga Ensfridum 15. solidis. Haec omnia et caetera, 
quae deus praefato coenobio per fideles suos nostris tem- 
poribus eontulerit, ob salutem animae nostrae et sacrae re- 
ligionis conservationem, in tutelam et defensionem nostram 
suscipirausy et ne idem locus nimiis ac inutilibus personis op- 
primatur de consilio primorum sanctae Colon, ecclesiae sta- 
tuentes et ^ub interminatione Banni firmiter praecipiendo 
mandamus: quatenus numerö vicesimo quinto contenti sint, 
nee transcendere praesumant. Ut autem baec omnia saepe 
dicto coenobio stabili firmitate inconvulsa permaneant et illi. 
bata, praedicta beneficia ei confirmamus, ac pro futnri tem- 
poris testimonio scripto ac sigillo nostro commnnimus. Si 
qua autem ecclesiastica saecularisve persona buius 'nostrae 
conscriptionis paginam infringere attentaverlt, aütboritate om- 
nipotentis dei et beati ,Petri vinculo anatbematis se noverit 
innodatam. Acta sunt haec anno D'ni MCCXVIII. Huius rei 
testes sunt bi, videlicet: venerabilis Conradus maior decanus, 
Henricus praepositus Bonnensis, Arnoldus praepositus s. Ge- 
reonis, Theodericus praepositus s. Andreae, Henriens prae- 
positus s« Severini, Gerardus praepositus ss. apostolorum, 

Digitized by VjOOQIC 



— 304 — 

Bruno praepositos $. Ganiberli, Hermanoas decaous Bon- 
nensisy Hermannas decanus s, Gereonis, Gerardus decanas 
8. Severini, Wortletius decanas s. Georgn, Elias decanus ia 
Eiflia, Gerardus sacerdos de Adenawe, Frederious abbas de 
PruBFiia, Macbarias abbas de Steinfeld, Henricus abbas de 
Heisterbacby Ludovicus de Laliestor/T. Ex laicis: Gerardus 
oomes de Ära, Conradus de Sdileyden, Wilhelmas de Kerpen, 
Wynnemarus de Altendorp^ Tirricas de Manckehasen et alii 
qaain plures. 

Originale habebator in archlT. Steinf. Oaps. 64« lonrol. 1. Lit. A. 



V. 

Domini Henrici Colon, archi-episcopi de carrata 

vini ad pitantiam conventus in Niderdie. Dat. 

Anno 1226. 

In Nomine sanctae et individuae trinitati». Henricuse det 
gratia sanctae Colon, ecclesiae archi*episcopas praesentibus 
ac posteris in perpetuum. Ex officio nobis iniuncto summa 
iustitia lequirit et aequitas exposcit: ut subditorum nostro- 
rum pias voluntates digno fävore complecti debeamus, iustis 
etiam operationibus eorum nostrae autboritatis robur exhibere 
et confirmationem debitam prompta voluntate stadeamus im- 
pendere.^ Noverint itaque aniversi et singüli: quod Otto hu- 
milis provisor ecclesiae in Lommerstorp ob salutem animae 
suae ac parentum saorum pecunia saa comparavit annuo car- 
ratam vini erga ecclesiam in Ye, ^Q^n^ carratam magistrae 
eiusdem ecclesiae ordinayit singalis annis praesentandam ; 
quatenus ipsa discretione sua dominica Invocavit incipiat, et 
tertia feria ac quinta d'no priori ac toti conventui pocalum 
conveniens tridao in bebdomada per totam quadragesimam 
benigne distribuät, etiam per saoros dies pascbae, si potest, 
mlnistrare non omittat. Qui abtem tarn rationabilem ordina- 
tionem irritare praesumpserit, autboritate omnipotentis dei 
SS. apostolorum Petri et Pauli et nostra anatbema sit et in 
extremo iudicio cum Inda proditore portionem accipiat Vo- 
Inmus etiam, si fuerit claustralis persona, ut per d'num ab* 
batem Steinfeldensem perpetüaliter abiiciatur a consortio fide* 
Hnm, nisi satisfecerit. Authoritatem aatem huius privilegii 
intemeratam observantibus, sit pax in d'no et hie et in futaro. 

id est Niederehe. 

^ Digitized by LjOOQ IC 



— 305 — 

Acta sunt faaec tfuno ^d'ni MGGXXYI. PontiScatos nostri 
anno primo. Huins rei testes sunt Hi: Dentis Macharins ab- 
bas Steinfeldensis, Hermannus prior et Gerardus Cellerarins^ 
Hermann US prior in Ye, Beatrix magistra; D'oa Jda, 
Anselmns saeerdos de Berendorff, Atbeftus sacerdos de Rips- 
dorff et caeteri qnamplures. 



VI. 

Concessio atque mandatum d'ni Conradi Colon. 

archl-episcopi ad petendam eleemosynam pro mo- 

nasterio Niderehe. Anno 1240« 

Gonradns miseratione divina sanctae Colon, ecciesiae arehi- 
episcopus, Italiae archi-cancellarias* Dileetis in Gbristo prae- 
positisy decanis, pastoribns nee non et nniversis ^cclesiarum 
rectoribas in dioecesi Golon. constitatis, salatem in d'no« 
Qooniani, ut ait apostolus^ omnes stamas ante tribana,! Ghristi, 
reeeptari, proat in corpore gessimnsi sive bonam fnerit sive 
mal um, oportet nos diem messionis extremae misericordiae 
operibas praevenire^ ac aeternoram intaitn seminare in terris, 
quod reddente d'no cam muitiplicato fractu recolligere de- 
beamus in coelis. Garn igitar sanctimoniales ordinis Prae- 
monstratensis in loco, qnl Hy*} dicitar, ad serviendum d'no. 
nostro Jesu Christo receptae, aedificia qaaedam in monasterio 
sno inchoaverint honesta ac sumptuosa, ad quorum consum- 
mationem propriae non sufficinnt facullates, nisi fideliam elee- 
mosynis adiuventnr; universitatem vestram rogamus, monemus 
et exhortamur, in d^no districte vobis in virtnte obedientiae 
praecipiendo mandantes: quatenus non obstante revocatione, 
quam fecimus, de tmiyersis petitoram literis, qnac de ipsa 
i^evocatione nostra cxpressam non fecerint mentionem, nun- 
lios dictae ecciesiae^ cum ad vos venerint, benigne recipien- 
les, et eis locum petendi eteemosynas (idelinm in ecdesiis 
vestris concedatis, et pro ipsis verbum dei super acquirendis 
fidelinm eleemosynis subditis vestris fidediter et diligenter pro- 
ponatis. Voinmns etiam et mandamus: nt ecciesiae^ quae 
anthoritate nostra sunt interdictae, ipjts semel in anno ape- 
rtantcir et divina ibiden^, excommunicatis exclnsis, ceiebrentar» 



*) modo: Kiderehe. 

Digitized by VjOOQ IC 



- 306 — 

Nos aiitem de omnipoteDtis dei misericordia eonfidentes om- 
nibas benefactoribas dictae ecclesiae dimidiam Karenam et 30 
dies de iniaoctis sibi paenitentiiSy peccata oblita, vota Iracta, 
91 ad ea redierint, offensas patrum et matram sioe maaumn 
iniectione violenta, misericorditer relaxamas. Verami qaia 
pleriqae tarn propter corporis debilitateiPy qaampropter alias 
occupationes inianetas sibi karenos, qaas pro snorum salate 
proximorum sasceperant, non possant exsolvere, nos ipsorom 
salati consulere capientes indaigemas: nt siDgali eorum de 
prudentum viroram consilio de bonis sibi a deo cöllatis pro 
redemptione unius karenae secandam faculfates proprias lar- 
giantar ecclesiae mcmoratae« Datam Colohiae anno d'ni 
MCCXL« Qaarto Mense. 

Originale in Archiv. Steinf. Caps. 64. Invol. 10. Lit. G. 



VII. 

Fundatio secunda Monasterii in Niderehe proviris. 

Anno Domini 1507. 8^* 7^™ 

3m 9{a]^men ber l^eißgen !£)rei^falttsleit mtb ber glorieaser 
SutigfratDen Hariae Amen. 

SBtr 5Deberi(i^ ®raff gu Manderscheid unb ju Blankenheim, ^crr 
gu Schieiden, Cronenburg, Newerburg, Kerpen unb gu Reckem 
unb Hargaretha 9Scn SombreiF ©räfftn unb fraU) berfelben (anben, 
©eine t^dli^t ^au^fra» unb ®ma^ ^mxt fammcn Äunbt unb 
SBcIcnnen flSBermife bicfem offenen ©rieff für Un«, Unfern &bm, 
unb 5Ra(ä^!5uilingen: SBir angemerft l&aben g^ögen crnften fleiß, 
liebbe unb eintgfeit Unfer SSorfal&ren (:benen ©ott ®nabe:) fte gel^abt, 
unb aSetoeift l^tcn, 8ob unb S^r be« SWäd^tigcn ®ctte« gu W 
unb Sroft il^rer feeten gu SSerSSreiten , Unb l^abeu biefette »or 
langen ial&ren ®ott bem 9äma6)Üim, Mariae ber ^od^geloMen 
dungfralDeu unb atten liefien ®i>tted fettigen gu Sl^ren, (Sin liU\6) 
®t>tMftan^ auff il^rem freien Srb unb gut bargu SSon Sffnm ge^ 
geben unb morlificirl gu Miderehe geftifft, bcgflit unb begobt, be» 
Defttget unb gefrel^et bem aOm&d^tigen ®ctt aOba SJcn ®etft(i^en 
3ungfratoen uub personen, unter ber Regul be^ ^. »otter« Auga- 
silni gu etofgen tagen geblenet gu »erben, inl^It ber alter Fundations^ 
©rieff, l^ben ®lr e« barumb, burd^ eingebung be« «Bwad^tigen 

Digitized by VjOOQ IC 



- 307 — 

©Dtbcö, grßnbßd^ gu ^en g^nol^mcn, unb aufgefegt fold^cr ®UU 
txöftv «nb ßfclid^er memungcn iRad^foIger gu fc^n, in guten toeticn, 
Sßir aud^ mSgen l^ernad^tnal^fö (SiDtgen lol^nd ntit tl^etll^aftig tperbem 
@o bau ba« l^alfcc ftfofter butd^ »cl&cbc SBronb, unb unotbentli^ 
Regiment fo fern In toflftüng ftommen; unb gu nii^t^ tDotbeU; ba§ 
unrnSgliti^ hnxcSf fragen personcn toleber in SSam unb gelfttid^ 
Regiment gu SBringcn gctocfen toorc; l^abcn ©ir aW barumb burd^ 
S3eu>cgung unfer conscieniien, aud^ angefallen guter, ©Bttlid^er unb 
gar emfter meinung unbt SSorfd^Iag be« ßbelen Frederichs SScn 
Sombreff, Ferren gu Kerpen unb Reckem unfer« lieben fcä^rtager« 
unb 93ruberö feeliger ©ebad^tnuö, ber aud^, fo Sr c3 erlebt l^atte, 
. baö gebadete ftlofter toieber aufjuSBringen aSorgenol&men l^atte, mit 
gutem, aSorSebad^tem uiutl^ unb toiBen, mit ratl^ unb belieben 
Unfer freunbt, unbt bargu be« (Sl^rlDfirbigen in ®ctt l^erren Johann 
9lbten, unb gemeinen Convent gu Steinfeld angencl^men, ba^felbe 
arme, gan^ SSertpfifte ^(ofter gu ber (Sf)xm ®ctte9 unb gu l^e^I 
unb Jroft Unfer lieber eiteren unb unfer feelen ]^erlid(ffeit toieber 
auffgubringen, ben lob unb bienft ®ctted (:in S^it 93on ial^ren le^ber 
@otted nibergelegt:) burd^ fetor, SSir bargu getrau l^aben, unb mit 
ber piff ®otte« nod^ forber tl^uen m5gten, toieber gu ertoedten, 
Unbt umb ba^ fold^e Unfere ernfte gute meinung, anfSnglid^ 9$cn 
Un^ bei unferem geben beftanben, mit lauff ber ^Ät nit tjerminbert 
»erbe, nod^ in abbrud^ ober S5erge§ ftomme (:bar ®ott bor fe^e:) 
ban alfo SBorl^in mUgtc SeSSeftiget toerben, fortl^gang gu l^aben, 
unb gu etoigen Briten beftSnbig gu bleiben, l^aben Sir fold^ed burd^ 
ge3eugnu§ unb S3egeftigung bicfer gegentoärtiger fd^rifft, ble ®ir 
für eine notprftige ernetoerung ber Fundationen, Segifftungen, fre^:» 
ungen, mortificationen, unb aud^ Restitutionen abbrudifd, gefd^tl^en 
toäre, bem el^egenannten ®otted]^au^ unb bem l^eißgen ®etftnd^en 
Orben 93on Praemonstrat gu etoiger untoiberruff(id^er gebSd^tnu^ 
toidiglid^ borauff gegeben, in aQer maagen l^ern.ad^ Sefd^rieben. 
©oQ 93on ißun fort^an gu^ etoigen tagen bad Jt(ofter Niderehe 
fei^n unb 9$erb(eiben ein 3Rand @(ofter Sßon bem ^eiligen Unfer 
Sieben fcatoen toeiffen £)rben Praemonstratensium, unb ber Regulen 
bt9 ^« SSatterd Aogustini, a(i ia9 anäf 9$om SBfirbigen Generat 
Capiiel be^fetben Orbend SSorl^in betoittiget ift, unb fod anfänglid^ 
ouff Drbend 9Ranier 9$on bem el^egenannten {)erren 9lbt einge^ 
nol^men, unb mit Religiösen au^ feinem tofirbigen reformirten Con- 
vent Sieinfeld, fo 9Sie( ba9 6(ofter Niderehe angangd erle^ben 
mag, SBefe^t toerben^ unb 9tun fortl^an gu etoigen tagen foQ ein 

Digitized byCjOOQlC 



— 308 — 

«Bt jur Seit gu ©tdnfclb fe^n utiM tjerWelBcn ein SSatter «6t, 
unb cl&rifter Regent beS.SBcrg^ (Slofier^ Niderehe in SSoQftomntetter 
meiäft ade bing aOba in dispontren, aU nmUldf $t\xä) unb otk 
Vicarien unb beneficien aßba geben, Ämbteh an unb abfelen, Per- 
sonen auf £)rben«mei§ ind S(ofter unb jur profession nel^men ; 
^correciionen unb firoffungen flauen, unb fortl^an in SoO^ommener 
SSättetfid^er maifyt flauen unb Io§en, aW in feinem eigenen 6(ofter. 
3)a SBir, Unfere Stbcn, 5»ad^fBmmItngen unb Sep^et bcö ^auf 
Kerpen mit aÜen ftein gered^tigleit ncd^ inft^rod^en ffaUn fcQen in 
einiget n^eig* ©oQ bod^ bad ©otbedl^aug Stdnfeld fleineriei Se^ 
f<^tt>äTnu9; no6f (aft l^aBen, nod^4e^ben be9 93en)ei9 l^atbet/ and^ 
anbetet notl^fltftiget Äoft unb JBel^ötungen gän^tid^ entttagen fct>n 
foö fctbet, ban bie t^enten M Sloftet« Niderehe aufbringen m5* 
gen. ®it, nc6) Unfete (St&en unb SJhid^ÄSmmlinge foöcn aaif 
hit» Sloftet Niderehe unb Convent bafelbft mit Seinen personen 
Sefci^tDSren obet SCtingen an ju nel^men, 92od^ {emaubt anbete, tpir 
mäd^tig koSten, fie (a§en 93efd^n)äten gegen gefafe unb fte^eit i^rtt 
Dtben«. fUnäf foQen Sßit nod^ Unfete Stben unb Siad^ftcmmtinge 
bie geiftlii^e personen an« bem Jtloftet Niderehe 3u bienft be« 
]^au§ Kerpen ncd^ bet Unfet mit äReeftl^un ober bedgleid^en« nid^t 
ttingen, bau im 6(oftet bem KUmad^tigen ®ott 3Ü bienen aKtoeeg 
Unbefd^mStt lagen. Unb Sßit S)ebetid^ unb Margaretha Sorg* 
Unfete (Stben unb 9{ad^ftommen foQen ba« el^egenonnte ®otbe9]^auf 
mit aden feinen personen, leutl^en unb gfiteten 83cn fd^a^, bienft, 
SBeeben, unb Den allem lafi unb Sefd^toätnuö, 5Rttn »Ste obct 
entftel^en m5gte, ju en)igen tagen gan^ (c§, fte^ unb unbefd^u>5tt 
l^alteu unb lagen, unb batgu aud^ Be^ aUet @:(5ftetlid^et unb ®eift^ 
lid^et ^tifyttt unb Privilegien biefem C)eiligen Ötben Settel^nt S3on 
$abft unb fta^fet, 93e]^altenu0 bod^ ob fie einige gfitet nad^nml^K 
an fid^ toetSBeten obet ©tagten, Ung unb Unferen Ctben unfer 9u 
ted^tigleit, tDit batan l^atten, unbt fettig aQed toad ju 9iot^ntft unb 
S3taud|^ be0 ^otbe^l^aug unb Convents butd^ unfetn lanben geführt 
unbtS3tad^t n>fitbe, BoOfte^ unb S3oa meeggelb, Binfen unb aUm laft 
ganft ftel? unb unbetl^iÄett folgte« lagen in Unfet ©tafffd^afft Ma«- 
derscheid unbt ^cttfd^ten JBotgefagt, fo long bie ^eitfd^afl Ker- 
pen Ung, unferen StBen unb obgenannten Sanben ani^fingig ift, 
bod^ etbUd^ ftd^ gemettet fte^l^eit in ben ^ettfd^aften Kerpen unb 
Keckem l^oBen ga gebtand^en Unbt ob bad ^tbe^ug tmb Conveni 
mit iemanbt, obet iemanb mit il^ am {Redeten in Unfeten latd>en 
in ti^nen l^atten, foQ mm il^nen nnbetjfigli^ Sanblreil^t fi^nen g^ 

Digitized byCjOOQlC 



— 309 — 

fd^el^cn unb tüieberfal^ren la^en, fo ba| fte bamit. tii(3^t auffgcl^olten^ 

no(]^ an bem Steckten 9Set}cgen toerben, unb roai fad^enan bad 

©ciftlid^c JRetj^t gel^Stten, foüen äßir fic ft(3^ bamit fonbcr aSer^in* 

be):n lagen S3e§clffcn.. 2tu(3^ l^aten SBir !Dcbcrtc!^ unb Margarelha 

für Unfe, unfern Srbcn unb 5ßa(ä^Sommen bem ßlofler totcbcr awff» 

gubrüigcn, SSertoiüiget, ob einige personen Sinnen unfcren lanben 

für ^ricfter, SBrüber, Donalen unb.proebenden in baffette ßlofter 

tourben auffgenol^men, foö benfelben il^r Patrimonium unb crfterb*' 

nüg unSSerjugIi(]& folgen, unb nnSSerl^inbcrt bleiben il^r lebenlang 

iu itbxau6)m, unb na6) i^reni Zott biefelbe guter SBinnen ben erffen 

^tottf la^xtn }u be^ ©otbedl^aug nu^ tt)ieber gu U)e(btli(^en Rauben 

Ser^auffen unb fteQen; toa^ a\i6f bem ©otbe^l^aug unb Convent 

ajon gcreibcn guter anerftflrbe ober 93efe^t »ürbe, foB bem ®olbeö^ 

l^auö unöerl^inbert folgen unb crbli^ bleiben* SBare'aud^ fa^ bem 

SSorg. ©öfter unbt Convent ßrbfci^afft Scfe^t ober gegeben »flrbe, 

foßen fie fxä) bamit, toie öorgefd^rieben, fonber iemanbte öerl^inbern, 

l^alten. Slud^ foß baö Convent gu Niderehe feiner eigener ^tf^m^ 

ben, gulben, rl^enten, Srb, guter, artl^Ianbt, toiefen, felber, ÜDrief(i^er 

unb eigenen %üf(^, ben man nennt Ockemer l^artl^, unb onberen 

i^ren tn^ unb gubel^oer mit äder unb l^atoe aQein }u tl^rer gere(i^« 

tigteit für fid^ gebrauchen unb genießen, unb fortl^ ber ©emeinben 

gleid^ anberen Gemeineren unb 92ad^$a^ren mit geniegen foQen unb 

gebraud^jen, unb fid^ anif mit l^irtl^fd^afften unb 93ie]^ept]^en mit ben 

Slod^bal^ren l^atten, n)ie bad xtäft unb ä$on atterd getoBl^nltd^ ift. 

fortl^ fott aud^ ba« Convent unb SBrüber gu Niderehe beö tt>a§er=» 

flttg, be^ bem (Slofter afcfleuft auf il^re ÜÄüflen, unb ju au i^rem 

nu^ unb aUer notl^urfft, fonber einige äSerl^inberung gebraud^en, 

unb bartn oben an il^rem 9Kfltten ZtiiSf an, attc bie ^ai^ ab bie 

fifd^ere)^ für fid^ mit Und l^aben, unb bod^ an bem 93orgefdl^riebe4ten 

il^rem äRüQen Xeid^ (angd bad (S(ofter ab bid an ben ned^[ten 

tt>aag bie.fifd^ere^ i^r aQein fe^n, unb foQen SSir, Unfere @rben 

unb 92ad^ßommen bem obg. Convent, aud^ mit ©naben Isafen in 

ber ©emeinben ä3on Niderehe gu tagen gbnnen; aud^ foQ fotd^e 

füllen auff ber 93ad^ be^ bem (Slofter gelegen gu eU)igen tagen 

be« eiofter« fein eigen fe^n unb bleiben, ba SBir, Unfere ßrben 

unb 9{ad^Sommen mit allem Sein gered^tigfeit an fyAm foQen, unb 

bie 9kd^©a]^ren aü gemeinlid^ im !Dorff Niderehe gefeffen, foflcn 

auff biefer 3)2üllen mal^len, umb il^ren gen)&]^nlid^en äJIalter, ba fie 

aud^ ben iRad^Sal^ren gut müQen ©ered^t tl^uen foQen, unb alt 

aWalter unb nufe in biefer W\üm feit, foß bem ßlofter guftel^en, 

««nalcn i, ^ \ JU 

Digitized by VjOOQIC 



-r 310 — 

unb 95tei6cn, SBel^altcnu« aücr anbmr alter fundaliöncn, SBrieff unb 
ftegel In aücr il^nr mdöft gu Dcrtleikn; Scl^altcn »a§ in bicfer 
Unfer SJcrfd^cinungcn, naäf gelegenl^eit be« Äloftcr« bcranbert ift. 
Unb SBir ©cberi^ unb Margarelha (Stoff unb ©räffin »org^ l^o* 
. Ben für Un§, Unferc Srben ,, unb 5Rad^Äommcn U\f unfcrcm fllau^^ 
bcn unb ßl^ren gercbet unb iddbtt, teben unb geloben in Srafft 
biefe« 93rieff^, ba« e^egenannte ®otte«]^au§ Niderehe, Convent ba^ 
felbft unb ©ruber SBe^ aller il^rcr frc^l^eit, eigent^umb unb gcrc^^ 
tigteit ju l^alten^ na^ unferem äSermogen ju fd^irmen^ unb ju 
l^anbtl^aben, unb aßc biefe« 93rieff« punclcn unb teaö.bem ®otbe^^ 
^auß Sorl^in unb burc!^ Unß 9Jad^ SJerfd^rieben ip> SSeft ftebc unb 
unt)er6rud^Ud^ 2U l^atteu; unb bartoiber nimmer ju tl^un, nod^ fci^affen 
getl^an toerbc in einiger tt)ei§, unb l^aben be« gu ge3eugc bcr toal^r* 
l^eit unb erbfid^er, etüiger ftettigfeit Unfere fjegel Se^be mit Unferem 
toiffen unb tüiflen an bicfen Srief tl^uen l^angen, unb ju no(i^ mel^ 
rcrer Äunben l^aben SBir gebetten ben ©l^rtoürbigen SBol^Igebcl^rnen 
Ferren Roprechtcn bpn Virnenburg, W>i gu Prürae unb ^erren 
Philippen ©raffen gu Virnenburg, guNewenaer, $)erren gu Saffen- 
burg unb gu Sombreff unb Delrid^ ©raffen gu Manderscheid gu 
Blankenheini; Sil^umbl^erren gu 651Ien unb gu Syrier, Unfere liebe 
Diemen, fd^toager unb Sruber^ fortl^ bie SSeften Unfere gute freunbe 
Gerlach aSon Wonnenberg unb Thomas SSon ber a3roeü il^re pegel 
beb bie Unfere mit an biefen ©rieff gu l^angen tl^uen; ba« SQBir 
Roprecht, 5lbt gu Prüme, Philipp^ ©raff gu Virnenberg, Oelrici^ 
©raff gu Manderscheid :c. SSorg, Seftennen SSon Sitte toegcn Un* 
fere« lieben 5Reeben, ©ruber« unb fd^mägcrin gern getl^an gu ^aben, 
Unb 2Bir Gerlach 9Son Wonnenberg unb Thomas SSon ber äroeü 
SSon fflegel^rten Unfern obgcnannten ©nabigen Sunderen unb Sunf^ 
feren Unfer jeglid^ fein ficgel aud^ mit unten an biefen ®rieff ge^ 
l^angen; ©egeben in^ben Salären Unfere« Ferren taufent ffinff l^um 
bert unb fieben, auff Unfer lieber fragen tag Nalivilalis.. 
(L. S.) (L. S.) (L. S.) (L. S.) (L. S) (L. S.) (L. S.) 

Originale extitit in Archiv. Steinf. Caps. 64. Invol. 2. lit. A. 



Digitized by 



Google 



f einrid)^0 IV. 

Cntfüt)rung tion üaiferettiertli nad) ilolii 

Irurd) Cr3bifd)0f ^nna 11.^ 

Sttgleiil^ ein 8$etttag jum ithtn %nno% 

«Bon Dr. «nton SofeplJ ÄrebS. 



^nno 11. ber' Zeitige f)ai aW (Srjbifd^of öon ft&In, fotoic ol« 
Srgfanjier unb ©tattl^atter bc8 bcutfd^en ^ci(3^e« eine longe 3^it 
l^inburd^ auf bte ©d^idfate ber ß^riftenl^eit unb bie ©nttoidelung 
ber ®t\äfi6fU unfereö SSaterlanbeö einen fo ntäd^tigen einffuf ou«* 
geufct, ba§ feine Z'ffakn tool^t eine auöfüJ^riid^e Seft^reiBung »er* 
bleuten. 35ie Sitten nennen il^n einen foftbaren Sbelftein *), bie 
®(fite unb baö neue Sid^t i)on gans ©eutfd^Ionb 2); eine« ber l^err^^ 
fid^ften grjeußniffe mittelatterlid^er ?ßoefie, baö 5lnnolieb^), fd^ntüctt 



*) Lamb. Hersf. 1075 bei ^ctj Morrnm. VII. Ü37. 

^) Caes. Heisterb. Catalog. Archiep. Col. bei ©o^met Fontes rer. Germ. 
II. 274. Levold a North. Bei SBö^tner, II. 286. cf. Berthold. Annal. 
bei ^ert 1. c 279. Bemold. Chron. bei $etfc 431. Ekkeh. üraug, ^er^ 
VI. u. 5r. - ^ _ 

-'*).9»a* (gttmullcr, bcutfdie ?iteratutgcf<ä6irf)tc 6. 244/ l|l ba«fclbe „auö bct 
gweiten ^ätfte bed gn)D(fteft ^al^tbunbecid, toal^tfdieinltc^ bolb nac6 %m 
no'« tobe (1175) uetfapt/' (<5ttmü(Iet [(ficint übet 5lnno'« ©tctbejabt nld)t 
imfiHetnenju fein.) Äotf^, ?ebcn beö ^. ^nno, beutfc^c« ©ebid&t beö swöffs 
tcn 3o^t]^. 3Wün*en 1847. 6. XII. X. fc^t bie ?lbfoffung beöfelben 
jwifc^en 1106—1125, Sejjcnbetger, Maere von Sente Annen, JOucb» 
linburg unb Seipjig 1848. ©. 10 jf. um 1183, »o «nno canonifitt »utbe. (Sin 
SRön* öon 6iegburg foH ber aierfaffet be« Siebeö fein. Uebcr ben SBert^ 
be« ^rnnolicbc« l^t ftt^ guerjl gerbet, eammtlic^e SBetfe, «. 20. 6. 
178-192, («u«gabeto. 1830) eben fo frf)on, at« »al^t auögefptod)en. 
„„ein ^inbat (fo fogt et) unter beutfc^en SRon^en ber bunfelflen 3al&rs 
^unbette?"" „Sttin $inbot, aber ein $inbarifc6ed Soblieb. t^un eie 
auf ^fled S3etaid)t, »a« bie grie(f)ifcf)e eprac^e, SW^t^oIogie unb poetifc^e 
SBeiÄl^eit toor bem toetfammelten <ätie(i)enlanbe beim ?obe i^rer gelben 
Unb jebe« S3aterlanbe8 berfelben ®I5n jcnbe« ^atte, unb «»arten ^ier, 
mie e$ billig i|l, beutfd)e ®efci^t(^te, beutfdie^ :8ob, (S^ronif- unbSKondi^s 
fagen; bemerfen babei aber ben cpifc^cn Oang be« ©ebic^t« (bie 



Digitized by 



(?6ogle 



— 312 - 

il^n mit bem ftranje unfterblici^en Stul^me^; bie olte, im f^ortgonge 
ber ^üim ticfgcfunfene SRBmcrftabt 9leu6 ücrbanft il^m oW eblc Ser- 
gcitung für bic i^m 6ctt)icfcnc Zxtm xffxt (Srl^ebung ju neuem ®fir* 
gertl^ume unb bamit tl^re nad^malige jtraft unb ®xi^t burd^ eine 
folgenrcid^e Urfimbe, eine magna charla libertalwn '); gol^treid^e 
Äird^en unb ftI5fter nannten ober nennen il^u uoif i^ren ©rönber 



6ee(e bei (ßinbarffc^en SUbei], fiT »{tb Sinnen meine Semerfung ntd^t 
anmafenb bünfen. 6ie loerben am ®ebäube bed 2\e^H feinen Tempel 
bed ol!)mpif(^en 3upitei9, fonbein in ber S^f^^mnienflellung fetnec d^Hebec 
einen gotbifc^en S^an ftnben, bec aud) Inbcß \>on 6fnn unb Ätaft feine« 
Ui^ebei« jeuget. Gd i^ bet Sobgefang auf ben ^eiligen 9nno, 
(Sr^bifc^of bon Stbln, ben Opi^ fanb unb ju finben toetbrente." Sefanntßc^ 
l^aben prf) feit bet gelt, »o jener feine ©eutt^eilec unb Äenner ber 
Itterarifc^en (Sr^eugniffe aQer Stationen ftd) a(fo autfprac^, t)iele Siterat- 
^iflotifec bemühet, ben ISert^ bei 9miol{ebe6 berabjufeten. 3um 
^emeife, baf Berber*« Sob übertrieben fei, fül^ren fte nanentltc^ an, bat I 
^nnolieb fei nid^t einmal ein felbflanbige« SBerf, fonbern jum grofen 
%^eile ein 9ud}ug au< ber jtaiferc^ronie. S^ergl. Sej^enberger fat feiner 
^dgabe, (S)ert>inu<, (!)ef(^. ber poet. 9{ationaUiteratur ber f)eutfi^en. I. 
208 u. f. ». 3nbe§ ijl jene Äritif fiegreicft »iberlegt, unb f^fagenb be^ ' 
miefen morben, bap umgefel^tt ber Setfaffer ber Jtaifer^ronif bod Vnno- i 
lieb benutzt unb ,,noc^ bagu giemßc^ taftlod abgefc^ieben ^at." 6. Stutj^, 
®efd). ber b. Literatur, 6. 250 ff., nacb bem ber S)i(^ter bed VtinoOebe« 
„^u ben tatentooQßen jener Seit gel^ort, ja bie meiflen an toa^r^aft 
f>oetifd)em ®eifle toeit flberragt." 3n ben jüngflen Xa^tn f^ai tlb. ^oli« 
mann in ber ©ertfiani« 1857, IL Sa^^ig-^. ^eft6. 1—48, einen trep^ei^ 
tiefeingel^enben Kuffa^ ^,ber iDi^ter M tnnoUebe«" geliefert, (olt^ 
mann geigt, bap ba« tlnnolieb, „ein tiefpoetif(^e<, bannonif^ed, auf rei« 
^er iBitbung rul^enbeö SBerf, ein ®erf ouiS einem ®up unb S(up, über« 
aü felbjlanbtg, original" ifl; feine Unterfui^ungen über ben föli^tt be« 
Siebet ge^en barquf^inau«: „ber ®ef(bicbtf(i)retber (Lambert t>cn ^ertfelb) 
unb ber Siebter finb ein unb bi<fe(be ^erfon." gernec mac^t er 
„1^5d)|l wal^rfc^einlid), bap :8ambett t>on ^ertfelb ber Pfaffe Samprecbt, 
bet HJecfaffer be« ^llejcanbecliebe«, fei." 9la^ ben t)on ^ol^mann über bie 
^bfaffungdgett be« ^nnoliebed angefteQten Unterfudiungen ifl biefe« in 
ba< 3abr 1080 ju fe^en. ^on bem ^raioliebe märe eine lOolftautfgabe 
fer)r ju wünfdjen. 3n ben (iteraturgefc^icbtiidyen äßecfen ftnbet bä«fe(6e 
metflend faum iBeacbtung. Bo t)ie( mir befannt, "^ai man bi< je^t 
nur 6tü(fe au6 bem allgemeinen $^ei(e gegeben, mä^renb ber auf ffnno 
fpeciea beiüglidje ^^eilgerabe ber f(i)5nfle ifl. 
®efd)i(^te ber 6tabt 9?eup, nac^ gebru(!ten unb j^anbfc^riftßc^en t^ueHen 
toerfapt Don 3- «ö^rer. «Reup 1840. 6.47. ff. III. «bfcfinltt. „«eup er* 
^ebt fidi au beutfc^em iBürgert^ume." Sacombfet, Utfunbenbui^ für b. 
®efcb. bdd 92iebertr;. (1840) I., »orrebe Seite V. etnfitt bie Utfunbe 
für unecbt. SSBenn oud^ bte etl^altene gotm betfelben nicbt gang bie 
urfpiünglic^e fein mag, fo liefert bod) ba6 mit 9acombtet'< Urfunbenb. 
gieid^aeitiq cifd)ienene IBerf t)on Solarer ben Semei«, bap i^r 3n^alt 
für 9leup bie O^cunblage bet Gntmidelung gemefen ift. 



Digijtized byVjOOQlC 



— 313 — 

ober ©ol^Itl^äür, fo @t. ©eorg *), @t. Oereon, 5Karia db ßrabu« ^) 
«tib anbete in Ä6In, ©taffd^aft an ber 8cnnc in ffieftfafen ^), ©aU 
fe(binS:]^üringen^), ©icgburg ^) untt>eit Sonn, ober toit eö im 3ln* 
noliebe (35, 643) f)ti^t: 

Sigeberg, sin vili liebi slat. 

dar üffe st^it rdi sin graf. 



1) 1067 gegtunbet. «acombW, Uifunbb. I. »to. 209. Vit. Annon. I. 17. 

^) 9lnno*< Socgönget, ^ermann IL ba <Sr(auc^te, l^dtte ju btefer, Gintec 
beut (2^^ore bei ^omee gelegenen, nunme^t beifc^nntnbenen Stiftung 6e^ 
ceiti ben ®runb gelegt; 9nno erweiterte unb t)D(Ienbete fte. $at>fl 9{ico::' 
\a\a II. na^m fie bur4 Urfunbe d. d. 1. Wai 1059 in fdnen ec^u^. 
SvoBiblet, Urfunbb. I. 195. Vit. Annon. I. 16. 

'J 6cibert 8anbc«s unb ÄeAtdgcf*. bc« ^etjogt^. fflcftfalen. II. 2. 6» 
69 ff. (Defcf^idftad^e Stitt^eilungen über bie e^emal I3eneblctiner$^6tet 
<&tai\^a\i. Sßoü ^topfi St. 65efler. 3eitf4tift für toatetl. ©efceiit^e unb 
Wtert^umftfunbe. 1856. VII. 214 ff. ®raf[(f)aft mürbe 1072 gegrunbet. 

^) In regione Sclayorum fagt Lambert t>on ^eröfeib 1075, ido et bei Q^ts 
(egen^eit bed Zohci tInno*6 beffen SBirfen ^ufammenfaf t. Vit. Annon. I. 
28 in confinio Turingomm et Sclayorum. ^ie Stiftung t)On Ckilfelb 
toirb in bad 3a^r 1071 gefegt. 

^) ^ie ©cünbungd^eit bec ^btei 6ieg&urg, bie bem f^^ 9Rt(i)aeI auf bem 
9Ric^t>(dberg. (Mens S. Michaelis) gemetl^t toai, »irb berfc^ieben angege^ 
ben; ben er|len (S)iunb baju legte tinno fel^t »abrfc^etntid^ im 9lnfange 
feinet $ontiftcatd, bie boßßänbige (Sinrid^tung berfelben micb gmifc^en 
1062 unb 1054 erfolgt fein. cf. Baron. Annal. cccl. XI. .342. iBacom« 
biet I. 202. 203. 204. Vit. Annon. I. 18. seq. .€ic Djer Stiftung«* 
urfunben f^nb ol^ne iDatum. 9[u§er ben fünf $au))tfüftungen 6t. 
®eorg, bamaU auper^alb ber Stabt (foras murnm noc^ Lambert), n)ie 
6t. Gereon (extra m^rum), 9Rario db ®tabu«, (Draff^aft, Salfelb.unb 
Siegburg (in monte, wie Sambert fagt, qui a praeterflaente fluvio cogno- 
minatur Sigeberg) fü^rt iSambert nod) an: NuUam intra dioecesim su- 
am congregationem praetermisit, quam non praediis, aedificiis, fitipendiis 
suft specialiter doHationo auctam vita decedens relinqneret. Et plane 
apud omnes indubia fide constitit, ex quo Colonia fundata est, nnius 
nunquam Episcopi studio tantum opes et gloriam crevisse Coloniensis 
eoclesiae. 9ta4 bem SBenigen, toai Lambert über feine Sebendf<6i(ffa[e in 
feine ,,^nnalen'' einflickt, o^ne, nac^ einer gewöhnlichen Sitte bei SRit- 
telalterl, feinen tarnen gu nennen, i|l (Sin^elnel für fein 9}er]^altni| ju ^nno \>o\x 
Sittereffe. iSßä^renb über feine (S)ebuttljeit unb Samitie gar ni(t)t6 bertau- 
tet, melbet er felbß, bap er 1058 ben 15. SXara su ^erlfetb burd) ben 
tlbt SReginber al^ SRoncIi eingefleibet unb gur Seit ber ^erbflfaften bel^ 
felben 3a^rel $u ^fdiaffenburg burc^ <Sr)bifd)of 8uit^o(b bon SRain^um 
$rte^er gemeint Wuri^e (Ego N. presbiter ordinatns sum Ascafnaburg 
in ieinnio autumnali a Liupoldo archiepiscopo. Statt Ascafnaburg, 
melc^el bie richtige Sefeart ift, f^ahen bie frübetn ttulgaben a Scafnaburg, 
mod bie Vnftd)! beran(a§te, i^ambett fei ^u ^fc^affenburg geboren, ^a« 
^er ifl bie Se^eic^nung iBambert bon ^erlfelb feit ber ^eraulgobe 
feinel $3erfel burd) ^n^ angenommen wotben), worauf er eine ^\[s 
gerfabrt nac§ 3««^^^*" antrat/ bon ber er am 17. Sept. 1059 in^erl* 

Digitized by VjOOQIC 



— 314 — 

©cffift bicjcnigett; bie, tote äbam öon Srcmen wnb bcr SBcr^ 
faffcr be« SriunH))^« bc« 1^. «emaHuö ^); toegen i^tcr burd^ b'a« 
5Snfe^cn be^ 1^. Slnno gefal^rbetcn ©cnbcrmtereffcn beffcit' ©egner 
toaren, fonnten tl^m an^gejetd^nete ä^erbienfte um Jttr^e unb 9{etA, 
l^ol^e geifUgc Slgenfti^often/ raftfcfc Sil^atigfeit, gewaltige Jhraft, btttcj^ 
bic er bic Äölner Äird^c fiber aöe Äitc^en bc« 9?c{d^c6 erl^ob, nic^t 
abfrrc^cn* 

felb l^eimfel^cte. 3um 3al^re.l071 melbet et, ^nno §aBe 9Roncf)e qu8 
©Icgburg unb 6t. gjantaleon In Äoln t|ad) ©alfelb jur ö^cformatlon bics 
fcd 5t(ofletd geführt. Quo in tempore et ego illuc veni, conferre cum 
eis de ordine et disciplina monasterialis vitae, eo quod magna quaedam 
et praeclara de illis vulgi opinione iactarentur. 3nbem ec ftd) mit 
bcr öorgcfunbenen ©trenge ntdit eintocrflanben «Hart, fd)Iie6t et mit bcn 
SBÖtten: Ego tarnen, ut.praedixi, ad eos veniens et per XIV hebdo- 
madas apnd eos partim in Salefeld, partim in Sigeberg commoratus 
animadverti nostras quam illorum consuetudines regulae St. Benedicti 
melius congmere, si tarn tcnacis propositi tamqae rigidi patemamm 
nostramm traditionnm aemulatores vellernns existere. ^nno ^atte auf 
fetitec eiflen {Reife noc^ Stallen nac^ bei Sl^at }u jtaifecdmect^ ba$ Stlo: 
flec Stuctuotio bei ^ucin fennen geleint unb x>on bort, mo et bad Stlo- 
jletleben In feinet urf^rüngLilcften ötein^eit fanb, SWßncfee nac^ 6leg6urg 
gefüllt, cum in omnibus Teutonici regni monasteriis cerneret antiqunm 
illum' regularis disciplinae ferrorem admodam refrixisse et monachos a 
vita communi ad rem familiärem curam omnem studiumque convertisse. 
6tegbutg muibe balb, »ie (Siugn^, toiii berühmt, fo baf üiele- Sifcfiofe 
^on bott Wtbndjt beriefen jur Stefotmation bec burc^ ble 6imonte ge- 
funfenen Jt(5f}er. 

^) Adam. Brem. bist. eccl. Hammab. III. 33. Coloniensis vir atrocis in- 
genii, etiam violatae fidei arguebatur in Begem. Fraeterea per omnes, 
quae sno tempore factae sunt, conspirationes (ein fel^c celatloei Segriff) 
semper erat medias. Cap. 34. Coloniensis quem avaritiae notabant, 
omnia quae vel domi vel in curia potuit corradere, in omamcnto suae 
posuit ecclesiae. Quam cum prius magna esset ita maximam fecit, nt 
iam comparationem evaserit omnium, quae- in regno sunt, ecclesiarum. 
Multa igitur ab illo viro in divinis et humanis egrcgia facta comperi- 
mus. Uebct feinen (Sifer, ble Äölnet Älitf)e gu ergeben, fprlcf)t ftdj %nno 
aud In einet Ucfunbe Dom 25. 3:unl 1057 bei Socomblet, I. 192, burc^ 
»>elcf)e ble j(&nlgln fiülc^enia t)on $o(en bec fdlnifcften 5tlccf)e bad 6d)Io| 
©alfelb u. f. tt). in J^ütlngen fcf)enfte. — 5lbam »at befanntllA jut 
Seit bei f^idsiatlfc^en (Srablfd)of$ Siemat etiftö^eri su Bremen, meiere« 
früher aU blfdiojllc^cr ©tj^ unter Ä5In flanb uijb fpater nocb «ctlegung 
be« ctjblf(ft5fllc6eit 6tu^Ie« öon Hamburg bort^ln wegen blefer aSetcinis 
gung unb bec baburcfe herbeigeführten 3:rennung toon Stbin mit bcn (5ij= 
blfd)öfen blefer SRetropoIc lange unb miebetbolt Streit ^atte. cf. Narr, 
de Ezone et Mathilde bei Sommer. III. 380. 

^) Triumph. S. Bemacli I. 2. ^erj X. 43 S. Vir erat magnae industriae 
acrisque ingenii, quasi tutandi gratia puero a matre abstracto, non 
dubitavit ad se transferre ins dominationis. JDbg(ei(f) 6tenje(, ®ef(f)i6te 
5)eutfd)ranb6 unter ben gränfifcften 5taifern I. 216 fagt: „t)et frciüd) 
erbitterte ^erfaffet be6 Triumph. S. Rem. I. l. nennt t^n (Olnno) einen 



Digitized by 



Google 



— 315 — 

3)a« an grogatttgen @l^arafteren vti6)t WlxMalitt ift gegen^^ 
toärtig b\\x<if mand^ trefflid^c SRonogra^jl^ie bcbcutenb aufgel^ettt. 
3ebem ®ef(^id{|töfreunbe finb bte gebiegenen 9{rbeiten Dpn ®zittx9, 
gurtet, ^&flet, gider unb älnbern l^inlängltd^ befannt; bcd^ l^arren 
nod^ fel^r }al^Iret(i^e $erfcnen be^ ®t\(i)i6fi\6fxüUx^. ^i^ Urfa<!^e 
bicfer erft jam Ilctnftcn Si^eilc gefü^ntcn SBernaci&Iöffigung liegt Dor* 
jOgtid^ in ber Bt^^erigen etnfeittgen !DarfteI!(ung ber @t\äfi6)tt bed 
3)2itte(a(terd aU Bieget ftaifergefd^td^te« !Dte großen Staatsmänner^ 
bic oft mel^r att bie Äaifer/ beren SRatl^geber fie toaren, bte ®e* 
f^ide ber (S^riftenl^ett getenit l^aBen^ merben meift faum Bead^tet, 
il^r gi^arafter nid^t feiten — toeil er nad^ bereinjelten SEl^atfad^en ober 
nad^ einer Biogen SBemerlung eine« ßl^roniften bargefteHt toirb' — ganj 
falfd^ gejeid^net. !£)ie Suft^ Bei Dermeintlid^ ©d^Ied^tem }u bertoeilen 
unb baS toirtlid^ @d^&ne nnb ®ute fd^toeigenb ju üBergel^en ^), fud^t 
unb flnbet ba il^r Breite« gelb* 95erBlnbet fid^ bann mit biefer 8uft 
jener ®eift, ber ber Äird^e unb il^ren l^ilfamften (Sinflüffen ^ol^n 
f<>rid^t, fo tt)irb e« erflarlid^, toieSFiänncr, bie^ bon ben 3^itgenoffen 
ge})riefen, ben SRul^m ber 9?ad^toelt berbienten, gn 3«trBilbern be« 
^l^tgeijed unb anberer niebriger Säeftr^Bungen l^eraBgen^firbigt n>er« 
bem ©iefeö Scod l^at namentlid^^ ben (SrgBifd^of Slrnio II, bon 
Ä5In getroffen. SBeld^e« SBilb bie »üd^er unferer ®efd^id^t«forfd&er 

novum hominem", fo Bel^auptct er bo^ II. 58: „5)cc 33ccfaffct bc« 
2;riump^« bcö fj. Olcmafluö fagt (bic SBocte üon bec (gntfül^rung) nicf)t 
mitUnccd)t." BiMo unb SWalmcb^, öon bem 1^. JÄemaffuö im jtcbcnten 
3ö^cl^unbert gefliftct, fianben befonntlit!^ unter bem 5lBte t^on 6taBIo, 
obgleich SWalmeb^ wieberl^olt fid) üon bem SSortang ©tablo'd frei ju 
macfjen fuc^te. Se^terem Älofler öcrbanft „ber 3:riump^ bed f). 9tema» 
f lud" feine ©ntpcl^ung. 93ergL De Noue, Etudes histor. sur Tancien pays de^ 
Stavelot et Malmedy. Liege 1848 p. 188 etc. ein tccffüc^ed, aber tt>ol)i 
wenig befannteö SBerf. ^ufer einer gered)ten SBürbigung ^Inno'« liefert 
ber S3erfafl[er out^ eine einge^cnbe SSefpred^ung bed „XriumpF)«" ; „cette 
fabnlense histoire, fagt er @. 201, n'est qu' an tissu de faussetes et 
d'erreurs historiques. 

*) 3. 33. ^atto I. unb SBittigi« öon üRainj, ^Inno II.' öon Äofn, ®ottfcicb 
ber ©artige öon ?otF)ringen, SRat^iCbe bon Studcien, Salbuin öon 3:ricr. 
Ueber Sedieren l^at 3)ominicue in (Soblcnj eine Säiograp^ie unternommen, 
beren Einfang, ol« ^rogromm 1852 erfc^ienen, bie gortfe^ung fe^r »uns 
fcfecn laft Ueber „(Srabif(^of JBruno I. öon Äofn" i|i 1851 toon Vieler 
in 5lrn«berg eine trcfflidje 5lbl^anblung erfd)ienen. ^ie greunbe ber ®e. 
fd)id)te be« aÄlttetaCter« ' unb ber fltl^einlanbe inöbefonbere feien F)iermit 
nod) aufmerffam gemad)t auf folgenbe, üor ^turjem erfcfiienene IDiffer- 
tationen: Keussen, De Philippo Heinsbergensi, Aep. Col. Crefeldiae 
1856. — Hupertz, De Adalberto Aep. Mogunt. (Uli — 37) Monast. 
Theissing. 1855. — Stein, De Friderico Aep. Col. (1100 -31). ibid. 1855. 

^) 6(^on ^acitud fagt Amml. III. 65 Praecipuum munus, ne virtutes sileantur. 



Digitized by 



Google 



— 316 - 

t)o« il^m mtmtfm, ift fattfam Mannt, unb fern fei eÄ, iffxt lelbciu 
fd^aftlid^en äht^laffungen l^ter anjufa^ren. S^\x $eruttglitn))fung 
9(mto^iS btent am tnetften beffen ^oi ju ^aifet^tDertl^, bie enn^eber 
nur noid^ ben abgertffenen ^ngal^en ber (S^rcntften, ober bü^ toe^ 
nigften« oi^nc fd^arfe Setonung il^rer toai^ren ©etoegatSnbe erjal^It 
u>irb« Um (entere gel^&rig gu tt)ürbtgen, ift ed not]^t0ent>ig; SInno'd 
frfll^erc« geben unb bie (^efd^W^te feiner 3«t borou^juf^tden; benn nur 
burd^ il&ren3ufammen]&ang mit ber gntipidelüng ber bamaltgen SBelt* 
ereigniffe erhält biefe SEl^at aöfcitigcd ii6)t, nur baburt!^ erl^ätt fie 
ü^re toeltgefd^id&tlid^e ®ebeutung* auf biefe ffieife tt)irb, fo l^offe 
xdf, boö SJorgeben, bag ,/§errf(i^fud&t, ^abfud^t unb 5Reib über ben 
(Sinflug be^ SSifd^of« bon Slug^burg auf bie 9ieid^«regierung bie Ur^ 
fad^en biefe« Unternel^menß toaren, 0" i« f^^"^^' ©ruubtcfigfeit nad^ 
getoiefen toerbcn. 3d^ n>ei§ mfft, bag berÄird^e nid^t jujufd^reiben 
ift, toa« einjelne il^rer ©lieber gefflnblgt l^abcn, obgfei^ bebeutenbe 
©efd^id^tfd^reiber unferer ^txt jene für SlBeö beratittoortlid^ mad^en 
m54^en; aber e« ift nid^t genug, gel^ler unb Untl^aten ber 9)ienfd^en 
Don bem ©efen ber Äird^e ju trennen, bem ©efd^id&tfd^reiber fei 
eben fo -J^eitig, bie Sl^re l^iftorifd^er ^erfotten ju ad^ten, unb tDenn 
biefetbe ol^ne l^inreid^enben ®mnb angegriffen Sorben ift, fie p 
»aJ^ren* geiber gel^t bie tenbenji&fe ©efd^id^tfd^reibung ber neueren 
3eit bielfad^ nur barauf auö, bie SSorgeit unb namentlid^ ba« tKittet 
alter gu einer gl^reftomatl^ie beö ©d^Ied^tcn ju mad^en, unb gur 
$erabtt)ürbigung l^iftorifd^er Jjjerfonen fann e« il^r an fogenamtten 
Oueüennad^rid^ten nid^t feilten, ba eö gu aßen ^tittn 3JJenfd^en ge* 
geben l^at, bie, enttoeber au« Unfenntnig, ober an^ bUötoifliger ab* 
fid^t, bie erl^abenften unb reinften (Sl^araftere gu berungtim))fen 
trad^teten. 



anno^) ftammtc au« einem freien, ober nid^t l^ol^en ©efd^Ied^te, 



^iefe Urfad)cn fü^rt ©ten§cl, ®cfd)id()te 3)eutfd)lanb« unter ben granf. 
Äaifern, II. 58. an, unb mie et bemeclt, l^at et biefelben „Don Lambert 
re^i gut ex^ai)un." 

2) ®raff, @pcarf)fdöat I. 282, fü^tt für bie ^Ibteitung- be« 9iamen« ba« 
got^. anno = Stipendium ober ben 6tamm „an" an. görjlcmann, 
5«t^oc^beutf(f). gflamenbuc^ C^iocb^aufeu 1856) L. 82 ,,5lnno, «nna, 
1. a^b. ano n^b. 5l^ne, avus. 2. agf^ ann = favere." — 3)ie Ut- 
funben unb Säertd^te bet bamaltgen Seit ^aben immer 3lnno; bie@(^rei6- 
»eife ^anno ifl erjl fpatern Urfprungö. ©oüte ber Slame Slnno (Slmo) 
nid)t eine anbere gorm für ^Irnolb fein, mie ©enno (SBerno) »o^I 
neben ^ernolb unb S3erengar, ^t)no neben 9leino(b jle^t? ^etfelbcn 



Digitized by 



Google 



— 317 — 

©0 Berieten bcr ungenannte SBicflto^)]^ anno'öO «nb SamBett 
öon f)er«felb,2) beibe bur* il^ren äufentl^alt in bem RIcfter 
©iegburj, bem Sicbling^crte nnb bcr Jobc^ftättc bc8 ergbff^of«, 
mit beffen ^amitienberl^altniffen gett)ig Be!annt« S-cfterer fügt noäf 
l^inju, ainno'« ^eimat fei @(3^tüaben jctoefen, fein äJater l^abe f&aU 
ttv, feine SKutter Sngela (ängelo) flel^cigen; beibe Hngaben »erben 
burci^ anbere ]^ifti>rifd^e 3^"8niffe beftätigt ^ Äeinc ^a6^x\6)t au« 
jeper 3^i^ bejcid^net inbe§ Snno'« §eimat unb gamilic näl^er, 
Srft eine (Sl^rontf festerer dal^rl^unberte bon einem unbefannten 
Somj>iIator/ bie SWagbeburger Sl^ronil/) melbet, anno fei bem ®e* 
f^^Ied^te ber öon ©teußßngen entfpröffen; biefe« ©efci^Ieii^t l^atte 
feinen ®ife an bem tinfen Ufer ber !DonaU; in bem l^eutigen toflrttem* 
bergifd^en Dberamte (Sl^ingen, jtoifd^en Ulm unb ^ol^enjoHern* SBol^l 
»ci( iener S^roni! na^föeidbar alte DueQen ju ®rnnbe Hegen unb 
il^re nähere SRad^rid&t iiber 9lnno-« $eimat mit jener allgemeinen 
im @inllang fte^t, l^at biefelbe bei getüid^tigen SDiannern ©tauben 
gefunben. *) 3ebo(]^ ja^lreid^ere, itoar ebenfafl« fjjätere, aber an(| n>ie 



^nfic^t i|l au(f) münbli^ec 9)tittl^et(ttng jufolge bei Sttnnei altbeutfcf^er Bptaäfe, 
©imrotf . 3« ber befanntm SSifton im Slnnoüeb 7 1 1 ff. ttitt nid)t einer 
ber gropen ©ifc^ofe auf 5lnno ju, fonbern In raerftpürbiger SBeife ein 
weniger bebeutenber, ^rnolb öon SBormd, »ad ölcllcirf)!, na^ 6imrodf*6 
feiner tJermutl^ung , barin feinen ®ruttb ^at, baf biefec 5lnno'« ^at^c 
geroefen. 

') Vita Annonis, bei Surius, De probatis Sanctorum historiis, VI. 781 sqq., 
bei $er( Monum. XIII. 467 E, lib. I. c. 1. Anno ... ex Aleman- 
norum popnlis duxit originem. Pater eins Walterus, mater Engela 
diccbatur, ambo studio religionis insignes, illamque, q^a secnndum se- 
culam non adeo celebrabantur, claritatem, cum essent tarnen ex ingenuis 
ingenui, nobilitatc quae est ad Deum valde transcendentes. Ueber 
biefe t)on einem ungenannten SRonc^e in @iegburg t^or 1105 abgefaite 
^iograp^ie, bie (eiber nic^tö \>on ^nno'd md^tigem Sinmirfen auf bie 
SBeltcreigniffc cntF^ält, üj:gl. 5lnnalen bed ^ijlor. S3erein« f. b. IRieberrl^. 
I. 88. ^oljmann ^at in ber „©etmonia" 1. c. nadjgewiefen, baf bie 
Vita Annonis nic^t Ouette bed 5(nnollebeö gewefen fei, fonbern bof bo« 
umgefe^rte !CerF)ältnif flattgefunben ^ahz, 

2) Lamb. Hersf. ad ann. 1675. erat loco mediocri natus. 

^3) Sacombtct, ^(rt^it) für bie ®efcbi{f^te beö «Rieberrl^cin« 33. II. ^ l. 6. 49 ff. 
Vit. Chonr. Arch. Trev. (öon 2:^eoboricf) toon Z^oltt) smifc^cn 1073 
unb 1090 abgefaft) bei ^erj Scr. VIII. 21 4. Suevus erat natione. 

^) Chronic. Magdeburgense bei SWeibom Scriptor. rer. Germ. IL 313. 
Iste (SBerncr, (Srjb. öon SWagbeburg) frater fuit Annonis Arch., uterque 
oriundus ex alto sanguine (baö »iberfpri^t borf) bem Lambert unb ber 
Vita. Annon.) Suevomm de Castro quod Stutzlinge nominatur. 

») ©täün, SBürttemb. ®efcf). I. 566, ^at ftcf) juerfl, geflutt auf bie ©teOc 
be« Chron. Magd., ba^in au«gefpro(^en, baf „ber weltberühmte @rab. 
^nno ö. Äoln ju bem ®efcf)tecf)t ber toon ©teuptingen gel^orte." 3^m 



Digitized by 



Google 



— 318 - 

jene S^ronit auf alten Duellen berul^enbe ^a6)x\äfitn, nomlid^ bte in 
ßöln unb &c^lax erl^Uenen Uebetlteferungen, mttben, 9(nni> l^abe 
ju bem ©efc^led^tc ber bon 3)affel 9e]^5rt;0 bcm tt)iberf)}nc!^t in* 
beg, bag biefe« ®ef(j^(e^t^ fo t>ie( man mi^, in bem bamaligen 
©ad^fen, nal^c bei ärnöberg, ferner am redeten Ufer ber ©efer in bem 
l^eutigen ^annober^ gmifci^en (Simbed unb Si:|)t)o(bdberg, tt)D noci^ ein Ort 
ben SSlamm trägt, fo n>ie um ®rebenftetn, norbtoeftlid^ Don Raffet in ftur« 
l^effen, anfaffig nntr* SBer vermag aber bei bem Sed^fel ber äSefi^ungen 
}u einer 3^it, aud ber und nur l^Sd^ft mangelhafte B^ufl^iffe erl^at 
ten finb unb \oo erft aUmSUg für bte ä3efttmmung genealogifd^er 
^r^ältniffe ftd^ere %t]^altd)>untte fi<!^ bi(ben, bte ©ad^e au entfc^et« 
ben ? ®a« bie gamilie I)affet indbefcnbere betrifft, fo Ia§t fi<!^ erft 
im jtoblften Sal&rl&unberte bereu ©tammDertoanbtfd^aft tl&eitoeife auf^^ 
fteüen, unb anäf bief e ift nid^t unbeftritten* ffiie gro§ aber jener 
ffied^fet ber S3efifeungen toor, bejcugt l^inreid^eitb bie ®efd^i<i^te ber 
aSatenbergcr unb Seifen, anberer minber bebeutenber ®efd^led^ter 
nid^t gtt gebenfen. Sei ben toielDerfd^lungcnen SJerbinbungen ber 
Samtüen m5d^te lebenfaQd anjunel^men fein, bag Sinno mit ben Don 
2)affet fe^r nal^e Derwanbt tt?ar; Dießeid^t »ar feine üWutter au« 
biefem ©efd^Ied^te, unb ate fpäter {Reiualb Don ©äffet namentlid^ 
burd^ Uebertragung ber ^au^ter ber i^. (Dreifbnige nad^ BUn biefe 



folgte fBiootjtt, bct in bcc 3eitfcf)rift f. üatert. ®. u. mtiiljm&t aRünßcr 
1844 VII. 39 — 67. ^Inno'« (Sltecn unb ®efd)tt)lfler au« »erfdiicbenen 
3cugn!ffcn nacf)gen)icfen Fiat. 

') 3n bet öon Dr. ®. (Srfctt nunmehr iit ben „^nnalen be« F|lfl. Beteln« 
für ben WebetrFi." IV. 1 80 ff. ebicten Chronica praesulum Coloniensium, 
tt?elcf)e Dr. 3anffcn In berfelben 3eltfd)nft I. 6. 81 ff. bcfpr!(f)t, »icb 
5(nno de natione de Dassele genannt. SSergl. ©o^mer, Fontes II. XXX. 
Hartzheim, Bibl. Col. s. v. Cronica p. 59 ff. ^ti^, ^tdflt) bei ®ef4. 
für altere b. ©efrfy. VII. 628 ff. ®eleniu« berirf)tet in feinen Farragines 
XI. 515: S. Anno Archiepiscopus et princeps elector Coloniensis e 
familia de Dassele sed quod parentibus mortui s in Sonnenbergh bimulus 
Sit dnctus ibique apad consanguineos educatus commoniter existimatar 
comes de Sonnenbergh. ^ie Antiquitates Goslarienses bei {>€inecciud 
unb ScudPfelb Ser. rer. G. enthalten 6. 5t ff. einen Catalog. prae- 
positorum S. S» Simonis et Judae )u ®Dd(ac, beren ecflec @uibger, 
fpätet ©lfd)of t)on SBamberg unb narf)mal« ^apfl unter bem Flamen 
Gtfemenö II., mar; alö fünfter wicb ^nno angefü^^rt mit ben SBorten: 
S. Anno comes Dasselensis, Canonicus primnm Goslariensis, mox anno 
1054 praepositns, sequente anno Coloniensis Archiepiscopus creatur. 
Sernet »)irb ^nno de Dassele (o^ne comes) genannt in bt«t unge* 
brurften Gf^tonifen be« 14, 15. unb 16. ^ai^x^., im »cfi^e be« ^tn. 
¥rof. gfof in SBonn. 

^) Seibett, Sanbe«^ unb 8le(f|t«gef(^. bc« ^craogt^, SBcjifalcn. I. 2. 6. 
400 jf. 



Digitized by 



Google 



— 319 — 

9Metto|>oIc fllci(j^ Slnno crl^oB; mag man für bicfen f^Ibft {Rcinatb'« 
gamiliennamen M ben rul^mboßern feftgel^alten fjaim. acl^ntl^c ber* 
nninbtf^aftl^c SBcrbinbungeu mBgejt aud^ beh anberroeitigen f<>at€rcn 
^aö}Xi6)ttn gu ®runbc liegen, naäf benen Slnuo 6otb ju bem Oefd^Je^te 
ber bon ^ol^enlonbc unb ©onnenterg, *) balb ju bem ©efd^Icd^te ber 
ton ^fußmgen,^) ble fammfüd^ in ©d^ttKiben i^re ©tfee Ratten, 
gejäl^It toirb: bie (S^re, einen 9»ann »Ic anno ben Ol^rigen gu 
nennen, mag gn biefen berfd^iebcnen angaben Aber feine $erlunft 
beigetragen l^aben. Ueber biefe Serl^aftniffc toirb Dermull^fid^ ent* 
fd^ieben toerben fBnnen, toenn bie l&i« Je^t nod^ berborgenen ^ifti>* 
rifd^en Denfmäter jener 3^W «n ba« Üage^Iid^t gefBrbert toerben. 3) 
Ueber ba« 3a^r wnb ben üTag ber ®eburt änno'« l^at bi« Jefet gar 



.1) Moerckens, Conat. chronol. p. 92. ab Alemannorutn populis in Sucvia 
oriandus, natus est in Castro Ste^eUngen, e progenie de ^o^en(anbe 
et @onnenbergc. — 2Bie cd befanntlid) bamald gcmo^nlicf) mar, frf)tieb 
ber Sine bem 5(nbcrn bliitb nac^. ^Rieberfad^f. ß^ron. bei $ei6ni^ Scr. 
Brunsv. HI. 313. 5Duffe S3ifd)opp SBernet bat »a« ©ifrf)i>pp 5(nno to 
(Sollen S3rober, unbe geboren ut enem ebbelen @c^Ied)tc ut ©»aöen, öon 
einer SSord) be ^et ©tatelinge unb beö ©c^led)ted öom ^o^enlanbe unbe 
©unnebarge. Merssaeus, de archiep. et ep. p. 56. Habuit fratrem 
Wessilonem. Fuerunt ambo ex nobilitate Sueviao prima nati, ex Co- 
mitibus de Sonnenberg. SSrgl. bie oben mitget^eilte 9lac^ricf)t bcd ®el«niud. 

3) Neugart, episcopat. Constant. p. 280. 

^) 9ia4 aSoCfenbung meiner SIrbeit, bie jum ^l^eil nur eine ^uöfü^rung 
bcffcn ijl, ma« ic^ in bem unter ber treffe befinbKcf)en III. ©anbe meiner 
bei 5;^ei|Ting in aRünjier erf<i(|einenben „^eutfc^en ®efd)i(^te" über 
5lnnou. f. ». in Äürje mitget^eitt Ijahe, erF|ieIt ic^ üor einem ^ai^ie 
burcf) bie @üte be« ^räfibenten bcö ^ijlor. SBerein« für ben 9fiebcrr^ein, 
be« ^errn Pfarrer« SWooren, bad 1759 erfd)ienene Programma edendae 
vitae S. Annonis II. Archiep* Col., gr. gol. 10 @., Don bem befannten 
4)ar^^eim, worin fid) üiel 3Jlatcrial üerjeic^net pnbet, ba« biefer ®es 
fcf)ic^tf(f)reiber für etne SSiograp^ie 9lnno'« gefammelt ^atte; wo baöfeibe 
geblieben, Fiabe itf) nic^t erfahren fonnen. 5Der fünfte 3:^eil jener Vita 
foQte enthalten ac^t Dissertationes apologeticae contra veteres et mo- 
dernos calumniatores S. Annonis; bie üierte fü^rt bie Uebcrfcf)rift : De 
facto Henrici IV. pueri regii e gremio Matris Agnetis Augustae tra- 
ducti Coloniam. kad) einer fd)riftlic^en SWitt^eiJung bc« $)cnn 3ufiiS* 
ratFi« ©eibert in ?(rndberg fanb biefer unermüblidfee ®efcf)irf^töfDrf(^er auf 
einer (Reife, bie er im »ergangenen ^erbfl (1856)' für fein SBerf „Quel- 
len ber SBejlfal ©efcf)id)te" burd) 9?orbbeutfd)ranb unternommen, eine 
Vita Annonis, über bie öiedeic^t bie Slnnalen (Siniged mittl^eitcn werben. 
5lm meiflen ju besagen ij! ber S3erlu(l ber SBriefr 5lnno'«. Stcr batoon 
^at ^profeffor giop aufgefunben unb in feinem balb erf(^cinenben SBerf e 
„bie ^apliwa^f unter ben Ottonen, nebji ungebturft. ^ßapft. ,unb Äai(er. 
briefcn. greiburg 1857" mitget^eilt. 



Digitized by 



Google 



— 320 - 

t^te jtunbe t^ertautet» 'ßxz Snttal^me, bag 9(nno um S^aufenb jel^n 
S^bcren fei, mS^te ttwi&l ni<!^t tjertücrflid^ fein» ') 

Sftino l^at ba« mit faft oßen ßvogen SKanncrn gemein, ba§ feine 
frai^ere» SBerJ^ättniffe in Dunfet gel^fitlt finb: ba« Seben ber großen 
SWänner beftel^t ni(j^t in bem, »a« »ir burd^ fd^riftlul^e Ueberfiefe* 
mng bev 3«*^8««"pff^ bo« i^nen toiffen, fonbern in ben ffierfen, 
bie fie boBfül^tt, in bem ®e}>r$9e, bo« fle ber ajjenfd^l^eit auf il^rem 
&ntmi({elung^ange aufgebrfidt l^ben. 3ft {a felbft bad, t^ad u>ir 
bon Änno^d fipäterem geben »iffen, offenbar fel^r gering im SSergteid^ 
ju feinem grogartigen Sirfen, tote t9 fxäf an^ ben bereinjelten 
^lüäfxiätttn, fo toie anß ben il^m gugef(i^riebenen ©tif taugen funb* 
gibt* 5Demfitl^ig unb attf^>ru(i^«Io« bie großen Sntereffen be« ä^jen^ 
f(i^engef(i^Ie(^t« ju fSrbern, frei bon eitler Stul^mfuii^t ber ©al^rl^eit 
unb SCugenbgu bienen, ba« ift ber ©runbjug be« ©l^rifteutl^um«, 
nid^t eigene 6l&rc, fonbern ®otte^ Sl^re, ber in il^nen unb burd^ \\t 
aW feine ffierfjeuge Oroße« fd^uf, baö ^xtl feiner SBelenner, 25ie 
^riftlid^e ©rSge ift bie ftiOc ®rö§e- 

®ie e« l^ei§t,2) tl^ot änno fid^ frül^ unter ben ©einigen l^erbor 
unb loor bon Men geliebt ; fein Sßater, njieiool^l ein frommer SKann, 
beftimmte il^n nid^tö befto toeniger jum Srieger, unb fo mußte ber 
dünglinfl ftd^ ben anftrengenben ritterlid^en Uebungen uitteriie^en, 
er mußte junger unb S)urft, §i|e unb ftäfte ertragen^ er mußte 
bei Üag unb bei 5Wad^t entbel^ren unb arbeiten» ®o »arb äinno'« 
Sßr^>erlraft unb ßl^aralter gefeftigt unb geftäl^ft. «ber ®ptt l^atte 
ben 3fing(ing }u anberm ftrteg^bienfte erforen. (Sd g^fd^al^ namlid(f, 
baß ein S^l^eim Slnno'^, @anotiicu$ an ber Sird^e ju 93amberg, 
feine ^eimat befud^te. ^19 er ben jungen 9lnno lennen (ernte unb 
ben Sntfd^luß be^ SSater« bernal^m, toarb er Don tiefem ©d^merj 
erfflflt; baß ein 3üngting, mit fo bortrefflid^en Slntagen gejiert, bem 
^rieg^l^anbtoerl getoei^t toerben foKte» 92ad^bem er be9 Öünglingd 
$erg für bie ffiiffenfd^aften unb ben geiftlid^en 93eruf empfänglid^ 
unb begeipert gefunben, toarb bie gtud^t nad^ SBamberg -auögeffil^rt, 
Sin ber bortigen, burd^ Saifer $einrid^ ben ^eiligen gegrünbeten 
©d^ute, meldte burd^ 3i<<^^# retigiBfen unb miffenfd^aftlid^en @tfer 

Änno jlacb.4. 5)cc. 1075. 1072 übernahm er tt)ibcT(lrebettb jum legten 
aXaCe bie ä^ettoattuitg M ^tl^ti auf Sitten be6 SthniQB; 1073 (e^te 
ec ftc ntcbcr. Lamb. Heref. 1073. ¥«6 VII. 192. Offensus bis, qaae 
plurima praeter aeqnam et bonnm fiebant in palatio .... cansatus in 
Senium iam vergentem aetatem et laboriosis regni negotiis minus mi- 
nnsque in dies sufficientem. 

^) Vit. Annon. 1. I. c. 1. 



Digitized by 



Google 



— 321 — 

Dor aOen anbertt in !£)eutfd^(anb iomaU aiidgejeici^net tt>at, loibmete 
fi^ 9[nno ben oeiftUd^en unb tDeÜlit^en ©tubien. ©eine 9(udltIbttRg 
crl^ielt er ferner an ber ©d^ulc ju ^aberBorn, bie ber l^eißge 53lf<i^of 
gKeintterl, ein aWeifler in aßen ©ebieten ber Äunft nnb JBiffenfd^flv 
gu einem ®(anj erl&oben l^atte, ber toeit^in aüe &ünt be« ©aterian* 
be« erleu(i^tete. W>tx m6)i bie fünfte unb S38iffenf<]^aften aüctii 
tourben bort ge^jfleflt, fonbern bie ©d^ule ju ?ßaberbom jeii^nete fi(3^ 
namentlich au« burdj^ il^ren ftreng Iir(i^lici&en ®eift»0 "^^^^ f«l«^ 
SernBegierbe fotool&I, toie burd^ feine anlagen faramette «nno fid^ fo 
gro^e ©d^äfee be« SBiffen«, bag er, gum äßanne l^erangereift, SSor^* 
ftel^er ber ©ci^ule gu Bamberg »urbe»^) Dinrd^ ©ittenreinl^eit «nb 
^«genb gog er »Cer »ugen auf fi(^; SSifd^Sfe unb Surften fachten 
feinen Umgang unb feine greunbf(!^aft. ®o tourbe Slnno ün<S) bem 
S'aifer ^einrid^ III. befannt; er tourbe i^m befannt, »ie 8ombert 
t>on ^erßfetb^) fagt, nid^t burd^ SBerbienft ber Sßorfal&ren, fonbettt 
eingig burd^ ben 95orrang feiner SBei^l^eit unb Slugenb. SSon blefem 
in ben ?ßalaft aufgenommen, erlangte er in !urger ^dt t>or aOen 
©eiftlid^en, bie am C)oPager beö ©ienfteö karteten, bie erfte ©teüe 
in be« Äaifer« ©unft unb ffreunbfd&aft, inbem ade ®tttcn Befon* 

») Vit, Meinwerci c. 160. ^er^ M. XIII. 140. Adolescebftnt qnoque secum 
(Immad) in tirones miliciae celestis Anno Archiepiscopus Coloniensis, 
Fritbericns ' ep. Monasteriensis et perplnres alii strenui postmodum in 
Tinea Domini operarii. 
, ^) Vit. Annon. 1. I. cap. 2. nbi robur virilis aetatis ingressus est, ma- 
gister scholarom inibi efTectus. 

3) Lamb. Hersf. ad ann. 1075 postquam adolevit, nalla commendatione 
maiorum (erat quippe loco medioeri natus) sed sola sapientiae ac vir- 
tutis suae praerogativa, imperatori Heinrico innotnit. ^ie ^e\i ber 
^ufnal^me ^nno'e in tSambetg, gJabcrbom unb ®odfat lapt ' ficf) , fo 
biel mit befannt, ni^t Bcjümmen. SRoo^et 1. c @. 54 folgt ber 
SWeinung . Sadf *«, ^enlfcf)ctfl für bad 3u&elfefl bec «u^bnirfetfunfl am 
24. 3uni 1840 ©. V22, «nno fei 1046" 5Domf(f)oIajiet a« Bamberg 
gemotben, ,,bo(i^, fügt et l^inju , foll et aud^ ^topjl in ®o«lat unb Äa- 
pettan St. ^etnii^'« III. getoefen fein. 3)af et Äa^)eHan gemefcn f<i, 
l^abe i(f) ntc^t finben tonnen, glaube bielmel^t, bap et bie obige iBütbe 
eine« 3)omf(i|oIaflete in Siambetg bl3 ju bem ettool^nten 3"t:pw«tt (bl« 
8u fein« (Srl^eBung auf ben crjbifc^öfl, ©tui^f ben Stbln) beflctbet ^be." 
$Benn bad 3a^t 1046 aud) an^unel^men fein mag, fo fthb boc^ bie tvei. 
teten bon SRoo^et etl^obenen S^^if^^ unbegtünbet. Lamb. Hersf. 1056 
Herimannfi Coloniensis ep. obiit. Cui Anno Goslariensis praepositas succes- 
sit. Bertbold. Annal. 1056 bei ^et^ Scr. V. 270, bei ürsti». Scriptor. r, G. 
I. 337 Anno Goslare prins praepoaitns in archipraesulatam snccessit. cf. 
Chron. praes. Col. 1. c. Antqu. Goslar. SBo« 9lnno*d ^lufnal^me in Oodlat 
betrifft^ fo betgl. barübet bie beteitö auö benAntiqu. Goslar, mitget^eilte 
eteUc. Sambett öon ^etdfelb fagt jum 3. 1075: Exaetis in palatio 
band mnltis annis . . . adeptns est Coloniensem episcopatam. - 

' . DigitizedbyCjOOQlC 



-^ 322 — 

bev6 bo^. an il^m Uefeteti,. ba^ ,er an Wed^t nnb <S(efe^ bitr(^u6 fefh^ 
l^iett^ nnb in a8en !iDtngen, in benen er ju Statine gejcgen tDUtbe^ 
nii^t »ic Anbete fd^mcid^etnb antwortete, fonbern mit gro|cm grci* 
nintl^ n)iberf^)rati^ unb ba« SRe^t öertl^eibigte* 

Äaifer C)«iwi^ •'*• tt>eilte gern inSad^fen; bcfcnberö tt«ir ®o«=^ 
lar fein Siebüngöaufentl^alt; 3« biefer ©tabt l^atte er bur^ feinett 
Saumeifter 33enno, Sifd^of t)on Dönaküd, öiele S3auten anfgcfül^rt 
bort l^atte er aud^ eine l^&l^ere 93ilbung^atiftalt jur Vorbereitung 
auf bie l^ol^en SBürben in Sird^e unb 9ieid^ gegrünbet. S)iefe 8ie6* 
ling^ftiftung ^einrtd^'^ l^ieg bie foiferlid^e fta))eQe unb beftanb auö 
einer äxtift, Don ^ermonn IL, ßrjbifci^of i?on S&In, eingetoeil^t, ^) 
unb einer @(!^iile, an ber bie tfiii^tigften SRönner toirften, Don benen 
gid^t unb 2ebcn fic!^ über bie ©rengen beö SReid^« J^tnau« t>€r* 
breitete. 9Jad^ ®oßIar berief Äaifer $einrid^ aud^ Slnno unb 
mad^tc il^n ju feinem ©eid^töater unb gum ©tift^l^errn unb balb 
barauf gum ^ro\)ft bafetbft*^) ®o erl^ielt änno burd^ feine reid^en 
fienntniffe unb JTugenben ben auögebel^nteften Sirlung«!rei« , att 
greuttb unb JRatl^eber be« fiatfer«, ate greunb unb Seigrer ber 
3ugenb; xoxt fein (Seift, fo fanb aud& fein ©emfitl^ in bem Umgange 
mit ben erften' 5Känncrn feiner ^txi bie l^errlid^fte 33efnebigung* 
SJor aüen aber tt)urbe ber ©tift^l^err SSenno, f^>ater (feit 1066) 
SBifd^of üon SJJeigen unb at« 8(<)ofteI ber ©(aben ]&od(>berül^mt, ber 
treue än^änger ©regor'ß VII. unb barum t)on igyeinrtd^ IV. be* 
brängt.unb berfotgt, ber innige greunb be« ^ro^>fteö Slnno* 

@d toar in feinem testen 9{egierungdj[a]^re, alö Saifer ^einrid^ 
in ftobleng ben Sob feineß greunbe«, beö ßrgbifd^of« ^ermann II' 
»on SBIn ^), öernal^m* 5(nno, ber bamafö mit bem Raifer an ben 
atl^ein gegogen ttJar, toeilte gu biefer ^txi in Sbln: er l^atte, i)on 
C)einrid^ af« ©efanbter an ben Srgbifd^of gefd^idft, ben legten aiu* 
genbtiden be« ©terbenben beigetool^nt % 3n S'obleng erfd^ienen bie 
Kölner ))or bem ^aifer unb baten il^n um einen 9?ad^fo(ger bed 
Dal^tngefd&iebcnen : beß Äaifer« SBal^t fiel auf Änno ^)* ?lber gar 

1) Lamb. Hersf. ad ann. 1051. Annal. Saxo 1050, ^inteiim, ^etmann II., 

(grabifcf)of toon Äöta> p. I4,^enneö, ^ermann IL, (Srabifc^of öon 

^Un, p. 48. ' ^ 

^) cf. Lamb. Hersf. ad ann. 1056. 
^) dt jlatb am 11. gcbtuat 1056. cf. Lamb. Hersf. ad Anno 1056. 

^ti% 157. (5(!crt, a»..®Iabba4 309. IBö^mer, Font. rer. Genn. m. 

342, 382. 9{a(^ )6o]^mer, «tegeßen 1683, wat ^einiid| lU. am 26. gebr. 

in Äobleitj. 
^) Vit. Annon. lib. X. cap. 3. 
^) Vit. Annon. I. 4. 5)a« Chronic, praes. Col. bctJcfttet Im %nf(^(up an 



Digitized by 



Google 



— 323 — 

SSielc Äorcn gegen ^mo, hibem fie tl^eiW beffcn ©ttettge f ür^tetew, 
tl^ei« einen SRann au« Dornel^mer gamilie auf bcm (Stülpte ^tmo% 
beö 93t;ubcr« Äaifer Otto'« beö ©roßen, toflnfd^ten; benn burd^ 
äSruno toax bad ft&Iner ^rjBi^l^um l^o^ etl^ol^en tDorben^ 
feinen ©long l^attc ber ©al^ingefd^iebene burd^ feine |)€rlunft »on 
bemfelben ©efc^fed^t ber Dttonen bermel^rt : §emtann'« SJIutter SHo*» 
tl^jlbe toar «ine SEod^ter Saifer Otto'« IL, fo ba§ er toegen feiner 
Sibftamntung anäf ber Sbte, ber Srtaucfete l^eigt *)♦ 3"^ C^^W^ ^^'f 
Sl^riftenl^eit aber nnb naäf bem SBunfd^e aücr ©utgefinnten gelangten 
ber SRigbergnügten eigenfüd^tige abft(3^ten unb ©eflrebungen nicj^t gum 
3iele, unb fo beftieg 9lnno, nac^bem er am §ofc toenige Saläre »erlebt, 
unter großen (grttjartungen be« ftaifcr«, fo tt)ie äüer, bie il^n lannten, 
ben erjbif(i^8fli^en ©tnl^l ijon ffiJlm 35te ©eil^e fanb im Saläre 
ber aWenfii^toerburigftunfere« |>errn 1056, ©onntag ben 3* 9Karg, 
^tatt 2) ; Saifer ^tinx\6) toof^ntt ber erl^abenen geier f eiber bei* 
Unb nW^t unttjertl^ ber erl^attenen ffifirbe, fagt Sambert t)on ^tx9* 
felb, jeigte fid^ Slnno fortan in aQen Oefd^äften fotool^t ber 
ftird^e/at« aud^ be6 9ieid^e«, unb n)ie burd^ bie Hudgeid^nnng feiner 
l^Bl^eren ©teSung, alfo geld^nete er fid^ aud^ burd^ aQe Siugenben 
t)or aüen ^flrften be« Steid^ed aud. Wtxt gemiffenl^after @orge gab 
er bem ftaifer, xoa9 bed Saifer«, unb ®ott, tDa9 ®otte« ift, inbem 
et bed I5(nifd^en 9}amen« äRajeftot unb ©lang beinal^e mel^r, atö 
einer feiner SSorfal^ren bor bem SoHe offenbar mad^te, be«tt)egen 



ble fru^eip übet ^nno'ö ^cfunft mtt^et^etlten Sorte: Cum adhuc esset 
in statu ninore et prcpositus Goslariensis in expedidone exercitus, quem 
Henricus tercins Imperator predietns contra ongarios rebelies imperio 
direxit, eundem comitans Imperatorem in bello cum ipsis onganis com- 
misso fertur forcius omnibus dimicasse, quem etiam propter sue probitatis et 
industrie preclara merita dictus Henricus tercins ad^ episcopalem (l^ier tj^ 
»ol^l, mie baö Magn. Chron. Belg. bei ^i|lor. Scriptor. rer. Germ, 
ni. p. 115. i)at, episcopatum jlatt episcopalem ju lefen, ober digni- 
tatem audgclaffen,) dignuro presulem provehi procuravit* !©iefe 9taä)9 
ri(^t, bie »ebcr bcm (Sl^arofter ?(nno'«, nocft bem feiner Seit »Iberf^jtidit, 
finbet ft4 au* In berSegcnbc; »letöeit fic l^ifJorift^ \% fonn id) ntcfct 
entfc^clbcn. i>t\nd^ in. ^og aulcjt tm 3a^te 105JI mä) Ungarn. 
Herim. Contr. 1052. Annal. Altah. 1052 unb 53. 

1) ^enne«, (Sr^b. ^ermann II. p. 1. 18« 

') Vit. Ann. I. 5. Anno Dominicae incamationjs mill. quinquagcsimo quinto, 
qninfb nonas Martii ponitur' in cathedra Episcopali ad regendam sanctam 
Ec<^8iam et plebem universam. ?>!efe Jo^cSjal^l l^abcn au^ manche 
bleuere, j. S^, ^b^tt, ble beutf^ ?5pf!e, n. 6. 241. 61c i|J aber, 
tt)le fcfton bei ^erj bem'erft mirb, falfc^. 5)af ber agctfafler 
ber Vit. Annon. mit feinem 5)atum nur ble - Oiblnation |(nno'« 
l^at beacl(^nen »otten, gel^t ou« ber bo« i^m bort gegebenen (Srja^Iung 



Digitized by 



Google 



- 324 — 

aber tetSf nxiSft, trofc bcc fo gvolen ©türme ber (Sefd^fif te, feinen (Seift 

iemafö bon ber Srforfci&ung ber flöttlid^en Dinje obl^iett *). Unter 

feinen !£ugenben gISnjte am l^errltci^ften feine unbeusfame ©ered^ttgleit. 

SBeber rfil^rte il^n bie ?}erfon be« SSrmen, nod^ eierte er be« Sield^en 

Statlift, bag er baö SRed&t gebeugt l&ätte. aber bei fo t)ielen SCu* 

genben, fagt ßambert, erfi^ien an ifym ein einjiger Sel^Ier, toie ein 

Heine« aKal auf bem fc!^8nften Sixpzx, ta%, toenn fein 3«^^ ^^* 

glätte, er feine ^mit nid^t genug bel&errf^en fonnte, fonbern gegen 

Sffle, ol^ne anfeilen ber ?ßerfon, bittere JReben au«ftie§; baö tabeße 

er aud^ an fid^ felbft l^eftig, foBalb er bcn 3^^" ^ta »enig gebän* 

bigt l^atte. @r U)ar aber, nici^t aQein burd^ vEugenben be« ©etfte« 

unb ben SRu^m feiner ©itten^ fonbern anä) burd^ ®aben be« Ä5r* 

per« fcl^r auögejeid^net: bon l^ol^er Oeftalt, tofirbeijoüem Sttdt, ge^ 

koanbt in ber 9iebe, im ^^ad^tnxid^en unb Saften«abge^artet, furj, ju 

aQen guten SBerfen mit reid^en ®aben ber 92atur au«geftattet. 35on 

einem fold^en 9Kanne fingt bal^er ber !Did^ter be« atnnoliebe« (611) 

mü «e^t: 

Selicliche stunl Kolnischi werlt 

du si sulichis bischovis wärin wert. 

(®elig ftunb bie Ä5(nifd^e SBett, 
©a fie fotd^eö ^ifd^of« toaren toertl^O 
93on bem SSerl^Sttni^ Stnno'« gum ßaifer erjap be«- (Srfteren 
93iogra^)]& ^^f*>- ßingebenl ber ffifirbe be« lalferlid^en tarnen«, 
t)flegte $einrid^ III. niemaW ben laiferlid^en Bäfmni ongutegen, 
ol^ne torl^er burd^ bad 1^^ ©acrament beringe, foti>ie burd^ ®eige« 
lung SJergebüng ber ©flnben erlangt ju l^aben. aw nun ein grc« 
|e« geft nal^te unb bie ^Sfaten, ^ergSge, (Srafen unb. bie übrigen 
SBürbenträger au« aüen Sil^etten be« 9ieid^e« an ben laiferlid^en 
$)of eilten, lieg ^einrid^ ben Srgbifd^of Änno, eingeben! ber ^eilig« 
{eit biefe« SRanne«, gu fid^ lommen, um bemüt^ig unb reuet^oQ gu 
beid^ten unb fld^ geigein gu (affem ^nno, bie taifertid^e 9)!a)eft5t 
bei fcld^er C)anblung gering ad^tenb, t)erfu]&r gegen ben Surften 

becfelben l^eit)oc. Qebcigend tfi ed auffaHenb, bap Vmto beceit« boc bem 
Siobe ^ermänn*d II. old ({taBifc^of bon 5t5(n boifommt. I^acomblet, \Xx* 
funbb. I. 116. 117. 3n bem Codex dipl., ben ^or^l^eim ott pars II. 
fetner Vita Annonis ju geben Deifpcad), §etft H s. n. IV. MLV.Frae- 
positus, Decanus et Capitnliim Bambergense Annoni Archi-Pontifici et 
Fratri primaevo gratulabatar de Cathedra Coloniensi. — N. V. LMV. 
Praepositns, Decanus et Canonici Bambergenses praesidium Annonis 
Archi-Episc. Colon, tmplorant. 

^) Lamb. Hersf. ad ann. 1074. 1075. Nominis Coloniensis maiestatem. 

2J Vit. Annoni I. 6 gJerJ XlII. 469. 



Digitized by 



Google 



— 325 — 

ol^ne @d^onung: in ben l^eftigften üudbtfläen rebete er il^n an, nnb 
nad^bem biefer bte l^&rteften ®ei$el]^ie]6e empfangen, erlaubte er xffm 
nxöft e^er bte Sttcnt gu tragen; M iii er bretunbbreigig $funb 
@Uber an bie Firmen au^get^eilU ^er Jtatfer n)eigerte \iäf beffen 
n\id)t, fonbem litt nnb tl^at Mt9, n)ie Snno ed gefagt, nnb legte 
bann, erft ben faiferltd^en ©d^ntud an. 3n ber Zf^at 6ett)nnbern6« 
toertl^; rnft jener 93iogra^)^ -an^, t»ar be« CrjBiftä^of« geftigfcit, 
niäft n>entger iobendmert^ bed fiatfers ^cxmiff, nat^al^ntenStoertl^ 
»eiber ®ctte«fur^t. 

^aif bem SSeri^te bed ungenannten ^ograp^en Vnno'S mürbe 
baS innige SBerl^attnig iiiox\äfm bem SriBif(i^cf nnb bent fiatfer leti* 
ber getrübt; bie Urfad^e melbet inbe§ ber ^£iogra)>i^ nid^t, er fagt 
nur: burd^ 93etrng ber äSMmiQigen entftanben gtDtf^en Seiben anig^ 
l^eölgfeiten *)• ®^ ^^^^'^ offenbarte feinen ®roÖ gegen Snno bufd^ 
l^arte äRagregeln, Der ffirjbifd^of etfd^len am ^ofe, um SRed^t unb 
@ere^ttgteit ju forbern, ober Dergebend: $einrt($ f^etflte i^m lein 
®z^ix. ©a ^pxa<ff ber (grablfd^of: „9W5ge toentgften« in biefem 
Oal^re ba« Uebel ber ^toietrad^t unb beß $affe« nid^t äVüif^en un« 
auffornmeu; ba ed je^t unferm ^ergen Derbergen ift, toai im m6f* 
ften dal^re unfer toartet/' Slber anäf biefe XBorte maren vergebend; 
unb Don 8^9 }U 2:ag n)U(3^d ber ®xoü be9 fiaiferd. 

!Ded ftaiferd Sage toax bamald burd^ t)erf<!^iebene (Sreigniffe, am 
meiften aber burd^ feinen (S^rgeig unb burd^ ein tiefet SRigtrauen, 
bad )um Unl^ei( bed 9Sater(dnbe0 in feiner SBruft (Singang gefunben, 
überaud Denoidelt. (Sr, ,iber C)od^gen)aHige/' ber über bie^ergogtl^fimer 
unb anbere ©flrben öerffigte, »ie Äeiner feiner Sorfal^ren am JReid^e, 
Dergat auf bem (SK^fel feiner SÜHaäft bie Stuf gäbe bed fiaif ertl^umd ; 
ftatt ber gioei @d^tt)erter, meldte gemetnfd^aftlid^ bie S^riftenl^eit re^ 
gieren foQten, foKte bad feinige aQein Wiz9 bel^errfd^en; ber ^v(f)m, 
mit bem il^n bie S^riftenl^eit feierte, oerbunfelte feinen SBIid unb 
loedte in il^m abfolutiftifc^e ®e(ufte. 3um 3a^re 1052 berid^tet 
^ermann ber Sa^me in feiner belannten ungefci^müdtten SSetfe: 
,,ffiäl^renb ber Äaifer ffieil^nad^ten ju ®o«Iar feierte, lieg er bort 
einige manid^äifd^e fieser, bie ben ®enug be« gleifd^ed Don aQen 
Spieren öerabfd^euten, unter 3nftimmung Mtter, bamit nid^t bie lefeeri* 
fd^e ^eft SRel^rere anftedtte, art ben ®algen l^ängen ^y 9Kd(|t« beutet 

i) Vit. Annon. I. 7. Qaibnsdam simnltatibns inter jpsnm et Regem fraude 

malignantium obortis. 
«) Herim. Contr. 1052. gJctt V. Lamb. flersf. 1Ö53. Ibi (Goslar) quo- 

qne per Qotefridam dacem beretici deprehensi sunt et suspensi. 
«nnalrn %, 22 ^ 



Digitized by 



Google 



— 326 — 

»citcr cm, bö§ bie Stitäfz üorl^cr il^r Urll^cU fiber fie flcfSßt, noify 
bag bcr SSerfud^ ima6)t' t^orben h>Sre, fic t)on il&rcn Srrtl^fimcrn 
ju fibcricugeti, 3« ben offcnboren Uebergriffen in rein frr<i^lid^c 
!Dtnge tarnen ®ttx>cH\iffatm auf pottttf^em Gebiete. Unb ^txmmn 
bcr galante bcrld^tct gum Saläre 1053 nad^ ber abfe^unfl bc« ^cr^ 
go9« ftonrab Don SBaJ^cm in berfclben ©eifc : ,;3n bi«f er 3eit murr* 
tfti fotool^t bie firften bc« «eid^e«, aW aud^ bie iRiebem immer 
mel^r gegen ben Äaifer unb befd^ulbigten i^n, bag er twn bem an* 
fängtid^ betretenen SBege ber ®ere<ä^ttgfeit, be« grieben«, ber 3Rifte, 
bcr ®otte«fur(i^t unb jcber Sugenb, »orin er r>on 5£ag. jii Sage 
M^Stte gnncl^mcn foQen/ admälig bcr ®eti)innfu<it unb ©orgtofigfett 
fid^ gutoenbe unb in SBielem pd^ untreu toerbc/' ^aitt ^einrid^ fei* 
neu crften 3"9 ^<^^ Italien gur JBefeitigung einer unl^eiboBen Ätr* 
d^enf^altung unternommen, fo iDaren bie ä3ett>eggrnnbe gu feinem 
gtpeiten Bug (1055) eben fo fteinlid^, aW ber ßrfolg be«felben mu 
el^rentjoH: toeil (Sottfrieb ber SBartige, ber vertriebene C>«rgcg 
t)on ßotl^ringen, bie 9Warfgräfin 3Jeatrtf geel^did^t, übecftieg er 
bie 9l(!t>en, unb obgteid^ er burd^ bie mannl^afte ä3eatri| öbergeugt 
h>orben, baß il^re SSerbinbung mit ©ottfrieb eine S^at il^re« 
freien SBitten« toar, fern öon aöer Slbfid^t, ba« 9leld^ ju beunrul^i* 
gen, fo nal^m ^einftd^ fie bennod^ in blinbem SRißtraucn gefangen 
mit nod^ iDeutfd^Ianb *)♦ (Sottfricb ber bärtige ging gornerfflUt 
nod^ ßot^ringen unb i)ermel&rte bieB^^t ber Ungufriebenen. v . 
Unter biefen SSerl&oftniffen tub bcr Äaifer feinen greunb, $a|)ft 
93ictor U., nad^ '£)eutfd^(anb ein, um bort Orbnung unb 
Sinl^eüigleit l^erfteüen gu l^elfen, 3n ©oßlar fanb bie feierlid^e 
3ufammenfunft ftatt am gefte 5DJariä^ Oeburt» ©er ftaifer entfat 
tetc bie gange ^rad^t feiner 5Waicftat* Su« allen Sanben »aren 
bie .©roßen geiftlid^en ulib ujeltlid^cn ©tanbeö crfd^ienen,. unter il^nen 
and^ Slnno* ©« toarcn Sage bcö (grnfte« unb ber greube: griebe 
im ateid^e, griebc in ber gangen ßl&riftenl^eit ber ©egenftanb ber 
SSeratl^ung, SRid&t geringe greubc berurfad^te bie burd^ ben l^eUigen 
aSater betoirfte 2lu«f6^nung Saifer ^einrid(|'« mit änno ^). SDiefen 

1) Lamb. Hersf. 1055. Sie bet Äalfec früher hai |)erao9t^uin Sägern 
feinem Sweitgebomen, bem bteljä^tlgen Äoncab, ol^ne SBa^I ber 6tanbe 
übergeben §atte, fo' Qah ec nac^ beffen ^obe feiner ®ema^Un ^gned ba<fe(be 
privato jure, quoad vellet, possidendum. S3gl, meine „Deutfc^c ©efc^lc^tc" 
II. 360. 

^) Vit. Annon. 1. c. Sed crescentibus per dies aliis atque aliis ex causis dis- 
cordianim spinis, iterum curiam adiit in Goslaria, qao per idem tem- 
pus .... Victor cpnvenerat. lUic compositis utrorumque animis in 
prioris amicitiae statum, discessurus Arcbipraesül etc. 



Digitized by 



Google 



-^327 — 

rtefctt inbcg Balb bic ^trten^jfttd^ten m^ ÄBI« pxxM. Seöcr er 
®o«Iar tocrße§, trat er gum äbfd^teb tor ben fiaifcr. >,®orf i(j& 
fd^eibenb (Stierer ®nabe unb ®unft getoig fein?^' f^ßratJ^ er. 9U0 
her Äaifer il^m biefe betl^enerte, fügte Snno l&tngu unb \pxaä): „^ 
toti% ba§ tt)ir nn^ ffitx auf Srben ni^t mei^r n)teberfe]^en; einer 
t>on und U)irb bolb bol^n gerafft teerben, ber onbere alker em^Se^' 
Bc» ijoß ftoB^jf fffi^eu-" ^nx<S)t ergriff beu taifer, fein änttife 
erstatte; %tdä^\s>dfft fagte er fi(i^v ;;(Sud^ erwartet rooffl biefe trau« 
tige 3«*ööf^!" ^J«f ^^ «»^- @o f^ieben bie Reiben. 

S3a(b geigte fi4 bag Mmc'^ SSSorte Sal^rl^eit ^etffinbet. S3cn 
(Sodlar begab fici^ ber Saifer na^ %ctfe(b bei Duebßnburg^ um 
ber 3agb gn ))flegen, bteUei^t au^ um bem Samp\t nal^e fein^ ber 
bamate mit ben Sutigiem entbrannt »ar* Qn SSctfelb traf il^.bie 
f<]^mergli(i&e fiunbe, bie ©rafen ffiiC^etm unb 5Dietri(^ feien in bie^ 
fem Samp^t gefaßen, mit ii^nen ungäl^tige ©paaren fad^fifd^en 
^rieg^otte* 9[ud ben anbem Z^txkn be0 tDeiten ^eic^ed liefen 
gleic^faQd traurige SBerid^te ein: 9)ä|n}ad^d unb ^nngerdnotl^, 
®ä§rung unter ben Surften unb SSöKcrn. !Be8 Äaifer« ©celc brfld* 
im fd^itoere ©ergen. 3m ©oibtoerf fuci^te er ^txfixtvim% unb Sr* 
l^clung« üDa toarb er in ben legten Sagen bed September gu ^oU 
felb öon einer ftranf^eit ergriffen, nad^ einigen in golge einer ßr* 
lältung, nad^ Slnbern burd^ ben @enuB einer ^irfd^leber« ÜDie ^an!^ 
l^eit nql^m fd^neQ gu* S)a9 Seben^enbe nal^te. @r ' entpfing reumü« 
tl&ig bie J^» ©acramente, bat Slße, bie -er beleibigt, tm SSergebung, 
üergiel^ feinen »eleibigcrn, em^jfal^l bem l^eiligen SSater feilten ©ol^n 
^einrid^, beftimmte ben ^rgbifd^of 3(nno gum S3efd^fi^er be^felben 
unb gum gflrforger beö JReid^e« ^), unb J^aud^te feine @eele auö* 
'(Da« tpar ®am«tag ben fünften Octobet. 5Kur fieben Sage l^atte 
bie Jtranfl^eit gebaüert« 9tiematö tt>aren fc Diele • l^ol^e SIKänner 
um t>a9 firanlen« un)i ©terbelager eine« i^ürßen DerfammeU. ^a 

1) Gest. Treyeror. bei ^erj Scr. VIII. 174. Anno Col., quem tutorem 
regni et filii sui Henrici Henricüs imperator constitaerat. ibid. 182. 
quem provisorem regni et tutorem filii sui Henricüs imp. moriens reli- 
quörat. Hugon. Flav. Chron. bei $er( YIII^ 408. Et remansit (^ugo f)at in 
bem üotl^ergc^enben ©afte ben Zoh ^eintlcf)*« III. gcmelbet) Agnes im- 
peratrix cum filio parvulo, qui et regnum optinuit sub tutore regni 
Annone Colon, archiep. ibid. p. 453. tutoris ac moderatoris. 5Die 
^toaU 6teIIe finbet fld) tooitU^ miebec^olt bei bem 9{eufet ^ompKatoc 
bei Magn. Chron. Belg. bei $i|lot Scr. rer. Germ. IIL 122. (Uudg. 
ü. 3. 1607). «efonntli^ §at biefct (Sompiktor oft n)irf)tige 9^acf)ticf)ten 
au< ben fcübercn Seiten entmebec c^ne • Jebtn Flamen eine« ©emäl^tömans , 
ne«, ober boc^ ol^ne genauere öejeic^nung bedfelben ; eine aUfeitige Unterfu« 

22* 



Digitized by 



Google 



— 328 — 

ftanben pc, öon tiefem ©(^merj crfOßt, ^aj)ft SSictor, ber ^atriätc^ 
r>cn ^qvdUla, <Sr}6ff(l^ef Slnno bott &Un, 93if(!^cf 0k£]^arb Mn 
StegendBurg unb bte(e anbere getftli<!^e irob v^tUüS^t SBfirbenttSger^ 
um ba9 Sager bed gtofen SEobten^ glei(!^fam att n>ären fte l^etfieige^ 
rufen, um bur(i^ il^ren ®tan} bie Seid^enfeier }u erl^l^en. !3^e^ ftaU 
ferd SingetDeibe tturben im !Dom }u (Sh>tiar betgefe^t, fein Mi 
oibtt m(fy ®pt\ttt gebraci^t, tot er. an bem Xage, an bem er neun« 
unbbreigig 3a^re t^orl^er fein -Dafein «rieften, am Za^t ©imcn 
unb 3uba«, ^cn ^opH SSictor feierlid^ in blie ©ruft gefenlt toarb* 
SBie Hnno ben ^aifer im Sebett geehrt, fo e^rte er i^ a\x^ im 
Xobe: burd^ ffaften, ${Imofen unb ®ebet mp^affi er bie @«e1e be^ 
2)a^ingef(i^tebenen ber ©arml^erjigleit @otte« unb berorbnete, ba§, 
fo lange er lebte, in ftötn fein Oal^re^gebä^tniß gefeiert »erben 
fottc 0- 

£)er fd^neOe %oh be9 ßaiferS l^atte bie ©emfitl^er %Ber mit 
ongjilid&er 8cforgni§ bor ber S^nlm^ etfußt. ©ein üRoci^fotger; 
^einrid^ IV,, xoav. erft ein ftnabe bon fed^« Sauren* Unb bcd^ for* 
berte bie Ungufriebenl^eit ber gßrften unb SJötfcr, bie §einrtd^ III. 
t>ietfad^ burd^ l^arte SSerffigmtgen unb »i&förKd^e S^erleil^ung ber 
^erjogtl^fimer unb anberer SBfirbcn berieft l^atte, ][e|t gerabe eine 
im fo fräftigere §anb gur Stcgierung bed großen JReid^e«. SJelrtrau*' 
en^boQ blidten barum atte ®utgefinnten auf ben t^reunb unb 9tüt}fp 
geber be« SSerftorbeuen, ben ^ap^t SSictor II. ©eine SBei«]^cit, feine 
©anftmutl^, feine innige Sil^eilnal^e an bed 9?e(d^ SBo^I belebte 
il^re Hoffnungen, ber böfe Oeift ber aufleimenben 3«>J^^<*<3^^ ^^^ 
^iäf no6f jeitig bannen loffen, unb bem jReid^e ber grieben erl^alten 
bleiben. 5Rad^bem bie Saifetin Sfgned, eine grau bon gebilbetem 
©elfte unb fanftem ßi^arafter, bie Stegentf^aft na^ Satnorbnnng 
il^re« öerftorbenen ©cmal^i« angetreten, fül^rte ^o<)ft SSictor ben 
Äßnig nad^ aad^en, tt)o bcrfelbe felerlid^ auf 'ben ßrgftnl^f beö 9ieu 
ä)t^ erl^oben tourbe, unb beranlaßte in ben erften iagen be« !Ce* 
cember einen 9ieid^«tag ju S5In. 3)ort warb mit ^crjog ®6ttfrieb 



c^ung beffen, wai fi(^ bei i^m auf bieno^ et(a(tenmt)ue(Ien jucSdPfü^ren (äft, 
mit na^ecec Angabe berfelben, toöce eine fe^c DeibienflDoUe 9(cbeit. lEBat 
übrigen« bie obfge 9?ac^ti<^t übet 5inno betrifft, bie bl« jc^t, fo iifcl ic^ 
mcip, gana unbeachtet geblieben ifl, fo l^abe id) über bad S^er^äitnt^, in 
»efcfeem ^nno ald provisor rcgni et tator Henrici JV. gum ^ofc flanb, 
ni(f)td CDienaueied gefunben, für bie SSeurt^etfung ber Z^cA ju iTaifer^s 
mert^ bilbet pe aber iebenfaOd ein neued, tt)i(f)tiged SRoment. 
Lamb. Hersf. 1056. Vita Annen. I. 7. Annal. August bei gJerf III. 
127. Annal. Disibodenb. bei i65^mer. in. 183. 



Digitized by 



Google 



— 329 — 

bitrd^.grcaaffttng feitict ®ma^in JBeatrij unt feiner ©Heftoi^tet 
SMtttl^itte, Ux tia^att ^^Ux&iimtm ^.großen ©täfln," triebe gefd^Iof^ 
fen, ti>obttr^ ba^ 9ieid^ im Seften Stnl^e erl^telt; reibet tft nid^t^ 
©enauete^ t>on ben Setl^anblungett feKft Belonnt. SBet^na(6ten toaxh 
in 9legelt9but0 gef^tett, unb l^iet bte Hngetegenl^eiten im Dften unb 
@ü6en geotbnet. ^aifim ^a^ft SJictot U« auf ben Sßunft^ bet 
Äaif?tin ben-SSifd^of ^eintld^ bon »ngebutg gum (Stgtel^et beö iun* 
gen 9»nig« unb bamit gleid^fam inm etften Stat^gel^t BefteUt unb 
aBetteattö,fobleletöetmo(ä^te^ Wul&e gcftiftet^Ie^tteetmlt ®ottfticb unb 
^eotrif na<!^ 3tatien gutüd ^ ; il^nen nnit bie SSertDaltnng biefed 
Sonbed fibetttagen. ^nSf in litci^tici^et Segiel^ung, fagt ein nenetet 
®cfd^i(3^tfei&teibct ^), Wm S)eutf(i^Ianb bctul^igt unb gefid^ett, ba 
bet ©tjbif^of bon Söln, Slnno, ein SWann bon pteng fitd^lid^er 
©efinnung, untet allen $tS(aten S)eulf(!^(anb^, bie ti\(f)t in unmtt^ 
telbatet ^etbinbung mit bem fiaifetl^ufe ftanben, ba« übetmiegenbfte 
anfeilen l^atte, j;a bereite bämal« al« bad ^au^t bon j£)eutf(i^tanb 
angefel^en U>etben lonnte« 

$a)}ft S3ictot IL foUte feine fegen^teid^e XiiMiUit ium Sollte 
bet (S^tiftenl^eit unb Deutfd^anbö inöbefonbetc nid^t lange mel^t 
entfalten» Unertoartet ftatb et bei feinet {Rüdfel^t nad^ 3talien un* 
»eit ätejgo, (28- 3uli 1057)^ SIeru« unb SBo« ben «om toä^t 
ten fofctt ben (Satbinal ^tebtid^ untet bem S^amen ®ttp^(in IX. 
jum ^o^jfte (2. Sluguft 1057)* Unb balb batauf lom ^ilbebtanb, 
ein butd^ aSetebtfam&it toie butd^'ftenntnii bet 1^, ©d^tiften l^d^ft 
beti)unbetung«ti)ütbigec aWann, »ie ßambett i)on ^ct^felb an* 
metit, nad^ SWerfeburg, um bie Äaifetin übet bie ffia^t ju betul^i* 
gen; benn ©te^l^an toax bet Stubet ©cttftieb'ö bed SSättigen, alfo 
and einem ©efd^Iec^te, toetd^ed ^eintid^ III* bid ju* feinem !iD>be be>^ 
fam^)ft l^atte* Sl^e jebod^ ^ilbebtanb nad^ Statien gutfidfgele^tt toot, 
ftatb (29- iffiatj 1058) (Bitp^an IX., eine glängenbe 3ietbe bet 
Äird^c,- bcffen ®xab, toie ßambett betid^tct, butd^ göttliche gfigung 
in äjBunbetn leud^tete» ©a btad^cn fflt SRom untul^boße Sage an. 
$a)>ft @te:|)]^an IX. l^atte bot feinem SCobe bie Slnotbnung ge« 
ttoffen, bag bot bet ^Mk^x ^itbebtanb'd tein neuet $a|)ft geio&l^It 



') Annal. Saxo 1057 (pei^ VI. 692. Plurimum contulit ad firmamentum 
novi Regia admodum pueri praesentia Bomani Pontificis. Annal. Altah. 
1057. Sigeb. Gembl. 1056. ^ctft VI. 360. Coloniae generali con- 
ventu habito, Balduinus et Qodefridus mediante Victore papa ad gra- 
tiam regia et pacem reducuntur et ornnes bellomm motus sedantur. 

2) ^5pct, bie beutfc^en ^apfle. IL 247. SBecsl. meine «otc 1 Äette 327. 

Digitized by CjOOQ IC 



— 330 — 

tt)crbc. Hbcr bie gartet bet ®rofe« öott 5;tt§GuIum ctl^oB, trefe bc« 
aBibcrf})ru(!&« ber ßarbteSIc, bcn SBifd^Df Sol^ann Don aScBctrl, einen 
fd^tDac^en unb ungeBHbeten SRann (5* 8(^)tit 1058); er nannte fi<j^ 
SBcnebict X* $)iIbeBranb Derfammelte fofott bei fetner {RflÄel^r bie 
Pd^tigcn Sarbinäle unb römifd^en ®ro§en, «nb na(^ einer '®efanbl;^ 
fd^aft an bcn bcutfd^cn ^of vereinigten fld^ bie ffiünfd^c ber 9t5mer 
unb 35eutf(3^cn jn ®unften ©erl^arb'« öen glorenj, ber früher mit 
®kp^an IX, ganonicu« an ®t SomBert in fiflttid^ getoefen unb 
ntlt Saifer ©cinrtd^ III. Blut^öertoanbt toar. ((gnbc 1058 objcr «n* 
fang« 1059). 15er gu @iena Oenjai^tte, toetd^er fid& 9?icolon§ 11. nonnte, 
l^ieft Balb nad^ feiner Srl^eButtg in ©utri ein eoticilium gu SBeen* 
bigung be« ©(ä^i^ma: ©eneblct entfagte ber ^)Sj5ftIid^cn ®firbe *)• 

Um bie ^a^>ftttja]&I für bie 3wJ«nft bcn icbcm ungcfe^tid^en (Sin* 
flu§ unb beffen gcfal^rDotfen geigen unaBl^ängig gu mad^en, 
tourbe auf eineiÄ 6oncit im Sateran (13. Vpxxl 1059), auf bem 
mel^r aW l^unbert ©tfd^Bfe gugegen »aren, feftgefefet «): ,,a5ir ^e* 
f(3^Iie§en unb Beftimmen, ba§ nad^ bem Sobe be* SScrftonbe« biefer 
aögemeinen Sird^e Don 9tom in«Bcfonbere bie SarbinalBifS^^fe auf« 
forgfaltigftcüBcrbieSBal^IBeratl^fd^tagen; bicfefoDen nad^l^er aud^bie 
Sarbinalprtefter uub (Diafonen (clericos cardinales) Beigiel^en; unb 
aud^ ber fiBrige Äteru« unb bct» ©ol! gur 3"fttomung ber SBal^f 
Beitreten: in^befonbere aBer muffen fte ©orgc tragen, bag niiSft Bei 
irgenb einem 3lnla§ fid^ bie ©eud^e ber Äauflid^fcit einfci^teid^e» 
Unb e6cn beöl^atb feien @ud^ bie getoiffen^afteften SWänner Bei Cor* 



1) Lamb. Hersf. 1058 unb 59 Annal. Altah. 1058. Bonizo üb. ad 
amic. Bei £)cfele Scriptor. rer. Boic. II. 806. Benzo Panegyr. VII. 2. 
bet ^et^ VIII. 1063. Baron. Annal. eccl. $5f!et, bie beutfc^en Zapfte 
II. 287 ff. aSic mangelhaft bie Serid^te ber bamaliöjen 3cit fmb, jeigt 
bie ab»eicf)enbe ^arj^ellung bei SBa^I be« gJ. Sf^ifolau« 11. g. S. bei 
^ofler, bie beutfc^en ^apflc II. 289. SSoigt, ®ef^id)te ®tegot'« VII. 
6. 39 if. (2. 5lüf[.) . 

2) Baron. Annal. eccl. 1059 XI. 272. |>ett IL 176. ^oflet, bie beut- 
frfjen $ap|le II. 300 ff. 5)araberget, 6^n(^roni(l. ®efdS>. VI. 571 ff. 
aSon ben gaifdjungen be« 3)ecret« berichtet bet earbinalprielkt 5)eu«bcbit 
(1090) bei ^atoniud p. 273: Praefatnm • violantes decretmn, elegere 
prias Cadaloam Parmensem, postea Guibertnm Bavennatem. Praeterc« 
autem Guibertus ant sui ut' suae parti favorem adscriberent, quaedam 
in eod«m decreto addendo, quaedam mntando ita illnd reddiderunt a 

, se dissidens, ut aut panca aut nuUa cxcmplaria sibi concordantia va- 
leant inveniri. — Excommunicatio antem, quae in^ praefato decreto 
terribiliter profertur, a Guiberto ant a suis fautoribns indita solum- 
modo creditur: quoniam in antiquioribns hnias decreti exemplaribus 
longo aliter habetur. 



Digitized by 



Google 



• — 33t — 

nol^me ber $a))ftt))a]^C SSorfül^rer (praeduces), bieanbem aBeril^nen 
f^lgfa^i (sequaces). ©ine fld^cre unb gcfellt^e SBol^Iorbnung jtn:» 
bct ftatt, ti>€nn «ad^ eittfi(J^t bcr SSorfd^riftcn unb SScrfal^rung«^ 
loeifc »erfd^iebcncr Säter aud^ ber Slu«f^)ru(^ bcö fcligen ^ajjftc« 
See, URfered,ä$oTg&nger^^ &el^e¥}{st tDirb: Sd fäKt ieber jSrttnb toeg, 
blcjiettigen unter ble Stfd^öfc gu red^nett^ bte toeber Don ftterifem 
gem&I^It, nod^ bcn ben ©emeinben t>erlangt, ncd^ bon Sifd^&fen ber« 
feilten ^robbt} mit S^tf^itn^ung ^^^ 3Retro))onten getDeil^t tpurbem 
Sßeil aber ber a!t>0ftD(ifd^e ©tul^t aUen ßird^en be^ @rblreife$ bor^ 
angd^t, unb eben be^l^alb leinen iIRetre)>oIiten über fid^ l^aben tann,' 
fo bertreten bie ßarbinatbifii&Jfe jtoeifeteol^ne bie @teöe be« SKetro^^ 
peütm, infotoeit fic ben ertoal^Iten Dberl^irtcn jum ®t^>fel bcr apoiio^ 
lifd^en ©firbe ergeben foBcm ®r »erbe aber, ftnbet fid^ ein ®eetg* 
neter in bem ®(^oo|e bieferSird^e fclbft, au« biefer getoal^It; toenn 
uid^t^ fo tiyerbe er an^ einer anbern Aird^e erl^olt, unter SJetDal^rung 
ber gebfll^renben &fxt unb ©od^ad^tung gegen unfern geliebten @o^n 
^einridj^, ber gegenwärtig fiönig ift, unb l^offentlld^ mit ®ottc« 
@nabe ß&ifer »erben toirb, toie toir il^m biefe« bereit« betoiüigt l^a* 
ben unb aud^ feinen Siad^fofgcrn, bie »on bem a^>oftofifd^en ©tul^Ie 
^)erf6ntid^ biefeö JRed^t erlangt l^aben toerben ^)* S33enn bie SSerlel^rt^ 
l^eit bSfer unb ungered^ter SDienfd^en fo fel^r fiberl^anb nel^raen foüte, 
bag eine reine, aufrid^tige unb uneigennftfeige SBal^I in ber ©tabt nicj^t 
gefd^el^en fann, fo erl^alten bie Sarbinalbifd^Sfe baö SRed^t, mit got* 
te^fflrd^tigen Äterifern unb latl^olifd^en Saien, loenn bereu aud^ nid^t 
biele fein foöten^ ben aSorftanb be« a^joftolifd^en ©tul^te« an bem 
Orte jtt* toSX^Un, tt)o e« il^nen angemeffcn fd^eint* 'SBenn uad^ ge* 
fd^el^ener SBal^I ^ieg^jeiten ober bo^l^afte ©egenbemü^ungen bon 
2Kenfd^en irgenb einer 8lrt ber l^effSmmlid^en Sinfefeung be« @e* 
toäl^Uen auf ben a^joftolifd^en ©tul^I fid^ toiberfeften, fo l^at ber er^* 
»ä^lte ^a^)ft bennod^ aW wahrer ?ßa^}ft bie aKad^t, bie rSmifd^c 
Äird^e ju regieren unb über aüe Gräfte (facultaies) berfelben ju 
berfflgen^ fo toie fold^e« befanntlid^ bom l^* ©regor fd^on bor -feiner 
gonfecration gefd^l^cn ift*' ^nvx ©d^Iu§ tourben Mt mit bem 
Huatl^em bebrol^t, toeld^e ba« ®efe| übertreten unb einem 9lfter^3aj)fte 
anl^ängen toürben 0. ÜDa§ unter ber beigefügten Staufel bejfiglid^ 

*) Salvo debito honore et reverentia dilecti filii nostri Henrici, qui in 
praesentiarum Bex habetur et fatarus Imperator Deo cooeedente spe- 
ratur, sicnt iam sibi concessimus et successoribas eias, qai ab Apo- 
stolica sede personaliter hoc ins impetraverint. 

^) n<^ ili »a^c^aft ladjerlic^, bcmertt ^oftet IL 303, ©tcnaef« (®cf4* 
'^Deutf^Ianbe untei ben ftanfifd|en ^taifent) unb felbjV mi^^ ©oigt'^ 

Digitized byCjOOQtC 



--- 332 — • 

^zm^^§ md^tö Slobete« i^erftanb^n mtit, aU hm iebedmaggtn 
ka\]zx^ in eJ^terHettger Steife t)on bat Sal^( Sn^etge gu utad^ett, 

^unterliegt tool^t feinem ä^ifrt 0* 

'Die iRa(^ri(i^t ton biefen 93ef^IüffeQ erregte am bentf^en ^t 
nici^^t geringe Ungnfri^benl^ett Man \QXf barin eine SSnrütiimg bed 
i[aif?rli(i^en 9lnfe]^en^, -^ al^ koeitn ba« bnriJ^ bie Umftänbe gn «nt« 
fi^ulbigenbe SSprgel^en £)einri(j^'d 111. Ui Säefei^ting bea atH>ftcIif4en 
©tul^Ied fd^on ein died^t l&egriinbet l^tte, Slber nod^ gr»8m9 äRi^ 
faUen uerurfadj^ten Bei iBielen bie^ auf b^rfelben unb onbemi ©Vno« 

. ben berfd^ärften $erorbnungen gegen <^impnie t^ib ^i^hiiißtmt. 
@ie fallen fid^ baburd^ in il^rem ^efi^e unb in i^rem i^ermeintß^en 
Hnred^te auf bie eintragUd^en lird^Iid^en SS^&rberi unb bie bamit W^ 
bunbenen Sleid^^Iel^en auf^ ernftiid^fte bebrol^t^ b(i uunmel^r ni^t 
®elb ober C^ofguuft, fonbem fanonifd^e^ Sa^I bereu @rlangiutg be« 
biitgen fcMte* i)od^ bei bem SBeifaÜi beffen bie SReformbfftrÄungen 
]&ei ben, aWeiften in IJDeutfdjjIanb fid^ ju erfreuen l&atten, tt)agtcn3?ne 
t& mö)t, \f)xt ©timme gur Serti^eibigung ber gerid^teten 3)ii6ftanbe 
2U eri^eben* Um fo loiaiommener mar ea il^nen bal^er, mit bem 
C)ofe gegen Snitolaud IL gemetnfame ®a6)t mad^en gu fSnnen, unb 
ben ^a})ft offen gu befd^ulbigen, M ftrebe er unb fein Slnl^ang bar* 
nad^; bad ^nfel^en unb bie Siedete ^öntg ^mxW^ gn )).ernid(ften. 
3)ian fcQ fogar bem ^o^fte einen (gfcommunication^brief gngefdjficEt 



(^irbebranb at« ?5. ®?egot Vir. unb fein geitaWet, 1. ^Tufl; 6. 54, 
2» 5lufl. 6. 46) Olaifonncmcnt ^ierubci a» fefen. ©tcnaet fagt I. 200: 
,„Ä, $>cinncf) liattc ben.^. ?co elngefe^t (?), unb ben (Sacbinaint t>er. 
banft bie Äitd)e einen go^ann XXIII. unb 5(fe;anber VI.'" ©ic wenig 
$. Sco IX. mit einet fold^en 5tnftd^t über feine Gcl^ebung einocijlanben 
*feln fonnte, l^at bct Sefcr gcfe^en. S3on (Snfejung fann nut bei (Sa- 
balou0, SBibert, 5«bert, S^eoberi^ SRaginolf, iöutblitu«, «naclet II. 
unb mie bie SBic^te aHc ^ei^en/ bie Siebe fein,, bie bie S^illfür eirte« 
(d)i3matifc^en 55edpoti6mud ju ^ofpapjlen et^ob.. SBatum ermäl^ntc benn 
abei Stenjel bie gJSpfte ©regoc VII., Sßictor III., Urban IL, bie ^o- 
noriua, 3nnpcenge jc. nlc^t, benen fein ^ertf^er ber ölten unb neuen 
Seit an 6ee(engroße g(et4 fw- @in un)>aiteiifc^et ®$f(^.ic^tf(^reibec metf 
aud) toon anbern gJdpjien ju reben, ald t)on 5lle.ranber VI., ber aule^t 
mit atten feinen Saliern (?) bocf> nid^t fdilimmer war, ä(3 man^c gürften 
u. f. m. Unter wem lebte man benn mo^I ruhiger, unter ^einrtc^ VIII. 
ober 5rie?:anber VI.? ^an fielet, baß, menn man folc^e ?lu«fdlle in 
bte ©ef^i^ie einfficfft, 5(llc« el^er l^eröorgebra^t wirb — aW öerpdn- 
bigung unb richtige ^Tnfc^auung." 
*) OliicJi ' ^öfler n, 302 meint, biefe (S^re u. f. w. §abe na<f> ^rnfelm 
(contra Wichbertum Antipp. II.) barin bejlanben, ut qbeunte Aposto- 
lico Pontifice saccessor eligefetur et electio eius Begi notificaretv. 



Digitized by 



Google 



— 338 — 

l^^en 0^ 06 mib t&k Ume an bieftm Streite ibetl^ettigt gc:« 
koefen, loott nid^t (eßimmt toerbett. XkU^e ®äftittt iizxfyiupt ge> 
tl^an »uvbcn, ift icl ber aÄangell^ftJftfeit >ec 3«wfl««ff^ «<^t ju 
entfc^elbeiK S5el btm $a^Jfte Sfltcolaue il. litten fle nur ben Cr* 
i^li, ba6 auf eitier a»eiten fiateronf^uobc (Oftern 1061) ou^ bie . 
tten. ft&fitg ^einti^ betreffenbe äJeftimtnung üU bem SBa^tbecret 
Wgfid, »dt man t« »erfnd^t j^otte, burci^ fatfd^c «n^teßung berfefc 
Un bie grei^it ber Vkii)i anU^fftUn. 

^iei^t^tifl rätlüt bürd^ 9lito(au9 II« Unteritaßen eine iReuge* 
ftottmg, bie bpn ber grJtten «Bid^tigfelt »nrbe. ßange 3eit l^at* 
ten bie einl^eimif^fen f$flr{len^ bie ®ned^en unb SraBer um ben 9e« 
fift. bief^ ^anbe0 getSm^ft; bie 8lra(er, bie aM Hfrita gelcmmen 

6o fagt, »ie UuiU ^Sflec, bie beuifdien g^äpfla. II. 358, (emeirt, hfx 
etfinbungdtefdie Ccnjo in feinem ^aneg^tifu« auf ;&elntic^ IV. IIb. VXI. 
< c 2„ ita4bem et a»^ ^oit einet Jtönig^lcone Beriefet, mel^e $. 9{ifD- 
loud auf ba< ^aupt gefegt loorben: ad Tindicandnm vero saam aUo- 
rumque iniuriam er^it se animo Coloniensis — commani consensu 
orthodoxorum episcoponim direxit illis (bem ?apflc unb ben Catbina* 
len) exconwnmicationis epistolam, qua fisa et dolens et gemens Nico- 
laus praesentem desermt* Titam. S^al inbef Don bem $ane9^ci(u< bei 
Sen^o, ben 6c()Ioffer 'eine 6({)anbfcf)iift nennt |u Italien fei, m5ge eine 
eteUe Bemeifen, bie bicfer $iMf« in feinei aBeltgef^iAte II. 2. 682 
at^Ü^i bei üem (Soncil SU SKahtua : Igitur completo spatio annaae re- 
reYolutioDi» incepit Annas (fo nennt ec ttnno immec anfpiefenb) iter 
suae expeditionis et venit Mantuam cum trecentis galeatis, quem rece- 
pit comitissa Beatrix sumptibus regifico loxu paratis. ^m folgenben 
. ifopitel legt ec bem BIfcfiof ^anno Sorte, bie et i^n ganj bettübt' an 
Seatci; titf)ten läft, in ben SRunb: liuce clarius. est, quod sanctus Im- 
perator Heinricus me erigens e stercore (ba6 lügt bet 6(6uft, fagt 
6d)(offet, ^anno mat t)ün gutem, alten ^el) super altitudlnes cetero- 
nuD. praeesse voloit, meque se alterum in imperio constitnens, nil plus 
facere potuit. ^ ^den^p, angeblicii IBifc^of non %\K mdt einet bet 
mütl^enb|len fcQi<matifd)en unb ftmonillifc^en ^n^ättget ^eintieft '6 IV. ; (ebe 
Ceite feine* ©etfeS fennaei(^net ben bo«5aP«H Slügnet unb gemeinen 
Vtann, um feinen anbetn flu^btud au gebtaucften: 6(^{mpfm5ctet mie os 
vulvae füt bie (Dtäftn SRat^ilbe, asinus haerQticus füt tt(e;canbet II., 
' adulter, sacrilegus, homicida füt (^cegot VII. Sodomitae, Sarabaitao 
unb a<>M^ofe anbete nebfl ben abfdieulic^flen 6d)anbt^aten, mie a- ^* 
Abuana est (Alex* II.] etiam quadam Monacha cum- Landolfino, suo 
proximo consobrino, fmb n>ol^( ^emeid genug. ®abei ift et eben 
fo niebtig atd Sobtebnet ^eincic^'d IV. unb feinet eigenen Setbtenfie 
um biefen» Unb ein fold^et SRanii ifl Äieten nodi ein „öueaenfd^cifts 
Peflei." «enao aetgt rec^t fdylagenb, ' wcf ©eijte« jeinb bie ^attei 
tyat, au ^^ sc gehörte; fein S^etl ift nut (garaCteciftift^ att ^enfmal 
bet 6ittengefc^ic^te, a^nfic^ bem Siubptanb au« bem 10. SaBr^unbeit; 
nur i(l löenao not^ gemeinet. . 3"^ ©tücf befi^en mit tei(^ü^ anbete 
IBeti^te au« jener 3eit, um i^tk olö Q)efd)i4tdt)etfä(fciiet etat au etfem 
nen, mad (eibet bei Siubpcanb In f^l^t bieten gäOen td^i fo ifl. 

Digitized by CjOOQ IC 



— 334 — 

^aren unb ft^ 2^ $)erren bt» fernen ©iciTtend ^maifyt J^tten^too^ 
cen burc^ i^re Dev^eerenben 3^2^ bie fur^j^tlbarften ^einbe Stom'd 
unb ber (S^viftenl^eit, unb .fci^iDer loar ber Sam^f, grog bie (äefal^r, 
bie bie ^äpfte n>ieber]^c(t ju Befielen l^attetr« dienen famea bie fSd^« 
fifii^en ftaifer tl^attr&fttg ju C>iilf^; ^^^ ^i^ S$erni^tunfl ber f^eutbe 
blieb ben SRormonnen Dorbel^altetu 3)iefe, mit bem Seginrt be9 elften 
dal^rl^unbevtd otd @}Ibtier auftretenb, »aren botb, oM fie ba« ®e« 
toiäft i^red ©d^merted fennen ge(ernt, gefA^rt twn SCatitveb'^ ^t 
benfb^nen, mai^tige Eroberer geiDorben. S)ie äRäti^ttgen o^er u>urben 
Gebrüder, bie in StrxäflKSft» unb SBeltli^ed eingriffen; nnbetfimmert 
um M ^ap^M unb bed Jtaifer« älnfel^em ®ebrängt t)on ben £>ül« 
fefüeJ^enben, t>eT(affen t)cn Aaifer ^tintiä^ III^ fanbte $a))ft Seo IX. 
bie ©d^aaren, bie fid^ unter feinem Sanner gefammelt ffatim, gegen 
bie 97ormannen aud; aber toenn auc^ iene bei SibiteQa burd^ eigene 
^d^ulb erlageU; fo U)arb biefe SRtebertage bod^ ein rul^mto(Ier®teg: 
bie 5Rormannen tourben treue «nl^änger ber Äird^e. ©er elgentUd^e 
(ghrfinber unb Drbner i^rer 3Wad^t aber »ar Slobert mit bem SBei* 
namen ©ui^carb/ b, i. ber ©d^taue« Stöbert brad^te einen grogen 
Z^eit Unteritaliend unter feine S3otmSgtgteit. Um bie 93ef!6ungen 
ber Äird^e ju bel^aujjten uift bie SBetool^ner teö ßanbeö Dor ben ®e^ 
toatttl^aten ber gröberer ju fd^flfeen, begab fid^ Sßilolau« 11. nad^ 
bem @fiben, unb in ÜRelfi ^on Stöbert feierlid^ em!t>fangen, ^ielt er 
bort eine ®^nobe (9. 3uti 1054) unb orbnete bie fircH^Iid^en S5er* 
l^äftniffe Unteritalien« ; ben «obert aber beftatigte er feierlid^ at« 
f)etjog toon «pullen, galabrien unb ©icilien, toeld^ testete« 8anb 
nod^ bie äraber befafeen. Unb ber ^erjog fd^lour außer einem (Sibe, 
burd^ ben er fid^ unb feine 5Wad^foIger gu einem jäl^rlid^en 3in« 
öer^jflid^tete, folgenben gel^n^eib ^): „9^ {Robert, öon ®otte« unb 
be« 1^. $ctru« ®naben ©ergog ton 2l<)ulien, Satabrien unb in 3«* 
lunft i>on ©icilien, toiü öon biefer ©tunbe an ein ®etreuer fein ber 
]&. rSmifd^en ffir^e, unb !Dir meinem ©errn $a^)ft SRifoIau«. 3n 
9lat^ unb 2:^at, tooburd^ 5Du ©ein geben ober ein ®lieb vertieren 
ober gefangen fein foüft burd^ ber ©ottlofen ®efangenna]^e, toerbe 
i6t nid^t fein. Ueberaß toerbe iä) ber i rSmifd^en Äird^e $)elfer 
fein jur Srl^altung unb ©rmerbung ber {Regalien bed l&* ^etru« 
unb beffen SSefifeungen nad& meinem SSermSgen gegen aOe aKenfc^en 
unb id^ »erbe 5Dir l^elfen, auf baf Du pd^er unb e^rentjoK ba« 



«) Baron. Annal. 1059 XL p. 284. ^Sjlet n.321. »gl. «lelne ,,f)eutf(^e 
©efc^i(^tc'M..;2i3, H. 392 ff., IH. 60. 

Digitized by VjOOQ IC 



— 335 — 

i;5mif(i^e $at>fttl^tttn unb ba9 Sanb 1)e« 1^. $etrud unb bad ^ttncU 
pat inne l^abeft; id^ u>erbe ba^felbe toeber gu Befe^ben, no6) }tr er« 
merken fu<!^eit, Vicäf anöf^ )u ))Ifinbem ipagen cl^ne !&etne unb 3)ei^ 
ttft 92ad^felaer, bie gut (S^re. bed f)* ^etruiS gelangen iDerben, au9« 
brflälid^ (Srtautoig, aufgenommen \>a9, \x>a9 bu mir abtreten ta>trfl 
ober t»a9 (Deine Slac^folger abtreten 'loerben. SlQe ftird^en in met^ 
ner ^errfd^aft iiberlaffe x6f mit aßen il^ren SBefi^ungen <Oe{ner ®tß. 
toaü, unb td> toerbc il^r »crtl^eibiger fein gur !Ereue bcr l^* rSmi* 
fd^en ftkd^e» Unb foüteft !Dtt ober 3)clne SRad^folger Dor mir au« 
biefem SeBen fd^eiben, fo toetbe \<Sf tiaät ber SBeifung ber befferen 
Sorbinäte, ber rBmlfd^en JHeriler unb Saien l^elfisn, bag ein ^a^ft 
gewai^It Unb orbinirt loerbe gur (S§re bed 1^. $etru9. ^iefe« 3U(e« 
tt)erbe id^ ber l^^ r&mifd^en dird^e unb !£)ir mit red^ter Zxtm ffaU 
im unb biefen ige^ndeib !£)einen Stad^folgern l^alten, bie gur (Sffxt 
be« 1^. $etrttd orbinirt finb unb bie mir bie 3m)eftitttr beftätigeU; 
wetd^e mir öon Dir ertl^eilt toorben ift." ©o-toarb {Robert ©uiö* 
carb Oebieter 9ber ein Sanb, ba« ber b^gantinifd^e Äaifer ftet« be* 
brSngt, |>einrid^ UK unter 8eo IX« aufgegeben l^atte ^^ unb ber 
l^eUige aSater erl^ielt gegen Sibtretung ber ber ^rd^e urf))rülTgTid^ 
gugel^rigen, aber tl^eitoeife t>on ®ried^en unb ©aragenen entriffenen 
®efäQe unb Sefi|}ttngen einen &(lfu% gegen bie 2:^rannei ber römi« 
fd^en ©regen, beren Sl^rgeig unb 9{euerung6fud^t ben a))ofto(ifd^en 
©tul^t nur gu oft gu entU)ürbigen getrad^tet l^atte. {Robert ®ui9« 
carb beugte fie fofort. 

iRifotaud IL ftorb nad^ einem lurgen, rul^mmfirbtgen ^ontificate 
(3ttn 1061). S)a fanbten bie ffiarbinaie einen aud i^rer SRitte; 
@Upftm, an ben beut[d(^en ^of, um über bie ^affl bt9 SBifd^of« 
ünfelm bon Succa eine Sinigung gu beioirfem Hnfe(m toar Dor 
feiner (Srl^ebun^ auf ben bifd^9f(id^en ©tul^I Don Succa ^riefter an 
ber ftatl^ebrale gu iIRai(anb unb ald ber unerfd^todfenfte SJertl^eibiger 
ber bott ben $aj5ften gegen bie ©imonift^n unb ?RiIoIaiten ertaffcncn 
SBerorbnungen geffird^tet unb gel^agt; nirgenbtoo toaren jene @d^Sn« 
ber be« f)eUigt]^um« fo gal^Ireid^, n>ie in Sombarbien. Um fid^ 

>} Herim. Contr« 1053. Imperator com Domino Papa mnltisque Epis- 
copis et Frincipibas natalem Domini Wormatiae cgit, ubi cum Papa, 
sicQt dadnm coeperat, Faldensem abbatiam aliaqae nonnulla loca et 
coenobia, qoae sbncto Petro antiquitas donata feruntnr, ab Imperatore 
reposcen^, exegisset, demom Imperator pleraque in ultra Bomanis par- 
tibns ad suum ius pertinöntia pro cisalpinis illi per concambium tra- 
didit. golgt Seo'd IX. 3"Ö g^Ö^n bie S^ocmannen unb feine Sllebetlage 
bei abltcBla. 



Digitized by 



Google 



— 336 — 

feiner ju entfebigen, betotrften feine ®tinix, bie.8el&n«tetttc, bic auf 
nnred^tmäglge Seife mäf ben SSefi^ungen ier.ftir^e tx^^ttm, 
fotDte bie ©eiftltd^en, bie gegen bie ©a^nngen bei: ftirid^ inviff um 
cr(aul6te SKittei ju il^ren SBfirben gelangt toaren ober bur^ il^re« 
SB^anbe( ben 9l6fd^eu aßer ©utgeftnnten ei^regten, bag Hnfelm burci^ 
ftaifer \^etnrid^ III. ©ifd^of Don 2ncco »urbe. ©leM^tool^l tÄuerte 
ber ftam^pf fort: bic ^rlefter Srialb nnb Sanbnif traten an bie 
®p\^t ber Stferer für bie t^reil^eit nnb SReinl^eit ber Aird^, unb 
aQer Orten fd^Iog bad 93oIf fld^ t^nen att^ SMe 93erBanbeten umx* 
ben t)on tl^ren Gegnern ^ttM^iliäf ^atariner (Paterini i.. e. pannosi) 
b, 1^. 8um^)engefinbrf genannt, fit fetter aber legten fi*i^ blefe ^u 
gel^fnung aU @]^rennamen bei« !£)er SBunb, bie $ataria gel^eigen, 
n>arb balb fo mächtig, ba| bie ©eiftlid^en Sombarbiend ju bent Sbu 
f<i^fu6 gcjtonngen ttmrben, il^rem unlird^tid^en: geben jn entfagen» 
85on {Rom mit ftraft ünterftüfet^ fud^ten bie ißatoriner nnn an^ bie 
j)on SlBofan^ H. gegen bie ©imonte erfaffenen f^arfen »erböte In 
aSoBjng gu fefeen, fie griffen bamit bie SBurgel aüer ttebej an, 
brachten aberbaburd^ au(^ bie ntäd^tigen Saien gegen fi<i^auf; felbft 
Srjbifd^of ®uibb \>on 3Rai(anb .erl^ob fid^ gegen fie« C>^ftige lUu 
rul^en brad^en m^. ^nx SSefdfftoid^tigung berfelben erfi^ienen, toie 
el^ebcnt änfetm ton iJucca nnb ber ärd^ibiafon ^itbebranb im Auf- 
trage ®te|>^an'ö IX., nnnmcl^r Slnfelm unb ^etru« Damiani, SBifd^of 
k)on Dftta, M Segaten bed $a^fte6 yiMm^ IL ®uibo getobte 
93uge unb 9lbfd^affung ber @imonie; bod^ batb brad^ er ba^ ^t^ 
löbnig, ba6 er tn SRom felbft löieberl^ott l^atte« (Sr- unb feine un* 
tt>flrbigctt Älerifer baten ben beutfd^en ^of um f)älfe. !Da cnt* 
fd^töffen fid^ and^ bie ^atarlner, fid^ mit ben Sßaffen ju ^evtl^eibt^ 
gen, unb erl^oben jn ll^rcm 8taffl]^rer,ben 8tittcr j>erlwnbalb, San* 
bulf'd 93ruber, ber tim Don einer ^ilgerfal^rtnad^ derufotem l^tnu 
geleiert toar- 

S5ei ber SKi^ftimmung am bcutfd^en €)ofe tooBlc {Rom bie nt»g* 
lid^fte iRad^fid^t gebraud^en« ^Dod^ (Sarbinat ©te^l^an erl^ielt feinen 
3utvitt: fieben läge »artete er »ergeben«. Site er aber Demal^m, 
baß bic ©efanbten einer rbmifd^cn Partei; an i^rer @^>i^e ber ej* 
communicirte ®raf ©erarb Don Su^culum, auf bem SBege feien, 
bem ÄBnige bie B^\ä)m ber ^atrlciemürbe jn überbringen unb i^n 
im S3ereine mit ben ©d^iömatitern, ©imoniften unb Stüoloiten 9tom^ 
unb Sombarbien« um einen neuen ^o!f\t ju bitten, eilte er nad^ 
^Italien jurüd!, bie ßarbinäte Don ber broj^enben ©cfal^r inÄenntnig 
t fegen« $(nfelm lourbe nun, nad^bem ber a)>ofto{ifd^e @tul^f bvet 

Digitized by VjOOQIC 



— 337 — 

SKonatc lang erlcbljttoar, auf bcnfetBen crl^obcn (l.DctoBetlOei);^^ 
er tionnte fi<i^ «lejuitbcr II. • SJagcgcn »orb auf einer 3ufanmteu* 
finift jit »afct, ber weiften« tombarbifc^e SSifdffJfe betool^ntett, unb 
onf ber ber Ä5mfl«fnabe, tete el^ebem fein SSater Bei ber (Srl^ehing 
be« ^fie« Elemen« 11., gefc^tnfldt init ben S^xäftn berrBmifci^ri 
^triciirtofirbe, erf^icn, ber. ©imöntft ßabalou«, SSifd^of bon^atma, 
ivan ®egern»)5fte unter bem tWamen $^n<>^i"^ !'• flc^ö^It (28. 
S2ct. 1061)* & toar biefc®a]&( ein SBer! ffilberf«, eittedaRamie» 
unfeligcn tnbenfcnö, beffen Srl^ebung junt fta«iler bon 3talien fd^ou 
beutlic!^ 'genug berratl^en, treffen fid^ bie ßird^e bcn ©eiten be« beut^ 
\6fm $ofe« gtt üerfcl^en l^aBe, Unter bem ®e(eite gal^Ireid^er Srteger 
gog ^cfn&cxni II nod^ Stallen, bod^ ©ottfrieb ber 93ärtige, ber S5er* 
t^etbiger aiejanber'« IL, il^m entgegen. 3m Slngefid^te ber l^eiKgen 
©tobt fant e^ jum ftann>fe. ®ottfrieb betölrlte (»jjrif 1062), ba§ 
beü^e ^pfit ftd^ in.i^re 33t«t]^ümet gurüdjogen: ein 6onci( fodte 
flfcer l^rc ©ttrbe entfd^eibem *) Der 9Wann, ber ba« traurige 
©c^l«ma ettbtgte, toor ber gürforget bc« 9?eid^e«, 3lnno bon ftJIm 
5Dcit tiefem ttn»iflen fal^ Slnno ba« um fid^ greifenbc SSfrberben. 
!Da§ bie Umgebung ber ^oiferin be« 5Reid^eö SBol^tfal^rt nid^t gu 
»al^ren toü^tt, toar nur gu offenfunbig geiuovben. Die ff^aiferin 
fetter, fti^koahfenb gtoifd^en il^rer ieffern Ucbergeugung unb bem 
Drängen il^rer Wat^gcber, teufte fi^ nid^t gu l^elfen. Ungeftraft 
würbe bie gefe^tid^c Drbnung an manchen Orten burd^ blutige gel^* 
ben berieft, bie ®traf(cfig!elt mad^te bie JJterfler nur um fo Wiener 
unb gal^Ireid^er. ffiaren aud^ eingelne ©roßen bem ^ofe gu Danfe 
t>er^>flid^tet — fo tt>ar baß ©crgogt^um ®a^ern bem fä^fifd^en (Srafen 
Otto üon ?Rorbl^cim, ©d^ttjaben bem ®rafen JRubcIf bon SR^einfet 
ben, ftärntl^en bem ®rafen Sertl^otb, beffen ©tammburg 3äringen 
fid^ unn>tit fjreiburg im 9}rei«gau erl^oB, bem Sl^nl^errn ber j^cutfc* 
gen babifd^en gSrften, berlicl^en »orbcn — fo l^errfd&te heäf aßge* 
meine Ungufricben^eit über ba« beftel^enbe Siegiment* attgemcin 
t(agte man über ben ©to(g unb bie IKnmagnng be« ä3ifd^ofd )>on 
«ugöburg* Die B^^ßttung , ber ba« SReid^ bereit« bcrfaöen, foUte 

*) Hartzb. Conc. III. 128. Baron. Annal. 1061. Berthold. Annal. 1061. ^et^ 
V. 271. Annal. August. 1061. bei grel^ec Scriptor. r. Germ. I. 348. $etfe 
Scr. III. 127. Qnidam Lucanus Episcopns a quibusdam Romanis et Nort* 
mannis electus et ordinatns, a nostratibus respaitur. Parmensis autem 
Episcopus a quibufidatft Papa constituitnr , Arcbiepiscopis et 
caeteris episcopis non consentientibus. Sed postea Lu- 
canus Episcopus sine synodo' pridcm depositus i^stituitnr ab Episcopis 
et Papa ordinatns Alexander appellator. Bonizo 1. c. 807. 



Digitized by 



Google 



'— 338 - 

nun hntiSt Sabaloud auäf in bie ftir^e fiBertragen toerben; f^on 
voox buxif 93egfinftiQmi8 ber @tmoiiie groged Unl^eit ongerid^teh 
/ am Sßicbcrrl^ete, etoa jipci ©tunbcn nntcrl^att 5DüffcIborf, liegt 
ein @tabt(^en, el^ebem ©t @uitbertdtoert^, fe^t ftaiferdn>ert]^ ge« 
nannt S^iefer Ort berbantt fein Sntftel^en nnb feinen S(fent !ß(u 
men bem 1^« @uit6ertn9,. einem ber gcttbegeifterten äR&mer, bte cm 
(£nbe be^ fe^dten da^rl^unbert« fenen grofnrtigeuBnS berSefemier 
nnb ajlart^rer er5ffneten, bie t)ün ben britift^en 3nfeln famev, mit 
il^ren @tammedbrfibern bad Sbangelium gu bringen. & nnir in 
ben Sagen fflifd^of «nno'^ I. t>s>n StUn (708—810?), att @ui^ 
bertuö, au« ©a^fen bcrjagt, »ie e« ^eißt^ wit feinen (Slefa^rten 
in S5fn erfd^ien. Dort tool^nte bamaW in einem ^alape, ber nad^ 
maligen Äird^e b^ glcrreid^en SKarla gum 6a\5itol, ^lectrube, bie 
fluge unb fromme ©emal^Iin be« Tonometer« ^ijjin iwn i^eriftaC 
$(ectrube em)>fing mit Slnno ben ^^ißgen ^am i^'^ freunblid^ nnb 
el^renboö unbbel^erbergtci^n me]^rere2;age; fktwinf^te fel^r, baf er 
in ftBIn bliebe, ai^fteaber fa^, bag er eine anbere ©tätte fui^te, 
ließ fie i^n gn il^rem ©cmal^t nad^ Scpilia •(3u<)ifle) an ber ÜRaa«, 
ber ^eimat ber Karolinger, geleiten, bamit blefer bem Wtam @ctM 
baö SBertl^ (Serben b. i* Sfufet) U4 {Rheine«, ba »o je|t Saifer«* 
loertl^, fci^enfen mSd^te, um t)on bort ben ^iben Jener ®egenben bie 
©egnungen bed Sl^rtftentl^um« ju bringen^ ©uitbertud er^ie(t, tiHid 
er tt)ünfd^te; er erl^iett augerbem fSniglid^e ©efd^enfe gum 99an 
einer ^ixä)t unb einei ^(ofterd^ 9[(«balb begann er mit tnelen 
SBerfmeiftern unb Arbeitern, bie er auf feiner SRfi(fiel^r bon ÄMn 
mitgenommen l^atte, ben ä3au unb legte fo ben @runb gu bem Drte. 
§ier lebte er mit ben ©einigen nad^ ber {Reget be« l^eil. 8enebict; 
bon l^ier au« i)erlünbete er rtngöuml^er, im 8anbe ber SBrrge, 
ba« ßüangelium; J^ier befd^log er feine Sage (1. aRärj 717)» 
S3ott ber 3nfel. unb bem ^«Iig^ti pnflt ber Dtd^tcr ©imrod in fetner 
befannten einfad^en unb fd^&nen SBeife: 

SBeil ber ^eilge ba getcl^rt, 

i^ieg man fie @t. ©uitbert« ffiert^* 

Äaiferötoertl^ l^at fie genannt 

Äaifer Stot^bart nad^ ber $anb* 

!J)od& fein 3Bert§ ift mel^r gu fel^n, 

©eit ein SBunber fid& begab: 

S)a5 be« tl^euern Seigrer« ®rab 



^) Vita S. Swiberti p. 70. sqq. 

Digitized by VjOOQIC 



— 339 - 

Stirn in^ SBerger Sahb ju fte^n, 

Slot ^tnfort be(i Strome« ©rang 
. Ungeti^clft ber @tabt entfong» 
Mfetdtt)ert]^ mu§ el^ebem ein totd^tiger Ort, eine SieMing^^faf} ber 
Saifer getoefen fein ; benn nad^ ntfwnblid^en S^^ßniff^w f«^^« toi^ ^i^ 
tt)teber]^o(t bie f^flrfien bed Sieid^e« an bem'^oflager tt€ loeltH^en 
£)Ber]^an!t>ted ber S^riftenl^ett: in jenen- Sogen loarb nn2n>eife(l^aft 
fib» £)inge ieratJ^en^ bte ben ®ang ber SBeltereigniffe Befttmmten* 
S)ie ©efd^td^te fd^toeigt bei ber gfrage nad^ bem, xoa9 bort Mt9 
g^fd^d^em 5IKit bem SJerfaü be« toeftbel^errfd^enben beutfd^en SReid^e« 
betflel attd^ ber Ort; bei be« 9ieid^e« böiligem Untergang entging 
er laum bem tranrigen ©efd^id , ju einem 3)orfe l^erabgufinlen» 
®er ffianberer, ber l^entjutagc bie ©d^ritta böl^in lenft, um bie 
®))uren feiner el^emaltgen ®r&ge ju fd^auen, finbet al9 9(nbenfen 
baran nur n>enige moffenl^afte Srflmmer einer alten 93urg, unb 
nur im 92amen Hingt bi^ laifertid^e SSergongenl^eit nad^« 

ftaiferdtoertl^, ober xok e« bamate nod^ ixt^, @t« ©uitbert«» 
tt>ertl^ toar in ienen !£agen jn einer toid^tigen 'Zffat ouderfel^en. 
fiombcrt öon ^eröfetb, nad^ beffcn ©arftejKung biefelbe meift er* 
IpXiit »)irb^ melbet fo toenig bon tl^rcn töirHid^en ffietoeggrfinben, 
baß man in SBal^rl^elt nid^t SWänner, benen be« SReid^e« • SBol^I* 
fa^rt am ^erjen tag, ju feigen glaubt, fonbern bielmel^r nur elenbe 
^rtci^ätt^)ter, benen c« aöein. nm il^re '^erfon ju tl^un toar* 
5Die !£]^at unb bereu SSeranlaffung melbet er alfo:^) „3n ber 35cr»al* 
tung be^ 9letd^e«.jog bie Äaiferin am meiften ben Sifd^of ^einrid^ 
bon aug«burg ju Statine/ Die ®ro§en be^ {Reid^e^ glaubten fid^ 
burd^ biefe ?tu«jeid^nung eine« eingigen 3Äanne« fd^wer berieft; 
i^t Slnfel^en, ba« jum $eitc be« JReid^e« fraftüoß fein foBte, fa^en 
fie beinal^ bernidfftet» Untoittig barflber l^ielten fie oft 3ufammen« 
fünfte, geigten ftd^ nod^laffig in ben Jffenttid^en ©efd^äften,. reigten 
gegen bie Saiferin bie ©emfltl^er beö SJoIfe« auf unb berfud^ten 
9lfle«, ber aWuttcr ben ^aben gu entreißen unb bie SSerwattung 
be« SReid^eö an fid^ gu bringen* Snblid^ fam ber (Srgbifd^pf bon 
Ä&In, nad^bem er mit bem ®rafcn Sgbert (bon ffiraunfd^toeig, be« 
SSnig« aSertoanbten,) unb bem SSa^ernl^ergog Otto bon Slorbl^etm 
SRat^ ge^)f[ogen, gu ©d^iffe ben SR^ein l^inab an ben Ort, ber 
3nfel be« l^eiU ©uitbertu« genannt tolrb* Dort »eitte bamaW ber 



^) 6imto(f, ^Begenbem l9onn 1S55. 6. 99. 
2) Lamb. Hersf. 1062 fßn1^ Vn. 162. 



Digitized by 



Google 



— «0 — 

ft&tis» 9tt biefer dtted Zasß ncBi^ dum ganjenbeit (S^oftma^I 
munterer old foitft flitiDotbeit uyar, fitd^te t^ ber (Sr}Bif<i^of att Be^ 
toegen, l^mau«2ut<>inmen, um etned feiner €(l^ffe ju lefe^n, toeld^e^ 
er {u tiefem Buxctfe fel^r funfbreicl cingeri^tet ^otte» Set^t bere^ 
bete er ben ftrgbfen iiaaitn, ber ntd^ toeniger ate 9l«l^fte{(ttttg 
al^nte« ^o6aIb er bo« @(l^ff befttegen, umgeben bon benen, bie 
ft^ ber &ih\\ifoi }tt .(Skl^filfen unb Dienern feiner Partei getoS^ft 
l^atte, er^elften fid^ i^S^Ii^ bie Ruberer, ergreifen bie ttuber, flo^ 
ba^ ©ii^iff fi^f^t mitten in ben @tront» Der fi5nigr bnrd^ biefe 
neue (Erfd^etnung benotrrt mib fibenafd^t unb »S^enbr man lootte 
xfim ®troait unb ben Sob ont^un, ftfirjt fidf iS]|ttng0 in ben ^§, 
unb bte l^eftige glut^ ^te ^ti bolb l^inaBgegogen, iDenn tiid^t 
®raf Egbert i^ na(|gef)>ruttgen toare unb i^u ber (Sefa^r mit 
eigener geben^efol^ entriffen iu(o in» ®(i^iff jurfidgebrai^t ^tte« 
Darauf befonftigten fte t^n mit alTen mlffiäfen ®il^meid^etii>or^ 
Hn unb fahren il^tt mä^ Stiixu Die fiJMge 9Kenge fc^gt bem 
Ufer entlang, bie SNeiftea mit ber äSefd^uIbigttng, ba$ bie fSnigfid^e 
SKaieftot beriefet unb ber grei^it beraubt feU Um ben UntotOen 
über bie ^at )u befd^id^tigen, bamit e^ namtid^ nid^t fc^iene, ate 
l^abe er me^r ffir feine eigene ®r&ge, benn für ba« aflgemeine SSefte 
fo gel^anbelt, berffigte.3lnno,,bag ieber S3tfd^of, in beffen^)>rengel 
ftd^ ber ft&nig iebe^ 9Ka( aufhalte; be« Steid^ed ffiol^Ifoi^ in 
Dbad^t nebmen unb in ben. an ben ftBnig gebrod^ten Sod^en bor^ 
gttgdweife S3efd^eib ertl^i(en..folle.0 ^i^ ftatferin »yoffte toeber 
i^em @o^ne folgen, nod^ über bie i^r gngeffigten UnHtben nad^ 
bem SBMferred^te fid^ befd^njeren, fonbem fie befd^feß, fid^ auf 
i^re &Sitx jnröcfjie^nb, in ber ©tiöe beö ^ribotleben« i^re 5Siige 
gnsubringen« Unb nid^t lange nad^^er em))fanb fte &d an ben 
©mrgen ber Sßelt, inbem fte auäf bnrd^ ^udlid^e Seiben gelernt 
l^otte, toie fd^ell bor (Sötte« »el^enbcm ^aud^ bie SBßtte irbifd^r 
^loxie berborrt; fie befd^tog/ ber Seit ju entfagfn, unb l^tte 
biefen (gntfd^Ittt audgefü^rt, l&ätten nid^ bie greunbe burd^ reifere 
»at^fd^lägc ben Drang in il^r inrfldfge^aften/' 

Du: (S^ronift bon ^Itaid^ ju betnfetben 3a$re metb^ bie 3:^t 
alfo« ,^Der ft&nig trat in bae Sfinglingdalter, bie aJome^en cim 



Epifleopus ut inTidiam facti mitigaret, ^e videlicet prirata^ g^oriae potiaa» 
quam communis commodi ratione haec admisisse videretar, statait, nt 
episcopas qnilibet, in caius dloecesi rex tnnc temporis moraretar, ne 
quid detrimenti respublicapateretnr, provideret et canfae qaaead r«gem 
delatae fuissent, potissimam respondertt» 



Digitized by 



Google 



- 341 - 
^e aber forgten itur -für f^; miMm^n'^-mii^tiil^ti:^ in 

^ei^i^e unt^ trogen )>t» iRii(|ef l^äuflge SS^afl^^nge^i itt^]:^ .^^ 
bem ^iii*^ em ^cr ^^^M^Sßii^^f iommn fl«/ ^I^-j&^r ,8&mB 
am %]Htte mt tem JDi^te^ bev Si^viba l^^/ (mifta ^enw^ j^ lofifiT) 
^uj Werida dicitur) \^itte> «lit, gregem (befolge iiii^fwiil^^^fr 
i>^ ^fiüger, nelj^meti ba^ ^renj ^nb ^bte li^nigti^ ^^i^^m^ \>efc 
Äai^eUcir feften bc» ^»mg iii) em- ^^if{ unb fof^veit n^ffeSItn, 
o^tre b^ Sem/uib fld^ tmberfe^t S)e^ ^litg« .^i^ter e#f ern^f fi^ 

ttottrig, Wb fcefd^to^^ ber föeft ju e«tf«g«^'' 

9u6 ben angebogenen gl^roniften ergibt ifld^^ 'bä§ 'bie "S^ot ntt 
^difet^tDetti^ im SinmflSnbttig iittb nii^ bi^ertger iBet^ung 
mit b^rt bcTjagjliij^ftttn f)au?*ettt ®eutt<^tmtb0 dWgi^rt lögaU 
3BM*^i^^ *t«««?-*>i^ @^ö^" i)«^ 8ö^J«i Untcrhelj(»e|i«> wwlb^i^öftc et 
bk Sltti^iS^irnng/ \m\t tie ^eratrMoiTHttrg tiuf fli^' gmmmea 
mter e9 ti{(tetßegt au(^ n)o^ Ittimif B»'^^ b^ftrie'feiiffft^tl^ 



1) Annal, Altah. .1062. ^ie f^r , furzen ßßnldjk h^t ubtljcn^^rpnip^en 
entölten tiid)te »efenttfcf} «Rcued; ,e8 frf)cint mit tiut Bemctfm6tt)ert^', 
btt^ fie mäbin, 4(tnti> l^abi^ Ue ^t mit -3tif»mininti) 1$«^ ^tfierl- tioQ- 
bra^t. Sigeb. Geiabl« t06^ bei fi^o^S JL ,^Oa|PkTt..¥I.i^d.l.^AAi>p 
epjsQopns Coloniensis concjli^o ^riijaorpiin regni,,indifipe f^reus, 
per Agnetcm matrem imperatori^ Itenrici non viriliter gubem&ri, puc- 

' rtuii violenter et Ihdustne cdp^titn' ^ub ttkela ena to6oib|4t ti^ iHi^ffi 
r«pm^n a matre eins lonoyit «t de -hac ye cor^tfi C'|i|ipti.9 ra,- 
tione xeddita, gra^am ,X)oiii)ni sui imperat()ris .reoppit. Chron. 
Laurish. 6ei greller Scr. I. 76 Henricus III. impierator yita excedens reliquit 
ipf^ülam cognontnebn 'fitti, ImpekfEttiHc^ Agne^e Ipco :fil9! «am ^cilct«ll'l4 
optimatibns regni curam administrante. Quem Anno Oolomensis Ar« 
cklep.i ^x in D«i r^l^u^ 9pecta(iß«i^;aiVB et inter B^ciesiae 2i<^que 
JPrJwpipQpkJi^cQjnpfkraibiy« §t ipiiiingis «t |neri|i, .dol^n* ft jn^tre waterno 
qui^^in ftfi^tii, sed i|on j-pgalHer . emitriri, kAbito' (facanttd«^ prlncipum 
cQi^sUiQ, ^Qm >a%iatru ifnperia r«piut et Uaet qaaodam Siibi i€)pc boc 

' «on^ftv^/iaYidJAiPt UUJtisiv div^^i» et buina#iia cfketeci^qae dispiplinis 
regfk^i jmdoid 4igni^Ä|D)9ntii9n jpse «rat» wstituit. Ann^l. Sftxp, Rex 
• pu^ macbi^i^Qne ^i(},ui9ff(inc(ain pHndpnm) ^igefridi Mogüntim, vide- 
|ice^ Archiep,,' Qttonis Dacip 4e ÄlDiit^^»» e| «SU^irti idqwtis de 
ß^HBe^wip,, gni jpswfl. ]$gg)8 pft^rH^Vs ,fx^ -m fOfUXfi Impi^t^tri^ sab- 
tralutnr, quorfim nuinero Pomnfis A^np ete» ^aö ^IBeitere ifl 
^ojctM .<xu6 (SfN^atb, beffjtt ^lic^t uiUen folgen mi(b. Triumph. S. 
Bemacli I. 2, An^o Col.« ifoni sine isiaria regiaö dignitatis, .itiieetis in 
dominum suum mfinibus, ac quasi tataadi gr^tia, pnero a matre per 
vim abstracto, non dubitavit.ad se transferre ius dominationjä, awßu te- 
n^erario. Bertho}d. Annal. bei $er^. ^. VII. 282. admtentibni qui- 
busdam regni principibns. Chronic, pracs. Col. nonnolüs regni. 
«nnalen 2. • 23^ 

Digitized by VjOOQIC 



— 342 — 

Mannet bee 9leiAe9 tmb ber ftird^ an^r^ft ^atf^IattM bem 
^oite ifi^t ftetab geHtdben; nammÜi<Sf liHtb ®ottfrieb bet 99arttge, 
ber bomatt be« Rdd^ 9nfe]^ itt Stalten toa^e m\> fem ^d^toert 
fd^0ti loMtet iwc SkrtreiBttng be« Settofiftet^ ber fttrd^ geJ^raad^t 
^otte, ba« @ettt{ge haya beigetragen baben, bointt bie ^inbetm|Te 
be^ @ond(9, onf tveld^e^ er bertmefen, ber SOent m ^eittfd^Ianb 
befeittgt lofirben. 3a, bie fla^^itn beuten barouf l^tn, ba^ ®ott^ 
frleb tM>r ber (gntffi^mng ^)ehnric^'« in ©entfi^Iönb geMfen, itnb 
ba^ 9x(bttnaäf ber Ort toar, toc ®ottfrieb unb Jfnne, jener in 
Stallen, btefer in ©cntfc^Ionb ba« ^npt ber diferer ffir bcn grrie^ 
ben, mit bcn gfirften bie fflHttet gur »cfeitignng ber mv^nfpaU 
ittng beraten l^abem*) 

Sßie ^eter S>amiam, ber botnol« üH Segat in @aUien 
Mite, bo« Untemel^en lofirbigte, baten gibt B^^gnifi fein 
93eifatt8f^tben an ben 1^. ftnne. „(S^nefirbiger Sater!'' fd^e&t 
jir, ^}tm l^ofl ben Anaben, ber Deinen ^Snben nun anbertroitt ift, 
.«erette^ iDn: 1^ bo« 9ietd^ Befe^t, S)n l^aft bem ^noaiften be« 
S$ater0 ftaifecfrene teiebergegeben* Dn ftaft an<i^ bie ^anb {Deiner 
ftlugl^eit ffir ba^ ^rieftertl^um ergeben, inbem !t)u !£>id^ bemfil^teft, 
mit ber ^etealt be^ ebangelif^en ©d^teerted bie \ä)Wf\Agtn ^fe 
ber ^ber beit ^ßärma abjnl^auen, nnb ben Sn^aber be9 o^eftefe 
fd^en ©ttti^le« auf ben @i| feiner ©ihrbe jnrftdfxufft^ren* ffienn 
aber nid^t bie ttfjtt ^onb an ba^ begennene SDSerl gelegt vokb, 
toem niäft ia» Se^Ienbe ned^ l^injulemmt, bann brel^ ber. Den 6ud^ 
aufgefaßte SBon jttfammenanfifitgen* Denn ßabalon«, jiener 3e^ 
rötter ber if. ftird^e, ber geinb be« irbifd^en §eite«, fd^nanbt ned^, 
leie ber abfd^ulid^te 3)rad^e, befubelt noä) mit bem @d^mn| feinee 

ffufei bm Ungoben bet an^tfd^tim G^rottiflen bon ^uflgen Sufammeip 
ffinfien bet ^tofeit be6 9te{(6e6 l^dft H in Jocundi TiranalatSo S. Ser- 
vatif (wm 1088 gefegt.) bei Ißet^ XIY. 113. Domino vero agente 
placbit maioribiis Lothariae lioc circa tem^ns ifl eadem regione coUo- 
qtaam habere. ConTeDerniit itaqne in opidom, qnod Yolgo dicÜnrAn- 
dernacho, OeloDiensinm arcbiepiaoopns donuras Anno, Trererensittm 
pater Syerardas, dnx Oodefridni, idem qnoque comes palalinn« aüiqne 
perplnres, agere de flatn imperii, qnoniam a quibns debnerat edifieari 
in capüe otnniom pkUeamm, pro dolor 1 difpersi snnt lapides sanctoarü. 
9la<ift bem ^etoutgebet nmf biefe Sttfammenfuiift anno cirdter 1062, 
anteqofim rtK caperctur , ^ttgefunben ^aben. -— Henjo bettetet geiabcs 
$u 11. 15 bei §3et^ Xltl. 618. (Qotefredns) peciit Annan, non pri- 
mnm, sed Agrippinnm, et cnm eo misit mannm in tradiüonis catinam. 
Ancxins non cessans adicere peceata peccatis, cnm praedicto Anna 
rapuit pnerum de gremio matris* ©enjo jelgt ouc^ l^iet »lebet feine 
Grftnbungdgabe. . 



Digitized by 



Google 



~ 343 — 

giftigen ®eftc« bic ajieufd^cn* ®c«ttcgen, cl^TOftrbiger »attr, bo^ 
t»it S)eine äfifil^e gong }itm Biele gelange, nnb^ bie tM\^t Skäft 
t>on ben äRenfd^en ta^t t>naä}tü tbetbe imb bad d^riftlM^e S3oItr 
tDad fem fei, im 3rrt^itm Uetbe, tnu| gute Sbtgl^eit mit aUer 
^aft bal^tt arbeiten /ba| ein aUgemeined' (Eoncilinm fo bolb ate 
tttäffiäf ge]^(dten toerbe nnb bie ^Dornen biefed DerbetUi^en Srr^ 
il^um«, morin bie nnglMBd^e SBett temidelt ift, ausrotte. ®em 
mSd^te id^ gu Surer ^eitigfeit lommen, um bie angelegen)^ münb^ 
tid^ }u Bef^reü^en« ^ber toeil id^ bad loieQeid^t nid^t berbien.e, fo 
bitte id^, Sure ftlugl^eit tooQe bie €abaleitifd^e Stoferei gan} ber^ 
mäfitn, bamit bie friebenbringenbe d^iftUd^e SteUgion burd^ 6ud^ 
in ^väft fid^ freue, bamit, toS^renb ^rieftertl^um nnb ft&nig^mn 
ben getDünfd^ten ^rieben burt^ Sud^ geniefen, ber Utl^eber betber 
SBSürben däät bie nyfttbigen Belohnungen bed eioigen Sri^end 
ert^eBe^'^O 

S)ag bie 2:^at gn ftaif erdtoert^ nid^t allgemeinen SBeifoK erntete, 
loer mi^te fid^ barüber tounbem? S)iejien{gen, benen dne ttefere 
Stnfid^t in bie geitber^tniffe abging, f a^en in ber^Sntfftl^g bed 
ftnaben nid^ nur eine Serte^ung ber ttoiglid^en Sßfirbe, fonbem 
and^ ein Srgebnig ^ielfad^ gelr&ntten (Sl^rgeiged nnb onberer niebri« 
fijen 93eu)eggrfinbe^ SS)ob( tnod^ten and^ bie Prften ben erfteren 
SSorteurf geffird^t ^aben, bal^er i^re Sermeibung ieglid^ ©ennilt 
tmb üfc Semfi^en, burd^ eine Sift fid^ be« ftnaben gn bem&d^tigem 
^ie Ungered^gfeit ber SSonoftrfe ber gtoeiten flrt jn betoetfen, 
tonnte 9bmo gettoft ber^nlunft Aberlafltn; er, ber nur be^ Meid^e« 
imb ber (S^riften^eit SSoi^I im 9uge ^atte, mnfte fetbft ben 9tuf 
feiner uneigennützigen nnb ei^rertl^aften ^eftnmtng o)>fem, um eine 
^at in t)oabringen, bie bie "Stoff) erl^etfc^te. 3Rag aüd^ (SSel^arb 
Don Slurad^^) )>on B^ief)>alt im 9teid^e, t>t>n 3$ertoirrung ber ftird^e, 
bon B^^^^^i^^S ^^^ ftlifter, bon ^erad^tung M ftterud, bon ^tx^ 

1) Ep. m. 6. Hartzh. Conc. Geno. UI. 147. Baron. Anaal.ecel. XI 318. 

3) Ekkeh. Urang. Chraa. univ. Bei $et^ VL 197. Frinoipes aliqui in- 
Yidia ductl, pnemm matri abstulerant eaiaqae reginune regni abaliena- 
vernnt» qnomm niimefo dondnas Ana« ooionienais archiepisoopiis se 
iminiseiiit, qui pnemm in loco, qui Werida dicitnr, navi imponeos, matri 
abdozit. Qaod ille qua intentione fecerit vel quaUter divino indido 
plaeaerit, diaeernere non valemns: multa tarnen incommoda extonc 
orta et deineeps ancta, certnm tenemns. Nam perinde dissensiones in 
regno, ecclenae perturbatio, monasteriorum destmctio, dericatna des- 
pectio, totins iastitiae ac religionis concnlcatio et coepit et permanet. 
^ie Steile finbet ftc^ n>&ct(i(^ wtebec in bem Chron. Ursperg. p. 167 

Digitized byCjtÄjQlC 



— 344 — 

ttetttttg otf et ^tere^ttgf eit itnb aOer Stdligton tebttt, face fettbem «tts^ 
gefangen nnb fortbouere — eatocber aiittd<)irt «r fck f^cm B«* 
fiti^e bet @eIB{h!egtet8»g f^einrtci^'^ IV., obor er Mi^ beti Ranüfi 
um bie Srl^aftimg be6 f^rieben^ ber Stxxöft unb ber SSktt niäft jtr 
ii>ilrbigeit. |)ebtrid^ »at bem (Stnf&tf feiner fd^i^matifil^en Umge^^ 
bnng entgegen; ntit ber {9mg(U^en ©anctbn fonnten fi^ feanter, 
bie bie Stcäft bertt^irrten, tASft mä)x ftrfiften, ttnb be« 9{dd^e# %n^ 
fel^tt tonnte nmr ber i^^ Slnno tn bie Shigfd^ {eg»t/ um ben 
fd^omtefen @inbringltng gn SSoben ju btidem 

!£)ie i^nt ,2U ^aiferdtoertl^ tüorb rnnffingfies bofifü^ t^eld^e« 
^t barnd« onf ben la ä)tot fiei. SBod baronf loetter gef^, 
lä§t fid^ &ei beut äSongd oOer 3eupic(fe m# feft^Oem 3m 
^^(27.) ftobeit tDir ben fi»ntgiSfcia»en auf b^ $f$d2 .)U SSftäbt 
im. |)ar}, im 3Uii (13.) }u ^er^fdb mi ber ^siä>a jittb (19.) ju 
9Kainj; im äugnft (230 S« 5R^»i to ®e^)tember (2L)'im..SBttIbf 
»eteia.M Siebe, Befd^gt, mit $>iHfe feiner Siatl^feer bed »eic^e^ 
unb. ber Aird^ ^e .^n Bef^m. <inbe Octol^ (24. unb 2Si») ,mr^ 
tnnbet ler ih «Siitgöburg« 3n iene» Ziagen berfomtttäte fii| bdfeilftft 
etR'gxiT^erJSi^Mireid^tagf bem m^ meistere Qäi fd^e. ()ta(imd 
bätod^nten; Ktiber.tft i)^ ben ä^er^cmbtmtgen beS Wältigen JTogeiS 
nid^ tTäfsdtm*^) ^if ^ t>xfi fd^eint geiDii^ :b«g beul beut^ 
fd^e fUiif IjUf bon ü^aboleit« bl^Kig J[t)efagte. Um oi^r bod @!dH^in<t 
jtt fieenbigeft mb He 9tt^i£ Italien« tDiieberi^ttftjelten, fjanbte äCmto 
feofen Steffen, bjen ^tfd^of '^rlarb ^r Stolfo. Mn ^ipol^frftabt, 
Qte.%ttt)a{t bed tiioigd («dY^ciitofi regius) ftbi^ bte ^ä^nJ) 
!£/Ut# ©u«o tonrbe '2l(ejftnb^r'^ II. Wüötel^ n^ Jßi>m feejoitlt» 
SSit ioige ^BMRo bim. f^atberftobt in Sitaikn in^^mettte^ i»ttit> nid^t 
gemelbiet. «nno erfd^cint feit bem Sa^t 1063 in ben pSiiffÜiäten 
Urbmben aH (gr^tanjler« Um biejfelbe ^eit lam bie ^tfeam Xgned, 

«) Hartzb. Conc. Germ. III. 12S. Ue^cr bie dnä^t^eft b« totm ^8det 
3!)amtani ^ctn (loncil angcblicf) Dotgelcgtcn Disceptatio -SsFnodalM inter 
Regis Advoeatum et. Rom. Eeelesiae deüensorem, utiter ^bibem tnitge- 
t^et[t t)on Hartzli. Conc. 1. c. Baron. Anaal. ecd. XI. ä20, t)gL 
3)omb«get, ©l^ndjton. ©efd)» VI. 616. ÄTw 110. 

3) Uansi XIX. 983. Opus rainisterü tni et aadjfieatieaMm corporis Christi 
ad honorem app. Fetri et Panli ad yokintatem et insaionem düeeÜBsimi 
uostri filii Hennef IV. regis, Bcilicet ut eeclesiasticae paois Inqnieta- 
dinem reghis advocatas propulBares, com omni gatidio soflcepisti, atqne 
posf susceptum legationis obseijpriiim semper «inoera afifootioiie ijpa» nobis 
ac Romana etielesia' nobiscum soUicituB foiati.' IDie UlEimbe, biitc^ bte 
^utfo bon ^Qlbecflabt, „\tho^ unbefd^bet bed ^infv^iid bec SKainsec 
Si\xd^t'\ $<iaium unb ^Ritca erhielt, ifl am 13, 3aituat li063 bnpgo S. 
Qninci audgefieOt; bie SButg t)et(egi man in bie 9?al^e t>m 9bm. cf. 

Digitized by VjOOQIC 



— 345 — 

bie Bi9 bal^in in iem Slofter ^ctttatia Bei 5£urtn Hm S)teiifte 
bc« Gerrit gdelft l^attc, na^ «om mit bem ©iflen, bort i^re Xagt 
git Bef(|lfefen: im- ^itgctfietoattbe gog fie am 1^* Dftcffcfte ju bcn 
©d^toeOcn bet S^oflelffltften, um Sufee ju tl^an für ba« Unrcd^t, 
bae fte ^^ebern' burii^ ^gfinftigung ber un^eifoottot ftird^enf^altttttg 
Begangen l^atte. ®ie fBl^nte fi^ ntit bem $a))fte att6 nnb loibmete 
fid^ KDiebet ben ^e^afttn be« 9lei(i^e«* Stn bem fd^Bncn ©erfe 
ber IBieberl^erfteQung ber Sintrad^t in Stkäft unb tteic^ ^atte ntd^t 
geringen «ntl^eß ber flBerairt tl^tlge ^etm« SDantioni.*) 

Slfie biefe ißetl^Sttniffe ftSrften bie ®d^n}a<i^en nnb €d^tt>anfenben, 
erntutl^igten bie ©tarfen. Huf einer großen Sateronfl^obe naäf 
Dftern (1063), ber nte^r al» l^nnbert %if(i^5fe BeitiH>l^ttten, tonrbe 
SabalDu^, toeil er bnrd^ ©imonie unb SBaffengeioatt naäf bem^on^ 
tiflcäte gefhreBt, mit bem SBonn gef($Iagen unb ftrenge £)ut(i^ffi]^ru\tg 
ber t9on $a))ft Stttolau^ II. gegen @imonie unb @oncuBinat erloffenen 
©afeungen Derorbnet^) SCro^bem rul^te Sabalonö nid^t. %tf einer 
®^nobe )u ^<ama, bie einige tomBarbifd^e Stfd^Bf e Befttd^ten, f^rad^ 
er ben ä3ann fiBer SKejranber ü. au^^ n>^ er fid^ o^ne föiffen bt9 
JlBnig« nnb burd^ äSefted^ng ber übermannen in belt Sefi| ht» 
apoftolifc^en &t\xffl^ gefegt l^aBe. 3n t$oIge ber ^itnaiixm oft 
biefen S3org5ngen fd^eint ber^ ftanjter SSiBert feiner SBflrbe entfe^t 
toorben gu fein; flatt feiner pnbet frdB feit bem @e|>temBer (1063) 
»ifd^of ©regor ben »crceUi att ft«tiler* ©leid^toe^I fd^en für 
be« @abaleu9 n)ettere^(äne Hde« günftig. S)er @d^i9matiEer gab 
ed ned^ biele; tüo i^re ^afft nid^t greg lear, vmlx il^re tflftnl^eit 
befie gr6§er« !Da9 9teid^ rüflete gen>altig jum ^ege gegen Un^ 
garn, beffen ÄBnig, ®alemen, oermäl^lt init Sopf^U, ber ©djtoefter 
^einrid^'6 IV., nod^ bem 2:obe feinet SSaterd bnrd^ feinen Ol^eim 
8ela bertrieBen teerben »ar. ffiie auf bie SJerl^filtniffe jenfeit« 
ber "älpm, fo mod^te ßabatou« nid^t teeniger auf bie bieöfeit« ber 
^tpm feine |)effnungen Bauen. ®ottfrieb ber »artige mu| um 
jene 3^4* Italien Bereit« bertaffen l^aBen. Die 5»ermannen, geffil^rt 



Jafie, Reg. Fontif. Boman. 3363. Lamb. Hersf. 1063., bedeutet im 
i^ibecfpru^ mit bem uttunblic^en Seugnip unb bet weitem (Sntmitfetung 
bec (Steigniffe: In cnins (Nicolai II.) locnm per electionem regis et 
quorundaiB prindpom ParmensiB ^episcopas subsUtutue -est et Bomam 
per Bacconem Halberatadensem episcopam missns. Cui redeimti pro 
praemio bene curatae legationis paUiwn dedit et aüa quaedam archie- 
piseopatus in^igma: 

Baron. Annal. eccl. XI. 335 squ. 

^) Baron. Annal« eccl. XI. 354. Man'si XIX. 1023. Annal. Altah. 1063. 



Digitized by 



Google 



— 346 — 

DDtt Kojftett ®ttttcatb unb fdnem Stuber Sloger, lagen ttt fd^ioe^ 
tem ftam^fe mit ben arofient in ©tcHien^ bte butd^ bte mäd^t^e 
$riUfe ber afrifonifil^en atobet in biefem dal^re mit neuer ftraft 
erffiOt umtben« Unter biefen UmftSnben mite t» (Sabatoud äJbex^ 
maH, mit SBaffengeiDaU fi<i^ Storni ju bmS^tigen, 3n^»fittfterer 
9}ad^t brang er mit feinen ^d^aoren in Korn ein, im Slngefid^te 
ber 1^. @tStten tarn e6 gum ftami)fe. ^o^ft SHqranber fonb ^Ife 
bei ben Slormomten; (Sab^Iond erlag enbli^ mit feinem litl^nge« 
3ute6t txetb ber Sinbringling bon feinen eigenen f^eunben, mit he^ 
ren £>fitfe er fiif bid bal^in in ber ^ngef^bnrg feflgefe|t l^atte unb 
bereu $)au^t <Senciu6 n?ar, in eintr j^efte gefangen gel^atten, üibem 
fie bon i^ bcA ®elb jurfldberlongten^ toAüfe^ fie ffir i^n bertl^eilt 
l^att^. ©eine ®(&ttBiger gaben il^n enbli^ gegen S^im^ t>on 
300 ffttnb @i(ber frei, unb fo fiifid^tete er nad^ 99er(^to ttnu>eit 
^rma.0 S)ad gefc^l^/ infolge fixerer 93ere<i^nungf im SSintet 
106a— 1064- 

9ta^ bem Sugf^urger SettcU finben iDir ft9nig ^einrici^ IV. gu 
9tegen6bttrg (26. 9lob. unb 12« S)e€«)f a)3et^nal^ten gu greifingen, 
t^k bie Xunaten bon SUtoid^ berid^ten, unb bie 9tegen9burger Ur« 
lunbe^) mad^t biefe 9la(^ri(^t tDal^rf^einli^, tt)3^renb Lambert bcn 
$et6fe(b melbet, ia9 Sßeil^na^t^feft fei gu 0>oe(Ar gefeiert tt>or^ 
ben. 3n bed ftSnigd ^egemoart lä^t er ^ier b^t ©trett gtDtfd^en 
bem 93tf^of ben $)Ube9]^etm unb bem W>t bon ^nVoa beginn^en, in« 
bem ber Severe itffWxpMt, i^ta gebfil^e neben bem (Srgbif^of bon 
äSaing ber erfte ©i^^ toai^renb Srfterer auf biefen Vorrang an* 
\pxn<!t maittt, toeil (Sh^^kr in feiner S)i&€efe (Sge.^) (Sd foQ gu 
Sauftfii^tSgen getommen unb ber ftani)>f mit bem ©d^ioerte burd^ 
Otto bon Slorbl^eim berl^inbert »orben fein. (Snbe 3anttar'(1063) 
seilte ber Stini^ gu SBormi^, Oftem (20. »b^O unb ^fingften (8* 
3uni) gn @o«I(ir. S)ort begann abermals ber @treit gtotfil^en bem 
Sifd^of bon ^ilbe«^eim unb bem ftbi bon !$u(ba; Lambert fc^Ubert 
il^n in feiner betannten unb audffil^rßd^en SBeife: burd^ bie ftird^e 
fliegen @tr5me bon ä3(ut, SSermunbete unb 2;obte liegen um^er, bon 
erl^&^ter ©teile ^erab feuert ber S^ifd^of bie ©einigen an. 93ei ber 



1) Boniso, lib. ad amic. p. SO 7. Alex. ep. 6. ad Gervasiam Archiep. 
Bemensem, Mansi XIX. 945. Cadalons „ad reparandam pecnniam, a 
fantoribns suic distribatam, cuinsdam turris praesidio gemebandtis ser- 

• vatur.'* cf. Jaff4, Beg. Pontif. Rom. 3392 p. 391. 402. 

3) «o^mcr, «egcflcn 1758 

8) «per» V. 163. 



Digitized by 



Google 



— 347 — 

ttitterfii^iig, toayb aOe.S^do auf ben 9(6t gett^t^ er malte 
fd^Dete @itinmtn }al^Ieit, ttab of^ et j^einde^te,. »matteten feines no^ 
gt9|m Xilrmisfale: bie fttefterlbtübet et^Brtfit^fU^ gegen tl^n« feie 
jStigeven unter il^tien jogett jum ttoig, beffett ®äpi% fftt il^ f^moil^ 
^cUH beginnen anjiiffel^n« 9Dfter auf bett 9{at| be« (Sri^ifcH^ 
DoH fi9(fi unb Otto'd Don 9lorbl^im tonrbeii, bamit bie ghi^dliM 
banl^ eitt aüf^ttenbf^ 93etf^iel l^eftraft« mürbe, bie emfüBrer ftreng 
gegfi^i^. SSetd^e SJelDanbtiiig^ ed mit bim fogettimttten Slutbob 
)tt®od(ar unb bem ^lufrui^r gtt ^(ba l^at^, tarn tüä/i ttox ermittelt 
,tt>erbett/ ba nii^t^ md^ b«rüber bcrtiegt, oUSamBert'« ^mdft, ber 
offenbar nur (mf ^ftrenfagen berui^O 

9ta4 «in}elnen Utfunben toeilte ber ft5ttig bid Xuguft in ®iH8j[arf. 
nad^ bem neunten biefe« SRonatd toax großer Sieid^tag ju äfiatng. 
!£)0!rt iDurbe bie $)eerfal^t gegen Ut^am jur XBiebereinfetjung ©o«- 
Iomon'9 befd^Ioffen^ unb SltUg eille }U bien SBoffeti, ben fungen Sinnig, 
ber )um erften SH^te in ben ftrieg )og, jn beghiten. Xmto UHrb 
bem fi&ntge gur @eite gett>efen fein« @c fd^ir oud^ bie Slad^id^ten 
ba6 <Sin}ebte ber ^eerfül^t^erf (Rieben barftelkti, fo ttxir bod^ ber 
Srfo(g berfelben eiit fel^r erfreuUd^er« ©abmoit touirbe mit feiner 
(Btmafflm @o^l^ie bon S&mg ^einrid^ nod^ ®tul^(iveigeti^urg iu 
fül^rt unb feteriid^ getri^nt, nad^bem 93e(a geftf>rben mar; eb äSela'd 
2:0b bor ober nad^ bem Xu^brud^ be« ^ Sriege«. >fid^ ereign^e, tft. 
ungetotS,^) 

(gnbe Dctober toor ber fitoig ju 9{egen9burg, Sbifang« ^9^m^ 
ber in %tg#butg, beffen )Btfd^of $)einrid^ lut; toorl^ (3> ®epu) 
geftorben n>ar; feine ffiürbe erhielt ,®raf <Smbrid^o bon Seiningen, 
$ro))ft )u ^S^inj. %ad^ eintr ^ilrfitenDerfammlung gu Srter^) 
(29. ^ob.) feierte ber S»ntg ijBeil^nad^test ju Riln, fOnf Ülage 
f^>äter urtunbete er }u Sonn.*) 

Säl^renb ber ^önig mit älnno am Steine toeitte, loirb man 
bie 3Rittel berat^en l^aben, bem unfeligen @d^ma enblid^ ))5ttig 



1) 9lad) ^ambiiQn, ©^nc^ron. ®efc^. VI. 62^, fanb bie Sdiragctcl nic^t 
in bei j^tcdre flatt, aud) nHf)t megen einea einfältigen fRangficeited, unb 
bad 6tift gufba fanf f cineSwegd wegen bet erpreßten ^ol^en ©ttafgelbet, . 
»ie Lambert auömalt, fonbem wegen ^roceffe, wotuntet bet bc6 (5on- 
tjentcS mit bem ?(bt am tuinitenbfien. 

3) Annal. Altah. Lamb. Hersf. Berthold. Const. 1063. 

3) Triumph. S. Remacli I. 4. 

4) Berth. Con^t. 1063. ^o^met 1773. Antiqn. Gosl. p, 74. Inde finita 
expeditioQ^ in Ubiorum regiones com Annone Archiepiftcopo regf.editur. 



Digitized by 



Google 



— abs- 
ein (Snbe ju maifUi.^) 3ki/i^tm^MSlbvi% ^aafgqfügeii tMt nad^ 
Xribttv <1^. itnfcr 17«, d»itrar) mtb SugAnts* ton tt 9Rarift ^U^t^ 
mti$ feierte^ Dtit) ))(nraaf nä^ Sofet (23. f^t*\Um et iMi^ IftrediFt (IL 
^ßcil) gut Oftievfeitr>. «an ber aui «dtftHm £^( no^mm C)^og 
Oblt^rieb ber Säfotige^ fot»ie. bfffelt (Sfem^^in iBfotti;; uKb btxen 
Zeäftet^^däfiüti m.BO. ^ril tttib 2. 9Rat toettt^ er inOa^m^ 
ton^: S)0Vt mal eine tt>kl^ge Serftt^itng ftottgefutibeft ]^«fent, 
beitti »(^ bett os ben genamtlsn^ Sogen oislgefteftten UrluHHir ffat^ 
btfn tm ccn feintm ^ofbigev bie (gir;i]bif(j^l(fe 9lnno «otf ft5in, Sber^ 
1^ non %xm, Sieg^ieb twn fiKoinj^, Jtoat&ect bon ^temen, bie 
93i{d^»fe ^urtarb k)en $a(beirftabt nttb. f^nebric^ bon äROnfter, bie 
frevM^e ®ottf(iefii ben SSattigtit, Stiebti^ bmt Süebnrlct^^riilgen, 
öct^otb öon Dfertof^ringem^) 

3n .Mfer«i9eii^ tdti Wmo ba6 '^offager betfaffen iffä>m, um 
mit be» il^n bogltiteKbfni f^fitften geifUi^ nnb loeiaid^en @tanbe9 
nod^ dtoUe» iitsie!|tn ; broü^untoort Stitler foSen fein (iefofge gebibet ^« 
ben« SSt&^tenbbet l^ttm. bte äJer^nbfsngen' itbi^ert bem o^ftirti' 
ff^en @ln]^te m(b,tem lenlfd^en ^fe^fodgeboitert: $0^^ SUepmi« 
ber I|. I^te^ immof)l . e« gegen hid^^erfommen' imb ber Sätbe 
be« "^^ fxtmt kDarV^): auf fliinc^^ Sitten (^bereit erfifirt, 
in S^mbatbien. etnümicit jn litten nnb «Kf .btmfetben big 9?e(l^t« 
niäBi0bit{ {cinetitBM^ btratt^run? er ^tetd^ Sonett n^öf SKantoa 
berufen. 8m $fingftmontag, ben 3L ilRai 1064, berfammetten ftc^bie 
getft(i(4^^4(nb »eltltd^en Ptfl^n in g«o|ey ßo^. nnUt i^nat au^ 
(Sr^if^of @itibo bon 9)to(}faiib mit bitihsn (ombarMfii^en S^tfd^feit 
unb brd iBff<l^fe au« ®pankn« (Sabtloi^ erf^en tro( bet fremrb^ 
liHSttn Sinfobung Slnnü'9 nid^*^ er tBi§ oiebnel^r bim $(qffm nigra 
.ou«^. etilem Qrte j^ei iBarbi 4n ber !{)f&cefe be^ fH^i^atif^en tu 
fd^cf^ bon $iQcen}a, bei bem er B^ixii gefunben, jnrilt^elben, e« 
}tente fo^.nid^t, .tat ^^ SRetfter bleiben ®(^&Iern untenoiefen 
loerbe; er »öde inv.^fil^tfeffY mnii ^ifc ii^m ben Sßorf!^ eiti« 

3n ben SBinter 1063—71064, ber für 5ltejcanbct ü. fo üBetau« gcfaljp 
Doli mar unb wo {etite gtinbe nic^t «Oein mit ben Ißaffen, fonbetn aud) 
mitSügen.jtefompft ^aBett meiben, mHte ic^ bm unbatictea IBcief %nno't 
feftm, ben glof l. c ©..137 mitt^eüi. ^ie Ue6«^fcftdft b««felSen 
(autet: Anno ad Alex. .II. de f^lso rumpre, qiü percrebnerat quasi 
ipse sedem apostolicam appetierit, se et Godefridnm dncem in Italiam 
venturos et nnnqaajn ei defaturos e$8e promittit. 

^) Heda, ep. Traj. lis. Miraeus op. dipl. I. 155. 

^) Nico!. Arragon. ap. Baron, c. p. 369. Qüocl licet inCoüsaetnm et a 
Bomäni Poiitifieis dighitate videretnp alienam, tarnen petitionr eius 
(Aainonia) astenBOA» praebtdt et apud Mantnam synodüm conrocaYit. 



Digitized by 



Google 



~ »49 - 
ünnxt, Unnü oiriWTtete im 9temeti Ux 8ifi^fei kt« dtmal mevfce 

, ®i> tD^ Wi9 @onaI «l^tte (Sc^balo^^ erSffttct %a^ eiiKm f^kt:' 

liefen ^c^amte }ttt Slnrufung \>t^ 1). ©eifted \pxadf $a^ Wejr^nber 
flfccr ben grjeben »nb ble (gintgmtg ber S^rifteitl^eit, tocrauf Unno 
bp« ffiort nöl^m unb ben ?aj>ft um ffiibcrleöung bct tl^m flema(!^ten 
»cf^utbigungcn Ibat; bic etfte fei: er f)aU M feiner ffid^l 95e^ 
fle^ung angeiDetibet^ bte jtDeite: er ffait }ur 93el^au))tung be^ apc- 
ftolifd^en ©tul^te« mit ben tÄormannett ein^n ©unb gejjen ben 
ft&nig gef^Ioffen. Steiranber reinigte fid^ gegen bie erfte 9ef<9^u(^ 
bigung hntöf einen Sib unb maci^te atle 93orU)firfe feiner ®egner 
ju ®(!^anben, inbem er Hat imiz9, bof er toibcr feinen ©iöen 
unb ol^ne fein ^nt^m bcn benen, toclcj^en md^ uralter (Sinri(]^tung 
ba«. SRciä^l jur ^a))ff»al^I guftänbe, gemault ttjorben; felbft bic fcm^ 
barblf(j&en 33if<^8fe, bie feine l^eftigftert ®egner Wattn, unlertravfen 
^jäf m6f bkfen ®ei>ten ilfm M bem xt^mi^im ^fy^x^pit ber 
ftir(!(^e. Qfif $infi^t ber jn^eiten' Sefdf^ulbigung aber, namtid^ be^ 
93ilitbttiffe9 mü ben 92ormannen gegen ben ftSnlg, erHärte $at)ft 
Sfefftnber, werbe er p^ l^ier ni^t berartItDerten j ber Ä5tttg möge 
nur felbft nac!^ 9tom fommen, unb er tuerbe fid^ ba(b ubergeugen, 
bag mdbM ^egen i^ti gefd^l^eii feU S>k gange 93erfammtnng äußerte 
laut il^re 3tifriebeff]^it Aber biefe föotfe be6 Ißapfte«, bertt>arf ben 
(Sabatou^ ald ©imoniffen, erfannte SUe^anber 11. attgemein an unb 
)»:cclamirte il^n abermals in« feierlicher S3eife. ÜDer ambrcfianifd^ie 
S^bgefoffg fd^ffet ^^ freubigen 7ag. 9(m folgenben Xage berfam^ 
mette fid^i ba9 6onci( abermals« anno »ar abwefeiib. tt)a ent« 
ftanb mit einem "SRolt, bon $abateu9 erregt/ ein furchtbarer äluf^ 
rul^r tn bvr ®ta*t SkUHiffitete bringen mit gegiidten ©d^iDettern 
in ble Älrcl^e, flbcr^Su^en ben ^a}5ft mit ©d^mä^worten, btol^eft i^m 
Un Sob. S)ie SSerfommelten fliegen, ber^ajjft attein bleibt» ®c(!^ 
tolb mn$ atic^ er miüftn] fd^on u^ill er Don bannen, ^a nal^t 
ber «bt ©enget bon 9Set>erattaid^, ^ätt i^^n gurfld , nötl^igt i^n, 
feinen $la^ mieber eingune^men, tritt mit bonnernben Sorten ber 
SKdtbeffd^oor entgegen unb gioingt fle burd^ bie 3Rad^t feiner ge« 
»altigen ^erfBnltd^feit, abgulaffen bon il^rem frebel^aften beginnen* 
3n bemfelben Slugenblidle tritt bie ^tx^ixn 93eatri( mit gal^lreid^em 
befolge in bie ftird^e; bei il^rem (Srf^einen etten bie Xufrill^rer 
gnr glud^t Unb fofort fammetten pdb ble 5Witglieber be« SonciM 
ipteber, unb erneuerten ben bereite bor einem da^re fiber &ibaloud 
au^gef)}ro(!^enen SSanm S)ie (Sintrad^t gtoifd^en ^rd^e »nb 9{ei^ 

Digitized byCjOOQlC 



- 350 — 

\»(ix l^evgefieat^ bad @^tema Beettfe^igt ^M^ Wejranbet BegaB fld^ 
na(i^ fRom, bte UeBrigen in tl^re ^tlmaift*^) e^baleti«, ber fii!^ 
jtoat nc^ fottoai^reiib emälHtet ^f) ttanme, ftarB tttailtM 
«Hb bcrfl^ffcn. ■ > 

UeBerBIiden iöir nun bic $)a«)>tmontentc bcr ©ef^i^tc, wie bic:^ 
fcIBen au« ben manßell^aftcn Serid&ten jener ^^\t unb.ber (gnttoidt 
lung ber (Srelgniffc l^erbortretcn^ fo flelangen tt)lr a« felgenbem (£r* 
gcBnig; fnflpfen »ir jum ©i^Iug baran einjelne 359« au« Slnno'« 
übrigem Scben. 

(S« iDar eine ftird^enfpaltung entftanben, bie eine b&Htge ©tB^ 
rung ber ffieltorbnung brol&te % !Da« bamalige ©d^i«ma toarnid^t 
ein Sam)}f jtoeier *$erfonen um ' ben a))cftoItf(^en @tu]^I, kpie i^n 
frül^er »icberl^Dlt ba« 2ireiBen ber r8mif(!^en SbeW^arteien l^erDor^ 
gerufen, fpnbern.cin Äampf um ben ©ieg in ber großen, bie ©elt 

1) Baron. Annal. ecel., XI. 363 etc. ^nnal. Mtah. 1064. Boniso, 

p. 807. Sigeb. (^embl. $er| Scr. VL 362. Mediante. Annone Col. 
archiep. Alexander se iureiurando de symonia expurgans in sede apo- 
stolica sttbrogatnr, Cadelo vero nt symoniacaB repndiatur. Ekkeb. 
Uraug. Chroi|. iiiiiv. Sßtdl^ VI. 1^ Sed mnlto post ^r Annooem ep. 
Col. ultramontanamm partinm tunc legatione fnngentem ac universos 
Italiae praesales eadem est controversia dirempta, Parmensis abdicatas, 
Alexander, nt ins erat, confiiteatug. Bertbold. Const. 1064. Lamb. 
Hersf. 1064. Cansabiintitr Bomani principes, qnod tex. eis ineonsnl- 
tis Romanae ecdesiae Pontificem constituisset, et ob ininriam defec- 
tionem meditari videbantur. Propter qnod placuit Cöloniensem arcbi- 
episcopnm mitti. Qu! veniens eo, cum aliud tnrbatis rebus, invenire 
non poBset remedium, indieavit ordinationeni, quiie intcip senatq Bo- 
maao facta fuisset, irritam fore. Et sicamoto j^armensi episcopo, per 
electionem eorum Anselmum Luccensem episcopnm ordinari constitnit. 
Chronic» Laurisb. bei Freher, Scriptor. rer. Germ. I. 76. Äac^ bet 
(Sntf&l^tung ^eintl(^*d IV. t>on $a\\nmniff f^ft ee boct im iliif^Cuf 
an bad @. 341 (Hngefül^tte: Interim orto in Bomana ecclesia schismate 
sequntoque ex studiis partium usque ad sanguinem certamine pro elec« 
tione duorum Pontificum, ad reform and am Ecclesia-e pacem 
etunitatem Anno Arcbiepiecppus et Qodefridiu dnx a latere B^g 
rogatu Ecclesiae diriguntur, atque edicto Mantuae oonventn, auditis 
utrinsque allegationibus, ntrisque etiam electis praesentibus canonica 
sententia Alexander in sede Apostolica confirmatnr. 
^) ^^t treffenb, o^ne inbtfi.auf bie CIteigniffe n&l^ec einiugdM« ^^üjc^^t, 
fo Diel mit befannt, iuecfi bie X^at ju jtaifectfmect^ ^e 9tout in f. ht* 
teitft citirten Etudes histor. sur Stayelot et Malmedy p. 191. Annon, 
le Saint et grand arcbev^e de Cologne, dont les yertus seulea 
^latent les liauts talents, ne vit plus d*antre tno^ren de sanrer TEm- 
pire et TEglise que d'arracber Tempereur, , Henri {V„ )i son p^rillenx 
entourage. Ce coup bardi qui avait re9u Vapprobation des grands de 
l'Bmpire, sanva TEurope d'une conflagration g^n^le et r6tabHt la 
paix )k la fqls en Allemagne et en Italie» 



Digitized by 



Google 



— 351 — 

bam<^9 Betüefteiiben grafle: @oIlett.@iuwnie uitb mcla\th»mva »er« 
ictm ober geftottet fein, foQ bie ftic^e fi^ felbft vetteren obet bet 
®ettKiIt,be6@taate6 ttntertl^&tttd fein? Der @ieg l^tng ab^omSeftl» 
te« at^oftolifii^en @tul^Ied« ünno geleerte ju ben (Siferern für bie 
Keinl^eit mib greil^ett ber fttrd^e, ber beutf^ $cf jnr ®egen))artei. 
Buerft mn|te bod beftel^enbe 9Iet^6regiment getoed^felt toerben, nm 
ben bon bem beutfd^en 4^of nnb ben Scmbarben }ur 9(u^ffll^rung 
il^rer Vb^vSfttn elngefe^ten @abalou6 gu ftflrjen: Sinne uU^SffXtt ^ 
bnrd^ bie iffat )u ftdifer«tt>ertl^. S)te sureite aufgäbe, bie förmlid^e 
Sermerfung beg Soboloug, foQte in auggburg erffittt iDerben; bi>rt 
fii^einen aber bie Sonibarben, nunmel^ bie eingige Stfi^e beg ^aH* 
long, ni^t ga^Irei^ getoef en ju fein, bamm ging SBuRo bon ^U 
berftabt na<ft 3ta(ien, bem SBerle ben @(i^(uBftein aufjttfe^en« @ein 
Knf treten »ar {ebod^ nur fflr ben SlugenbKd t^on (Srfolg: toit eg 
fd^eint, fn4fte er ni<i^t bermittetnb bie Somborben gu gewinnen, fcn# 
bern botlffi!^rte feinen Auftrag mel^r bnr^ Saffengetoalt ; fflr biefe 
annähme fi^ri^t ber S^ralter 93uffo'g, »ie er fic^ aug feinem Se^ 
ben ergibt, eg f^^rid^t an<Sf bafflr ber (8ang ber S)iitge, ipie fie ber 
Sifidte^r 9Ue;anber'g IL möf 9}om folgen. 92a4f SJuIto'g £>eimle]^r 
ergeben bie @,ci^igmatiler abermalg i§r ^npU Um jebem Sortpanb 
gum @d^igma bie ©pi^e abgubred^en, lägt ^a))ft SKejranber II., aug 
Siebe gum ^rieben, bnxif Hnno \\if betoegen, bie Ste^tmagigteit fei«» 
ner ü&affi bargutl^un; er tl^ut eg mitten unter benen, bie aQein nod^ 
feine SBiberfad^er toaren« @a u^arb bnrii^ SInno'g unablSffigeg Sirlen 
bie Sinigung betoirtt, unb bie Sibfid^t ber S^at gu. ftaifergioert]^ 
toor enbßd^ erreid^t: ber erfte Serfu^ beg bentfd^en $ofeg, nac^ 
b^gantinifd^er 9Beife einen ^of)>aft mit feinen $o))en aufjuftellen, 
bnrd^ Xnno'g firaft gef4feitert. iDurd^ bie Snerfennung 9l(e;anber'g IL 
auf bem (SoncU gu 9Rantua entfagte ber {)of t^atfäd^lid^ ünfprfi« 
d^en, bie niemalg gu ^^6)t beftanben unb in il^rer loeitern SnttoidC« 
lung bie b&Qige ftned^tung b^r ftird^e l^erbeigeffi^rt ^ben tt)flrben. 
Seit entfernt, bag 9bmo bafe(bft 93crred^te ber Arone aufgegeben, 
l^at er bielmel^r fold^e $rätenfionen nidftt ferner gur Geltung Um* 
men (äffen, bie, oon neuem er]^oben> bie fpoteren ®efd^(ed^ter in. 
il^ren traurigen geigen fd^auen fottten unb bag 9teid^ bem Unter« 
gange guffi^rten. 

Seiber tt>ar Hnno'g @orge fflr bie Srl^altung unb Sefefti« 
gung beg ^iebeng nid^t bon bleibenben folgen. {)einrid^, ftetg 
fd(^ti)anlenb unb nur in l^öd^fter SRctl^ beffern ©ngebungen fofgenb, 
fiber(ie§fid^,algermfinbig geloorben (1065), benen, bie, f einen ^letgungen 

Digitized by VjOOQIC 



— 352 — 

unb feittem @ti>^e \i^miötütm. annc, fagt Lambert ten ^et^ 
fe(b Of OHttbe bdb Dim bent ft&nige gur ifiätftm 9^rt»ntßdjffeit 
irab fcfft gut ^mmtifd^aft ber 9)egier8|^ ou^en^mmen, b<rfb ober, 
mil er ba«, tvae hn 9teifl^e orbamig^toibrig gef(^a|, laut Mrab« 
f(i^eutci ut!b auf« fc^fftvffte angriff, mitiSd^a<!^ i9«tii $efe t^emie^^ 
\m unb be9 Sietd^« gefammte Wlaäft in ^tooegung gefegt, um fei^ 
nen tßamen gong gu vertilgen. Sn biefen 3^t^ gl^ngte Slnno^'^ .nnbeng:^ 
fame dkre^^ttgteit am l^ercßd^iften« @o waYb, um il^n gn bemtd^ten, 
fogar au^gefi^rengt, er l^be ^d^ mit ffiitl^ bem Eroberer, ftSnig 
Don (Snglanb, betfd^Moren unb ü^m be6 KeUM ©tnl^t gn Heulen 
t>erf)>r.o^ett. X)er ftSnig eilte bar^b on ben 91^. %nno Iie§ tl^ 
bnrd^ Steten melben, e6 fei eine bürdend folfd^le nnb tea "Süitfytntu 
gen ber @d^ubft]^nen a^nlid^ Wax^ bie feine geinbe erfnnben ^ 
Un, biejenigen n&mlW|, bie ll^n furg bet)or ou^ ber ©tobt »ertriei» 
ben ^) unb ie|t, um il^n gn i^emid^ten, meit fte ed mit ten SBaffen 
nid^ft bermBd^ten, mit Sfigen gegen il^n n)fltl^eten; er fei nid^t fo m^ 
Dernflnftig nnb fo unbetfimmert um ba^ gemeine 9Bol^(, bag er aue 
9ta(^ für eine ))erf5nlid^ ftrSntung fein Saterlmib an äbiettnber 
oevratl^en toetHtt; ned^ l^obe er Don ftinb^eit an fe leid^tfinnig ge» 
(ebt, baS efn Dernftnftiger 9)2enfd^ fo abgefd^mad^e S)tnge Donil^m 
gteitben fSnnte. 3n dner ^nfammenlunft mit bem fiönige gu %t* 
bentad^ (3unt 1074) reinigte er fid^ Don ber ISefd^nlbiguug bed 
!@aKbe^Derrat]^9. Wlit nid^ getilgtem, fonbem nur einfm)ei(en Der« 
^altenem 3ngrimm« gog $eimrid^ nad^ Stitn. !£)ort fag er am fot 
genben 24ge bem SBolte gu ®tx{<Sit, in ber $)offnung, ed totttz 
il^m burd^ bie StuKage berlenigen,- bir ber Srjbifd^f megen ber 
il^m gugefQgt^ Unbilben beftraft l^otte^ @elegenl^eit merben, einen 
Sinfftanb gu erregen unb il^n abermals aM ber^tübt gu Dertreibcn 
ober n>egen Unterbrfidhtng Unfd^ntbiger b»rd^ gerid^tOd^e 9tSmU i^n 
toenigftenö be« SSerbred^en« ber ättajeftatöbefeibigung gelten gn »n^ 
nen« llnno aber getrig, toxi Lambert fagt, aUe Sßenbungeu btt Xn* 
Hagen burd^ bie SBa^t^aftigteit feiner Antwort unb burd^ ba« ®e« 
tt)id^t feiner Stu^fageu/ toie bie ®ett)ebe ber @))innen. Site ber Sti* 
nig faVbag Xnno burd^ Unfd^ntb, Untabel^aftigleit bed Sanbet« 



*) liamb.. Hersf. 1075 ^ct^. 

2) 3n ber Bcfanntcn gc^^e am 23. ^ptxl 1074. «ambect, bei blefeftc 
aQcin berichtet, bemet!t no(^ ium Sa^c 1075, »ol^C mit i6egug bacauf: 
Cives Colonienses, qtiibns Aano pauUo ante unice carns acceptusqne 
fuerat, ad interficiendam eum donis ac promissionibus (a rege) soHi- 
citantttr. 



Digitized by 



Google 



— 353 — 

Hüb Stuflfftit t^mi aOnt leiten i^äßiit fri, itiib bog SBerkitmbung 
vUfU tMrmi^e, tmiiibte er fld^ jn einer anbetnSrt t>on ftvattbingetu 
<Sr >yberte i»6it t^, nidtit idü e« ^{»j^t tDor, ^a%t Smnbett, bur^ 
Sitten, fonbern mit einem gettiffen Sbei^ctiferlid^en 9[nf«^en *), ba§ 
er ben ftMnern il^ i8erg^en4>et}et^ itnbbie Gebajintentoiebev in bie 
demiinfd^dftber ^r^^eanfnd^men, angetbem jimt Untet)»fanb feiner be« 
ftSttbigm Zrene fed^d Don feinen Sel^^Ieuten al9 ®eifeln fteOen foQe. 
SJeibe« Dettoeigerte anno mit groger tJ^ftigfeit, bie ©eifcln, »eil 
feiner ber frfi^iren ASnige fo et»a^ bon einem fetner iBorgSnger 
' gef^rbert^fitte^ bie So^f^red^ng ber ®ebdnnten <iber, n>ei{. ee nad^ 
ben tirtf^id^en Setzungen Derbi^ten fei, ol^ne bie ®enugtl^mmg xoür^ 
biger 93uge ©ebamtte in bie ©emeinfd^aft ber Sixä)t ipieber ou^u«' 
nehmen« 2)er ÄJnIg breite , . er toerbe i^m alle äibertoartigfeiten 
Zufügen, er »erbe Äöe«, »a« fein fei, mit geuer unb ©d^foert jer* 
ftBren* «nno f^Jrad^, er fei bereit gu fterben, »enn ber ÄSnig mit 
ben ÄBInern fid^ ju feineni Stöbe berfd^woreh fßik, ober nie »erbe 
er QU« Siebe jum Seben bom {Redete gitm Unred^^te ab»eid^en* Cnb^ 
lid^ ftdnb ber finnig ab bon feiner i|orbernng^ folgenb bem 9iat]^e 
feiner Unigebung, aber |ein ^% gegen ^nni>, feinen ftrengen ^HUn^ 
rid^tr^ bonerte fort 

9Iu§er abam Don Bremen gibt ed leinen ©ef^i^lfd^reüber tener 
3eit, ber nid^t «nno'd ©röge prelfet. (5r Der»a(tete ba« S8eid^, 
fagt gambert ton feinem legten «upreten {l079-^Wf3), mit 
fold^er SDfägignng , fold^er ftroft nn» fo^d^- »nfel^en, baß man in 
ber ail^at barum ftrelten tniW^e> ob er be« Wf^Bflid^W (poniificali) 
ober bed t5nig(id^en , 9}amat9 »flrbiger ju achten fei. Sß%enb 
anno'd SSeidl^eit in ber '18et»aTtmig beS ©tadte« fid(f unter ben 
fd^»ierigften ©et^tniffen funb tl^t; rÄl^rfe er bo« ©oll hmdf 
feine erfd^fitternben ftangelreben jn Zl^rfkten nnb nal^m fid(f ber 
armen an ate feiner liebften^tevMbe. S)a]^ fingt ba9 annolieb: 
^ 589 in de i^hel^n ^n ttigkit sulich was 

daz un daz rieh al untersaz.- ' 

597 offen was her sintr w^rle^ - ^ 

vure dir wftrheite ntomannfn her t»! to^te« 
als ein lewo saz her vur iKn viiristin, 
als ein lamb ging her mter dkirAigin. ' 
628 vili s^licliche diz riebe alliz staoni, 
duo dis gerihtis plag 4e h^i^re guot. 



1) Non precibas qnidem Qt oportiat sed impedoea^ qoadam anctoritate. 

Digitized by VjOOQIC 



— 354 - 

flBdlle er tie Bdt M Zogrt bm wUlirtiiB «cfü^ifta fec« 
9sU lf i§ vtt> bor Aki^^ fc Hc 9V<i4t, Hi et bot 64(laf Ioub 
Uaadt, tBÜfftB^äfoftBäftM ftMtoi Mb franws IMngca» Satfnf 
»efit^te er «ft mitt« in bcr 9Uäift Me Sir^ bcr eioM. 5Dtf 
ftboi brrns«^ grfid i^ fc wO/l, bo| er oft mler i^aen iDeitte. 
3« biefcn Zages fo^ man t|ni preise ao^ bcr CibeMtegri leiea: 
er, beffea Xot^ 98H^ vnb Mnige befrfgtea, gc^r^te bent Sorte 
be# flblef , une ein geringer fine^t; er beKente He VänO^t in 
eigener ferfon, trug bie @t>etfm ouf, berri^tete oOe SHcafie nnb 
beoba^tete pMilkit bo« e^toeigen« @e lebte Arno in @iegbnrg, 
in Calfefb, in (Braff^ft* @etn tM/m nwrb bnr^ bie goiqettett 
berffinbet: 

633 von Griechin unf Engelanlin 
die kuninge im gebi sanlin. 
so dedde man von Denemarkin, 
von Vlanlerin unti BinzQantl 

Ihm iDor ber ®regcr VH. beg bentf«^ Stet^eg. Stit feinem 
9tfidtritt bon ben 9let(^ggef(^Sften (1073) beginnt bie Beit, bte ber 
'S>\(lfin, in tiefer ftlage über bie traurigen folgen ber otten 3tDie^ 
tra^t, dfo f^ttbert: 

673 mon roub nnti brani 
dvnrün kiridiin nnli lant, 
von Tenemarc^ unz^in Apnliam 
van Kerlingin unz' an Ungarin, 
den niman nimohle widiratän, 
obi ai wollin mit trfiwin nnsamit gän, 
die atifiin heriverte grdze 
wider nevin nnti hflagenoze. 
diz riebe allia bikärte ain gewteine 
en sin eigin inädere: 
mit siginnftllcher ceawe 
ttbirwani iz aick selbe, 
daZ'di gjdoufiin lichamin 
umbigraVin ciworfia Mgin 
ci ftse de bellindia 
de grawin walthusdtn. 
du daz ni trüite bisunin seinl' Anno, 
du bidroz nne lebin längere« 



Digitized by 



Google 



- 355 — 

anno ftort am »lerten DecemBer 1075.0 3Htt xffm ftflrjte 
eine ©äulc bc« jRci^e«. SBel feinem Stcbe geiflte fi^ ber gertc^te 
©(i^meti um ben fd^loeren SSetluft: Sinne erl^ielt eine 2:cbtenfeier, 
iDie U)ol^I feiner feiner Vorgänger unb ^tad^fdger, jur Siu^eftStte 
ober, toie er Bei SeBjeiten berorbnet, ©iegbnrg. S)ie Äird^e feiert 
fein Snbenlen am bierten üDecemBer« 



^ie (Ecohica Dan bei j^iaiget flat ju CfoeOen (Koel^. I49P) liefett audi 
f)\n »lebet eine ^Jtobe ,t>on l^ret Unautoetloffljfeit^ inbem €< boxt 6. 
t62 a l^eipt: 3tib' |i)idf bditnäe hi |i(mNtblfii |iiii bem ite^fer. 3nb 
tom leflen matt l^e frandP, inb ali l^e 9 meciien fu^ an bec gicfft fiancf 
gepeifl »atfjnb 20 jaic btpt büf4)bom, regiert ,l^abb?, flatff .^e in luqi« 
io'tbfctt Inno bn! t06i. Jnb itoarb bae l&egtcmen. boltnoe ^ö b^ 
t^ben gccbrdci'i^Dinii otf pfittip^ui t)aii ^e^nftot^ Otif<i^fF Dfttt'<S:oeaen 
»a6 , lyart be6 Dutf fent ^nnoni« I^Ancm ouecmi| ^eue legaten ^ 
3ol^annea Qtacbinail Inb bufd)off $eter t>an Sunen brad)t (o 69bur(^ in 
bat (Stoiber. 



■ I * > ^ ^r M l(9^Bik *rir*^^^ 



Digitized by 



Google 



M^tr m(b ilttflfdjrtften. 

I. Register op bet Arcblef dS komstig fan het formalig Hof 
det voriteidoiiii fieira ti graftebtpft Zitphea. Opgemaekt 

volgens besluft van Heeren gedeputeerde Staaten der provincie 
Geldertand van 9. Dec. 1851 door P. Nyhoff Adjunct-Ar- 
chivaris van Gelderland. Arnhem^ Js. Ar. Nyhoff en Zoon. 
1856. gr. OcU 441. 

9uf biefe^ 93erf mürbe bot feinem dtfc^einen fc^on l^ingeioiefen. <) <H 
mSge dfnige« boroutf angefuM toetben, »a« auf bie Socalgef^^ic^te tinfetet 
untent 0l^eingegenb Oegug l^at. 6. 1^ 9teAtifireit übet ben Sel^nten )u 
SoSbroicf (Soberic^ fm itreife Jtempen) )iDif(^en ^ecmann, trafen Don 9{eucs 
naat unb SRörö unb bec {Ritterfi^aft ben G^effen unb (S^efc&tootenen hH 
itti^fpield. Ur!. t>. 14. 9tot>. 1561. — 6. 3. fftetnalb, ^ecjog toon Q^tU 
hnn, l^atte bie 9tül^(e |u ®eingen an bec Stiert bem lüttec 8uf r>on ^uC^ui« 
fen für 16 $aac Storni in dcbpac^t gegeben, fßon biefem fam ba< ®ut an 
einen Don 8oo unb toecbcannte. Die Gcb^Mi^t wutbe nic^t mel^c geHefert ; 
bagegen mürbe im 3. 1533 toeceinbari. .ba| bie Seute bon SBeiien unb Sttbt: 
laec ju Qf))(* unb Sßiffen burften malzten (äffen. ü)agegen übemal^men bie ^n- 
l^aber biefer beiben letzteren fBtüffitn iebec bie ^alfte bec obigen dcBpocfii. 
3m 3. 1554 ließ grana Don bec Soo, ^ecc )u SBiffen unb ^rofl bon O^o^ 
bie SXü^U gu ®eingen auf feine jtoflen miebet ^erfleden. Vbcc nun loucbe 
i^m Don benen gu (St)\ unb SBetten fein dtbpad^tced^i, auS be|fen Sefi)^ er 
gefommen mac, ficeiiig gemacht. W micb entfc^ieben, bof bie Don IteDelaer 
unb Sßetien nic^t pffit^tig finb )u O^eingen matten |u (äffen* tief« Dom 21. 
9pri( 1562. — dingefefpme Don Sanfum befc^ioecen ftdftr ^on benen Don 
6tTa(en im f&e^^ M Sßeeni gmifc^en 6ica(en unb fßtxdo gefl5ct mor- 
ben SU fein. Die 6a(4e foH an iDct unb GteQe unietfui^t unb eine 
®clnae feflgeflettt wecben. UcCunbe Dom 29. Sonuac 1572. 6. 10. — 
flttfpcü<4e bec 9btiffin bon 9teu$Jt(o|lec, Vnna Don ^onietac unb i^te< 
9otie6^ufe« auf "eine in bec aBaa( bei Deuten unb ^ferben entflanbene 
6anbinfe(. Urt Dom 1. 3uni 1605. 6. 26. — dttoerb bec ^ecrfi^ft 
d^coeibeeif. Urf. 27; Gept. 1608. e. 29. — 3mi|| über ba« f^ciocat Don 
iDDeca{fe(t iwifc^en (üf^atlti bu Sucq, ®eiß(i(6en Don 6i. Ikiter^, unb einem 
gemiffen Sodann Don SB^^e. Urf. Dom 15. SRära 1611. 6. 38. — Hebet 
baa d^ecic^t Don ^ocfen Doc bet Srüffe Don IBatenbucg. Urf. Dom 3. 1628. 



*) «nnaien I. 331. 

Digitized by VjOOQlC 



— 357 — 

6. 71. — fßttt. bie»öcftf4egJfanl>fd)öft in bcn SUmUtn Äeffel unb jhfirfen» 
bctf tJom;3..1635. 6. 78. — «cmbung be« ^aufc6 ^Trfen bei Söcnlo Dom 
3a^tc 1637. e. 87. — iöeittagc ju ben Sanbcdfubfibicn Don Ceiten bec 
iSJemcinbcn öatenBurg, ^otjen, Seut, fernen, öafgo^n, JO^en unb ©iben 
t)om 3al^te 1646. 6. 121. — Sm 3q^te 1648 ^att« ba« «po|hIn|lift in 
Stbln nod) bcn Sehnten gu aSctpngcn. 6. 13S. — Uebet ba« ^ei(fi»efen 
an)lfd)en SRaa« unb SBaal. 6. 144 u. m. — 5)a«* 6tift 6t. SRattlni a« 
(Sraricnburq l^attc ben Sehnten unb ba« ^atronat gu Söcecf. ©. 194. ^— 
3)tc ?fattfitdC)c ju ^otfcn ijl fpStetcn Utfprung«. e. 258. — 3n)i|l gmifc^en 
ben SantiUen Don SBac^tenbonf unb Don 6c^(ec&tenbal^r übet ben Sebnbefit 
Don 0toe«be(!. Ut!. Dom Sa^te 1752. 6. 306. — «ei ©euningen f|l ein 
®ut „bet alte tmp^V genannt. 6. 320. *- 8if(fictei im ffiic^enet SKeec. 
e. 323. — ®coe6betf an bte Don ?oo au SBfffen gefommcn. 1768. 6. 326. 

— «RoA im 3a^te 1791 l^atte ba« 6t. S3lctorts6tift in Xanten ben Sehnten 
3u 3)teumef. 6. 341. — Hebet beffen ©eft^ auf bet 3rtfel Sootn untet 
^cr»atben i|l nod} ein fpätetet 9?ad)mei« Dom Salute 1799, 6. 3uli. 6.345. 

— 2)et ^©emeinbe löeuningen wiib bewilligt, einige ®cünbe ju Derfaufm jüt 
trnWaffung einet ®lö(fe. 1640. Ö. 386. — StaxVi IV. bet 6tabt Stbin 
Detiie^e« gStiDifegium de non evocando unb anbete d^etecifttfame Dom 9. 
San. 1355. 61 351. — SBilcf»e<ftfel aioifdicn |)cinri4 öifd)of DonSKünflet, 
^bolf, ^etjog Don (5(eDe unb bem ®tafen Don 9R5rd übet bie SRif ^eUigfeiten 
bet beiben ätflein 1431. (Sbenbaf. — Setl^anblungen unb IBtiefttec^fet aud bem 
3a^te 1561 übet bie Sage b« ^inge in ben ^le^ntctn ffiad^tenbon! , ©tialen 
imb Äeflfel. 6. 360. — Uebet ®tanajlteitig!eiten jmifc^en SBenlo unb Äalben« 
fltt^en, 1596 unb 1597. 6. 369. — 3»ei goliosSanbc übet ben Se^nbefiJ 
bei ^ettfcftaft SR^Ienbonf ou« bem Salute 1638. 6: 426. — (gd btaurfjt 
tt>el^l ni(^t bemetit au koetben, baf unfet fß\x^ ein blof ed SSetaeicbnif ifi, me(' 
rf>e« nut angibt, »o bie angefüllten 6tüi!e a" finben flnb. SRöge unfei 
9{a(^batfiaat bei anbecn S^ad^a^mung etl^alten! 3* 9K. 

IL ©efd^U^te bei: &tabt münfttttiftl unb bn nai^haxli^tn 
Drtfi^aftett üon 3ac. Äafefe^, ®^mn.=^Dircctor, dtiK gctftl. 
m% {Ritter beö retten 5lbrer*Drb. IV. ©äffe, aHitglteb mc^rcr 
gelel^rtctt SJcreine. ßrfter ^til, mit einer Slbbitbung beö 
®runb)>Ian« ber ©tift^fird^c ju aKönftcreifeL Mn 1851. gr. 
Oct. 412 ®. 

SXit feltcnet ^Tudbauei l^at bet l^oc^wütbige ^ett SSetfaffet «Öe« gefam»' 
meft, tt)a« auf bie SBctgangenl^ett feinet ^eimatl^ unb i^tei nacbjlcn Umge&ung 
Ceaug ^at. Äeln mit altem ©dfetiftaügen Deife^ene« ^apieifd^niftcfeen fc^eint 
i^m entgangen au fein. 5lucf) bie fcf)on in 3>iutf etfcfeienenen 0uenens6cftiif» 
ten pnb gel^örig benu^t »otben, wie aud) bie ^luffcfelüffe, totldjt 6teinfct|iiften 
geben, ^tabitlonen unb 6agen fanben ebenfalls il^ie 6te!Ien unb ba« fficif 
ei^alt fogoi buid) manche« (Jutiofum, feine 5(nefboten a la 6tiambcig eine eigen« 
tl^ümlid)e SBürae. SBo iDilginals3)ocumente ntd)t an ®ebot jlanben, ftnb 5lbs 
f^tiften, bie eben l^icibuirf) bei 9la(i)n)e(t aufbewa^it »eiben, nicf)t Deifcftma^t 
Wölben. £)af fte manef)mal fmnl^öienbe öitata entl^alten, ifi beö ^m. SBet« 
faffet« 64urb nid)t. 6tatt p^, um fie^au emenbiiert, in gewagte SKut^maf uns 
gen an eigel^en, mad^t et liebet ben Sefet bui(^ ein befonbeje« gtageaeicften 
baiauf aufmeiffam, baf et l^iet an einet 6teIIe i|l, wo e« einigen Sflacftbenfend 
unb gorfc^en« beb«tf. 3wai wirb bei SRann Dom gac^e in bem »eife aWan* 
«nnaUtt 2. Jl4 

Digitized by VjOOQIC 



- 358 — 

'^, ttotubet n gecn Odiel^cuttg i^atte, \)exmi^en, |. B. ouf bem Gebiete 
bet 5titc^ent)erfaffung eine eittgel^enbe Kudefnanbeife^uitg be6 S$etl^a(tniße6 bei 
mfmfietetfelei etifte< gut ^btet ^mm obec au(^ in )6e$ug auf ^meinbet>ei: 
faffung: ben 9{a(^met«, tt>ie ftc^ ou< ben ^&!:igtn Otenß' uab ige^endleuten 
bet jttetfien 5a $iüm unb 3Rünf[eteifel unb . aud ben Sl^ogtleuten bet (Dtafen 
k>on ^te t)ot unb nac^ eine- fiabtifc^e J6ütgetei gebilbet ^at. dagegen ifl 
bad gebotene ffatetial fo tetc^^altig^ baf ein 3^et, bet bte ge^odgen Soi- 
flubien gemalt l^at, ftc^ aü« bemfelSen bie entfptec^enben %i<iqtn mit leiertet 
äKü^e l&fen !onn. ^U(6 {|i s^ gewi^, baf bet ^ett Setfaffet, obgleich et H 
felbjl nidit gefielet, (inbcm et füt gut befunben l^at, fein SBecf mit einet Gins 
(eitung nidftt gutoerfe^n), ntc^t füt (S)ele^tte, fonbetn fut bad grofe ^i^Ucum 
feinet ^eimatl^ fc^tteb. iDie Aufgabe biefed, übet bad, wad ft(6 untet feinen 
Botfal^en jugettagen ^qtte unb mie a^d ben eJ^emaUgen 3<^ftänbeu bie nun? 
mel^tigen etmad)fen ftnb, auf eine i^m ^fagenbe unb feinet ^ilbungdjiufe an- 
gemeffene Sßetfe gu belebten, bann aucli ibm.an gefdji^tUdftem Gtubium Sufl 
abaugeioinnen unb. @inn f&t hoA ^(tett^üm(ic6e beigubtingen , ^ot et dlücfßdj 
geiotft. ©et etfie »anb bat 4l «[bfd)nitte. 3^t änbalt i|l biefet: 1) So- 
pbgtapl^ifd)e«. 0lomifcf)e 3nf(briften au6 bet «Rä§e. Utfunblic^c Flamen 
bet (Stft. 2) Sanbedbol^eit. ©ie Oi^tafen toon ilate cdA Obetbdgte. ©ie 
t>on $od)flab.en unb 3vdi6) atd t^te 9{ad)foIget. 3) Beamte bon a>iün'' 
|ieteifeI. (Oet B. 21 unb 96 i« bet Utf. Gigb. Siguin bom 3<x^tc 1086 
angcfübtte Praefectn? urbis i|l ein (Sbclüogt öon Ä5In). 4) SViagifiiat, 
{Ratb, 6(^effen, ©emeinbebienet. 5) Slecbtapfleg e. 3um jüUc^fdien 9mt 
SRünjleteifel gel^dttcn 16 ®eti*te obet 5)ingl!ü^le. (3bt «Jetjei^nil f. 6. 
56) Uebet 6enbs unb «tücfttcngeii^te. 6) a>a« 6tiftdf[o^ec, 3>ä 
®tunb ^igent^um, bad 6tift (Kolonie Don g^rüm. ©ie jtttcf^e ben ^^. ^lub 
aeugen (S^t^fant^ unb 5)atia ge»eibt. 9?eben!itrf)en bcrfelben gu St. 3ol^onn, 
6t. a^tc^aet unb €t. (Sat^atina. 7) @tiftd(ttc^e mit ben Stiofitt^ 
gebättben. (Scflatung bet bem SBet!e beigefügten Safel. JOeff^cttbung 
eined altettbümlic^en 6ebi[e. 9Retfmütbig(eiten in bet 9iü|lfammet. (&lodm* 
infc^iften. Seietli({)feiten bei. bei SHüdPfe^t bet 1^1^. Steliquten im Sollte 1698 
öon Stbln, tool^in fte »egen bet tooil^etgegangenen Äticgßuntu^en iDaten ges 
•fiüd)tet motben. 8) dtmetbungen unb 8tec6t4Detbä[tn.lf fe bei 
6t! ft«. 6cbenfung bet «ottae^nten |u 3Rün|ieteifel, «§einba<t>, Äi^peniA, 
5Bid)tetic6 unb S5ifd)el butrf) (gtab. 6iguin 1086. ^id^et ungebwcfte Utfunbe 
beö (Bt^b, gtiebtic^ I. (1105), motin bie eifle S^enfung cimeitett unb oud) 
♦auf bie {ftottac^tttcn gu @arte«botf, a:onbotf, 9?iebeifattt u.a. audgebe^nt »iib. 
(6. 97). (Sine anbete toom 3a5te 1311 übet ben «lott^el^nten ju ÄBi*teti<^ 
(6. 109).- Uebet haS ?5dtconat ju Sfl^einbacf) unb Sppenboif. liefet «b* 
Wnitt i(l fel^t umfangictc^ (95 — 129) unb ftnbet noc^ im fofgenben feine 
gbctfe^ung. 9) Sßetmögen unb ©etedfttfame be« 6tifte«. Sebnten 
unb .^ol^ungdbere^ttgungen. .^etdt^um Don 9)'{ubf(^eib unb Don ^acg^etm. 
10) a3etpfncf)tungen unb Safien be« 6tift^. 6ogen. Äoppeleffen. 
\)h an gen>ijfen Sagen getoiffcn 6tift3^ötigen gegeben »etben mußten. 11) 
SßalfU unb ¥tafentationdtecf)t. 5)af bi« aut 6acufatifot|on bei 
6tift« bie ®eifin(f)en beffelben ficft i^tcSöotgcfeJten etwa^tt ^aben fotten, »itb 
(6. 167) 5tt)at behauptet abet nldji etmicfen^ ©ad SSetl^altnip , toenn ed 
ni(^t ein gan^ abnoimeö wat, muf Dielmel^t bied gemcfcn fein : ©et ^ropft 
»urbe Don gJtüm l^ingef(t)icft unb na^m mit 3u[iimmung feine« %hM bie 
@eijHicl)en in fein 6tift auf, bie et füt gut fanb unb tt)ic« il^nen i^te 
kerntet unb SSetti^tungen an, Sßetgl. bie 6. 106 ongefü^tte Utfunbe 
Dom 3a&" ^'^^ß, »Donat^ bie „Canonici eccl. Monast. Domino Abbati 
fitquo eccl«s, Prumiens: subjectl et cappellani^ feilt foQen. 



Digitized 



by Google 



— 389 — 

3n letztet 3eH t^etgaSm ^[l^ut^fali unb. %ronbtfn&tu:ig bk 9ßto^^tl nftfii 
per tnrniim, fonbettt coAJQnctiin. Ü)ei ^utnu4 f)at auf emen brittm, bem 
auf < tttlbete IRal bet 6oi auflanb, Dermut^Ilcft bcr? (5rjBlf(f|of öon Äöln, S8es 
gu^* 6. 169. Primae preces. Heftgnatioit u.f. ». 12) ^ctfonalbet. 
I^äitnlffc be« 6tift«. ^Tuc^ bct Cerabifeftof öon Stier aW (Sommenbatot 
»Ott $töm l^dte eine |Jtabenbc. $)em 6tift«becanat »arcn bfc it^nlejx gu 
S^ocmHbotf' unb bie ^fatteien ju 9Rünfieteife(, @fd)toei(ti unb 9l5t^en incpr« 
potirt. Cel bet ?luf^ebung jäl^lte ba« 6ttft 12 (mtöcfenbc unb 6 obmefcnbtc 
«opitulöten unb 5 «katitn. 13) « ruber fcftaftcn; SRIt «u«nal^me bet 
Dom ^. CebafÜanu«, »elcf)e f^on im 3al^re 1487 bejiattöt »urbe, rügten jie 
au« t>«t Seit bcr 3efuiten J^er. 14) 2)ic So^annidürÄc unb gSfätt« 
fa4en. iDIefe na^ ber 6u|)preffion abgebrotfeene S^tibt bicntc jum ^f«"' 
Q0tte9bfenfl-. 15) ®ef(f)id)i(t4'e SKetf mürbigfeifen bed «tiftd. 
®nige«:öu4 be« ©tatuten. Heber ©cerbung ber 6ilfWge!|Hid|cn, gtue^it^ans 
bef, Unterhalt be« Äird)cngeb5iibe«. 16) ^ofpitol unb 9(rmenpflcge. 

17) Äefejli'gung ber ©tabt unb filtefle ?JrtDatgeb5ubc. Äuincn 
bc« fftr(ili«^ett ©c^loffel; ©ftb^e^n 3:Wrme auf ben X^orcn unb SöSaen. 

18) (51emcntarf(f)ulen. 19) ©effHicf^e« Snflitut für »eiblldfe 
(Jrjfc^ung. Bt 6altoator«^au« gegtfinbet 1594. 20) Äapujlnct»^ 
tlofti, 1618 famen bie Äapujincr nacfj SWünjleteifel. ©ie erntfjteten in 
i^rem ÄIo|ier eine Siuc^fabrif , . für ben «eborf offer Älöfler ber ^roDina. 21) 
^96 ®^mit<tftum im' <£ntflel^en. 22) $ad 3efuttens(£oI(egium. 
25) $>ie ®^mnafium<firc^e. 24) Stamm toerm&gen bed ©^mna- 
fium«. 25) 6tttblen»efen be« ®^mnafium« 6i« 1774. 26) eta« 
tljlt! ^e« (liy^mnaf.iumHj bi« 1774, 27) SJettoattung unb ^erfo« 
ital be« ©olleglumd bon 1774 bi« 1800. 29) 3nne.te tlngelegem 
Reiten be« Ö^mnafium« tjon 1774— 1814« 30) 35 ermögen unb 
Verwaltung be« OJ^mnofium« öon 1814-^1852. (261-288). 31) 
«ilbungdmtttel be< Oy^mnaftum«. 32) Sßfffenfc^aftlic^e Sei« 
ftungen ber Sekret auf er ber Schule. t:^ema*« ber ^togcamme t)on 
1717 an. 33) (Btferfdie SRiffion. 34) 2)et SWUeldbetg (20008uf 
1^04). 35) J5)o« Äatmeliteffen^Älofler, gegr. 1657. 36) fetatiflif 
ber ®emei«be. Steuer, Sott tinb ^ccife. ©eDöIfetung. 3uben (cttecrben 
im Sa^re 1467 ein (Shunbfiücf au intern SeerbigungSpta^, ber anc^ benen au 
Äünfkerelfef, (gu«fir*ett unb gülptcf) biente. 6t5btif4e @erc(f|tfame. ^olaung. 
«ufndl^me neuer Sürger» ©treffen» etötl^um (@. 333). ^ofimefen, Slerate 
unb ilpDtl^efer. 37) ßanbetunb ®e»erbe. aBolIenmcbcr, anbere ^anb« 
iperfer, 3al^rmorfte. 38) 2Retf»ürbige (Sreigniffe 6» 366. 6tein* 
fd^tift über eine Xleberfdimemmung , Ui »el^er 1500 SWenfc^en unb 3000 
6iürf ©ie^ umfameh. SSerfucfie bie {Reformation einaufü^ren. 6. 368 ff. 
itjKlrmungen bet 6tabt» auftreten ber ^(nl^änger bet franaöftfcften WepublÜ. 
(Jrefgttiffe ber neuefteh Seit. 39) SRer!»ürbige »cinner (6ct)rlft(icaer). 
a)en 6(ituf macftt eine Iefen«wert^c biograpl^ifct)e «Racfiric^t über ^ct. 3of. 
ge^, }im 5lmt«t)organger unb Seigrer beö S5erfa|fer«. 3>iefer ©cftlug unb btc 
übfcftttitte 21 — 36, nur Oegenflanbe bctteffenb, benen ber tSerfaffer feinen 
'8eben#bhuf gewibmct l^at/pub mit befonberer «u«fü6rücl)f eit , Sotliebe unb 

aWitme be^anbclt. 3a e« fcf^eint beinahe, al6 ob alle« 3lnbere, ba« ^acf)foIs 
genbefbJDol^I a(« ba«95orl^erge^enbe, nur al« ©taffage bienen fott, um feinen Siebs 
ling«gegenflanb: badOjmnafium, fn ba« redete Sief)t au fejen. SRoge e« l^m 
gelingen, nocft toiele urib lange greubc an biefer ^nflalt au erleben, bie i^m 
il^re IBiebetl^etPellung unb IGlüt^e toerbanftJ , 

. 3. «. 
24* 

Digitized by CjOOQIC 



— Seo- 
ul, lötfütlim fßtan }tt)eiter ^ül 281 @eiten. 

f)te ®efc^td)te eine« OtUS fann ni(^t Detflanben metben, ol^ne bte ferner 
Umgebung. (S« »at alfo not^ig, baf b« Cerfaffcc bei bet SeatBeitung bet 
^efcf)t(^te feined ^eimat^otte^ ouc^ aufet^a(6 beffelben auf ^udbeute ausging. 
^un fonnte ed nic^t fehlen, baf tftm SDlanc^eö gut ^anb !am, toa^ ^toaz |u 
feinem S^ema nid^t in einem unau^toeic^ttc^en SSec^ältnif flanb, mad abec ein« 
mal entbecft immet bec ^uf^ebung »edl^ mat. ' 60 ent^anb bet weite Zf^&l 
feine« fBetf«. öc befcfiäftigt ficft ^auptfäcf|li(ft mit ben mcrfmurbfgeÄ Ott: 
fc^aften bec j^ceife (Sutftirt^en unb {Reinbac^. 6ein SRateciaf fcitifc^ gu beoc^ 
beiten unb miflfcnfc^afttit^ jutctfet gu legen, ^aben bem SSerfaffec feine IBenif«' 
gefc^afte nic^t gefiattet. iDte Oite, übet »elcbe ec feine 9Rttt^ei(ungen mac^t, 
folgen in alp^betifc^ec Otbnung unb ftnb biefe: 1) «^tweiler. ^uf bem 
Äalüatienbetg, fonfl bec „Stopp" genannt, mac fcü^ec bie 0ii(f)t(idtte. 3m 
3aM 1440 »ucbe eine AapeOe bacauf gegt&nbet, bei bec im ilnfang be« 17. 
Sa^r^unbectö ein Aapuainecfloflec eccicbtet mürbe. Serfc^iebeneö über bie 
etabt ^l^tmeilec. 6. 8—15. 2) ilntmeilec. Slpmifcfec 3nfcftcifteiu 3) 
5(clDff unb ÄiiÄpeni*. ©(^effcnmcidt^um üon Moff. ~ Staltax, unb 
^cbff, mo eine JtapeUe mac, unb eine gamtlie ^u (Sid)ecfc6etb ge^5rten gur 
Pfarrei J(ic«peni(^. 6. 33. 4) ISillig mirb insgemein füc Belgica Ticus 
bed 3tinecard gehalten. 5) 18(an!en^eim. 6) (Sommern. 7) duf; 
ficcben. 6tabtcecbt gegeben ))on SBalcam ^ecm Don9)2onioie unb Don %aU 
fenburg. t:ejct bec Urfunbe üom 3a^ce 1304 nacft bem Original. 3n dui^ 
{icdien moren ^ton ^farr!ir(^en : bie ^auptf iccbe gunr f). i){artin unb bie gum 
1^. (S^eorg, meldte eigentlich nuc eine e^cempte .toon bem, bem €tifte 9letc6enMn 
gehörigen ^ofe Siü^^eim, in bie 6tabt üetlfgte ^aptüt ijt. @. 64 unb 70. 
8) Sicmenicb. 9) glamecil^eim. 10) Sc<iuenbecg. SBie bie €.76 
angeführte 3nf*rift auf ba« 3a^t H58 beutet, i(l unWar. «efett«»ertb ijt 
bad 6cbeffenmeiöt^um. 6. 78. $)affelbe mac^t bie 6(t)u^^ei(igen ber. ^farr? 
fircfie ju „®runb^ecren" beö t)ct« unb „an il^cer 6tatt i|t ber ^erjog au 
SüHcft ein ect)itm^err be« Äicc^fpicl«." 11) OicUborf. 12) ^a^n. 
13) ^art^. ($ine i6urg, bte einem jturfolner^^mte ben tarnen gab. 14) 
^ar^^eim. 6d)effcnme!«t]^um. 6. 83. 15) ^cimbatl). 16) ^eiflart 
(«urg). 17) ^oefelar. 18) ^oSpelt. 19) 3berd^eim. 20) Som« 
merfum. 21) 9Red)erntd). 22) aXecfenbeim. 23) äRetterni4 
24) SWütfcfteib. 25) 9ieu!ir4eR. Ucf. bomSal^re 1222 über einen bem 
6t. (5unibett«|lift in Äoln gehörigen Sehnten ju 9?eufircben. S5i« }um 3a^re 
1669 gehörte ber iDct iguc ^fariei ^ejmert^^eim. 26) 9{ibeggen. 27) 
Siot^en. 28) £)lef. |>icr ®: 150 begegnet un« »iebecum ba«, unge* 
a6)Ut feiner Unüermeiblic^feit unb Seill^eit, immer mertmürbige Olefer 6(^effens 
meidt^um Don 1546^ hai bem 3unfer t)on i^rimbocn bad S^e(f)t auf|)ricf)t, in 
£)lef einen Pfarrer cinaufc^en, ber in feiner ^cmeihbe „Sifcbof unb ^apfi" 
ffl. (Sigentl^ümlid) ifl auc^, baf bie6 SBeidt^um fxdi fafl audfc^liefltcb mit 
fird)li*en »er^altniffen befaft. 29) fil^eber. gunbc tomifcber «Itert^mer. 
30) gt^einbacb. ©claffe ber erflen ftanjöfifcben (Republifancr Wfelbfl. 6. 
165 ff. Uebcr bie boit in ber erficn i)älfte be« 17. 3a^c^unbcct« 6tatt ge« 
funbenen ^eyento erfolg ungcn. 6. 178 ff. 31) iRobt. 32) 6 aar. 33) 
6a$fe^. 34) 6d)n)ein^eim. '2)ie ^farrfitc^e i|l au Slingd^eim. 3n 
©cbmein^eim mar ein (5i(ieraienfers9'lonneB!loPer (1238). 35) ©tcinfelb. 
5lbtei. ©. 200. ^ii befanntc mettifcfce ?egenbe über bie Stiftung burcft 61« 
bobo t)on 5lare unb beffen ©efcbicfe mit einer gelungenen beutfien Ueberfejung, 
ebenfa^H« in «erfen öon bem ^errn SJetfaffer. SSeraeicftnif ber «ebte. 36) 
a:omber0 (Ht Äulne). 37) a:onborf. 38) SBac^enborf. 39) SBelii« 



Digitized by 



Google 



— 361 - 

garten. 40) fflcn«6erg im Äc. tbefiau. 41) SIcöel Curg. 42) 
Singd^efm. 43) 3ü(pi4. tttfunblic^e 9lac^ri(^ien übet bte ^icfiibiafonaU 
(S^etecf^tfame be^ Sütpic^ec Sattbbefand im JD^nint (Slonfc^auer Sanb). 6. 249 
ff. «erieic^niß bei Sfifp. 8anbbc!ane. Sufaje unb Öcc6c(ferungen. 6. 258—268. 
beigefügt ffl ein O^Ioffaiium nnb ein 9legi|!er. 3. JOi, 

IV. ^(Ogtamm bed ^tog^mnaftomd jn 3ftlt(| (1856); t)on bem 

{Rcctbr ber Slnftalt Dr. 8ubtt). bon @ffen. 

(SS i|l crfreulid), baf bie Programme unfercr gelcl^tten 6cftu(en fortfal^« 
len (Stgebniffe i^on 6tubien über t)ater(pnbtfd)e (S^efc^td^te )U liefern. )Dad 
Dorliegenbe befpiicftt bie 4 ü)^na|len 3üllc^« t>on 1328—1423. 3u bebofucrn 
bleibt e«, baf bei ben geringeren gelehrten 6dftu(en umfaffcnbc ®efcbirf)t«merle 
in ber »tegel fel^Icn. öi« biefcm 8Äif(lanb abgel^olfen ifi, »are H a»ec!mäfig, 
baf in brn betreffenben Programmen auf i^falgef(^td)te begug^abenbeSnebita 
t>erc|fent(i(^t unb erläutert »ücben. 3. SR. 

V. De Philippofleinsbergensi Archiepiscopo Colon, (l 167—1 I9i). 

Disserlalio historica, quam consensu et authoritale amplissimi 
Philosophorum ordinis in alma literarum Academia Monaste* 
riensi ad summos in Philosophia honores rite impelrandos 
die poslea indicanda an. 1856, publice defendet Hermannus 
Keussen Crefeldiensis. Crefeldiae, Typis Kleinianis. 63 @. Oct. 

Son unfern jüngeren ^efc^ic^tsforfc^ern ifl c6 ein glütfiid^er ®ebonfe ges 
»efen, bad $eben unb SBirfen einzelner ^^nafhn geiftiic^en unb »eltÜ^en 
6tanbetf gum d^egenftanb i^rer 6tubien gu machen. iBei ^f}ii\p^ t7on ^einSs 
berg, einem ber gt5ften Jtir^enfürfien 5Deutfd)Ionbd, konnte ber ^err ^erfaffer 
in einer a!abemifd)en ii)iffertation nidyt fo auäful^rlid^ iu SBer! geben, tt>ie in 
einem ^uc^e. ^ennocb ^at er, in fo fem jener Umflanb eS i^m geflattete, 
feine Aufgabe glücflic^ geI56t unb eS fie^t au l^offen, ba$ bad (S^eleiflete a\i 
aSorarbeit au einem gr&feren SBerfe bienen »irb. ^ie Arbeit a^i^f^Qt in toter 
ilbfc^nitte. iDer erfle ^anbelt toon ber^erfunft, S3ertt>anbtfc(aft gS^ilipp'd toon 
Heinsberg unb ben 6d)u(en, bte er befud^te, toon ben fird)Ii(^en SBürben, bie 
er beüeibete unb »ie er 6tell&ettreter unb Cltegierungdge^ulfe feined 93orgäns 
gerd auf bem erabif(^&fltd)en 6tu^Ie toon Stbln, fteinalb'd toon Toffel, mar. 
%bfd)nitt II. C^r »trb (Srabtfc^of Don Stbln (gettei^t im $ome am 29. eept. 
1168). 5>ur<f) Urfunbcn, ß^ronifen unb 6^nobaIbefd)lüffe »erfolgt ber »er* 
faffer feinen SRann )oon Sag au 2:ag, »on Crt au Oxi unb aeigt il^n feinen 
gefem balb in feiner SRetropoIe, balb an anbern Octen feine« »eltft^icfetigen 
Cprenget^-lüirlfam. — 1174. gJ^itipp aici^t mit bem Äaifer na* Stalien, 
ift' bei ber Belagerung bon ^(e^anbrien. Seine SSerbienfte um bte lludföl^nuug 
be« JJaifcr« mif bem ?op|le. 5lbf<bn. IIL 5)a« ^eraogt^um SBeffalcn fommt 
an ba« Äblnifctic (Srafiift. ^bfcbn. IV. ©oeft unb anbere 6t5bte »erben öon 
$^i(ipp begünßigt, er erbaut 'V^tmont. Q^tUf^xU 61ubien beffelben. tim 
längflen »eiweilt ber SSer faffer bei ben anif^eQighiten gj^ilipp'a mit bem Steidid- 
oberl^oupte; bie ft* bi« aum (Snbe feine« Scben« ^inaie^en (13. «ug. 1191). 
abm bie« SJRoment ber ®efd)i4te ^^ilipp'« toon $)ein«berg ifl erfi ben ben 
neuern Cdftriftflcllern gebü^renb in*« 5[i^e gefaft »orben (©. 25). iDie „An- 
notiitiones'', tt>orin bie benii^ten £)ueUen angegeben merben unb n^e^e fa^ bie 

Digitized byCjOOQlC 



- 362 — 

{^aifte ber Blattet füflfett (24 Gelten), ^eBen bem Setfbffic ein lüf^mMdieA 
geugni^ fetne^ gletie«. €(^metlitft tüitb ein einfcf^Iägigeö IBctt näl^tn^ft }ii 
ntad)en fein, haS ^iec nit^t ferne 99erü(f|t(t)tigun() gefunben ^ätte. ^ie eki? 
jelnen iöetkfttlgungen frfi^etec Setfc , ble bet iBetfoffet butd) feine -iSttoie be* > 
fltünbet, »eile bct gorftfiet niff)t überfeinen, ©a« (&|Hing«tt)er! feinet ©tubien 
übet ¥^{tipp t>on ^etndbetg, bem bte (Scbauung ber Gtabtmoueni StblvA 
^ugefcfirieben »itb, iat bet X^etfoffet feinem gSfattet, bem Sanbbec^anten unb 
e^tensSDom^ettn |)tn. Äelnär^ in Ätefelb bebWtt, bem Ct bauet bteiet Ititc^n. 
®(ü(f(i(^et ä^ebonfe! 

VI. Smffilvift «bn bit ^ittufi^tn et0tit$$x^i»t nel^ ber> 
gleli^cnbcn 9?otigen über baß Sürd^btoefen einiger fremben ©taa^' 
tcm att.a»qnufcri^t'gebr»dt. SBeriin, 9«ct). 1855* 52 SDc 
tabfeiten. 

^(6 ^etaülgebet ift untetjeidinet: Dr. »on Sandaotle, ©el^* Öbet^Vrcftit)' 
rat^ unb ^itectot bei etaot^^^rc^tDe. ^et' 3fn^lt unb bet Smeit bM.mtc^' 
ttgen 6(t)rift(t)en8 ge^t au4 bem Dorgebrucften ^erseidinif l^ett^ot: . L Pflege 
be< ^r(f)it)n)efenS n^ä^ienb bed legten SKenfc^enoItetd in tpteufen uilb im Vu^ 
(onbe. ttebütfniß einet IBfebettoetmel^tung bet ben fveufifc^en GitatS^Htf^iten 
getoibmeten 5ttäfte. II. ITufgaben utib iBebütfni^e bet ^toDiniial'tttd^toe. 
III. ^aö 5t5ntg[i(f)e ^e^etme etaatd::flid)tt). 1) Stibung feine« lOeftanbed Don 
ben Unrtoanblungen in ben ^ö^cren 6taat«.be^ötben M gum ?:ilfitet tSrie« 
ben. 2) tDibrigc 6cl)i(ffa{e beS ®eb<imen etaattf$«Itcbttl feü bem Salute 1808. 
3) i6eabficf)tigte aber n{d)t audgefül^tte aRafregeln gut Setboaßänbigung htA 
9ixdjM, 4) gftagen oinb ffiotfc^I&ge in Beiteff bet Igufunft be« ®el^eimen 
etoattfs^ftdjit)«. «fn^öng I. Sergletc^enbe Uebeifi4t bet je^t in $tcufen liib 
in eiifigen anbetn Staaten Dot^anbenen ^koLtir^äi^tt ; mit (Rü(f fh^t befonbctS 
auf bie benfelben grmibme[ten Socale, ^ibeitlfKdfte unb <8elbmtttel. H. • Xu^ 
barmacfiung bet ^tcfiiDe toetfc^iebenet 6tdalcn im 3nteteffe bet Sanbe^gefi^ii^te. 
— di möge (5inige< aui bem inteteffanten IIBerte gut gbtbetung bet Q^ts 
f(4i(i)t#fotf(^ung b^tDotge^olcn metben. 0. 1* .,,^\äit nut ingtanfteicft, ou4 
im 93etet(^e biutfdiet 9iegierungen ftnb befonbet« bei ®e(egenbeit bei Untet^ 
btütfung bet geifUid^en ftetdidßänbe in ben ^a^ren 1802 unb 1803 gtope 
aRaffen wett^Dodet Vtd}tt)a(teR txetni^tet motben, obet but4 Setfauf, SJenm» 
tteuuog, fSettoa^tlofung toetfommen. 9uf biefen SBonbali^mut in i6etteff bei 
utfunbltdien C^ueOen bet 9efcfai4te folgte inbeffen in äl^nlic^et WA, toi^ auf 
bem iS^ebiet bet mitielaltetlic^iiflUc^en 5tunfhi>e(t in Sran!tet(( unb in on? 
beten Sänbein, nun f(^n feit einem SRenfc^enoltet eine nicfet unftofttge l^ei^ 
fame 9teaction. Zxd% bem in ben n^eiteren jtteifen, aucb ben fogenamtten ges 
bilbeten^ ^enfcfienben SRatetiaiidmuS/ bem eine 9Xei(e 0tfenba^n u. bgl. me^t 
gilt a(6 äffe %tcf)ite bet Seit; trot bem aßet lebenbigen (Stfamtatf unb 
Shit^omoenbung bet (Sef^if^te ab^olben Sibetalttfmud ünb SücMuftatifmuS ift 
in Dieten iBanbem bon ben {Regietungen, .auc^ i^on Stönben unb anbetd op 
ganifttten Sanbe^oet tretungen, fel^t (St^ebOc^e« unb f)an(en<K>ett^e« fftt bieJDt^ 
gonifation unb 9tubbatmaf^ung bet ^tcbioe in'd SBerf gerit^tet wotben." 

^et S3etfa|fet etfennt an, baf au(^ in unfeim Staate füt bad Stcbio* 
wefen Sebeutenbed 'geffdel^en Iß, in6Befonbet^ burA ©tünbung bet {leben ^ro^ 
Dittgia(s9[r<(it)e (Don benen gtoei, baS gü J(obleng unb baö gu ^fiffeO»otf; «uf 
bie 8l]nernprot)ing fommen), et be^ouptet abet unumwunben : ,,2)ie 6(R^e fb^ 
gegenȊttig fo, baf ; wenn fteupen nic^t in Qbft<^i aiif bie ^t^t feinn 9i%tf 



Digitized by 



Google 



— 363 -r 

neit (Skfi^lc^te (a(fo Dor allem bet utfuttbU^en JOueSeit; becfelBen) auf hm 
gleichen flal^m gänjli^ i^etitc^ten to\ü, Ut i^m buic^ bie fplenbibefie gocbes 
tung fa|l attet fon^ etbenfUd&cn @ebi«t« b« SBiffcnfcf^aftcit unb Äünfle, (aucft 
ber bett befonberen t)aiet(anbif(^n 3nteceffen nocf) fo fem liegenben) |u $^ell 
gemocben Iß, meitn ed baiin nicbt t>on ))ielen anbeten, felbfl bon bebeutenb 
Heineren 6taaten uetbuntett bleiben mill, ed uner(öp(i(b ifl, bem 9i(f)ik>n)efen 
bebeutenbe j^iäfte in mibmen, au^ecbem abec aud) gut ^ebung beffelben 9Ka|^ 
regeln eintreten ju (äffen, beren iDurcbfül^rung ntd^t gecabe ^ol^e unb neue 
©elbbdtrage etfocberte." — 6.4. „^a«3al^r 1848 bat bcn «rrf^bJÖtat, ber 
ft* auf 22,575 $blt- belief, um 7450 Stb^t. t)erringert, . . Siaetmeiji mug 
biefe ©nbufe ben ©eloaltfamfeiten jener (Jpod)c jugeft^rieben »erben." — 
6. 6. ^ie ^icbtt>(oca(e in itob(en) unb '^Däffelborf ftnb ganj gewßlbt, geben 
alfo größere ^t^erl^eit gegen geuetdgefa^r^ aU bie ^u 6tetttn, äRünfier unb 
Äönigeberg, too bie« ni(f)t ber gaü ijl. — 6. 10. „5)er im Ott 1854 ber* 
fammelte Sanbtag ber Äbeinproüinj ^cA für jeben ber beiben bortigen Ärc^ioare 
eine bkibenbe ®ebaltdt>erbefferung bon 200 Sl^Ir., für 9lemuneration eine^ 
$ülf<arbeiter« an jebem ftriiö id^rlic^ 200 Jb^i / fwner eine einmalige Sei» 
l^ülfe Don 400 !l^Ir. aur ^erme^rung ber 9(rd)it)'^ib(iot^e!en unb janberer 
eubfibten (toobei eine meitere 16emiaigung in ^udfic^t geflellt i|l), enb(t4 
1050 Zf^U. aur gorberung ar(f)ibalif(^er gJublifattenen au^gcfe^^t.'' — 6. 34. 
„Vit ben 7 $rot).'Vrd)ik>en fungiten 7 ^ircbibare unb 5 a^eite Beamte, ju 
weffben am fH^ein bie Reitend ber 6tanbe aufammen mit 400 ^^Ir. remune? 
ririen 2 ^ülfSarbeiter hinauf ommen.. 3ene 12 Beamten belieben aufammen 
7450 Sl^Ir. ©ebalt, »elcbe auf bie (Ä^einlanbe mit 3050, ouf 3Be|lfaIen mit . 
1400 u. f. w. fid) t>ertl^eifen/' — 5)ie anbetn ©taaten, beren ^Ird^lbe ©. 
35 ff. befprocben »erben, ftnb: ;Oefterreic^. ©a^ern, ©at^fcn, SBürtemberg, 
^annottt, ©aben, <S>ro|^. Reffen, SÄerflenburg, 9?affau, granfreicft, S3elgien, 
(Snglanb, ^oQanb, 9{eopel unb. XoScana. UeberaQ ^at ber f)ertiudgeber bed 
9la4al^men6mertben S3ie(e^ gefunben. SRogen feine ebelen Intentionen in ©es 
aug auf unfer Vrci^i&mefen a^m (Rubme hH SSateilanbeft unb aur Sorberung 
ber SBiffenfdyaft in (SifüQung geben! SKögen ficb bie., benen bie ©efcbicfe 
imferel ^oteilanbeö in bie f)anbe gelegt ftnb, biefe feine iBorte mobi meifen: 
„^ie Organifation unb Vu6beutung ber ^K^ioe !nupft ft(^ an bob^ Aufgaben 
ber fllegierung »ie ber ©tanbc, befonberd In unferer Seit; benn ^n ben ebel* 
fien (Gütern etne^ )Banbe6 gehört obne S^eif^l^ in ben ^ugen eined jeben ein- 
ftcbtiooUen Patrioten ber lebenbige organifd)e Sufammenbang ber ®egenmait 
unb Sutuhft mit ber S^ergangenbeit.«. gür bie (S^efcbtcbte ber engeren ^ei^ 
matb aber bilben bie ^rcbibe, felbß fcbon in il^rem je^^igen nocb mit Dielen 
UnDoQfommenl^eiten behafteten Suftanbe bie {)aupt?@cba$3 unb 9tü|l(ammer." 

6. 10. 3. a». 

VII. Sie ®efcl^til^tdi}ttel[en bed S3i«t]gitm$ SJtünfttt. 3ter S3anb. 
IL Slbtl^cUung* ©tcüermann'« unb ßorfe^'ö ßl^ronifcm ^tt^ 
auSgeg^tcn »on Dr, 3o^. Smiffen, ^rofeffor gu granlfurt a. 3K* 
5Diflnfter. SSerlag bon SC&eiffitig, 1856. ©• 246—357 unb 
XXIV. 

3u ber früher Don un$ ongeaeigtcn crfien"5lbt^eilung biefe« SSanbe«, 
melcbe Slocfiell'« '(Sbtoni! enthält, ift feitbem Dorflebenbe ^to^itt unb le^te ^b^ 
tbetlung erfcbienen unb mit b^rfelben ^ixQhidi bie CHeibe bet äRünfler'fcben 
(K^niCen abgef(^lof[en. (Sd liegen und biefe je^t bl< in ben lilnfang bei 



Digitized by 



Google 



— 364 — 

oc^t^el^ntcn gol^tl^unbeci« in ((conologtf^ei 0lei^enfo{ge fcttiftt gefic^iei unb 
tn einec für beutfc^e iBitft^ümec feltenen Soüflonbigfett t}or. SBit tDoOen ^of« 
feil, bof buc(6 einen 9u6f4uf unfece« SSeteinö auc^ bie ^^ueQen be« Q^rgbid« 
t^umS 5t&In in d^nlid^ei SBdfe gefammelt toetben. (Sine beratttge Sammlung, 
t)on bei na(i^ ben beteitd geltefetten $)oiatbeiten immetl^in f4on einige 16änbe 
mit geringeiei SRü^e befotgi mecben fönnten^ mürbe, abgefe^en Don i^ret 
gcof en Sic^tigfeU* für bie 9ro&inata(gefd)ic^te, aud) ben 16oben ber 8leid)9ge$ 
f(bid)te ebenen Reifen unb !5nnte bedl^alb auf eine meite iBecbceitung auitv 
^alb ber $rot?ina l^offen. ^li unumgängli^ not^menbig müpte bei einer ber« 
artigen 6ommlung bie I3eigabe etRed genauen Sn^alt^Dergei^niffed unb forgs 
faltigen ^amtn^, Badi^ unb JDrtdregifter6 erf(6einen, toie folc^eö t)on ben $ep 
ouSgebern ber SRünfler'ff^m X^ueQen geliefert toorben. gür ben britten bocs 
jte^enben Sanb umfaßt bie Snbaltdangabe ad)t unb hai 9tegtfler smanjig 6eiten. 
drft burc^ folt^e beigaben »irb bad SXaterial ^anblici^ gemacht unb au(^ ber 
Dilettant in ben 6tanb gefegt, felbiged au allerlei ^totäm au gebrauchen. 

^ie (Sl^ronif bei SKünfter'fdien ^ompriefteri ^einric^ 6tet>ermann, auft 
mel^reren ^anbf^riften Dom Herausgeber aufammengefe^t befaft fic^ befonber« 
mit ber Seit bed breifigiäl^rigen 5triege6 unb bietet intereffante« detail 
über $ruppenmärfd)e, i6e(agerungen unb g^Iünberungaaüge im ^iöt^um unb 
eine Eingabe ber frübern gormalitaten bei ber SnflaQation eines iOifc^ofS; 
au4 »erben Derfc^iebene SRünaforten früherer S3tfd)ofe unb bie ^änbef eine« 
bortigen ^omprcbigerö mit ben in atunfler neu angefommenen äefuiten mib 
getbrilt. — SBiditiger al« er ifl (Sorfe^ (f 1733); ber feine (S^ronü als (^-^ 
neralmuior unb flrtiHeriecommanbant bed 93ifcbofS anfertigte. (Sr l^anbelt über 
bie IBitdbbfe (Sbrißop^ 93ernl^atb Don Opalen, gerbinanb Don gürftenberg, SRa^c. 
^einrieb Don 8aiem, (Sbrifiian D'on g^Iettenberg unb grana Slrnolb Don SKet 
temic^ unb fc^lieft mit ber (Sinfü^rung beS ^f(f)ofd , (SIemenS ^fugufi Don 
^aiem im ;9a^re 17 IP ab. IBir ^5ren über C^nna^men Don 6tabten unb 
Surgen, Sauten Don (^itabeQen, j(ird)en unb J^apeQen, über Sufptebiger unb 
SRorbercompIotte, Sranbnnglücfe, g)(ünberungSaüge, ftber (Someten, gifc^regen, 
galfd)münjer u. f. m , (ura in bunter, nur an G^ronologie gebunbener ftei^ 
benfolge über aQerlei SJoifommnifTe . beS alltäglichen Sebend, toie ein unbefan« 
gener Setcacbter biefe als SKtmorabilien für bie Stacbmelt aufaeic^nete. Unb 
biefe 9rt Don ^lufaeid^nungen, bie n>eber auf ®elb nocb auf 9lu^m berecbnet, 
nod) aus irgenb einer ^arteiintereffe b^rDorgegangen fmb, geben oft ein rief)« 
tigeres Si(b früherer Seiten unb Suf^önbe, alS gelebtt ausgearbeitete ISerfe, 
auf benen man nur au oft ben Stempel ber ®ele^rtt^uerei, ber (Ettelteit, $ar« 
teifu^t u. f. tD. erblidft. 6o(cbe SRemorabilten, fagt ber Herausgeber, ,,fonnen 
uns als ^uSbrucf bamaliger ^olfSintercffen gelten, unb a^ig^n uns, toie weit 
fic^ ber ^oriaont beS SßoltS über ^otaU, ^roDinaial« unb ftetcj^SDerl^ältniffe 
ecfirecfte. ^\xdi baS anfcbeinenb geringfügige detail gewinnt baburcf) an l^ebeu« 
tung für uns. €)aS .Ö^efagte gilt aber befonberS Don ber früher befproc^enen 
C^bronit 9tb6)iW^, bie no(^ neuerbingS in einer fe^r anetfennenben Sefprec^ung 
beS JOueaenbanbeS in ber Seiloge au dlt. 84 ber ^ugsb. 9iagem. Seitg. „als 
ein bb(4fi fc^ä^barer Seitcag für bie (Sulturgefcbicbte ^eutfcblanbS 
nicbt blof SBeflfalenS'' beaeic^net warb. „9t5cbea fcif)reibt, l^eift eS bort, mit 
großer SBabrbeitSliebe, ol^ne ^nfeben ber ^erfonen, nur feiten 8ob ober Xabel 
unb feine eigene SReinung einmifcbenb, mit einer gewiffen nicbt il^m, fonbent 
feiner Seit unb ^eimat^ angebörenben 0lube unb £)b)ectiDitat . . . fle^t (bei 
einer auSfül^rlicben 6cbilberung eines ^refpioaeffeS) entfd)ieben auf 6eiten bc$ 
unterbrüdP ten freien unb wahren j9ßorteS ... 3m allgemeinen fann mmt fogcn, 
bap er eine aerfattenbe Seit fcbübert, bie aber not^ auf ben 6äulen einet tuc^s 
tigen Vergangenheit rul^t." — Sei ieber C^ronif l^at . ber Herausgeber no(^ 



Digitized by 



Google 



— 365 -^ 

ehtem, tt)ie uxtA fc^^int, tiditigen $(one, bie felbflänbigen t^txU, meltge ^4 
auf bte efgene S^\i bei (S^roniflen Bestellen, toon ben flauem S^ten, füi melcfie 
btefe nur ju aftbent ®efc^i(^t6quellm dtmeitetungen unb 8eTtd)ttgungen Hr- 
fem, getrennt unb If^tcre jcbedmal unter ber (Rubclf „3«f5te ju frühem 
(S^ronifen" jufammengefleOlt. tttd i2^ctt)eiterungen unb ald I6e(egfle0en ju 
9t&<4eII, GieDermann unb (Sorfe^ fönnen aufer einem f){ntt>eid auf Utfunben 
unb bereite gebrudte onbere OueHen al< ungebrucfte aRatertalien gelten: ein 
Chronicon Episcopomxn eine« Ungenannten, ein ©erid)t über eine geuer«« 
brunfl i« SWün|ler bom 3a^re 1671 unb eine Delation über Ctceitigfeiten 
(t). 3. 1698) stoif^en SRünfter unb iSüneburg. 

3. SR. 

VIIL ©entfilje ©efd&uljte J)cn Dr. 3ofe»)]& ffircfc«. Breiter J^eif. 
SWittlcrc bcutfd^c ©cfd^ici^te. SScn Äarl bem ©roßcn bi« ouf 
ftonrab II (768— 1024) SKünftcr 1856. St^eifpitg, gr* 8; 28 93. 

^aBen toir, auf C^runb ber Bereit« im 1. %^eile btefe« 9Ber!e« Befunbe« 
ten 9rünb(i(^en unb »a^rl^eitdgetceuen iBel^anblung ber t>ater(onbifd)en (Se^ 
fc^ii^te, ba« (Jrfc^cinen be« 2. Steile« aOcrbing« mit lebl^aftem 3nterefl[e Be« 
grüft, fo muffen wir boc^ offen gefl^^en, baf unfere Crrwaitungen üBeitroffen 
morben, baf mir ba« Suc^ mit freubiger 6pannung gelefen ^aBen. @« ifl 
bie« bie %itube be« beutfcfien <3^emütl^e«, ba« enblici^ bie ^e^ren ®eftalten feiner 
9^nen unb i^r glauben«^ unb tl^atenk}oae« Seben mieber in reinem (S^Ian^e t)or 
fi(^ er^e^en fielet. 9Rag man bie fhengften gorberungen t>on (SrünbHcBfeit 
unb SBiffenfc^aftli^feit anlegen, man toitb benfetben in einer SBeife 9le({)nung 
getragen fe^en, bie Bei bem dlei^t^um be« Be^anbelten €toffe« bie wenigen 
iRdngel, too fte ficB ftnben foUten; gern üBerfe^en läft. <^ier fliefit bie ®e« 
f<4i(^te au« ben bueOen gana oBiectit>; l^ier we^ un«, ber ®eifl be« SKUteTal« 
t«r« entgegen; l^ier fe^en wir bie toereingelten unb abgeriffenen gäben ber (£r- 
eigniffc unter ber ^nb be« ®efrf|i(^t«fenner« ficB wieber bertnüpfen ; l^ier finben 
wir enbliift bie neueflen gorfdjungen mit treuefter Sleblic^felt benu^t unb 
€cf|ritt für 6*ritt bie beutiicftfjen €puren fcitenen glei§e« ober bie ötefultate 
langen unb tiefen Gtubium«, oft nur in etjt $aar SQoiU jufammengebrangt/ 
wa« alle« fo red)t eigentli(ift nur f^erjenige würbigen lann, ber bie 6(ftwies 
rigfeiten be« (Segenflanbe« au« (Srfal^tung fennt. (S« Heft fid^ mit 9tafd^^eit 
borwäri« barin; e« lebt unb webt Dor ben ^ugen; ba« 3nbit>ibuaneben tritt 
Ii4tt>erbreitenb j^eron, unb man fül^It fid^ fofort in ben iBauf ber iBegebenBei- 
ten eingewicfelt ; unb ba« ^Qle« nur auf bem Soben beutfdfer unb re(igi5fer 
®efinnung. * 

9la4 biefen allgemeinen Snbeutungen fbnnen wir nfdit um^in, einige 
wicbtige iVomente be« eudye« Befonber« ^erDor^ul^eben. iQorunter rechnen 
wir »or allen ba« fegen«ttofle SBalten ber grauen, weldie« jlet« toernocBlafftgt, 
Dom S^erfaffer aber nodft ü^eBü^r gewürbigt worben i|t. ,,^ie ^errlic^e (Sr- 
„f*dnung", fogt er 6. 243, „bie wir bereit« in bem 2tUn be« B- «onis 
„faciu« wal^rgenommen l^aBen, bie SRitwirfung ber grauen an bem «ilbungds 
„werfe be« »olfe«, feigen wir aurfi jur Seit ber fad)(tfd)en Äaifet. ^ie ^o^e 
„?l(i)tung Dor ben grauen ift ein fcf|öner 3ug be« beutfdien Q^ara!tet«, ben 
„wir nirgenbwo onbet« fo fiaif au«geprcgt ftnben; ba« SBitten ber grquen 
„^at feinen geringen Knt^eil an "ber wa^r^aft etn$igen O^rüf e ber fac^fifdien 
„Aaiferjeit; ober aucB niemal« jeigt fu^ i^r (Sinfluf auf bie gewaltigen SRon^ 
,,ner. fo grof, al« bamal«." 5>aiu fte^e ^ier al« »eleg, wa« ber SBerfaffer 
Don ber f). 9Ka)i^ilbe fagt, 6. 214. „^ort (im Jtlofter $etforb) em:pfing 

' Digitized by VjOOQ IC 



— 366 — 

,,a)tat^{(be neBen bett i|tem (Skr^Iec^ie etfotbetlic^en jtemttniffdi; ient timigl 
„^kbt aum <3^e!ceu){gten, jene tiefe iDemut^ unb emfle 9t5ttmtgfMt, bie tl^ 
i/Sanaetf Seben au^aeic^neten unb fie gui fegenSteidfen SRutter VeS 9<mbe0 siaib' 
,,tfn. 6a audgetuflet mit aOen ^ercKc^en ®obeR, macb fle ^ehtrit^'« Qkau^' 
„Utt. — 911« brei 3a^re nac^^ei ^einrtt^ jtdntg outbe/ blieb SRat^tlbe bie 
^^bemötl^ige/ gottetgebene gtau, mocbte fie oucb in fftnigliifcec - ^oibt Ünbec» 
,,fif)teiten. SBäbrenb ibc ®emal^l mit bem €c^mecte bfe geinbe belaoi^fte, 
,,tdm^fte fk mit bet SBaffe be« &tUU , ithfttU bie 16ettubteiiv befncfite bie 
tfStianttn. ^bxit fie l»on einem $obe<utt^ei(, fo ffe^te fte t^ren ^könal^f um 
,,®nabe für ben Unglücfftc^en an, bid fie i^ gemä^ti matt. Ste^ bort <8efet 
,^abec feine. ®nabe geworren, bann toat fte gat fe^r betrübt , . nicbt mii^er 
,,abec aucb ber Stbnlq, batübec baf et feinet ®ema^Iin Sielten nicbt et^&cen 
,,!onnte, unb ^Qe« ben Slicbtern übetloffenb, fuc^te et fte |u ttoflen." Setnec 
6. 212. >,5)aTauf begab fltl^ bet ftanfe Äbnlg (^etntrt^ I.) fta* SIcmJebeit 
,,an bet Unfitut. ^(« bort in bem iBenebicttfierflollet bo« (ihibe feined ^Seben^ 
,,nal^t, tuft et bie 5tdnigin SRatl^tlbe an fein 6terbelaget, unb nac^bem et mit 
,,il^r SSieieö im ^el^eimen gerebet, fpricbt et: ,„3cb banfe ®ott, ba| idi bi(6 
,,nt(ftt übetlebe: niemals bat ein 99?ann eine ttefii^te ®efol^ttiii ecitoäblt. 
,,i^al^er empfange meinen f)anf : bu l^fi micb befanftigt in meinem- Qom^ bu 
„f^a^ mi(^ t)on Ung et ec^tig feiten abgel^alten, bu l^oit mit^ vAt SRitleib wH) 
,,i8atml^etsigfeit gegen bie Qntetbiücften etfüSt, bx l^afl mit in alten Usingen 
,,mit nü^Hcbem Statte beigefianben. ^e^t befehle i4 bi(i^ unb «nfete JHnbei, 
,,tt)ie meine f(freibenbe 6ee(e &ott bem ffUmäc^tigen unb bem lebete bet %u)S» 
„eitt)5l^tten ®otte«/" 3)ie Ä5nigln banft bem etetbenben unb eitt »od tie» 
„fct a:tai^et in bfe Äitdje. 9ili fie eintritt, finbet fte i^tcn «et»anbtcn, ben 
,,tpttefier ^ibalbag, am 9(ftate; fie eitt gu i^m, fc^enft an bjle St\t6n i^tc bei? 
„ben golbencn trmfpangen, unb auf ibte 6ltte bringt bet ^tieftet fit ben 
,,ftetbenben jtdnig hai b- 9Ref orpfet bat. 9}acb biefet Seiet eitt bie StM%\xt 
„an bad eterbelaget: bort liegt bie t5nfgli(^e Seicbe, unb um^t flebes bie 
/^jtönigdünbet, meinenb unb »ebflagenb, $a briet)! avid^ .bie SRuttec in Xff^b 
„mn au«; boc^ f«^ föffenb, ermahnet fte bic©d^ne, l^ini»ti^inh auf beit8ei# 
,/nam, aum gtieben untet einanbet: €treitet ni^t um &etgängttd)e Süiben; 
„fe^et bi« ba« (gnbc aUet Cetr!i(bfett biefet »clt." — ^cnli(fte ffloite! 
9{ein, feine Sßorte, bad finb $^aten SBort füt ^Sfoti, lebenbig unb gtf3fast^ 
m\t i^e präget, fßot i^nen toerfhimmt unfere Gpracbe. S^'ac^bem bet SBer» 
fäffet €♦ 293 ba« ^inf(be!bert bet Ädnlgin gemelbet, fdl^tt et fort: „Wbu» 
/,{inb fagt mit IRec^t: iDttf Seit mürbe ni^t l^inteicben, wenn i(b i^t gange« 
^,tugenbre{(!)e« !Beben ergäblen moQte; bie grofe gtou ift übet aUem Sobe et» 
„baben. 3ebe 9Jodftt erfüttte fte i^rc Settc, bie fte in bet 9Jäbe bet Äir*e 
„bemo^nte, mit bem aBoblHange gottlicbet Siebet jeglicfiet SBeife; jebe «a(!|t 
,,erbob . fie ftd^ unb befuc^te bie Stlxdii, wäl^renb €änget unb 6ongetianen im 
„net^alb bei Seile unb Dot bet 3:§üte unb auf bem Söegc in btei Hbt^eilum 
,,gen oufgeflellt loaten, um bie g5tt(i(be d^üte gu toben uKb gtt pteifen. '9ta4 
,,bet ^. S^effe befui^te fte übetaft in bet 9{a(f)barfd|aft bte jtronfen unb teidite 
,/il^nen ba« 9lotbmenbige. I^arauf fpenbete fte- ben itrmen ^Imofen ui^ na^m 
,,bie ®afle, beren e« immer gab, mit aHet grefgebigfeit auf. eie felbet iouf4 nnb 
,,fpei6te bie jtronfen unb ^rmen, fie felber fc^nitt bal Stob t>ot* Cft f^khe 
„fie ®anbetern, bie fie fern bon t^ret S^^^ erbticfte; bod S^^tl^ige gu. «Qe 
,,biefe SBetfe ber i^emutbr bie fie Sag unb 9{a<bt (ihit^, t^itte mit i^t bie 
,,Äaiferin «belbeib, fo oft fie ficb in i^rer 9la^e befanb. ttoj bei gtofen 
„©emutb bergab SKat^ilbe nitbt« bet fönigK(ben Söfltbe, unb ouf fit »cnbcte 
,,man ba« ®ott bet b* ^icbtift an: Cbgleicb fte faf »ie eine JtSidgtit imtec 
,,t^rem ^oUe, war fte bettno(^ immet un^ überall bet 3:caueniben' iSDtd^eriii. 

Digitized by VjOOQlC 



— 367 ~ 

rrS^t fe^entfteiAell SBfifenleM^ foct )9on ^al^tl^ttbsrt )u ^al^t^unbert in betn 

,,%Ttbenfen beft 9SolUt, mte fn feinem giofattl^eh (Kttfluf auf bU (Sntmiifetung 

„h€Z 9R(njd^\t*^ 4^ienitit Decbtnbe man, »o« bet f^ecfaffet i»»n bft Jtaifetin 

tlbd^eib fogt, ©, 343. „Sie enf*lfef, — bte l^ctt«(^|ic «tfi^nune i^ret 

„gelt, bol müriJig^e «otbilb olfet S^fttl^hbette- «Ba« (Ic, grdc^bcc ^. 

„SRot^Ube ein-€^!egel aSer Sternen unb ein glanjettbet 6tecn im ^^fe b«t 

,,Ottonen, in jlHton, vnbemecftem ® alten Ol^fofe« demicft, ifl ttnenneflicfi unb 

„trat bem 9((ln>iffenben fmh', t^r anm^ etofgtn $ei(e. gn aßen 6(bi«ffa(en 

„t^eS k>ielBeiDe9ien ^Bebend Beaa^tte fle im ®(auben eine ^5^ere subeifttiittiff^e 

/»SejHfijfeit, in bet v^Dffnnnö eine fefJe 8«Mt^*tli*feit. f)ie banfbate 3Ät«»ett 

,,i^t bie 5taifetin bie iRutiet bet c^dfUicgen 9iei(be gotannt unb ald Seifige gcs 

,,p tiefen, bet VHm^tige äbet i^t^nbenfenbutcfi^unbetunb Se{cf)ent)etl^enli(bt." 

SBie biefe uitb onbcre l^e^te giauen, fo ftnben ft(6 autb bie fonfl j. ©. fclbfl 

in benr bSnbetdci^en iBuben faum geminnten obet nut gefc^mSbten großen (S^a. 

taftete eine«' Sebuitt, Subget, ©entbiet »on ^niane, (gtjb. ©tuno bon Stbin, 

Sßtlligid .u. 9, auf bad HBütbigjle batgefledt. eel^en »it beifpietemeife, tt)le 

bet ä^etfafet 6. 7 ben 1^. Sebuin. nat^bem et und feine ^eifdnUc^feit gefc^it 

betti att l^etfftnblget be« (SbangeliumS futj oot Jtatf« bed ®toflen 6a(bfen$ 

ftiegen auftreten läft. „^titt etfd^ten et im ptiefietUfiften ©emanbe, bad StUu^ 

,f1n ben j)önben, bad Qbangelium un^et bem %tm. ü){e ganje Slenge, autf 

.^aSen tlfteilenrbed 6o(^fenIanbe< in Sftattio sufammengefommen, beeilte ^di, bet 

„fßßttXtztti (S^brAut^e §u beobac^en , inbem fie i^ien ®5t^en ®e(übbe unb 

„Cpfet baibtaifiten. V(< haA Sebnin fal^, matb et i^on ^eiligem (Eifet etgcif« 

rjen, Pt|te mitten untet'bie t>etfammelten 6a(^fen unb et^ob feine 6tfmm« 

,,glei4 einet Gc^racl^ömete. ,,,^5tet mic^, il^t aÜ9, l^5tet!'" tuft et. .„^d^ 

„bting« ewft bie ©efe^ie t)efren, bem «iflw untetmotfen i|l.'" ©a bUrfen 

„fie alle mte <ing[ebonnett auf^ ' unb bed SXanne« ©(itf unb Haltung bemun$ 

,,benib, fcf)»elgen fie. 5>etabet- ftetfünbct »elter: ,„^&ret unb miffet, baf 

;,bet i>ttt, bet Schöpfet ^intmel« unb bet @tbe, bedSReered unb ^tCed beffen, 

,,»aa auf bet'(5cbe unb im aff^eete'ijl, l^dtet unb mifttt, baf et bei etnaige 

„unb malzte OJott ifl.'" ^ann jeigt iSebuin i^nen bte Qnjut>er(afrtgCe{t, unb 

9{icf)tigfeit il^tet (Bolen, fotbett fie 3UT ©efe^tttng auf unb bto^i i^nen bie 

etcofe bed gSttlic^en Sotnee an, menn fie ®otted©efel^(e nicfit ödsten mürben. 

„tu bat bet fromme SRann in pto;»|etif4em Reifte ))etfünbtgt, tiefen bte 

,,6a(^fett, üon 9But^ unb 9lafete{ erfüllt,- t>Dn äOen 6eiten in mfiftem ®e<» 

„f(^ei: ©ei^et ben öeifül^ret, ben geinb unferer fiHeligion unb be« gönjfen 

„^ttterlanbe«.' SRit feinem, ©tute fod et bie ©cbulb fefned gtet>eU büfen! 

„Unb (ttöbatb teifen ^e 9fdl^Ie aud ben nctd^flen Um^ftunungen , um il^n ba; 

„mit SU tobten, ^bet Gott ft^ü^te ben 1^. (Diaubentboten t>ot bet lEButl^ ber 

„9)erfoI^: um>erleti fd)te{tet Sebuin mitten bun^ bie ©c^oaren ber 6ad|fen. 

„Unter biefenmaten auc^ einige, beten ^et^en^ött erleuchtet §atte, unb einer 

„toon i^en, t)Ot ben übtigen buic^ feinen 6tanb oudge^eic^net, fprat^ Don 

„einem etl^abene^ JDrte l^tab alfo: „SRonnet unb gieunbe, ^btet mi(i^. iDft 

„f^on tarnen au un< Öefanbte bet fRotmannen, 6laoen unb ^tiefen; luir 

„na^tn fie nocb gemo^nter 6itte in gegeben- auf, l^drten aufmettfam i^te 

„JSßbrte ustb entliefen fie e^tent^oH unb ttW^d^ befc^enft. Geltet, nun mitb 

„bet Otefanbte bed l^öcbften ®otted; ber un6 über ba« lieben unb unfet ^eil 

„ptebigt, nrcbt allein t)eta#et unb geft^ma^t, fonbein aucf| mif^anbell unb 

„mit bem a:Dbc Bebrol^t. SBie ttifit^ig abet bet \% bet 3enen fanbte, M «c 

„offenbat gezeigt, ba; et i^n unfern |)anben fo munbeibat entrif. ®a^et 

„merbet i^t auc^ bad, mdd jener eud) brol^enb ptop^ejeit l^at, nut ju ma^r 

„balb erfftllt fe^en/" iDurc^ biefe lEßorte, mürben bt^ ®emüt^ umgetoenbet, 

„erft^üttftt unb befanftigt, unb ße befii^loffen einfiimmig, bof ber JQote Oat^ 

' Digitized by VjOOQIC 



— 368 — 

„ii$ bon feinem oetfoldi iDetbett, fonbent fcei Don äffet t^efal^t ft^ üBetatC^fn 
„Begeben fofftc, toolf'm er »offte." 

3n g'eic^et SEBeife ftnbet i6tuno t>on jt&ln, Stubet be< ftaifet« t)ito, atö 
SRenfcb; d^ele^rtei, 6taatdmann unb GtjbifcBof feine t»ecbiente Sßürbigung, 
6. 240. ,Mn aUm 16ecatl^ungen £)tto*d BetBeiligte^ Tt^^ Scuno, fagt beffen 
,,$togcapB Sluotger, ha ei Sag unb ^a^i auf ntc^td ^nbeted, ald auf bal SBol^C 
,,be6 ^olfed bacBte^ unb et g(änaie unter ben (£tflen; et n>at fern getoicBtig^ 
,Jet Staif) bei ^egrünbung, fein treuefiet d^enoffe bei (Schaltung, fein fläcfs 
;,fiet f)e(fet bei ^offenbung be^ Cfleicged. 9ti(f)i lönge na^ feinet dt^ebung 
, /betief j^onig Otto ben Stubet an feinen $of unb begtünbete mit i^m Don 
,, Steuern bie Don Staxi bem Q^to^m eingeriditete $offd)u(e. f)ie gele^tten 
,,SRanner eilten ouö allen Sänbetn B^tbei, um ftdt B^et in S^eid^eit unb gcöm- 
„migfeit ju Deteinigcn. 5)iejenigen, bie fi* ftiil^ek but* i^t SBiffen vhei 
,;%nbete erhoben B^^tten, muf ten Biet ibten ^ocBmutB ablegen ; n>er unreinen 
o^etgen^ tt>at, entfetnte ficB balb in fcBeuet @Btfurd)t. 9Bat bie (^efcBt^t^ 
y,\ditt\Ut, 0tebnet, ü)id)tet unb $biIofopBen be6 gtiec^ifciien unb tomifcBen 
„^(tectli^um^ Steuer unb (Dtofed Det!ünbet B^^en, untetfu(f)te 6tuno mit ben 
„bet alten 6prad)en Äunbigen auf« eiftigfte." getnet f^ti^t ed B. 267 Don 
iBm, tt)o bie 9lebe i|l Don ben audge)eicBneten 9Xannern, bie et/ald C^taBifcBof 
Don Äoln auf anbete bifcB5fIieBc Öi^e befötbette: „3mmcrfort fu«Bte öiuno. 
„tote 9tuotget fagt, mit äffem (Sifet nacB tücBtigen SKannetn, bie bad 9tet4, 
„iebet an feiner ©teile, buttB Ä;teue, Äcaft unb öetftanb frfiujen unb fcBitmen 
„fofften. €o »altete bei gtofeöruno jum ^eile bet Äit(Be; sum SBoBle be« 
„^aterlanbe«, indbefonbere jut ©efeftigung be« gtiebcn« in SotBtingen unb 
„babuiÄ jut engeren SSetbinbung biefe« Sanbe« mit bem Slci«Bc." 2Rit fliedjt 
fonnte baBer Wo ju feinem S3rubet fptecften, 6. 266:, „3«B föwn bit nlciBt 
,,fagen, toie feBt e6 micB fteut, baf mit immet eine unb biefelbe Steinung 
„B<>ben unb unfete äBünfcBe nocB in feiner ^ngefegenBeit Don einanbet abge^ 
„toidtm fmb; unb bad ifi ti, mad micb am meiflen in meinen iDrangfalen 
„ttöftet, baf i(B fel^e, mie burcB be« allmacBtigen (botted (Dnabe $neftettBum 
/,unb j^önigtBum geeinigt fmb/' fRacbbem enblicB fein So^ gefd^itberi morben, 
Beift ed über fein SBirfen unter 9(nberem 6. 287: ,,^o(B menn ou<^ bie 
,,®efd)id)te nid^t affed ®ute unb O^roie betfiXanne« Der^eicbnet f)at, fo fpticBt 
„berebter ald fte bie fortfcBreitenbe (gntmidPelung ber CRBeinlanbe in QeTtttung 
,,unb Bilbung, in Stmfi unb SBiff^fdiaft, eö fpridit bafür iBre fefle SSeietni^ 
/fdung mit bem {ReicBe: bie gbrberung unb i8efefligung beutf(Ben Seben« fn 
„bem tt)i(Btigen ©tenjlanbe fjl »runo*d S3erbien|t. ©ein Sßoter, bet gtofe 
,,^einricb, l^at ^BotBringen erobett, ^tuno "ifat a mit bem 9tei(Be Doffflänbig 
„geeinigt." 

öfcenfo »ütbig iltSBifflgi« bargeftefft; Don iBm fagt ber »erf affer €. 373 
bei ^beffen a:obe: ,,(St geBott unjireitig ^n ben SRonnem, »el(Be bie ©efcBicBte 
„bc« beutf^ ©olfed am mei(}en aiercn. €)utd) feinen getoaltigen ©efjl unb 
„burd) feine gemaltige Ätoft B^t et im SJereine mit ?op|l unb Äaifet jene 
„grofen ^läne jum ^eile ber <5Bt*<ienBeit erzeugt, gehegt, gefötbett, fykt be« 
,,Saatetlanbc« SinBeit, griebe unb ®tofe gerettet, Bat bem Äei<Be unb ber 
,,Äir(Be ben glorreicBen 4>einri(B erl^atten." Hiuf biefc ober aBnücBe SBeife 
fmb au(B bie Uebrigen bebanbelt. 

Um fcblief li* eine SSorfteflung Don bem. ®eifie ju geben , Don »dcftem 
bie ganae ©eBanblung ber ®ef(Bi(i)te but(6btungen ift, fbnnen toit nieftt« 
^affenbere« onfuBten al« bed SSerfaffer« Sorte tn bem überTtcBtlic^en 9tfl(f= 
bticf 6. 441. ,,f)ie Seit nacb Aatl bem ®tofen ifl eine Seit be« Uebetgan« 
„ge«, eine Sc^t neuet ©ejlaltuttg. heftige Äampfe etfcBüttet« ÄotF« »eicft, 
,,bis e« enblicB oudetnanbet faßt unb tto( äffet SSetfucBe bet SBiebeiDetriitigung 

Digitized by CjOOQ IC 



— 369 — 

,, getrennt Bleibt, i^ie iQeutfc^en gtoffc^en {Rl^ein unb i&iht gelongen Ba(b auc 
„©elbflSnbigteit, unb ll^t Sanb mitb nic^t fo erWüttcrt butc^ Innere unb 
,,äufeceSeinbe, »ie bad bei SBeßfranf en. iDodj fel^(t auc^ i^nen bex Setnb ntc^t : 
,,im 3nnetn fonbert ficf) bec ©tamm immer me^c üom 6tamm, brausen fielen ble 
,, Ungarn unb ;poc^en an umdingang; bte S^i^c^i^i ber ®ro^en öffnet i^nen. 
,,(BA beginnen i^re t>erl^eTenben 3&ge, unb bte 6tämme, bte^nfangd ble Trennung 
,,felbet ^ecDorgerufen, ecfennen bte 9{Dt^menbigfeit ber Einigung mteber, natf)« 
,,bem bie. jtird)e fte ^eit baran gemannt l^atte. ^ie f icd^Ut^e Cltnl^eit fü^rt bte 
„politlfcfte (Sinl^elt enbllcf) jum 6icge. — 511« fo be« beutfc^en öolfe« (SIns 
,,]^eit natft Ueberminbung ber 3«tfpnttcrung in ble fünf fiftelcifte ber Sofern, 
„©cf)n?aben, gwnfen, ©acfefen unb igotl^ringer 5ecge|lent toax, ba geirif man 
,,ntcf)t ba< 8anb, loold^ed ibergangen^eit unb ®egenmart üerfnüpfte, fonbern 
„man baute »eiter an bem grofen SBerfe ber ä^oc^eit. Stail ber ®ro|e unb 
,,©onifaciu« blieben ble S3orbilber ber ?Ra(fielferung. Äarfö ©clbengeflalt, fein 
,,bur(l) mannhafte Jtrqft, mie bnrc^ fiitblic^e grommtgfett au^gea eignete« fBaU 
„ten [eucbtet ben beutfc^en j(&ntgen au d^nlid^en (3)rof traten; bed Sonifaciud 
„l^el^re (Jrfcbeinung, fein burd) tobe^mut^ige öegeijlcrung, »ic burcb ^immlifcfte 
,,3:baten gefegnete« 9Bit!en fü^rt bic 3Känner be« Äreuje« binau« aud ber- 
„fkiüen (Jinfamfeit ber Älojler an ble fernen ©efiabe unb in ble, raupen San«, 
„ber ber nocb rau^ecen Reiben. (&^ beugen ftc^ ble geinbe bed ^ellanbed 
,,unb ble getnbe bed 9lei(^ed Dor ben apo|loIifd)en Scannern unb ben ftegge« 
„»ol^nten ©ebenfc^crn ber ^eutft^en. iDIe 6la»cn tjon ber (5lbc bid jur 
„Ober ^orc^en ouf ibre öefeb^e unb empfangen öon ibncn 6ltte unb OefeJ; 
„ble $oIen unb 86^*««« bcfennen jtcft gu i^cer Obet^obelt; bie 5)änen unb 
,, Ungarn erbatten, »ie jene, ^mdj fte bad (Soangelium unb treten bamit In 
„bie cftrlfiricfte 6taatenfamilte ein; bie SEeflfranfcn aebten bc3 (Relcbed Äraft 
„unb ^ol^clt; bie ©utgunber unb 3*anener blicfen auf bie 3)cutf4en al« auf 
„ibre 4)crrcn; bie ©panier unb Sriten, felbfl bie Äuffen bleiben »on il^rem 
„(Sinfluffe ni^t unberübrt; bie 5lraber unb ©^^antiner, bie belben ^aupMU 
„fer im Cfien unb ©üben, ^füf^Ien bie JJBurfit be« beutfcben ©tbmette«. J)atf 
„war bie gtucbt jener innigen Sßercinigung öon ^b^o" unb ^Itar, toon Äircbe 
„unb ©taat, jener innigen Seieinigung »on Solf unb ^errfcber in ©lauben 
„unb 3:reue. ^a« war bed b^^^G«« romifcben 9leicbe« beutfcl) er Station toabte 
. „f)erilid)!eit: e« war bed beutfcben SSoIfeö fcb5n|te Seit. (&i blöden SBIffen« 
„fcbaften unb Äünfie, unb mad mebr i|l, ba« 2iUn war ein ©piegel be« 
„®lauben« unb ber Slnba(J)t. ©o« begeugen bie reitben 3:baten, ba« felbjl 
„bie bütftigen Slacbticftten k>on ben (Sreignlffcn, in benen fl<b bc« S5olfc« ©es 
„mütb offenbart: e« feblen ben (Xbroniften bie SGBortc, um bie überfliefcnbe 
„greube an aflem ^eiligen unb ©Äonen würbig ju fcbltbern." 

3Bir mad)en befonber« aufmerffam auf bie gana neue unb in jeber 93es 
jiebung audgejelcbnete 5)arüettung Äaifer ^einridi'« be« ^eiligen, ber au« bcm 
bunfeln ^intergrunbe, worein er »etbrängt war, In ber ganjen ©torie feiner 
»abren ®r5fe, ol« „ber gereite ©tota ber ütatlon", al« ber Äaifer, welcbcr 
„be« SHeicbe« ^errlicbfeit Poflenbete", wieber öor un« tritt. SBie ber »erfaffer 
bler auf ®runb ber OueQen unb Dermoge feiner tiefen (^inftcbt in ben ®eift 
ber bamatigen Seiten bie frit)oIe (S)ef(bicbt«macberei au ©cbanben mad)t, 
ba« (äft ficb nid)t nacberaäblen, ba« muf man (efen. Unb bann )?erftel^t man 
aucb jene begeiflerten ^crte, womit ber Stüdblic! be«16ucbe« fcblieft: „^eut- 
„fcbe« ©Ol!, ba« bu fo oft ben SSerlufl bciner (Urofe unb ^errllcbfelt betrauerfl 
„unb wel^mütbig auf bie Seracbtung unb bie ©(bmacb fcbauefi, womit grembe 
„bi(b nur au o^ überl^äuft b^ben, gebenfe belne« ^eiligen jtaifer« unb nimm 
„ben Serad[)teten unb ©efcbmä^ten wieber in Crbren auf; a(«bann wirb aud) 
„bir beine öl^re wiebergegeben werben, alfobap bic^ bie Säblfcr furzten unb 

Digitized by VjOOQIC 



— 370 — 

,,Iieben/ mie aut Seit betnec wol^rl^aft gcopen Aaifec cmi bem Stamme bec 

iDamatt prangte ba^ 9tt\di, f^odci mie bei iBtSmtonS (Siebet, 
SBeit^in gutc^t unb (Solana becbceitenb üb« ben (i^bfteid. 
(Qaoram [reg. Sax.] teoaporibusregnuin velut ardna cednis 
Enituit nostrnm. longo Uteqne .timendum. Thietm. Merseb. I» Frol, 
iDec Vtei« bei IBucbe« (1 X^It. 6 egc.) bütfte nur btUig ecfcbehten, 
toenn mon bebenft bof (6 28 IBogen, olfo 8 me^c althtx 1. ü^etl mt^It. 



!^tefe«und t)on etnec 1^5c^fl fc^a^baten, abet unbefanitt bleiben kooSenben 
^anb mit bec iSitte um ^[ufnal^me augegangene ^n^elge j^atf bec (Utebactton 
auö einet Ieid)t etflacric^en aSctlcgen^eit. ^ei S5ecfaffct be« befpto^enen Su« 
c^eö, ^t. Dr. Äcebö, i^ nit^t nui SRitbegtunbcr unb SÄitbotP^icr, fottbetn ouä 
.SWitglieb bec »IffenfcIiaftlicSen (SommifTion unfere« ^iflotifc^en öecein«, unb e« 
^äitz und mebc ä(d einige UeBecminbung gefoflet, ein SBec! eineö bec Unfein 
gen fo, mie folrfieö c« öetbient, betDorjubeBen. ^ ©ottlob, \^ai ein 5(nbeter 
bem, roca »ic JBebenfen trugen offe;^tlic^ ou^aufagen , feine SBocte gelieben. 
.^ad übet bad 93u(b a^^t unferec audgeieid)netflen ^icc^enfücjlen urtl^etten, 
»öden »ic hti biefec (Gelegenheit eben fo »cnig unfetcn Sefecn öotentbalten. 
9{dc^bem 6eine (Smtnena bec {>c. (Socbinal Don ©eiffet in einem am 17. 
£)ct. tooc. ,3- 0" ben SSerfaffec gerichteten 6<bceiben bcffen „bebatilicben gWf 
unb gebi^gene Seißungen auf bem (gebiete bec Dateclanbifcben (Sefc^id^ie" anet^ 
lannt ^abcn, ^ei|t ed fecnec: „5)ec öorUegenbe - aweite jjljeil 3IJcer ,Dcutfcben 
<3JefcI)icbtc' empfiehlt fic^ ouf« SßortbeiO^aftcfle nid)t nut^ butcb eine lebenbige 
unb haftige 6pratf)c, fonbctn gana befonbet« aucb butcift ble^ftrenge ©emijfem 
l^aftigfeit momit ^etfonen unb tt)i[tgefd)td)t(icbe ^^atfacben nac^ ben OueGlen 
.»abcfeeitögetceu bacge|ieat finb.^iDec boc^mücbigllc Säifc^of-öon SKunflec 
aufett in einem ©cfereiben öom 4. ^pcil b. 3- Solgenbe«: „IDen gün^gen 
Seurt^eitüngen, »eld&e 3bce 6(f>cift ecfa^cen, fonn itfi nut bciltinunen. (5S 
ifl eine fe.bc Decbienfllic^e^rbeit, unb wünfcbe ic^ Don ^ecaen,. baf fie. mit bem 
beften Cccfotg gefront mecbe. 34 tpecbe nicbt unteclaffen , bie SSoc^el^ejc bec 
2ti)i^ unb C^raiebungdanfialten, bte meinet ^ufftcbt untergeben ftnb , auf hai 
SBerf Äufmerffam a" ma^en/' 

Snöge eö und »erg&nnt fein, balb noc6 einmal auf bad IJucb autucfau- 
fommen, um bacauS (Siniged, mat bie ®efc^i^te unfered fR^einlonbed tntbe^ 
fonbece bctcifft, ^ecDotaul^eben l . i 3- SK. 



Digitized by 



Google 



U. a^tttl^filttnsett btt mtW^H^ ttttb mnt^nm^foti^tnbm 
®efeÄff|oft M £>pvlanbt^. SSicrter »b.l. $ft. «{tenturg 
185L Seiten 132 unb 2* C)^ Wenburg 1855. ©eiten 
132— 162* 

^m.20. 3uni b. 3. (1856) ^atte bec ©efdKiftdfül^m be« genannten SSeceinS 
^ett Dr. (Sb; ^oafe p ^(ienbucg bie juDotfommenbe (3)efäaig!eit un6 bie beU 
bett k^ten |>efte bei SRitt^eitungen u. f. fo. ^n ubecmac^en unb anzufragen, 
ob mit nidit geneigt to&tm, in einen regelmäftgen ^udtaufd) ber gegenfettigen 
aSeteinlfdjtiften einzutreten, güi ben fid» toon felbft t>et|te^enben «eja^nngdfatt 
i|i bad Söfommenlaffen bcc' früheren Sd^riften be« OfletL Sßtteini un« juges 
fagt. 9{a(f) bem (e^ten ®efd)Qft«betid)t (B. 134) zahlte biefec 134 äRitglie« 
ber, barunter jcboc^ 23 ß^renmitglieber unb 25 correfponbiccnbe. 3" ben 
(Sl^renmitgliebem gebort aixdi feit ber neueflen Seit ber $rina 9Rort( Don @adfjfen« 
Rotenburg. f)er ©etrieb bc« «erein« . i(l ein febr regfamer» (S« »ürben im 
vergangenen ■ 3a^re 10 öerfammlungen gel^alten. • (6. 137). Ifuc^ »erben 
afterti^amlforfc^nbe 5lu«püge gemacht. ?lud bem S5eri(fttc über bie in ben öer* 
fammiungen geboUenen Sßortrage möge b^i^^»i^d^^oben fein, ba$ in einem, ber 
fl(( mit C^rftärung einiger altertbämlic^en Slu^brüif e befaf t, bem .SBotte „^oif^ 
W\W al< 8ezei(f)nung etne^ ^aufed eine Deutung beigelegt tt)irb, womit bie 
©etbmonardjensgamilie ber 3«tttt)e(t fcf)tt>crli(i) jufrifeben fein »irb. (@. l40.) 
— „(S« i|t befannt, baß c« im3uni455 »ar, aW auf bem bi^ftgen öteftbenj* 
fcf>Ioffe bie ©ntfübrung ber beiben ^rinjen (Srn^ unb Gilbert, ber bcibenßtamm» 
Dater bed 6ä(t)ftfd)en Iftegentenbaufed, burcb Stüx^ oon itaufungen unb balb 
barauf bie Q^rrettung ber gücfienfobne burc^ bie f)anb eined treuen jtoblerd 
erfolgte. — £)ie Äücffebr bed 400jabrigen ©ebadjtnifltage« mufte Don bleuem 
®e(egenbeit bieten, bad ^nbenfen bee (Sreigniffed lebenbig aufjufcifcben/' $)ie 
®efc5fd>aft bielt e« für i^re Aufgabe, bie«. in i^ren »ortragen unb SKittbei* 
lungen gu berüdPftditigen. (6. 142.) ^ew Dr. ^aafe tbeilt (6. 218—248) 
fteben Urfunbcn jur ®ef(ftid)te be« gJrinacnraube« mit. — £)ie IBibliotbef be« 
SSereinI s^blt fc^on beinabe 2000 93änbe. (€. l44.) — O^Uicb im Q^ingange 
be« «uffoteö. „5>er bcutftfte (Ritter ^an« Don ber ©abclen^. 1490—1540" 
begegnet un6 eine Stelle, bie *bei einer ern>etterien ^udgabe Don Q^rimmd 
beutfd^en . 9ted^t«a(tertbümern gu gebrauchen ifi. (Sin Obeim bed genannten, 
@eorg D. b. ©«, muf te, um über feine Seft^ungen ju fünften feiner ICruberd« 
f^bne le^itDillig Derfügen ju fönnen, nod) in feinem boben ^(ter Dor bem £)ber« 
^ofgeci(^t ^u Seip^ig ben fogen. fiHitterfprung tbun, a^^genb, bap er ,,in ber 
ila^t unb itraft fei, mit einem @4»erte gerüjtet, mit @cbilb, 6tiefeln utib 

Digitized by VjOOQ IC 



- 372 — 

Bpottn, ol^nc ^ülfe auf ein ipfetb |u fptmgcn." — Unfet ^an« böii bcc 
(S)abe(ent tcat im Snl^re 1490, 20 3a^ie alt, in ben beutf^en Ccben ein. 
3m 3aftce 1502 finben toxi i^n in unfetm ft^efnlanb t^Stlg. „©ie Innete 
Seicüttung, in welche bec Ccben feit bem gloeiten ^^otnet grieben getai^en 
mar, t^at ftc^ aQec Öcten !unb unb bie ^uf(5fung ging f^on fo unoufl^alt? 
fam Dotioättd, baß fafl feine {Rettung me^t m&glic^ fd)irn. 9ud fafi oQen 
Saueren !amen bie itlagen an ben ^oc^meifiet übet Unocbnung in beic Set« 
maltung, augeQofen Seben^manbet bec £)i:bendmitg.(ieber, ^to^ unb Sibetfpem 
ftigfeit gegen bie Obeten. Untet Knbecen ^atte auc^ bei (Somtl^ut bei l3aIIeQ 
(Soblenj, iBernet 6pied Don fßnütS^tlm, gegen ben ^oc^meiflec ftc6 offen auf» 
gelel^nt, tnbem er, bet Seifälfc^ung Don Stec^nungen fc^ulbig, bei (Sntf^eibung 
bei 6o(^mei|lec« ftd) gu untetmeifen Detmeigette unb auf ben ^eutfc^meiflei 
ali feine aEein competente i6e^oibe ptoüocitte. 9l(d l^ieiauf Don bem $o(^ 
meiflec ^mtdentfe^ung unb C^affation übet i^n Dei^ängt touibe, midj et smat 
aud bei I6atle^ (Soblena, meldfye nun butc^ Subtoig Den 6ein<^eim befeft 
n>uibe, fu(^te abet in äRecbeln unb bet ${iege S3iffombuig ft(^ feflgufe^en unb Don 
bott aus in feinem äBiberfianb gegen bie ^utotltät bed ^oc^meißetd gu bes 
garten. 3)icfci fa^ ft^ babutd) in bie 9iotbtt)enblgleit Deifejt, mit ötnjl dm 
jufc^teiten unb beauftragte be^balb ben ingmifcbm jum Soigt Don Sranbenbuig 
ernannten ^ani Don bet ®abe(en^, dunäd)|i gu {yttjog ®eotg Don 6ac6fen, 
bed ^oc^meiflerd trüber, ft(^ 5u Detfugen, um nac^ beffenSlat^ unb mit bejfen 
{)ü(fe bie tDeitetn SRafregetn gegen ben abttünnigen SBemet 6pie6 gu etgtei« 
fem ^m {>ofe bed «jperaogd ®eorg fanb et fteunblic^e ^ufha^me unb bet«* 
felbe gab i^m ben Sicentiaten bet (Rechte $ou( ^racfitbecfet alö, ®e^ülfe auf 
feine 6enbung mit, auf n)e(cf)ei i^m aud^, loie et felbfl in einem i6eti(^te an 
ben ^ocbmeiftet anctfannt, biefet te^tö« unb gefcbaft«lunbige äRonn Don bem 
grbften 92u^en n>ar. SKit i^m begab fi^ ^an« 3unöct)fi luy bem di^bif^of 
Don %,t\tt, meieren er nad^ ber SBeifung be6 f)0(^meifleift ebenfalls um $ülfe 
angeben foQte. €)iefer meigette ft^ jebod^ unter nichtigem i93otmanb, i^m Sei- 
flanb gu leiten, med^alb ^and fiä^ Don ibm n>eg au bem Ohrgbifcfiof DonMbt 
menbete, bet fi(^ aud) feinet 6enbung fe^i geneigt geigte unb i^m Submig 
Don,0lei(^enf!ein ald Begleitet nac^ 9Rec^e(n beigab, auc^ ben Dr. tibam fiecfei 
mit i^m an ben ^ergog Don 3ü(i(^, einen ^eimßc^en ®5nnet SBernert, 
entfenbete. ^Qein nac^ brei Socken Dergeb(i(f)er Qntetl^anMungen mit bem 
^er^og Don 3ülic6 fa^ ftd) ^an« D. b. ®. genötbigt, -unDettic^ietet Bad^t 
meitet gu gießen. Um mit QI:efo(g in SRec^eln auftteten gu (dnnen, mufte et 
fici) nocfi bet (3)unft bed 93if({)ofd Don Sütticb Deiflc^etn, iDeld)en et \t%t in 
SRafhidit auffiidite. liefet etbot fi(^ eben fo beteitmittig mie ber drabtfc^of 
Don Jt6(n jum )6eiflanb unb gab i^m ben ^roft Don Stoltenberg, ^an Don ißaü* 
anbt, a(d I6eg(eitet unb gfitfpteij^et bei bem 6tatt^a(tet f)et)og $^ilipp'6 
mit, an weldien man ft(^ toenben jtrn^Ur um gum Qkl ju gelangen. VQetn 
^iei würbe bei ©efanbte bed ^od)meifieid ad)t SBodien lang mit Untet^anbiun' 
gen bingc^alten, inbem er balb nadj ©reba jum 6tatt^altet»®enetal dngelbeit 
Don 9la{fau, balb miebet nac^ 9)jecbein ^u teifen genot^igt mat, hxt e< i^m enblid) 
gelang, ben jfanaler Don IGuigunb, Don bem et ttnfangd gtoßen SBibetftanb 
erfaßten unb bet il^m auc^ noc^ V'imlid) entgegenarbeitete, babin ju Dermbgen, 
baf berfelbe am 2. 3uli 1502 burci^ US fürfitic^en ^of« unb l^o^en (Rat^t 
^l^ürmäctet fammt bem 6cf)ultbei( bet 6tabt 9Red)eln unb etlichen itned^tcn 
bem SBetnet 6piea, boi ^aud Biffombutg gu, täumen, Derfünbigen lief, unb 
atle,^abe, ®ütet unb 3ube^oiung bem ^au8 gu fequefttiten Detotbnete. SBetnet 
6pii'd abet l^atte einen f)auptmann mit l4 guf !ned)ten Don 9(nimripen ^o[en (offen, 
mit benen et bad ^aud befe^t ^ielt unb ft(^ mit ©etvalt bet Sequefhotion |u 
wibetfcten bio^te. QS gelang il^m ieboc^ nur, bie 9udfu^iung be$ gegen i^n 



Digitized by 



Google 



— 373 — 

etgongenen Qttl^eili um fucge ^tü ju t^eiiögem; benn ^ani t>. b. (3^. Det« 
ftd^ette fi4 je^t be« I3et|lanbed be4 6c(u(t^eifen t)on aRed)e[n, beffen f[nn>att 
am batauf folgenben ^onnei6tage mit gemappnetec $anb * )9oi: 18if|omButg er« 
fd^ien unb bie Jßforte txhudim lief. €pted machte fi(^ l^fntm aud bem ®ats 
ten übec einen Stäben unb burd) bie gropen SSiefen on bei Stabimauet toon 
äXec^eln ju gup baüon unb entflog, tote man becmutl^ete, ^u feinem ®5nnfc 
bem ^eijog )9on S^Hci^» ^an$ abet nal^m fofoit bie fitübet im ^aufe füt 
ben ^oc^meißet in ^fii^t, fe^te etnßweilen, h\i bet Sanb-Q^omtl^ut in (SoBlen) 
ettoaS IKnbecei t>eifügen toütbe, bie 9%ittet 9ltno(b Don Stbln unb Subolf Don 
9{affau oU Cequeflet ein unb fehlte bonn übet Jtoln unb ^re^ben )um ^od;« 
meidet jutüdP." 

6. 33 ff. ^ie <Stbate aRannfc^aft in ben Pflegen mtenbutg'unbStonnes 
Butg im 3. 1445. — (8xti Sf^ergeidinif bet bott fefl^aften ^el^familien mit 
t^tem Qefittl^um unb tl^iet 9liltetpfii4ten^ fo wie ouc^ bet $)otff((aften mit 
genouet llngabe i^tet ^ofe. ^nteteffantet Qeittag jut Qet>5(fetungds unb 
(Sultuigefd^i^te, wie auc( jut mitteloltetHc^en ®eogtapl^ie! 

6. 42 ff. j^atlflabt in £)tlamünbe. — (Stwaö jut Cflefotmationagc« 
fd|id)te, Befonbei« jum ^unft bet «ilbctj^ütmetei ! — 31 Utfunben. 

6. 126 ff. SSetgteidgung mel^tetet alteien (Sinti(f)tungcn mit neueten 
3nflituten. — Q^ö toetben angefü^tt: Slentcnablöfung (d. 3. 1273); «enten« 
banf (1437); dinfommenfleuet/ geuetlofc^ungd^iSompagnien (1444) unb butd) 
bie etiafen patttouittiienbe 9?ac^tttäd)tet (1437). 

6. 150 ff. (i)enea(ogtfd)e4 übet bie Don Setnftein. 

e. 185. $)ie (SapeUe be< 9iat^l^aufe« bet etabt ^Itenbutg Don il^tet 
O^ntflel^ung im 3al^te 1437 bi6 su i^tet ^uf^ebung im 3a^te 1528.' SBad 
bet fietf. ^ett %i. SBagnet in bet Q^inleitung gu feinem inteteffanten ^fuffo^e 
fagt, Detbient aQe fiead)tung. .,^af mit ein teid)^altiged SKaietial ju O^tibot 
„|)anb, l^abe id) Dotgüglid^ unfetn ,|labtif(^en (Rechnungen gu Detbanfen. iOie« 
„wat mit bet Dotne^m(id)f!e ®tunb, bet micb gut SBal^I biefei ®egen|lanbe« 
,,beflimmte; um babutc^ gu i^id^n, welche wid^tige Sunbgiube füt 
,,bie ®ef4t(^te ftec^nungen unb infonbet^eit biejenigen übet 
',,bett ^auöl^olt bet 6tabte batgubteten Detmogen/' 

e. 206 ff. 3mei utfunben aus ®efd|ic^te bet 6tabt 9toba (d. 1310 
unb 1523.) 

6. 217 ff. Utfunben gut ©ef^ic^te be« (Sotlegiatfiifted 6t. ®eotg 
auf bem 6(^(offe gu ^Itenbuig meiji t(b(a$$fitiefe, bet ältefle Dom 3a^te 
1400. — Oic 7 Utfunben übet ben ^tingentaub (6. 248), mutben fd)cn 
angefüllt. • 3. SR. 

(Uebet anbete und gugegongene S^üff^tiften nac^flend.) 

3lacOrefe aus BettfcOrtflen. 

6e(bfhebenb tann nut ^etDotgel^oben metben, xoa9 eniwebet im tlOlges 
meinen ein gang DorgügIid)e8 3n^ei'^ff^ "^^^ ^^^ fi4' befonbei« auf bie SSergan« 
gcn^eit unfeieS 9t^einlanb«d begießt. SBit beginnen mit ben 

di fmb beteitd Diet fi&nbe (obei 3abtgange: 1818^ 1850, 1853 unb 
1855) baDon etfdfienen, Don wetd)en bet Diecte fcbdn gut Sptad^e gebtad)t 
iDotben iß. €te f^nb fämmtlid) tei(^ an 9{a(^tidjten übet ^eimif^e 6agen, 
baDon Diele im plattb eutf d)en ^ialeft etgSI^It weiben. f)ad SReifle boDon ifl 
in bei m^tl^ologifc^en Seitfc^tift Don 3. SB. äBoIf fc^on benu^^t wotben. ($c« 
fteufid) finb bie SKittl^eitungen no(^ ungebtudtet mitteIoItet(i(^et Utfunben 

Digitized by VjOOQIC 



— 374 — 

). e, ble üiei bie Jtlößet Qrffcn unb SRalgatten I. 6. 27 ff. uiib II. 6. 20 
ff." Do« SRooc bet SBüfrc bei t)3nabtürf (Don Dr. 6iüt)e 1. ©. 230 ff.) 
bewetfet, bof bie meif^en tocfmoote fm Ti&tblid)en- Deutfdfttanb im le^ntn 
3ol^t^unbett noc& ^Salbungen »aren. Sßon bent an bteßtabt jD. attgrenjenba 
fiNoore Wieb nadigetoiefen butcb n>el(^ Umfionbe unb dlnfififfe e< auS eine« 
mit Cäumen befetten ©oben entflanben tfl. ,,Sor ein paar Sa^reit fatib moii 
biet eine Stenge 6t5mme, i^eiftf (Stehen Don gewaltigem Unfonge, in einem 
elwa 6 — 8 guf tiefen SKoorlagcr begraben. 3n)lf<ften ben ein|e(nett 3:orff 
fci)ic^ten n>ac eine butdige^enbe ou< D&Qig erl^altenen fßtnüetn, Üiä^tln nnb 
gumal au0 einer SRenge Don ^afelnäffen beflebenbe bünne Soge* f>H mh ha 
ftnben fic^ oucb 6anbfd)id)ten gwif(f)en ben 9Roor[agen." Sei biefer StaUifhcp^t 
fptelt ein gewiffet 6umpfmoo6«(!)ef!e(^te eine bebeutenbe ttoSe. ÜB ifi ^u Se^ 
merfen; ba^ oon SKooren \n S^alfeff ein. ober boc^ in ber 9al^e t>on «n^ol^eti 
bie 8tebe i^. Die Sbl^anbtung ifi ffir ben ®eognoflen Ie^e(c6 unb mni 
bem $. Setfaffer burc^aud beigeflimmt werben, wenn er gum €!<£Iuffe bte ^off^ 
nung audfpcid)t, ben feinen ä^nin^e ,/l6i:obad)tungen würben bogu füllten, baf 
wir bie ältere ®ef(^ic^te f)eutfrf;lanb6 rlcf)tiger ouffaffen lernen." — €5. 266 
iBefd^ieibung unb 9Ibbi[bung ber ^ü^nenburg bei ^tfbürett. ,^Sie befleiß 
au« 3 einanber umfcbliefenben (önglic^runbcn SSäden. f)er innetfle ifl 18-25 
gu$ f^o&i. Der gan|e Umfang beffelben enthält 250 6c^dite.'' — ^onb«: 
bare S^td&en — wa^rfd^einltd» (Runen — auf einer a(tbentf<^en Urne. Sie 
würbe auf bem ^ämmting gefunben unb ifl \e^t auf ber ^^mnaflumt^tKMios 
t^ef gu SReppen. Qn bet nämli4fen €teQe würben au4 ^anbrnäl^en gefun^ 
bin. — 6. 264 ff. 3ur l^enbe über ben wunbetbaren Sßteberfitnb qtftof^ 
lenet 1^^. <&o|hen |u BuDe. SKerfwürbig \fi bie Serorbmtng bt6 Mlit. Art? 
fürfkn Vax gttebrtt^t). 3. 1784 fiber bie bi« ba^tn am 3aMfefi ^»«t 6toit 
finbenbe ^toceffton. 

II. e. 1850 e. 88. 2:0pograpl^lf(^ed , toon f>. aontedor Dr. Wtt^. 
9laä^mt\i ber Orte, weltfie nacb einer Urfunbe Otto'd I. vom 3. 804 ben twn 
i^m bet {)4nabtit(f'f(f)en itit(^e gefc^enften Sorfl unb SEBftb::8an begfe«|cn. 
garanwtnfel = gatwinfel im Jttrc^fp. ©lonborf. — ^utanfhn = Orafentofd 
iwifrficn ^agen unb Sitten. — *ngara=Änger im illat>eii<bergi^en. — JD«ning= 
ba^O^IingertBalbgebirge. 6init4i=bie6enne, €enber]^aibe* — i6etge<^autb= 
S9erge<^&l>ebe, Sauerfdtaft im jfird)fpie( fRiefenbcdP. — Dreüanameti = b(rt (ei« 
lige SReet bei Dteierwalbe. — Sefendwerib ifl bie Begtünbimg biefct Vnnabme. 
6ie fül^rt und )>te(Iei(bt au4 ouf bie ti(f)iige ({tt^ologie unfetel ÖrM „Dreoe? 
nad" bei Sefel. — Gtenetffetb = batf <(ttenfdb auf bet diente gegen Singen. 
— D^meci = ber Dümmer f«e 6 116 fommt ber ^. Qerf. noc^ali aaf 
ben ,,JD<ning" ittrütf, ben er mit ber 6iabi Odnabrfitf ht Setbh&ung bthtgt 
Die I6ejugna§me ber ^elbenfagen ouf biefen JD^ning f^eint un€ bo4 etwal 
gewagt, di gab ber Oftning fo «tele, bap man ben 9U6btu(f iule^i füi chicn 
0(attungdnamen l^alteh mn$. Da« C^ggegebirge fm ^bln. fBeflfalen foaint 
unter biefem Stamen Dor, ber IBefleiwalb ebenfafld unb wie 6. 117 ehigcjknp 
ben wirb, auc^ ein Xbeil bet Krbennen. Der 9uffa( ,,bie Jtir^en beS MM%i 
Itmulf." 6. 112 gehört gang l^ieber. ,,Der Deutfc^ itMg «tmtff Menfte 
bem Sifcfiof Cfgilmar Don Ödnabcücf unb feiner jTitc^e pro remedio animae, 
^ugleic^ audi wobt ats Crrfo^ für bie fange Crntbe^rung ber S^^ntni im 9h>rbs 
lanb. wefrfie bie jtlffler (^oror^ ur.b ^erforb an fii^ genffen f^atten, ov^rbafi 
be4 jDSnabrü(f'f(i):n 6prenge(6 fünf jtit^en: unam in l^otbotion, aliam ia 
SNoffenbotp. terttam in Düren, qnartaib in (S^iribetge, qnintam m Srotoietf^et«, 
unb fleQte barfibet eine Urfunbe auS ht gotd)(eim bei Bamberg im J. 889, 
obgebnicft bei SRöfer Vni. 9r. 9. Die 9omen ber genannlen OtU fdicfneR 
ben JD^nabrucffdien f)ifloiirem bl6 )e(t unbefannt geblieben ^u fein, ja jie fhib 



Digitized by 



Google 



— 375 — 

t>on i^en )um 2^eil ^ 6. toon Qttbmin drbman» m^ entfielt, dthiiiroofil 
fmb ed fönf tt)o]^(6efaRnle JDctfcfiaften in bet St^inproüins: Boppacb am 
allein, 2). «uffenboif oheif^aih Jöonn, 3) iDütcn 4) Äircfibcrg bd gaiicb, 
unb 5) grof^^eim ^mifcüen $>tt»n unb 3ä(pid). t)b bie.iDlnabiücfec jemaM in 
ben ©eftj biefet Äirtfien gefommcn fmb, barübet' pnbet fwf) in l^feftgen Uifun^ 
^fn feine Gpur^ iio4 menigec, n)ie ft'e biefelben ctloa wiebei peiloren baben. 
i^ennocb fann bie 6d)enfung nic^t für ecbicbtet eiacbtet »ctben. 6ie^t man 
bte Utfunbe aU ec^t an, fo fann natücUd) ein folcf^ec ®ebanfe gat nicbt 
ouffommcn ; ^«li man fte für ein untergefrfiobmc« Warf »erf, etn)a au3 bet 3eit 
S3enno> ü., fo i(l e« burcftau« unwa^tfcbeinlicb, baf bei betrüget eine folcbe 
6cf)enfttng getabe^u etbicbtet ^at becen Cfttod^nung ja ben Setcug augenblidf- 
lief) an ben t:ag gcbtad)t j^ätte, unb baju »at 33ennoir^unb feine ®el|lli(f)5 
feit t)ie( su thtg, felbfl totnn fu, mjd i(b nicbi gtaube, einen fcommen I3eti:iig 
|u ^unflen ibtet ^irc^e füt eilaubt ne^ottten Ratten. dU fonnte im (Segen- 
t^eiC nui bie örmaßnung einet aucb fonjl befannten unb beglaubigten Zf^aU 
facfte bem Cettug einigen ^alt becleiben. «urf| erfocblitt bet übrige 3"^«^* 
bec Htfunbe gac ni^t eine folc^e 6c^enfung, fte »itb t>ie(mel^t erf! am (Snbe, 
nac^bem bie ^auptfacbe, bie Suetfennung bet Sehnten abgemacht ifl, ganj un« 
erioattet npc^ j^tn^ugefügt <K< tfl ba^et tmmet mbgHc^, baf fic^ in 
ben Oueden bei ®ef(bicbte bedSt^einlanbe« eine6put biefet 
€(ftentung fiiibet, unb folcbe aufjufucben mbcbt id) biejenigen 
Detanlaffen, benen jene Oueüen ^ug^ngUc^ finb/' 9R5ge unfet 
»«ein fid> blefe« merfen! — 6. 129: „Die «utfpiaAe im gütjlenll^um JO«nas 
btM'\ M ^erti) füt ba< 6tubium bec beutfcben (^exldutU unb ©emeinbe« 
«eifaffung. — 6. 173. iDa« (JoHegiatflift t>on ©itpejlti in £)uarfenbrürf mit 
56 Utfunben. 

III. ©. 1853. 6. 214. ^Jopfl «letonber IV. übetttagt bem £>ecftanten an 
bei 6t. @eteon«fix(be in Stbln bie Cfntfcbeibung eine« Gtreite« bed 6tift4 Gffen 
(capitulmn secalaris ecclesie Assiodensis). gegen ben 9lbt bed Xlofletd 3buig 
um ben ebeln SRann $3ui(bacb Dom IBrocfe unb anbete aui ben 6prenge(n 
it&In, SRünflet unb JDdnabtüc! in gemiffen ©ütetn unb 9tecbten bui(6 ben 
getfilicben 8ann aufiecbt ^u baCten u. f. m. nacb bei JDcigin.^Uif. t>. 3. 1259. 

6. 255. ,,5)et £)«nabtürf'f(be ^afcgau." di ij! öiellei^t fein beutfc^c« 
^otb|Hft, feeffen ®aue Pon ben 6cbtift|lenein unb in ben Utfunben be« SWittel* 
a\teH feltenet genannt metben a(6 bad IBistbum JD^nabtüff. €en ®tunb ba^ 
pon mag man PieOfeic^t bacin fucben, baf bie (Sau-Slamen biet itid)t tecbt 9But' 
Ael gefoft Ratten. Die Ätrf)ibiafDnate bilben a" fe« 8«'t, »0 mit fie juetfi 
fennen (einen, mit Sfudna^me eined einzigen, fc^on feine gefcbloffene Sejttfe 
me^." — £)et ^. S3etf. leitet feinen ®au«9?amett Don ben C^afuanetn §«• — 
,fix ifl ni(f)t |u Petmecbfeln mit bem ^effe-^au an bet €)iemel auf bei füM. (Srenje'' 
^aberbomd gegen Reffen, ebenfo nid^t mit bem .paffes obet f)ofegau awifcben 
bet 6oafc unb bei Unflrut mit bem ^auptotte SDjJetfebutg. 3« einet am 12. 
3u(i 948 aa $)ottmunb au^gefleOten Urf. bef^ätigt Stbniq Otto bem J((o|let 
dngec bie Z)tie Stmife unb 3:ung^etm im ^afegau. Ch:flete4 ifl bie Sauet« 
fci)aft tttmfe im jtirdifp. SRoIlbetgeR bei j((oppenbutg. ^ungl^^im i|i 9nfum.'^ 
— 6. 275. €ct gcnfigau i(l bem i>. SSetf. ba< jum aXünflet'fcben . epteh« 
gel ge^otige SKotmetlanb. -— ,,iDet Gmtfgau aetftel in 2 f)auptabt^eilungen : 
^et obere (Em«g. au(6 Sain-®au genannt unb aum Oin, ISiöt^um ge^5iig unb 
bet untete Sm^g. au(( fcblecbtbin bet (2^6gau, mit ben ^auptoiten Seet unb 
amben, ein Se^faubtl^eit bet fKünfi. iDiöcefe.'' 6. 277. '^age be< (Petftbot- 
lenen) Cc^IagpotbetsSetgS an bet ^afe, 100 Staii bei ®io|e im 3^^^^^ ^^^ 
»ittefinb fAIug. — Uebet ben Äaildjlein im^one (6. 305 ff) wat fd)on 
bie 9lebe. 



Digitized by 



Google 



— 376 — 

^a< Sucgmann^re^t twn t)ua(!mbtfi(f to. 3. 1422 (6. 552 ff.) «et- 
bicni mit iftnlt^en in unferet ft^etngegenb DeigKc^en gu wetben. — 6. 376. 
Uebev bte gamUfe t>on ^olte. (&$ iji t>on bet bte (Rebe, au« toelc^et bei 
j^ofn. ütfi. (1297) fBic^boIb flammt. — 6. 381. Sendet be« ^afioi« au 
a)lffen übet bic unc^rljWItfte geict bc« CpctfcM «i^f fe«" ^Iffcnet SSergc 1717. 
9{td)t ju übetfe^en fui bad 6tubtum bet 5tu(tut ^ ^ef^it^te unb[ bet getm. 
SW^t^ologic! — «. 407. Uebet „HStoqtiC. $)le «togcn — ba« IBott 
l^angt mit „9tfige" ^ufommen, — »aten gemetnl^eitUdie ^oltget« unb 6ttaf> 
Q^niäfte^ ein Vnalognm bet ütc^Hc^en Senbett. $)te ^adftxäii ffl autf 
bcm Salute 1630. 

3. ^ 

IL ßonefpotibetijsSIatt bea ®ffüinmtsSereiiiea bet bentfid^eit 
Oefd^iiitds ttttb ^Utxt^nmßsfStxtint. (Srfter dal^rgang. !S)re9< 
fcen 1853 t>on ^rof* Dr. ü», 18. 88tt>e* 

Sionatltc^ etfcfieint ein Sogen t?on 4 großen JOuaitSfättetn. ^et ^aÜ^y 
gang beginnt mit Öctobet. f)ie Ccfirift ijl buri ble $o|i jum geringen ?tei« 
t)on einem il^lt. gu bejiel^en. SBa« i^tc Jenbeng ifi, möge gofgenbe« bem 
2efet fiat mad^en. 

(Vütf bem S^ornoott entnommen). „^{€ gegen bad Cfnbe be< t>origen 
3al^t^unbeit« »at bic beutfrf)e 2ntett^um«»iffenfd)aft gtößtent^eif« unan^e^ 
gebaut. — Cei bcm oflgcmeincn getjligen 5(ttffcf,»ungc gegen baS (Snbe be« 
Doitgen 3<t^tl^unbett4 f onnte auc^ jenet ^tonq bed toiffenfdiaftlicfien iOebend nid)t 
ganj unbetü^rt Meiben. — f)ic ba(b baiouf folgenbcn etütme Jeboc^ ^inbet- 
ben biefen Äeim ficft meitet ju entmicfcln. 5lnbet« gcflattctc fic^ bic ©oc^e, 
a(« bic g(otici(i)en ial^tt 1813 unb 1814 baft 9{ationaIgefü^I gehoben unb 
bet n>icbetgefe^tte Stiebe sugfeic^ SRu^e füt ii)iffenfd)aftltd)e 16eßcebvngen ge^ 
»ol^ttc. — di »utbc bet aSBunfd) tege, SSoc^anbeneS ju crl^altcn, Unbefannte« 
obet SBetgeffencö gu entberfen unb an'« ^idii su iiel^en, bic ®cf(f)i(fctc unfeiei 
SSotjeit aufjuffäcen unb in ben etgent^ümli^cn ®eifl ftü^tet 3<^^c^un^eti< 
cinjubtingcn. — !Da bte Äraft ölngelnet l^teju ntcbt auötcit^te, *fb begannen 
fic^ »eteine füt ^wt^c bet ^Itett^um«s unb ©cfc^jfc^tlsÄunbc ju bi(ben. — 
ö« mup anerfannt »erben, baf jum erjlen ttngdff bet 6ad)c bie S^'f^uung 
fielet Seteine übet aQe ®auen bc« S3atetlanbc« getabe hai geetgnctfte unb geits 
gemafcjtc SKittel »at. 5tuf bet anbern ©citc läft fic^ abet nict)t leugnen, 
ba| e6 gut 3«t nocft an einet SJetarbeitung be« üoil^anbcnen SWatcrial« ju cm cm 
koa^tbaft koiffcnfd^aftnd^en äRatecial mangelt unb baf ein au«fc^(ief lic^e« 
gottfd^tciten auf bem bettetcnen SBegc ju einet 3«fl>Iittetung in dinicl^citen 
f übten toütbe. SRan l^at babct balb gefüllt, boß, neben ben ftetö fottaufe^cn- 
ben S3emü§ungctt bet cinielnen 8otf(6ct unb fictcine, ein otgonifcfte« 3"= 
fammenwitfett allct blef^t Äiaftc öon 9^5tl^en fei. — ^ic nodjflc ^lufgale 
be« Cfottefponbengblatte« foQ e« fein, ade wichtigen f^a^ric^ten auf bem ©t^ 
biete bet t)atet[dnbtf(^en ^rtcrt^umd-JTunbc unb @)cfd)i(^te, buic^ au«iug«»eife 
SRittl^eilung auf bem fütgeftcn SBcge gut itenntnig atlet babei Sni^^^fpcten gu 
bringen. |[u(6 foQ ba« S(att wiffenfc^aftlicbcn (Storietungen geöffnet fein. 
Cefonbet« ertoünf^t iji bie tTmegung roiffenft^aftiitfiet 8^9^«." — SuflWA bient 
ba« C^ott.'26(att a(« Organ bet Sßctoffcntlit^ung bet 6itung«ptotofotle bet 
(Sentialsaßetfammlungcn bet (iftorif(^en S^ercine Oeutf(^[anb«, beten jüngfte im 
toetfT. SKonat 6epi in ^i(be«§cim abgehalten mutbe. Uebetl^aupt geifäDt bet 
Stoff rine« {eben 3ai)tgang« in ff. 5 ilbtl^eitungen. 1) flngclegen^etten hH 
©efammtDcteitt« g. «. «citritt«s(ltf tatungen, «ef«ftlüjfe. «egfeiung«sCetoibs 
nungen. ^a« ^togtomm füt fünftige 6i^ungeit u. f. n>. 2) SKitt^Iungen 

Digitized by VjOOQ IC ^ 



— 877 — 

fCtc 'b«titf# ^f^id^i' ittib «RettlMn^n^is iä^ec^ott^t, 3) aBktf^niCfeit intb 
^<tffH^ bec eii^elntn fßdteim. 4) ^c^geit, 9B<ihfd&e, tttttdig«, fbefptt^mtQ t^ött 
Untentd^imijigen. 5) > 8(tnarifE^ec ifi^ef^et ütBec ^länöfd^fft^ tntb «lacgec. 
•-^ ^fentoerl^ i^ 6. 28. ff. bie ^l^oitblaitg ^,ubce ba« ^ottbetetgent^um 
bet QSfnmanm an <S^cimb ttnb ^obcn'^ toeitxn bec t^eic iBecfc^ec ja bem 
eAftfffe ft)mw[t, baf a« Itacituö' Sellca bd bert ©etmanefti ffejie «nficbirs 
iung mit tnel^c^Dbec minbet befd&cäfiftem '^onbnetgentiivm 0tegel mar. 
— e, 37. 3ttfd>tift öom 3. 1051 üb«« bfe Chtmeü^nug bcr Ät^ta 
bec IKünjiet - Arie ^u ISffm. — 6- l5. ^clc^ unter bcit erften gto- 
fleitt nft^eiiit eine, bit ffii unfetc rl^elnl. ©efifeldrte no^ feefb«Utenb4t iji a!« ffit 
bte beS gefatnmtvn iDeutfc^Ionb« unb bie m5g{ic^t IBetfe in unfecet 9{äl^e 
r^e (Sclebt^oiig ftnben f<rim. ,,Sinbeit ftä^ trgenb in Oeutf<^fanb eine 6put 
ber fto^en )6tfc^^it^n Htfunbieit^Sanliinlung t)on8ütti<^, to^\^ fdt bec fM«? 
SöRf^n SAt^aftön t)ecfd)tmtttbren ift intb toal^cfdiernlic^ bbn tetnent Qfeifi(i<^en 
itad) ]^eutfd^(anb getetfet foidcbe? Seit bei: ®tänbung be« be(gtfcf)eii itdnigs 
t^df€ i\i Don ben (!)e(el^en brefe< Sftnl>e« mit unautgefe^isnt (Sifi^c brefen Uc? 
, fwibeft, jeboc^ oljne aüttt Chrfoig, naAgefocWt ibi^rbcn." — 6. ^1. 8u gelb» 
btt(^ in €te*eniiflprf i)i auf einec ©lorfe eine alte 3nWcifl, bee^ i^mliö) un» 
()etDö^nIi(£ie lOuc^aben^ "man, für gtieifuifdie el>ec f(ai»f4)e l^tte Kntfc^eit moflen. 
9tacbbem bte Sibgeidinung « in unferm fi[acc.w9(att 511 t^etfcfitebeiten 9Ra{tn (6. 
61 unb 85 unb ni. 6. lOS) ifi befptot^en tbDcben, l^oi t« {Itf) ^eraa^k 
gefieflt, baß 6ifndft|ugie nnb 3n^ß Latein, finb. Ku4 i|l mtin öbet bie ^^ ' 
fung mol^l im Aminen. 3)a« 5)atucm fdjeittt 1405 ju fei«. — «. 77. 3mdins 
^tft S^O^n itbec l^eibnifc^e (^äbexfunbe. --^ ^; 87. (Sin a{M €f(lrin(^ti>ecf in 
bec Jtictbe gu $cenalaü ^tte man fange fuc ehte l^erbnifd^e €)ottetgctt)>pe an- 
^efe^n. fBic mecben belehrt, bof ba« ü^tbiibt ein (f)ttflHif)td ffk aTit^ Um 14. 
Sa^rlK — 6. 88. (Ettoaft ilbec ha$ Wappen bec toi^H ^lltftpt unb ^et 9Bi){f$ 
»i^^cniii. 

gmtfiec 3^Vd<t^d ecfc^ien 1S54, uofiebec tebtgict bon fidwe. €. 88. 
Sie l^ie unb ba in €>eutf4Ianb ehibecftvn tunetta Hitgen 3nf#tften, tveh^e Up 
fottbec^ fuc biegcdge tt>rd^tig ßnb^ tel^ec 9{tttiön bte auf unferm l^imifc^en 
B^en borl^anbenen t\^ cßmifdieit :DentinaI<e angel&rtn, h>ecben bec ^ufmet^ 
famfeit (tnempfoi^Iefi. f)te ihitgH^rTte ^6jeid^nnng etiler bei S^cf^btttg gefun« 
Uncn toirb ^Jbftc md)t erflätt; m^ fi^t ^berkti^t, ba| taufenbma( me|t ^u4- 
ßi^t ill iu i^rein S3er|lanbn$ in 0e(angett, toenn fte foie je|t, 3ebamann t>0t» 
ii«gt, «« t»tnn, län fte ju lintferfuctfcn, bec 8orfd)et ftd) an Ort unb 6tefle 
begeben mfifle? -^ ©er btitte 3<i§cgeiÄö 1854-1855 ifk rebigitt bom ^r«. 
•d)iüfecf{!tdr Dr. ^rotefenb unb erfdiito 1855 ^in ^anniftoec. ®S )»at bie Siag« 
oufgetborfett Darben: ®et4^ gtt^icf^e iDrben tobten in fßeflfttlen anfäffig unb 
«DO? SBUt fUtbeft ftt 6. 66 tn}n €eibe):^ b€<intiEk>ortet. Unter il^en fmb 
ttie^rere, bie üUf ^Mncr IH&cefMf^Sob^ iofen: iXef({)ebe ein gtauenflift, hn 3. 
1310 in ein i(aftoni4«H|iift »eniminbeR, @(fe{e ebenfaSd etit grauAtjiifi (ge^ 
gtünbet 946), £)ebingen> ein t)bn®efet^ ob^ngige« j(b|ier^ eiägegftng^n 1553» 
bie ieeikebtftilier::%btet igfeoffdftüft, b«<^ ^ttgu|lineC'9Ionilfeen»dt(ofbc itu^Ibecg 
(gegc. 1153 uVtb 1297 nd<l^ eftnbfetb tiedegt 3tli 3. 1^9 warb H b^ 
Jhtu^cubetn äbergebin). !{)ä$ 9(lt^u|linec«92onneiisit(ojtec €t. SBalbärg ju^oefl 
<ge|l. 1165), bie ipramon|icatenfet«ab(ei äBenbingl^aufeK bei9[rn$berg (1173), 
ba< 920ntteaf(ofler beffeiben ;Drben« ^u £)Iing^aufen(1174)> unb büB ju9tums 
bed (1185), bfe i>omim'(aKer |u eoefl (1231) unb bie aKinoriten bafelbji 
(1232), bte (Stflerjienfeiinnen au Srold^agen (1235), 4u S^enningl^aufen 
(1240), unb SBeltjer (1240), unb aur ^immeWpforte (1247), bie 5luguiliner* 
gi^onnen gum ^arabie« (1263), bie ^ugujiiner au<5mig hii ^ttenborn (1420), 
bie ^ugufiinerinnen au 9tüben (1482), bie Oominifanettnnen )?on ®a[\laa bei 



Digitized by 



GBogh 



- 378 — 

atefc^ebe (t483)^ bie KugufHRecinnen Don 9tajaretl^ bei 6t5tmebe (t485), 
bte Scongt^fattec gu ^Itienbont (1637), unb au ®efefe (1638), bie jtapuatnec 
iu 9Bet((16iö), unb ^u «üben (1654), unb bie aXinortten gu Btilon (1652). 
— 9efonbeT< BemetfehtwettV für bie alte üatetlqnbifc^e (l^9oqtap%k finb bie 
9tefeiate bed unermübtid)en gotfc^etd auf bem (&thUU be<. ®autt>efen«, be< 
$. «r*itotatl^3 Sanbau (IIL 6. 21, 29, 59, 68, 74, 97 unb 106. «etgL 

II. 14,. 36 u. f, ».) ,»^odi immcc finb tcfi ©elc^tie (§cl§l H 6. 106), umtIc^ 
ft(^ t)on bec 3bee ntd)t lodteifen t5nnen, bap bie ^bt^eitungen hei §&oitti, 
namentlich bie ®aue mit ibcen Unterabt^etlungen fpiter en^ßanben unb auf 
eine miO[fürli(6» Steife gefd^affen n>ocben feien, ^dt glaubte feit^ec buu^ meine 
mc^ifatfien ^udfü^cungen biefe ^nftdjt füt immer befeitigt unb in übei)eugeit' 
bet Seife bargetl^an ju baben, bap aQe biefe ^bt^etlungen ucanfängliifi unb 
mit ben diteflen Suflanben innig oema^fen feien, (im {ebed becattigea Örga^ 
nifiten miberfheitet fc^on entfd)ieben bem (E^atatUt jener alten 3^it unb tx^ 
fd)e{nt; wenn man aQe SSei^altniffe \ni ^uge faft, auc^ o^ne^tn unmogliift. 
Mti t)ertt)etfet toielmel^i auf eitooii Uralte^, etwa« natüclicf) <Dewaci)fened ^in. — 
JD^ne eine ®augeogiap^ie fel^tt oOen unferen giftet. 6tubien eine fitere dkunb« 
läge. 8üt )ebe Seite gefd)i(f)tlic^ee €tubien ifl bie jtenntnip bet S^olMglie« 
beiungen unetloflic^. dxft but^ fie roetben un6 t>iele SJerlt^ättniffe Hat unb 
gal^Qofe gcagm unb Sn>eifel gel&dt metben, an benen fi4 bec €(^rfflnn bec 
gorfddec bi^ber »ergeben« abgemü^t^t l^at. (Stjt burcb fte micb und bie ältfjle 
ayef^id)te ^ellei: unb bie fpäteie »erflänblic^ec werben. Grfi bucc^ fte »leb ba$ 
etubium bec 6pca(6e, bed 9{rcf)td, brc Sitte unb bel^ $eben^weife einen ftcbon 
9n!ecgcunb unb einen naturgemäpen Soben ftnbrn. 9Kan n>ä§ne nicfyt^ bof i<b bie 
golgen iu l^cc^ onfd)lage, icf^ trage üielmil^c bie fefiefie Uebecgeugung in mir, bai 
unfece gange ®ef(f|i(^te eine wefentli^ anbete ®eftaltung unb gugleic^ ^ih^ttt 
6i(i)ecl^eit Unb Jtlar^eit gewinnen wirb unb fu^le bie Serul^igung in mir, 
ba^, wenn wie ecfl ein balbetf ^u^enb ®aue bearbeitet bor un$ liegen fe^n, 
man meine eben au6gefpro(^ene Uebergeug^ng aflgemcin beflatigt finben wirb!" 
9(5gen unfece rl^einifcben (S^efc^id&tdfreunbe . fic^ bte^ gef^dt fein laffen! ^oU 
len fie aber au&i fo grünblic^ gu äßerf gelten aU bec wadere ^anbau in ben 
oUn angeführten eteHen i^nen bagu bie Anleitung gibt! (S^e wicDOQ i^rnftbei^ 
ben, fei nod) ein« bon i^m angefüllt, i^ecfelbe ift befanntlicb bec t^ocfe^tec 
bec „^reit^eilung" unferer aSolfdgebietd» (6J III. 6. 68 ) ^ierübec fagt ec 

III. 6. 74. „t>it aweite facfiftf^e $ro)?ina iß SBeflfalen (namlid) bo« StbU 
nif^e). 6iejerftcl in brei 9[rc{)ibia!onate unb eben fo t)ie(e ®aue, bon benen 
gwei je brei iDecanate Ratten, bec bcitte abec ftc^ in fünf Sl^eile fdiieb, wocau« 
^cb bei einem eine weitece ül^eilung ergibt, wie e« fc^eint in bie Sprenget 
t)on 9ffen, i8übenf(6eib unb 9Battenf(i)e!b. €ad ripuarif(^e granfen getfaQt in 
brei ^rcbibiaCenate unb ebenfo in brei ®aue, namlicb in bie !|)ecanate Don 
Sonn, difel unb Sülpicfi, fo wie Don Sergl^eim, 9^eup unb3ülicb. ^ec brüte 
bagegen l^at fünf Steile, unb e« l^at flc^ alfo ^iec wiebec einec nocbmald ge« 
fcbieben." 9&\t bitten unfere greunbe, bie Eingaben einec na^ecen Untecfuc^ung 
gu unterwerfen, um fie gu begcünben ebec gu wtbertegen. IBenigfhn^ i^.ba« 
überfeinen, bape« oudi ein re^tfrl^einifcbe« 9lipuacien gab. hoffentlich fonmien 
wie auf biefe 6ad)e nocb einmal gucM. hiermit glauben wie i»on taifecm 
(^orrefponbeng«)6latt genug gefagt gu l^aben, um unferc Sefec in ben BUnh 
iu fe^en, fic^ bon bemfelben eine Jl^orfteßung gu nmcben unb hoffen, ni^t 
minber, ^ierburc^ gu feinet (Smpfrl^lung na^ unfernr geringen Secmbgen etwa« 
beigetragen gu l^aben. 3» SW^ 



Digitized by 



Google 



— 379 — 

3iHttit]i. 

^adi aiitm Siaat^toettrdgen foQ bad gu S^oermonb im ^oQanbif^ett Siat' 
bürg befmblh^e !Banbeöac(f)tt) beö ehemaligen {)~ec$Dgt^umd Selbem gemeinfamed 
iSigent^m bec Sfinbet fein, jmifAen meldten baffelbe get^eilt werben ifi. ®e- 
tudftt unb 9ladrtirf^ten übet ben toerwa^rlofctert 3upanb ber bem befagten ^t- 
d^io anr?ettiauten Documenta oecantaften bie ^iflorifcfie ®efel|f(^aft für ^ceu« 
fifd^-i^elbeclanb, ftcft bed^alb mit einet t>on einem i^rec t^atigflen 9Ritglieber, 
{). gl. 9tett«6^eim, j(aufmann In ©etbern, t)ecfaften ^en(f(^iift an bad Röntgt, 
^inijlenum be« Innern in ^edin ju menben. ®4on ein paat 3Ronate nac^- 
fiec et^ieU berfeCbe non ' bem ©enecal'^irectoc bet ^onigttd)en SRufeen ^ t). 
blfer«, eine toom 28. JDct. ö. 3. batlrt'e IBenad)ri(^tigung, worin ed ^eipt: 
„«uf e». »D^Ig. gefällige SRitt^eilung öom 1* tooc. SRtd. E^abe ic^ bie 5ln- 
gelegen^eit megen be< dtoetmonbet 9cd)it)d wiebec in (Erinnerung gebrad)t 
unb toott be^ $. S)tinifler«^äftbenten (S;cceIIen$ bie $ena(^rid)tigung et^aiten, 
baf bie ÄönigU<f)e ®efanbtf^oft angewiefen fei; megen bef[elben geeignete 
ciirfttc gu t^un. 3cb jweijie nid)t, baf eine jwerfmafige ben 3ttteceffen unb 
(Redjften bftiber ?(Jnbe«t^ei(e entfprecfeenbe 5lnotbnung unb (ginricl)tung beffelben 
getroffen »erben »irb." — 5)et erfofgtfe aKinifleriat-löcfdieib ifi biefet: ,,®em 
^ifiotv S^etein f(jt (Selbem unb nat^^e Umgegenb !ann \di auf ba« gefafligc 
©d)ceiben tom 12. IRärj b. 3- nur crwiebem, baf bie batin auögefjpro(i)enrn 
^fd^wecben fibec bie S3etnad)(afflgung unb Ungugdnglic^feit bed in fRoermonb 
b^finbftdien Sanbedat(6it)d nad)- ^nf^aü be6 barüber eingeholten gefanbtfcf)aft« 
U<f)cn ©erii^td ald ungegtünbet erfrfyeinen muffen unb bemgema^ »eitere bie«- 
feitigc 6(f)ritte in biefet 6a4e üorlaufig nit^t für angemeffen erachtet »erben 
t&nneni. ®(ekf)geitig über»eife ic^ bem SSerein bad beifcmmmenbe in golge 
bet Statt gehabten 9le(^etd)en mir zugegangene 3it^sntarium über einen ^^ei( 
bct jtt Äoeirtionb aufbe»o^rten 5(rcftit)aficn, beffen ^epj bem aSerein unter 
Umflänben nu^Iic^ fein bürfte. (§6 ifl übrigeng 6eitend bed nieberlanbifc^en 
®0ui>emementd bie t)oQfommene' I6ereit»t(lig!eit geaufert »orben, biedfeitigen 
^tU^üm unb (S)efd)i(f)tdfreunben, namentü^ auc^ 9Ritg(iebem bed ^ifiorifc^en 
Srrein^ für t^efbern bie oibnungdmä^ige ^enu^ung hti frag(id)en ^rd)it>d ^u 
»etfiatten. «ertin ben 24. 9?ot).. 1856. )5)er SXinijler-^rafibent ö. SKanteuffcl." 
SRan ^offt, baf unfere ^^gierung ftd) noc^ im S^erfauf biefed ^af)ti& butc^ 
einen narf> flloermonb abgeorbneten 6pectaK5ommiffar Dorn Sufianb be^ ®el- 
ber'länbifc^en ^Ir^ibd überzeugen »erbe. 

3n ber am 25. 5iug. ö. 3. in Jfempen Statt gehabten ©c^ulpflege- unb 
Sc^utlel^rer-^onfetenj; »oran ft^ 38 ^erfonen bet^ciügten, munterte ber $. 
Seminarbirector JOfkrtag jum €tubium ber oaterlanbifdien (S^efc^id^te auf. ^er 
»efentlicf)e 3n^alt feine« SSortragö i)l @. 213 unb ben 6 ff. V. V. ber Seit- 
fcbrift für (grjie^ung unb Unterri^t öon ^. 3. ISacg« (Ä5(n unb 9?eu§. 6c^»ann) 
»iebergegeben. 



Qotttfponbttii. „^\t (S^re, ein 9Ritg(ieb bed ^iflor. SSerein^ für ben 
SWebeirl^ein au »erben, acceptire ic^ mit affer ©rfenntlic^feit ISertin, 17. «Rod. 
1856. D. Sancijoffe." — „ga^ne, Jben- ic^ in SWainj traf, ^at in SBeyar 
eine SRenge C^amp'fc^ec Urfunben in (Sopie gefunben, beten SRittl^eilung er 
beabfic^ttgt, »enn fie no(^ nic^t publicitt finb. — ^. Sleidborff in Sleuf be- 
p^t eine Urfunbe biefer ©tabt 00m 3« 1340, »orin 3ö«ttne« be giore alö 
Bdjbff^ bofelbji üorfommt. — 3n bct Äirc^e au 3lfae9 in Sl^cin^ffen iji ein 
(S^tobpein be«. Saron« ^ermann 9(brian Don ^ac^tenbonf, ^urgmiof x>on fkU 

Digitized byVjOOQlC 



-r 380 — 

ge^. .„Hermannns AdrUnas I^ber Bavo de Wachtend<mk Dominiu m Ger- 
menzeel, Groesbeck et Jachen, Caes. ^aj . Camerarias et Consiliarias Sere- 
niflflinii priodpus et £leei. F«kKiiu -coMiliäriig intiiirtis et BiH^egra,Vni8 Archiva- 
trapiae Alzeanae, natu« 4. Jan. aano 1^^, mortniM 4* Scfpt. amio 47011/' 
— 16. ^or>, 185«. gc. ftette^etm. — ,,Sttt bie mit nottficicte d^iMtiitttgUtbv 
fd^fi M S^m\xa tt. f. m> no^tn bie Älinet S^^tig hexüH Itttnbe gegeben 
l^tte, «leineK MrbtnblN^^m iDont! 3n ben %[tc{)it»en unb iBIbfioi^fen ^ 
^wmtn, {>annobec, iSMfeiibüttf( u. f. ».,. ^abe i4 fut meiiie Omlkn biet 
ttejif&L a^f(6kf)te oel^ ^öbeute geftuiben. . « . dtit neue« f^ f)){eiibibe6 
JDiieKenwerf übet hükxif^t unb beittf^e ®ef^i(^te «fi^htt Je^t in flKüiuften. 
Ser ^eni^ iaft t€ auf frine jti>|ien btutfen utib an e'm^üm €>ele^ite ^ttt^ti' 
lelt. Kuf aUec^oe^jlen IQefe^ @t. SRoieflat i|l mhc bon bet 9bbacticn#>.<£0ifi- 
mifften bet etfie )8anb baoen in biefen iagen )Ugef(^lft lootben. Vtndbetg, 12. 
9loto. 1856. eeibet^." — ,.3c^ ^te bk SafirbiK^t bed Secetn« u. f. ». fut 
ein fe^t nnifii&n^ Unieine^men unb munfc^e t^n ba6 Befle <i)ebei^n. ^ie 
bilben eine fleine Hkäft, in lDe(<^ pc^ fö IRandieö, waö in bet aflgemeilten 
Simbftiit^ ncdi nic^t nnietgegangen ^, fi^ lettai fann, um bet einfügen ®e- 
fd|id^idbar|ieaimg unfetet ptet^in) |u bienen. S3imn, 14. gtot>. 16d6. Btann." 
,,3n einem %[uffat^ öbet bie ^tafen t)on <SIe«>e 1^ei|t e$: bot bem 13. '3o^- 
tmnbctt fe^it ti an 9lat^ii>eifun9en. ^ bin fo glucfftc^» aiM bet 9itie be« 
12. 3a^^.*etwad baräbec mittaten tu fonnen. dtn ^caf Sltnolb dor (SKtna 
iji jweimal Sn^igc to Uttunbnt, audgeflefit bom tSmifi^en jtönig ^otit«ib. ^Die 
etfte ifi b^m äo^re 1138 «nb betttft eine ^^eirfung an ba$ 9Rün|let^ft ift 
%adim, bie 2te inh« Sa^re lt4l be^tigt einen aSetglei«^ |«>i(#lt bet Vhid 
9tautt)ei(et unb einem (Btafen bon 9{dtbeni(6. . . 6ik6te(n, 9.@evit 1856. 
(Ringel^oben, gjf." — €)|e Souf-, ^Jtau- unb etetbeeegiflet betetSWatien-Ärtfit 
in iOoitmunb beginnen er^ mit bew 3. 1614. 9bif meine Scage notb bem 
8eib(eib bet ftu^eten IRegifier »»uibe mir feiten« be< betgeitigen lebong. hattet« 
bie flntwott, ba^ foid^e in bet 9tefofmatb)n«)eH bnr4 ben bmnaligen ^i^i- 
biafon na4 ^em €ttfte St. Maria ad gradvs in jtoCn gefommen ftnb. SBBoiouf 
ffcb biefe IBe^au^tung gtünbet, »ei| i4i nicf)t; ic^ m&c^tt fie auc^ laum ffit 
n)a^f(beinli<ft (»aitea u. f. w. gtanffuct «. b. £>., 1. S^eb. 1856 b. Staffin- 
frobt, ^g.-^feffot.'' [^ie fiftebaction ifi beifeiben SReinung. eoHten niibtfls 
beOenreniget bie etftogten läutet itgenb in Stbki et{tnbtt<l^ fein, fo bittet fie 
am ^nff^(u|]. -- ,,ü)te a§tenmitg(iebf(^aft bed iOeiHnd a* f. ». ne^ i^ 
mit befonbecm ^eignügen an unb metbe mic^ ^ceuen, bemfelböt in |eittem io 
benömeit^en streben, mo [xd^ bie (S^elegen^eit ba^u eigtbt, fdtberlid^ ^ fein. 
33ctlin, 19. Slobembet 1856, b. Offetd." — ,,5(l aucfi wo^lübetfe^en »otben, 
bo| bie iift tootigcn |>eftc toon Dr. Soffen mitget^eilte Utfunbe übet Öün- 
tcreblum «ejug ^t auf bie im 3, ». 6. 226 Äölm öi^b.? Äatbe^en, 25. 
0lob. 1856> Sliabbefelb, ?f/' — „3Ril HJergnugen l^abe i^ untet ben 
neu beigetretenen skitgliebetn bed SDetein« bie tarnen ei- 
net ^nga^I bon ®eifind)en bed |)iefigen I3i<t^umd bemetft 
3t^ tt)ünf*e fe^i, baf ba6 3nteteffe für folcfte 6tubien fi(ft 
me^t unb me^i unter benfeiben betbieite.... SRünfiet, 26«noD. 
1856. 3o^. ®eotg, eiT<i)of." — ,,e^t (eic^t fc^Ieic^ fi^ in ben «b- 
btutf ttiebetbeutfd)ei Zitate finnftotenbe unb nnangene|me geltet ein. 
€o ^t man in mdnem luffoite übet Sofjtctm bon ®Dd) («nn. I. e..&81) 
Qu6 betiBein-unb^cut-SifeSfnfengeinacbt, toa6 »6^( gelegent^itai^liftnigen 
unb ^ betbeffetn »are ; um fo me^, toeKombin bcmdufale betatebacth>n(€L 
284) in bem Shnnen ^of^d etil Bellet ^ fiegtn fi^tHli ^tx^, 1. ^c 
1856. IBetgtat^/' [^et aSetf. be« iSfbl 8e(g. ^ci^ fop^Mhlrt.] ^ ,^ 
M)e(d)e a)e«uhUmt obec ^«nfi^afteii UMten bit Qlemtet 6ttae(iii, Ood^itbonr 

Digitized by VjOOQIC 



— 381 — 

unb 5trierfenBerf unb ble ®egenb üon SScnlo unb 0loermonb cittgctl^cüt? Sel- 
bem, 6. <Dec. 1856. g. 9^ette«]&eim." — (^ic Slcbaction tthnmt btc ötlebi- 
gung bec gtage mit 5)anf an.) — ,M^^ fwuc* f«^^^ ba« ©cbcil^ett \>e^ l^ifl. 
SSerelnd u. f. ». unb btc Qünjligc öleccnfton feiner 6(f|rlften, bie neun* in 
bet Stail), 8it..3cttung jlanb. Slicmötol^e, 7. ©ec. 1856. ©olbfcfimibt, ¥f " 
— „3m €tabtat(^it)e gu ©cnlo i|l ein ^IbCoSbrfcf toom 3a^te 1304 auögcjleUt t)on 
»Fr, Basilins Iherssolymitane Anneniornm Archiepiscopns, Fr.Nycolaus Votron- 
tinensifi, Fr. Nycolaus Turtibulensis, Fr. Henr. Redestoncnsis, unb Fr. Mimaldi&B 
civitatis castelli Episcopi." SBo tagen bfefe ©ifte? — (6. unten. 3uf. bet 9teb.) ~ 
3n einem onbetn t)om 24. 3Ral 1458 ton Wilhelmns Episc. Nicopolit, unb Brun- 
nensis Archid. ip ein ^TBlaf »erliefen in festiv/ss. Gereonis et Anaüricii, 
SBa« ift bteö für ein ^eiliger? (öetmut^n* ein Scftreibfel^let für Mauricii 
3uf. ber 0leb.) SSenlo, 23. 5)ec. 1856. Äeufler ^oiax." — ,.6o eben ift in 
^ollanb eine ®ef(f)irf)tc bec 6tabt 3ut*)^en toon 3öbama etfd)lenen, »efÄfc 
über bie ®rafen be« ^amalänbcö unb »on S^tpljtn, bie ©aueintl^cilung be« 
?anbc« unb bie ©eneafogtc ber^'Swmabinger gang neue (Hefuttate liefern foü. 
©eibern, 28. 5)ec. 1856. S'Jettee^eim." — (hoffentlich hierüber mef>r in ber 
nacf)|len S3üdjerf(f)au.) — „3n bem SBinfetmann« Programm l^abe \dj bfof bte 
@age (bie 3:ro janer am Ol^cin) bargefiettf; mie Diel ^i|lorif(f|e SBa^r^eit 
gu ©runbe Hegt, i|t ber ©egenflanb einer neuen 5lb^anbTung, bie, »ic irf) ^loffe, 
ni(f)t o^ne Sntereffe fein wirb. SSdrUn, 6. 3anuar 1857. SSraun." — „^cr 
93tfcf)ofdfit S3otrtntum iji mir unbefannt. Olobodto liegt in »lumeKen, ba« 
alte t^rafifcf)e I3ifant^um. srudiboll Ijl In ber Sapitanata "bee Äönigreicft« 
9ieaper. Glitta daffello tji bad alte 3'ifernum bei ^erufia im Äircfienflaate. He- 
ber S3if(f)ofdfitc in partibils ijl baö Annuaire historique. ^ari« 1844 unb 
1846 nacijgufcben S3o]!)mer »irb balb mit bem I3anbe 4 feiner gcotte«* be- 
ginnen, (gr freut ftcf) fe^r auf ba« (Srfcfieincn eiiter Äolner S3ifc^ofö(f)ronif 

im narfipen ^efte gtanffurt a. 3R., 22. 3an. 1857. Sanffen." — „SBo 

fmb bie ^ominifaner • Älöjler : „Tstiacensis, Wincimensis n. StrusWemensis 
conventus" gu ftnben? 3fi "»«fit« über Änüppelbamme ober ^falwegc, weldic 
man in ber ©egenb öon ©ittorb gefunben, befannt geworben? 3" 6cf)intie- 
felb bort in ber ^al}t W man merfwürbige ?(u«grabungen gemalt, ßrefclb 
2. gebr. 1857. Dr. Olein." — „3n »etrfjen 6tabten $)eutfcblanbd waren 
friefifd^e Weberlaffungen ? (gmmeri*, 22. gebr. 1857. 5)eberid)." — 
,,5)ie toon $. 93u^r frül^er ausgegebene Äarte beö Streife« ©eibern, bi^ burd) 
ben )BudE)l^anbel nicijt mel^r gu begleiten i(t, wirb gu faufcn gefu(f)t. (Srefelb, 
21. aWäig 1857. Dr. mein." — „(&mm Seridjt eine« 3citgenoffen über bie 
Grefetber ©rfjMt öom 3. 1758 bin id) auf ber ©pur, ber t)icneidf)t im fünf- 
tigen ^af)i gur Subelfeier in ufifer ^eft fommen fonnte. 3)üffeIborf, 3. 9lpril 
1857. t)on jagend." — S3on öerfcfiiebenen ©eiten wirb gcn)ünfd)t, baf bie 3ö^' 
redbeitrage u. f. w. be« Screinö burd) ^oftoorfc^uß eingegogen »erben. Xanten, 
11. 5rprir 1857. 3anffen." — ,,95on ben 5lngeb6rigen geroiffer gamilien 
in ^nrat^ (Ärei« ferefelb) ^atte ber Pfarrer neben ber Licentia nubendi, wo- 
für einige Denare entri d)tet würben, aucf) bad jus banni, wofür dud) gu 
aal^Ien war. SBie i|l bad gu toetfle^en? $)." — (»ermut^tid^ iji t)on ben 
f iTctin^en ^rofIamationd.®ebü^ren bie ötcbe). 

3- 3R. 



SBegen ber intereffanten SWitt^eifungen über bie ^irdien gu ©ubberg bei 
Uerbingen, gu I3erf in ber ©fei, gu 5)ißigratVwnb gu 3Äünb bei 3ünd> unb 
am bortigen 6t. 3twunb6'S3runncn unb anbered, nädi)|lenj. 



«alb wirb etfc^einen: ^a^ ?ramon|hatenfer-2R6nAd.Ä[ofter>6teinfÄlb 

itizedby Google 



— 382 - 

in bet ij^tfel Don Dr. (&. I6ätfd) u. f. w» ^ßellungen nhnmt QF. 8L 9ra. 
feimann in S^füben an. 

Wtbtx ,Mi alte 11nit)jerfttät Stoia unb bie fi^ätem (S^ele^cten.^c^ulen btefec 
Biahi nad) ac^i))anfd)en unb anbeten JOueden Don gc. 3. d. ^ianco, I. 3:^eiL 
Äötn 1856" fc^e man 9?t. 37 »om 6. gebr. b. 3. 

Ue^ev ,,bie ®{aff4iafi unb freie 9tei46flabt ^octmunb Don ^. Saline" 
fe^ man 9li. 162 be« dt^o bei. Gegenwart 1S56. 

Hebet bie SRünfietfitc^e au dffen !R. 204. 1856 unb über ben ^nlen. 
apfel neben bem |»auptein$ang ber 9Rünfier!ird)e ^%a4en uubfeitu^nfcftriften 
(bon ?, et Äan^eler) «R. 29 ff. 1857 bcffelben «latte«.. 3- 2». 



5lf« im 3- ^8^5 bie Äird)c ju €trae{cn rejaurirt jDurbe, entbeefie man 
in ber 9?a^e beö fubwejlilcben (Eingang« unter ber Äalffrufle ©puren elncS 
tiefenmäßigen et. (Sl^ri|iop^«.S3itbe« mit berSa^reeial^I 1453 unb berSnfdyiift: 
Quis est? quid qqereris? gravis est non ergo mire^is. Fers Dominum celi, 
Gui credas mente Meli. 



S5crt(f)tigung. 3m JDrgcm für djrijific^c Äunj! 1857 6. 20 lefen 
»ir : „@ine außerf! wichtige (grf(teinung fmb, wenn ed)t : Chants litnrgiqaes de 
„Thomas a Kempis, »elcfic E. de Coussemaecker l^erau«gcgeben ^ai. (Si 
,;fönb fie in einer ^janbfrfyrift fdmmtfic^'er SBerfe be« ^1^. a. St. 5)iefe $>anbi 
, J(f)rift foH ein ^Tutogtapl^um fein unb f>at am (Jnbe ber legten ©eite bie 9?o. 
,,i\y, finitus et scriptus per manos fratris Thoroe Kempis anno D. l46t. 
,,5)er 3:ejct flimmt in feiner Gattung mit bem milben ©ebanfengange- b€6 fet. 
„SSerfaffer« ber 9?ac6foIge (5]^ri(li unb bie SRelobien paffen jum 5ludbtutf bc« 
,,3:ejrte«. 9larf) biefem gunbc gel^ört otfo Z^oma^ t>. St, ju ben 3:onbi(öt€rn 
„be« 2RitteIafter«, wa« bid^er unbetannt war." — JDb tteu< bi«^et unbe- 
fannte Sieber üon 3:^oma« ä. Ä. entbecft worben fmb, ijl nicftt etftditficb. 
©eine Cantica spiritualia waren fetbf! ben alteren Herausgebern feiner fBerfe 
fd)on (angjl befannt. -^nd) baf et bie 3ReIobien ^u feinem $e]ct componirte, 
ijl fein neuer gunb. ' H. . be ^ouffemaeifer i|l gu gelehrt .unb au befc^eiben, 
um f(4 eine fol^e (^ntbedüng auaufd)teiben. ^er Hod)wücbig|)e Bifc^of aXa- 
lou au S3rüggc war ber (Srjle, ber auf bie Dott3:§omai ^ertül^renben SHotcn au 
feinen »Cantica aufmetf fam ma<^te* (Recherches sur le v^ritable aateur u. 
f. w, 6. 65). 3n bem SBerfc^en: 9{ac^rid)ten über ^l^omad a j(empid. Sre- 
felb 1855 ifl ei ^mxmai (@. l47 unb 176) angegeben/ baf ^^omad Son. 
bid)ter war. 3- 3R. 



3n ben für bie ®efd)i(f)te Xanten« unb feinet geiflli(fien ©äftungen fo über, 
au« wi(f)tigen SKanufctipten be« ©anonicu« fJela (6 goliobanbe a 50€^-600 
Seiten), übet bie ^offefttli* einmal in unfercr 3eitf<^ift au«fü^rl!<*cr «cbe 
fein wirb, ftnbet fi* voL 3, 18 au ber in »Interim unb SRooten (Stabtöaefe 
Äötrt 3, 131—33 abgebrudten Urfunbe $abrian'« IV. Dom 3. 1154 folgenbe 
(Stgänaung na(^ bem 6^(u|fa$e: 

ejus se noverit incursurum. 

Ego Adrianus catholicae ecclesiae episcopus. 

Ego Guido presbyter Cardinalis tit. S. Chrisogoni. 

Ego Habaldus presbyier cardinalis tit. S. Fraxedis. 

Ego Manfredus presbyter cardinalis tit. 6. Sabinae. 

Ego Ariber^s presbyter cardinalis tit. S. Anastasiae. 

Ego Julius presbyter eardinalis tit. S. Marcelli. 

Ego Astaldttis presbyter cardinalis tit. S. Friscae. ^ . 

Digitized by VjOOQIC 



— 383 — 

Ego Joannes presbyter cardinalis tit. SS. Joannis et Pauli. 
V Ego Henricus presbyter cardinalis tit. SS. Kerii et Achillei. 
Ego Grado diaconus cardinalis S. Mariae in porticu. 

Datum Romae apud sanctum Fetrum per manus Bolandi sanctae Ro- 
manae ecclesiae presbyteri Cardinalis cancellarii, 16. Kalendas Febr,, indic- 
tione III., incamationis dominicae anno MCLIV, pontificatus vero domini 
Adriani papae IV anno primo. 

3n einet ungebturftcn 9icufcr Uxt öon 1467, IRai 12., erfc^cint bei 

SSctfaffet ber (Reimcl)ronif übet ble Sefagerung bon 9leuf (SSergl. bicfe ,4lns 

naicn S^l^^S- ^» 226) ald „Cristianus Wijerstraess van Duysseldorp clerk 

des gestifitz Colne, van der hilger keiserlyger macht eyn offenbair notarins.^ 

• ■ 3j>^. 3an|fert. 

(3ut ^uöbeute bed $ela'fc^en @QmmeItt)ec!d übet 3£anten i|l um fo me^t 
^ludftd^t öorl^anben, a\& ber öefi^et beffelBen, ^. iObccpfatrer 3;^eiffen, ni'c^t nur 
überl^aüpt für gefc^i^tlic^e go'^fc^ungen ftd) intecejftjt, fonbetn ouc^ unferm 
S3 ereine betettd beigetreten l|i. 3uf- ^^^ Ölcb.). 

ISrief bed Äatfet6 griebri(^ I. an einen gcwiffen golfer, betrep beffen 
©treitigfeiten mit bem (Sörbe^et SWinifieriaren SWautin. (1155—1157). 

F(ridericus) de! gratia Romanorum imperator augustus F(olcero) gratiam 
suam et omne bonum. Yeniens ad nos fidelis et dilectus noster corbeiensis' 
abbas cum ministerialibus suis conquestus est nobis, quod de Maurino ministeriali 
Corbeiensis ecclesiae, quem in Captivitate tenes, iniuste nobis suggesseris et 
quod per inlnsticiam tuae ditioni eum pubdideris; atque per consanguineos 
eiusdem hominis et per ministeriales Corbeiensis ecclesiae se probaturum 
judiciario ordine promittit, quod Corbeiensis ecclesiae ministerialis tam ipse 
quam £rater< eins sit. . Unde quia iusticiam ei et ecclesiae suae negare non 
possumus, placet nobis et sab optentu gratiae nostrae tibi praecipimus qna- 
tinus, acceptis obsidibns vel certitudine Centum marcarum si ad constitu- 
tam diem non redierit, eum de captivitate liberum dimittas donec coram , 
episcopo Monasteriensi, cui causam haue discutiendum commisimus ^) et ab- 
bate Corbeiepsi vel nuntiis ipsius tractata causa et diligenter investigata 
veritate si probare potuerit per lincas consanguinitatis quod, ministerialis sit, 
domino suo abbati et Corbeiensi ecclesiae cum absque contradictione remit- 
tas, sin autem in huius rei probatione defectum habuerit, eum ad te denuo 
recipias. Monasteriensi autem episcopo die quam determinaverit tibi pro 
hoc negotio te praesentabis et quicquid dictante iusticia iudicaverit observabis. • 

5Dei Scief ifl bem im Secüner 6iaatdai(^ib beftnbltd)en 6obe]c SBibal- 
binu« fol. 159 b, entnommen, gtanffuri 3»^. 3öitften. 



1) ^et Sta\\n l^atte bem fß\\dio\ griebcid} bon SDliinflet btieflici) ben ^uf- 
^co9 9^e^en, in ben @tieitigfetten bed (Soibe^ei 9lint|leria(en Wiavidn mit 
einem gteien, Spornend golfer, ju (Re(|t ju entfc^eiben. Martene AmpU. Coli. 
II, epist. 440 bec SBibalb'fd^en ©riefe. 5lbt SBibalb bon Sotbe^, bon 
bem bie »lebe ij!, betfief im 3. 1157 5)eutfc^(anb, wm eine ©efanbt- 
fc^aftöteife narf) ©tiecfeenranb anjutreten, auf »elc^er et jlarb. (S3etg(. 
meine SWonograp^ie SBibalb'ö ©. 208 unb füt ben angejogenen S3tief 
6. 288, 9lt. 497). ^iemac^ unb nat^ ber Äaifetfroming gtiebtic^'« 
(1155) tfi bie Qt^conologie au beflimmen. 



^» »» »C » lci^< <<- 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



glnnalen 



bee* 



tfistorisrfiEn 3mm für kn %itkn^n% 

indbcfonbere 

bie alte ^r^bidtefe Äöl«. 



^etauögcgebcn 

oon bcm loiffenfcOttffficOcu tflusfc^uffe bcs TJctcins. 



83erici^t=(gtflatttttt9 fiit 1857. 



min, 1857. 

3)rurf unb ^ommlffionö-SBertag öon 3- ^» 33 ackern, 
33ei:Iag«.33u(fcl^anbfet unb S3u^brurfer. 

Digitized by VjOOQIC 



I 



Digitized by VjOOQIC 



Ittjirtslimdit 



iPie ©cncrabcrfamntlung om 7. 5IKai 1856 gu 5ßeu§ tt)arb ba* 

mit eröffnet, baß ber SSicej)rafibent , $err,bon $agcn«, in für* 

gen Bögen bie rul^ntbotle ©efd^id^te ber ©tabt 5Wcu§ fcefj)rac]^, 

unb ber jal^Ireid^en aSerfammlung bon bem flberauö flünftigen gort* 

gange ber 33erein«fad^e SWittl^eilung mad^te. ©arauf tourbc bie grage 

berl^anbelt, oB ben SKitgliebern be« Sßerein« ein ®i:|>Iont be^nbigt^ 

»erben foöe, fd^ließlid^ aber auö ^jecuniören 9lficffi(ä&ten auf ein ScLffx 

bertagt* ®en Antrag, ber SSerein niiJge bei bent ^ol^ett ^taat^mu 

nifterium um ©eftattung ber ^ortofreil^eit für SSereinöangelegenl^ei* 

ten unb freierer ©enufeung ber öffentlichen Slrd^ibe einlommen, ge* 

nel^migte bie aSerfammlung einftimmig. $err ©tabtrentmeifter @tab* 

ler au« 5Reug l^ielt barauf einen au^fül^rlid^en Sßortrag Aber ben 

uo^ conferbirten 3n]^alt be« Sleu^er ©tabtard^ibö unb legte gugleid^ 

einige intereffante ©ocumente auö bemfelben- bor* ^err 9?ector Dr. 

5» ein auö ßrefelb lenlte bie aufmertfamf eit auf bie in jüngfter^eit 

unter ber @rbe bei §amm, fo wie beimSau beö mittleren SSrfiden^, 

p^iUx9 gu Äöln aufgefunbenen alten ©efäge unb \pxaä) barauf in 

einem längeren Sortrag über bie Sage beö SDrte«, too SSaru« feinen 

Untergang fanb. $err SSu^j au« 5WieuIerf bei ©eibern tl^eilte 

feine Unterfud^ungen über ba« Slter ber Äird^en gu älbelerl unb 

SWieuferf mit, worauf §err Dr. (Snnen an^ ft8nig«ö)inter über bie ter* 

ritorialeäuöbreitung unb 33efeftigung ber ©tabt ÄBln f^jracä^. 5Wad^bem 

bie SlntDefenben baö ftäbtif c^e 5lltert^um«*(5abinet befid^tigt, berbreitete fid^ 

ber ^rafibentbe« 93erein«, $err Pfarrer 3Äooren auö ©ad^tenboul, 

Ü6er ben ©rünber unferer ßlöfter beö britten Drbeti^ bom t)- iStatid^cu^i 

ben Henricus a Floribus, unb mad^te ee fe^t toa'^t^^eintt^, t>a^ bleuer au« 

9ieu6 ftammte. 3um ©d^tuß banite bie SSerfamwluna bcui S)exrn 3&at^ 

germeifter bringe t)ou fWeug für bie gut)cr!ommenbe SreunbUd^< 

Digitized by VjOOQ IC 



IV 

feit, \otmit berfelbe i^r ben großen Siatl^l^attdfaal eingeräumt 
l^atte^ — 

. !Dic folgcttbe ©enerolücrfammlunfl toarb am 8* OctoBer 1856 
2U Srefelb abgel^alten. $err t^on jagend beutete in feiner 
(grBffnungdrebe auf einige fünfte aa^ bcr ©efd^iij^te ber @tabt 6re* 
felb unb beten Umgebung l^in unb ging barauf lux iCage^orbnung 
über» (Sr tl^eiftc ba« Slnttüortf^reiben be« J^ertn ^anbeteminiftcrö 
(SjceHenj auf bie nad^gefucä^te ^ortofreil&eit mit: ©e» Sjceüenj „be^ 
bauem^ nad^ ben ©runbfä^en^ tDe(^e gegemDartig, ben 93eftimmun^ 
gen be« ^oftüercindüertrag« entfpreci^enb, bei SBeiüifiigung ber ^crtc* 
freil^eit allgemein ju beobachten ftnb, bem l^iftorifci^en SSerein für ben 
5ßieberrl^ein , obgleid^ ©ie bie 3ti>ede beffef6en gern anerf ernten, bie 
erbetene ^ortofreil^eit nid&t getoal^ren gu fSnnen". ©er SSorfc^fag, 
bie Ferren 

Dber^Secretar unb ard^i^ar Dr. gud&ö in Solu, 

©el^eime Dber * Slrd^itjratl^ unb Director bcr ©taat« ^ ard^ibe 
Dr. iiancigoltc in 93erlin, 

.®eneraI^!£)irector ber SBnigL 3Rufeen, ©el^eimer Segation^rat^ 
Dr. Don Olfcr« in ®erlin unb 

Suftigratl^ ©eiberfe in Slrn^berg 
gu @]^renmitgliebem }u ernennen, tourbe einftimmig angenommen« 
ß« toarb ferner ber ^rei« beö ^efte« ber „ännalen" für bie aMit* 
gtieber auf 7y2©gr» feftgefefet, fo lange für bie$)efte bejal^tt toirb, 
unb gugteid^ ber ©d^a^meifter ermad^tigt, ben 93etrag für biefelben 
auf ben S33unfd^ ber aWitgfieber ju ftunben, bid er einen 2^fer 
auömad^t» 5luf bie äTiittl^eilung be« Sorfiöenben, ^err Säd^em 
l^abe ^iä) an9 ©efunbl^eit^rüd fid^ten t)erantaBt gefeiten, fein Smt aß 
©d^a^meifter niebergulegen, autorifirte ber Serein ben SSorftanb, für 
bie 3eit bid gum 1« Sluguft 1858 ein ä)2itglieb atö ©d^a^meifter 
gu befteBen; bi« gu beffen aSefteöung erftarte fid^ ber «rd^iiHir $err 
Dr. ftreb« für bie Uebernal^me biefeö Slmteö bereit» 9iad^ (Srlebi* 
gung ber Slageöorbnung fibergab ^err {Rector Dn {Rein au« 6re* 
felb ben ÜKitgliebem be« SSereinö eine ängal^I Sjem^slare einer bon 
il^m beri^ffentUd^ten ®e(egenl^eit«fd^rift über bie SRarltred^te ber ©tobt 
ßrefetb unb legte einige bon ben in jüngfter ^t\t aufgefunbenen Ur* 
funben gur ©efd^id^te ßrefelb'd bor« ^err Pfarrer 2Wooren ou« 
SBad^tenbonl l^teH barauf einen längern 93ortrag ü6^r ben aRüIgau. 
$ierr bou gournier au« SR^einberg geigte einen äbbrudfbe« ©tabt* 
ftegete bon SR^einberg nebft gtoei Urlunben bor, bie eine bon bem 
Srgbif^cf bon Köln, ^ermann bon C)effen, bie anbere bon ber ©err* 

Digitized byCjOOQlC 



f^aft9Ki>cn mit bcm fel^r feftcncti@icgclber ©d&5ffcnt)0tt 9l(^)en (1351)* 
3n einem auöfül^rlid^en aSortraae öerBreitctc \\6) ^txx SSerbcel 
au« 3Rünfter über bie Slnf^jrü^c berf(i^iebener ®^naften auf ba« 
$^8^flt^w»t Simburg bor ber ©ci^Ia^t bei SBorringen. Sinigc 93e* 
mcrfungen be« $errn bon gournier über bie el^cmaRgen ®xnU 
leiten -unb ben Anbau unb bie (ginffil^rung beö $o^)fenö ju ßnbe 
be« 14. Sal^rl^unberW gaben ju einer red^t unterl^altenben langern 
5)iecuffion änfa§. $err Oberj>farrer ©darbtet er auö 35ierfen fcr^ 
berte bie SSerfammlung auf gur Unterfu^ung, toeld^e aSiüen Sari 
ber ®roge in ben Stl^einlanben^ befeffen unb toeld^en ßinfluB fie in 
geiftiger, loie in materieUer $infid^t auf bie 8anbe^*6ultur unb SJer* 
toaltung gel^abt l^aben* ©ein Slntrag , gur gßfung biefcr Aufgabe 
m5ge eine Prämie auögefefet »erben, toarb angenommen unb ber 
SSorftanb autorifirt, biefe atö augerorbentlid^e« Honorar in bem 93e* 
trage bon 25 Z^lx. gu bewilligen, fobalb bie toiffenfd^aftlid^e Som* 
miffion unter 3"Ji^^u"fl ^^^ $errn Ober^)farrerö ©d^röteler bie 
SBfung für gelungen anerlennen »erbe, ßin SSortrag beö §errn 
Dr. ^ergratl^ aud ®e<it über bie SBoQenmeberei in ®odf fd^Iog 
bie SSerfammlung. 

!Dic aSereine, mit benen ber unferige feit bem©d^Iu6 be« lefeten 
3al&re«beri(3^t^ in 5Serbinbung getreten ift, finb folgenbe: 

aSerein für ©efd^ici^fte unb attert^um^Iunbe SBeftfalen« gu 
SÄünfter* 

Soci6t6 de l^histoire et des beaux arts de la Flandre mari- 
time de France k Bergues. 

^iftorifd^er SSerein für 9?ieberbaiern gu Sanb^l^ut. 

aSoigtlänblfd^er ättcrtl^umöforfiä^enber aSerein in ^ol^enleuben* 

^iftorifd^er aSerein für ^Rlcberfad^fen gu -^annober. 

aSerein für @t\6fiöfU ber 9KarI aSranbenburg ju a3erUn. 

aScrein für l^effifd&e ©efd^id^te in SaffeL 

$iftorif(%e ©efeüfc^aft gu aSafel. 

attertl^um^bereln in Süneburg. 

®t\6)i6)t9s unb aitert]^um«forf(3^enbc ©efettfiä^aft be6 SDftertan* 
be« in Wtenburg. 

§iftorifd^er aSerein für Unterfranten unb 8lf(^affenburg gu ffiürg^ 
feutg. 

!Durc!^ ben lob l^at ber a5erein -berloren bie Ferren : Dr. fjud^^, 
ar(3^ibar unb Oberf ecretar ; greil^err bon ^roff*3rnid^, WfpzU 
tation«geri(!^t«rat^, bcibc in ftbln; Sen gene^nbt, Pfarrer in 
ffianfum; äSolffonnet, Kaufmann in ftBnig«ti)inter; Dtto, 8Je^ 

Digitized by VjOOQIC 



VI 

9icrunfl«rat]^ a, 5)* in Düffctborf* (g^e toir über bte (ginjclnen tu 
ttigc biogra^^flfd^c ^a6^x\<f)tm , \o tocit itn« fol(i^c jufleganflcn fihfc, 
mittl^elten, möge bcr in bcm tefeten 3a]^rc«6cri^te bcrf^rod^cnc 5We* 
Irclog ^oubcn'^ borau^gcl^cn* 

"^^il'Dfp ©oubcn erfitidtc ba« Sage«Ud^t am 2o. @c<)teml&cr 
1767 gu ©ratl^em, einem 33orfe in bcm el^emaligen ©tift^Ianbe ber 
Sleid^^abtei 2:^orn, i^t jum l^oUfinbifd^en Simbnrg gel^5rig. @eine 
§(tern, geringe fd^Ud^te Seutc, l^ielten einen Sramlöben, unb bcr Un* 
terrid^t, bcn fic il^rem ©ol^ne in ber bortigen ^farrfd^utc beibringen 
ticßen, tt?ar ein l^Bd^ft bürftiger. !J)a berfetbe burd^ feine Serl^ätt* 
niffe, bie eben fo befd^ränft toaren, ate fein, Oeift ftrebfam, fid^ ge* 
nStl^igt \aff, iuxäf eigene Sl^ätigfeit im 8eben fid^ f crtjnl^dfcn , fo 
begann er fd^on atö fiebengel^ntäl^riger düngling feine amUid^e Sauf« 
iatin unb gwar ju Oetbern, ber bamatigen ^an^tftabt bc« ^reu^i« 
fd^en älntl^cite beö ghid^namigen ^erjogtl^um«« ®^ »ar am 16. "ibfxil 
bed Sal^red 1784, tt>o er anfing, auf bem SSureau bed ®tntvai^(äm* 
<>fänger« ber ©elbern'fd^en Sanbftänbe üon 8om fid^ gu bcfd^afti^ 
gen. ®amal« filierten bie Üiegierung^ißottegien unb anberc Sel^or* 
ben üon ®etbern il^rcn SSriefired^fet mit ben J^Bd^ften ©teücn in 35er* 
lin in franjBfifd^er ©^rad^e. ®ie« fd^ciffte unferm angel^enben Se* 
amten ©elegenl^ieit fid^ bicfe ®pxa<S)t anjuelgneU; nxi« gu feinem toeitern 
gortlommen befonberö förberlid^ toar. SÄad^bcm er fid^ l^ier bie noti^igen 
@efd^äft«Ienntniffe ertoorben l^atte , erhielt er im Saläre 1790 bie 
©teüe eine« {Rentmcifterd ber ©tabt (Selbem , »obci er fortfuhr, 
^ülföarbeiter bei ber lanbftänbifd^en Saffc gu fein. Slati^bcm bie 
fvangBfifd^e 9ie))ub(if fid^ be« linfen Stl^einuferd bemäd^tigt ^atte, 
lüurbe er öon bem frangBfifd^en ®eneraU®ircctor ber !Eomanen am 
31* Sluguft 1796 gum ®omänen*(5m^fänger gu ®od^ ernannt «bcr 
fd^on im 3uni be« folgenben 3a]&re« erhielt er einen Auf in bie in 
(Slcoe angeorbnete ßlebc^, SWBrö* unb ®elbern'fd^e Sonbeöbc^utation, 
eine au6 frangBfifd^en unb einl^eimifd^en Beamten gufammenge^ 
fefetC'Sel^Brbe, bereu aufgäbe e«.tt>ar, bie gegcnfeitigen ©elbforbc* 
rungen feftgufteflen* S5on ^eugifd^er ©eite gel^Brten i^r bie ^enen 
b. 9{ebant]^, b. ®roItmann unb \>. f^ored an, unter tDeld^en 
©ouben, bie SSer^anbtungen in frangBfifd(>er ®pxa6ft fftl^renb, bie 
^u^gleid^ung bearbeitete. 

3lm .12* ÜDecembcr 1797 erhielt er auf bcn SSorfd^Iag jener 
üDe^utation bon ber ^reugifd^cn 9{egierung ben Sluftrgg , ftc^ M 
@encrat33ebottmad^tigter (^e^vec plein pouvoirj gu ber Regie na- 
tionale de la republique fran^aise nac^ 33onn gu begeben, vm bie 



Digitized by 



Google 



VII 

fci^totetiae ©a^e btr Siquibation bet bom ^neral $>e(ift audge^ 
f^ttebenen Sanbe^fteuer in Orbmtng ju bringen. @0 gelang il^m ju 
betDitfen, bag bem 9{oerbe|)artement 506,831 i^anc^ auf bte ©tenern 
ber jtt)et fc(genben Saläre bergfitet n>urbem Slu^ ging ber $et>ott« 
mäfi^tigte felbft nid^t (eer au9* ©eine Umfid^t unb ber and^arrenbe 
@ifer, mtmit er fi<i^ feined auftragt ent(eHgt l^atte, )i>urben md(it 
nur »on ber ^reußifci^ett 8anbe«regicrung in einem fel&r ei^renben 
33elcbttng«fd(ireiben anertannt, fonbern er erl^ielt aud^ n^ bon il^r 
eine ^ratification bott 1400 brabänter Sronentl&atern. 3:)ie« ®efd^enl 
mad&te er, »ie er e« f<>ater greunben oft berfiti^ert bot, jur erften 
©runblage fetned burd^ gleig , ©^arfamteit unb S3etiu|ung günfti« 
ger B^^^d^iff^ ertDorbenen nid^t unbebeutenbeü $ernt&gend» 93on 
$onn nad^ (Siebe jurüdCgele^rt, kDurbe er bcm franj&fifd^en ®ouber;> 
nement jum Commissaire du pouvoir executiv für bte £antone (S(ebe 
unb JoanUn ernannt. 3n biefer ßigenfd^aft b^tte er im befonbevn, 
auftroge be« 5Directcrium^ in $ari« ben 3acobiner*Slub in Siebe' 
aufjulöfen« ä3ei biefem gefäl^rlii^en ©efd^afte, tDomit jugteid^ bte 
35efeitigung ber in bielen ©emeinben nod^ uorl^anbenen greil^eit«* 
bäume öerbunben toar , »urbc er »on bem in gleue in ©arnifon 
Ircgenben 6«cabron«*€]^cf , nod^^ertgem SRarfd^aH a»ortier,,Iräf* 
lifi unterftü^t* 9?ad^bem in ber erften ©tabt be« 8anbe« bic Drb* 
nung bcrgcftettt unb eine geregelte S5ertt>altung ber ßffentlidben an* 
gelegenl^eiten ju ®tanbe gebrad^t tDar, begab fid^ i^ouben nad^ 
Xanten, um l^ier feinen bleibenben SBobnfi^ ju nel^men. 3ln biefen 
feinen mel^r ate ein l^albe^ dabrl^unbert etnnel^menben älufentl^alt 
in jener an ©d^Sften ber SSergangenbeit fo überreid^en Oertlid^feit 
tnä)>ft fid(^ feine Selebrität atö 3Utertbum^forfd^er« £iod^ el^e n)ir 
biefe berfidtfid^tigen , lagt un9 i^n auf feiner amtUd^en Saufbal^n 
bcrfolgen. 3m Saläre 1798 ben 23. ©e^^tember »urbc er ©teuer* 
(Sontroleur. Um 5. äKai 1802 erl^ielt er feine Ernennung ium 
arronbiffement«rat]^ be« (gfeöifd^en »ejirf« unb am 8. SRätj 1804 
tDurbe er gur ilBflrbe ber ßanbibatur be« Corps 16gislatif aufgenonu 
men, eine 9lu9jeid^nung, bie nur äBenigen in febem S)e)>artement }u 
S^eit tourbe. SRac^bem er fid^ im Saläre 1807 um baö 5»otartat 
beworben l^atte, erhielt er feine grnennnng baju burd^ ein auö ®ar* 
fd^au batirte« laiferl. beeret. 3n biefe 3eit faßt aud^ feine emennung 
jum ßb^f'35e^utirten ber SDeid^fd&auen ©inberid^, Suberid^ unb Sffiarbt. 
35er erfte lag be* Sal^reö 1809 befd^enfte i^n mit einem neuen 
ei^renjjoften, bem eineö Lieutenant de la Louveterie (©otf^jäger^ 
meifter), tooburd^ er, neben ber SSer^fild^tung fßr bic SSertilgung ber 

Digitized by Va'OOQlC 



YllI 

S&lfe in bem i^ gugemtefenen SSe^ivf jit forgen, ba« Siedet erhielt, 
an bctt Salfcrlid^en 3aßbctt Sl^eit ju nel^mcn. 3in 3fa]^rc 1810 
n>urbe tl^m ba9 el^renboQe Hmt eine^ ^rafibenten ber 92otartat6tanu 
mer (Chambre de discipline} be« (S(ebifci^en Sejirt^ burd^ Sal^l ü(er^ 
tragen» Slad^bcm bi« untere »i^eingcgenb »iebcr unter ^reugifci^e 8an^ 
be^l^ol^eit gefommcn »ar, blieb ^ouben in JlMtn in feiner bi%* 
rigen Stellung aU 9!otar, }uglet(i^ aber a\x<ft in aQen $a(|em ber 
Oemeinbebertoattung mel^r ober niinber tl^ätig. Sielfad^ »aren bie 
Slu^jeid^nungen , bie if^m bon nal^e unb ferne }a ZffM mürben. 
3Be(d&e gebfil^renbe Slnerlennung feiner Ifld^tigleit »urbe, gel^t jum 
2:^eil aud bem Slngefül^rten fd^on l^erDor. (S^ möge ncd^ (Siniged 
l^injugefftgt toerben ! 9bn 12« ißcbember 1814 tDurbe er }um ^cften 
eined ^au^tmanned ber Xantener ^ürgermißj erl^oben. Sei ©ele^ 
genl^eit feinet fünfjigja^rigen 9Intt^x3ubi(äum9 , n)e(d^e6 mit einer 

. mel^r aU getoBl^nli^en Setl^eiligung feiner greunbe unb SSerel^rer, 
in Xanten am 15. SRar} 1848 begangen tt)urbe, oertiel^ be^ ß^nigö 
•äWajeftät il^m ben litel ,,3uftijrat]^", nad^bem er ein Sal^r juöer 
mit bem 9}ot]^en Slbter^Orben toax gefd^müdCt u>orben. 9[td er, gleid^ 
fam im SSorgeffll^le feiner nid^t me^r fernen SbtfKBfung ftd^ gebrun« 
gen fül^Ite, ben Drt, tDo einften^ feine $Biege ftanb, ©rattern, nod^ 
einmal ju feigen, entftanb l^icr — e«. tt>ar am 10* Suni 1851 — 
unter ber ^et)&(Ierung eine fo freubige 9lufregung, ba§ bie df^xm, 
tDeld^e i^m erliefen kpurben, einem getr&nten $)au)>te bitten genflgen 
muffen. 35er ©efeierte »ar SKitglieb einer gefd^loffenen ^efeOfd^ft 
in feinem ^ol^norte« ^td man fid^ entfonnen l^atte, bag er il^r b^ 
reit« 50 Sa^xt angel^5rte, tt)urbe i^m fc^cn »ieber ein neue« geft 
gegeben (am 6. ©ec. 1853). @o reil^te fid^ Ooatlon an Oöation! 
©elbft bie S^eid^fd^auberbänbe Süberi^ unb ©inberid^ l^atten , atd 
er i^nen ein ^albe« Sal^rl^unbert borgeftanben (13. a<)ril 1850) 
nid^t gurüdtbiciben tooüen. 3m SSerlaufe ber 3«it beeiferten fid^ bie 
geleierten ©efeUfd^faften be« Sn^» unb 9lu«(anbe0 i^n aM ^itgtieb 
ju gewinnen, ßr gehörte unter anbern ben ju SWinben, Srier, jRom, 
ffiefelar, ©onn unb Slntmer^jen für ^iftorifdjie gorfd^ungen beftel^en* 
ben t^eifö al« corref<)onbirenbee; t^eiW aW (S^renmitfilieb an. ^o^e 
^erfonen, and^ mel^rere ^rinjen unfere« ftSnigt, ©aufe« beel^rten 

' i^n jur aSepdjitigung feine« äWufeum« mit il^ren SBefud^en unb er* 
freuten i^n mitunter mit loert^botten ©efd^enlen. äff« unfere« iefct 



^) SBenigflend meinte man bad bama(d. 

Digitized by VjOOQIC 



IX 

reflterenben ^bnia« 3)iaicftat, M firenjjrtnj, hn ^ertfte bc« 3a^^ 
red 1833 bic 9t^cfnlanbc mit ©einer ©egentoart begtridte, bef'ucfyte 
er and) $ouben^d ßabinet unb tDol^nte am 24 October einer öoii 
biefem in .einem ©arten an ber Storbfeitf ber ©tabt i?eranftattetcn 
änögrabung bei. 35en 3nl)alt be« aufgebcdten riJmifc^en ®rabc« 
gerul^ete ber ffoffz ®a% ate Slnbenfen feiner SCntpefenl^eit in Ianten> 
mit m<Sf Serftn gu ncl^meu. i 

^ouben'« i^atigfelt auf bem ©ebiete l^iflor. t5<>tfd^ungen ift 
jU)ar ]^au^>tfa^li(i^ ber römifd^en SJergangenl^eit auf unfevm üater* 
tättbifc^cn 33oben jugetoenbet getoefen. Um aber feine ajerbienfle um 
ßrrl^altung antiqnarif^er SBertl^obiectc nbtx^an)ft gehörig ju »ürbi* 
gen, ift ein JRüdMid barauf, toie e« Dor einem l^alben Sal^rl^unbert 
ettoa, ate er Xanten gu feinem äöol^nort erfor, ^ier au«fa^, uner* 
la^üdf* 3n Xanten ti?aren bid jur franjBfifd^en Dccu|)ation ein Set* 
tegiatftift, bad brttte bem Stange nad^ im ^5(ner (Srjbidtl^um, mit 
einer ftirc^fc reid^ an ßunftfd^afeen iegü(j^er Slrt, ncd^ brei bai>cn 
jtoar abl^ängige aber baulid^ fflr fid^ beftel^enbe Sa^>etten, ein Sdr* 
tl^äufer:^ unb ein Sat)ujinerIIofter , baö mit bem ®t* ägneten^Son* 
Dent J>ereinigte 6iftergienfer»'Damenftift görftenberg , ba« i?cr ber 
©tabt gelegene ftfofter i£)agenbufci^, eine @^)italfir(i^e; auger ber ftäb* 
tifd^en ä)iagiftratur ein @d^6ffengerld^t , bie ft6nigf. ©c^tüterei be« 
93if(^ofd^ofd^ toemit ein Satengeric^t üerbunben u^ar unb ta^ ©e:^ 
ri<it beö ©t. $antaIeon«^ofe« ju Süttingem gin gcifttid^e« Of:: 
ficialat, ba« in bem legten Sal^r^unberte ber ©teile eine« Yicarius 
foraneus für bie fird^lic^en Slngelegenl^eiten ber Äatl^otifen im 6le^ 
öifd^en entj^>rad^, l^atte l^ier feinen ©ife. 5Kid^t allein, bag alle biefe 
Slnftalten , toeltlid^e fotoo^l afö fird^lic^e , in i^ren Slrd^iüen , aud^ 
bei SSer^nberung ber5)inge, i^ren l^iftorifd^en SBertl^ ni^t »erlierenbe 
Documentc befagen, jebe« Sanonicatl^au« — eö miSgen il^rer 20 bid 
30 getoefen fein, — betoal^rte auf bie 9ted^tc unb ?ßflid^ten feine« Se* 
too^mx9 p^ bejie^enbe $aj)iere* !J)affel6e toar bei ben meiften ber 
geringeren SSencficiaten, bereu e« bort eine große aWengc gab, ben 
©itben, ben S^n\ttn, bem ®rflt^au« unb berfd^iebenen ärmenftif* 
tuugen ber gaü. 35ie 9Kaffe be« ju JRettenben toar eine unflber* 
fe^bare* SBie tt>ar e« aber einem (Sinjelnen möglid^, bie Arbeit ju 
bewältigen? Unb toirflid^ ftanb §onben bereinjelt ba. !J)ie faum 
nod^ bem Siamen nad^ ejiftirenbe ©tiftdfd^ute l^atte e« nid^t »er* 
mod^t, ber öerle^rten ©trbmung ber 3eit entgegen, ber (Sintoo^ner* 
fd^aft Xanten« über bie SBid^tigfeit ber unter i^r borl^anbenen ©d^öfee 
©elc^rung beijubringen» S)er bamalige Pfarrer, ein geroiffer 5Hif^ 

Digitized by VjOOQIC 



fart, gcrfl^mt aU ein eifriger ^rcbiger unb ftrenger ©ittcntW^tcr, 
ttHir unter ben arbeiten ber ©eelforgc feiner großen unb toeit au«* 
gebel^nten Pfarrei unb *e« Dfficiatat«, beffen SSertoefer er mar, fo 
crbrflcft, ba§ er an anbertoartige ©orgen nid^t benfen fcurfte* ®ie 
©tiftdgeift(id^Ieit , ba6 bon feiger in Brauten tonangel^enbe Clement, 
mar in }mei fi(]^ feinbUci^ gegenüber ftel^enbe Sager gefd^ieben, bie 
Partei ber ,,3lufgc!Iärten<" unb ber „^Jrommen", bie nur bann einig 
toaren, mcnn eö galt, fid^ irgenb ein Äfelnob, nld^t etma für ftir^e, 
6ultu«, Äunft unb SBiffenfc^aft, fonbem für bie güßung be« eige* 
neu Beutel« gu retten, ^ie ©inen trieben ben ©d^ad^er, bie Stnbern 
l^atten il^rcn äntl^eif an ber fdtntt* 5)al^er bie eben fo auffaßenbe 
a(« beträbenbe Srfd^elnung ber Slrmutl^ ber Xanten'fd^en ftird^c an 
©efägen bei il&rem JReid^tl^um ton ©emälben^ »iCbfäuIen unb ©d^nift- 
toerfen. «Beö ®olb unb ©tiber, toa« nid^t au^f^fießlii^ gu ben 
gotte«bienftlld^en SSerrid^tungen für bie ^farrgemeinbe biente, 
ift au^gemanbert* SRcl^r beut befonberen ©d^u^e beö $intmet« aW 
ber ^ietät gegen ben l^* SSictor ift e^ gu öerbanlen, bag fein fofU 
barer 9?eliquienfd^rein nod^ borl^anben ift ©a« gmeite nad^ il^nt 
am l^od^ften gefeierte Äfeinob, bie golbene »Itartafef, ifi \pnxh9 
berfd^tounben. ®ett)i§ ift e^, ba| fte nid^t in ben ©d^afe ber 
frang* 9tej>ublif gefommen ift» SJermutl^Iid^ manberte fie nad^ 
§oüanb, um gu 2)ucatcngelb umgefragt gu merben. SBa^ lonnten 
bamaW alte ^ergam«ntc unb bergilbte ^iere für einen S^rt^ 
l^aben? greilld^ toaren fie atö mertl^Iofe ©inge teilet gu l^aben. 
SBenn aber Äeiner ober nur (Slnet nad^f ragte? UnenWid^ biet 
ift in Xanten berloren gegangen. Um nur ein« angufS^ren: 3Jon 
bem Älofter $agenbufd^, beffen 5Rame an ben 5Ri6eIungifd&en 
§agano- erinnert, ift meber in Xanten nod^ im ©flffelborfer 
8anbe«^8[r(^iö, nod^ fonft too, fo btel befannt, eine eingige Urluiibe 
mel^r borl^anben. ^iernad^ m&ge man ba«, ma« ^ouitn 
auf biefem ©ebtete l^at tl^un f5nnen, beurtl^eiten« SBa« babon f^edeO 
gu unfererÄunbe gefangt ift, ift biefe«: 35a« Dfficialat«:=2lrd^li>, ein 
mal^rer &ä)aii für bie Sßerfaffung«gefd^ld^te ber ftird^e im unteren 
SR^einlanb, befanb fjd^ in ber ©tift«^ro^}ftei. ®ie« (Sebäube erfaufte 
fid^ ^onben bon ber Romainen »3SertoaItung« !Die;$a^iere, bie er 
ba fanb, l^ätte er ol^ne ©eitere« al« fein Sigentl^um betrad^ten fön* 
neu. ©tatt beffen forgte er, ba§ fie an einen anberen fidlen Ott 
lamen« dienen tsurbe auf feine äSeranlaffung il^r ^(a^ auf einem 
Bimmer im erften ©todte ber $farrtoo^nnng angetoiefen, too fie 
i^offentlid^ nod^ borl^ben unb mol^f geborgen fein merben« ^ae 



Digitized by 



Google 



XI 

6ci itmx ©clcgcnl^ett üon bcm ©tifWöicar unb ©d^ufrectot; \paUx 
Kaplan ^iefemann barfi6er angefertigte 3nt)entat foQ (eiber ber« 
fouimen fein. Sei bcr ®u^j)reffion waren bie fceften ffierfe au^ ben 
unterbrüdten fird^Iid^n älnftalten in 3tonten toie überaö nati^ bjen 
92aticnat6iUiot]^eIm bed franjöfifd^en ©taatd berfi^^Ie^pt werben. Sin 
^anfen 93u(i^er, .gum Xl^eil noci^ wertJ^boUe; aud bem@t. Sictor^« 
ftifteunb ben ftßftcrn bcr @tabt unb ber5Ral^c^ nnter anbcremöielc 
m^ bem gu 3Rarienbaum, lag buriä^rinanber in einem ®ift«gebäubc 
aufgef(^i(^tet, beftimmt entweber bor nnb naä) aK 3)2acu(atur Der^ 
lauft unb berfd^feubert ober t>on hatten unb 2Ääufen jerfreffcn gu 
werben. 5luf Setreiben ,§ouben'«, ber barin com bamattgen Sifci^of 
Serbelet bon ^ad^en fräftig unterftfi^t würbe, würben biefe Sudler b^m 
©taate gu einer fogenannten (Santonalbibtiot^et gefd^entt, gunäd^ft gum 
@ebraud^ ber ©eifttid^en be^ danton^ Xanten. @ie befinben fid^ nod^ 
auf ber fttblid^en Seitetage beö fogen. Umgang« neben ber Äirti^c* §ier 
war c«, wo SReferent im Saläre 1828 auf einem gerienbefud^e, 
unter anberen wertWofen ©ad^en bcrborgen, ba« »Liber Valoris 
ecciesiarium Dioecesi^ Coloniensis^ unb gleid^ borauf bie bad Ser- 
geid^nig bcr ^farrlird^en be« lanteuer Slrd^ibiafonal« unb il^rer 216^ 
gaben m ben ^ro^)ft entl^altenben ^ergament^Slatter unb.ba« »Liber 
Collatorum« ber fiöln, Srgbiöcefe ehtbedte. SBeld^cn ffiert^ ba« 
Liber Valoris l^at, baö nunmehr im J)fiffelborf er 8anbed:»5lrd^iü wol^l 
geborgen ift, ift belannt* ©ein Serluft wäre ein unerfefelid^er gc* 
wcfen. ©eine Srl^attung iftnad^ ^cm ®efagten ^ouben'« Sßerl! 
Sajcr miJd^tc eö begweifeln, bag il^m bie ^Rettung ber nod^ borl^anbe^ 
nen ftabtifd^en ^ribilegien^Urfunben unb fo man(lft& SlnberC; toa^ fid^ 
ba nod^ unüerfel^rt borfinbet ober Dorgefunbcn l^at'(:;. S» bie S)ocu=* 
mente be.« ©tifte« garfte«6erg, bie f^)äter au« ^riöat^änben in ba« 
©fiffelb* 8anbe«*2lrd^iö abgegeben finb);nid^t gu berbanfen ift? 
Senigften« bot il^m bagu feine ©tedung at« Commissaire du pou- 
voir . execuiif bie fd^Bnfte ©elegenl^eit^ 311« fold^cr gelang e« il^m 
aud^ bie Sitber be« bem fübweft(id^en Eingang gur ftird^e gegcnfiber 
crrid^teten ßaloarienberge« unb bie Silbergru^><)en bort in ben Siifd^cn 
ber Äird^e unb einer in ber gegenflberftel^cnben (Sinfaffung«mautr 
be« ftird^en:|}Ia^e« gu erl^alten. @ie fteden meiften« ©cenen au^ 
ber Seiben«gefd^id^te be« $ei(aube« bar unb obgleid^ fie nid^t ol^nc 
lünftlerifd^en äBertl^ finb, waren fie bem bamaligen bitberftttrmif^en 
Sanban«mu« (angft ein !£)orn im Sluge. Um fie gu fd^ü^^en unb 
gu retten, lie§ ^ouben fie bermauern» 

©eine SeÜebritat bei ©efd^id^t«»* unb ältert^urndfreunben ber^^ 

Digitized by VjOOQIC 



XII 

banitc $oubctt tjor aöem feiner antiquttatert^Sammlung. ®o« 
©ammctn imb auffteßen ait« bem ©d^ooge ber Srbc l^erborgetoü^U 
ter antiquarifd^en {Raritäten n>ar feit bem borigen 3a^fr]^unbcrt in 
Xanten. mel^r @ad^e bomel^mtl^uenber SteBl^aberei aU bed @mfte9 
ber SBiffenfci^aft. 2JorjüäIi<ä^ unter ben @tift«]^erren toaren immer 
einige, bie ftc^ bamit il^rcn 3^itbertrelb mati^tcn» ©n in einem 
fj)clunfenarti9en SBinfet be« Umgang« tool^nenber alter S^orWfter; 
mit 9?amcn tJelij, toar eö, ber ben Unterl^änbler abgab. Sffaö 
gefunben »urbe unb ber ©igentpmer niift bel^atten tooöte, pflegte 
il^m juerft angeboten gu »erben» S)a er nun ein SlacJ^bar be« 
bon $onben angefauften unb bctoel^nten $ro|)ftei*§aufe« toar, 
toar blc gegenfeitige ©efanntf^aft balb gemad^t. $ o u b e n 
tüurbe einer feiner beften greunbe, @o tourbc ju einem 
ßabinet, »ofür ferne (Srben Saufenbe gu fragen toagen bürfen, 
ber befd^eibene ®runb gelegt. 3Bie e« bor unb naöf mel^r burd^ 
eigenen ^rtuerb cermittel« Ausgrabungen ate burd^ änfauf frem* 
ber gflnbe feine enblid^e ©eftalt erl^ieft, ift ben Sefern be« bon 
bem (Sigentl^ümer felfcft barüber l^crau«gegebenen ^rad^ttocrte 
befannt. 

(Sine toiffenfd^aftlid^c Unterlage gewann $ o 4J b e n ' ö Stttet* 
tl^um^tunbe burd^ bie Sefanntfd^aft mit feinem im Saläre 1811 nad^ 
3Eantcn ate ßantonö^farrer bcrfe^ten greunbc ©penratl^* 35tefer 
"Silam ffatU bem Orben angeifert, bei koeld^em ©efd^id^t^ftubium 
trabitioneü tt>ar, bem ber ^enebictiner. 3n feiner «btei ©rauwei* 
(er l^atte er lange bdd S(mt eine« Sector« berfel^en, ha^, n^eld^em 
bie toiffenfd^aftlid^e SSilbung ber angel^enben ft(oftergeift(id^en oblag. 
^aäf ber ©u|)|)reffion fiel il^m bie 51Ke]^ria^t ber feltenen l^iftorifc^en 
SBerfe gu, »oran bie Sibliotbel feine« Älofter« toie flber]&att^>t bie 
feine« Örben« fo reid^ mar. 3Rit biefem lam er, nad^bem er fflnf 
Saläre gu @fd^ im ®rie«berg Pfarrer geioefen »ar, in gleid^er ©gen* 
fd^aft nad^ lauten. !J)er ctaffifd^e Soben, toorauf er fid^ ^ier be* 
fanb, toar il^m eine neue mäd^tige Anregung gu l^iftortfd^en ©tubien, 
unb er unb ^ouben bereid^erten fic^ gegenfeitig mit unb in i^ren 
ffentniffen. 5IKit toeld^em Sifer, befonber« feit {euer 3^^^ ^^wß 
äRfll^e unb Soften fd^euenb, ber burd^ günftige SBerl^altniffe ivaa 
Antiquar feiner gtoeiten ^eimatl^ gefd^affene $ouben bie Aufgra* 
bung ber bort unter bem Soben berborgenen rBmifd^en ©enftnäler 
betrieb, tt>ie f orgfältig unb unermQbet er Ade« fammelte unb orbnete 
unb fo bie untergegangene bamal« nod^ gu toenig getoürbigte 93or^ 
geit Xanten« bem ^ublifum gur Atifd^auung borlegte unb burd^ 

Digitized byCjOOQlC 



XIII 

C)erau«gaBe feiner „©enfmSIer" mit WM(J^cn ©orftcöungen ber 
geteerten ^SBeft jur fternitnigna^me bartot, ift gcnugfain be* 
iamU 

^ouben bett)ä^rte in ctQen 93er]^a(taiffen fetneiSt^iel bett)egtenSe^ 
bend eine a^t l^umane ®efinnung, eine unermübUti^e ^&tiiUit, einen 
fteW ba* 5Re<ä^te treffenben ©tid, eine au« rciii^en grfal&rungen l^er*^ 
Dorgc^enbe 9)ienfd^en» nnb S33ettlenntni§, eine nngetröbte i^eiterjteit 
be« ©emütl^ö nnb leinc natürtid^e nnb nngefd^minlte ^erjen^gfite. 
SBie er nac^ altbeutfd^er bieberer Sitte fein $au« ju einem 
toal^rl^aft gaftli^en gemalt l^atte, fo übte er mä^ barin bie Sugenb 
ber Sßol^lt^ätigleit auf eine eben fo anf)>ru(i^«(ofe ald freigebige Sßeife. 
SBci ber großen Ueberfd^^emmung am Siieberrl^ein im grui^jal^r 
1853 nal^m er mel^r aU iiooniig i^rer ^abe gr&gtentl^eitö beraubte 
SWänner nnb grauen nnb Äinber, mit il^rem geretteten SSiel^, in 
feine ©Planung auf unb erndl^rte fie mel^rere Sßod&en* 3m ©ommer 
^>flegte er in aBer grul^ aufjufte^en. 5Die 3agb, bie er öon Sugenb 
an bi« in bie f^>äteren Saläre mit ®lfl(f übte, »ar eine feiner lieb* 
pen ($rl^o(ungen* ÜDer ®efeQigteit loibmete er ieben SIbenb einige 
©tunben, aber )>ün{tlid^ tote in feinen ©efd^Sften, toax er aud^ in 
feiner (Erl^olung unb Sinl^e oon ber Siage^arbeit. 3m ßffen unb 
Sirinlen loar er fel^r mäßig* SBein genoß er faft nur im traulid^en 
fireife )>on greunben« S)en ®z\6)mad be6 ZalaU unb be« ^rannt« 
U>ein9 ^at er nie gelaunt« @eine ftleibung mar einfaii^ unb für 
atte 3a]^re«ieiten biefelbe* @o l^at er feine l)]&l?fifd&e unb geiftige 
firaft bi« in feine I;^ten 3a^re gefunb unb iugenbUd^ erl^alten» 
ßranll^eiten l^atten il^n toäl^renb feine« langen Seben« nid^t berührt, 
aufgenommen baß in feinem 62. dolore ber @taar feine älugen be« 
fiet, ber aber burd^ eine glüdlid^c O^^eration »on bem einen berfelben 



Senfmalet Don Castra vetera unb Colonia Tnyanä in $^. {»o üben '6 
%[ntiquacium ^u 3^nten abgebilbet auf 48 colocicten Steinbrud^^afetn 
nebfl einet topogcapl^tfc^en StatU. •^etaudgegeben Don $1^. .^ouben, 
^&nigl. ¥t. ^oiat ju lanitn, Gl^tenmitgüeb bet ontiquatif^en ®efea? 
fc^aften in Xctet, iXinben unb SSel^Iat, mit (Scläuietungen ))on Dr. gt. 
giebler, Jt&nigL $tof. am (S^mnafium ju SBefeC, otbentlid)em unb cot^ 
lefp. SRitglieb bet l^iflocifc^en ^efelirc^aften in ^aQe, SRünflet unb SBe^- 
lat. ^etauögegeben ju Xonlen 1839, gebturft bei ®eb. öerfet in SQBefel 
1839. gol. 70 eeiten. 48 colot. Safein. (Set eiotifdie 2:^ei(, meldtet 
nut an folc^e ^etfonen Detaußeit metben buifte, bie ba^u Dom 5(onigI. 
SKiniPctium bed 3«nern etmäd^tigt »aten, ifl überfc^tieben : ^ntife eto= 
tifd)e S3ilbmetfe in ^1^. ^ouben'd «ntiquatium au Xanten, abgcbilbet 
auf 5 colotirten 6teinbtu(fs^feln unb etläutett Don Dr. %x, gieblet; 
Jt&nig(. $iof. u. f. xo. 48 eeiten. 



Digitized by 



Google 



XIV 

bcfeitfflt toutbe. (g6ctt fo blieb fein (Steift t^ätig utib m^\(Sf\oWf 
hiß in ben etften 2:ag:en be6 äHonat^ Koguft 1855 ein @4llagcm^ 
faß feine ftor^er* unb ®eifte«Irafte lähmte» äj« er einige Sage tia(^ 
einem erneuerten flnfaü ^ö) geiflig toiebcr aufgerafft l^otte, bereitete 
er fid^ bermittel« ber ^^eü^mittcl feiner, ber Äatl^otif^en Äird^e, 
ux in feiner ^eimtel^r, ju bent ®ange bur^ bie Ütad^t be9 ®rabed 
nad^ bem Sid^te ber Stoigfeit ^in. ®o bctfd^icb er om 1.2. Äugnft 
1855 im Streife feiner trduernbcn Sinber unb ßnfel. ©eine ^an 
SDlaria Souifa 3fabdla bon 8om, geboten ju ©efeer'n am 4. 5Dec* 
1771, Zoäfkx feineö erften ^ringi})ate; tt>ar il^m fd^on am 8. §ebr» 
1834 in bie (Smigleit vorangegangen. 3)er Selige l^interlieg jmei 
@5^ne, bott benen ber iflngere il^n nid^t lange überlebte, gtoei SSd^ 
tcr unb jel^n (&nUl Ueber fein SKufeum ift nod^ nid^t« entfd^ieben, 
©eine (grben pnb mit ber ©taatöregierung, bie e« »ol^I für bie 
8anbe^Unit)crfität gu SBijnn ertoerben möd^te, nod^ immer in Unttr* 
l^anblung ; bod^ mad^en fie fid^ tDenig ^of^mn^, ba§ tß gu einer 
Einigung tommen toerbe» 9)2&ge ed al9 ein ®ange9 bem Sil^einlanb 
erl^atten bleiben! , 3. SR. 

Äarl Qo[tp^ greil^err t)on ^roff^Sr^nid^, *>er@o]^n be« 
bergifd^en $ofratl^ö unb 5»otar^ b. ^roff gu ©eiföngen im e]^e== 
maligen ©ergogtl^um Söerg, toar geboren im Üal^re 1813 unb tDonbte 
fid^ mit fo gfinftigem ßrfoljs bem ©tubium ber 9ted^tdioiffenfd^aft 
gu, ba§ er fd^on im ^al^re 1834 bie britte juriftifd^e Prüfung be*: 
ftanb; feitbem fongirte er att @taatd:))rocurator unb Sanbgerid^^« 
ratl^ an berfd^iebenen rl^einifd^en ©erid^ten unb würbe im Saläre 1853 
gum Siatl^ beim 9lj)t)cflation^gcrid^tö]^ofe in fiSfn befSrbert* (S« ge«: 
lang bem SSerftorbenen, fid^ nid^t nur in feiner amttid^en ©teöung 
ben 9iuf eine« ^)flid^tgetreu«i unb guberlaffigen @taat«blener« gu 
fic^ent, fonbem aud^ burd^ bie bortrefflid^en (Sigenfd^aften feine« $er* 
gen« unb feiner Siebe gu ben SBifftnfd^aftcn bie befonbere lid^tung 
unb 3wnrigung feiner fjreunbe gu getoinnen; toie fel^r er namcntlid^ 
l^iftorifd^en unb antiquarifd^en ©tubien unb gerabe ber ®efd^id^te 
feiner r^einifd^en ^eimatl^ gugetl^an koor, bemeifen fei^e ))ie(fad^en 
®egiel^ungen gu l^erborragenben SWännern bon äi^ntid^r JRid^tung 
unb ber Sefift einer reid^en Sammlung einfd^lagcnber SBerfe* Seiber 
finb loir ber Hoffnung, ein t^ätige« 3)iitgneb unfern« »erein« für 
lange 3al^re in bem aSerftorbenen gu bcfi^en, unertoartet beraubt 
n)orben; er ftarb eine« ))fö^n^en %oM im 33abe gu Sar(«bab am 
h 3uni 1856; 

Öol^ann^etcr gud^«, Dber-©ecretar ber ftabtifd^en »er* 

Digitized byCjOOQlC 



XV 

öHiftung )tt Mn, ©octot Belbcr Wäfit, JRittcr be« SKotl^cn Äbler« 
Orben« britter Stoffe mit ber ©d^Ieife;. ftorb bofdbft in ber ^aüft, 
t>om 12. auf bcn 13. gebruar 1857, Iiitj üot 12* Ul^r. ®cr 
S3erb(i^ene tourbe om 9. SRarj 1782 in ftSIn geborem @eit 
bcm Saläre 1815 n>ar er at« @tabt«=©ecretät int Dienfte ber 
Sotetftöbt. 9(m 11* Wlax 1854 beging ftSIn in ber geier fdne« 
fö«fiigiä^rigen Snbilaumö ein toal^reö JBürgerfeft. Die Sl^eilnal^me 
an bemfelben lieferte ben Sett^ei^, ba§ bie 93flrgcrf(^aft feine ftiücn 
SSerbienfte anerlamit, ba§ bicfelben au^ff bon außen ^er getofirbigt 
»urben* @e. SKajeftät unfer ÄBnig bcrlie^ bem 3ubi(ar ben Äotl^en 
SMe^Drben britter (Stoffe mit ber ©d^teife/^bie juriftifd^e gocultot 
ber Uniüerfität SBonn flbeneid^te il^m bo9 (Sfyxtn^'S^iplom ote Doctor 
beiber 9itä)U, bie @tobt ließ gn Gieren feinet 3ubeltage9 eine 3Re^ 
boide pxaizn, bie auf bem 9(ber« bo^ @tabtn)o)Mt>en ffll^rt mit ber 
Umfti^rift: ,,Dem Dber*©eaetor unb «rd^iöar Solenn ^eter gu(^« 
— bem fleißigen gorfc^er il^rer ®t\^xtfyU, bem treuen $flter il^rer 
©d^ofee/' — /,3ur funfjigiäl^rigen Slmt^feier am 11. SStax 1854, 
bie bonlbare SSoterftobt" ttnir bie Umfii^rift be^ 8tebcr«, ber eine 
ünfid^t bed ©tobtl^oufe^ ffil^rt, tDO er foft DoQe breiunbfünfgig 3a^re 
bi^ tDenige 3Bod^en bor feinem fonften Snbe unermflblid^ tl^atig bor. 
@o bietll^fitig feine Sßirifamfeit, eben fo gerSüfd^(e9 unb on^ 
f^rud^Iod iDor fte. (Sr tebte im fd^Shften ©inne bed äBorte^ fei^ 
nem S3erufe, fanb in ber firfflöung feiner ^^x6ft ben ^8d^ften Qx^ 
benlol^m 3n feinem bielfeitigen frud^treid^en Sirlen galt ed il^m 
immer um bie ©od^e; fie ließ i^n bie eigene ^erfon gonj bergeffen 
unb* bie Sefd^eibenl^eit bi^ jur ©elbflDerleugnung treiben. 5Weben 
ber treueften ^flid^t^ßrfüüiing in feinem Slmte ote a6er*©ecretär 
gob er fid^ mit ber umfid^tigften Smfigleit bem ©ommeln unb 
Drbnen ber .ord^ibolifd^en ©c^ä^e ber 9Saterftobt l^in, beren treuefter 
unb getoiffenl^aftefter ^üter er toor» Die Siebe gur SSoterftobt unb 
il^rer ®efd^id^te Xßax bem 93ereto)igten ein l^eiltger (Suttud gen)orben, 
unb fein toiffentfd^ftlid^er 5Rad^Ioß teirb geigen, toie SSieleö toir il^m 
gur $[uf^et(ung i^rer ©efd^id^te gu berbonlen l^ben, tt)enn er oud^ 
gu befd^iben toor, too^renb feiner Sebgeit feine gorfd^ungen für fid^ 
))erfSn(id^ gettenb gu mod^en. Gebet aber, bem ed reblid^ 
um bie gorfd^ung auf bem ©ebtete ber i^aterftabtifd^en ®e^ 
fd^id^te gemeint tsxxt, fanb in il^m ben »DiBfa^rigften {Rotl^gebcr. 
SRänner to>ie @artoriu6, So^)>enberg, ^fidmonn u. f. to. 
l^oben bicfed mit bem offenften unb toormften Donfe onerfonnt* 
3u großem, eUHgem Donfe ift i^m bie SJoterfiabt berj>fHd&tet. 

Digitized by VjOOQIC 



XVI 

UncrmfibÖd^, ber flr&|tcn Ot>fer faltig; too c« galt, bcm 3freunbc 
ptfretc!^ gu fein, feigen SKltBfirgent mit bem diatfß feiner reid^en 
Stfal^rung unb mit ebter Zf)ai 6ei}ufte]^en, tt)o e^ ftd^ um bte Slu0' 
Übung ed^t d^riftlid^er aßcl^ttpttgleit l^anbelte, mo ed barauf (othm, 
ba« Salent ju untcrftflftcn unb gu förbern^ erftrebte er nie öffentüii&c 
9lner|ennung unb !Dant. SBol^Itl^un unb §5rberung bed ©Uten unb 
&6finm tüar bte l^eilige Slufgabe feinet fd^Snen, rett!^ gefegneten 
gebeug*, ©er SSerbliiJ^ne mar ein toal^rer Söürger, ein eblcr SDJenfcl^, 
ein ed^ter G^rift. SBa« feine {Redete tl^at, crful^r nicmate bie 8inle* 
gtang Dtto, geboren gu JRottngen am 28. ©e^tember 1811 
unb geftorbcn gu Seron am 17* äKärg 1857, bericr feinen SSatcr, 
benSWotar SWid^aeC Otto, frui^, fam fe^r jung mit feiner SRutter 
unb feinen ©efd^miftern nad^ ©fiffelborf, abfot)}irte barauf bad ®\fm 
nafium bafetbft unb ftubirte feit 1829 in JBonn JRed^t^^^ unb So. 
meratoiffenfd^aft« (Sine etnfte, burd^ religi5fe ©runblage gefräftigte 
©entungdart, Siebe gu loiffenfd^aftlid^r SBefd^äftignng unb @tnn für 
3(et^ unb SDrbnung n^irtten l^iergufammen, um in bem 9Seren>igten 
einen tüd^tigen @taat^biener unb einen braben 9)!it6&rger feiner 
gleiten ^eimat S)üff elborf gu crgiel^en* 1836 in ba« bortige Sie* 
gierung^Ioüegium aW Slffeffor eingetreten, arbeitete er tl^W Bei bic«^ 
fem^ tl^ei(d bei bemtenigen in Siad^pn, fobann 1837 W 1839 im ^ 
nangminifterium gu ^Berlin unb mürbe 1842 9iegierungdratf^ in 
©uffetborf« Seiber trat in fetner amtHd^en @tet(ung 1848 eine 
Trübung ein, bie \pcAtx eine Serfe^ung nad^ ftd^ gog unb fd^Iiegtid^ 
1851 ben freiU)iaigen 3(udtritt aud bem 8(mte gur f^olge l^atte. 
97unme]^r bertebte Dtto. in unabl^ängigen S3er^ältniffen unb im go^I« 
reid^en B^nuiftentreife eine gtüdKid^e ä)2u§e, mar babei inbeffen nid^td 
meniger aU mflgig; benn eben je^t entfaltete er eine burd^ (St* 
fd^äft^Ienntnig, ©efd^idCtid^teit unb ^Irbeitdtuft unterftü^te S^attgfeit 
nad^ aQen ©etten; fünftlerifd^e unb miffenfd^aftlid^e Seftrebungen, 
inbuftriede unb gefeüige Unternel^mungen, mol^Itl^Stige unb reltgiSfe 
äSereine, Angelegenheiten bon @tabt unb @taat erfreuten fid^ feiner 
unauögefefeten unb erfofgreid^en SSetl^eiligung» äiud^ fflr unfern ^ifto« 
rifd^en SBerein mar Otto lebl^aft intereffirt unb ge^&rte gu feinen 
erften 3DiitgIiebern* 3n ©üffelborf mirftc er namentlid^ feit mci^rcrn 
5a]^ren at« 5Witglieb be^ ©eineinberat^e« unb M Äird^enöorftanbe« 
gum ^L gümbertuö ; tn«6efonbere mar er aber fiberaö- beftrebt, bte 
öutercffcn ber latl^ollfd^en Äird^e aufguflären unb gu unterftflfien. 
hierfür bot fid^ il&m ein großer SBirlungdIreiö bar, ate er 1852 
unb 1855 in ba« $au« ber Slbgeorbneten gur <>rett6ifd^en 2anbe«- 

Digitized byCjOOQlC 



XVII 

Vertretung getoä^It tourbe;- er toav l^ier einer her tl^ätigften wnb um* 
fid^tigften ä^eifnel^mer bcr fatl^cfifd^en graftion unb tearbeitttc itn* 
au^gcfefet ble txxäßäfzn ©otationöberl^ältniffe mit ber i^ra ju ©ebotc 
ftel^enben tiefen ©ad^fenntiiig nnb unevmflblid^em gleite j mcl^rerc 
©(Triften, toeld^e hierüber 1853 bi^ 1855 erfci^tenen, finb eben fo 
biete Beugen ^on umfaffenben, aud^ l^iftorifd^en ©tubien* SWünbfic^ 
unb fd^riftlid^ berftanb ber SSeretoigte eö, l^ier toie immer feine iWei:* 
nung griteblici^ ju beitreten unb g»ar ebenfo fd^r mit cMem^ grei* 
mutl^ al« in getoinnenber gorm, unb erfd^ien in i^m überl^an^jt eine 
feltene ^Bereinigung bortrepd^er gigenft^aften, bie i^n nid^t Mp§ gu 
ben mannid^faltigpen 3ti>e(Ien braud^bar mad^ten^ fonbern aud^ ^r 
jebe« nfifelid^e ^Beginnen ftet« in Sinfjjrud^ genommen »erben burften. 
®Ieid& mufterl^aft toie fein Seben, toar ba« gnbe Otto'« fd^iJn unb 
er^ebenb; er ftorb in feinem SSerufe toie ein $elb auf bem gelbe 
ber ei^re. 3n ber ©ifeung be^ abgeorbnetenl&aufe«, ttorin ber @tat 
be« geiftlid^en 3Äinifterium« gur ®erat^ung ftanb, '^tte er fid^ gum 
SBort gemelbet, um eine (Srflärung abzugeben Aber ble ©teflung, 
»eld^e We fall^olifd^e gr<iItton bem iltat gegemUer We«mal elnnel^mcn 
werbe; faum l^atte er bie Sribfine betreten unb einige ©äfee ge^« 
fprod^en, fo tourbe er bleid^ nnb fanf aufammen; ein ^erjfd^Jag 
^ttc i^ getroffen, unb et vcrfd^ieb nad^ tt)enig*@tunben unter bem 
Oebete ber Umpe^enben aöer graftronen unb unter ber toärmften 
Sl^eilnal^me bon greunben unb ©egnern. 



TT c r 5 c i cO n iß 

ber 

9Kitgliebet ies liftorifci^en SSeteins^ fftr bm 9tithttt^m. 



(5)lc aRltgllebct, t)oi beten «»amen ein * fle^t, fmb bem S3ew«c feit 
^udgabe bed U%im Sa^teöbedc^ted beigetuten.) 



A. iBifxtnmitiliiTaitt. 

Dr. gud^«, Dber^«crctar unb ?lrd^i\)ör tn^ölm f 

Dr. » n l^ a n c i j 1 1 e , ©el^eimer Ober ^ Slrd^ioratl^ unb 35trector 

' ber ©taat«*9lrd^ibc in S3erHn. 
Dr. j)on Dffer«, ®enerötS)irector ber ftSntgU SKufeeU; (SJel^eimer 

Segation^ratl^ in Berlin, 
©eiber^, 3uftigrat§ in ?lrn8berg--> 

Xnnalcn. 2. {^^ ] 

Digitized by VjOO^IC 



xyiii 

^rafibent: SWooren, Pfarrer in ffiad^tenbonl. 
35ice|)rSftbent: öon $agen«, ?anbacrid^t«rat^ in Duffetborf. 
©ecrelär: Dr. (gnncn, SSicar in ÄSnigötüintcr. 
«Tii^itjar: Dr. 51. 3. ftrcb« in Ä6(n (gcttenl^cnnen 11). 
©d^afemcifter : Derfelbe. 

C. (ßm&iflU iltttgtttbrr Ut totffenfc^afUtc^en Commtffton: 

Dr. edcrft, O^mnaftalfel^rcr in ft8In, 
gifd^ba^, griebcuöricJ^ter in Scnöbera. 
Dr. «. 3. ftrcb« in StUn. @icBc obem 



D. JUitglirter: 

*flerfen, Dan, SBitl^.; 9{otariat^:^Sanbibat in ®e(if* 

Giften, Dan, (Sa))Ian in ^affratl^. 
«SluUde, Dr., SirH. ®e]^. Ober^9ie0.«9}at^ nnb @taat«rat^ in 
»crlin. 
35 a ci^ e m , 3*, SScriafl«bu(^l&änbIer n. »ud&brutf crei*©efifeer in ftötm 
be 93aeder, ancien magistrat unb $Täf. be« ^iftor. 9Sereiit6 

}u SBetgue^ im franj. Sl^nbern. 
^azx]6f, Dr., @e]^. 9ieg.«9{at]^ in (Sobtenj. 
*33artcl«, g. SB., 6a»)Ian in Sk^^iiäf bei eicDc, 

93 au er, Pfarrer unb ©^ul^jfleger in SSccn bei Xanten* 
*a3'atterbanb, Dr, ®e]^* Suftijratl^ u. ^rof. ber dit<Sft^ in SBonn* 
Saut, 8., 2lrd(Kbrat]& u. J)irector beö ^xo^f^. MPf^ä^cn ®aat«* 
unb Sabinet«ard&it)« in Dormftabt* 

* 93 au r, £)au)>i)>farret u. Sanbbe<!^ant, ^S))ft(. $)au«)>ra(at in @(ebe, 
a3a^eTle', Stector in $em»)eIfort bei !DüffeIborf. 

»a^erft, Pfarrer in ©iflid^ bei ßrefelb. 
a3eenen, Director im ftlofter a«<>el bei 9tee«. 
33 e i f f c I , SBicar in Oieteborf bei SBonn* 
Sergl^eö, be, ©teuettatl^ in Stiln. 
»etfliatl^, Dr., ^, a, «rjt in ®od^ bei 6(et)e, 
a3errifd^, Dr., 9iector in 93erl beliStabtfl?!!. 

* Letten, ?ßfarrer in ©ewlen, Äteie ®eCbem. 
33in«fe(b, Dr., ©^mnafiane^rer in 33onn. 
»leibtreu, «ffeffor in a3cnn. 

»od, f$r., (Sonfert)ator bed (Srjl^ifd^bfl. $!uf eumd in StUn. 



Digitized by 



Google 



XIX 

95 oe«, ©tabt^farrer in ^tmptn. 

aSoHH; Pfarrer in 8ammer«borf, Äreid üKonticte* 
*95onnc«, ^räfc« bc« bif(j&5fl* ^riefterl^attfc« In ®ac«bonlBct ®c6f. 

33ormann, Pfarrer u* ©cfinitcr in ©aleibcn, ftrei« ?rönt. 

Sorten, 92ctariat9«@anbibat in 3lm^. 

^o.^mann, !X)omcat>ttutat in ÜROnfter. 

93raem, 6a)>(an in ftalbentird^em 

93rau6a^, 8(itg., Kaufmann in Jt5(n. 
*95raun, Dr,, ^rofeffor bcr S^eoloßie in 3?cnn* 

®rc]^m, Setter in Äerj^em 

SBreibcnbad^, Pfarrer im ^mmzx^baä) bei Serfll^eim. 

SBroder, Pfarrer in SRienlerl, ffrei« ©elberm 

Srude^, Sa|)Ian in $flte bei ftempem 

Surfler, aSicar in ©iegburg. 

®uf(]^mann, Obert^farrer in 'Keug* 

Su^f, Oefcnom u. ©eometer in 9Heu!erf, Ärei« ® eibern. 

(Sammann^ 3. %ff., ®6)nMcax in ©to^i^eim^ 

Sammann, 9}ector in Xantem 

(Sarfier, g., in Saffeterfelb bei Duisburg. 

ßarnaj), t)on, Oberbürflermeifter a. D. in ÜDilffelborf. 
*Safaretto, g. 3., Kaufmann in ßrefetb» . 

fitafen, Pfarrer in ÄUnigönjinter. 

6t a Jen, Öber*^oftcommiffar in Stadien, 

Stat>6 Don Soul^aben, {Rentner in ÄBfn* 

ßtombetf, Sattbaerid^töratl^ a. D, in ffiad^tenbonl. 

ßoenber«, Pfarrer in ®emb bei fteoelaer. 
♦Sol^nfclb bon gefbert, Äaufmann in Srefelb. 

(Sompe6, 9{bDocat<9(nn)aIt in j{(tn. 
♦Sonrab^, Dr., ©^nafialte^rer in Jrier. 

(gramer, 3uftijrat]^ unb «btocat in iDüffelborf* 

eramer, Dr., ©^mnajiaKel^rer im gmmerici^* 

6 rem er, ©., Pfarrer in ^attfcJ&lag, Ärei« ?rüm» 

©aefe, t)an ben, Pfarrer in ^affrat^- 

Daöib«, De(i^ant in ©traelen* 

i)c(fer, Pfarrer in ftird^J^eim, ßrel« 5R$einbi3icl&. 

35eberi(]^, ?(., Oberlel^rer am ©^mnafium ju Srnmerid^* 

Kriegen, Pfarrer in $üW, Ärei^ ftent|)en- 

©Ann er, 3. ^♦, Pfarrer u* Sanbbed^ant in ffii»)|)erfürt^* 

Dflrnagel, ©. 21., Pfarrer in ©tofe^eim» 

^m?en, SJürgermeifier in ^ix^ii^n, bei Älofter %m^, 

Digitized by VjOOQIC 



XX 

(Bibtn, Dr., Se^rer in ©aedbcn! Ui (^ä). 
♦ebben, Pfarrer in ^affum bei ®o^» 
(Sbben^ (Eapian in ®oäf^ 

* (gltcftcr, 8eo^, iüvbitxiäft^%Mox in 2obIc»j. 
♦(gnflelmann, griebcnörici^ter in ^üitxt 

effcn, Dr. 8. t)on, {Rector be« ^rog^mitaftum« in SflOi^* 
S er lins «^ 3of., ©ürgermeifter in Stevxpßtt. 

* gitfer, Dr., ^rofeffor bcr &t\^\dftt in Owiftbrurf. • . 

* g i f (]^ e r ; 93., Äaüfm«itt in ^m^. 
gtierbl, Sanbgerici^tö-affeffor in «6In* 

*381&fe, «ector in ©ianid, Srei« ©ürcn. 

^üud, %, Sanbrat^ in Slbenou. 

görfter, Silrgermeifter.in SeöH>en. 

giJrfter, Sanbrat^ in S^mpm. 

gortl^mann, {Rentner in Sintfort bei 5R^cinberg. 

gournier, »on, «ittcrgutöbefifeer auf^auöeaffcl becSR^einberg. 
♦granlen, Pfarrer in Songwfiti* 

griberidb«, 3ufttjrat]& unb Slbbocat in !Daffelborf* 
*grieten, $., Pfarrer in ftaarft bei 9ieu6* 
*5rin8«, Sürflermeifter in 5Weui 
♦Sngmaim, (^aptan in Xanten. 

gunlen^ Sa^ton auf $au« Säen bei ©traelen. 
*®arfeen, bon, SRegiernnflö^äieferenbar in i)fiffelborf. 
*®amj^), Dr., ^ofeffor'ber SRed^te. in 93re«Iau. 
*®enie«, Dr., SuratgeiftL u. ©^mnafiaüel^rer in Äent^>en.. 

®iefer^, Dr., ©^mnapaüel^rer in ^abcrbcrn. 

®ier«bcrg, Pfarrer in ^erd^en. 

®oIbfd&mibt, Dr., Pfarrer. in {Riemöto^e bei D^nabrftd 

®ommeI«]&aufen, $farrer in JWieber^^öreifig» . . 

®raeff, 5Rotar in Sfltn^ 
*®rebel, fjrieben^rid^ter in ®t* ®oar. 

®rin^üen, ®*2(-t)an, Pfarrer in 9tieber*50iiöing!ett (©cllanb). 

®rünme^er, Pfarrer in ©iiffetborf. 

®uiIIon, ei^arfeö, ftiJnfgl. TOebertänb* 9iotdr in SRoerwonb» 
*®ummi(!^, Pfarrer in ©teinfelb. . 

$aag, Dan, ®kp^., Pfarrer unb Ded^anl in ßalcar* 

§a (f «, ©ominic, ©utibefifeer auf ©ctmanöl^of ju (So^jeHen bei 3ff um. 

©ad 6, ^. fjr*, Pfarrer in ®inberrii^. . . 
*.©ael, Sbuarb, (5a»)(an in ®o6f, 

$a entgeh, ®VmnafiaUOberIe]^rev in Ä8In. , . 



Digitized by 



Google 



XXI 

^aflcn«, bort, aiffcff«^^ i» üDfiffelbcrf, 
*C)a^n, ©utdbefi^er in ftlin. 

S>alit\f, Saraermeiftcr In ©elbcrm 
V C) Ä m a d^ c r , 9WlfitSr»>f arrcr in ©üff elbotf • 

^amm, Slrd^ibar ber 9rmen^'8ertx)altnttg in Stiin. 
*^ammerftein> ffr., «edor in (Erefclb. 
♦^arberinfl, Dr. med. in Xanten. 

$>axU^, Dr., «rd^lb^affiftcnt in ©flffclbcrf. 

^artmann, 93., (S^renboml^err nnb Sanbbed^ant in 9tee9. 

^artmann, Pfarrer in Oberboöenborf* 

^eid9, ®^mnaftaae]^rer in Bebburg. 

^enbridf, $. ^., (Boltoxitütv nnb @tabtrail^ in ©od^. 

C) erb er 2, Saltl^., {RUtergnt^befi^er in Uerbingen. 

^txäftnhaä), Se^rer in 2)üffetborf. 

$)ermle^, ea))Ian in SSen^berg« 

^eufen, 3. Santb., daplan in Snieren @t« «Ittton, Jtr. ftent)>en. 
♦genfer, Dr., ^rofeffor im (grjbifd^Sfl. ©cminar in ftStm 

©e^binger, 3. ^. SB., Pfarrer in (Sfd^ bei ©taMf^jö* 

^oder, 9licp(au0, ©d^riftfietter in ft&(n« 

^oegc«, Kector in a)i.*®labbad^, 

^oenen, SR. $)., 92otar in ftem:|>en. 

^oendbroed^, ®raf bon, ju ©d^Iog $)aag bei ®elbern. 

$)oebel, grei^err 3ö. bon in Dcrtmunb. 
*C)öff«^Ä^w^' Sornel., Pfarrer in ®refrat^ bei ftemi>en. 

^oiningen, bon (genannt $uene), ^ergmeifter in @iegen. 
*$oIl, 9K., Pfarrer in Sa|)ettett bei Oelbcrn. 

^onigmann, ^rofeffor in ©fiffelborf» 
♦©onigmann, 8^egierung«*8leferenb«r in ©üffclborf* 
*$opmann, ^bbocat^HnibaU in ^onn«. 

Porten, $., ©utdbeftger in iSempen* 
*C)often, Pfarrer in SReuf*abt*!E)üffeß)cirf* 

Softer, SSlcar in (grpcl. 
* Casting, Dr., ®^nafial*aDir«ctor in Äempen. 
*$ouben, §»otar in SW&r«. 

$obcn, ^arrer in ©ttbcrid^ bei 9iett6» 

^nedgen, 9B.^ ^rog^mnafiaQel^rer in ffitp)>erffirt]^« 
*^flffer, Dr., ^ribatbocent in Sonn. 

^ u t m a d^ e r , Oberpfarrer in StiU. . j 

*{)u4n, Dr. ©^mnafiaKe^rer in ft&ln« 

^u^dlen9, Kaplan in Sßad^tenbonf« 

• Digitizedby@OOgle 



XXII 

*C)u Offert, Soptan In ©rcffratl^ bei SleuB* 
*3anffcn, ©erl^arb, {Rentner in Xanten. 

Sanffen, Dr. 3., $rofe[for in Stanffurt a..ü»* 
*3inng, f*, Pfarrer in ^ui^berben bei Siebe. 
♦Sngenbleed, 3., I^farrer in 5ttie£ bei Slete, 

3oeften, !Ded^ant unb ®eifi(. Stiaiff in üDfiffelbotf* 
*3oppen, Il^oma«, in Dflren. 

Soften, i., Kaplan in SBad^tenbonl« 

Soften, ȟrflermelftcr in $)fiW, 

Sunimann, Dr. SB., ^rofeffor in ©rc«Iam 

^amp^@d^ulte, 93tcar in ®efede. 

fta^fe^, (S^mnafiat!£)irector in ^Kfinftereifel 

ftanerft, gr., Seigeorbneter in^ftempem 

ftauerft, Dr., Srei«p^^fifu«'in Äenn>en* 

ftanfmann, Dr. «., gflrftU 8Bt»cnfteim «wl^loar in ©crt^ljclm. 

ftaulen, 33n(^^anbler in Dfiffetborf. 

fiebertet, Pfarrer in @aam. ^ 

*fteffeU, Dr., {Rector in ft5nig«tointer. 
*fteuller, ftönigl* StieberlSnbifc^er 9iotar in SJenIo» 
*Äenffen, Dr. phil. in ftempen» 

Äeuten, Pfarrer in fflollemfinb. 
*ftlrft^r, 3v ^rog^mnafiaüel^rer in 9Ä.*®Iabba(l^. 

filein, Dr., Oberlehrer in 83oun. 

fite in, Pfarrer in gtlttarb. 

ftnott, 3* ©.r Pfarrer in ^cimerjl^eini* 
*fto^>ftabt, Seigrer ber l^bl^ern ©tabtfd^ule gu ßtefetb. 

fira^, S., Siterat in fiStn. 
"^ftral^e, dteligion^Iei^rer am ®^mnafium ju Düffelborf. 

firenber, iJ., Sud^bruder in ßu^fird^en. 
*ftreufer, ^rofeffor in ftMn* 

ftridelberg, 3* ^., Pfarrer in fiebelaer. 
*firin«, Pfarrer unb Ded^ant in fiobberld^, ftrel« fienH>en. 

ftrufe, Pfarrer in Raffen, bei 9icc«. 

Senber«, Il^eob., ©utöbefifeer in fiönlgÄorf bei ©ergl^eim. 

Senffen, ©utdbefifeer unb ^oft^. in ©refrat^ bei fienq^em 
* 8 e ^ « tt e r , -Sanbratl^ in 6ref elb* 

8oe, @raf bon, in SBiffen bei Oclbern. 

8oe, greil^err g. bon, in ®elbem* 

8oe]^rer, emeritirter ©^mnafiaQei^rer in %eu§. 
*8oo(f, SKorift, Pfarrer in JRinbern. 

Digitized byCjOOQlC 




XXIII 

Sül^bö'rff, &ttntt*(&xtim^mtt in X)itt9Burg« 
aWanc^, 6., Pfarrer in aJiil^rott. 
9Kanc^/®t., gabrlftefifecr in (&xä)tMantp 6ci Duirtürg, ^ 
SKenIcn, Sanbaeti^Mrdtl^ in ftöln* 

* aDt c n n , Dr., ®\)mm[xaUt>\xtctot in ?»c»6. 
9Kcrina, Dr. grei^crr Don/ in ftBIn. 

0; 3o]^. ^ac.f Sicntncr in ftäln. 

SDlcufcr, Pfarrer in grcialbcn^oDcn. 
*SK8{{en]^cff, gricben^rid^tcr in «Ja^i^tenbottL 

aSotl, Dr. aSv acabem. Seigrer ber SE^cotogie am Slt^fenänm ju 
amftcrbam. 

9K5mlen, 'Pfarrer iii Surgtoalbnitf. 

aRone, Dr., ®ro§^crjogl 33ab* ©ircctor bei8 aird&ib« jnftarWrnl^e* 

aWoorcn, iBfirgcrmeifter in Ocbt bei ÄettHJett* 

SRooren, 2:1^^ 9Serti>attnngö*®ecretar in Öcbt bei Äcnn^en* 
*2Kooren, Dr. «., Weit in Oebt^ei Sentpen. 
*3Ror«bad&, 51]^., SSefifeer eine« anftitnt«-' in »on«* 
*3Kungtr«borh Pfarrer in Wlix9. 

attflUer, Dr. 3o^. ©eorg, »ifd^of bon 9»ünften 

SKflIter, Dr. aSBoIfgang, «rjt in «8ln. ^ 

* SR filier, Sari, ^rofeffor an ber «cabemie in !Cüffetborf. 
Sreöfeler, Pfarrer in Dbenbai^t bei SÄflll^eim am JR^ein* 
Üiabbefelb, Pfarrer in SBorb^^en bei Siebe. 

*9?agelf(^mitt, ^einr., ^fatrer in ©ec(t 

9?ette«l^eim, Kaufmann in ©elbem* 

aiicolai, 6aj)Ian in 33öberi^ bei S'icuS. 

5Köoer, e., in aW**®labba(l^. 

9lolben, $♦ 3., ©^mnafiattel^tcr in SBop^jarb-* 

9*^^ off, 3f. Slnton, S5nigl. «r^iöar in »rnl^eim. 
*Oftertag, 3. 31*, ©eminar^Director in ffempen. 

Otto, 5Wotar in Düffelborf. 
*^aeffen«, Dr. ffiil^., in ftempen. 

^afd^, Sfirgermcifter in aSodum, Ärei« (Stefetb. 
*^rifac, Sanonicu« in aiaci^en. 

^3(, ©^mnafiakOberlel^rer in fiöln. 

^n^, greil^err ©♦ be, ajiarqui« be aWontbrnn, in.^attö$)ottberg 
bei eiten, Ärei« JReeö, - 

Duirih, Siolar in Xanten, 

{Raffelfieper, SRotar in Slberfelb. 

9teid^endperger, 91., 9l))^eaationd^®eri(i^t«^9}at^ inJt&In. 

Digitized by VjOOQ IC 



XXIV 

stein, Dr. 91«, 9lector bet l^}^ent ®tabtf(l^ttle in (Srefetb. 
*acinarfe, Pfarrer unb ©ci^nt in Srcfelb. 

9t ei fad er, Dr^ @tymiiafiat£)berle^rer in ftBtn. 

9teidtorf, @orn., Kaufmann unb Antiquar ia 92eu§. 

SRei^, Pfarrer in OSertointer« 

fRtmtU in @aftenbonI iet tUbeletl^ ftrei« ®e(betn. 
*9teumont, Dr. 9(freb Don, ftinigL ftommer^err nnb äRinipet' 
refibent in t^oren). 

9teumcnt, Dr. med., in Slad^en« 
' tRlngel^oDen, Pfarrer in @t^eln« 

91 i^, Ober^9}esieruns^9tat^ in 9lad^en* 
'^9i&mer, Setter an ber l^Bl^ern ®tM\<SfVilt in <Svefe(b* 

«»fen, Dr. iheol. ftarf, Qaplan in 9lee«* 

9ioofen, @. 8., ®ut«beftfeer in $>ii9. 
"^^gtofeden, (Ecüfion in ^avm bei !£)üffelbotf. 

9?fltie«, Dr., Pfarrer in ObermiJrmter. 

9lum^e{, W^tlftla in D&r^. 

9{u^0, S» t)., a'uf ©d^Iog.dngentaebt bei Jßanlum, ftr* ®e(bern. 

@at)e(0berg, Dr., ®t;nmaftatObetIe^rer in Xad^en* 

©d^ae^bers, ®raf Don, }u ©d^fog fttiifenM bei ^tndbetf bei 
ftentpen. 
"^©(^ae^berg^Zl^anttl^eim, 9)eit]^«grafdultud bon, auf^d^tog 

!£)i(bom bei Stfiggen« 
*@(^affer0, Pfarrer in ®d^at»^mfen, flrei« ®eCbenu 

@^ed, Dr., ©^mnafiadel^rer in SSIn. 

@(ienl, (Sbuarb, SbDocot in ftbln* 

ed^enf, @uftab, SbDocat in ^iUu 

@(^IfinIe9, Dr. üieol., 9teligiond(e^m in »m. 

.@d^mi^, ^rrer in Sodnm, ftrel^ (Stefelb. 

&öfmiii, Pfarrer in ftleinenbroid^, flrei« ®(abbad^« 

^d^mife, 9iitter8nt9beftfeer }u &6)to% flSinnentl^al bei Xanten. 

@d^mi^#8eDen, S. 3., S^ritont in ftMn. 
*@d^mi(, ^. 3«, Pfarrer in Snbberg bei Uetbingen« 

&itm\i, änton, ®e^. 3ufti}rat]^ in ftbtm 

® d^m i t , Pfarrer in ©affelborf* 

@d^ne{ber, Dr., 3/®^mnafia(<0ber(e]^ret in (Sntmeri^. 
*®d^neiber, Dr., «rjt in CtefeCb* 
*&äfoc^9, Pfarrer unb @<l^ulpfleger in Dfiffe&DOXb bei (Siebe. 

®d^9pt)ing, (S., Sud^l^&nbler in S)fiffe(borf« 

@d^Tbber, Pfarrer in Oeneberg« 

Di^tized by CjOOQ IC 



XXV 

@ä)xiUUt, Obcr^>farrcr in^Sicrfem 
*®(ll)Mma6)zx, Pfarrer in 95re^cß, ßrciö Äempen. 

®^\xma^tx, Pfarrer in Ä8(ii. 

®d^ Anbeten, Pfarrer in ©pcöen bei ©efel* 

©d^warin, ?;, SSud^^änMer iii 9?eug. 
»@cU, Dr., Wpotftdtx in .Meu§* 

* Simons, ea^>Ian in Dflffetborf* . 
©lu^ter, a 3v €a|>Iön in $Ree^* 
©mebbini, Pfarrer in SBwrfl a. ber SBm^lJer* 

*©oIm«,.^rinj »ernl^ftrb ju, in Dfiffefiborf* 
*<Sptt, ®raf ßcc^>o(b öpn, Pfarrer in ®en«b«rg. 
*®tabler, ©tabtrentmcifter in SJeug* 
*@taj)<)er, Sßituö, Pfarrer in Äöd^obcn bei ßrfelcnj, 

©tedcler, ^rog^mnafiaKel^rer in Srfefcnj* 

©teegmann, Pfarrer in Sffunt* 

©tein, Pfarrer in ft&fa.. 
♦©teinbetfler, 2lbbocat^5lnti)aIt in ftSln. 

©teintpcl^r^ bon, SJKajor in 5Reu6* 

©teben, Pfarrer unb 8anbbe(!^ant in Sergl^eimerberf. 

©tlefetl^aaen, Dr., 9?ector be^ ^roft^mnafhtm« in Supern 

©tiefer, Pfarrer uhb ©d^ufpflefter au Safbenlird^en. 
. ©tieger, 3acob, ©uWbefifeer auf. 5Reer«bommer SKü^le bei 
Äempen* 

©tommet, bon, grieben^ri^ter in Surtfd^eibt. 
*©traaten, ©./Pfarrer unb ©^ufpflegcr in Salbed. 

* ©trauten, 5Kotar in 3Kettmann. 
©treratl^, Dr., ©^mnafiaße^rer in 33cnn* 
©flitenfug, ©tabtrat^ in 3K.r®Iabbad^. 
iCerftegen, Sonrecfov in Xantem 

Scrttjtnbt, §. 3., Pfarrer in §erben unb Slerbt (^ottanb)* 
*Zfiti\\zn, Dberpfarrer in Xanten, 

iEl^if Jen, Pfarrer in Äöfn/ 

zi)cma^, Pfarrer in S6tn. ' 
*2rooft, (Saplan in aßalbed, Srei« ©eibern. 

SEüffer«, ßaplan in ®o^. 

a3aro, ®raf bon, SSaron bulTOagn^ duf©(!^lo6 Säen bei ©traeten. 

SSennetoatb, 35., ^fdtrer in !Duiöburg. 
♦aSerbeed, stud. iheol. et phiL in SKünfter. 

aSillebo^e, griebenörid&ter in DüHen. 

93ogt, Hauptmann in Sen^berg. 



Digitized by 



Google 



XXVI 

* ffi a 1 9 ^ ^ / Saumctfter in 6rcf clb* 

fficdbedcr, ganbflcrtd^Wrat]^ in Düffetborf. 

93 60 e( er, Dr., 9iegter.^ unb äRebicinatrat^ in ^Meii}« 

fficibcnbad^, «♦ 3., ^o^xaif) in SBirtgcn. 

Seiler, 3(bt)ocat«antt)aU in (Dfiffelborf* 
'ffieinflärtner, Dr., Se^rer an ber ^öl^eren SBflrfterfd^uIe in 
ftStn. 

SBeUeffen, Pfarrer unb ©d^ufpfleger in (&\^lf Jtreid Kleibern. 

ffieftcrtnann, ®cri^t«fecretar in ffiefeL 

Serben, Dr: Q., «e^rer an ber l^S^ern Sfirgerf^ole in 9iln. 

Se^golb, Siirgermeifter in ©tc^l^eim« 

SBeil^e, ^ermann, Sauf mann in ft5(n. 

213 e^ (er, Sil^m, in StUn. 
♦ffiolf, 3. 3*, Soplan in ßalcar. 
*ffioIff, Mter in 5RieU 
*gferniann«, 3* %, SSicar in Siebe. 

3 aar, Dn, Slrjt in Ääln. 

3uccaImagtio, S. bon, 9{otar in $fldedn>agem 

Seit ttnCgoie 6K k|tai 3a|^r(6li(tid^t(6 fd^tbttt aitf : 

»aengene^nbf, Pfarrer in ©anlum. f 
936 der, SIL, Jtaufmänn in ®e(berm 
aSoiffonnet, JRentner in ÄSnig^tDinter* t 
gunde, Dr- 3* ^^v in (gffen/ 
8efim<>Ie, «ug., 93ud&^änbler in J?5(n. 
8ier^, Sfirgermeifter in Senborf» 
äRflüer, @^rv ©^mnafiadel^rer in Had^en. 
Dtto, {Regierungöratl^ a* ®* in Duffetborf* f 
^roff*3rnld^, grel^err »on., 9H><>ca.-®er**»atl& in Ä&In* f 
9tinl, Sa^Ian in (Su))en. 
9toeff0, 93., ftanfmanft in ® eibern. f 
Sarlimont, 92otar in @elbem. 



-MB)»- 



Digitized by 



Google 



XXVII 

S5om L Sanuar bi« 3L *I)eccm6er 185ß» 

%f){x, 6gt. ?f. 

jtaffenbeflanb om 1. 3anuat 1856 143 16 10 

(Singegangenc galj^re^beUcoge 228 — — 

göt ble «nnalen 94 1 — 

eumma . 470 17 10 

$oito bet CTotrefponben) ^tolfc^n ben Socfianbdmitgnebetn, 

Giiculation bet aianufctipte K 30 29 1 

Stofim füc fünf Seitungdanaelgen * 12 24 6 

i)oiu)tat füt bad II. unb III. ^cft bet %nna(en . . . • 75 13 — 

l^tucffoflen M II. unb IIL ^t\Ui bec 9(nnalen .... 261 24 7 

SJcrfenbungdfcflcn unb fonjilge ITudlagen 14 24 — 

9tfi(faa^(ung eine« boppelt gejal^Iten Beitrag« 17 

«nfauf Don ffletfen füt bie «ibllot^ef 7 22 — 

@umma . 404 24 8 

fßUihi (Kaffenbeflanb am 31. iDecembec 1856 ... 65 33 2 



»efiei^itif htt ^efd^enf«. 

9)on ^etin iMf. 9tegietung8catl^ Dr. 9aif(^ in (Soblena beffen: 

1) C^cioutetungen unb 9{ad^tcage suc ®ef(^i(^te ber fetten t). 6(^6ne(fen. 

2) €)ie ^cafen Don Sianben. 

^on $ectn 9t<>f^ffov ^^' 9caun in Bonn beffen Greift: 

iie !lioianer am 9tf)tin, 1856. 
S3on ^eicn fltectoc Dr. t)on (Sffen in iMdi be|fen: 

^rogtanm bed ^tog^mnofluml su ^^lic^. 1856. 
IQon ^ecm Dr. ®iefecd in ^abecbocn beffen 6d|rtfl : 

f)ie „®iefetd*f(^e ^l^pol^efe'' übet beit Ort ber ißatian. 9{iebetlage, t>ei? 
il^elbigt ton i^cem Qeifaffec. 1856. 
Don ^eitn gtieben<ii^tet ®iebel in 6t. Qoac : 

Ui{unben, bie 6tteitigfeiten iwifc^en bem stifte S. Mariae ad gradus 
iu Stbln unb ben f)9naflen t)on IComberg megeit ber iDcte SRecfen^ 
^eim, glamec^l^eim unb betf.bottigen IBalbed betteffenb. (Diefer ^c- 
ienfadcifel »icb nac^flend in ben ,,Vnna(en" t)eioffentn(^t metben.) 
Don ^ertn ^e^anten unb geifU. fRatl^ Soeflen in ^üffelbotf: 

O^efc^ic^te ber Sifc^öfe su Bptt)ii. S3on gc. fRemling. I. i. ^eft. 
Uifunbenbuc^ Suc ^ef^i^te bec Bifc^dfe au Speiet. aRaina 1852. 
SSon ^etnt %^. 3opP<n in ^üten: 

Offeraiann , bie 6tdbte , glecfen , u. f. w. in ben j^reifen 3u(idf , Du» 
len, (Stfelena, ®ei(enfir(^en unb ^eindberg. 1854. 
Sl^on $eicn a)9mnariaUf)iie€tot itatf<9 in SKünfleceifel beffen: 

Q^tWd^U bec etabt SRunfleceifel unb bec nad|bacl. £)cte. 2 J6be. 1855 
S3on ^ecm Dr. Jteuffen in (Stefelb beffen S)iffectation : 

De Philippo Heinsbergensi Archiep. Col. 1856. 
Son ^ecrn 9[c(^it)'f)icectoc Dr. Don SanciaoHe in Seclin beffen: 

Wn^bdi^ eigenl^dnbige Snßcuction weilanb 6t. ^aj. jt5nig gdebcicb'« 
II. füc ben 6taatd' unb (Sabinettminiflet ®tafen ginf t)on ginfenflein 



Digitized by 



Google 



XXVÜI. 

Dom 10. 3an\i«c 1757. gacfiMite noA bem im jt&m'gl. geheimen 

6taat«at(f)it) au öerlln aufbewa^tten t)ci9mal. 
Sön ^eccn Vfarcec SKooren in IBaciitenboi)! beffen ^ci)cift: 

Heber (Sigent^um unb I6enu^nd ber jKrc^l^ofe auf bem $ieu|ifci)en &p 

biete be< linfeit SR^einuferd. 1857. 
Spn ^eicn 9tector Dr. fflein in CTrefelb beffen 6f^rtft: 

Urfunbe ^ermanad ®tafen iM>n 9}euenat unb SRor« fibet bte SRatft^ 

unb €hbtced)te t)on CTrefelb mit \Hin ^eclei^ungd? unb SvfIcitfgungS' 

Urfunben bet Saifn <5arl IV. unb aWajcimilian II. aui ben Saferen 

1361, 1373, 1570 unb 1575. 
Don ^eitn Dr. 6(f)neiber in (Smmerid) beffen 6c^cifien: 

1) $)ie klömmet bet fogenanntcn ?angmauet. ^tiet 1S43. 

2) C^ie alti-n aWauetwetfe auf ben ®cbirgen btc Unfen SRofelfelte. ib. 1844. 

3) 5)0« Ä^t^al. ib. 1843. 

4) Setträge ^ui i^tfAxdiU bed romifc^en 'SSefefliguni^wefenS auf ber 
linfen Äl^einfeite, in«befonbere ber <itten JBeff|iigungen in ben Äoge« 
fen. aRit ?inem ipian ber ^o^enbucg unb ^eibenmauer bei 6tra^ 
bnrg.~ ib. 1844. 

Son ^mn ^ufHirat^ 6elber^ in $[rhdbetg beffen: 

6tammt(ife( bet ^^ecien Don OiHfiein. 
fiom herein für ®ef4id)ie unb ^iiettl^um«run^be SBeflfalen« 
beffen : 

Seitfdftrift für Daterlänbifc^e a(efd)id)te unb «(tett^ümer. 17. 8b. 1856. 
Som SJerein x>on 9((tftt^um6fteiinbien im 8t)etn{iinbe beffen: 

3a^rbü*er be« «erein« u. f. ». XXHI. 12. 3a^tg. 1. 
t?om ^ijlor. Sereiirfür 9lieberbaiern beffen: 

SeT^anMmtgen> u. f. ». ©anb IV. ^eft IV* 
SKom SSerein für^9ef(i)i(6te bet iKat{ Qranbenbutg beffen: 

Codex diplomat. Brandenburg. X., XI. XII. 
Som Kltert^um<t)erein in Lüneburg beffen: 

1) ®ef(^{(^te unb ^efc^reibung bc< 9lat|^§aufe$ a» Lüneburg, üit 4 
Hbbilbungen. 

2) Sfinebutget 9teu)a^t6blatt. 

S3oiK l^iflot. aSetein fftt 9liebetfad)fen beffen: 

3aM^en*te 6 (1843), 7, 9—17 unb 19 (1856). 
fOom Serein für l^effift^e ®ef(i^i(^te in Qtaffel bef][en : 

gettfdirift u. (, ». «anb I— IV. (1837—1851). 
»M! ber ^Ifiot. ©efellfcftaft au ©afel beren : 

»eittäge gut baterlänbifc^en «ef^icbie. V. 1854. 
fßon bet ^ef(^i(^td« unb 9[(tert^um<forf(^enben (Befellf^aft 
be$ Oflerfanbeö beten: 
lIWtt^eHungen u. f. xü. «anb I— III. (1843—1853). ©anb IV. 1. 
(1854) unb 2. (1855) ^eft. 
Som l^ifloi. herein für Untetftanf en u. fl. beffen: 

Krt^it) u. f. ». XIV, 1. ftefl 1856. 
aSon ben ®ef(f)ici^td* unb 9(Itert^umdtoeretnen au (Saffel, ^arm« 
^abt, aRaina, SBieSbaben unb gtanffutt a. SR beren: 
. ^etioWfc^e «latter u. f. ». I-IO (1856). 
öom »erein a«« (Srfotfdittng ber r^ einifdjen 0efc^i<^t e unb 
«Itertl^ümer a« ^atna beffen: 
«ericftte übet bie fflirffamfeit be« öereln« u. f. ». 1856. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 





Digitized byCjOOQlC 









1^ :