^I^Tunä :;gM fl * 4MM»M< • t ff. I
i^vrMri
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Digitized by
Digitized by
f L. L
A 4-(. 2
i q z.o
Go igle
Original fro-m
UNIVERSSTY OF MICHIGAN
Digitized by
Go igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Ausgewählte Urkunden
zur Erläuterung
der Verfassungsgeschichte Deutschlands
im Mittelalter.
Zum Handgebrauch für Juristen und Historiker.
Herausgegeben von
Wilh; Altmann und Ernst Bernheim.
Fünfte Auflage.
6/7HZ
Berfin. ' ’
Weidmannsche Buchhandlung.
1920.
Anastatischer Neudruck.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Digitized by Gougle
' Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
•r
,V)
Ans dem Vorwort znr dritten Auflage
( 1904 ).
I t \j
'(] o Die freundliche Aufnahme unserer zuerst 1891 erschienenen
: und jetzt zum dritten Male mit vielfachen Verbesserung«! auf¬
gelegten Urkundensammlung zeigt, daß das Buch dem praktischen
-'Bedürfnis, aus dem es hervorgegangen ist und dem es dienen will,
f entspricht. Es soll eine handliche Zusammenstellung der für die
allgemeine Verfassungsgesehichte Deutschlands im Mittelalter wich-
j tigsten und bezeichnendsten Urkunden sein und bietet daher, bei
der Spärlichkeit organischer Reichsgesetze dieser Zeit, namentlich
auch typische Beispiele zur Charakterisierung und Erläuterung der
verfassungsgeschichtlichen Institutionen. Die hierdurch bedingte
Auswahl muß unvermeidlich einen mehr oder weniger subjektiven
Charakter tragen; wir haben dem praktischen Zwecke gemäß die
Gebiete und selbst einzelne Urkunden, denen das Interesse der
Forschung augenblicklich besonders zugewandt ist, speziell berück¬
sichtigt, ohne jedoch unseren Hauptgesichtspunkt, die allgemeine
Verfassungsgeschichte des Reiches, aus den Augen zu verlieren.
Eine allseitige Illustration der Territorial- und Städtever¬
fassung zu geben, liegt auch jetzt noch außerhalb unseres Planes,
weil das die Sammlung bis zur Unbrauchbarkeit für den vorge¬
zeichneten Zweck anschwellen lassen müßte.... Die Sammlung
„Ausgewählte Urkunden zur deutschen Verfassungsgeschichte“,
welche G. v. Below und F. Keutgen neuerdings herausgeben,
wird wegen ihres Umfanges z. B. nicht in den Händen aller Teil¬
nehmer an Seminarübungen sein können: hat doch schon der bisher
erschienene Band „Urkunden zur städtischen Verfassungsgeschichte“
von Keutgen einen Umfang von 671 Seiten. Denen, die sich speziell
mit der Städteverfassung beschäftigen wollen, können wir dies vor¬
treffliche Werk lebhaft empfehlen; wir bleiben aber dabei, die Städte
nur wesentlich zu berücksichtigen, soweit sie sich im Rahmen der
deutschen Verfassungsentwicklung als Übernehmer staatlicher .Ho¬
heitsrechte, als Gestaltungen mit autonomen öffentlichen Funktionen
darstellen, und soweit sie in der Entwicklung dieser ihrer Eigenart
durch einige typische Beispiele charakterisiert sein wollen. Ebenso
die Territorialv erfassung ....
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
IV
Vorwort.
Der Stoff ist in systematisch geordnete Abschnitte ge¬
gliedert, innerhalb deren die einzelueu Urkunden chronologisch an¬
einander gereiht sind. . . Das Finanzwesen haben wir auch
diesmal nicht iu eiuer eigenen Abteilung behandelt, weil es bei
dem Mangel an gesetzgeberischer Organisation von Reichswegen
fast nur durch statistisches Material zu illustrieren wäre, und weil
sich selbst das dazugehörige Münz wesen durch Münzgesetze und
-vertrage kaum durchschnittlich charakterisieren läßt, wenn man
nicht sehr weit ausgreift j so hognugea wir uns mit den mancherlei
Bestimmungen, welche in verschiedenen Bechtsaufzeiehuungeu uu
serer Sammlung Vorkommen, und mit den Stücken, welche, wie
Nr. 106, Nr, 201 etc., in anderem Zusammenhang das Finanzwesen
berühren.
Eine willkommene Ergänzung unseres Buches bietet hin
sichtlich des Zeitraumes K. Zeumers „Queliensammlung zur Oe
schichte der deutschen. Reiehsverfassung in Mittelalter und Neuzeit,
zwei Teile 1904“, hinsichtlich des Territoriums ~B. von Schwind
und A. Dop ach, „Ausgewählte Urkunden zur Verfassungs
geschichte der deutsch Österreichischen Erblande im Mittelalter,
1895 “. . . .
Wir begnügen uns, soweit zuverlässige Editionen vorhanden,
auf deren Grund einen übersichtlichen, lesbaren Text zu bieten;
bei einigen Stücken, wo es an einer brauchbaren Edition fehlte,
sind wir auf die ursprünglichen Vorlagen zurückgegangen. Überall,
auch bei Originalen, haben wir die Weizsäcker sehen Editions-
Grundsätze angewandt.
Literaturnachweise zu den einzelnen Urkunden glaubten wü¬
hl der Regel weglassen zu könuen, da Rieh. Schröders Rechts¬
geschichte [5. Aufl. 1907] überall in ausreichender Weise die neueste
Literatur verzeichnet.
Betreffs der äußeren Einrichtung sei noch folgendes bemerkt;
Eckige Klammern bezeichnen Zusätze der Editoren, runde sind
zur Kennzeichnung von Nebensätzen und Einschaltungen ange
wandt, sofern nicht in den Überschriften, wie z. B. in Nr. 201, ein
anderer Zweck angegeben ist. Gesperrter Druck dient zur
Hervorhebung von Hauptstelleu und bei sehr langen Sätzen zur
Bezeichnung der die Konstruktion leitenden Verben bzw. Kon¬
junktionen, kursiver bezeichnet Konjekturen und Ergänzungen.
Endlich ist das Kolon bei sehr langen Sätzen zur Trennung der
Vordersätze von den Nachsätzen benutzt. Das geschwänzte e ist
meist durch ae wiedergegeben. In der Zerlegung der einzelnen Stücke
iu Paragraphen haben wir, auch wo wir diese Einteilung nicht
unbedingt billigten, uns an die vorhandenen Editionen angeschlossen,
wenu diese, wie die Mou. Germ. u. a., eine gewisse Autorität be¬
anspruchen können.
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Vorwort
V
Zur vierten Auflage.
In der vorliegenden, im wesentlichen mit der dritten identischen
Aasgabe, neben welcher bei Seminarübungen teilweise auch die zweite
Auflage mit benutzt werden kann, sind außer den durch neuere
Editionen veranlaßten Textbesserungen nur folgende'Veränderungen
vorgenommen: Nr. 133 (112) ist mit Rücksicht auf die Untersuchung
von W. Levison im Neuen Archiv t. ältere deutsche Geschichts-
kunde Band 33 (1908) 8. 745 ff. durch ein anderes Privileg ersetzt.
Unter Nr. 2 ist noch ein Kapitulare Karls des Großen (b) hinzu-
gefügt.
Steglitz-Berlin und Greifswald, im Juni 1909.
Wilh. Aitmann. Ernst Bernheim.
I
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Inhalt.
Die «ngeklammerten Zahlen beseiehnen die Nummern der zweiten Auflage;
die seit der dritten neu angenommenen Stücke eind mit einem Stern, die
beiden io der vierten Auflage neuen Stücke mit zwei Sternen bezeichnet.
mm
I. Staatsgewalt und Reichsverfassung im allgemeinen.
1. Gesetz Chlotars II vom 18. Oktober 614 .... 1
2. Kapitularien Karls des Großen a) von 802.. . . 3
b**) von 801—813 . 12
3. Reichsteilungs- u. Hausgesetz 817 Juli (divisio imperii) 14
4. Vertrag zu Aachen betr. Teilung des Reiches Lo¬
thars II. 870 Mürz 6 . ..17
5. Teilung des Reiches Lothars II. 870 Aug. 8 (Ver¬
trag zu Mersen).18
6. Einladung zum Reichstage. [1084 vor Okt. 16] . . 19
7. Ausschreiben zur Königswahl. 1125 [Jun. — Aug.] . 20
8. Einladung zum Reichstage. [1156 vor Sept. 29] . . 21
9. Friedrichs II Confoederatio cum principibus ecclesia-
stiris. 1220 April 26. .21
10. Friedrichs II Statutum in favorem priacipum. 1232 Mai 23
11. * Nachträgliche Wahl König Wilhelms durch den Her¬
zog von Sachsen und den Markgrafen von Branden¬
burg. 1252 März 25. 26
12. (11) Beschlüsse des rheinischen Städtebundes zur Auf¬
rechterhaltung der Reichseinheit. 1256 März 17 . 26
13. * Vereinigung rheinischer und wetterauischer Städte
zur Aufrechterhaltung der Reichseinheit. 1273 Febr. 5 28
14. * Vereinigung von vier Kurfürsten zur Königswahl.
1273 Sept. 11.29
15. * Bestätigung des bisher vom Herzog von Baiern aus¬
geübten Kurrechts, zu Ungünsten der Ansprüche
Böhmens. 1275 Mai 15.29
16. (12) Die Beschlüsse des Nürnberger Reichstags. 1274
Novbr. 19.31
17. (13) Reichsvikariat des Pfalzgrafen bei Rhein bei ein-
tretender Reichsvakanz. [1276—1281].33
18. * Einsetzung fürstlicher Reichskommissare zur Wahr¬
nehmung der Reichsrechte und -Güter in Sachsen,
Thüringen und Slavien. 1277 Sept. 27.34
19. * Gesamt-Willebrief der Kurfürsten. 1279 (ohne Mo-
na^sdatuml . , . 1 . . 34
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
nn
Inhalt.
Seit*
20.* Einsetzung eines Beichsvogtes im Breisgau und
Elsaß. 1280 Dezbr. 17.36
21«* Beichsurteil betr. Veräußerung von Beichsgut. 1281
Aug. 9 ...37
22. (15) Willebrief eines Kurfürsten. 1282 Sept. 24 ... 37
23. * Bestätigung des Erzschenkenamtes und des Kur-
rechtes für den König ron Böhmen. 1290 Sept. 26 37
24. (16) Die sog. Wahlkapitulation Adolfs von Nassau. 1292 38
25. (17) Absetzung des Königs Adolf. 1298 Juni 23 ... 42
26. (18) Festlegung der Erzkanzlerwttrde für Deutschland.
1298 Sept. 13 . . ..46
27. (19) Kürspruch bei der Wahl Heinrichs VII. 1308 Nov. 27 46
28. (20) Ausübung der Erzkanzlerwürde für Italien. 1810
Sept. 5.47
29. (21) Einsetzung eines Beichsvikars während des Bomzugs.
1310 Sept. 13. 48
30. * Ausschreiben zur Königswahl. 1314 Juni 5 ... 48
31. (22) Privileg für den Kurfürsten von Trier, den Erzkanzler
für Gallien und Arelat. 1314 Dez. 3.49
32. (23) Einladung einer Beichsstadt z. Reichstag. 1338 Juli 8 50
33/35. (24/26) Der Kurverein von Kense. 1338 Juli 16 . . . . 51
36. (27) Das sog. Gesetz .licet iuris' des Frankfurter Reichs-
tags von 1338 Aug. 16.54
37. (28) Ernennung eines Beichsvikars wegen Abwesenheit
des Königs. 1346 Dez. 9 . . ..55
38. (29) Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. 1356 ... 56
39. (30) übernähme des Beichs vikariates durch den Pfalz¬
grafen bei Bhein infolge Gefangenschaft des Königs.
1394 Juli 20.85
40. (31) Absetzung des Königs Wenzel. 1400 Aug. 20 . . 86
41. (32) Einladung zum Beichstage. 1414 Aug. 6 .... 91
42. (33) Der Binger Kurverein. 1424 Jan. 17.91
43. (34) Kurfürstlicher Willebrief zum Eintritt des Herzogs
von Sachsen in das Kurkollegium. 1424 Jan. 18 . . 95
II. Reich und Kirche.
44. (35) Ordnung der römischen Verhältnisse, speziell der
Papstwahl durch Lothar I als Mitregenten Ludwigs
des Frorinnen. [824].96
46. (36) Pactum Ottos des Großen mit Papst Johann XII.
962 Februar 13. 97
46. (37) Papstwahldekret. 1059 April. 101
47. (38) Das Wormser Konkordat. 1122 Sept. 23 ... . 103
48. (39) Privileg Papst Innocenz’II f. Lothar HI. 1133 Juni 8 104
49/50. (40/41) Wahlanzeige K. Friedrichs I an den Papst [1152
März] und Antwort des Papstes [1152] Mai 17 . . 105
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Inhalt
IX
Mt»
I
öl. (42) Manifest Friedrichs I gegen die 1157 seitens der
päpsilichen Gesandten behauptete Abhängigkeit des
Kaisertums von päpstl. Verleihung, [nach Okt. 1157] 107
52. (43) Der Friede zu Venedig zwischen Kaiser Friedrich I
und Papst Alexander III. 1177.108
Ö3. (44) Anzeige der Königswahl Ottos IV an den Papst.
[1198 Herbst].111
54. (45) Anzeige der Königswahl Philipps an den Papst.
[1199] Mai 28.113
55. (46) Schreiben des Papstes Innocenz III betr. die strei¬
tige Königswahl. [1200 Juni] . ..114
56. * Schreiben des Papstes Innocenz m (Dekretale „Ve-
nerabilem“) über die Königswahl, mit Entscheidung
für Otto IV. [1202 März] ..117
57. (47) Zugeständnisse Friedrichs II an Papst Innocenz III
von Reichs wegen. 1213 Juli 12 ..121
58. (48) Aufforderung des Papstes Innocenz IV zur Königs-
Wahl des Landgrafen von Thüringen. 1246 April 21 123
59. (49) Schreiben des Papstes Urban IV über die streitige
Königswahl. 1263 Aug. 27.. . . 123
60/62. (50/51) Anzeige der Königswahl Rudolfs I an den Papst 1273
61.* Okt. 24 bzw. 1273 nach Dez. 22 und Bestätigung
des Papstes. 1274 Sept. 26 . 128
63. * Bischöflicher Lehnseid. [nach 1274 Aug. 4] . . . 131
64. (52) Anzeige der Königswahl Heinrichs VII an den Papst.
1308 Novbr. 27.131
65. (53) Zusicherungen Heinrichs VII an Papst Clemens V.
1310 Okt. 11.134
66. (54) Sicherheitseid Heinrichs VII für Papst Clemens V. 138
67. (55) Krönungseid Heinrichs VII bei der Kaiserkrönung.
1312 Juni 29.138
68. (56) Kaiserl. Erste Bitten an eine Kirche. 1312 Okt. 17 139
69. (57) Sogen, erster Prozeß des Papstes Johann XXII
gegen K. Ludwig den Baiern. 1323 Okt. 8 . . . 139
70/71. (58/59) Stellung der Kurie zur Wahl' Wenzels. 1376/77 142
72. (60) Das sogen. Wiener Konkordat zwischen Kaiser Fried¬
rich III und Papst Nicolaus V. 1448 Febr. 17 . . 144
m. Ständische Verhältnisse.
73. (61) Kaiserl. Kapitulare gegen Freiheitsbestrebungen der
Sklaven. [996—1002].148
74. (62) Das Gesetz (Hofrecht) des Bischofs Burchard von
Worms. [1023—1026].149
75. (63) Das Recht der Limburger Klosterleute. 1035 Jan. 17 154
76. (64) Lehnsgesetz Konrads II. 1037 Mai 28.156
77. (65) Das Bamberger Dienstrecht. [1057—1064] ... 157
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
X
Inhalt
WN
78. (66) Freiheitsbrief des Bischofs von Speier für die von
ihm angenommenen Juden. 1084 Sept. 13 . . . 158
79. (67) Freiheitsbrief K. Heinrichs IV für die Speier« Juden.
1090 Febr. 19.169
80. (68) Kolonistenrecht. 1106.161
81. (69) Lelmsgesetz Lothars m. 1136 Novbr. 6 . . . 163
82. * Hofrecht von Münchweier, Fronhof des Klosters
EUenheim im Eisah. (gegen 1150].163
83. (70) Das Kölner Dienstrecht, [c. 1164].166
84. (71) Judenprivileg K. Friedrichs I. 1167 April 6 . . 170
86. (72) Lehnsgesetz Friedrichs I. 1168 Novbr.172
86. (73) Erhebung eines Grafen zum Beichsfürsten. 1184 Mai 174
87. (74) Erhebung zum Ritter. [1220—50] ...... 175
88. (75) Judenprivileg Kaiser Friedrichs II. 1236 Juli . . 176
89. * Erhebung zum Grafen. [1273—1281].178
90. (76) Verhältnis zwischen Hörigen und Freibauern. 1282
Febr. 13 178
91. * Ernennung zum königlichen Familiaris. 1286 Juli 12 178
92. * Reichsspruch über weibliche Erbfolge in Lehen. 1299
Febr. 20.179
93. (77) Das Tecklenburger Dienstrecht. [13. Jahrhd.] . . 180
94. (78) Adelsbrief. 1360 Sept. 30.182
95. ( (79) Judenprivileg König Sigmunds. 1415 Juni 6 . . 183
IV. Heerwesen.
96. (80) Kapitulare Karls des Großen, [nach dem Jahre 806] 186
97. (81) Aufgebotsschreiben Karls des Großen, [nach 806] 187
98. (82) Anschlag für einen Romzug aus der Zeit Ottos II. 188
99. (83) Aufgebotsschreiben K. Heinrichs V. [1107 vor Novbr.] 189
100. (84) Die Constitutio de expeditione Romana. [ca. 1160] 190
101. * Aufzeichnung über die Romzugspflichten der Va¬
sallen des Bischofs von Vercelli, vom König bestä¬
tigt. 1164 Mai 15 und [1189 Herbst — 1190 Herbst] 192
102. * Aufgebotsschreiben K. Rudolfs I (an den Grafen von
Hohenberg). [1278 Mai].198
103/4. (86/86) Aufgebotsschreiben K. Ruprechts. 1401 Jnlil9bzw.8 194
106. (87) Heeresmatrikel. 1422 . 196
106. (88) Reichskriegssteuergesetz. 1427 Dez. 2 . . . 198
V. Gerichtswesen.
107. (89) Lex Salica. [c. 490] .... ..206
108. (90) Lex Francorum Chamavorum. [802].219
109. (91) Gräfliches Gericht. Rankwil 807 Febr. 7 . . . . 221
110. (92) Kaiserliches Kapitulare. [811—813] ..... 222
111. (93) Gräfliches Gericht. [968] Febr. 19 u. Juni 28 . . 224
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Inhalt
XI
Seite
112. (94) Gotteifriede für die Kölner Kirchenprovinz. 1083
, April 20 225
113. (95) Kaiserl. Landfriede. 1103 Januar 6.228
114. (96) Provinzial-Landfriede. [1104? 1106].229
115. (97) Königl. Reichs-Landfriede. [1152].230
116. (98) Kaiserl. Provinaiat-Landfriede. 1179 Febr. 18 . . 233
117. (99) Hofgerichtsspruch. 1184 März 15.235
118. (100) Kaiserliches Gebot den Landfrieden zu beschwören.
[1220 nach Nov. 22] . . ..236
119. (101) Sächsischer Landfriede. [1223].236
120. (102) Rcich8landfriede (Treuga Henrici). [1224] . . . 238
121. (103) Reichs(Landfriedens)-Gesetz. 1235 August . . . 241
122. (104) Der Rheinische Städtebund (Landfriede). 1254 Okt. 6 253
123. * Reichsspruch, daß die hohe Gerichtsbarkeit auf
königlicher Verleihung beruhen muh. 1274 Febr. 19 256
124. * Überweisung königlichen Gerichtsbannes. 1281
Sept. 3.. 256
125. (105) Dreijähriger Provinziallandfriede fttr die Lande zwi¬
schen Wupper und Weser. 1319 Nov. 5 . . . . 257
128.* Verfügung Kaiser Ludwigs und der Kurfürsten, daß
am Hofgericht nach geschriebenem Kaiserrecht ge¬
richtet werden soll. 1342 Sept. 21 . . . . . . 260
127. (106) Landfriede in der Wetterau. 1371 Nov. 14 . . . 261
128. (107) Der Landfriede von Eger. 1389 Mai 5 . . . . 263
129. (108) Die sog. Ruprechtschen Verae-Fragen. 1408 Mai 30 271
130. (109) Frankfurter Reichsabschied. 1442 Aug. 14 . . . 277
131. (HO) Der sog. Ewige Landfriede. 1495 Aug. 7 . . . 283
VI. Territorien und Städte.
132. (111) König Dagoberts Immunitätsprivileg fttr Kloster
Rebais (Diözese Meaux). 635 Okt. 1 . . . . . 288
133.** König Teuderichs III Immunitätsprivileg für Kloster
Montier-en-Der (Diözese Chälons sur Marne). 683
Mai 23 .. 289
134/5. (113/4) Immunitätsprivilegien fttr Weltliche.291
136. * Schutz- und Immunitätsprivileg Ludwigs d. Fr. für
spanische Christen. 815 Jan. 1.292
137. (115) Immunitäts- und Schutzprivileg Ludwigs d. Fr. für
Bistum Viviers. 815 Juni 15.294
138. (116) Ludwigs des Deutschen Immunitäts- u. Schutzprivi¬
leg für einen dem Kloster St. Emmeram geschenkten
Güterkomptex. 853 Januar 18 .'.295
139. (117) Verleihung erblicher Gerichtsbarkeit an einen kgl.
Ministerialen auf dessen Eigenbesitz. 888 Juli . . 296
140. (118) Übertragung gräflicher Einkünfte an den Bischof
von Toul durch K. Heinrich I. 927 Dez. 28 . . . 298
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Inhalt.
xn
141.
(119)
142.
(120)
143*
144.
(121)
145.*
146.
(122)
147.*
148.
(123)
149.
150.
(124)
(125)
151.
(126)
152.
(127)
153.*
154.
(128)
155.
(129)
156.
(130)
157.*
158.
159. *
(131)
160.
(132)
161.
(133)
Immunitätsprivileg Ottos I für das Erzbistum Ham¬
burg und dessen Klöster. 937 Juni 30 . . . .
Ottos L Immunitätsprivileg für das Bistuip Speier.
969 Okt. 4..
Verleihung des Königsbanns durch Otto II an den
Erzbischof vdn Magdeburg über dessen Stift und
Stadt. 979 .. .
Übertragung der Reste der königlichen Grafenrechte
durch Otto II an den Bischof von Tongern-Lüttich.
985 Juli 7.
Verleihung von Markt, Münze. Zoll und Königsbann
durch Otto 111 an die Äbtissin von Gandersheim.
990 Aug. 4.
Übertragung einer Grafschaft mit allen Rechten
durch K. Heinrich II an den Bischof von Paderborn.
1011 April 10.. .
Bestätigung und Festsetzung der bischöflich Worm¬
ser linmunitatsrechte, anläßlich gräflicher Übergriffe,
durch K. Heinrich II. 1014 Juli 29.
Festsetzung der Rechte eines bischöflichen Grafen
durch den Bischof von Toul. 1069 .
Die friesischen Küren, [zw. 1085 u. 1106] . . .
Privileg K, Friedrichs I zu Gunsten der Territorial¬
herrschaft des Herzogs von Österreich. 1156 Sept. 17
Privileg K. Friedrichs I zu Gunsten der Territorial¬
herrschaft des Würzburger Bischofs. 1168 Juli 10
Privileg Friedrichs I zu Gunsten der Territorial¬
herrschaft des Kölner Erzbischofs. 1180 April 13
Reichssprüche über Rechte des Bischofs von Trident.
1209 Jan. 13..
Privileg Friedrichs II zu Gunsten der Territorial¬
herrschaft des Königs von Böhmen. 1212 Sept. 26
Reichsurteil, daß Fürstentümer dem Reiche nicht
entfremdet (inediatisiert) werden dürfen. 1216 Mai 15
Heinrichs (VII) Reichsunmittelbarkeit-Erklärung für
Uri. 1231 März 26.
Reichsspruch, daß die Zustimmung der Landstände
zu Rechtsbestiramungen der Landesherren erforder¬
lich sei. 1231 Mai 1 . ..
Die sog. Culmische Handfeste. 1232 Dez. 28 . .
K. Heinrich (VII) verbietet Eingriffe königlicher
Beamter in die Rechte des Bischofs von Würzburg.
1234 Nov. 21..
Friedrichs II Privileg für das Herzogtum Braun¬
schweig. 1235 Aug. 15.
Das Österreichische Landesrecht. [1236/73] . .
298
299
300
301
302
303
304
306
308
311
313
316
317
318
319
321
321
322
326
328
330
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Inhalt
Hfl
S«ite
162. (134) Annahme des Landes Schwyz an das Reich durch
K. Friedrich II.' 1240 Dez.341
163. * Reichsspruch über die Muturtg der Reichslehen bin¬
nen Jahr und Tag. 1252 Juli 11 . . . . . . 341
164. (135; Bischöfliche (Würzburgische) Landesbede. 1276
Aug. 7. 343
165. * Reichsspruch, daß ohne Zustimmung der Kapitel
Lehnserteilungen der Bischöfe ungültig seien. 1277
Jan. 18. 343
166. (136) Anerkennung der vollen Gerichtsgewalt der geist¬
lichen Forsten durch K. Rudolf. 1278 Juli 4 . . 344
167. * Reichsspruch, daß unbeerbte Kloster-Vogteien an
den Landesherrn fallen. 1279 Juni 17 . . . . 345
168. (137) Bischöfl. (Paderborner) Wahlkapitulation. [1279 Okt.] 346
169. (138) Hofgerichtsspruch betr. Unteilbarkeit der Reichs¬
grafschaften. 1283 Jan. 18.346
170. (139) Landrecht in der Reichsgrafschaft Bornheimer Berg.
1303 Okt. 29 . 347
171. (140) Befreiung des Landes Schwyz von auswärtigen Ge¬
richten durch K. Heinrich VII. 1309 Juni 3 . . 350
172. (141) Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stände. 1311
Juni 15.350
173. (142) Privilegium de non evocando. 1315 Juli 11 . . 357
174. (143) Bayrischer Haus-(Teilungs-)Vertrag. 1329 Aug. 4 358
175/6. (144/5) Fürstliche (oberbayrische) Landesbede. 1356 Juli 2 362
177. (146) Territorialherrschaft des Herzogs von Österreich.
[J 358/59] ..365
178. (147) Ilaus-(Teilungs-)Vertrag def Markgrafen von Baden.
1380 Okt. 16. 367
179. (148) Bischöfliche (Halberstädter) Landesbede. 1391 Nov.10 370
180. (149) Dispositio Achillea. |1473 Febr. 24 . 371
181. (150) K. Lothars Markt- und Münz-Verleihung für Kloster
Prüm. 861 Juli 28 . . ... . 383
182. (151) Ludwigs des Deutschen Imraunitäts- und Schutz¬
privileg für Güter und Markt des Klosters St. Denis.
866 Juli 28 . 383
183. (152) Ottos I Verleihung des Burgbanns für die Abtei
Corvey. 940 April 19.385
184. (153) Ottos I Marktprivileg für die Abtei Corvey. 946
Mai 30 . 385
185. (154) Marktprivileg Ottos I für den Erzbischof von Ham¬
burg. 965 Aug. 10. 386
186. (155) Marktprivileg Ottos III für Graf Berthold in Vil-
lingen. 999 März 29 . 387
187. (156) Marktprivileg für Allensbach. 1075 Mai 2 . . . 387
188. (157) Mai ktprivileg für Radolfzell. 1100 . 389
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
XIV
Inhalt
Beit*
189. (158) Das Freiburger Stadtrecht. [ca. 1120 bis ca. 1250] 390
190. (159) Das I. Straßburger Stadtrecht, [ca. 1150] . . . 395
191. (160) Das erste Augsburger Stadtrecht, [ca. 1156] . . 403
192. * Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach.
1165 August 31.406
193. (161) K. Friedrichs 1 Privileg für Lübeck. 1188 Sept. 19 408
194. (162) Das 11. Straßburger Stadtrecht, [ca. 1200] ... 411
195. (163) Verleihung von Weichbildrecht. 1201 .... 415
196. (164) Reichsspruoh betr. Unabhängigkeit derMarktgericbte
von den Landgerichte.«. 1218 Juli 22.416
197. (165) Reichssprach ither den Rat in Bischofsstädten. 1216
Sept. 13.416
196.* K. Friedrichs tl Privileg für Lübeck als Reichs¬
stadt. 1226 Juni.4L8
199. (166) K. Friedrichs II Gesetz gegen die Scadtefreiheiten.
[1231 Dez. 1232 Mai].420
200. * K. Friedrichs 11 Privileg für Wieu als Reichsstadt.
1*237 April. 422
201. " Verzeichnis von Reichssteuern königlicher Städte
und Dörfer. [1241].424
202. (167) Magdeburg-Breslauer Recht. 1261 . 426
203. (168) Bestätigung der Reichsunmittelbarkeit vou Speier.
1267 Nov. 1.434
204. (169) Einigung verschiedener braunschweigischer Stadt
teile. 1269 Nov. 18.434
205. * K. Rudolfs I Privileg de non evocando für die
Reichsstädte. 1214 Sept. 20 . 435
206. * Reichsspruch, daß die Freistädte der geistlichen
Fürsten das Privileg de non evocando genießen.
1282 Dezbr. 4.435
207. ” Erhebung des kgl. Dorfes Dürkheim zur Stadt durch
Heinrich VII. 1312 März 14. . 436
208. (170) K. Ludwigs d. B. Privileg für Dortmund. 1332
Aug. 25 . ....... 437
209. (171) Privilegium de non impigno . do für Gelnhausen.
1337 Juni 9 . . . . 44*2
210. (172) Magdeburger Weistum, für 1338 Mai 28 . . 442
211. (173) Kölner Verbundsbrief. 13;V: Sept. 14 ... . 444
212. (174) Vertrag zwischen Rat, Gikhr. und Gemeinde von
Braunschweig. 1445 Juli 2.452
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden.457
Difitized
Original fro-rn
UNIVERSETY OF MICHIGAN
1 .
Staatsgewalt und Reichsverfassung
im allgemeinen.
1. Gesetz Chlotars n vom 18. Oktober 614.
Aas Monuments Germ. hist. Legum sectio II: Cspitalaria regam
Francorum Bd. I ed. A. Boretius (1881) S. 20—23. Die einzige Handschrift,
in der uns dsB Gesetz überliefert ist, hat durch Feuchtigkeit etc. stellenweise
gelitten; unleserliche Stellen sind im Abdruck durch Punkte, zweifelhafte Stellen
und Konjekturen durch Kursive bezeichnet. — Betreffs der Sprache vgl.
Grundriß der roman. Philol. Bd. I 2. Aufl. (1904/06) S. 451 ff.; M. Bon net,
Le latin de GrAgoire de Tours (1890) Introduction.
Felicitatem regui nostri in hoc magis magisque divinum inter-
oedente suffragium succrescere non dubium est, si qua in reguo deo
propicio nostro bene acta statuta atque decreta sunt, inviolabiliter
nostro studuerimus tempore custodire; et quod contra rationis ordinem
acta vel ordinata sunt, ne inantea, quod avertat divinitas, contingat,
disposuimus Christo praesole per huius edicti nostri tenorem gene¬
raliter emendare.
[1] Ideoque definitionis nostrte est, ut canonum statuta in
omnibus conserventur et quod per tempore ex hoc praetermissura
est vel dehaec perpetualiter conservetur; ita ut episcopo decedento
in loco ipsius, qui a metropolitano ordinär! debeat cum provin-
cialibus, a clero et populo eligatur; si persona condigna fuerit, per
ordinationem principis ordinetur; certe si de palatio eligitur, per
meritum personae et doctrinse ordinetur.
[2] Ut nullus episcoporum se vivente eligat successorem, sed
tune ahus ei substituatur, cum taliter afficeretur, ut ecclesiam suam
nec clerum regere possit. Idemque ut nullus vivente episcopo adop-
tare locum eius prsesumat; quod si petierit, ei menime tribuatur.
[3] Si quis clerecus, quolibet houore monitus, in contimtu
episcopo suo vel praetermisso, ad principem aut ad potentioris quas-
que personas ambulare vel sibi patrocinia elegerit expetendum, hon
reCipiatur, praeter si pro veniam vedetur expetere. Et si pro qualebit
causa ad principem expetierit et cum ipsius principis epistola ad
episcopo suo fuerit reversus, excusatus recipiatur. His, qui ipsum
post admonitionem pontefici suo retenere praesumpserit, a sancto
communione privetur.
[4] Ut nullum iudicum de qualebit ordine clerecus de civi-
libus causus praeter criminale negucia per se destringere aut dam-
nare praesumat, nisi convicitur manefestus, exeepto presbytero aut
AltMim v. Urkunden, i. Aufl. 1
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
2
1. Gesetz Chlotars II. 614 Oku 18.
diacono. Qui convicti fuerint de crimine capitali, iuxta canones
distringantur et cum pontefidbus examinentur.
[5] Quod si causa inter personam publicam et hominibus eccle-
sise steterit, pariter ab utraque partein praepositi ecclesiarum et
iudex publicus in audientia publica positi eos debeant iudicare.
[6] Cuicumque defunctu, si intestatus decesserit, propinqui abs-
que contrarietate iudicum in eius facultatem iuxta legem succedant.
[7] Libertus cuiuscumque ingenuorum a sacerdotibus, iuxta
[quod] textus cartarum ingenuetatis suse contenit, defensandus nec
absque prsesentia episcopi aut praepositi aeclesisö esse iudicandus vel
aul publicum revocandus.
[8] Ut ubicumque census novus impie addetus est et a po-
pulo reclamatur, iuxta inquaesitione misericorditer emendetur.
[9] De toloneo: ea loca debeat exegi vel de speciebus ipsis,
quae praecidentiud principum tempore, id est usque transitum hone
memorie domnorum parentum nostrorum Gunthramni, Chilperici,
Sigiberthi reg um est exactum.
[10] Iudaei super christianus actionis publica« agere non de¬
beant. Quicumque se ... tuos ... dine sociare praesumpserit, seve-
rissimam legem ex canonica incurrat sententia.
[11] Ut pax et disciplina in regno nostro sit, Christo propi-
ciante, perpetua, et ut revellus vel insullentia malorum hominum
severissime reprimatur.
[12] £t nullus iudex de aliis provinciis aut regionibus in
alia loca ordinetur; ut, si ali quid mali de quibuslibet condicionibus
perpetraverit, de suis propriis rebus cacinde quod male abstolerit
iuxta legis ordine debeat restaurare.
[13] Praeceptionis nostrce per omnia iwpleantur. Et quod
per easdem fuerit ordinatum, per subsequentia praecepti nullaienm
«wnullatur nec de palatio nostro totes praeceptionis requirantur et
sicuti ...». audientia. violatus . statutum fuit.
[ 14 ?]..
usque transttum boruz memoria domnorum parentum nostrorum
Gunthramni Chilperici Sigiberthi fegum .... si quis vero .
die ingredt, Ule qui ingredere voluerit ubi domus possedit ponti-
ficium habbat usque audientiam defensare. Ecclesiarum res sacer-
dotum et pauperum, qui se defensare non possunt, a iudicibus
publecis usque audientiam per iustitiam defensentur, salva emunitate
praecidentium domnorum, quod ecclesise aut potentum vel cuicumque
visi sunt indulsisse pro pace atque disciplina facienda.
[15?] Si homines ecclesiarum aut potentum de causis cri-
minalibus fuerint accusati, agentes eorum ab agenübus publicis
requisiti, si ipsos in audientia pu. foris domus ipsorum ad
iustitiam reddenda praesentare noluerint, et distringantur, quatenus
eosdem debeant praesentare. Si tarnen ab ipsis agentibus antea
non fuerit emendatum ita ut se auctoritatem . qui
debeant.parte proficiat.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
2. Kapitalere Kam d. Gr. 802.
3
[16] Quidquid parentis nostri anterioris principis vel nos per
iusticia visi fuemus concessisse et confirmasse, in omnibus debeat
confinnari.
[17] Et qua unus de fidelibus ac leodebus, sua fide servan-
dum domino legitimo, interrigna faciente visus est perdedisse, genera¬
liter absque alico incommodo de rebus sibi iuste debetis precepimus
revestire.
[18] De puellas et viduas relegiosas aut sanctsemuiualis, qui
se deo voverant, tarn que in proprias domus resedent quam qui
in monastiria posete sunt, nullus nec per prseceptum nostrum con-
petat nec trahere nec sibi in coniugio sociare paenitus pnesumat.
Et 8i quis exinde prseceptum eleguerit, null um sorciatur effectum.
Et si quicumque aut per virtute aut per quolibet ordine ipsas
detrahere aut sibi in coniugium prsesumpserit sociare, capitale sen-
tentia feriatw. Et si in ecclesia coniugium fecerint et illa rapta
aut rapienda in hoc consentire videbitur, sequestrati ab invicem in
exilio deportentur, et facultas ipsorum propinquis heredibus societur.
[19] Episcopi vero vel potentes, qui in alias possedent regionis,
iudicis vel missus discursoris de alias provincias non instituant,
nisi de loco, qui iusticia percipiant et aliis reddant.
[20] Agentes igitur episcoporum aut potentum per potestatem
nullius res collecta solacia nec auferant nec cuiuscumque con-
temptum per se facere non prsesum&nt.
[21] Porcarii fescalis in silvas eccleeiarum aut privatorum abs¬
que voluntate possessoris in silvas eorum ingredere non prsesumant.
[22] Neque ingenuos neque servus, qui cum furto non de-
praehinditur, ad iudicibus aut ad quemcumque interfici non debeat
inauditus.
[23] Et quandoquidem pastio non fuerit, unde porci debeant
saginare, cellannsis in publico non exegatur.
, [24] Quicumque vero h»c deliberationem, quem cum ponte-
ficibus vel tarn magnis viris optematibus aut fidelibus nostris in
synodale concilio instruemus, temerare prsesumpserit, in ipso capitale
sententia iudicetur, qualiter alii non debeant similia perpetrare.
Quam auctoritatem vel edictum perpetuis temporibus vale-
- surum manus nostrse subscripcionibus decrevimus rovorandum.
Hamingus. Chlothacharius in Christi nomine rex hanc definitione
subscripsi. Data sub die 15 kalendas novembris, anno 31 regn«
nostri, Paris»««.
2. Kapitularien Karls des Großen.
a) Eapitulare Earls des Grollen vom Jahre 802.
Aas Mod. Gern, hist LL. sectio II : Capitalsria regum Francorum Bd. I
ed. A. Boretics (1881) S. 91—99. — Über di« Sprache dieses Kapitalare vgl.
die Notiz bei Nr. 1.
[1] Primum cap. De legatione a domno imperatore
directa. Serenissimus igitur et christianissiinus domnus imperator
l*
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
4
2 a. Kapitulare Karls, d» G. 802.
Karolus elegit ex optimatibus suis prudentissimis et sapientissimos
viros, tarn ärchiepiscopis quam et reliqui episcopi* siraulque et
abbates venerabiles laieosque religiosos, et direxit in Universum
regnum suum, et per eos ounctis subsequentibus secundum rectam
legem vivere concessit. übi aut^m aliter quam recte et iuste in
lege aliquit esse constitutum, hoc diligentissimo animo oxqu'iere
iussit et sibi innotescere; quod ipse douaute deu meliorare cupa.
Et nemo per ingenium suum vel astutiam perscripta»n legeui, ut
multi solent, vel sibi suam iustitiam marrpe audcat vel prevaieat,
neque ecclesiis dei neque pauperibus nec viduis nec pupillis nul-
lique homini christiano. Sed omnes orenino secundum dei piu*-
ceptum iusta viverent rationem iusto iudicio, et unusquisque in
suo proposito vel professione unianimiter permanere amnionere:
canonici vita canonica absque turpis lucris negotio pleniter obser-
vassent, sanctemoniales sub diligenti custodia vitam suam cusfco-
dirent, laici et seculares recte legibus suis uterentur absque frau.de
maligno, omnem in invicem in caritate ct pace perfecte viverent.
Et ut ipsi missi diligenter perquirere, ubicumque aliquis homo sibi
iniustitiam factam ab aliquo reclamasset, sicut dei omnipotontis
gratiam sibi cupiant custodire et fidelitate sibi promissa conservare;
ita ut omnino in omnibus ubicumque, sive in sanctis ecclesiis dei
vel etiam pauperibus, pupillis et viduis adque cuncto populo, legem
pleniter adque iustitia exhiberent secundum voluntatern et tiraorem
dei. Et si tale aliquit essöt, quod ipsi per se cum comitibus pro-
vincialibus emendare et ad iustitiam reducere nequivissent, hoc
absque. ulla ambiguitate cum brebitariis suis ad suum referent iudi-
cium; et per nullius hominis adulationem vel prsemium, nullius
quoque consanguinitatis defensione vel timore potentum rectam
iustitia via inpediretur ab aliquo.
[2] De fidelitate promittenda domno imperatori.
Precepitque, ut omni homo in toto regno suo, sive ecclesiasticus
sive laicus, unusquisque secundum Votum et propositum sXium, qui
antea fidelitate sibi regis nomine promisissent, nunc ipsum pro-
missum nominis cesaris faciat; et hii, qui adliuc ipsum pro-
missum non perficerunt, omnes usque ad duodecimo aetatis annum
similiter facerent. Et ut omnes traderetur publice, qualiter unus¬
quisque intellegere posset, quam magua in isto sacramento et quam
muita conprehensa sunt, non, ut multi usque nunc extimaverunt,
tantum fidelitate domno imperatori usque in vita ipsius et ne aliquem
inimicum in suum regnum causa inimicitiae inducat et ne alicui
infidelitate illius consentiaut aut retaciat, sed ut sciant omnes istam
in se rationem hoc sacramentum habere:
[3] Primum, ut unusquisque et persona propria se in sancto
dei servitio secundum dei preceptum et secundum sponsiouem suam
pleniter conservare studeat secundum intelleetum et vires suas, quia
ipse domnus imperator non omnibus singulariter nece3sariam polest
exhibere curam et disciplinam.
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
2 a. Kapitulare Karls d. G. 802.
5
[4] Secundo, ut nullus horno neque cum periuri aeque alii
ullo ingenio vel fraude per nullius umqu&m adolationem vel pr®-
mium neque servum domni imperatoris neque terminum neque terram
nihilque, quod iure potestativo permaneat, nullatenus contradieat
neque abstrahere audeat vel celare; et ut nemo fugitivos fiscales
suos, qui s© iniuste et cum fraudes liberos dicunt, celare neque ab¬
strahere cum periurio vel alio inienio presumat.
[5] Ut sanctis ecclesiis dei neque viduis neque orphanis neque
peregrinis fraude vel rapinam vel aliquit iniuri® quis facere pre¬
sumat; quia ipse domnus imperator, post Domini et sanctis eius,
eorum et protector et defensor esse constitutus est.
[6] Ut beneficium domni imperatoris desertare nemo audeat,
propriam suam exinde construere.
[7] Ut ostile bannum domni imperatori nemo pretermittere
presumat, nullusque comis tarn presumtiosum sit, ut ullum de his,
qui hostem facere debiti sunt, exinde vel aliqua propinquitatis de-
fensionem vel cuius muneris adolationem dimittere audeant.
[8] Ut nullum bannum vel preceptum domni imperatori nullus
omnino in nullo inarrire praesumat, neque opus eius tricare vel
inpedire vel minuere vel in alia contrarius fierit voluntati vel prse-
ceptis eius. Et ut nemo debituin suum vel censum marrire ausus sit.
[9] Ut nemo in placito pro alio ratiouare usum habeat defen
sionem alterius iniuste, sive pro cupiditate aliqua, minus rationare
valente, vel pro ingenio rationis suse ittstum iudicium marrire vel
rationem suam minus valente opprimendi studio. Sed unusquisque
pro sua causa vel censum vel debito ratione reddat, nisi aliquis isti
infirmus aut rationes nescius, pro qujbus missi vel priores, qui in
ipso placito sunt, vel iudex, qui causa buius rationis sciat, rationetur
con placito; vel si necessitas sit, talis personse largitur in rationem,
qui omnibus provabilis sit et qui in ipsa bene noverit causa; quod
tarnen omnino fiat secundum convenientiam priorum vel missorum,
qui präsentem adsunt. Quod et omnimodis secundum iustitiam
legem fiat; adque prsemium, mercedem vel aliquo malte adulationis
ingenio vel defensione propinquitatis ut nullatenus iustitia quis
marrire prsevaleat. Et ut nemo aliquit aficui iniuste consentiat, sed
omni studio et voluntate omnes ad iustitia perficiend&m prtepaiati
sunt.
Hec enim omnia supradicta imperiali sacramento observari
debetur.
[Geistliche Angelegenheiten.]
[10] Ut episcopi et presbiteris secundum canones vibant .et
itaque caeteros doceant.
[11] Ut episcopi abbates adque abbatisste, que ceteris prelati
sunt, cum summa veneratione hac diligentia subiectis sibi preesse
studeat, non potentiva dominationera vel tyrannide sibi subiectos
premant, sed simplici dilectionem cum mansuetudinem et caritatem
vel exemplis bonorum operum commissa sibi grege sollicite custodiant.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
6
2 a. Kapitulare Karls d. G. 802.
[12] Ut abbate, ubi monaci sunt, pleniter cum monachis secun-
dum regula vibant adque canones diligenter discant et observeut;
similiter abbatissae faciant.
[13] Ut episcopi, abbates adque abbatissae advocatos adque vice-
domini centenariosque legem scientes et iustitiam diligentes pacifi-
cosque et mansuetus habeant, qualiter per illosque sanctae dei
ecclesiae magis profectum vel merces adcrescat; quia nullatenus neque
praepositos neque advocatos damnosus et cupidus in monasteria habere
volumus, a quibus magis nos blasphemia vel detrimenta oriantur.
Sed tales sint, quäle eos canonica vel regularis institutio fieri iubet,
voluntati dei subditos et ad omnes iustitia perficiendi semper paratos,
legem pleniter observantes absque fraude maligno, iustum semper
iudicium in omnibus exercentes, praepositos vero tales, quales sancta
regula fieri docet. Et hoc omnino observent, ut nullatenus.«....,
[verderbt] a canonica vel regulari norma discendant, sed humili-
tatem in omnibus habeant. Si autem aliter praesumserint, reguläre
disciplina sentiant; et si se emendare noluerit, a praepositum remo-
veantur, et qui digni sunt in loca eorum subrogentur.
[14] Ut episcopi, abbates adque abbatissae comiteque unanimi
invicem sint, consentientes legem ad iudicium iustum terminandum
cum omni caritate et concordia pacis, et ut fideliter vivant secundum
voluntate dei, ut semper ubique et propter illos et inter illos iustum
iudicium ibique perficiantur. Pauperes, viduae, orphani et peregrini
consolationem adque defensionem hab eis habent; ut et nos per
eorum bona voluntatem magis premium vitae eternae quam supplicium
mereamur.
[15] Abbates autem et monachis omnis modis volumus et
precipimus, ut episcopis suis omni humilitate et hobhedientia sint
subiecti, sicut canonica constitutione mandat. Et omnis eclesiae
adque basilicae in eclesiastica defensione et potestatem permaneat.
Et de rebus ipse basilicae nemo ausus sit in divisione aut in sorte
mittere. Et quod semel offeritur, non revolvatur, et sanctificetur
et vindicetur. Et si autem aliter praesumpserit, presolvatur et bannum
nostrum conponat. Et monachi ab episcopo provinciae ipsius corri-
piantur; quod si se non emendent, tune archiepiscopus eos ad sino-
dum convocet; et si neque sic se correxeriut, tune ad nostra pne-
sentiam simul eum episcopo suo veniant.
[16] De ordinatione elegenda: ut domnus imperator iam olim
ad Francorum banno concessit ut episcopi abbatibus [wol zu corr.:
concessit episcopis et abbatibus], ita etiam nunc et firmavit; eo
tarnen troore, ut neque episcopus neque abbas in monasterio viliores
meUori plus diligit et eum sibi propter consanguinxtatem suam vel
aliqua adolationem melioribus suis pneferre studeat, et talem nobis
ducere ordinandum, cum meliorem eo habet occultato et oppressu;
quod nequaquam fieri volumus, quia inrisio et delusio nostra hoc
fieri videtur. Set talis in monasteriis nutriantur ad ordinandum, in
quo et nobis et merces et profectus adcrescat commendatoribus suis.
Digitized by
Gck igle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
2 a. Kapitulare Karls d. G. 802.
7
[17] Monachi autem ut «firmiter ac fortiter secundum regula
vivant, quia displicere deo novimus, quisquis in sua voluntate tepidus
est, testante Iohanne in apocalypsin: ‘Utinam calidus esse aut frigi-
dus; sed quia tepidus es, incipian te evomere ex ore meo\ Seculare
sibi negotium nullatenus usurpent. Fons monasterio nequaquam
progrediendi licentiam habeant, nisi maxima cogente necessitatem;
quod tarnen episcopus, in cuius diocese erunt, omnino praecuret, ne
foris monasterio vagandi usum habeant. Sed si necessitas sit ad
aliquam obhedientiam aliquis foris pergere, et hoc cum consilio et
consensum episcopi fiat, et tales personae cum testimonium foris
mittantur, in quibus nulla sit suspitio mala vel a quibus nulla oppinio
mala oriatur. Foris vero peculium vel res monasterii abbas cum
episcopi sui licentiam et consilium ordinet qui praevideat, non
monachum, nisi alium fidelem. Quaestum verum seculare vel con-
cupiscentia mundanarum t«rum omnis modis devitent; qui avaritia
vel concupiscentia huius muudi omnibus est devetanda christiani,
maxime tarnen in his, qui mundo et concupiscentiis abrenuntiasse
videtur. Lites et contentiones nequaquam, neque infra neque foris
monasterio, movere presumat. Qui autem presumserit, gravissima
disciplina regulari corftpiantur. ut taliter caeteri metum habeant talia
perpetranda. Ebrietatem et commessationem omnino fugiant, quia
inde libidine maxime polluari omnibus notum est. Nam pervenit ad
aures nostras oppinio perniciosissima, fornicationes et in habhomina-
tione et inmunditia multas iam in monasteriis esse deprehensos.
Maxime contristat et conturbat, quod sine errore [horrore?] magno
dici [non?] potest, ut unde maxima spe salutig omnibus chnstianis
orriri crederent, id est de vita et castitate monachorum, inde detri-
mentum, ut aliquis ex monachus sodomitas esse auditum. Unde
etiam rogamus et contextamur, ut certissime amplius ex his diebus
omni custodia se ex his malis conservare studeant, ut numquam
amplius tale quid aures nostras perveniat. Et hoc omnibus notum sit,
quia nullatenus in ista mala in nullo loco amplius in toto regno
nostro consentire audeamus; quanto minus quidem inter eos, qui
castitatis et sanctimoniae emendatiores esse eupimus. Gerte si amplius
quid tale ad aures nostras pervenerit, non solum in eos, sed etiam
et in ceteris, qui in talia consentiant, talem ultionem facimus, ut
nullus christianus, qui hoc audierit, nullatenus tale quid perpetrare
amplius presumserit.
[18] Monasteria puellarum firmiter observata sint, et nequa¬
quam vagare sinantur, sed cum omni diligentia conserventur, neque
litigationes vel contentione inter se movere praesumat, neque in nullo
magistris et abbatissis inhobedientes vel contrariae fieri audeant.
Ubi autem reguläres sunt, omnino secundum regula observent, ne
fomicatione deditae,. non ebrietatis, non cupiditati servientes, sed
omnimodis iuste et sobrie vivant. Et ut in claustra vel monasterium
earum vir nullus intret, nisi presbiter propter visitationem infirmarum
cum testimonio intret, vel ad missam tantum, et statim exeat. Et
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
8
2 a. Kapitulare Karls d. G. 802.
ut nemo alterius filiam suam in cöhgregationem sanetemonialium
recipiat absque notitia vel considerationc episcopi, ad cuius diocense
pertinet locus ille; et ut ipse diligenter exquirat, qualiter in sancte
ad dei servitio permanere eupiat, et stabilitatem suam ibidem firmare
vel professionem. Ancilla autem aliorum hominum vel tales feminas,
quae secundum more conversationis in sancta congregatione vivere
wolunt, omnes pleniter de congregatione eiciantur.
[19] Ut episcopi abbates presbiteri diaconus nullusque ex
omni clero canes ad venandum aut acceptores falcones seu sparvarios
habere presumant, sed pleniter se unusquisque in ordine suo cano-
nice. vel regulariter eustodiant. Qui autem presumserit, sciat unus¬
quisque honorem suum perdere. Caeteri vero tale exinde damnutn
patiatur, ut reliqui metum habeant talia sibi usurpare.
[20] Ut abbatissse una cum sanctimonialibus suis se uniani-
miter aut diligenter infra claustra se eustodiant et nullatenus foris
claustra ire praesumant. Sed abbatissse, cum proposwerinf aliquas
de sanctimonialibus dirigere, hoc nequaquam absque licentiam et
consilium episcopi sui faciant. Similiter et cum ordinationem aliqua
in monasteriis agere debeant vel aliquas in monasteriis receptiones
facere, et hoc cum episcopis suis pleniter antea retractent; et quod
saltibrius vel utilius fieri disponat, episcopi archiepiscopo annun-
tient, et cum eius consilio quae agenda sunt perficiantur.
[21] Ut presbiteros ac eseteros canonicos, quos comites sui in
ministeriis habent, omnino eos episcopis suis subiectos exhibeant,
ut canonica institutio iubet; de his episcopis suis pleniter sub sancta
disciplina eos erudire sint consentientes, sicut nostra gratia vel suos
honores habere desiderant.
[22] Canonici autem pleniter vitam obserbent canonicam, et
domo episcopali vel etiam monasteria cum omni diligentiam secun¬
dum canonica disciplina erudiantur. Nequaquam foris vagari sinan-
tur, sed sub omni custodia vibant, non turpis lucri dediti, non
fomicarii, non fures, non homicides, non raptores, non litigiosi, non
iracundi, non elati, non ebriosi, sed casti corde et corpore, humiles,
modesti, sobrii, mansueti, pacifici, ut filii dei digni sint ad sacro
ordine promovere; non per vicos neque per villas ad ecclesiam
vicinas vel terminantes sine magisterio vel disciplina, qui sarabaiti
dicuntur, luxoriando vel fornicando vel etiam caetera iniqua operando,
quae consentiri absordum est.
[23] Presbiteri cleros, quos secum habent, sollicite praevideant,
ut canonice vivant; non inanis lusibus vel conviviis secularibus vel
canticis vel luxoriosis usum habeant; sed caste et salubre vivant.
[24] Si quis autem presbiter sive diaeonos, qui post hoc in
domo sua secum mulieres extra canonicam licentiam habere pre¬
sumserit, honorem simul et hereditatem privetur usque ad nostram
presentiam.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
2 a. Kapitulare Karls d. (j. b02.
9
[Weltliche Angelegenheiten.]
[25] Ut comites et centenarii ad omnem iustitiam faeiendum
eonpellent et iuniores tales in ministeriis suis habeant, in quibus
, securi confideat, qui legem adque iustitiam fideliter observent, pau-
peres nequaquam oppiiment, fures latronesque et homicidas aduilteros
malificos adque ineantatores vel auguriatriees omaesque saerilegos
nulla adulatione vel pra^miunt nuiioque sub tegimine celare audeat,
sed rnagis predere, ut emendentur et castigentur secundum legem,
ut deo largiente omnia hsec mala a ehristiano populo auferatur.
[26] Ut iudices secundum scriptam legem iuste iudicent, non
secundum arbitrium suum.
T27] Precipimusque, ut in omni regno nostro neque divitibus
neque pauperibus neque peregrinis nemo hospitium denegare audeat,
id est sive peregrinis propter de um perambulantibus terram sive
cuilibet iteranti, propter amorem uei et propter saiucem animae suae
tectum et focum ec aquarn 13li nemo deueget. Si autem amplius eis
aliquid boni facere voluerit, a deo sibi sciat retributionem optimam,
ut ipse dixit: "Qui aulem süsceperit unurn parvuium propter me, me
suscepit’, et alibi: ‘Mospes fui et suseepistis me’.
[28] De iegutionious a domno imperatore venientibus. Missis
directis ut comites et centenarii prsevideant omni soliieitudine, sicut
gratia domni imperatori eupiunt, ut absque ulla mora eant per
ministeria eorum, omnibusque omniuo praecepifc, quia hoc debiti sunt
prseVidere, ut nullam moram nusquam patiatur, sed cum omni festi-
natione eos faelant ire viam suam. et taiiter providentiam suam
babeant, ut miss! nostri disponant.
[29] De pauperinis vero, qui in sua elimosyua domnus im-
perator concedit, qui pro banno suo solvere debent, ut eos iudices,
comites vel missi nostri pro concesso non habeant constringere
parte sua.
[30] De his, quos vult. domnus imperator, Christo propitio,
pacem defensionem habeant in regno suo, id sunt qui ad suam clemen-
tiam festinaut aliquo nuntiare cupientes, sive ex chrisfcianis sive ex
paganis, aut propter inopia vel propter iamem suffragantia quaerunt,
ut nullus eos sibi servitio constringere vel usurpare audeant neque
alienare neque vindere; sed ubi sponte manere voluerint, sub defen-
sione domni imperaioris ibi habeant subfragia in sua elimosina. Si
quis hoc transgredere praesumpserit, sciant se exiude damnum pati,
qui tarn praesumptiosus dispea*^ iussa domni imperatori«.
[31] Et his, qui iustitiam domni imperatoris annuntiant, nihil
lesiones vel iniuria quis machinare prsesumat neque aliquid ini-
mioitite contra eos movere. Qui autem praesumpserit, bannum
dominicum soivat, vel, si maioris debiti reus sit, ad sua praesentia
perduci iussum est.
[32] Homicidia, pro quibus multitudo perit populi christiani,
omni contextaticne deserere ac vetare mandamus; q«.i ipse Dominus
odia et inimicitie suas fidelibus eontradixit, multommagis homicidia.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
iO
2 a. Kapitolare Karts d. G. 802.
Quomodo enim secum dettm placatum fore confidit, qui filium suum
proximum sibi occiderit? Qualiter vero Christum dominum sibi
propitium esse arbitretur, qui fratrem suum interficerit ? Magnum
quoque et iuhabitaculum periculum est cum deo patre et Christo
coeli terras dominatore inimicitias ho min um movere; quos aliquit
tempus iatitando effugere potest, sed tarnen casu aliquando in manus
inimicorum suorum incidit; deum autem ubi effugere valet, cui
omnia secreta manifesta sunt ? qua temeritate eius iram quis extimat
evadere? Quapropter ne populus nobis ad regendum commissos hoc
malo pereat, hoc omni disciplina devitare previdimus; quia nos nullo
modo placatum vel propitius habere, qui sibi deum iratum non
formidaverit, sed saevissima districtione rindicare vellimus, qui ma-
lum homicidii ausus fuerit perpetrare. Tarnen ne etiam peccatum
adcrescat, ut inimicitia maxima inter christianos non fiat, ubi sua-
dentes diabulo homicidia contingant, statim reus ad suam emeu-
dationem recurrat totaque celeritate perpetratum malum ad
propinquos extincti digna conpositionem emendet. Et hoc firmiter
banniamus, ut parentes interfecti nequaquam inimititia super com
missum malum adaugere audeant neque pacem fieri petenti denegare,
sed datam fidem paratam compositionem recipere et pacem perpetuam
reddere, reum autem nulla moram compositionis facere. Ubi autem
hoc peccatorum merito contingerit, ut quis vel fratres vel propin-
quum suum occiderit, statim se ad penitentia sibi compositam sumit,
et ita, ut episcopus eius sibi disponat, absque ulla ambiguitate; sed
iuvante Domino perficere suum remedium studeat, et componat
occisum secundum legem et cum propinquis suis se omnino com-
placeat, et data fidem ullam inimicitiam exinde movere nemo audeat.
Qui autem digna emendationem facere contemserit, hereditatem
pri^etur usque ad iudicium nostrum.
[33] Incestuosum scelus omnino prohibemus. Si quis nefanda
autem fomicatione contaminatus fuerit, nullatenus sine districtione
gravi relaxetur, sed taliter ex hoc corripiantur, ut caeteri metum
habeant talia perpetrandi, ut auferetur peuitus et inmunditia populo
christiano, et ut reus ex hoc per poenitentia ammittat pleniter,
sicut ei ab episcopo suo disponatur; et eadem femina in manus
parentum sit constituta usque ad iudicium nostrum. Si autem
iudicium episcopi ad suam emendationem consentire noluerit, tune
ad nostra presentia perducantur, memores exemplo, quod de incestis
factum est, quod Friceo perpetravit in sanctimoniali dei.
[34] Üt omnes pleniter bene parati sint, quandocunque iussio
nostra vel annuntiatio advenerit. Si quis autem tune se inparatum
esse dixerit et praeterierit mandatum, ad palatium perducatur; et
non solum ille, sed etiam omnes, qui bannum vel prseceptum nostrum
transgredere praesumunt.
[35] Ut omnes omnino episcopus et presbiteros suos omni
honore venerentur in servitio et voluntate dei. Ne incestis nuptiis
et se ipsos et eseteros maculare audeant; coniunctiones facere non
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
2 a. Kapitalere Karls d. G. 802.
11
praesumat, antequam episcopi, presbyteri cum senioribus populi cou-
sanguinitatem couiuugeutium diligeuter exquirant; et tune cum
benedictionem iugantur. Ebrietatem devitant, rapacitatem fugiant,
furtum non faciant; lites et coutentiones adque blasphemia, sive in
conviviis sive in conplacito, omnino devitentur, sed cum caritate et
concordia vibant.
[36] Et ut omnes omnino ad omnem iustitia exsequenda et
missis nostris sint consentientes. Et usum periurii omnino non
permittant, qui hoc pessimum scelus christiano populo auferre necesse
est. Si quis autem post hoc in periurio probatus fuerit, manum
dextera se perdere sciat; tarnen hereditatem propria priventur usque
ad nostrum iudicium.
[37] Ut hii, qui patricidia vel fratricidia fecerit, avunculum
patruum vel aliquem ex propinquis occiderint, et iudicium epi-
scoporum presbiterorum eseterorumque iudicium obhedire et con-
sentire noluerint, quod ad salutem animse suae iustumque iudicium
solvendum missi nostri et comitis in tali custodia coartent, ut salvi
sint nec caeterum populum quoinquinent, usque dum in nostra
presentia perducatur; et de res propria sua interim nihil habeant.
[38] Similiter et his fiat, qui inlicitis et incestis coniunctio-
nibus reprehensi sunt correpti et nec se emendare voiunt neque
episcopis neque presbiteris suis obtemperare et bannum nostrum
praesumunt contempnere.
[39] Ut in forestes nostras feramina nostra nemine furare
audeat, quod iam multis vicibus fieri contradiximus; et nunc iterum
banniamus firmiter, ut nemo amplius faciat, sicut fidelitatem nobis
promissa unusquisque conservare cupiat, ita sibi caveat. Si quis
autem comis vel centenarius aut bassus noster aut aliquis de mini-
sterialibus nostris feramina nostra furaverit, omnino ad nostra
presentia perducantur ad rationem. Caeteris autem vulgis, qui ipsum
furtum de feraminibus fecerit, etnnino quod iustum est conponat,
nullatenusque eis exinde aliquis relaxetur. Si quis autem hoc sciente
alicui perpetratum, in ea fidelitate conservatum, quam nobis pro-
miserunt et nunc promittere habent, nullus hoc celare audeat.
[40] Novissime igitur ex omnibus decretis nostris nosse cu-
pimus in universo regno nostro per missos nostros nunc directos,
sive inter ecclesiasticos viros, episcopos abbates presbiteros diaconos
«anonicos omnes monachos sive sanctimoniales, qualiter unusquisque
in suum min isten um vel professione nostrum bannum vel decretum
habeat conservatum, vel ubi civibus ex his dignum sit ex bona
voluntate sua gratias agere vel adiutoria inpendere vel ubi aliquid
adhuc sit necessitatis emendare.- Simili autem laicos et in omnibus
ubicumqüe locis, si de mundeburde sanctorum ecclesiarum vel etiam
viduarum et orphanorum seu minimum potentium adque rapina
neenon de exercitali placito instituto et super ipsis causis, qualiter
preceptum vel voluntate nostras sint obhedientes, vel etiam qualiter
bannum nostrum habeat conservatum, qualiterque super omnia unus-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
12
2 b. Kapitulare Karle d. G. [801—813].
quisque certamen habeat in sancto servitio deo seipsum custodire:
nt hec. omnia bona et bene sint ad dei onmipoteutis laudem, et gr&tias
referamus, ubi dignum est; ubi autem aliquid inultum esse cre-
dimus, sic ad emendanduin omne studio et voluutate certamen
habeainus, ut cum dei adiutorio hoc ad emendatiouem perdueamus
et ad nostra eterna merceaem et omnium fidelium nostrum. Similiter
et de comitibus vei centenariis, ministerialibus nostris, inter nos
omnia supradicta nosse eupimus feliciter.
** b) Kapitulare Karls des Großen [oOl—813].
Aus Hon. Germ. hist. 1. c. S. 170—172.
Karolus serenissimus Imperator augustus, a. Deo coronatus,
magnus et pacificus, cum episcopis abbatibus comitibus ducibus
omnibusque fidelibus Christian» ecclesi» cum consensu consilioque
constituit ex lege Salica Romana atque Gombata capitula ista in
palatio Aquis, ut unusquisque fidelis iustitias ita faceret (qui et
ipse manu propria firmavit capitula ista, ut omnes fideles manu
roborare studuissent):
[1] Ut episcopi cireumeant parrochias sibi commissas et ibi
inquirendi Studium habeaut de iucistu, de patricidiis adulteriis
cenodoxiis et alia mala qu» contraria sunt Deo, qu«e in sacris
seripturis leguntur, quie christiani devitare debent. Et infra illorum
parrochias eccKsise, cui necesse est, emendandi curam habeant;
similiter n ostras a uobis in beneficio datas quam et aliorum, ubi
prseesse videntur. Et ut monaclu per verbum episcopi et per regimen
abbatis et per bona illorum exempJa regulariter vivant, prout loca
locata sunt. Et ut pnepositus et hi qui foras monasteria sunt, ne
venatores habeant; quia iam frequenter iussimus, ne monachi foras
monasterio habitassent.
[2] Ut ecelesne vidme pupilli per bann um regis pacem habeant.
Sin aliter, in prasentia nostra hoc veniat, si fieri potest; sin autem,
missi nostri investigent illud, quomodo gestum sit.
[3] Ut iumenta pacem habeant similiter per bannum regis.
[4] Ut hi, qui beneficium nostrum habent, bene illud inmelio-
rare in omni re studeaut; et ut missi nostri hoc sciant.
[5] Ut vicarii nostri vel centenarii a servo regis mancipia ne
emant. Et ut ipsi vicarii de hereditate, foris heredibus si extiterit,
ad opus nostruiü recipiatur, ne illud fraudetur.
[6] De his, qui a litterarum conscriptione ingenui fuerint, si
sine traditione mortui fuerint, hereditas eorum ad opus nostrum
recipiatur; nec cornis nec vicarius illud sibi societ, sed ad opus
nostrum revocetur. Similiter volumus, ut banni nostri de illis, unde
censa exigunt, ut ipsa censa ad nostrum opus vel ubi nos iubemus
veniant.
[7] De hereditate inter heredes, si contentiose egerint, et rex
missum suum ad illazh divisionem transmiserit, decimum mancipium
et decimam idrgam hereditatis fisco regis detur.
Digitized by
Goi igle
Original frum
UNIVERSITY OF MICHIGAN
2b. Kapitnlare Karls d. G. £801—813]. 13
[8] Ut vicarii luparios habeant, unusquisque in suo miüisterio
duos; et ipse de hoste pergendi et de placito comitis vel vicarii tie
custodiat, nisi clamor super eum eveniat. Eli ipsi certare studeant
de hoc, ut profectum exinde habeant, et ipsje pelles luporum ad
nostrum opus dentur. Et unusquisque de his, qui in iilo ministerio
placitura custodiunt, dentur eis modium unum de annona.
[9] De hoste pergendi: ut comis in suo comitatu per bannum
unumquemque hominem per sexaginta solidos in hostem pergere
banniro studeat, ut ad placitum denuntiatum ad illum iocum, ubi
iubetur, veniant. Et ipse comis prsevideat, quomodo sint parati, id
est lanceam, scutum et arcum cum duas cordas, sagittas duodecim,
de his uterque habeant. Et episcopi comites. abbates hos homines
habeant, qui hoc bene pra&videant et ad diem dcnuntiati placiti
veniant et ibi ostendant, quomodo sint parati; habeant loricas vel
galeas et temporalem hostem, id est aestivo tempore.
[10] TTt regis spensa in carra ducatur; simul episcoporum
comitum abbatum et optiraatum regis: farinam vinüm baccones et
victum abundanter, molas dolatorias secures taretros fundibulas,
et illos homines, qui exinde bene sciant iactare. Et marscalci regis
adducant eis petias in saumas viginti, si opus est. Et unusquisque
hostiliter sit paratus, et omnia utensilia sufficienter habeant. Et
unusquisque comis duas partes de herba in suo comitatu defendat
ad opus illius hostis et habeat pontes bonos, naves bonas.
[11] Ut comites, unusquisque in suo comitatu, carcerem
habeant; et iudices atque vicarii patibulos habeant.
[12] Ut homines boni generis, qui infra comitatum inique vel
iniuste agunt, in prsesentia regis ducantur ; et rex super oos di-
strictionem faciat carcerandi, exiliandi • usque ad emendationem
illorum.
[13] TJt vicarii muoera ne accipiant pro illos latrones, qui ante
comite iudic&ti fuerinf, ad mortem; quod si hoc perpetraverint, tale
iudicium sustincant, sicut et latro iudicatus fuit; quia postquam
scabini eum diiudicavcrint, non est licentia comitis vel vicarii ei
vitam concedere. Red si bannus oi iudicatus fuerit, et banno per-
acto stet in eo interim usquedura comiti et eo, qui clamorem vel
causam ad eum habuit, et tune sit foris banno.
[14] Ut episcopi et abbates advocatos habeant, et ipsi habeant
in illo comitatu propriam hereditatem; et ut ipsi recti et boni sint
et habeant voluntatem recte et iuste causas perficere.
[15] Ut vicarii eos, qui pro furto so in servitio tradere cupiunt,
non eonsentiant, sed secundum iustum iudicium terminetur.
[16] Quod nullu3 seniorem suum dimittat, postquam ab eo
acciperit valente solido uno, excepto si eum vult occidere aut cum
baculo caedere vel uxorem aut füiam maculare seu hereditatem ei
tollere.
[17] Quod nullug in hoste baculum habeat, sed arcum.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
14
3. Reichsteilungsgesetx 817.
[18] De forestis: ut forestarii bene illas defendant, simul et
custodiant bestias et pisces. St si rex alicui intus foreste feramon
unum aut magis dederit, amplius ne prendat, quam illi datum sit.
[19] Ut vilicus bonus sapiens et prudens in opus nostrum
eligatur, qui sciat rationem misso nostro reddere et servitium per-
ficere, prout loca locata sunt. Aedificia emendent, nutriant porcos
iumenta animalia ortos apes aucas pullos vivaria cum pisces vennas
moiina stirpes, terram aratoriam studeant femare; in forestis mansum
regale, et ibi vivaria cum pisces, et homines ibi maneant. Et plantent
vineas, faciant pomaria, et ubicumque inveniunt utiles homines,
detur illis silva ad stirpandum, ut nostrum servitium inmelioretur.
Et ut feminse nostrae, qu» ad opus nostrum sunt servientes, habeant
ex partibus nostris lanam et linum et faciant sarciles et camisiles et
perveniant ad cameram nostram per rationem per vilicis nostris aut
a missis eius a se transmissis.
[20] Et si quis de fidelibus nostris contra adversarium suum
pugnam aut aliquod certamen agere voluit et convocavit ad se aliquom
de conparis suis, ut ei adiutorium praebuisset, et ille noluit et exinde
neglegens permansit, ipsum beneficium quod habuit auferatur ab
eo et detur ei, qui in stabilitate et fidelitate sua permansit.
3. Reich steilu n ge- und Hausgesetz 817 Juli
(divisio imperii).
Ans Kon. Germ, hist LL. Sectio II: Capital, reg. Franc. Bd. I (1881)
S. 270«.
ln nomine domini dei et salvatoris nostri lesu Christi. Hlu-
dowicus divina ordinante providentia imperator augustus. Cum nos
in dei nomine anno incamationis Domini octingentesimo septimo
decimo, indictione decima annoque imperii nostri quarto, mense iulio,
Aquisgrani palatio nostro more solito sacrum conventum et genera-
litatem populi nostri propter ecclesiasticas vel totius imperii nostri
utilitates pertractandas congregassemus et in his studeremus, subito
divina inspiratione actum est, ut nos fideles nostri ammonerent,
quatenus, manente nostra incolomitate et pace undique a deo con-
cessa, de statu totius regni et de filiorum nostrorum causa more
parentum nostrorum tractaremus. Sed quam vis hsec admonitio devote
ac fideliter fieret, nequaquam nobis nec his, qui sanum sapiunt,
visum fuit, ut amore filiorum aut gratia unitas imperii a deo nobis
conservati divisione humana seinderetur, ne forte hac occasione
scandalum in sancta ecclesia oriretur, et offensam illius, in cuius
potestate omnium iura regnorum consistunt, incurreremus. Idcirco
necessarium duximus, ut ieiuniis et orationibus et elemosinarum
largitionibus apud illum obtineremus, quod nostra infirmitas non
piacsumebat. Quibus rite per triduum celebratis nutu omnipotentis
dei ut credimus actum est, ut et nostra et totius populi nostri in
dilecti primogeniti nostri Hlutharii electione vota concurrerent.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
15
3. Reichsteilnngsgesetr. 817.
Itaque taliter divina dispensatione manifestatum placuit et nobis
et omni populo nostro, more solemni imperiali diademate coro-
natum nobis et consortem et successorem imperii, si Dominus ita
voluerit, communi voto constitui. Ceteros vero fratres eius, Pippi*
num videlicet et Hludowicum aequivocum nosirum, communi eon-
silio placuit regiis insigniri nominibus et loca inferius denominata
constituere, in quibus post decessum nostrum sub seniore fratre
regali potestate potiantur iuxta inferius adnotata capitula, quibus,
quam inter eos constituimus, conditio contiaetur. Quse capitula
propter utilitatem imperii et perpetuam inter eos pacem conservan-
dam et totius ecclesiae tu tarnen cum omnibus fidelibus nostris con-
siderare placuit et considerata eonscribere et conscripta propriis
manibus firtnare, ut deo opem ferente, sicut ab omnibus communi
voto actum est, ita communi devotione a cunctis inviolabiliter con-
serventur ad illorum et totius populi christiani perpetuam pacem;
salva in omnibus nostra imperiali potestate super filios et populum
nostrum, cum omni subiectione, quse patri a filiis et imperatori ac
regi a suis populis exhibetur.
[1] Volumus, ut Pippin us habeat Aequitaniam et Wasconiam
et markam Tolosanam totam et insuper comitatos quatuor, id est
in Septimania Carcassensem et in Burgundia Augustudunensem et
Avalensem et Nivernensem.
[2] Item Hludowicus volumus ut habeat Baioariam et Caren-
tanos et Beheimos et Avaros atque Sclavos, qui ab orientali parte
Baioarise sunt, et insuper duas villas dominicales ad suum ser-
vitium in pago Nortgaoe Luttraof et Ingoldesstat.
[3] Volumus, ut hi duo fratres, qui regis nomine censentur,
in cunctis honoribus intra suam potestatem distribuendis propria
potestate potiantur; tantum ut in episcopatibus et abbatiis occle-
siasticus ordo teneatur, et in ceteris honoribus dandis honestas et
utilitas servetur.
[4] Item volumus, ut semel in anno, tempore oportuno, vel
simul vel singillatim, iuxta quod rerum conditio permiserit, visi
tandi et videndi et de his, quse necessaria sunt et quse ad communem
utilitatem vel ad perpetuam pacem pertinent, mutuo fraterno amore
tractandi gratia ad seniorem fratrem cum donis suis veniant. Et si
forte aliquis illorum qualibet inevitabili necessitate impeditus venire
tempore solito et oportuno nequiverit, hoc seniori fratri legatos et
dona mittendo significet; ita dumtaxat, ut, cum primum possibilitas
congruo tempore adfuerit, venire qualibet cabillatione non dissi-
mulet.
[5] Volumus atque monemus, ut senior frater, quando ad eum
aut unus aut ambo fratres sui cum donis, sicut prsedictum est,
venerint, sicut ei maior potestas deo annuente fuerit adtributa, ita
et ipse illos pio fraternoque amore largiori dono remuneret.
[6] Volumus atque iuoemus, ut senior frater iunioribus fra-
tribus suis, quando contra exteras nationes auxilium sibi ferre rationa-
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
16
3. Reichstdilangsgeseti 817.
biiiter expetiverint, iuxta quod ratio dictaverit et temporis oportunitw
permiserit, vel per se ipsum vel per fideleg missos et exercitus subs
oportunum eis auxilium ferat.
[7] Item volumus, ut nee p&cem nec bellum contra exteras
et huic a deo conservato imperio inimicas nationes absque consilio
et consensu senioris fratris ullatenus suscipere praesumant. Impetum
vero ostium [= hostium] subito insurgentium vel repentinas incur-
siones iuxta vires per se repellere studeant.
[8] De legatis vero, si ab exteris nationibus vel propter pacetn
faciendam vel bellum suscipiendum vel civitates aut castella tra-
denda vel propter alias quaslibet maiores causas directi fuerint,
nullatenus sine senioris fratris conscientia eis respondeant vel eos
remittant. Si autem ad illuin de quacumque parte missi directi
fuerint, ad quemlibet illorum primo pervenerint, honorifice eos cum
fidelibus missis usque ad eius praesentiam faciat pervenire. De
levioribus sane causis iuxta qualitatem legationis per se respondeant.
Illud tarnen monemus, ut, quomodocumque se res in confinibus
eorum habuerint, semper ad senioris fratris notitiam perforre non
neglegant, ut ille semper soliieitus et paratus inveniatur ad qute-
cumque necessitas et utilitas regni postulaverit.
[9] Prsecipiendum etiam nobis videtur, ut post decessum
nostrum uniuseuiusque vasallus tantum in potestate domiui sui
beneficium propter discordias evitandas habeat et nou in alterius.
Proprium autem siium et hereditatem, ubicumque fuerit, salva iustitia
cum honore et securitate secundum suam legem unusquisque absqlue
iniusta inquietudine possideat; et ücentiam habeat unusquisque über
homo, qui seniorem non habuerit, cuicumque ex his tribus fratribus
voluerit se commendandi.
[10] Si autem, et quod deus avertat et quod düs minime
obtamus, evenerit, ut aliquis illorum propter cupiditatem rerum
terrenarum, quse est radix omnium malorum, aut divisor aut ob-
pressor ecclesiarum vel pauperum extiterit aut tyrannidem, in qua
omnis crudelitas consistit, exercuerit, primo secreto secundum Do¬
mini prseceptum per fideleß legatos semel bis et ter de sua emen-
datione eommoneatur; ut, si his renisus fuerit, accersitus a fratre
coram altero fratre patemo et fratemo amore moneatur et castigetur.
Et si hanc salubrem admonitionem penitus spreverit, ccumnuni
omnium sententia, quid de illo agendum sit, decematur; ut, quem
salubris ämmonitio a nefandis actibus revueare non potuit, imperialis
potentia communisque omnium sententia coherceat.
[11] Rectores vero ecclesiarum de Francia talem potestatem
habeant rerum ad illas pertinentium sive in Aquitania sive in Italia
sive in aliis regionibus ac provintiis huic imperio subiectis, qualem
tempore genitoris nostri habuerunt vel nostro habere noscuntur.
[12] De trihutis vero et oensibus vel metailis, quiequid in
eorum potestate exigi vel haben potuerit, ipsi habeant, ut ex his
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
4. Vertrag zu Aachen 870.
17
in suis necessitaHbus consulant et dona seniori fratri deferenda
melius praeparare valeant.
[13] ' Volumus etiam, ut, si alicui illoruni post decessum nostrum
tempus nubendi venerit. ut eum cousilio et consensu senioris fratris
uxorem ducat. Illud tarnen propter discordias evitandas et oeca-
siones noxias auferendas cavendum decernimus, ut de exteris gentibus
null us iilorum uxorem accipere praesumat. Omnium [seil, illorum]
vero homines propter pacem artius conligandam, ubioumque inter
partes eiegerint, uxores ducant.
[14] Si vero aliquis illorum deeedens iegitiraos filios reliquerit,
non inter eos potestas ipsa dividatur ; sed potius populus pariter
conveniens unum ex eis. quem Dominus voluerit, eligat.; et hunc
senior frater in loco fratris et filii suscipiat et honore paterno subli-
mato hanc constitutionem erga illum modis Omnibus conservet. De
ceteris vero liberis pio amore pertractent, qualiter eos more parentum
nostrorum salvent et cum consilio habeant.
[15] Si vero absque legitimis liberis aliquis eorum decesserit,
potestas illius ad seniorem fratrem revertatur. Et si contigerit illum
habere liberos ex concubinis, monemus, ut erga illos misericorditer
agat.
[16] Si vero alicui illorum contigerit, nobis decedentibus, ad
amjos legitimes iuxta Ribuariam legem nondum pervenisse, volu-
mus, ut. donec ad praofinitum annorum termiuuin veniat. quem-
admodum modo a nobis, sic a seniore fratre et ipse et regDum eius
pcocuretur atque gubernetur. Et cum ad legitimes annos per venerit,
iuxta taxatum modum sua potestate in Omnibus potiatur.
[17] Regnum vero Italic eo modo prsedicto filio nostro, si
de us voluerit, ut successor noster exsistat, per omnia subiectum sit,
sieut et patri nostro fuit et nobis deo volente praesenti tempore
subiectum manet.
[18] Mouemus etium totius populi nostri devotionem et siu-
cerissim&e fidei pene apud omnes gentes famosissimam firmitatem,
ut, si is filius noster, qui nobis divino nutu successerit, absque legi¬
timis liberis rebus humanis oxcesserit, propter omnium salutem et
ecclesise tranquillitatem et imperii unitatem in elegendo uno ex
liberis nostris, si superstites fratri suo fuerint, eam, quam in illius
electione fecimus, conditionem imi f entur; quatenus in eo consti-
tuendo non humana, sed dei quseroair voluntas adimplenda *).
4. Vertrag zu Aachen betr. Teilung des Reiches Lothars II.
870 März 6.
Ans Mon. Germ, hist LL. Sectio II: Capimlaria reg. Franc. Bd. II
(1890) S. 191 f.
Anno incarnationis Domini nostri Iesu Christi 870, indictioue
3, pridie nonas martii, anno 32 Karoli gloriosi regis Aquisgrani
*) Die Urkunde des Vertrags von Verdun (843) ist nicht erhallen.
Amuum b n«raheim, Urkunden. 4. Aufl. ~
Digitized by
Go», igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
iS 5. Vertrag za Merzen 870.
palatio haa paetiones iater ipsum et Hludowicum regem fratrem
ipsius faetse sunt.
Ingelramnus comes ex parte Karoli regis:
Sie promitto ex parte senioris mei, quod senior meus Karolus
rex fratri suo Hludowico regi talem portio nem de reguo Hlotharii
regis consemit habere, qualeu aut ipsi iustiorero et plus sequa-
liorem aut eommunes fideles eorum inter se iuveuerint. Nec eum
in ipsa portiöne vel in regno, quod antea tenuit, per aliquam fraudem
vel subreptionem decipiet aut forconsiliabit, si frater suus Hlu4o-
wicus eandem firmitatem et fideiitatem, quam ex parte senioris mei
illi habe© promissam, iste frater suus Hludowicus seniori meo ex
parte sua, quandiu vixerit, inviolabiliter servaverit.
Item Leutfridus comes ex parte Hludowici regis:
Sic promitto ego ex parte senioris mei, quod senior meus
Hludowicus rex fratri suo Karolo regi talem portionem de regno
Hlotharii regis consentit habere, qualem aut ipsi iustiorem aut plus
a'qualiorem aut eommunes fideles eorum inter se invenerint. Nec
eum in ipsa portione vel in regno, quod antea tenuit, per aliquam
fraudem vel subreptionem decipiet aut forconsiliabit, si frater suus
Karölus eandem firmitatem et fideiitatem, quam ex parte senioris
mei.illi habeo promissam, iste frater suus Karolus seniori meo ex
sua parte, quandiu vixerit, inviolabiliter servaverit.
Haec eadem tertius Theodoricus comes ex parte gloriosi regis
Karoli et quartus Radulfus comes ex parte Hludowici prosecuti sunt.
Isti praesentes fuerunt Leutbertas arehiepiseopus, Altfridus
episcopus, Odo episcopus, Adaleimus comes, Ingelramnus comes,
Liutfridus comes, Theodoricus comes, item Adaleimus comes.
5. Teilung des Reiches Lothars II. 870 Ang. 8
(Vertrag zu Mersen).
Aas Mon. Germ, hist LL. Sectio II: Capitul. regum Franc. Bd. II (1890)
S. 1931 Die Erklärung der Ortsnamen s. ebendort in den Koten.
Anno iucarnatiouis dominic?« 870, regni Karoli 33, indictione
3, 6 idus augusti inter gloriosos reges Karolum et Hludowicum fuit
haec divisio regni facta in proewspide super fluvium Mosam.
Est haec portio, quam sibi Hludowicus accepit:
Coloniam, Treviris, Utrecht, Stratsburg, BasUlam; abbatiam
Suestre, Berch, Niu-Monasterium, Casteilum, lndam, sancti Maxi¬
mini, Ephterniacum, Horream, sancti Gangulfi, Faverrnacüm, Po-
lemniacum, Luxovium, Luteram, Balmam, Offonis villam, Meieni
monasterium, sancti Deodati, Bodonis monasterium, Stivagium,
Romerici montem, Morbach, sancti Gregorii, Mauri monasterium,
Eboresheim, Hoinowa, Masonis monasterium, Homburch, sancti
Stephani Strastburch, Erenstein, sancti Ursi in Salodoro, Grandi-
a allem, Altam petram, Justinnam, Vallem Clusse, Casteilum Camo-
ues, Heribodesheim, abbatiam de Aquis, Hoenchirche, Augustchirche;
- omitatus Testebant, Batua, Hattuarias, Masau subterior de ista
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
6. Einladung zum Reichstage 1084. 19
parte, item Masau superior quod de ista parte est, Liugas quod de
ista parte est, districtum Aquense, districtum Trectis, in Ribua-
rias comitatus quinque, Megenensium, Bedagowa, Nitachowa, Sara-
chowa subterior, Blesitchowa, Selige, Albechowa, Suentisium, Cal-
montis, Sarachowa superior, Odornense quod Bernardus habuit,
Solocense, Basiniacum, Elischowe, Warasch, Scudingum, Emaus,
Basalchowa, in Elisatio comitatus duos, de Frisia duas partes de
regno, quod Lotharius habuit. Super istam divisionem propter pacis
et caritatis custodiam superaddimus istam adiectionem: civitatem
Mettis cum abbatia santi Petri et sancti Martini et comitatu Moslensi
cum omnibus villis in eo consistentibus, tarn dominicatis quam et
vassallorum; de Arduenna, sicut flumen Urta surgit inter Bislanc et
Tumbas ac decurrit in Mosam, et sicut recta via pergit in Bedensi,
secundum quod communes nostri miss! rectius invenerint (excepto
quod de Condrusto est ad partem orientis trans Urtam) et abbatias
Prumiam et Stabolau cum omnibus villis dominicatis et vassallorum.
Et haec est divisio, quam Earolus de eodem regno sibi accepit:
Lugdunum, Yesontium, Yiennam, Tungris, Tullum, Viridunum,
Cameracum, Yivarias, Ucetiam, Montemfalconis, sancti Michahelis,
Gildini monasterium, sanctse Mariae in Bisintiono, sancti Martini
in eodem loco, sancti Augentii, sancti Marcelli, sancti Laurentii
Leudensi, Sennonem, abbatiam Niellam, Molburium, Laubias, sancti
Gaugerici, sancti Salvii, Crispinno, Fossas, Marilias, Hunulfcurt,
sancti Servatii, Maalinas, Ledi, Sunniacum, Antonium, Condatum,
Merrebecchi, Ticlivinni, Luttosa, Calmontis, sanctse Mariae in Deo-
nant, Echa, Andana, Wasloi, Altum-Montem; comitatum Texandrum,
in Bracbanto comitatus quatuor, Cameracensem, Hainoum, Lomen-
sem, in Hasbanio comitatus quatuor, Masau superior de ista parte
Mos®, Masau subterior quod de ista parte est, Liugas quod de ista
parte est Mosae et pertinet ad Veosatum Scarponinse, Viriduneuse,
Dulmense, Arlon, Wavrense comitatus duos, Mosminse, Castricium,
Condrust; de Arduenna, sicut flumen Urta surgit inter Bislanc et
Tumbas ac decurrit ex hac parte in Mosam, et sicut recta via ex
hac parte occidentis pergit in Bedensi, secundum quod missi nostri
rectius invenerint; Tullense, aliud OrdoDense quod Tetmarus habuit,
Barrense, Portense, Salmoringum, Lugdunense, Viennense, Yivarias,
Ucecium, de Frisia tertiam partem.
6. Einladung zum Reichstage. [1084 vor Okt. 16.]
Atu M o n. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 120 f.
Heinricus dei gratia Romanorum imperator augustus Ruperto
Babenbergensis ecclesi® episcopo gratiam et omne bonum. Notum
est tibi, quanto periculo tota fluctuat ecclesia, quantus error in
omni surgit Saxonia, quantaque desolatione nobilis illa Metensis
penitus destruitur ecclesia; et non solum ibi, sed et in diversis
partibus ecclesia nostri dividitur imperii. Igitur consilio nostrorum
2 *
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
20
7. Ansschreiben zur Königs wähl 1125.
fidelium statuimus fieri Moguntiae colloquium in dominico die ante
proxiraum sancti Andrea* festum. Huic colloquio oranes regni priu-
cipes nostri fideles iutersunt et praeterea omnes, quorum nobi3 utilis
declaratur aut fides aut consilii providentia. Ad quod venire te
quam intime rogamus, quia nuljatenus tarn ardua negotia regni et
divisio ecclesiae coadunari poterit sine tua maxima sapientia et egregio
consilio et fide, que hactenus nobis frequenter in necessitatibus et
in huiusmodi controversiis regni, prout nos voluimus et res exegerat,
praesto fuit. Ad quod colloquium omnes Saxones nostri fideles
venient, rogäntes summopere nos in Saxoniam venire et hos novos
errores componere. Metenses autem e contrario Metim clamaut nos
transire, quatinus illic tandem pax et securitas reddatur ecclesiae.
Nos quoque invitante archiepiscopo Coloniae nativitate'm Domini
celebraturi sumus et idcirco statuimus hoc colloquium ante fieri,
ut huiusmodi dissensiones regni prius compoueremus, quam nos in
remotiora transiremus loca. Sed idcirco pn*tiictaiu expeditionem
distulimus, quatinus communi omnium nostrorum coosilio quae nobis
agenda sint considerentur. Ergo rogamus te per eam, qua oompater
nobis effectus es, dileotionem, ne te corporis egritudo vel quaelibet
alia res impediat, quin ad praefatum colloquium tempore statuto
venias et ibi iuxta magnam sapientiam et solitam fidem tuam de
nostra et regni utilitate quae neeessaria sunt nobiscum disponas.
7. Ausschreiben zur Königswahl 1125 [Jun. — Aug.].
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 165f.
Adalbertus Moguntinus, Fridericus Coloniensis, Oudalricus Con-
stantiensis. Burcardus Wormatiensis, Arnolfus Spirensis, per dei
misericordiam archiepiscopi et episoopi, Oudalricus Fuldensis abbas,.
Heinricus quoque dux, Fridericus dux, Godefridus palatinus comes,
Beringerus comes de Sulzbacli et ceteri utriusque professionis prin-
cipes, qui exequiis imperatoris intererant, venerabili fratri Ottoni
Babenbergensi episcopo hinc fraternas in Christo orationes, inde
fidelissimum devotae servitutis obsequium.
Postquam domnus imperator viam universae carnis ingressus
est, et nos exequias eius cum iusta devotione ct reverentia comple-
vimus, ipse ordo rei et temporis qualitas exigere videbatur, ut
de statu et pace regni aliquid conferremus, si non abesset prae-
senciae vestfae consilium et aliorum principum, tanto negocio utile
et pernecessarium. Quam expectare quia grave erat et difficile, sedit
omnium nostrum senteutiae, si vestrae tantum non displicuerit con-
cordiae, curiam in festo beati Bartholomei apud Moguntiam celebrare
et ibidem convenientibus principibus de statu et successore regni ac
negotiis necessariis, prout spiritus sanctus aspiraverit, ordinäre.
Nullum tarnen praeiudicium deliberationi et voluntati vestrae fa-
cientes, niehil nobis singulare ac privatum in hac re usurpamus.
Quin pocius discretioni vestrae hoc adprime intimatum esse cupimus,
quatinus memor oppressionis, qua ecclesia cum universo regno usque
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
8. Einladg. z. Reichstage 1156. 9. Friedrich» II Confoederatio. 21
modo laboravit, dispositionis divinse providentiam invocetis, ut in
substitutione alterius personse sic ecclesise suae et regno provideat,
quod tanto servitutis iugo amodo careat et suis legibus uti liceat,
nosque omnes cum subieeta plebe temporali perfruamur tranquilli-
tate. Contestamur etiam dilectionem vestram, ut pacem credito vobis
celitus populo infra praescriptum. curiae terminum et ultra ad quatuor
ebdomadas ordinetis, quatiuus omnibus tutior fiat concursus ac
reditus, et ut curialiter, more videlicet antiquorum principum, cum
propria impensa neminem pauperem ledentes conveniatis.
8. Einladung znm Reichstage [1155 vor Sept. 29].
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect. IV Bd. I (1893) S. 220.
Fridericus dei gratia Romanorum imperator semper augustus
abbati de Tegrinse gratiam suam et omne bonum. Quia deo auctore
omnia in Italia gloriose peregimus, saoi et incolomes redeuntes,
terram Theuthonicam propter absentiam nostram diversis hinc inde
malis perturbatam ad bonum pacis et tranquillitatis reformare inten*
dimus. A Bavaria itaque incipientes, ut maxima, que in ea exorta
sunt, mala eradicemus et ad pacem eam revocemus, curiam gene¬
ralem Ratisbone a festo sancti Michahelis ad 14 dies celebrandam
indiximus, cui te interesse sub obtentu gratise nostre precipimus.
9. Friedrichs II Confoederatio cnm principibns
ecclesiasticis. 1220 April 26.
Aus Mod. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. II (1896) S. 89ff.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus secundus
divina favente clementia Romanorum rex et semper augustus et rex
Sicilie. Digna recolent.es animadversione, quanta efficatia et fide
dilecti fideles nostri principes ecclesiastici nobis hactenus astiterint,
ad culmen imperii nos promovendo, promotos in ipso firmando et
demum filium nostrum Heinricum in regem sibi et dominum beni-
vole atque concorditer eligendo, censuimus eos per quos promoti
sumus semper promovendos et per quos firmati sumus una cum
ipsorum ecclesiis semper fore nostra defensione contra noxia queque
firmandos. Igitur quia in eorum gravamina quedam consuetudines
et (ut verius dicamus) abusiones ex longa perturbatione imperii, que
per gratiam dei nunc quievit et quiescet, inoleverant in novis the-
loneis et monetis, que se invicem ex similitudinibus imaginum
destruere consueverant, in guerris advocatorura et aliis malis, quorum
non est numerus, statutis quibusdam eisdem abusionibus obviavimus:
[1] Primo promittentes, quod numquam deinceps in morte
cuiusquam principis ecclesiastici reliquias suas fisco vendicabimus;
inhibentes etiam, ne laicus quisquam aliquo pretextu sibi eas ren-
dicet, sed cedant successori, si antecessor intestatus decesserit. Cuius
testamentum, si quod inde fecit, volum us esse ratum. Si quis vero
contra hanc constitutionem reliquias sibi vendicare presumpserit,
proscriptus et exlex habeatur et feodo sive beneficio, si quod habet,
permaneat destitutus.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
22 9. Friedrichs II Confoederatio com princip. eccles. 1220.
[2] Item nova thelouea et novas moneias in ipsorura territoriis
sive iurisdictionibua eis inconsuiti3 seu nolentibus non statuemus
de cetero, sed antiqua tbelonea et iura monetarum eorum ecclesiis
concessa inconvulsa et firnia conservabimus et tuebimur; nec ipsi
ea infringemus nec ab aliis ledi permittemus modis aliquibus, utpote
monete turbari et vilificari solent similitudinibus imaginum, quod
penitus prohibemus.
[3] Item homines quocumque genere servitutis ipsis attinentes,
quacumqne causa se ab eorum obsequiis alienaverint, in nostris
civitatibus non recipiemus in eorum preiudicium; et idem ab ipsis
inter se eisque, a laicis omnibus universaliter volumus observari.
[4] Item statuimus, ne quis ecclesiam aliquam in bonis suis
dampnificet occasione advocatie eorundem bonorum; sed si damp-
nificaverit, dampnum in duplp restituet et centum marcas argenti
camere nostre solvet.
[5] Item si aliquis eorum vassallum suum, qui forte eum
offendit, iure feodali convenerit et sic feodum evicerit, illud suis
usibus tuebimur. fit si ipse feodum de bona et iiberaii sua volun-
tate nöbis conferre voluerit, recipiemus amore vel odio non obstante.
Quocumque autem modo, sive etiam ex morte infeodati, principi
ecclesiastico feodum aliquod vacare contigerit, illud auctoritate pro-
pria* immo violentia nullatenus invademus, nisi de bona voluntate
liberalique concessione sua potuerimus obtinere, sed cum effectu
suis usibus studebimus defensare.
[6] Item, sicut iustum eet, excommunicatos eorum, dum tarnen
ab ipsis viva voce vel per litteras eorum vel per honestos nuntios
fide dignos nobis denuntiati fuerint, vitabimus; et nisi prius ab-
solvantur, non concedemus eis personam standi iuditio, sic distin-
guentes, quod excommunicatio non eximat eos a respondendo impe-
tentibus, sed sine advocatis, perimat autem in eis ius et potestatem
ferendi sententias et testimonia et alios impetendi.
[7] fit quia gladius materialis constitutus est in subsidium
gladii spiritualis, excommunicationem, si excommunicatos in ea
ultra sex septimanas perstitisse predictorum modorum aliquo nobis
constiterit, nostr$ proscriptio subsequatur, non revocanda, nisi prius
excommunicatio revocetur.
[8] Sic utique aliisque modis omnibus, iusto videlicet et effi-
cad iuditio, ipsis prodesse atque preesse firmiter compromisimus,
et ipsi versa vice fide data promiserunt, quod contra omnem ho-
minem, qui tali nostro iuditio ipsis exhibendo violenter restiterit,
nobis pro viribus suis efficaciter assistent.
[9] Item constituimus, ut nulla edificia, castra videlicet seu
dvitates, in fundis ecclesiarum vel occasione advocatie vel alio
quoquam pretextu construantur; et si qua forte sunt constructa
contra voluntatem eorum, quibus fundi attinent, diruantur regia
potestate.
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
10. Friedrichs II Statutam in favorem principum 1232. 23
[10] Item inhibemus ad imitationem avi nostri felicis memorie
imperatoris Friderici, ne quis officialiuin nostrorum in civitatibus
eorundem principum iurisdictionem aliquam sive in theloneis sive
in monetis seu aliis officiis quibuscumque sibi vendicet nisi per
octo dies ante curiam nostram ibidem publice indictam et per octo
dies post eam finitam. Nec etiam per eosdem dies in aliquo excedere
presumant iurisdictionem principis et eonsuetudines civitatis. Quo-
tienscumque autem ad aliquam civitatum eorum accesserimus sine
nomine publice curie, nichil in ea iuris habeant, sed princeps et
dominus eius plena in ea gaudeat potestate.
[11] Sane quanto iidem ampliorem predictorum principum
circa nos intelleximus, tanto excellentius eorum profectibus semper
intendimus prospicere. Et quoniam acta hominum oblivio inimica
memorie per longam temporum evolutionem sepelire solet, diligentia
vigilantiori adhibita hec nostre gratie beneficia ecclesiis inpensa
perpetuari volumus, statuentes, ut heredes nostri et successores in
imperio ea rata conservent et exequantur et faciant in subsidium
ecclesiarum a laicis universaliter observari.
Et ut futuris innotescant et a presentium non excidant
memoria sive notitia, ea fecimus huic pagine annotari et paginam
subnotatione nominum eorum qui interfuerunt, principum videlicet,
et sigilli nostri munimine insigniri. Testes hii sunt: Sifridus Ma-
guntinus archiepiscopus, Theodericus Treverensis archiepiscopus,
Engelbertus Coloniensis archiepiscopus, Albertus Magdeburgensis
archiepiscopus, Hugo Leodiensis episcopus, Otto Traiectensis epi-
scopus, Ecbertus Babenbergensis episcopus, Conradus Ratisbonensis
episcopus, Hertwicus Egestedensis episcopus, Theodericus Monaste-
riensis episcopus, Heinricus Wormatiensis episcopus, Engelhardus
Nuwemburgensis episcopus, Heinricus Basiliensis episcopus et alii
quam plures.
Signum domini Friderici secundi Romanorum regis invictissimi
et regis Sicilie.
Ego Conradus Metensis et Spirensis episcopus imperialis aule
cancellarius vice domini Sifridi Maguntine sechs archiepiscopi et
totius Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1220, indictione 9,
regnante domino Friderico secundo Romanorum rege et Sicilie
gloriosissimo, anno regni eius in Germania 8, in Sicilia vero 23.
Datum apud Frankenwurt 6 kal. maii.
*
10. Friedrichs II Statutum in favorem principum.
1232 Mai.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect. IV Bd. II (1896) S. 211—-213.
(C.) In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus secun-
dus divina favente clemencia Roinanorum imperator semper augustus,
Ierusalem et Sicilie rex.
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
24
10. Friedrichs II Statutum in favorem principum 1232.
Excelsa nostri sedes imperii exaltatur ac principalia modera*
mina imperii in omni iusticia et pace disponimus, cum ad nostroruin
iura principum et magnatum debita provisione prospieimus, in
quibus, velut honorabilibus membris iusidet caput, ita nostrum viget
et consistit imperium, et tanta cesaree magnitudinis moles regit et
evehit, quorum humeris innititur et portatur. Noverit igitur presens
etas et futura posteritas, quod in Foro Iulii aput Si bi da tum una cum
dilecto filio nostro Heinrico Romauorum rege convenientes, rogati
per principes et magnates, quorum ibidem diligenda nobis aderat
multitudo, ut graciam eis ab eodem rege filio nostro in generali
curia Wormacie indultam nostre auctoritatis munimine prosequi
dignaremur, dignum duximus eorum precibus favorabiliter annuen-
dum, utpote qui non indigne in eorum promocione nostrum et
imperii statum intendimus commode promovendum.
flj Concedimus igitur, iuxta quod idem rex filius noster
noscitur concessisse, ac perpetue confirmacioni donamus, statuentes:
quatenus nullum novum castrum vel civitas in fundis ecclesiarum
vel occasione advocacie per nos vel per quemquam alium sub
pretextu quolibet construantur.
[2] Item quod nova fora non possint antiqua aliquatenus
impedire.
[3] Item nemo cogatur ad aliquod forum ire invitus.
[4] Item strate antique non declinentur nisi de transeuncium
voluntate.
[5] Item in civitatibus nostris novis bannitum miliare de-
ponatur.
[61 Item unusquisque principum libertatibus iurisdiccionibus
comitatibus centis sibi liberis vel infeodatis utetur quiete secundum
terre sue consuetudinem approbatam.
[7] Item centumgravii recipiaut centas a domino terre vel
ab eo. qui per dominum terre fuerit infeodatus.
[8] Item locum cente nemo mutabit sine consensu domini terre.
[9] Item ad centas nemo sinodalis vocetur.
[10] Item cives, qui ,phalburgere‘ dicuntur, penitus eiciantur.
[11] Item census vini pecunie frumenti vel alii, quos rustici
constituerunt hactenus se soluturos, relaxentur et ulterius non
recipiantur.
[12] Item principum nobilium et ministerialium ecclesiarum
homines proprii in civitatibus nostris non recipiantur.
[13] Item principibus nobilibus ministerialibus et ecclesiis
proprietates et feoda per civitates nostras occupaca restituantur nec
ulterius occupentur.
[14] Item conductum principum per terram eorum, quam de
manu nostra tenent in feodo, vel per nos vel per nostros non
impediemus vel infringi paciemur.
[15] Item non compellantur aliqui per scultetos nostros ad
restitucionem eorum, que a longinquo tempore ab hominibus rece-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
10. Friedrichs II Statatum in favorem principum 1232.
25
perant, priusquam se in nostris civitatibus collocarent, nisi homines
ipsi fuerint imperio immediate subieeti, quos tenebuntur iuvare super
eorum iure in foro eorum, in quorum terris talia sunt percepta.
[16] Item in civitatibus nostris uullus terre dampnosus vel a
iudice dampnatus vel proscriptus recipiatur scienter; recepti convicti
eiciantur.
[17] Item nullam novam monetam in terra alicuius principis
cudi faciemus, per quam moneta eiusdem principis deterioretur.
[18] Item civitates nostre iurisdiccionem suam ultra civitatis
ambitum non extendant, nisi ad nos pertineat iurisdiccio specialis.
[19] Item in civitatibus nostris actor forum rei sequetur, nisi
reus vel debitor principalis ibidem fuerit inventus; quo casu ibi
tenebitur respondere.
[20] Item nemo reeipiat in pignore bona, quibus quis infeo-
datus sit, sine consensu et manu domini principalis.
[21] Item ad opera civitaturn nullus cogatur, nisi de iure
teneatur.
[22] Item homines in nostris civitatibus residentes consueta
et debita iura de bonis extra civitatem suis dominis et advocatis
persolvant neque indebitis exaccjonibus molestentur. #
[23] Item homines proprii advocaticii feodales, qui ad dominos
suos transire voluerint, ad manendum per officiales nostros lion
artentur.
Ad huius itaque concessionis et confirmacionis nostre memoriam
et stabilem firmitatem presens privilegium fieri fecimus maiestatis
nostre sigillo munitum.
Huius autem rei testes sunt S. Maguntinus archiepiscopus,
B. patriarcha Aquilegensis, Salseburgensis, Magdeburgensis archi-
episcopi; E. Papimbergensis, S. Katisponensis imperialis aule can-
cellarius, Herbipolensis, H. Wormaeiensis episcopi; Prisingensis
eleclus,. . abbas sancti Galli; A. dux Saxonie; 0. Meranie et
B. Karinthie duces; comes H. de Horteraberc, comes A. de Scohen-
burch, comes Seine, Gerlacus de Butingen-, G. de Bollandia,
Gunzelinus, G. et C. de Hobenloc, pincerna de Winterstet, pincerna
de Clingeburj, Biccardus camerarius et alii quam plures.
Signum domini Friderici secundi dei gracia invictissimi Ko¬
manorum imperatoris semper augusti, lerusalem et Sicilie regis.
Ego Siffridus Batisponensis episcopus imperialis aule cancel-
larius vice domini Siffridi Maguntini arcbiepiscopi et tocius Ger-
manie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnacionis 1232 mense ijiaii,
5 indi(‘cionis. imperante domüio nostro Friderico secundo dei gracia
invictissimo Bomanorum imperatore semper augusto, lerusalem et
Sicilie rege, anno Komani imperii eius duodecimo, regni lerusalem
septimc et regni Sicilie tricesimo quarto ; feliciter amen.
Datum aput Sibidatum in Foro Iulii anno mense et indiccione
\ resenptis.
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
36 11. Wahl K. Wilhelm« 1252. 12 (11). Rheinischer Städtebund 1256.
11.* Nachträgliche Wahl König Wilhelm« durch den
Hersog von Sachsen und den Markgrafen von Brandenburg.
1252 März 25.
An« Hon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 6811.
Yenerabilibus in Christo fratribus dei gratis Zverinensi et
Havelbergensi episcopis frater Hugo miseratione divina tituli Sancte
Sabine presbiter cardinalis, apostolice sedis legatus, salutem et sin-
ceram in Domino cariiatem.
Licet excellentissimus dominus W. Romaaorum rex semper
augustus olim fuisset a principibus quorum intererat legitime in
regem electus, a summo pontifice, ad quem pertinet ipsius electionis
confirmacio, confirmatus et in Aquis in regem solempniter conse-
cratus et reg&li diademate coronatus, tarnen quia se aliquot civi-
tates et oppida excusabant dicentes, quod eidem domino W. non
debebant intendere tanquam regi, pro eo quod nobiles principes dux
Saxonie et marchio Brandenburgensis, qui vocem habent in electione
predicta, electioni non consenserant supradicte: paternitati vestre
tenore presentium intimamus, quod nos in die annunciationis doini-
nice presentes interfuimus in Bruneswic, ubi et quando dux et
marchio antedicti electionem de predicto rege factam ratam habuerunt
et gratam ac eundem in regem elegerunt unanimiter ad'cautelam ac
eidem fidelitatem et homagium in solempni curia nobis presentibus
prestiterunt. Cum igitur prefate civitates et oppida se non possint
ulterius excusare, quin obedire debeant dicto regi, paternitati vestre
qua fungimur auctoritate precipiendo mandamus, quatenus cives
Lubicenses diligencius moneatis, ut infra proximum pentecosten
dicto domino W. in omnibus obediant tamquam regi eundemque
vel nobiles principes marchiones Brandenburgenses, quibus idem rex
civitatem Lubicensem dicitur concessisse, sicut per litteras eiusdem
regis patentes vobis et ipsis poterit fieri plena fides, ad omnia iura
imperii recipiant ac eidem tamquam regi de premissis respondeant
et intendant. Alioquin extunc eosdem cives excommunicetis et civi¬
tatem eandem subponatis auctoritate nostra districto ecclesiastico
interdicto, ita quod nulla exhibeant sacramenta in ea preter viaticum
et baptisma; denunciantes, quod nos iam processissemus durius
contra ipsos, nisi predicti marchiones nos super hoc rogavissent.
Datum Bruneswic, 8. kal. april., pontificatus domini Innocencii
pape 4 anno nono.
12 (11). Beschlüsse des rheinischen Städtebundes
zur Aufrechterhaltung der Reichseinheit. 1256 März 17.
Aob Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV Bd. II (1896) S. 593f.
Universis Christi fidelibus Arnoldus camerarius, Pridericus
scultetus, iudices, Consilium et universi cives Moguntinenses Wor-
macienses Spirenses Argentinenses Frankenvordenses Bopardienses
Colonienses Aquenses Monasterienses Susatenses et omnes alii nuncii
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
12 (11). Beschlüsse des rheinischen Städtebandes 1256. 27
civitatum congregati Moguncie in colloquio generali salutem et
obsequium. Ad laudem et gloriam Iesu Christi, qui est pacis auctor
et humane salutis amator, ad honorem eciam sancte Romane ecclesie
matris nostre, que pacem et iusticiam amplexatur, pro reverencia
quoque imperii, cuius rigore iudicii incorrigibiles ad viam rectitu-
ainis reducuntur, ad salutem eciam pauperum ac tocius populi chri-
stiani, qui pacis tranquillitatem summo desiderio siciunt et expectänt,
in nomine Domini, qui sperantes in se nullatenus derelinquit, pacem
iuratam inviolabiliter bona fide servabimus; et ad corroborationem
et propagacionem ipsius ex concordi consensu et maturo consilio
dominorum et nobilium, qui tune aderant, fecimus et ordinavimus
hec statuta:
[1] Quelibet eivitates et opida iuxta vires eorum semper erunt
parati in equis et armis contra pacis et iusticie turbatores, et insuper
statuent et tenebunt pro posse suo stipendiarios, qui güldenere* dicun-
tur vulgariter, ut illi ad loca remota horis singulis, quandocunque
necesse fuerit, transmittantur.
[2] Et quoniam nunc vacat imperium et domino et rege care-
mus, omnia bona imperii, donec vacat imperium, totis viribus tam-
quam nostra defendere volumus et tuen.
[3] Misimus eciam sollempnes nuncios nostros ad principes,
ad quos spectat regis electio, rogantes eos sollicite, ut pro salute
tocius patrie in unam dignentur concordare personam, ne ex eorum
discordia sancte pacis negocium valeat perturbari.
[4] Statuimus eciam sub debito iuramenti, quod, si in dis¬
cordia plures electi fuerint, nulli eorum in aliquam civitatem vel
opidum pateat aditus, fidelitatem vel servicium eis nullo modo presta-
bimus, victualia eis non ministrabimus, mutuum eis non dabimus
nec clam vel palam aliquid ipsis auxilium faciemus.
[5] Si autem aliqua civitas vel opidum seu eciam singuläres
persone contra hoc statutum et ordinacionem nostram (quod absit)
aliquid presumpserint attemptare, presumptores huiusmodi periuri
et infames ac violatores fidei censebuntur, et contra ipsos totis
viribus procedemus tamquam contra violatores pacis et nostros
publicos inimicos. Et hec omnia unanimiter et firmiter tamdiu serva¬
bimus, donec nobis unus presentetur in regem, qui de iure regnum
Romanum debeat obtinere, cui de concordi consensu et unanimi
consilio tamquam nostro regi et domino fidelitatem et servicia debita
libentissime faciemus.
[6] Yolumus eciam, ut illa quatuor generalia colloquia diu
statuta annis singulis observentur. Propter Colloquium vero, quod
nunc in preterita dominica ,reminiscere‘ Moguncie habebatyr, decre-
vimus illud Colloquium, quod in octavis pasche ibidem habere
debuimus, non servari hac vice, sed in dictis octavis pasche erit
in posterum annis singulis observandum, statuentes, ut omnes illi,
qui ad dicta colloquia non venerint, pena debita puniantur.
[7] Et quoniam quidam milites et alii in villis et locis aliis
Difitized by Gougle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
28 13. Vereinigung rheinischer und wetterauis^her Städte 1273.
residentes pacem iurare non curant et pro corroboracione et cou-
servacione pacis nolunt facere aliqua servicia vei iabores et tarnen
volunt pace gaudere, statuimus, ut illi a pacis commodo penitus
sint exclusi, nec pax vioiabitur in eisdem.
[8] Hoc statutum eciam renovando statuimus, ut uulli dorni-
norum vel cuicunque alii, qui negocium sancte pacis turbaverint,
mutuum detur vcl vietualia de civitatibus vel opidis aliquatenus
ministrentur.
[9] Item statuimus, ut civitates in eorum passagiis et navibus
talem adhibeant custodiam et cautelam, ne ibidem trausitus pateat
inimicis.
[10] Volumus eciam, ut expedicio, que apud Coloniam nuper
fuit indicta, processuro habeat, sicut exstitit tune condicta.
[11] Placet eciam et gratum est nobis, ut nobiles et domini
terre libere gaudeant suis iuribus, sicut debent.
[12] Omnia eciam statuta, que hactenus ordiuata fuerunt, cum
omnibus nunc statutis, sicut iuravimus, volumus inviolabiliter obser-
vare, et in perpetuum mutuis auxiliis nos iuvabimus bona fide.
In testimonium autem omnium predictorum presentem litteram
sigillo civitatis Maguntine, quo nos ceteri usi sumus, duximus
mumendam.
Actum Maguncie ad generale Colloquium civitatum anno Do¬
mini 1256, in die beate Gertrudi?.
13.* Vereinigung rheinischer und wetterauischer Städte
zur Aufrechterhaltung der Reichsoinheit. 1273 Febr. 5.
Ans Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV Bd. III (1904) S. 9f.
Nos Moguntini, Wormatieuses. Oppinheimenses, Frankinfor-
denses, Vridebergenses, Wetflarienses et Geylinhusenses officiati,
milites, consules, scabini ceterique cives universi recognoscimus hiis
litteris publice protestando, quod ad honorem dei precipue et totius
nobis adiacentis provincie utiKiatem fide et iuraraento prestito
conventione perpetui conpromissi concordavimus et ad invicem nos
astrinximus in hunc modum: ut, cum sede inperii ut nunc vacante,
si domini principes regum Romanorum electores concorditer unum
presen taverint nobis regem, nos eidem singuli pro iure nostro
debita subiectione ac reverentia intendere debeamus; si autem dicti
principes circa electionem unius regis, quod deus avertat, discorda-
verint et plures nobis reges presentare voluerint, nos huiusmodi
reges nequaquam recipiamus in predictis civitatibus nostris nec ipsis
alieuius nostri consilii vel auxilii amminiculum prebeamus, quousque
a dictis electoribus rex concorditer electus nobis fuerit presentatus.
Et hoc nostrum conpromissum non mutabimus ullo modo, nisi hoc
pro statu temporis ex provida deliberacione communis consilii un-
animiter faciamus. Ut autem huius nostri conpromissi fedus inter
nos stabiliori robore solidetur, in hoc eciam sub predicte fidei ac
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
14. Vereinigung z. Königswahl 1273. 15. Bair. Kar recht 1275. 29
iuramenti sacramento coniuncti esse volumus ad invicera perpetuo
et astricti, quod contra quoslibet iniuriatores nostros, qui occasione
supradicte nostre conpromissionis aut alia quacumque ex causa nos
omnes seu aliquem ex nobis inpugnare aut indebite aggravare
attemptaverint, prestacione lidelis consilii et auxilii alterutrum
assistere perpetuo teneamur. In quorum omnium testimonium et
debitam firmitatem presentibus litteris sigilia nostra dignum duximus
appendenda.
Actum Moguntie, anno Domini 1273, die Agathe virginis.
14.* Vereinigung von vier Kurfürsten zur Kftnigswahl.
1273 Sept. 11.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 11t
Nos Engelbertus dei gracia sancte Coloniensis ecclesie archi-
episcopus sacri imperii per Ytaliam archicancellarius universorum
notitie presentibus declaramus, quod cum reverendis patribus do-
mino . . Moguntino et domino .. Treverense archiepiscopis nunc
presidentibus et cum domino . . duce Bawarie comite palatino Reni
taliter uniti sumus fide data vice sacramenti. ad hoc nos nichi-
lominus astringentes, quod in electione Romanorum regis, quatn
proxime celebrare intendimus et debemus, sine capcione qualibet
erimus unanimes et concordes, ita tarnen quod in quemcunque
tres ex nobis concordaverint, quartus sine eoutradietione qualibet
sequetur eosdem, cuius utique commodum et honorem tan quam
proprium apud eum, quem elegerimus, tenebimur procurare et iu-
dempnitati sue, secundum quod nostre fidei congruit et honori, sicut
nostre fideliter precavere. Dominus eciam Moguntinus archiepi-
scopus pro domino Treverense promisit, quod in societate prediete
unionis debeat remanere; quod si facere recusaverit, nos cum predictis
duobus, videlicet domino Moguntino et.. comite palatino Reni duce
Bawarie concordes secundum formam remanebimus prenotatam. In
cuius rei testimonium et roboris firmitatem presentem litteram sigilli
nostri munimine fecimus communiri.
Dat. Bopardie, 3. idus septembr., anno Domini 1273.
15.* Bestfttigung des bisher vom Herzog von Baiern
ausgefibten Kurrechtes, zu Ungunsten der Ansprüche Böhmens.
1275 Mai 15.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 71 f.
Rudolfus dei gracia Roman orum rex semper augustus universis
presencia inspecturis in perpetuum declaramus, quod presidentibus
nobis curie apud Augustam idibus maii sollempniter celebrate et
constitutis ibidem in presencia nostra illustrium principum Ottakari
regis Bohemie nuntiis et Heinrici ducis Bawarie procuratoribus
subortaque inter eos questiono super quasioossessione iuris eligendi
Digitized by
Ges igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
30
15. Bestät. d. bair. Kurrechts zu Unguusten Böhmens 1275.
Romanorum regem, per procuratores dicti H. ducis et illustrem
Lodwioum eomitem palatinum Reni et ducem Bawarie, filium nostrum
karissimum, fuit propositum, racione ducatus Bawarie hoc eis com-
petere ex antiquo, idemque noster filius L. coram nobis cunctisque
principibus prelatis, baronibus, militibiis et universo populo, qui
eidem curie assidebant, extitit publice protestatus, quod predictus
dux H. frater ipsius olimelectioni incliti Richardi Romanorum regis
nostri predecessoris una cum ipso presentialiter cum ceteris princi¬
pibus coelectoribus interfuit et in eum uterque direxit legaliter votum
suum, eundem in Romanorum regem una cum aliis conprincipibus
ius in hoc habentibus eligendo. Deinde vero electionis tempore apud
Franchenfurtte de nobis ab omnibus principibus ius in electione
habentibus concorditer celebrate, per nuntios et procuratores eiusdem
ducis H., videlicet Heinricum prepositum Oetingensem et Fridricum
reetorem ecclesie de Lantshüt ipsius absentiam propter impedimenta
legitima legitime excusantes, presente venerabili Berhtoldo Baben-
bergensi episcopo, procuratore predicti regis Bohemie, et contra-
dicente quidem ipsis procuratoribus, set ipsius contradictione a princi¬
pibus electoribus omnibus tarn ecclesiasticis quam secularibus non
admissa, in dictum L. eomitem palatinum nostrum filium una cum
aliis principibus omnibus, qui in nos direxerant sua vota, prout
iamdicti procuratores in mandatis receperant, concorditer extitit con-
promissum. Qui commissum huiusmodi in se recipiens suo et dicti
H. ducis fratris' sui ac omnium aliorum principum ius in electione
habencium auctoritate et nomine in Romanorum regem sollempniter
nos elegit, vocibus eorundem fratrum ducum Bawarie comitum
palatinorum Reni racione ducatus pro una in septem principum ius
in electione regis Romanorum habencium numero conputatis, prout
eciam in predicta curia Augustensi vive nostre vocis eloquio utrique
lpsorum in presencia nuntiorum prefati regis Bohemie, videlicet
venerabili Wernhardo Sekoviensi episcopo, magistro Heiurico prepo-
sitö Werdensi commendatore domus Theutonice per Austriam, et
Wlfingo magistro Hospitalis sancti Iohannis de Mevrperge, ac
omnium ibidem presentium principum, prelatorum ac baronum
recognovimus et recognoscimus manifeste. ^
In cuius rei testimonium et perennem memoriam predictorum
presentes eis litteras donavimus nostro regali sigillo neenon sub-
scriptorum testium sigillis munitas. Qui sunt Hartmannus Augu-
stensis episcopus, Hiltprandus Eistetensis, Heinricus Tridentinus
episcopi,. . de Sancto Gallo, de Augea abbates, Rudolfus cancellarius
noster. Ex laicis vero filius noster Lodwicus comes palatinus Reni
dux Bawarie, Phylippus dux Karinthie, Meinhardus comes Tyro-
lensis, Fridricus burgravius de Nuerenberch, Heinricus marchio de
Buigawe, Ulricus de Haelfenstein, Lodwicus de Oetingen, Albertus
et Burchardus de Hohenbereh, Heinricus de Furstenberch, Tybaldus
de Pirreto et Lodwicus de Honberch comites, Heinricus et Berhtoldus
de Niffen, Albero de Prukperch, Hermannus de Hoeginbereh, Volk-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
16 (12). Nürnberger Reichstag 1274.
31
marus de Chemnaten et Marquardus filius suus, Winhardus de Ror-
bach, Heinricus de Prisingen et alii quam plures.
Actum et datum Auguste, anno dominice incarnationis mille-
sIiüo ducentesimo septuagesimo quinto, regni vero nostri anno
secundo.
16 (12). Die Beschlüsse des Nürnberger Reichstags.
1274 Novbr. 19.
Am Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV Bd. III (1904) S. 59ff.
In publico consistorio tempore sollempnis et regalis curie
Nurenberc celebrate, eonsidentibus principibus ac honorabili caterva
comitum et baronum maximaque multitudine nobilium et plebeiorum
astante coram serenissimo domino Rudolfo Romanorum rege ad
exhibendum unicuique iusticie conplementum:
, [1] Primo peciit rex sentencialiter diffiniri, quis deberet esse
iudex, si Romanorum rex super bonis imperialibus et ad fiscum
pertinentibus et aliis iniuriis regno vel regi irrogatis contra aiiquem
principem imperii haberet proponere aliquid questionis. Et diffi-
nitum fuit ab omnibus principibus et baronibus qui aderant, quod
palatinus comes Reni auctoritatem iudicandi super questionibus, quas
imperator vel rex movere vult principi imperii, optinuit et optinet
ex antiquo.
[2 a ] S6dente itaque pro tribunali dicto palatino comite rex
peciit primo sentencialiter diffiniri, quid ipse rex de iure possit et
debeat facere de bonis, que Fridericus quondam imperator, antequam
lata esset in ipsum deposicionis sentencia, possedit et tenuit pacifice
et quiete, et de bonis alias imperio vacantibus, que bona alii per
violenciam detinent occupata. Et senteneiatum fuit, quod ipse rex
de omnibus talibus bonis se debeat intromittere et ipsa bona in suam
retrahere potestatem; et si aliquis in recuperandis talibus bonis ipsi
regi se opponere presumeret, iniuriosam violenciam regali potencia
debeat repellere et iura imperii conservare. [Vgl. hierzu M. G. I. c.
Nrr. 28—33 u. 87.]
[2»>] Secundo peciit rex sentenciari, quid iuris sit de rege
Boemie, qui per annum et diem et amplius a die coronacionis regis
Romanorum celebrate Aquisgranis contumaciter supersedit, quod
feoda sua a rege Romanorum nec peciit nec recepit. Et senten¬
eiatum fuit ab omnibus principi u .is et baronibus, quod, quicunquo
sine causa legitima per negligeneiam vel contumaciam per annum
et .diem steterit, quod de feodis suis se non pecierit infeodari, ipso
lapsu temporis cecidit a iure omnium feodorum suorum.
[2 ] Tercio peciit rex sentenciari, qualiter contra regem Boemie
deberet procedere ad ipsius contumaciam reprimendam. Et sen¬
tencia fuit lata, quod palatinus comes Reni per virum*ingenuura
ad certum locum et diem, vidqlicet infra sex septimanas et tres
dies a die iudicii numerandos. deberet dictum regem citare coram
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
32
16 (12). Nürnberger Reichstag 1274
ipso palatino questionibus regis super contumacia peremptorie re*
sponsurum; et si ingenuus electus ad citacionem faciendam assereret
et confirmaret proprio iuramento, quod ob metum, qui cadere potest
in constantem virum, non auderet se ipsius regis Boemie conspec-
tibus presentare vel terram regis ingredi, sufficeret edictum publicum
proponi in ipsa sollempni curia et citacionem fieri publice in civitate
‘vel oppido sepedicti comitis palatini regno Boemie plus vicino.
Ut autem omnia procederent Ordinate, ad faciendam presentacionem
citacionis sex septimanis et tribus diebus superadditis decem et octo
diebus, in summa date sunt inducie prefato regi Boemie novem
ebdomade a duodecimo kalend. decembr. conputande, ita quod rlecimo
talend. febr. ipse rex Boemie coram prefato comite palatino Koni
in Herbipolensi civitate debeat conparere; alioquin contra ipsum,
prout ius permiserit, procedetur.
[3] Preterea ex decreto et consilio principum diffinitum est,
quod dominus Romanorum rex ius debeat reddere de oninibus questio*
nibus civilibus et criminalibus a creacionis sui tempore subortis et
que deineeps orientur; item de omnibus questionibus civilibus, que
eciam ante sui creacionem emerserunt, super hereditatibus feodis
possessionibus proprietatibus, nisi iudicio transactione vel compo-
sicione amicabili sint sopite.
[4] Item de spoliis predis iniuriis et dampnis datis tempore
Friderici quondam imperatoris inter fautores pape et imperii in-
tendit dominus rex habere consilium et traetatum cuui papa, qualiter
fautoribus utriusque fiat, quod equum visum fuerit tarn pape
quam regi.
[5] Item rogat et consulit omnibus illis dominus rex, qui
predas incendia et spoiia commiserunt a tempore mortis Friderici
quondam imperatoris usque ad creacionem ipsius regis, quod
amicabiliter transigant et componant cum offensis. Rogat eciam
offensos, ut non sint uimis difficiles in recipienda composicione;
alioquin deliberabit rex, quid expediat in hac parte. Inter hos autem
censeri non. debent, qui publici fuerunt predonqs stratarum et
ecdesiarum nee bella publica exercebant; set de talibus faciendum
est iudicium sine mora. Item questiones iam mote coram rege vel
suis officiaiibus debent fine debito terminari.
[6] Item diffinitum est, ut citaciones et edicta in curia regis
et officialium suorum scribantur et sigillis iudicum consignentur,
et per has litteras fides de citacione facta sine aliqua alia proba-
cione habeatur, nec pro citacione huiusmodi amplius quam sex
Halienses vel equivalens exigatur.
[7] Item monuit rex advocatos, ut conponant amicabiliter cum
liiis, quos indebite advocacie nomine pregravarunt, et nichil ultra
debitum ab hiis, quorum advocati existunt, exigant vel requirant;
alioquin contra eos pro huiusmodi iniuria procedetur.
[8] Item. statuit, quod in null» civitate imperii debeant esse
cives, qui ,phalburger' vulgariter appellantur.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
17 (13). Reichsvikariat des Pfalzgrafen bei Rhein 1276. 33
[9] Hiis onmibus presentes iDterfuimus nos principes eccle-
siastici, videlicet Wemherus archiepiscopus Moguntinus, Babem-
bergensis Eistadensis Augustensis Batisponensis Lubicensis Mis-
nensis Chimensis et.. Tridentinus episcopi, Constanciensis et..
Herbipolensis electi et.. abbas Morbacensis, quorum eciam sigilia
de speciali mandato nostro presentibus sunt appensa in evidens
rei geste testimonium, ad erudicionem presencium et ad cautelam
quorumlibet successorum.
Acta -sunt hec anno Domini' 1274, 13 kal. decembr., indic-
tione 3, regni nostri anno 2.
17 (13). Reichsvikariat des Pfalzgrafen bei Rhein bei
eintretender Reichsvakanz. [1276—1281.]
Aus Man. Germ, hist LL. Sect IV Bd. III (1904) S. 114ff.
Rudolfüs dei gratis Romanorum rex semper augustus omnibus
in perpetuum. Sollicitudo Romanorum principum innata quasi
cuilibet officii sui debitum exequi cupienti nos inducit noctes in-
sompnes ducere, voluntarios labores appetere, ut securitatis et quietis
statum subditis preparemus. Considerantes itaque nostrum ac humani
generis statum dubium, et quia nichil morte certius, licet bora
obitus sit incerta, deliberatione provida de nostrorum procerum
consilio et aliorum inperii Romani fidelium et nobilium Austrie
et Styrie irrefragabiliter duximus ordinandum: ut, cum karissimus
gener noster princeps magnificus L[udowicus] comes palatinus Rheni
<~dux Bawarie inter alias suorum principatuum prerogativas hoc in-
signe ius habeat ab antiquo, quod vacante imperio principatus terras
possessiones et alia iura imperii custodire debeat et sinceritate debita
conservare, quousque Romano imperio de principe sit provisum per
eos vel maiorem partem eorum, ad quos provisio huiusmodi noscitur
pertinere, idem gener nostet, si divina clementia nos vocaverit de
hac vita, principatus et terras Austrie ac Styrie cum nobilibus et
ministerialibus officialibus capitaneis castellanis, districtibus et
possessionibus, civibus municipibus et aliis hominibus, castris ac
aliis munitionibus quibuscunque, mutis et theloneis et aliis redditibus
et pertinentiis teneat et conservet pro viribus et diligentia qua potent
imperii nomine, donec predictorum modorum altero rectorem et
principem Roman um imperium sit adeptum. Ad quod fideliter et
efficaciter exequendum dlctus gener noster se astrinxit prestito super
hoc eoram nobis et principibus, quorum sigilia inferius appenduntur,
corporaiiter iurameöto; nobiles etiam et ministeriales cives et muni-
cipes et alii homines dictarum terrarum A.ustrie et Styrie iuraverunt,
quod fideliter et totis viribus exhibebunt supradicto genero nostro
iuxta modum superius iam expressum consiHnm auxilium et favorem,
innitentes ei tamquam rectori et gubernatorf sacri imperii usque ad
tempora prefinita.
ln cuius rei testimonium et perpetui roboris firmitatem etc.
Itiwnn b. BmMn, Urhoim, 4. Auf). 3
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
34 18. Einsetzung fürstL Reichskommissare 1277. 19. Willebrief 1279.
18.* Einsetzung fürstlicher Reichskommissare zur
Wahrnehmung der Reichsrechte und -Güter in Sachsen, Thüringen
und Slavien. 1277 Sept. 27.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV Bd. III (1904) S. 165.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis imperii Romani fidelibus presentes litteras inspccturis graciam
suam et omne bonum. ?
Tenore presencium recognoscimus et publice profitomur, quod
nos gerentes de cirqnmspeccione et fide illustrium principum
nostrorum Alberti Saxonic filii nostri et Alberti Bruneswicensis
ducum fiduciam inooncussam, eisdem ac eorum sollicitudini nostras
et imperii civitates Lubeke Goslariam Mulenhusen Northusen et
universas municiones castra villas et oppida, quocumque nomine
nuncupentur, ministeriales homines et vassallos ac oronia et sin-
gula iura possessiones et redditus, quos et quas in terris Saxonie
Thuringie et Slavie possidemus seu de iure racione' imperii possi-
dere debemus, committimus per presentes, sic quod iidem principes
nostri nostro et imperii nomine ipsis terris presint salubriter et
easdem dirigant sapienter et quod de ipsis possint et valeant libere
ordinäre et facere omnia, que nobis et imperio noverint expedire.
Item predictis nostris principibus plenam tradimus potestatem retrac*
tandi et revocandi ad ius et proprietatem imperii ministeriales
homines et vassallos, possessiones redditus atque iura, quos et que
ab imperio invenerint alienata illicite et distracta, item iudicandi
et iurisdiccionem exercendi nomine nostro in terris et provinciis ante-
dictis et omnia et singula faciendi, que nofetris et imperii utilitatibus
viderint profutura. Propter quod universis et singulis nostris et
imperii fidelibus in predictis provinciis habitantibus damus di-
striccius in mandatis, ut supradictis nostris principibus in omnibus
et singulis' suprascriptis articulis nostro et imperii nomine obediant
humiliter et intendant. In cuius testimonium presens scriptum maie-
statis nostre sigilio duximus roborandum. '
Datum Wienne, 5 kal. octob., indict. 6, anno Domini millesimo
ducentesimo septuagesimo septimo, regni vero nostri anno quarto.
19.* Gesamt-Willebrief der Kurfürsten.
' 1279 (ohne Monatsdatum.)
An» Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 213f.; die
Photographie der Urkunde s. im Ergänznngsband I der Mitteilungen des Insti¬
tuts für österreichische Geschichtsforschung (1886) Seite 376/377; Einiel-Wille-
briefe s. Mon. Germ, hist ibid. S. 214 ff.
Nos principes imperii universis presentem paginam inspecturis.
Complectens ab olim sibi Romana mater ecclesia quasi quadam
germana caritate Germaniam illam eo terreno dignitatis nomine
decoravit, quod est super omne nomen temporaliter tantum presi-
dentium super terram, plantans in ea principes tanquam arbores
preeKctas et rigans ipsas gratia singulari, illud eis dedit incremen-
tum miraiide potentie, ut ipsius ecclesie auctoritate suffulti velut
Digitized by
Goi gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
19. Gesamt-Willebriei der Kurfürsten 1279. 35
germen electum per lpsorum electionem illum, qui frena Romani
teneret imperii, germinarenc. Tlic est illud lumiuare minus in firma¬
men to militantis ecclesie per luminare maius, Christi vicarium,
illustratum. Hic est, qui materialem gladium ad ipsius nutum excutit
et convertit, ut eius presidio pastorum pastor adiutus oves sibi cre-
dilas spirituali gladio protegendo eommuniat. temporali refrenet et
corrigat ad vindicram malefactorum, laudem vero credentium et
bonorum. Ut igitur ornhis materia disseutionis et scandali seu etium
rancoris oceasio inter ipsam ecclesiatn. et imperium auferautur et
hii duo gladii in domo Domini constituti debitn federe copulati se
ipsos exerceant in utilem reformationem regiininis universi et uos
in actu voluntatis et operis inveniamur filii devotionis et pacis, qui
tarn ecclesiam quam imperium confovere tenemur, quicquid per
dominum nostrum F., dei gratia Romanorum regem semper augustuni
sanctissirao patri et domino nostro domino NicoJao pape III. eiusque
successoribus et ipsi 'Romane ecclesie recognitum, confirmatum, ruti-
ficatum, innovatum, de novo donatum, declaratum siye concessum.
iuratum et actum seu factum est per privilegia vel quecunque alia
scripta quorumcunque tenorum super reoognitionibus, ratificationi-
bus, approbationibus, innovationibus, confirmationibus, donationibus.
concessionibus et factis seu gestis tarn aliorum iiuperatorum et regum
Romanorum preueeessorum regis eiusdem quam ipsius regis, et
specialiter super fidelitate, obedieutia, bonorificeutia et reverentia
per Romanos imperatores et reges Romanis pomificibus et ipsi
ecclesie impendoudis ac possessionibus, bonoribus et iuvibus eiusdem
ecclesie, et nominatim super tota terra, que est a Radicolano usque
Ceperanum, marchia Anconitana, ducatu »Spoletano, terra comitisse
Matildis, civitate Rauenne et Emilia, Bobio, Cesena. Foropopuli,
Forliuio, Faueutia, Yinola, Bonouia, Ferraria, Comaclo, Adrianis
atque Gabello, Arimino, Yrbiuo, Monteferetri, temtorio Balnensi.
comitatu Brectenorii, exarcatü Rauenne, Pentapoli, Massa Trabaria
chm adiacentibus terris et omnibus aliis ad predidam ecclesiam
pertinentibus cum omnibus finibus. territoriis atque insulis in terra
marique ad provincias, eivitates, territoria et loca predicta quoquo
modo spectantibus, necnon super civitate Romana et reguo Sicilio
cum- omnibus ad ipsam spectantibus, tarn citra Farum quam ultra,
Corsica quoque atque Sardinia et ceteris terris ac iuribus ad ipsam
ecclesiam pertinentibus, nos nostri nomine priucipatus in omnibus
et per omnia approbamus et ratificamus ac eisdem omnibus et
singulis et quibuscunque aliis super eisdem per eundern regem quo¬
quo modo factis et in posterum faciendis voiuntatem nostram, assen-
sum atque consensum unanimiter et coneorditer exhibemus, et pro-
mittimus, quod contra premissa vel aliquod premissorum nullo
unquam tempore veniemus, set c-a omnia et siugula pro posse nostro
procurabimus inviolabiliter obsorvari. Et ut hec nostra voluntas,
approbaticf, ratificatio, asseusus, conscasus atque promissio a uobis
eisdem Romanis pontificibus et ecclesie in perpetuum observeutur,
3*
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
36 20. Einsetzung eines Reichsvogtes im Breisgan and Elsaß. 1280.
hoc presens scriptum inde fieri fecimus nostrorum sigillorum muni-
mine roboratum.
Act. et dat. anno Domini millesimo ducentesimo septuagesimo
nono, indictione 7, regnante domino nostro predicto domino R.
Romanorum rege glorioso, regni eius anno sexto.
Sigillum Henrici archiepiscopi Treuerensis.
§ Sigillum Sifridi archiepiscopi Coloniensis.
Sigillum Wameri archiepiscopi Maguntini.
§ Sigillum Ludouici comitis palatini Reni ducis Bawarie.
§ Sigillum Iohannis ducis Saxonie.
§ Sigillum Alberti ducis Saxonie.
Sigillum Iohannis marchionis Brandeburgensis.
Sigillum Ottonis marchionis Brandeburgensis.
Sigillum Ottonis marchionis Brandeburgensis.
20.* Einsetzung eines Reichsvogtes im Breisgau und Elsaß.
1280 Dezbr. 17.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 267f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
iudicibus, seultetis, advocatis, rectoribus et villicis per universatn
Brisgoiam et Alsaciam a Basilea usque ad nobilis viri Friderici de
Liningen officium constitutis, fidelibus suis dilectis, graciam suam
et omne bonum.
Ad universitatis vestre noticiam volumus pervenire, quod nos
de fidei claritate nobilis viri Ottonis de Ohssenstein consanguinei
nostri dilecti, qua nobis et imperio duplici vinculo tum sanguinis
unione tum fidelitatis et homägii iure constringitur, fiducie pleni-
tudinem obtiuentes, supradictas duas provincias cum civitatibus,
castris, oppidis, foris et villis ac universis bonis et pertinenciis
earundem ad nos et imperium Romanum spectantibus imperii nomine
atque nostro commisimus ac presencium auctoritate committimus
gubernandas, dantes eidem plenam et liberam potestatem universos
dictarum provinciarum scultetos, iudices, advocatos, rectores et
villicos vel quocumque alio nomine censeantur instituendi, desti-
tuendi vel eciam commutandi et quelibet alia faciendi, que nos
facere possemus, si presentes essemus. Quapropter vobis universis
et sin'gulis civitatibus, oppidis, civitatum oppidorum castrorum et
villarum rectoribus provinciarum et distrietuum predictorum sub
obtentu gracie nostre districte precipiendo mandamus, quatinus pre-
fato Ottoni in Omnibus, que ad predietum commisse sibi amministra-
cionis officium pertinent, iuxta formam premissorum pareatis humi-
liter et reverenter in omnibus intendatis. In cuius commissionis
nostre testimonium et cautelam presentem litteram nostri appensione
sigilli iussimus communiri.
Dat. Wienne, 16 kalen. ianuar., indict. 9, anno Domini 1280,
regni vero nostri anno 8.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
21. Veräuß. v. Reicheg. 1281. 22<15). Willebrief 1282. 23. Böhm. Karr. 1290. 37
21.* Reiehgurteil betr. Veräußerung von Reichsgut.
1281 Aug. 9.
Aas Mon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. III (1904) S. 290.
Nos Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus
tenore presencium profitemur et publice protestamur, quod nobis
pro tribunali sedentibus in sollempni curia nostra apud Nurenberg
sentenciatum exstitit coram nobis, omnium principum nobilium ac
aliorum fidelium nostrorum qui fuere presentes applaudente con-
sensu, quod omnia donata confirmata seu facta quocumque modo
alio de rebus vel bonis imperii per quondam Richardum regem
illustrem aut predecessores suos in Romano imperio a tempore, quo
lata fuerat in ölim Fridericum imperatorem secundum depositionis
sentencia, nullius habere debeant roboris firmitatem, nisi consensu
maioris partis principum in electione Romani regis vocem habencium
fuehnt approbata.
In cuius rei testimonium- presens scriptum conscribi fecimus
et maiestatis nostre sigillo iussimus communiri.
Datum in Nurenberg 5 idus augusti, indicc. 9, anno Domini
1281, regni vero nostri anno 8.
22 (15). Willcbrief eines Kurfürsten. 1282 Sept. 24.
(Konsens des Erzb. Werner von Mainz zur Verleihung von Reichs-
gütern an den Burggrafen Friedrich von Nürnberg.)
Aas Monuments Zollerana hrsg. von R. von Stillfried and
T. Maerker Band II (1856) S. 138; die betr. Belehnangsarkunde König Ru¬
dolfs vom 30. Sept 1282 ebenda S. 139.
Wernherus dei gracia sancte Maguntine sedis archiepiseopus
sacri imperii per Germanium archicancellarius universis Christi fide-
libus presentes litteras inspecturis salutem in Domino sempiternam.
Volentes serenissimi domini nostri Rudolfi Romanorum regis semper
augusti beneplacitis iugiter complacere, consentimus expresse ac
nostram ad hoc liberaliter inpertimur assensum, quod idem villas
Lenkersheim Erlebach et Brücke cum suis pertinenciis universis
nobili viro Friderico burcgravio de Nurenberg conferat et concedat
in feodum, quandocumque sue placuerit voluntati. In cuius nostri
consensus testimonium presentes litteras nostro sigillo fecimus com¬
muniri. Datum Bopardie 8 kalend. octobris, indictione 11, anno
Domini 1282.
23.* Bestätigung des Erzschenkenamtes
und des Knrrechtes für den König von Böhmen. 1290 Sept. 26.
(Erweiterung des Privilegs vom 4. März 1289.)
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 426f.; das
Privileg von 1289 ib. S. 408.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
sacri imperii Romani fidelibus presen- s litteras inspecturis graciam
suam et omne bonum.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 24 (16). Wahlkapitulation Adolfs von Nassau 1292.
Quanto iura personarum prodeunt in lucem noticia elariore,
lanto liquidius posterits ti succossure materia tollitur altercandi.
(nquisicionis igitur drcumspecte prehabita indagine scrutinioque
soflerti scire desideravimus, quid qtiantumve iuris in Romano com-
petat imperio et in ekctioue Romauorum regis futuri imperatoris
inolito . . regi Bohemie principi et filio aostro karissimo et here-
di.bus ipsius. Quo facto principum baronum nobiiium et procerum -
imperii necnon veteranorum communi assercione et concordi testi-
monio comperuimus assonante. »psum regem Bohemie imperii debere
pincernam existere et ius äc officium piucernatus apud eum necnon
eius heredes iure hereditario residere. Extitit eciam dilucide decla-
ratum, predictum regem Bohemie et suos heredes in eleetione regis
Romanorum futuri imperatoris cum ceteris electoribus habere debere
ad similitudinem aliorum electoruni eligendi plenarium ius et vocem.
Hee vero lüra pincernatus et eleetionis nedum dicto regi et suis
heredibus didicimus competere, sed eciam suis progenitoribus, abavis,
attavis, proavis et avis iure plenissimo competebant. Volentes itaque
dieti regis et hereduüi suorum dispendiis precavere. ius et officium
pincernatus in imperio sibi et heredibus eius et non alii competere
et in eleetione regis Romanorum futuri imperatoris habere ius et
vocem, clare recognoscimus approbamus et preseucium testimonio
profitemur. Si quid autem diminucionis vel calumpnie (quod non
c-redimus) circa predicta cavillose, mali(;iose vel subdole posset
opponi. supplemus de plenitudine regie potestatis.
ln cuius rei testimonium presens scriptum maiestatis nostre
sigillo fecimus communiri.
Datum Erfordie, 6. kalend. octobris, indicciöne 3, anno Domini
1290, regni vero nostri anno septimo decimo.
24 (16). Die sog. Wahlkapitulation Adolfs von Kassau.
(Zugeständnisse für Erzbischof Sigfrid von Köln 1292 April 26.)
Aus: Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. III, 2 (1906) S. 460ff.
Heinrich Sch rohe, Der Kampf der G’egenkönige Ludwig u. Friedrich
um das Reich (Berlin 1902 =s Historische Studien veröffentl. von Dr. E. Ebering,
Heft 29) fährt S. 213 ff. den Nachweis, daß die Wahlkapitulation Ludwigs d. B.
(1314 Sept. 12) unter Vorlage und genauer Benutzung der Wahlkapitulation
Heinrichs VII (1308 Okt. 28) abgefaßt ist, diese andererseits auf der Adolfs
von Nassau beruht.
Nos Adolphus dei gratia comes de Nassauwe universis presentes
litteras visuris et audituris in vero salutari salutem.
[1] Cum per mortem serenissimi principis pie recordationis.
olini domini Rodolphi Romanorum regis vacet imperium nostrique
iam dudum fuerit. et sit propositi et intentionis firmissime, domino
deo in subsidium terre sancte. quantum possibilitas nostra patitur,
placitum exhibere pro nostris reatibus famulatum, et quia hoc
commodius ’ ad honorem dei et ipsius terre sancte reformatiouem
efficere possumus. si divina favente gratia ad id nos licet indigni
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSETY OF MICHIGAN
2« (16). Wahlkspitulatioa Adolfs von Nassau 1292. •»*
ex promotione opere et opera revereudi patris damini Sifridi sanete
Golouiensis ecclesie archiepiscopi in nos votum suum dirigentis in
regem Romanorum nominati fuerimus et electi, proinittimus et ad
hec, que secuntur, fide et iuramehto corporali super hiis prestitis
mera et libera voluntate nos tenore presentium obligamus: quod, si,
ut dictum est, in regem electi fuerimus Romanorum, ecclesias et
ecclesiagticas personas, presertim ecolesiam Colonieusem, que iam
multo tempore gravibus iacet prostrata dampnis et affecta iacturis,
in suis iurihus et libertatibus conservabimus et defendemus et ipsas
lesas ad statum debitum reducemus.
[2] Electioni etiam de nobis facte, ut dictum est, consensum
adbibebimus nec ab huiusmodi iure in regno per electionem ipsius
domini Coloniensis archiepiscopi acquisito aliquo tempore, etiam
si aliqui principes Alamanie in electione ab eodem domino archi
episcopo dissentirent, aliquatenus desistemus.
[3] Et quia ipsum imperium felix recipere non potent incre-
mentrnn, nisi ipsa sancta Coloniensis ecclesia, que multis, ut dictum
est, affecta iacet dampnis et iacturis, ab hiis per adiutorium impeni
primitus sublevetur, promittimus et sub dictis fide et iuramento nos
obligamus de nostra bona et libera voluntate, quod, si de persona
nostra per eundem dominum uostrum archiepiscopupa fuerit eleotio
celebrata, nos eidetn archiepiscopo suis successoribus et ecclesie
Coloniensi castra et munitiones Cochme Werde Landskrone Sinzege
Dusburg Tremoniam pro iuribus regni et imperii in partious iliis et
etiajfn ecclesie Coloniensis contra suos inimicos et adversarios defon-
dendis et conservandis commodius committemus et ipsa delibera-
bimus et absolvemus a manibus illorum, qui nunc tenent, teilend»
habenda et possidenda cum Omnibus suis iuribus redditibus iuris-
dictionibu8 theoioneis et proventibus ac perciuentiis quibuscumquc
ab eodem.. archiepiscopo eius successoribus et ecclesia Coloniensi
ad vitam nostram pacifice et quiete. Nec aliquid occasione dictorum
castrorum et munitiouum, reddituum seu proventuum eorundem ab
eisdem archiepiscopo et suis successoribus et ecclesia Coloniensi
quoad vixerimus requiremus, sed ipsos redditus theolonia et pro-
ventus eisdem libero et absolute concedemus temponbus regni nostri
pro custodia ac Conservatione eorundem, nobis contra nostros et
imperii inimicos libero introitu et exitu, si necesse fuerit* in eisdem
^castris et munitionibus tantummodo reservatis.
[4] Item cum idem archiepiscopus et ecclesia Coloniensis castra
ecclesie sue Leggenich Wede Waidenberg Rodenberg et Aspille ii
liberatione ipsius archiepiscopi nobili viro Adolpho comiti de Monte
obligaverint pro certa pecunie quantitate, et ecclesia Romana eideir
comiti sub pena excommunicationis et interdicti dederit in mandatis
ut dicta castra eidem archiepiscopo et ecclesie sue restituai libera
et absolute, et hoc idem dominus papa iniunxerit quondam domino
Rodolpho Romanorum regi predicto, promittimus, quod nos oundern
comitem et suos heredea tales habebimus, quod omnia castra predicta
Difitized
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
40
24 (16). Wahlkäpitulation Adolfs von Nassau 1292.
et villam Tiutieusem restituent et deliberabunt archiepiscopo et
ecclesie Coloniensi sine aliqao dampno ipsorum et alicuius pecunie
datione. [ö] Item proniittimus, quod nos eundem archiepiscopum
et ecclesiam Coloniensem in advöcatiam et iudicium apud Essiude
curtes Westhoven Brätele et Elmenhorst restituemus et reponemus
et earundem pacifiea possessione gaudere procurabimus et efficiemus.
[6] Item promittimus, quod archiepiscopum suos successores et
ecclesiam tenebimus et conservabimus in possessione castrorum
Wassenberg et Leidberg et ipsis contra ducein Brabautie eomitem
Plandrie et alios quoscumque propter hoc ipsos iwvadere volentes
manu potenti assistemus. [7] Item promittimus, quod, si archi-
episcopus sui successores et ecclesia Coloniensis castra.et munitiones
Worinch Ysenberg Werle Mendene Rafl'inberg Yolmesteine Hallen¬
berg et munitiones alias ecclesie Coloniensis tempore captivitatis
archiepiscopi destructas suis sumptibus reedificare voluerint, vio-
lentiam ipsis deponemus et quoscumque in huiusmodi structura eos
impedire volentes regali potentia compescemus. [8] Item promitti¬
mus, quod theolonia in Andernaco et apud Berte archiepiscopo et
ecclesie Coloniensi confirmabimus et privilegia ecclesie Coloniensis
ab imperatoribus seu regibus concessa innovabimus eisdem. [9] Item
promittimus, quod archiepiscopum et ecclesiam Coloniensem in
castrum et bona apud Zeiten, a quibus archiepiscopus tempore
captivitatis sue a comite de Veldens fuit eiectus et spoliatus, repo¬
nemus et ipsum castrum eidem archiepiscopo et ecclesie Coloniensi
deliberari faciemus.
[10] Item promittimus, quod condignam emendam archiepiscopo
et ecclesie Coloniensi fieri procurabimus a civibus Coloniensibus de
forefactis eorundem ad voluntatem archiepiscopi suorum successorum
et ecclesie Coloniensis. Alioquin absque omni contradictiono, ab
archiepiscopo suis successoribus et ecclesia Coloniensi requisiti,
quia in exeommunicatione dicti cives steterunt per annum et diem
et forefactum ipsorum est notorium, proscribemus eosdem et bona
ipsorum publicabimus. Et nichilominus .. archiepiscopo suis suc¬
cessoribus et ecclesie Coloniensi assistemus nostris laboribus et
expensis potenter et patenter contra cives predictos et fautores
eorundem; nec a persecutione eorundem desistemus nec pacem
treugas vel compositionem cum eisdem inibimus sine ipsius archi¬
episcopi suorum successorum et ecclesie Coloniensis voluntatem et
consensu expresso, et circa huiusmodi negotium faciemus, quidquid
archiepiscopo et ecclesie Coloniensi videbitur faciendum. [11] Item
promittimus, quod, si compositionem amicabilem inter archiepisco¬
pum et cives Colonienses contigerit ordinari vel eos archiepiscopo
subiugari, nos de civitate Coloniensi nullatenus intromittemus nec de
civibus aliquod fidelitatis homagium recipiemus, cum ipsa civitas
in temporalibus et spiritualibus ad ipsum archiepiscopum Colonien¬
sem pertineat pleno iure.
[12] Item promittimus, quod tutelam monasterii Curbeiensis
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
24 (16). Wahlkapitulation Adolfs von Nassau 1292.
41
archiepiscopo et ecclesie Coloniensi a domino Rodolpho Romanorum
rege commissam innovabimus et confirmabimus eisdem, castraque
et munitiones ecclesie Curbeiensis ab aliis violenter occupata revo-
cabimus et recuperabimus ad ecclesiam Curbeiensem de consilio
archiepiscopi memorati.
[13] Item cum necessarias utiles et inevitabiles oporteat archi-
episcopum suos successores et ecclesiam Coloniensem pro servitio
Romani imperii facere expensas, promittimus, quod eidem archi¬
episcopo et ecolesie Coloniensi dabimus viginti quinque milia mar-
carum argenti in suarum subsidium expensarum. Et ad maiorem
securitatem et observantiam premissorum promittimus, quod castra
Nassauwe Dillenberg Ginsberg Segen, partem comitis Henrici de
Nassauwe cum consensu libero et expresso ipsius comitis Henrici
uxoris sue et Emekonis fratris sui, item Brubag Riveltze Limburg
castjum et oppidum Velmere de consensu et bona voluntate domino-
rum dictarum munitionum et heredum eorundem ipsi archiepiscopo
suis successoribus et ecclesie Coloniensi sublevabimus reponemus et
deliberabimus et assignari facipmus teuenda sub expensis nostris.
Et nichilominus quinquaginta tarn nobiles quam müites bonos et
legales fideiussores ponemus eisdem et cum eisdem fideiussoribus
apud Bunnenses, ab eodem archiepiscopo suis successoribus et ecclesia
Coloniensi requisiti, infra quindenam intrabimus, inde non recessuri,
quousque omnia et singula premissa per nos fuerint adimpleta vel
super ipsis adimplendis securitas facta ad voluntatem archiepiscopi
et ecclesie Coloniensis.
[14] Preterea eligimus et arbitramur, quod, si contra premissa
▼el aliquid premissorum fidem nostram (quod absit) infringendo
deveniremus nec securitatem ipsi archiepiscopo ad voluntatem suam
faceremus super premissis omnibus faciendis adimplendis et ser-
vandis, ipso facto cademus a iure electionis et iure regni
nobis per electionem acquisito, renunciantes exnunc ut extunc omni
iüri, quod nobis competeret seu competere posset in regno predicto,
ratum et gratum habentes, quod principes ius in electione
imperii habentes ad electionem alterius regis proce-
dant, si hoc eidem archiepiscopo videbitur expedire.
[15] Preterea coronam regni consecrationem et installationem in
sede Aquensi ab eodem domino archiepiscopo non petemus nec ipsum
aliqualiter infestabimus super eo, quousque plenam securitatem fece-
rimus eidem super omnibus et singulis articulis fideliter adimplendis.
[16] Item promittimus, quod super debito, in quo idem do¬
minus archiepiscopus nobis tenebatur propter theolonium Ander-
nacense, quod nobis obligaverat, quitum clamabimus et dicemus.
[17] Item promittimus, quod questionem, que vertitur inter
eundem dominum archiepiscopum et comitem Henricum de Nas¬
sauwe consanguineum nostrum super dampnis et deperditis, in
nos recipiemus et ipsam sedabimus voluntate archiepiscopi memo¬
rati. [18] Item promittimus, quod illustris principis domini Ottonis
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
42
25 ( 17 ). Absetzung König Adolfs 1298.
,cum tek>‘ marcAionis Brandenburgeiisis favorem et amicitiam capta-
bimus, ut suam promotionem sentiamus ad dictum domini archi-
episcopi, decani Coloniensis et comitis Ottonis de Everstein West -
falie marchald. [19] Item promittimus. quod, si liberi quondam
Wilhelmi fratris Walrami nunc comitis Iuliacensis eundem comitem
propter comitatum Iuliacensem et bona alia impetere seu invadere
voiuerint, nos eundem comitem Iuliacensem manutenebimus et eidem
assistemus et ipsum conservabimus in comitatu et bonis predicti9
contra ducem Brabahtie, comitem Flamin« et alios quoscumque
propter hoc ipsum comitem Iuliacensem invadere voleutes. Oppidum
etiam Duren eidem comiti quoad vixerimus diinittemus et officium
sculteti Aquensis cum suis iuribus illi comoiittemus, cui voluerit
archiepiscopus, et quamdiu placuerit archiepiscopo antedicto.
[20] Super debitis etiam, in -quibus dominus Rodolphus Ro¬
manorum rex patri dicti comitis tenebatur, de quibus etiam se dicit
habere recognitionem et litteras patentes ipsius regis, adiungemus
amicos nostros ipsi domino .. archiepiscopo et de consilio ipsius
rationabiliter nos habemus circa comitem predictum in debito
antedicto.
[21] Item promittimus, quod . . archiepiscopo tt ecclesie Colo-
niensi quoad vixerimus favorabiles erimus et graciosi et eisdem
assistemus contra quoscumque suos adversarios et inimicos, nec de
Monte nec de Marka.comites aut ducem Brabantie aut alios inimicos
ecclesie Coloniensis in nostrum consilium et. familiaritatem re^ipie-
mus sine consensu et voluntate. . archiepiscopi suorum successorum
et ecclesie Coloniensis.
In cuius rei testimonium sigillum nostrum ex certa nostra
scientia apposuimus et apponi fecimus huic scripto.
Nos etiam Iohannes dominus de Limburg, Ulricus dominus de
Hagenauwe, Godefridus de Merenberg et Iohannes de Rinberg de
mandato ipsius Adolphi comitis speciali et expresso fide et iuramento
interpositis promisimus et iuravimus, nos effecturos et procuraturos,
quod idem comes omnia et singula premissa constanter adimplebit et
fideliter observabit, dolo et fraude exclusis, sigilla nostra presentibus
in testimonium apponentes.
[22] Promittimus insuper nos Adolphus comes predictus sub
pents predictis, quod de Austrie et Limburgensi ducatibus ad im-
perium devolutis neminem infeodabimus nec aliquid de ipsis ordi-
nabimus sine ipsius archiepiscopi consensu et voluntate expressa.
Datum Andernacen. dominica pröxima ante festum beatorum
Philippi et Iacobi apostolorura anno Domini 1292.
25 (17). Absetzung des Königs Adolf. 1298 Juni 28.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. III, 2 (1906) S. 549ff.
[1] In nomine Domini amen. Gerhardus dei gracia sancte
Maguntine sedis archiepiscopus sacri imperii per Germanium archi-
cancellarius ad rei memoriam sempiternam. Ut prodeat de vultu
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
25 (17). Absetzung König Adolfs 1298.
43
dei iudicium et oculi nostrt videant equitatem, via regia debemus
incedere nec ad sinistram nec ad dextram declinare. ita magnam
iudicantes ut parvum, qui-v non est personarüm accepcio apud deum.
Presi deute namque rationis imperio sedet in examine veritatis pro
tribunali ius.ticia et quasi rex in solio iudicii rectitudo,de cuius ore
procedit gladius bis acutus; cuius eciam aspectu terribili proprie
voluntatis dissipatur arbitrium reproborum, quia noxius appetitus
sine personarum delectu sub iuris begula limitatur. flec enira eterui
fuit providencia iudicis. de eurus vultu recta iudicia prodeunt, ut
recti iudices eligerentur in orbe, qui terram iudicent, iusticiam dili¬
gant, orphanos pupillas et viduas defendant. et quorum oculi respiciant
equitatem. Hec profecto velut dei testamento. quo filios homiuum
recte iudicare iussit, per quod fedus humani generis in tranquillitate
eonsistit, sollicitudine vigili ac diligenti studio sunt a cunctis firma
stabilitate servanda; nam pacem pariunt, modestiam nutriunt, sua
unicuique equo libramine tribuunt, iniuriarum materiam reprimunt,
delinquentes puniuut, alterum ledi ab altero non permittunt.
[2] Sane cum nos apud serenissimum dominum Adolfum pre-
cipuum principem secularem pro communis (»eis observatione, pro
suorum defeotuum emendacione, delictorum correccione neenon suo-
Tuin excessuum condigna satisfaccione, uionitis salutaribus et precum
curaremus cum devotione debita insistere lenitate, idem princeps, a
nobis nbn semel tantum, sed sepius liumiliter conmonitus et devote,
Pharaonis duriciam imitans et obturans more aspidis aures suas.
preees huiusmodi et salubria monita elata obstinacione ac obstinata
elaeiorie despexit; propter quod, nön valentes absque gravi Christi
offensa eius iniquitates amplius tolerare. cogimur stimulo proprie
consciencie nos urgente iuste quantum licet animadvertere in eundem.
[3] Ipso namque regnante (ut de ceteris eins criminibus taceamus,
sicut heu rei evidencia et communis, clamor populi ascendens in
eelum cum gemitibus et lacrimis de die in diem ebntinue manifestant)
ins publicum sibi gubernandum gladio temporali commissum in sacris
sacerdotibus et magistratibus per ipsum et suos, laxatis frenis ad
illicita, miserabiliter (quod doieiites pioferimus) nostris temporibus
dei timore postposito vuineratur adfeo, quod facti qualitas et gontili-
tatis pretendit rabiem et fidem videtiir offeudere christianam. Quo-
niam per ipsum et suus.... maximum in dei ecciesia sacramentum,
ndelicer corpus doniini hostii Ihesji Christi, in pluribus ecclesiis
irreverenter et violenter effraetis (quod, horrendum est cogitare et
tremendum videro fieri taoitoV de actu nephandissimo acceptis cap-
sellis proicitur non aliter, quam res prophana quandoquideni super
terram. Saeerdotes etiain et viri ecclesiastici et religiosi, ut de laicis
*et pauperibus taceamus, ad dei ecclesiam fugientes in coriiu altaris,
ablatis calicibus et ecelesiasticis ornameutis, etiam intra divinorum
officia usque ad femoralia spoliantur, ceduntur et quandoquidem
occiduutur; altaria denudantur, baptisteria confringuntur et ecclesie
incenduntur, rebus ibidem pauperum et divitum causa refugii posilis
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
44
25 (17). Absetzung König Adolfs 1298.
ausu sacrilego asportatis; iudices eciam ecclesiastici et magistratus
pro iusticia reddita querelantibus per iniuriam puniuntur; pro'oi
quoque sacerdotes eanonice iuxta morem ecclesiasticum per locorum
ordinarios instituti deiciuntur, aliis inhonestis, de quorum ordina-
cione non constat, in locum eorum positis per abusum laice potestatis.
[4] Insuper infinita alia lamentabilia forefacta, que ad plenom
scripto vel sermonum foliis explicari non poterunt, committuntur:
virgines enim impudenter in aspectu parentum stuprantar, vidue
continentes, coniugate et honeste mulieres clamoribus validis et
conatibus renitentes maritis et consanguineis eciam respicientibus
impudencius opprimuntur. De quorum debita emendacione cum
contra suos prefectos et ministros talia committentes et fieri per-
mittentes ad ipsum regem sepius lamentabiliter habitus fuisset recur-
sus, ipse clamores querelancium obaudivit, iusticiam facere neglexit
et accusatos non solum calumpniose defendit, sed ad deteriora etiam
provocavit.
[5] Et ut ad presens de ceteris predicti regis sceleribus tacea-
mus, quedem gravissima, que nulla possunt tergiversacione celari,
commissit: deieravit enim multociens communem pacem terre tarn
suo quam incolarum regni Alemanie nobilium et plebeiorum iure-
iurando firmatam dampnabiliter violando, pacta eciam inter ipsum
et nos super iuribus nostre ecclesie conservandis inita et sacramento
vallata minime observando. [6] Perpetravit eciam sacrilegium, capi
faoiens prelatos clericos religiosos et eciam secuiares. Multa insuper
statuta edidit et consuetudines introduxit in subversionem eccle-
siastice libertatis, volens ecclesiam subicere servituti et publicis
functionibus, a quibus est prorsus immunis. Et, quod gravius est,
ab episcopis et prelatis sua a dicto rege regalia recipere volentibus
magna extorquet donaria per simoniacam pravitatem. Immo, quod
peius est, sua episcopis et prelatis conferre regalia penitus eontradicit,
nisi antea aliqua de bonis suis et ecclesie sue possessionibus sibi
conferant.et assignent. Et sic per ipsum, tamquam ecclesie perse-
cutorem precipuum, ecclesiasticus ordo confunditur et dissolvitur
nervus ecclesiastice discipline. [7J Principes eciam Alemanie tarn
ecclesiasticos quam eciam secuiares, arcliiepiscopos episcopos prelatos
duces marchiones comites et barones, suis dignitatibus honoribus et
bonis ac iuribus absque causa rationabili per dolum et fraudem et
insidias quascumque diabolicas privare contra deum et iusticiam
tamquam seminator discordie multipliciter est conatus. Et ipsorum
principum exterminio adeo est intentus, ut ipsis illud verbum sapientis
competere merito videatur: ,Cur ego, inquit, te habeam ut principem,
cum tu me non habeas ut senatorem ?* Que omnia et plura alia his
similia delicta nephanda regi predicto per communem populi accla-
macionem necnon publicam vocem et famam sub rei evidencia, que
tergiversacione aliqua celari non potest, veraciter ascribuntur.
[8] Nos itaque per excellentissimos Oermanie principes, qui
regem in imperatorem postmodum promovendum ius et potestatem
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
vxww
25 (17). Absetzung König Adolfs 1298. 45
una nobiscum obtinent eligendi, non semel tantum, set pluries requi-
siti et stimulo proprie conscientie excitati, ex incumbentis officii
nostri sollicitudine non solum principes antedictos, verum eciam
ipsum regem pro sancte pacis reformatione, pro concordie revocacione,
pro rei publice felici gübernacione et pro tocius regni salute nuper
duximus convocandos, ut 17 kalendas iulii, si dies feriata non fuerit,
alioquin proxima die sequenti non feriata, quam eis pro termino
assignavimus peremptorio, in Magunciam dignarentur sui presenciam
exhibere äd tractandum et ordinandum de turbacionibus et defectibus
regni, quod omnipotenti deo foret acceptum et hominibus profuturum.
[9] Adveniente itaque termino predicto eodemque propter predicti
regis contumaciam et quorundam principum electorum absenciam
usque in vigiliam beati Iohannis Baptiste proximam continuato,
magnifici principes, videlicet dominus Albertus dux Saxonie pro se
ac illustri Ludewico comite palatino Reni procuratorio nomine et
dominus Otto ,cum telo‘, dominus Heinricus et dominus Hermannus
marchiones de Brandenburg et alii quam plures regni Alemanie prin¬
cipes comites et barones nobiscum, qui vices gessimus venerabilis
patris domini Wicboldi sancte Coloniensis ecclesie archiepiscopi nec-
non excellentissimi principis domini Wenzeslai regis Bohemie iuxta
speciale mandatum principum eorundem et potestatem plenam et
liberam nobis traditam ab eisdem ad universa et singula, que in
superioribus sunt expressa et eciam que sequuntur, conyenerunt loco
et terminis supradictis.
[10] Cum quibus et aliis sapientibus ibidem tune presentibus
inquisicione de prcdictis et examinacione habita diligenti dominus
Adolfus rex predictus per honestorum virorum quam plurium viva
testimonia et alia legitima docuinenta inventus fuit de premissis
excessibus et criminibus publice et notorie irretitus.
[11] Insuper rex predictus tanto regimini tanteque potestati
inventus est insufficiens et inutilis, prout dura gwerrarum turbacio,
que in diversis regni Alemanie partibus miserabiliter invaluit per
ipsum et suos, per quos sedari pocius debuerat, detestabiliter excitata
doeuit manifeste.
[12] Igitur super premissis cum principibus electoribus epi-
scopis prelatis ducibus comitibus baronibus et sapientibus omnibus
ibidem presentibus deliberacione prehabita diligenti de communi
consilio et voluntate omnium ac consensu unanimi illorum, quorum
intererat, predictum dominum Adolf um, qui se regno reddidit tarn
indignum quique propter suas iniquitates et causas- prescriptas a
deo, ne regnet amplius, est eiectus, privatum regno, cui hactenus
prefuit, a Domino ostendimus, denunciamus privatum et nichilo-
minus concordi sentencia predictorum principum electorum dictante
sentenciando privamus, omnes, qui ei iuramento fidelitatis tenentur
astricti. a iuramento huiusmodi perpetuo absolventes, firmiter inhi-
bendo. ne quisquam de cetero sibi tamquam regi pareat vel intendat.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
46 2ö (18). Erzkanzler (. Deutschland 1298. 27 (19). Kürspruch 1308.
Acta sunt bec Maguncie anno Domini 1298 in vigilia beati
Iohannis Baptiste.
26 (18). Festlegung der Erzkanzler würde für Deutschland.
1298 Sept. 13.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. IV, 1 (1906) S. 13L
Albertus dei gracia Romanorum rex semper augustus unjversis
sacri imperii fideÜbus tarn presentibus quam futuris, ad quos pre-
v sentes littere pervenerint, graciam suam et omne bouum. Animad-
versione dignissima recoleutes, quanta efficacia et fidei puritate
nobis astiterit venerabilis Gerhardus archiepiscopus Maguntinus
princeps noster carissimus ad regale nos fastigium specialiter promo-
vendo et promotos in ipso firmando, ut ipsum contemplacione sui et
ecclesiam eius non solum in eorum libertatibus iuribus et honoribus
foveamus, sed et alias preveniamus uberiori gracia et favore, dignum
censemus et arbitramur. recognoscentes prefatum principem et
quemlibet eius in arehiepiseopatu predicte ecclesie successorem esse
et fore debere sacri imperii per Oermaniam archicancellarium, et
fideliter promittentes ad hoc presentibus litteris obligati, quod euridem
archiepiscopum et successores eius in iuribus houoribus dignitatibus
et libertatibus, que racione archicancelJarie predicte debent liabere,
videlicet in accipienda semper nobiscum decima parte de bonis peti
cionibus et exactionibus Iudeorum, preficiendo cancellarium aule
nostre perpetuis temporibus loco sui aliisque suis utilitatibus, sive
ut in nostra curia sive extra curiam iidem archiepiscopi constituti,
manutenebimus defendemus et tuebimur ut presentes, eorum eeiam
absencia non obstante, dantes eis has uostras litteras, consiguatas
nostre typario maiestatis in testimonium super eo.
Datum Holzkirchen idus septerabris anno domini millesimo
ducentesimo nonagesimo octavo, indictione undecima, regui vero
nostri anno primo.
27 (19). Kürspruch bei der Wehl Heinrichs VII.
1308 Nov. 27.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect. IV. Bd. IV, 1 (1906) S. 230. — Dieser
Kürspruch ist der ausführlichen Darlegung der Wahl Heinrichs VH. entnommen,
welche die Kurfürsten dem Papste Clemens V. übermittelten (s. unten Nr. 64).
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti amen. Cum vacante
regno seu imperio Romano per mortem bone memorie domini Alberti
quondam Romanorum regis, vocatis qui fuerant evocandi et qui ius
in electione futuri Romanorum regis habere dinoscuntur, et preseu-
tibus die ad eligendura prefixa omnibus, qui debuerunt voluerunt et
potuerunt comwtode interesse, placuerit. omnibus ad electionem proce-
dere futuri regis, inquisitis votis omnium et singulorum ius in
electione ipsius regis habentinm, cumque omnes et singulos electores
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
47
r i\ , v i \ ■
28 (20). Erzkanzlerwdrde für Italien 1810.
predictos appareat ex premissis direxisse concorditer vota siia in
illustrem virum Henricum comitem Luzelenburgensem, in eum con-
senciendo et ipsum nominando in Komanorum regem eligendum, per
cuius quidem comitis experte strenuitatis merita ac fidei puritatem
et constanciam speratur sacrosancta Romana et universalis ecclesia
potenter ac utiliter posse defensari ac in spiritualibus et temporaiibus
votiya suscipere incrementa, ac eciam res publica prövide dirigi et
pariter superno sibi suffragante auxilio gubornari: ego Rodolpbus
comes palatinus R/ieni vice mea et coelectorum meorum omnium ius
in ipsa electione habentium ex potestate michi ab eisdein tradita
specialiter et concessa eundem Henricum comitem Luzelenburgensem
invocata sancti Spiritus gracia eligo in Komanorum regem, in im-
peratorem futurum promovendum, in advocatum sacrosancte Romane
et universalis ecelesie ac defensorem viduarum et orphanoruin.
28 (20). Ausübung der Erzkanzlerwürde für Italien.
1310 Sept. 5.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sect. IV. Bil. 4, 1 (1906), S. 370.
Heinrieus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
saeri Romani imperii fidelibus ppesentibus et futuris graciam suam
et omue bonum. Dum principibus nostris iura eorum in signum
prerogative specialis eisdem a sacro Romano concessa iraperio een*
servamus, ipsos intentos et devotes nostre reddimus regie maiestati.
Supplieacionibus siquidem' venerabilis Heinrici Coloniensis arehi-
episcopi saeri imperii per Italiam archicancellarii principis nostri
karissimi propter nostra et imperii ac eciam ecelesie sue negocia sibi
incumbencia trans Alpes, quorsum in brovi dirigemus dante Domino
feliciter gressus nostros, nobiscum non valentis se transierre, coram
uobis super hoc se devocius excusando, inducti et pariter inclinati,
ut in absencia sua officium cancellarie no3tre per iuterpositam per-
<onam idoneam, que nobis in partibus Italie vice dicti archiepiscopi
in sigilli custodia et aliis, que officium canceUarie requirit, deserviat
studiose: quod ipsi archiepiscopo et ecelesie sue Coloniensi honor
ius simul et profectus ex hiis provenientes integre conserventur ob
eiusdew archiepiscopi preclara merita, que in nostro resplendent
culmine, sibi ex speciaii regie maiestatis clementia indulgemus,
volentes, ut is, quem huic officio prefecerit et sibi substituerit in
eodem, vice eiusdem archiepiscopi cancellarie nostre in supradictis
Italie partibus debitum libere exequatur; precipientes universis et
singulis, ut eidein substituto suo in premissis pareant de iuribus et
redditibus ipsi Coloniensi archiepiscopo tamquam arcbicanoellario
competentibus, eidem integre respondendo temporibus debitis et con-
suetis. In premissorum testimonium preseutes litteras nostre maie¬
statis sigillo iussimus communiri.
Datum Spire nonis septerabris, anno Domini 1310, regni vero
nostri anno secundo.
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
48
29 (21). Reichsvikar 1310. 30. Wahl&usschreiben 1314.
29 (21). Einsetzung eines Reichsvikars während des Romzugs.
1310 Sept. 13.
Aas Mon. Germ, hist LL. Sect. IV. Bd. IV, 1 (1906), S. 389.
Heinricus dei gracia Romanoruin rex semper augustus pru-
dentibus viris . . capitaneo . . potestati. . ancianis . . eommuni et
populo de Mantua suis et imperii fidelibus dilectis graciam su^m et
omne bonum. [1] Devocioni vestre ad incentivum singularis gaudii
nunciamus, quod diebus istis de consilio electorum et aliorum prin-
cipum baronum comitum nobilium ac fidelium imperii ad ainplian-
dum non mediocriter nostre fortitudini3 moiem illustri Iohanni primo-
genito nostro karissimo de rogno Bohemie, quod nobis vacabat et
imperio, providimus de regie plenitudine potestatis; peractis et con-
sumatis honoribus congruis cum ipso et inclita Elizabet nata quon-
dam Wenceslai regis Bohemie consorte sua nupciarum sollempniis,
prout regie celsitudini competere videbatur, memoratum regem de
consilio et beneplacito predietorum principum ac fidelium imperii
per Germaniam et regnum Arlatense vicarium nostrum et imperii
prefecimus generalem ipsumque cum decenti et laudabili comitiva
principum militum et fidelium nostrorum ac copiosa armatorum
multirudine in terram Bohemie duximus transmittendum. [2] Qui-
bus causis magnis et arduis procul dubio cum sic retenti simus ali-
quamdiu ultra tempus, quod aliis nostris litteris vobis designavimus,
hoc nostre morositati non imputet vestre discrecio puritatis. Nunc
enim divina disposicione omnibus nostris negociis in bono statu
collocatis in itinere constituti sumus versus Lausannam, ubi montes
transire disponimus, directis progressibus potenter et feliciter pro-
eessuri, nullius dilacionis medium expeetando. [3] Unde fidelitatis
vestre constanciam monemus et hortamur attente, quatinus collectis
et convocatis amicis vestris, prout honori regib vestreque devocioni
congruit, statim, cum in Italia constituti fuerimus, nobis sollempniter
occurrere studeatis, iocundum adventum nostrum vobis propicium
pronis affeetibu3 amplexantes in augmentum votivum vestri commodi
et honoris.
Datum Columbarie, idus septembris, regni nostri anno secundo.
Prudentibus viris . . capitaneo . . potestati. . ancianis .. com-
muni et. . populo de Mantua, nostris et imperii fidelibus dilectis.
30.* Ausschreiben zur Königswahl. 1314 Juni 5.
Ans F. Jos. Bo d mann, Codex epistolaris Budolfi I. Rom. regis (1806)
Anctarinm II. Nr. 18 S. 326 f.
Venerabili in Christo patri domino Heinrico Coloniensis ecclesi»
archiepiscopo, sacri imperii per Italiam archicancellario, Petrus dei
gratia sanctae Maguntinensis sedis archiepiscopus, eiusdem sacri
imperii per Germaniam archicancellarius, siucerrimum animum coin-
placendi.
Cum ad nos, tanquam ad sacri imperii per Germaniam archi-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
31 (22). Erzkanzler für Gallien 1314
49
cancellarium, ipso sacro imperio vacante, in praesenti pertineat con-
vocare principes iu electione futuri Romanorum regis ius habentes,
nos cum eisdem principibus coelectoribus nostris, qui praosentes
fuerunt, et cum procuratoribus eorum, qui venire non poterant,
apud villam Reuse tract&tu praehabito diligenti et de lioc instanter
requisiti per eosdem pro eommuni bono et reipublioae gubernaliowe
crastinum diem beati Lueae ewangelistae proximum ad eligendum
in Frankenfurd futurum Romanorum regem in iraperatorem postea
promovendum ex officii nostri debito assignandum duximus et prae-
sentibus assignamus. Quos diem et locum vobis tenore praesentium
intimamus, ut ad praedictae electionis sollempnia, sicut ad vos pertinet,
veniatis.
Datum apud praedictam villam Rense, anno Domini millesimo
treeentesimo quarto decimo, in die beati. JBonifacii martyris.
31 (22). Privileg für, den Kurffirsten von Trier, den Erzkanzler
für Gallien und Arelat. 1314 Dez. 3.
Aus (Hontheim) Historia Trevirensis diplom. Bd. tl (1750) S. 92f.
[1] Ludovicus dei gratia Romanorum rex semper augustus
universis sacri Romani imperii fidelibus praesentes literas inspec-
turis gratiam suam et omne bonum. Regalis celsitudo illorum prorao-
tionibus consuevit libentius intendere, quj ad imperialium negotiorum
obsequia se reddunt frequeutius prompteres. [2] Hinc est, quod
nos, attendentes venertibilis Baldewini archiepiscopi Trevirensis prin-
cipis nostri dilecti grata obsequia ipsumque et eedesiam suam Trevi-
rensem super expensis gravibus et immensis, quas pro expeditione
nuper negotiorum nostrorum et imperii sustinuit, intendentee ali-
qualiter relevare, sibi et ecclesiae suse permittimus et ex certa scientia
concedimus tenore prsesentium, quod ipse quoad vixerit ultra quatuor
grossos Turonenses. quos ipse et ecclesia sua Trevirensis ex noslra
et aliorum nostrorum pradecessorum Romanorum principum con-
cessione perpetuo pro qualibet carrata vini et aliis mercimoniis iuxta
consuetam taxationem in Confluentia super Rhenum ratione telonii
recipit et recipere debet, alios duos grossos Turonenses ibidem recipiat
atque levet. [3] Similiter permittimus et concedimus eidem, quod
omnia bona imperii, ubicunque in sua dioecesi reperiantur obligata,
coniunCtim vel divisim eo pretio modo et forma, quibus sunt obli-
gata, redimere vaieat ac ea iure tenere.
[4] Et quia ex nostri officii debito ubicunque sua iura illibata
conservare tenemur, promittimus et volumus, quod. si eoutingat nos
iptrare terminos archicancellarim praedicti archiepiscopi Trevirensis
videlicet terminos Galliae aut regni Arelatensis nostri aliorumque
locorum. in quibus debet et consnevit ipse vel sui praedecessores iura
archicancellariae exercere, quod custodiam sigillorum nostrorum iura
ai*chicanceilari<e praedictae ac reditus et bona eiusdem levare et perci-
pere cum insigniis officii antedicti per se vel per alium permittimus
et concedimus eidem, ac etiam potestatera constituendi vicecancella*
Altmknn a. Bernheim, erkunden, 4. Anfl 4
Digitized by
Go», igle
Original from
UNIVERSfTY OF MICHIGAN
50
82 (23). Einladung zum Reichstag 1338.
rium et destituendi et de omnibus, quae spectant ad dictam can*
cellariam, disponendi, prout quando et quotiens sibi videbitür expe-
dire. [Konstruktion!]
[5] Volumus et de speciali gratia concedimus eidem, quod
ipse nec ultra montes nec citra ad parlamentum vel expeditionem
nostram publicam vel privatam, nisi orrmes alii principes electores
nostri ad hoc fuerint evocati et negotium tantum eit, quod merito
simul conveniant, ire teneatur, nec propter hoc offensam nostram
vel indignationem incurrere valeat ullo modo. [6] Et licet quorum-
cunque iniurias propellere teneamur, quia tarnen circa ecclesias et
personas ecclesiasticas ex nostri officii debito id facere specialius
sumus astricti, nos promittimus, quod eundem archiepiscopum et
eius ecclesiam, quamdiu vixerimus, contra quoscunque invadentes
et iniuriantes toto posse nostro iuvabimus et tuebimur et assistere
tenebimur eidem et ecclesiae suse et pro iuribus ac pignoribus seu
hypothecis suis et ecclesiae suae adipiscendis recuperandis et reti-
nendis iugiter assistemus. [7] Insuper cum res pluribus onerosas
prohibere et deiicere ex iuris debito debeamus, promittimus etiam
eidem archiepiscopo, quod nullum novum teloueum, quod receptum
non fuerit a tempore regis Kudolphi citra, infra districtum eius
iurisdictionw aut conductum in aqua aut in terra ponemus nec recipi
permittemus nec etiam de Wesalia usque Hammerstein inclusive
sine ipsius voluntate.
[8] Nulli ergo omnino hominum liceat paginam infringere
praesentem vel ei ausu temerario quomodolibet contraire; si quis
autem hoc attemptare praesumpserit, nostrse indignationis aculeos
merito poterit formidare. In quorum omnium et singulorum certi-
tudinem et roboris firmitatem praesentes literas sigillo nostrse maie-
statis tradimus communitas.
Datum Colonise 3 nonas decembris anno Domini 1314, regni
vero nostri anno primo.
32 (23). Einladung einer Reichsstadt zum Reichstag.
1338 Juli 8.
Aus Urkundeubuch der Stadt Lübeck II. Teil. 2. Hallte (1858)
S. 629; das Schreiben ist nur als Insertion in einer andern Urkunde erhalten,
wobei das Protokoll fehlt
Ludowicus etc. Quia super quibusdam arduis imperii negociis
et maxime inter nos hucusque et sedem apostolicam agitatis prin¬
cipes ecclesiasticos et seculares necnon comites barones civitates
et communitates fideles imperii duximus convocandos, vos, de
quorum legalitate providencia et consiliis specialiter confidimus,
attente requirimus et monemus, vobis sub obtentu gratie nostre
precipiendo mandantes, quatenus duos cum sufficienti mandato ex
vestra communitate proxima feria tercia ante diem beati Laurencii
ad nos cum aliis principibus comitibus et civitatibus in oppidum
oostrum Franchenford destinetis, nulla excusacionis causa quesita.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
33 (24). Kurverein von Rons« 1338.
Bl
sic tos in premissis promptes et benivolos exhibendo, ut »binde
facere teneamur, que vobis grata fuerint et accepta.
Datum Erancenford, 8 die mensis iulii, regni nostri anno vicesimo
quarto, imperii vero undecimo.
33/35 (24/26). Der Knrverein von Rense. 1338 Juli 16.
Nr. 33: Zeile 1—5 aas Bibliotheca historica Goetting. L Teil (1758),
S. 246, mit orthogr. Veränderungen, der weitere Text (gleichlautend mit der
Gesamtnrkunde der Kurfürsten) seit unserer 3. Aufl. aus der Einseiurkunde Erz¬
bischofs Walram von Köln (Or. mb. Berlin. Geb. Staats- Arch.; hier auch
Einzelurkk. Rudolfs v. Sachsen, Stephans u. Rudolfs v. d. Pfalz); vgl die
Einzelurkunde Pfalzgraf Stephans v. demselben Datum in: Quellen und Er¬
örterungen zur bayer. u. dtsch. Gesch. Bd. VI (1861), S. 363ft; die Einzelurk.
Markgraf Ludwigs von Brandenburg (Or. Berlin, Geh. St A.) in: A. F. Riedel,
Codex dipl. Brandenburg. II. Hauptteil Bd. II (1845), S. 120 ff.; Nr, 34 aus: Neu es
Archiv der Gesellschaft f. ältere 'dtsch' 1 Geschichtskunde Bd. 30 (1905),
S. 110ff.; Nr. 35 aus Karl Müller, Der Kampf Ludwigs des Baiern mit der
römischen Kurie Bd. II (1880) S. 357. Vgl. Konst. Höhl bäum, Der Kur-
verein v. Rense, 1903 (Abhandlungen der kgl. Gesellschaft d. Wissenschaften au
Göttingen, Neue Folge. Bd. VII, Nr. 3). Vgl. auch die Erläuterung«- and Recht¬
fertigungsschreiben der Kurfürsten an den Papst: Neues Archiv 4, Gesellschaft
für ältere dtsche Geschichtskunde Bd. X.XV1(]901), S. 734 ff., von Jak. Schwalm
herausgegeben.
33. Der eigentliche Kurverein.
[lj Wir von gods genaden Heinrich erzbischof zu Meinz,
Walraue erzbischof zu Cölln, ßaldewien erzbischof zu Trier, Rudolf
Ruprecht gebrüder Stephan Ruprecht der junger pfalenzgrafen bi
Rhein und lierzogen in Bayrn, Rudolf herzog zu Sachsen und Ludo-
wig marggraf zu Brandenburg dun kunt allen luden, di disen brif
sehent oder horent lesen, daz vir mit einander bedacht und angesehn
han, daz das hilig Römische rieh an sinen eren rechten und güten
und auch wir an unsern eren rechten gewonheiden und friheiden, di
wir von dem vorgenanten rieh han, sere zu disen -ziten und auch
vür angegriffen gekrencht und beswert sin und werden; und sin
umb gemeinen und küntlichen nütz der gemeiner Christenheit und
umb des egenanten riohs und unser ere rechte friheide und gewon-
heide zu beschirmen zu beschuren und zu hauthaben einmutlich
überkomen und han uns des vereinet, daz wir daz egenant riche und
unser fürstlich ere (di wir von im han, nemlich an der k*re des richs
an sinen und unsern rechten friheiden und gewonheiden, alz von
alder an uns alz des richs kurfursten herkomen und bracht ist) hant-
haben beschuren und schirmen wollen nach aller unserr macht und
kraft on geverde wider allrmenlich, niman usgenomen, wan ez unser
ere und eit anget; und wollen daz nit lossen umb cheinrlei gebot,
von wem und wi ez kome, domid daz riche und wir die kürfursten
an disen vorgeschrevenen Sachen in cheinr wis gekrenchet mochten
werden. [2] Ouch wellen wir alle herren und fründe, di uns zü-
gehorent ader nit, si sin geistlich oder wertlich, unser man dinstman
burchman ambtlude und bürger, darzü biden und halden, als verre
4 *
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
52
34 (25). Kurverein vou Rense (Weistum) 1338.
wir vermögen; und darzü sal unser iglicher der kurfursten den
andern beholfen sin on geverde, daz si uns zu disen saeheu beholfen
und gestendieh sin und daz durch niman lossen durch cheinrlei
gebot, von weme di körnen mochten. [3] Geschehe ouch, daz cheinr¬
lei zweiung oder zwifel an disen sagchen under uns den kürfursten
ufstönde: waz wir dann gemeinlich oder der merr deil under uns
darüber sprechen ader machen, daz sal macht haben, und [wir] sulen
ouch daz halden on argelist. [4] Alle dise vurgeschrivenen stucke
und ir iglichs besunder han wir geloft in guden trüwen, und geloven
an diseih gegenwurtigon brif bi unser fürstlicher eren und han daz
ouch gesworen zu den hiligen vür uns und unser nachkomen stede
und veste zö haldene und darwider nit zu körnen noch darvon zu
lossen in cheinr wis, als hi vür begriffen und geschriven ist. Und
insulen wollen noch mögen wir ader ieman anders, der mid uns
in dit verböndnusse queme, der ouch dazselbe zu halden sweren
und geloven sal, alz vür und nach geschriven stet, ob wir ader der
geiuer, di zu uns in die böndnis körnen, des got nit enwelle, alz
kranch weren, daz wir ader ir cheinr dorwider deden ader dun wälden,
uns darwider nit behelfen mid cheinr dispensacion absolucion re-
laxacion abolicion ,in integrum restitucion 4 , cheinrlei beneficiou,
wi dat genant si, ez kome, wanne ader wi ez kome, ez gescheh umb
unser oder umb ander lüde hede ader daz man nennet zu Latine
,ex officio 4 ader von cheinr gewalt des, der sich des annemen wolde;
und solden got und der werlde erloz trüwloz und meineidich sin
und heissen, wo und wi wir darwider deden ader quemen in cheinr
wiz, airlei arglist und geverde an diseD vorgeschrivenen stucken
und ir iglichs usgescheiden.
Doruber zu urkunde geben wir disen brif versigelt mit unsern
ingesigeln, die gegeben sint zu Renze an dem nehsten donrstage
nach sente Margareten dage nach Christus gebürt dr uzehenhundert
jare dornach in dem achtunddrissigsten jare.
34. Weistum über Recht und Rechtswirkung
der Königswahl.
In nomine Domini amen. Per hoc presens instrumentum publi¬
cum universis pateat evidenter, quod anno ab incarnatione eiusdem
1338 die 16 mensis iulii, hora quasi septima eiusdem diei, indictioue
6, pontificatus doinini Benedicti pape XII anno quarto, in pomerio
sito iuxta villam Renensem super alveum RÄeni, ubi principes elec-
tores sacri imperii Romani ad habendos tractatus super electionibus
aut aliis negociis ipsius imperii solent ut plurimum convenire,
reverendi in Christo patres ac domini domini Henricus Magunti-
nensis, Walramus Coloniensis et Baldewinus Treverensis ecclesiarum
arohiepiscopi neenon illustres principes et domini domini Radulphus,
Rupertus et Rupertus ac Stephanus, representantes comitem palatinum
R/teni, cum non esset diffinitum. quis eoruni conies esse debeat
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
35 (26). Kurfürstliche Erläuterung des Kurvereins 1338. 53
vocem habens, necnon Radulphus dux Saxonie ac Ludowicus marchio
Brandenburgensis invicem congregati et presentialiter constituti
super iuribus imperii et consuetudinibus eiusdem pertractandis.
habitis quoque tractatibus cum quampluhbus sepedicti imperii fide-
Jibus clericis et laicis ibidem similitor presentibus vocatisque nobis
tribus notariis publicis propter hoc, concofditer et uniformiter, factis
intsr 608 ipsos per ordinem sub prestitis eorum iuramentis requi-
sitionibus, prout mcris est ipsorum priucipum diffinire, iudicando
dixeruntet diffiniendo pronunciaverunt, hoc esse de iure et antiqua
consuetudine imperii approbata, quod, postquam aliquis a princi-
pibus electoribus imperii vei a maiori parte numero eorundem princi*
pum etiam in discordia pro rege Romanorum est electus, non indiget
nominatione approbatione confirmatione assensu vel auctoritate sedis'
apostolice super administratione bonorum et iurium imperii sive
titulo regis assumendis, et quod super hiis talis electus non habet
necessario recurrere ad eandem sedem, sed quod sic est habitum
obtentuip et observatum a tempore, de cuius principio memoria non
existit, quod electi a principibus electoribus imperii concorditer vel
a maiori parte, ut supra, sibi titulum regium assumpserunt ac bona
et iura imperii administrarunt, et quod de iure et consuetudine hoc
licite facere potuerunt et poterunt, nulla approbatione vel licencia
dicte sedis apostolice super hoc habita et obtenta. Hiis pronunciatis
et taliter diffinitis prefati domini principes electores omnes et singulos
ibidem in eorum tractatibus et consilio tune presentes fideles et
vasallos imperii sub eorum iuramentis imperio debitis seu prestitis
singulariter requisierunt, quod ipsis super tractatis et diffinitis ac
pronunciatis imperii iuribus et consuetudinibus videretur. Qui omnes
et singuli per eadem verba vel hiis similia pronunciando sententiando
et diffiniendo in eo finaliter concordaverunt, in quo supradictorum
electorum principum mens resedit.
35. Kurfürstliche Erläuterung des Kurvereins.
Wir Heinrich von gotes gnaden erzbischof zu Meinz und des
heiligen Römischen richs in Tütschen landen oberister canzeller ver-
jehen offenlichen mit disem brief (umb die buntnüss und verainung,
di wir und di andern curfürsten gemeinlichen ze Rains an dem
nechsten domstag nach sant Margareten tag gesworn gesprochen
und gemacht haben, dem rieh ze hilf und des richs er friheit und
güt zu beschirmen und hantzehaben, mit unsern brifeu, als verre
wir uns des vermögen), das wir mit derselben buntnusse und ?er-
ainung, als wir das rieh begriffen und in den briefen benant haben,
meinen unsern herren den keiser Ludwigen von Rom und das Rö¬
mischen rieh, das er inne hat, und nieman anders. Und geloben
und wellen darüber in güten truwen, das alle di brief geheizz und
buntnusse, di wir im vor getan haben, stet und ganz beliben. Und
sullen die halten in der wise, als, wir die mit im vorher uzgetragen
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
54 36 (27). Gesetz ,licet iuris* 1338.
und gemacht haben. Ze urchund dizzs briefs versigelt mit unserrn
insigel, der geben ist ze Kains an dem vorgenanten tag, der oben
benennet ist, nach Christes gebürt driuzeheuhundert jar darnach in
dem ahtunddrizzigisten jar.
36 (27). Das aog. Gesetz ,licet iuris* des Frankfurter
Reichstags von 1888 Aug. 6.
Ans Neues Archiv der Gesellschaft f. ält. dtsch. GeschichtRkunde Bd.30
(1906), S. lOOft.
Ludovicus dei gratis Romanorum imperator et sewper augustus.
Ad etemam rei memoriam. Licet iuris ulriusque testimouia manifeste
declarent, imperialem dignitatem et potestatem immediate a solo deo
ab initio processisse et deum per imperatorem et reges mundi iura
humano generi tribuisse, ac quod imperator ex sola electione eorum,
ad quos pertinet electio, verus efficitur imperator nec alicuius alterius
eget confirmatione seu approbatione, quoniam in temporalibus supe-
riorem non habet in terris, sed eidem omnes subsunt nation.es, et
ipse Dominus Iesus Christus mandavit, que sunt dei deo, et que
sunt cesaris cesari fore reddenda; quia tarnen aüqui avaritie et
ambitionis cecitate devicti et nonulli scripture intelligentiam se
habere fatentes, sed divertentes a tramite recti sensus in quedam
iniqua et prava commenta et in assertiones detestabiles prorumpunt,
contra potestatem et auctoritatem imperialem et iura electorum im-
peratorum et aliorum principum et imperii fidelium mendaciter et
fallaciter asserentes, quod imperialis dignitas et potestas est a papa,
et quod electus in imperatorem ex electione non est verus imperator
nec rex, nisi prius per papam sive per sedem apostolicam confirmetur
approbetur et coronetur, et per huiusmodi pravas assertiones et
pestifera dogmata hostis antiquus moveat lites, iurgia suscitet, con-
tentiones paret et seditiones procuret: ideo ad tantum malum evitan-
dum de consilio et assensu electorum et aliorum principum imperii
declaramus, quod imperialis dignitas et potestas est immediate
a solo deo et quod de iure et imperii consuetudine antiquitus appro-
bata est, quod, postquam aliquis eligitur in imperatorem sive in regem
ab electoribus imperii concorditer vel a maiori parte eorimdem, statim
ex sola electione est verus rex et imperator Romanorum censendus et
nominandus, et eiuem debet ab omnibus imperio subditis obediri,
et administrandi bona et iura imperii et cetera faciendi, que ad
imperatorem verum pertinent, habet plenariam potestatem, nec pape
sive sedis apostolice aut alicuius alterius approbatione confirmatione
et auctoritate indiget vel consensu.
Et hac in perpetuura valitura lege decernimus, ut electus in
imperatorem concorditer vel a onaiori parte electorum ex sola electione
censeatur et habeatur ab omnibus pro vero et legitimo imperatore,
et eidem ab omnibus subiectis imperio debeat obediri, et administra-
tionem et iurisdictionem imperialem et imperialis potestatis pleni-
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
37 (28). Ernennung eines Reichsvikars 1346. 55
tudinem habeat et habere ac obtinere ab omnibus censeatur et
firmiter asseratur.
Quicunque autem contra hec declarata decreta et diffinita vel
aliquid eorum asserere seu dicere aut asserentibus seu dicentibua
consentire vel eorum mandatis litteris vel preceptis obedire pre-
sumpserint, eos omnibus feudis, que ab imperio detinent, et omnibus
gratiis iurisdictionibus privilegiis et immunitatibus a nobis vel pre-
decessoribus nostris eis concessis ex nunc privamus et ipso iure et
facto deeernimus esse privatos. Insuper eos crimen lese maiestatis
decernimus, incurrisse et penis omnibus impositis crimen lese maie¬
statis committentibus subiacere. In quorum omnium testimonium
presentem legem si\e edictum conscribi iussimus et nostre maiestatis
bulla fecimus communiri.
Pacta fuit hec lex et publicata in opido nostro de Pranchenvurt
6. die augusti anno Domini 1338, regni nostri anno 23, imperii vero 11.
37 (28). Ernennung eines Reichsvikars wegen Abwesenheit
des Königs. 1346 Dez. 9.
Ans Ed. Winkelmann, Acta imperii inedita Bd. II (1885) S. 422f.
Karolus dei gracia Romanorum rex semper augustus, Bohemie
rex ac Lutzillimburgensis comes, venerabili Baldewino archiepiscopo
Treverensi, principi et patruo suo karissimo, graciam suam et omne
bonum. [1] Cum ex legittimis causis nostrum et Romani regni
nobis a deo commissi honorem tangentibus oporteat aliquo temporis
spacio nos abesse, nolentes quod ob talem absenciam negocia, que
ad presens imminent vel in posterum- expedienda occurrerent in hiis
partibus citra et circa Ren um recipiant lesionem, confidentesque
totalster de summa providentia tua, quam in omnibus nostris et
eiusdem regni agendis multipliciter et singulariter ostendisti, com-
mittimus tibi tenore presencium, quod vice et nomine nostro possis
a prelatis principibus baronibus comitibus nobilibus aliisque personis
/ tarn ecclesiasticis quam secularibus, cuiuscumque gradus status et
condicionis existant, necnon a civitatibus et universitatibus quibus-
cumque fidelibus nostris, sive racione Romani regni sive Lutzillim¬
burgensis comitatus nostri, recogniciones feodorum recipere cum
fidelitatis iuramento ipsosque de eisdem feodis sic recognitis in-
vestire et vacancia feoda vel que in posterum vacarent benemeritis
de novo confen*e, döbita in predictis sollempnitate servata et hac
condicione subiuncta, quod, qui eiusmodi feoda coram te recogno-
verint vel a te de novo receperint, teneantur et debeant illa coram
nobis recognoscere et a nobis de novo recipere, quam primum se
facultas obtulerit et loci ac temporis commoditas pacietur. [2] Item
quod possis auctoritate nostra officiatos in dictis partibus instituere
et ordinäre et destituere et removere ab eisque raciones seu com-
putaciones requirere et audire et ab eisdem reliqua petere atque
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
56
38 (29). Goldene Balle Karls IV 1366.
recipere seu exigere ipsosque absolvere et liberare et, quos deliquisse
inveneris, punire et pro modo excessuum cohercere. [3] Item quod..
creditoribus nostris possis deputaciones et assignaciones facere, prout
viderit tua providentia expedire. [4] Item quod nobiles et potentes,
quos ad assistendum et favendum nobis et tibi contra inimicos
nostros quoscumque vel ad supersedendum de adiutorio contra nos
ambos utiles putaveris, possis conducere pro eo tempore et ea quanti-
tate pecunie, que tibi videbitur convenire. [5] Demum, quia non
pos8ent faciliter singula nobis expediencia singulis capitulis com-
prehendi, committimus tibi, quod generaliter in partibus supradictis
possis omnia facere et exercere, que pro honore et u tili täte status
nostri ac sacri imperii vel comitatus nostri videris expedire et que
nostra maiestas facere et exercere posset, si personaliter interesset,
concedentes tibi plenum liberum et generale mandatum cum plena
libera et generali amministracione in omnibus et singulis supradictis
et ab eis dependentibus vel connexis et prorsus extraneis, eciam si
talia forent, que exprimi deberent et mandatum sive commissionem
exigerent specialem, promittentes, quod nos rata et grata habebimus
et tenebimus, qufe in premissis et circa premissa duxeris facienda sive
disponenda, et contra ea nullatenus faciemus; promittentes similiter
tibi fide data, quod de omnibus et singulis, que nomine nostro vel
occasione nostra feceris in premissis vei expendideris sive promiseris,
dederis aut dampna sustinueris ob premissa vel aliqua premissorum,
stabimus simplici verbo tuo vel litteris tuis patentibus, nec obinde
te vel ecclesiam tuam ullo tempore impetemus, quin immo de omnibus
supradictis te et ecclesiam tuam predictam indempnem conservabimus
üsque quaque. [6] Hane denique commissionem nostram durare
volumus et valere, donec illam .in tua presencia verbo nostro vel per
patentes litteras nostras, que ad noticiam tuam perveniant, duxerimus
revocandam. In quorum testimonium atque robur presens scriptum
sigillo maiestatis nostre tibi tradi iussimus communitum.
Datum Theonisville die 9 mensis decembris, anno Domini 1346,
regnorum nostrorum anno primo.
38 (29). Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. 1856.
Über die Ausfertigungen, Ausgaben usw. der G. B. vgl. 0. Harnack,
Das Kurfürstenkollegium bis zu der Mitte des vierzehnten Jahrhunderts (1883)
S. 137—195. Daselbst S. 202 ff. „kritischer Abdruck der ältesten Ausfertigung
der G. B.“. Vgl. hierzu H. B ress lau: Deutsche Litteraturzeitung Jg. 1883
Nr. 47 und Th. Linduer: Mitteilungen des Instituts für österreichische
Geschichtsforschung Bd. V (1884), S. 96—120 u. a.; neuerdings KarlZeumer,
Die goldene Bulle Kaiser Karls IV. (Quellen und Studien z. Verfassungs¬
geschichte des Deutschen Reiches in Mittelalter und Neuzeit herausg. von
K. Zeumer, Band 3 Heft 1 u. 2) 1908, mit Neudruck nach neueren Kollationen
in Heft 2.
Der hier gegebene Text ist ein revidierter Abdruck des Harnackschen •
mit Berücksichtigung der Verbesserungen Lindnera, Bresslaus und
Zeumers.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
57
I. Teil, publiziert zu Nürnberg am 10. Januar 1356.
Omnipotens eterne deus, spes unica mundi!
Qui celi fabricator ades, qui conditor orbis:
Tu populi memor esto tui! sic mitis ab alto
Prospice, ne gressum faciat, ubi regnat Erinis,
Imperat Allecto, leges dictante Megera;
Sed potius virtute tui, quem diligis, huius
Cesaris insignis Karoli, deus alme, ministra,
Ut valeat ductore pio per amena virecta
Florentum semper nemorum sedesque beatäs
Ad latiees intrare pios, ubi semina vite
Divinis animantur aquis et fönte superno
Letificata seges spinis mundatur ademptis,
Ut messis qUeat esse dei mercisque future
Maxima centenum cumulare per horrea fructum.
[Folgen in sämtlichen Ausfertigungen die Überschriften der ersten 21
Kapitel, in der Mainzischen noch die des 22. Kapitels.]
In nomine sancte et individue trinitatis feliciter amen. Karolus
quartus divina favente clementia Romanorum imperator semper
augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Omneregnum
in se ipsum divisum desolabitur; nam principes eius facti sunt söcii
furum, ob quod Dominus miscuit in medio eoium spiritum verti-
ginis, ut palpent in meridie sicut in tenebris, et candelabra eorum
movit de loco suo, ut ceei sint et duces cecorum; et qui ambulant
in tenebris, offendunt et ceci mente scelera perpetrant, que in divi-
sione contingunt. Die, superbia, quomodo in Lucifero regnasses, si
divisionem auxiliatricem non habuisses? die, Sathan invide, qüo-
modo Adam de paradiso eiecisses, nisi eum ab obediencia divisisses ?
die, luxuria, quomodo Troyam destruxisses, nisi Helenam a viro suo
divisisses? die, ira, quomodo Romanam rem publicam destruxisses,
nisi in divisione Pompeium et Iulium sevientibus gladiis ad intestina
prelia concitasses? tu quidem, invidia, christianum imperium, a deo
ad instar sancte et individue trinitatis fide spe et cantate (virtutibus
theologicis) roboratum, cuius fundamentum super christianissimo
regno feliciter stabilitur, antiquo veneno (quod velut serpens in
palmites imperiales et membra eius propinquiora impio scelere vo-
muisti, ut concussis columpnis totum edificium ruine subiceres)
divisionem inter septem electores sacri imperii, per quos velut septem
candelabra lucentia in unitate spiritus septiformis sacrum illuminari
debet imperium, multociens posuisti. Sane cum ex officio, quo cesarea
dignitate potimur, futuris divisionum et dissensionum periculis inter
electores ipsos, de quorum nuraero ut rex Boemie esse dinoscimur,
ratione duplici, tarn ex imperio quam electionis iure quo fungimur,
occurere teneamur, infrascriptas leges ad unitatem inter electores
fovendam et electionem unanimem inducendam ac detestande divi-
sioni predicte variisque periculis ex ea sequentibus aditum preclu-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
58
38 (29). Goldene Bolle Kerle, IV 1368.
dendum, in soleinpni curia nostra Nurembergensi, assedentibus nobis
omnibus principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus ac alio-
rum principum comitum baronum procerum nobilium et civitatum
multitudine numerosa, in solio maiestatis cesaree, imperialibus in-
fulis insigniis et diademate decorati, matura deliberatione previa de
imperialis potestatis plenitudine edidimus statuimus et duximus
sancciendas sub anno Domini millesimo trecentesimo quinquagesimo
sexto, indictione nona, 4 id. ianuarii, regnorum nostrorum anno
decimo, imperii vero primo.
Cap. 1. Qualis esse debeat conductus electorum et a quibus.
[1] Decernimus et presenti edicto imperiali perpetuo valituro
sanccimus ex certa scientia et de imperialis plenitudine potestatis,
ut, quotienscunque et quandocunque futuris temporibus necessitas
sive Casus electionis regis Komanorum in imperatorem promovendi
emerserit et principes electores ad electionem huiusmodi iuxta anti-
quam laudabilem consuetudinem habuerint proficisci, unusquisque
princeps elector, si et quando super hoc fuerit requisitus, quoslibet
principes coelectores suos vel ipsorum nuncios, quos ad electionem
ipsam transmiserint, per terras territoria et loca sua et eciam ultra,
sieut longius poterit, conducere teneatur et eis absque dolo prestare
conductum versus civitatem, in qua talis eiectio fuerit celebranda,
et ab illa eciam redeundo, sub pena periurii ac perditionis pro illa
dumtaxat vice sue vocis, quam in electione huiusmodi fuerat habi-
turus; quas quidem penas eos vel eum, qui in prestando memorato
conductu rebelles seu rebellem, uegligentes vel negligentem se pre-
buerint, eo ipso decernimus incidisse.
[2] Statuimus insuper et mandamus universis aliis principibus
feuda a sacro imperio Romano tenentibus, quocunque nomine cen-
seantur, necnon comitibus baronibus militibus clientibus nobilibus
et ignobilibus civibus et communitatibus castrorum civitatum et
loeorum sacri imperii universis, ut eodem tempore, dum videlicet
regis Eomanorum in imperatorem promovendi eiectio celebranda
occurrerit, unumquemque principem electorem ab ipsis vel eorum
aliquo conductum huiusmodi postulantem vel eiusdem nuncios, quos
ad electionem ipsam direxerit, ut prefertur, per territoria sua et alias,
quanto possint remotius, absque dolo modo predicto conducant. 8i
qui vero huic nostre constitutioni contraire presumpserint, sub-
scriptas ipso facto penas incurrant: omnes quidem principes et
comites barones nobiles milites et clientes et universi nobiles con-
trarium facientes reatum periurii et privationem omnium feudorum,
que a sacro Komano imperio et a quibuscunque aliis obtinent, ot
eciam omnium possessionum suarum a quocunque habitarum in¬
currant ; omnes quoque cives et communitates contra premissa facere
presumentes similiter sint periuri et nichilominus UDiversis suis
iuribus libertatibus privilegiis et graciis a sacro obtentis imperio sint
omnino privati et cum personis et bonis suis omnibus bannum et
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
59
proscriptionem imperialem incurrant. Et eosdem, quos ipso facto
exnunc prout extunc omni iure privamus, deinceps cuüibet hominum
auctoritate propria et sine iudicio seu invocatione magistratus cuius-
libet impune licebit invadere, nullämque penam propter hoc invadens
ipsos debebit ab imperio aut quovis alio formidare, presertim cum
contra rempubiicam et sacri statum ac dignitatem imperii ac eciam
contra honorem proprium et salutem tante rei temerarii neglectores
tanquam rebelles inobedientes et perfidi infideliter et perverse agere
convincantur.
[31 Decernentes insuper et maudantes, ut omnium civitatum
cives et communia iam dictis principibus electoribus et eorum cuilibet
hoc poscenti eorumque nunciis victualia in communi precio atque
cursu pro suis seu nunciorum predictorum Uominumque suorum
necessitatibus, dum ad prediotam cintatem causa celebrande elec-
tionis predicte accesserint et eoiani dum discesserint ab eadem,
vendere seu vendi facere teneantur. nullam in premissis fraudem
quomodolibet adhibendo; alioquin contrarium facientes penas illas
volumus ipso facto incurrere, quas in precedentibus contra cives et
communitates duximus promulgandas. Quisquis insuper ex princi¬
pibus comitibus ^aronibus militibus clientibus nobilibus seu igno-
bilibus civibus seu communitatibus civitatum principi electori ad
electionem de rege Romanorum celebrandam eunti vel ab ipsa denuo
redeunti hostiles custodias tendere seu insidias parare presumpserit
aut ipsos vel eorum aliquem in sua vel suorum persouis aut rebus
invadere vel turbare seu ipsorum vel alicuius eorum nuncios ante-
dictos (sive copductum petierint sive eciam non duxeriut exigendum),
hunc unacum universis malitie sue complicibus ipso facto supradictas
penas decernimus incurrisse, ita videlicet, quod quevis persona penam
ineidat sive penas, quas iuxta premissa pro qualitate personarum
duximus infligendas.
[4] Si vero aliquis princeps elector cum aliquo suo coelectore
inimicicias gereret et inter eos quecunque contentio controversia seu
dissensio verteretur, hiis nequaquam obstantibus alter alterum vel
alterius nuncios ad electionem huiusmodi destinandos premisso modo
conducere sit astrictus sub pena periurii ac perditionis ea vice
dumtaxat sue vocis in electione, ut superius est expressum.
[5] Si qui vero alii principes comitos barones milites clientes
nobiles vel ignobiles cives vel communia civitatum cdm aliquo prin¬
cipe electore vel pluribus ex eisdem adversam ’gererönt voluntatem
seu quevis discordia inter ipsos ad invicem vet guena^stve dissensio
verteretur, nichilominus omni contradi'ctionfc et dolö cessantibus
principi electori vel principibus seu eius vel ipsorum nunciis, ad
electionem huiusmodi destinandis et redeuntibus ab eadem, talem
debeant prestare conductum, prout singuli penas iam dictas per nos
videlicet in se latas voluerint evitare, quas eos, qui secus fecerint,
incurrisse decernimus eo ipso. Ad premissorum autem omnium
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
1
60 38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
firmitatem et certitudinem ampliorem iubemus et volumus, ut universi
principes electores et ceteri principes necnon comites barones nobiles
civitates seu ipsarum communitates premissa omnia literis et iura-
mentis suis firmare et ad ea bona fide ac sine, dolo implenda
efficaciter se debeant obligare. Quicunque vero literas huiusmodi dare
renuerit, penas illas ipso facto incidat, quas pro personarum con-
ditione per premissa singulis duximus infligendas. * ,
[6] Si quis autem princeps elector aliusve princeps cuiuscunque
conditionis aut status, feudum vei feuda a sacro tenens imperio, aut
comes baro vel nobiiis seu successores taliüm vel heredes supra et
infra scriptas imperiales nostras constitutiones et leges adimplere
noluerit aut eis contraire presumpserit, si quidem talis princeps
elector exstiterit, extunc ceteri sui coelectores a suo ipsum deinceps
excludant consortio, ipseque voce electionis et aliorum principum
electorum loco dignitate careat atque iure nec inreetiatur de feudis,
que a sacro imperio visus fuerit obtinere. Alius vero princeps aut
vir nobiiis, ut prefertur, in has nostras leges committens similiter
non investiatur de feudis, que a sacro imperio vel alias obtinet a
quocumque, et nichilominus omnes penas premissas suam concer-
nentes personam incidat eo ipso.
[7] Quamvis autem universos principes comites barones nobiles
milites clientes civitates quoque et communitates illarum ad prestan-
dum cuilibet principi electori vel eius nunciis prefatum conductum,
ut predicitur, indistincte velimus et decreverimus obligari, nichilo¬
minus eorum cuilibet singuläres conductus et conductores pro regio-
num et locorum adiacentia cuilibet magis aptos duximus designandos,
ut statim per sequencia plenius apparebit:
[8] Primo namque regem Boemie sacri imperii archipincernam
conducent archiepiscopus Maguntinensis, Bambergensis et Herbi-
polensis episcöpi, burgravii Nurembergenses; item illi de Hohenloch,
de Wertheim, de JRunecke et de Hanow; item civitates Nurem-
bergensis Rotemburg et Windesheim.
[9] Deinde archiepiscopum Coloniensem sacri imperii per
Italiam archicaucellarium conducent et conducere tenebuntur Ma¬
guntinensis et Treverensis archiepiscopi, comes palatinus Reui,
lantgravius Hassie; item de Katzenellebogen de Nassow de Dietz
comites; item de Isemburg de Westirburg de Runkel de Limpurjy
et Falkenstein ^ item civitates Wetflaria Geilnhusen et Fridberg.
[10] Item atchiegiscopum Treverensem sacri imperii per Gal-
liam et regnuni Are^atense gxchicancellarium conducent archiepisco¬
pus Maguntyie^is,„ v cqmes ^palatinus Reni; item de Spanheim de
Veldenez comife; item Ruhgraven Wildegraven de Nassow de Isem¬
burg de Westirburg de Runkel de Limpurg de Dietz de Katzenelle¬
bogen de Eppenstein de Falkenstein; item civitas Maguntinensis.
[11] Deinde comitem palatinum Reni sacri imperii archida-
piferum conducere debebit archiepiscopus Maguntinensis.
[12«] Dueem vero Saxonie sacri imperii archimarescallum tene-
Digitized by
Goi gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
61
bitur conducere rex Boemie, Maguntinensis et Magdeburgensis
archiepiscopi; item Bambergensis et Herbipolensis episcopi, marchio
Misnensis, lantgravius Hassie; item Fuldensis et Hersfeldensis
abbates, burgravii Nurembergenses; item illi de Hohenloch de Wert¬
heim de JKunecke de Hanow de Falkenstein; item civitates Erfordia
Molhusen Nuremberg Rotemburg et Windesheim. [12*>] Et hii omnes
proxime nominati marchiouem Brandemburgensem sacri imperii
archicamerarium similiter conducere tenebuntur.
[13] Yolumus autem et expresse statuimus, ut unusquisque
princeps elector, qui talem voluerit habere conductum, hiis, a quibus
ipsum postulare decreverit, hoc ipsum adeo tempestive viamque,
qua fuerit transiturus, insinuet et talem conductum exposcat, ut illi,
qui ad conductum huiusmodi impendendum deputyti et taliter fuerint
requisiti, ad hoc oportune se valeant et comode preparare.
[14] Premissas vero constituciones circa materiam conductus
editas ita sane debere declaramus intelligi, ut unusquisque superius
nominatus vel forsitan non expressus, a quo in casu premisso con¬
ductum requiri contigerit, ad prestandum ipsum per suas dumtaxat
terras et territoria ac etiam ultra, quanto potest remotius, absque
dolo sub penis contentis superius sit astrictus.
[15] Preterea statuimus et eciam ordinamus, ut archiepiscopus
Maguntinensis qui fuerit pro tempore, singulis principibus eoelec-
toribus suis ecclesiasticis et secularibus electionem eandem per suos
nuncios patentibus debeat literis intimare; in quibus quidem lileris
talis dies et terminus e.xprimatur, infra quem eedem litere ad singulos
eosdem principes verisimiliter possint pervenire. -Huiusmodi vero
litere continebunl, ut a die in literis ipsis expressa infra tres menses
continuos omnes et singuli principes electores Frankenfurd super
Moganum esse debeant constituti vel suos legales ad eundem ter-
minum atque locuin nuncios destinare cum plena et onmimoda
potestate suisque patentibus literis maiori cuiuslibet eorum sigillo
signatis ad eligendum Romanorum regem in cesarem promovendum.
Qualiter autem et sub qua forma tales litere confici debeant, et que
in eis solempnitas debeat immutabiliter observari, et in qua forma
et modo principes electores nuncios suos ad electionem huiusmodi
destinandos ad potestatem mandatum seu procuratoria ordinäre de-
buerint, ad finem presentis libri conscriptum invenitur clarius et
expressum; et eandem formam illic traditam mandamus et de irn-
perialis potestatis plenitudine usque quaque decernimus observari.
[16] Cum autem ad hoc perventuin fuerit, quod de imperatoris
vel regis Romanorum obitu in diocesi Maguntina constiterit, extunc
infra unum mensem a die noticie obitus huiusmodi continue uume-
randum singulis principibus electoribus obitum ipsum et intima-
tionem, de quibus premittitur, per archiepiscopum Maguntinensem
iubemus et decernimus suis patentibus literis declarari. Quod si
idem archiepiscopus in executione et intimatione huiusmodi negligens
aut remissus fortassis existeret, exlunc iid<»m principes motu proprio
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
62
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
eeiaro non vocati pro fidei sue virtute, qua sacrum prosequi tenentur
Imperium, post hoc infra tres menses, sicut in constitutione supra
proxime posita continetur, in civitate Frankenford sepedicta con-
veniant electuri regem Romanorum in cesarem promovendum.
[17] Debet autem unusquisque princeps elector vel sui nuncii
predictam civitatem Frankenford cum ducentis equitaturis tantum-
modo prefate electionis tempore introire, in quorum numero quinqua-
ginta tantum armatos vel paueiores introducere secum potent, sed
non plures.
[18] Princeps vero elector ad electionem hüiusmodi vocatus
et requisitus et ad ipsam Don veniens vel legales nuncios cum literis
patentibus sigillo suo maiori sigillatis plenamque et liberam ac
omnimodam potestatem continentibus ad eligenduni Romanorum
regem futurum imperatorem non dirigens, aut veniens aut liuiusmodi
nuncios forte transmittens, si postea princeps ipse aut predicti nuncii
a predicto electionis loco recederent rege Romanorum futuro cesare
non electo nec ad premissa procuratore legitimo substituo solempniter
et relicto, electionis voce seu iure, quod in eadem electione habuit
et tali modo deseruit, careat ea vice.
[19] Iniungimus autem civibus de Frankenford et mandamus,
ut ipsi universos principes electores in genere et quemlibet eorum
ab invasione alterius, si quid inter eos adversitatis emergeret, et
eciam ab omni homine cum omnibus eorum hominibus, quos ipsi
et eorum quilibet in prefato ducentorum equorum suorum numero
ad prefatam duxerint civitatem, in virtute iuramenti, quod super
hoc ipsos ad sancta prestare statuimus, fideli Studio et solerti dili¬
gentia protegant et defendant; alioquin periurii reatum incurrant
et nichilominus omnia iura seu libertates privilegia gracias et in-
dulta, que a sacro obtinere noscuntur imperio, omnino amittant
banuumque imperiale cum personis et bonis suis omnibus incidant
eo ipso; et liceat extunc omni homini auctoritate propria ac sine
iudicio cives eosdem, quos eo casu exnunc prout extunc omni iure
privamus, tanquam proditores infideles et. rebelles imperii impune
invadere, ita quod invadentes huiusmodi penam quamcunque a sacro
imperio vel quovis alio nequaquam debeant formidare.
[20] Cives insuper antedicti de Frankenford per omne tempus
illud, quo super electione sepedicta tractari et agi contigerit, neminem
in prefatam civitatem, cuiuscunque dignitatis conditionis vel status
extiterit, intromittant vel intrare quovis modo permittant, princi-
pibus electoribus et eorum nunciis et procuratoribus antedictis dum-
taxat exceptis, quorum quilibet cum ducentis equis debebit (ut
predicitur) intromitti. Si vero post ipsorum principum electorum
introilum seu. in ipsorum presentia in prefata civitate aliquem
reperiri contigerit, iUius exitum cives ipsi debebunt absque mora et
cum effectu protinus ordinäre sub omnibus penis contra ipsos
superius promulgatis ac eciam in virtute iuramenti, quod cives ipsi
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
88 (29). Goldene Bulle Kurls IV 13&a
63
de Ffankenford super eo virtute presentis constitutionis prestare
debebunt ad sancta, ut in precedentibus est expressum.
Cap. 2. De electione Romanorum regis.
[1] Postquam autem sepedicti electores seu nuncii civitatem
Frankenfordensem ingressi fuerint, statim sequenti die diluculo in
eccleBia sancti Bartholomei apostoli ibidem in omnium suorum pre-
sentia missam de sancto spiritu faciant decantari ad finem, ut ipse
sanctUs spiritus corda ipsorum illustret et eorum sensibus lumen
sue virtutis infundat, quatenus ipsi suo fuiti presidio hominem iustum
bonum et utilem eligere valeant in regem Romanorum futurumque
cesarem ac pro salute populi christiani. Peracta quoque missa huius-
modi omnes illi electores seu nuncii accedant ad altare, in quo missa
eadem extitit celebrata, ubi principes electores ecclesiastici coram
ewangelio beati Iohannis ,In principio erat verbum', quod illic ante
ipsos poni debebit, manus suas pectori cum reverentia superponant;
seculares vero principes electores dictum ewangelium corporaliter
manibus suis tangant, qui omnes cum tota ipsorum familia tune ibi
dobebunt inermes assistere. Et arcbiepiscopus Maguntinensis formam
iuramenti eis dabit et una cum ipsis et ipsi vel absentium nuncii una
cum eo iuramentum prestabunt vulgariter in hunc modum:
[2] ,Ego archiepiscopus Maguntinensis sacri imperii per Ger-
,maniam archicancellarius ac princeps elector iuro ad hec sancta
,dei ewangelia hic presentialiter coram me posita, quod ego per
,fidem, qua deo et sacro Romano imperio sum astrictus, secundum
,omnem discretionem et intellectum meum cum dei adiutorio eligere
,volo temporale caput popqlo christiano (id est regem Romanorum
,in cesarem promovendum, qui ad hoc existat idoneus), in quantum
,discretio et sensus mei me dirigunt, et secundum fidem predictam;
,vocemque meam et Votum seu electionem prefatam dabo absque
,omni pacto stipendio precio vel promisso seu quocumque modo
.talia valeant appellari. Sic me deus adiuvet et omnes sancti/
[3] Prestito denique per electores seu nuncios in forma et
modo predictis huiusmodi iuramento ad electionem procedant liec
amodo de iam dicta civitate Frankenford separentur, nisi prius maior
pars ipsorum temporale caput mundo elegerit seu populo christiano,
regem videlicet Romanorüm in cesarem promovendum. Quod si
facere distulerint infra triginta dies a die prestiti iuramenti prefati
continuo numerandos, extunc transactis eisdem triginta diebus amodo
panem manducent et aquam et nullatenus civitatem exeant ante-
dictam, nisi prius per ipsos vel maiorem partem ipsorum rector seu
temporale caput fidelium electum fuerit, ut prefertur.
[4] Postquam autem in eodem loco ipsi vel pars eorum maior
numero elegerit, talis electio p#inde haberi et reputari debebit, ac
si foret ab ipsis omnibus nemine discrepante concorditer celebrata;
sique per tempus aliquod morari abesse et tardare contingeret aliquem
de electoribus seu nunciis antedictis, dum tarnen veniret, antequam
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
64
38 (29). Goldene Balle Earls IV 1356.
’ T-
predicta esset electio celebrata, hunc ad electionem ipsam in eo statu
admitti debere decemimus, in quo ipsa adventus sui tempore con-
sistebat. Et quia de antiqua app'robata et laudabili consuetudine
inconvulse quod subscribitur semper extitit hactenus observatum,
ideoque et nos constituimus' et de imperialis decemimus plenitudine
potestatis, quod is, qui modo premisso in regem fuerit Romanorum
electus, peracta statim electione huiusmodi, priusquam in aliquibus
causis aliis sive negociis virtute sacri imperii administret, univer-
sis et singulis principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus,
qui propinquiora sacri imperii membra esse noscuntur, omnia ipso-
rum privilegia literas iura libertates et concessiones, antiquas consue-
tudines et eciam dignitates et quicquid ipsi ab imperio usque in
diem electionis sue obtinuerunt et possederunt absque dilatione et
contradictione confirmare et approbare debeat per suas literas et
sigilla, ipsisque premissa omnia innovare, postquam imperialibus
fuerit infulis coronatus. Confirmationem autem huiusmodi electus
ipse cuilibet principi electori in specie primo suo nomine regali
faciet et deinde sub imperiali titulo innovabit, et in liiis ipsos prin-
cipes omnes in genere et quemlibet eorum in specie nullatenus
impedire, sed potius absque dolo graciose tenebitur promovere.
[5] In casu denique, quo tres principes electores presentes seu
absentium nuncii quartum ex se seu ipsorum consortio (videlicet
principem electorem) presentem vel absentem in regem Romanorum
eligerent,, vocem illius electi, si presens affuerit, aut nunciorum
ipsius, si eum abesse contingeret, plenum vigorem habere et eligen-
tium augere numerum partemque maiorem decemimus constituere
ad instar ceterorum principum electorum.
Cap. 3. De sessione Treverensis Coloniensis et Maguntinensis
archiepiscoporum.
In nomine sancte et individue trinitatis feliciter amen. Karolus
quartus divina favente clementia Romanorum imperator semper
augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam. Decor et
gloria sacrosancti Romani impaii et honor cesareus et rei publice
grata compendia venerabilium et illustrium principum electorum
concordi voluntate foventur, qui velut columpne proceres sacrum
edificium eircumspecte prudentie solerti pietate sustentant, quorum
presidio dextra imperialis potentie roboratur, et quanto mutui favo-
ns ampliori benignitate stringuntur, tanto uberioris pacis et tran-
quillitatis eommoda feliciter profluunt populo christiano. Ut igitur
inter venerabiles Maguntinensem Ooloniensem necnon Treverensem
archiepiscopos sacri imperii principes electores omnium litium et
suspectuum materie, que et qui de prioritate seu dignitate sessionum
suarum in curiis imperialibus et regalibus suboriri valerent in
posterum, perpetuis inantea temporibus amputentur et ipsi in cordis
et animorum quieta conditiene manentee de oportunitatibus sacri
imperii concordi favore et virtuose dilectiönis studio convenientius
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bulle Earls IV 1366.
65
meditari valeant pro consolatione populi christiani, habita delibera-
tione cum omnibus principibus electoribus tarn ecclesiasticis quam
secularibus et de ipsorum consilio decernimus et de imperatorie
potestatis plenitudine hac edictali lege perpetuo valitura sanccimus.
quod supradicti venerabiles archiepiscopi, Treverensis' videlicet ex
opposito et lineari directione versus imperatoris faciem, Maguntinensis
vero in suis diocesi et provincia et extra provinciam suam in toto
eancellariatu suo Germanico, provincia Coloniensi dumtaxat excepta,
et demum Coloniensis in suis diocesi et provincia et extra provinciam
suam in tota Italia et Gallia, in dextro latere Romanorum cesaris
sedere possint valeant et debeant in omnibus publicis actibus im-
periabbus, puta iudiciis, collationibus feudorum et in refectionibus
mensarum ac eciam in consiliis et omnibus aliis agendis, propter que
contingit seu continget eosdem pro honore seu utilitate imperiali
tractandis mutuo couvenire. Et hunc modum sessionis sub omni eo
ordine, sicut expressatur superius, ad predictorum Coloniensis Tre¬
verensis Maguntini archiepiscoporum successores perpetuo extendi
volumus, ut nullo unquam tempore super hiis quevis dubietas
generetur.
Cap. 4. De principibus electoribus in communi.
[1] Statuimus insuper, ut, quotienscunque imperialem curiam
exnunc itiantea celebrari contigerit (in qualibet sessione, videlicet
tarn in consilio quam in mensa et locis aliis quibuscunque, ubi im-
peratorem vel regem Romanorum cum principibus electoribus sedere
contigerit), a dextro latere imperatoris vel regis Romanorum imme-
diate post archiepiscopum Maguntinensem vel Coloniensem (illum
videlicet, quem tune temporis pro qualitate locorum et varietate
proviriciarum iuxta privilegii sui tenorem dicto lateri dextro impera¬
toris assidere contigerit) rex Boemie, cum sit princeps coronatus et
unctus, primum et post eum continuo comes palatinus Reni secundum
sedendi loca debeant obtinere; ad sinistram vero partem immediate
post illum, quem ex predictis archiepiscopis in latere sinistro sedere
continget, primum locum dux Saxonie et post eum marchio Brandem-
burgensis alterum obtinebit.
[2] Ceterum quotiens et quando deinceps sacrum vacare con¬
tinget imperium, extunc Maguntinensis archiepiscopus potestatem
habebit, sicut potestatem habuisse dinoscitur ab antiquo, ceteros
principes antedictos suos in dicta electione consortes literatorie con-
vocandi, quibus omnibus seu hiis. qui ooterunt et voluerint interesse,
in electionis termino invicem eongregatis dictus archiepiscopus
Maguntinensis et non alter eorundem coelectorum suorum vota
singulariter habebit inquirere ordine subsequenti: primo quidem
interrogabit a Treverensi archiepiscopo, cui primam vocem com-
petere declaramus, sicut invenimus hactenus competisse, secundo
a Coloniensi archiepiscopo, cui competit dignitas neenon officium
Romanorum regi primum diadema regiuin imponendi, tercio a rege
iltemi n. Bernh«ini, Urkunden, 4. Anfl. 6
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
66
38 (29). Goldene Bulle Karle IV 1356.
Boemie, qui inter electores laicos ex regie dignitatis fastigio iure
et merito obtinet primaciam, quarto a comite palatino Reni, quinto
a duce Saxonie, sexto a marchione Brandemburgensi; horum omnium
vota premisso iam ordine dictus archiepiscopus Maguntinensis per-
quiret. Quo facto dicti principes sui consortes ipsum vice versa
requirent, ut et ipse intentionem suam exprimat et ipsis aperiat
voturn suum. [3] Preterea in celebratione imperialis curie marchio
Brandemburgensis aquam lavandis imperatoris vel regis Romanorum
manibus ministrabit; primum vero potum rex Boemie, quem tarnen
sub corona regali iuxta privilegiorum regni sui continentiam, nisi
libera voluntate voluerit, non tenebitur ministrare; comes eciam
Palatin us cibum affere tenebitur, et dux Saxonie marescallatus
officium exercebit, ut solitum est fieri ab antiquo.
Cap. 5. Be iure comitis Palatini et eciam Saxonie ducis.
[1] Quotiens insuper, ut premittitur, sacrum vacare continget
imperium, illustris comes palatinus Reni sacri imperii archidapifer
id manus futuri regis Romanorum in partibus Reni et Suevje et
in iure Franconico ratione principatus seu comitatus Palatini privi-
legio esse debet provisor ipsius imperii cum potestate iudicia exer-
cendi, ad beneficia ecclesiastica presentandi, recolligendi redditus
et proventus et investiendi de feudis, iuramenta fidelitatis vice et
nomine sacri imperii recipiendi (que tarnen per regem Romanorum
postea electum suo tempore omnia innovari et de novo sibi iuramenta
ipsa prestari debebunt) feudis principum dumtaxat exceptis et illis,
que ,vanlehen‘ vulgariter appellantur, quorum investituram et colla-
tionem soli imperatori vel regi Romanorum specialiter reservamus.
Ipse tarnen comes Palatinus omne genus alienationis seu obligationis
rerum imperialium huiusmodi provisionis tempore expresse sibi
noverit interdictum. Et eodem iure provisionis illustrem ducem
Saxonie sacri imperii archimarescallum frui volumus in illis locis,
ubi Saxonica iura servantur, sub omnibus modis et conditionibus,
sicut superius est expressum.
[2] Et quamvis imperator sive rex Romanorum super causis,
pro quibus impetitus fuerit, habeat, sicut ex consuetudine intro-
ductum dicitur, coram comite palatino Reni sacri imperii archi-
dapifero electore principe respondere, illud tarnen iudicium comes
ipse Palatinus non alibi preterquam in imperiali curia, ubi imperator
seu Romanorum rex presens extiterit, poterit exercere.
Cap. 6. De comparatione principum electorum ad alios
principes communes.
Decemimus, ut in celebratione imperialis curie, quotienscunque
illam deinceps perpetuo celebrari eontigerit, antedicti principes elec¬
tores ecclesiastici et seculares iuxta prescriptum ordinem atque
modum a dextris et a sinistris immutabiliter teneaut loca sua, eisque
vel eorum alicui in quibuseunque actibus ad curiam ipsam spectan-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1366.
67
tibus eundo sedendo vel stando nullus princeps alius, cuiuscunque
Status dignitatis preeminentie vel conditionis existat, uliatenus pre-
feratur, eo signauter expresso, quod nominatim rex Boemie in cele-
bratione curiarum huiusmodi in omaibus et siagulis locis et actibus
antedictis quemcunque regem alium, quacunque eciam singulari
dignitatis prerogativa fulgentem, quem quovis casu seu causa venire
vel adesse forte contigerit, immutabiliter antecedat.
Cap. 7. De successione principum.
[1] Inter solicitudines illas innumeras, quibus pro felici statu
sacri imperii, cui auctore Domino feliciter presidemus, cor nostrum
eotidie fatigatur, ad hoc precipue meditatio nostra dirigitur, qualiter
desiderata et salubris semper unio inter sacri imperii principes elec-
tores iugiter vigeat et eorum corda in sincere caritatis concordia
conserventur, quorum providentia suo tempore orbi fluctuanti tanto
celerius tantoque facilius subvenitur, quanto inter eos nullus error
surrepserit et purior fuerit caritas custodita, obscuritate succisa et
iure cuiuslibet dilucide declarato. Sane generaliter longe lateque est
publicum et quasi per totum orbem notorie manifestum, illustres
regem Boemie necnon comitem palatinum Reni, ducem Saxonie et
marchionem Brandemburgensem virtute regni et principatuum suo-
rum in electione regis Romanorum in cesarem promovendi cum
ceteris principibus ecclesiasticis suis coelectoribus ius vocem et
locum habere et unacum ipsis censeri et esse veros et legitimos sacri
imperii principes eleetores. Ne inter eorundem principum secularium
electorum filios super iure voce et potestate prefata futuris tem-
poribus scandalorum et dissensionum possit materia suscitari et sic
bonum commune periculosis dilationibus impediri, futuris auctore
deo cupientes periculis salubriter obviare, statuimus et imperiali
auctoritate presenti lege perpetuis temporibus valitura decernimus,
ut, postquam iidem principes eleetores seculares et eorum quilibet esse
desierit, ius vox et potestas electionis huiusmodi ad filium primo-
genitum legitimum laicum, illo vero non extante ad eiusdem primo-
geniti primogenitum similiter laicum libere et sine contradictione
cuiuspiam devolvatur. Si vero primogenitus huiusmodi absque here-
dibus masculis legitimis laicis ab hac luce migraret, virtute presentis
imperialis edicti ius vox et potestas electionis predicte ad seniorem
fratrem laicum per veram paternalem lineam descendentem et dein-
ceps ad illius primogenitum laicum devolvatur, et talis successio in
primogenitis et heredibus principum eorundem in iure voce et
potestate premissis perpetuis temporibus observetur, ea tarnen con-
ditione et modo, ut, si principem electorem seu eius primogenitum
aut filium seniorem laicum mori et heredes masculos legitimos
laicos defectum etatis pacientes relinquere contingerfet, tune frater
senior eiusdem primogeniti tutor eorum et administrator existat,
donec senior ex eis legitimam etatem attigerit, quam in principe
electore decem et octo annos completos censeri volumus et statuimus
6 *
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
68
38 (29). Goldene Balle Kerls IV 1356.
perpetuo et haben; quam dum exegerit, ius voceip et potestatem et
o mn i» ab ipsis dependenria tutor ipse sibi totaliter cum officio
teneatur protinus assignare.
[2] Si vero aliquem ex huiusmodi principatibus ipsorum irn-
perio s&cro vacare contiugeret, tune imperator seu rex Romanorum,
qui pro tempore fuerit, de ipso providere debebit et poterit, tanquam
de re ad 8e et imperium legitime devoluta, salvis semper privilegiis
iuribus et consuetudinibus regni nostri Boemie super electione regis
in casu vocationis per regnicolas, qui ius habent eligendi regem
Boemie, facienda iuxta continentiam eorundem privilegiorum et ob-
servatam consuetudinem diuturnam a divis Romanorum imperatori-
bus sive regibus obtentorum, quibus ex huiusmodi sanctione imperiali
in nullo preiudicari volumus, imo ipsa decernimus nunc et perpetuis
futuris temporibus in omni suo tenore et forma indubiam tenere
roboris firmitatem.
Cap. 8. De regis Boemie et regnicolarum eius immunitate.
i_l] Cum per divos Romanorum imperatores et reges prede-
cessores nostros illustribus Boemie regibus progenitoribus et pre-
decessoribus nostris neenon regno Boemie eiusdemque regni corone
olim concessum fuerit graciosius et indultum sitque in regno eodem
a tempore, cuius contrarii hodie non existit memoria, consuetudine
laudabili inconvulse servata diuturnitate temporum et prescripta
nioribus utentium sine contradictionis aut interruptionis obstaculo
introductum, quod nullus princeps baro nobilis miles cliens burgensis
civis nulla denique persona eiusdem regni et pertinentiarum eius
ubicunque consistentium, cuiuscunque status dignitatis preeminencie
vel conditionis existat, ad cuiuscunque actoris instantiam extra
regnum ipsura ad quodeunque tribunal seu alterius preterquam regis
Boemie et iudicum regalis curie sue iudicium citari potuerit sive
trahi nec vocari debeat perpetuis inantea temporibus sive possit:
ideoque privilegium consuetudinem et indultum huiusmodi auctori-
rate imperiali et de imperialis potestatis plenitudine ex certa scientia
innovantes et eciam confirmantes hac presenti nostra constitutione
imperiali perpetuis temporibus valitura statuimus, ut, si contra
privilegium consuetudinem vel indultum prefatum quispiam pre-
dictorum, puta princeps baro nobilis miles cliens civis burgensis
seu rusticus aut alia quecunque persona premissa ad cuiuscunque
tribunal extra regnum predictum Boemie in quacunque causa crimi-
nali civili vel mixta seu super quocunque negocio citatus fuerit
quocunque tempore vel citata, comparere vel in iudicio respondere
minime teneatur. [2] Quodsi adversus huiusmodi non comparentes
vel non comparentem a quocunque iudice, cuiuscunque auctoritatis
existat, extra regnum ipsura Boemie constituto iudicialiter procedi
processus fieri seu sententias interlocutorias vel diffinitivas, unam
vel plures. in quibuscunque prenominatis causis sive negociis quovis
modo fern et promulgari continget, auctoritate premissa, de pleni-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bolle Karl» IV 1366. 69
tudine insuper antedicte imperatorie potestatis, citationes precepta
processus et sententias huiusmodi necnon executiones et omnia. que
ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi attemptari possent ve)
fieri, irritamus penitus et cassamus, [3] adiicientes expresse et edicto
imperiali perpetuo valituro eadem auctoritate et de premisse potestatis
plenitudine decernentes, ut, quemadmodum in predicto regno Boemie
a tempore, ouius contrarii non habetur memoria, iugiter observatum
existit, ita nulli prorsus principi baroni nobili militi clienti civi
burgensi seu rustico, nulli demum persone seu incole regni Boemie
sepedicti, cuiuscunque Status preeminentie dignitatis vel condicionis
existant vel existat, a quibuscunque processibus sententiis inter-
locutoriis vel diffinitivis sive preceptis regis Boemie aut quorum-
cunque suoruin iudicum necnon executionibus eorundem contra se
in regali iudicio seu coram regis regni seu predictorum iudicum
tribunalibus factis aut latis, habitis vel ferendis inantea seu fiendis
liceat ad quodcunque aliud iudicium appellare; provocaciones quoque
seu appellationes huiusmodi, si quas contra hoc interponi contigerit,
eo ipso viribus non subsistant, et appellantes ipsi penam perditionis
causarum ipso facto se noverint incurrisse.
Cap. 9. De auri argenti et aliarum specierum mineris.
Presenti constitutione imperpetuüm valitura statuimus ac de
eerta scientia declaramus, quod successores nostri Boemie reges
necnon universi et singuli principes electores ecclesiastici et secu-
lares, qui perpetuo fuerint, universas auri et argenti fodinas atque
mineras stanni cupri ferri plumbi et alterius cuiuscunque generis
metalli ac eciam salis tarn inventas quam' inveniendas in posterum
quibuscunque temporibus in regno predicto ac terris et pertinentiis
eidem regno subiectis, necnon supradicti principes in pnncipatibus
terris dominiis et pertinentiis suis tenere iuste possint et legitime
possidere cum omnibus iuribus, nullo prorsus excepto, prout possunt
seu consueverunt talia possideri, necnon Iudeos habere, theolonea
in preterito statuta et indicta percipere, quodque progenitores nostri
Teges Boemie felicis memorie ipsique principes electores ac progeni¬
tores et predecessores eorum legitime potuerint usque in presens,
sicut hoc antiqua laudabili et approbata consuetudine diuturnique
ac longissimi temporis cursu preseripta noscitur observatum.
Cap. 10. De monetis.
[1] Statuimus preterea, ut regi Boemie successori nostro, qui
fuerit pro tempore, sicut constat ab antiquo illustris memorie Boemie
regibus nostris predecessoribus licuisse et in possessione pacifica
continua ipsos* fuisse iuris subsequentis: videlicet monetas auri et
argenti in omni loco et parte regni sui et subditarum ei terrarum et
pertinentiarum omnium, ubi rex ipse decreverit sibique placuerit,
cudi facere et mandare sub omni modo et forma in regno ipso
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
70
38 (29). Goldene Balle Karls IV 1356.
Boemie in hiis ad hec usque tempora obser vatis: 2 quodquod futuris
perpetuo Boemie regibus hac nosti> imperiali constitutione et gracia
perpetuo valituris a quibuscunque principibus maguatibus comitibus
ac personis aliis quascunque terras castra possessiones predia sive
bona liceat emere comparare seu in donum vel donationem ex qua-
cunque causa aut in obligationem recipere sub talium terrarum
castrorum possessionum prediorum seu bonorum conditione consueta.
ut videlicet propria recipiantur vel comparentur ut propria, libera
velut libera, et ea, que dependent in feudum, similiter emantur in
feudum, seu comparata taliter teneantur; ita tarnen, quod ipsi reges
Boemie de hiis, que hoc modo comparaverint vel receperint et regno
Boemie duxerint applicanda, ad pristina ac consueta iura de talibus
sacro explenda et reddenda imperio sint astricti. [3] Presentem
nichilominus constitutionem et graciam virtute presentis legis nostre
imperialis ad universos principes electores tarn ecclesiasticos quam
seculares successores et legitimos heredes ipsorum plene extendi
volumus sub oipnibus modis et conditionibus ut prefertur.
Cap. 11. De immunitate principum electorum.
fl] Statuimus eciam, ut nuUi comites barones nobiles feudales
vasalli castrenses milites clientes cives burgenses nulle quoque per*
sone Coloniensi Maguntinensi et Treverensi ecclesiis subiecti vel
subiecte, cuiuscunque Status conditionis vel dignitatis existant, ad
cuiuscunque actoris instantiam extra territorium et terminos ac
Limites earundem ecclesiarum et pertinentiarum suarum ad quod-
cunque aliud tribunal seu cuiusvis alterius preterquam archiepisco-
porum Maguntinensis Treverensis et Coloniensis et iudicum suorum
iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi seu vocari
debeant perpetuis inantea temporibus sive possint, sicut preteritis
invenimus temporibus observatum. Quod si contra presens edictum
nostrum predictos ecclesiarum Treverensis Maguntinensis seu Colo¬
niensis subditos vel eorum ajiquem seu aliquos ad cuiuscunque in¬
stantiam seu ad cuiuscunque tribunal pro quacunque causa criminali
civili vel mixta seu quocunque negotio extra territorium limites seu
terminos dictarum ecclesiarum vel alicuius earum citari contingeret,
eomparere vel respondere minime teneantur, et citationem ac pro-
cessus et sententios interlocutorias vel diffinitiva« contra non ve-
nientes a talibus iudiciis extraneis lata« vel facta«, fienda* vel
ferenda« necnon precepta et premissorum executiones et omnia, que
ex eis vel aliquo eorum quomodolibet sequi attemptari possent vel
fieri, irrita decernimus eo ipso; adiicientes expresse, quod nulli
coiniti baroni nobili feudali vasallo castrensi militi clienti civi
rustieo, nulli demum persone ecclesiis huiusmodi subiecte seu eius
incole, cuiuscunque Status dignitatis vel condicionis existant, a pro-
cessibus sententiis interlocutoriis et diffinitivis sive preceptis archi-
episcoporum et ecclesiarum huiusmodi vel suorum officiatorum
temporalium aut executionibus eorundem contra se in archiepiscopali
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bolle Karls IV 1356.
7t
1
seu officiatorum predictorum iudicio factis aut latis, habitis vel
ferendis inantea seu fiendis ad quodcunque tribunal aliud liceat
appellare, quamdiu in arehiepiscoporura predictorum et suorum iu¬
dicio querulantibus non fuerit iusticia denegata; appellationes contra
hoc factas non recipi statuimus cassasque et irritas nunciamus. In
defectu vero iusticie predictis omnibus ad imperialem dumtaxat
curiam et tribunal seu iudicis immediate in imperiali curia pro
tempore presidentis audienciam et eciam eo casu non ad' queinvis
alium iudicem sive ordinarium sive eciam delegatum hiis, quibus
denegata fuerit iusticia, liceat appellare. Quicquid vero contra pre-
missa factum fuerit, sit irritum eo ipso. [2] Eandem constitUtionem
virtute presentis legis nostre imperialis ad illustres comitem pala-
tinum Reni ducem Saxonie et marchionem ßrandemburgensem prin
cipes electores seculares sive laicos, heredes successores et subditos
eorum plene extendi volumus sub omnibus modis et conditionibus
ut prefertur.
[Spätere Interpretation dieses Kapitels durch Karl IV: Hane autem legem
propter quedam dubia, que ex ea öuborta fuerunt, de Ulis dumtaxat feudalibus
vasallis et subditis debere declaramus intelligi, qui feuda bona et possessiones
a principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus dependentes, que de tem-
porali ipsorum iurisdictione consistunt, obtinere noscuntur et actualiter ac
realiter resident in eisdem. Si vero tales electorum principum vasalli et ho-
mines ab aliis eciam archiepiscopis episcopis sive principibus similia feuda
possident et larem fovent in illis, extunc, si iidem archiepiscopi episcopi vel
principes ab imperio bannum habent et privilegium duella coram ae agi per-
mittere, apud illos agatur de talibus; alioquin ad imperialis curie iudicis examen
super hiis decernimus recurrendum.]
Cap. 12. De congregatione principum.
Inter illas multiplices rei publice curas, quibus assidue «mens
nostra distrahitur, multa consideratione necessarium fore prospexit
nostra sublimitas, ut sacri imperii principes electores ad tractandum
de ipsius imperii orbisque salute frequentius solito congregentur, qui
solide bases imperii et columpne immobiles, quemadmodum per
longinquas ad invicem terrarum consistunt distancias, ita de incum-
bentibus regionum sibi cognitarum defectibus referre simul et con-
ferre noverunt sanisque providentie sue consiliis non ignorant acco-
modis talium reformationibus salubriter opem dare. Hinc est, quod
in solempni curia nostra in Nuremberg cum venerabilibus ecclesiasti¬
cis et illustribus secularibus principibus electoribus et multis aliis
principibus et proceribus per nostram celsitudinem celebrata. habita
cum eisdem principibus electoribus deliberatione et de ipsorum cou-
silio pro bono et salute communi cum dictis principibus electoribus
tarn ecclesiasticis quam secularibus duximus ordinandum: quod iidem
principes electores de cetero per singulos annos semel transactis a
festo pasche resurrectionis dominice quatuor septimanis continue
numerandis in aliqua civitatum sacri imperii personaliter congregen¬
tur, et ad idem tempus proxime affuturum seu.anno presenti collo-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
72 .
38 (29». Golden* Bolle Karl» IV 1856.
quium seu curia et congregatio huiusmodi iu civitate nostra imperiali
Metensi per nos et eosdem prineipes celebretur, &c tune et deinceps
die quolibet congregationis huiusmodi locus per nos, quo sequenti
anno conveniant, ipsorum consilio statuatur, hac nostra ordinatione
ad nostrum et ipsorum dumtaxat beneplacitum duratura. Qua durante
ipsos sub nostro imperiali conductu recipimus ad dictam curiam
acoedendo stando et eciam recedendo. Preterea ne tractatus com¬
munis salutis et pacis per tractum et moram solacii seu excessivam
frequentationem convivii retardetur, ut aliquando fieri est consuetum,
concordi voluntate duximus ordinandum, ut deinceps curia seu con-
gregatione prefata durante generales omnium principum celebrare
alicui non liceat invitatas, particulares vero, que agendorum ex-
peditionem non impediant, cum moderamme sint permisse.
Cap. 13. De revocatione privilegiorum.
Preterea statuimus et hoc imperiali perpetuo sanccimus edicto,
quod universa privilegia et litere quibuscunque personis, cuius-
cunque Status preeminentie vel dignitatis existant, seu civitatum
opidorum et quorumlibet locorum universitatibus super qüibus-
cunque iuribus gratiis emunitatibus consuetudinibus seu rebus aliis
eciam proprio motu seu alias a nobis vel recolende memorie divis
Romanorum imperatoribus et regibus predecessoribus nostris sub
quibuscunque verborum tenoribus concessa et concesse seu a nobis
vel successoribus nostris Romanorum imperatoribus et regibus in-
antea concedenda seu concedende non debeänt aut possint liber-
tatibus iurisdictionibus iuribus honoribus seu dominiis principum
electorum sacri imperii ecclesiasticorum et secularium aut alieuius
ipsorum in aliquo penitus derogare, eciam si in talibus privilegiis
et literis quarumlibet personarum, cuiuscunque preeminentie digni¬
tatis aut Status ex titerint, ut prefertur, seu üniversitatum huiusmodi
expresse cautum sit vel fuerit in futurum, quod revoeabilia seu revo-
cabiles esse non debeant, nisi de ipsis et toto in eis comprehenso
tenore in tali revocatione fieret de verbo ad verbum seriatim mentio
specialis. Huiusmodi namque privilegia et literas, si et in quantum
libertatibus iurisdictionibus iuribus honoribus seu dominiis dictorum
principum electorum aut alieuius ipsorum derogare censentur in
aliquo, quoad hoc revocamus ex certa scientia et cassamus revo-
cataque et revocatas intelligi et haberi decemimus de plenitudine
imperatorie potestatis.
Cap. 14. De hiis, quibus ut indignis auferuntur bona feudalia.
In plerisque partibus vasalli et feudatarii dominorum feuda
seu beneficia, que a dominis ipsis obtinent, intempestive verbaliter
et in fraude renunciant seu resignant eadem et facta resignatione
huiusmodi dominos ipsos maliciose diffidant suasque inimicicias eis
denunciant. dampna ipsis subsequenter gravia inferendo, et beneficia
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bolle Karls IV 1356.
73
seu feuda sic relicta pretextu guerre seu inimicicie itenun invadant
et oceupant ac detinent occupata. Eapropter presenti constilueione
in perpetuum yalitura sanccimus, quod talis resignacio seu renun :
ciacio haben debeat. pro non facta, nisi libere et realiter facta fuerit
per eosdem, ita quod possessio beneficiorum et feudorum huiusmodi
dominis ipsis corporaliter et realiter assignetur, in tantum, quod
nullo unquam tempore diffidantes ipsi in bonis feudis seu beneficiis
resignatis dominos ipsos perturbent per se vel alios aut molestent
nec ad hoc consilium prestent auxilium vel favorem. Contrarium
faciens seu dominos suos in beneficiis et feudis resignatis vel non
resignatis invadens quomodolibet vel pert,urbans vel dampna in ipsis
inferens seu consilium auxilium prestans talia faoientibus vel favorem
feuda et beneficia huiusmodi eo ipso amittat, infamis existat et
banno imperiali subiaceat, et nullus ad feuda vel beneficia huius¬
modi pateat ei de cetero quocunque tempore aditus vel regressus,
nec de novo concedi sibi valeant ullo modo, et facta eis contra hec
illorum concessio seu investitura secuta viribus non subsistat. Postre-
rao omnes penas predictas illos vel illum, qui predieta- resignatione
non facta contra dominos suos fraudulenter agentes vel agens scienter
eos invaserint vel invaserit diffidacione quacunque previa vel ob-
missa, vigore presentis sanccionis incurrere decernimus ipso facto.
Cap. 15. De conspirationibus.
Detestandas preterea et sacris legibus reprobatas conspirationes
et conventiculas seu colligationes illicitas in civitatibus et extra, vel
inter civitatem et civitatem, inter personam et personam sive inter
personam et civitatem, pretextu parentele seu receptionis in cives
vel alterius cuiuscunque coloris coniurationes, insuper et confedera-
tiones et pacta, necnon et consuetudinem circa huiusmodi intro-
ductam, quam censemus potius corruptelam, reprobamus dampnamus
et ex certa scientia irritamus, quas civitates seu persone cuiuscunque
dignitatis condicionis aut Status sive inter se sive cum aiiis absque
auctoritate dominorum, quorum subditi vel ministeriales seu in quo-
rum districtu consistunt, eisdem dominis nominatim non exceptis
fecerunt hactenus et facere presumpserint in futuro, sicut eas per
sacras di vor um augustorum predecessorum nostrorum leges pro-
hibitas non ambigitur et cassatas, illis confederationibus et ligis
dumtaxat exceptis, quas principes et civitates ac alii super generali
pace provinciarum atque terrarum inter se firmasse noscuntur; illas
enim nostre declarationi specialiter reservantes in suo decernimus
vigore manere, donec de hiis aliud duxerimus ordinandum. Et per¬
sonam singulärem, que de cetero contra tenorem presentis consti-
tutionis nostre et legis antique super hoc edite confederationes colli¬
gationes conspirationes et pacta huiusmodi inire presumpserit, ultra
penam legis eiusdem notam Infamie et penam decem librarum auri,
civitatem vero vel Universitäten) in hanc legem nostram similiter
committentem centum librarum auri necnon amissionis et privationis
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
74
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
libertatum et privilegiorum imperialium penas incurrere decernimus
eo ipso, medietate pene huiusmodi pecumarie fisco imperiali, reliqua
vero domino districtus, in cuius preiudicium fycte fuerint, appiicanda.
Cap. 16. De pfalburgeriis.
Ceterum quia nonnulli cives et subditi principum barouum et
siliorum hominum, sicuti frequeus ad uos querela perduxit, iugum
originarie subiectionis quserentes abicere, imo ausu temerario con-
tempnentes in aliarum civitatum cives recipi se procurant et fre-
quentius in preterito procurarunt et uichilomiuus in priorum domi-
norum, quos tali fraude presumpserunt vel presumunt deserere,
terris civitatibus opidis et villis corporaliter residentes civitatum,
ad quas hoc modo se trausferunt, libertatibus gaudere et ab eis
defensari contendunt, qui in partibus Alamannie pfalburgerii coii-
sueverunt vulgariter appellari: quoniam igitur patroeiuari non debent
alicui fraus et dolus, de imperatorie potestatis plenitudine, omnium
principuin electorum ecclesiasticorum et secularium sano aceedente
consilio, ex certa seieneia statuimus et presenti lege perpetuo
valitura sanccimus. quod predicti «-ives et subditi ei>, quibus subsunt.
raliter illudentes. in o.tnnibus terris locis et provinciis sacri itnperii
u presenti die imposterum civitatum, in quaruni cives tali fraude
recipi se procurant vel haetenus procurarunt, iuribus et libertatibus
iii nulto potiantur, nisi ad huiusmodi civitates corporaliter et realiter
transeuutes ibique larem foverites continue et vere ac non ficte
residentiam facientes debita onera et municipalia subeant munera
in eisdem. Si qui vero contra presentis nostre legis tenorem recepti
sunt vel fuerint in futurum, illorum reoeptio omni careat firmitate,
et recepti, cuiuscunque conditionis dignitatis aut Status existant, in
nullo casu penitus sive causa civitatum, ad quas recipi se procurant,
iuribus vel libertatibus gaudeant quomodolibet vel fruantur, non
obstantibus quibuscunque iuribus privilegiis vel consuetudinibus
observatis quantoeunque tempore et obtentis, quas et que, in quan-
tum presenti nostre legi obviant, presentibus ex certa scientia revo-
camus de predicte imperialis plenitudine potestatis omnique carere
decernimus robore firmitatis, circa premissa omnia principum domi-
norum et aliorum hominum, quos taliter deseri contigit et contiuget
in posterum, iuribus circa personas et bona subditorum quorum-
cuuque ipsos sepedicto modo deserentium semper salvis. Hos nichi-
lominus, qui sepedictos cives et subditos alienos recipere contra
presentis nostre legis dispositionem presumpserint vel recipere in
preterito presumpserunt, si eos omnino non dimiserint infra mensem
post intimationem presentium eis factam, centum marcas auri puri
pro transgressione huiusmodi tociens, quociens deinceps factum fuerit,
incurrere decernentes, quarum medietas imperiali fisco nostro, reli¬
qua vero dominis illorum, qui recepti fuerint, irremissibiliter appli-
cetur.
Digitized by
Gck 'gle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
75
38 f291. r o!d<»ne Bolle Karls IV 1356.
Cap. 17. De diffidationibus.
Eos. qui de oetero adversus aliquos iustam diffidationis causam
se habere fiugentes ipsos in locis, uhi domicilia non obtinent aut
ea eommuniter non inhabitant, intempestive diffidant, declaramus
darapna quecunque per incendia spoüa vel rapinas diffidatis ipsis
cum honore suo inferre non posse. Et quia patrocinari non debent
alieui fraus et dolus, preseuti constitutione imperpetuum valitura
sanccimus, diffidationes huiusmodi quibusounque dominis aut per-
sonis, cum quibus aliqui fuerint in societate familiaritate vel honesta
quavis amicicia conversati, sic faetas vel fiendas in posterum nou
valere, nec licere protextu diffidationis cuiuslibet quempiam invadi
per incendia spolia vel rapinas, nisi diffidatio per tres dies naturales
ipsi diffidando personaliter vel in loco, quo habitare consuevit, pu¬
blice fuerit intimata possitque de intimatione huiusmodi per festes
idoneos fieri plena fides. Quisquis secus quempiam diffidare et
invadero modo premisso presumpserit, infamiam eo ipso incuirat.
ac si nulla diffidatio facta esset; quem eciam tanquam proditoreni
per quoscunque iudices penis legalibus statuimus castigari.
Prohibemus eciam et dampnamus universas et singulas guerras
ei lites iniustas, cuncta quoque iniusta incendia gpolia et rapinas.
indebita et inconsueta tholonea et conductus et exactiones pro ipsis
conductibus extorqueri eonsuetas sub penis, quibus sacre leges pre-
inissa et eorum quodlibet sancciunt punienda.
Cap 18. Litera intimationis.
.Vobis illustri et uiagnifico principi domino marchioni Hrandem-
burgensi sacri iniperii archicamerario coelectori et amico nostro
carissimo electionem Roraanorum regis, que ex rationabilibus eausis
imminet facienda, presentibus intimamus vosque ex officii nostri
debito ad electionem prefatam rite vocamus, quatenus a die tali etc.
infra tres menses continuo computandos per vos seu nuncios aut
procuratores vestros unum vel plures sufficiens mandatum habentes
ad locum debituin iuxta formam sacrarum legum super hoc editarum
venire curetis, deliberaturi tractaturi et concordaturi cum aliis cou-
principibus et coelectoribus vestris et nostris de electione futuri
regis Romanorum in imperatorem postmodum favente Domino promo-
vendi. in eodem mansuri usque ad plenam consummationem electionis
huiusmodi et alias faoturi et processuri, prout in sacris legibus
super noc deliberate editis invenitur expressum; alias non obstante
vestra seu vestroruni absentia in premissis una cum aliis conprinci-
pibus et coelectoribus nostris. prout legum ipsarum sanccivit auc-
toritas. finaliter procedemus".
Cap. 19. Forma procuratorii mitten di per eum principem electorein.
qui nuncios suos ad electionem faciendam duxerit destinandos.
,Nos.... taiis dei gracia etc sacri imperii etc. Notum facimus
tenore presentium universis, quod, cum electio Romanorum regis ex
Digitized by
Go», igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
76
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1366.
rationabilibus causis gimminet facienda, nos de honore et statu sacri
imperii solicitudine debita intendeie cupientes, ne tarn gravibus
dispeudiis periculose subiaceat, de fide et circumspectionis induatria
dilectorum nobis... et. . . fidelinm nostrorum obtinentes utique
presumptionis indubie fiduciam singulärem, ipsos et quemlibet eorum
in solidum, ita quod non sit melior condicio occupantis, sed quod
per unum inceptum fuerit, per alium finiri valeat et licite terminari,
omni iure modo et forma, quibus melius et effieacius possumus seu
valemus, nostros veros et legitimos procuratores et nuncios speciales
facimus constituimus et ordinamus ad tractandum ubilibet una
cum aliis comprincipibus et coelectoribus nostris tarn ecclesiasticis
quam secularibus et cum ipsis concordandum conveniendum et con-
cludendum de persona quacunque habili ac idouea in regem Roma-
noruni eligenda et ipsis tractatibus super electione talis persone ha*
bendis pro nobis loco et nomine nostris interessendum tractandum et
deliberandum necnon vice et nomine nostris eandem personam nomi-
naudum et in ipsam consentiendum ac eciam in regem Romanorum
tpromovendum ad sacrum imperium) eligendum ac in animam
nostram prestandum, quodcunque iuramentum necessarium debitum
seu consuetum fuerit circa premissa et quodlibet premissorum, alium
vel alios procuratores in solidum substitueudum et revocandum et
omnia et singula faciendum, que in premissis et circa premissa eciam
usque ad consumationem tractatuum nominationis deliberationis et
electionis huiusmodi de presenti faciende necessaria aut utilia fuerint
seu eciam quomodolibet oportuna, eciamsi premissa vel eorum quod-
iibet mandatum exigant speciale, eciamsi maiora vel magis singularia
fuerint supradictis, et que nosraet ipsi facere possemus, si huius¬
modi tractatuum deliberationis nominationis et electionis future
negociis presentes et personaliter adessemus, gratum et ratum ha-
bentes et habere volentes et nos perpetuo habituros firmiter pro¬
mitt entes, quicquid per antedictos procuratores seu nuncios nostros
necnon substitutos aut substituendos ab ipsis seu eorum altero in
premissis seu premissorum quolibet actum gestum seu factum fuerit
am quomodolibet ordinatum‘.
Cap. 20. De unione principatuum electorum et iurium
eis connexorum.
Cum universi et singuli principatus, quorum virtute seculares
priüeipes electores ius et vocem in electione regis Romanorum in
cesarem promovendi obtinere noscuntur, cum iure huiusmodi necnon
officiis dignitatibus et iuribus aliis eis et euilibet eorum annexis
et dependentibus ab eisdem adeo coniuncti et inseparabiliter sint
uniti, quod ius vox officium et dignitas, alia quoque iura ad quem¬
libet principatuum eorunaem spectantia cadere non possint in alium
preter illum, qui principatum ipsum cum terra vasallagiis feudis et
dominio ac eius pertinentiis universis dinoscitur possidere. presenti
edicto imperiali perpetuo valituro sanccimus unumquemque princi-
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
f
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356. 77
patmim predictorum cum iure et voce eleetionis ac officio ceterisque
omnibus dignitatibus iuribus et pertinentiis ad ipsum spectantibus
ita perseverare et esse debere unitum perpetuis temporibus indivisi-
biliter et coniunctum, quod possessor principatus cuiuslibet eciam
iuris vocis officii et dignitatis et portinentiarum omnium ad illum
speetantium quieta debeat et libera possessione gaudere ac princeps
elector ab omnibus reputari, ipseque et nemo alius per ceteros prin-
cipes electores ad electionem et omnes actus alios pro saeri imperii
honore vel oportunitate gerendos omni tempore assumi sine contra-
dictione qualibet et admitti, nec aliquod premissorum ab altero, cum
sint et esse debeant inseparabilia, di vidi vel ullo tempore debeat
separari aut in iudicio vel extra divisim repeti valeat aut evinci vel
eciam per sententiam separari, nec aliquis unum sine alio impetens
audiatur. Quod si per errorem vel alias auditus quis fuerit aut pro-
cessus iudicium sententia vel aliquid huiuscemodi contra presentem
dispositionem nostram emanaverit seu quomodoiibet attemptari con-
tigerit. hoc totum et omnia ex hiis et quolibet eorum sequentia eo
ipso viribus mm subsistant.
Cap. 21. De ordine processionis inter archiepiscopos.
Quoniam autem superius in principio constitutionum nostra-
rum presentium circa ordinem sessionis ecclesiasticorum prineipum
electorum in consilio et in mensa et alias, quotiens imperialem
curiam celebrari seu principes electores deinceps cum imperatore
vel rege Romanorum congregari contigerit, sufficienter duximus
providendum, super qua priscis audivinjus temporibus pluries dis-
ceptatum, expedire credimus eciam processionis et deambulationis
inter eos ordinem diffinire. Quapropter hoc perpetuo imperiali edicto
decernimus, ut, quotienscunque in congregatione iraperatoris vel
regis Romanorum et prineipum predictorum imperatore vel rege
ipso deambulante insignia ante faciem suam portari contigerit,
arehiepiscopus Treverensis in directa diametrali linea ante impera-
torem vel regem transeat, illique soll medii inter eos ambulent, quos
imperialia vel regalia continget insignia deportare; dum autem
imperator vel rex absque insigniis eisdem incesserit, extunc idem
arehiepiscopus imperatorem vel regem prefato modo precedat, ita
quod nemo penitus inter eos medius habeatur, aliis duobus archi-
episcopis electoribus loca sua iuxta distinetionem provinciarum sua
rum circa sessionem superius declaratam eciam circa processionem
perpetuo servaturis.
Cap 22. De ordine processionis prineipum electorum ec
per quos insignia deportentur.
Ad declarandum autem in imperatoris vel regis Romanorum
deambulantis presentia processionis ordinem prineipum electorum,
de qua supra feeimus mentionem, statuirnus, ut, quotienscunque
in celehratione itnperialis curie principes electores cum imperatore
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
78
38 (29). Goldene Bolle Karls IV 1356.
vel rege .Romanorum io quibuscunque actibus vel solemnitatibus
processionaliter ambulare contigerit et imperialia vel regalia debuerint
insignia deportari, dux Saxonie, imperialem seu regalem ensem
deferens, imperatorem seu regem immediate precedat et inter illum
et archiepiscopum Treverensem medius habeatur; comes vero Pala-
tinus pomum imperiale portans a latere dextro et marchio Brandem-
burgeusis sceptrum deferens a sinistro latere ipsius ducis Saxonie
lineariter gradiantur; rex autem Boemie imperatorem seu regem
ipsum immediate nullo interveniere sequatur.
Cap. 23. De benedictionibus archiepiscoporum in presentia
imperatoris.
Quotiens insuper in imperatoris vel regis Romanorum presentia
missarum solempnia celebrari ac Maguntinensem Treverensem el
Coloniensem archiepiscopos vel duos ex eis adesse contigerit, in
confessione, que ante missam dici consuevit, ac in porrectione ewan-
gelii oseulandi et pace post ,agnus dei‘ portanda necnon et in bene¬
dictionibus post finita missarum solempnia ac eciam ante meiisam
faciendis et in gratiis post cibum acceptum agendis is inter eos ordo
servetur, prout de ipsorum consilio duximus ordinandum: quod
prima die hec omnia et siugula a prirno, secunda die a secundo,
tercia vero a tercio peragantur. Primura autem vel secundum seu
. tercium hoc casu, secundum quod prius vel posterius quilibet eorum
consecratus existit, debere intelligi declaramus. Et ut se invicem
honore condigno ac decenti preveniant et exemplum aliis prebeant
invicem honoraudi, is, quem circa premissa ordo tetigerit, ad hec
alterum conniventia et caritativa inclinatione invitet et tune demum
ad premissa procedat seu quodlibet premissorum.
II. Teil, publiziert zu Metz 25. Dezember 1356.
Infrascripte leges promolgate sunt in coria Metensi per dominum Karolum
quartum E omanorum imperatorem et Boemie regem augustum anno Domini
millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, assiatentibus sibi omnibus sacri
Romani imperii electoribus, presentibus dominis venerabili in Christo patre
domino Talavrando episcopo Albanensi sancte Romane ecclesie Cardinal) ac
Karolo regis Francie primogenito Normandie duce illostri ac delphino Wiennensi,
in die nativitatis Christi.
Cap. 24.
#
[1] Si quis cum principibus militibus vel privatis seu quibus¬
cunque personis plebeis eciam scelestam factionem aut factionis
ipsius inierit sacramentum vel dederit de nece venerabilium et
illustrium nostrorum et sacri Romani imperii tarn ecclesiasticorum
quam secularium principum electorum seu alterius eorundem (nam
et ipsi pars corporis nostri sunt ; eadem enim severitate voluntatem
sceleris quam effectum puniri iura voluerunt): ipse quidem utpote
maiestatis reus gladio feriatur bonis eins omnibus fisco nostro
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
79
addictis; [2] filii vero eius, quibus vitarn imperiali specialiter leni-
tate concedimus (paterno enim deberent perire supplicio, in quibus
paterni, hoc est hereditarii, criminis metiuntur exempla), a materna
vel avita, omni eciam proximorum hereditate et successione habeantur
alieni, testamentis aliorum nihil capiant, sint perpetuo egentes et
pauperes, infamia eos paterna semper comitetur, ad nullum unquam
honorem, nulla prorsus sacramenta perveniant, sint postremo tales,
ut hiis perpetua egestate sordentibus sit et mors solacium et vita
supplicium; [3] denique iubemus eos esse notabiles sine venia, qui
pro talibus unquam apud nos intervenire temptaverint. [4] Ad
filias sane eorum, quolibet numero fuerint, falcidiam tantum ex
bonis matris, sive testata sive intestata defecerit, volumus pervenire,
ut habeant mediocrem pocius filie alimoniam, quam integrum emolu-
mentum aut nomen heredis consequantur; mitior enim circa eas
debet esse sententia, quas pro infirmitate sexus minus ausuras esse
confidimus. [5] Emancipaeiones quoque, que a predictis sive in
filios post legem dumtaxat latain sive in filias fuerint collata, non
valeant; [6] dotes, donacioues quoruinlibet, postremö item aliena
ciones, quas ex eo tempore qualibet fraude vel iure factas esse con-
stiterit, quo primum memorati de ineunda faccione ac societate
cogitaverint, nullius statuimus esse momenti. [7] Uxores sane
predictorum recuperata dote (si in ea condicione fuerint, ut, que a
viris titulo donacionis acceperint, filiis debeant reservare) tempore,
quo usufructus absumitur, omnia ea fisco nostro se relicturas esse
cognoscant, que iuxta legem filiis debebantur. [81 Falcidia eciam
ex hiis rebus filiabus tantum, non eciam filiis deputetur. [9] Id,
quod de predictis eorumque filiis cavimus, eciam de satollitibus
consciis ac ministris filiisque eorum siraili severitate censemus.
[JO: Sane si quis.ex hiis in exordio inite faetionis studio vere
laudis accensus ipse prodiderit factionein, et. premio a nobis et
honore donabitur; is vero, qui usus fuerit factione, si vel sero,
tarnen incognita adhuc consiliorum arehana patefecerit, absolutione
tarnen ac venia dignus habebitur. [11] Statuimus insuper, ut, si
quid contra predictos principes electores ecclesiasticos vel seculares
eommissum dicatur, eciam post mortem rei id crimen instaurari.
posse [statt possitl. [121 In hoc item crimine, quod ad lesam in
principibus eleetoribus suis maiestatem pertinet, eciam in caput
domini servi torquentur. [13] Volumus insuper et presenti imperiali
sanccimus edicto, ut eciam post mortem nocencium hoc crimen
inchoari possit, ut convicto mortuo memoria eius dampnetur et
bona eius successoribus eius eripiantur. Nam ex quo sceleratissimum
quis ceperit consilium, exinde quodam mode sua mente punitus est.
[14] Porro ex quo quis tale crimen contraxit, neque alienare neque
manumittere eum posse nee' ei solvere iure debitorem decernimus.
[15] In hac enim causa in caput domini servos torqueri statuimus,
id est propter causam faetionis dalmpnande contra principes electores
ecclesiasticos et seculares, ut premittitur. [16] Et si decesserit quis.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
80
38 (29). Goldene Balle Kerls IV 1356.
propter incertam personam succeggoris bona serventur si in causa
huiusmodi fuisse mortuus arguatur.
Cap. 25.
Si ceteros principatus congruit in sua integrrtate servari, ut
corroboretur iusticia et subiecti fideles pace gaudeant et quiere.
multo magis magnifici principatus dominia honores et iura elee-
torum principum debent illesa servari (nam ubi maius incumbit
periculum, maius debet remedium adhiberi), ne columpnis ruenti-
bus basis totius edificii collidatur; decemimüs igitur et hoc per
petuis temporibus valituro imperiali sanccimus edicto, quod exnuno
inantea perpetuis futuris temporibus insignes et magnifici princi
patus, videlicet regnum Boemie, comitatus palatinus Reni, ducatns
Saxonie et marchionatus Brandemburgensis, terre districtus homagia
seu vasallagia et alia quevis ad ipsa spectancia scindi di vidi seu
quavis condicione dimembrari non debeant, sed, ut pocius in sua
perfecta integritate perpetua maneant, primogenitus filius succedat
in eis sibique soli ius et dominium competat, nisi forsitan mente
captus fatuus seu alterius famosi et notabilis defectus existeret.
propter quem non deberet seu posset hominibus principari. In quo
casu inhibita sibi successione secundogenitum, si fuerit in ea pro
genie, seu alium seniorem fratrem vel consanguineum laicum, qui
paterno stipiti in descendenti recta linea proximior fuerit, volumus
suecessurum; qui tarnen apud alios fratres et sorores se dementem
et pium exhibebit, continuo iuxta datam sibi a deo gratiam et.
iuxta suum beneplacitum et ipsius patrimonii facultates, divisione
scissione seu dimembraeione principatus et pertinentiarum eius sibi
modis omnibus interdicta.
Cap. 26.
[1] Die, qua solempnis curia imperialis vel regia fuerit cele-
branda, venient circa horam primam principes electores ecclesia-
stici et seculares ad domum habitacionis imperialis sive regalis, et
ibi imperator vel rex ipse omnibus insigniis imperialibus induetur;
et ascensis equis omnes vadant cum imperatore vel rege ad locum
sessionis aptate, et ibit quilibet eorum in ordine et modo supra in
lege de ordine processionis ipsorum principum electorum plenius
diffinito. Portabit eciam archicancellarius, in cuius archicancella-
riatu hec fuerint, super baculo argenteo omnia sigilla et typaria
imperialia sive regalia; seculares vero principes electores sceptrum
pomum et ensem, secundum quod superius exprimitur, deportabunt.
Portabuntur eciam inunediate ante archiepiscopum Treverensem suo
loco transeuntem primo Aquisgranensis, secundo Mediolanensis
corona, et hoc ante imperatorem dumtaxat, qui iam imperialibus
infulis est decoratus; quas gestabunt aliqui principes inferiores ad‘
hoc per imperatorem iuxta placitum deputandi.
Digitized by
Google
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
88 (29). Golden« Balle Karls IV 1856.
81
[2] Imperatrix vero vel regina Romanorum suis augustalibus
amicta insigniis post regem vel imperatorem Romanorum et eciam
post regem Boemie, qui imperatorem immedi&te subsequitur, com-
petentis spacii intervallo, suis associata proceribus suisque comitata
virginibus, ad locum sessionis procedat
Cap. 27. De officiis principum electorum in solempnibus curiis
imperatorum vel regum Romanorum.
Statuimus, ut, quandocunque imperator vel rex Romanorum
solempne8 curias suas celebraverit, in quibus principes electores
sua deservire seu exercere debent officia, subscriptus in hiis ordo
servetur:
[1] Primo enim, iraperatore vel rege ipso in sede regia sive
solio imperiali sedente, dux Saxonie officium suum agat hoc modo:
ponetur enim ante edificium sessionis imperialis vel regie acervus
avene tante altitudinis, quod pertingat usque ad pectus vel antelam
equi, super quo sedebit ipse dux, et habebit in manu baculum
argenteum et mensuram argenteam, que simul faciant in pondere
duodecim marcas argenti, et sedens super equo primo mensuram
eandem de avena plenam accipiet et famulo primitus venienti mini-
strabit eandem. Quo facto figendo baculum in aveuam recedet, et
vicemareschallus eius, puta de Papenheim, accedens vel eo absente
mareschallus curie ulterius aveuam ipsam distribuet. [1*] Ingresso
vero imperatore vel rege ad mensem principes electores ecdesiastici,
videlicet archiepiscopi, stantes ante mensam cum ceteris prelatis
bcnedicent eandem secundum ordinem, qui circa hoc eis in superio-
ribus est prescriptus; et benedictione completa iidem archiepiscopi
omnes, si assunt, alioquin duo vel unus sigilla ac typaria imperialia
sive regalia a cancellario curie recipient eoque, in cuius archi-
cancellariatu curiam ipsam celebrari continget, in medio procedente
et aliis duöbus ex alterutro latere sibi iunctis sigilla et typaria ipsa,
omnes quidem baculum, in quo suspensa fuerint, manibus contin-
gentes ea portabunt et ante imperatorem vel regem reverehter ponent
in mensa; imperator vero sive rex eadem ipsis statim restituet, et
in cuius archicancellariatu hoc fuerit, ut prefertur, is maius sigillum
collo appensum usque ad fincm mense gestabit et deinceps, donec ad
hospicium suum perveniat ab imperiali sive regali curia equitando.
[l b ] Baculus vero, de quo premittitur, esse debebit argenteus, duo¬
decim marcas argenti liabens in pondere, cuius tarn argenti quam
precii partem terciam unusquisque archiepiscoporum ipsorum per-
solvet; et baculus ipse protiuus uua cum sigillis et typariis debet
cancellario imperialis curie assignari in usus suos beneplacitos con-'
vertendus. Postquam autem is, quem ordo tetigerit, portando sigillum
maius ab imperiali curia ad hospicium suum redierit, ut prefertur,
statim sigillum ipsum per aliquem de suis familiaribus predicto im¬
perialis curie cancellario remittet super equo, quem iuxta proprie
Altmann o. Baraheim, Urkandnn. 4. Anfl. 6
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
«2
38 (29). Goldene Bulle Karls IV 1356.
dignitatis decenciam et amorem, quem ad cancellarium curie gesserit,
ipsi cancellario tenebitur elargiri.
[2] Deinde marchio Brandemburgensis archicamerarius accedat
super equo, habens argenteas pelves cum aqua in manibus ponderis
duodecim marcharum argenti et pulchrum manutergium, et descen-
dens ab equo dabit aquam domino imperatori vel regi Romanorum
manibus abluendis.
[3] Comes palatinus Reni intrabit simiiiter super equo, habens
in manibus quatuor scutellas argenteas cibis impletas, quarum que-
libet tres marchas habest in statera, et descendens ab equo port&bit
et ponet ante imperatorem vel regem in mensa.
[4] Post hec rex Boemie archipincerna veniet simiiiter super
equo, portans in manibus cuppam seu cif um argenteum ponderis
duodecim marcharum coopertum, vino et aqua permixtim impletum,
et descendens de equo cifum ipsum imperatori vel regi Romanorum
porriget ad bibendum.
[5] Sicut autem hactenus observatum fuisse comperimus, ita
statuimus, ut peractis per principes electores seculares predictis
eorum officiis ille de Falkenstein subcamerarius equum et pelves
marchionis Brandemburgensis pro se recipiat, magister coquine de
Nortemberg equum et scutellas comitis Palatini, vicepincerna de
Lymburg equum et cifum regis Boemie, vicemareschallus de Papen*
heim equum baculum et mensuram predictam ducis Saxonie, si
tarnen ipsi in tali imperiali seu regali curia presentes existant et
eorum quilibet in officio suo ministret; si vero ipsi vel eorum
aliquis a prefata curia se duxerint absentandos, extunc imperialis
vel re^alis curie cotidiani ministri vice absencium (puta quilibet in
loco eiug absentis, cui in vocabulo seu officio communicat), acut
geret officium, sic tollat in premissis et fructum.
Cap. 28.
[1] Imperialis insuper mensa vel regia sic debet aptari, ut
ultra alias aüle tabulas sive mensas in altitudine sex pedum sit
alcius elevata, in qua preter imperatorem Romanorum dumtaxat
vel regem die solempnis curie nemo penitus collocetur.
[2] Sedes vero et mensa imperatricis sive regine parabitur a
latere in aula, ita quod ipsa mensa tribus pedibus imperiali sive;
regali mensa sit bossior et totidem pedibus eininencior supra sedes
principum electorum, qui principes suas inter se in una eademque
altitudine sedes habebunt et mensas.
[3] Infra sessionem imperialem mense pro septem principibus
electoribus ecclesiasticis et secularibus preparentur: tres videlicet
a dextris et tres alie a sinistris et septima directe versus faciem
imperatoris vel regis, sicut superius in capitulo de sessionibus et
ordine principum electorum per nos clarius est diffinitum; ita eciam,
quod nullus alias, cuiuscunque dignitatis vel Status existat, sedeat
inter ipsos vel ad mensas eorum.
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
88 (29). Goldene Bolle Karte IV 1356.
83
[4] Non liceat autem alicui prodictorum secularium principum
electorum peracto officii sui debito se locare ad mensam sibi paratam,
donec alicui suorum conprincipum electorum eius officium restat
agendum; sed cum aliquis eorum vel aliqui ministerium suum ex-
pleverint, ad prbparatas sibi mensas transeant et iuxta illas stando
expectent, donec ceteri ministem sua expleverint supradicta, et tune
demum omnes et singuli pariter ad mensas sibi positas se locabunt.
Cap. 29.
[1] Invenimus eciam ex clarissimis relatibus et tradicionibus
antiquorum, illud a tempore, cuius contrarii iam non habetur me¬
moria, per cos, qui nos precesserunt feliciter, esse iugiter obser-
vatum, ut regis Romanorum futuri imperatoris in civitate Franken-
fordie celebraretur electio et prima coronacio Aquisgrani et in opido
Nuremberg prima sua regalis curia haberetur; quapropter certis ex
causis eciam futuris premissa servari debere temporibus declaramus,
nisi premissis Omnibus seu eorum alicui impedimentum legittimum
obviaret.
[2] Quandocunque insuper aliquis princeps elector occlesia-
stflus vel eciam secuLaris iusto impedimento detentus ad imperialem
curiam vocatus venire non valens nuncium vel procuratorem cuius-
cunque dignitatis vel status transmiserit, missus ipse, licet loco
mittentis iuxta datum sibi ab eo mandatum admitti debeat, in mensa
tarnen vel sede, que illi, qui ipsum transmittit, deputata fuerit, non
sedebit. [3] Preterea consummatis hiis, que imperiali qualibet curia
sive regali fuerint pro tempore disponenda, recipiet* magister curie
pro se totum edificium seu ligneum apparatum imperialis sive regalis
sessionis, ubi sederit imperator vel rex Romanorum cum principibus
electoribus ad celebrandas solempnes curias vel feuda sicut pre-
mittitur principibus conferenda.
Cap. 30. De iuribus officialium, dum principes feuda sua ab
imperatore vel rege Romanorum recipiunt.
[1] Decemimus hoc imperiali edicto, ut principes electores
ecdesiastici et seculares, dum feuda sua sive regalia ab imperatore
vel rege recipiunt, ad dandum vel solvendum aliquid nulli penitus
sint astricti; nam pecunia, que tali pretextu persolvitur, officiatis
debetur. Cum ergo ipsi principes electores cunctis imperialis curie
presint officiis, suos eciam habentes in officiis huiusmodi substitutos,
datos ad hoc a Romanis principibus et dotatos, videretur absurdum,
quod substituti officialee a suis superioribus quocunque quesito
colore exenia postularent, nisi forte ipsi principes electores sponte et
liberaliter hiis aliquid largirentur.
[2«] Porro ceteri principes imperii ecdesiastici vel seculares,
dum predicto modo eorum aliquis feuda sua ab imperatore Roma¬
norum suscipit vel a rege, dabit officialibus imperialis sive regalis
curie sexaginta tres marchas argenti cum uno fertone, nisi eorum
0 *
ty Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
84
38 (29). Goldene Bolle Earls IV 1356.
aliquis privilegio seu indulto imperiali vel regali tuen se posset et
probare se solutum vel exemptum a talibus aut eciam aliis quibus-
cunque, que solvi in suscepcione feudorum huiusmodi consuevisseat.
Predictarum insuper sexaginta trium marcharum et fertonis divi-
sionem faciet magister curie imperialis sive regalis hoc modo: primo
enim decem marchas pro semet ipso reservans dabit cancellario im¬
perialis sive regalis curie decem marchas, magistris notariis dicta-
toribus tres marchas et sigillatori pro cera et pergameno ununj
fertonem, ita videlicet, quod cancellarius et notarii principi recipienti
feudum non ad aliud quam ad dandum sibi testimonialem recepti
feudi seu simplicis investiture literam sint astricti.
[2*>] Item dabit magister curie pincerne de Lymburg de prefata
pecunia decem marchas, magistro coquine de Nortemberg decem
marchas, vicemareschallo de Papenbeim decem marchas et camerario
de Falkenstein decem marchas, tali tarnen condicione, si ipsi et
eorum quilibet in huiusmodi curiis solempnibus presencialiter assunt
in suis officiis ministrando; si vero ipsi vel aliqui eorum absentes
fuerint, extunc officiales imperialis sive regalis curie, qui talibus
presunt officiis, eorum, quorum süpplent absenciam, singuli singu-
lorum, sicut vicem nomenque et laborem sufferunt, sic lucrüm%t
commoda reportabunt.
[3] Dum autem princep? aliquis equo vel alteri bestie insidens
feuda sua ab imperatore recipiet vel rege, equus ille seu bestia,
cuiuscunque speciei sit, debetur superiori mareschallo, id est duci
Saxonie, si presens affuerit, alioquin illi de Papenheim eius vicemare-
schallo aut illo absente imperialis sive regalis curie mareschallo.
Cap. 31.
Cum sacri Romani celsitudo imperii diversarum nacionum
moribus vita et idiomate distinctarum leges habeat et gubernacula
moderari, dignum est et cunctorum sapientium iudicio censetur
expediens, quod electores principes, ipsius imperii columpne et latera,
diversorum idiomatum et lingwarum differeneiis instruantur, ut
plures intelligant et intelligantur a pluribus, qui plurimorum necessi-
tatibus relevai.dis cesaree sublimitati assistunt in partem sollicitu-
dinis constituti. Quapropter statuimus, ut illustrium principum, puta
regis Boemie, comitis palatini Reni, ducis Saxonie et marchionis
Brandemburgensis electorum filii vel heredes et successores, cum veri-
similiter Teuthonicum idioma sibi naturaliter inditum scire presu-
mantur et ab infancia didicisse, incipiendo a septimo etatis suo
anno in gramatica, Italien ac Sclavica lingwis instruantur, ita quod
infra quartum decimum etatis annum existant in talibus iuxta datam
sibi a deo graciam eruditi; cum illud non solum utile, imo ex
causis premissis summe necessarium habeatur, eo quod ille lingwe
ut plurimum ad usum et necessitatem sacri imperii frequentari sint
solite et in hiis plus ardua ipsius imperii negocia ventilentur. Hunc
autem proficiendi modum in premissis ponimus observandum, ut
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
39 (30). Übernahme des Reicbsvikariates durch den Pfalzgrafen 1394. 85
relinquatur opeioni parentum: filios, si quos habuerint, seu proxi-
mog, quos in principatibus sibi credunt verisimiliter successuros, ad
loca dirigant, in quibus de huiusmodi possint lingwagiis edoceri, vel
in propriis domibus pedagogos instructores et pueros consocios in
biis peritos eis adiungant, quorum conversacione pariter et doctrina
in lingwis ipsis valeant erudiri.
39 (30). Übernahme des Reichsvikariates durch den
Pfalzgrafea bei Rhein infolge Gefangenschaft des Königs.
1394 Juli SO.
Ans Deutsche Reichstags-Akten Bd. II (1874) S. 389—391.
Ruprecht der elter von gots gnaden pfalzgrave bi Rin oberster
druchsaß und an unsers herren des Romschen konigis stad vicarius
des heiligen Romschen richs und herzog in Beyern.
Unsern grus bevor. Ersamen wisen lüte bürgermeistere rat
und bürgere gemeiniich der stad zü Frankefurd, lieben besondem
und des richs getrüwen. [1] Als ir wol verhöret hant, wie daz
unser herre der Romscher konig Wenzelaw von etlichen lantherren
zu Beheim bekümmert solt sin, daz er sin selbs nit mechtig were,
darumb sint die erwirdigen in got vatter und herren her Conrad
zu Menzen und her Wernher zu Trier erzbischofe und des erz-
bischofs von Collen rat mit sinem gewalt unser mitkurfursten und
auch wir und vil andere fürsten graven herren und stette, die zürn
riche gehorent, bi einander bi uch gewest zu Frankefurd. Da hat der
hochgebom fürste unser lieber swager herzog Hans, unsers herren
des konigis bruder, sin erber bodschaft von unsers herren des konigis
wegen bi uns gehabt und hat uns laßen underwisen, daz man eigent¬
lich in der warheit befindet, daz unser diene der konig leider bekumert
gefangen und sin selbs nit mechtig ist; und hat uns alle fast an¬
gerufen, daz wir alle darzu raten und helfen wollen von des richs
wegen, daz unser herre der konig möge ledig werden, als wir uns
des auch willeclich erbodten haben zu dün, als wir alle des wol
schuldig sin von des richs wegen. Und haben darumb itzund zu
stund unser ernstliche bodschaft getan an dieselben, die unsern
herren den konig gefangen haltent, daz sie in ungedrenget von des
richs wegen genzelich ledig sagen und laßen. [2] Und diewile leider
unser herre der konig also gefangen ist, so sin wir obgenante
kurfursten ubirkomen, umb daz daz rieh nit warlose und in sumenisse
stee, daz unser iglicher von des richs wegen deste flißlicher darzu
sehen und gewarten solle sins rechten zu gebruchen und zü üben,
als im zugehoret von sins rechten wegen am rieh. [3] Und wir als
ein pfalzgrave bi Rin von unsers kurfurstentüms und wirdekeit
wegen, nach dem als ez leider zu dieser zit umbe unsern herren den
konig und daz rieh gestalt ist, sollen ein vicarius und furseher des
richs sin, als auch daz unser altfordern pfalzgraven bi Rin kur¬
fursten des richs gebruchet und of uns bracht hant. So sin wir mit
Digitized by
Goi igle
Original frum
UNIVERSITY OF MICHIGAN
86 40 (31). Absetzung des Königs Wenzel 1400.
unsern mitkurfursten aucli also davon gesclieiden, diewile leider
unser herre der konig gefangen ist, daz wir dann uns underwunden
haben ein vicarius und furseher also zu sin an unsers lierren des
konigis stad von des richs wegen, ime und dem riche und des richs
undertanen zu staten und zu noeze, als lange biz daz unser herre
der konig mit gots hilf ledig und sin selbs wol mechtig wirt. Und
wolten uns doch solichs unsers rechten bizher nit underziehen, biz
daz wir von unsers herren des konigis bruder herzog Hansen unserm
swager underwiset sin, daz unser herre der konig leider gefangen ist,
als vor geschriben stet. [4] Darumb so bidten heißen und gebieten
wir uch ernstlich und vesteclich als ein vicarius und furseher des
richs an unsers herren des konigs stad, daz ir keinem airtptman oder
imand anders gewarten oder gehorsam sin sollent dann uns von
des richs wegen und die wir uch an unsers herren des konigis stad
zu lantvogten und amptluden setzen, biz daz unser herre der konig
also ledig ist; und daz ir uch auch furderlich darzA stelient, wann
wir uch enbieten, daz ir dann wollent bereit sin unserm herren dem
konige uwer folke zu schicken ime zA staten mit den andern unsern
mitkurfursten mit uns und andern fürsten herren und stetten zu
ziehen, als ir dann billich dünt und schuldig sint von des richs wegen.
[5] Auch ist itzünd uns kurfursten obgenant bi uch zu Frankefurd
furkomen, daz viele briefe gemachet und versigelt sin mit unsers
herren des Romschen konigis majestad und auch siuem deinen
ingesigel sint der zit, als unser herre der konig bekumert gewest ist.
Darumb wir kurfursten und andere fürsten auch mit ein ubirkomen
sin und gesetzet haben, dem rieh zu noeze und des richs schaden
zu vermiden, daz man keine briefe, die also gemacht und versigelt
sint of die zit und sitlier, als unser herre der konig bekumert und
sin selbs ungeweldig gewest ist und als lange er nit genzelich ledig
wirt, nit halten noch achten sal. Darnach wißent uch auch zu
richten. [6] Daz allez han wir allen andern des richs stetten auch
also verschriben. Und bewisent uch also darinne, als ir daz schuldig
sint von des richs wegen. Und senden darumb zü uch unseren
lieben getruwen Heilman von PrAmheim ritter etc; dem wollent
glauben, waz er uch von unsern wegen zu diesen ziten folleclicher
darzu sagende si.
Datum Alzei secunda feria ante diem beate Marie Magdalene
anno Domini 1394 sub sigillo nostro presentibus tergotenus affixo.
40 (31). Absetzung des Königs Wenzel. 1400 Aug. 20.
Ana Deutsche Reichstags-Akten Bd. III (1877) S. 254—260 mit
Hinweglassung der ausführlichen Unterschriften der 7 Notare; daselbst
S. 260—264 dieselbe Urkunde in lateinischer Sprache.
In gots namen amen. Wir Johann von gots gnaden der
heiligen kirchen zu Menze erzbischof des heiligen richs durch
Dutsche land erzkanzeler allen luden verkündigen wir diß beide
den geinwertigen und den zukAnftigen: [1] wie vil und manchiriei
\
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
40 (31>. Absetzung des Königs Wenzel 1400.
87
großer klegelicher gebresten irrüngen und mishel von langen jaren
und ziden in der heiligen kirchen uferstanden und noch werende
eint und tegelich schedelicher uferstehen, davon daz das heilige
Roemische rieh, von dem die heilige kirche und cristenheit trost
schirm und hülfe haben solde, leider also schedelich entgledet und.
geminnert und also sumeliche gehanthabet ist, daz nit alleine unser
schrieben, sunder die kAntliche schimbar dait und tegeliche boße
leufte daz klerliche bewisent; darumbe. . als unser herren und
middekorfursten des heiligen Römischen richs und auch wir von
flißiger anerufunge der heiligen kirchen, di eines schirmers, der
fürsten herren steten landen und luten dee heiligen riches, di eines
vorsichtigens hanthabers inneclichen begernde sint, den durchluch-
tigen fürsten hem Wenzelaw Römischen konig und konig zu Behem
von langer zit here dicke und ernstlich davon ermanet und ersucht
han ubermicz uns selben unser frunde und brieve, und ime auch
eigentlichen vorgelacht han heimelichen und offenbar sine unzeme-
liche und erschregliche leben und handelunge des heiligen richs und
auch soliche gebresten irrunge und mishel in der heiligen kirchen
und cristenheit und soliche swerliche entglidunge und minnerAnge
des heiligen richs, di er schedelich und wider die wirde sines titels
gethan und verhenget hait: [a] nemelich daz er der heiligen kirchen
ni zu fridden gehulfen hait, daz der cristenheit eine große notdurft
gewesen und noch were, daz ime als einem voigde und schirmer der
kirchen zubehorte, und vor in dicke und vil darumbe gebeden er¬
manet und ersucht han; [b] so hait er auch daz heilige Romisohe
rieh swerlich und schedelichen entgledet und entgleden laßen, neme¬
lich Meylan und daz land in Lamparten, daz deme heiligen riche
zugehoret und daz riche großen nucz und urber davon gehabt hait,
darinne der von Meylan ein diner und amptman waz des heiligen
richs, den er nA daruf einen herzogen und zu Pafie einen graven
gemacht hait, und hait darumbe widder sinen titel und gelimp gelt
genommen; [c] er hait auch vil stede und lande in Dutschen and
Welschen landen deme riche zugehorende, und der ein teil vorfallen
sint deme heiligen riche, ubergeben und der nit geachtet noch an
deme heiligen riche. behalden; [d] so hait er auch umbe geldes
willen dicke und vil sine frunde gesand mit ungeschrieben brieven,
di man nennet membranen, di doch mit »ner majestat ingesigel
besigelt waren, und mochten die frunde, oder den die membranen
wurden, under dem königlichen sigel schriben, waz si wolden; davon
eine große sorge ist, daz das heilige riche an sinen wirden und
hAczen schedelichen beraubet und entgledet si wurden; [e] so hait
er auch ni keine achte gehabt aller der mishel und kriege, di leider
manche zit in Dutschen und in andern landen des heiligen richs
swerlich und vorterpl'ieh gewesen und noch werende sint, deshalben
groß raub brant und mort uferstanden sint und tegelichen schede¬
licher uferstehen, und hand noch paffen noch leigen noch ackerman
noch kauflude, beide man oder wib, frieden uf deme lande oder uf
Digitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
88 40 (Sl). Absetzung des Königs Wenzel 1400.
demo waßer, und werdeut auch kirchen clostere und andere gots-
husere, die daz heilige riche hanthaben und beschirmen solde, ver-
derplichen geraubet gebrand und genzlichen sunder gotsforchte ge¬
wüstet und vertriben; es halt auch iderman deshalben sinen müt-
willen widder gelimp und recht mit dem andern getriben und noch
tribet sunder besorg ünge und achte des heiligen richs, daz alsus
versümeliche gehalden ist worden; und enweis auch iczunt nimand,
für wen er daz recht biden möge, daz er von des heiligen richs wegen
dabie behalden und beschirmet werde; [f] er hait auch, das erschreg-
lich und unmenslich ludet, mit sins selbes hand und auch ubermicz
ander ubelteder, die er bi ime hait, envirdige und bidderbe prelaten
paffen und geistliche lüde und auch vil andere erbar lüde ermordet
erdrenket verbrand mit fackelen und si jemerlichen und unmenß-
licheu widder recht getodet, daz eime Römischen konige unzeme-
lichen stehet und ludet.
[2] Und sint auch diße vorgeschriben artikele und vile audere
großer sin ubeltad und gebresten als landkundig und offenbar, daz
si nit zu beschonen noch zu decken sint. Und han darumbe in
dicke und vil mit großem fliße, als vor geschriben stehet, gebeden
ermanet und ersucht, daz er sich solichs unzemelichs lebens abe-
tede und darzu sich stellte und arbeidete, daz die heilige kirche, di
in als einen Römischen konig iren voigt dicke und vil hatte an¬
gerufen, zu fridden und cinikeit und daz heilige riche widder zu
sinen wirden landen und güteren qweme und nüczlicher mit ganzem
fliße gehanthabet wurde' zu hülfe und tröste der cristenheit, di auch
deßbalben swerlichen vernichtiget und gedrucket werdet.
[3] Als wir auch dem vorgenanten hem Wenzelawe als eime
Römischen konige diße und vile andere großer gebresten, in selber
und daz heilige riche großlichen antreffende, zu ziden klerlich hau
gesaget und beschriben geben, so han wir doch nach sinen antwerten
und nach unser widderrede und ernstlichen ersuchünge, und nach¬
dem wir diß alles auch den heiligen stul zu Rome von ime hau
laßen wißen, noch ni befünden, daz er sich darzu gebe oder stellete,
als daz einem Römischen konige billiche zugehoret, daz er in der
heiligen kirchen friden, des der ganzen cristenheit große noit were,
wulde machen und daz heilige riche widder zu sinen wirden landen
und guteren brengen und daz auch nüczlicher hanthaben, als daz
auch in allen landen des heiligen richs wol erschinet und küntlich ist.
[4] Und wann wir diße vorgenanten und vil andere gebresten
(der heiligen kirchen und dem riche swerlich schedelich und klege-
Uch anligende) von der obgenanten anrufunge und auch von unser
eide wegen, damidde wir besünder als oberste und allernehste ge-
lidder des heiligen richs demselben riche verbunden sin, nit furbaßer
oder me verewigen und geliden konden, wir müsten, als uns daz
auch zugehoret und wir daz schuldig sin zu thüne, darzu gedenken
und thun, daz das heilige rieh, von weliches unnüczlicher und
sumelicher handelünge diße gebresten uferstanden sint, furbaßer zu
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
40 (31). Absetzung des Königs Wensel 1400. 89
hülfe und zu tröste dar cristenheit baß und nuczlicher gehanthabt
wurde: so hatten wir nü teste auderwerbe dem vorgeschriben hem
Wenzelaw als eime Römischen konige geschriben und in unser
furderster ersuchunge eigentlich ermanet, begernde und heischende,
daz er zu uns körnen wolde zu Obern-Lanstein uf den Ryn und
bi uns sin des andern tages nach sante Laurencien tage nehstver-
gangen, daz heilige rieh nüczlicher zu bestellen und soliche große
gebresten abezulegen. Und uf daz wir daz gerne gesehen hetten,
so han wir in also fulleclichen und ernstlichen ersucht und ge-
heischen, also, ab er uit in der vorgeschriben maße enqweme zu
uns uf die vorgeschriben stad und tag, so müsten wir von anrufunge
des gemeinen landes und von unser eide wegen darzu gedenken und
thun, daz das heilige riche nuczlicher gehanthabet wurde, als daz
auch klerlich unser brieve innehaldent. Des sin wir uf die vorge¬
schriben stad und tag kommen, und han auch andere unsere midde-
kurfursten fulleclichen darzu verbodt mit andern fürsten herren
und steden des heiligen richs, und han gewartet von tage zu. tage,
ob der vorgeschriben her Wenzelaw icht kommen wolde diße vor¬
geschriben gebresten abezulegen und daz heilige riche nüczlicher
zu bestellen. Und ist er doch umbe alles diß nit zu uns kommen,
und hait auch nimande von sinen wegen einiche Sache uns für-
zulegen zu uns gesand.
[5] Und sint wir in umbe diße vorgeschriben klegeliche und
schedetiche gebresten dicke und vil alleine und heimelich in güt-
lichkeit, und (alles daz nit gehulfeD hait) vor fürsten herren und
steden des heiligen richs in mancher samenünge, di wir darumbe
swerlich und köstlich gehabt han, ernstlich ersucht und gestrafet
han (und als daz auch nit nücz gewesen ist, so han wir daz für baßer
von ime an den heiligen stui von Rome bracht, als vor geschriben
stehet), und er diß alles nit geachtet hait: so können und mögen wir
nit anders darinne gemerken und gepruben, dan daz er der heiligen
kirchen und cristenheit und besundern des heiligen richs keine achte
und sorge me oder fürbaßer haben wolle. Und wann auch diß sunder
verderpüchen schaden der ganzen cristenheit nit lenger zu herten
noch zu liden ist, so sin wir mit wolbedachtem müde ubermicz vil
und manchirlei handelunge und raid, di wir darumbe under uns
und mit vil andern fürsten und herren des heiligen richs ernst¬
lichen gehabt han, der heiligen kirchen zu hülfe, der cristenheit zu
tröste und deme heiligen riche zu eren und nücze genzliche uber¬
kommen, daz wir den vorgeschriben hern Wenzelaw als einen vor-
sumer entgleder und unwirdigen des heiligen richs von demselben
heiligen Römischen riche und alle der wirde darzu gehörig zu dißer
zit wollen genzlichen und zumale abethün und abeseczen.
[6] Und wir Johann erzbischof vorgenant, gots namen zu
dem ersten angerufen, in gerichtes stad geseßen, in namen und
wegen unsere vorgeschriben herren und middekorfursten des heiligen
Römischen richs und auch unser selbes, umbe diße egenanten und
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
90 40 (31). Absetzung des Königs Wenzel 1400.
andere vile großer gebresten und sacbeu uns darzu bewegende
abethün und abeseczen mit dißem unserme orteil, daz wir thun und
geben in dißer schrift, den vorgenanten hem Wenzelaw ab einen
unnüczen versumelichen unaehtbaren entgleder und unwerdigen
hanthaber des heiligen Römischen richs von demselben Römischen
riche und von alle der wirde eren und herlichkeid darzu gehörende.
Und verkündigen darumbe allen fursteii herren ritteren knechten
steden landen und luden des heiligen richs, daz si nü furbaßer ire
eide und hulde, die si des vorgenanten hern Wenzelaw personen
als von des heiligen richs wegen gethan hant, zumal und genzlichen
ledig sint, und ermanen und ersuchen si auch ubermicz die eide,
damidde si deme heiligen riche verbunden sint, daz si dem egenauten
hem Wenzelaw furbaßer als eime Römischen konige nit me gehorsam
noch wartende sin in einiche wiß nach [= noch] ime auch einiche
rechte dinste gulde gude oder andere gefelle, wi man die genennen
mag, als eime Römischen konige geben thün oder folgen laßen,
sünder daz si di behalden vor den, der von gnaden gots zu eime
nüczlichern und beqwemelichern Römischen konige gekoren werdet.
Des zu glauben und orkunde han wir Johann erzbischof
zu Menze vorgenant diße geinwertige unsere brieve davon thun
machen, mit dißen naehgeschriben offen schribern in einer offen
forme beschriben, und unser groß ingesigel hirane thun henken.
Gelesen und ußgesprochen wart daz vorgeschriben urteil und sen-
tentie von uns Johan erzbischof zu Menze vorgenant, als von unser
und der vorgenahten unser herren der middekorfursten wegen, an
dem Ryne bi Obern-Lanstein Trierer bischtums gein Brubach zu¬
gehende uf eime stüle daselbs zu eime richtestule erhaben, als die
vorgenanten unser herren die korfursten und wir daselbs zu gerichte
saßen, in dem jare nach Cristi gebürte dusent und vierhundert jare,
in der achten indiccien, an eime fritage deme zwenzigisten tage des
mandes augusti, enwenig vor nun zit, in deme eilften jare der bebst-
lichen gewalt des allerheiligisten in Criste vaters und herren hem
Bonifatii von gütlicher versehurige des nünden babistes, in gein-
wertikeit der hochgeboraen fürsten hern lohans, des hochgebornen
fürsten hem Ruprechts herzog zu Beyrn und palzgrave bi Ryn etc
sones, hem Friderichs burggraven zu Nurenberg; der edelen Phi¬
lipp! zu Naßawe und Sarbrucken, Emychis von Lyningen, Johans
von Czigenhain, Conrads ringrefen unser dumherren zu Menze gra-
ven; Reynharts zu Westerburg, Johans von Lympurg. Johans
von Isenburg, Reinharts von Hanaw herren; hem Nicolai Prowyn
in der heiligen schritte, Johannis von Wittenburg und Nicolai Burg¬
mann in dem geistlichen rechte, hern Hermans probstes zu sante
Georgen zu Colne in dem werntlichen rechte lerern; der vesten
rittere Sifrids von Lyndaw unsere vizdüms in dem Ringaw, Johans
Boßen von Waldecke unsere burggraven zu Beckelnheim und lieben
getruwen, Henrich Rulmans von Dadenberg, Gerharts- von Eyuen-
berg herren zu Landeskrone, Friderichs von Saßenhusen, Romlyans
Digitized by
Gch igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
41 (32). Einladg. z. Reichstage 1414. 42 (33). Binger Knrverein 1424. 91
von Kobern, Johans von Dalberg, Rudolfs von Czeysickein und
anderer vil herren rittere knechte lüde geistlich und werntlich in
großer und merglicher zal, zu gezügen zu den vorgeschriben dingen
gebeischen und gebeden.
41 (32). Einladung zum Reichstage. 1414 Aug. 6.
Aus Deutsche Reichstags-Akten VII (1878) S. 270.
Wir Sigmund von gotes gnaden Römischer künig zu allen
ziten merer des richs und zu Ungern Dalmacien Croacien etc. künig
embieten den burgermeistern reten und bürgern gemeinlich der stett
Frankfurt Friedberg Öeilnhusen Weczflar unsern und des richs lieben
getrüen unser gnad und alles gut. Lieben getrften. Wann ein
gemein concilium gen Costenz gelegt ist uf allerheiligen tag schirst-
künftig anzufahen, dobi wir in unser selbs persoa mit got3 hilf ie
sin wöllen, als ir vormals wol mögt vernomen haben, und wann
wir nit allein der kirchen sunder ouch des richs und gemeines
nuczes Sachen, anligende, den beiden rates und hilf sere not ist,
doselbs zu Costenz für hand zu nemen und dorin ouch als wol
einen rate zu halden meinen, als in der kirchen Sachen gehalden
werden sol, als wir dann das allen des richs kürfürsten fürsten und
edeln und stetten ouch verschriben haben, und wann ir und die
vorgenanten stett ouch zu uns und dem rieh gehörent: dorürnb be-
geren wir, von üch, daz ir üwer trefflich botscheft# mit voller macht
zu uns und sölichem des richs gemeinem rate uf den vorgenanten
allerheiligen tag ouch senden wollet, dorin zu raten und zu helfen
nach dem besten, als wir üch wol getrüen. Das ist uns Von
üch wol zu dank.
Geben zu Meinz des nechsten montags vor sand Laurencii tag
unserr riche des Ungerischen etc in dein 28 und des Römischen in
dem vierden jaren.
Ad mandatum domini regis Johannes Kirchen.
48 (33). Der Binger Kurverein. 1424 Jan. 17.
Aas Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichts¬
forschung Bd. 13 (1892) S. 410—413, vgl. Dtsche. Reichstagsakten Bd. VIII
S. 345 ff.: die in eckiger Klammer stehenden Worte sind in die spätere (mildere)
Fassung des Kurvereins [v. 1427?], welche auf 1424 Jan. 17 zuriiekdatiert
wurde (gedr. Reichstags-Akten ib. S. 347ff.), nicht aufgenommen worden;
die §§ 4—8 und 10 Bind größtenteils wörtlich dem ßopparder Vortrag von 1399
April 11 (Deutsche Reichstags-Akten Bd. III Nr. 41) entnommen.
Von gotes gnaden wir Dietherich zu Colue Cunrad zu Menze
und Otto zu Triere erzbischove des heiligen Römischen riches in
Duthschen und Welschen landen durch das kongriche zu Arelat
und in .Italien erzkanzelere, Ludwig pfalzgrave bi Rine des heiligen
Römischen richs erztruchseß und herzog in Beyern, Friderich herzog
zu Sachsen des heiligen Römischen richs erzmarschalke [lantgrave
in Duringen] und marggrave zu Mißen und Friderich marggrave
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
92
42 (33). Binger Kurverein 1424.
zu Brandenburg des heiligen Römischen riches erzkamerer und burg-
grave zu Nurenberg, alle desselben heiligen Römischen richs kur-
fursten, bekennen und dun kunt offinbar mit diesem briefe allen den,
die in sehent oder horent lesen: als sich leider in der cronen und
kungrich zu Beheim groß und swere ketzeri und Unglaube erhaben
und sich auch von ziten zu ziten gemerert hat und [noch] alles von
tage zu tage ie forder und me inrißet witert und merert, und wie-
v wol wir uns furmals mit andern des heiligen riches fürsten graven
herren und stedten davon underett und dem zu wiedersten nach
allem unserm vermögen gedacht und auch [zu jare ein reise und
zöge darumb hinin gen Beheim mit] großer koste und zerunge getan
haben, so sint doch soliche unser muwe koste und arbeid noch nit
zu solchem nocze und fromen körnen, als der heiligen cristenheit
und dem heiligen cristenglauben notdürftig were. Want uns nu der
almechtige got darzu gewirdiget und geordent hat, was gebrechen in
der heiligen kirchen und cristenheit und dem heiligen Römischen
riche sint und besunder wieder den heiligen cristenglauben, das wir
billichen [nach allem unserm vermögen davor und wieder sin und
die zu vertilgen und nider zu trucken alle unser machte dazu geben
und strecken] und auch ander des heiligen Römischen riches fürsten
graven herren ritter knechte stedte und alle ander cristenglaubigen
darzu zu helfen erwecken ermanen und bitden, als dann cristen-
lichen fürsten und des heiligen Römischen riches nehsten geliedem
zu tunde geburet, und wir auch nach zitigem rat, den wir darumbe
etwe dicke under einander selber allein und auch mit unsern ge-
truwen reten, beide geistlichen und weltlichen, darumb gehabet
haben, nit beßers gemerken oder versten können, das den vorgenanten
keczerien Unglauben und irsal zu wiedersten kein besser anfang
gesin möge, dann das wir obgenanten kurfursten uns samentlichen
mit einander vereinen und in fruntlicher und cristelicher einunge
bi einander verliben und ander des heiligen riches fürsten beide
geistliche und wemtliehe zu uns rufen und ziehen: und darumbe so
haben wir als cristenliche fürsten, den soliche Sachen und gebrechen
mugelichen leit sin sollent, den zu wiedersten und davor zu sin, dem
allmechtigen got zu lobe, der heiligen kirchen und ganzem cristen¬
glauben zu sterkunge und dem heiligen Römischen riche und allen
cristengleubigen, die darin und darzu gehören, zu eren nocze und
fromen uns samentlichen mit einander vereinet und verbunden, ver¬
einen und verbinden uns also samentlichen mit einander in craft diß
briefs, als hernach geschriben stet.
[1] Zum ersten sollen und wollen wir obgenanten herren,
also lange wir geleben, einander und unser iglicher den andern mit
guten rechten und ganzen truwen meinen haben und halten [und
unser iglicher sal auch des andern schaden warnen und sinen fromen
und bestes getrulichen werben an allen stetden und enden heimlich
und öffentlich, und wir sollen uns auch von einander nit scheiden
nach scheiden lassen umb keinerlei Sachen oder geschichte willen.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
42 (33). Binger Kurverein 1424.
93
die imand erdenken mochte] ane alle geverde. Wir sollen auch umbe
dheinerlei Sache oder geschichte willen, wie sich das, dann fugen
oder machen mochte, mit einander nummer zu kriege oder zu fient-
schaft komen in dheine wise ane alle geverde.
[2] Auch sollen und wollen wir mit hülfe bistand und rade
anderer $es heiligen riches fürsten, geistlicher und werntlicher,
grafen frien herren rittere knechte stedte und aller cristengleubiger,
die wir dann in den Sachen zu uns bringen und haben mögen,
darzu gedenken und tun, mit was wegen das danne allerbequem-
liehest und beste gescheen und zugen mag, das die obgenante ketzerie
und Unglaube vertilget und nidergetrucket werde. Und ob imand
were, der den vorgenanten ketzern und ungläubigen hülfe bistand
oder zulegunge dete, [er were kunig prelate fürste grave herre ritter
kiiecht oder] in welchem stat oder wesen er danne were, niemand
ußgenomen, wieder den und die sollen und wollen wir obgenanteu
kurfursten samentlichen mit einander sin und mit unser ritterschaft
landen luden und aller unser ganzer machte die understene zu ver¬
tilgen und zu vertriben und sollen auch daran einander uit lasseu
nach uns darin von einander scheiden oder scheiden laßen in dlieine
wise ane alle geverde.
[3] Wer’ es auch, das imand, were der were niemand u߬
genomen, dheinen under uns von sinen kurfurstentume herlikeiden
herschaften friheiden pfantsehaften gerichten geistlichen oder wernt-
lichen ampten zollen geleiten rechten [oder inhabenden gutem]
dringen oder mit gewalt überziehen bekriegen verunrechten oder
verbuwen wolte und derselbe doch des rechten für uns andern
gehorsam wolte sin und butig für uns were, so sollen und wollen
wir einander und unser iglicher [dem andern mit siner ritterschaft
landen und luten und aller siner ganzer macht] darwieder getruliche
beraden und beholfen sin und auch damide zu ziehen zu stunt und
unverzugenlich, so unser einer von dem andern darumb ermauet
wirdet, ane alles wiedersprechen indrag und sumeniß, und darzu
tun zu glicher wise und iu aller der maßen, als ob das unser iglichen
selber anginge und sin eigen sache were alle geverde [und argeliste
genzlichen] ußgescheiden.
[4] Auch sollen und wollen wir obgenant kurfursten in allen
Sachen und handelungen, die die heilige kirche und den heiligen
stule zu Rome als von des babstumes wegen, ob ein scisma worde,
und die das heilige Römische riche und uns kurfursten als von des
heiligen Römischen riches und unser kurfurstentume wegen an¬
treffende sin, vesteliche und in ganzen truwen bi einander bliben.
Und sollen die auch samentlichen mit einander handeln, und unser
einicher oder imans von sinen wegen sal darinne nit werben tun
oder einiche forteil suchen ane die andern noch ane iren willen
wissen und gutdunken in dheine wise.
[5] Und wer’ es, das iemans, were der were, nach dem heiligen
Römischen riche stunde oder sten worde und sich des underwinden
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
94
42 (33). Binger Kurverein 1424.
wolte ane unser aller obgenanten kurfursten samentlichen wissen
willen und verhengniße, es were mit vicariate oder anders in wilcher-
lei wise das were: darwieder sollen und wollen wir samentlichen
und vestlichen sin, und darzu sal unser einer ano die andern sinen
willen gunst und verhengniß nit tun noch geben in dheine wise ane
alle geverde, doch behelteniß unser iglichem siues rechten nach
ußwisunge der gülden bulle. Wer’ es auch, das daz heilige Komische
riche ledig worde, so sollen wir und unser iglicher alsdann unser
rechte und kure daran behalten und haben, als danne unser iglichem
zugehoret.
[6] Queme auch einiche rede teidinge oder werbunge an
einichen von uns obgenanten kurfursten von der obgenanten stucke
und artikel wegen, darzu sal der -under uns, den. das an queme, nit
entliehe entwort geben nach da-in einicherlei dun ane unser aller
anderr wissen und willen, und was wir alsdanne in den Sachen
samentlichen zu rade werden zu dun, das sollen wir samentlichen
dun und unser einer nit ane die andern ane alle geverde.
[7] Understunde auch unser herre der Römische kunig oder
imand von sinen wegen oder iman anders das heilige Komische
riche oder einiche sin zugehorunge zu srnelen abezubrechen oder
dem riche zu enpfremden oder das riche zu entliden, darwieder sollen
wir samentlichen sin und sollen unser willen gunst und verhengniß
darzu nit tun nach geben in dheine wise; und were desglichen
icht gescheen vor datum diß briefs, darzu sollen wir auch nu furbas
keiue bestetigunge geben oder dun ane alle geverde.
[8] Und wer’ es, das imants, were der were, in was States
wesens oder wirden der were, als vor geschriben stet, von dieser
unser bunteniß und einunge wegen sine ungunst Ungnade und argen
willen, es were mit fientschaft oder anders wie das zuginge, an uns
samentlichen oder besunder legen wolte, das sal uns herre gliche
samentlichen antreffen, und sal unser einer sich von den andern nit
scheiden, sunder iglicher von uns herren sal dem andern ane verzog
darin und darwieder getrulich bistendig beraten und beholfen Sin
mit siner ritterschaft slossen stedten landen und aller siner ganzen
macht, als lange des not ist, ane allerlei intrag wiederrede hinderniß
und geverde.
[9] Wer’ es auch, das dheiner under uns obgenanten kurfursten
von dodes wegen abegen worde, da got lange vor si, so sollen die
andern under uns, die dannoch in leben verüben, des abegegangen
erben oder nachkomen zu ine in diese verbunteniß und einunge
enpbaen und nemen, doch also das sie dieselben verbunteniß und
einunge, zuvor und ee sie darin genomen werden, getrulichen zu
halten geloben und zu den heiügen sweren und auch ire besigelte
briefe nach ußwisunge diß brifs darüber geben. Welche aber unser
erben oder nachkomen des nit tun wolten, so sollen doch die andern
under uns, die dannoch in leben sin, sich getruUche zu einander
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
43 (34). Kurfürstlicher Willebrief für Kursachsen 1424 95
l
halten nach ußwisunge dieser unser verbunteniß und einunge ane
alle geverde.
[10] Alle und igliche vorgeschriben stucke punkte und artikel
han wir obgenanten kurfursten iglicher dem andern in sine hant
gelobt bi unsera furstenlichen truwen und eren, und haben die
darnach liplichen zu den heilgen gesworen iglicher dem andern,
die wäre Teste stete und unverbrucheolich zu halten zu follenfuren
und zu tun und auch darwieder nit zu suchen oder zu tun geistlich
oder wemtlich, heimlich oder offinlich in dheine wise, alle gererde
und argelist genzlich ußgescheiden.
Und des alles zu orkunde und ganzer Stetigkeit so haben wir
Dietherich zu Colne und Conrad zu Menze erzbischofe obgenant
unser secrete und heimeliche ingesigele und wir ander obgenahten
unser ingesigele an diesen brief dun henken, der geben ist zu Bingen
in dem jare, als man schreibe nach Cristi geborte dusent vierhundert
zwenzjig und vier jare of sant Anthonien des heiligen bichters tag.
43 (34). Kurfürstlicher Willebrief zum Eintritt des Herzogs von
Sachsen in das Kurkolleginm. 1424 Jan. 18.
Ass Deutsche Reichstags-Akten Bd. 8 (1883) S. 353f. •
Wir Conrat von gots gnaden des heiligen stules zu Menze erz-
bischof des heiligen Römischen richs in Dutschen landen erzcanzler
bekennen öffentlich mit disem brieve: als der allerdurchluchtigister
fürste und herre her Sigmund Römischer etc kunig unser gnediger
lieber herre dem hochgebornen fürsten herren Friderichen lantgraven
in Doringen und marggraven zu Missen etc unserm lieben oheimen
das herzogtum zu Sachßen mit der koer und erzmarschalkampt ge¬
geben und geluhen hat, das wir als ein kurfurste mit wissen und
willen anderer unserer mitkurfursten denselben hem Friderichen
zu unserm mitkurfursten und in unser mitkurfursten rad ufgenomen
und emphangen haben; doch unschedlich solicher brieve, als er uns
und unsera mitkurfursten hat gegeben.
Des zu orkunde haben wir unser secret an disen brief lassen
hengen. Gegeben zu Bingen am dienstag nach sant Anthonien tage
des bichtigers nach Crists gebürt vierzehenhundert jar und darnach
in dem vierundzwenzigisten jare.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Reich und Kirche
(insbesondere Verhältnis zwischen Kaisertum und
Papsttum).
44 (35). Ordnung der römischen Verhältnisse,
speziell der Papstwahl durch Lothar 1. als Mitregenten Ludwigs
des Frommen [824].
Aus Mod. gern, hist Capitularia regam Franc. Bd. I (1883)
S. 323 f.
a) Konstitution Lothars I.
✓
Constitutum habemus:
[1] Ut omnes, qui sub speciali defensione domni apostolici
seu nostra fuerint suscepti, impetrata inviolabiliter iuste utantur
defensione; quod si quis in quocumque hoc contemptive violare
praesumpserit, sciat se periculum vitse sute esse incursurum. Nam
et hoc decernimus, ut domno apostolico in omnibus ipsi iustam ob-
servent oboedientiam seu ducibus ac iudicibus suis ad iustitiam
faciendam. In hoc capitulo fiat commemoratum de viduis et orfanis
Theodori Floronis et Sergii.
[2] Ut depraedationes, quae hactenus fieri solebant, prohibemus,
ne fiant neque vivente pontifice neque defuncto; si quis vero ulterius
hoc feeerit, sciat se legali sententia esse condemnandum. Quse autem
retro actse sunt, placet nobis, ut per dispositionem nostram fiant
legaliter emendatse.
[3] Volumus, ut in electione pontificis nullus praesumat venire
neque über neque servus, qui aliquod impedimentum faciat illis
solummodo Romanis, quibus antiquitus fuit consuetudo concessa
per constitutionem sanctorum patrum eligendi pontificem. Quod
si quis contra hanc iussionem nostram facere praesumpserit, exilio
tradatur.
[4] Volumus, ut missi constituantur de parte domni apostolici
et nostra, qui annuatim nobis renuntiare valeant, quaUter singuli
duces et iudices iustitiam faciant populo et quomodo nostram con¬
stitutionem observent. Qui missi decernimus ut primum cunctos
clamores, qui per neglegentiam ducum aut iudicum fuerint inventi,
ad notitiam domni apostolici deferant, et ipse unum e duobus eügat:
aut statim per eosdem missos fiant ipsas necessitates emendatae, aut
si non, per nostrum missum fiat nobis notuni, ut per nostros missos
a nobis directos iterum emendentur.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
97
46 (86). Pactum Ottos d. Gr. mit Johann XII 962.
[5] Volumus, ut cunctus populus Romanus interrogetur, qua
lege vult vivere, ut tali, qua se professi fuerint vivere veile, vivant;
illisque denuniietur, quod hoc unusquisque sciat, tarn duees quam
et iudices vel reliquus populus, quod, si in offensione sua contra
eandem legem fecerint, eidem legi, quam profitentur, per dispo-
sitionom pontificis ac nostram subiac'ebunt.
[6] De rebus ecclesiarum iniuste invasis sub occasione quasi
licentia accepta a pontifice et de his, quae necdum reddita» sqnt
et tarnen fuerunt iniuste a potestate pontificum invasae, volumus,
ut per missos nostros fiat emendatum.
[7] Prohibemus, ut depraedationes inter confinia nostra ultra
non fiant, et quae factae sunt, secundum legem de utrisque partibus
ordinemus ut emendentur. Similiter volumus, ut ceterae iniustitiac
de utrisque partibus fiant emendatae.
[8] Placuit nobis, ut cuncti iudices sive hi, qui cunctis prae-
esse debent, per quos iudiciaria potestas in bac urbe Roma agi
debet, in praesentia nostra veniant; volentes numerum et nomina
eorum scire et singulos de ministerio sibi credito admonitionem
facere.
[9] Novissime admoneatur, ut omnis homo, sicut graciam dei
et nostram habere desiderat, ita praestet in omnibus oboedientiam
atque reverentiam huic pontifici.
b) Eid der Römer.
Promitto ego ille per deum omnipotentem et per ista sacra
quattuor evangelia et per hanc crucem domini nostri Iesu Christi
et per corpus beatissimi Petri principis apostolorum, quod ab hac
die in futurum fidelis ero dominis nostris imperatoribus Hludowico
et Hlothario diebus vitae meae iuxta vires et intellectum meum sine
fraude atque malo ingenio, salva fide quam repromisi domino
apostolico; et quod non consentiam, ut aliter in hac sede Romana
fiat electio pontificis nisi canonice et iuste, secundum vires el
intellectum meum; et ille, qui electus fuerit. me ennsentiente con-
secratus pontifex non fiat, priusquam tale sncramentum faciat in
praesentia missi domini imperatoris et populi cum iuramento, quäle
dominus Eugenius papa sponte pro Conservation-.: omnium factum
habet per scriptum.
45 (86). Pactum Ottos des Großen mit Papst Johann Xd
962 Februar 13.
Ans Mon. Germ. hist. Dip'lomata Bd. I (1884) S. 322 -327 = LL.
Sect IV. Bd. I (1893) S. 24-27.
In nomine domini dei omnipotentis patris et filii et spiritus
sancti. Ego Otto dei gratia imperator augustus una cum Ottone
glorioso rege filio nostro divina ordinante providentia spondemus
atque promittimus per hoc pactum confirmationis nostrae tibi beato
Utmaon n. Bernheim, Urkunden. 4. Aufl. 7
Digitized by
Goi gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
98 46 (36). Pactum Ottos d. Gr. mit Johann XII 962.
Petro principi apostolorum et clavigero regni caelorum et per te
vicario tuo domno Iohanai summo pontifici et universali XII pape,
sicut a predecessoribus vestris usque nunc in vestra potestate atque
dicione tenuistis et disposuistis: [1] civitatem Romanam cum ducatu
suo et suburbanis suis atque viculis omnibus et territoriis eius mon-
tanis ac maritimis, litoribus ac portubus, [2] seu cunctis civitatibus
casteUis oppidis ac viculis Tusciae partibus, id est Portum, Centum-
cellas, Cerem, Bledam, Marturianum, Sutriam, Nepem, castellum
Gallisem, Ortern, Polimartium, Ameriam, Tudam, Perusiam cum
tribus insulis suis, id est maiore et minore, Pulvensim, Narniam et
Utriculum, cum omnibus finibus ac territoriis ad supraseriptas*civi-
tates pertinentibus; [3] necnon exarchatum Ravernatem sub inte-
gritate cum urbibus’ civitatibus oppidis et Castellis, quae piae recor-
dationis domnus Pippinus et domnus Earlus excellentissimi impera-
tores, predecessores videlicet nostri, beato Petro apostolo et prede¬
cessoribus vestris iam dudum per donatioDis paginam contulerunt,
hoc est civitatem Ravennam et Emeliam: Bobium, Cesenam, Forum-
populi, Forumlivi, Faventiam, lmmolam, Bononiam, Ferrariam,
Comiiaclum et Adrianis atque Gabellum cum omnibus finibus
territoriis atque infeulis terra marique ad supradictas civitates per¬
tinentibus; [4] simul et Pentapolim, videlicet Ariminum, Pensaurum,
Phanum, Senogalliam, Anconam, Ausimum, Humanam, Hesim,
Forumsimpronii, Montemfeltri, Urbanum et territorium Balnense,
Callis, Luciolis et Eugubium, cum omnibus finibus ac territoriis
ad easdem civitates pertinentibus; [5] eodem modo territorium
Sabinense sicut a domno Karlo imperatore, antecessore nostro, beato
Petro apostolo per donationis scriptum concessum est sub integritate;
[6] item in partibus Tusciae Longobardorum: castellum Felicitatis,
Urbem veterem, Balneum regis, Ferenti, Yiterbum, Orchem, Marcam,
Tuscanam, Suanam, Popolonium, Roselles cum suburbanis atque
viculis omnibus et territoriis ac maritimis, oppidis ac viculis seu
finibus omnibus; [7] itemque a Lunis cum insula Corsica, deinde
in Suriano, deinde in monte Bardonis, deinde in Berceto, exinde in
Parma, deinde in Regia, exinde in Mantua atque in monte Silicis
atque provincia Venetiarum et Istria necnon et cunctum ducatum
Spolitanum seu Beneventanum una cum aecclesia sanctae Christin»
posita prope Papiam iuxta Padum quarto miliario; [8] item in
partibus Campaniae Soram, Arces, Aquinum, Arbinum, Teanum et
Capuam; [9] necnon et patrimonia ad potestatem et ditionem vestram
pertinentia, sicut est patrimonium Beneventanum et patrimonium
Keapolitanum atque patrimonia Calabriae superioris et inferioris -
de civitate autem Neapolitana cum Castellis et territoriis ac finibus
et insulis suis sioi peitinentibus, sicuti ad easdem aspicere videntur -
necnon patrimonium Siciliae, si deus nostris illud tradiderit manibus;
[10] simili modo civitatem Gaietam et Fundim cum omnibus earum
pertinenti is.
[11] Insuper offerimus tibi, beate Petre apostole, vicarioque
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
45 (36). Pactum Ottos <L Gr. mit Johann XII 962. 99
ruo domno Tohanni papap et successoribus eius pro nostrae anime
remedio nostri que filii et nostrorum parentum de proprio postro
regno ei vj tat es et oppida cum piscariis suis, id est Reatem, Aini-
ternum. Kureonem, Nursiain. ßaluam et Marsim et alibi civitatem
Teramuem euui pertinentiis suis.
] _ , Has omnes suprascriptas provintias urbes et civitates
oppida atque ca-stella viculos ac territoria simulque et patrimonia
pro remedio an an je nostrse et filii nostri sive parentum nostrorum
ac successorum nostrorum et pro cuncto a deo conservato atque
conservaudo Francorum populo iam dictae aecclesiae tuae, beate Petre
apostole, et per te vicario tuo spiritali patri nostro domno Iohanni
summo pontifiei et universali papae eiusque successoribus usque in
finem seculi eo modo confirmamus, ut in suo detineant iure princi-
patu atque dicione.
[13] Simili modo per hoc nostrae delegationis pactum confir¬
mamus donationes, quas piae recordationis domnus Pippin us rex
et postea domnus Karlus exeellentissimus imperator beato Petro
apostolo spontanea voluntate contulerunt, necnon et censum vel pen-
sionem seu ceteras dationes, quae annuatim in palacium regis Longo-
bardorum inferri solebant sive de Tuscia sive de ducatu Spoietano,
sicut in suprascriptis donationibus continetur et iuter sanctae memoriae
Adrianum papam et domnum Karlum imperatorem convenit, quando
idem pontifex eidem de suprascriptis ducatibus, id est Tuscano et
Spolitano, suae auctoritatis preceptum confirmavit, eo scilicet modo
ut annis singulis predictus census ad partem aecclesiae beati Petri
apostoli persolvatur, salva super eosdem ducatus nostra in omnibus
dominatione et illorum ad nostram partem et filii nostri subiectione.
[14] Ceterum, sicut diximus, omnia superius nominata ita ad
vestram partem per hoc nostrae confirmationis pactum roboramus,
ut in vestro permaneant iure principatu atque ditione et neque
a .nobis neque a successoribus nostris per quodlibet argumentum
sive macinnationem in quacumque parte vestra potestas imminuatur
aut a vobis inde aliquid subtrahatur de suprascriptis videlicet pro-
vintiis urbibus civitatibus oppidis castris viculis insqlis territoriis
atque patrimoniis necnon et pensionibus atque censibus, ita ut neque
nos ea facturi simus neque quibuslibet ea facere volentibus con-
senciamus, sed potius omnia, quse superius leguutur, id est provintie
civitates urbes oppida castella territoria et patrimonia, atque insulas
censusque et pensiones, ad partem. aecclesiae’ beati Petri apostoli
atque pontificum in sacratissima sede illius reside'ntram nos in quan-
tum possumus defensores esse testamur, ad hoc ut in iÜiüs ditione
ad utenduui et fruendum atque disponenchim firmiter valeant optineri.
[15] Salva in omnibus potestate nostra et filii nostri poste-
rorumque nostrorum, secundum quod in pacto et constitutione ac
promissionis firmitate Eugenii pontificis successorumque illius con¬
tinetur, id est ut omnis clerus et universi populi Romani nobilitas
propter diversas nec^ssitates et pontificum inrationabiles erga popu-
7*
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
100
45 (36). Pactum Ottos d. Gr. mit Johann XII 962.
lum sibi subiectum asperitates retundendas sacramento Be obliget,
qnatinus futura pontificum electio, quantum uniuscuiusque intellec-
tus fuerit, canonice et iuste fiat, et ut ille, qui ad hoc sauctum
atque apostolicum regimen eligitur, nemine consentiente consecratus
fiat pontifex, priusquam talem in presentia missorum nostrorum vel
fiiii nostri seu universae generalitatis faciat promissionem pro
oinuium satisfactione atque futura conservatione, qualem domnus
et venerandus spiritalis pater noster Leo sponte fecisse dinoscitur.
[16] Preterea alia minora huic operi inserenda previdimus:
videlicet ut in electione pontificum neque über neque servus ad
hoc venire praesumat, ut illis Romanis, quos ad hanc electionem
per constitutionem sanctorum patrum antiqua admisit consuetudo,
aiiquod faciat impedimentum; quod si quis contra hanc nostram
institutionem ire presumpserit, exilio tradatur. Insuper eciam, ut
nullus raissorüm nostrorum cuiuscumque impeditionis argumentum
componere in prefatam electionem audeat, prohibemus. [17] Nam
et hoc omnimodis instituere placuit, ut, qui semei sub speciali
defensione domni apostolici sive nostra fuerint suscepti, impetrata
iuste utantur defensione; quod si quis in quemquam lllorum, qui
hoc promeruerint, violare presumpserit, sciat se periculum vitae suse
esse incursurum. [18] Illud etiam confirmamus, ut domno aposto-
lico iustam in omnibus servent oboedientiam seu ducibus ac iudicibus
suis- ad iusticiam faciendam. [19] Huic enim institucioni hoc
neeessario adnectendum esse perspeximus, ut missi domni apostolici
seu nostri semper sint constituti, qui annuatim nobis vel filio nostro
renunciare valeant, qualiter singuli duces ac iudices populo iusticiam
iaciant, hanc imperialem constitucionem quomodo observept; qui
missi decemiraus ut primum cunctos clamores, qui per neglegentiam
duf-uin seu iudicum fuerint inventi, ad notitiam domni apostolici
dei u ant, et ipse unum e duobus eligat: aut statim per eosdem missos
ltHQt ipse necessitates emendate aut, misso nostro nobis renunciante,
per nostros missos a nobis directos emendentur.
[20] Hc-c ut ab omnibus fidelibus sanctae dei ascclesioe et nostris
firm um esse credatur, propriae manus signaculo et nobilium opti-
matuih nostrorum subscriptionibus hoc pactum confirmationis nostrse
roboraviinus et bullae nostrae inpressioni adsignari iussimus.
Signum domni Ottonis serenissimi imperatoris ac suorum epi-
scoporum aobatum et comitum.
Signum^ Ädald^igi Jlamaburgiensis secclesia? archiepiscopi. Si¬
gnum Haftperti, .Curiepsis aecclesiae episcopi. Signum Druogouis
Osnabruguensis Secclesue episcopi. Signum YotoniS Argentenensis
iecclesiaQ episcopi. Signum Otwini Hiltinesemensis aecclesiae episcopi.
Signum Landwarti Mindonensis aecclesiae episcopi. Signum Otgeri
Nemetinensis aecclesiae episcopi. Signum Gezonis Tortunensis aeccle-
siae episcopi. Signum Hucberti Parmanensis aecclesiae episcopi,..Si¬
gnum Widonis Mutunensis aecclesiae episcopi. Signum Hattonis
Fuldensis monasterii abbatis. Signum Guntharii Herolfesfeldensis
Digitized by
Go. igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
46 (37). Lapstwahldekret 1059.
101
monasterii abbatis. Signum Eberharti comitis. Signum Guntharii
comitis. Signum Burgharti comitis. Signum Utonis comitis. Signum
Cuonrates comitis. Signum Ernustes. Signum Thietheres Ricdages
Liupen Hartwiges Amolves Inghilthies Burchartes Betinges.
Anno dominice incarnatiönis 962, indictione 5, mense feb., 13
die eiusdem mensis, anno vero domni Ottonis imperii invictissimi
imperatoris 27 facta est b®o pactio feliciter.
46 (37). Papstwahldekret 1059 April.
Ana M o n. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 539/41. — Die
eingeklammerten Worte sind der gefälschten Fassung des Dekrets entnommen.
—Vgl. Jul. von Pflugk-Harttung, Die Papstwahlen und das Kaisertum 1046—1328,
(Gotha 1908) S. 62 ff.
[1] In nomine domini dei salvatoris nostri lesu Christi, anno
ab incarnatione eius 1059, mense aprili, indictione 12, propositis
sacrosanctis evangeliis, prasidente quoque rOverendissimo ac bea-
tissimo Nicolao apostolico papa, in basilica Lateranensis patriarchii
quae cognominatur Constantiniana, considentibus etiam reverendissi-
mis archiepiscopis episcopis abbatibus seu venerabilibus presbyteris
atque diaconibus, idem venerabilis pontifex auctoritate apostolica
decemens de electione summi pontificis inquit:
[2] Novit beatitudo vestra, dilectissimi fratres et coepiscopi,
inferiora quoque membra non latuit, defuncto pia memoria domino
Stephano decessore nostro hac apostolica sedes, cui auctore deo
deservio, quot adversa pertulerit, quot denique per simoniaca haeresis
trapezitas malleis crebrisque tunsionibus subiacuerit, adeo ut columua
dei viventis iamiam paene videretur [concussa] nutare et sagena
summi piscatoris procellis intumescentibus cogeretur in naufragii
profunda submergi. Unde, si placet fraternitati vestrae, debemus
auxiliante deo futuris casibus prudenter occurrere et ecclesiastico
statui, ne rediviva, quo,d absit, mala prsevaleant, in posterum pravi-
dere. Quapropter instructi pradecessorum nostrorum aliorumque
sanctorum patrum auctoritate decernimus atque statuimus:
[3] Ut obeunte huius Roman® universalis ecclesi® pontifice
inprimis cardinales episcopi diiigentissima simul consideratione trac-
tantes mox sibi clericos cardinales adhibeant, sicque reliquus clerus
et populus ad consensum nov® electionis accedant.
[4] Ut — nimirum ne venalitatis morbus qualibet occasione
subrepat — religiosi viri pr®cluces sint in promovendi pontificis
electione, reliqui autem sequaces. Et certe rectus atque legitimus
hic electionis ordo perpenditur, si perspectis diversorum patrum
regulis sive gestis, etiam illa beati pradecessoris Leonis sententia
* recolatur: ,Nulla‘, inquit, ,ratio sinit, ut inter episcopos habeantur,
qui nec a clericis sunt electi nec a plebibus expetiti nec a com*
provincialibus episcopis cum metropolitani iudicio consecrati*. Quia
vero sedes apostolica cunctis in orbe terrarum pr®fertur ecclesiis
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
102
46 (37). Papstwahldekret 1059.
■*••• ' -Twaas
atque ideo super se metropolitanum habere non potest, cardinales
episcopi procul dubio uietropolitaui vice funguntur, qui videlicet
electum antistitem ad apostolici eulminis apicem provehunt.
[5] Eligant autem de ipsius eeclesiae gremio, si reperitur
idoneus, vel, si de ipsa non iuvenitur, ex alia assumatur.
|6i Salvo debito honore et reverentia dilecti filii nostri Hen-
tici, qui inpraesentiaruin rex hal>etur et futurus imperator deo con-
eedente speratur, sicut iam sibi concessimus, et successorum illius,
qui ab tiac apostolica sede personaliter hoc ius impetraverint.
r 7J Quod si pravorum atque iniquorum hominum ita perver-
sitas invaluerit, ut pura sincera atque gratuita electio fieri in Urbe
uon possit. cardinales episcopi cum religiosis clericis catholicisque
laicis, licet, paucis, ius potestatis obtineant eligere apostolicae sedis
pontificem, ubi congruentius iudicaverint.
[8] Plane postquam electio fuerit facta, si bellica tempestas
vel aualiscunque hominum conatus malignitatis studio restiterit, ut
is qui electus est in apostolica sede iuxta consuetudinem intronizari
non valeat. electus tarnen sicut papa auctoritatem obtineat regendi
sanctam Romanam ecclesiam et disponendi omnes facultates illius,
quod beatum Gregorium ante consecrationem suam fecisse co-
gnoscimus.
9^ Quod si quis contra hoc nostrum decretum synodali sen-
tentia promulgatum per seditionem vel praesumptionem aut quod-
libet ingenium electus aut etiam ordinatus seu intronizatus fuerit,
: non papa sed sathanas, non apostolicus sed apostaticus ab omnibus
habeatur et teneatur et] auctoritate divina et sanctorum aposto-
lorum Petri et Pauli perpetuo anathemati cum suis auetoribus fauto-
ribus sequacibus a liminibus sanctae dei eeclesiae separatus subi-
ciatur, sicut Antichristus et invasor atque destructor totius Chri¬
stian itatis; uec aliqua super hoc audientia aliquando ei reservetur,
sed ab omni ecclesiastico gradu, in quocunque prius fuerat, sine
retraeOone depouatur. Cui quisquis adhaeserit vel qualemcunque
tanquam pontifici reverentiam exhibuerit aut in aliquo illum defen-
«lere praesumpserit, pari sententia sit mancipatus. Quisquis autem
hu ius nostrae decretalis sententiae temerator extiterit et Romanam
ecclesiam sua praesumptione confundere et perturbare contra hoc
statutum teinptaverit, perpetuo anathemate atque excommunicatione
dampnetur et cum irnpiis, qui non resurgent in iudicio, reputetur.
Omnipotentis scilicet dei patris et filii et Spiritus sancti contra se
iram sentiat et sanctorum apostolorum Petri et Pauli, quorum prae-
sumit confundere ecclesiam, in hac vita et in futura furorem reperiat.
Fiat habitatio eius deserta, et in tabernaculis eius non sit qui inha-
bitet. Piant filii eius orphani et uxor eius vidua. Commotus amo-
veatur ipse atque filii eius et mendicent et eiciantur de habitatiqmbus
suis. Serutetur fenerator omnem substantiam eius et diripiant alieni
'abores eius. Orbis terraruni puguet contra euin et cuncta elementa
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
47 (38). Wormser Konkordat 1122.
103
sint ei contraria, et omnium sanctorum quiescentiüm merita illum
confundant et in hac vita super eum apertam vindietam' ostendant.
[10] Observatores autem huius nostri decreti dei öpmipotentis
gratia protegat et auctoritate beatorum apostolorum Petri et Pauli
ab omnium peccatorum vinculis absolvat.
Ego Nicolaus episcopus sanctae catholicse et apostolicae Eo-
manse ecclesiae huic decreto a nobis promulgato, sicut superius
legitur, subscripsi. Bonifacius dei gratia Albanensis episcopus sub-
scripsi. Humbertus sanctse ecclesiae Silvae Candidse episcopus sub¬
scripsi. Petrus Ostiensis ecclesiae episcopus shbscripsi. Et caeteri
episcopi numero 76 cum presbyteris et diaconibus subscripserunt.
47 (38). Das Wormser Konkordat 1122 Sopt 23.
Am Mon. Germ, hist LL. Sect. IV Bd. I (1828) 8*169—161. — Die
in b eingeklammerten Worte finden sieh nicht in allen Handschriften. — VgL '
E. Bernheim, Das Wormser Konkordat and seine Vorarkanden, Breslau 190&
a) Die kaiserliche Urkunde.
[1] In nomine sanctae et individuae trinitatis. Ego Heinricus
dei gratia Romanorum imperator augustus pro amore dei et sanctae
Romanse aecclesiae et domini papae Calixti et pro remedio animae
meae dimitto deo et sanctis dei apostolis Petro et Paulo sanctseque
catholicae aecclesiae omnem investituram per anulum et baculum, et
concedo in omnibus aecclesiis, quae in regno vel imperio meo sunt,
canonicam fieri electionem et liberam consecrationem. [2] Posses-
siones et regalia beati Petri, quae a principio huius discordiae usque
ad hodiemam diem sive tempore patris mei sive etiam meo ablata
sunt, quae habeo, eidem sanctae Romanae aecclesiae restituo; quae
autem non habeo ut restituantur, fideliter iuvabo. [3] Possessiones
etiam aliarum omnium aecclesiarum et principum et aliorum tarn
clericorum quam laicorum, quae in werra ista amissae sunt, consilio
principum vel iusticia quae habeo reddam; quae non habeo ut reddan-
tur, fideliter iuvabo. [4] Et do veram pacem domino papae Calixto
sanctaeque Romanae aecclesiae et omnibus, qui in parte ipsius sunt
vel fuerunt. [5 ]Et in quibus sancta Romana aecclesia auxilium
postulaverit, fideliter iuvabo, et de quibus mihi fecerit querimoniam,
debitam sibi faciam iusticiam.
Haec omnia acta sunt consensu et consilio principum, quorum
nomina subscripta sunt: Adelbertus archiepiscopus Mogontinus, F.
Coloniensis archiepiscopus, H. Ratisbonensis episcopus, 0. Baven-
bergensis episcopus, B. Spirensis episcopus, H. Augustensis, G.
Traiectensis, Ou. Constanciensis, E. abbas Yuldensis, Heinricus dux,
Fridericus dux, S. dux, Pertolfus dux, marchio Teipoldus, marchio
Engelbertus, Godefridus palatinus, Otto palatinus comes, Beringarius
comes.
Ego Fridericus Coloniensis archiepiscopus et archicancellarius
recognovi.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
104
48 (39). Privileg Innocem’ II' für Lothar III
b)*Die päpstliche Urkunde.
[1] Ego Caiixtus episcopus servus servorum dei tibi dilecto
filio Heinrico dei gratis Romanorum imperatori augusto concedo
electiones episcoporum et abbatum Teutonici regni, qui ad regnum
pertinent, in praesentia tua fieri absque simonia et aliqua violentia,
ut, si qua inter partes discordia emerserit, metropolitani et con-
provincxalium consilio vel iudicio saniori parti assensum et auxilium
praebeas. Electus autem regalia [absque omni exactione] per scep-
trum a te recipiat et qu« ex his iure tibi debet faciat. [2] Ex aliis
vero partibus imperii consecratus infra sex menses regalia [absque
omni exactione] per sceptrum a te recipiat et qu® ex his iure tibi
debet faciat; exceptis omnibus, qu® ad Romanam ecclesiam pertinere
noscuntur. [3] De quibus vero mihi querimoniam feceris et auxi¬
lium postulaveris, secundum officii mei debitum auxilium tibi prae-
stabo. [4] Do tibi veram pacem et omnibus, qui in parte tua sunt
vel fuerunt tempore huius discordi®.
48 (39). Privileg Papst Innocenz’ II für Lothar m
1133 Juni 8.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 168f.
. multipliciter ecclesiam filiali affectione diligere et
eam a pravorum hominum infestatione m.... ....
. ad apostolic® sedis sollicitudinem spectare
cognoscitur, ut ad exaltationem regni et decorem imperii diligenter
invigitore .... in.robore cooperante Domino satagat custo-
dire. Ceterum personse tuse probabilis in fide catholica firmitas et
perseverans in dei amore constancia sanctam aecclesiam Romanam
eo magis sibi fecit obnoxiam, quo te ferventius a longis retro tempo-
ribus operibus pietatis insiatentem tan tum laborem pro scismati-
corum contritione et liberatione fidelium evidentibus indiciis assump-
sisse conspicimus.
Hac itaque ratione inducti et ex sublimatione tua fructum maxi-
mum sporantes catholic® «cclesi® et christiano populo proventurum,
cognita fratrum nostrorum episcoporum et cardinalium atque nobi-
liuin Romanorum prompta voluntate atque consilio, te christianissi-
mum principem et inter speciales beati Petri filios unicum ac preci-
puum def ensorem ad imperii /astigia invocata spiritus sancti gratis
sublimavimus.
Nos igitur, maiestatem imperii nolentes minuere sed augere,
imperatori® dignitati« plenituiinem tibi concedimus et debitas et
canonicas consuetudines presentis scripti pagina confirmamus.
Interdicimus autem, ne quisquam eorum, quos in Teutonico
regno ad pontificatus honorem vel abbati® regimen evocari con-
tigerit, regalia usurpare vel invadere audeat, nisi eadem prius a
tua potestate deposcat, qu atenus ex his, qu® iure debet tibi, tu®
magnificenti® faciat.
Data Laterani 6 idus iunii.
Difitized by Gougle
Original frum
UNIVERSITY OF MICHIGAN
49 (40). Wahlanzeige K. Friedrichs I an den Papst 1152. 105
49/50 (40/41). Wahlanzeige K. Friedrichs I an den
Papst [1152 Mftrz] nnd Antwort des Papfctes [1152] Hai 17.
Ans Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 1911 u. 194.
49) Dilectissimo in Christo patri suo Eugenio sanctse Romanse
secclesise summo pontifici Fredericus dei gratia Romanorum rex et
semper augustus filialem per omnia dilectionem et debitam in
Domino reverentiam. Patrem patriae decet veneranda priscorum
instituta regum vigilanter observare et sacris eorum disciplinis
tenaci Studio inherere, ut noverit regnum sibi a deo collatum legi¬
bus ac moribus non minus adornare quam armis et bello defensare.
[1] Solemnem itaquo imperii Romani morem a proavis nostris
imperatoribus videlicet et regibus ad nos transmissum sequentes,
legatum nostrum virum scilicet discretum et honestum Eberhardum
venerabilem Bavenbergensem episcopum adiunctis sibi Hillino Tre-
virensi electo et Adamo Everacensi abbate ad vestrse sarictitatis
presentiam et ad Urbem destinare curavimus, ut tarn ex presentis
paginse indicio quam ex ipsorum viva voce de nostris provectibus
et totius SBcelesise ac regni statu certiores esse possitis. [2] Itaque
quando placuit terribili et ei qui aufert spiritum principum, terribili
apud reges terrse, in Cuius manu sunt omnium potestates et omnium
iura regnorum, felicis memorise patruum ac nutritorem nostrum,
gloriosum Romanorum regem Conradum de presenti vita evocare,
universi principes regni, tamquam divino spiritu suscitati, 17 die post
depositionem eius in oppidum Frankenevurt tarn per se ipsos quam
per responsales honoratos convenerunt, et absque ullius morse inter-
iecto spatio eadem die cum ingenti divinitus data concordia ipsi
principes et cseteri proceres cum totius populi favore et alacritate
nos in regni fastigium elegerunt. Quinta postmodum die, id est
transacta proxime mediante quadragesima, pari et eodem consensu
cum benivola populi acclamatione in oppido Aquisgrani nos per
sacratissimas devoti filii vestri Arnoldi Coloniensis metropolitani et
venerabilium episcoporum manus oleo sanctificationis regaliter
unxerunt et in solio regni cum benedictione* solempni collocaverunt.
[3] Nos vero in multiplicibus regise dignitatis ornamentis, qüibus
partim per laicorum principum obsequia, partim per reverendas
pontificum benedictiones vestiti sumus, regium animum induimus,
tota mentis virtute intendentes, ut iuxta professionis nostrse formu-
lam, quam ab orthodoxis presulibus in ipso regni throno et unctione
sacra accepimus, honorem vobis et dilectionem et sacrosanctse matri
nostre Romanse secclesise et Omnibus ecclesiasticis personis promptam
et debitam iusticiam ac defensionem exhibeamus, viduis ac pupillis
et universo populo nobis cojnmisso legem et pacem faciamus et
conservemus. Cum enim duo sint, quibus principaliter hic mundus
regitur, videlicet auctoritas sacra pontificum et regalis potestas,
omnium Christi sacerdotum oboedientise devoti colla submittere parati
sumus, ut propitia divinitate temporibus nostri principatus verbum
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
106 60 (41). Antwort des Papstes auf d. Wahlanzeige Friedrichs I 1152.
dei expedite currere non prohibeatur et paternas regulas ac decreta
sanctissimis diffinita conciliis nullus audeat absque penae gravioris
vindicta violare, quatinus per studii nostri instantiam catholica
ecelesia suae dignitatis privilegiis decoretur et Bomani imperii celsi-
tudo in pristinum suae excellentiae robur deo adiuvante reformetur.
[4 Et quoniam beatitudinis vestrae animum de obitu predicti sere-
uissimi principis scimus non immerito perturbatum, vobis tamquam
patri karissitno constanter promittimus, quod, sicut eidem glorioso
quondam regi in regni solio successünus, ita hereditariam dilectionem
tarn ad vestram personam omnino specialem quam ad sacrosanctae
matris nostrae Romanae aecclesiae promptissimam ac devotissimam
defensionem suscepimus, hac scilicet ordinis ratione, ut quaecumque
ad liberationem et honorationem apostolieae sedis intenderat et ordi-
naverat, nos constanter perficere studeamus, ita ut iuxta felicem
ad sanctum virum Domini promissionem inimicis vestris inimici
simus et odientes vos affligamus. [5] Sane prenominatos legatos
n ostros benignitati vestrae attente committimus, ut eos pro nostrae
dileetionis intuitu benigne tractetis et in suis petitionibus dementer
exaudiatis, intime etiam rogantes, ut dominum abbatem de Evera
nobis tarn in divinis quam in humanis rebus necessarium liberum
nobis remittatis.
50) Eugenius episcopus servus servorum dei karissimo in Christo
filio Friderico illustri Bomanorum regi salutem et apostolicam bene-
dictionem. Nuntiis egregiae tuae nobilitatis et litteris benigne ac
boneste susceptis et ipsorum fideli et prudenti narratione et illarum
diligentissima inspectione personam tuam iam pridem nobis dilectam
post decessum patrui tui recolendae memoriae Conradi Bomanorum
regis pari voto et unanimi consensu principum in regni fastigium
promotam esse manifeste cognovimus. Quod tanto uberiore exul-
tatione suscepimus, quaüto per dileeti filii nostri Octaviani presbiteri
cardinalis narrationem et tuarum litterarum susceptionem spem
certiorem de tua industria iaun antea tenebamus. Deo igitur, a quo
est omne datum Optimum et omne donum perfectum, de corde gratias
debitas persolventes, quod de tua strennuitate divina clementia dis-
ponente tarn concorditer factum esse cognovimus benigno favore
sedis apostolieae approbamus. Credimus enim, quod bonum, a
iam dicto patruo et predecessore tuo firmiter nobis et aecclesiae
Romanae promissum, per generosaB devötionis tuae Studium desidera-
tum a nobis auxiliante Domino sortietur effectum. Nos siquidem
ad honoris et exaltationis tuae augmentum pro debito commissi nobis
ot'ficii, superna cooperante gratia, attentius intendimus laborare.
Kapropter de communicato fratrum nostrorum consilio legatum de
iatere nostro ad tuam serenitatem disposuimus in proximo destinare,
per quem intentionein et propositum nostrum tuae gloriae disposuimus
aperire. Interim autem regiam dignitatem tuam attente monemus,
iit professioms regiae formam perspicaci lumine mentis semper
Digitized by
Go», igle
Original frorn
UNIVERSETY OF MICHIGAN
51 (42). Manifest Friedrichs 1 1157.
107
attendas et aecclesise dei et yecclesiasticis persoms promptam et
debitam iusticiam ac defensionem infatigabiliter et semper exhibeas,
viduis pupilLis orphanis et universo populo regimini tuo subiecto
sine tarditate pacern et iusticiam facias, ut ipsi de tua protectione
ac defensione pro regise dignitatis excellentia muniti et tibi devote
obedientes leteutur et tu de regia sollicitudine apud homines gloriam
et apud illum, per quem reges reguant, cum sauctis regibus vitam
pereipere merearis seternam.
Data Signiae 16 kal. iuuii.
51 (42). Manifest Friedrichs 1 gegen die 1157 seitens der
päpstlichen Gesandten behauptete Abhängigkeit des Kaisertums
von päpstlicher. Verleihung.
Aas Ottonis et ßahewini Gesta Friaerici I imp. ed. Waitz (1384)
lib. III cap. 11 = Mon. germ. hist. LL. Sect. IV. Vol. I (1898) S. 231.
Cum divina poteutia, a qua omnis potestas in cselo et in terra,
nobis christo eius regnum et imperium regenduni commiserit et
pacem secclesiarum imperialibus armis conservandam ordinaverit,
non sine maximo dolore cordis conqueri cogimur dilectioni vestra',
quod a capite sanctae aecclesia?, cui Christus pacis ac dilectionis
Suse characterem impressit, causae dissensionum, seminarium malo-
rum, pestiferi tnorbi venenum mauare videntur; de quibus, nisi deus
avertat, totum corpus aecclesiae commaculari, unitatem scindi, inter
regnum et sacerdotium scisma fieri pertimescimus. [1] Cum enim
uuper in cuiia Bisuncii essemus et de honore imperii et salute
aecciesiarum debita sollicitudine tractaremus, venerunt legati aposte
lici asserentes se talein legationem nostrae affere maiestati, unde
honor imperii non parvurn aecipere deberet incrementum. Quos cum
prima die adventus sui honorifice suscepissemus et secunda, ut mos
est, ad audiendain legationem eorum cum principibus nostris conse-
dissemus, ipsi quasi de mammona iniquitatis inflati, de altitudine
superbiae, de fastu arrogantiae, de execrabili tumidi cordis elatione
legationem apostolieis litteris conscriptam nobis presentaverunt.
quarum tenor talis erat: quod pre oculis mentis semper deberemus
habere, qualiter domnus papa insigne imperialis coronae nobis con
tulerit neque tarnen penitentia moveretur, si maiora excellentia nostra
ab eo beneficia suscepisset. Haec erat illa paternae dulcedinis legatio,
qua- unitatem aecclesiae et imperii confovere debuit, quae vinculo
pacis utrumque colligare studuit, quae ad utriusque concordiam et
obedientiam animos audientium allexit. [2] Certe ad voeem illain
nefaridam et omui veritate vacuam non solum imperialis maiestas
debitam indignationem concepit, verum omnes principes qui aderant
taruo luiore et ira sunt repleti, quod sine dubio illos duos iniquos
presbiteros mortis senteutia dampnassent, nisi hoc nostra intercepisset
presentia. Porro quia multa paria litterarum apud eos reperta sunt
et sceduiap sigillatie ad arbitrium eorum adhuc scribendse. quibus,
sic ui actenus consuetudinis eorum fuit. per singulas tecdesias Teu-
ty Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
52 (43). Friede tu Venedig 1177.
108
ttmici regni conceptum iniquitatis su» virua respergere, altaria denu-
dare, vasa domus dei asportare, cruces excoriare nitebantur, ne lütra
procedendi facultas eis daretur, eadem qua venerant via ad Urbem
eos redire fecimus. [3] Cumque per eiectionem principum a solo deo
regnum et imperium nostrum sit, qui in passione Christi filii sui
duobus gladiis necessariis regendum orbem subiecit, cumque Petrus
apostolus hac doctrina n^undum informaverit: ,Deum timete, regem
honorificate‘, quicumque nos imperialem coronam pro beneficio a
domno papa suscepisse dixerit, divinae institutioni et doctrinae Petri
contrarius est et mendacii reus erit. [4] Quia vero actenus honorem
ac libertatem aecclesiarum, quae iam diu indebitae servitutis iugo
depressa est, a manu Egyptiorum studuimus eripere et omnia eis
dignitatum suarum iura conservare intendimus, universitatem vestram
super tanta ignominia nobis et imperio condolere rogamus, sperantes,
ne honorem imperii, qui a constitutione Urbis et christianae religionia
institutione ad vestra usque tempora gloriosus et imminutus extitit,
fidei vestrae indivisa sinceritas tarn inaudita novitate, tarn presump-
tuosa elatione imminui patiatur, sciens omni ambiguit&te remota,
quod mortis periculum ante vellemus incurrere quam nostris tem-
poribus tantae confusionis obprobrium sustinere.
52 (48). Der Friede zu Venedig zwischen Kaiser Friedrieh I
und Papst Alexander III 1177.
Aua Mon. Germ, hist LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 362—865.
[1] Dominus imperator Fridericus sicut dominum papam
Alexandrum in catholicum et universalem papam recepit, ita ei
debitam reverentiam exhibebit, sicut catholici sui antecessores suis
catholicis antecessoribus exhibuerunt. Successoribus quoque suis
catholice intrantibus eandem reverentiam exhibebit.
[2] Et reddet dominus imperator veram pacem tarn domino
pape Alexandro quam omnibus successoribus suis et toti Romane
ecclesie. -
[3] Omnem vero possessionem et teneraentum sive prefecture
sive alterius rei, quam Romana ecclesia habuit et ipse abstulit per
se vel per alios, bona fide restituet ei salvo omni iure imperii.
Ecclesia quoque Romana omnem possessionem et tenementum, quod
ei abstulit per se vel per alios, bona fide ei restituet salvo omni
iure Romane ecclesie.
[4] Possessiones etiam, quas dominus imperator restituet, ad
retinendum iuvabit.
[5] Similiter et universos vasallos ecclesie, quos occasione
scismatis dominus imperator abstulit vel recepit,-dominus imperator
absolvet et domino pape Alexandro restituet et ecclesie Romane.
[6] Preterea dominus imperator et dominus papa ad honorem
et iura ecclesie et imperii conservanda se vicissim iuvabunt, do¬
minus papa ut benignus pater devotum et carissimum filium et
Digitized by
Gck igle
Original frorn
JJNIVERSITY OF MICHIGAN
62 (43). Friede za Venedig 1177.
109
imperatorem Christian issimum, dominus vero imperator ut devotus
filius et christianissimus imperator dilectum et reverendum patrem
et beati Petri vicarium.
[7] Quecumque autem tempore scismatis vel occasione ipsius
aut sine ordine iuditiario ecclesiis a domino ijnperatore, vel suis
sunt ablata, ei restituentur.
[8] Domina etiam Beatrix imperatrix recipiet dominum papam
Alexandrum in catholicum et universalem papam. Dominus quoque
Henricus rex filius eorum similiter eum recipiet et ei et catholicis
successoribus suis debitam reverentiam exhibebit et iuramentum,
quod dominus imperator exhibuerit, similiter et ipse prestabit.
[9] Pacem autem veram reddit dominus imperator et dominus
Henricus rex filius eius illustri regi Sicilie usque ad 15 annos,
sicut per mediatores pacis est ordinatum et scriptum.
[10] Constantinopolitano etiam imperatori et universis adiu-
toribus ecclesie Romane pacem veram reddit et nullum mal um meri-
tum reddet eis per se vel per suos pro servitio collato ecclesie Domäne.
[11] De querelis autem et controversiis, que ante tempora
domini Adriani inter ecclesiam et imperium vertebantur, mediatores
ex parte domini pape et domini imperatoris constituentur, quibus
committentur, ut eas iuditio vel concordia terminent. Si vero predicti
mediatores non convenerint, iuditio domini pape et domini impera¬
toris vel eius seu eorum, quos ad id elegerint, finientur.
[12] Cristiano autem dicto cancellario Maguntinus archiepisco-
patus, Philippo autem Coloniensis archiepiscopatus concedentur et
confirmabuntur eis cum onmi plenitudine archiepiscopalis dignitatis
et offitii. Et primus archiepiscopatus, qui in Theutonico regno vaea-
verit, domino Corrado auctoritate domini pape et auxilio domini
imperatoris assignabitur, qui tarnen congruus videatur.
[13] Ei autem, qui dicitur Calixtus, una abbatia dabitur. llli
autem, qui dicebantur eius cardinales, redibunt ad loca, que primo
habuerunt, nisi ea sponte vel iuditio dimiserant, et in ordinibus, quos
ante scisma perceperunt, relinquentur.
[14] Gero autem nunc dictus Alberstatensis precise depouetur
et Dlricus verus Alberstatensis restituetur. Alienationes a Gerone
facte et benofitia data similiter et ab omnibus intrusis auctoritate
domini pape et domini imperatoris cassabuntur et suis ecclesiis
restituentur.
[15] . De electione Brandeburgensis episcopi, qui ad Bremen¬
sern archiepiscopatum electus erat, cognoscetur et, si canonicum
fuerit, ad eandem ecclesiam transferetur. Et quecumque a Balde-
wino, qui nunc preest Bremensi ecclesie, alienata vel inbeneficiata
sunt, sicut canonicum et iustum fuerit, eidem ecclesie restituentur.
[16] Item que Salsiburgensi ecclesie tempore scismatis sufe-
tracta sunt, ei plenarie restituentur.
Digitized by
Go», gle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
HO
52 (43). Friede zu Venedig 1177.
[17] Universi clerici, qui sunt de It&lia vel aliis regionibus,
qui sunt extra Theotonicum regnum, dispositioni et iuditio domini
pape AJexandri successorumque eius relinquentur. Si vero domino
iraperatori placuerit rogare pro ordinibus aliquorum, quos canonice
pereeperunt, usque ad 10 vel 12, si instare voluerit, exaudietur.
[18] ' Garsidonius autem Mantuanus ad episcopatum quondam
suum restituetur, ita tarnen, quod ille, qui Dune est Mantuanus,
auctoritate domini pape et auxilio domini imperatoris ad Triden-
tinum episcopatum transferetur, nisi forte inter dominum papam
et dominum imperatorem convenerit, ut in alio ei episcopatu pro*
videatur.
19 Archipresbiter vero de Sacco in archipresbiteratu quon¬
dam suo et in aliis benefitiis, que ante scisma habuit, cum omni
plenitucline restituetur.
20i Universi etiam ordinati a quondam catholicis vel ab
ordinutis eorum in Theutonico regno restituentur in ordinibus taliter
percepcis nec occasione huius scismatis gravabuntur.
21] De Argentinensi autem et Basiliensi dictis episcopis, qui
ordinati fuerunt a Guidone Creinensi in eodem regno, a predictis
mediatoribus committetur 10 vel octo, quos ipsi elegerint, qui prestito
iuramento firmabunt, quod illud consilium de ipsis Romano pontifici
et domino imperatori dabunt, quod viderint se canonice posse dare
absque periculo scilicet anime domini pape et domini imperatoris
et sue. et dominus papa adquiescet eorum consiiio.
[22] Dominus autem papa et omnes cardinales sicut receperunt
dominum imperatorem Fridericum in Romanorum et catholicum
imperatorem, ita recipient Beatricem felicem uxorem eius in catho-
iicam et Romanorum imperatricem, ita tarnen quod ipsa cöronetur
a domino papa Alexandro vel a legato ipsius. Dominum autem
Henrieum filium eorum in catholicum regem recipient.
r 23] Pacem etiam veram reddent dominus papa et cardinales
domino imperatori Friderico et domine imperatrici Beatrici et Hen-
rico regi füio eorum et universis adiutoribus ipsorum, salvis que de
spiritualibus dispositioni et iuditio domini pape Alexandri et Romane
ecclesie presenti scripto relinquuntur et salvo omni iure Romane
ecclesie ad versus detentatores rerum beati Petri et salvis his, que
prescripta sunt tarn pro parte ecclesie quam pro parte domini im¬
peratoris et imperii.
[24] Pacem vero predictam promittit dominus papa se obsor-
vaturum in verbo veritatis et omnes cardinales et privilegium inde
faciet cum subscriptione omnium cardinalium. Ipsi etiam cardinales
senptum confirmationis predicte pacis facient cum appositione si-
giilorum suorum.
251 Et dominus papa statim advocato concilio, quäle subito
advocari poterit, cum cardinalibus episcopis aliisque religiosis viris
qui interfuerint excommunicationem statuet in omnes, qui haue
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
58 (44). Anzeige der Königswahl Ottos IV 1198. 111
pacem infringere temptaverint. Deinde in generali concilio idem
faciet.
[26] Plures etiam de nobilibus Romanis et capitaneis Cam-
panie banc eandem pacem iuramento firmabunt.
[27] Imperator vero predictam pacem ecclesie et iam dictam
pacem 15 annorum illustris regis Sicilie et treuquam Lombardorum
a proximis scilicet kal. augusti usque ad 6 annos firmabit iuramento
suo et principum et faciet Lombardos, qui ex parte sua sunt, sicut
in communi scripto treuque dispositum et scriptum est, eamdem
treuquam firmari. Si vero aliquis fuerit ex parte imperatoris, qui
predictam treuquam iurare recusaverit, imperator precipiet universis,
qui ex parte sua sunt, sub debito fidelitatis et gratie sue, ut nullum
prestent ei auxilium et volentibus eum offendere in nullo obsistant
vel contradicant, et si quis offenderit, non teneatur inde. Mandatum
autem istud non revocabit dominus imperator, donec treuqua durabit.
Et dominus Henricus rex filius eius predicta firmabit, sicut scripto
dispositum est. Dominus etiam imperator predictam pacem ecclesie
et illustris regis Sicilie usque ad 15 annos et treuquam Lombardorum
corroborabit scripto suo cum subscriptione sua et principum.
[28] Si vero, quod absit, dominus papa premoriatur, dominus
imperator et .dominus Henricus rex filius eius et principes hane
foiinam pacis et compositionis firmiter observabunt successcribus
suis et universis cardinalibus et toti Romane ecclesie et illustri regi
Sicilie et Lombardis et ceteris qui secum sentiunt. Similiter, quod
absit, si dominus imperator premoriatur, dominus papa et cardinales
et ecclesia Romana iam dictam pacem firmiter observabunt successori
suo et Beatrici felici uxori eius et Henrico regi filio eius et omnibus
de Tkeotonico regno et ceteris adiutoribus suis, sicut prescriptum
est. Et successores domini pape similiter observabunt.
Wicmannus Madiburgensis archiepiscopus subscripsi.
Philippus Coloniensis archiepiscopus subscripsi.
Ego Gristianus Maguntinus archiepiscopus subscripsi.
Ego Amuldus Treverensis archiepiscopus subscripsi.
Ego Arduinus imperalis prothonotarius subscripsi.
58 (44). Anzeige der Königswahl Ottos IV an den Papst.
[1198 Herbst.]
Aas Mod. Germ. hist. LL. Sect IV. Bd. II (1896) S. 24f.
Sanctissimo patri ac domino Innocentio sacrosancte Romane
sedi's summo pontifici principes et barones Alamannie clerici et
laici debitam in Christo reverentiam et sinceritatem obsequii.
[1] Cum placuisset ei, qui aufert spiritum principum et magnus
et terribilis est super reges terre, dominum Henricum imperatorem
de medio auferre, necessarium nobis visum fuit de substituendo
rege tractatum et colloquium habere. Convenimus ergo sepi us et
Digitized by
Go», igle
Original fru-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
112 53 (44). Anzeige der Königswahl Ottos IV 1198.
miserias et oppressiones, quas hactenus sustinueramus, recensentes
per universos principes regni animos nostros ereximus et, quid
honori ecclesie dei et paci ae quieti subiectorum potissimum expe-
diret deliberantes, nuuc unum nunc aliuni quasi finaliter eligere
putabamus. [2] Verum quia non est prudentia uon est petentia,
non est Consilium nisi per deum, placuit ei. qui Habrahe fihum
immolare volenti victimam providit et David fratribus iuniorem de
post fetantes accepit atque Mathiam ex diseipulorum numero ad
sortem apostolatus elegit, serenissimum dominum nostrura Ottonem
quondam Henrici ducis Saxonie filium ad regimen Romani imperii
de terra peregrinationis sue ex inopiuato nobis offerre. Invocata
itaque sancti spiritus gratia predictum dominum Ottonem Christiane
fidei cultorem devotissimum atque sancte Romane ecclesie advo-
catum et defensorem fidelissimum et iudiciarie potestatis observa-
torem iustissimum de longa et antiqua regum prosapia ex utraque
linea spectabihtei editum ad Romani regni fastigium iuste ac rationa-
biliter elegimus et sicut debuirous ipsius electioni consensimus
ipsumque in augustorum sede a Karolo magno apud Aquisgranum
huic dignitati deputata locavimus et corona et regni diademate per
manum domini Adolfi Coloniensis archiepiscopi ea qua decuit
sollempnitate feliciter decoravimus. Nos autem principes, qui iam
dictum dominum Ottonem in regem elegimus, feoda nostra, que ab
imperio tenemus, a manu ipsius recipientes hominium sibi fecimus
et fidelitatem iuravimus. [3] Tante igitur dignitatis munus ex-
cellentissimus princeps divine potius gratie quam suis meritis
ascribens, primitias huius honoris öfterens Domino, propria voluntate
iuramento firmavit inprimis sacrosancte Romane ecclesie, deinde
omnium ecclesiarum iura bona fide servare ac manutenere et sub-
iectos imperii, exheredatos inaxime et a suis possessionibus violenter
eiectos. in sua iustitia pro posse iuvare et conservare. Pravam
insuper illam consuetudinem. quam imperatores antecessores sui
in occupandis rebus mobilibus vel sese mo/entibus decedentium
episcoporum vel abbatum principum huc usque servaverant, penitus
extirpans nos ecciesiasticos principes ab hac indebita vexatione
regali benivolentia liberos dimisit et decedentium bona suis suc-
cessoribus servanda liberaliter statuit. [4] Paternitati ergo vestre
dignurn supplicare duximus, quatinus fidem et devotionem domini
nostri regis attendentes, merita quoque illustrissimi patris sui Hen¬
rici ducis Saxonie, qui ab obsequio sacrosancte Romane ecclesie
nunquam recessit, memoriter tenentes, paci et quieti vestre et nostre
intuitn dei ac nostri obsequii provideutes, ipsius electionem et con-
secrationem auctoritate vestra confirmare et imperiali coronationi
annuere paterna pietate dignemini. Sanctitatem insuper vestram
obnixe rogamus, quatinus principes ac barones a tarn rationabili
electioue discordantes ecclesiastica censura ad concordiam revocetis
et ab illicita fidelitate partis adverse clave Petri resolutos ad pre-
standain domino nostio regi fidelitatem et subiectionem auctoritate
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
54 (45). Anzeige der Königswahl Philipps 1199. 113
vestra compellatis. [5] Ut autem a domino rege nostro iura Ro¬
mane ecclesie, ut predictum est, integra et illibata serventur, nos
in bona fide spondemus et pro rege nostro fide iubemus.
Ego Adolfus Coloniensis ar- Ego Bernhardus Padeburnensis
cbiepiscopus elegi et subscripsi. episcopus elegi et subscripsi.
Ego Gerardus Indensis abbas Ego Thietmarus Mindensis epi-
elegi et subscripsi. Ego Heri- scopus elegi et consecrationi co-
, bertus Werdinensis abbas elegi hoperatus fui. Ego Widikindus
et subscripsi. Ego Henricus dux Corbeiensis abbas elegi et sub-
Lotharingie, qui et Brabantie, scripsi.
marcbio Romani imperii elegi et
subscripsi. Ego Henricus comes
de Kuke consensi et subscripsi.
54 (45). Anzeige der Königswahl Philipps an den Papst.
[1199] Mai 28.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 3f.
Reverendo in Christo patri domino Innocentio sancte Romane
ecclesie summo pontifici Germaniarum principes et magnates in
Christo filii Madeburgensis archiepiscopus, Treverensis archiepisco-
pus, Bisuntine sedis archiepiscopus, Ratisponensis episcopus, Fri-
singensis episcopus, Augustensis episcopus, Constantiensis episcopus,
Eistedensis episcopus, Wormatiensis episcopus, Spirensis episcopus,
Brixiensis electus, Ildesemensis episcopus imperialis aule cancellarius,
abbas Fuldensis, abbas Hersveldensis, abbas de Tegernse, abbas
Elwacensis, item rex Boemie, dux Saxonie, dux Bawarie, dux Austrie,
dux Merannie, dux Lotharingie, marchio Missenensis, marchio
Brandeburgensis, marchio Moravie, marchio de Rumesperc, aliique
totius Alemannie nobiles debitum et paratum cum omni devotione et
obsequio famulatum.
[1] Apostolice beatitudinis eminentia, que piis supplicantium
desideriis et affectibus gratam semper consuevit impertiri beni-
volentiam et assensum, firmam universitati nostre certitudinem
amministrat, quod in hiis, que a sanctitate vestra iustissime postu-
lamus, benignitatem apostoHcam debeamus et iu exaudiendo per-
sentire facilem et in exequendo quod petimus fruetuosam. Quo-
circa magnitudini vestre duximus declarandum, quod mortuo in-
clito domino nostro Heinrico Romanorum imperatore augusto, col-
lecta multitudine principum, ubi nobilium et ministerialium imperii
numerus aderat copiosus, illustrem dominum nostrum Philippum
in imperatorem Romani solii rite et sollempniter elegimus, quo nec
ingenuitate sublimiorem nec honorum luce magis conspicuum neque
ad sceptra et regimina sacri imperii gubernanda nec ad ecclesiam
dei, sicut dignum est et expedit, defensandam potiorem potuimus
invenire. [2] Yerum quoniam propter paueos principes iustitie
resistentes ad negotia imperii utiliter pertractanda ad hec usque
Altniwm u. BmUa, Urkunden. 4. Aufl. 5
Digitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
114
55 (46). Innocenz III üb. d. Königswahl 1200.
tempora non convenimus, nunc deliberatione habita cum predicto
domino nostro rege Philippo apud Nftren berc sollempnem curiam
celebi-avimus, unanimiter ita domino nostro (disponente Altissimo)
contra turbatores suos adiutorium prestituA, quotl nullus in imperio
et in terris, quas Serenissimus frater suus habuit, ipsius audebit
dominium recusare. [3] Quocir.a dignitatis apostolice elementiam
omni studio et attentione rogamus, ut precum nostrarum interventu,
qui Romane ecclesie statum Optimum semper dileximus, ad iura
imperii manum cum iniuria nullatenus extendatis, diligentius atten-
dentes, quod non sustinemus ius ecclesie ab aliquo dimiuui aut
infringi. Igitur favorem vestrum et benivolentiam excellentissimo
domino nostro fructuosius impendatis et eius honores ac commoda
ita, ubi potestis, erigere dignemini cum effectu, ut iusticie non
dominetur iniquitas, sed subdatur semper falsitas veritati. [4] Mo-
nemus insuper et precamur, ut dilecto amico nosti’o devoto et fideli
domini nostri regis Philippi Marcwardo, marchioni Ancbonensi duci
Ravenuensi procuratori regni Sicilie imperialis aule senescalco, in
negociis domini nostri apostolicam prestetis benivolentiam et favo¬
rem nec resistentibus ei prebeatis adiutoria, sicut de vestra con-
fidimus sanctiiate, certissime scientes, quod omnibus viribus quibus
possumus Romam in brevi cum ipso domino nostro divinitate
propicia veniemus pro imperatorie coronationis dignitate ipsi subli-
miter obtinenda. [5] Hec omnia vobis tarn ex nostra, qui presentes
existimus, quam ex parte aliorum principum scripsimus, quorum
nuncios et litteras habuimus, qui etiam domino nostro fidelitatem
fecerunt et hominium; quorum nomina sunt hec: patriarcha Aqui
legensis, archiepiscopus Bremensis; Verdensis Halverstadensis Merse-
burgensis episcopi, Nuwenburgensis Monasteriensis Osnaburgensis
Babenbergensis episcopi, Pattaviensis Curiensis Tridentinus episcopi,
Metensis Tollensis Verdunensis Leodiensis episcopi, comes palatinus
Burgundie, dux Caringie, dux Karinthie, dux de Bites, marchio
de Lannesperc, marchio de Voheberc, comes palatinus de Tübingen,
comes palatinus de Witelinesbach et alii quam plures comites et
nobiles, quorum hic nomina reticemus.
Datum Spire 5 kal. iunii.
55 (46). Schreiben des Papstes Innocenz m betr. die streitige
Königswalil. [1200 Juni.]
Aus Epiatol® Innocentii III ed. St. Baluzius Bd. I (1682) S. 695f.
Universis tarn ecclesiasticis quam secularibus principibus
Alemanniae.
[1] Cum de discordia, qu® diebus nostris peccatis exigentibus
super imperio est suborta, vehementius doleamus. quia non, ut
aliqui mentiendo confingunt, ad depressionera eius intendiinus, sed
ad exaltationem potius aspiramus, cogitavimus saspius intra nos
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
55 (46). Innocenz III db. d. Königswahl 1200.
115
ipsos, deliberavimus quoque frequenter cum fratribus nostris, et
cum aliis viris prudentibus et discretis non semel tantum tractavimus,
qualiter ad sopiendam dissensionem huiusmodi possemus impendere
operam efficacem. [2] Fuerunt autem quam plures, qui nobis
suggererent, ut, cum duo fuissent per discordiam in reges electi, de
studiis eligentium et meritis electorum inquireremus sollicite veri-
tatem, quatenus intelligeremus plenius, cui esset favor apostolicus
impendendus.
[3] Dicebatur enim de altero, quod receptus esset a pluribus et
insignia imperialia obtineret. Sed opponebatur protinus contra eum,
quod nec ab eo qui potuit nec ubi debuit fuerit coronatus, cum
Tarantasiensis archiepiscopus tamquam extraneus et ad quem id
minime pertinet evocatus ei regni prsesumpserit imponere diadema.
Praeterea obiciebatur eidem, quod coDtra proprium iuramentum, super
quo nec consilium a sede apostolica requisierat, regnum sibi prae-
sumpserat usurpare, cum super illo iuramento sedes apostolica prius
consuli debuisset, sicut et eam qui dam consuluc-re prudenter, apud
quam ex institutione divina plenitudo residet potestatis. Addebatur
etiam contra ipsum, quod, cum bonae memoriae Celestinus papa
praedecessor noster ipsum pro tementate sua excommunicationis
sententia publice innodasset, et nuntii liostri, quos pro liberatione
venerabilis fratris nostri Salernitani archiepiscopi quondam in
Tbeutoniam miseramus, datam sibi formam a nobis in absolutione
ipsius, qui iam in regem se fecerat nominari, minime servavissent,
contra quam nihil agere poterant, idem profecto et excommunicatus
electus fuerat in regem et adhuc excommunicationis sententia tene-
batur astrictus. Unde iuxta sanctorum patrum canonicas sanctiones
ei qui talis existit non obstante iuramento fiaelitatis est obsequium
subtrahendum. [4] Hoc quoque contra eundem non modicum facere
proponebant, quod contra libertatem imperii regnum sibi iure nite-
batur hereditario usurpare. Unde si, piout olim frater patri suc-
cesserat, sic nunc succederet frater fratri, libertas principum deperiret,
cum non per eorum electionem, sed per successionem potius regnum
videretur adeptus; ut cetera benignius taceamus, quse contra genus
ipsius super oppressione tarn ecclesiarum quam principum opponun-
tur, ne ipsum persequi videamur.
[5] Ceterum proponebatur pro altero, quod ab eo qui potuit
et ubi debuit fuerat coronatus, cum a venerabili fratre nostro Colo-
niensi archiepiscopo, ad quem id pertinet, apud Aquisgranum in solio
augustali fuerit inunctus et coronatus in regem. Sed opponebatur
eidem, quod pauciores eum principes sequerentur.
[6] Licet autem nobis fuissent talia ssepe suggesta et ut sic
procederemus consultum a viris prudentibus et discretis, volentes
tarnen honori vestro deferre, universitatem vestram paterno com-
monuimus dilectionis affectu et per apostolica vobis scripta manda-
vimus, ut dei timorem habentes pree oculis et honorem zelantes
imperii, ne annullaretur dignitas eius et libertas etiam deperiret,
8 *
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
116 55 (46). Innocenz III üb. d. Königswahl 1200.
melius intenderetis ad provisionem ipsius; n a , dum foveretis dis-
cordiam, per vos destrueretur imperialis sublimitas, qu« per vestrum
erat Studium conservanda; alioquin, quia mora periculum ad se
grave habebat, nos quod expedire sciremus sollicite procurantes, ei
curaremus favorem apostolicum impertiri, quem crederemus maioribus
studiis et meritis adiuvari. [7] Gaudemus autem, quod, licet monita
nostra distuleritis hactenus exaudire, nuuc tarnen redeuntes ad cor
et quid potius expediat attendentes iuxta commonitionem nostram
proposuistis, ut accepimus, de imperii pace tractare. [8] Monemus
igitur universitatem vestram et exhortamur in Domino et per aposto-
lica scripta mandamus, in remissionem vobis peccaminum iniun-
gentes, quatenus iis quse prsomisimus diligenti meditatione pensatis
ad eum vestrae dirigatis considerationis intuitum, qui merito strenui-
tatis et probitatis ad regendum imperium est idoneus; quod quasi
praeöipuum in hoc negotio procurare debetis; cum praesertim hoc
tempore non solum imperium probum et strenuum exigat habere
rectorem, sed et ecclesia nec possit nee velit diutius iusto et provido
defensore carere, quem nos possimus et debeamus merito coronare,
ab eo penitus animum removentes, cui propter impedimenta patentia
favorem non debeamus apostolicum impertiri. Alioquin, unde cre-
deretis discordiam vos sopire, inde contingeret vos maius scandalum
suscitare; quoniam praeter id quod, si fieret forte contrarium, Urbi
et pene penitus toti displiceret Italiae, ecclesia quoque id ferret
graviter et moleste nec se dubitaret pro iustitia et veritate potenter
opponere, quae deo desiderat potius quam hominibus complacere;
essetis etiam perditionis occasio terrae sanctae, ad cuius recupera-
tionem totis viribus aspiramus.
[9] Haec autem vobis praedicimus, non ut libertatis dignitatis
et pntestatis vestrae privilegio derogare velimus, sed ut dissensionis
et scandali materiam amputemus, cum is sit a vobis assumendus in
regem, quem nos in imperatorem possimus et debeamus merito
coronare; ne, si secus accideret, fieret error novissimus peior
priore. Si vero salubribus monitis nostris, quae de corde puro et
conscientia bona et fide non ficta prooedunt, prudenter ac reverenter
curaveritis acquiescere, nos cum eo paiiter et pro eo, qui rite sic
fuerit promotus in principem, ad honorem et exaltationem imperii
efficaciter intendemus, cum et ipse nobiscum pariter et pro nobis
ad honorem et exaltationem ecclesiae intendere debeat, ut speramus;
ita quod eo faciente, qui est rex regum et dominus dominantium,
sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech, regnum et
sacerdotium diebus nostris mutuis subsidiis optatum recipient incre-
mentum. Super iuramentis etiam illud auctoritate apostolica sta-
tuemus, quod ad purgandam et famam et conscientiam redundabit.
Unde non permittatis vos aliquo modo seduci sub specie pietatis
ab iis, qui non communem, sed specialem utilitatem inquirunt;
quoniam ad hoc principaliter debet principis electio procurari, non
ut provideatur certae personae. sed ut reipublicae consulatur. Quod
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
56. Schreiben Inaocenz’ III Aber die Königswahl 1202.
117
utique fieri non potest, nisi persona principis provida eit et iusta,
strenua et honesta.
[10] Ut autem de uostro beneplacito et consilio reddamini
certiores, dilectum filium Aegidium acolythum nostrum virum pro-
vidum et discretum nobis et fratribus nostris merito siue probitatis
acceptum, de cuius plene fidelitate confidimus, ad vos duximus
destinandum, cui in iis, quae vobis ex parte nostra proponet, indu-
bitata fide credatis. Quia vero per faisarios multa soient saepius
obtineri, si forsan, quod non credimus, aliquae litterae contra tenorem
prsesentium anta datam istarum quasi a nobis apparuerint impetratae,
ipsas noveritis esse falsas.
Datum Laterani.
56.* Schreiben des Papstes Innocenz 111
(Dekretale „Venerabilem“) Aber die Kftnigswahl, mit Entscheidung
fttr Otto IV. [1202 März].
Aas Monum. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 505—507.
Die beiden Stellen, welche in der Vorlage der Monum. Germ. hist, and sonstiger
Abdrücke, dem Registrum Innocentii super negotio Romani imperii, durch Ver¬
weis auf ein anderes Schreiben des Papstes in demselben Registrum abgekürzt
sind, haben wir aus diesem Schreiben nach Epistolarum Innocentii III edidit
St. Baluzius Tomus I (1682) S. 704 eingesetzt.
Nobili viro duci Zaringie.
[1] ' Venerabilem fratrem nostrum.. Salzburgensera archiepi-
scopum et dilectum filium .. abbatem de Salem et nobilem virum . .
marchionem Orientalem, quorumdam principum nuntios ad sedem
apostolicam destinatos, benigne recepimus et eis benivolam duximus
audientiam indulgendam. Litteras quoque, quas per eos quidam
nobis principes desanarunt, diligenter perlegi fecimus et que con-
tinebantur in eis notavimus universa. [2] Inter cetera vero, que dicti
principes per easdem nobis litteras intimarunt, hac precipue obiec-
tione sunt usi, dicentes, quod venerabilis frater noster Prenestinus
episcopus, apostolice sedis legatus, aut electoris gessit aut cognitoris
personam; si electoris, in alienam messem miserat falcem suam et
electioni se ingerens priDcipum derogaverat dignitati; si cognitoris,
absente altera partium videtur perperam processisse, cum citata non
fuerit et ideo non debuerit contumax iudicari. [3] Verum nos, qui
secundum apostolice servitutis officium sumus singulis in iustitia
debitores, sicut iustitiam nostram ab aliis nolumus usurpari, sic ius
principum nobis nolumus vendicare. Unde illis principibus ius et
potestatem eligendi regem in imperatorem postmodum promovendum
recognoscimus, ut debemus, ad quos de iure ac antiqua consuetudine
noscitur pertinere; presertim cum ad eos ius et potestas huiusmodi
ab apostolica sede pervenerit, que Romanum imperium in persona
magnifici Karoli a Grecis transtulit in Germanos. [4] Sed et prin¬
cipes recognoscere debent et utique recognoscunt, quod ius et aue-
toritas examinandi personam electam in regem et promovendam ad
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
118 56. Schreiben Innoceoz’ III über die Königs wähl 1202.
imperium ad nos speotat, qui eam iuungimus, consecramus et coro-
namus. Est euim regulariter ac generaliter observatum, ut ad eum
examinatio persone pertineat, ad quem impositio manus spectat.
Numquid enim, si principes non soium in discordia, sed etiam in
concordia saerilegum quemcumque vel excommunicatum in regem,
tirampnura vel fatuum, hereticum eligerent aut paganum, nos inun-
gere, cousecrare ac coronare hominem liuiusmodi deberemus ? Absit
omnino!
[5] Obiectioni ergo principum respondentes asserimus, quod
legatus noster episcopus Prenestinus nec electoris gessit personam,
iuxta quod nobis per litteras suas quidam principum opponebant,
utpote qui nec fecit aliquem eligi nec elegit et sic electioni se
nequaquam ingessit; nec cognitoris personam exhibuit, cum neutrius
electionem quoad factum eligentium confirmandam duxerit aut etiam
infirmandam, et sic ius sibi principum nullatenus usurparit aut
venerit contra illud. Exercuit autem denuntiatoris officium, quia
personam ducis eiusdem denuntiavit indignam et personam regis
ipsius denuntiavit idoneam quoad imperium obtinendum, non tarn
propter studia eligentium quam propter merita electorum; quamvis
plures ex illis, qui eligendi regem in imperatorem promovendum
de iure ac consuetudine obtinent potestatem, consensisse per-
hibeantur in ipsum regem Ottonem, et ex eo quod fautores Philippi,
absentibus aliis et contemptis, ipsum eligere presumpserunt, pateat
eos perperam processisse; cum explorati sit iuris, quod electioni
plus contemptus unius quam contradictio multorum obsistat. ünde
quia privilegium meruerunt amittere, qui permissa sibi abusi sunt
potestate, videri non immerito potest, quod iniuria huiusmodi non
obstante ceteri uti potuerint iure suo. [6] Et quoniam dux pro-
dictus nec ubi debuit nec a quo debuit coronam et unctionem aecepit,
memoratus vero rex et ubi debuit, videlicet Aquisgrani, et a quo
debuit, scilieet a venerabili fratre nostro Coloniensi archiepiscopo,
recepit utrumque, nos utique non Philippum, sed Ottonem reputamus
et nominamus regem iustitia exigente. In reprobations vero prefati
Philippi ducis Suevie propter manifesta impedimenta persone non
accusatione, sed condempnatione potius fuit opus, quia non accu-
satione. sed condempnatione indigent manifesta. Quod autem, cum
in electione vota principum dividuntur, post ammonitionem et ex-
spectationem alteri partium favere possimus, maxime postquam a
nobis unctio consecratio et coronatio postulantur, sicut utraque pars
a nobis multotiens postulavit, ex iure patet pariter et exemplo.
Numquid enim, si principes ammoniti et exspectati vel non poterint
vel noluerint convenire, apostolica sedes advocato et defensore carebit
eorumque culpa ipsi redundabit in peuam? Sciunt autem principes
et tua nobilitas non ignorat, quod, cum Lotharius et Corradus in
discordia fuissent eleeti, Romanus pontifex Lotharium coronavit, et
imperium obtinuit coronatus, eodem Corrado tune demum ad eius
gratiam redeunte. [7] Nos ergo per nuntios principum memoratos
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
56. Schreiben Innocenz’ III über die Königiwahl 1202. 119
eos duximus commonendos, ut, sicut nos a iuris ipsorum cessamus
iniuria, sic ipsi contra ius nostrum se nequaquam iniuriosos osten-
dant, sed a prefato duce, iusto quidem a nobis iudicio reprobato,
recedant et prefato regi Ottoni non abnuant adhercre, nisi tune
demum contra personam vel factum legitimum quid ab eis obiectum
fuerit et ostensum. [8] Sunt enim notoria impedxmenta ducis Suevie.
scilicet exeommunieatio publica, periurium manifestum et perse-
cutio divulgata, quam progenitores eius et ipse presumpserunt in
apostolicam sedem et alias ecclesias exercere. Fuit enim a bone
memorie Celestino papa predecessore nostro propter invasionem et
devastationem patrimonii beati Petri commonitione sepe premissa
publice ac sollempniter excommunicationis vinculo innodatus, cum
in Tuscia moraretur; quod ipse postmodum recognovit, dum per
nuntium suum ab ipso predecessore nostro absolutionis beneficium
postulavit et postmodum a.. tune Sutrino episcopo, quem cum
abbate Sancti Anastasii pro liberatione venerabilis fratris nostri
Salernitani archiepiscopi nos in Teutoniam miseramus, contra for-
mam mandati nostri de facto solummodo, quia de iure non potuit,
post suam electionem apud Warmaciam occulte se fecit absolvi.
Unde patet, quod fuerit excommunicatus electus,*) et videtur non
immerito, quod adhuc sit ex eadem causa excommunicationis sen-
tentia innodatus, cum predictus episcopus eum auctoritate sua non
posset absolvere, auctoritate vero nostre delegationis nec plus nec
aliter liceret hoc ipsi quam quod fuerat ab apostolica sede concessum.
Ex eo etiam excommunicationis sententie subiacere creditur mani¬
feste, quod, cum perfidus Marcualdus, dei et ecclesie inimicus, cum
universis fautoribus tarn Theutonicis quam Latinis excommunica¬
tionis vulgate vinculis sue iniquitutis meritis sit astrictus (sicut iam
vobis per litteras liostras directas per P. iudicem Placentinum ipsius
Pbilippi nuntium iutimasse meminimus, quas ad ipsius Phiiippi
audientiam credimus pervenisse), ipse nihilominus, quam vis id non
tantum ex relatione ipsius iudicis, sed etiam per publicam famam ad
notitiam eius devenerit, eidem excommunicato non solum com-
municat, sed eum in malitia sua fovet et per nuntios et litteras
suas exaeuit furorem ipsius, ut carissimum in Christo filium nostrum
Fridericum Sicilie regem illustrem nepotem suum, quem iam here-
ditate paterna privavit, adhuc privet possessione materna. Idem
etiam contra proprium iuramentum, super quo nec consilium a sede
apostolica requisivit, ambitiouis vitio regnum sibi usurpare pre-
sumpsit, non alium causa necessitatis in regem eligere, quod ut-
cunque tolerabilius videretur, cum super illo iuramento sedes aposto¬
lica prius consuli debuisset, sicut et eam quidam consuluere pru-
*) Die folgende Stelle ist in dem betr. Kopialbuch abgekürzt durch Ver¬
weisung auf das oben angeführte Schreiben mit den Worten „etc., ut supra
in euiidem inodum scriptum est principibus Aiamannie, usque sua temeritate
venire“. Vgl. die Bemerkung oben am Kopfe dieser Nr.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
120
56. Schreiben Innocenz’ III. über die Königswahl 1202.
deuter, apud quam ex institutione divina plenitudo residet potestatis.
Nec valet ad plenam excusationem ipsius, si iuramentum illud
dicatur illicitum, cum nihilomiaus super eo nos prius consulere
debuisset, quam contra ipsum propria temeritate venire. Utrum vero
dictum iuramentum licitum fuerit an illicitum et ideo servandum
an non servandum exstiterit, nemo sane mentis ignorat ad nostrum
iudicium pertinere. [9] Quod autein Philippus de genere perse-
cutorum existat, principes non credimus duoitare, cum Henricus,*)
qui primus imperium de genere hoc aecepit, bone memorie Paschalem
papam, predecessorem nostrum, cum episcopis cardinalibus et multis
nobiHbus Romanorum presumpserit captivare; Friderieus autetn,
pater ipsius Philippi, contra felicis recordationis Alexandrum, prede¬
cessorem nostrum, longo tempore schisma fovit; Henricus, frater
ipsius Philippi, qualiter se habuerit circa interfectores sancte memorie
Alberti Leodiensis episcopi, quem ipse prius coegerat exulare, ac
Corradus, qui predictum Ostiensem episcopum ceperat, satis nostis;
qui etiam qualiter venerabilem fratrem nostrum Auximanum epi¬
scopum alapis cedi fecerit et pilos de barba eius avelli et tractari
eum in pluribus inhoneste, qualiter quoque quosdam familiäres
ecclesie Romane naso fecerit mutilari, qualiter predictum Salerni-
tanum archiepiscopum captivarit et quosdam viros ecclesiasticos
flammis torreri fecerit, quosdam vero vivos in mare submergi, ad
tuam et aliorum principum credimus audieutiam pervenisse. [10] In¬
super si supradicius dux, quod absit, imperium obtineret, libertas
principum in electione periret et imperii obtinendi de cetero ceteris
fiducia tolleretur. Nam si, prout olim Fredericus Corrado et Hen¬
ricus postmodum Frederico, si nunc vel Fredericus Philippo vel
Philippus Henrico succederet, videretur imperium non ex electione,
sed ex successione deberi. Preterea cum multi principum ex imperio
eque sint nobiles et potentes, in eorum preiudicium redundaret, si
nonnisi de domo ducum Suevie videretur aliquis ad imperium assu-
mendus. [11] Cum ergo nos flecti a nostro proposito nulla penitus
occasione possimus, sed in eo potius firmissime persistamus, et tu
nobis sepe per litteras tuas duxeris suggerendum, ut eidem duci
nullatenus faveremus, nobilitatem tuam monemus et exhortamur in
Domino et per apostolica scripta mandamus, quatenus, sicut de
gratis nostra confidis et nos de tua devotione speramus, de cetero
a prefato duce Philippo recedas omnino, non obstante iuramento, si
quod ei ratione regni fecisti, cum eo quantum ad obtinendum im¬
perium reprobato iuramentum huiusmodi non debeat observari. Pre-
dicto vero regi Ottoni, quem nos concedente Domino ad coronam
imperii disponimus evocare, patenter adhereas et potenter, ut, cum
ei ad commonitionem nostram adheseris, inter primos gratiam et
*) Die folgende Stelle ist in dem betr. Kopialbuch rbgekürzt durch Ver¬
weisung auf das oben angeführte Schreiben mit den Worten „etc. in eundem
fere modum, ut superius dictum est, usque vivos in mare submergi“.
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
57 (47). Zugeständnisse Friedrichs IL an Innozenz IIL 1213. 121
benivolentiam eius obtinere prccipue merearis; ad quod nos pro tue
nobilitatis amore dabimus operam efficacem.
Datum Laterani.
57 (47). Zugeständnisse Friedrichs n. an Papst Innocenz 111.
von Reichs wegen. 1218 Juli 12.
Diese Urkunde ist in drei gleich datierten, aber tatsächlich wohl nur an¬
nähernd gleichzeitigen Originalausfertigungen ausgestellt worden; die zweite
unterscheidet sich von der ersten nur durch Abweichungen von formaler Be¬
deutung, die dritte außerdem durch einige inhaltliche Zusätze. Wir geben den
Abdruck der ersten Ausfertigung aus Mon. Germ. hist. LL. Seot. IV. £d. II
(1896) S. 681 und bezeichnen die oben erwähnten Zusätze der dritten Aus¬
fertigung durch runde Klammern, die Auslassungen derselben durch eckige
Klammern. Die dritte Fassung des Privilegs ist bei dessen Erneuerung zu
Hagenau im September 1219 und späterhin maßgebend' geblieben.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fredencus secundus
divina favente clementia Romanorum rex et semper augustus et rex
Sicilie.
[1] Regnum nostrum tune stabiliri credimus et confidimus,
cum Altissimum, de cuius manu ea que possidemus bona recepi-
mus, honoramus. Tanto enim Domino, qui bona tribuit nobis, ad
offerendas hostias operis et devotionis astringimur, quanto ipsum
misericordem in nobis et mirabilem experimur. Congnoscentes igitur
gratiam, que data est nobis ab ipso, habentes quoque pre oculis
inmensa et innumera benefitia vestra, karissime domine et reveren-
tissime pater, protector et benefactor noster, domine Innocenti dei
gratia summe pontifex venerande, per cuius benefitium operam et
tutelam aliti sumus, protecti pariter ac promoti, postquam in solli-
citudinem vestram mater nostra felicis memorie Constantia imperatrix
(et Sicilie regina) ex ipso quasi utero nos iactavit, vobis, beatissime
pater, et omnibus catholicis successoribus vestris sancteque Romane
ecclesie spetiali matri nostre oranem obedientiam honorificentiam
atque xeverentiam semper humili corde ac devoto spiritu impendemus,
quam predecessores nostri reges et imperatores catholici vestris ante-
cessoribus impendisse noscuntur, Dichil ex his volentes diminui, set
magis aügeri, ut nostra devotio magis enitescat. [2] Illum igitur
abusum volentes abolere, quem iDterdum quidam predecessorum
nostrorum exereuisse dinoscuntur et dicuntur in electionibus prela-
torum, concedimus et sanccinms, ut electiones prelatorum libere
fiant et canonice, quatenus illa prefitiatur ecclesie viduate, quem
totuni capitulum vel maior et sanior pars ipsius duxerit eligendum,
dummodo nichil obstet ei de canonicis institutis. [3] Appellationes
autem in negotiis et causis ecclesiasticis ad sedem apostolicam libere
fiant, earum prosecutionem sive processum nullus impedire presumat.
[4] Illum quoque dimittimus et refutamus abusum, quem in occu-
pandis bonis decedentiura prelatorum aut etiam ecclesiarum vacantium
nostri consueverunt. antecessores committere pro motu proprie volan-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
122 57 (47). Zugeständnisse Friedrichs IL an Innocenz III. 1213.
tatis. Omiiia vero spiritualia vobis et aliis ecclesiarum prelatis relin-
quimus lihere disponenda, ut que sunt cesaris cesari et que sunt dei
deo recta distributione reddantur. [5] Super eradicando autem
heretice pravitatis errorc auxilium dabimus et operam efficacem.
[G] Possessiones etiam, quas ecclesia Romana recuperavit, ab ante-
cessoribus nostris seu quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas
sibi dimittimus ipsamque ad eas obtinendas bona fide promittimus
adiuvare. Quas autem nondura recuperav$rit, ad reeuperandum pro
viribus erimus coadiutores; et quecumque ad manus nostras devenient,
sine difficultate (ac mora) ei restituere satagemus. Ad has pertinet
tota,terra que est a Radicophano usque Zeperanum, marchia An-
eonitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse Mahtildis, eomitatus
Brittenorii, exarcatus Ravenne, Pentapolis (massa Trabaria) cum
[aliis] adiacentibus terris expressis in multis privilegiis imperatorum
et regum a tempore Ludowici, ut eas habeat Romana ecclesia in
perpetuum cum omni iurisditione districtu et honore suo. Verun-
tamen cum ad recipiendam coronam imperii vel pro necessitatibus
ecclesie ab apostolica sede voeati venerimus, de mandato summi
pontificis recipiemus procurationes sive fodrum ab illis. [7] (Omnia
igitur supradicta et quecumque alia pertinent ad Romanam ecclesiam
de voluntate et conscientia consilio et consensu principum imperii
libere illi dimittimus renuntiamus et restituimus necnon ad omnem
scrupulum removendum, prout melius valet et efficacius intelligi,
concedimus conferimus et donamus, ut, sublata omnis contentionis et
dissensionis materia, firma pax et plena concordia in perpetuum
inter ecclesiam et imperium perseverent.) Adiutores etiam erimus
ad rettinend um et deffendendum Romane ecclesie regnum Sicilie
(cum omnibus ad ipsum spectantibus tarn citra Farum quam ultra
necnon Corsicam et Sardiniam) ac cetera iura, que ad ipsam per-
tinere dinoscuntur, tamquam devotus filius et catholicus princeps.
[81 Ut autem hec omnia vobis memorato sanctissimo patri nostro
domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici
vestrisque successoribus per nos et n ostros successores Romanorum
reges et imperatores observentur firmaque et inconvulsa semper
permaneant, presens privilegium conscriptum maiestatis nostre aurea
bulla iussimus communiri.
Testes autem hii sunt: Sigefridus Moguntine sedis arciepiscopus
apostolice sedis legatus, Eberhardus Salzburgensis arciepiscopus,
[Berardus Barensis arciepiscopus], Chünradus Ratisponensis epi-
scopus, Otto Wirzinburgensis episcopus, Manegoldus Pattaviensis
episcopus, Engelhardus Zizensis episcopus, Odacrius Boemorum rex,
Lodwicus dux Bawarie, Liupoldus dux Austrie et Styrie, Hermannus
lantgravius Thuringie, comes Albertus de Eberstein, comes Adolfus
de Sowenburc, comes Burchardus de Mannesveld, comes Oerhardus
de Diets, comes Ludwicus de Wirtemberch, Gebehardus burcravius
Meigdeburgensis, Hainricus de Stahhelburch, Waltherus de Langen-
berch, Heinricus de Chalandrino marescalcus imperii, Waltherus
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
68 (48). Innocenz IV z. Königsw.1246. 59 (49). Urban IV üb. d. Königsw. 1263. 123
de Sypf pincerna imperii, [Gwaltherus Gentilis comestabulus regni
Sicilie] et alii quam plures.
Signum domini Frederiei secundi Romanorum regis invictissimi
et regis Sicilie.
Ego Chünradus dei et apostolice sedis gratia Metensis episcopus
vice domini Sigefridi Moguntini arciepiscopi et apostolice sedis legati
ac totius Germanie arcicancellarii recognovi.
Acta sunt liec anno Domini nostri lesu Christi 1213, indictione
prima, regnante domino Frederico secundo .Romanorum rege glorioso
et rege Sicilie, anno regni eius Romani primo, Sicilie vero 16.
Datum apud Egram per manus Bertoldi de Niffen regalis aule
prothonotarii quarto idus iulii.
58 (48). Aufforderung des Papstes Innocenz IV
zur Königswahl des Landgrafen von Thüringen. 1246 April 21.
Aus Mon. Germ. hist. Legum Sect. IV. Bd. II (1896) S. 454. _
Archiepiscopis et nobilibus viris aliis principibus Tbeutonie haben-
tibus potestatem eligendi Romanorum regem in imperatorem posfc-
modum promovendum.
Quia inter ceteros orbis principes honorem ecclesie ac imperii
Romani teuemini specialiter procurare, nosque firma credulitate
speramus, quod ad exaltationem utriusque tanquam fide preclari
et devotione sinceri sollicite intenditis et ferventer, eo confidentius
vos ad id requirimus et hortamur, quo nostris in hac parte bene-
placitis libentius et promptius vos credimus parituros. Hinc est,
quod, cum dilectus filius nobilis vir lantgravius Thuringie ad ho¬
norem dei et ecclesie ac Christiane religionis presidium imperii prc-
dicti negotium assumere sit paratus, universitatem vestram monemus
rogamus et hortamur attente mandantes in remissionem peccaminum
iniungendo, quatinus de gratia Spiritus sancti confisi eundem lant-
gravium in Romanorum regem in imperatorem postmodum promo-
vendum, cum prefatum imperium ad presens vacare noscatur, un-
animiter absque dilationis dispendio eligacis, intendentes sibi fideliter
et constanter ac viriliter assistentes ad laudem et gloriam domini
lesu Christi catholice fidei et ecclesie libertatis augmentum et tran-
quillitatem totius populi christiani. Nos enim eiusdem imperii ac
vestra et aliorum principum Theutonie negotia curabimus auctore
Domino indefessa sollicitudine promovere.
Dat. Lugduni 11 kal. maii, pontificaius nostri anno lertio.
59 (49). Schreiben des Papstes Urban IV über die streitige
Königswahl. 1263 Aug. 27.
Aus Mon. Germ. hist. Epistol» saeculi XIII. Bd. III (1894) S. 545 — 549 .
Die sachlich abweichenden Worte des mut. mut. gleichlautenden Schreibens
an K. Alfons in eckigen Klammern. Vgl. auch Mon. Germ. hist. Constit.
Bd. II S. 522 ff.
Carissimo in Christo filio Ricoardo in Romanorum regem electo.
[1] Qui celum terramque regit, is nimirum celi novit ordinem
Digitized by
Ges igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
124 59 1.49). I'apst Urban IV über «lie Köuigsw&hi 126 6 .
et in terra potest eelesti; ponere ordini3 rationem 1s exempla de
superioribus ad infenora derivans, sicut in firmamento celi duo
luminaria magna constituit, ut mundum vicibus suis illustrent, sie
et in terris maxima dona sua, sacerdotium videlieet. et imperium,
ad plenum spiritualium mundanorumque regimen, ad firmamentum
ecclesie universalis instituens, utriusque potestatis ita discrevit
officia, ut eorum officiosa diversitas nulla sibi adversitate dissentiat,
sed in commissi executione regiminis ex officii debito in voti uni*
täte concordet, et ipsorum procul dubio profutura concordia, alter-
utrius altemis fulta presidiis ac utriusque mutuis fota favoribus,
opus iustitie liberius operetur, pacem mundo pariens, tranquilli-
tatem inducens et nutriens unitatem. Imperium siquidem ad sa-
lutem sacerdotali auctoritate dirigitur et ipsius adiutum suffragiis,
sedatis procellosis interdum imminentium tempestatum turbinibus,
tranquillum redditur et quietum. Sacerdotium vero pium et tutum
habere debet refugium imperialem mansuetudinem, cum öua vene-
ratione coniunctam, ut imperii Romani fastigio presidens specialis
advocati et defensoris precipui circa ecclesiam gerat officium, et in
ipsius fortitudine brachii defensentur ecclesie libertates et iura
manuteneantur ipsarum, extirpeutur hereses, cultus Christiane fidei
amplietur, et inimicis consternatis eiusdem in pacis pulchritudine
sedeat populus christianus et in requie opulenta quiescat.
[2] Verum humani generis inimicus, pacis impatiens, amator
litium, discordie semiaator, utriusque profectibus invidens, clare
memorie Willelmo Romanorum rege rebus humanis exempto inter
te et carissimum in Christo filium nostrum Alfonsum regem Castelle
ac Legionis illustrem in Romanorum regem electum circa obtinen-
dam eiusdem imperii dignitatem contentionis materiam suscitavit,
ut vobis circa hoc contendentibus careret imperialis regiminis com-
modis orbis terre, et tanti brachii, tarn utilis, tarn necessarii, tarn
cari, carentiam ex ipsius imperii vacatione diutina molestam ad-
modum et nocivam dampnosa experientia ecclesia predicta sentiret.
Sensit utique, sensit mater ecclesia tarn populi sibi commissi quam
suam gravem de huiusmodi contentione iacturam; crevit namque
perversorum audacia et ipsorum habundante malitia, dum eodem
vacante imperio ipsi ecclesie defensionis debite suffragia subtra*
huntur, liberius peccatis insistitur, hereses pullulant, scandala
suscitantur, multiplicantur cedes et strages, iniurie invalescunt, in
persecutionum turbinibus Petri navicula fluctuat, et interdum, qui
fidelium ipsius censeri nomine gloriantur, in arcum perversum, fidei
debitum non servando, conversi eam in suis iuribus iniuriose im-
petunt et ncolestant, illa nunc denegando pro libito, nunc illicite
occupando. Propter quod eadem ecclesia non immerito huiusmodi
vacationem deplorat imperii et de animarum periculis' que peccandi
libertas ingerit, ex intimis longa trahens suspiria ingemiscit. Ex eo
insuper quam dure, quam graviter matema eius viscera quatiuntur,
quod ipsa, tarn caros filios, tarn inclitos principes in suo sentiens
Digitized by
Gck igle
Original frcm '
UNIVERSITY OF MICHIGAN
59 (49). Papst Urban IV über die Königswahl 1263.
125
utero collidentes, prudenter advertit tuam et predicti regis potentiam,
in Christi blasphemos et inimicos nominis christiani potenter et
magnifice more solito exercendam, in proprium et grande domesti-
corum fidei detrimentum talibus contentionibus impiicari.
[3] Hec igitur et alia incommoda dissensionis huiusmodi eadem
ecclesia matemo pensans affectu, in hiis auxilii sui dexteram non '
subtraxit, sed vigilavit attentius, attentione sollicita vigilanter in-
tendit multaque sollicitudine pervigil laboravit, ut discriminibus
tantis occurreret teque ac ipsum regem a discordiarum dispendiis
preservaret. Et licet inter vos iudicis partes assumere distulerit,
pro eo maxime quod tarn tui quam ipsius regis nuntii in recor-
dationis felicis Alexandri pape predecessoris nostri, nostra et fratrum
nostrorum presentia constituti super predictis iudiciarium apostolice
sedis examen expresse usque ad bec tempora declinarint: dilatio-
nem tarnen huiusmodi illa etiam utilitatis utriusque partis consi-
deratio et pateme pietatis cautela, pro vobis Consilium capiens,
persuasit, ut vestris animis habilitatis interim ad reformanda inter
vos amicitie federa congruentia tempora captarentur et remedia
promptiora paterent, per que discordie occasione sublata ros giu-
tinum solide caritatis uniret, ac in vestre soliditate concordie, quam
tractatus, qui super hoc inter vos dicebantur haben, promittore
videbantur, sub sui principis ducatu pacifico daretur eidem sabatis-
mus imperio, et sedatis scandalis ipsius subditis quietis optate
iocunditas proveniret, pestis exterminaretur heretica, animarum peri-
cula vitarentur, ecclesia imperiali munita presidio et ab hostiUbus
erepta persecutorum incursibus respiraret ac eorum, qui sub simulate
fidelitatis audacia nocent fidentius, temeraria nocendi confidentia
refrenata suorum iurium integritate gauderet. Hec quidem hactenus
expectavimus anxii; hec desideravimus anxia expectatione diutius;
in hiis predecessoris, nostra et fratrum ipsorum sollicitudo non defuit,
secundum apostolice circumspectionis iudicium de contingentibus
nil omittens. Et quamquam, ut votis nostris satisfieret in hac parte,
hucusque non fuerit ex alto concessum, tarnen ad id semper nostra
suspiravit intentio, ad id plenis desideriis anxiamur, non proponentes
a ceptis desistere, quin circa negotium huiusmodi sub spe illius, qui
facit magna et inscrutabilia, qui facit concordiam in sublimibus,
prosequi pacis semitas intendamus, quicquid per nuncios et procura-
tores partium coram nobis novissime hiis diebus propositum, petitum
fuerit et responsum.
[4] Et quidem venerabilis frater noster Laurentius episcopus
et dilecti filii Willelmus archidiaconus Roffenses [et Guillelmus de
Corneria capellani nostri] ac Robertus de Baro* procuratores et nuntii
tui, a te plenariam potestatem habentes, ut in nostro consistorio tua
proponerent negotia et peterent cum sollempnitate, qua conveniret,
vocationem tuam sollempniter ad coronam ac universa et singula
circa hec gererent, agerent fideliter ac procurarent, que per veros
nuntios ac procuratores ad hoc specialiter deputatos legitime posseut
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
126
59 (49). Papst Urban IV über die Königswahl 1263.
agi, peti et etiam procurari, quibusdam consuetudinibus prelibatis,
quas servandas in electione ßomaui principis asserebant, proposuerunt
inter cetera (tarn per electionem de te, ubi quando et a quibus
debuit, legitime celebratam, quam per consensum tuum in ipsa et
per unctionem coronationem inthronizationem in sede magnifici
Karoli et alia subsecuta), tibi electo predictis consuetudinibus obser-
vatis, et nulli alii plenum ius quoad proprietatein et possessionem
in prefatis regno et imperio acquisitum ac regium nomen et imperii
diadema indubitate deberi; et supplicaverunt instanter ac inter alia
humiliter petierunt tibi et huiusmodi nomen ascribi et te, per nos
inungeudum consecraudum et. coronandum in Romanorum impera-
torem advocatum et defensorem ecclesie, ad ipsum diadema de
nostris suscipienduni manibus sine dispendio ulterioris more vocari,
et apostolicum tibi favorem impendi; petitionem huiusmodi varii3
tarn facti quam iuris allegationibus et quam pluribus nichilominus
premissis protestationibus fulcientes ac dicentes ipsam per contra*
dietionein memorati regis vel electionem, si qua de ipso facta fuerat
(utpote contra pretactas imperii consuetudines, post electionem tuam
non cassatam nec cassandam, etiam ab hiis, qui saltem tune nullum
ius habebant id faciendi, presumptam), non debere aliquatenus
impediri.
[5] Ex parte vero supradicti regis per venerabiles fratree
nostros Garsiam Silvensem et fratrem Dominicum Abulensem epi-
scopos et dilectos filios magistrum Iohannem capellanum nostrum,
archidiaconum Compostellanum, et Radulphum de Podio Bonizi
ipsius regis procuratores actores et negotiorum gestores generales
et speciales, ita quod occupantis non sit melior conditio, mandatnm
habentes ab eodem rege ad petendum pro ipso et suo nomine a nobis
et predictis fratribus nostris coronam imperii et assignari sibi diem
ad recipiendum ipsam et ad ageudum respondendum defendendum
et ad tractandum iura sua et imperii et quiequid honori suo expedire
viderent, sive in ordinario sive in extraordinario iudicio ageretur,
[neeuon et per dilectum filium magistrum Bernardum capellanum
nostrum, archidiaconum in ecclesia Compostellana] fuit econtra
propositum eundem regem ad predicta regnum et imperium a maiori
parte principum vocem in huiusmodi electione habentium electum
fuisse legitime ac esse in ipso regno et imperio potiorem; et elec¬
tionem de te factam, inunctionem quoque, coronationem ac cetera
subsecuta ex eadem electione tua ex diversis causis tarn contra te
quam contra electores tuos et electionem ipsam oppositis penitus
nulla esse nec dicti regis electionem, quamquam posterius cele¬
bratam, impedire potuisse multipliciter allegantes, cum instantia
postularunt ipsi regi consuetum favorem et debitam in huiusmodi
negotio iustitiam exhiberi, apertius exprimentes hanc fore iustitiam
debitam, hunc esse favorem in talibus consuetum: videlicet quod,
quando aliqui ad imperium in discordia principum eliguntur, sedes
apostolica illum, qui electus est a parte maiori, persone impedimentis
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
»vtöhw?/
59 (49). Papst Urban IV über die Königswahl 1263. 127
oessantibus denunciat electum canonice ac regem nominat, parte
sdtcrsi non citata, et ei favorem prestat illique terminum ad reei-
piendum coronam assignat, etiamsi alter taliter electorum regni pos-
sessionem presumpserit oeeupare, sicut in eleetionibus Lotharn et
Conradi, Ottonis et PhiLippiae aliorum plurium observatam fuisse
dicebant.
[6] Eisdem autem regis Castelle nuutiis petitioui predicte super
debita iustitia exhibenda porrecte insistentibus, nos memoratum
Roffensem epi^eopum et alios tuos procuratores de predictorum
fratrum consilio duximus requirendos, si veilen t super premissis
subire tuo nomine nostrum et apostolice sedis examen. Qui habito
consilio respondcrunt, quod, cum sis princeps catholicus, nobis et
ecclesie Romane devotus, ipsam caput christianitatis et fidei tuamque
matrem et dominam recognoscens, nec intendas iliius declinare iu-
dicium, in quibus illud subire debes et de iure teneris, et in iruperio
ius habeas ac regni Alemannie et eius iurium possessionem obtineas,
parati erant, in quantum predicti mandati, quod a te habebant, se
vires extendunt, pro te ac tuo nomine tamquara pro rege vero ac
legitimo possessore iudicium nostrum et ecclesie Romane subire,
si quis appareret, qui te super premissis veilet impetere aut aliquid
quocumque modo proponere, per quod tibi posset aliquod preiudicium
generari, salvis semper in omnibus et per omnia iurisdictione pote-
state officio auctoritate dignitate honore ac libertate sacri Romani
imperii eiusque, principum, ad quos speeialiter spectat Romani regis
electio et quibus preiudicare non inlendebant vel alias quomodolibet
derogare. petitionem tuo premissam nomine niehilominus repetentes.
[7] Ecce, fili karissime, dum ad petitionem iustitie ab una
parte proceditur nec ab altera iudicio ceditur, sed ipsius prosecutioni
constanter instatur, nos, qui sperabamus, quod per tuam et ipsius
regis concordiam et concordem supradicti ordinationem imperii
desiderate quietis nobis serenitas arrideret, in iudiciorum anfractus
ingerimur, et expetite iustitie instantia in ipsorum nos fluctus im-
pcllit. Ecce pacem expcctavimus, et non venit; quesivimus bona,
sed illorum cupitus successus nostris desideriis non accessit. Pro-
fecto non id desiderabat ecclesie imperiali auxilio relevanda necessi-
tas ; non id exigebant lacere partes imperii occupatricibus exposite
manibus direptorum; non id requirebat christianitatis hiis maxime
temporibus misoranda conditio, quam intrinseca plus quam civilia
bella concutiunt et inhumaniter efferarum immanitates gentium ac
precipue Tartarice feritatis affligunt; quibus potius debebatur, ut
per tractatus pacificos cesarei culminis acceleranda provisio in uni-
tate capitis iuribus Romani reintegratis imperii contra tot discrimina
provideret.
[8] Nos itaque, pacis cogitationes sollicite cogitantes ac de
iliius sperantes omnipotentia et immensa virtute, sub quo curvantur
qui portant orbem, qui ventis imperat, et ad eius nutum stat spiritus
procellarum, pacis tractatibus providimus insistendum Et ideo. hine
Digitized by
Go», igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
128
60 (50). Anzeige der Königswahl Rudolfe I 1273.
inde propositis a nobis et predictis fratribus nostris in deliberationem
exacte discussionis inductis, de ipsorum consilio tarn ad magni*
ficentie tue presentiam quam ad ipsum regem Castelle nuntios
deliberavimus destinandos, qui vos ad pacem invitent; ad quod
dilectum filium magistrum Guillelmum capellanum nostrum archi-
diaconum in ecclesia Parisiensi. virum utique providum consilii
maturitate conspicuum et nobis ac eisdem fratribus plurimum merito
sue probitatis acceptum, de cuius industria et fidelitate nos et ipsi
fratres plene confidimus, ad tuam magnificentiam specialiter desti-
namus. Et nichilominus, cum simus omnibus iu iustitia debitores
nec debeamus eam personis denegare sublimibus, qui super ipsa
etiam ab humilibus requisiti nostri partes officii non negamus,
te ac eundem regem Castelle citandos decrevimus, et te de sepe-
dictorum fratrum consilio peremptorie presentium tenore citamus,
ut secundo die mensis maii primo venturi apostolico conspectui
per procuratores idoneos te presentes, qui tue conscientie conscii
legitimum et plenum a te mandatum habeant ad pacis tractatum,
si Dominus dederit, ineundum et ad procedendum in ipso negotio,
prout honori ecclesie ac pensata talis et tanti. conditione negotii
sine offensa iustitie videbimus expedire.
Dat. apud Urbemveterem, 6 kalendas septembris, pontificatus
nostri anno 2.
60/62 (50/51). Anzeige der Kflnigswahl Rudolfs I an den Papst
1273 Okt. 24. bzw. 1273 nach Dez. 22 und Bestätigung des Papstes
1274 Sept. 26.
Nr. 60 mit Hinweglassung der langen schwülstigen Einleitung aus Mon.
Germ. hist. LL. Sect. IV. Constit. Bd. III (1904) S. 17f.; Nr. 61 und 62 aus
id. op. S. 23 bzw. 65 f.
60 (50). Sanctissimo pape etc principes electores.
[2] Vacante profecto iam pridem imperio, ne. diucius sio
oberraremus acephali, apud Frankenvort die ad hoc ab omnibus
nobis indicta et acceptata concorditer ad providendum eidem imperio
convenientes in unum, tandem post aliquantulum de futuri regis
substitucione tractatum in inclitum virum dominum Rudolphum
comitem de Havesburg (invocata primitus sancti spiritus gracia, cum
sollempnitatibus debitis et consuetis, servato in omnibus modo ct
ordine congruo) tamquam in magis utilem ad id et magis idoneum
quem agnovimus (habito ad deum precipue et ad rei publice causam
respectu potissimo) de communi consensu omnes et singuli oculos
nostros iniecimus, eum in regem Romanorum imperatorem futurum
auctoro Altissimo una voce votoque unanimi unanimiter öligentes.
[3] Qua quidem electione canonice, immo divinitus procul. dqbio
celebrata eundem cum inenarrabilis immensitate tripudii omni um
applaudente caterva nobilium necnon populi comitiva letante ac in
superne laudis canticum gratulabundius assurgente apud Aquis*
granum utpote sedem, que prim um sublimacionis et glorie regie
gradum ponit, magnifice duximus; ubi die sancti Michaelis a nobis
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
60 (50). Anzeige der Königs wähl Rudolfs I 1378. 129
Goloniensi archiepiscopo, cuius interest regibus ab antiquo bene*
ficium consecracionis impendere, fuit in sede magnifici Karoli coro-
natus et unctionis sacerrime oleo delibutus.
[4] Et ut de regis electi sic et coronati persona sacrosancte
Romane ecclesie matri nostre piissime nova congaudia cumnlentnr,
idem rex est fide catholicus, ecclesiarum amator, iusticie cultor,
pollens consilio, fulgens pietate, propriis potens viribus et muitoram
potentum affinitate conuexus, deo, ut fimriter opinamur, amabilis
et humanis aspectibus graciosus ac insuper corpore strenuus et in
rebus bellicis contra perfidos fortunatus. Propter quod speramus
in eo, qui reges et regna constituit, quod sub eius principatu pacifico
quies regno proveniet, pax ecclesiis, coneordia plebibus et moribus
disciplina, ita quod gladii conflabuntur in vomeres, cornu chriati
sui a rege regum magnifice sublimato.
[5] Vos itaque quesumus, pater sancte, benigne suscipite
filium singulärem, quem procul dubio sencietis intrepidum matris
ecclesie pugilem et invictum catholice fidei defensorem. Processum
vero tarn rite, tarn provide, tarn mature de ipso sic habitum graciose
approbacionis applausu benivolo prosequentes ac ex affluenti
paterne dulcedine pietatis opus dei perficieutes in ipso, eundem,
cum vestre sanctitati placuerit et videritis oportunum, ad imperialis
fastigii diadema dignemiui misericorditer evocare, ut sciant et in-
telligant universi, quod posuerit vos in lucem gencium Dominus
et per vestre discrecionis arbitrium orbi terre post nubilum exoptata
serenitas illucescat.
61. Sanctissimo in Christo patri ac domino suo Gregorio
sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici Rudolfus dei gracia
Romanorum rex semper augustus cum omnimoda filialis obediencie
promptitudine devotissima pedum oscula beatorum.
[1] Romano vacante iam pridem imperio principes electores,
quibus in Romanorum electione regis ius competit ab antiquo, die
locoque prefixis ab omnibus couvenientes in unum, post multos et
varios de futuri regis creacione tractatus tandem sub deliberacionis
prolixe consilio, quam negocii qualitas exigebat, licet potuerint in
nonnullos alios Longe clariorum virtutum titulis insignitos longeque
maioris meriti claritate conspicuos consensisse, nos tarnen ad tarn
honorabilis oneris et tarn onerosi honoris fastigium nuUo prorsus
ambitu aspirantes ad imperii regimen erexerunt, accepcione nostra
nichilominus importuna satis inst&ncia postulata. [2] Nos itaque,
licet animo trepido revolventes, que et qualis esset huiusmodi
disposicionis divine vocacio, utpote nostre multiplicis insufficiencie
non ignari, formidaverimus tante speculam conscendere dignitatis,
quodam nimirum tremore pariter et/stupore demissi, in eo tunen,
qui alto et ineffabili sue consilio deitatis condiciones et status
terrestrium, prout vult, alternat et variat, quique robur multiplicat
et balbucientibus eloquenciam tribuit, confidentes et spiritum forti-
tudinis assumentes, ad laudem et gloriam regis regum ob reverenciam
XltauRB m. BmlMiBi, Urinniw. 4. Aofl. 0
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
I '
130 62 (61). Päpstliche Bestätigung der Wahl Rudolfs 1274.
g&ncte matris ecclesie et catholice fidei fulcimentum tarn laboriose
sollicitudinis exercido et tarn onerosi eure regiminis, ne, quod
superni consilii altitudo decreverat, scissionis aut rupture dispendio
contingeret infirmari, subiecimus humeros inbecilles, sperantes,
quod nobis causam dei et sacrosancte matris ecclesie animose
gerentibus non adesse non debeat paterni favoris et apostolice gracie
plenitudo. [3] Iactatis igitur cogitacionibus nostris in illo, cuius
gracia vivimus, et in vobis post deum precipue anchora spei nostre
totalitär collooata, piissimam sanctitatis vestre clemenciam humili
precutn instancia deprecamur, quatenus nobis in assumpto ne-
gocio de benignitate consueta favorabiliter aspirantes auxiliatricibus
apud Altissimum hostiis adiuvare dignemini causam nostram,
immo tocius reipublice specialem, ut in suo beneplacito dirigens
gressus nostros per suorum dignetur nos ducere semitam manda-
torum. [4] Et ut salubrius et feLicius ea, quesibi sint placita et
ecclesie sue sancte sint grata, iugiter prosequi valeamus, placeat
quesumus sanctitati vestre piissime, nos imperialis fastigii diademate
graciosius insigniri. Nos enim potentis animi armatura precingimur
ad quecunque, que nobis vos et alma mater ecclesia duxeritis im-
ponenda.
62 (51). Gregoriut episcopus etc carissimo in Christo filio
JEudoIfo regi Romanorum illustri. SoleDt ardua precipue perpensis
digesta consiliis sentire potius celeritatis ex directione compendium,
quam pati dispendium tarditatis. Sic longa belli preparatio celerem
oonsuevit affere victoriam, sic iter festinatur instanter, dum sollicite
preparatur, Hec nos consideratio in imperialis negotii prosecutione
hucusque detinuit, hec in tui consumatione fastigii multa uti maturi-
tate suasit, hec varias vias suggessit exquirere diversaque remedia
cogitare, ut deo auspice tanto illa, que instant, deducamus securius,
quanto accuratius preparamus. Licet itaque non sine causa distu-
lerimus hactenus regiam tibi denominationem ascribere, cum fratribus
tarnen nostris nuper deliberatione prehabita te regem Romano-
rum de ipsorum consilio nominamus. Causas autem salubris
dilationis, immo potius consulte accelerationis huiusmodi ad totius
orbis et ad ipsius maxime profuture pacem imperii, ut speramus,
dilectus filius.. Tridentinus electus et frater Henricus de ordine
Minorum tue celsitudinis nuntii non solum ad veritatis expressionem,
sed ad exhortationis sollicitationem aperient, ut in eis doctrine
speculum exemplaris inspiciens et salutaris consuetudinis informa-
tionem recipiens prudenter satagas in cunctis tuis processibus vitare
discordias, vias tuas facere pro posse pacificas, et semitas, quas
princeps pacis, rex regum et dominantium do min us doeuit, quantum
ipse tioi ooncesserit, pro viribus ambulare. Ceterum cum inchoata
feliciter ad eiusdem culmen imperii tue promotionis auspitia non
prosecutionis procrastinatione differri, sed festina deincops consu¬
matione oompleri utilitas manifesta suadeat, serenitatem tuam horta-
mur ac sincero tibi affectu et consilio suademus, quatenus sic te
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
63. Bischöflicher Lehnseid 1274. 64(62). Königswahl Heinrichs Vli 1808. 131
prepares, sic disponas, ut, cum te ad unctionem eonsecrationem et
imperialis /diadematis coronationem de nostris recipiendas mauibus
duxerimus evocandum (ad quod terminum in proximo, prout circum-
stantie pensande permiserint, intendimus assignare), non impro visus,
sed sicut tanti negotii sollempnia exigunt, paratus appareas et ad
premissa non morosus, sed promptus et festin us occurras. Expedit
autem, ut aliquem vel aliquos, qui super eiusdem assignatione termini,
quid tue commoditati congruat, et alias plene tuam super hoc per
omnia voluntatem nobis insinuare valeant, cito ad presentiam nostram
mittas. Datum Lugduni 6 kalendas octobris, pontificatus nostri
anno tertio.
63.* Bischöflicher Lehnseid. [nach 1874 Aug. 4.]
Ans Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 57; vgl. das
dort vorhergehende Mandat des Königs.
Post recognita tradita et concessa et iterum innovata per regalem
vestram munificenciam nobis et nostris ecclesiis illa iura, que a
Romano imperio, vestris predecessoribus et a yobis pacifice possi-
demus, racionis debito credimus convenire, ut et nos vobis et predicto
imperio liberaliter impendamus debiti famulatus honores. Nos itaque
sub presencium testimonio et religioDe iurisiurandi promittimus et
iuramus, quod in omnibus et singulis, ad que prestiti vobis racione
homagii aut ex debito vasallatus Romano tenemur imperio atque
vobis, in omni devociooe fideles perpetuo persistemus, utilitatibus
vestris et imperii intendere volumus et dispendia, in quantum nobis
possibile fuerit, omni loco et tempore precavere.
64 (52). Anzeige der Königswahl Heinrichs VH an den Papst.
1308 Novbr. 27.
Ans Mon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. IV, 1 (1906) S. 228-281.
Sanctissimo in Christo patri ac domino suo domino [Clementi
quinto] sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici Baldewinus
dei gratia Trevirorum archiepiscopus sacri imperii per regnum
Arelatenso archicancellarius neenon Rodolphus eadem gratia comes
palatinus RAeni Bavarie et Rodolphus Saxonie duces ac Waldemarus
marchio Brandenburgensis, ad quos ius una cum venerabilibus patri-
bus Cqloniensi et Maguntinensi archiepiscopis [eligendi] Romanorum
regem in imperatorem promovendum dlnoscitur pertinere, devotissima
pedum oscula beatorum. [1] Vacante nuperrime, videlicet anno
Domini millesimo trecentesimo octavo ipsa die beatorum Philippi
et Iacobi apostolorum per obitum clare memorie domini Alberti
quondam Romanorum regis [regno] seu Romano imperio et nobis
una cum dictis dominis Henrico Coloniensi et Petro Maguntinensi
archiepiscopis nostris coelectoribus pro futuri regis 3 ubstitutione
postmodum convenientibus in diem electionis, videlicet quartam
feriam ante festum beati Andree apostoli, que eet vicesima septima
9*
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
132
64 (62). Anzeige der Königsw&hl Heinrich* VII 1308.
dies mensis novembris, concordavimus et comuniter ipsam diem
prefiximus ad electionem huiusmodi celebrandam. [2] Qua die in
opido Frankevort, loco quidem ad hoc solito et consueto, nobis Omni¬
bus, qui debuerunt voluerunt et potuerunt electioni celebrande com-
mode interesse, iterum convenientibus et ibidem presentibus^ deiibe-
ratione provida prehabita ad procedendum in electionis negocio preli-
bato, ego Baldewinus Treverensis archiepiscopus predictus in scriptis
legi monitionem et protestationem quandam vice mea et omnium ius
in ipsa electione habentium, monendo otnnes excommunicatos sus-
pensos ac etiam iuterdictos necnon quoscunque alios, si qui forent
forsitan inter eos, qui de iure vel de consuetudine interesse in ipsius
electionis negocio non deberent, quod a tractatibus electionis cele¬
brande et ab eadem electione recederent, me et alios libere eligere
permittentes; proteetans, quod non esset mea vel aliorum intentio
tales admittere tanquam ius in electione habentes aut procedere vel
eligere cum eisdem, immo volui, quod voces talium, si qui repe-
rirentur postmodum interfuisse, nulli prestent suffragium nec afferant
alicui nocumentum et prorsus pro non receptis sive pro non habitis
habeantur. Quam protestationem nos omnes et singuli alii nostri
coelectores ratam et gratam habentes et acceptantes consensimus
in eandem. [3] Et demum post tractatus prehabitos consideratis
sollicite et diligenter circumstanciis et statu personarum diversarum,
per quas seu per quam regno vacanti posset utilius provideri, in
illustrem virum Henricum comitem Luzelenburgensem (virum utique
catholicum, orthodoxe fidei fervidum zelatorem, ecclesie dei et mini-
strorum eiusdem ac pacis sancte ab ineunte etate sua, experiencia,
que est rerum efficax magistra, attestante, devotum et humilem
amatorem, strenuum, de alto et generoso sanguine procreatum, in
omni morum honestate perspicuum et preclarum, affabilem beniguum
et mansuetum ac in aliis agibilibus pro regimine rei publice quam
plurimum cireumspectum) nostrum intuitum, divina disponente cle-
mentia convertente6, ego Baldewinus Treverensis archiepiscopus pro
me et nomine meo, prefatus Henricus Coloniensis archiepiscopus
pro se et nomine suo ac iäm dictus archiepiscopus Maguntinensis
pro se et nomine suo, ego vero Rodolpbus dux Bawarie pro me et
nomine meo, ego quidem ßodolphus dux Saxonie pro me et nomine
meo similiter et ego Waldemarus marchio Brandenburgensis pre-
narratus pro me et magnifico viro Otfaone marchione Branden-
burgensi patruo meo, cuius vices in hac parte gero, necnon illustrium
virorum Johannis et Erici fratrum ducum Saxonie, qui etiam vices
suas in hoc casu mihi commiserunt, si de iure vel de consuetudine
repertum fuerit eos fore in ipsa electione admittendos, vice et nomine,
voti8 nostris et aliorum coelectorum nostrorum predictorum per
Coloniensem archiepiscopum predictum vice et ex mandato speciali
omnium nostrorum coelectorum predictorum diligenter inquisitis,
nos et dicti alii coelectores nostri omnes et singuli ius in electione
dicti regis habentes consensimus concorditer in eundem comitem
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
64 (52). Anzeige der Königs wähl Heinrichs VII 1906.
183
et ipsum nominavimus, quüibet nostrum pro se (nullo penitus oft
premittitur discrepante), in Romanorum regem eligendum et in
futurum imperatorem promovendum et in advocatum sacrosancte
Romane et universalis ecclesie ac defensorem viduarum et orpha-
norum. [4] Quibug sic peractis ego Rodolphus comes palatin us
RAeni predictus de mandato et voluntate speciali coelectorum meorum
omnium predictorum eundem Henricum comitem Luselenburgensem
elegi sollempniter in hunc modum:
, [folgt der unter Nr. 27 (19) abgedrnckte Künproch.]
[5] Electione autem huiusmodi celebrata eam omnee et sin-
guli electores alii predicti approbavimus et ,Te deum laudamus' alta
voce fecimus decantari et dictum nostrum electum, qui presens extitit
et electioni de se facte (divine nolens resistere voluntati, interpellatua
a nobis) reverenter consensit, ad ecclesiam fratrum Predicatorum in
Frankenvort deduximus et deinde electionem ipsam dero et populo
fecimus sollempniter publicari.
[6] Eapropter sanctitati vestre tarn devote quam humiliter voto
unanimi supplicamus, ut ipsum Henricum sic devote et concorditer
electum in Romanorum regem, ut est dictum, paternis ulnis amplec-
tentes eidem munus consecrationis conferendo sibi de sacrosanctis
manibus vestris sacri imperii diadema dignemini loco et tempore
oportuno favorabiliter impertiri, ut sciant et intelligant universi,
quod posuerit in lucem gencium vos Dominus, et per vestre sancti-
tatis.arbitrium orbi terre post nubilum exoptata seremtas elucescat.
[7] Ceterum ut beatitudo vestra cognoscat evidencius vota nostrum
omnium in predictis omnibus et singulis concordasse ac in petitione
huiusmodi existere unanimes et concordes, presens electionis nostre
decretum sanctitati vestre transmittimus cum sigillorum nostrorum
appensione ex certa nostra scientia roboratum.. [8] Quod eciam
ad maiorem horum certitudinem per manum Henrici Lobruch clerici
notarii infrascripti in hanc publicam formam redigi fecimus et con-
scribi. Quemadmodum hoc idem decretum eciam nos Rodulphus
comes palatinus RAeni [. Bawarie ] et Rodulphus Saxonie duces ac
Waldemarus marchio predicti per Arnoldum de Puteo clericum
Coloniensem publicum notarium similiter de nostro et prefati Colo-
niensis archiepiscopi mandato publicari fecimus et conscribi ac per
ipsum Arnoldum et Heidenricum de Essende notarios publicos huic
decreto subscribi.
Acta sunt hec in domo fratrum Predicatorum in Frankevort,
presentibus venerabili patre domino Xohanne episcopo Argentinensi
et honorabilibus viris dominis Henrico abbate Fuldensi, Ernesto
decano Coloniensi, Simone de Marvilla thesaurario Metensi et Petro
de Esch clerico, testibus ad premissa vocatis specialit« et rogatis;
anno Domini die et loco predictis, indictione septima.
Et ego Amoldus dictus de Puteo clericus Colonienais sacro¬
sancte Romane ecclesie ac sacri imperii publicus notarius monitioni
et protestationi per supradictum dominum Baldewinum Treverensem
Difitized
by Google
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
134 €6 (63). Zusicherungen Heinrichs VII an Clemens V 1310.
archiepigcopum, inquisitioni votorum eligentium per dominum Hen-
ricum Coloniensem archiepiscopum factis et electioni per dominum
Rodolfum comitem palatinum RAeni subsequte et omnibus aliis et
singulis premissis, prout hec in instrumento presenti narrantur, una
cum testibus suprascriptis presens interfui, ea vidi et audivi; et
eisdem de speciali iussu et mandato dominorum archiepiscopi Tre-
verensis comitis palatini RAeni ducis Saxonie et marchionis Branden- ,
burgensis eleetorum predictorum permanumHenrici dicti de Lobbruch
derici notarii supradicti in hanc publicam formam redactis et con-
seriptis me subscribens presens publicum instrumentum meo signo
consueto signavi et roboravi, yocatus propter hoc specialiter et
rogatus; sub anno Domini indictione die et loco predictis.
66 (53). Zusicherungen Heinrichs Vli an Papst Clemens V.
1316 Okt 11.
Ans Mob. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. IV, 1 (1906) S. 396«. Die
Erneuerung des Privilegs nach der Kaiserkrdnung 1312 Juli 6 ib. Bd. IV, 2
(1906), 808.
Sanctissimo in Christo patri ac domino suo domino Clementi
sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontifici Hen-
ricus dei gratia Romanorum rex semper augustus cum reverencia
debita devota pedum oscula beatorum.
[1] Ferventi desiderio cupientes sanctitatis vestre pedibus et
apostolice sedi toto corde et animo zelum nostre reverencie fidel
et devocionis offerre, vestris sanctis monitis exhortationibus et man-
datis nos pro viribus coaptando et honorem vestrum ac sancte Romane
ecclesie ac aliarum ecclesiarum iura diligere et pro posse protegere
ac servare, attendentes propensius, quod nichil est, quod lumine
clariore prefulgeat quam recta fides in principe, nichilque est, quod
ita nequeat occasui subiacere quam vera religio, et quod ad dei
timorem servandum mandataque eius custodienda factus est omnis
homo, sed precipue imperialis et regalis potestas, que a domino deo
est, et ad eius ministerium exequendum, ad fidem et reverenciam
sui nominis dilatandam in omnes regiones et regna, [2] promittimus
et obligamus nos cum omni efficacia deo omnipotenti vobisque
domino nostro Clementi summo pontifici vestrisque successoribus
ac sacrosancte sedi apostolice et Romane ecclesie, que ecclesiarum
omnium caput est et magistra, quod sacrosanctam catholicam et
apostolicam ecdesiam fidemque catholicam fundatam supra funda-
mentum apostolorum et prophetarum (ipso scilicet angulari lapide
Christo Iesu, in quo omnis edificacio constructa crescit in templum
sanctum in Domino, in cuius nomine omne genu flectitur celestium
terrestrium et infemorum, nec est nomen aliud sub celo, in quo
salvari oporteat credentes) toto corde et animo, pura fide et sancta
intentione conservabimus reverebimur atque defendemus totis viri-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
65 (58). ZuickeruagM Heinrichs VIT an Clemens V 1810. 136
bus et toto posse, ac -omnem heresim et scisma extollentem se contra
sanctam oatholicam et apostolicam eccleeiam exterminabimus pro
viribus et omnes hereticos, cuiuscumque secte vel condicionis exi¬
stant, facies quidem habeutes diversas, sed caudas adinvicem colli*
gatas, quibus vineam domini dei Sabaoth perdere et vastare nituntur,
omnesque fautores adiutores valitores et reoeptores ac defensores
eorum, et quod nullo tempore coniungemur, confederabimur paren-
tela vel federe vel unione quacumque cum quocunque Sarraceno
vel pagano vel scismatico rege vel principe vel cum quocumquo
alio fldei oatholice communionem non habente neque cum aliquo
rebelle vel inimico ipsius Romane eccleeie vel eidem manifeste
suspecto.
[3] Item promittimu8 et obligamus nos cum omni efficacia
et effectu, quod personam vestram statum et honorem et successorum
vestrorum contra quemcunque seu quoscumque hominee, cuius¬
cumque Status preeminencie vel dfgnitatis existant, conservabimus
defendemus et manutenebimus; necnon omnia privilegia reg um et
principum et imperatorum Romanorum predecessorum nostrorum,
cuiuscumque tenoris et continencie existant, quocumque tempore
conoessa sancte Romane ecclesie ac Romanis pontificibus et sedi
apostolice et quibuscumque ecclesiis, prelatis et ministris ipearum
Conservabimus et manutenebimus, nec aliquo umquam tempore
contraveniemus vel aliquem, quantum in nobis erit, venire permitte-
mus quacumque occasione vel titulo allegato iuris vel facti. Immo
ad perpetuam rei memoriam et sancte ecclesie securitatem atque
cautelam ipsa privilegia omnia pro nobis et successoribus nostris
ratificamus et confirmamus recognoscimus innovamus et de novo
conoedimus, prout melius et plenius possumus ex certa sciencia cum
omni efficacia et effectu, volentes ac etiam decernentes, quod ista
generalis ratificacio confirmacio recognicio innovacio et de novo
concessio perinde robur obtineant perpetue firmitatis, acsi omnia et
singula privilegiorum verba singulariter et expresse ac de verbo
ad verbum presentibus inserta fuissent. [4] Specialiter autem et
expresse cum omni effectu et efficacia supradictis ratificamus con-
firmamus recognoscimus innovamus et de novo concedimus omnia
privilegia Constantini Caroli Henrici Octonis quarti Frederici secundi
atque Radulphi regum et principum seu imperatorum Romanorum
quocumque tempore concessa super quibuscumque, cuiuscumque
continencie vel tenoris existant, sancte Romane ecclesie Romanisque
pontificibus et apostolice sedi.
[5] Promittimus eciam et obligamus nos cum omni efficacia
et effectu, omni iure et forma, quo melius et efficacius fieri potest,
manutenere et conservare omnia privilegia, cuiuscumque tenoris vel
condictionis existant, et nullo umquam tempore contravenire vel
aliquem, quantum in nobis est, venire permittere quacumque occasione
vel causa vel titulo allegato iuris vel facti, per quoscumque reges et
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
principes gen imperatoreg Romanorum, et precipue per supradictos
Constantinum Caxolum Henricum Ootonem quartnm et Fredericum
secundum atque Rodulphum concessa sancte Romane ecclesie et
Romanis pontificibus et apostolice sedi super recognitione innovatione
avoacione conceesione quitacione renunciatione et libera dimissione
terrarum et provinciarum sancte Romane ecclesie ubicumque posi-
tarum: precipue marchie Anconitane cum omnibus civitatibus terris
limitibus terminis et confinibus integraliter et cum omnibus iuribus
et iurisdictionibus eorundem, exarcatus Ravenne et Fentapolis ac
Romanioie et Bertenorii comitatus cum civitate Bononie et cum
omnibus civitatibus terris limitibus terminis et confinibus integra¬
liter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem; vallis
quoque, que Spoletana dicitur sive ducatus, cum civitatibus Perusii
atque Castelli et cum omnibus civitatibus terris limitibus terminis
et confinibus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus
eorumdem; Masse quoque, que Trabaria nuncupatur, cum omnibus
civitatibus terris limitibus terminis et confinibus integraliter et cum
omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem; patrimonii eciam
beati Petri in Tuscia cum civitatibus Tuderti Narnie Urbisveteris et
Reste et cum omnibus civitatibus terris limitibus terminis et confi¬
nibus integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus eorum¬
dem; comitatus quoque Sabine cum civitate Interampnensi et cum
arce Cesarum et terra, que dicitur Arnulphorum, cum omnibus
civitatibus terris limitibus terminis et confinibus integraliter et cum
omnibus iuribus et iurisdictionibus eorumdem; comitatus quoque
Campanie atque Maritime cum omnibus civitatibus terris limitibus
terminis et confinibus integraliter et cum omnibus iurisdictionibus
et iuribus eorumdem.
[6] Et ex habundanti de novo et ad maiorem cautelam supra-
dictas omnes terras atque provincias cum omnibus iuribus iuris¬
dictionibus terminis limitibus confinibus eorumdem et ius ac pos-
sessionem et proprietatem ipsorum cum omni plenitudine recogno-
scimus iure plenissimo ad ius et proprietatem sancte Romane ecclesie
spectare ac onmimode pertinere, ac ipsas omnes terras atque pro¬
vincias de novo avoamus innovamus atque concedimus quitamus
libere et dimittimus restituimus et renunciamus. Necnon ad omnem
scrupulum removendum et ut pax quies atque tranquillitas inter
ecclesiam et imperium iugiter vigeat et futuris dante Domino tem-
poribus feliciter augeatur et omnis eontencionis et dissensionis cuius-
libet materia precludatur, prout melius et efficacius fieri et intelligi
potest, concedimus ipsas conferimus et donamus de novo, promittentes
et obligantes nos, prout plenius et efficacius possumus, quod nullo
unquam tempore occupabimus vel occupari, quantum in nobis est,
permittemus civitates loca castra terras et provincias supradictas vel
aliquam ipsarum vel earum partem; nee in ipsis vel aliqua ipsarum
vel earum parte iurisdictionem aliquam per nos vel per alium geremus
vel exercebimus; vel iura aliqua possessiones vel tenutas habebimua
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
65 (53). Zusicherungen Heinrichs VII an Clemens V 1310. 13?
vel possidebimus in eisdem terris vel provinciis vel aliqua ipsarnm
seu earum parte; nec officium aliquod geremus per uos vel per
alium potestarie vel capitanie seu quocumque nomine censeatur in
ipeis vel aliqua ipsarum vel earum parte. Et quod tanquam princeps
cathclicus advocatus et defensor sancte Romane ecclesie iuvabimus
ipsam sibique assistemus contra quoscumque occupantes invadentes
vel turbantes provincias ipsas civitatee loca castra vel terras vel
aliquam ipsarum seu earum partern; et quoscumque inobedientes
seu rebelles ecclesie, precipue in provinciis civitatibus locis castris
et terris eisdem, in nullo iovebimus vel manutenebimus seu per
quoscumque foveri vel manuteneri, quantum in nobis est, permitte-
mus, sed contra ipsos assistemus auxiliis consiliis et favoribus
opportunis sancte Romane ecclesie ac Romanis pontificibus et apo-
stolice sedi, quousque rebelles et subditi ad plenam reverenciam et
obedienciam reducantur.
[7] Promittimus quoque sanctam Romanam ecclesiam et eöcle-
sias alias ac libertatem ecclesiasticam et bona iura prelatos et mini-
stros ipsarum manutenere conservare ,ac pro viribus defensare,
vassallos quoque Romane ecclesie contra iusticiam non offendere; et
quod devotos et fideles ecclesie, etiam in imperio constitutos, benigne
tractabimus et contra iusticiam non opprimemus neque per alium,
quamtum in nobis est, opprimi permittemus, sed conservabimus in
iuribus et iusticiis eorumdem.
[8] Predicta autem omnia et singula inviolabiüter observare
et observari facere et nullo umquam tempore contravenire iuravi-
mus ad sancta dei ewangelia, tacto libro in manibus [venerabilis
patris domini Balduini archiepiscopi Treverensis et] discreti viri
Iohannis de Molans scolastici ecclesie Tüllensis vestri capellani,
nomine Romane ecclesie et sedis apostolice ac vestro et de vestro
man dato specialiter recipientium, de qua eciam recepcione tarn per
nostras presentes quam per ipsorttf» recipientiwm litteras seu instru-
mentum publicum plene constat.
[9] Et ad predictorum omnium perpetuam rei memoriam et
sancte Romane ecclesie ac sedis apostolice et Romanorum ponti-
ficum securitatein atque cautelam presentes litteras regie maiestatis
sigillo munitas fecimus communiri, promittentes et obligantes nos
cum omni efficacia et effectu, quod post imperialis diadematis coro-
nacionem suscept&m predicta omnia ratificabimus confyrmabimus
et recognoscemus et faciemus et servabimus atque iurabimus; et
de supradictü omnibus infra octo dies nostras patentes dabimus
litteras quadruplicatas harura seriein continentes ad perpetuam rei
memoriam et ad seeuritatem et cautelam vestram et sucoessorum
vestrorum et sancte Romane ecclesie et apostolice sedis, imperialis
maiestatis typario communitas.
Dat. Lausanne, 5 idus octobris, anno Domini 1310; regni vero
nostri anno 2.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
17<PT T
138 66/67 (54/56). Sicherheit»- n. Krönnagseid Heinrichs VII (1309 b*w.) 1312.
W (54). Sicherheitseid Heinrichs Vll ftr Papst Clemens V.
Ans dem Protokoll der Verhandlungen so Avignon, wo Heinrich den Eid
1909 Jnni2 durch seine Prokvraturen erstmals leisten ließ, Mon. Germ. hist.
LL. Sect IV. Bd. IV, 1 (1906) S. 258 f.; Heinrich wiederholte dann denselben
Eid persönlich bei seiner Kaiserkrönnng 1312 Juni 29, s. ib. S. 896, selbst*
verständlich unter Fortlassung der beiden letzten Sätze.
Nos Sifridus Curiensis episcopus, Amedeus comes Sabaudie,
Iohannes Dalphini Viennensis et Albonensis comes, Quido de Flan-
dria, Iohannes comes de Saraponte et Simon de Marvilla thesaurarius
Metensis, nuntii et procuratores serenissimi principis Henrici Roma¬
norum regis, habentes ad omnia infrascripta plenam et generalem
ao liberam potestatem et speciale mandatum ab eodem, prout constat
per predictas patentes litteras ipsius, vobis sanctissimo patri et
domino, domino Clementi divina providente clementia pape quinto,
vice et nomine dicti domini nostri regis et in animam ipsius pro-
mittimus et iuramus per Patrem et Pili um et Spiritum sanctum et
per hec sancta dei evangelia et per hoc lignum vivifice crucis et
per has reliquias sanctorum: ,quod nunquam vitam aut membra
neque ipsum honorem, quem habetis, sua voluntate aut suo consensu
aut suo consilio aut sua exhortatione perdetis. Et in Roma nullum
placitum aut ordinationem faciet de omnibus, que ad vos pertinent
aut Romanos, sine vestro consilio et consensu. Et quicquid de terra
Romane ecclesie pervenit ad ipsum aut perveniet, vobis reddet quam
citius potent. Et quandocumque in Lombardiam et Tusciam aliquem
mittet pro terris et iuribus suis gubemandis, quotiens mittet eum,
iurare faciet illum, ut adiutor vester sit ad defendendum terram
Sancti Petri et Romanam ecclesiam secundum suum pos.se. Et si
pprmittente Domino dictus dominus noster rex Romam venerit, sanc-
tam Romanam ecclesiam et vos rectorem ipsius et successores vestros
exaltabit secundum suum posse. Et cum Rome vel alibi per vos in
imperatorem coronandus fuerit dominus noster rex predictus, dictum
sacramentum et aliud fieri consuetum ad requisitionem vestram
tempore coronationis sue personaliter renovabit.'
67 (55). Krönungseid Heinrichs VII bei der Kaiserkrönung.
1312 Jnni 29.
Aus Theiner, Cod. dipl. dominii temp. sanctae pedis I (1861), S. 444
(vgl. Mon. Germ, hist LL. Coast IV, 2 (1908) S. 795).
Ego Henricus rex Romanorum, futurus annuente Domino
imperator, promitto spondeo et polliceor coram deo et beato Petro,
me de cetero protectorem et defensorem fore summi pontificis et
sancte Romane ecclesie in omnibus necessitatibus et utilitatibus suis,
custodiendo et conservando possessiones honores et iura eius, quan-
tum divino fultus adiutorio fuero, secundum scire ac posse meum
recta et pura fide; sic me deus achuvet et hec sancta dei evangelia.
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSETY OF MICHIGAN
68 (56). Ente Bitten 1312. 68 (67). ProxeQ Johanne XXII 1328. 139
68 (56). K&iserl. Erste Bitten an eine Kirche. 1312 Okt. 17.
Ans Ed. Winkelmann, Acta imperii inedita Bd. II (1886) & 2601 —
Ente Bitten bereits unter K. Budoll vgl. Uitteilungea a. d. Vatikan.
Archive Bd. II (1894) S. 171, 2661 und Hon. Germ, hist LL. Sectio IV
Bd. 8 (1904) S. 34 ft
Henricus dei gracia Romanorum imperator semper augustus
honorabilibus viris .. preposito .. decano et.. capitulo ecclesie in
Rynowe Argentinensis diocesis devotis suis dilectis graciam snam
et omne bonum. Inelite recordacionis divorum imperatorum Roma¬
norum illustrium, qui de iure necnon antiqua et approbata consue-
tudine in singulis tarn kathedralibus quam collegiatis necnon conven-
tualibus ecclesiis sacri imperii super provisione unius persone
habebant petere et cum promptitudine qualibet exaudiri, vestigiis
inherentes, vobis pro discreto viro Oftnrado derico Basiliensis dio¬
cesis filio strennui viri Cunradi dicti de Wilgothein militis primarias
preces nostras duximus porrigendas, devocionem vestram rogantes
requirentes et hortantes attente, quatenus eundem Cunradum, quem
promoveri cupimus ex affectu, pro nostre imperialis coronacionis ac
precum nostrarum primariarum et imperialium reverencia in vestrum
et ecclesie vestre canonicum et confratrem recipere studeatis, de
prebenda, si qua vobis vacat ad presens vel quamprimum ad id
se facultas obtulerit, sibi sine difficultate qualibet tarn liberaliter
provisuri, quod proinde vos et ecclesiam vestram propter observan-
ciam huiusmodi iuris nostri et imperii graciosius prosequentes omnia
iura vestra ac comodum et honorem, que vobis et dicte vestre ecclesie
per imperatores vel reges Romanorum predecessores nostros concessa
sunt et mandata, favorabüiter augeat et conservet imperialis ex-
cellencia maiestatis.
Harum testimonio litterarum datum in castris ante Florenciam
17 kalendas novembris, anno Domini 1312, indictione 11, regni
nostri anno quarto, imperii vero primo.
68 (57). Sogen, erster Prozeß des Papstes Johann XXII
. gegen K. Ludwig den Baiern. 1323 Okt. 8.
Aus Mar töne und Dur and, Thesaurus novus anecdotorum Tom. II (1717)
Sp. 644-647.
[1] Iohannes episcopus servus servorum dei ad futuram rei
memoriam. Attendentes, quod, dum errori non resistitur, is, ad
quem resistere pertinet, illi utcumque praesumitur consentire quod-
que plerumque iustitim opprimitur veritas, si defensionis opportun«
illi beneficium subtrahitur, profecto nec errori damnabili consentire
per resistenti« negligentiam volumus neque pati ob defectum oppor¬
tun« defensionis prsesidii iustitiam opprimi spons« Christi.
[2] Dudum siquidem per obitum clarte memoriae Henrici Ro¬
manorum imperatoris imperio Romano vacante principes ecclesiastici
ac ssoulares, ad quos translato ab olim per sedem apostolicam prm-
dicto imperio de Gr«cis in personam magnifici Caroli in Germanos
Digitized by
Goi igle
Original from
UMIVERSITY OF MICHIGAN
140 69 (67). Proieü Johanna XXII gegen X. Ludwig 1328.
futuri Romani regis in imperatorem poctmodum promovendi electio
pertinebat, votis eorum in diTersa divisis, duos (sicut dicitur) in
discordia elegerunt, quibusdam eorum in dilectum filium magnificum
yirum Ludovicum Bavari», quibusdam vero in dilectum filium
Fredericum Austri» duces, nominando et eligendo ipsos in Romanos
reges, dirigentibus discorditer vota sua.
[3] Verum prsefatus Ludovicus a nobis, ad quem su» elec-
tionis huiusmodi sicut praemittitur in discordia celebrat» ac per-
son» ipsius examinatio approbatio et admissio, repulsio quoque et
reprobatio noscitur pertinere, electione pnedieta nequaquam admissa
nec eius approbata persona, sicut notoria fama notoriat et publica
facti evidentia manifestat, non qumrens, ut deberet, per ostium ad
huiusmodi regni vel imperii conscendere dignitatis fastigium, sed
potius aliunde, nescimur quo ductus spiritu vel verius seductus
consilio, praefati Romani regni nomen sibi et titulum regium usur-
pavit; quam vis, priusquam alterutrius eorum per sedem apostolicam
fuisset approbata vel reprobata persona, neutri electorum ipsorum
assumere licuit nomen et titulum praelibatum, cum nec interim
Romani reges existant, sed in reges electi, nec sint habendi pro
regibus nec reges etiam nominandi.
[4] Idem etiam Ludovicus eodem pr»sumto titulo non con-
tentus ad administrationem iurium regni et imperii prsedictorum in
gravem dei offensam et contemtum ac manifestam iniuriam Roman»
ecclesi» matris su» (ad quam eiusdem vacationis imperii regimen,
sicut et imprsesentiarum vacat, pertinere dignoscitur) necnon et
plurimorum scandalum et rei turbationem et Iaesionem public» ac
su» anim» detrimentum prosilire seque illi immiscere irreverenter
ac indebite pr»sumsit hactenus et prsesumit, exigendo et reci-
piendo sub pr»fato titulo regio fidelitatis in Alamanni» et nonnullis
Itali» partibus tarn a personis ecclesiasticis quam saecularibus vas-
sallis imperii per se et alios iuramenta ac de dignitatibus honoribus *
et officiis ad eiusdem Romani regni seu imperii dispositionem spec-
tantibus pro suo libito disponendo, sicut his proximis diebus pra>-
teritis de marchionatu JSrawdeburgensi, quem.. primogenito suo de
facto publice contulit, ordinavit; necDon alia plurima exercendo,
qu» ad eiusdem Romani regni et imperii regimen non est dubium
pertinere. Eiusdem insuper ecclesi» Roman», sicut Galeatio de
Vicecomitibug et eius fratribus, quamvis sint de crimine haeresis
a suis competentibus iudicibus exigente iustitia per diffinitivam
sententiam condemnati, et nonnullis aliis pr»fat» ecclesi» rebellibus
se exhibere fautorem et defensorem contra dictam ecclesiam, prose-
quentem ad versus eosdem rebelles iura imperii et negotium fidei
ipsius, in gravem divin» maiestatis iniuriam contemtum eiusdem
ecclesi» et anim» su» pemiciem non est veritus nec veretur.
[5] Nos itaque tam temerariis ausibus, ne mos tarn perniciosus
invalescat in posterum, obviare ac, proüt ad apostolatus nostri spectat
officium, iusatiam spons® Christi in hac parte defendere dictumque
Digitized by
Go^ 'gle
Original frorm
UNIVERSITY OF MICHIGAN
L--
T
,y». . .-'i
69 (57). Prozeß Johanns XXII gegen K. Ludwig 1323. 141
Ludoviciun.a tarn perieuloso erroris devio ad veritatis callem redu-
cere cupientes ac considerautee, quod ad raus prassentiam ad pro-
ponendum coram eo prsesentialiter, per qu* posset et deberet retrahi
a praedictis, nequaquam tutus patet acoeesus, quodque in prsemiasis
formidatur, quod mora periculum et dissimulatio damnum forent
procul dabio allaturse, ad providendum super prsemissis excessibus
et obvianduro eisdem, subscriptum modum de fratrum nostrorura
coosilio ac ex certa scientia ac de apostolicse potestatis plenitudine
eligentes, praefatum Ludovicum praesente fidelium multitudine co-
piosa praesentium tenore monemus, eidem sub virtute sanctse
obedientiae ac excommunicationis poena (quam ipsum, uisi cum
effectu huiusmodi monitioni uostne paruerit, incurrere volumus ipso
facto) auctoritate apostolica uihilominus iniuugentes, ut infra triam
mensium spatium a data pnesentium computandum, quos ei de
eorumdem fratrum nostrorum consilio pro peremtorio termino assigna-
mus, ab administratione fautoria et defensione praedictis prorsus
abstinent ac desistat, admiuistrationem ipsam per se vel alium seu
alios non resumturus ulterius, nisi tune demum, cum et si electionem
suam huiusmodi, quae de ipso dieitur celebrata, ac personam eiusdem
per sedem apostolicam approbari contigerit et admitti, quodque gesta
per eum post praesumtum ab eo titulum memoratum circa praemissa,
quatenus processere de facto, cum de iure non teneant, velut ab ipso,
cui ius faciendi non competcbat nec competit, attentata curet infra
pradictum terminum, quantum patietur possibilitas, realiter revocare
aperte. per pnesentium seriem intimantes eidem, quod, si in prae¬
missis per eum infra praefatum terminum exequendis negligens fueril
vel remissus. nos contra ipsum ad publicafionem poenarum, in qua
propter prsemissos excessus notorios incidisse noscitur vel incidet in
futurum et alias, quantum suadebit iustitia, eius non obstante ab
sentia procedemus.
_6] ITniversis insuper patriarchis archiepiscopis episcopis et
atiis personis ecclesiasticis quibuscumque sub 'poeua Suspension is
ab officio et beneficio, quam eos incurrere volumus ipso facto, nisi
post praescriptum terminum infrascriptse inhibitioni nostne effica
citer studuerint obedire, et tarn ipsis quam omnibus et singulis
civitatibus comitatibus et universitatibus neenon personis singulari-
bus quibuscumque, cuiuscumque conditionis aut Status existant,
etiamsi regali aut alia quacumque dignitate praefulgeant, in virtute
sanctre obedientiae et sub poenis excommunicationis in personas et
interdicti in terras eorum neenon privationis privilegiorum quorum-
cumque apostolicorum et imperialium ac feudorum, quae ab ecclesia
vel imperio obtinent, districtius inhibemus, ne praedicto Ludovico
in praemissis vel aliis regni seu imperii tangentibus regimen tam-
quam regi seu in regem Romanorum electo, nisi et quousque dictara
electionem ac personam ipsius per sedem eamdem approbari con¬
tigerit vel admitti, in aliquo pareant seu intendant neve eidem in
quibuscumque ad regimen praelibatum spectantibus praebeant auxi-
Digitized by
Go gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
142
70 (58). Stellung der Kurie zur Wahl Wenzels 1870
lium consilium vel favorem, non obstante, si ipei vel eorum aliqui
ad hoc se dicto Ludovico ut regi seu in regem Romanorum electo
astrixerint per fidelitatis vel alterius cuiuslibet generis iuramenta
(qua quidem cum praestita fuerint ei, cui minime praestari debue-
runt, nec servari sine aeteruae salutis valeänt detrimento praestantes
eadem non astringunt, quae nihilominus ad cautelam auctoritate
apostolica relaxamus illaque cassa et irrita nunciantes decemimus
penitus non tenere nec fore aliquatenus observanda) seu si praefato
Ludovico vel quibusvis aliis communiter vel divisim per litteras
sedis eiusdem foret sub quacumque verborum forma vel expressione
concessum vel conoederetur in posterum, quod excommunicari su-
spendi vel eorum terrae seu loca interdici non possint, quas contra
praosentem processum nostrum in nullo eis volumus suffragari, sed
ipsas quoad hoc viribus volumus omnino carere. Ex praemissis autem
nos nequaquam intendimus nec volumus obligare, quin ad publica-
tionem dictarum poenarum et alias contra dictum Ludovicum possi-
mus pendente huiusmodi dilatione procedere, prout iustum fuerit et
nobis Visum fuerit expedire.
[7] Ut autem huiusmodi processus noster ad ipsius Ludovici
et aliorum quorum interest communem notitiam deducatur, cartas
sive membnmas processum continentes eumdem in Avinionensi ecde-
sia appendi vel affigi ostiis seu superliminaribus eiusdem ecdesiae
faciemus, quae processum ipsum suo quasi sonoro praeconio et patulo
indicio publicabunt, ut idem Ludovicus et alii, quos processus ipse
contingit, nullam possint excusationem praetendere, quod ad eos non
pervenerit vel quoi ignoraverint eumdem, cum non sit verisimile,
quod ad ipsos remaneret incognitum vel occultum, quod tarn patenter
omnibus publicatur. Volumus autem et apostolica auctoritate decer-
nimus, quod huiusmodi processus eumdem Ludovicum et alios 3upra-
dictos apprehendat et arctet, ac si eisdem personaliter publicatus et
insinuatus solemniter extitisset, constitutione quacumque per prae-
decessores nostros Romanos pontifices in contrarium edita non
obstante. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae
monitionis mandati inhibitionis relaxationis et constitutionis infrin-
gere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare
praesumserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et
Pauli apostolorum eius se noverit incursurum.
Datum Avinione in palatio episcopali 8 idus octobris, pontificatus
nostri anno octavo.
70/71 (58/59). Stellung der Kurie zur Wahl Wenzels. 1876/77.
Nr. 70 aas Deutsche Reichstags-Akten Bd. I (1867) S. 139f.
Nr. 71 ebendaraus S. 143.
70) Forderungen der Kurie.
Litere infrascripte videntur necessarie:
[1] Primo quod a domino . . imperatore habeatur litera suo
sigillo auctentico sigillata et de data longe antequam electio. . regis
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
71 (59). Versprechen Karls IV bsw. Wessels 1877.
143
Boemie in regem Romanorum fuerit celebrata, continens quomodo
dominus imperator petit a domino nostro papa, quod sua sanctitas
electioni fiende de filio suo in regem Romanorum ad imperium
postmodum promovendum prestare dignetur suam graciam bene*
placitum et favorem ac consensum. Et notandum, quod dicta electio
fuit celebrata die 10 iunii anno Domini 1370 sexto, indictione 14.
Fiat igitur de data anteriori tribus mensibus. Litera vero alias
transmissa fuit de data 2 nonas aprilis.
[2] Item fiat una bulla apostolica sub data ad minus per
mensem ante electionem predictam, dirigenda domino imperatori,
responsiva ad predictam, continens dicü domini nostri pape erga elec¬
tionem prefatam fiendam graciam beneplacitum favorem et assensum.
[3] Item promittat ‘et iuret tarn pater quam filius, quod num-
quam eis viventibus procurabunt aliquem eligi etc.
[4] Item secreto et ad partem promittant, quod contentabuntur,
ut tempore opportuno fiat per dominum nostrum papam declaratio,
quod vivente imperatore alius non eligatur sine Romani pontificis
gracia beneplacito favore et assensu.
[5] Item habeatur litera super facto .. regis Francie etc.
[6] Item quod litere auctentice et sigilLate alias Avinionem
portate per.. episcopum Wormaciensem et sotios imperatoris nuntios,
quas dominus Conradus decanus Spirensis sec um minus caute repor-
tavit, remittantur domino nostro pape.
71) Versprechen KstIs IV zugleich im Namen Wenzels.
Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum imperator
semper augustus et Boemie rex. Notum facimus tenore presencium
universis, quod animo deliberato in presencia testium, videlicet
venerabilium Iohannis Pragensis archiepiscopi apostolice sedis legati
consiliarii, Galehardi episcopi Spoletani apostolice sedis nuncii, prin-
cipum, necnon Conradi decani Wissegradensis capellani et secretarii
devotorum nostrorum dilectorum, et notarii publici infrascripti, cor-
poraliter promisimus et iuravimus et de certa sciencia promittimus
et iuramus, quod, nobis imperatore ac serenissimo principe domino
Wenceslao filio nostro carissimo rege Romauorum vel ipso post nos
imperatore existentibus, nunquam procurabimus aliquem alium in
Romanorum regem ad imperium promovendum eligi, nec super hoc
cum principibus electoribus, eciam si vellent eligere, intererimus,
immo impediemus pro posse, necnon hoc domino nostro summo
pontifici et successori suo tune ecclesie presidenti tali tempore
notificabimus, quod super hoc possit et valeat eommode provideri.
Presencium sub imperialis nostre maiestatis sigillo testimonio
literarum, datum Tangermunde anno Domini millesimo trecentesimo
septuagesimo septimo, indiccione quinta decima, 9 kal. octobris,
regnorum nostrorum anno tricesimo secundo, imperii vero vioesimo
tercio. De mandato domini.. imperatoris
Nicolaus Gamericensis prepositus.
Digitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
144
72 (60). Wiener Konkordat 1448.
72 (60). Da» sogen. Wiener Konkordat zwischen
Kaiser Friedrich in and Papst Nicolaas V. 1448 Febr. 17.
Nach dem Orig, (bereits für die 2. Aufl.) Wien Haas-, Hof- a. Staats-
AroL; vgl. jetzt auch Karl Zentner, Qnellensammlang z. Gesch. 4. Dtach.
Reichsverfasnng (1904) 8. 22111. sowie das (unvollständige) F&csimile in
Kaisernrknnden in Abbildungen Liefrg. XI (1891) Tat 19*.
In nomine Domini amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo
qoadringentesimo quadragesimo octavo die decima septima mensis
februarii inter sanctissimum in Christo patrem ac dominum nostrum
dominum Nicolaum divina providentia papam quintum apostolicam-
qne sedem ac nationem Alamanicam sanctissimi domini nostri et
sedis eorundem nominibus per reverendissimura in Christo patrem
ac dominum dominum Iohannem sacrosancte Romane ecclesie car-
dinalem legatum ad nationem Germanicam de latere miss um plena
in ea parte auetoritate et potestate munitum et pro ipsa natione
Aiamanica per gloriosissimum principem ac dominum nostrum do¬
minum Fridericum Romanorum regem semper augustum etc pluri-
morum sacri Romani imperii electorum aliorumque eiusdem nationis
tarn ecclesiasticorum quam secularium principum consensibus acce-
dentibus conclusa laudata et acceptata sunt concordata subscripta.
Sanctissimus dominus noster Nicolaus papa quintus super pro-
visione ecclesiarum benefitiorumqüe quorumeunque utetur reserva-
tionibus iuris scripti et constitutionibus .execrabilis* et ,ad regimeti*
modificatis, ut sequitur:
[1] Ad regimen ecclesie generalis quamquam immeriti su-
perna dispositione vocati gerimus in nostris desideriis, ut debemus,
quod per nostre diligentie Studium ad quarumlibet ecclesiarum et
monasteriorum regimina et alia beneficia ecclesiastica iuxta divinum
beneplacitum et nostre intentionis affectum viri assumantur idonei,
qui presint et prosint committendis eis ecclesiis monasteriis et bene-
ficiis prelibatis. Premissorum itaque consideracione inducti et
suadentibus nobis aliis rationabilibus causis nonnullorum prede-
cessorum nostrorum Romanorum pontificum vestigiis inherentes
omnes patriarchales archiepiscopales episcopales ecclesias mona-
steria prioratus dignitates personatus et officia necnon canonicatus
et prebendas et ecclesias ceteraque beneficia ecclesiastica cum cura
vel sine cura, secularia et regularia, quecunque et qualiacunque
fuerint, etiamsi ad illa persone consueverint seu debuerint per elec-
tionem seu quemvis alium modum assumi, nunc apud sedem aposto-
licam quocunque modo vacantia et in posterum vacatura necnon
per depositionem seu privationem seu translationem per nos seu
auetoritate nostra factas et inantea faciendas ubilibet necnon ad
que aliqui in concordia seu discordia electi vel postulati fuerint,
quorum electio cassata seu postulatio repulsa vel per eos facta
renuntiatio et admissa auetoritate nostra extiterit seu quorum elec¬
torum vel postuiatorum et inantea eligendorum vel postulandorum
electionem cassari seu postulationem repelli aut renuotiationem ad-
ty Google
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
72 (60). Wiener Konkordat 1448.
145
mitti per nos aut auctoritate nostra continget, apud sedem predictam
vel alibi ubicunque, et etiam per obitum cardinalium eiusdem
ecclesie Romane aut officiariorum dicte sedis, quamdiu ipsa offieia
actualiter tenebunt, videlicet vicecanoeilarii camerarii, septem nota-
riorum, auditorum litterarum contradictarum et apostoüci pallacii
causarum auditorum, correctorum, centum et unius scriptorum litte¬
rarum apo8tolicarum et viginti quatuor penitentiarie prefate sedis
et viginti quinque abbreviatorum necnon verorum commeusaiium
nostrorum et aliorum viginti quinque capellanoruin sedis eiusdem
in ephitaphio descriptorum et etiam quorumcunque legatorum
seu collectorum ac in terris Romane ecclesie rectorum et
thesaurariorum deputatorum seu missorum hactenus vel deputan-
dorum aut mittendorum imposterum vacantia et inantea vacatura,
ubicunque dictos legatos vel collectores seu rectores aut thesaurarios,
antequam ad Romanam curiam redierint 3 eu venerint, rebus eximi
contigerit ab humanis, necnon quorumlibet pro quibuscunque
negociis ad Romanam curiam venientium seu etiam recedentium ab
eadem, si in locis a dicta curia ultra duas dietas legales non distan-
tibus iara forsan obierint vel eos inantea ab hac luce tramire con¬
tigerit, etiam simili modo quorumcunque curialium peregrinacionis
iufirmitatis seu recreationis vel alia quacunqu.e causa ad quevis
loca secedentium, si eos, antequam ad dictam curiam redierint, in
locis ultra duas dietas ab eadem curia, ut premittitur, non remotis,
dummodo eorum proprium domicilium non existat ibidem, iam forsan
decesserint vel imposterum eos contigerit de medio submoveri et
nunc per obitum huiusmodi vacantia vel imposterum vacatura, rur-
sus monasteria prioratus et decanatus dignitates personatus ad-
ministraciones offieia canonicatus prebendas et ecclesias ceteraque
beneficia ecclesiastica secularia et regularia cum cura vel sine cura,
quecunque et qualiacunque fuerint, etiamsi ad lila persone consue-
verint seu debuerint per electionem seu quemvis alium modura
assumi, que promoti per nos vel auctoritate nostra ad patriarchialium
archiepiscopalium et episcopalium ecclesiarum necnon monasteriorum
regimina obtinebant tempore protnocionum de ipsis factarum, nunc
quocunque modo vacantia aut imposterum vacatura necnon etiam
que per assecucionetu pacificam quorumcunque prioratuum digni-
tatum personatuum officiorum cauonicatuum prebendarum eccle¬
siarum aut beneficiorum aliorum per nos seu auctoritate nostrarum
litterarum immediate collatorum seu conferendorum imposterum,
preterquam A virtute gratie expectative assecutio fiat, nunc vacantia
et inantea vacatura, plena super premissis omnibus et singulis cum
fratribus oostris collatione prehabita et matura deliberatione secuta
ordinacioni disposicioui ac promissioni nostre de ipsorum fratrum
consilio auctoritate apostolica reservamus, decernentes exnunc
irritt-m et inane, si secus super premissis et quolibet eorum per
quoscunque quavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit
attemptari.
AttuiÄJ'n ii B^rrii.oiai, CViu«<dw'i 4. An-
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
146
72 (60). Wiener Konkordat 1448.
[2] Item in ecclesiis metropolitanis et cathedralibus etiam
apostolice sedi immediate non subiectis et in monasteriis apostolice
sedi immediate subiectis fiant electiones canonice, que ad sedem
apostolicam deferantur, quas etiam ad tempus constitutum in consfci-
tucione Nicolai, que incipit ,cupientes‘, papa expectet; quo facto si
non fuerint presentate vel si presen^ate minus canonice fuerint, papa
provideat; si vero canonice fuerint, papa eos confirmet, nisi ex
causa rationabili et evidenti et de fratrum consilio de digniori et
utiliori persona duxerit providendum, proviso, quod confirmati et
provisi per papam nichilominus metropoiitanis et aliis prestent debita
iuramenta et aha, ad que de iure tenentur.
[2^] In monasteriis, que non sunt immediate subiecta sedi
apostolice, necnon in aliis beneficiis regularibus, super quibus pro
confirmatione seu provisione non consuevit haberi recursus ad sedem
apostolicam, non teneaDtur venire electi seu ilh, quibus providendum
est, ad curiam ad habendum confirmacionem vel provisionem; nec
eciam dicta beneficia regularia cadant in graciis expectativis. Ubi
autem in monasteriis ad curiam Bomanam venire seu mittere con-
sueverunt, ibi papa aliter non confirmet seu provideat, quam superius
de cathedralibus ecclesiis est expressum. De monasteriis monialium
papa non disponat, nisi sint exempta, et tune per commissionem
in partibus.
[3] De ceteris dignitatibus et beneficiis quibuscunque secula-
ribus et regularibus vacaturis ultra reservationes iam dictas (maio-
ribus dignitatibus post pontificales in cathedralibus et principalibus
in collegiatis exceptis, de quibus iure ordinario provideatur per illos
inferiores, ad quos alias pertinet) idem sanctissimus dominus noster
per quameunque aliam reservacionem graciam exspectativam aut
quamvis aliam dispositionem sub quacunque verborum forma per
eum aut eius auctoritate factam vel fiendam non impediet, quominus
de illis, cum vacabunt de mensibus februarii aprihs iunii augusti
octobris et decembris, hbere disponatur per illos, ad quos cohatio
provisio presentatio electio aut alia quevis dispositio pertinebit,
reservationibus aliis a premissis ac dispositionibus auctoritate eius-
dem domini nostri pape factis vel fiendis non obstantibus quibus¬
cunque. Quociens vero aUquo vacante beneficio de mensibus ianuarii
marcii maii iulii septembris et novembris specialiter dispositioni
apostolice sedis reservatis non apparuerit infra tres menses a die
note vacationis in loco beneficii, quod alicui de illo apostohea auc¬
toritate fuerit provisum, extunc et non antea Ordinarius vel alius,
ad quem illius dispositio pertinebit, de illo libere disponat. [3 b ] Item
ad finem, ut hec ordinatio collationis beneficiorum non reservatorum
per alternos menses possit per nationem pubheari, et omnes, qui
ipsa gaudere voluerint, tempus congruum habeant eandem acceptandi,
tune quoad apostolicam sedem in kalendis iunii proxime futuris
ipsa currere incipiet durabitque deinceps, nisi in futuro concilio de
consensu nationis aliter fuerit ordinatum.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
72 (60). Wiener Konkordat 144&
14t
[4] Item circa provisionem apostolice sedi ordinandam modus
annatarum hoc modo currat: de ecclesiis cathedralibus omnibus et
monasteriis virorum dumtaxat vacantibus et vacaturis solventur pro
fructibus primi anni a die vacacionis summe pecuniarum in libris
camere apostolice taxate, que communia servitia nuncupantur. Si
que vero excessive taxate sunt, retaxentur; et provideatur specialiter
in gravatis regionibus secundum qualitatem rerum temporum et
regionum, ne nimium pregraventur; ad quod sanctissimus dominus
noster petentibus dabit commissarios in partibus, qui diligenter in*
quirant et retaxent. Taxe autem predicte pro media parte infra
annum a die habite possessionis pacifice totius vel maioris partis
solvantur et pro media parte alia infra sequentem annum. Et si
infra annum bis vel pluries vacaverit, semel tantum solvetur; nec
debitum huiusmodi in successorem in ecclesia vel monasterio transeat.
[4 b ] De ceteris dignitatibus personatibus officiis et beneficiis
secularibus quibuscunque et regularibus, que auctoritate sedis apo¬
stolice conferentur vel de quibus providebitur preterquam vigore
graciarum expectativarum aut causa permutacionis, solvantur annate
seu medii fructus iuxta tax am solitam a tempore possessionis infra
annum; et debitum huiusmodi in successorem in beneficio non
transeat. De beneficiis vero, que valorem viginti quatuor florenorum
de camera non excedunt, n ihil solvatur. Curratque hec observantia
deinceps, nisi eam similiter in futuro concilio de consensu nationis
inmutari contingat.
[5] ln aliis autem, que per felicis recordacionis dominum
Eugenium papam quartum pro natione prefata usque ad tempus
futuri generalis concilii permissa concessa indulta atque decreta et
per memoratum sanctissimum dominum nostrum papam Nicola um
confirmata fuere, in quantum illa concordie presenti non obviant,
ista vice nihil extitit immutatum.
[6] Voluit etiam memoratus dominus legatus, quod super con-
cordatis presentibus singuli metropolitani predictse nationis peten¬
tibus quibuscunque, quantum opus eis videbitur, sub suis sigillis
transsumpta concedere valeant, quodque transsumtis eisdem in iudicio
et extra stetur et adhibeatur tanquam huic originali carte per omnia
plena fides. Per hoc autem, quod in concordatis huiusmodi sive
quibusvis eorum occasione conficiendis litteris propter compe-
tentiorem descriptionem Alamania specialis appellatur natio, ipsa
censeri non debet a Germanica natione distincta seu quomodolibet
separata.
Ad fidem igitur et robur ac testimonium omnium premissorum
noe Fridericus ßomanorum rex et nos Iohannes cardinalis legatus
supradicti cartam presentem nostris appensis mandavimus communiri
sigillis. Ad mandatum domini regis in consilio.
10 *
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSETY OF MICHIGAN
III.
Ständische Verhältnisse.*
78 (61). KaiserL Kapitnlare gegen Freiheitsbestrebungen
der Sklaven. [986—1002.]
Aus Hon. Germ, hist LL. Sect. IV Bd. I (1893) S. 471
Magnis opus est consultibus, dum nostri imperii principes
publici offitii et ecclesiastici ordinis divites et paupera, maiores
et minoree, diutumis querimoniis causentur, se a servis suis propriis
viris debitum et proprium non posse habere obsequium. Alii Liberos
se ideo mentiuntur, quia domiui eorum servitutem, quem captiose
more ac approbatione evadere temptant, nequeunt (ut sepe fit) appro-
bare. Alii autem ideo ad honorem libertatis moliuntur ascendere,
quia domini eorum diversis negotiis impediti (ut forte fit) longo
tempore eos ignorant nec ad solitum sunt coacti ser vitium nec ullam
saltim vocem indicem ad memoriam servitii exsolverint; et hac
occasione se contendant liberos et clamant se vixisse lege et usu
libertatis, quia offitio servili aliquantulum quieverunt. Ob hanc rem
.placuit imperio nostro sic:
[1] Si servus propter appetitum libertatis liberum se vooaverit,
liceat domino, si sibi ita melius visum fuerit propter difficultatem
approbationis insidios®, aut per se aut per suum campionem litem
dirimere. Liceat autem servo pro se camphionem dare, si morbus
aut ®tas eum pugnare prohibuerit.
[2] Ut autem servus propter ullam remissionem non occultet,
hoc nostro »dicto deo volente in ®ternum valituro statuimus, ut
deinceps unusquisque ad ostendendam suae servitutis condictionem
in kalendis decembris unum public® monetae persolvat denarium
aut ipsi domino aut eius ministro ad hoc offitium deputato.
[3] Servorum autem filii et filise similiter prescriptum eens um
servitutis memorem in vicesimo quinto »tatis su® anno Statute
termino persolvere incipiant. Et nulla temporis indulta prolixitas
servitutem aboleat.
[4] Quod si aliquis servus ®cclesi® hoc nostrum »dictum
servare neglexerit, omnium bonorum suorum medietate muletetur
et suse conditione subiaceat servitutis. Non enim licebit servo
®cclesi® servitute umquam exire; quem neque ipsi prosidentes
*) Betreffs der privatrechtlichen Seite der ständischen Veränderungen
vgl. die Beispiele bei H. Loersch & Rieh. Schröder, Urkunden z. Gesch.
des dtschn Privatrechts. 2. Aull. (1881) S. 256.
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
74 (62). Hofrecht Burchard* von Woran 1028. 149
secclesiis poterunt libertäre. Servos igitur ecclesiarum liberos fieri
omni modo interdicimus, et liberos quolibet ingenio factosad ins
et servitutem aecclesiarum revocari precipimus.
74 (62). Das Gesetz (Hofrecht) des Bisehofs Barchsrd
von Worms. [1028—1025.]
Ans Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 640--644; der
Prolog aas Urkundenbach der Stadt Worms, hrsg. von Heinr. Boos
Bd. I (1886) S. 89.
Incipit prologus de privilegiis Burchardi Wormatiensis ecclesie
episcopi:
Decursis venerabilium antistitum temporibus, quibus ecclesiam
Warmatiensera sibi a deo commissam in undis diversarum pro-
cellarum secundum debitum offitii sui pervigili cura gübernabant
et eam vel propria largitione vel regum seu imperatorum traditione
facultatibus honoribus exuberantem reliquerant, accedendum nobis
est ad introitum pii pastoris et tempora Burchardi episcopi, cuius
memoria propter prerogativam meritorum apud homines est celebris
et in conspectu altissimi immortalis, qui qualiter se in episcopatu
habuerit, non est necessarium verbis exponere, cum fama virtutum
eius ubique terrarum comprobata sit operum attestatione et, ut pace
omnium dicam, licet plures precesserint eum viri mire sanctitatis
in sede Wormatiensi, respectu eius plantationis et superedificationis
ecdesia ista tarn in spiritualibus quam in temporalibus erat quasi
informis. Hoc testatur clerus et popul us paterna dilectione educatus,
hoc civitas adornata et adaucta, hoc uni versus episcojatus rebus et
largis possessionibus ditatus, hoc testantur congregationes huius
ecclesie, quas ipse permodicas inveniens largitionibus habundanter
ampliavit vel ex novo instituit; corpus canonum in unam faciem
castorum eloquiorum multo labore collegit; legem specialem familie
sancti Petri ut infra videtur dedit et, ut breviter concludam, ecclesiam
Wormatien8em in meridiano splendore omnibus bonis lucentem feli-
citer reliquit, unde 13 kalendas septembris in pace factus est locus
eius et apud sanctum Laurentium sepultus.
Lex familie Wormatiensis ecclesie.
ln nomine sancte et individue trinitatis. Ego Burchardus
Wormatiensis ecclesie episcopus propter assiduas lamentationes
miserorum et crebras insidias multorum, qui more canino familiam
sancti Petri dilacerabant, diversas leges eis imponentes et infir-
miores quosque suis iudiciis opprimentes, cum consilio cleri et mili-
tum ei. totius familie has iussi scribere leges, ne aliquis advocatus
seu vicedominus aut minisferiaiis sive inter eos alia aliqua loquax
persona supradicte familie novi aliquia subinferre posset, sed una
eademque lex diviti et pauperi ante oculos prenotata omnibus esset
communis.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
150
74 (62). Hofrecht Borcharda von Worms 1023.
[1] Si quis ex familia saucti Petri ad sociam suatr legitime
venerit, quicquid in dotem dederit et hoc ipsa annuin er diem non
proclamatum possidet, si vir prior moritur, uxor eius totam habeat
dotem usque ad finem vite sue; si autem ipsa moritur sine filiis,
proximi heredes mariti sui dotem recipiunt. Similiter fiat, si uxor
prior moriatur. Et quicquid simul acquisierant, si quis eorum alte-
rum supervixerit, totum habeat in sua potestate et quicquid inde
facere velit, faciat. Quod autem mulier secum ad maritum adtulerat,
ambobus mortuis, si filios habuerint, ipsi matris hereditatem possi-
deant; si autem filios non habuerint, nisi ipsa traditioue prepediatwr,
post vitam eius totum ad proximos mulieris redeat; et si filios simul
genuerint et mater prior obierit, si quid hereditatis ex matre filiis
devenerat et ipsi obierint, hereditas ad proximos matris redeat.
[2] Lex erit familise: si quis predium vel inaneipia in here¬
ditatem acceperit et in paupertatem iucideric et ex hac necessitate
hereditatem vendere voluerit, prius proximis heredibus suis cum
testimonio proponat ad emendum; si autem emere noluerint, vendat
socio suo cui voluerit. Si autem aliquis mansus in manum episcopi
iudicio iudicum pervenerit, et si heredum aliquis supersessum ius
emendare voluerit, detur sibi potestas, ut tali conditione hereditatem
accipiat. Si autem nullus heredum satisfacere voluerit, illius loci
minis ter cuicumque ex familia mansum illum dederit, hic postea
firmus heres erit; si autem aliquis venerit post duos annos aut post
tres aut plus et dicit: ,ego sum heres, pauper eram, orphanus eram,
non liabui qui me pasceret, ideo extra patriam ivi et ibi usque
modo me meo labore conduxi 4 et vult cum solo testimonio illum,
qui iussione episcopi heres effectus eät et qui suum mansum bene
excultum et fimatum habet, expellere, constituimus, quia prius nullus
heredum erat, qui supersessum ius emendare voluisset, ille firmus
heres sit, qui a ministeriali heres effectus est; si heres erat, cur
aufugerat, cuf domi non sederat, ut hereditatem suam custodiret?
volumus, ut nulla vox eius de hoc amplius audiatur, nisi iusta atque
rationabilis causa ibi intelligatur. Si autem aliquis, qui hereditalem
mansum habet, moritur et parvulum heredem reliquerit, et ille heres
non potest debitum servitium persolvere, si est aliquis proximior,
qui velit debitum servitium de predicto manso facere, quousque
heres ille ad suos dies pervenerit, ne propter teneritatem heredis
exheredetur heres, concedimus et constituimus; ut misericorditer de
eo agatur, rogamus.
[3] Si quis in dominicata nostra hereditatem habens moritur,
heres sine oblatione hereditatem accipiat et postea debitam servi¬
tutein inde provideat.
[4] Si quis ex familia moritur, quicquid indotatum reliquerit,
nisi traditione prepediatur, proximi heredes possideant.
[5] Si quis cum manu coniugis sue cum testimonio bono
aliquam traditionem sive in dote sive in aliis quibuslibet rebus
fecerit, hoc firm um erit, nisi alia res prepediat.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
74 (62). Bofrokt Barchartk tou Worms 1023.
161
[6] Si quis predium Tel hereditatem suam infra familiam
vendiderit et aliquis heredum suorum presens fuerit et nichil contra*
dixerit, vel si absens aliquis heredum est, postea resoirerit et, ei
infra spatium illius anui hoc reticuerit, postea iure carebit.
[7] Lex erit familie: si quis ex aliquo commisso in manus
episcopi cum iuditio sotiorum suorum pervenerit, ipse cum omnibus
suis possessionibus eo dkudicetur.
[8] Si quis cum aliis, quos secum adduxerit, alicui ex socie-
täte sua aliquid miusticie fecerit, ius erit familie: ut se tantum et
suo8 viros una satisfactioue reconciliet et unusquisque aliorum semet-
ipsum propria satisfactione reconciliet.
[9] Ius erit familie: ut de weregeldo fisgilini hominis quin»
que libre ad cameram reddantur et due libre et dimidia amicis eins
contingant.
[10] Ius erit: si ex familia vir aliquis et uxor eius obierint
et filium cum filia r9liquerint, filius hereditatem servilis terre aocd-
piat, filia autera vestimeuta matris et operatam pecuniam accipiat;
reliqua que remanserint in omnibus equaliter inter se parfiantur.
[11] Hec etiam lex erit familie: si quis predium Tel man-
cipia in hereditatem acceperit et in lectum egritudinis ita inciderit,
ut equitare aut per se arabulare non possit, predium suum vel
mancipia heredibus suis alienare non possit, msi pro anima sua
aliquid inde dare libuerit; alium suum questum det cuicumque libeat.
[12] Ut in omnibus locis, ubicunque fieri possit, declinentur
periuria, qualiscumque sit ex familia, qui cum sotio suo sive in
agro sive in vineis sive in illis levioribus rebus aliquid iniuste
fecerit et se ad magistrum loci proclamaverit, volumqs, ut illiuf
loci minister cum subiectis concivibus suis sine iuramento hec
determinet.
[13] Et hoc est constitutum: ut, si quis fisgilinus homo ex
familia rem aliquam magnam vel parvam ad iniusticiam patraverit,
ad bannum episcopi quinque solidos ut dagewardus vadietur et
quinque solidos componat ei, cui iniquitas facta est, si de eadem
societate est; et si extra suam sotietatem est, una uncia vadietur
et nichil iuret.
[14] Et si quis nupserit ex dominicata episcopi in benefimum
alicuius suorum, iuris sui respondeat ad dominicatam episcopi; si
autem ex beneficio in dominicatam episcopi nupserit, iuris sui respon¬
deat domino beneficii.
[15] Si quis ex familia alienam uxorem acceperit, iustum est,
ut, quando obierit, due partes bonorum suorum assumantur ad
manum episcopi.
[16] Ius erit: si fisgilinus homo dagewardam acceperit, ut filii,
qui inde nascantur, secundum peiorem manum vivant; similiter si
dagowardus fisgilinam muiierem acceperit.
[17] Ius erit familie: si quis «in placito iniustum clamorem
fecerit aut iratus de sua sede recesserit vel in tempore ad plscitum
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
162 74 (62). Hofrecht Bnrchardfl vod Worms 1023.
non venerit et in hoc a consedentibus superatus non fuerit, nichil
inret, sed in testimonio scabinorum sit.
[18] Lex ent familie: ut unusquisque cum sotio suo iurefc
cum tma manu; si propter faidam erit, cum 7, et episcopo similiter.
[19] Habuenmt et hoc in consuetudine: si quis alten pecu-
nimm suam prestiterat, redderet quantum voluisset, et quod noluisset
cum iuramento negaret. Sed ul declinentur periuria, constituimus:
si ille, qui pecuniam suam prestiterat, iuramentum eius pati noluerit,
ipee contra eum duello pugnaturus negatam pecuniam acquirat, si
voluerit; si autem tarn digna persona est, que pugnare cum eo pro
tanta re dedignetur, vicarium suum ponat.
[201 Si quis in civitate Wormatia duello convictus ceciderit,
sexaginta solidos vadietur, extra cmtatem vero infra familiam, si
in duello occubuerit, illi, quem impugnaverit, pro pugna iniusta
illata suam iustitiam tripliciter componat, bannum episcopo persolvat.
advocato 20 solidos tribuat, aut cutem et capillos amittat.
[21] Si quis ex familia sancti Petri predium vel mancipia
a libero homine comparaverit vel aliquo modo acquisiverit, extra
familiam neque cum advocato neque sine advocato, nisi commutet,
dare non liceat
[22] Si quis fiscali viro iustitiam suam infringere voluerit, id
est ad dagowardum vel ad censum iniustum, fiscalis vir cum septem
proximis suis non mercede conductis iusticiam sibi innatam obtineat;
et si ex patris parte vituperetur, ex eadem parte due cognatorum
worum et tercia ex matre assumatur; similiter erit ex parte matris,
nisi cum iuditio scabinorum aut proximorum testimouiis superari
possit.
[23] Lex erit familie: si quis eorum domum alterius cum
armata manu introierit et filiam eius vi rapuerit, cuncta vestimenta,
quibus tune induta fuerat, quando rapta est, singulariter in triplum
patri eius vel mundiburdo restituat et per singulas vestimentorum
partes bannum episcopo componat ; postremum ipsam triplici sua
satisfactione cum banno episcopi patn representet, et quia legitime
eam secundum canonica precepta habere nequiverit, amicis illius 12
scuta et totidem lanceas et unam libram denariorum pro reconcilia-
tione persolvat.
[24] £t hoc constituimus: si quis debitum alieuius rei coram
ministro confitetur et minister in illa die locum non habet diffi-
nire, et hic, qui debitum in priori die confessus est, aiia die negare*
voluerit, minister, si testimonium pristine confessionis habet, ut
equum est, de se faciat, sicut antea debuisset.
[25] Et hoc lex erit: si quis de aliqua re ministeriali confitetur
et hoc ad placitum differtur, sicut tune in placito confessus fuerit,
iudicetur, si minister eum cum testimonio de pnori confessione
ibi convincere non potuerit.
[26] Lex erit concivibus: ut, si quis in civitate hereditalem
aream habuerit? ad manus episcopi diiudicari non poterit, nisi tres
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
74 (62). Hofrecht Borehards voa Worn» 1028.
153
annos censum et aliam suam iusticiam inde aupersederit; et post
hos tres annos ad tria legitima placita invitetur et, si supersess um
ins pleniter emendare voluerit, ipse eam sicut antea possideat; et
si domum in civitate vendiderit, aream perdat.
[27] Et lex erit: ut, si quis in civitate aliquem ita percusserit,
nt ad terram decidat, ad bannum episcopi 60 solidoa componat:
si autem com pugno aut aliquo levi flagello, quod bluathram vocaut.
aliquem percusserit et non deciderit, 5 soüdos taut um componat .
[28] Lex erit: si quis in civitate ad aliquem occidenduin gla-
dium suum evaginaverit vel arcum teteuderit et sagittam nervo
imposuerit vel lanceam suam ad feriendum protenderit. 60 solidos
componat.
[29] Lex erit: si episcopus fiscalem hominem ad servitium
suum assumere voluerit, ut ad aliud servitium eum ponere non
debeat nisi ad camerarium aut ad pincernam vel ad infertorem
vel ad agasonem vel ad ministerialem, et, si eum ad tale servitium
facere noluerit, quatuor denarios persolvat ad regale servitium et
6 ad expeditionem et tria iniussa placita querat in anno et serviat
cuicumque voluerit.
[30] Propter homicidia autem, que quasi cottidie fiebant infra
faroiliam sancti Petri more beluino, quia sepe pro nichilo aut per
ebrietatem aut per superbiam alter in alterum insana mente ita
inseviebat, ut in curriculo unius anni 35 servi sancti Petri sine
culpa ex servis eiusdem ecclesie sint interempti, et ipsi interfectopes
magis inde gloriati sunt et elati, quam aliquid penitudinis prebuissent,
proinde ob illud maximura detrimentum nostre ecclesie cum consilio
nostrorum fidelium hanc correctionem fieri decrevimus, ut, si quis
ex familia oonsotium suum sine necessitate, id est sine tali necessi-
tate, si se ipsum interficere voluerit aut si latro erat, se et sua
defendendo, sed sine istis supradictis rebus interfecerit, constituimus.
ut ei tollantur corium et capilli et in utraque maxilla ferro ad hoc
facto comburatur et weregeldum reddat et cum proximis occisi
more solito pacem faciat; et ad hoc constringantur proximi. ut acci-
piant. Proximi autem occisi, si persequi voluerint proximos occisoris,
si quis illorum proximorum consilii et facti iuramento sese expurgare
potuerit, a proximis interfecti firmam et perpetuam pacem habest;
si autem proximi occisi istud constitutum contempnere volunt et
supradictis insidias parant, tarnen.nichil nocent, nisi quod insidian-
tur, corium et capillos amittant sine combustione; si autem aliquem
illorum interfecerint sive vulneraverint per contemptum, corium et
capillos amittant et supradictam combustionem patiantur. Si autem
occisor aufugerit et capi non potest, quicquid habet ad fiscum
redigatur, et proximi eius, si inculpabiles sunt, firmam pacem
habeant. Si autem homicida non aufugerit, sed cum proximo occisi
suam innocentiam per dueilum defendere voluerit et vicerit, were¬
geldum reddat et cum proximis pacem faciat. Si autem nullus occisi
proximorum cum occisore pugnare voluerit, ipse se bullienti aqua
by Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
164 76 (63). Du Recht der Limburger Klosterleute 1086.
adversus episcopum expurget et weregeldum reddat et pacem cum
proximis faciat, et ipsi cogantur, ut accipiaut. Si autem propter
timorem istius constitutionis vadunt ad alienam familiam et incendtmt
eam contra proprios consotios, et si nou est aliquis, qui contra ali-
quem illorum duello pugnare audeat, singuli bullienti aqua adversus
episcopum se expurgent, et si quis victus fuerit, ea patiatur, que
suprascripta sunt. Si quis autem ex familia in civitate sine supra-
dictis necessitatibus aliquem ex iamilia interfecerit, corium et ca*
pilios perdat et combustionem suprascripto more patiatur et bannum
persolvat et weregeldum reddat et pacem cum proximis faciat, et
illi constringantur, ut accipiant. Si autem aliquis de aliena familia
terram sancti Petri colet et tale presumptum fecerit, id est, si ali¬
quem ex nostra familia sine necessitate iam suprascripta interfecerit,
aut ista supramemorata patiatur aut nostram terram perdat et familie
et advocati insidias habeat. Si autem noster servitor, qui in nostra
curte est, aut noster ministerialis talia audet presumere, volumua,
ut hoc sit in nostra potestate et consilio nostrorum fidelium, qua-
liter talis presumptio vindicetur.
[31] Si quis ex familia conteuderit cum sotio suo de una
qualibet re sire de agris sive de rineis sive de mancipiis sive de
pecunia, si potest ex utraque parte cum testimoniis utrorumque
sine iuramento discemi, laudamus; sin autem, ut devitentur per-
iuria, volumus, ut ex utraque parte ostendantur illorum testimonia,
et ita collaudent testes, quasi gratum habeant; et ex supradictis
duobus testimoniis duo eligantur ad pugnam et cum duello litem
decernant; et cuius campio ceciderit, perdat, et eius testimoniun
talia patiatur propter falsum testimonium, quasi iuratum haberet
[32] Si quis ex familia furtum fecerit, et hoc non pro ne-
cessitate famis, sed propter avaritiam et cupiditatem et propter
consuetudinem fecit, et quod furatus est, si 5 solidis appremari
potest, et superari potest, quod aut in macello publico aut in con-
ventu concivium debitori yadiatus sit supra dictum furtum, ad
correptionem malorum constituimus, ut legem sibi annatam propter
furtum perditam habeat, et si ab aliquo de aliqua re inculpatus
fuerit, non se expurget iuramento, sed aut duello aut bullienti aqua
aut ferventi ferro. Similiter faciat ille, qui in periurio pubKeo
captus est; similiter et ille, qui in fateo testimonio captus est;
(similiter et ille, qui propter infamiam furti in duello ceciderit;) simi¬
liter et ille, qui contra seniorem suum, episcopum videlicet, cum
suis inimicis consiliatus est sive contra eius honorem siye contra
eius salutem.
76 (63). Das Recht der Limburger Klosterleute. 1085 Jau. 17.
Ans.Hon. Gera, hist LL. Sect. IV. Bd. I (1893) 8. 87f.
In nomine sancte et indiyidue trinitatis. Chuonradus dirina
favente cleipeatta Romanorum imperator augustus. Notum sit Omni¬
bus Christi nostrisque fidelibus tarn presentibus quam fnturis, qua-
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
75 (63). Das Recht der Limburger Klosterleute 1035. 155
liter ego Chuonradus tma cum Gisela imperatrice coniuge nostra pro
remedio animo aostre ad hoc templum, quod ad gloriam et iaudem
dei construximus, nostri iuris predium Durincheim Wachinheim
Seiferstat Greudentheim et in pago Wetereibie in comitatu Ottonis
comitis situm Eichine Sundeliugen Fuirbach Sulzbach in proprium
tradidimus cum omnibus appendiciis suis, hoc est mancipiis areis
edificiis terris cultis et incultis agris pratis pascuis aquis aquarumve
decursibus molendinis piscacionibus campis silvis venacionibus exi-
tibus et reditibus, viis et iaviis, quesitis et inqairendis necnon cum
omni utilitate, que scribi aut nominari potest, ea videlicet ratione,
quatenus abbas huius loci eadem, potestate et utilitate qua nos
habuimus, deinceps libore habeat et quicquid inde provenerit in usum
ecclesie et fratnim disponat. Et ut hec nostre tradicionis auctoritas
stabilis et inconvulsa permaneat in seculum, hanc cartam inde con-
scriptam manu propria confirmantes sigilli nostri impressione iussi-
mus insigniri.
Sed ne quis superventurorum abbatum plus quam debeat ab
ecclesie familia extorqueat, neve familia vetustate temporum sui iuris
oblita contra abbatem superbiendo ecclesie debita exolvere negligat,
visum est nobis signare, quid abbas si opus fuerit exquirat, quidve
familia exolvere debeat. [1] Singuli virorum singulos solidos,
mulieres vero sex denarios omni anno persolvant aut unum diem
septimane ad curtem abbatis tarn viri quam mulieres serviant
[2] Habet eciam potestatem abbas super filios illorum nondum uxo-
ratos, ut quem voluerit in coquina, quem voluerit in pistrina ponat,
quem voluerit mutatoria abluat, quem voluerit equaricia custodiat,
et ad quelibet ministeria quoscunque voluerit deputet. [3] De
uxoratis autem, quoscunque et ubicunque iusserit abbas, sint cellarii
frumentarii theionearii forestarii. [4] Si vero abbas quenpiam pre-
scriptorum in suo obsequio habere voluerit, faciens eum dapiferum
aut pincernam sive militem suum, et aliquod beneficium illi pre-
stiterit, quamdiu erga abbatem bene egerit, cum eo sit, cum non,
iug quod ante habuit habeat. [5] Post obitum viri preciosius animal,
quod illic fuerit, ad curtem abbatis pertinebit; post obitum mulieris
preciosior vestis. [6] Si quis conservum suum interfecerit, septem
libras et dimidiam addito eciam obulo pro eo exolvet. [7] Mulier
si extra villam nupserit, censum suum scilicet sex denarios dabit.
. [8] Tale ius habent Durencheimarii Eichenarii Sundelingarii
Fuirbacharii. [9] Ipsum ius habeDt Sciferstatarii, nisi quod post
obitum. suum nullum ius dabunt. [10] Sulzbacharii ipsum ius
habent, exceptis illis, qui dicuntur lazi; qui, si beneficium habuerint,
quocunque iusserit abbas, cotidie equitare debent; qui autem bene¬
ficium non habuerint, vinum et annonam abbatis txansducere debent
a littore Sundelingen usque Wormaciam ad portam que dicitur
porta pavonis. [11] Greudentheimarii ipsum ius habent quod et
Durincheimarii, nisi quod propter cotidinam servitutem nec in vita
sua nec post obitum suum dabunt aliquem censum.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
156
76 (64). Lehnsgesetx Konrad* II 1087.
r.l2j Omnium vero prenominatorum ius est, quod, si connubia
de aliena famiiia sortiti fuerint et si abbati placuerit, cum sacra-
mento divorcium facere poterit. Quod si simul permanserint, post
obitum viri due partes substancie eius ad curtem abbatis pertineant,
terciam uior et filii eius obtineant.
Signum domni Chuonradi invictissimi Romanorum imperatoris
augusti.
Burchardus cancellarius vice Bardonis archicapellani recognovit.
Data 16 kal. februarii, anno dominiee incarnacionis 1035, in-
dictione 3, anno autem domni Chuonradi secundi regnantis 11,
imperantU vero nono. Actum est Lintburch; feliciter amen.
76 (64). Lehnsgesetz Konrads II. 1037 Mai 28.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 90f.
In nomine sanctse et individuse trinitatis. Chuonradus gratis
dei Romanorum imperator augustüs.
[1] Omnibus sancta? dei ecclesise fidelibus et nostris tarn pre-
sentibus quam et futuris notum esse volumus, quod nos ad recon-
ciliandos animos seniorum et miiitum, ut adinvicem semper in-
veniantur concordes et ut fideliter et perseveranter nobis et suis
senioribus serviant devote, precipimus et firmiter statuimus: ut
nullus miles episcoporum abbatum abbatissarum aut marchionum
vei comitum vel omnium, qui benefitium de nostris publicis bonis
aut de ecclesiarum prediis tenet nunc aut tenuerit vel hactenus
iniuste perdidit, tarn de uostris maioribus valvasoribus quam et
eorum militibus, sine certa et convicta culpa suum beneficium perdat
nisi secundum constitucionem antecessorum nostrorum et iudicium
pari um suorum.
[2] Si contentio emerserit inter seniores et milites, quamvis
pares adiudicaverint illum suo beneficio carere debere, et si ille
dixerit hoc iniuste vel odio factum esse, ipse suum beneficium teneat,
donec senior et ille, quem culpat, cum p&ribus suis ante nostram
presentiam veniant et ibi causa iuste finiatur. Si autem pares cul-
pati in iudicio senioribus defecerint, ille qui culpatur suum bene¬
ficium teneat, donec ipse cum suo seniore et paribus ante nostram
presentiam veniant. Senior autem aut miles qui culpatur, qui ad
nos venire deereverit, sex ebdomadas, antequam iter incipiat, ei cum
quo litigatur innotescat. Hoc autem de maioribus valvasoribus ob-
servetur. [3] De minoribus vero in regno aut ante seniores aut
ante nostrum missum eorum causa finiatur.
[4] Precipimus etiam, ut, cum aliquis miles sive de maioribus
sive de minoribus de hoc seculo migraverit, filius eius beneficium
habest. Si vero filium non habuerit et abiaticum ex masculo filio
reliquerit, pari modo beneficium habeat, servato usu maiorum val-
vasorum in dandis equis et armis suis senioribus. Si forte abiaticum
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
77 (66). Bamberger Dienatrecht 1067.
167
ex filio non reliquerit et fratrem legittimum ex parte patris habuerit,
si seniorem offetisum habuit et sibi vult satisfacere et oiijes eius
©ffici, beneficium quod patris sui fuit habeat.
[6] lnsuper etiam omnibus modis prohibemus, ut nullus senior
de beneficio suorum militum cambium aut precariam aut libelluiu
sine eorum consensu facere presumat.' lila vero bona, que tenent
proprietario iure aüt per precepta aut per rectum libellum sive
per precariam, nemo iniuäte eos divestire audeat.
[6] Fodrum de castsellis, quod nostri antecessores habuerunt,
habere volumus; illud vero, quod non habuerunt, nullo modo,
exigimus.
[7] Si quis hanc iussionem infregerit, auri libras centum com- .
ponat, medietatem kamerse uostr© et medietatem illi, cui dampnum
illatum est.
Signum domoi Chuonradi serenissimi Romanorum imperatoris
augusti.
Eadolohus cancellarius vice Herimanni archicancellarii re-
cugnovit.
Datum 5 kal. iunii, indictione 5, anno dominica. incarnacionis
1037, anno autem domoi Chuonradi regis 13, imperii 11; actum
in obsidione Mediolani; feliciter amen.
77 (65). Das Bamberger Dienstreclit. [1057—1064].
Aas (Monnmenta ßambergensia) Bibliotheca rerum Germani-
caram ed. Pb. Jaff6 T. V (1869) S. 60—62.
Notum sit omnibus Christi fidelibus tarn posteris quam mo-
dernis, quaüter Fridericus rogatu domini sui Guntheri, quinti sanctse
Babenbergensis »cclesise episeopi, alodium quoddam Wuouezesdorf
et Haga, quod idem prenominatus episcopus antea per manum
advocati sui in manum eiusdem Friderici legaverat, cum omnibus
ad ea loca pertinentibus (hoc est quicquid supradictus episcopus
predii inter duos fluvios, videlicet Isiam, quam nos vulgariter ,Ein¬
sam* dicimus, et Jbisiam habuerat) ad altare sancti Petri maioris
monasterii in Babenberc legavit pro remedio animse eiusdem preno-
minati episeopi Guntheri neenon patris et matris.
Legavit etiam ministeriales ad idem predium pertinentes ad
supradictum altare sancti Petri in Babenberc; eo deinceps sibi suis-
que posteris retento iure, quod veri ministeriales habent eiusdem
eecclesiff; quod etiam infra subscriptum est:
Hsec est iusticia ministerialium Babenbergensium:
[11 Si quem ex his dominus suus accusarerit de quacumque
re, licet illi iuramento se cum suis cosequalibus absolvere; exceptis
tribus, hoc est: si in vitam domini sui aut in cameram eius aut in
munitiones eius Consilium habuisse arguitur. Coeteris vero homini-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
>1
158 78 (66). Freiheitsbrief des Bischofs v. Spei er für Joden 1084.
bus de quacumque obiectione absque advocato cum suis coaequahbus
iuramento se poterit absolvere; et coeteris homiuibus non plus debent
quam 7 personas, suis vero sociis 12.
[2] Si occisus fuerit, reconpensatio eius 10 librse sunt, que
ad alium non pertinent nisi ad agnatos occisi.
[3] Si beneficium ab episcopo non habuerit et representavorit
se in eius ministerio et beneficium non potuerit obtinere, militet cui
vult non beneficiarius, sed libere.
[4] Si atsque liberis obierit et uxorem pregnantem habuerit,
expectetur, dum pariat. Et si masculus fuerit, üle habeat beneficium
patris; si non, proximus agnatus defuncti vel loricam suam vel
equum, quem meliorem habuerit, domino suo offerat et beneficium
cognati sui accipiat.
[5] In expeditionem iturus ex suo sumptu ad dominum veniat;
deinceps ex eius inpensa alatur.
[6] Si expeditio est in Italiam, dominus per singulas loricas
unum equum det et 3 libras. Si vero alio, duo ex illis tercio dent'
inpensas, beneficium habentes.
[7] . A domino suo non constringantur nisi ad 5 ministeria;
hoo est: ut aut dapiferi sint aut pincernae aut cubicularii aut mare-
scalchi aut yenatores.
||
Legavit etiam prenominatus Fridencus aliud predium inter
Trunam et Isiam situm, quod item prenominatus episcopus Gün¬
ther us illi per manum advocati sui legaverat, cum utriusque sexus
mancipiis ad supradictum altare sancti Petri maioris monasterii
in Babenberc pro remedio animse eius dem Guntheri episcopi necnon
patris et matns eius.
Harum ergo traditionum festes per aurem tracti sunt: Pala*
tinus comes Chuono et filius eius Chuono. Noppo Eberhart Peren-
hart Timo milites eius. Megenhardus comes de Charinthia. Adaloero
comes; Hartwigus comes miles eius. Perehctolt signifer et milites
eius Marcwart Egelscalc Gozpreht. Gebehardi milites Huc Weren-
hart. Gotescalc et milites eius Garehere Adalbero Ohuonerich
Ascwinus Ldutpoldus Wolferam Chuono Lagep. Hartwigus frater
Patriarch» et milites eius Einwic Regil Perehctolt. Milites episcopi
Ruotpreht tmmo Wolfdrigel Aribo Regil Aribo de Tanna Heinricus
Reginhart. Miles advocati Timo. Milites Heremanni Wecil Hereman.
Fridericus de Carinthia et milites eius Adelbero Eppo Perehctolt
Altman.
78 (66). Freiheitsbrief des Bischofs von Speier für die von
ihm aufgenommenen Juden. 1084 Sept 13.
Atu A. Hilgard, Urkunden & Gesch. der Stadt Speyer (1885) S. 11 f.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Ego Rüdegerus,
qui et Huozmannus cognomine, Nemetensis qualiscumque episco¬
pus, cum ex Spirensi vüla urbem facerem, putavi milies amplificare
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
79 (67). Freiheitsbrief Heinrichs TV für die Speierer Jaden 1090. 169
honorem loci nostri, si et Iudeos colligerem. Collectos igitur locavi
extra conmunionem et habitacionem ceterorum civium et, ne a
, pecoris turbe insolencia facile turbarentur, muro eos circumdedi.
Locum vero habitacionis eorum, quem iuste acquisieram (primo
namque clivum partim pecunia partim conmutacione, vallem autem
dono coheredum accepi), locum inquam illum tradidi eis ea con-
dicione, ut annuatim persolvant tres libras et dimidiam Spirensis
monete ad conmunem usum fratrum. [2] Attribui eis eciam intra
ambitum habitacionis sue et e regione extra portum usque ad nava-
lem portum et in ipso navali portu liberam potestatem corimutandi
aurum et argentum, emendi vero et vendendi omuia que placuerint.
Eandem quoque licenciam tradidi eis per totam civitatem. [3] Dedi
insuper eis de predio ecclesie locum sepulture sub hereditaria con-
dicione. [4] Illud quoque addidi, ut, si quis ludeus aliunde apud
eos hospitatus fuerit, nullum ibi solvat thelonium. [5] Deinde sicut
tribunus urbis inter eives, ita archisvnagogus suus omnem iudicet
querimoniam, que contigerit inter eos vel adversus eos. At si quam
forte determinare non potuerit, ascendat. causa ante episcopum civi¬
tatis vel eius camerarium. [6] Vigilias tuiciones municiones circa
suum tantummodo exhibeant ambitum, tuiciones vero conmuniter
cum servientibus. [7] Nutrices quoque et conducticios servientes
ex nostris licite habeant. [8] Cames mactatas, quas viderint sibi
illicitas secundum legis sue sanctionem, licite vendant christianis,
licite emant eas cristiani. [9] Ad surnmam pro cumulo benignitatis
concessi illis legem, quamcumque meliorem habet populus Iudeorum
in qualibet urbe Tbeutonici regni.
Quam tradicionem atque concessionem ne aliquis meorum
successorum eis peiorare vel ad maiorem censum eos constringere
valeat, tamquam ipsi hanc condicionem sibi usurpaverint et non
ab episcopo acceperint, hanc cartam predicte tradicionis idoneam
testem reliqui eis. Et ut eiusdem rei memoria per temporalia
, socula permaneat, manu propria subscribendo corroboravi ac sigilli
mei impressione, ut infra videri potest, insigniri perfeci.
Data est hec carta idibus septembris, anno dominice incarna-
cionis 1084, indictione 7, mediante fere ianuario [?] anno 12, ex
quo cepit presidere in eadem civitate prenominatus episcopus, cuius
est caracter iste.
79 (67). Freiheitsbrief K. Heinrichs IV für die Speierer Joden.
1090 Febr. 19.
Ans A. Hilgard, Urkunden z. Gesch. der Stadt Speyer (1885) S. 12ff.
' [1] In nomine sancte et individue trinitatis. Heinricus divina
favente clemencia tercius Romanorum imperator augustus. Omni¬
bus episcopis abbatibus ducibus comitibus necnon omnibus regni
nostri legibus obnoxiis notum sit, qualiter quidam Iudei, Iud&s
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
160 79 (67). Freiheitsbrief Heinrichs IV für die Speierer Jaden 1090.
filius Calonimi, David filius Massulam, Moyses filius Guthihel cum
sodalibus suis venerunt in presenciam nostram Spire et rogaverunt,
quo cum infantibus eorum seu cum omnibus, qui per eos legibus
sperare videntur, sub tuicionem nostram reciperemus et teneremus.
Quod ita fecisse omnium fidelium nostrorum coguoscat industria.
Proptera per interventum ac peticionem Huozmanni Spirensis epi-
scopi hanc nostram auctoritatem eis concedi et dari iussimus. Unde
regia nostre eelsitudinis indictione precipimus atque iubemus, ut
de cetero nuilus, qui sub nostra regia potestate aliqua dignitate
potestate sit preditus (non parvus non magnus non liber c.ut
xervus), eos inquietare quibuslibet iniustis occasionibus aut attemp-
tare presumat neque de rebus eorum, quas iure hereditario possi¬
dent in areis in casis in ortis in vineis in agris in mancipiis seu
in ceteris rebus mobilibus et immobilibus, eis auferre quidquam
audeat. Si quis vero contra hoc edictum aliquam violenciam eis
intulerit, cogatur persolvere ad palacii nostri erarium sive ad came-
ram episcopi libram unam auri, rem quoque, quam eis abstulerat,
dupliciter restituat.
[2] Habeant eciam liberam facultatem, res suas cum quibus¬
libet hominibus iusto coucambio mutare et intra ambitum regni
nostri libere et pacifice discurrere, negocium et mercimonium suum
exercere, emere et vendere; et nuilus ab eis thelonium exigat vel
aliquam exactionem publicam vel privatam repetat. In domibus
eorum hospites sine eorum consensu non mittantur; nuilus ab eis
equum ad profectionem regis vel episcopi aut angariam regie ex-
pedicfonis requirat. Si autem res furtiva apud eos inventa fuerit,
si dixerit Iudeus se emisse, iuramento probet secundum legem suam,
quanti emerit, et tantundem accipiat et sic rem ei, cuius erat,
restituat.
[3] Nuilus filios aut filias eorum invitos baptizare presumat
et, si coactos aut furtim raptos aut vi captos baptizaverit, 12 libras
ad erarium regis aut episcopi persolvat. Si aliqui eorum sponte
baptizari velint, triduo reserventur, ut integre cognoscatur, si vere
Christiane religionis causa aut aliqua illata iniuria legem suam
abnegent; et sicut patrum legem reliquerunt, ita eciam et posses-
sionem eorum. Mancipia quoque eorum pagana nuilus sub obtentu
Christiane religionis baptizans ab eorum servicio avertat. Quod si
fecerit, bann um, hoc est libras 3 argen ti, coactus iudiciaria potestate
persolvat et insuper domino suo absque dilacione sefvum reddat,
servus vero per omnia dornini sui precepta deserviat, salva nichi-
lominus Christiane fidei, cuius sacramentis inbutus est, observacione.
Liceat eciam christianos homines ad opera sua facienda conducere,
exceptis diebus festis et dominicis; nec eis liceat christi anum emere
servum.
[4] Quod si christianus contra Iudeum vel Iudeus contra cri-
stianum litem aliqua pro re vel contencionem habuerit, uterque, prout
res est. secundum legem suam iusticiam faciat et causam suam
Digitized by
Gck 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
80 (68). Kolonistenrecht 1106.
161
probet, et nemo Iudeum aut ad ignitum ferrum aut ad aquam calidam
aut frigidam cogat nec flagellis cedat nec in carcerem mittat, sed
iuret tantum secundum legem suam post quadraginta dies, nec ullis
testibus posßit convinci qualibet de oausa. Et quicumque contra hoc
edictum uostrum eos ultra cogere voluerit, bannum unum, id est
3' libras argenti, persolvere cogatur. Si vero eum vulneraverit, si
non ad mortem, libram unam auri conponat, et si sit servus, qui
eum occiderit vel vulneraverit, dominus eius aut supra taxatam
composicionem impleat aut servum ad penas tradat. Si quis autem
inopia depressus preseriptum persolvere nequiverit, eadem plectatur
pena, qua ille punitus est tempore Heinrici imperatoris patris mei,
qui Iudeum nomine Vivüm interfecit, scilicet ut ei oculi eruantur et
dextra manus amputetur.
[5] Quod si Iudei litem inter se aut causam babuerint dis-
eernendam, a suis paribus et non aliis convincantur et iudicentur.
Et si aliquis eorum perfidus rei alicuius inter eos geste occultare
voluerit veritatem, ab eo, qui ex parte episcopi preest Synagoge,
iuxta legem suam cogatur, ut de eo quod queritur verum fateatur.
Si quando aut inter eos aut contra eos difficiles orte fuerint que
stiones vel lites, salva interim paoe eorum ad presenciam referantui
episcopi, ut eius valeant iudicio terminari.
[6] Habeant preterea licenciam vinum suum et pigmenta et
antidota vendere christianis, et sicut prediximus nullus ab eis exigat
vel mancosos vel palefredos vel angariam vel exactionem aliquam
publicam vel privatam.
Et ut höc concessionis auctoritas omni evo inviolata permaneat,
hanc cartarn inde conscribi et sigilli nostri impressione iussimus
insigniri. •
Signum domini Heinrici tercii Romanorum imperatoris augusti.
Humbertus cancellarius vice Rüthardi archicancellarii recognovi.
Data est 11 kal. marcii, anno ab incarnacione Domini millesimo
nonagesimo, indictione 13, anno autem domini Heinrici regni quidem
36, imperii vero 6. Actum Spire; in Christi nomine feliciter amen.
*
80 (68). Kolonistenrecht. 1106.
Aus Bremisches Urkunden buch Bd. I (1873) S. 28 f.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus dei
gratia Hammenburgensis ecclesie antistes universis fidelibus in
Christo presentibus et futuris pOrpetuam benedictionem. Pactionem
quandam, quam quidem cis Renum commanentes, qui dicuntur
Hollandi, nobiecum pepigerunt, omnibus notam volumus haben.
[2] Prefat.i igitur viri maiestatem nostram convenerunt obnixe ro-
gantes, quatenus terram in episcopatu nostro sitam actenus incultam
paludosamque nostris indigenis superfluam eis ad excolendam eou-
AJtmaan u. Bamhaüu, Urkunden. 1 Anfl. II
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
162
80 (€8). Koloniatenrecht 1106.
cederemus. Nos itaque tali petitioue oostrorum usi consilio fidelium,
perpendentes rem nobis aostrisque succeßsoribus profuturam, non
abnuende petitioni eorum assensum tribuimus. [3] Huius autem
pedtionis talis fiebat pactio, ut de prefate terre singuiis mansis
singulos denarios singuiis annis nobis darenb Mansi vero mensionem,
ne discordia in posterum in populo haberstur, qua mensio in longi-
tudine septingentas et yiginti, in iatitudine vero 30 habet regales
virgas, cum rivnlis terram interfluentibus, quos eis simili modo
concedimus, hic inscribi necessarium duximus. [4] Coudixerunt
denique secundum decretum nostrum decimam se daturos, ita vide-
licet, ut de frugibus terre 11 inanipulum, de agnis 10, de pofcis
similiter, de eapris similiter, de anseribus similiter, necnon decimam
mensuram mellis et de lino simili modo darent; pullum equinum
educatum usque ad festivitatem sancti Martini solo denario, vitulum
obolo redimerent. [5] Ad sinodalem iustitiam secundum sanctorum
decreta patrum et canonicam iustitiam et institutionem- Traiectensis
ecclesie nobis se semper omnia obtemperaturos promiserunt. [6] Iu-
dicia et placita secularis legis, ne ab extraneis preiudicium pateren-
tur, ipsi, ut omnes rerum dissentiones iuter se diffinirentur, de
'ingulis centum mansis 2 marcas singuiis annis se persolvere
asseruerunt. Maiorum placita sive iudicia rerum, si ipsi inter se
diffinire nequirent, ad episcopi audientiam referrent eumque secam
ad causam diffiniendam ducentes, inibi quamdiu moraretur, de suo
ipsimet procurarent, eo tenore, ut de placitali questu duas partes
haberent, tertiam vero episcopo preberent. [7] Ecclesias in prefata
terra, ubi eis congruum videretur, constitui concessimus. Quibus
jcclesiis decimam decimarum n ostrar um parrochiarum ecclesiarum
earundem distincte in usus sacerdotis inibi deö servituri prebuimus.
Parrochiani vero nichilominus singulär um ecclesiarum suis ecclesiis
vnansum unum in dotem ad predictos usus sacerdotis se daturos
<;onfirmant. [8] Nomina virorum, qui nos ob hanc pactionem facien-
lam eonfirmandamque convenerant, bec sunt: Heinricus sacerdos,
oui prefatas ecclesias in vita sua concessimus, ceterique laici: Heli-
kinus Arnoldus Hiko Fordolt Referic; quibus iam sepe dictam terram
secundum seculi le^es et prefatam conventionem concedimus et ipso-
rum heredibus post ipsos;. [9] Huius conventionis astipulatio fiebat
anno dominice incarnationis 1106, indictione 6 [so statt 14], regnante
domno Henrico UH Romanorum imperatore augusto. Ad cuius
pagine decretum confirmande cum astipulatione nostra nostri im-
pressione sigilli hic aunecti nobis complacuit. Si quis ista contra-
dixerit, anathema sit. [10] Huius pagine confirmationi ego Wernhe-
rus prepositus interfui et subscripsi. Ego Marqu&rdus prepositus.
Ego Hasoko prepositus. Ego Hu jo prepositus. Ego Adelbero. Ego
Thieto interfui et subscripsi. Ego Gerungus advocatus interfui et
recognovi. Ego Hericus interfui. Ego Thidericus. Ego Willo inter-
fui. Ego Erpo interfui et recognovi. Ego Adelbertus. Ego Ger-
wardus. Ego Ermbertus. Ego Reinwardus. Ego Ecelir s.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
81 (60). Lehnsgesets Lothar» 1136. 82. Hofrecht v. Münchweier 1150. 163
81 (69). Lehnsgesets Lothars IH. 1136 Novbr. 6.
Aus M o n. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. I (1893) S. 176t
Lotharius divina favente clementia tercius Romanorum impe-
rator pius felix inclitus triumphator semper augustus universo populo.
Imperialis benivolentie proprium iudicamus commoda subiec-
torum investigare et eorum diligeiiti cura mederi calamitatibus,
simulque publicum bonum statum ac dignitatem imperii otnnibus
privatis commodis preponere. Quocirca omnium fidelium nostrorum
tun futurorum quam presentium noverit Universitas, qualiter, dum
apud Runcalias secunaum antiquorum imperatorum consuetudinem
pro iustitia ac pace regni componenda consederemus, omnia, que ad
honorem imperii spectare videntur; solliciti indagantes, perniciosissi-
mam pestem et rei publice non mediocre detrimentum inferentem
resecare proposuimus. Per multas etenim interpellationes ad nos
factas didicimus, milites beneficia sua passim distrahere ac ita Omni¬
bus exhaustis suorum seniorum servitia supterfugere; per quod vires
imperii maxime attenuatas cognovimus, dum proceres nostri milites
suos omnibus beneficiis exutos ad felicem nostri nominis expeditionem
minime transducere valeant. Hortatu itaque et consilic archiepisco-
porum episcoporum ducum marchionum comitum palatinorum cetero-
rumque nobilium simul etiam iudicum hac edictali lege in omne
evum deo propicio valitura decemimus: nemini licare beneficia, que
a suis senioribus habet, absque ipsorum permissu distrahere vel
aliquod commodum adversus tenorem nostre constitutionis excogitare,
per quod imperii vel dominorum minuatur utilitas. Si quis vero
contra saluberrime nostrae legis precepta ad huiusmodi illicitum
commercium accesserit vel aliquid in fraudem legis machinari tempta-
verit, precio ac beneficio se cariturum agnoscat. Notarium vero, qui
super tali contractu libellum /vel aliud instrumentum composuerity
post ammissionem officii infamie periculum sustinere sanccimus.
Data sexto die mensis novembris, indictione quintadecima, anno
dominice incarnacionis millesimo centesimo 36.
88.* Hofrecht von Mttnchweier, Fronhof des Klosters
Ettenhcim im Elsaß, [gegen 1150.]
Ao» Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins, Nene Folge Band XV
(1900) S. 422ft Vgl. die dort vorhergehenden Erläuterungen von H. Bloch
nnd W. WitticL; auch vgl. G. Seeliger, Die soziale und politische Bedeu¬
tung der Grundherrschaft iro früheren Mittelalter: Abhdlgen der philologisch-
historischen Klasse der kgl. sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften Bd. 22
(1903) S. 191 ft
[1] Haec sunt iura, quae caenobium sanctae Mariae per iura-
menta nobilium et popularium ab antiquis temporibus obtinuit; et
ea confirmaia sunt secundum statuta Argentinensis ecclesiae.
[2] Curia sanctae Mariae in Munchwilare — quae ob hanc cau¬
sam hoc vocabulum sortita est, quia monachis inde magis est servien-
dum quam aliunde, ut et ipsi serviant sanctae Mariae — haec, inquam,
11 *
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSfTY OF MICHIGAN
*164
82. Hofrecht von Müqch weier 1150.
sic statuta est, ut habeat omnia iura sicut quaelibet curia Argen -
tineusis ecclesiae habens omnia iura.
[3] Quod ea iura quaerenda sunt a populo ex statuto sub
ambitu et terminis eiusdem parrochiae et invenienda mit azuhhe mit
banne mit gerwange per omnem eandem parrochiam.
[4] Quod habet cum omni iure ea iura, quse nuncupaotur
ebirweide stötweide pfarreweide, ita ut hoq obtineant caenobiales
sibi ipsis nec possunt aceommodari nec donari.
[5] Abbas caenobii sive nuncius caenobii iudicare debet con-
culcationem segetum vinearum pratorum et depastionem eorundem
et transgressionem eorundem, insectionem frugum et perarationem
agrorum, et debitoribus, quod vulgo dicitur dratunge azunge
bivangon unde gulten. [6] Quod omnia, quecunque sunt ibidem
iudicanda, iudicare debet nuncius abbatis et csenobialium, tribus
exceptis: furto scilicet, et qui fuerit inobediens abbati sive nuncio
ipgius pro qualibet iusta causa et vulgo hoc dicitur widerhore.
quicunque quidquam praesumptuose contra ius pnesumpserit facere
et hoc nuncupatur fravile. [7] Quaestus autem, qui fit de furto
et de praesumptione ab advocato sive nuncio ipsius, qui iudicare
debet haec tria, dabuntur quse partes abbati sive nuncio ipsius;
tertia pars erit advocati. Et hoc de causa.
[8] Curia debet habere ex iure scippum, id est stoc. Capto
igitur fure tradendus est in curiam cum omni substantia, quse
reperitur apud eum, summaque. vestis erit weibilis vel prseconis.
Alii qui rei videntut in curiam custodiantur, donec exeant cum
iure. [9} Rei autem sive fures sic sunt custodiendi: qui habent
mansus sive scopozas facientes opera dierum, id est tagewane, debent
custodire hos per diem p^o opere unius diei, ein tagewan, et per noctom
pro opere duorum dierum; et si vult habere focum, secum ferafc
ligna custos. Si reus autem vel für fugit, postquam deputatus est
his custodibus, deputabitur custodibus et non curise. [10] Cum
nuncius advocati venerit volens educere furem, veniet ad portam
curise poscens ibidem cäptum/quem adducet prseco stansque in porta
reddens furem cum una manu, recipiens 5 solidos Argentinensis
monetse cum altera; sicque advocatus abducet furem iudicabitque
secundum legem statutam.
[11] Abbas cum iure potens est cogere unumquemque hominem,
qui est sanctae Mariae et non dat censum de suo corpore, in suam
curiam. [12] Huic datur praebenda talis: 120 manipuli post tri-
ticum optimi frumenti, similiter avenae. Huic etiam deputantur 3
iugera in unoquoque campo pro vestitu, quod dicitur vulgo gewer-
land; huic etiam deputatur vacca cum vitulo et cum fimo, quem
faciunt ista duo apimalia; et quicquid verritur de domo, stercorabit
iugera haec. [13] Et bubulcum habebit, et huic datur plena' pne-
henda. [14] Hi duo mutuabunt ita culturam iugerum suorum:
uni fiet aratio in uno sabbato, alii in altero.
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
165
83 (70). Das Kölner Dienstrecht 1154.
[15J Pneterea statutum est, quod abbas habest tria iudicia
qua> dicuntur dinc. Haec autem ante praecipienda sunt in vespera
et in crastino peragentur. Omnes autem, qui babent domus in
eadein parrochia, debent convenire ante pnesentiam abbatis, ut
perficiantur iura statuta; et iudicabit sibi primo, deinde omnibus
qui quserimoniam aliquam habuerint; et iura euriae sunt recitanda.
[16] Post haec 3 dinc statuta sunt. 3 dingis tagedinc, in quo
sunt iudicanda quae prius iniudicata relinquebantur, et citandi sunt
qui in priori non aderant.
• [17] Quicunque habet mansum statutum, ita ut debeat reddere
omnia iura, ille persolvet csenobio in festo sancti Andreae unum
poreum qui dicitur höbswin, de quo fratres et servitores sanctae
Marke habituri sunt sagimen, et hie accipiendus est cum iuramento
eoci et villiei et hominum caenobii, qui visu et auditu perceperunt
quantitatem et precium eius et sciunt, quantus et quanti debeat
esse. [18] Uxor eiusdem debet intrare csenobium et accipere a prae-
posito monasterii lanam sive linum paratum ad colum et unum
panem, qualis est dominorum, et eminam vini, id est stöff; et inde
parabit telam sive pannum habentem in longitudine 7 ulnas et
in latitudine 3 ulnas: et eundem paratum feret in caenobium,
reaccipiens a cellerario 2 panes, quales dantur dominis in convent u.
[19] l)e eodem mansu dantur 2 modii avense in festo sancti Thomae;
quod datur de eo bannecins et maiecins, id est galinse et ova. Qui
habet eundem mansum, faciet opus 2 dierum in bebdomada.
[20] Omnes, qui faciunt tagewane, id est libache, debent secare
feenurn secundum iura statuta.
[21] Unaqmeque domus in eadem parrochia, id est husröchi,
faciet opera duorum dierum, id est duas ahche, unam cum secatur
triticum sive siligo, alteram cum secatur avena. [22] Qui autem
habet aratrum cum bubus, faciet 4 ahche, id est quater in anno
arabit euriae sanctae Mariae.
83 (70). Das Kölner Dienstrecht, [c. 1154.]
Aus Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Köln 2. Heft [Bä. 1] (1883)
S. 4—10.
In nomine sancte et individue trinitatis. Hec sunt iura mini-
sterialiutn sancti Petri in Colonia ab antiquo ordinata et statuta,
servata et servanda:
[1] Ministeriales beati Petri domino suo archiepiscopo fideli-
tatem sine aliqua exceptione facient et eam ei contra omnem hominem
servabunt.
)2J Si aliquis hominum terram Coloniensera et tenninos epi-
scopatus invadere voluerit, universi ministeriales beati Petri tarn
beneficiati quam non beneficiati ad defendendam teri*am domino
suo archiepiscopo assistere et usque ad tenninos episcopatus eum
cum armis sequi debent; si autem afcbiepiscopus ultra procedere
voluerit, ipsi eum longius sequi non tenentur, nisi hoc de voluntate
Digitized by
Gougle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
166
83 (70). Das Kölner Dienstrecht 1164.
8U& faciant aut dominus eorum apud eos hoc promereatur. Si autem
redditus archiepiscopi, ubicumque extra terminos episcopatus siti
sunt, ab aliquo violenter invasi fuerint, ipsi ad hanc violentiam
reprimendam dominum suum illuc sequi debent.
[3] Item si archiepiscopus alicui ministerialium suorum qua-
cumque occasione offensus fuerit, ita quod gratiam suam ei denegat
et bonis suis eum exheredat, ille roinisterialis nobiies terre et eos
precipue, qui summi officiales curie vocantur, precibus et obsequio
invitare debet, quatinus ipsi apud dominum suum pro recuperanda
gratis eius intercedant. Quodsi ipse infra annum eam recuperare
non valuerit, expieto anno ad alium dominum se transferre poterit,
ut illi serviat, ita tarnen ut nee rapinas nec incendia contra dominum
suum archiepiscopum exerceat. Si autem archiepiscopus eum non
exheredat, sed tantummodo gratiam suam ei denegat, ipse post pre-
dictum annum expletum servitium suum domino suo archiepiscopo
subtrahere potest, donec gratiam suam recüperet.
[4] Item ministeriales beati Petri ad coronationem impera-
toris cum domino suo archiepiscopo ultra Alpes in expeditionem
ire tenentur, illi specialiter, qui 5 marcas vel amplius in reditibus
de eo tenent, preter solum advocatum Coloniensem et camerarium.
Hii siquidem duo domi manere debent: advocatus, ut reditus cur-
tium episcopalium colligat et conservet, camerarius reditus telonii
et monete. Reliqui vero omnes, qui 5 marcis vel amplius beneficiati
sunt, si archiepiscopus voluerit, sine omni occasione ad hanc' ex¬
peditionem ibunt, et archiepiscopus cuilibet eorum 10 marcas ad se
preparandum dabit et 40 ulnas panni, qui ,scborlot‘ dicitur, ut servos
suos inde vestiat, et duobus militibus soumarium unum cum sella
et cum omnibus pertinentibus ad sellam et duas bulgas cum tegmiue,
quod ,dekhut‘ dicitur, et 4 ferramenta equi cum 24 clavis. Curft ad
Alpes ventum fuerit, debet cuilibet militi deinceps per mensem marca
una de oamera archiepiscopi dari pro expensa sua; hec marca quan-
documque et cuicumque tempore debito denegata fuerit, ille miles
officialibus curie hoc notificabit et per eos si potest hunc defectum
stipendli sui recuperabit; si vero per eos recuperare uon voluerit,
baculum excorticatum super lectum domini sui cum teetimonio
domesticorum suorum circa noctem deponet, nec baculum illum
aliquis ammovebit, donec archiepiscopus dormitum vadens eum illic
repperiat. Si archiepiscopus quesierit, quis hoc fecerit, et miles ille
stipendii sui recuperabit; si vero per eos recuperare non valuerit,
cedat; sin autem, idem miles iu mane ad dominum suum veniet et
flexis coram eo genibus cum testimonio duorum domesticorum
suorum horam pallii sui deosculabitur et sic licite repatriabit, quod
nec iuris nec honoris sui nec rerum detrimentum exinde patietur.
Si autem archiepiscopus iratus pallium deosculari eum passus non
fuerit, ipse testimonium illorum duorum domesticorum suorum super
hoc invocahit et sic similiter liciter recedet. Uli autem, qui minus
quam 5 marcas de archiepiscopo tenent, si voluerint, in expeditionem
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
83 (70). Dm Kölner Dienstrecht 1154.
167
»tarn non ibunt, sed quiiibet eorum hersturam scilicet medietatem
redituum feodi sni dabit. Hiis autem omnibus tarn cum 5 marcis
quam infra vel supra b^neficiatis archiepiscopus hanc expeditionem
ante annum et diem denuntiabit.
[5] Item omnium ministerialium beati Petri nullus sententiam
archiepiscopo dicet preter solum advocatum Coloniensem, ai presens
fuerit; et si presens non fuerit, sententiam dioet alius ministerialis
beati Petri, de quo archiepiscopus eam requisierit.
[6] Item advocatus Coloniensis has 12 curtes: Elvervelde
Helden Zunze Nyle Duze Merreche Pinnistorp Lunreche Dekstein
Blatsheim Merzenich Rudinsheim in sua habebit potestate et pro-
curatione, ut villicos in.eis ponat et deponat, prout domino suo
expedire viderit; et quia Merzenich et Rüdinsheim a reditibus epi-
scopalibus alienate sunt et dominis aliis in beneficio concesse, ideo
Burclie et Bardenbarch advocato pro eis sunt deputate. Reliquas
curtes omnes episcopales ipse dominus archiepiscopus in sua tenebit
potestate, ut de villicis pro sua voluntate in eis ordinet et disponat.
[7] Item nullus ministerialium beati Petri cum altero mini-
steriali sancti Petri monomachiam inire potest, quicquid unus ad-
versus alium fecerit. Quodsi unus alterum pro libitu suo et sine
iusticia occiderit, proximi illius occisi querimoniam coram domino
suo archiepiscopo de occisore deponent, et si occisor factum confessus
fuerit, ipse in potestatem doroini sui iudicabitur; si autem factum
negaverit, archiepiscopus testimonio 7 condomosticorum suorum, qui
nec occisi nec occisoris cognati sint, eum de homicidio convincet,
convictus in potestatem domini sui iudicabitur. Pöstquam in pote¬
statem domini sui iudicatus est, sequetur dominum suum omni
tempore, quocumque dominus ierit, cum tribus equitaturis et duobus
servis, ita quod nullo tempore se conspectui domini sui sponte
ostendat, nisi forte inscienter vel in via, ubi dominus ex inopinato
per viam quam venit subito revertitur. Victualia et pabulum sibi
et duobus servis curia ei providebit. Sic autem dominum suum
continue sequetur, ut semper apud priores Colouienses et dominos
terre et apud omnes qüos potest studiose laboret pro recuperanda
gratis domini sui et ut inimicis suis de morte occisi reconcilietur.
Quodsi hoc infra annum et diem cbtinere non valuerit, tune advo¬
catus Coloniensis et camerarius pariter recludent eum in camera
que proxima est capeile beati Thome sub palatio archiepiscopi, ideo
proxima capelle, ut per fenesfram in capellam intrautem singulis
diebus divinum officium audire possit. Sic autem recludetur: filum
stamineum de poste ad postem per medium hostii tendetur et in
utroque fine sigillum cereum appendetur, et quando sol in mane
ortus fuerit, hostium camere aperietur et usque ad occasum solis
apertum stabit. Toto die sub protectione et paoe archiepiscopi securus
ab hostibus suis manebit. Post occasum vero solis hostium suum
ita ab intus firmet, ut ab hostibus suis illesus et indempnis maneat.
In hac camera ipse propriis expeusis sustentabitur, ita quod curia
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
168
83 (70V Das Kölner Dienstrecht 1154.
nichil ei providere debet.. Numquam etiam omnibus diebus vite sue
in de egredietur, nisi prius recaperata gratia domini sui et amicitia
inimicorum suorum, quos de morte occisi sibi comparavit. Archi-
episcopus tarnen numquam eum in gratiam suam resumet, nisi prius
cum amicis occisi composuerit. Numquam siquidem, prout dictum
est, inde egredietur nisi certis temporibus anni, scilicet in nativ i
täte Domini, in pascha et in festo sancti Petri; habet etenim licentiam
egrediendi in natali Domini per tres dies, in pascha per tres dies,
in sollempnitate beati Petri, quando synodus episcopalis celebratur.
per tres dies, ut tune universos priores ecclesie et dominos terre ac
omnes amicos et condomesticos suos inoneat et roget, quatinus pro
eo intercedant, et post hoc triduum statiro, in cameram suam non
inpetrata gratia revertetur et sicut prius illic inclusus permanebit.
Quodsi alio modo egressus fuerit, penitus totius iuris sui tarn »ino-
dalis quam secularis expers effidtur et ab omni honore et christiani
täte sua destituitur; et si postmodum in ecciesia vef in sanctuariö
vel in urbe vel extra urbem vel sub pacis tempore vel extra pacern
sive quocumque loco quocumque tempore fugatus captus occisps
fuerit, illud omni vindicta carebit et mortuus in cimiterio non
sepelietur. Quamdiu autem in camera perseveraverit, per totum
diem amiei et cognati et noti sui ad eum licite ingredi et egredi
poterunt et loqui et esse cum eo, ita tarnen ut ingredientes et egre-
dientes filum et sigilla neque rumpant neque ledant; uxor quoque
sua poterit ad eum ingredi et manere cum eo, si tarnen prolem de
ea intus genuerit, proles illa legitima non erit et secularis iuris
expers manebit.
[8] Item si ministerialis beati Petri ministerialem imperii ad
monomachiam coram archiepiscopo vocaverit, infra J5 dies illos.
quando pugnaturi sunt, archiepiscopus utrumque eorurn ad impera-
torem transmittet, ut coram eo pugnent et ministerialis beati Petri
illuc iusticiam suam prosequatur; versa vice imperator faciet, si
ministerialis imperii ministerialem beati Petri coram se ad pugnarn
traxerit. ipse ambos ad arehiepiscopum transmittet. ut archiepiscopus
>nde iudicet. Et quia hoc modo imperator mimstoriales beati Petri
non iudicat, sed eos ad dominum ipsorum remittit, evidens est e>
manifestum, quod nobiles terre Coloniensis, qui iurisdictionem in
locis et terminis suis haberit, nulla ratione babeant iudicare mini-
steriales beati Petri de allodiis et de capitibus suis. Sed si aliquid
contra eos habuerint, quod vel persouas vel allodia eorum tangat,
coram domino suo archiepiscopo querimoniam de eis proponant et
iusticiam suam ibi prosequantur.
[9] Item nullus archidiaconus, nullus decanus, nullus eecle-
siasticus ministeriales beati Petri iure synodali citabit vel ex-
communicabit super aliqua re, quam aliquis eorum in persona
propria commiserit, nisi forte decimas vel res ecclesiarura iniuste
invaserint vel sibi usurpaverint. Si hoc fecerint, coram archidiaeono
vel decano A T el ecelesiastico de iniuria respondeant. in cuius terminis
Digitized by
Go», igle
Original from
UMIVERSITY OF MICHIGAN
8I> (70). Das Kölner Dienstrecht 1154.
169
eam commiserunt. Alio modo sr digtium correctione aliquis eorum
quiequam egerit, cappellarius archiepiscopi hoc de eis emoadabit.
Qui cappeliarius proximo die post festum sancti Petri synodum $uam
celebrabit in veteri domo archiepiscopi ante capellam beati lohatmis
et in lapidea cathedra ibidem sita ipse residebit, eruntque presentes
illic beati Petri ministeriales omnes. ut de excessibus suis, quos
personaliter commiserint. cappellario tamquam patri suo spirituali
respondeant. .
[iü] item singuli et omnes ministeriales ad certa öfficia curie
nati et deputati sunt. Officia 5 sunt; in hiis officiis servire debent
solummodo ministeriales beati Petri et specialiter illi, qui inter
eos seniores inveniuntur. Uli autem servient hoc modp: quilibet
eorum per 6 ebdomadas continuas serviet in suo officio ad quod
natus est; finitis his 6 ebdomatibus ipsi cum licentia domini sui
domum ad propria red i bunt et alii loco illorum, prout ordo expetit.
succedent. Quicnmque autem licentiam domum redeundi quesierit,
sic eam queret: veniet in presentiam domini sui et ibi dicet 6 septi-
nianas suas expletas esse et licentiam domum revertendi postulabit;
que si ei a domino denegata fuerit, osculabitur horam claruidis eius
et sic recedet. nec in hoc offendisse debet domiuum suum. Si autem
dominus nullatenus eo carere voluerit et benignitas domiui illum ad
manendum induxerit, dominus eum in curia sua honeste, in quo-
cumque servitio sibi placuerit. retinebit, neque tarnen ei deserviet in
aliquo horum 5 offieiorum, donec iterum terminus suus 6 septi-
inanarum per ordinem eum contingat.
[ 11J Item in tribus soliempnitatibus anni, scilicet in nativilate
Domini, in pascha, in festo sancti Petri, arcbiepiscopus 30 milites
de familia sua de novo vestire debet; vestes tales erutit: in nativitate
Domini, quia frigus est, dabit ipse cuilibet eorum pennam griseam
gulatam cum merdrino limbo et circumductam iato corio et sculpto
quod ,erg‘ dieitur et pellicium griseum cum latis rubeis gulis et
ampiis manicis; in pascha et in festo sancti Petri, quia tune calor
est, cuilibet pennam variain et pellicium varium. Quod si vestes
dar« noluerit, 6 marcas cuilibet pro vestibus dabit. Has autem vestes
illi 5 officiales, qui tune temporis per septimanas suas serviunt, certo
loco accipierit: reliqua 25 paria deminus pro voluntate sua reliquis
militibus de familia sua distribuet.
[J2] Item quicumque ministerialis beati Petri filios habuerit,
raortuo patre senior filius benefieium patris reoipiet et ius serviendi
injuria archiepiscopi in suo officio, ad quod natus est, obtinebit.
Quicumquo frater suus miles fuerit nec adeo dives, quin servire eum
oporleat, ille cum dextrario suo dippeo et lancca in euriam archi¬
episcopi ante porticum beati Petri veniet et, si servo caruerit, ad
lapidem deseendat, qui perforatus illic iacet; tune habenas freni
sui circa foramen lapidis deponet et lanecam per medium in foramen
defiget et clippeum appodiabit. et hec omnia sine custode salva erunt
et. pacem ex parte archiepiscopi usque ad reditum suum habebunt.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
170
84 (71). Jndenprivileg K. Friedrichs I 1157.
Deinde ecclesiam beati Petri ad orandum intrabit et facta oratione
ecciesiam egrediens domum archiepiscopi ascendet ibique coram
domino suo stans se militem esse et ministerialem beati Petri profite-
bitur atque fidelitatem et servitium suurn domino suo offeret, et si
dominus eum in curiam et familiam suam tune receperit ac post-
modiim ille per integrum annum domino suo laudabiiiter servierit,
dominus pro gratis et beneplacito suo eum inbeneficiare tenetur et
ille ei in posterum serviet. Si autem dominus eum neque curaverit
nec in familiam suam eum receperit, ille flexis genibus cum testi-
monio astantium horam pallii sui deosculabitur et ad dextrarium.
suum regredietur et eo asoenso quocumque voluerit eat et cuicumque
voluerit serviat. Si postmodum alicui domino servierit et dominus
ille gerram contra archiepiscopum conceperit, miles ille, si voluerit,
ad hoc domino propter dominum suum archiepiscopum non recedet.
Si etiam archiepiscopus illius domini castrum obsederit et miles iste
in hoc Castro inventus fuerit, propter presentiam domini sui archi¬
episcopi non dimittet, quin illi domino serviat et castrum eius sicut
melius potest defendat, ita tarnen quod nec rapinas nec inoendia
contra dominum suum archiepiscopum agat.
84 (71). Judenprivileg E. Friedrichs I. 1157 April 6.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 227—229.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fredericus divina
favente clemencia Romanorum imperator semper augustus. Oni-
nibus episcopis abbatibus ducibus comitibus neenon omnibus regni
nostri legibus obnoxiis notum sit, qualiter Iudeis de Wormacia et
ceteris sodalibus suis statuta proavi nostri imperatoris Henrici tem¬
pore Salmauni eorundem ludeorum episcopi nostra quoque auctoritate
lege semper valitura confirmamus.
[1] Quia ergo volumus, ut de omni iusticia ad nos tantum
habeant respicere, ex nostre regie dignitatis auctoritate precipimus,
ut nec episcopus nec camerarius nec comes nec scultetus nec quis-
quam penitus, nisi quem ipsi de se elegerint, de aliqua re vel
iusticie alicuius exaccione cum eis vel adversus eos tractare pre-
sumat, nisi tantum ille, quem ex eleccione ipsorum, ut prefati sumus,
ipse imperator eis prefecerit, presertim cum ad cameram nostram
attineant, prout nobis complacuerit.
[2] De rebus eciam, quas iure hereditario possident in areis
in orti3 in vineis in agris in mancipiis seu in ceteris rebus mobi-
libus vel inmobilibus, nullus eis quiequam auferre presumat In
comoditate, quam habent in edificiis in muro civitatis, infra vel
extra, nullus eos impediat. Si quis vero contra hoc edictum nostrum
eos in aliquo inquietare temptaverit, in graciam nostram reus sit,
ipsis autem rem, si quam abstulerit, duplo restituat.
[3] Habeant eciam liberam potestatem per totam civitatem
cum quibuslibet hominibus canbire argentum, excepto tantum ante
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
• V-
84 (71). Judenprivileg K. Friedrichs I. 1157. 171
domum monetaream vel sicubi alii monetarii ad cambiendiim
consederint.
[4] Intra ambituni regni nostri libere ac pacifice discurrant
negocium et mercimonium säum exercere, emere ac vendere; et
nullus ab eis theloneum exigat, nullam exaccionem publicam vel
privatam repetat.
[5] In domibus eorum sine consensu ipsorum hospites non
recipiantur; nullus ab eis equum ad profectionem regis vel episcopi
aut angariam regie expedicionis requirat.
[6] Si autem res furtiva apud eos inventa fuerit, si dixerit
Iudeus se emisse, iuramento probet secundum legem suam, quanti
emerit, et tantundem recipiat et rem ei, cuius erat, restituat.
[7] Nullus fiüos aut filias eorum invitos baptizare presumat,
aut, si captos vi vel furtim raptos vel coactos baptizaverit, duo-
decim libras auri ad erarium regis persolvat. Si autem aliquis
eorum sponte baptizari voluerit, triduo reservetur, ut integre co-
gnoscatur, si vero Christiane religionis causa aut pro aliqua illata
sibi iniuria legem suam deserat; et sicut legem patrum suorum
reliquerunt, ita eciam relinquant hereditatem.
[81 Mancipia quoque eorum pagana nullus sub obtentu Chri¬
stiane religionis baptizans a servicio eorum avertat; quod si fecerit,
bann um, id est tres libras argen ti, persolvat et servum domino
suo reddat, servus vero per omnia preceptis domini sui obediat,
salva nichilominus Christiane fidei observacione.
[9] Liceat eis ancillas et nutrices christianas habere et chri-
stianos ad opera facienda conducere, exceptis diebus festis et domi-
nicis; nec hoo contradicat episcopus vel aliquis clericus.
[10] Non liceat eis christianum servum emere.
[11] Quod si Iudeus contra christianum vel christianus contra
Iudeum contenderit, uterque^.prout res est, secundum legem suam
iusticiam faciat et rem suam probet. Et sicut licet unicuique chri-
stiano per suum et unius testis utriusque legis publicum iuramen-
tum probare, fideiussores Iudeo per eum positos absolvisse, sic eciam
Iudeo liceat per suum et unius Iudei et unius christiani publicum
iuramentum probare, fideiussores christiano per eum positos ab¬
solvisse, nec amplius ab actore vel iudice sit cogendus.
[12] Et nemo Iudeum ad ignitum ferrum vel ad calidam aquam
vel frigidam cogat nec flagellis cedat nec in carcerem mittat, set
iuret secundum legem suam post quadraginta dies. Nullus testibus
nisi simul Iudeis et christianis convinci possit qualibet de causa.
Pro quacunque re regiam appellaverint presenciam, inducie eis
concedantur. Quicunque eos contra hoc edictum nostrum fatigaverit,
bannum, id est tres libras auri, persolvat imperatori.
[13] Si quis adversus aliquem eorum consilium fecerit aut ei
insidiatus fuerit, ut occidatur, uterque et consiliator et occisor duo-
decim libras auri ad erarium regis persolvat. Si vero eum vulnera-
verit, et non ad mortem, libram unam auri' componat. Et si sit
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
172 85 (72). Lehnsgesetz Friedrichs I 1158.
servus, qui illum occiderit vel vulneraverit, dominus eius aut supra-
dictam composicionem impleat aut servmn ad penas trahat. Quod
si pre paupertate predictum solverc uequiverit, eadem pena plec-
tatur, qua ille punitus est tempore Henrici iuiperatoris proavi nostri,
qui Iudöum nomine Vivum interfecit, scilicet oculi eius eruant.ur
et dextra manus amputetur.
[14] Quod si ipsi ludei litem inter se vel causam aliquant
babueriot determinandam, a suis paribus et non ab aliis iudicentur.
Et si aliquando inter eos perfidus alicuius rei inter eos geste occul-
tare voluerit veritatem. ab eo, qui est episcopus eorum, veritatem
fateri cogatur. Si autem de magna inculpati fuerint, indueias ad
iraperatorem habeant, si voluerint.
[15] Habeant preterea vinum suum pigmenta et antidota ven-
dere ehristianis licenciam, et sicut prediximus nullus ab eis exigat
palefridos vel angariam vel aliquant exaccionem publicam vel pri
vatam.
Et ut hec concessionis auctoritas omni evo inviolata permaneat,
haue eartam inde conscribi et sigilli nostri inpressione iussiraus
insigniri.
Huius rei testes sunt: Arnoldus Moguntinensis archiepiscopus.
Cuuradus Wormaciensis episcopus, Gunterus Spirensis episcopus,
Hennannus Fardensis episcopus, Cuuradus palatinus cpmes Reni,
Fredericus dux Suevorum filius Cunradi regis, comes Emicho de
Liningen, Ulricus de Hurningen. Marquardus de Grunbach.
Signum domini Frederici Rornanorum imperatoris augustL
Ego Renaldus cancellarius vice Maguntinensis arcliiepiscopi
recognovi.
Datum Wormacie 8 idus aprilis. reguaute domino Frederieo
Romanorum imperatore invictissimo, indictionc quinta, anno domi-
nice incarnacionjs 1157, amio regni eius 5, imperii vero seeuudo.
Actum in Christo feliciter amen.
85 (72). I.ehnsgesetz Friedrichs 1. 1158 Novhr.
Aus Mon. Germ. hist. LI.. Sect. IV. Bd. I »1893» S. 247ff.
Fridericus dei gratia Romanoruin irnperator et semper augustus
universis nostro subiectis imperio.
[1] Imperialem decet sollertiam ita rei publicte curaro gerere
et subiectorum commoda investigare, ut regni utilitas incorrupta
persistat et singulorum Status iugiter servetur iliesus. Quapropter
dum ex predecessorum uostrorum more universali curia» Ronoaliae
pro iribunali sederemus, a principibus Italicis, tarn rectoribus ecele-
siarum quam aliis fidelibus regni, non modicas accepimus querelas:
quod beneficia eorum et feuda, quae vassalli ab eis teuebant, sine
dominorum licentia pignori obligaverant vendiderant et quadam
collusione nomine libelli vendiderant, unde debita servitia amitte-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
85 (72). Lehnsgesetz Friedrichs I 1158. 173
bant et hoiior imporii et nostrae felicis expeditionis coinplementum
minuebatur.
[2j Habito igitur consilio episcoporum ducum raarchionuro
et comitum simul etiam palatiuorum iudicum et aliorum procerum
lia« edietali lege deo propitro perpetuo valitura sanccimus, ut nulli
liceat feudum totum Tel partem aliquam vendere Tel pignorare vel
quoquo modo alienare Tel pro anima iudicare sine permissione raaioris
domini, ad quem feudum spectare dinoscitur. linde imperator Lo*
tharios tantum in futuro cavens, ue fieret, legem promulgavit.
f 3! Nos autem ad pleniorem regni utilitatem providentes, nön
solujn in posterum, sed etiam huiusmodi prius illicitas alienationes
hactenus perpetratas hac presenti sanccione cassanius et in irrituin
deduo.imus. nullius temporis prescriptione impediente, emptori bona»
fidei de precio actione contra Tenditorem competente. Callidis in-
super quorumdam machinationibus obviantes, qui precio aceepto,
quasi sub eolore investiturae quam sibi licere dicunt, feuda vendunt
et in alios transferunt, ne tale figmenturn vel aliud ulterius in fraudem
huius nostrse eonstitutionis excogitetur, omnibus modis prohibemus,
pena auctoritate nostra inminente, ut yenditor et emptor, qui tarn
illicita coutraxisse reperti fuerint, feudum amittant, et ad dominum
libere reTertatur; scriba vero, qui super hoc instrumentum sciens
eonscripserit. post amissionem offieii cum iufamijc periculo man um
amittat.
i4j Preterea si quis infeudal us maior 14 annis sua incuria
•vel negligentia per annum et diem steterit, quod feudi investituram
a proprio domino non petierit, transacto hoc spatio feudum amittat,
et ad dominum redeat.
[b] Firmiter etiam stat uimus tarn in Italia quam Alemannia,
ut quicumque indicta publice expeditione vocatus a domino suo
ad eandem expeditionem spatio competenti venire temere super-
sederit vel alium pro se domino aeceptabilem mittere eoutempserit
vel dimidium reditus feudi unius anni domino non subministraverit,
feudum, quod ab episcopo vel ab alio domino habet, amittat, et domi¬
nus feudi in usus suos illud redigendi omnimodis habeat facultatem.
' [6] Preterea ducatu^ marchia oliuitatus de csetero non divi-
datur. A.liud autem feudum, si consortes voluerint, dividatur, ita
ut omnes, qui partem feudi habent iam divisi vel dividendi, fideli-
tatem domino faciant; ita tarnen, ut vassallus pro uno feudo plures
dominos habere nmi compellatur, nec dominus feudum sine volun-
tate vassallorum ad alium transferat.
[7] Insuper si filius vassalli dominum offenderit, pater a do-
mino requisitus deducat filium ad satisfaciendum domino vel a se
filium separet, alioquin feudo privetur. Pi vero pater vult eum
deducere, ut satisfaciat, et filius eontempnit, patre mortuo in feudum
non succedat, nisi prius domino satisfecerit.; parique modo vassallus
pro omnibus suis domesticis faciat.
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
174 86 (78). Erhebung eines Grafen nun Reichsfürsten 1184.
[8] Illud quoque precipimus, ut, si vassallus de feudo suo
alium vassallum habuerit et vassallus vassalli dominum domini sui
offenderit, nisi pro servitio alterius domini sui hoc feoerit, quem
sine fraude ante habuit, feudo suo privetur, et ad dominum suum,
a quo ipse tenebat, revertatur, nisi requisitus ab eO paratus fuerit
satisfacere maiori domino quem offendit; et nisi vassallus idemque
dominus a suo domino requisitus eum, qui maiorem dominum
offendit, requisierit ut satisfaciat, feudum suum amittat.
[9] Preterea si de feudo inter duos vassallos sit controversia,
domini sit cognitio, et per eum controversia terminetur. Si vero
inter dominum et vassallum lis oriatur, per pares curise a domino
sub debito fidelitatis coniuratos terminetur. .
[10] Illud quoque sanccimus, ut in omni sacramento fideli¬
tatis nominatim imperator excipiatur.
86 (73). Erhebung eines Grafen zum Reiehsffirsten. 1184 Mai.
Ana Moa. Germ, hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 4231
In nomine Domini. Hec est conventio facta et ordinata inter
dominum Fridericum Romanorum imperatorem et Baldewinurc
comitem Hainoensem:
[1] Baldewinus comes Hainoensis disponet et efficaciter promo-
vebit, quod Universum allodium Henrici comitis Namucensis et de
Lucelburc avunculi sui, sicut illud tenet et tenuit, cum omni inte-
gritate et iure cum abbatiis et ecclesiis et universis appendiciis per
man um suam vel avunculi sui imperio legitime conferatur. Et
quandocumque comes Hainoensis hanc donationem perfecerit, do¬
minus imperator comiti Hainoensi iam dictum allodium et insuper
Universum feodum, quod Henricus comes Namuceusis et de Lucel-
bur<Ttenet et tenuit ab imperio, in feodo concedet, et coniuncds
tarn feodis quam allodiis iam dictis dominus imperator marchiam
imperii ex eis constituet, quam marchiam comes Hainoensis a do-
mino imperatore accipiet et ex ea prinoeps imperii et ligius
homo censebitur et principum imperii gaudebit privilegio.
[2] Item universi ministeriales Henrici corfiitis Namucensis
et de Lucelburc dignitati marchie tradentur eo tenore, quod a marchia
nequaquam possint alienari.
. [3] Illo vero, qni marchiam tenebit, decedente filius suus in
dignitatem marchie illi succedet; si vero filius decesserit, frater eius
ipsi succedet, et sic de fratre in fratrem successio durabit, si filii
defuerint. Porro si filii et fratres defuerint, filia illius igitur mar-
chiam tenebit. Si filium habuerit, filius ille a domino imperatore
dignitatem marchie suscipiet.
[4] Hac donatione completa comes Hainoensis tenebitur sol-
vere domino iruperatori et domino Henrico regi filio eius et curie
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
87 (74). Erhebung z. Ritter 1220. 88 (75). Judenprmleg 1236. 175
\
octingentas marchas argenti et domine imperatrici quinque mar-
chas auri,
[5] Si vero dominus imperator ante huius rei consummationem
deceeserit, dominus rex filius eius idem negocium debito effectui
manoipabit.
[6] Omnibus hiis consummatis dominus imperator et rex filius
eius hec omnia composita privilegiis suis sepedicto comiti confirma-
bunt et ei legitima compositione conferent.
XJt autem hec omnia premissa rata et inconvulsa habeantur,
placuit ea auctoritatis sue sigillo et scripto cerögrafizato domino
imperatori confirmare subnotatis testibus, quorum nomina sunt: Otto
Babenbergen sis episcopu6, Hermannus Monasteriensis episcopus,
Godefridus imperialis auie oancellarius, Raulfus prothonotarius, Ger-
hardus comes de Los, Henricus comes de Dietse; de mioisterialibos
imperii Wernberus de Bonlant, Cuno de Mincimberg, Philippus de
Bonlant, Quillelmus advocatus Aquensis; de hominibus comitis
Hainoensis Eustachius de Ruez, Almannus de Provi, Nicholaus de
Baarbentum, Hugo de Croiz, Polins de Vileirs.
Acta sunt hec anno Domini 1184, mense maio, indictione 2.
87 (74). Erhebung zum Kitter. [1220—50.]
Ans Epütol&rnm Petri de Vineis cancellarii qnondam Friderici II
imneratoris ... libri VI. (1566) 8. 782. Erhebungen durch K. Rudolf von Habs¬
burg s. Kon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. III (1904) Nr. 289. 290. 392.
Fridericus etc. Notum facimus universis, quod A. de N.
maiestati nostre humiliter supplicavit, ut, cum velit fieri miles et
pater suus miles non esset, sibi exinde largiri licentiam dignaremur.
Nos autem, ut fidei sue meritum et suorum per imperialis gratie
premium imperialiter compensemus, supplicationibus ipsius benignius
inclinati de potestatis nostre plenitudiue sibi concedimus potestatem,
quod (quanquam pater suus miles non fuerit, et nostris constitutioni-
bus caveatur, quod milites fieri nequeant, qui de genere militum non
nascuntur) ipse tarnen de culminis- nostri licentia decorari valeat
cingulo militari, mandanfes. quatenus nullus est, qui ipsum super
hoc de cetero molestare vel impedire presumat.
88 (75). Judenprivileg Kaiser Friedrichs II. 1236 Juli.
Aue Mon. Germ, hist LL Sect. IV. Bd. II (1896) S. 274ft; vgl.
Zeitechrift für die Geschichte der Juden in Deutschland Bd. I (1887)
S. 187—144.
[1] In nomine sancto et individue trinitatis. Fridericus secun-
dns divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus
Ierusalem et Sicilie rex. Etsi augustalis preeminencia dignitatis
teneatur ad omnes imperio Romano subiectos bracliium sue defeu-
sionis extendere et tamquam ad tutameu fidei de supema dispen-
Digitized by
* Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
170
88 (75). -ludenprivileg Kaiser Friedrich».II 1236.
sacione provisa fideles Christi favore fovere deoeat speciali, nichi-
lominus tarnen ad iusricie moderamina cmistituta infidelibus debitum
est, eos velut peculiarem cnmmissum sibi popul uni pie regere ac
i'iste lueri. ne cum fidelibus in cuboinis nostri proteccione degentes
a potencioribus per violeuciam opprimautur. Hinc est itaque, quod
presentis scripti serie noverit presens etas et successiva posteritas,
quod universi Aletnatmie servi camere nostre nostre celsitudini
SU;»plicarmit. quateuus privilegium divi augusti avi nostri Friderici
felicis memorie indultum Wormaciensibus iudeis et consodalibus
eorum dignaremur de uostra gracia universis Iudeis Alemannie
confirruare. Cuius privilegii teuor talis est:
[folgt die Urkunde K. Friedrichs l. oben Nr. 84 (71)].
[2] Nos itaque indempnitati et quieto statui Jurleorum Ale
niatmie providentes onmibus Iudeis ad cameram nostram irmnediate
speetantibus haue special «m graeiam duximus faeiendam, vi de licet
quod iiDitantes et inherentes statu tis predicti avi nostri privilegium
suprascriptuni et ea que contineutur in eo. quemadmodum divus
augustus avus noster Wormaciensibus Iudeis et consodalibus eorum
concessit liberaliter et indulsit, eis de inuaia cleniencia confirmaiims
3] Preterea notum esse volunoüs modernis er posteris uni-
versis, quod (cum de ueee quornndam Vuldensium puerorum Iudeis
in eadem civitate tune tetnporis degentibus foret impositum grave
crinieu, per quod adversus ceteros ludeos Alemannie propter misera-
bilem casum emergentis infortunii oborta generaliter gravis opiuio
vicini populi minabatur, etsi acciones clandestini maieficii non pate-
banl) ad elucidandam super prediclo criinine veritatem principes
et magnates et nobiles quamplures imperii abbates et viros religiosos
undique ad no*tram preseuciam evocatos providimus cousulendos.
Quibus super eo diversa sencientibus. ut. diversis nee suffieienciam
consilii super hoc invenire valentibus, ut decebat, conscieucie nostre
providimus de archano in ludeos snpradicti criminis infamatos pro-
eedi non posse commodius quam per eos, qui Tudei fuerant. et con-
versi ad euitum iidei Christiane, qui velut oppositi quidquid inde
scire possent in eos vel in libros Mosaicos vel per veteris testamenti
seriem non taeerent. Quamquam vero per. plurium librorum auctori-
imes, quos inaiestas nostra didicerut, consciencia nostra predietorum
Iudeorum innoceneiam habuil racionabiliter exeusatam. ad satis-
faccionem tarnen non minus rudis populi quam et iuris, de proviso
nostro salubri eonsilio ac principum raagnatum nobilium abbatum
ei virorum religiosorum ipsoium unanimi eoncordia super eo ad
universos reges occidentaüum parcium legatos misimus speciales,
per quos de regnis eorum peritos in lege Judaica neophitos quam
plures ad nostram presenciam destinaios habuimus. Quibus in curia
nostra non parvam trahentibus moram, an indagandam veritatem
eiusdem rei ediximus, ut riiligeuter inquisicionis Studium h aber eilt
et, conscienciiuu nostram instruerent, si qua ipsis super huruauo
sanguine superesset opirfio au aliud inde (orte facinus perpetrandum.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
88 (75). Judeaprivileg Kaiser Friedrichs II 1286. 177
»
que Iudeos ipsos ad coigmittendum predictum maleficium inducere
potuisset. Quorum super hoc asserciouibus publicatis, quia com-
pertum nou est in testamento veteri vel in novo Iudeos avidos*
esse humani sanguinis hauriendi, immo (quod est predicto prorsus
contrarium) quod ab omnis omnino sanguinis fedacione cave&nt
in biblia, que dicitur Ebraioe ,Berechet‘, preceptis Moisi datis, de-
cretis Iudaicis, que dicuntur Ebraice ,Talmilloht‘, expressius habea-
mus, presumentes eciam presumpcione non modica, hiis, quibus
sanguis prohibitus est et animalium permissorum, sitim non posse
humani sanguinis superesse, rei horribilitate nature prohibicione ac
speciei communitate, qua christianos eciam amplectuntur, et quod
pro eo, quod expositum de animalibus de yirorum morticinio habere
pössent pro nichilo, non exponerent periculo substancias et personas,
Iudeos loci predicti ab obiecto crimine ac aiios Iudeos Alemannie
a tarn gravi infamia dictante sentencia principum pronunciavimus
penitus absolutos.
[4] Quapropter presentis privilegii auctoritate sanccimus ge¬
neraliter inhibentes, quatenus nulla persona, sit ecdesiastica vel
mundana, alta vel humilis, sub pretextu predicacionis vel occasionis
alicuius sculteti advocati civis vel alii, predictos Iudeos specialiter
vel generaliter de predicta infamia impetat vel aliquid super hoc
eis obiciat notabile vel molestum, scientibus universis, quod, cum
in servis suis dominus honoretur, quicunque se Iudeis servis nostris
favorabiles et benivolos exhibuerint, nobis deferre non dubitent,
ceteris, qui contra presentis confirmacionis et absolucionis nostre
paginam venire presumpserint, offensam nostre celsitudinis incursuris.
[5] Ut aütem presentes confirmacio et absolucio inconcusso
robore perpetuo perseverent, presens privilegium inde fieri et bulla
aurea typario nostre maiestatis inpresso iussimus insigniri. Cuius
rei testes sunt Sifridus Maguntinensis Eberhardus Salzburgensis
Theodericus Trevirensis archiepiscopi; Egbertus Wabenbergensis
Conradus Spirensis episcopi; Wladislaus rex Boemie,.. dux Ba-
varie,.. marchio de Brandenburgh,.. lantgravius Turingie,.. dux
Saxonie,.. marchio de Baden, C. burgravius de Nurenberg, C. de
Hohen loch, E. pincerna de Windersteten, frater Hermannus magister
domus hospitalis Theutonicorum, frater 3- de Davrondea et alii
quamplures.
Signum domini Frederici secundi dei gracia invictissimi Ro¬
manorum imperatoris semper augusü Ierusalem et Sicilie regis.
Acta sunt hec anno incarnacionis dominice 1236, mense iulii,
none indictionis, imperante domino nostro Frederico dei gracia
inviciissimo Romanorum imperatore semper augusto Ierusalem et
Sicilie rege, Romani imperii eius anno septimodecimo, regni Ieru-
salem undecimo, regni vero Sicilie tricesimo octavo; feliciter amen.
Datum apud Augustam anno mense et indicmone prescriptis.
AHmu «. BanlwlB, UrkuUM. L Anfl. 12
Digitized by
Go^ gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
9
178 88. Graf 1273. 90 (76). Hörige u. Freibauern 1282. 91. Familiaria 1285.
«
88.* Erhebug zam Grafen. [1273—1281.]
Au Mob. Gera, hist LL. Sectio IV. Bd. UI (1904) 8. 294 Nr. 291.
Regie claritatis titulos ad amplioris preconii decus extollimus
et honorem, dum raerita subditprum, eoquo accepciora fore studue-
rint, preconiis pocioribus prevenimus et personas choruscantes vir-
tutibus ac streun ui täte laudabiles insignimus condicionis prestancia
dignioris. Sane cum talis miles gratis et fructuosis obsequiis in
notrtris et imperii comodis fidelitatis sue dederit operosam et in-
violabilem constanciam adeo laudabiliter experiri, quod ipsius honoree
et profectuum incrementa prospicere et intendere merito debeat regalis
benignitas et affectus, nos eundem ad nostra et imperii continuanda
servioia forcius astringentes, ipsum talem de plenitudine regie pote-
statis ad statnm comitum promovemus sibique prerogativam et privi-
legium comitum liberaliter et graciose duximus concedendum, ut
ipsorum numero, titulo dignitatis et. consorcio aggregatus tamquam
nativalis et legittimus comes honoribus iuribus libertatibus et graciis
comitum libere gaudeat et fruatur.
9t (76)i Verhlltnia zwischen Hörigen und Freibauern.
1282 Febr. 18.
Au Mob. Gera, hist LL. Sectio IV. Bd. IU (1904) S. 300.
Nos Rudolfus dei gratia Romanorum rex semper augustus ad
universorum noticiam tenore presentium volumus pervemre, quod
nobis apud Oermershem in die cinerum pro tribunali sedentibus
ex parte nobilis viri Adolfi comitis de Monte dilecti nostri fidelis
per sententiam coram nobis extitit requisitum, si rustici vel rustice,
qui liberi dicuntur, cum hominibus advocaticiis vel aliarum supe-
riorum aut inferiorum conditionum contraxerint, quam conditionem
sequi debeat partus ex huiusmodi commixtione susceptus. Et eßt
sententialiter diffinitum applaudentibus universis, qui fuere presenteß,
quod partus conditionem semper sequi debeat viliorem. Hane itaque
sententiam utpote rationabilem approbantes ipsam tenore presentium
confirmamus.
Datum apud Oermershem idus februarii, indictione 10, anno
Domini 1282, regni vero nostri anno 9.
91.* Ernennung zum königlichen Famili&ris. 128b Juli 12.
Au Mob. Gern, hist LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 350 Nr. 367.
Rudolfus dei grada Romanorum rex semper augustus universis
sacri Romani imperii fidelibus presentes litteras inspecturis graciam
suam et omne bonum.
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
92. Reichssprnch über weibliche Erbfolge 1299. 179
Spectabilis vir Ludewicus comes Sabaudie fidelis noster dilectus
nuper apud Magunciam nos accessit et cum diligencia nostre celsi-
tudini supplicavit, ut ipsum in servitorem et familiärem nostrum
recipere dignaremur. Nos autem videntes prelucide affectum suum
purissimum et fidei puritatem, quibus nos prosequitur incessanter,
et volentes obinde sibi in omnibus suis desideriis placide conplacere,
ipsum in nostrum familiärem recipimus hiiariter et benigne ac in
protectionem nostram et eiusdem imperii specialem. Et quia idem
comes nobis bona fide promisit suum servicium fideliter exhibere,
nos sibi tan quam ei, quem in specialem nostrum familiärem et
protectionem suscepimus, promisimus vice versa, quod sibi, sicut
fideli nostro tenemur merito, consilio et auxilio fideliter assistemus
et ipsum defendemus ac manutenebimus contra iniuriatores et quos-
libet turbatores. Et. quia multa debent inmunitate fulciri hii, qui
sunt regle familiaritatis participes, vobis universis et singulis damus
hoc edicto regio firmiter in mandatis, quatinus ipsum comitem contra
nostre protectionis teuorem non presumatis aüqualiter perturbare,
sed nos in ipso specialiter honoretis, si nostram indignacionem vo-
lueritis evitare. In cuius rei testimonium presens scriptum maiestatis
nostre sigillo fecimus conmuniri.
Datum Maguncie, 4. idus iulii. indictione 13. anno Domini
1285, regni vero nostri anno duodecimo.
92.* Reichsspruch Ober weibliche Erbfolge in liehen.
1299 Febr. 20.
Am Mon. Germ. hist. LL. Sech IV. Bd. IV, 1 (1906) S. 47.
Nos Albertus dei gratia Romanorum rex semper augustus ad
universorum sacri Romani imperii fidelium noticiam volumus per-
venire, quod anno Domini 1299, indictione 11, 10 kalendas marcii,
nobis apud opidum Pinguiense pro tribunali sedentibus, per vene*
rabilem Wicboldum archiepiscopum Coloniensem principem nostrum
cari8simum sententialiter quesitum fuit, utrum filia in bonis feoda-
libus iure hereditario suis parentibus succedere possit vel non. Quod
ibidem per piincipum nobilium ministerialium et militum tune
nostro consistorio astancium sententiam extitit diffinitum, quod
nulla filia vel mulier possit in bonis feodalibus succedere nisi de
plenaria voluntate domini feodi et consensu. Nos itaque huiusmodi
sententiam tamquam legitime diffinitam et a predictis principibus
et nobilibus laudatam et approbatam auctoritate regia confirmamus,
dantes has nostras litteras nostre maiestatis sigillo sigillatas in dicte
confirmacionis testimonium super eo.
Datum die, anno Domini, indictione superius annotatis, regni
vero nostri anno priao.
12 *
ty Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 93 (77). Das Tacklenburger Dienstrecht 18. Jahrbd.
•3 (77). Dm Teekienburger Dienstrecht. [18. Jahrhd.]
Ans: Osnabrücker Urkundenbuch hrsgb. von F. Philippi Bd. 2
(1896) S. 89 ft Vgl. R. Fr es sei, Das Ministerialeorecbt der Grafen von
Tecklenburg (Münstereche Beiträge rar Geschichtsforschung N. F. Heft 12,
1907), der übrigens übersieht, daß der Abdruck in unserer 3. Auflage auf eigener
Einsicht in die Handschrift Münster. Staatsarchiv Graf sch. Tecklenburg. Lehen.
Geaer. 1» beruhte.
Otto dei gratia comes in Tecklemburg omnibus hoc scriptum
intuentibus utriusque vit» salutem. Notum~sit omnibus presentem
paginam inspecturis, quod ius nostrum et ministerialium nostrorum
tale est et perpetuo cum heredibus nostris tale esse decrevimus:
[1] Primum est, quod ministeriales nostri infeodati, cum per *
nuocium nostrum infeodatum ante ad quatuordecim dies eos ad nostri
Castri munitionem vocamus, venire tenentur et per quatuor septi-
manas residentiam in Castro nostro facere propriis expensis, et per
hoc per circulum illius anni libertatem nos serviendi sunt consecuti.
[2] Secundum est, quod, si fortior nobis vel quicunque nobis
vellet inferre violentiam, si de consilio nostrorum ministerialium
ipsi iustitiam facere volumus, quamdiu iuris ordinem hoc modo
prosequimur, prsefati nostri infeodati corpore et rebus nobis servire
tenentur. Si vero iuris ordine pratermisso potestatem agere vellemus
praoter nostrorum consilium, a servitio hoc modo nostro sunt
immunes.
[3] Et licet praedicto modo nobis in castris nostris servire
teneantur, si tarnen extra castra cum ipsis facta nostra disposuimus,
in expensis nostris eosdem exhibere tenemur. Illi vero, qui loco
ministerialium nostrorum sunt infeodati, eorum iure censentur, ex-
cepto iure hereditali, quod ,herwede‘ dicitur.
[4] Ministeriales vero nostri a nobis infeodati, si in necessi-
tatibus se nobis exhibuerunt, in servitio nostro in omnibus necessa-
riis procurare tenemur, et per hoc, quod se. nobis exhibuerint, fidem
suam salvaverunt.
[5] Si vero ex detrectatione alicuius ministerialis noster fuerit
diffamatus apud nos, ipso ad nos vocato et ministerialibus nostris
indicato ipsum audire tenemur et secundum eorum sententiam
causam eius iuste terminare. Si vero contrarium facere vellemus,
d&pifer noster per annum et diem ipsum in coquina cum familia
. nostra procurabit, cum comministeriaUbus suis cum ipso et pro iure
et pro gratia apud nos intercedentibus. Si vero his contemtis con¬
trarium vellemus, in palatio episcopali Osnabrugae per annum et
diem est procuf&ndus, Osnaburgensi episcopo cum sua ecclesia cum
ipso et pro ipso' ius et grati&m medio tempore a nobis postulante.
Si vero nec hoc vellemus, iuri et libertati ministerialium nostrorum
cmitradicimus, hac observata disciplina, quod in pradictis duobus
terminis talis, de quo agitur, faciem nostram evitabit, tali reverentia
gratiam nostram captando.
[6] Si vero ministerialis noster ausu temerario succensus.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
93 (77). Das Teeklenbiirfsr Dienstrecht 13. Jahrhd. 181
absque 1 umine et camerario dormitorium uxoris nostr» dioatur
intrasse et super hoc fuerit infamatus et iure quo convenit fuerit
convictus, bona, qu® a nobis tenuit, libere ad nos redibunt, et gratia
nostra carebit. Item si serarium nostrum absque camerario nostro
intraverit et ibi deprensus fuerit, si super eo convictus fuerit, bona,
qu® a nobis tenuit, libere ad nos redibunt, et gratia nostra carebit.
Item si mortem nostram machinatus fuerit vel in honoris nostri
depressionem conspiraverit et iure super hoc convictus fuerit, bona
sua ad nos redibunt, sicut pnsdictum est, et gratia nostra carebit.
[7] Item si ad aulam imperialem ire disponimus, ministeriali-
bus nostris pluribus vel paucioribus assumtis, ipsos in expensis
nostris exhibere tenemur et in omnibus necessariis iisdem provi-
dere. Profecti vero in pedem Alpium, si transalpare volumus, ipeis
liberum est redire ad sua, nisi de bona voluntate sequi nos voluerint
trans Alpes; reverteDtes exhibere tenemur usque in sua.
[8] 8i vero ministerialibus nostris aliquis violentiam vult in-
ferre, et ipsi, quod iuri pareant, coram nobis fuerint protestati,
ipsos in castrum nostrum recipere tenemur et, quamdiu iuri pa-
ruerint, corpore et rebus iuvare tenemur.
[9] In bonis vero hereditariis, in quibus nascuntur nostri
ministeriales, quamdiu in cognatione sive genealogia vir vel mulier
invenitur, cui talium bonorum ius vel actio competere possit, h®c
bona ad nos tanquam vacantia redire non possunt. Eodem iure
oensentur, qui loco ministerialium a nobis bona tenent, excluso eis
iure hereditali, quod ,herwede‘ didtur.
[10] Si vero filius ministerialis nostri vel heres legitimus, si
filius non est, patre premortuo, infra annum et diem ius quod ,her-
wede' didtur in Castro nostro nobis vel camerario nostro, si präsentes
non sumus, praesentaverit, ius bonorum suorum per hoc salvavit;
si vero prsesentatum nec per nos nec per camdrarium nostrum reci¬
pere veUemus, sub testimonio castellanorum hoc relinquet, et sic
idem ius bonorum suorum salvavit. Per equum meliorem pnemortui
vel cum dimidia marca, si equus non est, henradium exsolvit,
dmnmodo loco et tempore'hoc exhibeat, sicut prwdictum est. Si
vero infra annum et diem ex contumacia vel ex aliis causis exhibere
hoc noluerit, bonorum suorum ius perdit. Qui vero propter legi-
tünam neoessitatem exhibere non potuerit, vel quia eri peregrinus
vel ex legitimis causis detentus, si Deoessitatem evadit, qua höre de
pnajnortuo sibi innotuerit, ab eadem spadüm anni et diei competit
ad herwadium exhibendum eo modo, quo priedictum est.
[11] Item si ministerialis noster moritur sine legitimo herede,
et unus de cognatione, de qua plures agere possunt pro hereditate,
alios in dolo pravenerit, equum prsemortui pro berwadio exhibendo,
si quilibet aliorum, quibus hsec actio competit, dimidiam marcam
•xhibuerit nobis debito loco et tempore, sicht prwdictum est, eodem
modo illos audiemus, sicuti illum, qui primus nobis exhibuit equum.
Item exhibitio herwadii per tutores eorum, qui sunt minorennes,
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
182 94 (78). Adelsbrief 1380.
eodem modo loco et tempore completur, aicut per heredee ipsos, qui
sunt legitim» setatis.
[12] Item ministerialis n oster proprietatem hereditalem non
potest plus alienare quam a nobis infeodata.
[13] Item si duo ex nostris matrimonium contrahunt haben
tes duas hereditates, si sine herede moriuntur, hereditates rever-
tuntur ad stipitem, a quo proceaserunt
[14] Item si duo ex nostris contrahunt, transacta nocte qua
condormierunt mane ususfructus bonorum viri est domin», ac si
ipsum a nobis in feodo reoepisset
[15] Item si aliquis ex nostris ditioribus suum comministe-
rialem Teilet opprimere vel iniuriose tractare, et oppressus suaa
iniurias suis comministerialibus notificaret, deinde necessitate com*
pulsus querelam coram nobis proponeret, et iniuriatorem tribus
nostris nunciis infeodatis ad iudicium legitime vocaremus et venire
contemneret, iniuriator tenetur nobis pro emenda in dimidio talento
et ministerialibu8 nostris in dimidio, acsi reus de culpa querel»
convictus esset.
[16] Item ministeriales nostri vel ipsorum servientes vel
homines pertinentes in locis, in quibus aguntur nostra iudicia, obli-
gari non debent; item currus ministerialium nostrorum cibaria
deferentes a quolibet telonio nostro sunt immunes.
[17] Item si pro iure ministerialium nostrorum iudicio pr»-
sidemus et contingat diversas a diversis proferri sententias, nolumus
alicuius pneiudicare sententiam, nisi a progenitoribus suis noster
sit natus ministerialis.
[18] Item bona nostra infeodata, in quibus cognati ius heredi-
tarium expectant, bonorum illorum proprietatem alienare non de-
bemus, nisi voluntate et permissione eorum, qui haec bona expectant.
[19] Item recipere non debemus in ministerialem aliquem, ut here-
ditatem subintret, qu« proximis heredibus patre praemortuo debetur.
[20] Item inter legitimos coheredes iunior principalem domum here-
ditatis possidebit.
[21] Item si ministerialis servo vel censuali condormierit, puer,
qui «x eis nascitur, camerlingus erit; si vero consequenter cum
ministeriali contraxerit legitime, libertatis iura retinebit.*)
Ut autem h»c iuris nostri et ministerialium approbatio rata et
inconvulsa permaneat, nec nullo unquam tempore de ea nobis dubi-
tar» valeat, presentem paginam approbationis seriem continentem
sigillo nostro duximus roborandam.
94 (78). Adelsbrief. 1369 Sept. 30.
Atu J. F. Böhmer, Codex diplom. Moenofrancofartanus I (1836) 8. 678.
Karolus quartus divina favente clementia Romanorum impe-
rator semper augustus et Boemie rex honorabili Wyckero scolasdco
*) VgL su diesem Artikel Fressei L c. S. 75 U.
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
96 (79). Judenprivileg König Sigmunds 1416. 183
eeclesie sancti Stephani Moguntinensis capellano familiari commen-
sali et domestico devoto suo diiecto gratiam suam et omne bonum.
Devote dilecte; quamvis secundum genus et reputationem seculi non
censearis ex nobilium ex i visse prosapia neque de numero secu-
larium militum computeris, quia tarnen utriusque iuris tarn canonici
quam civilis clara seientia decoraris et, quidquid naturalis natiritas
in te minus fecisse creditur, supplet utique notabilis et famanda
scientia literarum: quapropter ad instar celebris ac recolende me-
morie divorum cesarum, qui nos precesserunt feliciter, scientiam et
virtutis industriam insigni nobilitati prudentius adequantes te nobilem
et militarem et cuiuscunque uobilis sive militaris gradu honore et
conditione potiri de imperatoria decernimus pienitudine potestatis.
Man dam us igitur principibus ecclesiasticis et secularibus comitibus
proceribus nobilibus et ceteris fidelibus nostris et sacri Romani im-
perii universis nobis dilectis, ad quos presentes pervenerint, sub
obtentu favoris cesarei firmiter et attente, quatenus te in omnibua
locis tanquam talem habeant teneant et pertractent ac ad singulos
actus, quibus talis consuevit gaudere nobilitas, te admittant ad
nostram et sacri imperii reverentiam singulärem.
Presentium sub imperialis maiestatis nostre sigillo testimonio
literarum datum Moguntie anno Domini millesimo trecentesimo sexa-
geeimq, indictione 13, 2 kal. octobris, regnorum nostrorum anno
quinto decimo, imperii vero sexto.
96 (79). Jndenprivileg König Sigmunds. 1415 Juni 6.
ln unserer 2. Aull, zum ersten Male mitgeteilt aus Reichsregistra-
turbuch E f. 176v u. 176r des Wiener Baus-, Hof- u. Staats-Archivs.
Wir Sigmund etc bekennen etc. Und pb wir von unser kunig-
lichen angebomen- gutikeit aller unser und des richs undertagien
frummen und nutz zu schaffen pflichtig sin, iedoch sin wir ouch
willig der Judischeit, die in unser und des richs camer gehöret
und unser camerknechte sind, friheite und nütz vorzuwenden, damit
si under unser und des richs schilte vor iren leidigem gnediclioh
bedecket und beschirmet werden. Dorumb haben wir allen und
iglichen Juden und Jüdinnen in dem heiligen Komischen riche
wonhaftigen unsern camerknechten dise nahgeschriben friheit und
recht von unsem sundern gnaden gegeben und geben in die ouch
von Komischen kuniglichem gewalt mit disem brief:
[1] Zum ersten das wir noch niemand ander, wer der si, kein
bede noch steure ußgenommen die gewonliche jerliche judenstewer
von in nemen oder heischen sollen wider iren guten willen.
[2] Item wer den Juden oder Jüdinnen schuldig ist oder
schuldig wirt, dieselben schuld sollen noch wir noch niemantz anders
abtün ledig sagen oder Satzung dorinne machen.
[3] Item es sol die vorgenant Juden oder Judinne niemand
laden furtriben oder heischen uoch laden furtriben oder heischen
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
184
95 (79). Judenprivileg König Sigmunds 1415.
laßen für unser und des richs hofgerichte oder lantgericht, sunder
wer zu in einem oder mer zu sprachen hat, der sol das tun mit
dem rechten an den steten, da si gesessen sind, als sich das danne
geburet ; wurden si aber doruber geladen an solich gerioht, so
gulien si gewist werden an die gericht, da si gesessen sin; und da
sol man in rechts behülfen sin on verzihen.
[4] Item welher Jud oder Judinne einer oder mer fort reit
ligt oder wandert, von des oder der selben leibe sol man keinen
zoll nemen oder si dringen geleit zu werben und gelt dorumb zu
geben ander« danne von cristen, aber von irer zolbar habe sol man
zol und gele?.t nemen als von cristen an steten, di zolle sin und
die vom riche rurent.
[5] Item ob die herren und stete in dem rieh mit einander
zu kriege quemen, was danne Juden oder Judinne in denselben
berschefteu Und steten seßhaftig sin und in dem krieg begriffen
und gefangen wurden, die sollen nit pfant sin für dieselben herren
oder stete, wanne si uns und dem riche zu versprechen steen und
in unser camer gehören.
[6] Item ob man uns oder das rieh an griffen wurd mit pfan-
dunge, so sollen dieselben Juden oder Jüdinnen dafür ouch nit
pfantniß sin.
[7] Item das diße Juden und Jüdinnen, in weihen herschef-
ten oder steten die wonhaftig und gesessen sin, bi iren alten zinsen,
di si jerüch iren herren und steten geben, beliben und doruber
nit gehohert werden sollen, als von alter herkomen ist.
, [8] Item das niemant sol der Judenscheit kein Satzung machen,
wie si ir gelt sollen üßlihen anders, danne von alters herkomen ist.
[9] Item als etliche unsere und des richs fürsten und stete
unser kuüigliche camer zu erstorn die Juden under in gesoßefi
vertriben haben, also setzen wir, das dieselben fürsten und stete
Juden und Jüdinnen wider ufnemen haben und halden sollen und
mögen, als von alter herkomen ist.
[10] Item ob wir iemand einen oder mer Juden oder Judinne-
oder ir habe gegeben oder über si erloubt oder brief gegeben hatten
oder geben wurden in künftigen ziten, das sol alles kein kraft noch
macht haben, ußgenomen was si uns von des richs wegen pflichtig
sin zu tünd.
[11] Item man sol ouch dm* Judischeit kinder mit gewalt nit
nemen noch cristen doruß machen, die also jüng sin, das si nit ver-
sten übel noch gut.
[12] Ouch wollen wir der Judischeit richter geben und setzen,
die sie*) in den vorgeschriben friheiton rechten und gnaden h&nt-
haben und schirmen mögen, an und in weihen steten merkten
dorfern oder enden si des begert und des notdürftig ist, und den¬
selben richtern macht geben zu richten nach unsers und des rioha
*) Vorlage: U.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
95 (79). Judenprmleg König Sigmunds 1415.
185
hofgericht recht biß uf unser widerrufen; wenne wir aber derselben
richter einen widerrufen, so wollen wir in einen andern an des
stat setzen.
[13] Und das die vorgenant Judischeit umb solh gnad und
friheit, die wir in getan haben, als obgeschriben stet, uns und
unsern nachkommen an dem riche Römischen keisern und kunigen
billicher zu dienen und zu gewarten pflichtig sin sollen, dorumb
mit wolbedachtem müte gutem rate und rechter wissen haben wir
geeatzt und geordnet, setzen und ordnen ouch in kraft diß briefs
und Römischer kuniglicher macht volkomenheit, das alle und igliche
seihe Jüden und Jüdinnen, die irselbs gewerb und genieß haben,
uns nü hinfür von allen iren varenden haben, ußgenomen zierung,
die zu iren leiben gehören, blund^r und hüsgereth, alle jar jerlichen
geben und bezalen sollen derf zehenden pfenning, der 41 ) in unser
königlich cämer gevallen sol ane alle widerred hindernüß und irrung
halp uf sant Waltpurg und halb uf saut Michels tag one geverde
bi verliesung aller obgeschribner gnad recht und friung und ouch
unser und des richs hulden.
[14] Dorumb gebieten wir allen urd igiichen fürsten geist¬
lichen und werntlichen greven frien herren rittern knechten lant-
vogten vogten houptluten landrichtem pflegern amptluden richtern
schultheissen burgermeistern reten und gemeinden aller und iglicher
stete merkte und dorfer und sust allen andern unsern und des
richs undertanen und getruen ernstlich und vestidich mit disem
brief, das si di vorgenant Judischeit bi solhen iren gnaden friheiten
und rechten hanthaben schützen schirmen und beliben lassen und
si doran nit irren noch hindern noch in dorin grifen noch sprechen
sollen in dhein wis, sunder si der gerulich gebrouchen und gemessen
lassen, als lieb in sei unser und des richs sware ungnad zu ver¬
meiden und bi einer pene fünfzig mark lotigs goldes, der ein iglicher,
der dawider tut, in unser königliche oamer verfallen sol sin unleßlicli,
zu bezalen.
Mit urkund etc sub majestate anno etc 15, des nächsten
donerstags nach Erasmi.
Ad mandatum domini regis
Jodocus Rot.
*) Vorlage: die.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
IV.
Heerwesen.
96 (80). Kapitulare Karls des Großen, [nach dem Jahre 805.]
Aus Mob. Germ. hist. LL. Sect. II: Capitnlsria regum Franc.
Bd. I (1881) S. 1871
Brevis eapitulorum quam missi dominici habere debent ad
exercitum promovendum.
[1] Ut omnis Über homo, qui quatuor mansos vestitos de
proprio suo sive de alicuius beneficio habet, ipse se prseparet et
per se in hostem pergat sive cum seniore suo, si senior eius per-
rexerit, sive cum comite suo. Qui vero tres mansos de proprio
habuerit, huic adiungatur qui unum mansum habeat et det iUi
adiutorium. ut ille pro ambobus possit. Qui autem duos habet de
proprio tantum, iungatur illi alter qui similiter duos mansos habeat,
et unus ex eis altero illum adiuvante pe.gat in hostem. Qui etiam
tantum unum mansum de proprio habet, adiungantur ei tres qui
similiter habeant et dent ei adiutorium, et ille pergat tantum; tres
vero, qui illi adiutorium dederunt, domi remaneant.
[2] Volumus atque iubemus, ut idem missi nostri diligenter
inquirant, qui anno praeterito de hoste bannito remansissent super
illam ordinationem, quam modo superius comprehenso de liberis
et pauperioribus hominibus fieri iussimus; et quicumque fuerit in-
ventus, qui nec parem suum ad hostem suum faciendum secundum
nostram iussionem adiuvit neque perrexit, haribannum nostrum
pleniter rewadiet et de solveudo illo secundum legem fidem faciat.
[3] Quodsi forte talis homo inventus fuerit, qui dicat, quod
iussione comitis vel vicarii aut centeuarii sui hoc, quo ipse semet-
ipsum praeparare debeat, eidem comiti vel vicario aut centenario
vel quibuslibet hominibus eorum dedisset et propter hoc illud
demisisset iter et missi nostri hoc ita verum esse investigare
potuerint, is, per cuius iussionem ille remansit, bannum nostrum
rewadiet atque persolvat, sive sit comes sive vicarius sive. advo-
catus episcopi atque abbatis.
[4] De hominibus comitum casatis isti sunt excipiendi et ban¬
num rewadiare non iubeantur: duo, qui dimissi fuerunt cum uxore
illius, et alii duo, qui propter ministerium eius custodiendum et
servitium nostrum faciendum remanere iussi sunt. In qua causa,
modo prsecipimus, ut, quanta ministeria unusquisque comes habuerit,
totiens duos homines ad ea custodienda domi dimittat praeter illos
duos, quos cum uxore sua; ceteros vero omnes secum pleniter
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
187
97 (81). Aufgebotsschreiben Karls des Großes 806.
i
habest vel, si ipse domi remanserit, cum illo, qui pro eo in hostem
proficiscitur, dirigat. Episeopus vero vel abbas duo tantum de
oasatis et laicis hominibus suis domi dimittant.
[5] De hominibus nostris et episcoporum et abbatum, qui vel
beneficia vel t&lia propria habent, ut ex eis seoundum iussionem
in hostem bene posaunt pergere, exceptis his, quos eis secum domi
remanere permisimus, si cliqui inventi fuerint, qui vel pretio se
redemissent vel dominis suis permittentibus domi remansisseut,
bannum nostrum, sicut superius dictum est, rewadient et fidem
faciant, ut persolvant. Domini vero eorum, qui eos domi remanere
permiserint, vel ministeriales eorum, qui ab eis precium acceparujnt,
similiter bannum nostrum rewadient et fidem faciant, usque dum
nobis nuntiatum fuerit.
[6] Volumus, ut missi nostri diligenter inqurrant, in quibus
locis hoc factum sit, quod ad nos pervenit, quod quidam homines,
postquam secundum nostram iussionem sociis suis, qui in hostem
perrexerunt, de stipendia sua adiutorium feoerunt, iubente comite
vel ministerialibus eius propter se redimendum pretiüm dederunt,
ut eis domi remanere licuisset, cum Uli in hostem ire non deberent,
quia iam sociis suis constitutum a nobis adiutorium dederunt; hoc
fiat investigatum et nobis nuntiatum.
[7] Volumus, ut isti missi nostri, qui hac legatione fungi
debent, ab his hominibus coniectum accipiant, qui in hostem per¬
gere debuerunt et non perrexerunt; similiter et a comite vel vicario
vel centenario, qui ad hoc consenserunt, ut domi remansissent,
necnon et ab omnibus prsedictum coniectum accipiant, qui anno
pneterito constitutam a nobis exercitalis itineris iussionem irritam
fecerunt.
[8] Istius capitularii exemplaria quatuor volumus ut scribantur:
et unum habeant missi nostri, alterum comes, in cuius ministeriis
hsec facienda sunt, ut aliter non faciant neque missus noster neque
comes, nisi sicut a nobis capitulis ordinatum est; tertium habeant
missi nostri, qui super exercitum nostrum constituendi sunt; quar-
tum habest cancellarius noster.
[9] Volumus, ut homines fidelium nostrornm, quos nobiscum
vel ad servitium nostrum domi remanere iussimus, in exercitum
ire non compellantur, sed et ipsi domi remaneant vel in servitio
dominorum suorum. Neque haribannum rewadiare iubeantur illi
homines, qui anno praeterito nobiscum fuerunt.
87 (81). Aufgebotsschreibem Karls des Großen, [nach 885.]
Aus Kon. Germ. Lc. S. 168.
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Carolus Serenissi¬
mus augustus a deo coronatus magnus pacificus imperator, qui et
per miaericordiam dei rex Francorum et Longobardorum, Fulrado 1
abbati.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
188 98 (82). Anschlag für eine« Rötung «ns der Zeit Ottos IL
Notum sit tibi, quia pladtum nostrum generale anno presenti
condictum habemos infra Saxoniam in orientali parte super fluvium
Bota in loco, que dicitur Starasfurt. Quapropter precipimus tibi,
ut pleniter cum hominibus tuis bene armatis ac preparatis ad pre-
dictum locum venire debeas 15 kal. iul., quod est septem diebus
ante missam sancti Iohacnis baptiste. Ita vero preparatus cum
hominibus tuis ad predictum locum venies, ut inde, in quamcumque
partem nostra fuerit iussie, et exercitaliter ire possis; id est cum
armis atque utensilibus necnon et cetero instrumento bellico, in
victualibus et vestimentis: ita ut unusquisque cabalarius habest
scutum et lanceam et spatam et semispatum, arcum et pharetras
cum sagittis; et in carris vestris utensilia diversi generis, id eet
cuniada et dolaturia tarratros assias fosorios palas ferreas et cetera
utensilia, que in hostem sunt necessaria, utensilia vero ciborum in
oarris de iÜo ptacito in futurum ad tres menses, arma et vestimenta
ad dimidium annum. Et hoc omnino precipimus, ut observare
facietis, ut cum bona pace pergatis ad locum predictum, per quam¬
cumque partem regni nostri itineris vestri rectitudo vos ire fecerit,
hoc est ut preter herfoam et ligna et aquam nichil de oeteris rebus
tangere presumatis; et uniuscuiusque vestri homines una cum carris
et caballariis suis vadant, et semper cum eis Bis usque ad locum
predictum, qualiter absenda domini locum non det hominibus eius
mala facienai.
Dona vero tua, qua ad placitum nostrum nobis presentare
debes, nobis medio mense maio transmitte ad locum, ubicumque
tune fuerimus; si forte rectitudo itineris tui ita se conparet, ut
nobis per te ipsum in profectione tua ea presentare possis, hoc
magis optamus. Yide, ut nullam negligentiam exinde habeas, sicut
gratiam nostram velis habere.
98 (82). Anschlag für einen Romzug aus der Zeit Ottos IL
Ans Mon. Gern, hist LL. Sect IV. Bd. I (1893) S. 638.
Herkenbaldus episcopus [Argentinensis] 100 loricatos mittat.
Abbas de Morebach secum ducat 20. Episcopus [Spirensis] Balzzo
mittat 20. Ildebaldus episcopus [Wormatiensis] ducat 40. Abbas
de Wizenburg mittat 50. Abbas de Lauresam ducat 50. Archi-
episcopus Maguntinus mittat 100. Coloniensis archiepiscopus mittat
100. wirzeburgensis episcopus mittat 60. Abbas Erolsfeldensis 4M
mittat. Heribertus comes ducat 30, et fratris filius aut veniat cum
30 aut mittat 40. Megingaus iuvante Burchard ducat 30. Cono
filius Cononis ducat 40. De ducatu Alsaciense mittantur 70. Bezo-
linus filius Arnusti duodecim ducat. Azolinus Rodulfi filius mittat
30. Oddo frater Gebizonis 20 mittat. Hezel comes ducat 40. Abbas
Vultensis mittat 60. Guntramus comes ducat 12. Ungerus ducat 20.
Domnus Sicco imperatorius frater ducat 20. Otto 40 ducat. Adel-
bertus 30 ducat.
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
189
v
99 (88). AvfgebotMchreiben K. Heinrichs V 1107.
Carolus dux [Lotharingüz inferiorÜ ] custos patriae domi di*
missus Bosonem cum 20 mittat. Leodiceusis episcopus 60 mittat
cum Hermanno aut Immoue. Episcopus Camaracensis 12 mittat.
Geldulfus cum adiutorio abbatum [Indensis et Stdbulensis] 12 ducat
Deodericus comes filium suum cum 12 mittat. Ansfredus comes
10 mittat. Gottefredus et Amulfus marchiones 40 mittant. Filius
Sicconis comitis 30 sec um ducat. Abbas Brumiensis 40 ducat.
Archiepiscopus Treverensis 70 ducat. Verdunensis episcopus 60
ducat. Tullensis 20 mittat.
Archiepiscopus Salceburgensis 70 mittat. Batebonensis epi¬
scopus totidem mittat. Abraham [Frisingensis episcopus ] 40 mittat.
Reginaldus episcopus [Eistetensis] 50 ducat. Alboinws episcopus
[i Sabionensis ] 20 ducat. Episcopus August» civitatis 100 ducat.
Constanciensis episcopus 40 mittat. Curieusis episcopus 40 ducat.
Augensis abbas 60 ducat. Abbas Sancti Galii 40 ducat. Abbas
de Eloganga 40 ducat. Abbas de Kembeduno 30 ducat.
99 (83). Aalgebotsschreibeil K. Heinrichs V.
[1107 vor Novbr.]
Aas Uon. Germ, bist LL. Beet. IV. Bd. I (1893) S. 133.
Heinricus dei gratia Romanorum rex Ottoni Babenbergensi
episcopo suo fideli karissimo gratiam et omne bonum. Cum dei
providentia et magn® pietatis eius consilio de nostro regno ubique
pacificato congauderemus, advenerunt nobis nuntii ex parte Gode-
fridi [Lotharingüe] ducis et Balduini [ Hanoniensis ] comitis aliorum-
que fidelium nostrorum marchi® Flandrensis, intimantes eos diutius
non posse sustinere molestias Roberti [Flandria] comitis, qui regnum
nostrum invasit et ad ignominiam omnium, qui in eo sunt, sibi
nostrum Cameracensem episcopatum usurpavit. Unde, quemad-
modum res hortabatur, nostros principes convocatos consuluimus
et ab eis sapienter re notata constituimus eorum consilio nos fac-
turos expeditionem in Flandriam supra tarn presumptuosum hostem,
qui noster miles debet esse, ne diutius de inminutione et dedecore
regni nos tri impune superbiat. Hoc siquidem tarn manifestum et
tarn commune regni nostri dedecus tibi fieri, si tuum honorem
diligis, pensare debes cordetenus. Ut igitur fideliter hoc facias et
prudonter, rogamus te sub spe remunerationis tibi gratissim» et
per fidelitatem, quam nobis et regno debes, ammonemus, ut omni
occasione destructa, sicut honor est regni atque tuus, ad expedi-
cionem venias, sciens, quod in proximo festo sanctorum omnium
Tungris iuxta Leo di um conveniemus parati super Flandriam equi-
tare. Nee mireres mutatum esse adventum nostrum Radisponam,
sicut intellexeras, quando nobiscum eras, quia huius rei neoessitas
intervenit, et utiliter ad decus regni firmiter est Iaudata ab Omni¬
bus nostris expeditio nostra super hostes in Flandriam.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
190 100 (84). Die Constitutio de expeditione Roman» c. 1160.
100 (84). Die Constitutio de expeditione Roman».
(Kein Gesetz Karle des Großen, sondern eine private, zu Reichenau
entstandene Festsetzung aus dem Jahr c. 1160.)
Ans Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 661—663. Zur
Erklärung vgl P. Scheffer-Boichorsts Aufsatz in der Zeitschrift L d.
Geschichte des Oberrheins, Neue Folge Bd. 3 8. 173ff.; wieder abgedruckt in:
Historische Stadien veröffentl. von E. Ebering Heft 8 (1897). Daß Curia
Gallorum in art. 3 Churwalchen bedeute, erörtert A. Schulte in der ge¬
nannten Zeitschrift Bd. 12 (1897) S. 353 f.
ln nomine sancte et individue trinitatis. Karolus divina favente
gratia- rex Francorum et Romanorum.
! 1] Si predecessonim nostrorum morem sequimur, non solum
presentibus, sed et succedeutibus subvenire nitimur. Hac de causa
qognoscat universorum experientia, qualiter, dum pro nostra con-
secratione coroneque perceptione proficisoendi tempus ad apostoli-
cam sedem instaret, cum multis principibus aünum Wormatie
transegimus ibique omnem reipublice statum utilem et honestum
confirmare, nocivum atque contrarium radicitus exstirpare decrevi-
mus. Interim dum hec agerentur, casu eontigit principes cum mili*
tibus de Romana expeditione, que tune instabat, acerbe contendere,
distringentes eos multo plures halspergas de beneficiis suis sibi
ducere, quam illi faterentur se posse vel iure debere. Sed quoniam
hoc non ab aliquo antecessorum nostrorum terminatum fuit, dignum
duximus, ut eorum altercationi finem et modum imponeremus atque
decretum et certam aliquam legem super omni Romana expeditione
ederemus. .
[2] Statuimus ergo et decernimus cum consensu omuium tarn
spiritualium quam secularium principum ibidem nobiscum assiden-
tium: quando pro corona nostra vel pro aliqua regni utilitate aut
honore Romana expeditio a nobis vel a successoribus nostris pre-
paretur, ad omnium nobiscum euntium preparationem annus cum .
6 ebdomadibus pro induciis detur et taliter per totum regnum fide-
libus nostris indioetur.
[3] Cuicumque autem secundum hanc legem eadem expeditio
imperetur, si ad Curiam Gallorum, hoc est in campum, qui vulgo
Rungalle dicitur, dominum suum non comitetur et ibi cum militari
apparatu non representetur, feodo, preter hos qui cum gratia do-
minorum suorum remanserint, in conspectu nostro absque spe recu-
perationis privetur.
[4] Qui autem per hominium, sive liberi sivi servi seu famuli,
dominis suis adheserint, quot decem mansos in beneficio possideant,
tot brunias cum duobus scutariis ducant, ita tarnen, ut pro halsperga
tres marcas et pro singulis scutariis singulas marcas accipiant; et
sic eundo ac redeundo cum hoc stipendio sine omni dominorum
damno vel expensa, nisi quantum ipsis dominis placuerit, fidelitw
serviant.
[5; Si autem forte, quod absit, accidat, ut idem militee diversos
Digitized by
Go», igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
100 (84). Die Constitutio de «tpeditiooe Romane c. 1100. 191
dominos propter diversa acquirant beneficia, ne aliquod beneficium
indebitum vel sine servitio remaneat, singuli singula debita stipendia
3ingulis dominis persolvant; videlicet quantum ab ipsis, si irent,
acoepturi erant, tantum se daturos cognoscant; vel in prefato loco,
ut dictum est, feodum amittant, nisi aliqui a nobis vel a regno sint
inbenefid'ati; hi si nobiscum vadant, nolumus, ut feodum amittant,
sed stipendia nisi voluntate dominorum non pretermittant.
[6] Similiter de ecclesiarum filiis vel domesticis, id est mini-
sterialibus, vel quorumcunque principum clientela, qui cottidie ad
serviendum parati esse debent, statuimus, ut, quicunque 5 mansos
in beneficio possideant, domino suo, ad quem pertinent, bruniam
cum uno scutario ducant
[7] Et hoc in' arbitrio dominorum pendeat, quos ducant, a
quibus stipendia accipiant, quibus halspergas concedant.
[8J Ipsis etiam ad itineris preparationem 5 libre sue monete
in Stipendium tribuantur et duo equi, uuus currens et alter ambulans,
addantur, ao duobus sociis soumarius victualibus bene oneratus
committatur, qui ab ipsis ad opus dominorum diligenter custodiatur.
[9] Ipsi quoque in dominorum tamdiu vivant procuratione,
quamdiu in incepta vadant expeditione.
[10] Et quicquid a rebellibus regni pugnando acquisierint, duas
partes ad dominos deferant, terciam sibi pro consolatione retineant.
Quos autem non pascunt domini, ad ipsos reportent terciam partem
sui acquisiti.
[11] Singuli vero principes suos habeant officionarios speciales:
marscalcum dapiferum pincemam et kamerarium. Qui 4 quanto
plus sunt laboraturi, tapto plus in slipendio in vestitu in equitura
pro ceteris sunt honorandi, scilicet unicuique istorum 10 libre cum
tribus equis tribuantur, quartus marscalco addatur, quorum unum
ad currendum, alterum ad pugnandum, tercium ad spatiandum,
quartum ad loricam portandum.
[12] Isti vero tales remanere cupientes, si apud dominos im-
petrare valeant, quot mansos possideant, tot libras sue monete vel
totum fructum feodi in illo anno pro stipendio persolvant.
[13] Ut autem regale nostrum imperium ab omnibus habest
supp lernen tum, hoc constituimus et firmiter precipimus, ut singuli
buringi decem cum 12 funibus de canapo solidos dominis suis im-
pendant et msuper soumarium cum capistro concedant, quem, si
domini voluerint, ipsi ad primam navalem aquara usque perducant.
Mansionarius 5 solidos, absarius 30 denarios, bunuarius 15, quorum-
libet larum possessores 6 Suppleant.
Et ut hec nostri decreti auctoritas inviolabilem et incorruptam
in dei nomine apud omnes successores nostros obtineat munitatem,
ounctis principibus qui aderant adstipulantibus manu propria subter
eam roborare decrevimus et anuli nostri signo assi^nari iussimus.
Signum Earoli gloriosissimi regis.
Hernustus notarius ad vicem Lutwardi cancellarii recognovi.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
192
101. Aofseichnong über die Ronumgspflichten 1154.
Data 8 idus iunii anno incarnationis domini nostri Iesu Christi
790, regni autem eius 22 ante consecrationemj actum Wormatie;
feliciter amen.
%
ldl.* Aufzeichnung Aber die Romzugspflichten der Vasallen des
Bischofs von Vercelli, vom König bestätigt. 1154 Mai 15 und
[1189 Herbst— 1190 Herbst].
Aas Paal Scheffer-Boichorst, Zar Geschichte des 12. a. 13. Jahr¬
hunderts (= Historische Stadien, herausg. von E. Ebering, Heft 8, 1897) S.20ff.
Henricus dei gratia Romanorum rex et semper augustus uni-
versis imperii fidelibus, quibus presentis pagine continencia inno-
tuerit, gratiam suam et bonam voluntatem.
Notum esse volumus universis, ad quos presentes littere per-
venerint, quod nos publicum istud instrumentüm, quod pro
serviciis, que vasalli episcopi Vercellensis in expeditione nostra
Romana facienda sibi tenentur exibere, anno Dominice incarnationis
1154, idus maii, indictione 2 per sententiam datum est, regia auctori-
tate nostra et presenti celsitudinis nostre confirmamus edicto,
sub obtentu nostri favoris gratieque prohibentes, ne aliqua persona
humilis vel alta, secularis vel ecclesiastica contra eiusdem instru-
menti tenorem agere presumat. Cuius quidem instrumenti tenor
talis est:
[1] Illam securitatem, quam dominus fecerit regi secundum
suum ordinem, illam securitatem debent facere vasalli super evan-
gelio domino episcopo de expeditione Romana. [2] Ille, qui nescit,
quid feudum suum facere aut dare debeat, ita faciat: si discordia
fuerit inter dominum et vassallum de servitio vel datione, in laude
curie debet terminari; si dominus et vasallus nesciunt, quid feudum
facere debeat, pro centum modiis 40 solidos veteris monete solvat;
nos autem dicimus de magnitudine modiorum Buielle neque
S. Agathe neque Vercellensis neque consimilis; si plus vel minus
annonQ fuerit, secundum quantitatem plus minusve tribuat; si denarii
fuerint Mediolanenses, quos vasallus pro redditu habeat, solidus pro
modio reputabitur. [3] Si qui vasalli, vocati a curia, dedignantur
securitatem facere et perseveraverint, quousque rex veniat et epi-
scopus cum rege iverit aut verbo regis remansit, feudum amittant.
[4] Uli, qui fecerint securitatem et a sociis non poterint habere
debitum auxilium, secundum partem feudi sui faciant. Et si totum
servitium integraliter de paterno feudo fecerint, eis totum feudum
aperiatur, et si non fecerint, episcopo aperiatur. Et si infra annum
et diem ille, qui fecerit debitum servitium episcopo de paterno feudo,
voluerit episcopo solvere dampnum, paternum feudum debet resusare.
[5] Si episcopus fecerit pactum cum rege et non iverit in expeditione,
secundum peradegum [= paragium] feudi episcopo [Hds. episcopus]
solvat. [5«] Si miles «misset pro itinere aliqua ornamenta, epi¬
scopus pro eodem precio, quo emerat, debet recipere. [6] Illi, qui
fecerint securitatem, si non dederant episcopo (sicut supra dictum
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
102. Aoigebotmchr eiben K. Rudolfs I 1278. 193
oet) et episcopus mutuo acceperit quod ei debebatur dar», si iofra
aanum et diem non solverint episcopo sine dampno ipsius, si in epi-
scopo non steterit aut iusto »wpedimento, feudum perdant.
[8] Quod sicut de vassallis episcopi laudaverunt erga episco-
pum, ita de vassallis capitaneorum erga capitaneos et omnium ordi-
num. [9] Et laudaverunt, quod episcopus debet adiumare [Hds.
adiuvare] vassallos suos singulariter et specialiter.
Lata est autem sententia ab eis, quorum nomina subscripta
sunt: Ogerius vexillifer, Vala advocatus, Albertus de Bodobio, Vala
Casalensis, Marfius de Castello, Aycardus de Ciriono, Gua/a Bu/us,
Jacobus de Bondomio, Manfredus de Mungurato, Jacobus de Lenta,
Alesius de Montaldo, Tebadus de Locent, Julius de CaSali.
198.* Aufgebotsschreiben K. Rudolfs I (an den Grafen von
Hohenberg). [1278 Mai.]
Aas Mon. Gern, hist LL. Sectio IV. Bd. 8 (1904) 8. 175L Nr. 188.
VgL ibidem Nrr. 188. 190. 191.
Quia, prout ex ooniecturis oertissimis colligimus et effectibus
operum de die in diem evidencius experimur, cum antiquo hoste
nostro rege Bohemie guerrarum nos oportet dfccrimina denuo
inchoare, fidelitatem tuam sub indissolubili affinitatis idemptitate,
que te pi^ ceteris nobis unit, ac fidei debito, quo racione imperii
nostro te astringi culmini recognoscis, requirimus et fiduciuliter
obtestamur, quatenus attendens provide, quanta cunctis cons&nguini-
tatis seu affinitatis nobis astrictis debito, tibi autem precipue de
fortunatis regalium sucoeesuum auspiciis accrescit gloria, meditans
quoque circumspecte, si quod future de nobis promocionis et exalta-
cionis beneficium prestolari volueris, ostendens eciara in hac parte
dilucide, si ea, quam de te presumimus, dilectionis sinceritate feUcem
negociorum nostrorum exitum concupiscis, tocius diligencie tue ad
hoc convertas Studium nullis prorsus parcens laboribus vel expensis,
quod collecto quanto decentiore potes milicie et aliorum armatorum
exercitu maiestatis nostre presencie te acceleres presentare. Con-
fidimus enim et speramus in eo, qui hactenus nostra et imperii negotia
direxit feliciter in salutem, quod mediantibus tuis et aliorum, de
quibus specialiter presumimus, auxiliis et consiliis oportunis con-
tumacem predicti hostis nostri superbiam, qua contra nos insurgit
et vehitur incessanter, sic potenter succulcare debeamus, succulcatam
sic radicitus extirpare, quod nulla sibi facultas inantea suppetat
contra nos et imperium quid contumelie vel gravaminis attemptandi.
Ceterum sciat tua strennuitas pro constanti, quod si (quod absit) in
hoc negocio, a quo nostrorum et imperii ac inclite A. contectaüs
nostre, tue sororis, ac liberorum nostrorum suecessuum felicium
quoad presencia su mm a dependet, desidem te prebueris et remissum,
nos revera vice versa hiis, que tuis et tuorum profectibus visa fuerint
expedire, ea mentis alacritate, ea gracie nostre affluencia et favoris
prerogativa sicut hactenus nullo umquam tempore intendemus.
Altaau l. B«Ua, Urku4w, 4. Aalt. 13
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
194
103/104 (85/86). Aufgebotaschreiben K. Ruprechts 1401.
103/104 (85/86). Aufgebotsschreiben K. Ruprechts.
1401 Juli 13 bzw. 8.
Ans Deutsche Reichstagsakten Bd. IV (1882) S. 414ff.
Der Text 108) repräsentiert die Art der Au33chreiben an die freien und
Reichsstädte; der Text 104) ist ein allgemeines Kauzleiformular fSr die Aus¬
schreiben an Fürsten und Herren, die darin angegebene Zahl der gewünschten
Truppen ist daher beispielsweise zu verstehen.
103) An die Stadt Straßburg.
Ruprecht von gots gm;den Römischer kunig zu allen ziton
merer des richs.
Lieben getrüwen. Als ir lehst zu Mencze von uns gescheiden
sint von uwers dinstes *vegin uns zu dun zu unserm zöge über
berg gein Lamperten, lasßeu wir uch wisßen, daz wir haben be-
slosßen an der samenunge, und herberge zu sin umbe Augspurg
uf den). Leche uf unser frauwen tag als sie geborn ward, nativitas
zu latine, nehstkümpt, also fürbaß über berg zu ziehen. Und her-
umbe begern wir und bitden uch mit ernste, daz ir wollent be¬
stellen, daz uwer folke, daz ir uns zu dem egenanten unserm zöge
zu dinst werdent schicken, bi uns sin an der samenunge uf die
obgenante zit und stat, also fürbaß mit uns zu zihen. Und wollent
des nicht sumen, als wir uch genzlich gleuben und getragen. Daz
ist uns von uch zu sunderm danke und gefallen.
Datum Heidelberg in die beate Margarete virginis anno Domini
millesimo 400 primo, regni vero nostri anno primo.
[in verso ] Den ersamen unsern lieben Ad mandatum domini regis
getrüwen meister und rat zu Straßpörg. Nicolaus Buman.
104) An Pürsten und Herren.
Ruprecht etc.
Edeler lieber getruwer. Wir laßen dich wißen, daz wir mit
unsern kurfursten und etlichen andern unsern und dez richs fürsten
graven und herren zu rate sint worden, daz uns und dem riche
nützlich und bequemlich si, daz wir uns erheben über berge gein
Lamparthen zu ziehen unser keiserlich cronunge zu entphaen, so wir
allerschierst mögen. Und daz meinen wir also mit der gots hilf zu
tun und stellen uns auch genzlich darzu. Herumbe begeren wir und
bitten dich zümale fruntlich mit ganzem ernste, daz dü uns zu
dem egenanten zöge wollest zu dinste kommen mit din selbs libe
mit 40 mit gleven guter gewapenter und wol erzugter lute, also daz
igliche gleve zum minsten habe drü pferde und selbander wol ge-
wapent, und bi uns an der herberge sin umbe Augspurg of dem
Leche of unser frauwen tag, alz sie geborne wart, nativitas zu Latin
nehstkompt, also furbaz mit uns gein Lamparten zu ziehen. So
wollen wir dir mit der egenanten zale gleven zft solde geben dez
mandes dusent Rinischer guldin in der maß alz andern unsern frun-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
105 (87). Heeresmatrikel 1422. 195
den und mitridern, die mit uns werden ziehen, d&z der solte angee,
wann dfl
zA uns an die egenante herberge vor Wirzburg kummen wirdest,
kummest. alz dfl zA uns an die egenante
herberge wilt riten.
Und wann dfl zu uns also an die herberge kumest, so wollen wir
dir den solte uf einen manet bevor geben. Und wir wollen dich
also mit der egenanten zale gleven in unserm solte behalten zum
minsten vier manede. Lieber getrewer; wollest uns heran nit laßen,
als wir dir dez genzlich gleuben und getruwen, wann dfl wol ver-
steest, daz uns noit ist, du wir in diesen Sachen dich und andere
unsere frunde und getruwen bi uns haben, so wir meiste mögen.
Daz wollen wir gein dir nicht vergeßen und auch allzit gnediclich
und gerne bedenken. Und laße uns heruf din beschrieben antwurt
wieder wißen mit diesem botten, darnach wir uns eigentlich mögen
geriehten.
Datum Heidelberg Kiliani et sociorum eius martyrum anno
Domini millesimo quadringentesimo primo. regni vero nostri anno
primo.
105 (87). Heeresmatrikel. 1422.
(Gesetz betr. die Stellung von Kontingenten zum täglichen Krieg
in Böhmen 1422 vor Aug. 30. Nürnberg.)
Aas Deutsche Reichstagsakten Bd. VIII (1883) S. 157—165.
Anslag des teglichen kriegs zu Beheim.
[Die kurfursten] Erzbischove: zum ersten Menz 50 mit gleven,
Colin 40 mit gleven, Triere 40 mit gleven. Pfalzgrave 50 mit
gleven. Sachsen 20 scliuczen gerittner. Brandenburg 50 mit gleven.
Die bischofe. Der erzbischof von Meidburg 30 gleven 10
schuczen. Der von Hildesheim 5 gleven 5 schuczen. Der von
Wirzburg 20 mit gleven. Der von Bamberg 20 mit gleven. Der
von Eisteten 10 mit gleven. Der von Strasburg 5 mit gleven. Der
von Costenz 8 mit gleven. Der von Basel 2 mit gleven. Der von
Chur 2 mit gleven. Der von Bisonz 6 mit gleven. Der von Augs--
purg 2 mit gleven. Der von Mecze 6 mit gleven. Der von Toll
3 mit gleven. Der von Virdun 6 mit gleven. Der von Losan 6 mit
gleven. Der von Spire 8 mit gleven. Der von Worms 2 mit gleven.
Der von Yerden 3 gleven 6 schuczen. Der von Swerin 8 gleven
8 schuczen. Der von Halberstat 6 gleven 6 schuczen. Der von
Bremen 10 gleven 10 schuczen. Der von Camin' 6 gleven 6 schuczen.
Der von Regenspurg 5 gleven. Der von Munster 10 gleven.
Herzogen und werntliche fürsten. Der von Lothringen
20 mit gleven. Der von Baer 20 mit gleven. Der von Saphoy
50 mit gleven. Marggraf von Baden 10 mit gleven. Lantgraf von
Hessen 20 gleven 10 schuczen. Herzog Ott von der Leyne 10 gleven
13*
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
196
105 (87). HeerMBfetrikel 1422.
10 schuczen. Erich von Brunswig 5 gieren 5 schuczen. Herzog
Ott ron Hirsberg 5 gieren 5 schuczen. Bernhart und Wilhelm ron
Brunswig mit iren steten nemlich Brunswig und Lunenburg zehen
gieren 10 schuczen. Johan ron Meckelburg 10 gieren 10 schuczen.
Albrecht ron Meckelburg 10 gieren 10 3chuczen. Herzog Ulrichs
kinder mit dem lande zu Stargarden 10 gieren 10 3chuczeo. Otto,
Casmer ron Stetin 20 gieren 12 schuczen. Wartislaff ron Wolgast
15 gieren 12 schuczen. Erich ron Sachsen ron Lawenburg 3 gl.
6 sch. Ludwig ron Ingelstat ron Beyern 16 gieren. Ernst, Wilhelm
ron Beyern 10 gieren. Heinrich ron Beyern 20 gieren. Johans ron
Beyern 10 gieren. Steffan ron Beyern 5 gieren. Ott ron Beyern
5 gieren. Adolf ron Clere 20 gleven. Herzog von Berge 6 spiss.
Der bischof ron Utricht mit Derenter Kämpen und SwoUe und
Utricht 40 gieren.
Herren und graren in dem Niderlande. Der herzog
ron Quiche, and die ritterschaft zu Gulch und zu Gelre, und die
rier stete Romunde Nymegen Arnheim und Zutphen 60 gieren.
Die dri stete ron Brabant 100 gieren. Die siete ron Lutich 100
gieren. Banirherren ritter und knechte in Hollant 60 gleven. Banir-
herren ritter und knechte in Hennegow, die stete ron Hennegow,
der graf ron Namen 20 gieren. Herren und ritterschaft in Flandern,
die stete in Flandern 20 gieren.
Graren und herren. Gerhart grare zu der Marke 3 gieren.
Wilhelm grare zu Rarensperg 2 gieren. Grare ron Teckeinburg
2 gieren. Die graren rom Riedenberge 1 gieren. Der herre ron
der Lippe 2 gieren. Der herre ron Diffolt 1 gieren. Der grare
von Benthem 1 gieren. Der graf ron Schawenburg 1 gieren. Der
graf ron Aldemburg 1 gieren. Fridrich, Wilhelm von Hennenberg
4 gleven. Der grave ron Reneck 2 gieren. Der von Castel 2 gleven.
Der von Hohenloch 2 gleven. Der ron Winsperg 2 gieren. Der von
Hey deck 1 gleven. Ott, Erick von der Heuw 6 gleven. Die von
Wirtemberg 20 gleven. Der von Schalun 15 gieren. Der marggraf
von Röteln 3 gleven. Der ron Tockenburg 5 gleven. Conrad ron
Fryburg 5 gieren. Hugo meister sant Johans ordens 10 gleven.
Cristoffel von Wenden 6 gieren 6 schuczen. Albrecht, Jcerge ron
Anhalt 5 gieren 5 schuczen. Bemhart ron Anhalt 4 gleven
4 schuczen. Bemhart ron Reinsteim 3 gieren 3 schuczen. Der ron
Wemingerode 4 gieren 4 schuczen. Emich ron Liningen 3. Fri-
derich ron Linin gen 2. Philipps ron Nassau 4. Johan von Span¬
heim 5. Fridrich von Veldenz 3. Johan, Fridrich die Rin¬
graven 2. Philipps, Emich herren zu dem Obernsteine 2. Der
ron Hohenfels 1. Niclas roit zu Houoltstein 1. Johan von
Kaczenelnbogen 8. Adolf von Nassow 2. Wilhelm von Wiede
3. Philips, Salentin herren zu Isemburg 3 gleven. Johan
von Wiede, Reinhart herre zu Westerburg 2. Dietrich herre zu
Runckel 1. Johan, Heinrich graren zu Nassaw herren zu Bilstein 2.
Bemhart, Johan graren zu Solms gebruder 3. Johan ron Witgen-
Digitized by
Go gle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHtGAN
106 (87). HeerMmatrikel 1422.
197
stein 1. Ruprecht von Virnenburg 2. Gotfrid, Eberhart herren au
Eppenstein 4. Beinhart herre au Hanow 3. Diether harre an Bü¬
dingen 3. Michel von Wertheim 1. Wilhelm von Eberstein 1. Der
herre von Arberck 3. Wilhelm von Blanckenstein 1. Johan herre
zu der Sleiden 1. Fridrich von Moerse 4. Johan herre zu Heins¬
berg 4. Walrave von Moerse 1. Wilhelm, Craft herren zu Saffen-
borg 2. Johan herre zu Rodenmachen 2. Johan, Gotfrid graven zu
Ziegenhain 2. Heinrich von Waldecke und die andern von Wal¬
decke 4. Johan, Heinrich von Vinstingen 2. Der herre von Wibel-
koben 1. Schenk Eberhart, Schenk Conrat der alter, Schenk Conrat
der junger von Erpach 3. Conrat herre zu Bickenbach 1. Der herre
von Nuwenare 1. Eberhart von Limberg herre zum Hartenberge 2.
Der grave von Limburg 1. Der herre von Hurne 2. Johan von Sar-
werden 1. Die gebrudere von Bitsch 1. Der. grave von Salmen 1.
Die epte. Der abt von Fulde 6. Der von Weissenburg 2.
Der von Selbe 1. Der von Murbach 3. Der von Mulbrunn 5.
Der von den Einsideln 2. Der von Biebenhusen 3.. Der von Salmen-
wilre 5. Der von Albe 2. Der von Kempten 2. Der von Schaf¬
husen 2. Der von Petershusen 2. Der von Konzlingen 2. Der von
Wingarten 4. Der von Elchingen 2. Der von Sant-Blesii 2. Der
von Baibüren 2. Der von Zwifelten 2. Der von Isenei 1. Der von
Sant-Jorgen 1. Der von Sant-Johan 1. Der von Pfefirß X. Der
von Kunigsbrunn 1. Der probst von Schußenriet 2.
Die stete. Die eidgenossen von Bern Luzern Zurch Friburg
in Uchtland etc 250 pferd. Costenz Lindow Buchhorn Ravenspurg
Überlingen Zelle am Undersee Dissenhoven 50 mit gleven oder
200 gerittner gewappenter. Schafhusen Waldshut Lauffenberg
Seckingen Rinfelden Wintertur Rapolßwilr Frawenfelt 26 schuczen.
Kempten Isny Wangen Lutenkirch Memmingen Augspurg Bibrach
Pfullendorf Kaufburen Ulme Giengen Nordlingen Bopfingen Alun
Gmünd Dinckelspuhel Esslingen Bütlingen Rottwile Wile Buchaw
100 mit gleven und 100 schützen. Halle 12 mit gleven und schuczen
12. Heilprunn Wimpfen Winsperg 24 gewappenter die geriten sin.
Basel 16 mit gleven. Straspurg 20 gleven. Mulhusen Colmar Munster
in Sant-Gregoriental Keysersberg Durinkeim Sletstat Oberehenheim
Roßhein Hagnow Wissemburg 30 gleven. Friburg Nuwemburg
Brisach Kenziugen Endingen 10 gleven. Mecz 20 gleven. Toll
5 gleven. Virdun 10 gleven. Koufmanssarburg 3 gleven. Triere
4 gleven. Spir Worms Menz 24 gleven. Colin Ache 30 gleven.
Dorpmund 6 gleven. Frankfurt 15 gleven. Fridberg 2 gleven. Geiln-
husen 3 gleven. Weczflar 2 gleven. Nuremberg 30 gleven 30
schuczen. Rotemburg 12 gleven 12 schuczen. Windsheim 6 gleven
6 schuczen. Wißemburg zu Franken 5 gleven 5 schuczen. Swinfurt
5 gleven 5 schuczen. Regenspurg 15 gleven 15 schuczen. Lübeck
30 gleven 30 schuczen. Hamburg 20 gleven 20 schuczen. Mulhusen
S gleven 6 schuczen. Northusen 15 gleven 10 schuczen. Goßler
10 gleven 6 schuczen. Aschirßlewe 10 gleven 10 schuozen. Halber-
Digitized by
Gck igle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
198
106 (88). Reichakriegssteuergeaetz 1427.
stat 10 gieren 10 schuczen. Quedlenburg 10 gleven 10 schuczen.
Summa totalis 754 gleven 777 gewappenter roß von den 3teten.
106 (88). Reichskriegssteuergesetz. 1427 Dez. 2.
Aas Deutsche Reichstagsakten Bd. IX (1887) S. 91—110. wo¬
selbst auch die gleichzeitige lateinische Ausfertigung.
Anslag zu Frankfurt begriffen.
Gerattschlagt und beschloßen durch unsern herreu den Cardinal
von'Engeland unsere heiligen vaters des pabst legaten, unser herren
die kürfureten und ander fürsten, geistliche und werntliche, fürsten -
und herren-pottschaft prelaten graveu und herren ritter und auch
knecht, die auf dem tag zu Frankfurt auf den suutag nach sant
Merteinstag nechsl vergangen pei einander gewesen seind: wie man
den Bußen und k czern zu Beheim widersteh mug, die keczerei zu
verdilgen und auszurewteu.
[A. Allgemeine Geldsteuer.]
Zum ersten haben sie besunnen und betrachtet, das die Sachen
die heiligen gemein kirchen und die ganzen kristenheit antreffen,
dorumb auch ein iglich cristenmensch, jung und alt, reich und
arme, niemant ausgenumen, pillich nach seinem stad und vermugen
dorzu beraten und beholfen sein schullen, das sulcher keczerei wider¬
standen und ußgerewtet werde, sie haben auch besünnen und be
trachtet, das der heiligen cristenheit nicht verfänglich sei oder staden
bringe einen kriek mit den Hußen anzuheben, der nicht geharret
und vollenbracht werde, und darumb, auf das man den kriek die
vorgenante keczerei zu tilgen und außzurewten getreiben beharren
und vollenbringen möge, so bedunket sie der heiligen kirchen und
cristenheit allernuczlichst und bequem! ichst sein, Volke umb gelte
zu bestellen, die den kriek gen den keczeren treiben und harren so¬
lange, biß das die sache mit gottes hilfe zu guttem ende kummen
möge, und haben dorumb besloßen, das nucze gutte und bequeme
sei, ein gelt in der cristenheit aufzuheben in der maßen, als hernach
geschriben stet, soliche volk zu einem teglichen kriege und gemeinen
zuge und anders, wie das der cristenheit allerbeste zu nucze kummen
mag, zu bestellen, dadurch nimand beswert werde und doch iederman
nach markzale oder anzale mitleide und beholfen sei die keczerei zu
vertilgen.
[a. Anlegung der Geistlichen.]
[1] Zum ersten das ein igliche persone, die geistlich prela-
turen pfründen pfarkirchn beneficia officia oder gölte hat, die er
von nuczen und renten geistlicher gaben kauft hett, es sei auf den
merem und hohen stiften oder auf anderen stiften in pfarkirchn
clostern clausen capeilen oder wie die dann desgleichen nämen
habent, von sölcher jerlicher gulte, die dieselbig pereone hat, ie
von zweinzig gülden oder von zweinzig gülden wert an renten
Digitized by
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
106 ($8). Reichskriegsstenergesetz 1427.
199
oder gulten ein gülden geben schol, oder nach anzale minder oder
mer er es dan hat. und schol das steen zu seiner gewißen. [2] und
das epte eptisin und klöstre, sie seind Benedicten oder Graes Ordens
Premonstratenser oder Cartheüser Johanns-herren oder Teutschherren
Prediger Barfüßer Augustiner Unsrer-frawen-bruder Wilhelmiten,
es sei manne- oder frawen-clostere oder welches ordens sie sind, sie
sin exempt oder nicht, und auch Beghart Begin, oder welcherlei
geistlich stad oder wesen die sint, nimand außgescheiden, von aUen
iren jerlichen gölten renten nuczen und veilen, wie und welcherlei
die sin, es sei an gelte fruchte wein oder anders, ie von zweinzig
gülden oder zweinzig gülden wert an renten oder gulten einen gülden
geben schöllen, und schol das steen zu iren gewißen. [3] wer’s
auch das etliche priester oder geistliche persone weren, die kein gocz-
gaben und doch erbgütter hetten, die schullen von denselben gutten
geben, als von den leien hernach geschriben stet. [4] wern auch
etliche geistliche persone, die nicht erbgutter oder auch goczgabe
hetten, der schol iglicher zwen behemisch geben.
[b. Einziehung und Bestellung der Steuer von Geistlichen.]
[5] Und das in iglicher stat, da ein bistume innen ist, zwen
canoniken von dem merern und hohen stiften und zwen von den
andern stiften, und dorzu zwen ritter oder knechte, die der bischof
derselben stifte mit ratte wißen und willen seiner rette graven
und herren ritter oder knechte die er dann hat ungeverlich darzu
geben schol, die sie dann bequemlichen und gute darzu bedunken
sein, soliche gelte von der pfaffheit, geistlicher und wemtlicher,
derselben stifte und auch manne- und frawen-clöstere als vor ge¬
schriben stet Aufheben und einnemen schullen. [6] und die vor¬
genanten sechs sullen in gegenwertikeit des bischof und des capitels
der merern und hohen stifte zu den heiligen sweren, soliche gelte
in vorgeschribener maße aufzuheben und einzunemen getrewlichen
und an alle geverde. und daz sie auch soliche gelte zu einer
iczlicher zeite in eine gemeine kisten, die in der sacristigen der
merern und hohen stifte oder an einem anderen ende in derselben
•stat, do sie dann allersicherst und bast bewarte ist, sten schol,
legen schullen. und zu derselben kisten schol der vorgenanten
sechser iglicher einen schlüßel haben, und sie schullen auch so-
lich gelte uindert anderswohin wenden geben oder keren weder von
zerönge noch dheinerlei ander sache wegen, sunder sie schullen
soliche gelte zu iglicher zeite in die kisten legen und das darinnen
beieiben laßen, darzu schullen sie ein reigister machen und zu
einer iglicher zeit einen iglicheu mit seinem namen schreiben, wievil
er gegeben hat, und sie schullen demselben des auch ein zeddel und
erkentnuß geben, auch schullen die vorgenanten sechs ir iglicher
seinen schlüßel bei im behalten, und keiner schol dem anderen
seinen schlüßel leihen noch nimand anders in dheine weise, und
wann die zeite kömpt, das man die kisten aufsließen und gelte darau ß
nemen schol, das furbas zu antworten an die stete, der sie be-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
200 106 (88). ReichskriegMteudrgesets 1427.
scheiden werden und hernach geschriben stet, so schullen die vor-
genanten sechs saxnmentlich mit einander geen und von den capitteln
der merern und anderen stifte mer zu in nemen und die vorgenante
kisten mit kuntschaft aufsließen und das gelte darauß nemen und
zeln, wievil des sei. und sie schullen den capitteln der merern und
andrer stifte ein zeichnuß geben, wieviel des geltes ist. und schullen
dan dasselbe gelte hinwekfuren und antwürten an die stete und
ende, als hernach geschriben stett [7] wer’s auch das der vor-
genanten sechßer einer oder mer kranke oder swache wurden, ußers
land furen, von tods wegen abgiengen oder sönst untuglichen wurden,
so schol zu einer iglicben zeit und als dicke des not gescheen wirdet
andere, die tugüchen darzu sein, an derselben stat in vorgeschribener
maß gekorn und gegeben werden, die auch thun schullen als vor
geschriben stet on alle geverde.
[c. Anlegung der Weltlichen.]
[8] Das gelt von den werntlichen personen. Item das ein iglich
cristenmensch, nimand davon gesünderet oder außgeschiden, das
fünfzehen jar oder darüber alt ist, wie das namen oder weßen hat,
es sei mann es oder weiplich pild, einen behemischen großen oder
eines großens wert an ander münz dorfiy geben schullen. [9] welch
auch manne oder weiblich pild zweihundert gülden wert guttes ( oder
darüber, doch unter thausent gülden wert, über schult hat, das
schol geben einen halben gülden, und der behemisch schol auch
gegen demselben mensch bezalt sein, welch auch mann oder weib¬
lich pild thausent gülden wert gutz oder darüber, es sei vil oder
wenig, über schuld hat, das schol einen gülden geben, und der
behemisch schol domit auch bezalt sein, und sülch bezalung schol
sten zu eines iglichen menschen gewißenheit an ander beswerung.
wült auch iemand von sein selbs wegen, umb großem aplas und
genad zu verdinen, mer darzu geben, das ste zu im. [10] item so
sind angeslagen graven herren ritter und knecht darzu zu geben,
als hernach geschriben stet: zum ersten das ein grave geb fünfund¬
zwanzig gülden, ein herre funfzehen gülden, ein ritter fünf gülden,
ein edelknecht drei gülden, welchem herren denn es also gelegen
wer’, das er fünfzehen gülden nicht wol gegeben möcht, der schül
zehen gülden geben; und schol das steen zu seiner gewißen. und
welcher edelknecht der dreier gülden nicht wol gegeben mocht, der
geb minner nach seiner gewißen. wült fiber imand von sein selbs
wegen, umb größeren aplas und genad zu verdienen, mer darzu
geben, das stee zu im. [11] und in welchem bistum iglicher grave
und harre ritter oder knecht geseßen ist, der schol sülch gelt
den Sachsen, die in demselben bistum darzu gesatzt sind, das gelt
von der Hußen und keczere wegen als vor geschriben stet aufzu¬
heben, antworten, und sie schullen denselben auch zu ein igliche
zeit in ire reigister schreiben was er gegeben hat, und im auch des
-ein zeddel und erkentnuß geben. [12] als die Jüden angeslagen
sind, item das ein iglich Jüd, es sei manne oder weiplich pild jung
Difitized
by Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
106 (88). RaichskriegMteaergesets 1427.
201
oder alt, einen gülden geben schol. und in welcher stat markt oder
dorf JAden geseßen sind, da schullen die, die das ander gelt von den
cristen einnemen, dasselb gelt von den JAden auch einnemen ant
Worten. anschreiben und anzeichnen und erkentnuß darvon geben
als vor geschriben stet.
[d. Einziehung and Bentellang der Steuer von den Weltlichen.!
i
[13] Item ist gerattslagt das gelt aufzuhebn und einzunemen
zu thün und zu bestellen als hernach geschriben stet: zum ersten
das ein iglicher herre in iglicher seiner stat nach rat seiner ret
graven und herren ritter und knecht den pfarrer derselbigen stat
und darzu zwen auß dem rat und zwen auß der gemein, das frumm
erber und unversprochen leut seind, kies und den den amptman
derselbigen stat zugeb, und das die sechs zu den heiligen swern,
sAich gelt in maßen als vor geschriben stet einzunemen und auf¬
zuheben getrewlichen und an all geverd, und das sie daz auch zu
einer iglicher zeit in ein gemein kisten, die da in der sacristien der
pfarkirchen oder sAnst an einem anderem end in derselben stat, do
sie dann allersicherst und bast bewart ist, steen schol, legen schullen.
und zu derselben kisten schol der vorgenanten sechser iglicher einen
schlußel haben, und sie schullen auch sulch gelt nindert anderwohin
geben wenden oder keren weder von zerung noch dheinerlei ander
sach wegen, sunder sie schullen sulch gelt zu iglicher zeit in die
kisten legen und das da innen beieiben laßen, und darzu schullen
sie auch ein reigister machen und zu einer iglicher zeit einen iglichen
mit dem namen anschreiben, wievil er gegeben hat, und demselben
des auch ein zeddeln und ein erkentnuß geben, auch schullen die vor¬
genanten sechs ir iglicher seinen schlußel bei im wol behalten, und
keiner schol dem anderen seinen schlußel leihen noch iemand anders
in dhein weis, und wann die zeit kAmpt, das man die kisten auf-
slißen und gelt darauß neihen schol das für bas zu antworten an
die stet, dohin sie bescheiden werden und hernach geschriben stet,
so schullen die vorgenanten sechs sammentlichen mit einander geen
und die vorgenante kisten mit kuntschaft erber leut, die sie dann
dorzu nemen schAllen, aufslißen und das gelt dorauß nemen und
zeln wievil des sei und den purgern des ratts derselben stat ein zeddel
und zeichnuß geben wievil des geltes ist; und schullen domit dasselb
gelt liinwekfuren und das den sechsen desselben bistums, die dann
darzu gekoru geordent und geseczt sind, antworten, das furbas zu
behalten zu bebaren und damit zu thun, als hie vor und hernach
geschriben ist. [14] item das man in iglichem dorf, sülch gelt auf¬
zuheben und einzunemen, zwen schöpfen von dem gericht oder, ob
nit schöpfen da weren, zwen kirchgesworn, und zwen auß der gemein
desselben dorf, das frumm erber unversprochen leut sind, kiesen und
denselben den pfarrer und deD amptman desselben dorf zugeben
schullen, domit zu gefaren und zu thün in aller maßen, als hie vor
von den steten geschriben stet. [15j item ist gerattslagt, sulch gelt
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
202
106 (88). Reiehskriegsateuergesetz 1427.
in den freien und reichsteteu aufzuheben und einzun v.umi m matt
als hernach gesehriben stet: itoin zum ersten das der nt miß iglicher
freien und reichstat drei autt dem rat, die zu der zeit in dem rat
siezen, und drei auß der gemein derselben stat, das fruuime erber
unversprochen leute sind, kiesen und die darzu geben und ordenen
sehullen. die dann den rat der stat darzu bequemliehen und gut
«hinket sein, die sechs schul len vor dem gemeinen rat zu den
heiligen sweren, so lieh gell: in vorgeschribener maß aufzuheben und
einzunemen getrewlichen und an all geverd. und das sie auch
sei jeh g*'lt zu einer igliehen zeit ; n ein gemein kisten, die in der
s'icristeien der ’pfarrkirehen derselbigeu stat oder au einem anderem
end in derselben stat, da sie dann allersichei&t und bas bc*''art ist,
sten schol. legen schullen. und zu derselben kisten schol uer vor¬
genanten sechser iglicher einen sehlußel haben. und sie ö allen auch
soll eh gelt nindrrt anderswohin geben wenden oder k'ren weder
v6n zerurig noch dheinerlei ander sach wegen, sunder ie schullen
sulch gelt zu einer igliehen zeit in die kisten legen und das darinnen
bleiben laßen, darzu schullen sie auch ein reigister machen und
zu einer igliehen zeit einen igliehen mit seinem nainen anschreiben,
wievil er gegeben hat, und sie schullen demselben des auch ein
zeddeln und erkenfcnuß geben, auch süllen die vorgenanten sechs
ir iglicher seinen sehlußel bei im wol behalten, und keiner scliol
dem anderen seinen sluttei leihen noch imand anders in dhein weis,
und wan die zeit kumpt, das mau die kisten aufslißen und gelt dorautt
nenien schul daz furbas zu antworten an die stet, der sie bescheiden
werden und hernach gesohriben stet, so schullen die vorgenanten
sechs samentlich mit einander geen (und der rat derselben stat
schol in auch alsdann me zugeben, die mit in geen) und die vor¬
genante kisten mit kuntschaft. aufslißen und das gelt darauß nemen
und zeln wieviel des sei. und sie stillen dem rat derselben stat ein
zeddel und ein zeiohnuß geben, wievil des geltes ist. und schullen
dann dasselb gelt hinwekfürn und antworten an die stat und ende,
als hernach gesohriben stet, item wer’s auch das der vorgenanten
sechser einer oder mer krank oder swache wurden, ußers lands
furen, von tods wegen abgingen oder sunst untuglichen wurden, so
schol der rate derselben stat zu einer igliehen zeite und als dicke
des not geschehen würdt ander, die tuglich darzu sein, an derselben
stat in vorgeschribener maße kiesen ordenen und seczen und geben,
die auch thun schullen als vor geschriben stet an alles geverde.
[e. Die fünf Legstätten and ihre Bezirke.]
[16] Item das man soliche vorgeschriben gelte alles hie
zwischen und saut Jörgentag ncchstkumpt einfodern und einge¬
winnen schol, und das gen Cölne gen Nurenberg gen Ertfürt gen
Salzburg oder gen Breßlaw der fünf stete eine, als danne von
iglicher terminien unterscheidenliehen hernach geschriben stet, füren
und hinter die, die in iglicher stat des zu warten darzu gekorn
sind, mit gutter kuntschaft legen. [17 ]mit namen was könikreiche
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
IOC (88). Reichskriegsateuergesetz 1427.
203
und herzogthum bistum ept eptisin prelaturen und pfaffheit her-
schaft stete dorfer und lande und aller ander, sie sind geistlich
«»der werntlichen, nidwendig Cölne gelegen sind, und auch die die
in die provincien und bistum zu Cölne gehören, die alle schullen
soliche vorgeschriben gelte alles den, die in iglichem bistum stat
markt oder dorf darzu gesaczt sint das ei nzufodern und einzu¬
gewinnen, antworten, und dieselben sullen dann das den sechsen,
die in dem bistum zu Cölne darüber gekörn sein, oder dem mererm
rheil unter denselben antworten, und dieselben sullen dann das
furbas gen Nürenberg antworten. [18] was auch erzbischof und
herzog bischof ept eptisin prelateu und pfalfheit geistleicher und
werntlicher herschaft stet dorfer und aller ander, wie die dann namen
haben, obwendig Cölne und in den bistumen und provincien Trir
und Meinz gelegen sint, und das bistum Babenberg, doch außge-
scheiden Heßen und Türingen, die sullen all solich gelt den, die in
iglichem bistum stat oder dorf darzu gesaczt sint das einzunemen
und einzufordern, antworten, und dieselben schullen das dann in
vorgesehribener maß furbas gen Nürenberg antworten. [19] des¬
geleichen sehulln auch alle erzbischof bischof die herzogen von
Sophoy und von Meilant der prinz von Arenge ept eptisin closter
und auch die conmüne zu Yenedige und Florenz Janue ßerren
Zürch und ir eidgenoßen und alle ander stet merkt und dorfer, die
zu in gehorn und in denselben landen gelegen sint, die all sullen
auch solich gelte den, die in iglichem bistum stat oder dorf darzu
gesaczt sint das einzunemen und einzufodern, antworten, und die¬
selben sullen das dann in vorgesehribener maß furbas gen Nüren-
• erg antworten. [20] auch sullen unser herren herzog Ludwig
mit seinem land zu Beyern und all ander herzogen von Beyern, die
in Beyern geseßen sint. und dorzu die bischof von Wirzburg von
l’egenspurg von Pässaw von Constenz von Augspurg von Kure
von Eistedt von Frm ,.,-en von Basel von Strospurg von Speyr von
Worms und auch ept eptisin prelaten pfaffheit und all und iglich
graven herren ritter und knecht stet merkt dorfer zu in gehörig
und in denselbigen bistumen und landen geseßen, sie sint geistlich
oder werntlichen, sulch obgescliriben gelt in iglichen bistum stat
markt oder dorf den, die dozu gesaczt sint daz einzunemen und
einzufodern. antworten, dieselben schullen dan daz auch furbas in
vorgesehribener maß gen Nürenberg antworten. [21] auch schullen
unsers herren des erzbischof von Meinz stet merkt dorfer land und
leut in Heßen Westvalen in Turingen auf dem Eisfeld gelegen und
darzu alle erzbischof und herzogen und bischof ept eptisin prelaten
und all andre pfaffheit als vor geschribeu stet in den landen Sachsen
Meißen Turingen und Heßen die conmunen der Hennstet und die
zu in gehorn solich gelt in iglichem bistum stat markt oder dorfe
den, die dorzu gesaczt sint daz einzufodern und einzunemen, ant¬
worten. und dieselben schullen das dann in vorgeschriDener maß
gen Erfurt antworten. [22] es schullen auch der erzbischof von
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
204 106 (88). BeictakriegMteaergMiett 1427.
Salzburg und alle berzogeo von Österreich und auch all bischof
ept Option prelaten graven und freienherren ritter und knecht und
pfaffheit geistleich und wemtleich stet merkt und dorfer und lande
und leüte, die in die provincien und erzbistum zu Salzburg gehorn,
ausgenumen die bistum zu Freisingen zu Regenspurg, solicb gelt
alles den, die in iglichem bistum stat markt oder dorfe darzu gesaczt
sint das einzufodern und einzugewinnen, antworten, und dieselben
sullen das dann denselben sechsen für bas gen Salzburg antworten,
und dieselben sullen das dann behalten und auJßgeben als hernach
geschriben stet. [23] auch süllen die küniginne von Dennenmarkt
Sweden Nörweigen und von Polant herzog Weitolt der herzog von
Bommerin und all herzogen in der Slesien und all ander herzogen,
darzu all erzbischof bischof ept eptisin prelaten pfaffheit graven
und herren ritter und knecht stet merkt dorfer land und alle ander,
si sint geistlich oder werntlich, wie die dann na men haben, in den
vorgenanten konigreichen erzbistumen bistum herzogthum herschaft
und landen gesehen und die dorin und dorzu gehörig, schulten all
solich vorgeschriben gelt in iglichem bistum stat markt oder dorfe
den, die dazu gesaczt sint daz einzufodern und einzunemen, ant¬
worten. und die sullen das dann in vorgeschribener maß furbas gen
Bresslaw antworten den sechsen, die darzu gegeben und gekoren
sint oder dem mererm teil unter in, di auch das alles also bemalten
und außgeben schulten in mähen als vor geschriben stet.
[f. Verkündigung des Ablasses.]
[24] Item das man die briefe, die über solichen aplas und
genade von unserm herren dem cardinale gegeben werden, alle
suntag und alle heiligtage als weite das lant ist in allen den pfarren
dem volke an der canzeln offenliche verkünden und darzu in dem
besten reden schulten, als sich dan gepüret, sich darnach wihen
zu richten.
[g. Der Rat der Nenne za Nürnberg.]
[25] Aüch Bchullen unser herren die sechs kürfursten, mit
namen her Conrat zu Meinz herre Otto zu Trier und herre Diet¬
rich zu Cölne erzbischofe und herre Ludwig pfalzgraf bei Rein etc
und herzog in Beyern und herre Fridrich herzog in Sachhen und
markgraf zu Meißen etc und her Fridrich markgraf zu Brande¬
burg und burggraf zu Nurenberg, iglicher seiner rete einen und
die stete von ir aller wegen drei auf den suntag reminiscere nechst-
kumpt und darnach auf ein iglichen suntag zu auhgang einer iglichen
fronfasten gen Nurenberg zusammenschicken, und der gemeine
oberste.hauptman schol zu einer iglichen zeit zu ine daselbsthin gen
Nurenberg kommen, es wer’ dann, das er solich treffliche Sache in
dem lande zu Behem vor handen hett, doüh er auf die zeite nicht
kummen konde, umb behers nucze willen daselbst im lande zu
Behem zu schicken, so schol er einen anderen seiner meinung genz-
lich unterweiset an sein stat dahin schicken mit seinem gelawbs-
und gewalts-briefe. und wes dann die newn, oder als vil der dahin
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
106 (88). Reichakriegssteuergesets 1427.
205
kumpt, and der gemeine oberst hauptm&n, oder der den er also mit
seinem gelaubs- und gewalts-briefe in vorgeechribener maß dahin
schicken wirdet, oder das merer teil unter in zu einen igüchen zeit©
zu rate werden und auf ir eide uberkummen, es sei umb leute zu
bestellen oder leuten gelt zu geben oder anders was sich dann zu
den sachon und gemeinem nucze treffen mag, das disen Sachen und
dem heiligen gelauben allemuczlichste sei: dem sullen sie nachgeen
und daz also thun. [26] wer’ auch das dem gemeinem obersten
hauptm&n geraten nuCzlich und bequemlich bedeucht sein, das unser
herren der kurfursten und stete freunde von notturft wegen der vor-
geschriben Sache ee oder dicker und vor der egeschriben frcnfasten
und Zeiten zusamen schölten kumen, wenn und als dicke er dann
unsern herren den kurfursten und steten das enbüte und verkündet
mit seinem versigelten briefe, so schullen sie also dahin schicken
und dem nachgeen und thun in maß als ob geschriben stet.
[h. Verpflichtung des Rats der Stadt Nürnberg.J
[27] Auch schol der rate zu Nürenberg unsern Herren den
kftrfursten einen briefe mit irer stat anhangendem insigel geben,
dorinnen si sich verschreiben und versprechen soliche gelte getrew-
lichen einzunemen zu behalten und außzugeben in der maßen, als
dann davon vor und nach geschriben stet.
[L Hauptrechnung der fünf Legst&tten.]
[28] Auch schullen die sechs, den das genant gelte zu Cölne
geantwort sol werden als vor geschriben stet, ein reigister machen,
und der rate zu Cölne sol zwen auß irem rate, die sie bedunket
gutte darzu sein, darzu geben, desselben auch ein reigister mit
inne zu machen, so sol der rate zu Nörenberg, der das gelt daselbst
einnemen schol, auch ein reigister machen, und der comenthftr des
Teuthschen hauß auch ein reigister mit in machen, so schol der
rat zu Erfurt auch ein register machen, und der techant zu Unser-
frawen-kirchen daselbst sol eins auch mit in machen, so sullen
die sechs, den das gelte zu Salzpurg befolhen ist aufzuheben, auch
ein reigister machen, und der rate der stat zu Salzburg sol zwen
auß inne darzu geben, die sie dann bequemlich und gutte darzu be¬
dunket! sein, die in derselben maß auch ein reigister mit den
sechsen machen, so sullen die sechs zu Breßlawe, den das vorge-
schriben gelte aufzuheben befolhen ist, auch ein reigister machen,
und der rate zu Breßlaw sol zwen auß in, die sie bedunken darzu
gutte sein, auch darzu geben, die auch ein reigister mit inne machen,
und die vorgeschriben zwen auß dem rate zu Cölne der comenthür
des Theuthschen hauß zu Nftrenberg der techant zu Unser-frawen
zu Erfurt die zwen auß dem rate zu Salzburg und die zwen auß
dem rate zu Breßlawe sullen von unser herren der kurfursten und
ander fürsten wegen mit den, den das befolhen ist in iglicher vor¬
geschriben stat solich gelt zu enphahen und einzunemen, von ailen
und iglichen, die in gelt antworten und pringen, mit einander an-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
206
106 (88). Keicbskriegssteuergesetz 1427.
schreiben, also daz unser herren die kürfursten und ander fürsten
und aüch die stet wißen mugen wievil geltes geaptwort wert.
[k. Einlieferung der Steuerkassen und Verausgabung des Geldes.]
[29! Auch schullen alle die, den in erzbistumen bistumen
steten merkten und dorfern befolhen ist solich vorgeschriben gelt
aufzuheben und furbas den sechßen in iglichem erzbisthum oder
bistum oder auch gen Cölne gen Nurenberg gen Erfurt gen Salz¬
burg oder gen Breslaw zu füren, bestelln und versorgen, das solich
gelt zu einer iglichen zeit sicher bewart und gefürt wert an die
stat und ende, da es hin gehöret, als es vor geschriben stet, und
was solich gelt zu furen und zu antworten kosten wirdet, das doch
dieselben zum nechsten und bequemlichsten begreifen und anslagen
schulten an all geverd, das man zu iren gewißen stellet: das sullen
und mugen sie von demselben gelt nemen ongeverdlich, doch also
das sie den, den sie sulch gelt zu einer iglichen zeit antworten
werden, ein rechnung dovon thun und beschriben geben schullen,
was das kostet hat, das dann dieselben, die das gelt enph&hen, in
ire reigister schreiben und den, die in das antworten, ein zeddel und
ein erkentnuß darvon geben. [30] auch schol der rat zu Nuren¬
berg und die sechß, die in den steten zu Erfurt zu Salzburg und
zu Breßlaw darzu gekoru ul i gegeben werden sulch gelt zu en-
phahen einzunemen und zu be aiten als vor geschriben stet, dasselb
gelt alles also getrewlich und wol behalten und bewarn und nimand
iczig dovon geben, es sei dann daz die newn, die von unsern herren
den kurfursten und der stet wegen auf den suntag nach außgang
iglicher fronfasten gen Nurenberg zusammen schullen kummen, als
vor geschriben stet, und der gemein oberst hauptman oder das merer
teil unter inne inne schreiben und sie heißen in iren offen be-
sigelten brifeu sülch gilt hinwek ze geben, und was in die dann
zu einer iglicher zeit also schreiben und sie heißen, dem süllen sie
gehorsam sein und das also thun.
[B. Vorbereitung des Feldzuges.]
[31] Item so haben unser herren die kürfursten und ander
fürsten gerattslagt. als hernach geschriben stett:
Zum ersten das alle fürsten, geistlich und werntlich, graven
und herren ritter und knecht und auch die stet daran sint mit gauzem
Heiß, das solich gelt, so dann einem iglichen aufgesaczt ist zu
geben, so man allererst mag bezalt und aufgehaben und zwischen
hie und dem suntag reminiscere gen Nürenberg Erfurt Salzburg
Breßlaw als dan verzeichent ist geantwort wert.
[32] Item man schol auch hie-zwischen offenlich sagen: ist
iemand, der do solt nemen und leüt furen wöl, das der auf den
obgenanten suntag reminiscere zu Nurenberg sei. mit den schullen
der oberst hauptman und unser herren der kürfürsten freünt reden
und untersten eins zu werden umb seinen solt im zu geben und
wie er sich halten und thun schül, es sei mit gefangen man oder
anders.
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
10t» (88). Reichskriegtetcuergesetz 1427.
207
[331 Item als dann unser herren die kürfürsten auf denselben
suntag remiuiscere die iren daselbs zu Nurenberg haben söllen, zu
rat werden was dann notturftig sei ze bedenken und fürzuwenden
noch auß Weisung diser zeichnuß, da schulien der vorgenanten unser
herren ret erfarn, wievil geltes gen Nurenberg gen Salzburg gen
Erfurt und gen Breslaw k ummen sei. und nochdem sie dann erfarn
und versten werden, wievil geltes an iglich der vorgenanten stet
kuminen ist, darnach schulien -si sich richten reisig leüt und volk zu
bestehn und an die end, do es not sein wirdt, schicken und zulegen,
daselbst zu bleibeu und zu ligen, biß das man einen gemeinen züg
thun wirdet.
[34] Item darzu haben unser herren di kürfursteu und ander
fürsten gerattslagt, das unser herre der cardinai uud der markgral
von Brandenburg oberst hauptleut sein schulien.
[35] Item es ist geratslagt einen zug zu thun gen Beheiui.
und daz man sein schul mit allen häufen und hersten an dem
Behemer walt, an enden do man des zu rat wirdet, do es am
besten sei, auf sant Johanns b&ptisten tag schirstkumment.
Geben zu Frankfürt auf den dienslac nach sant Andreseu tag
des heiligen zwelfpoten anno Domini millesimo quadringentesimo
vicesimo septimo.
«• . j
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
V.
Gerichtswesen.
107 (89). Lex Salica. [c. 490.]
Aus J. Fr. Bohrend, Lex Salica (2. Aull. 1897 Ton R. Bohrend), unter
Zuziehung von Heinrich Geficken, Lex Salica zum akademischen Gebrauche
hrsg. u. erläutert (1898), und zwar vollständig die wichtigsten Titel, welche
Gerichtsverfassung, Strafrecht, ständische V ex Bai t niese betreffen, sowie einige
der merkwürdigen privatrechtlichen Satzurgen, im übrigen nur die Titelüber¬
schriften zur Veranschaulichung des ganzen Inhalts, unter Fortlaseung der
sogen. Malbergischen Glosse, wovon nur eine Probe in Titel I gegeben ist.
Der Prolog ist beträchtlich später hinzugefügt Vgl. M. Krajnmer, Kritische
Untersuchungen zur Lex Salica, in: Neues Archiv d. Gesellschaft für ältere
deutsche Geschichtskunde Bd. 30 (1905) S. 261 ff. — Über die Sprache vgl.
die Notiz bei Nr. 1.
incipit prologus legis Salica?:
Gens Francorum inclita, auctore deo condiia, fortis in arma,
firma in pacis foedere, profunda in consilio, corpore nobilis, in-
columna candore, forma egregia, audax velox et aspera, ad catho-
lica fide conversa, emunis ab herese, dum adhuc teneretur bar-
bara, inspirante deo inquirens seiend® clavem, iuxta morum suorum
qualitatem desiderans iustitiam, custodiens pietatem, dictaverunt
Salica lege per proceris ipsius gentis, qui tune tempore eiusdem
aderant rectores, electi de pluribus viris quattuor his nominibus:
Wisogastis, Bodogastis, Salegastis et Widogastis, in loca nominan*
cium Salcliam®, Bodocham®, Widocham®, qui per tres mallos con-
venientes omnes causarum origines sollicite discudendum tractandis
de singulis iudidbus decreverunt hoc modo. At ubi deo favente
rex Francorum Chlodeveus torrens et pulcher et primus recepit
catholicam baptismi et quod minus in pactum habebatur idoneo
per proconsolis regis Chlodovehi et Hildeberti et Cblotani fuit lud*
dius emendatum. Vivat qui Francos diligit Christus, eorum regnum
custodiat, rectores eorum lumen su® graci® repleat, exercitum
protegat, fidei munimenta tribuat, pacem gaudia et felicitatis tem-
pora dominan cium dominus Iesus Christus pietate concedat. H®c
est enim gens, qu® fortis dum esset et valida,. Romanorum iuguxn
durissimum de suis cervicibus excusserunt pugnandum, atque post
agnitionem baptismi sanctorum martyrum corpora, qu® Romani
igne uremavtraut vel ferro truncaverant vel bestiis lacerandum
proiecqiint, Br&nci super eos aurum et lapides pr®tiosos ornaverunt.
l v De.manriire. [1] Si quis ad mallom legibus dominids mauni-
tus.-fperit ei non* venerit (malb. ,reaptem‘ hoc est), 600 dinarios,
qui faciuut solidos 15, culpabilis iudicetur. [2 ]Ille vero, qui alium
Difitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN •
_.V£i*
107 (89). Uz Salta* c. 490.
209
manqjt et ipse non venerit, ei eum sunnis non tricaverit, ei qui
manebit 15 solidos culpabilis indicetar. [3] Et ille, qui aiium
mannit, cum tes'abus ad domum illius ambulare debet, et si praesens
non fuerit, sic aut uxorem aut qusecumque de lamilia illius appeüit,
ut illi iaciat notum, quod ab eum mannitus est. [4] Nam si in
- dominica ambasia fuerit occupatus, mannire non potest. [5] Si
vero infra pago in sua ratione fuerit, sicut superius diximus, mannire
potest.
II. De furtis porcorum.
m. De furtis animalium.
IV. De furtis ovium.
V. De furtis caprarum.
VI. De furtis canum.
VH . De furtis avium.
VUUL De furtis apium.
ESI. De damnum in messe vel qualibet clausura inlatum.
X. De servis vel mancipiis furatis. [1] Si quis servo aut
caballo vel iumentum furaverit, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30,
culpabilis iudicetur. [2] Si servus aut ancilla cum ipso ingenuo
de rebus domini sui aliquid portaverit, für, praeter quod eius man-
cipia et res restituat, et insuper 600 dinarios, qui faciunt solidos 15,
culpabilis iudicetur.
XI. De furtis ingenuorum vel efracturis. [1] Si quis ingenuus
de foris casa quod valit duos dinarios furaverit, 600 dinarios, qui
faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur. [2] Si vero foris casa fura¬
verit quod valent 40 dinarios, et ei fuerit adprobatum, prseter capitale '
et dilaturam 1400 dinarios, qui faciunt solidos 35, culpabilis iudice¬
tur. [3] Si ingenuus homo efractura fecerit, -quod valit 2 dinarios,
et ei fuerit adprobatum, solidos 15 culpabilis iudicetur. [4] Si
vero supra 5 dinarios quod valet furaverit, et ei fuerit adprobatum,
excepto capitale et dilatura 1400 dinarios, qui faciunt solidos 35,
culpabilis iudicetur. [5] Si vero clavem effrigerit aut adulteraverit,.
sic in domo ingressus fuerit aut exinde furtum aliquid tulerit,
excepto capitale et dilatura 1800 dinarios, qui faciunt solidos 45,
culpabilis iudicetur. [6] Si vero nihil tulerit aut fugiens evaserit,
1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudicetur.
XII. De furtis servorum vel efracturis. [1] Si servus foris
casa quod valit 2 dinarios furaverit, exoepto capitale et dilatura
120 flagellus extentus accipiat. [2] Si vero quod valit 40 dinarios
furaverit, aut castretur aut sex solidos reddat. Dominus vero servi,
qui furtum fecit, capitale et dilaturam requirenti restituat.
Xm. De rapto ingenuorum. [1] Si tres homines ingenuam
puellam rapuerint, tricinus solidus cogantur exsolvere. [2] Uli, qui
super tres fuerint, quinos solidos solvent. [3] Qui cum sagittas
fuerint, temos. solidos culpabiles iudicentur. [4] Raptores vero
2500 dinarios, qui faciunt solidos 63, exigantur. [5] Si vero pttella
ipsa de intro clave aut screuna rapuerint, praecium et causa superius
iHniu «. BnMa, Urknadao. 4. A«fl. 14
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
210
107 (88). Lex S&lica c. 490.
comprohensa culpabiles iudicentur. [6] Si vero puella, qui trahitur,
in verbum regis fuerit, fritus exinde 2500 dinarios, qui faciunt
solidos 63, QBt. [7] Si vero puer regi vel litus ingenuam feminam
traxerit, de vita cülpabilis esse debet. [8] Si vero ingenua puella
de illis suam voluntatem servum secuta fuerit, ingenuitatem suam
perdat. [9] Ingenuus si ancilla aliena prisserit, similiter paciatur.
[10] Si quis sponsam alienam tulerit et eam sibi in coniugio copu-
laverit, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63, cülpabilis iudicetur.
XIV. De supervenientibus vel expoliatis. [1] Si quis hominem
ingenuum in superventum expoliaverit, cui fuerit adprobatum, 2500
dinarios, qui faciunt solidos 63, cülpabilis iudicetur. [2] Si vero
Romanus barbarum Salico expoliaverit, legem superiorem eonprae-
hensa convenit observare. [3] Si vero Francus Romano expolia¬
verit, solidos 35 cülpabilis iudicetur. [4] Si quis hominem, qui
migrare voluerit et de rege habuerit praeceptum et abbundivit in
malum publico, et aliquis contra ordinationem regis testare pro-
sumpsent, 8000 dinarios, qui faciunt solidos 200, cülpabilis iudi¬
cetur. [5] Si quis hominem migrante adsalierit, quanti in contu-
bemio vel superventum, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63,
cülpabilis iudicetur. [6 ]Si quis villa aliena adsalierit, quanti in eo
contubemio probantur, solidos 63 cülpabilis iudicetur.
XV. De homicidiis vel si quis uxorem alienam tulerit. Si
quis hominem ingenuum occiderit aut uxorem alienam tulerit a
vivo marito, 8000 dinarios, qui faciunt solidos 200, cülpabilis
iudicetur.
XVI. De incendiis.
XVÜ. De vulneribus. [1] Si quis alterum voluerit occidere et
colpus falierit, cui fuerit adprobatum, 2500 dinarios, qui faciunt
solidos 63, cülpabilis iudicetur. [2] Si quis alterum de sagitta
toxigata percutere voluerit et pnetersclupaverit, et ei fuerit ad¬
probatum, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63, cülpabilis iudicetur.
[3] Si quis alterum in caput plagaverit, ut cerebrum apareat et
exinde tria ossa, qu® super ipso cerebro iacent, exierint, 1200 di¬
narios, qui faciunt solidos 30, cülpabilis iudicetur. [4] Si vero
inter costäs fuerit aut in ventrem ita, ut vulnus appareat et usque
ad intrania perveniat, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpa-
bilis iudicetur, pr®ter medicatura solidos 5. [5] Si quis hominem
plagaverit ita, ut sanguis in terra cadat, et ei fuerit adprobatum,
600 dinarios, qui faciunt solidos 15, cülpabilis iudicetur. [6] Si quis
ingenuus ingenuum de fuste percusserit, ut sanguis non exeat, usque
tres colpus semper pro unoquoque iecto 120 dinarios, qui faciunt
solidos 3, cülpabilis iudicetur. [7] Si vero sanguis exierit, tale
culpa conponat quantum, si eum de ferro vulneraverit. [8] Si quis
de clauso pugno alio percusserit, 360 dinarios, qui faciunt solidos 9,
cülpabilis iudicetur ita, ut per singulos iectos ternos solidos reddat.
19] Si quis alterum in via expoliare temptaverit et ei per fug«.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
107 (89). Lex 8alica c. 490.
211
evasserit, cui fuerit adprobandum, 2500 dinarios, qui faciunt soli¬
des 63, culpabilis iudioetur.
XVm. De eum, qui innocentem hominem ad regem accusat.
Si quis ad regem innocentem hominem absentem accusaverit, 2500
dinarios, qui faciunt solidos 63, culpabilis iudicetur.
XIX. De maleficiis.
XX. Do eum, qui ingenua muliere man um vel brachio aut
digito extrinxerit.
XXI. De navibus furatis.
XXII. De furtis in molino commissis.
XXIII. De cabalio extra consilium domini 8ui ascensu.
XXTV. De homicidiis parvolorum.
• XXV. De adulteriis ancillarum. [1] Si quis cum ingenua
puella per virtutem mechatus fuerit, solidos 63 culpabilis iudicetur.
[2] Si quis cum ingenua puella spontanes voluntate ambis con-
venientibus mechati fuerint, 1800 dinarios, qui faciunt solidos 45,
culpabilis iudicetur. [3j Si quis ingenuus cum ancilla aliena mecha¬
tus fuerit, et ei fuerit adprobatum, domino ancillae 600 dinarios, qui
faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur. [4] Si quis vero cum regis
ancilla mechatus fuerit, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpa¬
bilis iudicetur. [5] Si vero ingenuus ancilla aliena publice se
iunxerit, ipse cum ea in servitute permaneat. [6] Similiter et in¬
genua, si servo alieno in coniugio acceperit, in servicio permaneat.
§9] Si servus cum ancilla aliena mechatus fuerit et ex ipso crimine
ancilla mortua fuerit, servus ipse aut 240 dinarios, qui faciunt so-
Jidos 6, domino ancillae reddat aut castretur. Dominus vero servi
capitale ancillae in locum restituat. [7*] Si ancilla ex hoc mortua
non fuerit, servus aut 300 iectos ilagellorum accipiat aut 120 di¬
narios, qui faciunt solidos 3, domino reddat. [8] Si servus ancilla
aliena invita traxerit, 120 dinarios, qui faciunt solidos 3, domino
ancillae reddat.
XXVI. De libertis demissis. [1] Si quis homo ingenuus alie-
num letum extra consilium domini sui ante rege per dinario'dimiserit
et convictus fuerit, 4000 dinarios, qui faciunt solidos 100, culpabilis
iudicetur. Kes vero leti ipsius legitime reformetur. [2] Si quis
servo alieno per denario ante regem dimiserit, cui fuerit adprobatum,
precium servi domino et insuper solidos 35 culpabilis iudicetur.
XXVII. De furtis diversis.
XXVIII. De elocationibus.
XXIX. De dibilitatibus. [1] Si quis alterum manum vel
pedem debilitaverit aut oculum vel nasum amputaverit, 4000 di¬
narios, qui faciunt solidos 100, culpabilis iudicetur. [2] Si cui vero
manus ipsa mancata ibi pendiderit, 2500 dinarios, qui faciunt so¬
lidos 63, culpabilis iudicetur. [3] Si quis de manum vel pedem
policem excusserit, 2000 dinarios, qui faciunt solidos 50, culpabilis
iudioetur. [4] Si ibidem ipse polix mancatus pependerit, 1200 di¬
narios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudicetur. [5] Si vero
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
212
107 (89). Uz S*lica c. 490.
secundum digito, id est unde sagittatur, excusserit, 1400 dinarios,
qui faciunt solidos 35, culpabilis iudicetur. [6] Sequentes vero
digitis, id est tres, si pariter in unum iectum inciderit, solidos 50
culpabilis iudicetur. [7] Si duos excusserit, solidos 35 culpabilis
iudicetur. [8] Si vero unum inciderit, solidos 30 culpabilis icdi-
cetur. [9] Si quis hominem ingenuum castraverit, 8000 dinarios,
qui faciunt solidos 200, culpabilis iudicetur.
XXX. De conviciis.
XXXI. De via lacina.
XXXTI. De ligaminibus ingenuorum.
XXXm. De venationibus furatis.
XXXIV. De sepibus furatis.
XXXV. De homicidiis servorum vel expoliatis. [1] Si quis
servus servum occiderit, homicida illum domini inter se dividant
[2] Si quis ingenuus servum alienum expoliaverit et ei supra 40
dinarios quod valet tulisse convincitur, 1200 dinarios, qui faciunt
solidos 30, culpabilis iudicetur. [3] Si vero minus quam 40 di¬
narios expolia eius valuerint, 600 dinarios, qui faciunt solidos 15,
culpabilis iudicetur. [4] Si quis homo ingenuus letum alienum
expoliaverit, et ei fuerit adprobatum, 1400 dinarios, qui faciunt
solidos 35, culpabilis iudicetur. [5] Si servus alienus aut lmtus
hominem ingenuum occiderit, ipse homicida pro medietate com-
positionis illius hominis occisi parentibus tradatur, et . dominus servi
aliam medietatem compositionis se noverit solviturum. [6] Si quis
vasso ad ministerium aut fabrum ferrarium vel aurifice aut por-
cario vel vinitorem aut stratorem furaverit aut occiderit, cui fuerit
adprobatum, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudi¬
cetur. [7] Inter fredo et faido sunt 1800 dinarios, qui faciunt solidos
45, excepto capitale et dilatura ; in summa sunt simul solidos 75.
XXXVI. De quatrupedibus, si hominem occiderunt. Si quis
homo ex quolibet quadrupedem domesticum fuerit occisus et hoc
per testibus fuerit adprobatus, medietatem compositionis dominus
ipsius quadrupedis cogatur exsolvere. Ipse vero quadrupedem pro
alia medietatem requirentem restituat.
XXX Vif. De vestigio minando. Si quis bovem aut caballo
vel qualibet animal per furtum perdiderit et eum, dum per vestigio
sequitur, consequutus invenerit, ut in tres noctes ille, qui eum
ducit, emisse aut cambiasse dixerit vel prseclamaverit, ille, qui per
vestigio sequitur, res suas per tercia manu agramire debet. Si
vero iam tribus noctibus exactis qui res suas requiret eas invenerit,
ille, apud quem inveniuntur, si eas emisse aut cambiasse dixerit,
ipse liceat agramire. Si ille vero, qui per vestigio sequitur, quod
se agnoscere dicit illi alii reclamantem nec offerre per tertia manum
voluerit nec solem secundum legem colocaverit et tulisse convin¬
citur, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudicetur.
XXXVIII. De furtis caballorum vel equorum.
XXXIX. De plagiatoribus.
f
Digitized by
Google
Original from
UNIVERSETY OF MICHIGAN
107 (89). Lex Salica c. 490.
213
XL. Si servus in furtum fuarit inculpatus.
XLI. De homiddiis ingenuorum. [1] Si quis ingenuo
Franco aut barbarum, qui legem Salega vivit, occiderit, cui fuerit
adprobatum, 8000 dinarios, qui faciunt solidos 200, culpabilis iudice-
tur. [2] Si vero eum in poteum aut sub aqua miserit aut de
rammis aut de quibuslibet rebus celaturus texerit, 24000 dinarios, qui
fadunt solidos 600, culpabilis iudicetur. [3] Si vero eum, qui in
truste dominica fuit, aut mulierem ingenuam occiderit, 24000 di¬
narios, qui faciunt solidos 600, culpabilis iudicetur. [4] Si vero
eam in äquam aut in poteum miserit aut de quibuslibet celaturis
texerit, 72000 dinarios, qui faciunt solidos 1800, culpabilis iudicetur.
Si vero eam cum alesum percoperuerit, 600 solidos iudicetur.
[5] Si quis vero Romano homine conviva regis occiderit, cui fuerit
adprobatum, 12000 dinarios, qui faciunt solidos 300, culpabilis
iudicetur. [6] Si vero Romano possessore et conviva regis non
fuerit, qui eum occiderit 4000 dinarios, qui fadunt solidos 100,
culpabilis iudicetur. [7] Si vero Roman um tributarium occiderit,
solidos 63 culpabilis iudicetur. [8] Si quis vero hominem in
quadruvio invenerit sine manus et sine pedes, quem inimici sui
demisserunt, et eum perocciderit, cui fuerit adprobatum, 4000 di¬
narios, qui fadunt solidos 100, culpabilis iudicetur. [9] Si quis
hominem ingenuum in poteum iactaverit et vivus inde exierit, 4000
dinarios, qui faciunt solidos 100, culpabilis iudicetur.
XLU. De homicidio in contubernio facto. [1] Si quis colecto
contubermo hominem ingenuo in domo sua adsalierit et ibi eum
ocdderit, si .in truste dominica fuit ille qui occisus est, 72000 di¬
narios, qui faciunt solidos 1800, culpabilis iudicetur. [2] Si vero
in truste dominica non fuit ille qui occisus est, 24000 dinarios,
qui faciunt solidos 600, culpabilis iudicetur. [3] Si vero corpua
occisi hominis tres vel amplius habucrit plagas, tres, quibus incul-
patur, qui in eo contubernio fuisse probantur, legem superius con-
pnohensa cogantur exsolvere. Alii vero tres de eo contubernio
3600 dinarios, hoc e3t nonaginus solidus, solvent. Et tres adhuc
in tertio loco de eo contubernio 1800 dinarios, qui faciunt solidos
45, culpabiles iudicentur. [4] De Romanis vero vel letis et pueris
Inec lex superius conpraehensa ex medietate solvatur. [5] Si quis
villam alienam expugnaverit et res ibi invaserit, si tarnen -probatio
certa non fuerit, cum 25 iuratores medius electus exsolvat; si iura-
tores non potuerit invenire, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63,
culpabilis iudicetur.
XLTT1. De homicidio in convivio \bzw. contubernio] facto.
X1IV. De reipus. [1] Sicut adsolit homo moriens et viduam
dimiserit, qui eam voluerit accipere, antequam sibi copulet, ante
thunginum aut centenario, hoc est ut thunginus aut centenarius
mallo indicant; et in ipso mallo scutum habere debet et tres hoinines
tres causas demandare debent. Et tune ille, qui viduam accipere
debet, tres solidos aeque pensantes et denario habere debet; et tres
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
214 107 (89). Lex Seite« c. 490.
erunt, qui solidos illius pensare Tel probare debent; et hoc factum,
si eis convenit, accipiat. [2] Si rero istud non fecerit et sic eam
acciperit, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63, cui reipi debentar
exsolvere debet. [3j Si vero quod superius diximus omuia secun-
dum legem implererit, tres solidos et denario ille, cui reipi debentur,
accipiat. [4] Si nepus sororis filius fuerit, senussimus ipse eos
accipiat. [5] Si nepus non fuerit, neptis filius senior reipus illus
accipiat. [6] Si vero neptis filius uon fuerit, consobrine filius, qui
ex materasB genere venit, ille eos accipiat. [7] Si vero nec conso¬
brine filius fuerit, tune avuneuius frater matris reipus ille accipiat.
[8] Si vero nec adhuc avuneuius fuerit, tune frater illius, qui eam
mulierem ante habuit, si in heredkatem non est venturus, ipse eos
reipus accipiat. [9] Et si nec ipse frater fuerit, qui proximior
fuerit extra superiores nominalos, singillatim dicti secundum paren-
tilla usque ad sextum genuculum, si hereditatem illius mariti de-
functi non accipiat, ille reipus illus accipiat. [10] Iam post sexto
genuculum si non fuerint, in fisco reipus ipse vel causa qua exinde
orta fuerit colligatur.
XLV. De migrantibus. [1] Si quis super alterum in villa
migrare voluerit, si unus vel aliqui de ipsis, qui in villa consistunt,
eum suscipere voluerit, si vel unus exteterit, qui contradicat mi-
granti, ibidem licentiam non /habebit. [2] Si vero contra inter-
dicto unius vel duorum in villa ipsa adsedere prosumpserit, tune ei
testare debet, et si noluerit inde exire, ille qui testet cum testibus
sic ei debet testare: ,Hic tibi testo in hac nocte proxima in hoc
quod lex [ codd . add. est] Saliga habet sedeas; et testo tibi, ut in
10 noctes de villa ipsa egredere debeas*. Postea adhuc post deoem
noctes iterum veniat ad ipsum et ei testet, ut iterum in decem noctes
exeat Si adhuc noluerit exire, item tertio deoem noctis ad placitum
suum addatur, ut sic 30 noctes impleatur. Si nec tune voluerit exire,
tune maniat eum ad mall um et teetes super singula placita qui
fuerunt ibi prastos habest. Si ipse, cui testatum est, noluerit inde
exire, et eum aliqua sunnis non tenuerit et ista omnia qu» superius
diximus secundum legem est testatus, tune ipse, qui testavit, super
furtuna sua ponat et roget grafionem, ut aoeedat ad locum, ut eum
inde expellat. Et quia legem noluit audire, quod ibi laboravit, de-
mittat et insuper 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpabilis
iudicetur. [3] Si vero quis migraverit et infra 12 menses nullus
testatus fuerit, securus sicut et alii vicini maneat
XLYI. De adfathamire [codd. al. aefatmire]. [1] Hoc convenit
obeervare, ut thunginus aut centenarius mallo indicant et scutum
in illo mallo habere debent et tres homines tres causas demandare
debent. Postea requirent hominem, qui ei non perteneat, et sic fistu-
cam in laisum iactet. Et ipse, in cui laisum fistucam iactavit, de
furtuna sua dicat verbum quantum voluerit aut totam furtunam
suam cui voluerit dare. Ipse, in cuius laisum fistucam iactavit, in
casa ipsius mauere debet. Et hospites tres vel amplius collegere
107 (8»). Uz Salto» o. 490.
215
debet et de faeuliatem quantum ei creditum est in potestatem suaxn
habere debet. Et poetea ipee, cui isto creditum est, ista omnia cum
teetibus coilectis agere debet. Postea aut ante rege aut in mallo
illius, cui furtuna sua depotavit, reddere debet et accipiat fistucam
in mallo ipso. Ante 12 menses quos heredes appellavit in laisom
iactet; nec minus nee maius nisi quantum ei creditum est. [2] Et
si contra hoc aliquis aliquid dioere voluerit, debent tres testes iurati
dicere, quod ibi fuiasent in mallo, quem thunginus aut centenarius
indixerit, et quomodo vidissent hominem illum, qui furtuna sua dare
voluerit in laisum illius, quem iam alegit, fistucam iactare; debent
denominare illo, qui fortuna sua in laiso iactat, et illo, quem here-
dem appellit, sinnliter nominet; et alteri tres testes iurati dicere
debent, quod in casa illius, qui furtuna sua donavit, ille, in cuius
laisu fistuca iactata est, ibidem mansisset et hospites tres vel amplius
ibidem collegisset, et in beodum pultis manducassent et testes colle-
gissent et illi hospites ei de susceptione gratias egissent. Ista omnia
illi alii testes iurati dicere debent, et hoc quod in mallo ante regem
vel legitimo mallo publico ille qui accepit in laisum furtuna ipsa
aut ante regem aut in mallo publico legitimo, hoc est in mallobergo
ante teoda aut thunginum, furtunam illam quos heredes apellavit
publice coram popolo fistucam in laiso iactasset, hoc est novem testes
ista omnia debent adfirmare.
XLVH. De filtortis. [1] Si quis servum aut caballum vel
bovem aut qualibet rem super alterum agnoverit, mittat eum in
tertia manu. Et ille, super quem cognoscitur, debeat agramire; et
si eis Ligere aut Carbonariam ambo man ent et qui agnoscit et apud
quem cognoscitur, in noctis 40 placitum faciant, et inter ipso placito
qui interfuerit, qui caballo ipso aut venderit aut cambiaverit aüt
fortasse in aolutionem dederit, omnes intro placito isto communiatt-
tur, hoc est ut unusquisque cum negotiatoribus alter alterum ad-
moneat. [2] Et si quis commonitus fuerit et eum sunnis non tenuerit
et ad placitum venire distulerit, tune ille, qui cum eum negotiavit,
mittat tres testes, quomodo ei nunciasset, ut ad placitum veniret,
et alteros tres, quod publice ab eo negociasset. Istud si feoerit,
exuit se de latrocinio. Et ille, qui non venerit, super quem testes
iuraverunt, ille erit latro illius, qui agnoscit, et precium reddat
ille, qui cum illo negociavit, et ille secundum legem conponat illi,
qui res suas agnoscit. Ista omnia in illo mallo debent fieri, ubi
ille esi gamallus, super quem res ille primitus fuit agnita aut inter-
tiata. Quod si trans Legerem aut Carbonaria mannent, cum quibus
res lila agnoscitur, 80 noctis lex ista custodiatur.
XLVIU. De falso teatimonio.
XLIX. De teetibus.
L. De fides factas. [1] Si quis ingenuus aut lötus alteri
fidem fecerit, tune ille, cui fides facta est, in 40 noctes aut quo¬
modo placitum fecerit, quando fidem fecit, ad domum illius, qui
fidem fecit, cum teetibus vel cum illis, qui prsecium adpreciare debent,
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
216
"■SW!
Y'
107 (89). Lex 8alica c. 490.
acoedere debet. Et si ei noluerit fidem f&ct&m - solvere, solidos
15 super debitum quod fidem fecerit culpabilis iudicetur. [2] Si
adhuc noluerit conponere, debet eum ad mallum manire, et de
nexti canthichius mallare debet: JRogo te, thungine, ut nexti can-
thichus gasacio meo illo, qui mihi fidem fecit et debitum debet*;
et nominare debet, quäle ei debitum debeat, unde ei fidem fecerat
Tune thunginus dicere debet: „Nexthe ganthichio ego illum in hoc,
quod lex Salega ait“. Tune ipse, cui fides facta est, testare debet,
ut nulli alten nee solvat nee pignus donet solutionis, nisi ante ille
impleat, quod ei fidem fecerat Et festinanter ad domum illius illa
die, antequam sol collocet, cum testibus ambulare debet et rogare
sibi debitum solvere. Si hoc noluerit facere, solem ei collooet; tune
si solem collocaverit, 120 dinarios, qui faciunt solidos 3, super dehi-
tum adcrescant Istud usque ad tres vices per tres nondinas fieri
debet, et in tercio ista omnia facta si noluerit componere, usque ad
360 dinarios, hoc est solidos novem, adcrescat, id est ut per singulas
admonitiones vel solem collocatum terni solidi super debitum ad¬
crescant [3] Si quis ad placitum legitime fidem factam noluerit
solvere, tune ille cui fides facta est ambulet ad grafionem loci illius,
in cuius pago manet, et adprehendat fistucam et dicat verbum: ,Tu
grafio, homo ille mihi fidem fecit, quem legitime habeo iactivo aut
admallatum in hoc, quod lex Saliga continet; ego super me et fur-
tuna mea pono, quod securus mitte in furtuna sua manum*; et dicat
de qua causa aut quantum ei fidem fecerat. Tune grafio collegat
secum septem rachineburgius idoneos, et sic cum eos ad casa illius,
qui fidem fecit, ambulet et dicat: „Qui ad praesens es, voluntatem
tuam solve homine isto, quod ei fidem fecisti; et elege tu duos
quos volueris cum rachineburgius istos, de quo solvere debeas ad-
preciare debeant; et haec quae debes secundum iustum praecium
satisfacias“. [4] Quod si audire noluerit praesens aut absens, tune
rachineburgii praecium quantum valuerit debitus quod debet hoc
de furtuna sua illi tollant; et de ipsa secundum legem quae debet
duas partes, cuius causa est, tertia grafio frito ad se recolligat, si
tarnen fritus iam ante de ipsa causa non fuit solutus. [5] Si grafio
rogitus fuerit et sunnis eum non tenuerit aut certa ratio dominica,
et si distulerit, ut non ambulet neque in rem mittat, qui cum legem
et iustitiam exigere debeat, de vita culpabilis esse debet aut quan¬
tum valet se redemat.
LI. [Ohne Titelüberschrift.] [1] Si quis grafionem iniuste ad
res alienas tollendas invitat et rogaverit ambulare et legitime eum
iactivum aut admallatum non habuerit aut fides ei facta fuerit,
8000 denarios, qui faciunt solidos 200, culpabilis iudicetur. [2] Si
vero grafio invitat us supra lege aut debitum iustum aliquid amplius
tollere prassumpserit, aut se redimat aut de vita conponat.
LII. De rem pristita.
LTTI. De manu ad ineum redemendam. [1] Si quis ad hinneum
admallatus fuerit, forsitan convenit, ut ille qui admallatus est man um
Digitized by
Gck igle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
107 (89). Lex Salica c. 490.
217
suam redemat et iuratoree debeat dare; si talis causa est, und« legi¬
time 600 dinarii, qui faciunt solidos lö, si adprobatus fuerit, reddere
debuerat, 120 dinarios, hoc est solidos 3, man um suam redemat.
[2] Si plus ad manum redemen dum dederit, fritus grafioni solvatur
quantum de causa illa, si convictus fuisset [3] Si vero fuerit
causa, que 35 solidus, si adprobatus fuisset, poterat culpabilem
iudicare, et si convenerit, ut manum suam redimat, 240 dinarios,
qui faciunt solidos 6, manum suam redemat. [4] Quodsi amplius
dederit, fretus grafione solvatur, quantum de causa illa, si convictus
fuisset, erit redditurus. Ista redemptio de manu redemenda usque
ad leudem sic permanet. [5] Si vero leodem alten impotaverit
et eum ad hinneum admallatum habuerit et convenerit, iuratores donet
et manum suam redemat, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30,
manum suam redemat. [6] Quod si amplius dederit, fretus de
leodem grafionem solvat.
UV. De grafione occisum. [1] Si quis grafionem occiderit,
24000 dinarios, qui faciunt solidos 600, culpabilis iudicetur. [2j Si
quis sacebarone aut obgrafionem occiderit, qui puer regius fuit,
12000 dinarios, qui faciunt solidos 300, culpabilis iudicetur. [3] Si
quis sacebarone, qui ingenuus est, occiderit, 24000 dinarios, qui
faciunt solidos 600, culpabilis iudicetur. [4] Sacibaronis vero v in
singulis mallibergiis plus quam tres non debent esse, et de causas
aliquid de quod eis solvuntur factum dixerint, hoc ad grafionem non
requiratur, unde ille securitatem fecerit.
LV. De corporibus expoliatis.
LVI. De eum, qui ad mallum venire contemnit. [1] Si quis
ad mallum venire contempserit aut quod ei a rachineburgiis fuerit
iudicätum adimplere distulerit, si nec de compositione nec hineo
nec de ulla legem fidem facere voluerit, tune ad regis prsesentia
ipso manire debet. Et ibi duodicem testes erunt, qui per singulas
vices tres iurati dicant, quod ibi fuerunt, ubi rachineburgius iudi-
cavit, ut aut ad hineo ambularet aut fidem de conpositione faceret
et ille dispexerit. Iterum alii tres iurare debent, ut ibi fuissent die,
quando rachineburgii iudicaverunt, ut aut per hineo aut per con-
positione se deducerit, hoc est de illa die in 40 noctis in mallobergo
iterum ei solem collocaverit et nullatenus legem voluerit adimplere.
[2] Tune eum debet manire ante regem, hoc est in noctes 14, et
tria testimonia iurare debent, quod ibi fuerunt, ubi eum manivit et
solem collocavit. Si nec tune venit, ista novem testimonia iurati
sicut 8uperius diximus dicant. Similiter illa die, si non venerit,
collocet ei solem, et illa tria testimonia, qui ibi fuerunt, ubi collo¬
cavit solem, iterum iurare debent. Tune si ille, qui admallat, ista
omnia impleverit et qui admallatus est ad null um placitum venire
voluerit, tune rex, ad quem manitus est, extra sermonem suum ponat
eum. Tune ipse culpabilis et omnes res suas erunt. Et quicumque
eum aut paverit aut hospitalem dederit, etiam si uxor sua proxima,
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
218
107 (89). Lex Salica c. 490.
600 dinarios, qui faciunt solides 16, culpabilis iudicetur, doneo omnia
que imputantur conponat.
Lvü. De rachineburgiis. [1] Si quis rachineburgii in mallo-
bergo sedentes, dom causam inter duos discutiunt, legem dicere
noluerint, debet eis dicere ille, qui causa prosequitur: ,Hic ego tos
tancono, ut legem dicatis sec und um legem Salegam 1 . Quod si illi
dicere noluerint, septem de illos rachineburgios 120 dinarios, qui
faciunt solidos 3, ante solem collocatum culpabiles iudicentur.
[2] Quod si nec legem dicere noluerint nec de ternos solidos fidem
facerent, solem illis collocatum, 600 dinarios, qui faciunt solidos 15,
culpabiles iudicentur. [3] Si vero illi rachineburgii non secundum
legem iudieaverint, is, contra quem sententiam dederint, causa sua
agat, et si potuerit adprobare, quod non secundum legem iudicassent,
600 dinarios, qui faciunt solidos 15, quisque illorum culpabilis
iudice tur.
LVm. De chrenecruda.*) [1] Si quis hominem occiderit et
totam facultatem data non habuerit, unde tota lege conpleat, 12 iura-
tores donare debet, quod nec super terram nec subtus terram plus
facultatem non habest, quam iam donavit. Et postea debet in casa
sua introire et de quattuor angulos terram in pugno collegere ot sic
postea in duropullo, hoc est in limitare, stare debet intus in casa
respiciens, et sic de sinistra manum de illa terra trans scapulas suas
iactare super illum, quem proximiorom parentem habet. Quod si
iam pater et fratres solserunt, tune super suos debet illa terra iactare,
id est super tres de generatione matris et super tres de generatione
patris, qui proximiores sunt. Et sic postea in camisia discinctus,
discalcius, palo in manu, sepe sallire debet, ut pro medietate quantum
de conpositione diger est aut quantum lex addicat illi tres solvent,
hoc est illi alii, qui de paterna generatione veniunt, facere debent.
[2] Si vero de illis quicumque pr oximior [ codd. al. pauperior] fuerit,
ut non habest, unde integrum debitum solvat, quicumque de illis
plus habet iterum super illum chrenecruda ille qui pauperior est
iactet, ut ille tota lege solrat. Quodsi vero nec ipse habuerit, unde
tota persolvat, tune illum, qui homicidium fecit, qui eum sub fidem
habuit in mallo prsesentare debent, et sic postea eum per quattuor
mallos ad suam fidem tollant. Et si eum in conpositione nullus ad
fidem tullerunt, hoc est ut redimant, de quo non persolvit, tune
de sua vita conponat.
LIX. De alodis. [1] Si quis mortuus fuerit et filios non di-
miserit, si mater sua superfuerit, ipsa in hereditatem succedät
[2] Si mater non fuerit et fratrem aut sororem dimiserit, ipsi in
hereditatem succedant. [3] Tune si ipsi non fuerint, soror matris
in hereditatem succedät. [4] Et inde de illis generationibus, qui¬
cumque proximior fuerit, ille in hereditatem succedät. [5] De terra
*) Vgl M. Kranmer, Zar Erklärung des Titels 58, in: Neues Archiv der
Gesellschaft f. ältere deutsche Gescuichtskunde Bd. 32 (1906) S. 713 fL
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
108 (90). Lex Francorom Chanurorunt 802.
219
vero nulla in mnliere hereditas non pertinebit, sed ad virilem sei um
qui fratres fuerint tota terra perteneat.
LX. De eum, qui se de parentilla tollere vult. [1] In mallo
ante thunginum ambulare debet et ibi tres fustis alninus super
caput suum frangere debet. Et illos per quattuor partes in mallo
iactare debet et ibi dicere debet, quod iuramento et de hereditatem
et totam rationem illorum se tollst. [2] Et si postea aliquis de suis
parentibus aut occidatur aut moriatur, nulla ad eum nec hereditas
nec conpositio perteneat, sed hereditatem ipeius fiscus adquirat.
LaI. De charoena.
LiD. De conpositione homicidii. [1] 8i cuiuscumque pater
occisus fuerit, medietate conpositionis filii collegant, et alia medie-
täte parentes, qui proximiores sunt tarn de patre quam de matre,
inter se dividant. [2] Quod si de una parte, patema seu materaa,
nullus parens non fuerit, illa portio in fisco colligatur.
LXIU. De homine ingenuo, qui in oste occiditur. [1] Si quis
hominem ingenuum in oste occiserit et in truste dominica non fuit,
ille, qui occisus est, 24000 dinarios, qui faciunt solidos 600, culpa-
bilis iudicetur. [2] Si vero in truste dominica fuerit ille, qui occisus
eet, cui fuerit adprobatum, 1800 solidos culpabilis iudicetur.
LXIY. De herburgium.
LXV. De cabalio mortuo extra consilium domini sui decotato.
108 (80). Lex Francorum Chamavorum [802].
Ans Mob. Germ. hist. LL. Bd. V (1883) S. 271—276.
Notitia vel commemoratio de illa ewa, qu© se ad
Amorem [d. i. Amorland — Hamaland] habet.
[1] In primo capitulo de causis ecclesie et de ilüs servis dei,
qui ibidem deserviunt, sic habemus, quomodo et alii Franci liabent.
[2] De banno dominico similiter habemus, sicut alii Franci
habent.
[3] Qui hominem Francum occiderit, solidos 600 componat.
Ad opus dominicum pro fredo solidos 200 componat. [4] Qui
hominem ingenuum occiderit, solidos 200 componat et exinde in
dominico terciam partem componat. [5] Qui lidum occiderit, com¬
ponat solidos 100, et exinde in dominico terciam partem. [6] Qui
8ervum occiderit, solidos 50 componat. Exinde in dominico, sicut
diximus, terciam partem. [7] Si quis conies in suo comitatu occisus
fuerit, in tres weregildos, sicut sua nativitas est, componere faciat.
[8] Si quis rnissuw dominicum occiderit, quando in missatico directus
fuerit, in tres weregildos, sicut sua nativitas est, componere faciat.
[9] Si quis wargeugum occiderit, solidos 600 in dominico componat.
[10] Si quis hominem ingenuum ad servitium requirit, cum
12 hominibus de suis proximis parentibus in sanctis iuret, et se
ingenuum esse faciat, aut in servitium cadat. [11] Qui per hantra-
Ham hominem ingenuum dimittere voluerit, sua manu duodecima
Digitized fr,
Google
Original from
UNIVERSETY OF MICHIGAN
220 108 (90). Lex Franconun Cham&vornm 802.
ipsum ingenuum dimittere faciat. [12] Qui per cartam aut per
hantradam ingenuus est, et se ille foris de eo miaerit, tune ille leodis
in dominicum veniat, et suus peculiaris traditum iam dicto domino
non fiat. [13] Qui per cartam est ingenuus, sic debet in omnia per-
tinere sicut alii Franci. [14] Qui de mundeburgio' aliquid habuerit, ad
illum seniorem, qui eum ingenuum dimisit, sua pecuüa reverti faciat.
[15] De quali causa quod sacramentum permiserit et ad pla-
citum non iuraverit, ipsam causam reddere faciat.
[16] Qui homini alio adframivit per wadium, et ipse homo
eum dampnum incurrere dimittit, ille, qui sua wadio adhramivit,
de suo omnia componat super noctes 7. Ille, qui precat adhramire,
duplum componere faciat.
[17] Si quis hominem Francum sine culpa ligaverit, solidos
12 componat et in fredo dominico solidos 4. [18] Qui per capillos
Francum priserit, solidos 12 et in dominico solidos 4. Et qui ei
sanguinem sine culpa effuderit, solidos 12 componat et in fredo
dominico solidos 4. [19] Si quis hominis Franci casam infregerit,
solidos 12 componat et in dominico solidos 4. [20] Si quis hominis
Franci curtem infregerit, solidos 6 componat, in dominico solidos 4.
Suam man um aut suum pedem aut suum oculum pro quarta parte de
sua leode et in fredo dominico semper de unaquaqqe re solidos 4.
[21] De ingenuo homine in emendatione sua solidos 8, nisi,
sicut superius diximus, in fredo dominico solidos 4. [22] De lido
in emendatione solidos 4, in fredo dominico solidos 4. [23] De
servo in emendatione solidos 2, in fredo dominico solidos 4.
[24] Quidquid involant, 9 geldos componere faciat, et de uno-
quoque latrocinio in dominico fredo solidos 4. [25] Quicquid in
casa furaverit, in wirdira solidos 7. De warnione in wirdira soli¬
dos 7. De spadato caballo solidos 7. De servo solidos 7. De
spata 7. De iumenta solidos 4. De bove solidos 2. De vacca
solidos 2. De porcis et vervecis et animalibus iuvenibus et de
capris terciam partem quantum valet in wirdira.
[26] Quicquid in Amore in alterum furatum habent, in duos
geldos componere faciat, in wirdira uncias duas, in fredo solidos 4.
[27] Et quicquid in Mashau furaverit, duos geldos componere faciat,
in wirdira uncias duas, in fredo dominico solidos 4. [28] Quicquid
in Amore Fresiones iniuste tulerint, per aliud tantum componere
faciat, in fredo solidos 4. [29] Quicquid Saxones contra rectum
tulerint, cum alio tantum eiim emendare faciat, in fredo solidos 4.
[30] Si quis infra pagum latronem comprehenderit et ante
illum comitem eum non adduxerit aut ante suum centenarium,
solidos 60 componere faciat. [31] Si quis latronem viderit cum
furtu ambulantem et cognitum non fecerit, in fredo dominico soli¬
dos 4 solvere faciat.
[32] Si quis in sanctis reliquiis se periuraverit, manum suam
perdat aut eam redimat quarta parte de sua leode in dominico.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
109 (91). Grifliehu Gericht 807.
221
[33] Quiequid contra rectum fecerit, cum solidis 4 in fredo
dominico componere faciat.
[34] Si quis cum armis bannitus fuerit et non yenerit ibi,
solidos 4 in fredo dominico componere faciat. [35] Si quis cum
caballo bannitus fuerit, in fredo dominico solidos 4 componere faciat.
[36] Si quis wactam aut wardam dimiserit, quando ille comes ei
cognitum fecerit, in fredo dominico solidos 4 componere faciat
[37] Quisquis audit arzna clamare et ibi non yenerit, in fredo domi¬
nico. solidos 4 componere faciat. [38] Si quis sclusam dimiserit,
quando suus comes ei commendat facere, in fredo solidos 4 com¬
ponere faciat. Quando rumpit et eam eraeudare noluerit, solidos 4
in dominico componere faciat. [39] Si quis ad pontem publicum
bannitus fuerit et ibi non yenerit, solidos 4 in fredo componat.
[40] Si quis comes ad placitum suum hominem bannit et ibi non
yenerit, in fredo solidos 4. [41] Si quis yiam publicam clauserit,
in fredo dominico solidos 4.
[42] Si quis Francus homo habuerit filios, hereditatem suam
de silya et de terra eis dimittat et de mancipiis et de peculio. De
matema hereditate similiter in filiam yeniat.
[43] De ingenuis hominibus, quomodo aut qualiter ad placi¬
tum per bannum debeant venire: ingenuus. si per comitem aut
per missum suum bannitus fuerit infra comitatum de maxima causa,
super noctes 14 ad placitum veniat; si minor causa extiterit, super
noctes 7 ad placitum veniat.
[44] Si quis de lido suo pro aliqua causa in ratione fuerit
inventus, super noctes 14 ipsum lidum ad placitum adducat, si
senior suus in ipso comitatu est. Si in alio comitatu est, ipse
lidus suum seniorem ad placitum adducat super noctes 25. Si in
tercio comitatu est, super noctes 42. Si in alio ducato est, super
noctes 84 cum suo seniore veniat ad ipsum placitum.
[4&] De raptu. Si quis ingenuus cum lidis raptuin fecerit,
cum uno wadio et una manu emendare studeat.
[46] Si quis hominem in mordro occiderit, tune exeat ad
iudicium, aut suus senior per sacramentum eum liberet.
[47] Si cuius puellam sponsatam alius priserit, solidos 200
componere faciat, in fredo solidos 60.
[48] Si für de 7 latrociniis comprobatus fuerit, exiet ad iudi¬
cium. Si ibi inciderit, tradant eum ad mortem. Et posteaquam
ad iudicium ambulaverit, si ibi non inciderit, tune liceat suo seniori
wadio suo illum adhrammire et pro eo emendare ac de morte liberale.
199 (91). Gräfliches Gericht. Rankwil 807 Febr. 7.
Au H. Wartmann, Urkundenbach der Abtei St. Gallen. Bd. I (1868)
S. 177. — Betreffs der Sprache vgl. die Note tu Na 1.
In dei nomine. Cum resederet Unfredus vir iuluster Reciarum
comis in curte ad Campos in mallo publico ad universorum causas
audiendas vel recta iudicia terminanda. ibiqu« reniens homo ali-
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
222 110 (92). Kapitulare betr. Gerichtswesen 811—818.
*
qnus nomine Hrothelmus proclamavit eo, quod in contradrictum
suum mansum ei tollatum fuisset, quod ei advenit a parte uxoris sue,
simul et Flavino, et proprium suum fuisset et legibus suum esse
deberet, quia iam de tritario [ eod . tradavio] uxoris sue fuisset;
idcirco suum esse deberet. Tune praedictus comis, coavocatis illa
te8timonia, qui de ipso pago erant, interrogavit eos per ipsam fide
et Sacramento, qua nostro domno data habereut, quiequid exinde
sdrent veritatem dicerent. At illi dixerunt: ,Per ipsum sacramen-
tum, quod domno nostro datu habemus, scimus, quia fuit homo
qui dam nomine Mado, qui ibi habuit suum solu propriu, cuius con-
finiu nos scimus, qui adiacet et confinat ad ipso manso, unde iste
proclamat, in quo illi arboredus est, et de uno latus aqua cingit
et inter eos terminu est in petris et in arbores; ipse est dominus;
nam sicut illa edificia desursum coniungunt, istorum hominum pro¬
prium est et illorum legibus esse debet de parte avii illorum Quinti*.
Tune praedictus comis iussit, ut ipsa testimonia supra irent et ipsos
terminos ostenderent, quod dicebant; quod ita et fecerunt et ipsos
terminos firmaverunt, qui inter illa dua mansa cemebant. Sed et
plurimi ibidem adfuerunt nobile«, quos ipse comes cum eis direxerat;
quod et omnia pleniter factum fuit. Ut autem haec finita sunt,
interrogavit ipse comes illos scabinios, quid illi de hac causa iudi-
eare voluissent. At ille dixerunt: ,Secundum istorum hominum
lestimonio et secundum vestra inquisitione iudicamus, ut, sicut divi-
sum et finitum est et terminis positis inter ipsos mansos, ut isti
bomines illorum proprium habeant absque ullius contradictione in
perpetuum; et quod in dominico dictum et terminis divisum coram
teetibus fuit, reoeptum sit ad parte domni nostri*. Propterea opor-
tunum fuit Hrothelmo et Flavino cum heredibus eorum, ut exinde
ab ipso comite vel scabinis tale scriptum acciperent, qualiter in post-
modum ipso manso absque ullius contrarietate omni tempore valeant
po88edere.
Actum curte ad Campos, mallo publico, anno 7 imperii Caroli
augusti et 89 regni eius in Francia et 34 in Italia. Datum id. febr.
sub Umfredo comite; feliciter amen.
Hac nomina testium: Yaleriano, Burgulfo, Ursone, Stefano,
Maiorino, Yalerio, Lioncio, Victore, Maurettone, Fonteiano, Florencio,
Sipfone, Yalenciano, Quintello, Stradario. Et haec nomina scabi-
niorum: Flavino, Orsicino, Odmaro, Aloxandro, Eusebio, Maurencio
qua etiam et aliis plurimis.
Ego itaque Bauco rogitus scripsi et subscripsi.
110 (92). Kaiserliches Kapitulare. [811—818.]
Aas Mon. Germ. hist. LL. sect II: Gapitalaria regum Franc. Bd. I
(1881) S. 1761.
Capitula quse pro iustitiis infra patriam faciendis constituta sunt:
(lj De termino eausarum et litium statuimus, ut, ex quo
bonae memoriae domnus Pippinus rex obiii et nos regnare coepimus,
110 (92). KapituUre betr. Gerichtswesen 811—818. 323
caune yel litee inter partes fact» atque exort» diseutiantur et oon-
gruo sibi iudicio terminentur; prius vero, id est ante obitrnn pr»-
dicti domni Pippini regis, caus» commiss» vel omnino non movean-
# tur vel salv» usque ad interrogationem nostram reserventur.
[2] Ut episcopi abbates comites et potentiores quique, si causam
inter se habuerint ac se pacificare noluerint, ad nostram iubeantur
venire pnesentiam, neque illorum contentio aliubi diiudicetur, neque
propter hoc pauperum et minus potentium iustiti» remaneant.
Neque comes palatii nostri potentiores causas sine nostra iussione
finire presumat, sed tantum ad pauperum et minus potentium iusti-
tias faciendas sibi sciat esse vacandum.
[3] Ut quandocumque teetes ad rem quamlibet discutiendam
qu»rendi atque eligendi sunt, a misse nostro et comite, in cuius
ministerio de rebus quaJibuscumque agendum est, tales eligantur,
quales optimi in ipso pago inveniri possunt. Et non liceat litigatores
per pr»mia falsos festes adducere, sicut aetenus fieri solebat.
[4j Ut nullus homo in placito centenarii neque ad mortem
neque ad libertatem suam amittendam aut ad res reddendas vel
mancipia iudicetur, sed ista aut in prosentia comitis vel missorum
nostrorum iudicentur.
[5] Ut missi nostri diligenter inquirant et describere faciant
unusquisque in suo missatico, quid unusquisque de beneficio habest
vel quot homines casatos in ipso beneficio.
[6] Quomodo «adern beneficia condricta sunt, aut quis de bene¬
ficio suo al odero comparavit vel struxit.
[7] Ut non solum beneficia episcoporum abbatum abbatissa-
rum atque comitum sive vassalloium nostrorum. sed etiam nostri
fisci describantur, ut scire possimus, qnantum etiam de nostro in
uniuscniusque legatione habeamus.
[8] Volumus, ut propter iustitias, quae usque modo de parte
comitum remanserunt, quatuor tantum mensibus in anno missi nostri
legationes suas exerceant, in hieme ianuario, in verno aprili, in
»state iulio, in autumno octobrio. Ccteris vero mensibus unusquisque
comitum placitum suum habest et iustitias faciat. Missi autem nostri
quater in uno mense et in quatuor loeis habeant placita sua ciun
illis comitibus, quibus congruutn fuerit, ut ad eum locum possint
convenire.
[9] Ut quiequid ille missus in illo missatico aliter factum
invenerit, quam nostra sit iussio, non solum illud emendare iubeat,
sed etiam ad nos ipsam rem, qualiter ab eo inventa est, deferat.
[10] Ut missi nostri census nostros perquirant diligenter, unde-
cumque antiquitus ad partem regis exire solebant, dmiliter et freda;
et nobis renuntient, ut nos ordinemus, quid de his in futurum fieri
debeat.
[11] Ut de rebus, unde ceosus ad partem regis exire solebat,
si ad aliquant ecclesiam tradit» sunt, aut reddantur propriis here-
dibus, aut qui eas retinuerit, illum censum persolvat.
Digitized by
Goi igle
Original frum
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
224 111 (98). Gräfliche« Gericht 968.
[12] Ut unusquisque missorum nostrorum in placito suo notiim
faciat comitibus, qui ad eius missaticum pertinent, ut in illia mensi-
bus, quibus ille legationem suam non exercet, conveniant inter se
et communia placita faciant tarn ad latrones distringendos quam ad
ceteras iustitias faciendas.
[13] Ut missi nostri populum nostrum iterum uobis fideiitatem
promittere faciant secundum consuetudinem iamdudum ordinatam;
et ipsi aperiant et interpretentur illis hominibus, qualiter ipsum
sacramentum 3t fideiitatem erga nos servare debeant.
111 (93). Gräfliches Gericht. [968] Febr. 19 u. Juni 28.
An« Urkundenbuch der Stadt und Landschaft Zürich. Bd. I (1888)
S. 102—104: das Tagesdatum ergibt das Jahr 968.
Haec est enim notitia de concilio Cotifridi comitis in civitate
Turicina publice et legitime facto, ubi erga canonici fratres coram
ipso comite et populo illuc congregato talem proprietatem ad Coid*
brigam quesierunt, qualem Engilbold filius Herichi in villa, quq
dicitur Feniclanda, et in ipsa marcha potestative visus est habere et
sine ulla contradictione possidere. Quam etiam hereditatem ob gra-
tiam dei et redemptionem suq animq parentumque suorum ad eccle-
siam, quq ad honorem sanctorum martyrum Feiicis et germane eius
Regule constructa est, ubi 40 cubitis abscisa capita suis manibus
portaverunt, et ad ipsum altare, ubi canonici deo videntur servire,
cum omni integritate donavit atque vestivit, id est cum mancipiis,
»dificiis, agris, pratis, pascuis, silvis et omnibus appendiciis ad
ipsam hereditatem pertinentibus, ea scilicet ratione ut ipse hec omnia,
usque dum vivisset, sub usufructuario habuisset, post suum discessum
autem habuisset Heiza coniunx eius et post illam habuisset Uto
dericus filius sororis suq Perinwige et post illorum trium obitum
canonici ad alimentum suum cuncta predicta habuissent perpetua-
liter possidenda. Quapropter ergo in ipso prefato concilio duo
habuerunt testimonia ad testificandum ecclesiq et fratribus unum
in principibus de fisco paratum, alterum de familia sanctorum. De
fisco vero fuerunt isti his nominibus et adhuc sunt: Rodfrid, Richpert,
Cundpert, Witilo, Yrminger, Westirman, Adilhelm, Amilpert. De
mohte: Sigimunt, Raffolt, Heidine et alii confitentes plurimi. De •
familia autem sanctorum coniurato iuramento sunt isti electi: Wiso,
Liutfrid vetus, Herich albus, Theginzilin, Cozpert, Ortire, Liubinzo,
item Ezo, Liuzilin, Herich, Liubilin. Hane descriptionem nominum
iuBsit ipse comes scribi, donec in presentia nostri senioris Burchardi
ducis consummaretur. Et propter hoc distulerunt iustum iudicare
iudicium, quia Albirich et Eckihart cum iniquo munere id est
15 solidis nostros testes de monte a nobis per malum ingenium aver*
terunt, qui prius nobis cum firmitate facta rectos testes fuisse
promiserunt, id est Wichart, Thiethart, Racholf, Fridiger, Ymmo,
Palzilin, Ruopilin, Hundt, Wilhelm, Sigpilin, Ratfrid, item Thiethart.
Factum est autem hoc concilium comitis post septuagesima in ipsa
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
112 (94). Gottesfriede für die Kölner Kirchenprorins 1088. 226
proxima feria 4, 11 kal. mart., et quibusdam ibidem presentibus
legem scientibus displicuit propter eclesiam sanctorum ita factum
esse, et hoc sine voluntate comitis remansit. Necnon et ibi in fratnim
adiutorio Landirich, Perichger, Francho, Thietirich presentes fuernnt.
His vero omnibus ita peractis tune denuo senior noster dux
Burchardus iussit Manigoldo potestativo nuncio et nigro Cozperto,
Landirico, Wiperto, Thietiricho, ut ob omnipotentis dei gratiam et
suam in legitimum venirent concilium predicti comitis Cotifridi in
Turego positum et ita ibi, sicut ipse debuisset, verissimam exinde
perpetrassent sententiam. Tune utique cunctis in Turicina civitate
in publico mallo presidis manentibus et ipsis nunciis ducis iudi-
cantibus conplacuit, ut septem fidissimos et verissimos de fammilia
coniurassent in presentia prefatq Coldbirgp et coram filios et amicos
eius, ut de ipsa proprietate, quam Engilbold in Fenihlanda pro suq
animq et parentum suorum remedio post suum obitum et coniugis
suq Heildrude et nepotis sui Utoni cierici manu potestativa ad
altare sanctorum martyrum Felicis et Regule tradidit cum mancipiis
qdificiis, agris, pratis, paseuis, silvis, aquis, piscationibus et omnibus
ad ipsam proprietatem pertinentibus atque vestivit, ita dioerent, sient
ipsi ex visu verum esse scirent. Tune isti 7 coniuraverunt in signo
sanctq crucis, primum Wiso, Liutfrid vetus, Ricbine, Tbeginzo, Erich
albus, Gozpert, Erich nunnile. Post iuramentum vero interrogati
a comite testificati sunt singuli quique, cuncta predicta ita ab
Engilboldo esse peracta: et aln multi de ipsa fammilia et de monte
ipsum iuramentum confessi sunt de scire ita verum esse. Tune comes
cum ii icio principum et aliorum populorum cum manu ipsius
Coldbirg^ reddidit ad ecclesiam sanctorum et clericis ipsam pro¬
prietatem et wadiavit iniquitatem et statim in presentia dedit istos
nuncios ipsam ad domum sanctorum et clericis revestimendam
proprietatem: Cozpertum, ducis et senioris nostri Burchardi nuncium,
atque Utonem et Trutmannum ministros et alios mültos sequentes.
In quorum presentia ibidem in loco Fenichlanda cum domo et man¬
cipiis facta est vestitura, et proprius servus sanctorum Adilmunt
possedit. De monte: Sigimunt, Raffolt, item Sigimunt, Fridiger,
Sigifrid, Liubinzo, Helmirath, Reginzo. De Turego: Erich, Liutfrid,
Engilbold, Rubo, Gozpert, Reginbold, Penno, Ripilin, Ruopilin,
Liuzilin, Thietilo, Reginzo, Ortire, Hezilin, Liubinzo.
Actum 4 kal. iul., die dominico, in vigilia sancti Petri et Pauli,
anno 29 regnante inclito ctesare Ottone augusto, sub duce Burchardo
et comite Cotifrido; anno Domini 974.
112 (94). Gottesfriede für die Kölner Kirchenprovinz.
1088 April 20.
Am Hon. Germ, bist LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 603/5.
Sigiwinus sanct» Coloniensis secclesiae solo nomine episcopus
Fritherico confratri et coepiscopo [von Münster] voluntariam tarn
devotissimi oraminis quam serviminis sui exhibitionem.
Altmano n. BernhMm, Urlondao. 4 . Aofi. 15
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
226 112 (94). Gottesfriede für die Kölner Kirchenprovin* 1083.
[1] Cum nostris lemporibus ultra modum tribulationibus
variisque angustiis sancta aecclesia in suis membris affligeretur,
adeo ut tranquillitas et pax ex integro desperaretur, compatiendo
tot pressuris totque periculis subvenire illi deo propitiante tracta-
vimus et hoc tandem illi remedium cousilio nostrorum fidelium
providimus, ut pacem, quam peccatis nostris exigentibus continuare
Hon potuimus, intermissis saltem diebus quantum nostri iuris iuit
aliquatenus recuperaremus. Fecimus enim hoc et profecimus.
[2] Convocatis igitur parrochianis nostris ad legitime condictum
concilium, quod Colonise in sancti Petri matricae aecclesia anno
dominicae incarnationis 1083, indictione 6, 12 kal. maii habitum est,
ordinatis aliis, quod de his facere disposuimus, in publico recitari
ffcdimus. Quod pöstquam ab omnibus aliquamdiu diverso modo
tractatum est et retractatum, deo mediante in unum tandem conven-
tum est, et tarn clero quam populo pari voto consentientibus, quo-
modo et quibus per annum spaciis observari debeat edocuimus: vide-
licet ut a primo die adventus Domini usque ad exactum diem epi-
phanise et ab intrante septuagesima usque in octavas pentecostes et
per totam illam diem et per annum; .omni die dominica feriaque
sexta et in sabbato addita quatuor temporum feria 4 omnique aposto-
lorum vigilia cum die subsecuta, insuper indifferenter omni die
canonice ad ieiunandum vel feriandum statuta vel statuenda hoc
pacis decretum teneatur.; ut itinerantibus domique manentibus secu-
ritatis et quietis tutissima sit traditio, ut cedes et incendia, predas
et assultus nemo faciat, nemo fuste et gladio aut aliquo armorum
genere quemquam ledat, et ut nemo quamvis culpa faidosus ab
adventu Domini usque in octavas epipbaniae et a septuagesima
usque in octavas pentecostes tollere presumat arma, scutum gladium
aut lanceam vel cuiuscumque prorsus armaturae sarcinam. [3] In <
reliquis vero diebus, id est in dominicis et 6. feriis omnique aposto-
lorum vigilia cum die subsecuta et omni die ad ieiunandum vel
feriandum statuta vel statuenda, arma illis ferre licebit, ea tarnen
conditione ut nulli quolibet modo lesionem inferant.* [4] Si necesse
fuerit alicui infra spacium conditae pacis, id est ab adventu Domini
usque ad octavas epiphaniae et a septuagesima .usque ad octavas
pentecostes, exire de nostro episcopatu in alium, quo ista pax non
tenetur, arma ferat, ita tarnen ne alicui noceat, nisi inpugnetur, ut
se defendat; reversus autem in episcopatum nostrum, statim arma
deponat. [5] Si ccntigerit, ut debeat obsideri castellum aliquod,
per dies, qui infra pacem comprehensi sunt, ab impugnatione cessent,
nisi ab obsessis impugnentur et repugnare cogantur.
£6] Et ne h®c pacis statuta traditio a quavis persona temere
et impune violetur, huiusmodi violatoribus in commune ab Omni¬
bus est dictata sententia: Si Über vel nobilis eam violaverit, id
est ei homicidium fecerit aut aliquem vulneraverit vel quolibet
alio modo defectaverit, absque omni sumptuum aut amicorüm
interventione a finibus confinium suorum expellatur totumque pr®-
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
112 (94). Gotteefriede fftr di« Kölner Kircheaprovins 1083.
22 ?
diom «düs heredes sui tollant; et si beneficium habuit, dominus, ad
quem pertinet, illud recipiat. Si vero heredes aliquod illi, postquam
expulsus fuerit, sustentaculum vel solatium impendisse inveuti fuerint
et convicti, predium illis auferatur et regi» ditioni mancipetur.
Quod si se purgare de obiectis voluerint, cum duodecim, qui eque
nobiles vel eque liberi fuerint, iurent.
[7] Si servus occiderit hominem, decolletur; si vulneraverit
manu puniatur; si alio modo vel pugno sive fuste vel lapide per-
cutiendo defectaverit, detondeatur et excorietur. Si autem cui im*
putabitur forefactum negaverit et se innocentem probare voluerit,
iudjcio aqu» frigid» se expurget, ita tarnen ut ipse et nullus alius
S ro eo in aquam mittatur. Si autem timens vindictam, qu» in eum
ictata est, aufugerit, perpetu» excommunicationi subiacebit, et in
quocumque loco auditus fuerit, mittantur illuc litter», per quas
denuncietur omnibus, quod excommunicatus est et quod cum eo
communicare nulli licitum est. [8] Non debet truncatio manuum
in pueris fieri, qui nondum duodecim annorum etatem impleverint,
sed in illis, qui ab hac State, id est a duodecim annis, ad maiorem
pervenerunt. Pueri tarnen si pugnaverint, verberibus castigentur et
a pugnando deterreantur.
[9] Non ledit pacem, si quis delinquentem servum suum vel
discipulum vel quolibet modo sibi subditum scopis vel fustibus cedi
iueserit. [10] Excipitur etiam ab hac pacis constitutione, si domi¬
nus rex publice expeditionem fieri iusserit propter appetendos regni
inimicos vel concilium sibi habere placuerit propter diiudicandos
iustici» adversariog. [11] Non violatur pax, si interim dux vel alii
comites vel advocati vel qui vice illorum funguntur placita habue-
rint et secundum quod lex habet in fures et predones et alioa
nocentes iudicia exercuerint. ,
[12] Securitatis gratia omnibus precipue faidosis huius domi-
nic» pacis statuta traditio est, sed non ut post expletam pacem
rapere et predari per villas et per domos audeant, quia qu» in
illos, antequam ista pax statueretur, lex et sententia dictata est,
legitime tenebitur, ut ab iniquitate prohibeantur, quia predatores
et grassatores ab hac divina et ab omni prorsus pace excipiuntur.
[13] Si quis huic pi» institutioni contraire nititur, ut nec
pacem cum aliis deo promittere nec etiam observare voluerit, mis-
sam illi nullus presbiterorum in nostro episcopatu cantare presu*
mat et nullam salutis curam impendat; St si infirmatur, nullus eum
christianorum visitare audeat, et viatico etiam in fine, si non resi*
piscit, careat [14] Summa vero deo promiss» pacis et communiter
collaudat» ista erit, ut non solummodo nostris temporibus, sed in
perpetuum apud posteros nostros observetur, quia, si quis eam
irritare vel destruere aut violare pnesumpserit, sive hoc tempore
8eu qui post multos annos circa finem seculi nasciturus erit, a
nobis inrecuperabiliter excommunicatus est.
[15] Non magis in comitum aut tribunorum vel potentum
15*
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
228
113 (96). Kaiser!. Raicha-La n dfriede 1103.
quam in totius communiter popuii potestate et arbitrio constabit,
ut vindictas superius dictatas violatoribus sanct» pacis inferant; et
hoc diligentissime caveant, ne in puniendis amiciciam vel odium vel
aliud, quod iusticiae contrarium sit, exeroeant, ne, si abscondi pos-
sunt, delicta aliquorum abscondant, sed potius in publicum deferant.
Nullus pro redimendis qui in culpa deprehensi fuerint pecuniam
accipiat nec favore quopiam culpabiles adiuvare contendat, quia qui
fecerit intolerabile animse suae iudicium incurrit; ac per omnes
fidelee meminisse oportet, non homini sed soli deo hano pacem
promissam fuisse et tanto tenacius firmiusque observandam esse'.
Quocirca universos obsecramus in Christo, ut ista pacis necessaria
taxatio inviolabiliter custodiatur, ut, si quis eam deinceps violare
presumpserit, omnino a sanctae aecclesiae filiis sequestretur et banno
excommunicationis inrecuperabilis et anathemäte mansure perdi-
tionis dampnetur.
[16] In secclesiis vero et aecclesiarum cimiteriis hoaor et
reverentia deo prebeatur, ut, si illuc confugerit raptor vel für, mi¬
nime interficiatur vel capiatur, sed tarn diu inibi obsideatur, doneo
fame urguente ad deditionem cogatur. Si aliqua persona reo arma
victum vel fugam moliri presumpserit, aequalem poenam sicut reus
sustinebit. [17] Clericos vero et omnes sub hoc ordine vitam de-
gentes banno nostro interdicimus laicali vindicta puniri, Sed mani-
festo crimine deprehensi episcopo ipsorum praesententur. Unde laici
decollentur, inde clerici degradentur; unde laici detruncentur, inde
clerici ab officiis suspendantur et cum consensu laicorum crebris
ieiuoiis et verberibus usque ad satisfactionem affligantur.
113 (95). Kaiserl. Reichs-Landfriede. 1103 Januar 6.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 125; ein Referat,
in dem nar ein Teil des Friedensinstrnmentes wörtlich angeführt ist.
Anno ab incarnatione Domini 1103 Heinricus imperator Mo-
gontiae pacem sua manu firmavit et instituit, et archiepiscopi et
episcopi propriis manibus firmaverunt. Filius regis iuravit et pri-
mates totius regni, duces marchiones comites et alii quam multi.
Dux Welfo et dux Pertolfus et dux Fridericus iuraverunt eandem
pacem usque ad pentecosten et inde per quatuor annos, iuraverunt,
dieo, pacem secclesiis clericis monachis laicis mercatoribus mulipribus
ne vi rapiantur Iudeis.
Iuramentum tale est: Null ns alicuius domum hostiliter invadat
nec incendio devastet, nullus atiquem capiat propter pecuniam nec
vulneret nec percutiat nec interfieiat. Et si quis hoc fecerit, oculos
vel manum amittat. Si quis eum defenderit, eandem poenam patia-
tur. Si in castrum fugerit, per tres dies obsessum a coniuratoribus
disperdatur. Si quis effugerit hoc iudicium, beneficium si habet,
dominus suus sibi auferat, patrimonium cognati sui ilii auferant.
Si quis furtum fecerit valens quinque soli dos vel plus, oculos vel
manum amittat. Si furtum commiserit valens minus quinque soli-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
114 (96). Provinzial»Landfriede 1101
229
dos, capillos amittat et virgis cedatur et furtum reddat; et si ter
tale furtum fecerit vel rapinam tercia vice, oculos vel manum amittat.
ßi in via occurrerit tibi inimicuß tuus, si possis illi nocere, noceas;
si fugerit in domum vel in curtem alicuius, illesus maneat.
Hoc iüramento utuntur amici regis pro scuto, inimicis vero
nequaquam prodest.
114 (96). Provinzial-Landfriede. [1104? 1108?]
Aue Mo*. Germ, hist LL. Beet IV. Bd. I (1898) S. 614/5; der Schluß
unvollständig überliefert.
Talis pax iurata est a duoe Priderico et a multis comitibus,
episcopo Augustensi et Eistetensi episcopo et utriusque prioribus
consencientibus:
[1] Clerici et eedeei® et cimiteria et dotes secclesiarum pacem
habeant; similiter omnes homines pacem habeant in domibus et
in quolibet aedificio et in curiis etiam infra legitimas areas domuum,
quas ,hovestete* vulgo vocamus, sive sint septae seu nulla sepe sint
circumdät®. Mulieres nullius violentiam paciantur. Mercatores et
agricol® pacem habeant. Nullus omnino pro sola causa pecuniae
capiatur. Si quis predictam pacem infregerit, manum perdere debet.
[2] Si quis inculpatus fuerit pro furto vel pro aliqua culpa
istius corruptae pacis, ille, in quo pax corrupta est, vadat ad par-
rochiam accusati et dicat populo: ,llle N. in hac re corrupit pacem
«» me*. Et det sibi inducias per quatuordecim dies. Si non haouerit
iusticiain infra quatuordecim dies, secundo inducietur sibi per qua-
tuordeoim dies, et tercio det sibi inducias per quatuordecim dies; et si
inculpatus ad satisfactionem non venerit, reus sit corruptae pacis.
[3] Haec pax hinc usque pascha et a proximo pascha usque
ad sequens pascha permanere debet.
[4] Si quis minus quam sexaginta denarii valeant furetur,
depiletur et virgis exeorietur et in utraque maxillo ferro usque ad
dentes uratur. Si quis sexaginta denarios vel plus quam sexaginta
denarii valeant furetur, manus ei abeidatur.
[5] Hane pacem upusquisque ante proximum festum sanctae
Mari® debet iurare, vel cum iüramento septem veracium su* con-
didonis virorum debet se expurgare, quod ipse non audierit ab aliquo
hanc pacem esse iuratam; qui hoc non fecerit, manum p.erdat.
[6] Si quis corruperit istam pacem et aufugerit et latere vo-
luerit, donec ista pax transierit, si quandoque reversus fuerit, eaudem
penam paciatur, quam modo pati deberet.
[7] Si quis noluerit iurare dicens: ,nulli noceo, nec quisquam
nocet mihi*, et qui sciens corruptorem pacis paverit vel receperit
vel tutatus fuerit vel pro pecunia vel aliquo modo aufugere eum
permiserit, eandem penam quam violator pacis subire debet.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
'1
230 115 (97). Königl Reichs-Landfriede 1152.
[8] Si quis corruptor pacis aufugerit, dux vel comes vel ad-
vocatus rel quilibet rector, sub cuius regimine prius fuerat, predia
violatoris pacis auferat et obtineat tarn diu, quam diu corruptor
pacis vivat, et post corruptoris pacis mortem hereditatem heredes
eius assequautur. Dominus autem, a quo beneficia violator pacis
obtinuit, beneficia auferat.
[9] Si corruptor pacis se in aliqua municione absconderit, ille,
in quo pax fuit corrupta, faciat apud populum proclamationem et
persequatur reum per unum diem et per noctem et cum populo
municionem obsideat per tres dies et per tres noctes; et si municio
expugnari non potest infra tres dies, dux vel comes cum maioribus
ad destruendum castellum advocetur.
[10] Si quis cum laqueis vel cum pedica, quam vulgo ,drüch‘
dicimus, silvestria animalia, scilicet cervos hinulos capreas capreolos
lepores et cetera ceperit, dominus suus omnia quse habet ei auferat,
possessor vero terr», in qua fera capta fuerit, manum eidem vel
dimidiam libram denariorum pro manu auferat. Excipiuntur ad-
vocatio...
115 (97). Königl. Eeichs-Lfadfriede. (1152.)
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 195—198.
Fredericus dei gratis Romanorum rex episcopis ducibus comi-
tibus marchionibus rectoribus, ad quos literae ist® pervenerint, gra-
tiam suam et pacem et dilectionem.
Quoniam divina praeordinante dementia solium regiae maie-
statis conscendimus, dignum est, ut cuius precellimus munere, illi
omnino pareamus in operatione. Inde est, quod nos tarn divinas
quam humanas leges in suo vigore manere cupientes et ecclesias
sive ecclesiasticas personas sublimare et ab incursu et invasione
quorumlibet defensare intendentes, quibuscunque personis ius suum
observare volumus et pacem diu desideratam et antea toti terrae
necessariam per universas regni partes habendam regia auctoritate
indicimus. Qualiter autem eadem pax sit tenenda et servanda, in
subsequentibus declarabitur evidenter:
[1] Si quis hominem infra pacem constitutam occiderit, capi-
talem subeat sententiam, nisi per duellum hoc probare possit, quod
vitam suam defendendo illum occiderit. Si autem omnibus mani- ,
festum sit, quod non necessario sed voluntate illum occiderit, tune
neque per duellum neque quolibet alio modo se excusabit, quin
capitali damnetur sententia.
[2] Si vero violator pacis a facie iudicis fugerit, res eius
mobiles a iudice in populum publicentur et dispensentur; heredes
autem eius hereditatem, quam ille tenebat, recipiant tali conditione
interposita, ut iureiurando spondeant, quod ille violator pacis nun-
quam de cetero ipsorum voluntate aut consensu aliquod emolu-
mentum inde percipiat. Quodsi heredes neglecto postmodum iuris
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
116 (97). KdnifL R«ich*-Landfri«de 1162.
231
rigore hereditatem ei dimiserint, comes eandem hereditatem regiae
ditioni assignet, et a rege iure beneficii recipiant.
[3] 8i quis aliuro infra pacis edictum vulneraverit, nisi duello,
quod vitam suam defendendo hoc fecerit, probaverit, manus ei
amputetur et, sicut superius dictum est, iudicetur et iudex in causa
ipeum et res eius secundum vigorem iustitiae strictius consequ&tur.
[4] Si quis alium ceperit et absque sanguinis effusione fusti-
bus percusserit vel crines eius aut barbam expilaverit, deoem libras
ei, cui iniuria illata esse videtur, per conpositionem impendat et
iudici ’viginti libras persolvat. Si vero temerarius absque percus-
sione eum invadat, quod vulgo dicitur ,asteros haut*, calida manu,
ac verberibus contumeliisque male tractaverit, 6 libras pro tali ex-
cessu persolvat.
[5] Quicunque iudici suo pro excessu viginti libras invadia-
verit, praedium suum pro pignore illi tradat et infra quatuor septi-
manas invadiatam pecuniam persolvat; quodsi infra quatuor septi-
manas prsedium suum solvere neglexerit, heredes sui, si voluerint,
hereditatem recipiant et comiti infra sex septimanas viginti libras
persolvant; si autem comeß eandem hereditatem regiae potestati con-
signet, proclamatori etiam damnum restituat et prssaium a rege bene-
ficiali iure obtineat.
[6] Si clericus de pace violata pulsatus fuerit aut pacis viola-
torem in contubernio suo habuerit et de his in prosentia sui epi-
scopi sufficiente testimonio convictus fuerit, comiti, in cuius comitatu
clericus hoc facinus perpetraverit, viginti libras persolvat et de
tanto excessu secundum statuta canonum episcopo satisfaciat. Si
autem idem clericus inobediens exstiterit, non solum officio et bene-
ficio ecdesiastico privetur, verum etiam tanquamproscriptushabeatur.
[7] Si iudex clamore populi aliquem pacis violatorem ad castrum
alicuius domini secutus fuerit, dominus, cuius castrum idem esse
dignoscitur, ad faciendam iustitiam illum producat; quodsi de sua
fuerit diffisus innocentia et ante conspectum iudicis venire formida-
verit, si mansionem in Castro habet, dominus eius omnia mobilia
sua sub iuramento iudici repraesentet et eum de cetero in domo
sua tanquam proscriptum non recipiat; si vero mansionem in Castro
non habuerit, dominus eius secure eum adducere faciat, et post-
modum iudex cum populo eum tanquam pacis violatorem persequi
non desistat.
[8] Si duo homines pro uno beneficio contendunt et unus
super eodem beneficio investitorem producit, illius testimonium,
cum mvestitor donum investiturae recognoscit, comes primo recipiat;
et si idem probare poterit idoneis testibus, quod absque rapina hoc
idem beneficium habuit, remota controversiae materia illud obtineat;
quodsi de rapina prsesente iudice convictus fuerit, rapinam dupli-
citer solvat, beneficio vero careat, nisi iustitia et iudicio dictante
illud in posterum requirat.
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
232
115 (97). König! Reicha-Lsadfriede 1152.
[9] Si tres vel plures contenduut de eodem beneficio pro-
dueentes uterque diversos investitores, iudex, in cuius prsesentia
causa ventilatur, a duobus requirat boni testimonii hominibus in
provincia eorundem Jitigatorum commorantibus per sacramentnm
quod iuraverint, quis illorum absque rapina eius beneficii possessor
exstiterit, et cognita ex ipsorum testimonio rei veritate possessor
beneficium suum quiete obtineat, nisi iudicio et iustitia dictante
alter de manu sua ülud eripiat.
[10] Si rusticus militem de violata pace pulsans manu sua
iuraverit, quod non voluntarie sed necessitate hoc fecit, manu quarta
se miles expurgabit. Si miles rusticum de violata pace pulsans rusti-
cus manu sua iuraverit, quod non voluntarie sed necessitate hoc
fecit, de duobus unum rusticus eligat: aut divino aut humano iudicio
innocentiam suam ostendat, aut septem testibus idoneis,. quos iudex
elegerit, se expurget. Si miles adveräus militem pro pace violata aut
aliqua capitali causa duellum committere voluerit, facultas pugnandi
ei non concedatur, nisi probare possit, quod antiquitus ipse cum
parentibus suis natione legitimus miles exsistat.
[11] Post natale sanctas Mariae unusquisque comes septem boni
testimonii viros sibi eligat et de qualibet provincia sagaciter disponat
et, quanto pretio secundum qualitatem temporibus anona sit ven-
denda, utiliter provideat; quicunque vero contra deliberationem
ipsius infra anni terminum altius modium et carius vendere prse-
sumpserit, tanquam violator pacis habeatur et totidem viginti libras
oomiti persolvat, quanti modios altius vendidisse convictus fuerit.
[12] Si quis rusticus arma vel lanceam portaverit vel gladium,
iudex, in cuius potestate repertus fuerit, vel arma tollat vel viginti
solidos pro ipsis a rustico accipiat.
[13] Mercator negotiandi causa provinciam transiens gladium
suum sue seile alliget vel super vehiculum suum ponat, ne un-
quam lsedat innocentem, sed ut a praedone se defendat.
[14] Nemo retia sua aut laqueos aut alia quselibet instru¬
menta ad capiendas venationes tendat, nisi ad ursos apros vel lupos
capiendos.
[15] Ad palatium comitis nullus miles arma ducat nisi ro-
gatus a comite.
[16] Publici latrones et convicti vel conpacti antiqua dam-
nentur sententia.
[17] Quicunque advocatiam suam vel aliquod aliud beneficium
inornate tractaverit et a domino suo admonitus fuerit nec resipuerit
et in sua perseverans insolentia, ordine iudiciario tarn advoeatia
quam beneficio exutus fuerit, si postmodum ausu temerario advo¬
catiam vel beneficium invaserit, pro violatore pacis habeatur.
[18] Si quis quinque solidos valens vel amplius furatus fuerit,
laqueo suspendatur; si minus, scopis et forcipe excorietur ettondeatur.
[19] Si ministenales alicuius domini inter se guerram habu-
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
233
116 (98). Kaiser L Provinrisl-Landfriede 1179.
erint, comes sive iudex, in cuius regimine eam fecerint, legee et
iudicia exinde proeequatur.
[20] Quicunque per terram transiens equum suuro pabulare
voluerit, quantum propinquius secundum viam stans amplecti po-
tuerit ad refectionem et respirationem equi sui, impuue ipsi equo
"orrigat. Licitum sit etiam, ut herba et viridi silva sine vastatione
et noxa quilibet utatur pro sua commoditate et usu necessario.
116 (98). Kaiserl. Provinzial-Landfriede. 1178 Febr. 18.
(Erneuerung eines alten Landfriedens angeblich Karls des Großen.)
Ans Hon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. I (1893) 8. 381,'S.
Fridericus dei gratis Romanorum imperator et semper augustus.
Ex debito imperialis officii tenemur per Universum imperium no* •
strum pro necessitate et statu provinciarum pacem ordinäre, ordi-
natam nostra auctoritate confirmare. Cum itaque in prima dominica
quadragesime, que fuit 12 kal. marcii, in opido Wizenburc ad facien-
das iusticias pro tribunali sederemus, assidentibus nobis principibus
et nobilibus illius terre, astantibus etiam ministerialibus et provin-
cialibus cunctisque simul devote postuiantibus pacem antiqusm a
predecessore nostro Karolo divo augusto institutam, renovavimus
ipsam et a proximo pasca ad duos annos inviolabiliter observandam
indiximus. Huius autem pacis forma 66t:
[1] Ville villarum habitatores clerici monachi feminar merca-
tores agricole molendina ludei, qui ad fiscum imperatoris pertinent,
venatores et ferarum indagatores, quos ,weidelude‘ dicimus, omni
die pacem habeant, nisi hii qui laqueos tendunt et compedes ponunt,
qui nullo die aut loco pacem debent habere.
[2] Si quis habet inimicum, quem persequi voluerit, perse-
quatur eum in campo absque dampno rerum suarura aut capiat
eum, statim iudici ipsum representans iudicandum. Quodsi reus
ad aratrum molendinum seu villam confugerit, firma pace potiatur.
[3] Persequi vero inimicum nulli conceditur nisi certis diebus
in 8eptimana, videlicet feria secunda tercia quarta usque in occa-
sum 8olis; aliis quatuor diebus plenam pacem habeat.
[4] Si quis fugientem inimicum insequitur usque ad villam
et inpetu equi, non sua sponte in villa delatus fuerit, in porta
'ville lanceam et arma, quibus absolvi potest; abiciat; in villa autem
saoramento asserere tenetur, non propria voluntate, set inpetu equi
villam intrasse; alioquin violator pacis erit.
[5] Si quis hanc pacem homicidio infregerit, si capitur, capi-
talem sententiam subibit; si aliquem vulneraverit, manus eius
amputetur.
[6] Si reus perpetrato m&leficio effugerit, per trinas quatuor-
decim dierura inducias citetur. Si venerit. septima manu se expurget,
nisi forte oocisi vel vulnerati aliquis amicus eum duello super hoc
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
234
116 (98). KaiferL Pronnxial-Undfriede 1179.
inpetere voluerit; in quo si ceciderit accusatus de homicidio, collo
plectatur; de eff usione sanguinis accusatus si ceciderit, manum amittat.
[7] Si homicida vel vulnerator in facto deprehensus fuerit et
pretenderit, quod hoc in defensione vite sue fecerit, cum viris bonis
et probatis septima manu se expurget, nisi predicto modo amicos
occisi vel vulnerati eum duello convincere voluerit.
[8] Si quis aliquem expoliaverit, confessus aut inde conviotus
ablata integre restituat et iudici componat; si voluerit expurgari, sola
manu se expurget.
[9] Si malefactores legitime citati ad ternas inducias quatuor-
decim dierum venire contempserint, ipsi et eorum receptatores seu
hospites vel etiam fautores proscribantur, nisi de hoc accusati sola
manu se expurgaverint. Iudices malefactorum proscriptores ad pre-
sentiam imperatoris debent venire et a sua clementia postulare, ut
illos proscribat sua auctoritate. Probabunt etiam cum septem viris
ternas quatuordecim dierum inducias et earum quaslibet legitime
datas fuisse.
[10] Si vero proscripti in proscriptione imperatoris per annum
et diem fuerint, exleges erunt et omni iure de cetero carebunt»
nec ius aliquod in beneficiis et allodiis habebunt. Taliter proscriptos
nec imperator nec iudex alius a proscriptione absolvere debet, nisi
prius actori satisfecerint. \
[11] Violator pacis a iudice citatus ad iudicium veniat cum *
triginta gladiis tanturn nec plures quam 29, ut ipse sit tricesimus,
secum habeat, qui nulla arma preter gladios ferant. In arbitrio
iudicis sit, quot homines et que arma habere voluerit.
[12] Iudices ipsi, si aliquem contra huius pacis institutionem
leserint vel alicui iniuriati fuerint, de se ipsis iusticiam faciant; alio-
quin gravatus liberam habeat potestatem super eo querimoniam mo-
vendi coram iudice superiori.
[13] Si viator equitans necesse habuerit pascere equum suum,
pedem unum ponat in via et falce vel cultro quantum expedit de
frugibus resecet et in via equum suüm reficiat. et inde nil de frugibus
deferat; gramen non incidat, sed in ipso gramine equum suum quod
satis est pascat. Qui aliter fecerit, pacis violator erit.
[14] Rustici et eorum condicionis viri extra villas euntes nulla
arma preter gladios ferant; in villis autem neque gladios neque
alia arma portent. In domibus autem quelibet arma habeant, ut,*
si iudex ad emendationem violate pacis eorum auxiliis indiguerit,
cum armis parati inveniantur, quoniam in hoc articulo iudicom
sequi tenentur pro iudicis arbitrio et rei necessitate.
[15] Si quis in aliqua villa vel in alio loco quam in civitatibus
habuerit hominem, quem asserat suum proprium esse vel advoca*
ticium, illius loci iudici querimoniam moveat. Iudex conquerenti
iusticiam faciat. Si vero iudex illum per vim defendere voluerit, ne
domino conquerenti satisfaciat, ipse iudex teneatur actori coram
superiori iudice respondere.
Digitized by
Go gle
Original fra-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
117 (99). Hofgerichtsspruch. 1184.
235
[16] Statuimus etiam et imperiali auctoritate precipimus prin-
cipibus nobilibus liberis et ministerialibus, ut persequantur predones
fures latrones falsarios monetarum et qui eos hospitantur, qui dicun-
tur ,cern‘. [— zeren, verköstigen.]
[17] Item quandam sententiam antiquam iustam set diu . so-
pitam renovavimus, cuius promulgationi curia nostra assensum
dedit. Hec autem sententia taliS est: qui nocturna incendia com-
miserint et ea commisisse non negaverint, omni iure priventur nec
in beneficiis sive allodiis aliquod ius obtineant.
['18] Hec pacis statuta in his finibus observanda indiximus et
extendenda: usque ad pontem Lutherichewilre, ubi finitur episco-
patus Spirensis et potestas iurisdictionis langravii in terra Spirchowe
et descendet ultra Musellam usque in terram Meineveit et ubi duo
episcopatus iunguntur, Coloniensis et Treverensis; hinc usque ad
Saram fluvium et ultra Renum, ubi finitur comitatus comitis Ber-
toldi de Creigowe et comitis Heinrici de Grezengen, et descensu per
totam montanam stratam, que Bercstrate nominatur; inde usque
Eichenbuhel, ubi incipit episcopatus Wirceburgensis; inde usque
ad pontem Fuldensem, ubi finitur comitia comitis Berdoldi de No¬
ringes, et per totam terram Wethereibe; inde per altitudinem in comi-
tatum comitis Heinrici de Dietse et per provinciam comitis E&berti
de Nassowe, usque ubi finitur archiepiscopatus Coloniensis et Tre¬
verensis, et per totam terram Einriche et per totam Ringowiam.
Huius pacis ordinationi et confirmationi festes aderant prin-
cipes nobiles excellentes viri: Cünradus palatinus comes Reni, comes
Emicho de Liningen, comes Simon de Sarbrugge, comes Godefridus
de Spanheim, comes Emicho de Boninburc et frater suus Conradus,
Bernardus Silvestris comes, comes Theodericus de Merburc, Ger-
hardus de Schowenburc et frater suus Berdoldus, Godefridus de
Horningen et alii quamplures.
Acta sunt hec in Wizenburc anno Domini 1179, indictione 12.
117 (99). Uofgerichtsspruch. 1184 Mftrz 15.
Aus Hon. Germ, hist LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 422. — Andere
Hofgerichtssprüche s. unser Inhaltsverzeichnis.
In nomine Domini. Dum Henricus comes de Tirol rogaret
venerabilem dominum Albertum Tridentine sedis electum, quatinus
eum in colle uno, qui est in monte supra villam Selsi, castrum
edifficare permitteret, et ipse dominus Albertus electus denegana
hoc penitus, dicens sibi quod non permitteret, veniens idem comes
ante presentiam illustrissimi Federici imperatoris invictissimi sem-
perque augusti ipsum rogavit inquirere laudum unum super hoc,
scilicet utsi in eommitatu suo castrum sine contradictione edifficare
posset an non. Ibique in continenti assurgens prememoratus dominus
Albertus electus econtra peciit a prememorato domino imperatore,
ut super hoc laudum fieri faceret, dicens videlicet: postquam pre-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UMIVERSITY OF MICHIGAN
236 118(100). Kais. Landfr.-Gebot 1220. 119(101). Sich«. Landfriede 1228.
dictus collis est situs in ©o commitatu, qui est communis inter
me et predictum comicem, si in eo absque mea volunptate et con-
sensu castrum edifficare possit an non. Super quam interrogationem
prefatus dominus imperator interrogavit dominuin Ottonem false-
gravium, ut laudaret quid iuris esset. Qui laudavit dicena: ubicum-
que duo comites unum commitatum inter se comuuem habent, unus
eorum sine altero in eodem commitatu castrum construere non
potest.
Factum est hoc laudum Achenou in camera iam dicti domini
imperatoris nullo contradicente in presentia Henrici et Odolrici
comitum de Piano, Adelperii de Burgus, Rupretti de Stilfs, Swikerii
et Outi. de Montealbano, Odolrici et nepotis eius Odolrici de Arcu,
Ottonis et Eallochi de Winec, Henrici de Salee, Ribaldi de Cagnano,
Alberti de Ripa, Trintinelli, Perati, Triutseni de Rambaldo, Federici
Scanci, Henrigiti de Tridento, Amelrici de Civigano, Tulleni, Gerardi
de Pesena.
Anno dominice nativitatis millesimo centesimo octuagesimo
quarto, die Iovis decimo exeunte marcio, ind. secunda.
Ego Albertus domini Federici imperatoris invictissimi notarius
isto laudo [!J interfui et exinde hoc instrumentum scripsi.
118 (100). Kaiserliches Gebot den Landfrieden zu beschwören.
[1220 nach Not. 22.]
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) 8. 111.
Fridericus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus
et rex Sicilie archiepiscopis episcopis abbatibus ducibus nobilibus
liberis et ministerialibus omnibw. in imperio constitutis gratiain
suam et omne bonum. Scire debetis certissime et nullatenus dubi-
tare, quod, si Status terre vestre malus est et turbatio est in par-
tibus vestris, ut audivimus, supra modum nobis displicet, et r.
emendetur in melius, omnem diligentiam quam poterimus intendimi s
adhibere. Mandamus ergo vobis sub obtentu gratie nostre, ut pacem
firmatam in curia celebrata Frankenfurt infra 4 ebdomadas iuretis,
tarn divitibus quam pauperibus vobis subiectis ut similiter iurent
et servent iniungentes diligentius et mandantes. Quicunque enim non
iuraverit et mandatum nostrum adimplere neglexerit, indignationem
nostram indubitanter se noverit incurrisse. Et hoc etiam volumus,
ut precepti nostri contemptores in proxima curia, quam celebraturi
sumus, manifeste in nostra presentia nominentur.
119 (101). Sächsischer Landfriede. [1223.J
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 394—396.
Eec est forma pacis antique, quam dominus imperator precepit
renovari:
[1] Clerici monachi mulieres moniales agricole iusti venatores
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
119 (101): 81chBiBcher Landfriede 1228. 237
piscatores Iudei omni die et tempore firmam paoem habebunt in
personis et in rebus.
[2] Ecclesie cimiteria aratra molendina et rille infra eepes
suas eandem pacem habebunt.
[31 Strate omnes cum in terra tum in aqua eandem pacem
«t ius nabebunt, quod ab antiquo habuerunt.
[4] Quicunque habet manifestum inimicum, in feria secunda,
feria tercia, feria quarta, extra predictas res et loca, in persona
sua et non in rebus ledere potest, ita quod eum non capiat. Feria
quinta, feria sexta, sabbato, die dominico omnis homo firmam pacem
babebit preter eos, qui proscripti sunt et abiudicati falsarii, et illos,
qui sunt ,strikere‘ et ,druhere‘; qui nullam paoem aliquo tempore
habebunt vel in personis rel in rebus.
[5] Quicunque vero contra pacem ordinatam aliquem occiderit,
capite plectetur. Si aliquem rolnerarerit, manum perdet. Si aliquem
percusserit sine sangwinis effusione, 60 solides iudici componet et
percusso satisfaciet.
[6] Si vero aliquis in diebus illis, quibus hostem suum ledere
potest quispiam, hostem suum insequitur, et dexträrius contra volun*
tatem suam infra sepem ville eum pertulerit, et si timore persone
statim in eadem villa iurare non audet, postmodum coram iudice,
quod non voluntarie intrarerit, iurabit.
[7] Raptus sive oppressio virginis rel mulieris per capitis
decoUacionem punietur.
[8] Yiator, in via ünum pedem tenens, equo suo segetes gladio
cultello vel falce potest incidere et equum suum fessum reficere, ita
quod nichil inde deferat. Si autem segetes aliter inciderit vel aliquid
inde detulerit, pacem violavit, für suspendetur.
[9] Qui alium clam occiderit, quod ,mord‘ dicitur, in rota
punietur.
[10] Quicunque de eo, quod ,schah‘ dicitur, ab aliquo impetitur,
in persona sua se defendet vel sententiam iudicis sustinebit.
[11] Nullus a possessione rerun quas possidet eicietur, nisi
possessio ab eo evincatur.
[12] Quicunque pacem in se ledi proclamabit, nisi in procla-
matione ante iudicem permanserit, pacem violavit.
[13] Si quis predam fecerit, predara cum iuramento reddet et
iudici secundum iusticiam componet vel iuramento se expurgabit,
quod predam non fecerit.
■ [14] Si quis pro alicuius querimonia vocatur a iudice, plures
secum ante iudicem ducere non debet quam 30, qui nulla arma
preter gladios habebunt; similiter faciet actor. Iudex autem quot
volt cum armis debet habere.
[15] Servientes, qui loricas et arma ducent, proscripti sunt
et sicut proscripti iudicabuntur, nisi coram iudice, antequam de-
preheodantur, iurent, quod nullis armis deinceps utantur preter-
quam gbidüs sicut alii servieutee.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
238
120 (102). Reichelandfriede 1224.
[16] Ineendiarius cum se septimo, qui ius suum habeant, coram
comite, in cuius comecia bona incendit, quod incendium non fecerit,
iprabit. Quod si non fecerit, comes denunctiabit eum etsequaces
s'uos in proscripcione domini imperatoris, et se a proscripcione non
absolvet nisi -per dominum imperatorem.
[17] Nülla reisa fiet. Si autem reisa facta fuerit, is, qui dampnum
passus est, veniet ad imperatorem vel ad iudicem illius regionis et
afferet nomina eorum, qui reisam fecerunt, scripta vel viva voce ea
denunctiabit, et illi citabuntur per 14 dies. Qui vero non venerint,
denunctiabuntur proscripti ab imperatore vel a iudice. Qui vero
veniunt et reisam se fecisse fatentur, satisfaciant dampnum passo et
iudici componant. Qui vero non fatentur, expurgabunt se manu
septima idoneorum virorum.
[18] Si quis autem extra terminos illius pacis reisam fecerit,
infra terminos huius pacis iudicabitur ut proscriptus secundum
formam huius pacis, si deprehensus fuerit.
[19] Si quis autem eorum aliquem, qui in reisa fuerint, de-
prehenderit flagrante maleficio et coram iudice duxerit, si probare
poterit per idoneos testes septem, quod in reisa fuerit, ut pro¬
scriptus iudicabitur.
[20] Qui veiro aliquem eorum, qui in reisa fuerint, occiderit vel
volneraverit et in causam propter hoc tractus fuerit, si manu septima
probare potuerit illum in reisa fuisse, super hoc non teneatu?
respondere.
[21] Cum pax violata fuerit et clamor sequencium ortus fuerit,
tenentur omnes, ad quos clamor pervenerit, sequi cum armis, st opüs
fuerit per triduum propriis expensis preter agricolas et cultores
vinearum. Quod qui non fecerit, componet penam iudici.
[22] Qui autem hanc pacern infra sex septimanas non iuraverit,
in eo non potest pax violari et, ut constet eum iurasse, per duos
testes hoc ostendet, si oportuerit.
[23] Qui vero pacem iuraverit, bona eius, ubicumque sita sunt,
sub pace debent comprehendi.
[24] Pax ista iurabitur usque ad pascha et a pascha usque ad
duos annos.
Hec acta sunt aput Frankinfurt.
120 (102). Beiehslandfriede (Trenga Henrici). [1224.]
Am Mon. Germ, faiet. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 398ff.
Hec est forma pacis, quam dominus noster rex Henricus apud
Wirxeburg cum principibus ordinavit et iurari fecit:
[1] Clerici, mulieres, moniales, agricole, mercatores, iusti vena-
tores, piscatores, Iudei omni die et tempore firmam pacem habebunt
in personis et in rebüs.
[2] Ecclesie, cimiteria, aratra, molendina, ville infra sepes suas
eandem pacem habebunt.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
120 (102). Reichslandfriede 1224. 239
[3] Strafe oranee cum in terra tum in aqua eandem pacem
[et ius] habebunt, quod ab antiquo habuerunt.
[4] Quicumque habet manifestum inimichm, eum feria se-
cunda, feria tercia, feria quarta, extra predictas res et loca, in
persona et non in rebus ledere potest, ita quod eum non capiat.
Feria quinta, feria sexta, sabbato, die dominico omüis homo firmam
pacem habebit in personis et in rebus.
[5] Quicumque contra pacem ordinatam aliquem occiderit,
capite plectetur. Si aliquem volneraverit, mauum perdet. Si ali¬
quem percusserit cum sanguinis effusione, sexaginta solidos iudici
componet et secundum condicionem suam heso satisfaciet. Si vero
ree non habuerit, de quibus satisfaciat, excorietuf.
[6] Si aliquis in diebus, in quibus hosteüi suum ledere potest,
ipsum insequitur, et equus contra voluntatem suam infra sepetn
ville eum pertulit, arma deiciat, tarn principalis quam complices sui;
et si timore persone statim in eadem villa iurare non audet, post-
modum coram iudice, quod non sponte intravit, iurabit.
[7] Raptus sive oppressio virginis per capitis decollationem
punietur. Si aufugerit, detentor ipsius, a quo reus a iudice postulatus
fuerit, cum reo pari bene et sentencie subiaoebit.
[8] Yiator, in via pedem unum teDens, equo suo cultello gladio
vel falce segetes incidere potest, ut ipsum reficiat, ita quod nichil
inde deferat. Si autem segetes aliter inciderit et aliquid inde
detulerit, pacem violavit, für suspendetur.
[9] Qui alium clam occiderit, quod ,mord‘ dicitur, in rota
punietur. Si aufugit, et fama publica, que vulgo ,loimunt‘ dicitur,
exstiterit, et reus proprietates et feoda habuerit, primi sui domini,
a quibus feoda tenuit, se de illis infra 14 dies intromittent, et sic
a primis usque ad secundos et tercios dominos usque ad dominum
imperii; qui feoda predicta, si per negligenciam ad ipsum devene-
rint, retinebit. Proprietates autem ipsorum heredes proximi recipient.
Quod si neglexerint infra 14 dies, dominus provincie ea recipiet,
et sic iterum usque ad dominum imperii producentur. 1s autem,
qui reum receperit et foverit, a die certe sciencie cum reo pari pene
et sentencie subiacebit.
[10] Quicunque alterius inimicus extiterit et ipsum defidare
voluerit, tribus diebus, antequam nocumenta sibi procuret, de-
nuntiet; alioquin et pacis et fidei violator habebitur.
[11] Quicunque cultello alium occiderit vel vulneraverit, in-
famie que ,mord‘ dicitur reus erit.
[12] Nullus a possessione rerum quas possidet eicietur, nisi
possessio ab eo in iuditio evincatur.
[13] Quicunque pacem in se ledi proclamaverit, nisi in pro*
clamacione ante iudicem perseveraverit, pacem violaverit.
[14] Si quis predam fecerit et eam fecisse confessus fuerit,
cum iuramento reddet et iudici secundum iusticiam componat vel
Difitized by
Gck igle
Original from
UJNj^RSrraiyilC HIG A N
840
120 (102). Reichalandfriede 1224.
iuramento, duobus sibi adiunctis, qui nominati fuerint, se expur*
gabit, quod predam non fecerit.
[15] Quicunque predam que ,reraup et predam que ,atrazraup‘
et crimen quod ,scach‘ dicitur commiserit, si flagrante maleficio
iudici presentatus fuerit, capite plectetur. Si autem aufugerit et ad
iudicium vocatus infra 15 dies non comparuerit, ut reus, ut infamis
iudicabitur. Si quis autem taiium quemquam a iudice postulatum
contra ius manutenere et defendere presumpserit, tarn ipse detentor
post proscriptionem suam bis et tertio a iudice commonitus non
resipuerit, cum reo pari infamie ac sentencie subiaoebit. Si autem
reus aä vocacionem iudicis iudicio se presentaverit et factum nogare
voluerit, actor vel per se vel per alium in monomachia eum con*
vincere potest, et reus in persona propria se defendet. Quod si actor
facere noluerit, concedetur reo expurgatio manu septima, eorum
tarnen, qui ad hoc in ^ingulis provinciis sunt eiecti.
[16] Hii autem, qui in infamia, que ,loimunt‘ dicitur, laborant,
ad expurgationem nonnisi in pubiico iudicio admittentur; quorum
tarnen expurgationem iudex secundum suum arbitrium potest aggra-
vare. Si autem ,loimunt‘ contra quemquam probari debet, per plurium
ac meliorum illius provincie confessionem hoc fieri debet.
[17] Si aliquis in eadem iurisdictione a iudice sibi iusticiam
de aliquo postulaverit, iudex infra 15 dies sibi iusticiam faciet.
Quodsi ille non satisfecerit, extunc dabit iudex actori auctoritatem
pignorandi, et illud pignus salvum tenebitur per 15 dies; quod si
redemptum non fuerit, iudicis auctoritafc vende tur, et pignorator
suo reeepto residuum restituet. Si quis pignorationem a iudice
licentiatam prohibuerit, tamquam predo a iudice proscribetör,
[18] Si autem reus in aliena iurisdictione exstiterit, actor cum
testimonio sui iudicis ad iudicem rei accedet, datis induciis ad
arbitrium iudicis secundum locorum distanciam; et si ibidem satis-
factionem non habuerit, cum oportunitatem habuerit, secundum for-
mam predictam pignorabit.
[19] Si quis proscriptus fuerit, absolvi a proscriptione non aliter
poterit, nisi datis duobus vel tribus fideiussoribus, qui tantum habent
in eadem iurisdictione feodi vel proprietatis, unde possint dampnum
restituere cum debita pena et iudicis composicione. Reus autem si
infra 15 dies non composuerit, fideiussores ad eundem terminum
pro reo satisfacere tenebuntur. Proscriptus autem, si infra 16 dies
neglexerit absolvi, a iudice terre curie regie tradetur proscribendus;
in qua si per annum et diem permanserit, exlex iudicabitur. Si quis
autem vel in Castro vel alio quolibet modo proscriptum manutenere
presumpserit, et a iudice commonitus ipsum non reliquerit, eidem
dampnationi una cum Castro vel municione qua et reus subiacebit.
Si autem fideiussores cum reo infra 14 dies non composuerint, iudex
eos pro reo faciet pignorari.
[20] Nullus in advocatiis inimico suo malum inferet, quoniam
re* ecclesiarum es?«'. noscnntn? et «’io domni pape et
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
■ 121 (103). ReicbB(Landfriedenß)-Ge*eti 1235.
241
imperatoris consistunt; quod si quis secas fecerit. proscribatur et
excommunicetur.
[21] Quicunque alium extra manifestem guerram ceperit, de
quo querimoniam coram iudice non fecit, si captivatus a iudice postu-
latus restitutus non fuerit, tarn detentores quam loca, in quibus
captivatus fuerit, proscribantur.
[22] Si quis de incendio manifesto tercia manu inficiari voluerit,
septima manu eorum, qui ad hoc deputati et electi sunt, se expurgabit;
quod si non fecerit, exlex iudicabitur et depreheusus rota punietur.
[23] Heretici, incantatores, malefici quilibet de veritate convicti
et deprehensi ad arbitrium iudicis pena debita punicntur.
[24] Quemcunque episcopus excommunicaverit et eum impera-
tori vel regi per litteras suas vel viva voce excommunicatum denun-
ciaverit, illum et imperator et rex proscribent, et ab ea proscriptione,
nonnisi prius parti lese satisfecerit, absolvetur.
181 (103). Reicli8(Laudfriedens)-Gesefcz. 123« August,
a) Kanzleimäßige lateinische Fassung.
Aas Mon. Germ, hist LL. Sectio IV. ßd. II (1896) S. 2411t
Fridericus secundus divina favente clemencia Romanorum im¬
perator semper augustus Jerusalem et Sicilie rex.
Imperialis eminencie solium nutu divine provisionis adepti circa
regimen subiectorum consilia nostra duplici vincuio pacis et iusticie
roboranda providimus, ut per hec nominis nostri celebritas habeat
quod sibi servet ad gloriam, subditis ad salutem. Ex his enim
precipue munitur aucturitas imperantis, cum in observancia pacis
et execucione iusticie, quaotum terribilis est perversis, tan tum est
desiderabilis mansuetis. Proinde cum ad commissam nobis rem
publicam gubernaudam no§ urgens cura sollicitet, ut sub felici
nostrorum temporum statu circa subiectos nobis imperii populos
vigeat pacis et iusticie moderameu (licet per totem Germauiam
constituti vivant in causis et negociis privatorum consuetudinibus
antiquitus traditis et iure non scripto, quia tarnen ardua quedam,
que generalem statum et tranquillitatem imperii reformabant, non-
dum fuerant specialiter introducta, quorum partem aliquam, si
quando Casus trahebat in causam, ficta magis opinio quam statuti
iuris aut optente contradictorjo iudicio consuetudinis sentencia
terminabat), de consilio et assensu dilectorum principum ecclesiasti-
corum et secularium in sollempni curia celebrata Moguncie con*
stitutiones quasdam certis capitulis comprehensas presentibus eisdem
principibus nobilibus plurimis yt aliis fidelibus imperii fecimus
promulgari; quas in publica munimenta redactas ab universis et
singulis iussitnus inviolabiiiter observari, pena contra transgressores
sacrarum Constitution um edita, prout violate mäiestetis decus et
facilicas exigit delinquentis.
[1] Libertates ecclesiarum et iura tanto liberalius nostra debet
Ajfann n. BwnhaUa, UrkwodM, 4. Aofl. 16
Digitized by
Go», igle
Original frcm
UNIVERSITY OF MICHIGAN
242
121 (103). Reiche (Landfnedens)-Ge*et* 1235.
fovere clemencia, quanto devocius nobis ab eisdem et earum fec-
toribus in spirituallbus et temporalibus servicium exKibetur. Sta-
tuimus igitür firmiter et districte precipimus, ut in civitatibus opidis
villig et omnibus locis sacri nostri iraperii episcoporum et archi-
diaconorum iurisdictioni nullus iniuste resistat, set eorum ordina
tiones et iuste sentencie in causis ecclesiasticis observentur.
[2] Statuimus insuper et districte iubemus, ut omnes eccle-
siarum advocati fideliter eas pro viribus et posse suo defendant,
sicut divinam graciam et nostrum diligunt favorem. In bonis eciam
advocaciarum suarum ita se racionabües et modestos exhibeant, ut
ad nos de ipsis gravis querela non veniat. Alioquin ad satisfactionem
querelancium de ipsis sumemus, ut est iustum, debitam ultionem.
Preterea sub obtentu gracie nostre et imperii firmiter inhibemus,
ne quis propter quamcumque culpam debitum vel guerram advo-
catorum bona ecclesiarum invadat vel pignoret vel incendiis dampni-
ficet aut rapinis. . Quod si fecerit, convictus legitime coram suo
iudice proscribatur; nec proscriptio relaxetur, nisi triplum dampni
persolvatur illati, duplum ecclesie, cuius bona sunt, et simplum
advocato.
[3] Sepius accidit, ut presertim inter militares viros orta
contencio treugarum interposicione per obligationis vinculum icon-
quiescat; quia quod ex humanis erroribus per momenta subtrahitur,
nisi nexui pene subiaceat, in perniciem pristinam recidivat. Firmiter
igitur et districte precipimus, ut, si is, in quo treuge violate sunt,
cum eo, in cuius manum promisse fuerunt, et duobus aliis syno-
dalibus viris integri Status de violatione treugarum coram iudice
suo per sacramenta probaverit, violator proscribatur nec um quam
absolvatur a proscriptione preter voluntatem actoris, vel manum
perdat. Si vero is, in cuius manum treuge date sunt, noluerit
veritati testimonium perhibere, cogatur a iudice, nisi declaret suam
ignoranciam sacramento; alioquin convictus manum amittat. Quod
si per mortem alicuius treuge fuerint violate et consanguineus inter-
fecti aliquis probaverit secundum formam iam dictam, violator con¬
victus perpetuo sit ,erenlos‘ et ,rehtlos‘.
[4] Oportet officio iudicis merita suffragari, quia moribus debet
excellere, qui reatus discutit aliorum. Sanctimus igitur sub obtentu
gracie nostre firmiter iniungentes, ut principes nostri et omnes alii,
qui iudicia tenent a nobis ininediate, causas coram eis arbitratas
secundum terrarum racionabilem consuetudinem iusto iudicio ter-
minent et idem precipiant aliis iudicibus, qui sub eisdem sunt et
iurisdictionem ab eis tenent; quod qui non fecerit, districte eum
prout iustum fuerit puniemus, nil de iure nostro vel pena-nobis
attinente remissuri, nulli volentes in hoc parcere vel deferre. Idem
precipimus eciam a maioribus iudicibus circa inferiores iudices
firmiter observari.
[5] Ad hoc magistratus et iura sunt prodita, ne quis sui doloris
vindex sit, quia, ubi iuris cessat auctoritas, excedit licencia seviendi.
Digitized by
Gck igle
■
UMIVERSITY OF MICHIGAN \
121 (103). Reichs(Landfmdeiis)-GeMts 1236.
243
Statuimus igitur, ut nullus, in quacumque re dampnum ei vel
gravame» fuerit illatum, se ipsum vindicet, nisi prius querelam suarn
cöram suo iudice propositam secundum ius usqae ad diffinitivam
sentenciam prosequatur; nisi in continenti ad tutelam corporis sui
vel bonorum suorum vim vi repellat, quod dicitur ,nothwere‘. Si
quis aliter processerit ad vindictam, dampnum illatum adversario
solvat in duplum, nulla actione sibi de dampnis vel gravaminibus
illatis sibi de cetero competente.
[6] Si quis vero coram iudice sicut predictum est in causa
processerit, si ius non fuerit consecutus et necessitate cogente oportet
eum diffidare inimicum suum, quod vulgo dicitur ,widersage‘, hoc
diurno tempore faciat; et extunc usque in quartum diem, id est
post tres integros dies, diffidans et diffidatus integram pacem serva-
bunt sibi in personis et rebus. Is autem, in quo violatum fuerit hoc
statutum, coram iudice conqueratur; qui per se vel per nuncium
citabit violatorem; et nisi violator productus super hoc vel septena
* manu sinodalium hominum purgaverit innocentiam suam, quod non
commiserit contra hoc statutum, perpetuo pene subiaceat, quod dici¬
tur ,erenlos unde rehtlos*.
[7] Cum aliena invito domino non sine iuris iniuria contrac-
tentur, eo durius quis furti et falsitatis arguitur, quo presumptuosius
aliquid sibi de rei publice proventibus usurpavit. Ideoque statuimus,
ut omnia telonea tarn in terris quam in aquis post mortem dive
memorie patris nostri imperatoris Heinrici, a quocumque et ubi-
cumque instituta fuerint, removeantur omnino, nisi is qui habet
coram imperatore probet, ut iustum est, se teloneum de iure tenere.
Item precipimus omnium teloneorum superadiectionem removeri et
omnino cessare et in statu pristine institutionis debite permanere.
Si quis autem huius noetre sanctionis violator exstiterit aut aliquid
ultra debitum et statutum extorserit vel usurpaverit in loco indebito,
coram suo iudice de his legitime convictus tanquam predo et popu-
lator strate publice puniatur. Receptores vero teloneorum tarn in
terris quam in aquis debito modo teneri volumus ad reparationem
poncium et stratarum, transeuntibus et navigantibus, a quibus telonea
accipiunt, pacem securitatem et conductum, ita quod nichil amittant,
quatenus durat districtus eorum, prout melius possunt fideliter pro-
curando. Quicumque vero tercio legitime convictus fuerit coram
nobis statutum hoc non servasse, teloneum domino vacei a quo
illud tenet.
[8] Districte insuper inhibemus, ne domini vel civitates pre-
textu facien darum municionum vel alia quacumque de causa telonea
vel exactiones instituant, que vulgo dicuntur ,ungelt‘, in homines
extra positos vel extraneos vel bona eorum, set dominus de suo
vel hominum suorum bonis edificet, violatoribus huius edicti nostri
tanquam predonibus strate publice puniendis.
[9] Si bellum vel verra fuerit inter aliquos, quorum alter
vel uterque in strata teloneum habet vel conductum, neuter illorum
16 *
Digitized by
Go gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
244
121 (103). Reichs(Landlriedens)-Gesets 1235.
nec quilibet alius in odium vel culpam illius, ad quem ius telonei
pertinet vel conductus, quicquam transeuntibus rapiat, ut transeuntes
per stratam securitate gaudeant et quiete; qui contra hoc feoerit,
tanquam predo publicus puniatur.
[10] Precipimus autem omues stratas publicas observari et
coactas stratas omnino cessare.
[11] Statuimus firmiter omnes monetas post mortem dive me-
morie Heinrici imperatoris .patris nöstri omnino cessare, ubicumque
et a quocumque fuerint institute, nisi qui tenet eas, prout iustum
est, coram nobis ostendat se ab imperio de iure habere. Quicumque
vero monetas iniuste tenuerit, tamquam falsarius puniatur. Veteres
autem monete debito modo et iuste et racionabiliter observentur. •
Omnem fraudem et falsitatem in monetis fieri districtius inhibentes,
preterea falsariorum pene subiacere decrevimus omnes illos, qui
sibi monetam sive formam aliene impressionis usurpant.
[12] Stulte presumentur illicita, ubi questus improbitas bumani-
tatis beneficium actionibus venalitatis exponit. Firmiter inhibemus,
ne quis conductum alicui precio prebeat, nisi ius conducendi teneat
ab imperio iure feodali.
[13] Precipimus, ut phalbtirgari in omnibus civitatibus tarn in
nostris quam aliorum cessent et removeantur omnino. Muntmannos
eciam ubique penitus cessare iubemus.
[14] Nullus aliquem sine auctoritate iudicis provincie pignorare
presumat; quod qui fecerit, tanquam predo puniatur.
[15] Cum apud omnes ingratitudinis viciurn non leve sit cri¬
men, tanto gravius est in filio puniendum, quanto paterne pietatis
est inmemor, cuius beneficia nullo potuit obsequio vel devotione
mereri. Hac igitur edietali lege perpetuo valitura sanctimus, ut
quicumque filius patreiri suum de castris terris aliisve possessionibus
v iolenter eiecerit aut bona ipsius incendiis invaserit vel rapinis seu
cum iniuiicis patris fedus inierit, sacramenta vel fidem prestans in
paterni honoris vel bonorum ipsius grave detrimentum vel destruc-
tionem, quod vulgo ,verderpnusse‘ voeatur: si pater cum duobus viris
bone opinionis et integri Status synodalibus hominibus eundem
filium de aliquo maleficiorum iarn enumeratorum coram iudice suo
convicerit sacramento, omnium bonorum successione, tarn pater-
norum quam maternorum, mobilium et inmobilium, feodis proprietate
ac hereditate sit perpetuo ipso iure privatus; ita quod nec patris
nec ullius iudicis restitutione vel beneficio ullo umquam tempore
pociatur.
[16] Filius vero, qui mortem patris fuerit machinatus aut vul-
nerando aut vinculando manus violentas in eum iniecerit, si de hoc
coram suo iudice fuerit epnYictus, supradieto modo omni iure omnique
actu legitimo perpetuo sit ipso iure privatus, quod vulgo dicitur
,erenlos‘ et ,rehtlos‘, nulla circa ipsum restitucione locum habente.
[17] Testes vero quoscumque pater coram iudice super hiis
»uminaverit non obstante consanguinitate, qua patri vel filio sunt
121 (108). Reich*(LandfriedeM)-G«Mtz 1235.
345
astricti, omni prorsus contradictioue et exceptione cessantibas, teoean-
tur veritati testimonium perhibere; quod si renuerint, cogantnr a
iudiee iure debito et consueto, nisi suain decjaraverint ignoranciam
sacramento.
[16] Ministeriales vero et servilis conditionis homines eiusdera, *
quorum consilio et auxilio filius aliquod prefatorum scelerum per-
petravit, coram suo iudiee secundum form am supradictam a patre
convicti, supradicte pene, que vulgo dicitur ,erenlos‘ et ,rehtlos\
perpetuo cum infamie nota subiaceant ipso iure; contra quos tarnen
non ita districte procedatur, nisi prius contra filium eit processum,
ut maliciis.et fraudibus occurratur.
[19] Sane omnes alii, quorum consilio et auxilio filius contra
patrem commiserit, convicti per testes iuxta formam predictam a
iudiee, in cuius iurisdictione id evenerit, proscribantur; nec absol-
vantur a proscripcione, nisi dampna eorum consilio et auxilio illata
persolverint, patri in duplum et iudici quod tenentur, videlicet
,wette*. Si quis vero eorundem vassallus patris fuerit, nichilominus
ipso iure perpetuo cadat a feodo. Si vero dominus idem feodum ei
quandoeuinque restituerit, tantumdem de bonis suis inmobilibus vel,
si hec non habuerit, estimationem eorum iudici suo persolvere
teneatur.
[20] In omnibus tarnen causis memoratis Sit cmtiis testis Über
integri Status et bone fame, in causis parium principum et aliorum,
sive inferiores ipso sint, etiam miuisterialium; ministeriales vero in
causis ministerialium et inferiorum, set non in causis liberorum,
rustici vero et servilis conditionis homines in causis non superiorum,
set suorum parium admittantur.
[21] Si vero pater etate infirmitate captivitate aliave causa
legitima inpeditus suam non poterit iniuriam prosequi, aliquis con-
sanguineorum ipsius inpedimentum patris expressum iuramento de-
clarans ad eandem actionem prosequendam debeat tanquam pater
admitti, omni sibi iure concesso, quod patri conpeteret; hiis omnibus
specialibus in odium et detestacionem criminis contra divini et hnmani
iuris naturalem equitatem admissi generaliter perpetuo valituris.
[22] Penarum est pro quaütate nocentium inventa diversitas;
unde et proscriptos tanquam publicum crimen prosequimur, ut
quibus inmanitas flagicii patriam interdixit, inpunis eciam inferatur
offensa. Firmiter igitur et districte precipimus et statuimus pro*
scripüonis sententiam a iudicibus in locis tantum publicis promul-
gandam; nec proscripcio relaxetur, nisi sufficienti cautione pre-
missa, quod satisfiat actori secundum consuetudinem terre; quod
si iudex non fecerit, nos requisiti iudicem, ut iustum est, eundem
puniemus. Item districte precipimus, ut omnis iudex tarn princeps
quam inferior uemiui, qui a proscriptione absolvitur, relaxet penam
que dicitur ,wette‘, ut magis ceteri timeant,, ue proscriptionibus
involvantur.
[23" Item statuimus, ut quicumque per annum et diem in pro-
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERSSTY OF MICHIGAN
246 121 (108). R«ichs(Landfriedens>-Gesetz 1235.
scriptione imperatoris perstiterit, si actor, ad cuius querelam fuit
proscriptus, de hoc ipsum legitime convicerit corana nobis, per sen-
tenciam nostram ,erenlos‘ et ,rehtlos‘ pronuncietur.
[24] Item quicumque inpetitur ab alio provocatus ad duelium
pro crimitie lese maiestatis, tamquam consüio vel auxilio contra
nos aut imperium aliquid attemptaverit factiosum, si legitimis sibi
induciis prefixis non comparuerit suam innocenciam purgaturus, per
sentenciam nostram ,erenlos‘ et ,rehtlos‘ iudicetar. Item pro perfidia
Vel homicidio quod dicitur ,mort‘. *
[25] Precipimus et firmiter inhibemus, ne quis proscriptos manu-
teneat vel scienter hospicio recipiat; quod si feoerit et de hoc legi¬
time convictus fuerit, tanquam proscriptus puniatur, nisi septima
manu sinodalium hominum integri Status ignoranciam suam prirno
declaret. Ubicumque proscriptus interdicitur vel invaditur, a nemine
defendatur; et si quis eum scienter defenderit et de hoc legitime
convictus fuerit, eadem culpa teneatur et tanquam proscriptus
iudicetur.
[26] Nulla civitas vel opidum proscriptum teneat scienter;
nullus eum defendat, si ei malum aüquod inferatur; nichil ei detur
gratis; nemo secum in emptione vel venditione participet, set in
oinnibus evitetur. Si civitas eum communiter scienter tenuerit, si
est murata, murum eius iudex terre destruat; hospes eius ut pro¬
scriptus puniatur; domus eius diruatur. Si civitas muro caret, iudex
eam succendat nec ulli liceat eam defendere. Si civitas se opposuerit,
tarn civitas quam homines, qui se Opponent, cadant ab omni iure sno.
Si iudex, in cuius districtu est, hoc facere nequeat, significabitur
nobis, et nos illud exequi faciemus.
[27] Interciditur nocendi materia, si fautoris occasio subtra-
hatur. Unde etiam secundum iura civilia pari pena proseqdunur
et fures et eos, qui per participationem depositi vel empti sinum
furantibus prebuerunt. Statuimus itaque, ut quicumque scienter
emerit rem predatam vel furtivam vel hospes fuerit, id est scienter
receptor non proscriptorum predonum aut furum, si de hoc legitime
semel convictus fuerit, domino, cuius res erat, solvat in duplum.
Si secundo convictus fuerit hoc fecisse, si res predata fuerit,-tan¬
quam predo, si furtiva, tanquam für puniatur.
[28] Trahunt ad se sollicitudinem imperii reimen et diver-
saram negocia terrarum et regionum, que cum semper expediat
per nostram diligentiam expediri, querelancium causas, quibus per¬
sonaliter presidere non possumus, per virum probate fidei, opinionis
honeste prepositum iudiciis loco nostri volumus terminari, in quo
preter hec, que nostre censure specialiter reservavimus, inviolabile
iudicium attendatur. Statuimus igitur, ut curia nostra iusticiarium
habest, virum libere conditionis, qui in eodem persistat officio ad
minus per annum, si bene et iuste se gesserit Hic singulis diebus
iuditio presideat exceptis diebus dominicis et aliis festis maioribus,
Digitized by
Gck igle
Original from
UMIVERSITY OF MICHIGAN
'« 7 ?-: \
121 (103). Reich»(Landfriedena)-Ge«etz 1236. 247
ius reddens omnibus querelantibus preterquam de principibus et
aliis personis sublimibus in causis, que tangunt persobas ius honorem
feoda proprietatem vel hereditatem eorundem, et nisi de causis maxi-
mis; predictorum etenim discussionem et iudicium nostre celsitudini
reservamus. Hic iudex terminos sive dies in illis arduis causis
eorundem, que ad, ipsum spectant, non prefiget sine nostro speciali
mandato. Reos non proscribet nec a proscriptione absolvet; hec
namque auctoritati. nostre excellencie reservamus. Et idem iurabit,
quod nichil accipiet pro iuditio, quod nec amore nec odio nec
prece nec precio ,nec timore nec gracia nec alia quacumque de
causa iudicabit afiter, quam iustum sdat vel credat secundum con-
scienciam suam bona fide sine omni fraude et dolo. Eidern dimittimus
et assignamus iura, que eX absolutione proscriptorum proveniunt,
que vulgo dicuntur ,wette' (eorum dumtaxat, quorum cause coram
eo tractate sunt), ut benevolencius iudicet et a nullo munera recipiat;
quam penam nemini relaxabit, ut homines proscriptionem pocius
titneant.
[29] Idem habebit notarium specialem, qui nomina proscrip-
torum söribet et actorum et causam ipsam sive querelam et diem,
quo proscriptioni involventur; item nomina absolutorum a pro¬
scriptione et actoris, propter quem proscripti fuerunt, causam et
diem absolucionis, fideiussorum absoluti nomina, qui sint et unde
sint, sive aliam cautionem, quam prestat absolvendus iuxta con-
suetudinem terrarum pro satisfactione querelantis. Idem recipiet
litteras continentes querelas et servabit. Idem nullam aliam curam
negociorum curie habebit. Idem scribet nomina eorum, qui accu-
santur vel denunciantur tanquam nocivi terre et infamium, et eorum
nomina, quando a suspitione absolvuntur, delebit. Idem scribet
omnes sentencias coram nobis in maioribus causis inventas maxime
contradictorio iuditio optentas, que vulgo dicuntur ,gesamint urteil',
ut in posterum in casibus similibus ambiguitas rescindatur, expressa
terra secundum consuetudinem cuius sentenciatum est. Idem erit
laicus propter sentencias sanguinum, quas clerico scribere non licet,
et preterea ut, si delinquit in officio suo, pena debita puniatur.
Item iuramentum prestabit secundum formam iuramenti, qüäliter
iusticiarius facit, et quod fideliter et legaliter se habebit in officio,
nichil scripturus et facturus contra ius et debitum secundlim cou-
scienciam bone fidei, omni dolo et fraude cessante.
Ad generalem statum et tranquillitatem imperii edite et pro-
mulgate sunt hee constituciones de consilio et assensu principum
tarn ecclesiasticorum quam secularium necnon plurimorum nobilium
et aliorum fidelium imperii in sollempni curia celebrata Maguncie
anno incarnationis Domini 1235, mense augusti, indictione 8, im-
perante domino Friderico secundo dei gracia invictissimo Romano¬
rum imperatore semper augusto Ierusalem et Sicilie rege, anno
imperii eius 15, regni Ierusalem 10, regni vero Sicilie 37; feliciter
amen.
□ igitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
248
121 b. Reichs(L&ndfriedens)*Ge8etz 1285.
b*) Deutscher Grundtext.
Aus Karl Zeumer, Quellensammluflg zur Geschichte der deutschen Reichs*
Verfassung (1904) S. 52ft and Mon. Germ, hist LL. Sectio IV (Constit.)
Bd. UI (1904) S. 276 ff. nach Zenmers Rekonstruktion. Die Artikel 23 and 24
der lateinischen Fassung fehlen; die rund eingeklammerten Zahlen verweisen auf
die entsprechenden Artikel der lateinischen Fassung. Vergl. K. Zeumer, der
deutsche Urtext des Landfriedens von 1235 in: Neues Archiv der Gesellschaft
f. ältere deutsche Geschichtskunde Bd. 28 (1903) S. 435 ff.
Wir setzen und gebieten von unser keiserlicher gewalt und
mit der fürsten rat und ander des riches getruwen:
[1] (15). Swelch sun sinen vater von sirren bürgen oder von
anderem sinem gut verstozet oder brennet oder roubet oder ze
eins vater vienden sich chert mit eiden oder mit* truwen, daz uf
sins vater ere gat oder uf sine verderbnusse, beziuget in des sin
Vater ze den heiligen vor sinem rihter mit zwein sentberen mannen,
die niemen mit reht verwerfen mag, der sun sol sin verteilet eigens
und lehens und varendes gutes und berlichen alles des gutes, de6
er von vater und von muter erben solde, ewichliche, also daz im
weder rihter noch der vater niemer wider* geholfen mag, daz er
dehein reht ze dem selben gute iemer gewinnen muge.
[2] (16). Swelch sun an sins vater lib ratet oder vrevelichen
angrifet mit wunden oder mit vanchnusse, oder in dehein baut
leit, daz vanchnusse heizet, wirt er des vor sinem rihter beziuget,
als hie vor geschriben ist, der selbe si f?los und rehtlos ewichlichen,
also daz er niemer wider chomen mag mit deheiner slahte dinge
ze sinem rehte.
[3] (17). Alle, die der vater nennet ze ziuge vor dem rihter
über alle die Sache, die hie vor geschriben sint, di nesuln des
niht über werden durh magschaft noh durh deheiner slahte dipch,
sin gesten dem vater der warheit. Der des niht tun wil, den sol
der rihter darzu dwingen, ez ensi daz er vor dem rihter ze den
heiligen swer, daz er darumbe niht enwizze.
[4] (18). Hat der vater dienstman, oder ist, daz er eigen liute
hat, von der rat oder von der helfe der sun dirre dinge deheinez
tut wider sinen vater, die hie oben geschriben sint, beziuget daz
der vater uf si vor sinem rihter, als hie vor geschriben ist, selbe
dritte zen heiligen, die selben sint elos und rehtlös ewichlichen'.
also daz si niemer mugen wider chomen ze irem reht mit deheiner
slaht dinge. Der vater mag aber uf die liute, si sin dienstman
oder eigen, niht bereden mit disen dingen, so daz si elos und reht
los beliben, er enhabe ez e uf den sun beredet.
[5] (19). Aller slaht ander liute, die des vater dienstman oder
eigen niht ensint, mit der rat oder mit der helfe der sun wider
den vater der dinge deheinz getan hat, diu hie vor geschriben sint.
uberziuget si der vater des, als hie vor geschriben ist, der rihter,
in des gerihte daz geschehn ist, sol die selben in die aht tun
und sol si niemer daruz lan, sin gelten dem vater sinen schaden
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
121b. BeichB(LasdfriedMi8)-Ge8etz 1235. 240
zwivalt, den er von ir rat oder von ir helfe genommen hat, und
dem rihter sin reht. Hat der selben deheiner lehen von dem vater,
dazxselbe lehen sol dem vater ledich sin ze’hant, so er in uber¬
windet, und sol ez im niemer wider gelihen; oder lihet erz im
wider, so sol er dem rihter sins lehens oder sins eigens als vil
geben, oder hat er des niht, so sol er im als vil silbers geben,
als tiure daz lehen ist.
[6] (20). An allen disen. Sachen, die hie vor geschriben sint,
mag ein igelich sentbere friman, der sin reht hat, dem vater, er
si furst oder sus ein hoh friman, helfen daz beziugen, swa erz
weiz. Ein dienstman mag ez ouch beziugen mit anderen dienst¬
mannen, ein eigen man mit sinem genozzen, ein gebur mit sinem
genozzen. Ein igelich friman hilfet es ouch wol einem dienst¬
manne, ob erz weiz.' Ein dienstman hilfet es ouch wol dem, der
sin undirgenoz ist. Die nideren enmugen es den höheren niht ge¬
holfen.
[7] (21). Ist, daz der vater von gevanchnusse oder von siehtum
oder von ander ehafter not ditz reht niht gefurdern mag, so sol
ez siner mage einer tun, und sol der selbe mag bereden ze den
heiligen, daz den vater ehaft not irret, daz er dar niht chomen moht,
und sol die not nennen. Und swenn er daz beredet, so sol man im
rihten umb die Sache an des vater stat, als ob der vater selbe da were.
[8] (5). ' Wir setzen und gebieten, swaz schaden iemen an
deheiner slahte dinge gesche, daz er daz selbe nit enreche, er enchlag
ez alrerst sinem rihter und volge siner chlage ze ende, als reht ist;
ez ensi, daz er da ze hant si und sines libes oder sines gutes erz
muzze tun ze notwere. Swer sich anders richet, denne hie geschriben
ist, zwaz schaden er darumbe tut, den sol er im zwivalt gelten, und
zwaz schaden im geschehen ist, der sol verloren sin, und sol niemer
deheine chlage nah dem gewinnen.
[9] (6). Swer aber sine chlage volfuret, als da geschriben ist,
wirt im niht gerihtet, und muz er durh not sinem viende widersagen,
das sol er tun bi tage. Und von dem tage, so er im widersaget hat,
unz an den vierden tag so nesol er im deheinen schaden tim weder
an libe uoh an gute. So hat er dri ganze tage fride. Der selbe, dem
da widersaget wirt, der ensol ouch an libe noh an gute unz an den
vierden tag dem, der im da widersagt hat, deheinen schaden tun.
An swederm diz gesetzede gebrochen wirt, der sol für sinen rihter
varn und sol jenen bechlagen, derz im getan hat. Dem sol der
rihter für gebieten selbe oder mit sinem boten. Mag sich der selbe,
der da angesprochen ist, niht enschuldigen selbe sibende sentbere
liute vor dem rihter, so si er §los und rehtlos ewichliche, also daz
er niemer wider chomen muge ze sinem rehte.
[10] (3). An swem der hantfrid gebrochen wirt, erziuget.er
daz zen heiligen vor sinem rihter mit dem, der den hantfride ge*
machet hat, und mit zwein andern sentberen mannen, die ir reht
behalten hant, daz der fride an im gebrochen si, der rihter sol
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
250
121 b. Reich8(Landlriedens)-GMets 1235..
jenen ze aht tun, der den fride gebrochen hat, und sol in niemer
uz der aht lan aae des chlagers willen, oder er Verliese die liant
darumbe. Ez ensi also verre, daz er mit dem totslage den fride breche,
so sol siner mage einer chlagen umb die selben tat und sol ez / ouch
bereden, als hie vor geschriben ist. Und swenn er daz beredet, so
sol der selbe niemer von der äht chomen wan mit dem tode und
sol §los und rehtlos sin. Wil aber im der, der den hantfrid gemachet
hat oder enphangen hat, niht gesten des rehtes, daz er an im ge¬
brochen si, dran sol der rihter gebieten bi des keisers hulden, daz er
im sins rehtes helfe oder zen heiligen swere, daz er niht darumbe
enwizze. Lat er daz durh magschaft oder durh deheiner slahte
dinch, er ist dem keiser und dem ribter siner hant schuldich.
[11] (4). Wir setzen und gebieten bi unsern hulden, daz alle
unser fürsten und alle, die gerillte von uns habent, rehte rihten,
als des landes sit und reht si und gewonheit, und daz si daz selbe
gebieten den, die gerihte von in habent. Swer des niht entut, über
den wellen wir scherpflichen rillten, als reht ist Und swaz uns über
in erteilt wirt, des enwellen wir niht lan und wellen dar an niemeri
ubersehen und niemens schonen. Und gebieten ouch den fürsten,
daz si mit der buze dwingen, die von in geriht hant, daz si reht
rihten, und der buze niht enlazen, die uf si erteilt wirt.
[12] (22a). Wir setzen und gebieten, daz dehein rihter niemen
in die aht tu wan offenlichen, und daz dehein rihter niemen uz
der aht laze, er neme die gewisheit, daz dem chlager gerihtet werde
nah des landes gewonheit. Tut des der rihter niht, daz sol der keiser
über in rihten, als reht ist. Wir geloben, daz wir daz selbe behalten.
[13] (22b). Wir setzen und gebieten, swaz igelichem rihter
gewettet wirt, da er den ahter uz der aht lat, daz er daz gar neme
und ez niht enlaze, durh daz die liute deste ungerner in die aht
chomen. Wir wellen ouch selbe unsers rehtes niht enlazen. Darumbe
gebieten wir ez deste vesteclicher.
[14] (13a). Wir setzen und gebieten, daz man die pfalburger
allenthalben laze. Wir wellen in unsern stetten ir deheinen haben
und wellen ouch niht, daz si iemen anders habe.
[15] (13b). Wir setzen und gebieten bi unsern hulden, daz
niemen deheinen muntman habe.
[16] (12). Wir verbieten bi unsern hulden, $laz niemen den
andern durh daz lant beleite umb dehein gut, ern habe daz geleite
von dem riche.
[17] (7a). Wir setzen und gebieten, daz alle die zolle, die sit
ünsers vater tode, des keisers Heinriehes, ufgesetzet sint uf wazzer
oder uf lande, von swem sie ufgesetzet sint, daz si abe sin; ez
ensi als verre, daz der in da hat gewisen muge vor dem riche, als
da reht ist, daz ern ze reht haben sul.
[18] (7b). Wir setzen und gebieten umb alle die zolle, die ge*
hohet sint ze unreht anders denne si zem ersten ufgesetzet wurden,
daz man die hohunge abeneme und der zol belibe, als er ze reht
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
121h. Reichs (LandfriedeTM)-G«set* 1285. 251
8ol. Swer di zolle nimet anders, denn er sol ze reht, oder an einer
andern stat, denn da er ufgesetzet ist, wirt er des beziuget vor sinem
rihter, als reht ist, man sol in haben für einen strazrouber.
[19] (7c). Alle, die zolle nement uf wazzer oder uf lande, die
suln wegen und brücken ir reht behalten mit machen und mit zimber
und mit bezzerunge; und von den si den zol nement, die suln si
befriden und beleiten naeh ihr mäht, als verre ir geriht ist, also
daz si niht Verliesen. Swer ditz gebot brichet ze dnn malen, wirt
er des vor dem keiser uberziuget, als da reht ist, so sol der zol dem
rieh ledich sin.
[20] (9). Swa zwene mit einander urliugent, der einer oder
beide geleit habent, swer dem ze leide die straze angrifet, wirt er
des uberziuget, als reht ist, über den sol man rihten, als über einen
strazrouber.
[21] (10). Wir setzen und gebieten, daz man die rehten lant-
straze vare, und niemen den andern mit gewalt dwinge von der
rehten straze.
[22] (8). Wir setzen ouch und gebieten, swelch herre sine stat
oder sine burch bowen wil oder dehein bow, der sol bowen mit
sinem gute oder mit einer liute gute und niht von der lantliute
gute. Swer darumbe deheinen zol oder dehein angelt nimet in
deheiner stat oder uf deheiner straze, über den sol man rihten als
über einen strazrouber.
[23] (11). Wir setzen und gebieten, daz alle die münze, di sit
unsere vater tode, keiser Heinriches, gemachet sint, von sweme si
gemachet sint oder swa man si gemachet, daz si alle abe sin; ez
ensi, der si da hat, der muge gewisen vor dem rieh, als reiht ist,
daz er si ze reht haben sul. Swer uf iemens phenninge deheinen
valsch sieht oder heizet slahen, den sol man haben für einen
valscher. Wir gebieten, daz man die alten münze nah ir rehte
habe, und verbieten allen valsch.
[24] (1). Wir setzen und gebieten vesteclichen, daz man in
steten und in dorfem in allem unserem riche an geistlichen dingen
behalte der erzebischofe und der bischof oder, der erzpriester geist¬
lich reht, und in des niemen wider si mit deheinem unreht
[25] (2a). Wir setzen und gebieten vesteclichen und als reht
ist, daz aller goteshuser vogite den goteshusem vor sin und si
beschirmen uf ir vogitei, als ez gegen goto wol ste und ouch unser
hulde damit behalten, und sich an der goteshuser gute, daz. ir
vogitei ist, also behalten, daz uns dehein groz chlage von in chome.
Swer des niht entut, chumet uns daz ze chlage, daz wellen wir
rihten, ab reht ist, und abo vesteclichen, daz wir daran niemens
schonen wellen.
[26] (2b). Wir gebieten vesteclichen bi unsern hulden, daz
niemen durh deheines vogites schulde noch im ze leide der gotes¬
huser gut, daz sin vogitei ist, weder brenne noh roube noh phende.
Swer daz darüber tut dem vogite ze leide, wirt er des uberziuget,
Digitized by
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
252
121 b. Reichs(LaadfriedeD8)-G«ftetz 1236.
als reht ist, vor dem rihter, de» sol man ze aht tun und ensol in
uz der aht niht lan, ern gelt den schaden drwtunt, als tiur er ist;
und suln diu zwei*teil dem goteshuse werden, des daz urbor ist,
und dem vogite daz dritte teil.
■ [27] (14). Wir verbieten, daz niemen phende an des rihters
urlob. Swer daz tut, über den sol man rihten als über einen rouber.
[28] (27). Wir setzen und gebieten, swer wizzenlichen roub
choufet oder diubich gut oder rouber oder diube wizzenlichen wirt
ist, und in sinem huse zernt, und niht ahter sint, wirt er des
uberziuget, als reht ist, zem ersten, so sol er zwivalt gelten jenem
sin gut, dem ez da genomen ist, ez si diubech oder roubech. Wirt
aber ers überredet, daz erz zem andern male getan hat, ist daz
gut roubech, so sol man über in rillten als über einen rouber;
ist ez aber diubech, so sol man über in rihten als über einen dieb.
[29] (25). Wir setzen und gebieten, daz niemen behalte noh
herberge wizzenlichen deheinen ahter. Swer daz darüber tut, wirt
er des uberziuget, als reht ist, der ist in den selben schulden, und
sol man über in rihten als über einen ahter. Entredet er sich aber,
als reht ist, zen heiligen mit siben sentbarn mannen, daz er niht
enwesse, daz er ein ahter was, er sol unschuldich sin. Swa man
verbiutet oder angrifet einen ahter, den sol niemen weren. Swer
den wert, wirt er des überredet, als reht ist, daz er in wizzenlichen
hat gewert, der sol in den selben schulden sin, und sol man über
in rihten als über einen ahter.
[30] (26). In swelhe stat der ahter chumt, da sol man sin niht
behalten, und swer im übel tun wil, des sol man in niht schermeu.
Im sol niemen niht geben vergeben noh ze choufen, und sol umb
in niemen niht choufen. Man sol in miden an allen dingen. Be¬
haltet in ein stat. gemeinlich und wizzenlich, ist si umbmuret, der
rihter, in des geriht daz ist, der sol si niderbrechen. über den
wirt, der in behaltet, über den sol man rihten als über einen ahter
und sol sin hus zefuren. Ist die stat ungernuret, so sol si der
rihter brennen. Daz sol niemen weren. Setzet sih die stat dawider,
stat und liute sint rehtlos. Mag daz der rihter niht gerihten, so sol
er ez chunden dem keiser, und sol ez dann mit sinem keiserlichen
gewait tun.
[31] (28). Wir setzen, daz unser ,hof habe einen hofrihter, der
ein friman si: Der sol an dem ampt beliben zem minsten ein jar,
ob er sih reht und wcl behaltet. Der sol alle tage ze geriht sitze»
ane den suntag und ane groze hohziten, und sol allen liuten rihten,
die im cldagent, und von allen liuten, ane fürsten und ane ander
hohe liute. swa ez get au ir lip oder an ir reht oder an ir ere oder
au ir erbe oder an ir len, und von anderen hohen Sachen. Daz
wellen wir selbe rihten. Er ensol niemen vur tagen, ern tu ez dann
mit unserem sunderlichen gebot. Er ensol niemen in die ahte tun
noh uz der aht,e lan, wan daz sollen wir selbe tun. Der rihter sol
sweren zen heiligen, daz er von niemen dehein gut neme umb daz
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
122 (104). Der Rheinische Städtebttnd 1254.
253
geriht, noh durh liebe noh durh leide noh durh bete noh durh
forhte noh durh mite anders rihte wann nah reht, als im erteilt
wirt und er von sinen sinnen aller beste kan, ane aller slahte valsch.
Der rihter sol nemen alle die gewette, die uns gewettet werden und
vor im bechlaget werdent von den, die uz der ahte choment, und
sol der niht lazen, darumbe daz man deete ungerner in die aht
chome. Dise gewette geben und bescheiden wir dem rihter, daz
er deste williclicher rihte und ouch von niemen deheiner hande
gut umb daz gerihte neme.
[32] (29). Der rihter sol oucb haben einen sunderlichen schriber.
der anschribe alle, d’e in die aht choment, und von wes chlage si
in die aht choment, und die Sache, darumb si darin choment, und den
tag, so si darin choment; und der harnen, die uz der aht choment,
und die sache, warumb si uz der aht choment, und weiches tages si
uz der aht choment; und sol die bürgen schriben, die den chlagem
gesetzet werdent, und wannen si sin und wie si heizzent, und sol
schriben ander gewisheit, die man den chlagern tut nah des landes
gewonheit. Und sol schriben aller der namen, die ze schedelichen
liuten dem lande gesagt werdent, und wie und von wem si uz
den schulden choment. Und sol schriben, so si ze reht choment
und uz der aht ; so tilge er ire namen abe. Und sol schriben alle
die urteil, die von grozzen Sachen vor uns gesamnet werdent, uf die
rede, daz man an semlichen Sachen die selben urteile stete habe,
und sol sciiriben daz laut, wo die selben urteile gesamnet werdent.
Der selbe schriber sol nemen alle die brive, die umb chlage sint,
[und sol] die brive berihten und sol dehein ander unmuze haben.
Der selbe schriber sol sweren zen heiligen, daz er durh liebe noh
durh leide [noh durh forhte] noh durh mite noh durh deheiner
hande dincli schribe noh entu an sinem ampte, wann daz reht ist,
als er sih aller beste kan versten. Der selbe schriber sol ein leie
sin, darumb, ob er anders tu, denne reht ist, daz ez im an den lip ge.
Daz haben wir darumb gesetzet, wann ez uns nutze dunket
allen den, die in unserm riche sint, und gemeinlichen allen liuten,
den wir selbe niht gahes gerillten mugen von unsern manichfaltigen
unmuzen.
<22 (104). Der Rheinische Städtebund (Landfriede). 1254 Okt. 6.
Aas M jn. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 581 ff. Die Be¬
stätigung durch K. Wilhelm s. ibidem S. 477 1 . 1
In nomine Domini amen. Anno Domini 1254 in octava sancti
Michahelis convenientibus nobis in unum coniuratis civitatibus tarn
superioribus quam inferioribus pro pace servanda in civitate Wor-
maciensi, habito colloquio et traetatu diligenti super hiis, que paci
attinent generali, ad honorem dei et sancte matris ecclesie nec non
sacri imperii, cui nunc preest serenissimus dominus noster Wiilehel-
mus Romanorum rex, et ad communem utilitatem equaüter divitibus
et pauperibus ordinavimus hec statuta rite et iqrioiabiliter obser-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
254
122 (104). Der Rheinische Stidtebnnd 1254.
vanda, ut exinde gaudeant pauperes et maiores, clerici seculares,
religiosi, laici et Iudei, nolentes in eorum executione, que via* sunt
rei publice expedire, rebus parcere vel personis, interclusis nobiscum
principibus et dominis coniuratis.
[1] Primo statuimus, quod nullas expeditiones faciemus, nüri
sint de consilio sano civitatum et communi, et maxime ad illa loca,
ubi magis necessarias habuerimus, nos invicem pro viribus adiu-
vantes et gravamina nostra pariter sustinentes.
[2] Item constituimus, quod nulli domino paci resistenti a
nobis iurate nulla victualia ab aliqua civitate aut ab aliquo domino
nobis coniurato arma vel aliqua subsidia exhibeantur sive a chri-
stianis sive a Iudeis. .
[3] Item, ut nichil eis credatur aut mutuo coneedatur in nostris
civitatibus, qui paci contrarii sunt et nobis.
[4] Item statüimus, ut nullus dvium in quacunque civitate
famiÜaritatem cum ipsis habest aut ipsis prestet consilium auxilium
et favorem; ita quod, si hoc est notorium et manifestum, sicut per
verba ipsius poterit comprobari, extra civitatem eicietur et in rebus
et edificiis suis in tantum punietur, ut aliis sit exemplum ea de
cetero dimittendi.
[5] Item si quis militum extra municionem domini sui nobis
adversantis nos persequitur aut gravatur, suum dominum cöntra
pacem generalem iuvando, super huiusmodi personam et res, qualis-
cumque fuerit, respectum.habebimüs, nos in ipso quocumque modo
possumus vindicando. Et si idem in aliqua civitate comprehensus
fuerit, tenebitur usque ad condignam satisfactionem. Villani vero,
quorum tutores esse volumus et defendere contra iniurias, si pacem
nobiscum servaverint, si tales contr^ nos processerint, nos contra
ipsos vindicta debita insurgemus et comprehensos in civitatibus
sicut malefactores nostros puniemus.
[6] Item volumus, ut civitates omnes adtrahant et adducant
ad se naves in passagiis sibi vicinis, ut nullum sit passagium nisi
ante civitates coniuratas, ne inimicis pacis ullus Rheni transitus
coneedatur, vel aliud exinde commodum valeant reportare.
[7] Item statuimus, ut, si quis dominorum vel militum pacem
nobiscum adiuret promovere, et pace pro viribus tueatur; qui vero
pacem nobiscum non iuraverit, exdusus a pace generali permanebit.
[8] Item statuimus, ut quisquis iacebit in pignore in civitatibus
nostris, a civibus et coniuratis pacem in omnibus habeat; ita quod
non sinemus eum in nostris civitatibus ab aliquibus, quamdiu in illis
fuerit, perturbari; ipsum immo pro viribus defendemus, et habebit
pacem intrandi civitatem et exeundi.
[9] Item si quis fideiussorum fidem suam violaverit, non
iacendo in pignore, cum super hoc a civitate coniurata ter com*
monitus fuerit, creditor vel fidei receptor potest eum per iudioes
civitatis licite pignorare et in nostras civitates pignora deducere.
[10] Super omnia affectamus, volentes summo conamine labo-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
122 (104). Der Rheinische Städte band 1254.
255
rare ad hoc, ut domini et comprovinciales nostri pacem et con-
cordiam nobiscum et aos cum eis feliciter habeamus, ita ut ipsi iu
8UO iure permaneant, et aos in aostris iuribus persistamus.
[11] Item firmitcr sub pena districte inhibuimus, ne aliquis
civium dominis, quamvis nostri sint adversarii, nullatenus oblo-
quatur, yolentes non eo minus in ipsis nostras iniurias vindicare,
tarnen ipsos dominos prius commonentes, ut a sua desistant iniuria,
ne contra ipsoS procedere compellamur.
[12] Item ordinavimus, ut de civitate Mogontina civitatibus
inlerioribus scribatur, quicquid tangit hoc negotium, et de Worma*
censi civitate superioribus: tarn querele quam alia negocia nostra,
quelibet per eorum iitteras exprimantur, et nostri iniuriatores com-
moneantur ; lesi vero suis expensis mittent nuncios.
[13] Item promisimus, quoniam sepe indigemus, ut in quocum-
que loco Colloquium indixerimus, domini et civitates suos sollempnes
nuncios mittant illos quatuor, qui ad hoc deputati sunt, vel partem
eorum, secundum quod tractatus negotii tune agitantis expetit; qui
plena auctoritate a suis civitatibus super ordinandis quibuslibet
perfruantur, et ibidem statuta suis civitatibus revelabunt. Omnes
vero cum nunciis civitatum equitantes vel ad ipsos venientes pacem
habebunt, ita quod nullo iudicio occupari possunt.
[14] Item inhibuimus, quod nulla civitatum sibi assumat cives
non residentes, quod vulgo appellatur ,palehurger\
[15] Item promisimus firmiter, quod, si quis. coniuratorum pacis
pacem infregerit, nos vellemus celerius contra eum quam contra
extraneum procedere et ipsum ad emendam sufficientem compellere.
[16] Item promisimus nos et dominos coniuratos invicem fide-
liter litteris nostris premunire super omnibus, que percepimus de
emulis nostris vel de aliis, qui nobis obesse possunt, ut maturo nobis
consilio provideamus.
[17] Item statuimus, ut nullus presumat curias aut.domos cleri-
corum secularium, religiosorum quorumeumque, griseorum, nigro-
rum, alborum monachorum vel monialium et aliorum religiosorum,
cuiuscumque sint ordinis, ingredi violenter aut ab eis hospicia vic-
tualia aut servicia aut qualiacumque contra eorum' requirere volun*
tatem aut ullatenus extorquere. Si quis autem hoc temere duxerit
attemptandum, reputandus et iudicandus est tamquam pacis publicus
violator.
[18] Item statuimus, quod quelibet civitatum ab hiis, qui pacem
nondum iuraverunt, sibi vicinis et propinquis quibuscumque exiget
et requiret, ut pacem iurent; quod si facere neglexerint, a pace
segregati erunt penitus et exdusi, ita ut nullus pacem in personis
et rebus eorum, si contra eos quisquam fecerit, violet aut perturbet.
[19] Itom volumus, quod omnes coniuratores tarn domini quam
civitates et alii se preparent adeo decenter et honorifice armati, ut,
cum necesse habuerimus et super hoc requisiti fuerint, omni hora
paratos inveniamus.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
256 123. Reicbssprnch 1274. 124. Oberweisung kgl. Gerichtsbannes 1281.
[20] Item statuimus, quod civitatee de Moseila usque ad Basi-
leam centum naves bellicas et civitates inferiores quingeotas naves
bellicas honestas et cum sagittariis preparent, et quelibet civitas
pro posse se deceuter et potenter cum armis equitariis et peditibus
preparet.
123.* Reichseprucli, daß die höbe Gerichtsbarkeit auf könig¬
licher Verleihung beruhen muß. 1274 Febr. 19.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 28f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uuiversis
imperii Romani fidelibus graciam suam et omne bönum.
Cum nuper apud Hagenugiam quamplüres de nostris principi-
bus essent in nostra preseutia constituti, a nobis postulaverunt
humiliter, sibi sentenciaiiter in iudicio diffiniri, si aliquis altam
»‘ sticiam iufra Limites regni nostri tenere licite valeat vel habere,
qui ipsam iusticiam vel a nobis non teneat vel ab alio eam a nostra
serenitate tenente. Nos igitur eorundem supplicationibus inclinati
pro tribuuali presedimus, et assidentibus ibi nobis quampluribus
nostris principibus fuit ibi sentenciaiiter iudicatmn, quod nuili
altam tenere vel exercere iusticiam lieeat iufra ambitum regni nostri,
qui eam a nobis aut ab alio ipsam a nobis tenente iusticiam non
teneat memoratam. Cuius quidem sentencie sive iudicii hii fuere
sequaces: venerabiles W. archiepiscopus Maguntinus, H. LeodÄftsis
episcopus, L. comes palatinus Reni Bawarie dux et A. dux Saxonie.
necnon nobiles viri W. Iuliacensis, G. Seynensis, H. de Flirzemberg
et D. de Katzenellenboghen, comites et nobiles viri burgravius de
Nuremberg et dominus de Nive, R. dominus de Hanow, W. et Ph.
domini de Boianden et quamplures alii nostri fideles. In cuius rei
testimonium presens scriptum exinde conscribi et nostre maiestatis
sigillo iussimus communiri.
Datum Haghenogie, 19. die februarii, indictione secunda, regni
nostri anno primo.
124.* Oberweisung königlichen Gerichtsbannes. 1281 Sept. 3.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 290f.
Rudolfus dei -gracia Romanorum rex semper augustus universis
sacri imperii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis graciam
suam et omne bonum.
Erga nostros subditos et fideles plenitudinem gracie restringere
nescientes, prudenti viro balivo capituli Sancti Lamberti Leodiensis
per honorabilem vihim Wemerum de Lapide archidiaoonum Leo-
diensem familiärem et cappellanum nostrum dilectum bannum rega¬
lem transmittimus cum plenaria potestate iudicandi in causis sang
wmuw in bonis capituli memorati, ubi de iure iudicare tenetur, ac
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
125 (106). Provinzial landfriede zw. Wupper u. Weser 1319. 257
omnia aiia exereendi, que possunt et debent in bonis huiusmodi
exerceri, daates ei has nostras litteras in testimonium snper eo.
v Datum Gemundie, 3. nonas septembris, indictione 9, anno Do¬
mini millesimo ducentesimo octagesimo primo, regni vero nostri
anno 8.
125 (105). Dreijähriger Provinziallandfriede ftr die Land«
zwischen Wupper und Weser. 1319 Nov. 5.
Aas K. Röbel, Dortmunder Urknndenbnch Bd. I (1881) S. 261—64.
Wi Henrich van godes genaden ein erchebiscAp van CoIdp
dot condegh allen dein, dei desen breif seit ende höret leisen, dat
wi dorech dat beste unses landes to Westvalen unser man an de
unser denstman unde alle dergener, dei darinne wonenthaftich siut
van der Wipper winto an de Weisere, hebent overdregen enes ge
meinen lantvredes meit den ersaimen heren bisscop Ludowige van
MAnstere, biscop Engelbrachte von Osenbrucge, meit der stet van
Münstere, meit der stat van Osenbrügge unde meit der twier ge
meine stede unde stichte, meit unser stet van Soest unde meit der
stat van DArtmünde den selven vrede to holdene sünder alle arge
list in allen vorwarden, also hirna gesere^en steit:
[1] Also dat wi vorgesprokene heren unde en uwelich stat.
bi erme rechte unde bi erre alden wontheit bliven.
[2] YrAtmer so welle wi dat, dat neiman de strate noch nei-
nigen man ofte sin guet meid rove meid brande ofte meit ineger-
hande gewalt anverdegen sAle, he nedo dat met gerechte, ane dat
dat üwelich here dAt sinen lüden, de eme to bewarene statt. Och
wille wi, dat men ninegen manne in dei sloet, dei in dessen,vrede
horent, enesal neigen geleide geven; sAnder malch kome unde vare
oppe sin recht ane van geldes wegene.
[3] Vrotmer oppe dat desse vrede stede vast unde unver-
broken blive, so verbinde wi uns vorgenoimeden, eeh Hinrich en
erchebisscop van Colne, dat wi 45 man mid orsen met unser stat
van Soest unde met unseme lande solen holden unde becostigen oppe
unse eventüre to bescermene den vorgesprokene vrede, vortmer sal
becosteigen dei vorsprokene bisscop Lodewich van MAnstere met
siner stat van MAnstere unde met sinen gansen stichte to dissen
vorspokene vrede 30 man mid orsen, vortmer sal bisscop Engel¬
bracht van Osenbrügge meid siner stat van Osenbrügge unde met
sinen stichte 15 man met orsen, och sal de stet van Dortmünde
ttecosteigen 5 man met orsen, dit salk mallik doen oppe sin even-
ture; were och dat des not were, disse vorgenanten vAlgere to
merrene, des solen n;»cht hebben degeine, dei to dissem vrede ge-
sworen hebbent unde darto gesät sint.
[41 Were ok dat, dat ein scrige umme brueke des vorge¬
nanten vredes gesce, der scrige solen vAlgen alle deigeine, dei dat
Altmun m. BanMa, Urknndan, 4. Anfl. 17
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
>-i
258 125 (105). Proyinziallandfriede zw. Wupper u. Weser 1319.
hoert und« vornemet, also vere alse sei dörven vor lives not, und«
dar nesolen se nicht ane breken, weder dei heren nochte weder are
gerichte; wolde aver dar enboven se ei man veden, des solde dei
lantvrede en behülpelich sin.
[5J Wer« ok, dat disse vorgenante vrede verbroken worde,
dar nein volge ofte wapenscrige to hant na negesche, so solde
men deigeine, dei den vrede vorbroken hedden, verboden to vertin-
nachten under des vredes ingesegele den broke to beteme na des
vredes rechte.
[6] Were ok, dat inigh her« oder man disse vredebrekere husede
oder hoveie, dei were also sculdech alse dei hantdcdige man.
[7] Yortmer enesolen neine heren ofte stede solt oder denst
nemen van vredebrekeren, of se begrepen werdet, men se solen
rechton na des vredes rechte.
[8] Were ok, dat deigene, dei den vrede waren solen van der
heran wegene unde och der stede, unde dei darto gesworen heb-
bend, dat dei verbodet wörden van des vredes wegene, scege dan
emech scade ute oder to hus, dar sal men to doen na vredes rechte.
[9] Vortmer sal dei vrede ein meine ingesegel hebben, dat
solen dei van Soest erst waren einen manet van eris heren wegene,
des erchebisscop Hinrikes van Colne, unde erre stat van Soest
unde des gemeinen stichtes, dei in dissem vrede höret, darna dei
stat van Mönstere einen manet van eres heren bisscop Lodewiges
wegene unde eres selves unde darna van des gemeinen stichtes
wegene, darna de stat van Osenbrügge van eres herren bisscop
Engelbrachtes wegene unde eres selves unde eres gemeinen stichtes
wegene, darna dei stat van Dortmünde einen manet van erre stat
wegene; unde aldhs sal dit ingesegel umbegan under dissen ver
steden, deiwile dat desse vrede wäret; ok bi welker stat dat ingesegel
ist, dei sal macht hebben to verbodene degene, dei to deime vrede
horent, unde dage to liggene war sei wenet, dat nötlik si.
[10] Yortmer deigene, dei sat werdet den vrede to warene unde
dario gesworen hebbent, dei solen macht hebben na rade der heren
unde der ver stede, dei to deme vrede horent, to untfande in dissen
vrede, dei deme vrede nütlik sint. Yortmer so sal disse vrede anstan
des n osten sonnendages vor süncte Mertins dage, do men talte van
godos geburde dusent jar drei hundert jar in deme neigentinden
jare, unde sal waren van des hiigen Kerstes dage darna over drei jar.
[11] Yortmer wante wi vorgenante bisscop Hinrik van Colne *
in Westvalen lande to allen tiden nicht wesen nemogen, so bevele
wi deme edelen manne greven Ropreht van Verneborch unsem neven
unde unseme marscalke van Westvalen unse gewalt, den vorgenanten
vrede van unser wegene to hodene to swarene unde to haldene gelike
der wis, alse wi dat selven don solden, so dat he ein hüdere und«
ein besoermere si of dessit der Lippe des vredes in unseme hertog-
nke; unde wi vorgenante greve Ropreht van Virneborch en mar-
Digitized by
Go», igle
Original ftom
UNIVERSITY OF MICHIGAN
125 (106). ProvianaUandfrnde sw. Wspper u. Weser 1819.
259
scalch in Westphalen lande bekennet, dat wi uns underwunen hebbent
to richtene in unsee heren hertogrike, wat sik beloepet van vrede-
brökes wegene, na rade der stat ran Soest onde der stat van Dort-
münde mid minne ofte mit rechte, meit willen des clegeres; unde
dat sal gescein binnen vertin dagen; were ok dat, dat wi des nicht
enevermochten, so sole wi dat vervolgen na des vredes rechte.
[12] Vortmer so sal de vorgenante bisscop Lodewich van Mon-
stere dei selven gewalt unde macht hebben, dei wi greve Ropreht
van Virneborch hebbent in deme hertochrike unses heren des erche-
bisscop Hinrichs van Colne, hebben in sirae hertochrike unde in
deme stichte van Osenbrügge na rade des bisscopes van Osenbrügge
siner stat van Osenbrügge unde siner stat van Münsters. Vortmer
wat er disseme dage to rove ofte to brande cömen ist, des nesal dei
lantvrede nicht to richtene hebben ofte to donde.
[13] Vortmer bekenne erchebisscop Hinrik van Colne: were,
dat unse neve greve Ropreht van Virneborch unse marscalch unse
amet opgeve ofte uns avegenge mid dode oder met anderen saken,
wene wi dan sotten in sine stat, dei sal dat selve don unde sal de
selve macht hebben to disseme vrede, de he hadde in unseme
hertochrike.
[14] Vortmer were, dat deigene, den wi vorgenanten heren
unde wi ver stede to dissem vrede gesät hebbent unde den gesworen
hebbent, einer volge ofte enes rechtes nicht overdregen enekunde,
war dei meisste menige tovelle van en, dat solde vortgsen in allen
dingen.
[15] Vortmer were dat inich here van dissen vorgenanten heren
oder disser stede, dei hir bescreven sint, ene clage brechte vor
deigeine, den dei vrede bevolen ist, dei solen are clage don unde
gan op-hor ande laten sic dei anderen beraden umbe dei clage.
[16] Vortmer were inich man van alle dengenen, dei nü in
disseme vrede sint ofte hirna incomen mögen, dei anders dede dan
also, alse disse vorgenante vrede bescreven ist, unde daruinbe an-
gesproken worde van dengenen, dei disäen vrede gesworen hebbent
to Dewarene, wolde de dar icht wederspreken, des solde he naar
wesen to overgande, na seggene der niesten menie, alse hir voren
gesproken ist, dan he es sik were to ontseggene.
[17] Vortmer wi biscop Ludewich van Monstere unde wi bisscop
Engelbrächt van Osenbrügge swaret unde lovet alle disse vorge-
sprokenen stucke ande dinch vast unde stede to holdene, dorumbe
hebbe wi to eme orkunde dessen bref beseglet met unsen ingesegelen,
dei geingesegelt ok es mid deme ingesegele des ersamen heren des
erchebisscop Hinrikes van Colne unde des greven Roprachtes van
Virneborch unde der stede van Münsters Osenbrügge Söst unde
Dortmünde.
Disse breif is gegeven des manendages vor sinte Mertins dage
in deme jare van godes gebürt, alse hir voren bescreven ist. Amen.
17*
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
260 126. Verfügung Kaiser Ludwigs und der Kurfürsten 1842.
126.* Verfügung Kaiser Ludwigs und der Kurfürsten,
daß am Hofgericht nach geschriebenem Kaiserreeht gerichtet
werden soll. 1342 Sept. 21.
Aus (V. F. Gudenus) Codex diplomaticus anecdotorum res Mo-
guntinas... illustraatiua Tom. III (1751) S. 324 f.
Wir Ludowig von gots gnaden Römischer keiser ze allen ziten
merer des richs bekennen und tun kunt offenlichen an disem brief.
Wan der erwirdig Heinrich erzbischof zu Meintz, unser lieber furst
und erzcanzler, sinen willen und gunst darzu geben hat, daz man
an unserin hofgericht furbaz allermen niklich richten sol nach unserer
^orvarn kunigen und keisern gesetzen und geschriben rechten, als an
dem nachgeschriben brief von wort zu wort geschriben stät:
„Wir Heinrich von gots genaden erzbischof des heiligen stuls
zu Meintz, des heiligen Römischen richs in tutschen landen obrister
canzler, verjehen offenlichen mit disem brief, daz wir ze dem ge¬
boten hof ze Franchenford, daliin der allerdurchluchtigest unser
ghediger herre keiser Ludowig von Rom uns under andern kur¬
fursten, fürsten, grefen und herren durch des richs notdurft geboten
het, under andern Sachen, die da ze handeln waren, uns allen da ge¬
kündet und furgelegt wurden grozz gebrechen, die edel und unedel,
arm und riche von des vorgenanten unsere herren des keisers hof¬
gericht heten und liden, wan von alter böser gewonheit oft und dikke
davor ungelich gerichtet und ertailt wurd. Und umb solch ge¬
brechen ward er mit uns und andern kurfursten, die da engegen
waren, und wir mit im ze rat und körnen uberein und geben ouch
unsern willen und gunst darzu mit disem unserm brief, daz man
furbaz vor desselben^ unsere herren des keisers hofgericht aller-
männiklichen richten Sullpünd müge nach kunig und keisern seiner
vorvarn ah dem Römischen riche gesetzen und irn geschriben
rechten. Wer’ ouch, das dhein ir. gesetzt oder geschribens recht von
böser gewonheit abgangen oder ze einem Unrechten worden were,
daz sol und mag er bezzern, setzen und machen nach der kurfursten
und anderer herren rat, als in danne dunket, daz ez allermänniclich
nutz und gut sei, doch mit behaltnuzz unser und anderer kur¬
fursten recht, freiheit und guter gewonheit.
Darüber ze urkund henken wir unser insigel an disen gägen-
wurtigen brief, der geben ist ze Franchenford, da man zalt von
Kristes gebürt druzehen hundert jar und in dem zweiundvierzigsten
jar, an sand Matheus tag.“
So haben wir im, sinen nachkomen und sinem stift geheizzen
und gesprochen, daz die geschriben recht und gesetz, die iezu sin
oder die wir noch setzen oder machen, in, als da vor geschriben
stät, nicht schaden sollen an irn rechten, freiheiten und gut ge-
wonheiten, die sie von uns, unsern vorfarn und dem riche habent
und herbracht sind.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
127 (106). Landfriede in der Wetteraa 1371.
261
Za archund dis briefs, der geben ist ze Fr&ncenford, an sand
Matheus tag, in dem achtundzwein zigsten jar unsere richs und in
dem fuifzehenden des keisertums, anno Domini 1300 quadragesimo
secundo.
127 (106). Landfriede in der Wetteraa. 1871 Nov. 14.
Aas Publikationen ans d. Preofl. Staatesrchireq Bd.60 (1894) S.741 ff.
Wir Johans von gots gnaden des heilgen stuls zu Menze erz-
bischof, des heilgen Romeschen riches in Duczschen landen erz- ’
eanceler, lantfogt in der Wetireube, bekennen und tun kunt allen
den, die diesen brief sehen oder hören lesen, daz wir von geböte
und empfelunge des allerdurchluchtigisten fürsten und herren hern
Karls Römischen keisers zu allen ziteD merer des richs und kung
zu Beheim unsirs gnedigen herren, deme heilgen riche zu eren und
zu labe, deme gemein lande und den luten zu nucze und zu fronten,
mit willen wißen und rade .der edeln Ulrichs herren zu Hanau,
Heinrichs von Isenburg herren zu Büdingen, Eberharts herren zu
Eppeetein, des burgrafen und der burgmanne zu Frideberg und auch
anaer ritter und knechte in der Wetireube, der vier stete Franken¬
flirt Friedeberg Geilnhusen und Weczflar eins gemeinen friede in
der Wetireube uberkomen sin wider alle untedige schedeliche lute,
x als hernach mit sunderlichen Worten beschriben stet:
[1] Also daz wir Johan erzbischof vorgenant als oin lantfogt
des riches in der Wetireube zu dem vorgenanten fride ein heubt-
man mit seszen glen schicken und geben wollen und sullen, so
sullen auch darzu schicken und geben die egenanten Ulrich von
Hanau ses glen, Heinrich von Isenburg dri glen, Eberhard von
Eppestein zwo glen, die vier stete Frankenfurd Friedeberg Geiln¬
husen und Weczflar driundzwenzig glen. Und sullen die egenanten
glen demselben heubtman, als dicke des not geschiet, zu gebode
sten und bi im bliben.
[2] Der heubtman mit sinen gesellen sal riten und daz lant
schüren schirmen und friede machen, als verre er mag und craft
hat, an alle geverde, dem armen als dem riehen, in diesen nach-
geschriben termnien: mit namen von der armen Ruwe an der Salza
in den Rin und für sich wider uz biz gein Eppeetein, und also
für sich vor der Hohe hene biz gein Cleberg und furter biz gein
Weczflar und von Weczflar gein Lieche, von Lieche gein Nide,
von Nide gein Ortenberg, von Ortenberg gein Liesperg, von Lies-
perg gein Weniges, von Weniges gein Birssenstein, von Birssenstein
gein Urba, von Urba gein Geünhusen, von Geilnhusen gein Hanau,
von Hanau gein Frankinfurd, von Frankinfurd den Mein abe in den
Rin, und den Rin abe, biz da die Salza in den Rin get.
[3] Auch sullen demselben heuptman mit sinen gesellen offen
sin alle sloß in den egenanten termnien gelegen und sullen darinne
ir phennige hobeslich zeren ane der fürsten herren ritter und knechte
Digitized by
Gck igle
Original frorn
UNIVERSSTY OF MICHIGAN
262 127 (106). Landfriede in der Wetteraa 1871.
der stete und der lute schaden, in welich sloß oder dorf sie quemen,
an geverde.
[4] Auch wer ez, ob derselbe heubtman und sine gesellen in
dhein sloß quemen, da schedelich lute inne weren, die sal der heubt¬
man mit sinen gesellen angriffen daruz nemen und die halden und
von den richten, als man von schedelichen luten billich richten sal,
an hindersal und schurunge allermenlichs; und sullen in die fürsten
die herren ritter und knechte und die stede darzu beholfen sin in
allen den sloßen, da soliche schedeliche lute inne funden wurden.
[5] Auch ensullen dieselben fürsten herren ritter und knechte
und die stete vorgenant allen schedelichen luten in iren sloßen,
innewendig und uzwendig den abegenanten termnien gelegen, kein
geleide geben noch busen noch halden. Und gebe den darüber
imant geleide, daz sal kein macht haben.
[6] Auch wer ez sache, daz dhein angriffe in den vorgenan-
ten termnien gesche, daz sal menlich helfen weren, der des gewar
würdet oder deme man daz virkundiget, an alle geverde; doch sullen
die fürsten herren ritter und knechte und stede bi iren friheiden
rechten und gnaden bliben.
[7] Auch mag der heubtman die egenanten fünfzig glen min-
nem nach der manzal, als in bequemlich dunket.
[8] Auch wer ez sache, daz imant in diesen egenanten termnien
geseßen were, eß weren herren gesloßte lute ritter oder knechte, die
zu diesem friede nit beholfen wolden sin, die sulden dieses friden
nit gnißen; und wer ez sache, daz sie darüber soliche schedeliche
lute huseten und hielden oder den geleite geben, zu den sulde man
grifen und die darumb strafen, als vollich, daz- sie sich des abe-
deden, und sulde man des nit laßen.
[9] Auch wer ez, daz imant ußwendig den termnien geseßen
were, ez si herre oder arman, der in denselben termnien angriffe
oder die husete oder hielde, die daz deden, wider den und wider
die sullen alle diejene, die in diesen friede begriffen sin, vesteelich
helfen und ir iclicher, als abe in daz selber andrefe.
[10] Auch sullen der egenanten fürsten herren ritter und knechte
und stede amptlude denselben friede zu halden, als vorgeschriben
stet, globen und sweren; und als dicke ein amptman gemacht und
gesaczet würdet, der sal auch dazselbe tun an geverde.
[11] Dieser friede sal iczet angen, als data heldet dieses briefes,
und sal weren of den jarstag nestkomet und darnach von dem«
selben jarstage über ein ganz jar; doch mag unser gnädiger herre
der keiser obgenant diesen egenanten friede widerrufen und abe-
tun, wan sinen gnaden daz fuget. Dieser friede und alle abege-
schriben stucke und artikel globen wir in guten truwen stete und
veste zu halden an geverde.
Des zu urkunde ist unser insigel mit der egenanten hehren
ritter und stede ingesigel an diesen brief gehangen. Und wir Ulrich
herre zu Hanaüe, Heinrich von Isenburg herre zu Büdingen, Eber-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
128 (107). Landfriede tob Eger 1889.
263
hard herre zu Eppestein, Eberhard Weise burgrefe zu Friedeberg
Ton min und der burgmanne wegen daselbest und wir die stede
Frankenfurd Friedeberg Geilnhusen und Weczflar egenant bekennen
offenlich an diesem briefe, daz der friede mit unser wißen und
guden willen gemachet ist, und haben den globet und zu den
heilgen gesworn, mit allen punten und artikeln, als die vor be-
schriben sten, stete und veste zu halden, an alle geverde und argelist.
Und des zu urkunde haben wir unser insigel mit des egenanten
unser herren von Menze insigel an diesen brief gehangen.
' Geben zu Frankenfurd, nach Cristi gebürte druzenhundirt jar
darnach in dem einundsiebinzgisten jare, of den nesten fritag nach
sant Martins tage.
128 (107). Der Landfriede von Eger. 1889 Mai ».
Abs Deutsche Reiohstagsakten Bd. II (1874) S. 168—167.
Wir Wenzlaw von gotes gnaden Römischer kunig zu allen
Zeiten merer des reichs und kunig zu Beheim bekennen und tun
kunt offenlichen mit diesem brieve allen den, die in sehen oder
hören lesen: das wir, dem almechtigen goto zu lobe dem heiligen
reiche zu eren und sust landen und luten gemeinlichen zu nucze
fride und gemache, mit wolbedachtem mute gutem rate unserr und
des reichs kurfursten fürsten geistlich und wörtlich und herren
und von rechter wissen eines gemeinen lantfrides uberkomen sein
und den gemachet haben in aller der massen, als hernach ge*
schriben stet:
[1] Zum ersten so sollen und wollen wir beide, kurfursten
fürsten grafen herren und stete, die in diesem lantfrid sein, an
einander zulegen und beholfen sein des rechten und redlicher Sachen
mit steten trewen und mit ganzem fleizze noch usweisung der nach*
geschriben artikel dieses lantfrides, als verre uns allen leibe und
gute gereichen mag, an alle argelist und geverde.
[2] Ouch haben wir uns mit den kurfursten fürsten grefen
herren und steten, die in diesem lantfrid sint, umb rawbe mort
brande vahen und unrepht widersagen, die uns und allen den, die
in diesen lantfrid und bintung gehören, ufersten mögen, genziichen
vereinet, das die die über den lantfrid geseczet sein oder der merer
teile under in erkennen, dorumb dieser lantfrid billichen richten
sol. Und dorzu sollen die obgenanten kurfursten fürsten graien
und herren viere und die stete ouch viere geben. Doruber so
haben wir obgenanter kunig Wenzlaw von kuniclicher machte einen
gemeinen oberman dorzu erkoren und geben, mit der bescheiden-
heit: ob wir oder dhein fürste graf herre oder stat oder die, die
in diesen lantfrid und buntnusse gehören, von iemand beschediget
wurden wider die artikel, die in diesem lantfrid begriffen sind, das
sol man an den oberman brengen. Der sol denn andere seine ge¬
sellen, die über den landfrid und buntnusse geseczet sein, besenden
in vierzehen tagen oder ee zu einander zu körnen in der vier stete
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
264
128 (107). Landfried« von Elger 1889.
einer gen Wirzburg Newnstat Bamberg oder Nuremberg, ob in
deuchtet uf den eide, das sein notdürftig sei. Und wes sich denn
die oder der merer teile under in erkennen uf ir eide, das dem die
täte wider rechte gescheen ist, so sollen sie denn die nehsten herren
stete amptlute und richter manen an geverde wider dieselben zu
helfen noch irem erkenntnusse uf iren eide. Und sie sollen in dann
dorzu beholfen sein uf den eide getrewlichen, als lang unz im der
schade usgerichtet wirdet an geverde noch erkenntnusse der, die
über den lantfrid geseczet sein.
[3] Deuchte aber die, hie über den lantfrid und buntnusse
geseczet sein, oder den merer teile under in uf ire eide, das si es
also an ander ir eidgenossen hülfe nicht uberkomen mochten, so
sollen und mögen sie der nehsten herren und stete zu in nemen
an geverde, als vil sie dunket, das sie derselben bedürfen werden.
Und dieselben sollen in dann ouch beholfen sein an verziehen uf
die eide, als vor geschriben stet, an geverde.
[4] Ouch sollen die, die über den lantfrid geseczet sein, uf
ir eide den fürsten herren und steten, die in diesem lantfrid sind
oder dorein körnen, hülfe und dinste, die man tun sol, anlegen
getrewlichen noch irem vermugen an geverde.
t [5] Ouch sollen die newne, die über den lantfrid und bunt¬
nusse geseczet sein, sweren zu den heiligen, gemeine richter zu
sein getrewlichen dem armen und dem reichen an geverde.
[6] Wer© ouch, das der oberman abging, als oft das geschieht,
so sollen wir kunig Wenzlaw, oder wem wir das an unserr stat
bevelhen, mit gutem rate und wissen ie einen andern seczen an
desselben stat, der sich alles des verbinde und swere, des sich der
verbunden und gesworen hette, der abgangen were. Und deuchte
die, die über den lantfrid und bundnusse gesaczet sein, oder den
merer teile under in uf ire eide, das der oberman, den wir dorzu
also gesaczet hetten, dem lantfrid nicht beqwemliehen were, so
sollen und mögen wir in mit gutem rate und wissen einen andern
dorzu geben in dem nehsten man de, als es uns verkündet wirdet, an
geverde, als oft in und dem lantfrid des not geschieht, der sich
alles des verbinde und swere, das hievor und hernach geschriben
stet, an geverde.
[7] Ouch sollen die, die über den lantfrid und buntnusse
geseczet sein, alle male zusammenkomen an dem nehsten suntag
noch ieder goltvasten in der vorgeschribenen vier steten einer, und
den landfrid do besiczen, und alle klage und was landen und luten
anligend ist do verhören und usrichten getrewlichen uf ire . eide an
geverde. Deuchte aber den uberman, das sein öfter not were, so
mochte er den andern seinen eidgenossen zusammengebieten, als oft
das not wirdet, in der obgenanten vier stete eine, wo in deuchte,
das es allergeleglichist were.
[8] Ouch sol der gesworne Schreiber noch iemandes von seinen
wegen niemand kein furgebot geben, es haben dann vor die newne
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
128 (107). Landfriede von Eger 1389.
265
oder der merer teile under in erkant ul die eide, das es umb solche
Sachen sei, dorumb der lantfrid billich richten sol.
[9] Ouch mag der merer teile under den newnen, die über
den lantfrid und buntnusse £esaczet sein, wol richten, ob der andern
ein teile nicht körnen mochten, an geverde.
[10] Were ouch, das ein kriege oder uflawfe zwischen herren
und steten oder andern, die in diesem lantfride und buntnusse
sein oder noch dorein körnen, uferstunden, do goto für sei, das
sol man brengen an den uberman und an die, die über den lantfrid
geseczet sein. Und was die oder der merer teile under in denn zu
rate werden und ussprechen uf die eide, des sollen in beide teile
gevolgig sein umb solche Sachen, als vor geschriben stet. Und wer
sich des widert nnd sein nicht gehorsam were, so sollen die herren
und stete und alle die, die in diesem lantfrid und buntnusse sein,
dem andern beholfen sein und zulegen in der vorgeschribnen weise.
[11] Were 1 ouch, das die, die über den lantfrid geseczet sein,
oder den merer teile under in deuchte und erkenten, das man ge-
sesses bedurfte, es wer herre oder stat, wo man dann sein hin be¬
dürfen wurde, dobei sollen denn die nehsten drei herren und drei
stete die koste darleihen, der man denn bedarf zu werken und zu
bawen. Und wenn das gesesse denn zurget, so sollen die, die über
den lantfrid und buntnusse gesaczet sein, dornoch in einem manden
zusammenkomen, und, wie sie oder der merer teile under in die¬
selben koste denn anlegen iedem herren oder stat, die in dem ge¬
sesse gewesen sein, so sollen sie dornoch in einem mande den herren
oder steten die koste usrichten, die sie dargeliehen haben, an geverde.
Ouch welche nehste herren und stete die werk puchsen und andere
gezeuge, das zu dem gesesse not ist, haben, die sollen das ouch
leihen zu dem gesesse, so das von den, die über den lantfrid geseczet
sein, an sie gefordert wirdet.
[12] Were ouch, das das heilige Römische reiche oder dieser
lantfride reisten, in denselben reisen sol niemand anders nicht neinen
weder mit drowen oder mit bete denn zeitlich koste und futer, das
er zu seinen noddurften bedarf und die er uf dem felde vemuczen
wil, und sol ouch des nicht heimfuren noch verkawfen. Wer aber
das uberfure, das sol man haben für einen rawbe, und sol zu dem
richten, als der lantfrid stet.
[13] Ouch ist geredet worden und wollen das vor allen dingen,
wenn das heilige reiche oder dieser lantfrid also reisen, das alle
Strassen kirchen closter pfaffen kirchhove mulen und besundern
alle phlug mit pferden und was dorzu gehöret und die, die Wein¬
garten ecker und das felde bawen, sicher sein und fride haben sollen,
und das die niemand angreife leidige noch beschedige. Und wer
das uberfure, das soll man für einen rawbe haben, und zu dem sol
der lantfrid richten, als vor geschriben stet.
[14] Es sol ouch niemand futern weder mit bete noch mit
nemen denn uf dem seinen oder do er amptman ist. Wer das
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
266
128 (107). Landfriede von Eger 1389.
überfure, zu dem sol man richten mit dem lantfride, usgenomen sc
man reiset, als vor geschriben stet.
[15] Ouch sol niemand in dheiner reise nicht nemen den frun-
den weder sakrawb plunder pherde noch nichtes, wie das genant
ist, das er verkawfen wolle und meinet koste dorumb zu kawfen.
Des sol er nicht geniessen, und das sol man für einen rawbe haben,
und sol dorumb richten, als der lantfrid stet, an geverde.
[16] Ouch wenn das ist, das dieser lantfrid also reiset, so sollen
herren und stete iren hauptluten, die von iren wegen uf dem felde
sein, bevelhen uf die eide an geverde, das sie den iren getrewlichen
und mit ernste weren, das sie den frundea nicht anders nemen denn
zeitliche koste und futer in der weise, als vor geschriben stet. Und
were das sich des iemand widerseczte, des sie nicht gewaldig moch¬
ten sein, das sollen sie brengen an den hauptman des lantfrides,
und der sol denne dorzu tun, das das widertan werde. Und sol der
gestraffet werden, der das getan hat, wie die newne an dem lant¬
fride oder der merer teile under in erkenten, dornoch und er die
Sachen gehandelt hette.
[17] Ouch sol niemand dheinen brande in der reise nicht tun;
wer das uberfure, zu dem sol man richten, als recht ist, es wer’
denn, das das der hauptman des lantfrides, der denn uf dem felde
ist, hiesse und erlawbet zu tun uf den feinden.
[18] Were ouch, das got nicht enwolle, das dheine boze geselle-
schaft uferstund in diesem landfrid oder in diesen landfrid qweme
oder zuge, wider die sollen wir und die fürsten herren und stete mit
aller unserr und irer machte zuziehen und in widersten sie zu ver¬
treiben an alles geverde.
[19] Ouch ist geredet worden: wenn der lantfrid einen red¬
lichen zuge oder gesesse tun wolde, so sol ein iglich herre und
stat, die in diesem lantfrid und buntnusse sein, mitschiken die, die
an demselben lantfrid von iren wegen siezen, die dobei sollen sein,
als lang unz derselbe zug und gesesse weret uqd ein ende nimet.
Und ob derselben dheiner, die an dem lantfride siezen, von eehafter
note dobei nicht sein mochte, so sollen dieselben herren oder stete
einen andern biderman, der den landfrid gesworen hat, an desselben
stat, der nicht dobei sein mochte, seczen und schiken, als oft des
not were. Und sol ouch der hauptman des lantfrides, der uf dem
felde ist, unser und des reiehs panire haben, ouch als ofte des
not were.
[20] Were ouch, das iemand, die in diesem lantfrid und bunt¬
nusse sein oder noch dorein körnen, beschediget wurden wider
rechte, als der lantfrid stet, von wem das geschee, und wenn die,
die über den lantfrid gesaczet sein, dorumb zuvor erkennen, so
sollen denn dieselben, die doruber gesaczet sein, das herren und
steten und andern, die in diesem landfrid und buntnusse sein, kunt
machen und verbotschaften mit iren brifen oder mit in selber. Und
wenn sie des also geinnert werden, zu wem denn derselben dheiner,
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
128 (107). Landfriede von Eger 1389.
267
BSV";
der den schaden getan hat, komet, der sol uf den zide gebunden sein
denselben zu halden und ufzuhaben mit ganzem ernste getrewlich
an alles geverde, und sol doran dhein geleite furtragen.
[21J Wer ouch uns und den, die in disem lantfride eint oder
noch dorein kumen, dheinen schaden tut mit morde rawbe brande
dipstal vahen oder unrecht widersagen oder mit andern Sachen als
vor geschriben stet, wer die oder der dheinen hawset hofet esset
trenket oder heimet mit. wissen, derselbe sol in denselben schulden
sein als der selbschuldig.
[22] Were ouch, das iemand mit dem rechten verderbet wurde,
wolt iemand dorumb veint sein, der sol in denselben schulden sein
als der, der mit dem rechten verderbet ist. Und wer ouch einen
kuntlichen verlempten schedlichen man, das vor dem lantfrid kuut-
lich gemachet were, wo man den weis, ufheldet oder angreifet, der
ist dorumb nicht schuldig noch gebunden. Wer sich aber sust vor
dem lantfrid verantworten solt oder wolt, dem sol der lantfrid geleite
geben dar und danne an geverde.
[23] Wer ouch, das der uflawfe oder stozze mer denn einer
wurde umb solche Sachen als vor geschriben stet, so sol man den,
die über den lantfride und buntnusse gesaczet sein, dorumb zu¬
sprechen ; und wes denn die oder der mere teile under in zu rate
werden uf die eide, das allernotdurftigist sei anzugreifen, das sol man
in gefolgig und gehorsam sein.
[24] Were ouch, das iemand,. der in diesem lantfrid und bunt¬
nusse ist oder noch dorein körnen wirdet, von den Sachen, die in
diesem lantfrid gescheen, dheine veintschaft wugse, der man an
demselben noch diesem lantfrid und buntnusse zukomen wolte, so
sollen demselben herren und stete, die in diesem lantfrid und bunt¬
nusse sein, zulegen und getrewlichen beholfen sein uf den eide, als
lang unz er derselben veintschaft entladen wirdet an geverde.
[25] Were «man ouch iemand kuntliche redliche mugliche un-
leukenber schulde schuldig, so sol er es vor den hauptman des
lantfrides lassen wissen, ee er dofur pfendet, das er den, der do
schuldig ist, dorumb beschreibe, das er den, dem man also schuldig
were, gütlichen bezalen und richten wolle. Wurde der dornoch
dorumb pfenden und angreifen, mit den pfänden sol er pfendlichen
gefaren und in das nehste slosse treiben, de ein gerichte inne ist,
aas doch desselben, der gephendet hatte, nicht sei. Und sind es
essende pfände, die dol er lassen stau drei tag und drei nachte;
weren es aber andere pfände, die sol er lassen vier wochen stan.
Ist es, das iemand komet, der die pfände wollet usnemen, dem sol
man sie uf rechte und uf gewisheit oder bürgen usgeben mit kunt-
schaft des richters oder amtmannes, in des gerichte die sein, oder
andere erbere lute dorzu nemen, die dobei sein. Nemen sie aber
die pfände nicht us in der vorgeschribnen zeite, so mag er sie ver-
kawfen ungeverlichen, so er tewriste mag, ouch mit kuntschaft des
amptmannes, in des gerichte die gefuret sein, oder ander erber lute
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
268
128 (107). Landfriede von Eger 1889.
doselbist. Und dasselbe gelte sol dem, der do gepfendet hette, an
seiner schulde abgan; was er ouch koste hette getan mit der pfan-
dung, die redlich were, die sol im ouch abgan; was aber unredlich
doran were, das sol man für den lantfrid brengen, und wie es denn
der lantfrid erkennet, dobei sol es beieiben. Were ouch, das von
solcher pfandung wegen iemand gefangen wurde, dieselben gefangen
sollen uf recht us^eben werden.
[26] Doch so seczen wir, das alle und igliche unsere und des
heiligen reichs des kunigreichs zu Beheim aller kurfursten fürsten
grefen herren und der stete lute geistlich und wertliche pfaffen
laien ritter knechte burger kawflute pilgreim gebawren und aller-
menich erberige unversprochen lute, die die strazzen bawen oder
wandern, von welchen landen die sein, ire leibe und ir güte in
diesem landfrid sicher sollen sein. Were aber, das derselben dheiner
beschediget wurde uf wasser oder uf lande an leib oder an gut,
so sol der nehste herre oder stat oder ander, die in diesen landfrid
und buntnusse gehören, bei den es gescheen ist, alsbalde sie des
innen oder ermanet werden, züeilen mit allem irem vermugen, und
sollen dorzu tun getrewlichen an alles geverde, das das widergetan
werde. Und mögen sie es also nicht uberkomen, so sol man in
furbas noch der rate, die über den lantfrid gesaczet sein, oder des
mereren teiles under in als umb einen rawbe beholfen sein, als vor
geschriben stet.
[27] Ouch sollen alle dosier pfaffen und andere geistlich lute
ir leibe oder gute nicht pfandbar sein für iemanden in dheine weis.
[28] Es sol ouch niemand, er sei fürste herre ritter oder knechte
oder stete, die in diesem landfrid sein oder dorein körnen, niemanden
verantwurten oder versprechen wider diese ordenung und lantfride.
[29] Es sol ouch keiner verlempter kuntlicher schedlicher man,
das vor dem lantfrid kuntlichen gemachet were, nindert weder fride
noch geleite haben. Und wo man den nimet und ufheldet, doran
sol man wider niemanz tun noch getan haben. Und 'wer in ouch
hawset oder hofet wissentlichen oder im verliehen hinhulfe, der sol
in demselben rechten sein. Man sol ouch einen verlempten kunt¬
lichen schedlichen man in allen gerichten vesten und steten wol
verbieten und ufhalden uf recht, und von dem oder den sol man
rechtes unverzogenlichen helfen.
[30] Es ist ouch geredet: wer’, das die herren oder andere
lute hofe nemen in des reichs und andern steten, so mag man
allen den, die des muten und das fordern, ein freie sicher geleite
geben, dieweilen der hofe weret, an geverde.
.. [31] Were ouch, das iemand seine ere kempflichen verantwurten
weite oder muste vor den herren oder steten, den und iren frunden
mochte man ouch wol ein freie sicher geleite geben uf die tege, als
er furkomen sol.
[32] Ouch ist geredet: welich knechte ein reisig pfert oder mer
mer und keinen herren hat oder einen erbern gesessenen man, der
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
128 (107). Landfriede tob Eger 1389.
209
diesen lantfried gesworen habe, der für in spreche, das er landen
und luten unschädlichen sei, dem sol der lantfrid feint sein und sol
dorzu tun, als der lantfrid stet.
[33] Ouch ist geredet worden, das man umb keinen alden kriege
noch umb dheinerlei Sachen, die sich verlawfen haben vor datum
diz brifes, mit diesem lantfrid nichtes richten noch beholfen sein sol
an geverde.
[34] Ouch mag der oberman des landfrides in den lantfrid era-
pfahen und nemen, wer in diesen lantfrid körnen wolde, der in dunket,
das er dem lantfrid nucze sei, an geverde. Und die er also empfehet,
sollen globen und sweren und ire versigelte brife geben den landfrid
zu halden, als der usweiset; und die sollen dann ouch des lantfhdes
geniessen als andere, die ieczunt dorinne sein, an geverde. Und
so sie der hauptman also emphehet, der sol das in dem nehsteu
monden dornoch den fürsten herren und steten in diesem lantfrid
verkündigen.
[35] Ouch sol der gmeine bunde der gemeinen stete, der bisher
gewesen ist, absein, und sollen furbas keinen mer machen. So sol
die einung, die zwischen uns und den fürsten und herren geweseu
ist, ouch abesein .in der massen, als hernach geschriben ist. Also:
welche stat eine oder mere sich richtet mit den fürsten und herreu.
die ieczunt in dem kriege gen den steten sein, eintweder gütlichen
oder mit dem rechten, als vor unserm rate geredet ist zu Mergent
heim, dieselben stat oder stete sol und mag man dann in unsern
lantfrid, den wir ieczunt zu Eger gemachet haben, nemen und
empfahen; und die also empfangen werden, gen denselben steten oder
stat sol unser und der fürsten und herren einung vorgenant ouch
genzlichen abesein; welche aber stete oder stat des nicht teten und
ungehorsam beliben und sich nicht richten wolden mit minne oder
mit rechte, als vor geschriben stet, gen denselben sol unser und der
fürsten grafen und herren einung beleihen in iren kreften, als die
usweiset; bedurften dann dieselben stete, die also in diesen lantfrid
komen oder körnen wollen, des rechten widerumb von den obge
nanten fürsten oder herren, so sollen sie das denselben steten ouch
widerumb tun, als zu Mergentheim vor unserm rate geredet ist.
[36] Ouch welche fürste herre oder stat ieczunt oder furbas zu
uns in diesen lantfrid körnet, weite den iemand vehe oder veint
Schaft dorumb tragen oder in dheinerlei schaden zuziehen, dem oder
denselben sollen wir und die vorgenanten kurfursten fürsten herren
und stete wider dieselben zulegen und beholfen sein getrewliehen
mit unserm vermugen an geverde.
[37] Ouch sollen alle und igliche pfalburgere, wer die hette.
genzlichen abesein, und furbas niemand haben noch empfaheu.
[38] Ouch sol niemand des andern eigene lute und unverrechende
amptlute, oder die nachvolgend kriege haben, oder die vor datum diz
brifes abtrunikeit versworen oder verbrifet hotten, zu bürgern em
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
270 128 (107). Landfriede von Eger 1389.
pfahen. Und wurde dorumb kein stozze, das sol der lantfrid er¬
kennen.
[39] Ouch sol dieser lantfrid sein und gen am Beine in Beyren
in Swaben in Franken in Hessen in Düring und in Meissen, als es
begriffen ist in den teilbrifen, die doruber geben sein.
[40] Ouch als wir uf dem Reine in Swaben in Beyren in Dü¬
ringen in Meissen und in Franken die lantfride geseczet und geteilet
haben, wollen wir, ab der lantfrid einichen solche Sachen anstiesse,
das der lantfrid die allein nicht geweldigen noch betawben mochte,
das dann die andern lantfride ir einer oder mere, so sie des von
dem hauptman des lantfrides, den das anget, kuntlichen ermanet
werden mit seinen offenen brifen, dorin er sich mit seinen eid-
gesellen, die mit im über den landfrid geseczet sein, oder der merer
teile uf ire eide erkennen, das sie dorzu der andern landfride hülfe
ouch bedürfen, so sollen im die andern lantfrid, die also ormanet
werden, ouch beholfen sein die Sachen zu rechtvertigen, noch dem
als den lantfrid der gemanet wirdet dunket, das sie im.zu hülfe
körnen sollen an geverde.
[41] Es sol ouch derselben lantfrid einer in den andern nicht
richten oder einfelle machen an geverde.
[42] Wer ouch in einem landfrid verzalet wirdet, der sol in den
andern landfriden ouch verzalet sein mit denselben penen, als der
lantfrid stet, an geverde.
[43] Ouch sol dieser lantfrid, der nur zu einem gemeinen nucze
erdacht ist, uns und dem heiligen reiche und den obgenanten kur-
fürsten fürsten graven herren rittern knechten phaffen steten und
leien keinen schaden brengen und genzlichen an schaden sein an
unsern und iren furstentumen herscheften und gerichten freiheiden
rechten und an andern unsern und iren guten gewonheiten geistlichen
und wertlichen, usgenomen der Sachen die vor geschriben stet, doch
mit beheltnusse unser als eines Komischen kuniges zukumftigen
keisers aller reohte, die wir haben und von rechtes wegen haben
sollen und mögen von Römischer kuniclicher mechte, sie sein geist¬
lich oder wertlich.
[44] tJnd dieser landfrid sol weren in allen puncten und artikeln,
als er begriffen ist, sechs ganze jare noch einander von datum diz
brifes zu zelen an widerrufen und dornoch als lang, bis wir den
widerrufen.
[45] Und wir Wenzlaw Römischer kunig und kunig zu Beheim
vorgenannter globen bei unsern kuniclichen trewen, und wir Lam-
precht zu Bamberg, Oerhart zu Wirzburg bischofe, Stephan und
Fridrich pfalzgrafen bei Reine und herzogen in Beyren, Ruprecht
der jungist pfalzgraf bei Reine und herzog in Beyren, Johans zu
Regensburg und Otte zu Auspurg bischofe, Wilhelm der jung
marggraf zu Meissen, Herman lantgraf zu Hessen, Fridrich burggraf
zu Nuremberg, Eberhart gref zu Wirtemberg, Fridrich grefe zu
Otingeu, Albrecht lantgraf zum Luthemberg, EVidrich von Heidek,
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
129 (106). Di« sog. Raproch tschen Verne-Fragen 1406.
271
und wir die bürgere und rete der stete Regensburg Nuremberg und
Weissenburg globen diesen lantfride in allen seinen puncten und
artikeln, als er geschriben begriffen und versigelt ist, genzlichea
und vesticlichou zu halden und volfuren an geverde bei den eiden,
die wir doruber leiplichen getan haben.
[46] Ouch sollen wir bei den eiden, die wir doruber gesworen
haben, bestellen und schaffen, das alle unsere amptlute vogte richter
und schultheissen, die in diesem lantfrid gesessen sein, vor uns,
oder wem wir das amphelhen, zu beheltnusse des lantfrides und der
artikel, die dorinne begriffen sind, semlich eide sweren an geverde;
und dasselbe soll gescheen und volf uret werden ungeverlichen in wenig
zwen monden noch datum diz brifes. So sollen ouch alle unsere
dienere manne grafen herren ritter und knechte, die in dem lantfrid
gesessen sein, denselben landfride sweren inwenig den nehsten zwein
monden; welche des nicht tun wolden, die sollen des landfrides nicht
geni essen.
[47] Ouch 8ol ein iglich herre und sein amptlute gebunden sein
bei den eiden: welche ire dienere und amptlute sweren, das sie dem
hauptmann des lantfrides dieselben zu wissen tun und geschriben
geben. Und wer der were, der in diesem lantfrid siezet und den
lantfrid nicht gesworen hette, dem sol der lantfrid nicht richten,
und der sol ouch des landfrides nicht gemessen.
Und wir kunig Wenzlaw vorgenanter haben des zu urkunt und
warer gezewgnusse unser kuniclich majestat-insigel an diesen brif
gehenget, der geben ist zu Eger noch Cristes gebürt dreizehenhundert
jare und dornoch in dem newnundachczigisteu jareu des mitwochen
noch sand Philippes und sand Jacobs tag der zwelfboten, unserr
reiche des Behemischen in dem sechs undzweinzigisten und des
Römischen in dem dreizehenden jaren.
Ad mandatum domini regis
Iohannes Caminensis electus cancellarius.
120 (108). Die sog. Ruprechtschcn Veme-Fragen. 1408 Mai 30.
Aus Th. Lindner, Die Verne (1888) S. 212—220.
Anno Domini 1408 feria quarta post Urbani.
Nota. Unser herre der könig hat besant dise nachgeschriben
freigeven mit namen Gobeln von Werdinchusen freingreven zu
Volmestede, Clausen von Wilkenbracht freingreven von Walbcrth,
Stencken freingreven zum Hamme und Bernharten Mosthart frein¬
greven der stöle zu Wilshorst und hat die dise nachgeschriben frage
und stuck tAn fragen: des ersten
[1*] Questio prima. Was rechtens ein Römischer künig habe
in den frein gerichten? [1**] Responsio. Item darauf haben si ge-
antwort und bekannt, das ein ieklicher freigreve von eim Römischen
künig belehent sein sölle, wann anders habe er kainen gewalt zu
richten an den freien stülen, er habe dann sölhen gewalt von eim
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
272 129 (108). Die sog. Ruprechtschen Veme-Fragen 1408.
Römischen künge. Und darumb sol auch ain ieklicher freigreve
einem Römischen künig gehorsam und undertenig sein, als er das
auch sweret, so man ein freigreven machet; und der Römisch künig
si aller freien stüle und freigreven öbrester herre und richter.
[2«] Questio 2. Item ob man eins Römischen künigs manne
und diener in Sachen, die man zu in ze sprechen hat, vor im icht
billich ervolgen sölle, e man si vor das freigericht heischen öder
daselbs verfüren müge? [2*] Responsio. Item ob iemand unsere
herren des künigs diener einen anzulangen habe, der sol den vor
uuserm herren dem künige bevor erfolgen, e man in an den freien
stül aische. Und also sol auch ein ieklicher clager ainen ieklichen,
den er ansprechen wil, vor seinem herren, under dem er gesessen
ist, von rechtz wegen bevor ervolgen und an dem herren fodern, das
er den also halde, das er dem klager tü, was er im von eren wegen
tön sölle. Geschehe dann des dem klager nit, so möge er sein
recht und klage fürder süchen und tün an den frein stülen, doch
so ferre als das ist umb sache und stucke, die an den frein stülen
von rechtz wegen gehören zu richten.
Nota. Si mainen, das es ain anders sei umb die manne:
wann des reichs manne sitzen auch vil in Westfalen und under
andern herren, doch die manne, die under unserm herren dem
kunige sitzen, die sölle man als wol bevor ervolgen als diener.
[4 : Nota. Ist ainer, den man füraischen wil, ein schepf, so
sal mau in zu dem ersten gebotte fürfodern mit zwain andern
schepfen und zu dem andern mit vier schepfen und zu dem dritten
mit segs schepfen und einem freigreven, und sol ein rechtetag von
dem andern sein 6 wochen und nicht kurzer sunder e lenger.
[5] Nota. Item ob sich der, den man füraischen wil, nit
weite finden lassen oder aber nicht aigen rauch hette, so mag
man im an den vier enden des landes, darinne er ist, verkünden,
es sei an greven herren oder stette, in solcher maze: versieht man
sich, das er sich under dem oder den herren oder state pflege zu
«Inhalten, so mag man solchen herren oder state sagen: ,also wdnet
der under euch*, oder ,wir vernemen, der enthalt sich under euch;
dem saget, das er auf den tag etc sins rechttags warte an dem
freinstüle etc bi dem höchsten rechten und under künigs ban*.
[6] Nota. Item sitzet ‘ er aber auf ainem slozze, darin man
ane sorgen nicht körnen möchte, so mugeu die schepfen, die in
aischen wellen, ains nachtes oder so es in füget, vor daz slos reiten
oder gan und aus dem rennbom oder rigele dri kerbe haweh und
einen küngspfennig darin stecken und die kerbe, die si aushawen,
oder die stucke zu gezeugnüzze behalten und des namen, den si
aischen, an ainem zedelein verzaichent an die kerben stecken oder
dem wachter rüffen und dem sagen, das er dem, der danne in der
bürg ist, sage, das er seins rechttages warte auf den tag etc auf
dem stüle.'
[7»] Questio 3. Item ob ainer, der für das freigericht geladen
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
129 (108). Die sog. Raprechtsehen Vene-Fragen 1408.
273
were, vor einen Römischen könig körne und sich vor dem erbutte
sein eren gnög ze tön, wer dann zu im ze sprechen hette, ob den
ein Römisch könig von dem freinstüle vodern möge vor in zu
weisen und den freingreven erbieten, öber denselben nicht zu richten ?
[7*>] Responsio. Ein könig möge eim freingreven wol erbieten nit
zu richten. Welcher freigreve auch daröber richte, der richte öber
sich selber, wann ain ieklicher freigreve gesworn habe, dem könige
gehorsam zu seiu. So si auch ain Römischer könig der freinstöle
oberster herre und richter.
[8*] Questio quarta. Item ob ein freigreve öber unsere herren
des königs gebotte richte öber ainen, den er för sich gevodert hette,
was der unserm herren dem könig darumb schuldig sei? [8 b ] Re¬
sponsio. Ein sölcher freigreve sei maineide. Wellier nu mainaid sei,
den mög ein Römischer König entsetzen und seins ampts berauben,
und das möge auch kain ander herre tön. Was aber der freigreve
mer verlorn habe, des wolten si anders nit sagen, dann si mainten,
so ainer die ere verlorn hab und entsetzt si, so hab er genög
verlorn. Doch so sölle ein Römischer könig kainen absetzen dann
umb redlich schulde.
[9»] Nota. Nach diser antwort wurden si gefragt auf den brief,
den Ruprecht vom Strithabe freigreve zu Czuschenna unserm herren
dem könge geschriben hette von Rödolfs wegen zum Humbrecht
von Menze; und darumb derselbe Ruprecht unserm herren dem könig
ungehorsam gewest was, sprachen si, er were im ein wette schuldig,
und rechte er vorter öber Rödolf vorgenant, so richtet er öber sich
selber, wann keinem freigreven gebör zu richten öber unsere herren
des königs gebotte.
[9*»] Nota. Item di horten auch die nottel, darinne man den
ietzgenant Ruprechten absetzte, und geviel in wol. Dabi waren
auch schepfen: Itel Knebel, Gerhart von Meckenhem und Johans
von Laudemburg zollschreiber zu Bacherach.
[10»] Questio quinta. Item ob unser herr der könig einen
schepfen fragte bei schepfenaide im ze sagen, ob er den oder den
verfaimet hette, ob dereelbige schepfe im das schuldig sei ze sagen?
[10 b ] Responsio. Ein ieklich schepfe si unserm herren dem könig
schuldig zu sagen: ja oder nein. Tö er des nit, so sei er unserm
herren dem könig bröchig, aber si wolten nit sagen, was er ver¬
brochen habe. Wann ob ainer gar vil götz hette, das ertaile man
doch dem könig nit, oder er verfalle im des nit, sunder er möge
also tön, er verfalle im den leip.
[11»] Questio sexta. Item ob ainer spreche, er het einen ver¬
faimet, ob der icht schuldig sei zu sagen, an welheifa stöle, und
auch briefe und urkönde darüber zu wisen? [ll b ] Responsio. Einer
sei schuldig dem könig zu sagen und doch einem andern schepfen
nit, er wolle es dann gern tön.
[12—15] Nota bene. Item si haben auch gesprochen: man sölle
schlechtlich keinen brief öber die feimde geben. [13] Und als si
Altmacn n. Bcrnhaim, Urkunde, 4. Aafl. 18
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
v'»r *
274 129 (108). bie sog. BtQurechttthen Veme-Fragen 1408.
gefraget worden, wie dann einer beweisen solt, das ainer verfaimet
were von seinen wegen, wanne von hinnen ferre an die st Ale sei,
sprachen si: ,ainer sol es beweisen mit dem greven und den frifronen,
das ist der fronbotte*. [14] Und als dawider gesagt ward, der
möchte man villeicht nicht gehaben, darauf was ir antwort: so solt
man si kriegen. [15] Und als nu gesagt ward: man het vil briefe
in disen landen gesehen, die freigreven Aber die, die verfaimt weren,
gegeben hetten, antworten si: sAlche freigreven wern toren. '
[16»] Questio septima. Item wie man erfaren sölle, ob ainer,
den man verfAren will, ein schepfe sei oder nit? [16 b ] Responsio.
Einer, der ainen verfAren will, der sol ie wissen, ob der, den er
verfAren wil, ein schepfe sei oder nit. Und als si gefraget sind,
wie er dann des sölle gewarn werden, haben si geantwort: er sölle
in fragen, ob er ein schepfe si; spreche er danne: ja! so mag er
fArbas fragen, an welhemstöle etc, als sich dann das gehöret.
Und als si gefraget sind: einer getorst in villeicht nit gefragem
oder er wer an sölchen stetten, das er in nicht getragen möchte,
haben si geantwort: so söll er einen andern an in schicken in zu
fragen etc, also daz man ie wissen sölle, ob der, den man verfAren
wil, schepfe si oder nit.
[17»] Questio octava. Item ob ainer, der schepfe ist, ainen
andern, der nit schepfe ist, vor ainen stüle tAt aischen, ob der,
der die ladunge tAt, icht darumb schuldig si? [17 b ] Responsio.
Es sei darumb oder darauf nit zu sagen noch zu schreiben, und si
auch nit noit; die stAle und die gerichte sein frei.
[18»] Questio nona. Item ob unser herr der könig einem schreibe
vor in ze körnen und besehen zu lassen, ob er ain Sache, die er dan
getan hette, mit eren getan hette oder nit, und der wolte vör unsern
herren den könig nit körnen und das besechen lassen, was der darumb
schuldig sei? [I8 b ] Responsio. Heruf wolten si nit sagen, was
der darumb schuldig sei, doch sprachen si, als si vor auch gesprochen
hetten, das ain iektich klager den ansprechigen bevor erfodern solle
vor dem herren, under dem er gesessen ist. Wolte nu ainer gegen
unserm herren dem könig des nit tön, so mag er in darumb an¬
langen, do sich das gehöre oder möge es lassen. Si wolten auch nit
sagen, wo sich das gehöre.
[19»] Questio 10. Item ob ainer, der scheffe were, ain andern,
der nit schepfe were, für das freigericht löde von gütes oder schulde
wegen, was der, der das taete, darumb schuldig sei? [19 b ] Respon¬
sio. Der geheischen werde, der verspreche sich. Si er dann von
götes oder schulde wegen geheischen, so komme er mit rechte von
der heischunge, er werde dann geheischen umb der stucke willen,
die sich vor dem freinstöle zu richten gehören.
[20»] Questio 11. Item ob ein schepfe einen andern schöpfen
fragte von ainem andern, ob der verföret sei, ob der, der also ge¬
fraget wirt, das und was er davon weiß, schuldig sei zu sagen?
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
129 (108). Die sog. Raprechtschen Verne-Fragen 1408. 275
[20*] Responsio. Darauf haben si geantwort, als si in der sechsten
frage geantwort haben.
[21»] Questio 12. Item ob ein lumond ober einen ginge, er were
verfaimet, und derselbe wurde darnach schepfe, wie man sich gegen
den halden solle ? [21*»j Responsio. So einer verfaimet sei und dar¬
nach ein schepfe werde, das trage in nit für.
[22*] Questio 13. Item ob ainer spreche: ,der oder der ist ver-
faimt‘, und niemand weste anders von demselben, der verfaimet solte
sein, dann das er ain frummer man wer, und er erbutte sich auch
sein eren gnüg ze tün gegen allermeniklich, wer an in zu sprechen
hette, wie man sich gegen dem halden sdlle? [22*] Responsio. Si
einer verfaimet, der nit ein schepf sei, der sei verfaimet. Sei aber
der verfaimet ain schepfe, habe in danne der, der in verfaimet hat,
nit recht verbottet, so habe er über sich selber gerichtet. Sei aber
einer verfaimet, als der freinstüle recht ist, der sei verfaimet, und
tast in iemands an, so ist ain ieklich schepfe schuldig darzü zu
helfen, der under künigsban gerufen wirt, und welcher schepfe des
nit tü, der sei dem künige sein wette schuldig, und den, der ver-
feimet ist, als der freinstüle recht ist, helfe da nit, das er frumme sei.
[22 c ] Nota. Si sagten auch herinne, das man in iren landen
halte, das ainer ainen verleimten antasten sölle, das er sein mechtig
sei und of das minste selbdritte.
[22 d j Nota. Si haben auch herinne gesagt, wann drei schöpfen
oder mer einem andern schöpfen under schepfenaide sagen, das
der oder der verfeimet sei, als recht ist, so solle der, dem das also
gesagt werde, daz glauben. Und werde darnach der, dem daz also
gesagt si, under künigsban angerüfen, den verfaimten helfen zu
henken, er solle das tün oder er sei dem künige ein wette schuldig.
Und den, der verfaimet ist, als recht ist, helfe kainerlai sache, wann
si er verfeimet, als recht ist, so si er auch überwunden als recht
ist, das er böse sei, und darumb sol man in auch als einen ver¬
faimten man halden. Dunke aber einem, daz im unrecht geschehn
sei oder daz er biderbe sei, das müg er dort außtragen, do das billich
ist und do sich das gebüret.
[23»] Questio 14. Item ob etliche achepfen wette von im hie-
schen, der verfaimet wer, und andre schöpfen anrüfen, die dabei
wern, was dieselben schuldig sin darzü zu tün? [23*] Responsio.
Die frage ist vor ausgericht in der vorgewhribenen nächsten antwort.
[24*] Questio 15. Item ob eia Römischer künig schöpfen machen
möge an andern enden, dan in Westfalen an den freien stülen, so er
drei oder vier schepfen bei im hette? [24*] Responsio. Das er das
nit getün müge von rechtes wegen noch tün sölle.
[25»] Questio 16. Item ob etliche luthe vor zaiten also schepfen
gemacht weren von künig Wenzlawe, wie man sich fingen den
halden sölle? [25*] Responsio. Das man die fragen müge, wo si
schepfen worden sein und an welhem stüle etc; finde sich dann,
18 *
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
276 129 (108). Die sog. Raprechtschen Verne-Fragen 1408.
das si an den stülen, do sich das gebürt, nit sin schepfen wurden,
weren si dann in Westfalen, die hinge man zur stunt.
[26»] Questio 17. Item ob ein herre einem, der verfeimet ist,
sein gelaite geben müge in sein sloße, und ob er das tote and
darüber gemant wurde über den, der verfeimet were etc, wie sich
der herre darinne handeln sölle? [26»»] Responsio. Der verfeimet
ist, als recht ist, der ist verfeimet. Doch gibt unser herr der künig
eiin g " ite vor aller Sache und weiß nit, das er verfeimet ist, er
mag im das geleit halden. Gibt er auch einem geleit vor allen
Sachen und wais, das er verfaimt ist, geleich wol mag er im das
gelaite halden. Er habe des wol macht, wann er si aller stüle
öbrister richter und herre. Doch so zime im me, das er das haim-
liche gerichte Sterke, dann einem andern. Auch so hab kain ander
herre sölh gelaite zu geben.
[27»] Questio 18. Item oh ein schepfe einem, der verfaimt ist,
so vil sagen müge, als danne vil lewte mainen oder sprechen: es
were als güt, anderswo brot essen und pfennig zeren als hie?
[27*»] Responsio. Das man weder mit Worten noch mit werken noch
mit ziechen noch mit keinerhant Sachen kein warnunge tün solle
in kein weise weder brüdem fründen noch magen noch niemand
anders. Es sei ain ieklich schepfe schuldig, über verfeimde zu
helfen, si sein brüder, mage etc, als vor auch gesagt ist.
[28» j Questio 19. Wie ainer gewihet sin müsse, das man in
nit heischen oder verfeimen sölle. [28 b ] Responsio. Wer geweihet
ist, wie klein daz ist, der gehöret vor sein öbristen, und man sol
in seinem bischof antworten, ob er missetüt.
[29» j Questio 20. Item ob drei oder vier schepfen oder mer
einen offenbaren missetedingen mann, der der stucke ains tete,
darumb man lute verfaimet, verrünen mügen und darnach über in
richten? [29 b —30] Responsio. Das man niemand verrünen müge
oder nach der feimde recht verderben sölle, er sei daun bevor er-
volget oder verfürt, als recht ist, an den stülen, do sich das ge¬
hurt, [30] ausgenomen wo man ainen ubeltsetigen man an frischer
täte, das ist nach Westfalischer spräche mit hebender hand und mit
gichtigem munde, findet, den mügen drei oder mer schepfen an der
frischen täte und an der stat zu stund verrünen und von im richten.
Kompt er da dannen, so sol man im darnach nicht darumb tün, er
sei dann verfüret an den stülen, als recht ist.
[31] Nota. Diß sind die stucke, darumb man ainen an die stüle
heischen und verfaimen mag: item diebstal, verrederie, kirchen-
schinder, notzog, kindelbetterinne berauben oder plündern, heimlichen
mort, unwidersaget einem herrn das sin nemen, meineide.
[32] Nota. Ob ainer verfaimet were und hette 3, 4, 5, 6 oder
me mit im reiten, die wol wisten, das er verfaimet were, und hülfen
im doch ieman beschedigen, legen die mit im nieder, so mag man si
geleich den verfeimden halden und also von in richten.
Nota, Ttem diz obgeschriben allez haben die obgenanten etc
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (109). Frankfurter Reichsabschied 1442. 277
gWchriben geben mir Johannes Chirchain hofschreiber des Römischen
kunigs. Dabei ist gewessen Johannes von Laudemburg zolschreiber
an Bacherach; und 3 geschah zu Haideiberg in Rebenstochhaua anno
et die ut supra.
130 (109). Frankfurter Reichsabschied. 1448 Aog. 14.
(Die Reformation Friedrichs III.)
Nach einer Neuausfertigung Kaiser Friedrichs III (schon in der 2. Anfl.)
mit demselben Datum Wien H. H. u. SL A.; vgL Nene und vollständigere
Sammlung der Reichs-Abschiede... (1774) Teil I S. 170f L — Die
eckig eingeklammerten Worte fehlen in der Neuausfertigung.
Wir Friderich von gottee gnaden Römischer kunig zu allen
Zeiten merer des reiches, herzog zu Österreich zu Steyr zu Kernten
und zu Crain grave zu Tirol etc embieten allen und ieglichen, den
erwirdigen und hochgebornen unsern und des heiligen Römischen
reichs curfursten fürsten geistlichen und werntlichen graven freien
herren dinstluten rittern knechten burgraven vogten burgermeistern
schultheissen reten richtern amptluten und gemeinden aller und
jeglicher stette merkte dorfere und allen andern, in welchen wirden
stat oder wesen die sein, unsern und des heiligen reichs undertanen
und lieben getrewen, unser gnad und alles gut.
Sindemalea wir von den gnaden des allmechtigen gottes un*
verdinter Sachen zu den wirdetr Romischs kuniclichs gewalts erhöhet
und gesetzt sein, so bedunkt uns wol billichen, daz wir unser pflichte
gen meniclichem also beweisen, damit man in dem heiligen Rö¬
mischen reiche frides und gemachs seliclichen empfinde. Wann wir
nu in anbeginn unsers regiments, auch ietzo nach unserer kunic-
lichen cronung eigentlich und menigvelticlich underweist sein und
vernomen haben, daz in dem heiligen Römischen reich und sonder¬
lich in Deutschen landen vil unrats gewalticlicher auch anderer
unzimlicher und uneerlicher angriff und beschedigung bescheen
seind und noch teglichs gescheen mit rowb mord und brand, davon
das heilig reich, des wir ein merer genant sein, gar schädlichen ge-
minnert und vil des reichs undertanen und getrewen, geistlich und
wemtlich personen, groß not verderbnuß und scheden teglich leiden,
als dann leider groß clag durch die lande geet, dardurch gemeiner
nutz großlich geirret geswechet und undergedrucket wirdet: so
haben wir uns von der purde wegen unsers kuniclichen ampts (die
wir gott zu lobe, dem heiligen reich zu eren und durch gemeines
nutzes willen auf uns genomen haben) darzu ergeben, daz wir mit
allem fleiß solch unrat und boß Sachen mit zeitlichem rate und mit
der hilfe gottes [des allmechtigen] ouch beistand unsers und des
[heiligen Römischen] reiches getrewen nach allein unserm vermögen
ze tiligen arbeiten wollen. Und darumb durch anbriogung auch mit
beiwesen und rate unsers und des heiligen reichs curfursten und
anderr fürsten geistlicher und werntlicher graven freien herren
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
278
180 (109). Frankfurter Reichsabschied 1442.
ritter knechte und stette (die wir dann durch si selbs oder ir mechtig
sentboten darumb in Sonderheit her zu uns zu körnen verpott und
geheischen haben) setzen wollen und gepieten wir von Komischer
kuniclicher macht kraft und gewalt ernstlich und vesticlich mit
disem brief und ermonen auch euch alle und ieglich unsers und
des heiligen reichs undertanen (in welchen wirden statt oder wesens
ir seit, solcher trew und pflichte als ir gott, dem heiligen reiche,
auch uns als einem Römischen kunig ewrm obristen herren, ge¬
meinem nutz Und euch selbs schuldig pflichtig und gepunden seit),
daz ir all und ieglich stuck punkt und artikel diser nachgeschriben
unserer ordenung genzlich getreulich aufrechticlich und ungever-
lich [haltent] vollfurend und lobent, auch mit allen den ewren und
die euch zugehoren oder der ir mechtig sind solchs also genzlich und
getrewlich zu halten ernstlich schaffet ordnet und bestellet, als lieb
ewch sei unser und des reichs swere Ungnade und die pene hienach
in diser unserer Ordnung begriffen zu vermeiden.
[1] Zum ersten, daz niman dem andern schaden tun oder zu¬
fugen sol, er hab in dann zuvor zu gleichen pillichen lantlofigen
rechten ervordert. Und ob im solich recht villeicht nit so bald, als
er wollt oder begert, gedihen und widerfaren mochte, so sol er
dannocht den nit angreifen noch beschedigen, er hab dann vor alles
das volliclich und ganz getan und volbracht, das keiser Karls de6
virden seliger gedechtnuß unsers vorfaren am »eiche guldin bulle
in dem capitel von dem widersagen eigintlicher inhalt und auß-
weiset. (vgL oben Nr. 38 Kap. 17; & 75.)
[2] Item ob ieman zu dem andern kuntlich und unlougembar
schuld hette, hette dann der schuldvorderer bürgen oder briefe,
so mochte er sein schuld vordem und einbringen nach laut und
sag solcher seiner brieve und als im versprochen ist zu bezalen.
Mocht aber einer nit bezalt werden nach siner brieve laut oder
als im versprochen were, daz man in bezalen solte, und im alsdann
darumb zu pfenden gepurte, der sol es doch mit dem pfand halten, so
hernach geschriben stet. Doch darin unvergriffen der kaufman:
die sollen an einander bezalen, auch iederman sein zinße gulte und
zehende einbringen, als dann bißher herkomen ist.
[3] Und der also pfenden wil, sol vor, ee er darumb pfendet,
an den, der im die schuld schuldig ist, schriftlich mündlich oder
under äugen ervordern, in umb sein schulde gütlich oder mit land¬
läufigen billichen rechten unclaghaft zu machen in den neohsten
zweien monaden nach solcher ermonung geleich nach einander vol-
gende. Und ob er in solcher zeit in obgeschribner masse nit un-
claghaftig gemachet wurde, so mag er den, der im schuldig ist, und
desselben habe und gut darnach pfenden und angreifen; doch daz
er alsdann mit den pfänden pfantlichen gefare, also daz er dieselben
pfand alle ungeverlich in die nächsten statt oder sloß treibe, da ein
gerichte inne sei, das des, der angreifet und pfendet, noch des, der
gepfändet wirt, nit sei. Und man sol in und die habe in demselben
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UMIVERSITY OF MICHIGAN
180 (109). Frankfurter Reichsabschied 1442. 279
sloß statt oder gerichte einnemen und darein treiben lassen und im
des nit weren. Er sol auch diewile mit denselben pfänden fride.und
geleite darinne haben ungeverlich. Und sein es dann essende pfand,
so sol er die steen lassen drei tag und drei nachte; weren es aber
andere pfände, so sol er die Tier wochen nach einander die nächsten
steen lassen. Und sol auch dhein mitrewter weder beute noch teile
davon nemen noch nemen lassen, sunder dieselb habe sol unver-
ruckt bei einander beieiben. Und ist dann, daz iemand kumpt, der
dieselben nam und pfände außnemen wil, dem sol man si auf recht
und gewißheit außgeben mit kuntschaft des richters oder des ampt-
mans, in des gerichte sie sein, oder sol ander erber leut darzu
nemen, die dabei sein. Wolte aber niman die pfand außnemen in
der vorgenanten zeit, so mag der pfender dieselben pfand darnach
verkaufen ungeverlich, so er turest mag, auch mit kuntschaft des
amptmans, in des gerichte si gefurt sein, oder anderr erber leut
daselbs. Und dasselb gelt sol dann demselben, der gepfendet hat,
an seiner schulde abgeen; und was er auch costung auf dieselben
pfandung gelegt hat, die redlich ist und die er vor dem herren
oder amptman des gerichts kuntlich machet, die sol im auch daran
abgan. Wer’ es auch, daz von solcher pfandung wegen iemand
gefangen wurde, dieselben gefangen sollen auch alle auf recht und
gewißheit außgeben werden; und ob si der purgschaft und gewi߬
heit nit einig werden mochten, was dann das gericht, darin das ist,
erkennet, dabei sol es beieiben, die auch solchs, ob sein not wirdet,
erkennen sollen.
*
[4] Wer’ es auch, daz der pfender dieselben pfand nicht in
das nechst slöß oder statt, da ein gericht inne were, tribe und
die darin hielte, als vor geschriben steet, so sol man das fürbaß für
einen rawb halten; und wurd dann der herre oder amptman des
selben sloß oder ander umbsessen angeruft, so sollen si mit iren ge-
hilfen getreulich beholfen sein, zu frischer tat nacheilen und darzu
tun, ob si die selben pfender auch pfand in ire oder andere sloß
oder gericht bringen mochten; da mocht man dann mit in gefaren
nach des reichs recht, das man auch gestatten sol.
[5] Wer’ es auch, daz ein pfender mit den pfänden an ein
sloß kerne und vorderte sich damit einzulassen, wurd er dann damit
nit eingelassen, das er kuntlich machte, so mochte er die pfand
daselbs steen lassen oder die fürbaß aber in das nechst gericht
treiben. Und was er dann des schaden neme, der redlich und un¬
geverlich were und den er kuntlich machte, den solt im der herre
oder die lewte desselben sloß, die in nicht eingelassen hetten, auß-
richten. Es sol auch nieman den, die die pfender in ir sloß und
gericht einlassen, darumb argen willen beweisen oder schaden zu-,
fugen in dhein weise. Wer’ es auch, ob ieman anders denn obge-
schriben steet ieman Zugriff oder angriff tete, so sol iedermann,
der des ermont oder sust innen wirt, zu frischer tat eilen und solch
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
280 ISO (109). Frankfurter Reichsabschied 1442.
genomen habe mitsampt den, die das getan haben, zu recht helfen
behalt /n.
[t:] Item so sol der ackerman und weingartman ausser seinem
hawß mit seiner habe, die man zu den ackern wisen und weingerten
die zu pawen bedarf (es sei in veintscbaft oder on veintschaft),
auch auf den ackern wisen und weingerten und wider heim zu
hawse, und als man die frucht sneiden, wisen mein, auch die wein
lesen und das infuren sol, sicher und fridlich sein. Und sol ouch
niman prennen noch prantschatzen fewr schiessen oder fewr in*
legen weder tags noch nachts [in dheinen weg], es sei in offner
velide veintschaft oder on veintschaft.
[7] Item es sollen all geistlich lewt kindelpetterin und auch
die, die in swerer krankheit sein, auch pilgrim lantfarer kaufleut
und furlewt mit iren haben und kaufmanschaft sicher sein und nit
beschedigt werden.
[8] Item es sollen kirchen kirchhofe und widemhofe auch
sicher sein und daraus nit genomen werden noch auch dheiu weer
daraus gescheen; doch ob ieman die oder die darin weren sich
understunden ze sturmen oder noten, so mocht man sich daraus
weeren.
[9] Item es sol auch furbas dhein gereisiger knechte sein, der
sein aigen pferd habe, er hab dann einen herreil oder junkherreh
oder sei einer statt diener, des oder der geprotter und gedingter
knecht er sei. Und ob der knecht ichts tete wider die vor- und
nachgeschriben stuck, das sol sein hersehaft verantwurteu und wider¬
kern. Und was sust raisiger knecht weren, die eigen pferd und nit
herren oder junkherren hetten, als vor geschriben steet, dieselben,
auch ander knecht, die nit herren hetten oder die herren hetten, die
ir zum rechten nit mechtig weren, die sollen noch mogent weder
fride trostung noch geleit habei).
[10] Item so sollen all curfursten ander fürsten geistlich und
vverntlich grafen freien herren rittersehaft stett und meniclich unser
und des reichs undertanen mit allen den iren und den sie zu ge-
pieten haben, es seien edel unedel raisig knecht hantwerchknecht
dinstknecht pawrßknecht oder ander, ernstlich und vesticlicli schaffen
und bestellen, daz der dheiner in raißwise iemands oder auf iemands
diene, angriff oder Zugriff helf tun, es sei auf wasser oder auf land,
on seiner hersehaft wissen willen und gunst; solchs wir auch den
obgemelten und allen andern, die nit herren hetten, den sie in sonders
zu versprechen stunden, zu halten vesticlich gepieten.
[11] Item es sol auch meniclich, es seien fürsten herren oder
stette, in welchem stat oder wesen die sein, als ob begriffen ist,
in iren landen stetten und gepieten mit iren amptluten auch sust
ernstlich und vesticlich schaffen und bestellen, daz furo dhein ge-
wachßner knecht, der mit merklicher krankheit seins leibs nit be¬
laden ist und ein mussiggeer sei, auch nit erber redlich und
begenklicher leibnarung für sich selber hab, in iren landen stetten
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
130 (109). Frankfurter Reichsabechied 1442. 281
und gepieten weder gehalten noch gelitten, sonder versmecht und
außgetriben werden.
[12] Item es sol niman an dheinem ende geleite haben noch
iemand gegeben werden, dann zu recht, außgenomen zu offen tegen
hofen und versprochen kempfen.
[13] Item von, der heimlichen gerichte wegen (nachdem und
sich vil unbillicher Sachen, die da nit daran gehören, an den selben
gerichten verlaufen und bißher menigvelticlich gemacht haben, dar-
durcb, wa das lenger besteen sollt, gemeiner nutz und frid in dem
heiligen reich nit wenig bekrenkt und geirret werden mochte, und
darumb solchen unrat zu furkomen) so haben wir mit rate, als ob
geschriben steet, unser und des heiligen reichs curfursten fürsten
stett und anderr obgemelt gesetzt und geordent, setzen ordnen und
gepieten von Römischer kuniclicher macht in kraft diß briefs, daz
solch heimlich gericht fürbaß mit fromen verstendigen und erfaren
luten besetzt und nit durch bennisch veracht uneelich geborn mein¬
eidig oder eigen lute gehalten werde; und daz es damit dieselben
anders nit halten, dann als das von anbeginn durch den heiligen
keiser Karle den grossem unsern vorfaren am reich, auch durch die
reformation, so der erwirdig Dietrich erzbischove zu Collen etc
unser lieber neve und curfurst, als im das durch keiser Sigmunden
löblicher gedechtnuß unsern vorfaren bevolhen was, zu Arnsperg in
beiwesen vil grafen, freien herren ritterschaft stulherren freigreven
und freischeffen gemacht hat, geordent und gesatzt ist; besonder
daz man niman dahin vordere heische oder lade dann die und umb
die Sachen, die dahin gehörend oder der man zu den eren nit
mechtig sein mocht.
[14] Wann ob iemand dahin gevordert wurd, des sein herre
oder richter mechtig wer zu den eren vor im oder andern lant-
leufigeii gerichten, und da derselb herre oder richter dem freigreven
oder richter solchs zu wissen tete oder schribe, einen solchen ab-
vorderte und er mit zweien oder dreien andern unversprochen
mannen dem freigreven oder richter trostung zu den eren obgemelter
massen under iren sigeln zuschriben, so sol alsdann solch ladung
absein und der sach nachgegangen werden vor dem herren oder
richter, da die sach hingehort und gevordert wurd, on eintrag des
freigreven oder heimlichen richters. Wa aber dem also nicht nach¬
gegangen wurde, so sollen alle proceßen ervolgung und gericht,.die
darüber gescheen weren oder gescheen wurden, ganz kraftloß tod
und ab sein, die wir auch ietzund als dann und dann als ietzund
von Römischer kuniclicher macht kraftloß sprechen und urteilen.
[15] Es sol auch dhein freigreve dheinen freischeffen machen
dann die, die von rechts wegen werden mögen und die solich ir
tuglicheit durch gnugsam kuntschaft furbringen; nemlich sollen si
keinen zu schoffen machen, der uneelich geborn, iemands eigen oder
sust verpunden oder zugehörig sei; die auch in des heiligen reichs
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
282
180 (100). Frankfurter Reichaabeekied 1442.
•th*i
achte aberacht oder bennen geistlichen oder werntlichen sein, sollen
si auch dheinswegs schoffen machen.
[16] Solche, so von dem heimlichen gericht ob geschriben stet,
wellen wir von meniclich vesticlich and unzerbrochenlich gehalten
werden; and gepieten darumb allen und ieglichen stulherren frei-
greven und allen andern, in welchem wesen oder stat die sein,
ernstlich und vesticlich mit disem brief, daz si solchs auf iren
stulen und gerichten bestellen ordenlich gehalten werden. Wann
wa icht dawider oder anders geschehe, so sollt der stulherre zehen
mark goldes in unser kuniclich catner unleßlich zu bezalen und der
freigreve sein ampt der freigrefschaft verfallen sein, auch der, der
also unrecht vordrung oder verbotung erwurb, sich selbs verurteilt
und seinen leib verwurket und ir ieglicher wider ere getan haben;
und sol meniclich zu im richten, als sich gepurt.
[17] Item wann auch dem heiligen Römischen röich und Dewt-
sehen landen an der guldin und silbrein munß groß ligt und not-
turftig ist, daz die ordenlich gehalten und geslagen werde, und
darumb so setzen wir mit rate und in maß als vor, daz die guldia
munß bei den newnzehen graden veines goldes zu gemeiner lantz-
werung beleihe, als dann etlich zeit gewesen ist; und sol auch die
nit geringert noch hoher gemünzt werden. Wann wer anders tete,
in welchen wirden stat oder wesen der were, der sol darumb swer-
lich gestraft werden, als sich dann gepuren wirt.
[18] Item von der silbrm münß wegen, wann dieselb durch g6*
legenheit der lande und mancherlei sach wegen nicht auf ein gemein
körn durch alle lande zu bringen ist, darumb so wollen und ge¬
pieten wir, daz alle ihene, die solich silbrin munß slahen, stetielich
und ordenlich schaffen geslagen und gehandelt werden. Wann wa
das anders gehandelt und geslagen wurde, dann als billich were, so
wollen wir das strenglich und vesticlich strafen und gestraft werde®
schaffen, a,uch nach dem und sich gepuren wirt.
[19] Item wer der vor geschriben stuck eins oder mer uber-
fure dawider tete oder darzu hulf, daz dawider getan wurde, oder
der dieselben, die dawider teten, mit willen wissen oder geverde
hauste hofte hielde oder in zuschube, der oder die sollen widar
ere und recht getan haben, auch in unser und des reichs swere
Ungnade und darzu ein pene (nemlich hundert mark lotiges goldes
halb in unser und des reichs camer und halb dem cleger oder
beschädigten unleßlich und on alle gnad zu bezalen) verfallen sein.
Welich auch die weren, die solich peen an golde oder gelt nit zu
bezalen hetten, die sollen ir missetat an iren leiben erordnen und
sol zu in nach des reichs rechten gericht werden. Es sollen auch,
die zu verlieren hetten, alle ire lehen und freiheit (so si von uns
und dem reich oder andern geistlichen oder werntlichen herscheften
oder pereonen hetten) zusampt der obgenanten pene ganz, als ob
solchs mit recht ervolgt were, verlorn haben. Und sollen auch der
oder die solchs teten oder si geverlich hawsten in zulegten oder si
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
181 (110). Der Ewige Laadfriede 1495.
383
hinschuben, dheiuerlei trostung frid oder geleit haben an keinen
stetten oder enden, sonder es sol and mag meniclich zu dem oder
den selben macht han si an leib und gut anzugreifen und daran
nicht gefrevelt haben, gleicher weise und in aller maß, als ob si
mit des reichs hofgericht oder andern zimlichen gerichten [geist¬
lichen und werntlichen] geheischen und mit rechtem urteil verachtet
und in die acht und aberacht getan waren. Und darzu so sol der¬
selben leibe und gut nimand verantworten noch beschirmen in
dheinen wege; und in welchen gerichten si begriffen werden, so sol
man si on allen intrag behalten und über sie . richten, alles bei der
pene und wie vor geschriben steet.
[20] Doch behalten wir uns als einem Römischen kunig, ob
ichtzit in diser unserr ordenung hinfuro zu verendem zu meren
zu minnern darzu oder davon zu setzen oder die ganz oder der ein
teile abzutun sich gepuren wurde nach, gelegenheit der zeit und der
Sache, daz wir das, als doch für sich selbs billich ist, mit rat unserr
und des reichs getrewen ze tun haben und tun mögen, all argliste
und geverde in allen und ieglichen vorgeschriben puncten und
artikeln genzlich außgeslossen und hindangesatzt.
Geben zu Frankfurt versigelt mit unserr kuniclichen majestat
anhangendem insigel nach Crists gepurd vierzehenhundert und dar¬
nach in dem zweiundvirzigisten jare an unser lieben frawen abent
assumptionis, unsers reichs im dritten jaren.
Ad mandatum domini regis in consilio D. Caspar notarius
referens, bzw. die Neuausfertigung: Ad mandatum domini impera-
toris Ulricus Weltzli.
181 (110). Der sog. Ewige Landfriede. 1495 Aug. 7.
Nach dem Origiualdruck (schon in der 2. AufL) im Wiener H. H. u. St.
Arch.; vgl. Nene und vollstindigere Sammlung der Reichs-Abschiede
... (1747) Teil IL S. 8-«.
Wir Maximilian von gottes gnaden Römischer künig zu allen
Zeiten merer des reichs zu Hungern Dalmacien Croacien etc künig,
erzherzog zu Osterich, herzog zu Burgundi zu Brabant zu Lotherigb
zu Steyr zu Kernndten zu Crain zu Lymburg zu Lutzenburg und
zu Geldern, grave zu Flandern zu Habspurg zu Tyrol zu Phirt
zu Eyburg zu Arthois und zu Burgundi, phallenzgrave zu Henigaw
zu Hollant zu Seelant zu Naumür und zu Zutphen, marggrave des
heiligen Römischen reichs und zu Burgaw, landgraf zu Elses, herre
zu Frießland auf der Windischen mark zu Portenaw zu Salins und
zu Mecheln etc enbieten allen und ieglichen unsern und des heiligen
reichs churfursten und fürsten, geistlichen und weltlichen, prelaten
graven freien herren rittern knechten hauptluten vitzthumben voigten
pflegern vorwesern amptlewten schulthessen burgermeistern riech-
tern reten bürgern und gemeinden und sust allen andern unsern und
des reichs underthanen und getrewen, in was wirden States oder
wesens die sein, den diser unser küniglicher brief oder abschrift
Digitized by
Go gle
Original ftom
IN ygq^jTV pi= Vir
• "f .. W 1 ''
284 131 (110). Der Ewige Undiriede 1495.
davon zu sehen oder zu lesen lurkomen oder gezeugt würdet, unser
gnade und alles güt. Als wir hievor zu der hohe und last des
heiligen Romschen reichs erwelet und nü zu regerung desselben
kümen sein und vor äugen sehen stete önunderlessige anfechtigung
gegen der cristenheit (nü lange zeit geübt, dardurch vil künigreiche
und gewelt cristeniicher lande in der ungläubigen gehorsam bracht
sein, also das si ire macht und herschung biß an die grenitzen
Deutscher nacion und des heiligen reichs erstreckt, darzu sich auch
dise zeit merkliche gewelt erhept haben, unserm heiligen vater pabst
und der Römischen kirchen stette landschaft und widemguter, auch
ander des Romschen 'reichs lantschaft und oberkeit gewaltiglicheu
überzogen haben, darauß nit allein dem heiligen reich, sunder auch
der ganzen cristenheit swere mindrung Verwüstung und Verlust der
seien eren und würden erwachsen, wo nit mit stattlichem zeitlichem
rate dagegen getrachtet und zur furdrung desselben stanthaftiger
verfengucher fride und rechte im reich aufgericht und in bestent-
lichem wesen erlialten und gehandhapt wurde): darumb mit ein¬
mütigem zeitigem rate der erwirdigen und hochgebomen unser lieben
neven ohem churfursten und fürsten geistlichen und weltlichen auch
prelaten graven herren und stende haben wir durch das heilig reich
und Dewtsch nacion ein gemeinen friden furgenomen aufgericht
geordent und gemacht, richten auf orden und machen den auch in
und mit kraft diß briefs:
[1] Also das von zeit diser Verkündigung niemants, von was
würden Stands oder Wesens der sei, den andern beveliden bekriegen
berauben fahen uberziehen belegern, auch darzu durch sich selbs
oder iemants anders von seinen wegen nit dienen noch auch einick
sloß stete merkt bevestigung dorfer hove oder weiler absteigen oder
an des andern willen mit gewaltiger tat frevelichen einnemen oder
geverlich mit brand oder in ander wege der massen beschedigen
solle, auch niemand solichen tetern rat hilf oder in keine ander
weise keinen beistand oder furschub thun, auch sie wissentlich oder
geverlich nit herbergen behausen etzen oder drenken enthalten oder
gedulden, sunder wer zu dem andern zu sprechen vermaint, der sal
solichs suchen und thun an den enden und gerichten, da die Sache
hievor oder ietzund in der ordenung des camergerichts zu außtrag
vertaidingt. sein oder kunftiglich wurden oder ordenlich hingehorn.
[2] Und darauf haben wir alle offen vehde und verwarung
durch das ganz reich aufgehebt und abgetan, heben die auch hiemit
auf und tun die ab von Römischer königlicher macht volkomenheife
in und mit kraft diß briefs.
[3] Und ob iemant, was wirden oder Stands der oder die
weren, wider der eins oder mer, so vorgemelt im nächsten artikel
gesetzt ist, handeln oder zu handeln understeen wurden, die sollen
mit der tat von recht zusampt ander penen in unser und des ,
heiligen reichs acht gevallen sein, die wir auch hiemit in unser
und des heiligen reichs acht erkennen und erderen, also das ir leib
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
131 (1^0). Der Ewige Landfriede 1495.
285
und gut allermeniglich erlaubt und niemant daran freveln oder ver¬
handeln sol oder mag. Auch alle Verschreibung pflicht oder puntnuß
ine zusteende und darauf sie vordrung oder Zuspruch haben mochten,
sollen gegen den jenen, die ien verhaft weren, ab und tod, auch die
lehen, sovil der uberfarer der gebraucht, den lehenhern verfallen,
und sie dieselben oder denselben teil,' so lang der fridebrecher lebt,
ime oder andern lehenserben zu leihen oder der seinen teil der
abnutz folgen zu lassen nit schuldig sein.
[4] und ob churfursten fürsten prelaten graven hern ritter¬
schaft stete oder andern, in was Stands wirden oder Wesens ein
ieder sei, geistlich oder weltlich, oder die iren wider disen friden
beschedigt wurden und die teter nit offenbar sunder iemant, der
verdacht were, auch die clager sie des nit beweisen wolten, und
doch auß redlicher anzaigung in verdacht stunden, so solten und
mochtet) der kurfurst furst prelat grave her ritterschaft oder stette,
dem oder des mannen prelaten graven hern ritterschaft undertanen
oder verwandten schade geschehen were, den oder die selben be¬
schreiben und für sich vertagen, entschuldigung mit dem eide von
demselben zu nemen; und ob der oder die verdachten sich der ent¬
schuldigung in einich wege widerten oder auf die Vertagung nit
erscheinen wolten, so sollen si der beschedigung und fridbruchs
schuldig gehalten und aftermals gegen ine lawt diß gebots mögen
gehandelt werden. Doch so solt derselb churfurst furst prelat grave
her ritterschaft oder stette, dem oder den selben ungeverlich gleit
zuschreiben, ab bei und zu solichem tag biß wider an ir gewarsam
vor sie und alle diejenen, so sie mit ine zu solichem tag brechten
ungeverlich. Und ob man die tagsbriefe ien nit mochte zu handen
bringen, so soll man die an zweien oder dreien enden aufslagen, da
si zuversiehtig handel und wesen hetten. Ob auch wider disen friden
und unser gepot iemant beraupt beschedigt und Zugriffe geschehen
wurde, so sollen alle diejene, die des zu frischer tat ermant oder
sunst innen wurden, mit macht nacheilen und mit fleissigem ernst
gegen solichen beschedigern handeln und furnemen, als were es ir
selbs Sachen, dieselben zu handen zu bringen.
[öj Es soll auch solich teter und fridbrecher niemant hawsen
herbergen etzen drenken enthalten furschüb thun in seiner Obrig¬
keit aigenthum und gebieten, sunder dieselben annemen und zu inen
mit dem ernst von ampts wegen richten und auch auf menniglichs
clag rechts ungesaumbt von ine helfen, dawider sie nit schützen
schirmen oder furtragen solle einich trostung Sicherheit freiheit oder
gleit; wan sie des alles ausserhalb verwilligen des Widerteils unent-
pfenglich sein und nit geniessen sollen in keine wege, wan wir in
allen tröstungen Sicherheiten Vorworten und gleiten, von w r em die
gegeben werden, solichen fridbruch wollen außgenomen und darinnen
nit’begriffen haben.
[öj Und ob die teler und uberfarer diß fridens enthalt be
vestung oder sunst dermaß furschüb oder gunst hetten, also das
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UMIVER SITY OF MICHIGAN
286 131 (HO). Der Ewige Landfriede 1495.
statlicher hilf oder feltzugs not were, auch ob iemand in disem
landfriden begriffen, von was Stands wird oder wesens der were,
geistlich oder weltlich, von iemand, den diser landfrid nit begreifen
wurde, beveht bekriegt oder sunst beschediget oder die teter und
beschediger hawsen enthalten oder den hilf oder beilegung thun
wurde, dasselbig soll durch die beschedigten oder auch unsern
camerrichter an uns oder unser anweid und die jarliche versamblung
der churfursten fürsten und stende des reichs bracht werden, daselbs
den bekriegten oder beschedigten uhverzogenlich hilf und beistand
oder rettung geschehen sol. So aber der handel mit uberzug oder
sunst dermaß gestalt sein wurde, das der jerlichen samplung auß
notdorft nit zu erpeiten were: geben wir hiemit macht unserm
camerrichter von unsern wegen uns und die churfursten fürsten und
stende des reichs furderlichen an gelegen malstat zu beschreiben,
dahin wir und sie oder unser und ire anweid treffenlich körnen oder
mit macht schicken wellen und sollen, davon wie ob stet zu rat¬
slagen und zu handeln; doch mag und sol nicht desta minder unser
camerrichter und camergericht alle zeit auf anrufen der beschedig¬
ten oder bekriegten oder auch von ampts wegen wider die uberfarer
und fridprecher wie. recht procedirn.
[7] Und als vil raisig und fußknecht sind, der einß teils ganz
kein herschaft haben, auch etlich dinsts verpflicht, darinnen sie
sich wesenlich doch nit halten, oder die herschaft, darauf sie sich
versprechen, ir zu recht und billicheit nit mechtig sein, sonder in
landen irem vorteil und rewterei nachreiten: ordnen setzen und
wellen wir, das hinfuran solich raisig und fußknecht in dem heiligen
reich nit sollen gedult oder auf enthalten, sunder wo man die be¬
treten mag, so sollen sie angnomen hertiglich gefraget und umb
ir mißhandlung mit ernst gestraft und auf das wenigst ir hab und
gut angenomen gebewtt und sie mit eiden und burgschaften nach
notdruft verpunden werden.
[8] Item ob geistlich personen, des wir uns ie nit versehen,
wider disen unsern friden und gebot handeln wurden, so sollen die
prelaten, die ön mitel ordenlichen gerichtszwang gegen ine haben,
si auf ansuchen des beschedigten ungesaumpt daran halten, karung
und wandel der scheden zu thun, sofern sein vermögen reicht, und
sie hertiglich um die uberfarung strafen; und ob dieselben sewmig
und die teter nit gestraft wurden, so setzen wir sie, auch die teter
hiemit auß unserm und des reichs gnad und schirm, wolten sie
auch als irrer des fridee in irer Widerwertigkeit nit versprechen oder
vertaidingew in keine wege. Doch sol iner die entschuldigung, ob
sie verdacht weren, wie von den weltlichen ob stet, auch zugelassen
werden. '
[9] Es sal auch wider disen friden niemant mit Verschreibung
pflichten oder in einich ander wege verpunden sein oder werden
die zeit diß landfredens, wann wir solichs alles auß kraft unser
königlichen obrigkeit kraftlos und unpundig erkennen und ercleren.
Difitized by
Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
181 (110). Der Ewige Landfriede 1495.
287
doch soll dasselbig in andern stucken punkten und artikeln derselben
vorBchribung pflicht oder verpuntnuß irer inhalt unverletzlich und
unschedlich sein. Und sal diser lantfriden niemand an seiner auf¬
richtiger schuld Verschreibung nemen oder gjben, geben oder nemen.
Und welicher oder welich also durch verwurkung, wie vor und nach
stet, in acht komen, die sollen auch von unß davon nit absolvirt
werden dan mit willen des beschädigten, er oder sie brechten sich
d&n mit recht darauß.
[10] Und darauf entpfelhen wir allen und ieden obgeschriben
euch auch hiemit aus Komischer königlicher macht bei den eiden
und pflichten, die ir uns von des reichs wegen insonderheit getan,
und bei der gehorsam ir uns als Römischem künig schuldig seit, und
bei Verlust aller gnaden privileigien und rechten, so ir von uns
und dem heiligen reich oder andern habt, ernstlich und vestiglich
gebietende, das ir disen obgeschriben friden und unser gebot mit
allen punkten artikeln und inhalt stet und vest halten, auch durch
ewer furstenthumb graveschaft herschaft gebiete und was iglicher
in regirung und bevelch hat, mit «wem amptleuten vitzthumben
pflegern stathaltem, wie die namen haben, auch ewer undertanen
zu halten und zu volziehen ernstlich schaffet und bestellet, daran
nit sawmet noch darwider trachtet oder thut, heimlich oder offen-
lich, in kein weise, alle vorgemelt zusampt andern penen der gemeinen
reichsrecht der königlichen reformacion und unser swere ungnad
zu vermeiden.
[11] Wir setzen auch hindan alle und ieglich gnad und privi-
legia freiheit herkomen punthnuß und pflicht, von uns oder unsern
vorfarn am reich oder andern hievor außgangen und verfast, in den
und die in einick weise wider disen unsern friden gesein oder
gethun mochten, mit was Worten clausuln meinungen die gesetzt
odir gepflichtet weren, die wir auch aus Römischer königlicher
macht volkomenheit hiemit hindan setzen, und wellen, das sich
niement, von was wirden Stands oder wesens der sei, wider disen
friden und gebot durch solich gnad freiheit herkomen oder ver¬
puntnuß schützen schirmen oder verantworten sal oder mag in
kein weise.
[12] Und sal diser frid und gebot dem gemeinen unserm und
des reichs recht und andern ordenung und geboten vormals aus¬
gangen nit abprechen, sunder das meren, und auf stund iederman
nach diser Verkündigung den zu halten schuldig sein.
Hiebei sein gewesen unser lieb andechtigen neven oheimen
sweger und getrewen churfursten fürsten und fürsten botschaft
prelaten graven hem ritterschaft und der stett sendpoten in treffen-
iicher aiizal. Mit urkund diß briefs besigelt mit unserm könig¬
lichem anhangenden ingesigel; geben in unser und des heiligen
reichs stat Wormß am siebenten tag des monets augusti nach Cristi
gepurt 1400 und im 95, unser reich des Römischen im 10 und des
Hungrischen im 6 jaren.
Digitized by
Go», igle
Original fro-rri
UNIVERSITY OF MICHIGAN
VI.
Territorien und Städte.
132 (111). König Dagoberts Immunitätsprivileg für Kloster
Kebais (Diözese Meaux). 635 Okt. 1..
Aus Mon. Germ, hist (Folioserie) Diplomat» imperii Bd. I ed. K. Pertz
(1872) S. 16—18. Die Urkunde ist nur in späterer Abschrift and daher in
überarbeiteter Sprache erhalten.
[1] Dagobertus rex Francorum vir inluster apostolicis patribus
nostris domnis episcopis et illustribus viris ducibus itemque magui-
fico Chanulfo comiti vel omnibus agentibus tarn prsesentibus quam
et futuris temporibus ubique in dei nomine in regno nostro con-
stit.utis. [2] Oportet clementia principali inter ceteras petitiones
illud, quod pro salute adscribitur vel pro timore divini nominis
postnlatur, placabili auditu suscipere et procul dubio ad effeotum
perducere, ut fiat in mercede commutatio, cum pro quiete servorum
dei congrna impertitur petitio, quia fides perfecta non dubitat ad
Altissimi gratiam pertinere, si aliquid secundum suum eloquium
pnecipue domesticis fidei mente devota impenditur; quia scriptum
est: ,Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum cselorum*.
[3] Ergo dum illustris vir Dado referendarius noster eiusque germani
Ado et Rado monasterium Ierusalem in bonore sancti Petri et Pauli
et sancti Antonii, quod vulgo appellatur Resbacis, in Meldensi terri-
torio situm, ad monachos vel peregrinos inhabitandum ac in dei
nomine solitaria vita fruendum, quod ex nostra etiam largitate
meruerunt, devoti deo iuvante construxerunt, ideo nos iuxta eorum
petitionem pro quiete servorum dei praeceptionem vigoris nostri
placuit propalare, per quam, dum super fiscum nostrum (quod pro
remedio animae nostrae indulsimus) videtur esse constructum atque
ex parte ditatum, sub quiete tranquillitatis Domino protegente ipsi
monachi iuxta religionis normam perpetim valeant residere, eligimus,
ut hsec series debeat plenius declarare, quia nihil de canonica auctori-
tate convellitur, si aliquid ut diximus domesticis fidei pro tran-
quillitate pacis conceditur; nec nobis aliquis detrahendo sestimet in
id nova decemere, dum ab antiquis iuxta constitutiones pontificum
per regalem sanctionem monasteria sanctorum Agaunensium Liri-
nensium Luxoviensium immoque et monachi domni Marcelli sub
libertatis privilegio videntur consistere. [4] Ergo si qua inibi in
villis mancipiis vel reliquis quibuscumque rebus atque pecoribus aut
regio munere aut suprascriptorum virorum vel cuiusübet est dele-
gat\un aut deinceps fuerit additum, dum super nostra est ut diximus
largitate constructum, nullus episcoporum nec praesentes nec qui
Digitized b'
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
138.** Immnnit&tsprnrileg für Kloster Montier-en-Der 688. 289
fueriut successores *ut eorum ordinatotes vel quselibet persona possit
quoquo ordine de loco ipso auferre aut aliquam potestatem siM in
ipso monasterio adoptare vel aliquid quasi per commutationis titnlum
minuere aut de mysterii ornamentis vel de oblatione in altario illata
abstollere; nec ad ipsum monasterium vel cellulas eius nisi pro
lucranda oratione et episcopus, nisi fuerit cum voluntate ipsius
abbatis vel suae congregationis, absque gravi dispendio eorum acce-
dere prosumat; quo facilius liceat monachis ipsius in dei nomine
regulariter consistentibus rectam delegationem sub quiete per tem-
pora possidere. [5] Et cum abbas ille fuerit de sseculo evocatus,
quem ex semetipsis ipsa congregatio elegerit sibi, seeundum sanctam
regulam seniorem instituat per omnia et ex omnibus seeundum dele-
gationis votum vel huius seriem auctoritatis suffultum, cui absque
ulla inquietudine ibidem cuncta proficiant in augmentum; [6] adi-
cientee, ut nulli penitus iudicum vel cuilibet hominum licentia sit
de rebus praefati monasterii absque servorum dei voluntate aliquid
defraudare aut temerario spiritu quidquam exinde suis usibus usur-
pare, ne, quod primitus est, divinam incurrat et nostram offensam
et a fisco grave damnum sustiueat. [7] Illud edam nobis pro
integra mercede nostra vel suprascriptorum Tirorum pensantes merita
placuit addendum, ut tarn quae ex nostra largitate, quam quae ex
delegatione ipsorum Dadonis vel germanorum suorum seu genitoris
eorum vel quorumlibet ibidem est aut fuerit devoluta possessio
quoquo tempore, nulla publica iudiciaria potestas, nec
praesens nec succidua, ad causas audiendum aut aliquid
exactandum ibidem non prsesumat ingredi; sed sub
omni .emunitate hoc ipsum monasterium vel congre¬
gatio sua sibimet omnes fredos concessos debeat possi¬
dere, vel quiequid exinde fiscus forsitan de eorum hominibus aut
de ingenuis aut de servientibus aut in eorum agris commanentibus
vel undecumque poterat sperare, ex indulgentia nostra in luminaribus
ipsius sancti loci vel stipendia servorum dei tarn nobis in dei nomine
viventibus quam per tempora succedentibus pro mercedis compendio
debeant cuncta proficere, ut pro seterna salute vel felicitate perenni
seu regni constantia delectet ipsis monachis inmensam dei pietatem
iugiter implorare. [8] Quod praeceptum Üecreti nostri Christo in
omnibus suffragante ut firmius habeatur, subscriptionem manus
nostrse infra studuimus perarari.
Dagobertus rex subscripsit. Dado obtulit.
Data sub die kalendarum octobris; anno 14 regni nostri, Clip-
piaco; in dei nomine.
183.** König Teuderichs m Immnnitfttsprivileg für Kloster
Montier-en-Der (Diözese Ch&lons snr Marne). 683 Mai 38.
AusJion. Germ, hist (Folioserie) Diplomata imperii Bd. I ed. K. Pertz
(1872) S. 49 t Die Sprache wie in Nr. 132 überarbeitet.
Theudericus rex Francorum vir inluster. Principalis
Altmann u. Bmheta, Urkindm. 4. And. 19
Digitized by
Gck 'gle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
290 133.** Immunititiprmleg für Kloster Montier-en-Der 683.
serenitas semper in cuncto debet prospicere, ptsecipue petitionibus
sacerdotum quae rite poposcerint benigno animo suscipere et ad
effectum perducere, ut de obtento beneficio valeant gratulari et eos
melius delectet pro quiete regni nostri et constantia adtentius Do
mini misericordiam deprecari. [1] Ideoque venerabilis vir Ber-
charius, abbas de monasterio Putiolos, quod bonse memori» ger-
manus noster Ohildericus quondam rex ob amorem dei in foreste
Dervo et fine Wasciacinse supra fluvium Yigore in honore beati
Petri et Pauli vel ceterorum sanctorum Domino coguoscitur ®di-
ficasse, clementiae regni nostri suggessit, eo quod ipse princeps jäte-
gram emunitatem ad ipsum monasterium fecisset, unde et ipsam
emunitatem nobis in praesenti protutit relegendam. Sed pro rei
totius firmitate petiit celsitudinem nostram, ut hoc circa ipsum
monasterium confirmare defceremus. [2] Cuius petitionem non
abnegasse, sed in omnibus prrestitisse cognoscite. [3] Et ideo iube-
mus, ut de omni facultate ipsius monasterii (tarn quod ipse princeps
ibidem noscitur delegasse, quam etiaui quod a reliquis christianis
hominibus noscitur fuisse condonatum quodque ad praesens in quibus-
libet locis ac territoriis et ex eius hereditate vel studio tarn ultra
Ligerim, in Herla scilicet et Saturiaco vel Domnofronte cum appen-
ditiis suis et Diseio cum appenditiis suis, quam etiam citra Ligerim
possidere videntur seu quod ibidem adhuc inantea in dei nomine a
christianis hominibus iuste et ration&biliter fuerit additum vel cou-
donatum) pro quiete ipsius regni nostri integram emunitatem
pro reverentia ipsius sancti loci concedimus, ut nullus iudex
publicus quolibet modo iudiciaria accinctus potestate
in curtes ipsius monasterii, ubicunque ad praesens eorum
maneat possessio vel dominatio aut quod inantea fuerit additum vel
condonatum, nec ad causas audiendum nec fideiussores
tollendum nec freda exigendum nec mansiones facien-
dum nec rotaticum infra urbes vel in mercatis extor-.
quendum [ingredi] nec ullas paratas aut quaslibet redi-
butiones exactare praesumatur, sed in omni facultate ipsius
monasterii, ut praefatum est, in omnibus locis et territoriis, ubi
aliquid possidere videntur, absque introitu iudicum, remotis et rese-
catis omnibus petitionibus de partibus fisci usque super ripam flu-
violi Magnentis progrediente in directum termino ad locum, qui
Vallis Profunda nuncupatur, sub emunitatis nomine incoucusse tam
nostris quam futuris temporibus valeant dominari vel possidere; quo
fiat, ut et nos pro praestito beneficio mercedem optineamus et ipsos
servos dei in ipso monasterio consistentes melius delectet pro stabi-
litate regni nostri adtentius Domini misericordiam deprecari. [4] Et
ut haec emunitas firmior habeatur et per tempora conservetur, manus
nostrse subscriptionibus eam decrevimus corroborari.
Data 10. kal. iunii; anno decimo regni eius. Actum Compendio
palatio.
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
134/185 (113/4). Immunitäteprivilegien für Weltliche c. 690 u. 816. 291
134/35 (113/4). Immunitäteprivilegien für Weltliche.
Nr. 134 aus Formal» Marculfi lib. I Nr. 14 in Mon. Germ, hist
(Quartserie) Legum sectio V. Formal» I ed. K. Zeumer (1882) S. 521,
Nr. 135 aus (M. Bouquet) Recoeil des historiens des Gaules et de la
France Bd. VI (1749) S. 472. — Betreffs der Sprache vgl. die Note eu Nr. 1.
134) Kanzleiformular für eine kgl. Schenkung mit
Immunität. Ende des 7. Jahrhunderts.
[1] Merito largitatis nostr® munere sublevantur, qui parentibus
nostris vel nobis ab aduliscentia aetatis eorum instanti famulantur
officio. [2] Ergo cognuscat magnitudo seo strenuetas vestra, nos
inlustri viro lui pruraptissima volontate villa nuncupante illa, sitam
in pago illo cum omni merito et termino suo in integritate, sicut
ab illo (aut: a lissco nostro) fuit possessa vel moderno tempore
possedetur, visi fuimus concessisse. [3] Quapropter per presentem
auctoritatem nostram decernemus, quod perpetualiter mansurum
esse iobemus, ut ipsa villa illa antedictus vir ille, ut dixemus, in
omni integritate. cum terris domibus »dificiis accolabus mancipiis
vineis silvis campis pratis pascuis aquis aquerumvae decursibus fari-
nariis adiecentiis adpendiciis vel qualibet genus ominum dicione
fisci nostri subditum, qui ibidem commanent, in integra emunitate
absque ullius introitus iudicum de quaslibet causas freta exigendum
perpetualiter habeat concessa, ita ut eam iure proprietario absque
ullius expectata iudicum tradicione habeat teneat atque possedeat
et suis posteris Domino adiuvante ex nostra largitate aut cui voluerit
ad possedendum relinquat vel quicquid exinde facire voluerit ex
nostro permisso liberam in omnibus habeat potestatem. [4] Et ut
hsec auctoritas.
135) Immunitätsprivileg Ludwigs d. Fr. für Johannes
aus dem Gau Narbonne. 815 Jan. 1.
[1] In nomine domini dei et salvatoris nostri Iesu Christi.
Hludovicus divina ordinante providentia imperator augustus.
[2] Omnibus fidelibus sanctse dei ecclesise et nostris pwesentibus
scilicet et futuris notum sit, qualiter quidam homo fidelis noster
nomine Iohannes veniens in nostra praesentia in manibus nostris
8e commendavit et petivit nobis sua aprisione quicquid genitor noster
ei concesserat ac nos, et quicquid ille occupatum habebat aut apri-
sionem fecerat vel deinceps occupare aut prendere potebat sive
filii sui cum homines eorum, et ostendit nobis exinde auctoritate y
quod genitor noster ei fecit. [3] Nos vero alia ei facere iussimus
sive melioravimus. Et concedimus eidem fideli nostro. Iohanne in
pago Narbonense villare Fontes et villari Cello Carboniles cum
illorum terminos et pertinencias cultum et incultuin ab integro, et
quantum ille in villa Fonteioncosa vel in suos terminos sive in
aliis locis vel villis sive villare6 occupavit sive aprisionem fecjt
19*
«i.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
293 186. Schutzprivileg Ludwigs d. Fr. für Spanier 816.
una cum suis hominibus vel deinceps faoere potent tarn ille quam
filii sui, omnia per nostrum donitum habeaut ille et filii sui et
posteritas illorum absque ullum eens um vel alieuius inquietudine.
[4] Et nullus comes nec vicarius nec iuuioree eorum nec ullus
iudex publicus illorum homines, qui super illorum aprisione kabi-
tant aut in illorum proprio, distringere nec iudicare pivsumant; sed
lohannes et filii sui et posteritas illorum illi eos iudiceut et distrin-
gant. Et quiequid per legem iudicaverint, stabilis permaneat; et si
extra legem fecerint, per legem pmendent. [5] Ut haec auctoritas
nostra fmnius permaneat, dum ille et filii sui et posteritas illorum
ad nos et ad filios nostros aut ad posteritate illorum fideles exiiteriut,
et ut credatis, de anulo nostro impressione signari iussimus.
Duraudus diaconus ad vicem Helisachar reeognovit.
Data kal. ianuarias anno Christo propitio primo imperii domni
Hludovici piissimi augusti, indictione 8. Actum Aquisgrani palatio
regio; in dei nomine feliciter amen.
ISS. 41 Schutz- und Immunitätsprivileg Ludwigs d. Fr.
für spanische Christen. 815 Jan. 1.
Ans Mon. Germ, hist LL. Sect. II: Capitnlaria Bd. L S. 261—263.
Vgl. das Privileg Karls IL vom li. Juni 844 ibid. Bd. IL Nr. 256, und
G. Seeliger,. Die soziale und politische Bedeutung der Grundherrschaft im
früheren Mittelalter, in: Abhandlungen der philologisch-historischen Klasse d.
kgl. sächsischen Gesellschaft d. Wissenschaften (1903) Bd. 22, I.
In nomine domini dei et salvatoris nostri Iesu Christi. Hlu-
dowicus divina ordinante providenda Imperator augustus omnibus
fidelibus sanct® dei ecclesi® ac nostris, prsesentibus scilicet et fufcu-
ris, partibus Aquitani®, Septimani®, Provinci® et Hispani® con-
sistentibus.
Sicut nullius vestrum notitiam effugisse putamus, qualiter aliqui
homines propter iniquam oppressionem et crudelissimum iugum,
quod eorum.cervicibus inimicissima christiauitati gens Sarracenorum
imposuit, relictis propriis habitationibus et facultatibus, qti® ad eos
hereditario iure pertinebant, de partibus Hispani® ad nos confuge-
runt, et in Septimania atque in ea portione Hispani®, qu® a nostris
marchionibus in solitudinem redacta fuit, sese ad habitandum con-
tulerunt et a Sarracenorum potestate se subtrahentes nostro dominio
libera et prompte voluntate se subdiderunt, ita ad Qmnium vestrum
notitiam pervenire volumus, quod eosdem homines sub protectioue
et defensione nostra reoeptos .in libertate conservare decrevimus.
[1] Eo videlicet modo, ut sicut c®teri liberi homines cum
comite suo in exercitum pergant, et in marcha nostra iuxta rationa-
bilem eiusdem comitis ordinationem atque admonitküuem explo-
rationes et excubias, quod usitato vocabulo ,wactas‘ dicunt, facere
non negligant, et missis nostris aut filii# nostris, quos pro rer um
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
136. Schatzprivileg Ludwigs d. Fr. für Spanier 816. 393
opportunitate illas in partes miserimus, aut legatis, qui de partibus
Hispanise ad nos transmissi fuerint, paratas faciant et ad subvec-
tionein eorum veredos donent. Aiius vero census ab eis neque a
comite neque a iunioribus et ministerialibus eius exigatur. .
[2] Ipsi vero pro maioribus causis, sicut sunt homicidia,
raptus, incendia, depraedationes, membrorum amputationes, furta,
latrocinia, alienarum rerum invasiones, et undecunque a vicino suo
aut eriminaliter aut civiliter fuerit accusatus et ad placitum venire
iussus, ad comitis sui mallum omnimodis venire non recusent.
Ceteras vero minores causas more suo, sicut hactenus fecisse
noscuntur, inter se mutuo definire non prohibeantur.
[3] Et si quispiam eorum iu partem^ quam ille ad habitandum
sibi occupaverat, alios homines undecunque venientes adtraxerit et
secum in portione sua, quam adprisionem vocant, habitare fecerit,
utatur illorum servitio absque alicuius contradiotione vel impe-
dimento, et liceat illi eos distringere ad iustitias faciendas, quales
ipsi inter se definire possunt. Cetera vero iudicia, id est criminales
actiones, ad examen comitis reserventur.
[4] Et si aliquis ex his hominibus, qui ab eorum aliquo ad-
tractus est et in sua portione conlocatus, locum reliquerit, locus
tarnen, qui relictus est, a dominio illius, qui eum prius tenebat,
non recedat.
[5] Quodsi illi propter lenitatem et mansuetudinem comitis
sui eidem comiti honoris et obsequii gratia quippiam de rebus suis
exhibuerint, non hoc eis pro tributo vel censu aliquo computetur,
aut comes ille vel successores eius hoc in consuetudinem praosu-
mant, neque eos sibi vel hominibus suis aut mansionaticos parare
aut veredos dare aut ullum censum vel tributum aut obsequium,
praeter id quod iam superius comprehensum est, praestare cogant.
Sed liceat tarn istis llispanis, qui praesenti tempore in praedictis
locis resident, quam his qui adhuc ad nostram fidem de iniquorum ,
potestate fugiendo confluxerint et in desertis atque in incultis locis
per nostram vel comitis nostri licentiam consedentes aedificia fece-
rint et agros incoluerint, iuxta supradictum modum sub nostra
defensione atque protectione in libertate residere, et nobis ea, qu»
superius diximus, tarn cum comite suo quam cum missis eius pro
temporum opportunitate alacriter atque fideliter exhibere.
[6] Noverint tarnen iidem Hispani sibi licentiam a nobis esse
concessam, ut se in vassaticum comitibus nostris more solito com-
mendent; et si beneficium aliquod quisquam eorum ab eo, cui se
commendavit, fuerit consecutus, sciat se de illo tale obsequium
seniori suo exhibere debere, quäle nostrates homines de simili bene?
ficio senioribus suis exhibere solent.
[7] Idcirco has nostrae auctoritatis litteras eis dare decrevi-
mus, per quas decernimus atque iubemus, ut h®c nostrae libera-
litatis et mansuetudinis constitutio erga ülos tenore perpetuo ab
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
294 137 (113). Immunititsprivileg für Viviera 816.
omnibus fidelibus sauet® dei ecclesi» et nostris inviolabiliter con-
servetur. Cuius eonstitutiouis io unaquaque civitate, ubi prmdicti
Hispani habitare noseuutur, tres descriptiones esse volumus: unam
quam episcopus ipsius civitatis habeat, et alteram quam comes, et
tertiam ipsi Hispani qui in eodem loco conversantur. Exemplar
vero earum in archivo palatii nostri oensuimus reponendum, ut ex
illius inspeetione, si quando, ut fieri solet, aut ipsi se reclamaverint
aut comes vel quislibet alter contra eos causam habuerit, definitio
litis fieri possit.
Hane quippe constitutionem, ut per diuturna tempora a fide¬
libus sanct* dei ecclesi® et nostris et verius credatur et diligentius
conservetur, manu propria subscripsimus et anuli nostri impressione
signari iussimus.
Signum domni Hludowici serenissimi imperatoris.
Durandus diaconus ad vicem Helisachar recognovit.
Datum kalendas ianuarias, anno Christo propitio prüno imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione 8. Actum Aquisgrani
palatio regio; in dei nomine feliciter amen.
137 (115). Immunitäts- und Schutzprivileg Ludwigs d. Fr.
ffir Bistum Viviers. 816 Juni 15.
Aus (M. Bouquet), Recueil des historiens des Gaules et de la France
Bd. VI (1749) S. 4791
[1] In nomine domini et salvatoris nostri Iesu Christi. Ludo-
vicus divina ordinante providentia imperator augustus. [2] Si
sacerdotum ac servorum dei iustis petitionibus acquiescimus, hoc
nobis sane ad ®temam beatitudinem provenire confidimus. [3] Id-
circo comperiat omnium fidelium nostrorum pr®sentium scilicet et
futurorum industria, quia vir venerabilis Thomas, episcopus Alben-
sium seu Yivariensium, veniens ad nos deprecatus est celsitudinem
nostram, ut pro nostr® .metcedis augmento pr®dictam sedem cum
fratribus ibidem Domino servientibus sub nostra defensione et im-
munitate reciperemus. [4] Cuius petitioni assensum pr®bentes per
nostr® auctoritatis pr»ceptum confirmare studuimus. Pr®cipientes
ergo iubemus, ut nullus iudex publicus neque quislibet ex iudi-
ciaria potestate seu aliquis ex fidelibus sanct® dei ecclesi® ac nostris
in ecclesias aut loca vel agros seu reliquas possessiones, quas moderno
tempore iuste et rationabiliter possidere videtur in quibuslibet pagis
et territoriis vel quidquid etiam deinoeps propter divinum amorem
ibidem collatum fuerit, ad causas audiendas vel freda exigenda aut
mansiones aut paratas faciendas aut fideiussores tollendos aut ho-
mines ipsius ecclesi® tarn ingenuos quam servos iniuste distringendos
sive ullas redibitiones vel ülicitas occasiones requirendas uüo un-
quam tempore ingredi audeat vel ea, qu® sunt supra memorata,
exaetare pr®sumat, sed liceat servis Domini ibidem consistentibus
Digitized by
Gck igle
Original frorn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
138 (116). Ludwigs d. D. Immunititapriv. f. St Emmeram 858. 295
sub nostra defensione et immunitatis tuitione perpetuo tempore quiete
residere et pro nobis ac coniuge proleque nostra seu pro stabilitate
totius imperii nostri a Domino nobis collati et eius clementissima
miseratione iugiter conservandi Domini misericordiam exorare.
[5] Et ut haec auctoritas verius certiusque credatur, manu propria
subscripsimus et annuli nostri impressione signari iussimus.
Signum domni Ludovici serenissimi imperatoris.
Datum 17 kal. iulii, anno 11 imperii domni Ludovici augusti,
indict. 8. Actum Aquisgrani palatio regio; in dei nomine feUeiter
amen.
138 (116). Ludwigs d. Deutschen Iminunitftts- und Schutz*
Privileg für einen dem Kloster St. Emmeram geschenkten,
Güter komplex. 853 Januar 18.
(Mit näherer Bestimmung der vogteilichen Gerichtsbarkeit)
Aus Monuments Boioa Bd. XXv r IH (1829) S. 46—47.
[1] In nomine sanctse et individuae trinitatis. Hludowicus
divina favente gratia rex. [2 ]Si petitiones servorum dei iustas et
rationabiles ad effectum usque perducimus, non solum regium morem
decenter implemus, verum etiam hoc nobis procul dubio ad seternse
remunerationis pramia cappessenda profut.urum liquido profuturum
credimus. [3] Quapropter conperiat omnium fidelium sanctse dei
ecclesise nostrorumque prsesentium scilicet et futurorum industria,
qualiter vir venerabilis Erchamfridus Reganesburgensis ecclesise
episcopus obtulit obtutibus nostris quandam traditionem: quod Wili-
helmus comes ob dei amorem et animae suse remedium ad mona-
sterium sancti Hemmerammi tradiderat omnem proprietatem suam,
quod ille habere videbatur infra duo flumina, id est inter Agastam
et Nardinam, a locis videlicet, ubi ipsa in Danubium fluunt usque
ad loca, ubi de venis in amnes dirivantur, et ita usque in Nortwalt
in hanc partem silvo sine termini eonclusione, cum domibus et
sedificiis reliquis et mancipiis atque manentibus, pratis pascuis silvis
aquis aquarumve decursibus, mobilibus et immobilibus, cultis vel
incultis, quicquid hafcuii; etiam et res illas, quas Engilrade coniugi
suse ad dies vitse suse habere concesserat et post obitum illius ad
eandem traditionem sancti Hemmerammi pertinere constaret; in-
super et quicquid ad Rosdorf habere videbatur omnia et ex Omnibus
rebus ex illa parte Danubii, quicquid sibi pertinebat in mancipiis
et sedificiis ac vineis cultis vel incultis totum et integrum ad iam
dictum sanctum locum tradidit atque pleniter delegavit. Sed pro
integra firmitate ac securitatis studio memoratus Erchamfridus epi¬
scopus atque familiaris noster petiit celsitudinem nostram, ut eandem
traditionem per nostrum mansuetudinis prseceptum confirmare de-
beremus. [4] Cuius petitioni denegare noluimus, sed sicut uni-
cuique fidelium nostrorum iuste petentium ita nos illi concessisae
atque in omnibus confirmasse omnium fidelium nostrorum cognoscat
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
296
189 (117). Verleihung erblicher Gerichtsbarkeit 888.
magnitudo. [5] Propterea hos apices serenitatis nostrae circa ipsum
mona8terium fieri decrevimus, per quos prsecipimus atque iubemus,
ut omnes res, quas praedictus comes Wilihelmus tradiderat atque»
consignaverat, per hanc nostram auctoritatem ad iam dictum sanctum.
locum in perpetuum consistant. Etiam statuentes firmiter iubemus»
ut omnes homines, qui super easdem res commanere noscuntur et
ad praefatum monasterium pertinere videntur, tarn Baioari quamque
Sclavi, liberi et servi, et inantea consistere Domino donante po-
tuerint. [6] Nullus iudex publicus neque ulla potestas eos in quo-
quam constringere audeat, sed neque illorum causam abstrahiere
prosumat nec in aliam partem ire conpellat; sed liceat rector ibus et
ministri8 et advocatis eiusdem sedis res superius nominatas legaiiter
possidere ac regere et omni tempore sub nostra defensione atque
inmunitatis tuitione plenius consistere. Si vero aliquis fuerit, qui
contra istis hominibus superius conscriptis aiiquas iusticias requirere
aut exactare voluerit, tune advocati et ministri ipsius monasterii
illud prout iustum est diligenter rei veritatem inquirere studeant et
emendent. [7] Similiter quoque prsecipimus atque omnimodis iube¬
mus, ut nullus iudex publicus neque ex iudiciaria potestate super
rebus qure pertinent ad Erlafa et in Herilungevelde neenon et ad
Sirnicha et circa Agasta seu Bernsnicha atque Rostorf vel infra
prsedicta terminia et markaw, ubi res sancti Petri et sancti Hem-
merammi noscuntur pertinere, neque super hominibus liberis vel
Sclavis ullam potestatem habest in quoquam illos distringendos, sed
neque ad placitum ullum yel in hostem ullo umquam tempore ire
conpellat, quamdiu advocati eiusdem sedis iustitiam facere valuerint;
sed sicut diximus cum omni integritate prsenominatas res in futurum
sub nostra defensione et immunitatis tuitione absque alieuius contra-
rietate aut inpedimento consistant. [8] Et ut hsec auctoritas con-
cessionis atque confirmat.ionis nostrae firmior habeatur et per futura
tempora a cunctis fidelibus sanctse dei ecclesiao nostrisque presen-
tibus et futuris verius credatur atque diligentius conservetur, manu
propria nostra subter eam firmavimus et anuli nostri inpressione
adsignari iussimus.
Signum domni Hludowici gloriosissimi regis.
Domeatus notarius ad vicem Radleici recoguovi et subscripsi.
Data 15 kal. februarias, anno Christo propitio 20 r^ni domni
Hludowici serenissimi regis in orientali Francia, indictione prima;
actum Reganesburg oivitate; in dei nomine feliciter amen.
189 (117). Verleihung erblicher Gerichtsbarkeit an einen kgl.
Ministerialen auf dessen Eigenbesitz. 888 Juli.
Nach dem Orig, im Wiener Hans-, Hof- und Staats-Arch. für unsere ? Aull,
mitgeteilt von A Dapsoh; vgL auch (Kleimayrn) Nachrichten vom
Zustande der Gegenden und Stadt Juvavia (Saixb. 1784/1805) Anh. 118.
[1] In nomine sanctse et individuae trinitatis. Arnolfus divina
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
189 (117). Verleihung erblicher Gerichtsbarkeit 888.
297
favente gratia rex. [2] Notum sit omnibus sanct» dei ecclesi»
fidelibus nostrisque prsesentibus scilicet et futuris, qualiter noster
quidam ministerialis nomine Heimo serenitatis nostr» magnitudinem
deprecatus est, ut in orientalibus partibus in pago Grunzwiti dicto,
ubi Arbo terminalis comee pneesse visus est, super proprietatem
suam legalem sibi rectitudinis potestatem in proprietatem conoessisse-
mus. [3] At nos petitionibus eius libenter annuentes memores crebri
devotique eius obsequii decrevimus ita iieri. Dedimus quidem ei
cum consensu prsefati comitis eiusdem hereditatis su» rectitudinem
perpetuo iure in proprietatem et iussimus hos celsitudinis nostr»
apices inde fieri, per quos sancimus firmissimeque iubemus, ut neo
prenominatus comes nec ullus iudex publicus vel ulla ex iudiciaria
potestate persona ausu temerario contra hanc nostr» institutionis
auctoritatem in easdem proprii sui iuris causas aut homines eius
tarn ingenuos quam servos ibidem habitantes distringendos vel ullas
inlicitas occasiones seu ullius pnessur» calamitatem ingerere vel
exactare praesumat; sed liceat illi successoribusque suis eandem
rectitudinem secure-'atque tranquille habere ac possidere in ®vo, eo
videlicet rationis tenore, ut homines eius inde cum terminali comite,
ubi ipse elegerit, urbem »dificent et, si quando necesse eveniat, ad
semet ipsos defendendos cum rebus suis illuc confugium faciant,
custodias cum caeteris more solito ad communem su» salvationis vel
oircumspectionis contra inimicorum insidias tutelam vigilanter ex-
hibentes. [4] Ad publicum iam fati comitis mallum scilicet idem
Üeimo seu vicarius mus legem ac iustitiam exigendam vel perpe-
trandam pergat. Et si forsan de Maravorum reguo aliquis causa
iustiti» supervenerit, si tale quidlibet est, quod ipse Heimo
vel advocatus eius corrigere nequiverit, iudicio eiusdem comitis
potenter finiatur. [5] Insuper etiam statuimus ipsique Heimoni
praestitimus, ut universa debita legalia de gente inibi in proprio
suo residente terciaque pars bannorum sub eodem hereditarii iuris
tenore sibi in proprium ex integro persolvantur, qui dicuntur civiles
banni, «eteraque debita cuncta ad integrum sine alicuius partitione
de eodem populo aeternaliter ad illum successoresque eius pertineant.
[6] Et ut h»c concessionis nostr» auctoritas inviolabilem in dei
nomine per omnia volventis mundi curricula obtineat stabilitatem
et a fidelibus nostris ■ omnibus verius credatur ac diligentius ob-
servetur, manu propria subtus illam roborantee anuli nostri im-
pressione iussimus insigniri.
Signum Arnolfi serenissimi regis.
Aspertus cancellarius ad vicem Theotmari archicapellani re-
oognoyi et sübscripsi.
Data. .. iul. anno dominic» incarnationis 888, indicftone 6,
anno autem 1 regni dumm Arnolfi piissimi regia; actum Francono -
furt ; in dei nomine f elidier amen.
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
298 140 (118). GräfL Einkünfte 927. 141(119). Immunität f. Hamburg »87.
140 (118). Übertragung gräflicher Einkünfte an den Bischof
von Toul durch K. Heinrich I. 927 Dez. 28.
Aua Mon. Germ, hist. Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) S. 52. — Die
Schlußworte des Art. 2 sind höchst wahrscheinlich spätere Fälschung.
[1] In nomine sanetae et individuae trinitatis. Henricus divina
favente clementia rex. [2] Noverit omniuin fidelium nostrorum
prsesentiuin scilicet et futurorum sagacitas, quia nos rogatu Ebar-
hardi fidelis et dilecti comitis atque propin qui nostri eonoessimus
ecclesiae sanetae dei genitricis Mariae ac beati prothomartyris Ste¬
phani, quae infra Tullensis civitatis muros sita videtur et cui tempore
praesenti Oauzilinus praesul venerandus praeosse dignoscitur, omnem
exactionem comitatus eiusdem civitatis, annualis videlicet seu septi-
manalis thelonei quaestus pariterque vectigal quod vulgo vocatur
rotaticum [totumque dominium cum iurisdictionis honore et pote-
state?]. [3] Unde ob aeternae remunerationis augmentum atque
praedicti pontificis dilectionem, quem erga nostram serenitatem no-
veramus promptissimum, ad roborandam huius nostrae concessionis
munificentiam hoc conscribi iussimus praeceptum, omnino praeci-
pientes, ut nullus comes nec aliquis reipublicae nostrae executor vel
qualiscumque exactor illud immutare aut quacumque callida tergi-
versatione infringere praesumat, sed omni seculari dominatione seclusa
in ius et potestatem praefatae sedis omni tempore hoc, -quod divinitus
inspirati donamus, permaneat et per eundem episcopum ipsiusque
successores iure perpetuo possideatur. [4] Et ut haec serenitatis
nostrae auctoritas stabilis servetur, manu nostra subter eam firma-
vimus anuloque nostro insigniri praecepimus.
Signum domni Henrici serenissimi regis. Simon notarius ad
vicem Ruotgeri archicancellarii recognovi et subscripsi.
Data 5 kalendas iauuarii anno incarnationis dominicae 928,
indictione 1; anno vero gloriosi regis Henrici 8; actum Mogoncia;
in dei nomine feliciter.
141 (119). Immunitätsprivileg Ottos I für das Erzbistum
Hamburg und dessen KlOster. 937 Juni 30.
Aus Mon. Germ. hist. Dipl. reg. Germ. I (1884) S. 98f.
[-1] In nomine sanetae et individuae trinitatis. Otto divina favente
clementia rex. [2] Qui mundiali potestate praediti quibuscumque
necessariis regentium suffragari festinant, divinam sibi nihil refra-
gari certissime sciant, ideoque non dedignamur affectum ad nos
confugientium perducere ad effectum, quia ob hoc temporalis regni
modificationem nobis pariter speramus et amplificationem aeter-
nalisque proventuram perpetuo perennitatem. [3] Unde noverit
omnium fidelium nostrorum praesentium scilicet et futurorum saga¬
citas, quod Adaldag sanetae Hammaburgensis aecclesiae venerabilis
archiepiscopus adiens excellentiam serenitatis nostrae expetivit a
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
142 (120). Immunitätsprh üeg für Bistum Speier 969. 299
nostra pietate talem libertatem et tuitionem monasteriis in eius
episcopio consistentibus, qua]ein cetera per nostrum regnum moua-
steria noscuntur habere. [4] Cuius quoniam iusta et rationabilis
videtur petitio, ad honorem sanctsc dei genitricis Mari®, cui locus
ille Hammaburg est consecratus, eidem loco supradicto concedimus
omnes concessiones, quas concesserant anteriores Prancorum reges,
caeterisque monasteriis ad hanc diocesim pertinentibus, id est Rha-
maslahun Bremun Bircsinun Buhkiun, videlicet ut nullus iudex
publicus vel quaelibet iudiciaria potestas aliquam sibi vindicet pote-
statem in supradictorum liominibus monasteriorum, litis videlicet
et colonis, vel eos aliquis capitis banno ob capitis furtum vel quo-
cumque banno constringat aut aliquam iusticiam facere cogat, nisi
advocatus archiepiscopi, quamdiu eos corrigere valuerit; quodsi
quisquam illorum incorrigibili? extiterit, ut ab eo corrigi non valuerit,
tune ab advocato isdem prsesentetur iudiciari® potestati, ceteri vero
in subditione archiepiscopi permaneant. [5] Si vero aliquis ex
libertis voluerit ,iamundling‘ vel litus fieri aut etiam colonus ad
monasteria supradicta cum cousensu coheredum suorum, non. pro-
hibeatur a qualibet potestate, sed habeat licentiam nostra auotoritate;
habeat quoque potestatein prsedictus Adaldag successoresque eius
Hammaburgensis aecclesi® archiepisoopi super libertos et iamundi-
lingos monasteriorum supradictorum in expeditionem sive ad pala-
tium regis. [6] Donamus quoque elericis Hammaburgensis mcclesi®
potestatem inter se sive aliunde eligendi episcopum, cum necessitas
poposcerit. [7] Et ut haec auctoritatis nostrae concessio a fidelibus
nostris verius credatu r et per succedentia tempora diligentius ob-
servetur, manu propria subtus eam fii*mavimus et anulo nostro
sigillari iussimus.
Signum domni Ottonis invictissimi regis. Poppo cancellarius
ad vicem Priderici archicancdlarii recognovi et subscripsi.
Data 2 kal. iul. anno Domini 937, indietione 10, anno regni
Ottonis piissimi regis 1; actum in Werlaha; in dei nomine amen.
142 (120). Ottos I Immunitätsprivileg für das Bistum
Speier. 969 Okt. 4.
Aub Mod. Germ, hist Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) S. 5201
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Otto divina ordi-
nante clemencia imperator augustus. [2] Omnibus fidelibus sancte
dei ecclesie nostrisque presentibus scilioet et futuris notum sit,
quia si sacerdotum ac servorum dei peticiones quas nobis pro suis
neces&itatibus innotuerint ad effectum perducimus, non solum im¬
perialem exercemus consuetudinem, verum eeiam ad beate retri-
bucionis mercedem talia nobis facta proficere confidimus. [3] Qua-
propter comperiat omnium fidelium sancte dei ecclesie nostrorumque
presencium seilicet et futurorum industria, quia vir venerabilis
Otkarius Nemetine vel Spire civitatis episcopus adiit nostram de-
menciam postulans, ut ecclesie cui preesse videtur, que est con-
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
300 143. Verleihung des Königsbanns durch Otto II 979.
stnicta in honore sancte dei genitricis semperque virginis Marie, ob
mercedis nostre augmentum et firmitatis Studium eidem monasterio
nostram auctoritatem atque immunitatis tuicionem fieri iuberemus.
[4] Cuius petidoni propter divinum amorem et veneracionem beate
Marie semperque virginis adsensum prebuimus et hos apices sereni-
tatis nostre circa ipsam sedem fieri iussimus, per quos decernimus
atqpe iubemus, ut nullus dux sive comes vel ullus publicus iudex
ex iudiciaria potestate aut aliqua cuiuslibet potestatis ignota persona
nisi solus episcopus et advocatus familie sancte dei genitricis Marie
in civitate Spira vel Nemeta vocata aut foris murum eiusdem civi¬
tatis, id est in villa Spira et mar ca que eidem «rbi adiacens est,
nullus ex iussione et concessione nostra deinceps publicos placitus
presumat habere nec ullus hominum ex fidelibus sancte dei ecclesie
ac nostris in ecclesiis aut locis vel agris seu in reliquis possessio-
nibus prefate ecclesie, quas moderno tempore iuste et racionabiliter
possidere videtur in quibuslibet pagis vel territoriis, vel quicquid
ibidem propter divinum amorem et veneracionem beate Marie semper
virginis collatum fuerit, ad causas audiendas vel freda exigenda aut
mansiones vel paratas faciendas aut fideiussores tollendos aut ullas
reddibicionee vel inlicitas occasiones requirendas aut homines ipsius
ecclesie tarn ingenuos quam servos iniuste constringendos ullo um-
quam tempore inire audeat vel ea, que supra memorata sunt, penitus
exigere aut exactare presumat; sed liceat ibidem deo famulantibus
sub nostre immunitatis tuicione quieto ordine vivere ac residerey
quatinus melius illis delectet omni tempore pro nobis et coniuga
proleque nostra atque stabilitate tocius regni a deo nobis collati
Domini misericordiam attencius exorare. [5] Et ut hec auctoritas
concessionis atque confirmacionis nostre firmior habeatur et per
futura tempora a cunctis fidelibus sancte dei ecclesie nostrisque
presentibus et futuris melius credatur atque diligencius conservetur,
manu propria nostra subter eam firmavimus et anuli nostri in-
pressione assignari iussimus.
Signum domni Ottonis magni et invictissimi imperatoris au-
gusti. Liutherius cancellarius ad vicem Hattonis archiepiscopi et
archicancellarii recognovi et subscripsi.
Data 4 nonas octobris anno dominice incarnacionis 969, in-
dictione 13, anno regni serenissimi regi3 Ottonis 35, imperii scilicet
sui in Italia 8; actum in Tuscania in villa Brenta super fluvium
Mersa prope civitatem que dicitur Sena; in Christi nomine feliciter
amen.
148.* Verleihung des Königsbanns durch Otto II. an den
Erzbischof von Magdeburg über dessen Stift und Stadt. 979.
Aus Mon. Germ. hist. Diplomata Tom. II pars 1 (1888) S. 252 Nr. 198
Vgl. die bei unserer Nr. 136 angeführte Abhandlung von Gerhard Seeliger
S. 114.
In nomine sancte et individu» trinitalis. Otto divina favente
Digitized by
Gck 'gle
Original frorn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
144 (121). Übertragung königl Grafenreohte 385. 301
clementia imperator augustus. Sentiat omnium sanctae dei eclesie
fidelium tarn presentium quam et futurorum industria, qualiter nos
rogatu ac peticione venerandi arciiiantistitis Adalberti sancto martiri
Mauricio et ipsius aeclesiae in Magadaburg emtate coustruete, cui
•isdem archipontifex presulari videtur, pro aeterni premü remune*
ratione animaque kari nostri genitoris, cuius corpus in 3upradicti
martiris dei eclesia sepulture tum ul um sortitur, imperatorie nostre
auctoritatis bannum super eandem secclesiam et ciyitatem ea ratione
dedimus atque perpetualiter concessimus, ut deinceps nullus comes
neque advocatus aut exactor vel alicuius dignitatis prefectus in sepe
dicta civitate vel suburbium eius undiquessecus inhabitantibus aut
iu posterum habitaturis, negotiatoribus sive Iudeis aliisque cuius-
cumque oonditionis inibi morantibus, aliquam iudiciarise severitatis
aut uilius temeritatis habeat exercendi potestatem, nisi quem prse-
dictöB urbis arehiepiscopus, quisquis umquam fuerit, sibi ex Toto
elegerit. advocatum. Sed ut hoc firmum stabileque apud omnee
nostrae dignitatis soecessores permaneat, iianc cartam seribi eamque
subtus notando iussimus sigillari.
Signum domni Oitouis piissimi et invictissimi imperatoris
augusti.
ilildiboldus cancellarius advicem Willigisi archicappellani
uotavj.
Data [Lücke] anno dominicae incarnationis 979,. regni vero
Ottonis invictissimi imperatoris 18. imperii autem 11, indictioua
6; actum in Magathaburg; in Christi nomine amen.
144 (121). Übertragung der Reste der königlichen Grafenrechte
durch Otto II an den Bischof von Tongern-Lfittich. 986 Juli 7.
Aus Mon. Germ. hist. Diplomata II (1898) S. 4181
[1] In nomine sanctae et individuaa trinitatis. Otto divina fa-
vente clementia rex. [2] Cunctis fidelibus nostris presentibus sciiioet
atque futuris per scripti huius pretitulationem manifestari volumus,
quia adiit celsitudinem nostram venerabilis et fidelitatis nostne in
omnibus exequutor Nodkerus Tungrensium vel Leodicensium epi-
scopus, ut ei vel successoribus suis sanctae Mariae sanctoque Lam¬
bert o deservituris comitatum Hoiensem, quod in nostra ditione
hactenus erat quodque Ansfridus comes illustris vir, qui illum ad
presens. tenebat, pro dei honore et predictorum sanctorum venera*
tione ipsiusque episcopi amore reddiderat, perpetuo habendum con-
cederemus. [3] Et quia quod reliquum erat regiae ditionis, in
moneta scilicel et teloneo reliquisque redditibus, munifioentia regum
vel imperatorum predecessorum nostrorum ecclesie sancte Marie
Leodio vel Hoio posite iam cesserat, et dilectiasima mater nostra
Theophana imperatrix fiendum petebat, ratum duximus eius sub-
servire peticioni. [4] Igitur super id, quod ab antecessoribus nostris
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
302 145. Verleihung von Markt, Mürae, Zoll und Königsbann 990.
regibus vel imperatoribus ecclesie iam dicte Tungrensi vel Leodicensi
concessum fuerat, scilicet in vicis Traiecto Hoio Namucho Deonanto
vel in monasteriis Castellis cortibus et villis iam ad servitium eiusdem
episcopi acquisitis vel de cetero aequirendis, id est, ut nullus comes
vel sub comite agens vel iudex aut ex iudiciaria potestate, exceptis
eis qui ab episcopo suffecti fuerint in loca supradicta, residere audeat
vel ad causas audiendas aut freda aut tributa aut bannos aut telonea
aut redditum de statione navium aut aliquod omnino districtum
exigendum aut mansiones vel paratas faciendas aut fideiussorea
tollendos aut ullas redibitiones aut illicitas occasiones inquirendas,
sicut continebatur in preceptis regiis vel imperialibus munificentia
vel immunitatis intuitu supra denominatis ecclesiis iam olim con-
cessis — super hec inquam omnia, que dicta sunt queque ab ante-
cessoribus nostris ecclesie sancte Marie sanctique Lamberti con
cessa sunt, concedimus eidem venerabili Nothkero episcopo et post
eum omnibus eius successoribus quod reliquum Hoiensis comitatis
in nostra ditione superfuerat infra eundem vicum vel extra, ut tarn
idem episcopus quam et reliqui per succedentia tempora episcopi,
cuicumque fidelium suorum et nostrorum militum vel amicorum
dari illum censuerint, liberam habeant facultatem, salva tarnen, si
ita episcopo visum fuerit, in dando nostra reverentia vel propter
debitum nobis ab omnibus honorem vel propter bannum legalius
faciendum. [5] Itaque pro anime nostre vel antecessorum nostrorum
remedio vel dei servitio melius et fidelius explendo quicquid camere
nostre provenire poterat ex comitatu iam dicto ecclesie supradicte
vel iuri episcopi cedendum permittimus. [6] Et ut hoc auctoritatis
nostre preceptum et firmius credatur et diligentius ab omnibus
observetur, et manu propria firmavimus et anuli nostri impressione
subter signari iussimus.
Signum domni Ottonis gloriossimi regis. Hildibaldus episcopus
et caneellarius vice Willigisi archicapellani recognovi.
Data nonis iulii, anno dominice incarnationis 985, indictione 13,
anno vero tercii Ottonis regnantis secundo; actum Ingilenheim;
feliciter amen.
145.* Verleihung von Markt, Münze, Zoll und KOnigsbann
durch Otto 111 an die Abtissin von Gandersheim. 990 Aug. 4.
Aus Mon. Germ. hist. Diplom. Bd. II S. 473. Vgl. Seeliger in der
bei.unserer Nr. 136 angeführten Abhandlung S. 116f.
[1] In nomine sanctae et individu* trinitatis. Otto divina favente
clementia rex. [2] Omnium fidelium nostrorum tarn prsesentium
quam et futurorum piae devotioni pateat, quomodo nos ob dilec-
tionem et petitionem dilectse genitricis nostrse Theophauu, videlicet
imperatricis augustae, ac carse sororis nostrse Sophiae sanctimonialis,
simul etiam propter pium interventum dilectae neptis nostrae Qer-
birgae Ganderesheimensis ecclesiae venerabilis abbatissae, quae geni-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
146 (122). Übertragung einer Grafschaft mit allen Rechten 1011. 303
tori nostro beatse memorias Ottoni imperatori augusto et nobis sapius
devotum servitium exhibuit, ecclesi®, cui praest, et sibi concessimus,
ut nostra regiae potestatis Jicentia in loco Gandersheim vocato ad
eins provisionem pertinenti faciat. et habeat mercatum ac monetam
atque teloneum deinceps ibi accipiat. [3] Ut autcm firmius sub
ditione prafat® ecclesiae et ipsius, quae modo ibi prasidet, superius
iam dictae abbatissae, et quae sibi succedant futurarum praelibatus
mercatus cum moneta et teloneo consistat, regium nostrum bann um
illuc dedimus, ut omnis causa, quaecumque in eodem loco contra
legem oborta fuerit, per iussionem abbatissae quaecumque praesideat
dehinc praenominatae Ganderesheimensi ecclesiae, nostro regio banno
ad suas manus recipiendo, emendetur et legaliter corrigatur; nullaque
persona iudiciaria parva seu magna deinceps in praedicto loco ali-
quod ius exercendi ullam potestatem habeat, nisi praesens et eius
futurae subsecutrices abbatissae et is, quem ipsaB ad hoc opus et
ministerium elegerint et constituerint advocatum. [4] Ad hasc
etiam volumus atque regia potentia iubemus, ut negotiatores et habi-
tatores eiusdem loci eadem lege utantur, qua caeteri emptores Trot-
mannie aliorumque locorum utuntur, absque omnium hominum in-
vidorum contradictione. [5] Et ut haec nostrae auctoritatis donatio
praesenti ac futuro tempore inviolabilis permaneat, hoc nostrae do-
minationis praeceptum inde conscriptum sigilli nostri inpressione
signari iussimus manuque propria ut infra videtur corroboravimus.
Signum domni Ottonis* gloriosissimi regis.
Hildibaldus episcopus et cancellarius vice Willigisi archiepi-
scopi recognovi.
Data 2. nonas aug. anno dominiese incamationis 990, indictione
3, anno autem tertii Ottonis regnantis septimo; actum Ganderesheim;
feliciter amen.
146 (122). Übertragung einer Grafschaft mit allen Rechten
durch K. Heinrich II an den Bischof von Paderborn.
1011 April 10.
Aus Mon. Germ, hist Diplom, reg. Germ. Bd. III (1900) S. 261.
[1] In nomine sanctae et individuae trinitatis. Heinricus divina
ordinante providentia rex. [2] Divin® pietatis clementia, quae nos
ad culmen regia maiestatis perduxit, ad hoc voluit regnare, ut
»cclesiarum ordini firmando atque corroborando subveniamus, his
autem maxime locis, qua ab antecessoribus nostris regibus impera-
toribus fundata, sed iam peccatis exigentibus pane videbantur
annullata. [3] Quapropter omnium fidelium nostrorum presentium
scilicet ac futurorum industria notum esse volumus, qualiter nos
divini amoris instinctu pro remedio anima nostra seu parentum
nostrorum neenon et tertii Ottonis bona memoria imperatoris dilec-
taque coniugis nostra Cunigunda regin® interventu atque Megin-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
' ^18*1
304 147. Bestätigung d. bisch. Wormser Immunitätsrechte 1014.
werc sauet» Podrebronnensis »cclesi» venerabilis episcopi rogatu
sibi sanctaeque su» »cclesi» a Karolo magno imperatore olim fun-
dat», nostris vero temporibus incendium pass», in honore enim
sanet» dei genitricis semperque virginis Mari» et saneti Kilian i
martiris Liboriique confessoris dedicat» comitatum, quem Hahold
comes, dum vixit, tenuit, situm scilicet in locis Haverga Limga
Thiatmalli Aga Patherga Treveresga Langaneka Erpesfeld Silbiki
Matfeld Nihterga Sinatfeld Ballevan prope Spriada Gambiki Gession
Sewardeshusun, cum omni legalitate in proprium concedimus atquo
largimur per hanc nostram regalem paginam, eo videlicet rationis
tenore, ut prefatus episcopus Megirrwerc suique successores pr»-
script» »cclesi» presidentes dehinc liberam habeant potestatem de
eodem comitatu eiusquo utilitatibu« quiequid eis placuerit faciendi,
ad eorum tarnen utilitatem »cclesi», omnium videlicet inquietudine
remota. [4] Et ut h»c nostr» traditionis seu confirmationis auctori-
tas stabilis et inconvulsa omni habeatur tempore, hoc proceptum
inde conscriptum manu propria firmare curavimus et sigillo nostro
insigniri iussimus.
Signum domni Heinrici regis invictissimi. Guntherius can-
cellarius ad vicem Erkambaldi archicappellani recognovi.
Datum 4 idus april., indictione 9, anno dominic» incarnationis
millesimo li, anno vero domni secundi Heinrici regnantis 9. Actum
Tribura regia villa; feliciter amen.
147.* Bestätigung und Festsetzung der bischöflich
Wormser Immunitätsrechte, anläßlich gräflicher Übergriffe,
durch K. Heinrich n. 1014 Juli 29.
Aus Mon. Germ. hist. Diplom. Tom. III pars I (1900) S. 399f. Vgl.
Seeliger in der bei unserer Nr. 136 angeführten Abhandlung S. 101 ff.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Heinricus divina
preordinante clemencia Romanorum imperator augustus. [2] Si peti-
ciones sacerdotum dei, quas ad nostram uoticiam de necessitatibus
ecclesiarum sibi commissarum pertulerint, ad effectum perducimus,
hoc nobis incunctanter et ad temporalis regni scatum et ad eterne
beatitudinis incrementum pervenire confidimus. [3] Ideoque omnium
dei nostrique fidelium presencium scilicet et futurorum noverit in-
dustria, quomodo venerabilis vir Burchardus sancte Wormaciensis
ecclesie episcopus communi lamentacione pontificum et abbatum
eiusdem provincie celsitudinem nostram adiit sese reclamando ob
frequentem iniuriam ac legem iniustam a comitibus nostris familie
sue ecclesie tali presumpcione impositam, ut, quisquis ex eadetn
familia in furto vel pugna aut aliqua criminali causa culpabilis in-
ventus fuisset, seu magna vel parva res esset, 60 solidos comiti
semper componere debuisset. [4] Inter hec eciam precepta emuni-
tatis, que cristianissimus Francorum rex Dagobertus deo saactisque
suis apostolis Petro et Paulo primilus condonavit, visibus nostris
relegenda presentavit, in quibus scriptum est, quomodo ipse Dago-
Digitized by
Original fro-m
UMIVE TY OF MICHIGAN
147. Bestätigung d. bisch. Wormser Immanitätsrechte 1014. 305
bertus constituit, ut nullus comes aliquam in causis audiendis super
eandem familiain potestatem haberet. [5] Insuper confirmaciones
successorum illius. videlicet Pippini, Caroli, Ludowici, Helperici,
Arnulfi nec non trium Ottonum clarissimorum regum vel impera-
torum antecessorum nostrorum, nobis nostrisque fidel ibus demon-
stravit, in quibus reperimus, quomodo ipsi constitucionem predicti
regis Dagoberti suis precepcionibus a novo confirmaverunt. [6] Et
ne hec lex iniusta ulterius prooederet, precatus est clemenciam
nostram, ut insultantem comitum presumpcionem nostra domi-
nacione coherceremus remque sue ecclesie nostra auctoritate denuo
confirmaremus. [7] Cuius peticionibus ob divini cultus ainorem
eiusque voluntariam servitutem adquiescentes, hoc nostri culminis
preceptum eidem ecclesie fieri decrevimus, per quod iubemus, ut
prefatus antistes Burghardus eiusque successores, sicud a prenomi-
natis regibus vel imperatoribus constitutum est et confirmatum,
omnem rem sue ecclesie quiete possideant, et comites nostri null&ru
familie sue ecclesie iniuriam vel iniusticiam posthac inferre presu-
mant. [81 Preterea ob etemae beatitudinis remuneracionem et bea-
torum Petri et Pauli apostolorum veneracionem istud imperiale
preceptum constituimus hocque in sempiternum stabile firmumque
permanere precipimus, ut, si quis deinceps ex familia Wormacieusis
ecclesie furtum vel pugnam aut ullam aliam crimiualem causam in
eadem familia perpetraverit, ad manus episcopi suo advocato com-
ponat. Si autem extra familiam cum extraneo aliquo rixam ha
buerit, advocatus suus comiti pro eo iusticiam faciat, et si alicui
libero homini ullam iniusticiam fecerit vel cum eo pugnaverit vel
si extra familiam raptum aliquem peregerit, advocatus suus simi*
liter pro eo iusticiam faciat. Si autem infra septa cuiuslibet furtum
aliquod commiserit, reddat quod abstulit vel restituat et insuper 5
solidos persolvat, si extra, iterum quod abstulit restituat et insuper
unam unciam tantummodo componat, et nunquam maius vadimonium
promereatur quam 5 solidos. [9] Comites autem nullam penitus
habeant potestatem super familiam predicte ecclesie, nisi in legali
placito cum iudicio scabinionum et iuramento liberorum hominum
aliquis in ea für esse convincatur. Et si palam in furto depre-
hendatur, in compede eomitis interim reservetur, donec scabinio¬
num iudicio in suo placito iuste diiudicetur. Illos vero 60 solidos,
quos usque nunc iniusta et inracionabili lege receperunt, omnino
interdicimu8, nisi in publicis civitatibus. [10] Et si quis huius con-
firmacionis precepta violaverit vel nostre constitucionis fransgressor
extiterit, si über est, 3 libras auri ad nostram cameram persolvat,
sin autem servus, corium et cappillos amittat. [11] Sed ut hec aucto-
ritas firma stabilisque in perpetuo maneat, manu propria subtus
adnotavimus nostrique sigilli impiessione eam consignare precepimus.
Data 4 kal. augusti indictione 12, anno dominice incarnaciouis
1014, anno vero domini Heinrici secundi regnantis 13, imperii autem
primo; actum >{ersifeld ; in dei nomine feliciter amen.
AltouuiQ u. Bemhalm, Urkunden. 4. Aofl. 20
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
306 148 (323). Festsetzung der Rechte eines bischöflichen Grafen 1069.
148 (123) Festsetzung der Rechte eines bischöflichen Grafen
dnrch den Bischof von Toni. 1069.
Ans G. Waitz, Urkunden z. dtschn. Verfassungsgesch. im 11. u. 12. Jhdt.,
2. verm. Auflage (1886) S. 15—20.
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Udo gratia dei
Leuchorum episcopus. Divini servitii opus est discordiam et con-
tentionem inter partes dissidentes evellere et iustitia mediante pacem
et concordiam inserere, dum deus, qui est summum bonum, pax vera
creditur existere. Quapropter noverit Universitas fidelium prae-
sentium et futurorum, quod nostro tempore .fuerit comes huius
Leuchorum urbis, cui deo auctore praesidemus, Arnulfus nomine,
qui suis exigentibus culpis depositua est a comitatus honore, maxime
quoniam sua cupiditate plurimum aggravabat pauperes nostrae eccle¬
siae. Itaque credens utile fore. si res huius civitatis ad comitatum
pertinentes stilo et memoriae traderemus, institimus protinus, quar
tenus ea, quae ab antiquioribus nostrae diocesis veraci relatu didi-
cimus de rebus nostrae ecclesiae, scripto commendaremus. Nam
maioribus nostrae ecclesiae congregatis exegi cum sacramento, ut
veraciter edicerent, cuiusmodi esset honor comitatus huius urbis,
qualiter tenuerunt illum antiqui comites, scilicet Paimbaldus et
Rainaldus maior filius eius atque Rainaldus minor, qui cum summo
honore ac prosperitate hanc urbem rexerunt et defensaverunt tem-
poribus nostrorum antecessorum sanctae memoriae Gerardi Stephani
Bertoldi Herimanni et beatae recordationis papce Leonis cognomento
Brunonis, ut ea conditioue, qua iu hac carta esset scriptum, tra¬
deremus successori comitis Arnulphi honorem comitatus atque eius
omnes suecessores in perpetuum hoc pacto hanc dignitatem susci-
perent nec amplius vel alio modo, quam hic inveniretur scriptum,
pauperes ecclesiae nostrae opprimerent.
[1] Igitur comes non habet ullam potestatem infra civitatem
propter ullam iustitiam faciendam uec uliurn bannum, sicut Ingruria
currit in circuitu. [2] In circuitu montis Barri debet ducere sulcum
circum vindemias recto tempore ad 60 pedes usque ad siliculam.
Et si qua iustitia contigerit infra sulcum tempore quo eustodiend»
sunt vinese, ipse accipiet tertiam partem iustitiae et episcopus duas
secundum consilium villici et scabinorum; et eius custodes non
debent intrare vineas, nisi persequantur latronem. Nec debet dare
ulli licentiam vindemiandi sine consensu villici et meliorum civi¬
tatis; et postquam communis consensus fuerit abbatum et cleri-
corum et villici et meliorum civitatis de die vindemiandi, non currit.
amplius eius bannus intra montem Barrum. Tarnen abbates de
sancto Apro et de sancto Mansueto et congregatio sancti Stephani
sanctique Gengulphi et sancti Aniani debent uno die aut duobus
ante alios vindemiare. Et propterea dant quisque modium vini inter
comitem et villicum. Et si hoc comes non disposuerit, carebit modio
vini. [3] In suburbio si tumultus ortus fuerit et sanguinis effusio
et latrocinium contigerit, ipse de iustitia habebit tertiam partem et
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSfTY OF MICHIGAN
148 (123). Festsetzuag der Rechte eines bischöflichen Grafen 1069. 307
episcopus duae, de consilio villici et scabinorum. [4] Si extraneus
aperuerit tonnam suam ad sal vendendum, minister comitis accipiet
manum plenam salis. Si autem civis aperuerit tonnam suam, nihil
inde accipiet comes. [5] Tria placita vicedominalia habet in anno
comes in villa. Ad quae placita non venient milites nec pnebendarii
episcopi et congregationum sancti Stephani et sancti Apri sanctique
Mansueti et sancti Gengulphi nec praebendarii clericorum vel mili-
tum episcopi. Et si iustitia ita facta fuerit, habebit comes tertiam
partem et episcopus duas, consensu villici et scabinorum. Si latro
fuerit convictus ante eum et ipse latro fuerit capitali censu subditus
alicui ecelesiae huius episcopatus, pretium super eum inventum erit
dornini sui et corpus erit comitis et episcopi; quodsi ipse se rede-
merit, tertia pars redemptionis erit comitis et duae episcopi, ipse vero
rcdibit ad dominum suum. Si autem extraneus fuerit latro, de pretio
super eum invento erit tertia pars comitis et duae episcopi; quodsi
redemerit vitam suam, similiter et corpus erit utrorumque, nisi
proprius dominus eum prosecutus fuerit. [6] Alienigenae, id est
wargan</i, qui manserint in banno, dabunt comiti 4 denarios sin-
gulis annis festo sancti Remigii. Et si inde aliquis negligens fuerit,
reddet comiti capitale. De iustitia autem erunt duae partes episcopi,
tertia comitis, secundum consilium villici et scabinorum. [7] Stra-
tam publicam et metas debet custodire comes. Et si iustitia inde
fuerit facta, tertia pars persolutionis erit comitis, duae vero episcopi,
consilio villici et scabinorum. Latronem non capient eius ministri
nisi in strata publica. Quodsi latro fugerit intra alicuius mansum,
ministri comitis non persequentur eum intro sine permissu illius,
euius fuerit mansus, et conductu villici ipsius banni. [8] Si duellum
fuerit factum in 7 antiquis potestatibus, quae pertinent ad coquinam
episcopi, de persolutione erit tertia pars comitis et pars tertia epi¬
scopi, consilio villici et scabinorum ipsius villae. [9] Mensuras
quascumque faciet villicus et scabini absque comite. Sed si aliqua
earum fuerit falsata inventa, de iustitia accipiet comes tertiam par-
tem et episcopus duas, consilio villici et scabinorum. [10] Monetam
mutabit episcopus consilio suorum officialium sine comite. Quae si
falsata fuerit inventa, ille, qui convictus fuerit de iustitia, dabit
tertiam parteih comiti et episcopo duas. [11] Omnia officia civi¬
tatis mutabit episcopus et villicus eius sine comite, exoepta custodia
portae. Quam custodiam proferet comes et villicus in pleno placito.
Quodsi inde contigerit redemptio, comes accipiet tertiam partem et
episcopus duas, consilio villici et scabinorum. Postquam autem
custodia portae fuerit stabilita laude communi et meliorum civitatis,
non mutabitur, nisi publice a pluribus et melioribus fuerit de culpa
aecusatus. [12] In 7 supradictis potestatibus episcopi non hospi-
tabitur comes nec inde accipiet ullum debitum servitium praeter
eulogias et carratas vini, quas ei dant officiales. Si ergo eis vinum
defecerit. persolvent 10 solidos pro carrata vini. Et si officiales
episcopi eulogias persolvere non poterunt, dabunt pro eis 7 solidos.
20 *
Digitized by
Go gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
308 149 (124). Die friesischen Küren, vor 1106.
Praeter hec nihil habet comes in praedictis potestatibus episcopi.
Quodsi ibidem amplius quid acceperit, iniuste pauperes homines
episcopi tractabit. [13] Si ergo de huiusmodi rebus, quae ex antiquo
tempore antecessores comitis gratanter tenuerunt, aliqua contentio
orta fuerit inter episcopum et coinitem, communi laude et cousensu
utrorumque decernant res sacraraento 7 hominum huius ecclesiae
bene credentium. [14] Praeterea si comes obviaverit alicui inimi-
corum suorum vel eum invenerit infra banni leugam, si ipse homo
fuerit inimicus episcopi, licebit comiti eum capere sine scitu epi¬
scopi; Si autem uou fuerit inimicus episcopi, non licebit comiti eum
capere sine laude episcopi vel advocati civitatis.
Hac igitur conditione Friderico comiti, qui loco superius dicti
A rnulplii est subrogatus, comitatum dedimus, ut uihil super has
consuetudines a pauperibus nostrae ecclesiae exigeret, sed haec omnia
iucouvulsa absque ulla refragatione conservaret et sibi succedentibus
in perpetuum conservanda relinqueret.
TTt autem huiuscemodi consuetudines ad comitatum pertinentes
de pauperibus' nostrae ecclesiae rite et legitime corroboratae per-
petualiter permaneaut, in liuius scripti monumento nostris successo-
ribus ad recognoscendum reliuquimus et subscriptis testibus ad eorro-
borandum deinceps tradidimus.
[Nachtrag.] In villis etiam et in mancipiis et in rebus ubique
iacentibus ad praebendam canonicorum pertinentibus hullam iusti-
tiani, nullum servitium, nisi ei fuerit sponte oblatum, nullam hospi-
talitatem comitem habere manifeste recognovimus; sed omni sua
potestate saeculari exclusa, uostra et successorum nostrorum cano¬
nicorum tantum libero arbitrio disponantur.
Haec omnia supradicta sigillo nostro sub analhemate signa-
vimus. Ego Udo dei gratia Leucorum episcopus signavi. Signum
Stephani archidiaconi. S. Lamberti archidiaconi. S. Roberti archi-
diaconi. S. Odelrici archidiaconi. S. Hugonis archidiaconi. S. Lam¬
berti iunioris archidiaconi. S. Roduiphi archidiaconi. S. Odelrici
praepositi sancti Gengulphi. S. Gerardi Lothariensium ducis. S.
Luthulphi comitis. S. Haimonis comitis. S. Odelrici de Naneeio.
S. Alberti. S. Valfridi. S. Everardi. S. Milonis. S. Henrici ad¬
vocati. S. Hiuaari villici. S. Walteri vulnerati [ ?]. S. Sigifridi
scabini. S. Henrici.
Actum anno ab incamatione Domini 1069, indictione 7, Hen-
rico IV rege Romanorum regnante 13 anno regni eius.
Ego Walterus decanus et archidiaconus et cancellarius re-
cognovi et subscripsi. Ego Hermannus sacerdos vice Valteri cau-
ceÜarii scripsi et subscripsi.
149 (124). Die friesischen Kfiren. [zw. 1085 u. 1196.]
Aus Karl v. Richthofen, Untersuchungen übfer friesische Rechtsgesch.
Bd. I (1880) S. 38—41; vgl. PL Heck, Die aitfriesische Gerichtsverfassung (1894).
[1] Ree est prima petitio et Karoli regis concessio omnibus
Digitized by
Gck igle
Original from
UMIVERSITY OF MICHIGAN
149 (124). Die friesischen Küren, vor 1106. 309
Frisonibus, quod universi rebus propriis utantur, quamdiu non
demeruerunt possidere.
[2] Secunda petitio: pax omnibus ecciesiis et omnibus deo
devotis, sub pena 70 et duorum talentorum; et talentum debet esse
de 7 denariis Agrippine, sic olim dicebatur Colonia; sed quia illa
moneta fuit remota, elegerunt populi viciniorem et denarium leviorem
et commutavorunt pro 70 et duobus talentis 72 solidos Rednathes
monete. Quicumque pacern violaverit, solvet tria talenta sculteto,
que sunt 20 et unus solidus, regalis banni.
[3] Tertia petitio est, quod singuli bona sua possideant sine
rapina, nisi raTione et iusta allegatione convincantur; tune faciat,
secundum quod iudieat suus asega secundum ius Vulgi et omnium
Frisonum. Ille asega non habet quemquam iudicare, nisi plebs
elegerit ipsum, et ipse coram ünperatore Romano iuraverit; tune
tenetur sciro orauia iura, que sunt kesta et londriucht, id est.peti-
tiones et edicta; tune debet iudicare inimico sicut amico, quia
iuravit. coram imperatore, viduis et orphanis et omnibus advenis,
sicut coniunctis sibi in tertia linea consanguinitate. Si tlle aoee
perit iniusta munera et prohibitos denarios, tune non debet dein-
ceps iudicare, quia significat sacerdotem, et ipsi sunt oculi ecclesie,
et debent iuvare et viam ostendere, qui se ipsos non possunt iuvare.
[4] Quarta petitio est, quod tenetur in dccem marcas (et. marca
debet constare de 4 wedum et quelibet weda de 12 denariis). qui¬
cumque invadat possessiones alterius sine, conventione civili et sine
auctoritate asega et populi licentia.
* T5] Quinta petitio est, hereditatem avi et avie et avunculi et
edeles tredknia debet teneri cum dediuramentis, sine duello cum
12 withiuramentis.
[6] Sexta petitio: emptam terram et possessiones ecclesiarum
datas vel oblatas teneri 7 virorum withiuramentis; et illi non debent
esse periurii vel liomicide aut criminosi rei carine.
[7] Septima petitio est, quod omnes Frisones in iibera sede
consistant; et hoc donavit, eis Karolws rex, ut ehristiani fierent et-
subieoti essent australi regi et clepskelde denegarent et huslotha
solverent, quibus comparaverunt nobilitatem et libertatem, quia Fri¬
sones olim ultra oceanum subditi eraut.
[8] Octava petitio est, quod nullus privatus contra dominum
suum nimis contendat. Si quid fuerit, quod ab aliquo inquiratur
ex parte regis, et si condempnari posset pena capitis, et ipse neget,
tune ipse se excuset cum 12 viris withiuramentis; non oportet
privatum cum rege et contra regem pugilem duoere. Postea debet
privatus respondere et iurare, alioquin restat; vel est londraph, tune
iurabunt 4 nobiles et 4 liberi et 4 minus nobiles. Sic debet regi
satisfieri.
[9] Nona petitio est penam pacis et huslotha propter bannum
regis solvere duobus denariis Rednathes monete. Si quis hoc con-
tempserit, solvet regi um bannum skulteto 20 solidis et uno; ad
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
310
149 (124). Die friesischen Kören, vor 1106.
comparandum 7 stratas apertas et pervias pergere versus austrum
tres in terra et quatuor in aqua: prima terrestris strata sursum
versus Omersburch et deorsum versus Ievere, secunda versus Mona-
sterium usque Emetha, tertia versus Coloniam usque Stauriam; prima
- aquarum strata est Albia, secunda Yisera, tertia Emesa, qu&rta Re-
nus. Quicumque eos hiis 7 stratis privat vel spoliat, tune cou-
dempnabitur propter hoc in decem liudmerc et supremum bannum
sculteto, qui est 20 solidi et unus. Si etiarn Frisones vel eorum
mercatores hiis 7 stratis fuerint spoliati, et hoc evenerit ex parte
regis, tune de pecunia plebis et de huslotha eorum dampnum debet
suppleri; si autem evenerit ex episcopi parte, tune de censu et de
decimis dampna eorum et vincula debent emendari.
[10] Decima petitio est Frisones non oportere exercitum ducere
ulterius quam ad Wiseram versus orientem et versus occidentem
usque ’Fli; versus austrum non remotius, quam possint in vespere
redire, ut eorum possint patriam tenere contra fluctus et contra
gentilem exercitum. Petivit autem rex Karolus, quod ipsi ultra
proficisci vellent in orientem usque Hiddesekkere et in occidentem
usque Singfallum. Et optiuuerunt id Frisones apud Karolum, quod
ipsi bannos suos ultra non servarent quam in orientem ad Wiseram
et in occidentem usque Fli.
[11] Undecima petitio est servare pacem viduis et orphanis de-
crepitis et omnibus orbatis pueris et palmariis et romipetis et veris
penitentibus carinariis et sanctorum legatis vel ecclesiarum, sub
pena decem liudmerka; et illis duplicem compositionem, qui devo-
verunt bellum et arma, propter pacem et propter graciam, insuper
21 solidos sculteto.
[12] Duodecima petitio est pacem ecclesie et domus et con-
ventus plebis et exercitus et colloquii, ubi familiäres pactiones
voventur, sub pena 30 et duarum reilmerkarum, hoc est 7 et dimi-
dia magna marka; insuper 20 solidi et unus dabuntur sculteto.
[13] Tertia decima petitio est pax populi, sub pena decem liud-
merkum; et quelibet illarum marcarum secundum 4 wedas, et que-
libet weda secundum 12 denarios.
[14] Quarta decima petitio est: si quempiam Normanni acci-
piunt, et si quis fuerit relegatus vel venditus fuerit, si is reversus
fuerit et potuerit cognoscere ethel et proprios agros et sui patris
fundum, si suus frater vel suus inimicus \curator] sive suus vitricius
sive suus gener soror sive suus proprius filius suam terram ex-
posuit vel vendidit vel permutavit, tune habet ipse intrare in suam
propriam possessionem et in sua predia sine duello secundum omnium
Frisonum iura.
[15] Quinta decima petitio est: si quis oppresserit viduam vel
virginem vel alterius viri uxorem et fateri debet et ipse per duellum
convincitur, tune debet hic caput suum redimere 12 marcis a plebe,
et ipsi wergeld, hoc est 12 maroe, ad solvendum ex hiis 20 et unum
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
150 (125). Privileg tu Gunsten des Herzogs von Österreich 1166. 311
solidum sculteto. Cognati eius tenentur eum iuvare secundum asega
iudicium et secundum plebis londriucht, si ipse solvere non habet.
[16] Sexta decima petitio est, quod omnes Frisones habent eorum
inimicicias sive feithe cum pecunia emendare preter ligni clausuram
et absque flagellatione absque scopis et absque forficibus extra
terminos Saxonum. Quodsi fecerit capitalia mala yel furta vel alia
mortalia mala, si pecuniam non habet, tune emendet cum suo pro¬
prio collo secundum asega iudicium et populi iustitiam iuxta sculteti
bannum et imperatoris licentiam; quia ille eque solvet omni populo,
qui pendet; et mortale malum debet mortali pena refrigorari.
[17] Septima decima electio est et regis Karoli concessio, quod
singuli Frisones placitent per duorum allegationes et secundum asega
iudicium; et singuli sciant sibi ipsis in reliquiis, quid fecerint,
preter quinque causas; illas tulit Karolus rex omnibus Frisonibus:
Prima [causa] est: ubicumque clara die vel lucente sole duo
exercitus congregantur cum erecto vexillo et securitate vel ofle-
dene, quiequid ibi pugnatum fuerit in vulneribus et in mortuis,
tune debet illud totum notorium vel iechta esse.
Alia est: ubicumque matrona accipitur lacrimans et clamans,
et sequitur eam scultetus cum plebe, quiequid ei factum fuerit,
est notorium. Primitus illi matrone werield et plebi pax et
sculteto solvetur suus bannus.
Tertia causa est: ubicumque in synodo confirmata vel in
placito bannito vel in ordinato plebis conventu vel warve vadium
fit yel unius rei Confessio, tune non potest is iuramenta prebere.
Quarta causa est: ubicumque dormientibus hominibus aut
incaute vigilantibus unus famosus für capitur in foramine aut in
angulo, et ab eo accipitur in tergo aut in gremio illud furtum,
tune non potest ille illius facti ullas reliquias vel iuramenta pre¬
bere, ipse debet id sua pecunia inplere vel suo collo reddere.
Quinta causa est: ubicumque monetario infra suum ergaste-
rium vel fabricam fad and falsa moneta accipitur, tune non licet
ei reliquias prebere propter hoc, quia non deterior für quam is,
qui furatur sanctis et dominis et omni populo.
160 (125). Privileg K. Friedrichs I zu Gunsten der Territorial¬
herrschaft des Herzogs von Österreich. 1166 Scpt. 17.
(Sogen, privilegium minus, das majus a. unten z. Jahre 1858/9 Nr. 177.)
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 221—223 und
W. Erben, Das Privilegium Friedrichs I. f. d. Herzogtum Oesterreich (1902),
S. 137—139; die Stellen, welche Erben — nach unserer Ansicht und inzwischen
auch nach der Ansicht von M. Tangl (Zeitschrift der Savignystiftung f. Rechts-
gesch. germanistische Abtlg. Bd. 25, 1904 S. 253 ff.) mit Unrecht — für spätere
Interpolationen hält, sind in runde Klammern gesetzt.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus divina
favente clemencia Romanorum imperator augustus. [1] Quamquam
rerum commutatio ex ipsa corporali institutione possit firma con-
sistere vel ea, que legaliter geruntur, nulla valeant refragatione con-
Digitized by
Gck 'gle
Original fru-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
312 150 (125). Privileg za Gunsten de* Herzog» von Österreich 1156.
velli, ne qua tameu possit esse geste rei dubietas, nostra debet inter-
veuire imperiaiis auctoritas.
[2] Noverit igitur omni um Christi imperiique uostri iideiium
presens etas et successura posteritas, qualiter nos eius cooperante
gratia, a quo ceiitus in terram pax missa est hominibus, iu curia
generali Ratispone in uativitate sancte Marie oelebrata, in presencia
muitorum religiosorum et catholicorum principum, litem et oontro-
versiam, que inter dilectissimum patruum nostrum Hainricum duoem
Austrie et karissimum nepotem nostrum Hainricum ducem Saxonie
diu agitata fuit de ducatu Bawarie, hoc modo terminavimus, qüod
dux Austrie resignavit nobis ducatum Bawarie, quem statim iu
beneficium concessimus duci Saxonie. [3] Dux autem Bawarie
resignavit nobis marchiam Austrie cum omni iure suo et cum Omni¬
bus beneficiis, que quondam marchio Leupoldus habebat a ducatu
Bawarie. [4; Ne autem in hoc facto aliquatenus minui videretur
honor et g! . ria dilectissirai patrui nostri, de consilio et iudicio
principum, Wadizlao illustri duce Boemie sentenciam promulgante
et omnibus principibus approbantibus, marchiam Austrie in duca¬
tum commutavimus et eundem ducatum cum omni iure prefato
patruo nostro Hainrico et prenobilissime uxori sue Theodore in
beneficium concessimus, perpetuali lege sanctientes, ut ipsi et liberi
eorum post eos, indifferenter filii sive filie, iam dictum Austrie
ducatum hercditario iure a regno teneant et possideant. [5] Si
autem predictus dux Austrie patruus noster et uxor eius absque
liberis decesserint, (libertatem habeant eundum ducatum affeclaudi
cuicumque voluerint).
[6] Statuimus quoque, ut nulla magna vel parva persona in
eiusdem ducatus regimine sine ducis consensu vel permissione ali-
quain iusticiam presumat exercere. [7] (Dux vero Austrie de ducatu
suo aliud servicium non debeat imperio, nisi quod.ad curias, quas
imperator in Bawaria prefixerit, evocatus veniat; nullam quoque
expedicionem debeat, nisi quam forte imperator in regna vel pro-
vincias Austrie vicinas ordinaverit).
[8} Ceterum ut hec nostra imperiaiis constitucio omni evo
rata et inconvulsa permaneat, presentem inde paginam conscribi
et sigilli nostri impressione insigniri iussimus, adhibitis idoneis testi-
bus, quorum nomina sunt hec: Pilgrimus patriarcha Aquilegiensis,
Eberhardus Salzeburgensis archiepiscopus, Otto Frisigensis episco¬
pus, Chunradus Pataviensis episcopus, Eberhardus Babeubergensis
episcopus, Hartmannus Brixenensis episcopus, Haertwicus Ratispo-
nensis episcopus, Tridentinus episcopus, doinnus Welfo, dux Chun¬
radus frater imperatoris, Fridericus filius regis Chunradi, Haiuricus
dux Karinthie, marchio Engelbertus de Istria. marchio Albertus
■io Staden, marchio Diepoldus, Hermannus comes palatiuus de Reno,
Otto comes palatinus et frater eius Fridericus, Gebehardus comes
de Sulzbach. Rudolfus comes de Swinshud, Engelbertus comes Hai-
Digitized by
Go», igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
161 (126). Privileg für den Würzburger Bischof 1168. 313
lehsis, Gebahardus comes de Burchusen, coraes de Buthena, comes
de Pilstein et alii quamplures.
Signum domini Friderici Romanorum imperatoris invictissimi.
Ego Reinaldus cancellarius vice Arnoldi Maguntini archiepi-
scopi et archicancellarii recognovi.
Datum Ratespone 15 kal. octobris, iud. 4; anno dominice in-
carnationis 1166, regnante domno Friderico Romanorum imperatore
augusto; in Christo felieiter amen; anno regni eius quinto, imperii
secundo.
151 (126). Privileg K. Friedrich I za Gongten der* Territorial¬
herrschaft des Würzburger Bischofs. 1168 Juli 10.
Ans H. Br es* lau, Diplomat» centum in usnm acholanun diplomati-
carom (1872) S. 104—108, bzw. Kaiserurkunden in Abbildungen. Liefrg.
X (1890) Tat, 12; Aber die «weite Original-Ausfertigung s. den Text zu letz¬
teren 8. 895. Man beachte die sehr ausführliche Zeugenliste.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fredericus divina
favente clemcntia Romanorum imperator et eemper augustus.
[1] Imperialem celsitudinem decet predecessorum suorum pia
facta non solum inviola biliter conservare, sed etiam oensure sue
auctoritate alacriter et sollempniter confirmata perhenni commen-
dare meinorie, ne, quod a divis imperatoribus ad laudem dei uecessi-
tatibus ecclesiarum et saluti provinciarum dementer indultum et
irrefragabiliter institutum est, decursu temporum vel qualibet rer um
varietate posteris hoc fiat dubium vel incertum. In examine namque
cuncta dei conspicientis equale meritum credimus dantis et data
corroborantis. Unde nos piis votis delectamur vetustatis invento et
sequi vetera instituta libenter arnplectimur, quia locus subreptio-
nibus non relinquitur, quotiens rationabiliter' coustituta servantur.
[2] Noverit itaque dei et imperii nostri fidelium tarn presens etas
quam successura posteritas, qualiter in generali curia Wirzeburg
celebrata, ubi inter discordes principes Saxouie deo coopCratue
pleuam reconciliationem perfecimus, Heroldus eiusdem civitatis veue-
rabilis episcopus cum omni ecclesie conventu et spectabili liberorum
et miuisterialium multitudiue nostram suppliciter imploravit cle-
mentiam, ut omnem iurisdictiouem, quam antecessores sui et ecclesia
et ducatus Wirzeburgensis a Karolo Magno et omnibus successoribus
suis usque ad presens tempus iusta et quieta possessione sine dimi-
nutione tenuerunt et possederunt, sibi et ecclesie et ducatui imperiali
auctoritate et privilegii nostri munitione confirmare dignaremur.
[3] Quia vero rationabiles petitiones supplicum libenter arnplectimur,
qui etiam non rogati iusta cogitare debemus, definitas res ab autiquis
imperatoribus, quas tarnen constat rationabiliter esse decretas et
ab ecclesia et ducatu Wirzeburgensi longissimis possessionibus, ut
et memoriam hominum excedaut, irrefragabiliter habitas et usitatas,
nulla volumus deinfceps ambiguitate titubare, quia decet firmum
semper existere, quod antiquitate et diuturua possessione common-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSfTY OF MICHIGAN
314 151 (126). Privileg für den Würabnrger Bischof 1168.
datur, nee priora quassare valemus, ubi nichil est, quod corrigere
debeamus: [4] inde est, qüod prefato Heroldo venerabili episcopo
suisque successoribus in perpetuum pro fidei sue et obsequiornm
preclaris meritis et interventu sacri collegii prediete ecclesie, cuins
devotio pectoris nostri penetralibus inheret, ac liberorum et mini-
sterialium indefessa suppiieatibne devicti damus et concedimus et
presentis privilegii munimine confirmamus omnem iurisdictionem
seu plenara potestatem faciendi iusticiam per totum episcopatum
et diicatum Wirzebupgensem et per omnes cometias in eodem epi-
scopatu vel dticatu sitas de rapinis et incendiis, de allodiis et bene-
Jiciis, de hqminibus et de vindieta sanguinis, statuentes imperiali
auctoritate et lege perpetuo valitura decernentes, ne aliqua ecclesia-
stica secularisve persona aliqua temeritatis presumptione contra in-
stituta antiquorum principura, contra diuturnam et iustam possessio-
nem Wirzeburgensis ecclesie et nostra intemeranda decreta veniens
per totum Wirzeburgensem episcopatum et ducatum et cometias infra
ferminos episcopatus vel ducatus sitas iudiciariam potestatem de
predis vel incendiis aut de allodiis seu beneficiis sive hominibus
deinceps exerceat, nisi solus Wirzeburgensis episcopus et dux vel
cui ipse commiserit, hoc excepto, quod comites de liberis hominibus,
qui vulgo ,bargildi vocantur, in eomitiis habitantibus statutam
iusticiam recipere debent. [5] Imperiali quoque precepto inhibemus,
ne aliquis in prefato episcopatu et ducatu vel in eomitiis in eis
sitis aliquas centurias faciat vel ceutgravios constituat, nisi con-
cessione episcopi ducis Wirzeburgensis. [6] Preterea, quia de Castro
Bramberg quies pacis totius provincie sepe turbabatur et multorum
malorum occasiones contra prefatam ecclosiam exorte sunt, pro pace
ecclesie et salute anime nostre ipsum castrum destrui fecimus et
montem ecclesie Wirzeburgensi iure proprietatis tradidimus, ne de
cetero castrum vel aliqua munitio in eodem. monte fiat firmiter
inhibentes. Aliud quoque castrum Prankenberg dictum, quod adia-
centi abbatie Amerbach destructionem minabatur et per subreptionem
inimicorum ecclesie Wirzeburgensi poterat inferre periculum, simi-
liter destruximus et montem nullo tempore reedificandum ecclesie
recognovimus. [7] Bit igitur hac nostra pragmatica sanctione supra-
dictorum omnium omni evo stabilis et firma constitutio, et nemo
uilo umquam tempore eam infringere vel cassare presumat. Qui-
cumque autem contra eam venire vel in irrituin revocare pre-
sumpserit, imperatorie maiestatis reus severissime animadversionis
penas exsolvat et mille libras auri purissimi compopat, medietatem
camere nostre et alteram medietatem Wirzeburgensi episcopo et
ecclesie. Quod ut verius credatur et ab omnibus diiigentius obser-
vetur, presentem inde paginam conscribi et signi nostri karactere
firmari et sigilli nostri impressione insigniri precepimus, adhibitis
idoneis testibus, quorum nomina hec sunt: Cristianus Magountine
sedis archiepiscopus, Udo Cicensis episcopus, Gerungus Missenensis
episcopus, Bugo Fardensis episcopus, Roudolfus I^eodiensis episco-
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
■ 151 ( 126 ). Privileg für den Würzburger Bischof 1168. 31ft
pus, Albericus Luudensis episcopus, Tercius Plaoentinus episcopus.
Ragimundus Yporiensis episcopus, Burkardus Puldensis abbas, Cono
Ratisbonensis episcopus, Hildeboldus Herisveldensis abbas, Nicho-
laus Sigebergensis abbas, Engelhardus abbas sancti Burchardi, Heic-
ricus abbas sancti Stephani, Jticholfus maioris ecclesie prepositus,
Perseus uekanus, Reinlmrdus prepositus novi monasterii, Wernherus
prepositus sancti Johannis, Godefridus cantor, Iohannes scolasticus,
Albertus’ custos, Weszclo ]>ortenaxius, Heinricus prepositus de
Onoldesbaeh, Bertolfus prepositus et arcliidiaconus, Counradus
cellerarius, Heinricus de Hesseburg, Heinricus de Beierbach, Hein¬
ricus curie prolhonotarius, Adelolius prepositus Goslariensis, Theo-
dericus prepositus de Werda sancti Swiherti, Arnoldus prepositus
sancti Andrea in Colonia, Burkardus prepositus sancti Petri in
Magontia, Conradus palatinus comes Rheni, Otto marehio Misse-
nensis, Theodericus marehio frater eius, Heinricus comes de Witin
frater eorum, Otto et Fridericus palatini comites de Witilcnesbach,
Bertolfus marehio de Voheburg, comes Bertolfus de Andhesse,
comes Rodulfus de Fullendorph, comes Lodovicus de Lon, comes
Rapodo de Abeuberg et filius eius comes Fridericus, Boppo Wirze-
burgensis burgravius, Marqwardus de Grombach et fiiii eius Al¬
bertus et Otto, Burkardus Magdeburgensis burkgravius, Oudalricus
filius ducis Boranie, Albertus filius ducis Polonie, Albertus comes
de Dilingen, comes Otto de Kirkberg, comes Manegoldus de
Veringen, comes Bertolfus de Berga, comes Gerhardus de Bert-
heim et frater eius Hermannus, comes Boppo de Wertheim, Coun-
radus burkgravius de Nourembprg, Roubertus de Kastela, Coun¬
radus de Buokkesberg, Fredericus de Bilred, Boppo et Godebuldus
de Liethenberg, Heinricus et Bo^po de Trimperg, comes Her-
mannus de Wolves^vach, Waltherus et Grafto de Lobenhuson,
Manegoldus de Tunkdorph, Albertus de Hilthenburg, Conradus -de
Scheideveld, Conradus de Nivemburg, Conradus de Phucecha,
Heinricus marischalcus, Bertolfus triscamerarius, Cono camerarius
de Minzenberg, Waltherus dapifer, Conradus Colbo pincerna et
fratres eius Loudowicus et Berengerus, Hugo de Warda, Thiemo
de Koldiz, Bodo de Wirzeburg, lringus pincerna, EngeUiardus
dapifer, Billungus vicedomnus, Billungus et Heinricus schultheti,
Richolfus de Rieth, Wolframmus et Counradus de Brozoldesheim,
Godefridus et Engelbertus de Foro.
Signum domni Frederici Romanorum imperatoris invictissimi.
Ego Heinricus eancellarius vice Cristiani Magontine sedis archi-
episcopi et archicancellarii recognovi.
Datum Wirzeburg, 6 id'us iulii, indictione 1, anno dominice
incarnationis 1168, regnante domno Frederico Romanorum impe-
ratore gloriosissimo, anno regni eius 16, imperii vero J4. Actum
in Chrfeto feliciter amen.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
316 162 (127i. Privileg zv Gunsten des Kölner Erzbischofs 1180.
152 (127). Privileg Friedrichs II zu Gunstco der Territorial*
Herrschaft des Kölner Erzbischofs. 1180 Aprii 13.
Ans Mon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. 1 (1893) S. 385/6.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus divina
favente clementia Romanorum imperator augustus. [2] Quoniam'
humana labilis est memoria et turbe rerum non sufficit, prede-
eessorum etatis nostre divorum imperatorum et regum decrevit
auctoritas literis annotare, que fluentium temporum antiquitas a
notitia hominum consuevit alienare. [3] Proinde tarn presentium
quam futurorum imperii fidelium noverit Universitas, qualiter Hen-
ricus quondam dux Bawarie et Westphalie, eo quod ecclesiarum dei
et nobilium imperii libertatem possessiones eorum occupando et iura
ip8orum iinmfnuendo graviter oppresserit, ex instanti principum
querimonia et plurimorum nobilium (quia citatione vocatus maiestati
nostre preeentari contempserit et pro hac contumacia principum et
sue conditiouis feueverum proscriptionis nostre inciderit sententiam,
deinde quoniam in ecclesias dei et principum et nobilium iura et
libertatem grassari non destiterit) tarn pro illorum iniuria quam pro
multiplici contemptu nobis exhibito ao precipue pro evidenti reatu
maiestatis sub feodaii iure legitimo trino edicto ad nostram citatus
audientiam. eo quod se absentasset nee aliquem pro. se misisset
responsalem, contumax iudicatus est, ac proinde tarn dueatus Ba-
warie quam Westfalie et Angarie quam etiam universa que ab im-
perio tenuerit beneficia per unanimem principum sententiam in
sollempni curia Wirziburc celebrata ei abiudicata sunt nostroque iuri
addicta et potestati. [4] Nos itaque, habita cum principibus deli-
beratione, communi ipsorum consilio ducatum, qui dicitur Westfalie
et Angarie, in duo divisimus, et consideratione meritorum, quibus
dilectus princeps noster Philippus Coloniensis archiepiscopus ob
honorem imperialis corone promovendum et manutenendum nec
rerum dispendia nec persone formidans pericula gratie imperialis
promeruit privilegium, unam partem, eam videlicet que in episco-
patum Coloniensem et per totum Pathebrunnensem episcopat.um ex-
tendebatur, cum omni iure et iurisdictione, videlicet cum corni-
tatibus cum advocatiis cum conductibus cum mausis cum curtibus
cum beneficiis cum ministerialibus cum mancipiis et cum omnibus
ad eundem ducatum pertinentibus, ecclesie Coloniensi legitime dona-
vimus et de imperatoria liberalitate contuliraus. Et requisita a prin¬
cipibus sententia, an id fieri lioeret, adiudicata et communi principum
et totius curie assensu approbata, accedente quoque publico consensu
dilecti consanguinei nostri ducis Bemhardi, cui reliquam partem
dueatus concessimus, prememoratum archiepiscopum Philippum por-
tione illa dueatus sue collata ecclesie vexillo imperiali sollempniter
investivimus. [5] Hane igitur legitimam nostre maiestatis dona-
tionem et investituram Coloniensi ecclesie et sepedicto principi nostro
Philippe archiepiscopo omnibusque suis successoribus coufirmantes
et in omne posteritatis evum eis ratam permanere volentes, ne qüis
Digitized by
v Google
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
153. Reichssprüche über Rechte des Bischofs von Trident 1209. 317
eam ausu temerario infringere vel quomodolibet vioiare attempta-
verit, imperiali edicto inhibemus et haue nostnun eonstitutionem
presente privilegio aurea excellentie nostre bulla insignito eorro-
boramus auctentice, testibus annotatis qui huic facto interfuerunt.
Sunt autem bii: Arnoldus Trevereosis archiepiscopus, Wigmannus
Magdeburgensis archiepiscopus, Cünradus Salisburgensis archiepi¬
scopus, Sifridus Bremensis electus, Cünradus Worinatiensis episco-
pus, Rüdulfus Leodiensis episcopus, Bertrammus Metensis episcopus,
Arnoldus Osnaburgensis episcopus, Cünradus abbas Fuidensis, Adol-
fus abbas Hersfeldensis. Lotarius prepositus Bunnensis, Ludewicus
palatinus Saxonie et Kngravius Thuriugie, Bernliardus dux Westfalie
et Angarie, Gotefridus dux Lotaringie, Fridericus dux Suevie, Otto
marchio de Brandenburc, Teodericus marchio de Lusiz, Dedo comes
de Groix, Sifridus comes de Orlamunde, Rubertus comes de Nassawe,
Emicho comes de Liuiugeu. Eugolbertns comes de Monte, Teoderieus
comes de Hostate, Gerardus comes de Nürberc, Heinricus comes de
Amisberc, Hermannus comes de Ravinsperg, Henricus comes de Kuc,
Wernherus comes de Wittiuchiustein, Widdikindus de Waltecke,
Fridericus de Anfurde, Har.mauuus de Bütingin, Wernherus de
Bonlande, Gonradus piticcrna. Heinricus marscalcu3 de ßappinheim,
Sibodo de Groix camerarius et alii quamplures.
Siguum domini Fridcrici Romauorum imperatoris invictissiiui.
Ego Gotefridus imperialis aule cancellarius vice Cristiani Ma-
guntini sedis archiepiscopi et Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice iucarnationis 1180, indictione
13, regnante domino Friderico Romanorum imperatore invictissimo,
anno regni eius 29, imperii vero 26; feliciter amen.
Datum in sollempni curia Geleniiasiu in territorio Maguntino
idibus aprilis.
158.* Reichssprüche über Rechte des Bischofs von Trident
1209 Jan. 18.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 3of.
Otto quartus dei gratia Romauorum rex semper augustus. Ea,
que facta sunt coram nobis in iudieio in presentia multorum princi-
pum, que ad utilitatem communem presentium et futurorum spectare
videntur, puplico scripto et autentico sunt committeuda, ne et a
memoria hominum elabautur et in consimilibus casibus facilius
homines possint expediri. [1] Constitutus igitur in presentia nostra
in sollempni curia apud Augustam in multorum hominum et aliorum
principum presentia dilectus fidelis noster Fridericus Trideutinus
episcopus quesivit in sententia, si ministerialis alieuius ecclesie du-
cerei in uxorem aliquam mulierem liberam, si pueri inde suseepti
ve; esse debeaut liberi vel esse debeant iuxta condicionem patris
ecclesie ministeriales Et dictatum est in sententia: quod pueri ex
huiusmodi matrimonio nati esse debeaut ipsius ecclesie ministeriales,
cuius et puter est ministerialis; alias eniin omhes ministeriales om-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
318 154 (128). Privileg zu Gunsten des Königs von Böhmen 1212.
nium ecclesiarum imperii deperirent. [2] Item quesivit in sen¬
tentia, si aliquis ministerialis alicuius ecclesie de bonis suis, sive
patrimonialibus sive feudalibus, aliquid possit alienare vei in ali-
quam aliam personam transferre sine manu et domini sui licentia
et voluntate. Et dictatum est in sententia: quod hoc fieri non possit,
quia sic ecclesie ad nimiam paupertatem redigerentur. [3] Item
quesivit in sententia, si aliquis sine regia licentia et auctoritate
novum possit instituere thelloneum. Et data est super hoc sententia:
quod nullo modo hoc fieri possit vel debeat; et si factum fuerit,
irritum sit et inane. [4] Item quesivit in sententia, si episcopus
Tridentinus aliquos pro suis faeinoribus et excessibus banniret, si
nos illud bannum confirmare deberemus. Et datum est in sententia:
quod si ipse Tridentinus episcopus 7 idoneis testibus probare posset,
aliquos homines pro excessibus et faeinoribus suis bannisse, quod uos
hoc bannum deberemus confirmare. Cum igitur ipse Tridentinus
episcopus hoc statiin 7 idoneis testibus probasset, nos bannum suum
regia auctoritate confirmamus. Proscribimus igitur et bannimus
Adelbrectum et quosdam fratres suos, Arnoldum de Mez et filium
suum, Rftdegerum de Iuvo, Heinricum Crassi, Heinricum de Porta,
Andream et Berhtoldum de Burgo novo, Heinricum de Pozano,
Witoldum et Bonaventuram et filios Muscardi et omnes eorum
complices. Mandamus igitur et precipimus sub districtu gratie
nostre, ut nemo istos bannitos et proscriptos aliquo modo recipere
audeat vel aliquod cousilium vel auxilium eis iiupertiri. Quod qui
facere presumpserit, in eadem se sciat esse pena ei dampnitione.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1208 [sic!], regnante
domino Ottone quarto glorioso Romanoruni rege augusto.
Datum apud Augustam. idus ianuarii, indictione 12.
154 (128). Privileg Friedrichs II zu Gunsten der Territorial¬
herrschaft des Königs von Böhmen. 1212 Sept. 26.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 54f.
[1] Fredericus divina favente clementia Romanorum imperator
electus et semper augustus, rex Sicilie ducatus Apulie et princi-
patus Capue. Cum decor et potestas imperii nostrum precesserit
statum, ut non solum ceterorum principum dignitates, verum etiam
sceptra regal ia a nostra conferantur maiestate, gloriosum reputamus
ac maguificum, quod in tanto nostre largitatis beneficio et aliis
crescii regie dignitatis augmentum, nec ob hoc eminentia nostra
aliquod patitur detrimentum.
[2] Inde est, quod nos, attendentes preclara devotionis obse-
quia, que universa Boemorum gens ab antiquo tempore Romano
exibuit imperio tarn fideliter quam devote et quod illustris rex
eorum Ottachsrus a primo inter alios princeps specialiter pre ceteris
in imperatorem nos elegit et nostre electionis perseverantie diligenter
et utiliter astiterit, sicut dilectus patruus noster pie memorie rex
Philippus omnium principum habito consilio per suum privilegium
instituit, ipsum regem constituimus et confirmamus et tarn sunctam
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
155 (129). Reichsarteil öber die Fürstentümer 1216. 319
et dignam constitutionem approbamus regnumque Boemie liberaliter
et absque omni pecunie exactione et consueta curie nostre iustitia
sibi suisque successoribus in perpetuum concedimus, volentes, ut
quicumque ab ipsis in regem electus fuerit, ad nos vel successores
nostros accedat regalia debito modo recepturus. [3] Omnes etiam
terminos, qni predicto regno attinere videntur, quocumque modo
alienati sint, ei et successoribus suis possidendos indulgemns.
[4] Ius quoque et auctoritatem investiendi episoopos regni sui inte-
graliter sibi et heredibus suis concedimus, ita tarnen quod ipsi
ea gaudeant libertate et securitate, quam a nostris predccessoribus
habero consueverunt. [5] i »e nostre autem liberalitatis munificentia
statuimus, quod illustris rex predictas vel heredes sui ad nullam
curiam nostram venire teueantur, nisi quam nos apud Babenberc
vel Nurenberc celebrandam indixerimus; vel si apud ‘Merseburc
curiam celebrare decreverimus, ipsi sic venire teneantur, quod, si
dux Polonie vocatus accesserit, ipsi sibi ducatum prestare debeant,
sicut antecessores sui quondam Boemie reges facere consueverunt, sic
tarnen ut spatium sex ebdomadarum veniendi ad predictas curias
eis ante prefigatur; salvo tarnen quod, si nos vel successores nostros
Borne coronari eontigerit, ipsius predicti regis Ottachari vel suceesso-
rum suorum relinquimus arbitrio, uti’um ipsi trecentos armatos
nobis transmittant vel trecentas marchas persolvant. [6J Ad huius
autem constitutionis et confirmationis nostre memoriam et robur
perpetuo valiturum presens privilegium per manus Henrici de Pa-
risius notarii et fidelis nostri scribi et bulla nostra aurea iussimus
communiri anno mense et indictione subscriptis.
Huius rei testes sunt isti: archiepiscopus Bareusis, episcopus
Tridentinus, episcopus Basiliensis, episcopus Constautiensis, epi¬
scopus Curiensis, abbas Augensis, abbas Sancti Galli, abbas de
Wiceburc, Bertholdus de Ni/phe regalis curie protbonotarius, comes
Ulricus de Chiburc, comes ßodulfus de Habechesburc et lantgravius
de Alsatia, comites Lodvicus et Memiannus de Proburc, comes
Warnerus de Hohenburc, Arnoldus nobilis de Wart, Rodulfus ad-
vocatus de Raprecbteshiwilare, Bodulfus de Baraensberc, Atbero
de Tanehuse camerarius et alii quamplures magnates et nobiles et
liberi, quorum testimonio hoc privilegium constat esse confirmatum.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1212, mense sep-
tembris, 15 indictionis, regni vero domni nostri Frederici illustrissimi
Romanorum imperatoris electi et semper augusti [primo], regis Sicilie
quintodecimo. Datum in nobili civitate Basilee per manus Ulrici
viceprothonotarii, 6 kalendas octobris; feliciter amen.
155 (129). Reichsurteil, daß Fürstentümer dem Reiche nicht
entfremdet (mediatisiert) werden dürfen. 1216 Hai 15.
Aus Moo. Germ. hist. LL. Sect. FV. Bd. II (1896) S. 70f. Vgl. ibid.
Bd. III (1904) Nrr. 26 und 109.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus secun-
dus dei gratia Romanorum rex et semper augustus.
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
320
156 (129). Reichsarteil über die Fürstentümer 1216.
Cum ad summam instanciam precum dilecti principis noatri
Chonradi Ratisponensis episcopi cum ipso episcopo nomine ecclesie
sue quoddam concanbium fecissemus de duobus principatibus, sci-
licet de inferiori et superiori monasteriis in civitate Ratisponensi
constitutis, pro qnibusdam aliis prediis et possessionibus ad preno-
minatum episcopum et episcopatum suum pertinentibus, accedens
ad' presenciam regie excellencie nostre in curia solempni Erbipoli
doraina Tüta inferioris monasterii abbatissa personaliter necnou
domina Gerdrudis superioris monasterii abbatissa per suum procura-
torern cum aliqna honesta utriusque capituli parte coram principibus
et baronibus atque tota curia nostra gravi querimonia proposuit [!]
se et ecclesias suas indebite a nobis fore gravatas et super hoc.
adiutorium et senteneiam principum postularunt, proponentes firmiter
nulluni principatum posse vel debere eommutari vel alienari ab
inperio vel ad alium principem transferri sine voluntate presidentis
principis illius principatus et de plano consensu eiusdem ministeria¬
lium. [2] Super quo facta a uobis iiiquisitione per senteneiam
principum et subsecucionem tarn nobilium quam baronum atque
ministerialium et omnium qui aderant iudicaturn est: nullum princi¬
patum posse vel debere nomine concanbii vel cuiuscunque aliena
cionis ad aliam personam transferri ab inperio nisi de mera voluntate
et asseusu principis presidentis et ministerialium eiusdem principatus.
[3] Nos igitur iusticie protectores nullo eonamine iuri reniti volentes
senteneiam ipsam duximus approbandam et, quod contra memoratas
ecclesias et. earum principes pro episcopo et ecclesia Ratisponensi
minus debite feceramus, omnino retractavimus in continenti presente
episcopo prefato. [4] Et ne de cetero similia contingant, decernimus
et perpetua firmitudine observandum iudicamus, quod non liceat ulli
successorum nostrorum Romanorum regi seu inperatori principatum
aliquem, ut superius sentenciatum est, ab inperio aliquo modo
alienare, sed omnes inperii principatus in suo iure et honore illesos
observare. [5] Ut itaque dilecta fidelis nostra Gerdrudis et suc-
cessores eius abbatisse neenon regalis ecclesia superioris monasterii
hac sentencia gaudeant inantea et glorientur in perpetuum, hoc
scriptum eis iudulsimus sigillo maiestatis nostre roboratum.
Huius rei sunt testes : Albertus Magdeburgensis archiepiscopus,
Engelbertus electus Coloniensis archiepiscopus, Otto Wirzburgensis
episcopus, Otto Frisingensis episcopus, Sifridus Augustensis epi-
scopus, Ulricus Pattaviensis electus, Cuno Elvacensis abbas, Lo-
doicus dux Bawarie comes palatinus Reni, Hermanuus et Fridericus
fratres marchiones de Baden, Gerardus comes de Diets, Otto dux
Meranie, Hermannus et Lodwicus comites de Wirtenberch, comes
Ernesto de Villeseke, Bertoldus nobilis de Niffen et filii sui Hen-
ricus et Albertus, Gerardus comes de Rineck, Anselmus de lustingen
marescalcus inperii. Walterus pincerna inperii, Wernerus dapifer
de Bolandia, Dieto de Ravenspurch camerarius inperii et alii
quamplures.
Digitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
156 (190). Uri reicfasonmittaibar 1281, 157. Laadsttnde 1281. 321
Signum domini Friderici secuudi Bomanorum regia et semper
augusti et regis Sicilie.
Igo Chünradus Metensis et Spireneis episcopus inperialis aule
canoellarius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi et tocius
Oermanie archicanoellarii recognovi.
Acta sunt hec Erbipoli anno ab incarnadone Domini 1216,
regnante gloriosissimo domino Friderico dei gratia secundo Roma¬
norum rege et semper,augusto et inolito rege Sicilie, anno Romani
regni eius 4, Sicilie vero 18 ; feliciter.
Datum per manus Bertoldi de Niffen regalis aule prothono-
tarii, anno prenotato, idus mai, indictionis quarte.
156 (130). Heinrichs (VII) Reichsunmitteibarkeit-Erklftrung
für Uri. 1881 Mftrz 86.
Ans Archiv fflr Schweiz. Geschichte Bd. 18 (1862) 8. 1131.
Heinricus dei gratia Romanorum rex etc semper augustus
fidelibus suis universis hominibus in valle Uranise constitutis, qui-
bus prsesens littera fuerit ostensa, gratiam suam et omne bonum.
Volentes semper ea facere, quse ad vestrum commodum vergere
poterunt et profectum, et ecoe vos redemimus et exemimus de
possessione comitis Rudolphi de Habsburc, promittentes vobis, quod
vos numquam a nobis vel per concessionem seu per obiigationem
alienamus, sed semper vos ad usus nostros et imperii manutenere
volumus et fovere. Monemus igitur universitatem veetram since-
rissimo cum affectu, quatenus super requisilione nostrae precarise
et solutionis credatis et faciatis, qu» fidelis noster Arnoldus de
Aquis vobis dixerit vel iniunxerit faciendum ex parte nostri, ut
promptem fidelitatem debeamus commendare, quia ipsum ad vos ex
providentia consilii nostri duximus destinandum.
Datum apud Haginow 7 kal. iunii, indictiöne quarta.
157.* Reichssprvch, daß die Zustimmung der Landstftnde
zu Rechts bestimm ungen der Landesherren erforderlich sei.
1881 Hai l.
Ans Mob. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. II 0896) S. 420.
Henricus dei gratia Romanorum rex et semper augustus uni¬
versis imperii fidelibus gratiam suam et omne bonum. Notum esse
cupimus universis, quod nobis aput Wormaciam curiam solempnem
celebrantibus in uostra presencia petitum fuit diffiniri: si aliquis
dominorum terre aliquas constituciones vel nova iura facere possit
melioribus et maioribus terre minime requisitis. Super qua re requi-
aito consensu principum fuit taliter diffinitum: ut neque principes
neque alii quilibet constituciones vel nova iura faoere possint, nisi
meliorum et maiorum terre consensus primitus habeatur. ln huius
Ataouu m. Barakaia, Ufkondaa. 4. AatL 21
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
322
158 (181). Di« Colmiaohe Handfeste 1232.
itaque sententie robur perpetuo valiturum presentem litteram con-
scnbi et sigillo nostro fecimus communiri.
Testes sunt hü: Sifridus Maguntinus electus, Magdeburgensis,
Treverensis archiepiscopi; Herbipolensis, Ratisponensis sive impe-
rialis aule canceüwrius, Wormaciensis, Curiensis episcopi, et alii
quampluree.
Data aput Wormaciam, anno Domini 1230 primo, kalen. man,
indiotione quarta.
158 (131). Die sogen. Cal mische Handfeste. 1232 Dez. 28.
(Ältestes Privüeg für die Gebiete der Städte Culm und Thorn.)
Ana Preußisches Urkundenbuch. Polit Abt. Bd. I, 1 (1882)
S. 184—191 (nach der Ernenernng des Privilegs von 1251).
Frater Hermanus, domus hospitalis sancte Marie Theutonicorum
Iherosolimitane magister, et frater Hermanus Balko, eiusdem ordinis
in Pruscia provisor, necnon totus eiusdem domus conventus uni-
versis Christi fidelibus hanc paginam inspecturis salutem in vero
salutari. Quanto plura quantoque maiora Culmensis terre ac pre-
cipue civitatum nostrarum incole Culmensis scilicet et Thorun tum
pro christianitatis defensione tum pro domus nostre promotione
discrimina sustinebunt, tanto ardentius atque efficatius in omnibus,
quibus cum iusticia possumus, eis adesse volumus et debemus.
[1] Hinc est, quod eisdem civitatibus hanc indulsimus per-
petualiter libertatem, ut earum cives eligant sibi in eisdem civi-
tatibus singulos iudices annuatim, qui domui nostre et communitati
civitatum competant earundem. Eisdemque iudicibus cessimus per-
petualiter de parte tercia mulctarum iudicialium pro culpis maiori-
bus pensatarum penam minorum excessuum, que cotidiana dicitur,
videbcet 12 nummos et infra, eis totalitär conoedendo, ita ut quic-
quid de talibus iudex infra tribunal indulserit de quatuor solidis
videlicet et infra, id etiam ex parte domus nostre sit indultum;
verumtamen de maioribus culpis, ut sunt homicidia, sanguinis effusio
et hiis similia, iudex absque fratrum nostrorum assensu nU remittat.
Nos etiam partes illas, que nos contigerint in eisdem iudiciis, ven-
dere vel infeodare cuiquam non debemus.
[2] Igitur civitati Culmensi dedimus ad prata pascua et alios
usus communes a terminis cuiusdam ville, que Ust appellatur, per
descensum Wizle usque ad terminos cuiusdam lacus, qui dicitur
Rense, et de ipso lacu ascendendo usque ad villam, que Bude voca-
tur, et iuxta terminos eiusdem ville usque ad aliam villam Lunawe
dictam et sic directe ad viam, que ducit ad insulam sancte Marie,
per viam vero directe usque ad terminos cuiusdam ville, que Gro-
bene dicitur, et sic ulterius ad vallem, que Browina nuncupatur.
Nec hoc tacendum est, quod liberum erit piscari sepedictis civibus
in predicto lacu, qui dicitur Rense, sicut et nobis. Preterea supra-
dicta bona tarn in silvis quam in pratis et agris cum omni utilitate^
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
323
156 (131). Di« Calmueh« Handfest« 1232.
quam domus nostra percipere posset exinde, dicti dvee inperpetuum.
libere possidebunt Flumen vero Wizlam a villa quadam, que dici-
tur Thopulna, per deeoensum usque ad lacum, qui Rense vocatur,
cum omni utilitate, exoeptis insulis et eastoribus, ad commune« usus
piscandi predictis civibus et peregrinis duximus assignandum.
[3] Civitati vero Thorun idem ilumeu in longitudine a ter-
minis domini Cuiaviensis episcopi ad unum miliare descendendo
et in terra in latitudine citra Wizlam circumquaque per dimidium
miliare cum omni utilitate, exceptis insulis et eastoribus, ad com-
munes usus civium et peregrinorum duximus assignandum.
[4] Statuimus autem in eisdem civitatibus iura Megdebur-
gensia in omnibus sententiis inperpetuum observari, hoc indulto,
ut, cum reus aliquis Megdeburch in sexaginta solidis puniri debeat,
hic in triginta solidis Culmensis monete muletetur, eodem modo
in culpis aliis proporcionaliter observato. Si vero aliquis dubietatis
scrupulus de iure iudiciario vel de iuris iudiciarii sententiis civi¬
tatibus emerserit in eisdem, idem articulus a Culmensis civitatis
oonsulibus requiratur, quia eandem civitatem capitalem esse volumus
ac digniorem inter alias iam construotas et si que adhuc infra
Wizlam Ozzam et Driwantzam construentur.
[5] Dicti vero cives ac feodales earundem civitatum de com*
muni consensu cesserunt de iure, quod in Wizla super navigio
hactenus habuerunt, ipsum cum omni utilitate dom ui nostre libere
resignando, hac tarnen conditione premissa, quod nos dictum navi-
gium pro summa, quanta volumus et possumus, locare seu vendere
debeamus hominibus, quibus voluerimus, qui in civitatibus Culmensi
videlicet et Thorunensi residentes iustitiam exhibeant unieuique et
accipiant coram civitatum iudicibus earundem, et naulum usque ad
presens consuetum debeamus absque augmento aliquo deinceps ob-
servare. Hiemäli vero tempore cum fueht glades, fratres de con-
silio iudicum et consulum earundem civitatum naulum statuant, Ut
omnes clerici et viri religiosi, de quacunque extiterint religione,
absque omni naulo perpetualiter cum rebus eorum, quas sec um
habuerint, traducantur. Quodsi quis ex ductoribus navium ex pre¬
dictis aliquem traducere ausu temerario contradixerit, leviori culpe
subiaoeat, quali scilicet quatuor solidorum pena consuevit asscribi.
[6] Fromisimus etiam, ut in eisdem civitatibus nullas domos
emere debeamus. Si vero aliquis domum aut aream suam dom ui
nostrei contulerit intuitu pietatis, eam ad alios usus construere non
debeamus, nisi ad quos aliquis ex civibus construit domum suam,-
et eadem exinde iura et consuetudines observare, que et quas alii
de suis domibus observabunt. In hiis tarnen conditionibus muni-
tiones nostras, quas in eisdem civitatibus iam habemus, volumus
non includi.
[7] Parrochiam in Culmine dotavimus quatuor mansis iuxta
civitatem et aliis quadraginta, ubi eidm fuerint demonstrati.
21 *
Digitized by
Go^ 'gle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
394
158 (181). Die Colmieehe Handfeste 1232.
Parrochiam vero Thorunensem dotavimus quatuor mansis iuxta civi-
tatem et aliis quadraginta, ubi ei fuerint assignati, et in eisdem
eociesiis iu« patronatus nostre dom ui retinemus, eis in plebanis
idoneis provisuri. Ceterum si alique parrochie in villis supradic-
torum civium fabricate fuerint, si tarnen villarum singule earun-
dem octoginta mansos vel amplius habuerint, promisimus parrochia-
rum quamlibet predictarum quatuor mansis de nostra speciali parte
dotare, et ius patronatus habebimus perpetuo in dotatis, eis etiam
in idoneis saoerdotibus provisuri.
[8] Ad hec statuimus, ut, si qua forte questio contra aliquem
de bonis suis orta fuerit, si possessor vicinos ac alios conterraaeos
suos, quibus notum fuerit rem taliter se habere, et teetimonium
iuste possessionis habuerit, pocius debeat optinere bona iila, quam
is, qui eum impetit, ab ipso eadem bona alienet.
[9] Absolvimus autem predictos cives ab omnibus collectis
iniustis et liospitationibus coactivis aiiisque exaetionibus indebitis, ad
omnia bona eis attinentia hanc gratiam exteudentes.
[10] Porro eisdem civibus nostris vendidimus bona sua, que
a domo nostra habere noscuntur, ad hereditatem Flamingicalem,
ipsis et eorum heredibus utriusque sexus ea cum omnibus provonti-
bus inperpetuum libere possidenda, saivis tarnen hiis, que domui
nostre per totam terram duxiraus retinenda.
[11] Retinemus enim domui nostre in bonis eorum omnes lacus,
castores, venas salis, auri argentique fodinas et omne genus metalli
preter ferrum, ita ut tarnen inventor auri sive is, in cuius bonis
inventum fuerit, idem ius habest, quod in terra ducis Zlezie in huius-
modi talibus est concessum. Inventor autem argenti sive is, in
cuius agris inventum fuerit, ius Vribergense in huiusmodi inventione
perpetualiter obtinebit.
[12] Quodsi lacus aliquis. ad tres tractus sufficiens agris aiicuius
predictorum civium adiunctus fuerit, si is, cuius agri sunt, eundem
lacum loco agrorum acceptare voluerit, in sua ponimus optione.
Si vero maior fuerit, quocunque instrumento in eo piscari voluerit
ad commodum dumtaxat mense sue, preter rete, quod ,newod‘ dicitur,
habest liberam facultatem.
[13] Item si rivus aliquis agros aiicuius civis attigerit, ei, cuius
agri fuerint, solum molendinum edificare lioeat in eodem. Si vero
idem fluvius aptus fuerit pluribus molendinis, domus nostra in con-
struendis eisdem aliis terciam partem priorum sumptuum faciat ct
percipiat perpetualiter terciam partem usuum de constructis.
[14] Volumus etiam, ut de qualibet fera, quam ipsi vel eorum
homines ceperint, exoeptis ursis porcis et capriolis, armum dextrum
domui nostre reddere teneantur. Sane quod de lacubus molendinis
seu feris posuimus, ad ilios duntaxat cives extendimus, qui a domo
nostra, sicut supra dictum est, hereditati esse noscuntm.
Google
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
158 (181). Di« Cata»iaeto EaadtmU 1288. 386
[15] Ipeis etiam haue contulimus libertatem, nt bona sua, que
a domo nostra possident, vendendi talibus sane, qm terre ac domui
nostre bene conpetant, habeant facultatem, ita nt hii, qui ea ernennt,
de manu fratrum suscipiant et domui nostre ad idem ins idemque
, servicium teneantur, quod illi Dobia exinde faeere debuerunt, et nos
ea ipsis porrigere sine ulla difficultate debemus. Lioentiamus etiam,
si forte aliquis antedictorum civiuni neoessitatis causa allodium
suurn vel 10 tnansos ad maius ab aliis bonis suis separare voluerit
et vendere separatim, is idem ius idemque servicium domui nostre
debebit faeere de reliquo, quod prius de toto nosoitur debuisse. Is
vero, qui idem allodium vel 10 mansos emerit, debet ratione eiusdem
allodii cum armatura, que ,plata‘ vulgariter dicitur, et aliis levibus
armis et uno equo ad arma talia conpetente domui nostre ad tale
obsequium esse astrictus, quäle inferius plenius describetur; [16] ad-
dentes, ut nullus eorum, qui nunc a domo nostra hereditati esse
noscuntur, hereditatem aliquam possit emere preter unara.
[17] Statuimus siquidem, ut quicunque quadraginta mansos vel
amplius a domo nostra emerit, is cum plenis armis et dextrario
operto et armis talibus conpetente et aliis du&bus ad minus equita-
turis, qui vero pauciores mansos habuerit, cum plata et aliis levio-
ribus armis et uno equo ad arma talia conpetente debet cum fratribus
nostris in expeditionem, quociens ab eis requiaitus fuerit, pergere
contra Pruthenos, qui Pomezani largo voeabulo nuncupantur, et
contra omnes terre Culmensis turbatores. Cum vero prefati Pome¬
zani in terra Culmensi, prestante domino, fuerint ulterius merito
non timen di, omnes cives predicti ab omnibus expeditionibus sunt
exempti. Ad defensionem tarnen terre, videlicet usque ad Wizlam
Ozzam et Driwantzam, cum fratribus procedere tenebuntur, ut pre-
dictum est, contra terre quoslibet invasores.
[18] Item statuimus, ut quilibet homo hereditatem a domo nostra
habens fratribus nostris solvat exinde unum nummum Coloniensem
vel pro eo quinque Culmenses et pondus duarum marcarum oere in
recognitionem dominii et in signum, quod eadem bona sua habet
a domo nostra et nostre debeat iurisdictioni subesse. Et nos enm
favorabiliter confovendo contra eos, qui sibi iniuriam intulerint,
debemus, in quantum possumus, nostrum presidium inpertiri. Pre-
dictum autem censum singulis annis in die beati Martini vel ab ipso
ad 15 dies dare debent.
[19] Quicunque autem in predicto termino non dederit censum
suum, taliter puniatur: post primos v 15 dies in 10 solidis, elapsis
vero aliis 15, nisi persolverit, 10 solidorum debito sit astrictus, item
evolutis aliis 15 diebus tercio in aliis 10 solidis, si non solvent
censum suum, puniatur, et tune pro hiis triginta solidis et pro censu
sue tempore non soluto eius pignora sine onmi contradictione accipi
facilt et habebit accepta. donec ei satisfaciat, domus nostra.
[20] Item si forte aliquis debitum obsequium suum, quod domui
nostre debere dinoscitur in expeditionibus peragöndis, non inpen-
Digitized by
Gck igle
QriginaMrom
UNIVERSITY OF MICHIGAN
326 ISO. Verbot von Eingriffen kgL Beamter 1234.
derit et absens fuerit, provisor terre de bonis absentis alium statuat
loco sui, sic ut domus nostra sui iuris in hac parte sentiat nullatenus
detrimentum. Item statuimus, ut, si forte aliquis ex supradictis
civibus reoedens a terra pactionee suas domui nostre non fuerit
prosecutus, eidem infra 18 septünanas tres termini cum sententia
prefigantur. Quodsi infra easdem 18 septünanas non satisfecerit,
pene triginta solidorum nostre domui reddendorum subiacebit. Et
si nec tune emendaverit, singulis sex septimanis ad satisfactionem
in totidem Culmensis monete solidis conpellatur. Si vero infra
annum neglexerit emendare, domus nostra se de omnibus bonis
suis, donec satisfaciat ei de omnibus, intromittat.
[21] Volumus autem, ut de bonis predictorum civium de quo-
libet aratro Theutonicali unus modius tritici et unus siliginis in
mensura Wladizlaviensi, que vulgari nomine ,schepher dicitur, cui
mensura Culmensis est adequata, et de Polonicali aratro, quod ,hake‘
dicitur, unus modius tritici in eadem mensura annuatim diocesis
episoopo pro decimis persolvatur. Si vero idem episcopus predictos
homines pro aliis decimis angariaverit, pro hiis domus nostra tenebitur
respondere.
[22] Item statuimus, ut una rnoneta, Culmensis videlicet, sit
per totam terram, et ut de puro et mundo argento denarii fabri-
centur. Ipsi quoque denarii in tanto valore perpetualiter perseverent,
ut eorum sexaginta solidi ponderent unam marcam et dicta rnoneta
non nisi semel in singulis deoenniis renovetur, et quociens renovata
fuerit, 12 novi nummi pro 14 veteribus cambiantur, ut unusquisque
libere emat quameunque rem, que venalis in foro portari consuevit.
[23] Item quantitatem mansorum iuxta morem Flamüigicalem
statuimus observari.
[24] Absolvimus etiam totam terram predictam ab omni penitus
thelonei exactione.
Et ne premisse constitutiones promissiones ac pactiones ab
aliquo successorum nostrorum infringi valeant aut mutari, presentem
paginam conscribi fecimus, eam bullarum u ostrar um appensionibus
roborando. Huius rei testes sunt fratres nostri Poppo de Osterna,
Albertus de Langenberch, Theodericus marschalcus, Berlewinus in
Culmine, Ludewicus in Quidin provisores; seculares vero Burchardus
burchgravius Megdeburgensis, Iobannes de Pach, Fridericus de
Scherwest, Bernardus de Kamenz et alii quamplures tarn religiosi
quam seculares.
Acta sunt hec in Thorun anno incarnationis dominice mille-
simo ducentesimo trioesimo tercio [d. i. 1232] quinto kalendas
ianuarii.
159.* K. Heinrich (VII) verbietet Eingriffe königlicher Beamter
in die Rechte des Bischofs von Würzburg. 1234 Nov. 21.
Aus Mon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 434.
In nomine Domini amen. Heinricus dei gratis Romanorum
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
159. Verbot von Ergriffen kgl. Beamter 1284. 3$7
rex et semper augustus dilectis fidelibus suis, Willeheimo de Win-
pina,.. putiglario de Nurenberg,.. in Rotenburg,.. in Hallis,.. in
Swinfurthe,.. in Kungeeberg et.. in Lenkersheim scultetis et aliis
officiatis suis gratiam suam et omne bonum.
Cum dilectus venerabilis princepe n oster dominus Hermann us
Herbipolensis episcopus pluries sit conquestus, se et suos per tos
in multis fatigari et impediri, videlioet in iurisdictione sua et in
villis Damphesdorf, Gochesheim, Urheim, Bernheim, Hutenheim et
in aliis plüribus villis sibi et ecclesie sue attinentibus in servido
speciali, in villa Tutensteten, in qua forense signum est erectum
contra nostra statuta, in moneta aput Swinfurth, in strata ibidem,
que dedinatur contra ius, in centis quibuslibet ducatus ipsius, que
mutantur et impediuntur, in vocationibus personar um synodaliom
ad dvitates nostras et ad centas, in censu rusticorum, qui adhuc
recipitur, in foro aput Winde6heim, quod hactenus impeditum est,
in pignoracionibus, que fiunt extra civitates nostras in ducatum
ipsius, in iudicio de feodis et proprietatibus, quod vobis assumitis,
in detencionibus clericorum, quos compellitis stare iudicio seculari,
in exactionibus factis in cenobiis, in hominibus, qui tenentur in dvi-
tatibus, in iudicio et placitis generalibus, que in quibusdam lods
indicitis, et in omnibus libertatibus iurisdicionibus et iuribus suis et
suoruih, que diminuere videmini: nos intuentes ipsius fidelia ob-
sequia, que nobis exhibuit et exhibet inoessanter, renunciamus
omni exactioni et impedimento quolibet [sic], quod per vos et nostros
hucusque habuit, et recognosdmus villas notatas sue ecclesie attinere
et ipsum in posseesionem mittimus earumdem et renunciamus monete
in tSwinfurth, sigpa forensia in villa Tutensteten et alibi deponi
remota ambiguitate qualibet statuentes, et vos universos et singulos
et alios nostros homines ab hactenus sibi illatis iniuriis et grava-
minibus per optentum gratie nostre compescentes. Mandamus igitur
auctoritate regia firmissime vobis precipientes, quatinus dictum
principem nostrum, ecclesiam suam et omnes iurisdicionis sue homines
in libertatibus et omnibus eorum iuribus amplius non gravetis, sicut
regiam diligitis gratiam specialem, scituri quod quicumque vestrum
contra huiusmodi mandatum eum vel suos turbare presumserit, offen-
sam lese sendet maiestatis. Et volumus, ut per sentendas coherceat
omnes, universos et singulos, qui ei, ecclesie sue aut suis leeioneß
intulerint aut procurant. Reeervamus autem nobis ius, quod in villa
Gochesheim ab antiquo dinoscimur habuisse. Et ut huius renuncia-
cionis et recognidonis pagina et memoria futuris temporibus habea-
tur et ei et ecclesie sue que supehus sunt expressa inviolabiüter
observentur, presens scriptum sigilli nostri munimine fecimus ro-
borari.
Data HoUge, anno domini 1234, 11. kalen. decembr,, indic-
tione octava.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
S28 100 (182). Privileg für das Herzogtum Braunschweig 1236.
100 (132). Friedrichs II Privileg für das Herzogtum
Braunschweig. 1205 Aug. 15.
Aus Hon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) 8. 263ff.
In nomine sattcte et individue trinitatis. Fridericus secundus
divina favente clemencia Romanorum imperator semper augustus
Ierusalem et Sicilie rex. [1] Gloriosus in maiestate sua dominan-
tium Dominus, qui regna constituit et firmavit imperium, de cuius
clemencia vivimus, de cuius est munere, quod feliciter imperamus,
ad hoc nos supra reges et regna preposuit et in imperiali solio subli-
mavit, ut nobis factori nostro gratitudine devota subiectis pacem et
iustitiam moderamina nostra contineant et, qui sumus pre filiis
hominum ab eo, qui preminet orbi terre, sublimius exaltati, viroa
dignos honoribus et non immeritos ad sollicitudinis partem admitti
liberaliter ad decus et decorem imperii nominis et honoris titulp
decoremus. [2] Hinc est igitur, quod per presens scriptum noverit
preeens etas et futura posteritas, quod (cum diu propositi nostri
foret, ut dilectum consanguineum nostrum Ottonem de Luneburch
ad fidem imperii et devotionem nostram effioeremus arcius obliga-
tum, nec loci vel temporis oportunitas affuisset, quo conceptam erga
eum intentionem nostram prosequi nos deceret) Kontingente causa
nostri felicis adventus in Alamanniam et pro reformatione tocius
terre Status indicta Maguncie curia generali dictus Otto ad eandem
curiam vocatus acoessit. In qua, dum assidentibus nobis princi-
pibus nostra serenitas resideret de reformando terre statu disponens,
nominatus Otto de Luneburch flexis genibüs coram nobis, omni
odio et rancore postpositis, que inter proavos nostros existere
potuerunt, se totum in manibus nostris exposuit, nostris Stare bene-
placitis et mandatis et insuper proprium castrum suum Luneburch,
quod idiomate Theutonico vocatur ,eigen“, cum multis aliis castris
terris et hominibus eidem Castro pertinentibus in nostram proprie-
tatem et dominium specialiter assignavit, ut de eo quicquid nobis
placeret tamquam de nostro proprio faceremus. [3] Nos autem, qui
tenemur modis omnibus imperium augmentare, predictum castrum
de Luneburch cum omnibus castris pertinenciis et hominibus suis,
quemadmodum ex eiusdem Ottonis assignatione in proprietatem acce-
pimus, in presentia principum in imperium transtulimus et con-
cessimus, ut per imperium infeodari deberet. Civitatem insuper de
Brunswich, cuius medietatem proprietatis dominii a marehione de
Baden et reliquam medietatem a duoe Bawarie dilectis principibus
nostris emimus pro parte uxorum suarum, que fuerunt quondam
filie Henrici de Brunswich comitis palatini Reni patrui dicti Ottonis,
similiter in eadem curia imperio concessimus, proprietatem nobis
debitam in dominium imperii transferentes.
[4] Preterea Ottone in ipsa generali curia in manibus nostris
connexis palmis super sancta cruce imperii, que ibidem tenebatur,
prestante fidei iuramentum, nos attendentes, quam pura fide sinoera
Digitized by Gougle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
160 (182). Privileg für da* Heraogtnm Braanachweig 1286. 329
et prona devotione se totum man dato nostro et voluntati commisit
et in proprietatem nostram concessit proprie proprium oastrum suum,
de quo nemini tenebatur, et humiliaverit se modis omnibus coram
nobis, considerantes insuper, quod Dumquam per eum fuerit offen*
sum imperium et nec contra honorem nostrum ad suggestionem ali-
cuius voluerit inveniri, dignum et utile vidimus circa statum et
augmentum ipsius imperial) munificentia prcvidere. Quapropter cum
consilio assensu et assistencia principuin civitatem Brunswich et
castrum Luneburch cum omnibus castris hominibus et pertinenciis
suis univimus et crearirous inde ducatum et imperiali auctoritate
dictum consanguineum nostrum Ottonem duoem et principem fa-
cientes ducatum ipsum in feodum imperii ei concessimus ad heredee
suos filios et filias hereditarie devolvendum et eum sollempniter
iuxta consuetudinem iavestivimus per vexilla, de affluentiore gratia
concedentes eidem decimas Oosiarie imperio portinentes. Ceterum
ministeriales suos in ministeriales imperii assumentes eidem con-
ceesimus eosdem ministeriales iuribus illis uti, quibus imperii mini¬
steriales utuntur.
Ad huius itaque conceesionis memoriam et robur perpetuo
valiturum presens privilegium fieri et bulla aurea typario nostre
maiestatis impressa iussimus coramuniri. Huius autem rei teste»
sunt: S. Maguntinus, H. Coloniensis, E. Salzpurgeusis, T. Treveren-
sis et.. Bisuntinus archiepiscopi; W. Madeburgensis eleotus, E.
Papembergensis, S. Ratisponensis imperialis aule canoellarius, H.
C'onstantiensis, S. Augustensis, B. Argentinus, H. Basiliensis, C. Hil-
densemensis, I. Leodiensis, G. Cameracensis, I. Metensis,. . Tüllen-
sis,. . Monasteriensis, E. Nuemburgensis,.. Traiectensis, C. Osem-
burgensis, B. Pactavieusis, H. Eistedensis, C. Spirensis, E. Merse-
burgensis, G. Yerdunensis et 0. Frisingensis episcopi; frater H. domus
hospitaliß sancte Marie Theutonicorum in Iherusalem magister;
. . Morbacensis,... Augensis et.. Elwacensis abbates; 0. dux Bawarie
palatinus comes Reni, H. dux Brabancie, A. dux Saxonie, B. dux
Karinthie, M. dux Lothoringie, H. laucgravius Turingie palatinus
comes Saxonie, H. marchio Misinensis, H. marchio de Baden, I. et
0. marchiones de Brandeburch, H. comes Senensis, H. comes Baren-
sis, D. comes Cleveusis, H. comes de Hanalt et alii quamplures.
Signum domini Fridericj secundi dei gratia invictissimi Ro¬
manorum imperatoris semper äugusti Ierusalem et Sicilie regis.
Ego Sifridus Batisponensis episcopus imperialis aule cancella-
rius vice domini.. Maguntini archiepiscopi tocius Germania archi-
cancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis milleeimo duoen-
tesimo triceeimo quinto, mense augusti, octave indictionis, imperanie
domino nostro Friderico dei gratia serenissimo Romanorum impera- ,
tore semper augusto Ierusalem et Sicilie rege, anno imperii eius
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
330
161 (183). Du österreichische Landesrecht 1236/7.
sextodecimo, regni Ierusalem decimo, regni vero Sicilie trioesimc
octavo; feliciter amen.
Datum Maguncie anno mense 'et indictione prescriptis.
161 (133). Das österreichische Landesrecht. [1236/7.]
Aas V. Hasenohr 1. österreichisches Landesrecht im 13. und 14. Jahr¬
hundert (1867) S. 236—263 und E. v. Schwind und A. DopBch, Ausgewählte
Urkunden zur Verfassungsgesch. der deutsch-österr. Erblande im Mittelalter
(1896) S. 55—73.
Das sind die recht nach gewonhait des landes bei herzog
Leupolten von Österreich:
[1] Daz dhain landesherre sol dhain taiding haben, nür über
sechs wochen und nicht darhinder, und sullen auch die taiding
sein nür ze Neunburg ze Tüln und ze Mauttarn. So sol dhain
graf noch freie noch dienstman, die ze recht zu dem land gehorent,
weder auf ir leib noch auf ir er noch auf ir aigen ze recht steein
nür in offner schrann vor dem landesherren. Wil aber im der
landesherre unrecht tün, so sol er wol mit recht dingen an das
reich und davon sein recht pringen, als im ertailt wirt, und sol
auch das geding wider pringen in sechs wochen, in irre dann
ehafi not, das er wol mit seinem aid bestetten mag nach der ehaften
not. Wann er zu dem lande kümpt, so sol er vor dem landesherren
und vor seinen hausgenossen in offner schrann antwurten über
sechs wochen und nicht darhinder, als recht is nach gewonhait des
landes. [2] Es sol auch der landesherre dhainen dienstman nicht
übersagen umb was er tüt. Er sol über in richten nach des landes
gewonhait, als recht ist. Begreift er in an der hanthaft, so sol er
über in richten mit dem tode. Entrinnet er im, so sol er in in die
echt tün, und nach der echt so sol er in beclagen vor dem reiche,
und sol man vor dem reiche urtail über in tün, als im erteilt wirt,
und sol im sein er und sein recht niemant henemen, wenn das'
reich: wann si von dem reiche des landesherren lehen sind, davon
sol der chaiser und das reich die letzten urteil über in geben.
[3] So sol auch der landesherre noch dhain riehtdF dhainen unbe¬
sprochen man und der ein gesessen man ist umb dhain inzicht
nicht aufhaben. Er sol in vordem in der schrann nach landes gewon¬
hait, als recht ist. Kümpt er dann nicht für an dem vierden taiding,
so sol er alles des schuldig sein, da in der richter umb gevordert
hat, und sol in darnach ze echt tün. Ist aber, daz er fürkümpt
und wil sich aus der echt sweren, so 30 I in der richter aus der
echt lassen, und sol er des sweren, daz er dem, der in ze echt hat
pracht, ze recht stee drei taiding nach einander, es sei dann, daz
in ehaft not irre, des in sein aigen man oder sein hausgenoss wol
bereden mag vor dem richter in der schrann. Nach der ehaften
not sol er ze recht steen im nagsten landtaiding über vierzehen tag
und nicht darhinder. Ist, daz er dann nicht antwurt, so sol in der
richter an der stund ze echt tün, und sol in nimmer daraus lassen,
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
161 (ISS). Du österreichische Landesrecht 1236/7. 331
er tüe dem clager ee allen seinen schaden ab, darumb er in ze
echt hat gepracht, und geb dem richter die wandel, die nach der
schuld recht sind, darumb er beclagt ist, und nach des landes ge-
wonhait. [4] Swert er sich aus der echt hinder sechs wochen, so
eol er dhainem richter nicht wandeis geben noch schuldig sein.
Ist aber er über sechs wochen in der echt, so sol er denn dem
landesherren oder dem richter, der an seiner stat richtet, zehen
phund ze wandel geben und den undera landgerichten sechs Schil¬
ling. [5] So sol auch der landesherre noch dhain richter auf
dhainen unbesprochen man nicht erzeugen, was im gen seinen leben
oder gen seinen eren gee. Man sol im nennen ainundzwainzig seiner
genossen und seiner übergenossen, und sol sich daraus bereden
nach landes gewonhait, als recht ist.
[6] Wer den andern tötet an recht, da gehöret ain tod wider
den andern, ain glid wider das ander, er leg es dann mit güt oder
mit pet ab und geb dem richter die wandel nach landes gewonhait.
[7] Welich fraw ain notnuft clagt, mag si das erzeugen mit ainem
unversprochen man und mit ainer unversprochen frawen, die die
notnuft gesehen habent oder das geschrai gehört habent, man sol ir
richten nach landes gewonhait, als recht ist. Ist aber.’ daz er die
notnuft gepüzzet vor dem richter, in des gericht es geschehen ist,
mag er das pringen mit dem richter, vor dem es geschehen ist, oder
mit pidern ieuten, die dabei ^gewesen sind, des sol er fürbas wol
geniessen an seinem recht, und wer auch di notnuft gepüzzet, das
ensol im fürbas gen dem gericht noch an seinen eren dhain schad
sein. [8] Wer ain. strasraub oder ain inort oder ain diep gepüzzet
vor gericht, oder da ainer mit siben wirt übersagt, wen man des mit
zwain unversprochen mannen überzeugen mag, da sol man über
richten nach landes gewonhait.
[9] Es sol auch ain iegleich mandes kamphes wol waigera
mit recht, der hinder vierundzwainzig jaren ist, und sol sein auch
wol mit recht waigem, der über sechzig jar ist. [10] Es sol auch
niemant kamphes waigera durch krankhait oder gepresten seins leibs.
Hat er mit derselben krankhait die tat begangen, darumb man in
den kamph anspricht, es sol sich bereden mit dem leib, damit er die
tat begangen hat. [11] Spricht man aber iemant kamphs an umb
ain getat, die er mit gesundem leib getan hat, ist dem des leibes
abgegangen nach der getat, und er si begie, der sol des kamphes wol
waigera mit recht [12] Es sol auch niemant nindert kamph rech¬
ten, denn der rittermessig ist. [13] Wer ainen kamph verwettet,
der sol darumb setzen seins aigens sechs eeschilling, und ist ain
eeschilling fünfzehen phennig. Das aigen sol er dem richter setzen
und das aigen des gerichts gezeug sein, daz er des kamphs ver¬
wettet hab. Ist aber, daz er davon entweichet, so ist er dem richter
und dem clager alles des schuldig, des man gegen im gesprochen
hat, und sol in darnach ze echt tün. [14] Wer des aigens nicht
hat, der sol den kamph verpurgeln, daz er dem gerichte nicht ent-
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
382
161 (133). Du Österreichische Landesrecht 1296/7.
weich, und sol der kamph vor niemant geschehen nür vor dem
landeeherren.
[15] Es sol der landesherre dhain frag haben, wann das ist
nicht recht Irre iemant icht, der sol das clagen in offner schrann
mit vorsprechen, und sol man denn das richten, als recht ist und
nach de6 lau des gewonhait Er mag aber wol nach rat der herren
in dran lande ain frag haben auf schedleich leut, davon das land
gerainigt ward. Wenn man des ze rat wirfc, so sol auch die frag
sein über sechs wochen und nicht darhinder, und sol man auch die
künden in den landgerichten, vor den pharren und auf den merkten,
also das alles das darköm, das aigen rukche hab; und wer darüber
nicht darkümpt, den sol man dafür haben, daz er das gericht flieche
und nicht für recht getürre, man bered in dann, daz in eehaft
not irre.
[16] Es sol auch niemant gen dran andern sagen, er swer ee
ainen aid und sag denn bei dem aid, daz im kund und gewissen
sei, und sol auch niemant gen dem andern sagen, er sei sein haus- .
genoss oder sein übergenoss, und sol die sag offenbar geschehen.
[17] Es sol auch die frag über niemant geschehen nür auf stras-
raub und auf mort und auf diep und auf die ding, das pös ding
haissent und die auf laugen steent. Was aber der man offenleich
tüt und des an laugen steet, das sol man in der schrann richten
nach gewonhait des landes, als recht ist.
[18] Es sol auch niemant dhain aigen verantwurten nür an
dem vierden taiding. Kümpt der antwurter nicht für, so sol es der
richtrar ziehen in frongewalt, und wenn es der antwurter wil aus-
nemen in vierzehen tagen, so sol es im der richter ausgeben, daz er
es verantwurt nach des landes gewonhait, als recht ist. Ist aber
es in des richter gewalt über vierzehen tag, so sol er es dem clager
ausgeben und sol es versprechen und verantwurten, als recht ist
nach des landes gewonhait.
[19] Es sol auch niemant dhaines aigens erb sein und auch
kaufen, rar sei des aigens hausgenoss. [20] Wo zwai geswistreid
aigen mit einander habent, ist, daz sie paide geswistreid kind ge-
winnent, so verkaufet ir iegleichs sein aigen wol mit recht an des
andern geswistreid hant. Das aber nicht kind hat, das mag sein
aigen nicht verkaufen an des geswistreid hant, das da kind hat, si
habent dann ee mit fürzicht getailet oder es twing dann eehaft not,
das es wol vor dem landrichter beweren mag mit seinen umbsessen.
Das geswistreid, das da kind hat, verkaufet sein aigen wol an des
geswistreid hant, das da nicht kind hat. [21] Wer ain aigen kaufet,
der tüt datnit, was er wil, und geit es wem er wil inner jar und tag.
Behaltet er es aber über jar und tag, das er es niemant geit noch
damit getüt, so mag er es fürbas niemant geben an seiner kind hant.
Wann es auf seine kind erben , sol, als ander sein güt, das in an¬
erbet von seinen vordem. Es sei weib oder man, dap ain aigen
anerstirbet, das geit er in jar und in tag wem er wil. Behaltet
Digitized by
v Google
-
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
161 (138). Dm fctorreieluscbe Landesrecht 1236/7. 333
er es aber über jar und tag, so mag er es niemant geben noch
ioht damit getün, dann mit andern seinem güt, das in von seinen
▼ordern anerbt, und wer das güt erbet, da erbet auch dasaelb an¬
erstorben güt an.
[22] Wo zween mit einander kriegent umb einen aigen man,
und ieder gicht, er sei sein, da sol man umb fragen die umbsessen,
wes die müter sei gewesen, und wem die müter werd gesait, des
sein auch derselben kind. [23] Es sol niemant dem andern seinen
aigen man Vorhaben, der doch seines rechten herren nicht enlaugent.
Antwurt er in dem herren nicht wider, so sol er in vordern mit dem
richter. Geit er im in darüber nicht wider, so sol er geben dem
herren zehen phund und dem richter fünf phund, und sol der
richter dem herren das güt intwingen. Laugent aber der aigen man,
daz er des herren sei, der nach im claget, so sol im jener, der in
gevestent hat, verantworten vor ainem rechten richter. Ob aber in
der zeit der aigen man seinem rechten herren widervert, des er da
laugent, daz er sein herre icht sei, und denn noch nicht vertaidingt
ist noch verrichtet umb in und in der herre begreifet, wo er im
widervert, der mag in wol vahen, daz er des nicht engilt gen dem
richter.
[24] Wo ainer gen dem andern claget umb leibgeding und der
antwurter gicht, es sei sein aigen, in welchem landgericht das güt
gelegen ist, da sol der richter die umbsessen umb fragen. Ist, daz
si sagent, ob es leibgeding oder aigen 9ei, so sol es der richter dann
richten nach landes gewonhait, als recht ist. [25] Es sei man oder
weib, der leibgeding hat, verkumert er das an der erben hant, mügen
si in des überzeugen, als recht ist nach landes gewonhait, so hat er
alles sein leibgeding verloren, sein sei vil oder wenig.
[26] Wer ain konen nimpt und kind bei ir gewinnet, was der
bei der frawen hat oder gewinnet, das ist der kind, so der vater
nicht enist. Ist aber, daz die müter tod geleit, und der vater ain
ander konen nimpt und bei der auch kind gewinnet, dieselben kind
sullen nicht erben auf das güt, das er ee gewunnen hat, das der
vordern kind ist, es sei aigen oder lehen, er mache es dann den
andern k nden. Was er auch gütes gewinnet bei der andern konen,
das sol erben auf derselben frawen kind, es sei aigen oder lehea,
und nicht auf die vordern kind, er mache es dann den vordern
kinden. Welch tail aber under der zwaier hant kinden abeturbe,
dieweil ir vater lebt, so ist das recht, was der vater hat aigen oder
lehen, daz das auf die kind erbe, die da lebent; und ist, das er da
stirbet an gescheft, was er varundes gütes lat, da sol niemant dhain
recht zu haben wann sein hausfraw.
[27] Wer ain aigen in nutz und in gewer hat unvereprochen
dreißig jar ain jar und ain tag, das er erzeugen mag mit zwain
unvereprochen mannen, die des hausgenossen sind, der das aigen
hat, der sol das fürbas wol gerübet haben.
[28] Welch herre mit seinem man lehenrechten wil, der sol im
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
334 161 (138). Das Österreichische Landesrecht 1236/7.
tag geben über sechs wochen und nicht darhinder, und sol im die
tag geben in dem land auf sein aigen güt, und sol da mit im
rechten nach landes gewonhait, als recht ist. Wil aber der herre
zwischen seinen mannen rechten, das baidenthalben von im lehen
ist, so sol er in tag geben über vierzehen tag und nicht darhinder
und sol denn darnach rechten nach landes gewonhait, als recht ist.
[29] Welch herre manschaft hat, die lehen von im habent, und der
herre abstirbt, die sullen ir lehen nicht Verliesen gen seinen kinden:
sie geben dann tag als recht ist nach gewonhait des landes über
sechs wochen und nicht darhinder, und geben in der tag drei; und
sullen auch die tag nach einander geben in demselben jar und der
vater abgestorben ist, und sullen auch die tag gepieten auf den
merkten und vor den pharren an iegleichem ende, da si da man¬
schaft habent. Wer darüber zu den tagen nicht enkümpt und es
nach des herren tode verjaret, da sullen sich die harren wol mit
recht zu ziehen, er bered sich dann, daz im die tag nicht zu recht
sein kunt getan. [30] Wann aber die manschaft nach des vater
tod von dem sün die lehen emphangen hat, und derselb man, der das
lehen emphangen hat, abstirbt, desselben sün sol der herre nicht'
tag geben; er sol seines vater lehen nachvarn an denselben herren,
davon sein vater die lehen emphangen hat. Verjaret er aber das
nach seines vater tod, da sol sich der herre wol mit recht zu ziehen.
Gicht dann der man, daz im der herre hab unrecht getan, des sol im
der herre tag geben für seine man und sol damit lehenrechten nach
gewonhait des landes. [31] Wer ainen anspricht umb ain lehen,
des er seinen herren hat und seinen gewer, wil im der herre des
nicht gelauben, daz er sein herre und sein gewer nicht sull sein,
so sol im es der man bestetigen mit seinem aid, und sol der herre
dann sein gewer sein. [32] Wenn der herre den man bestettet, daz
er in bestetigt mit seinem aid, daz er sein gewer sull sein, und von
seinen ungenaden darumb sein gewer nicht sein wil, wie getanen
schaden der man des nimpt auf seinen lehen, das pol im der herret
erstatten. Kümpt aber der herre für und verantwurt das güt mit
seinem man, wirt im das güt darüber anbehabt, so ist der herre dem
man nichts gepunden, wann alsvil so es an seinen genaden steet
[33] Es sol auch dhain man seinem herren, von dem er zu lehen
hat, ain güt hingeben für purkrecht noch für anders nicht, er tüa
es dann mit seines herren hant oder er leg es dann dem herren
zu pessrung. Tüt er es darüber nicht, so sol im der herre gepietdn
zu drien vierzehen tagen, daz er im das güt erlöse und ledige. Ist,
daz er es dem herren darüber nicht erlöset noch ledigt, so ist dem
herren das güt ledig worden und sol sich mit recht darzu ziehen.
[34] Wer ain güt hat in nutz und in gewer und im der herre des
laugent, daz er dasselb güt von im icht hab, hat der man mer lehen
von dem herren, so sol er dasselb güt behalten mit seinem aid zu
andern seinen lehen; hat aber er nicht mer von dem herren, wann
das güt, des im der herre nicht gicht, so sol er es bewern mit
Digitized by
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
161 (138). Das österreichische Landesrecht 1236/7. 335
seinen hansgenossen. [35] So sol ain iegleich herre gen seinen man
wol erzeugen, das er im ze purklehen leihet, wenn er von der purg
vert, daz 66 dem herren ledig sei. [36] Und wo ain herre ainen
man behauset auf ainem güt, daz er im davon dienen sol, wenn er
von dem güt vert, so mag der herre wol erzeugen, daz das güt von
im lehen sei, wo im der man des laugent [37] Wer ain recht
lehen in stiller gewer hat unversprochen zwelif jar und ainen tag,
mag er das beweren mit zwain unversprochen mannen, die sein haus-
genossen sind, das sol er fürbas berübet haben an alle ansprach.
[38] Als ain man sein lehen emphahet von seinem herren, das
ist recht, daz er dem herren darnach swer ainen aid, daz er im
getrew sei und sein frumen fördern well. [39] Als ain man seinen
herren raubet oder prenet oder im an sein er redt, und sich der
man des nicht bereden mag, als recht ist nach des landes gerwon-
hait, er sei auf des herren schaden gewesen, so sind dem herren
die lehen zu recht ledig worden. [40] Es ist auch recht, wo der
herre seinen man angreifet, wie er im gewalt oder unrecht tüt, so
sol der man zu dem herren reiten und sol in genaden und rechtens
manen, daz er im seinen schaden abtüe, den er von im oder von
seinen schulden genomen hat oder emphangen. Wo der herre des
nicht tüt, wo denn der man des zu phande kümpt, daz er seinen
schaden widertüt, daran pricht er nicht seinen aid noch sein trew,
und sind auch seine lehen nicht ledig worden.
[41] Es ensol niemant dhain volg haben nach rechtem lehen,
nür ain sentmessig man und ain erbburger, der sein recht wol
herpracht hat [42] 8o sol auch dhain fraw dhain volg nicht
haben, nür ze ainer hant nach rechtem lehen. Welichs aber ab¬
stirbt, die fraw, die das lehen emphangen hat, oder der man, der
das lehen gelihen hat, so ist das lehen ledig, man ding ir es dann
aus gen dem herren mit lebentigen zeugen oder mit hantvesten.
[43] Es hat dhain fraw lehenshant. Wenn si abstirbt, so ist auch
das lehen ledig den erben, di ander ir aigens recht erben sind.
[44] Ist, daz sich ain edel man verbeirat, davon seinen mannen,
die lehen von im habent, ir lehen genidert werdent, als der herre
abgestirbet, der die heirat getan hat, ist es desselben herren lehen,
so sullen sein man irer trew ledig sein gen seinen kinden und sullen
irem recht nachvaren an den herren, von dem es diser herre gehabt
hat, und sullen es davon emphahen, als recht ist. Hat aber der herre
erben, die das lehen mit im ungetailet habent und die ir recht mit
nichte genidert habent, da sullen die man ir lehen ze recht emphahen.
Ist e6 aber aigen, so sullen si es haben von den, die des aigens
hansgenossen sind und die dee aigens nagsten erben sind und ir
recht mit nichte genidert habent.
[45] Wenn ain landesherre hervart gepeut durch des landes not,
so sol ein iegleich man varen mit seinem herren, des behauster
man er ist. Welch sentmessig man dahaim beleihet, der sol dem
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
•. v’Ffr?
336 161 (188). Das Österreichische Landesrecht 1286/7.
Herren, von dem er leben hat und der die hervart vert, allen den
zins halben geben, den das gftt das jar über gelten mag, der auf
dem gftt ist, das von dem herreu lehen ist. Ist aber ain burger oder
ain pawer, die sullen im den zins gar geben, den es das jar vergelten
mag. Und welch herre die hervart nicht envert, dem sullen seine
man dhain herstewer nicht geben.
[46] Es 8ol dhain landrichter auf dhainee grafen gftt, auf dhaines
freien gftt noch auf dhaines dienstmans gut, die ze recht zu dem
land gehorent, ob si es in urbar habent, ob si es verlihen habent,
ob si es in vogtai habent, nicht ze schaffen haben. Ist aber auf dem
vorgenanten gftt iemant, der den tod verdienet hat, den sol der land¬
richter an den herren vordem, auf des gftt er gesessen ist, und sol
in davon gewinnen, als recht ist nach gewonhait des landes, und sol
dem herren das gftt lassen und er über den man richten.
[47] Auch sol ain iegleich fraw ir morgengab behaben mit ireni
aid auf iren prüsten und sol die haben nach landes gewonhait, als
recht ist. Und sol auch vor gericht nicht anders sweren noch dhain
aid tftn dann auf iren prüsten mit iren zwain vingern.
[48] Es sol auch niemant dbainen muntman haben, und wer si
darüber hat, der sol si lassen, wenn er des ermanet wirt von seinem
rechten herren, oder er mfts dem herren geben fünf phund, und sol
der richter dem herren das gftt intwingen und sol auch dannoch
den muntman ledigen.
[49] Wer ain gftt mit recht behabet in offner schrann, und wirt
er des mit des gerichts poten gewaltig gemacht, und wirt er des
darnach zwir entwert mit gewalt, ist es vor dem landesherren oder
vor dm richter, der an des landesherren stat sitzet, so sol er nach
iegleichem gewalt zehen phund geben; zu dem dritten mal so er den
gewalt tftt, so sol man in ze echt tftn als ainen rauber und sol in
nimmer aus der echt lassen, er tfte dem clager ee allen seinen
schaden ab, den er von seinem gewalt genomen hat, den er mit
seinem aid bestetten mag, und geb dem richter die wandel, die recht
sein nach der echt und nach des landes gewonhait Ist es aber in
den undern landgerichten, so sol er nach iegleichem gewalt sechs
Schilling geben ze wandel; so er den gewalt zu dem dritten mal tftt,
so sol man in ze echt tftn als ainen rauber und sol in nimmer aus
der echt lassen, er tfte ee dem clager allen seinen schaden ab, den
er beweren mag, als davor geschriben ist.
[50] Es ist recht nach gewonhait des landes, wer ain clag gen
im wais und dem mit recht fürgepoten wirt, der sol mit dem richter
des ersten in die schrann und des letzten mit im da wider aus, wenn
in der clager anspreche, daz er im dann antwurt, als recht ist. Müs
aber er aus der schrann durch genötigs seines gescheftes, so sol er
darin haben seinen scheinpoten, der das offen vor dem richter und
gen dem clager, daz er da sei und daz er well antwurten, als recht
ist. So sol der richter und der clager sein peiten, unz in der pot
hiufür pringet. Wo des nicht geschech, was dann mit r?cht davor
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
f
161 (133). Das Österreichische Landesrecht 1236/7. 837
behabet wirt, das gol niemant widertailen, er bered sich daun« das
im dhain fürpot komen sei.
[51] Es sei weib oder man, da aines auf das ander cla^ als
lang, daz si in furpringet mit förpot und mit recht, daz er «nt*
wurten müs vor dem richter, und ist, daz der clager sein recht nicht
volfürt, so so! dem antwurter über dieselben clag rübe ertailet wer¬
den umb was er gen im ze sprechen hat, in bered dann der clager,
daz in eehaft not geirret hab, daz er. sein clag und sein recht nicht
volfürt hat.
[52] Wenn vater und müter iren kinden absterbent, was die
güts iren kinden lassent in nutz und in gewer, das sullen si mit
rübe haben vor aller ansprach, unz daz si koment zu iren jaren, der
knecht hinz vierzehen jaren, die junkfraw hinz zwelif jaren. Nach
den jaren sullen si antwurten, als recht ist nach landes gewonhait,
wer gen in icht ze sprechen hat. Wil auch die junkfraw icht be-
stetten ires aigens, das hat nicht craft, unz daz si ainen konman
nimpt. Leget si aber ainen man zu ir, was si dann lobet, das hat craft.
[53] Wo ain man gen dem andern kemphlich spricht oder spricht
auf seinen leib oder auf sein er oder auf sein aigen, und der ant¬
wurter gicht, er sei sein hausgenoss nicht, das well er zeugen, wie er
sol, und der clager hin wider gicht, er sei sein hausgenoss wol, das
well er erzeugen, wie er sol: daz der clager da sein edel erzeuget,
das ist nicht recht; daz der antwurter dann dem clager sein edel
aberzeuget, das ist auch nicht recht. Man sol ir umbsessen dar umb
fragen, die nagsten urd die pesten, und die ir hausgenossen sind,
daz die sweren und sagen bei dem aide, was in umb ir edel künt
und ze wissen sei, und rieht dann nach der sag, als recht ist nach
des landes gewonhait.
[54] Welch edel man seinen hausgenossen oder seinen über¬
genossen haimsücht, der sol im geben für ainen ieglichen wer¬
leichen man zehen phund phennig, fünf phund zu dem haus und
fünf phund von dem haus. Ist aber, daz der clager des gicht, daz
maniger man da gewesen sei auf seinen schaden, dann der antwurter
gicht, so sol der antwurter bestetten mit seinem aid, wie maniger
man auf seinem schaden gewesen sei, und sol dann das pessern, als
vor geschriben ist, und dem richter die wandel geben, als recht ist
nach landes gewonhait.
[55] Ist, daz der landesherre sein hausgenossen wil angreifen
von gewalt oder von Übermut, so sol im weder graf noch freie noch
dienstman nicht helfen noch niemant in dem land an sein aigen
leut und an die er piten mag und erkaufen mag. tnit seinem güt.
Wil aber in sein hausgenoss angreifen mit gewalt und mit unrecht,
so sullen im alle, die in dem land sind, das land helfen ze weren
und das gemerkch, als verr und als si leib und güt geweret.
[56] So sol auch niemant phennig slahen auf des landes herren,
damit im die münss gefelschet werde. Wer es darüber tüt, da sol
Altna-m u. Bwnhtta, Urkunden. 4. An fl. 22
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
■'mm.
338 161 (188). Dm Österreichische Landesrecht 1236/7.
man über richten als über ainen felscher, den man des mit der
hanthaft überkümpt und mit der land gewissen.
[57] Es ensol auch niemant weder auf wasser noch auf land
dhain maut nemen in ainem rechten gesworen landfride, wann wo
man ze recht mauten so!, es sei dann, daz im es* der landesherre
erlaub. Wer es darüber tüt, da sol man hinz richten als gen ainem
. strasrauber.
[58] So ensol auch niemant dhain haus noch dhain purg pawen
an des landesherren gunst und an sein Urlaub. Er mag aber wol
auf sein aigen auf ebner erd pawen, was er wil, das zwair gaden
hoch ist, an umbgeund wer und an zinnen, und ain graben darumb
newn schüch weit und siben schüch tief und nicht mer, im erlaub
es dann der landesherre.
[59] Wo erben sind, die mit einander vogtai habent ungetailet,
da ist das recht nach gewonhait des landes, daz der eltist unter den
erben sol die vogtai haben. Er sol aber andern seinen erben die
vogtai ewentewren mit anderm güt.
[60] Es ist recht nach landes gewonhait, daz aller der gots-
hewser vogt den gotshewsern, das ir vogtai ist, also behaltent, daz
uns dhain clag von in körn und die vogt den gotshewsern vorsein
und si schermen auf ir vogtai, als es wol stee nach got und als si
unser huld damit behaltent, und sich an der gotshewser güt, das
ir vogtai ist, also behaltent, daz uns dhain clag von in körn. Wer
des nicht tüt, kümpt uns des clag, das well wir richten, als recht
ist, und so vestikleich, daz wir daran niemants schonen wellen;
wann wer sein vogtai selb beraubet, die er pilleich schermen solt,
der hat die mit recht verloren. [61] Es ist pilleich, wer der gots¬
hewser vogtai güt raubet oder prenet dem vogt ze laid, daz er den
schaden selbdritt gelt und daz dem gotshaus, des das urbar ist, die
zwai tail werdent und dem vogt das drittail. [62] Es sol auch die
vogtai niemant haben nür ain unvermanter dienstman.
[63] Es ist recht nach gewonhait des landes, an wem der hant-
frid zeprochen wirt, erzeuget er das auf den heiligen vor dem richter
mit dem, der den hantfrid gemacht hat oder emphangen, und mit
zwain unversprochen mannen, die ir recht behalten habent, daz der
frid an im zeprochen sei, der* richter sol jenen ze echt tün, der den
frid zeprochen hat, und sol in nimmer aus der echt lassen an des
clager willen, oder der richter verleuset die hant darumb. Ist aber,
daz er den frid also pricht, daz er ainen ze tod siecht, so sol seiner
mag ainer clagen umb denselben todslag und sol es auch bereden, '
als vor gesprochen ist. Und wenn er das beredt hat, so sol er von
echt nimmer körnen wann mit dem tod und sol eelos und rechtlos
sein immer mer. Wil aber der den frid gemacht hat oder emphangen,
im nicht beetetten des rechten, daz der frid an im zeprochen sei,
dem sol der richter gepiten bei unsern hulden, daz er im seines
rechten helf oder daz er. sein nicht enwisse. Des swer er auf den
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
161 (133). Dm österreichische Landesrecht 1286/7.
339
heiligen. • Lat er das durch furcht durch magschaft oder durch
dhainer slacht ding, er ist uns und dem richter seiner hant schuldig.
[64] Wer dem andern seinen dienst widersagt, daz er sein veint
well sein, der sol nach dem widerpot vor im an angst sein und an
schaden unz an den vierden tag. So sol auch der das widerpot
getan hat an schaden beleihen unz an den vierden tag. Wer die
recht pricht, der sol dem andern seinen schaden abtün mit zwispilde
und sol dem richter die wandel geben, die recht sein hach landes-
recht und gewonhait.
[65] Es ist recht nach landes gewonhait, welch sün seinen vater
von seiner purg oder von anderem seinem güt verstosset oder prenet
oder raubet oder zu seines vater veinten sich kert mit aiden oder
mit trewen, das. auf seines vater er get oder auf sein. verderbnus,
überkümpt in des sein vater mit zwain unversprochen mannen,
dem sün sei widertailet aigen und lehen und varundes güt und alles
des güts, des er von vater und von müter erb solt sein, ewikleich,
also daz im der richter noch der vater nicht wider geholfen mag,
daz er zu demselben güt dhain recht nimmer mer gewinnen müg,
[66] Welch sün an seines vater leib ratet oder in freveleich an*
greifet mit wunden oder mit venknus oder in in ain pant leit, das
venknus haisset, wirt er des überzeuget vor seinem richter, als vor
geschriben ist, derselb sol sein eelos und rechtlos ewikleich, also
daz im der vater nimmer mer mit dhainer slacht ding wider ge¬
holfen mag. Alle die, die der vater ze zeug nennet vor dem richter
über alle die sach, die hie vor geschriben stent, die sullen des nicht
über werden durch magschaft noch durch dhainer slacht ding, si
gesten dem vater der warhait. Der des nicht tün wil, den sol der
richter darzu twingen, -es ensei, daz er vor dem richter swer auf
den heiligen, daz er darumb nicht enwisse. Hat der vater dienst-
man, oder ist es so, daz er aigen leut hat, von der rat oder von
der helf der sün diser ding aines tüt oder aines getan hat wider den
vater, die hie oben geschriben stent, erzeuget das der vater vor
seinem richter auf si mit iren genossen oder mit übergenossen, als
da vor geschriben stet, die sind eelos und rechtlos ewikleich, also
daz si nimmer mer wider körnen zu irem recht Der vater mag aber
nicht auf die leut bereden, si sein dienstman oder aigen leut, mit
disen dingen, daz si eelos und rechtlos beleihen, er hab es dann ee
beredet auf den sün. Aller slacht ander leut, die des vater dienst¬
man noch aigen leut nicht ensind, mit der rat und mit der helf der
sün wider den vater der ding aines tüt oder aines getan hat, die hie
vor geschriben stent, überzeuget si der vater des vor seinem richter,
in des gericht es geschehen ist, so sol er dieselben in die echt tün
und sol si daraus nimmer lassen, si gelten dem vater ee seinen
schaden zwifalt, den er von ir helf genomen hat, und dem richter
sein recht nach landes gewonhait Habent si aber lehen von dem
vater, das sol im von in ledig sein, also daz er es in nimmer mer
geleihen sol, si erkaufen es dann-mit irem güt.
22 *
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
340 161 (133). Dm öoterreichiache Landesrecht 1236/7.
[67] Welch herre ain purg hat oder ain haus, und da er seinen
purkgrafen, aufsetzet) und der icht tüt, davon die purg oder das
haus geröget wirt, also daz dem land schaden darin geschehen sei, es
sei bei tag oder bei nacht, ist aber, daz der herre sein purg oder
sein haus bereden mag, daz es an sein gescheit und unwissen darin
geschehen sei, nach des landes gewonhait als recht ist, er geneusset
sein an seinem haus. Mag aber der herre den begreifen, der den
schaden getan hat, den sol er dem richter autwurten und sol sein
haus von dem richter an schaden beleihen. Ist aber, daz er im
entweichet, daz er in dem gericht nicht ge&utwurten mag, so sol
er den schaden gelten und widerkeren und sol sein haus aber an
schaden beleihen. Ist aber* der herre aus dem land gevaren in gots
dienst oder in seines herren dienst oder in sein selbs gescheit, und
daz sein purkgraf dhainen schaden tüt in seiner purg, das wider
das land oder das gericht ist, so sol der landrichter mit den umb-
sessen für das haus varen. Entweichet im der purkgraf davon, so
sol er in ze echt tün und sol das gezimer, da der scbad in ge¬
schehen ist, aus dem haus prechen und sol es für das haus tragen
und sol darüber richten mit dem fewr. Begreifet er in, so sol er
über in richten, als recht ist nach landes gewonhait. Ist aber der
herre selb in dem haus gesessen und wil des nicht understeen, es
geechech dem lande schaden darin, es sei bei tag oder bei nacht,
man sol über das richten nach landes gewonhait, als recht ist. Ist
aber, daz das haus wirt übersaget mit siben, so sol man über es
richten mit fewr und mit. prechen, also daz ain stain bei dem andern
nicht enlige, und sol im der landesherre das haus nimmer mer er¬
lauben ze pawen, es gescheh dann nach der landherren rät, also das
dem land fürbas dhain schad davon geschech. Ist, daz der landes¬
herre nicht über das haus rieht durch des herren lieb, des das haus
ist, so mag ain iegleich man seinen schaden wol beweren, der im
in dem haus geschieht, mit zwain uoversprochen mannen, daz das
haus fürbas niemant bereden mag. Ist, daz dem haus dhain haim-
süchen geschieht, des ensol niemant entgelten gen dem gericht und
gen dem herren, des das haus ist, wann es übersagt ist und sein
recht benomen ist.
[68] Es ensol dhain edel man dhain maut nicht geben weder
auf wasser noch auf land. Was er in seinem haus essen oder trink-
chen wil, das sol er umb den landesherren dienen mit seinem schilt.
[69] Wo ain man vor gericht zeug wil sein und ain un ver¬
sprochen man ist, den sol man seines aids nicht widertreiben. Swert
er darüber maines und wil darnach aber zeug sein oder iemant
sprechen gen seinen leib oder gen seinen eren, den sol man ze
recht widertreiben mit siben unversprochen mannen, die sein haus-
genossen oder sein übergenossen sein, und sol auch die an seinem
rukehe haben, damit er in widertreiben wil.
[70] Und wann der landesherre ainen richter setzet an sein stat,
dem sok er ze dem jar ze kost geben drewhundert phund, und sol
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
162(134). Schwy* reichstnmittelb. 1240. 163. Reichslehemmtnag 1262. 341
des landesherren Schreiber an des richter seiten sitzen and schreibeil
die wandel and die püss, die da ertailet wirt, and so! der schreib«’
dem landesherren fürpringen und sol der landesherre damit tan,
was an seinen genaden ist. Und sol ain iegleich richter ze Neun*
bürg ze Tüln und ze Mauttarn ain schrann machen, die zehen phnnd
kost, und sol man dem richter die phennig abslahen; and wann
der richter von der schrann geet, so sol der richter die schrann
tün, wo er wil.
162 (134). Annahme des Landes Schwyz an das Seich durch
K. Friedrich II. 1240 Dez;
Aas Archiv für schweizer. Gesch. Bd. 13 (1864) S. 118.
Fridericu8 dei gratia Romanofum imperator semper augustus
Ierosolime et Sicilie rex universis hominibus vallis in Swites fideli-
bus suis gratiam suam et omne bonum. Literis et nunciis ex parte
vestra receptis et vestra ad nos conversione et devotione assumpta
expositis et cognitis per eosdem, vestre pure voluntati affectu favo-
rabili cobcurrimus et beuiguo, devotionem et fidem vestram commen-
dantes non modicum de eo, quod zelum, quem semper ad nos et
imperium habuistis, per effectum operis ostendistis, sub alas nostras
et imperii sicut tenebamini confugiendo tanquam homines liberi,
qui solum ad nos et imperium respectum debebatis habere. Ex quo
igitur sponte nostrum et imperii dominium elegistis, fidem vestram
patulis brachiis amplexamur, favoris et benivolencie purih.tem vestris
sinoeris affectibus exhibemus, recipientes vos sub nostra speciali
et imperii protectione, ita quod nullo tempore cos a nostris et
imperii dominio et manibus alienari vel extrahi permittemus, dantes
vobis certitudinem atque plenitudinem gratie et favoris, quam be-
hignus dominus effundere debet ad subditos et fideles; vos gaudeatis
in omnibus assecutos, dummodo in nostra fidelitate et serviciis
maneatis.
Datum in obsidione Faventie anno Domini 1240, mense de-
cembri, 14 indictionis.
163.* Reichsspruch Ober die Mntnng der Reich sieben
binnen Jahr and Tag. 1252 Juli 11.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 465f. Vgl.
ibidem Bd. III Nr.. 100.
Willelmus dei gratia Romanorum rex semper augustus uni¬
versis sacri imperii fidelibus presentem paginam inspecturiB gratiam
suam et omne bonum. [1] Ad notitiara universorum volumus per-
venire, quod nobis in generali curia nostra apud Frankenfort pro
tribnnali sedentibus, in presentia principum et magnatum imperii
vfenerabilis . . Herbipolensis episcopus, dilectus princeps nosterj
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
342
163. Reiohnproch aber die Mutung der Reicheiehen 1262.
requisitus per sententiam diffinivit, quod, postquam nos electi
fuimus a principibus in Romanorum regem, per.. summ um ponti-
fioem confirmati et consecrati ac coronati, prout moris est, sol-
lempnitate qua decuit apud Aquis, patebaut et competebant nobis
de iure civitates, castra et omnia bona ad imperium pertineütia,
et quod omnes principes, nobiles et ministeriales principatus et
feoda sua infra auuum et diem a nobis requirere et relevare tene-
bantur. [2] Item venerabilis . . Argentinensis episcopus dilectus
prinoeps noster eodem modo requisitus per sententiam diffinivit,
quod omnes principes, nobiles et ministeriales imperii, qui princi¬
patus et feuda sua infra annum et diem requirere et relevare a
nobis contumaciter neglexerunt, omnia illa feuda et principatus
nobis vacaverunt et vacant, et de illis possumus disponere secun-
dum quod nobis placuerit, retinendo nobis vel aliis in feudum
concedendo. [3] Item venerabilis C. Coloniensis archiepiscopus di¬
lectus princeps noster similiter requisitus per senteutiam diffinivit,
quod omnes principes, nobiles et ministeriales möniti et reqüisiti
a nobis post nostram electionem et coronationem, sive quibus nos
obtulimus viva voce vel per nostros nuntios et litteras, ut princi¬
patus et feuda sua a nobis reciperent, et intra sex septimanas et
tree dies post huiusmodi monitionem, requisitionem sive oblationem
redpere contumaciter neglexerunt, omnia feuda sive principatus
nobis vacaverunt et vacant, et de illis possumus disponere secundum
quod nobis placuerit, retinendo sive aliis in feudum concedendo.
[4] Item predictus Herbipolensis episcopus requisitus per sententiam
diffinivit, quod, ex quo M. comitissa Flandrie per annum et diem
neglexit contumaciter requirere et recipere feuda sua, licet super
hoc monita et requisita fuerit, de illis* nos secundum voluntatem
nostram potuimus libere ordinäre, ea retinendo nobis vel in feudum
aliis concedendo. Nos vero predictis sententiis diligenter auditis,
ceteris principibus et magnatibus approbantibus supradictis, terram
de Namueo cum suis attinentiis, terram iuxta Scaldam, terram de
Alost, terram de Wasia et terram de Quatuor Officiorum cum Omni¬
bus pertinentiis suis karissimo sororio nostro, nobili viro Iohanni
de Avesnis, prout eadem comitissa ab imperio tenuit, in feudum
conoessimus a nobis et imperio perpetuo possidendas. [4a] Item
predictus Coloniensis requisitus sententiavit, quod, ex quo nos feuda,
que comitissa predicta ab imperio tenebat, eidem Iohanni concessi-
mus in feudum, ville, castra et alia bona ad dicta feuda pertinentia
patere debent eidom Iohanni de Avesnis, et ei debent homines pre-
dictarum terrarum fidelitatis facere iuramentum. [5] Quas sententias
ratas et gratas habentes, eas auctoritate regia confirmamus et eas
precipimus observari. In cuius rei testimonium presentes litteras
exinae conscribi et nostre maiestatis et aliorum principum et magna-
tum sigillis iussimus communiri.
Dat. in castris ante Frankenfort, 5. id. iulii, indictione 10,
anno Domini 1250 secundo, regni vero nostri anno quarto.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
164 (186). Bischöfl. Undeebede 1276. 166. Biechöfl. LehneerteiL 1277. 343
164 (135). Bischöfliche (Wttrzburgische) Landesbede.
1376 Ang. 7.
Aas Monnmenta Boica Bd. 37 (1864) 8. 4691
In nomine sancte et individue trinitatis amen. Bertoldus dei
gratia Herbipolensis episcopus. Etsi in faotis perpetuo duraturis,
ne in oblivionem decidant, auctoritas scripturarum munimine au-
tenticata requiratur, in hiis, que pro necessitatibus et utilitatibus
conmunitatis de prudentum virorum consilio certo moderamine
fiunt, ne in peius malo ingenio convertantur, sed ea intencione,
qua fiunt, observentur, neoesse est scripturarum testimonium ad*
niberi. Noverint igitur universi huius pagine inspectores tarn pre¬
sentes quam post futuri, quod (cum ecclesia nostra, que longo
tempore pastore et rectore extitit viduata, esset sede vacante propter
destructionem tocius diocesis gravibus debitorum oneribus onerata
et bona ipsius pro maiori parte obligata, nosque pro negociis ipsius
eoclesie laboribus et expensis in curia Romane ecclesie fatigati et
multis aliis disturbacionibus tocius terre, que longum forent per
singula exarare, et a clero tarn religiosis quam secularibus nobilibus
terre ministerialibus civibus et universo populo tarn civitatis quam
diooesis subsidium peteremus, per quod nobis et ecclesie nostre sub-
veniretur, et Universitas predictorum nostre peticioni benivole an-
nuerent) ne ecclesia nostra propter usuras in curia Romana et alias
eottidie accrescentes aliaque dampna in dispendium irrecuperabile
laberetur, statueruni et ordinaverunt inter se conmunicato consilio,
ut unusquisque nobis in subsidium daret de suo vineto de quolibet
iugere unum solidum denariorum Herhipolensium, quam donacionein
exaccionem seu precariam, quocumque nomine oenseatur, nos reco-
gnoscimus ex nullo prorsus iure vel consuetudine, sed ex ipsorum
benivolencia recepisse, cum eciam ante nostra tempora huiusmodi
exhibicio nunquam fuerit instaurata; et ne pro aliquo iure aut con¬
suetudine ab ipsis huiusmodi subsidium de cetero nos petamus aut
ad nostros transeat successores, de consilio et consensu tocius capi-
tuli nostri statuimus et ordinamus, ut supradicta exaccio donacio
sive precaria in posterum a nobis aut a nostris successoribus de
iure de facto seu consuetudine nullatenus requiratur, set predicta
Universitas deri et populi a peticione predicta sit perpetuo libera
et secura. Ut autem ipsorum benivolencia et nostrum nostrique
capituli statutum liqueat omnibus, presentem litteram sigilli nostri
capitulique nostri sigilli karactare conmunimus.
Datum anno Domini 1276, in die sancte Afre, pontificatus
nostri anno secundo.
166.* Reichsspruch, daß ohne Zustimmung der Kapitel
Lehnserteilungen der Bischöfe ungültig seien. 1277 Jan* 19.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. U8f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
344
166 (136). Geist 1. Gerichtsgewalt 1278.
imperii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis salutem cum
noticia subscriptorum.
Ad universitatis vestre noticiam cupimus per venire, quod exi-
stentibus nobis feria secunda ante conversionem sancti Pauli anno
Domini 1270 septimo, indiccione 5, in domo fratrum Minorum apud
Wiennam ac assidentibus nobis venerabilibus infrascriptis princi-
pibus, ad instanciam venerabilis H. Tridentini episcopi in comrauui
fuit sentencia requisitum, an archiepiscopus vel episcopus irrequisito
oapituli sui consensu posset aliquem infeodare de novo, et an infeo-
dacio, si taliter fuerit ordinata, roboris debeat firmitatem habere.
Et plena super hiis deliberacione habita est ab ipsis principibus
tarn ecclesiasticis quam secularibus aliisque nobilibus communiter
et sentencialiter diffinitum, quod huiusmodi infeodacio a principe
et prelato ecclesiastico fieri non valeat, et si facta est hactenüs
vel in posterum adhuc fiat, nullius esse debeat firmitatis. Nos autem
sentenciam huiusmodi utpote racioriabiliter promulgatam approbantes
eam auctoritate regia confirmamus. Hii vero sunt principes et
nobiles alii, per quos eadem sentencia extitit promulgata: venerabilis
Fridericus Salzburgensis archiepiscopus, Bertholdus Babenbergensis,
Leo Ratisponensis, Petrus Pataviensis, Chunradus Frisingensis, Hein-
ricus Tridentinus, Dietricus Gurzensis, Iohanlies Chymensis, Wern-
hardus Secoviensis episcopi, Ludwicus comes palatinus Rheni dux
Bawarie, Minhardus Tyrolensis, Fridericus burcgravius de Nuren-
berch, Hugo de Werdenberch, Fridericus de Leininge, Ulricus de
Hseunnburch, Heinricus de Pfannberch, Eberhardus de Chatzen-
elpogen comites et alii quamplures. In cuius testimonium maiestatis
nostre sigillum presentibus est appensum.
Dat. Wienne, anno, die et indiccione predictis, regni vero nostri
anno quarto.
166 (136). Anerkennung der vollen Gerichtsgewalt der geist¬
lichen Fürsten durch K. Rudolf. 1278 Juli 4.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. T. III (1904), S. 190f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus vene-
rabili Friderico archiepiscopo Salzburgensi principi suo karissimo
graciam suam et omne bonum. Ex concessione tuorum regalium,
quibus te nostra serenitas ihm dudum apud Hagnowiam investivit,
plenam et liberam potestatem in tuis districtibus et territoriis iudi-
candi more maiorum nostrorum principum in causis civilibus et
criminalibus accepisti. Cum enim unum te esse ex sublimibus prin¬
cipibus Romani imperii cognoscamus, dubitari a nemine volumus,
quiti merum imperium tuo principatui sit annexum, per quod habes
ius animadvertendi in facinorosos homines et gladii potestatem, per
alium iamen, prout ordini et honori tuo eongruit, exhercendam.
Ceterum cum iuxta legittimas sanctiones delictum omnem emuni-
Original fro-m
UINIVER5ITY OF MICHIGA N
167. Anfall von Vogteien an den Landesherr« 1279. 34ö
tatem auferat et privilegium omne tollat, volumus et man dam us,
quatinus omni privilegio nobilitate een eciam dignitate cessantibus
iußto et communi iurncio iudicee et iudicari facias pro qualitato
criminum criminosos tarn in facultatibus quam personis. Tn igitur
formam boni presidis induens, ad cuius sollicitudinem maxime per-
tinet, ,ut provincia sibi commissa malis hominibus expurgetur, ad
iudicandum sine delectu et differentia personarum viriliter accingaris
eterni regis sequens imperium, qui precepit dieens: ,ita iudicabis
magnum ut parvum*. Nec dubites, quin ad tuas iustas sentencias,
quas protuleris exequendas, regalem potentiam si opus fuerit addu-
camus. Illud eciam nostro proposito et Romanis legibus est ad-
versum, ut pro cuiuslibet criminosi crimine puniendo regalis aueto-
ritas specialiter requiratur, cum iuxta statuta divorum principum
Romanorum non crimina, sed vindicte criminum sint. regiis auribus
inferende.
Datum Wienne, anno Domini 1278, quarto non. iulii, regni
vero nostri anno quinto.
167.* Reichsspruch, daß unbeerbte Kloster-Vogteien an
den Landesherrn fallen. 1279 Juni 17.
Ans Mon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. III (1904) S. 264.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
imperii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis graciam suam
et omne bonum. '
Nobis nuper Wienne pro tribunali sedentibus in placito gene¬
rali venerabilis Rudolfus abbas monasterii de Seytenstetin devotus
noster dilectus per sentenciam coram nobis hoc peciit diffiniri: si
princeps aliquis, comes aut nobilis zelo devocionis inductus aliqua
predia sive bona ad ipsum proprietatis iure spectancia alicui
monasterio conferat propter deum, retento tarnen sibi iure advo-
caticio in eisdem, et idem postmodum nujlo sibi herede vel sVlc-
cessore legitimo sucoedente decedat, utrum advocacia bonorum huius-
modi, que sic vacat, ad ipsum terre principem, cum älium successo-
rem non habest, merito debeat pertinere. Hac itaque questione
sub forma prescripta proposita assidencium et astancium nobis prin¬
cipum, comitum, nobilium et aliorum nostrorum fidelium multitüdo
sentenciando taliter diffinivit: quod in casu predicto ius advocacie
in boni8 huiusmodi ad neminem alium quam ad verum terre prin¬
cipem pleno iure devolvitur et transfertur. Nos itaque prefatam
sentenciam utpote rite latam et provide approbantes ipsam auctori-
tate presencium confirmamus. In cuius rei testimonium presens
scriptum maiestatis nostre sigillo duximus roborandum.
Datum Wienne, 15. kal. iulii, ind. 7, anno Domini millesimo
ducentesimo septuagesimo nono, regni vero nostri anno sexto.
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
346 168 (137). Bisch. Wahlkapitul. 1279. 169 (138). Reichsgrafech. 1283.
168 (137). Bischöfliche (Paderborner) Wahlkapitulation.
[1279 Okt.]
Ans WestfiL Urkundenbuch IV. Bd. 3. Abt (1894) S. 7441.
Universis hoc scriptum visuris aos Otto dei gratia Paderbornen-
sis ecclesie electus et confirmatus notum facimus et presentibus
publice protestamur, quod, videntes ecclesiam nostram in multis
angustiis positam et debitis plurimis oneratam, super eo desiderantes
nobis et ecclesie nostre salubre remedium inveniri, de oommuni
cousilio et consensu capituli ministerialium et burgensium nostre
civitatis et diocesis stabimus et stare promisimus ordinationi et con-
siliis eorum, qui nobis ad presens sunt vel in posterum pro tempore
fuerint de dicto nostro capitulo deputati et adiuncti, ita videlicet,
quod nostros officiatos et expensas nostras ordinabimus et modera-
bimur secundum consilium eorundvm et omnes subditos nostros,
cuiuscumque religionis ordinis conditionis ac Status existant, sive
eciam sint liberi sive ministeriales sive cerocensuales sive servilis
conditionis, in iure suo conservabimus, sicut a nostris predecessori-
bus ab antiquis temporibus ad nos exstitit devolutum, nec cum
aliquo guerram vel discordiam habebimus, nisi de predictorum con-
silio legitima defensione necessaria videatur. Et ut omnia predicta
inviolabiliter observentur, ipsa promisimus fide corporaliter inter-
posita et iuramento prestito firmiter observare. Ad maiorem etiam
evidentiam predictorum presens scriptum sigillo nostro et sigillis
maioris ecclesie et aliorum capitiilorum conv9ntuum et prelatorum
nostre ecclesie supradicte fecimus sigillari.
169 (138). Hofgerichtsspruch betr. Unteilbarkeit der
Reichsgrafschaften. 1283 Jan. 18.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. T. III (1904), S. 332.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
sacri imperii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis graciam
suam et omne bonum. [1] Presidentibus nobis iudicio apud Ein¬
heim feria sexta proxima post festum beati Andree apostoli nunc
preteritum, presente venerabili.. Argentinensi episcopo principe
nostro dilecto et multis aliis comitibus nobilibus ininisterialibus et
vasallis ibidem existentibus eciam coram nobis, per sententiam
quesitum extitit et obtentum legittime per eandem omnium astan-
tium applaudente consensur quod nullus comitatus sub Romano
imperio sine nostro consensu possit vel debeat dividi vel vendi aut
distrahi pars aliqua, per quam esset comitatus huiusmodi diminutus.
[2] Ad hec in eodem iudicio omnibus predictis annuentibus eciam
fuit per sentenciam iudicatum, quod comitatum de Bare, vacantem
nobis et imperio ex libera et spontanea resignatione nobilis viri
comitis Hermanni de Sülze, alteri possemus conoedere pro nostre
beneplacito voluntatis. Sane cum idem Hermannus eundem comi¬
tatum in Bare habuerit et iudicium exercuerit in eodem, nbs predictas
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
F^'.
170 (189). Landrecht in <L Reichßgrafsch. Bornheimer Berg 1808. 347
sententias approbantes sepedictum comitatum in Bare nobili viro
Henri co comiti de Vurstenberg dileclo nostro fideli ctun Omnibus
suis attinentiis plene et integre, sicut dictus comes Hermannus et
progenitores sui ipsum comitatum tenuerant, libenter et liberaliter
duximus concedendum, mandantes universis et singulis in eodera
comitatu residentibus, quod ipsi Henrico comiti de Vurstenberg
tamquam suo doraino reverenter obediant et intendant. [3] Si quis
vero in hoc nostro mandato rebellis extitorit, de ipso iudic&bimus,
iuxta quod curie nostrc sentencia dictaverit iudicandum. In cuius
rei testimonium presens scriptum exinde conscribi et maiestatis
nostre sigillo fecimus communiri.
Datum Heilicprunne, 15 kal. febr., indictione 11, anno Domini
1283, regni vero nostri anno 10.
170 (139). Landrecht in der Eeichsgrafschaft Bornheimer
Berg. 1303 Okt. 29.
Aua Publicationen aoa den K. Preußischen Staatsarchiven Bd. 51
(1892) S. 29—32. VgL J. F. Böhmer, Cod. dipl. Moenofrancof. Neubearbeitung
Bd. 1 (1901) S. 421 ff.
[1] Alle, die disen brief gehorint unde gesehint, die sullint
wizzen, daz groze clage ist gewesin fon geistlichin ludin unde fon
bürgeren und auch fon anderen guden ludin, die güt hant ligen
in des kuneges grashefte zu Bumheimer berge, daz man ir Lant-
sidelin in den dorfen zü unrehteme dienste drang fon wazzere unde
fon weide, daz sie niemanne -skuldig sint zü dünne dan eime
künege.
[2] Dise clage wart geworfen für die sheffen fon Frankenfort
und für den rat gemeinliche und darzü für die cintgreven, die zü
Burnheimer berge hören, die daz läntreht sprechin sullen. Die
namen zu in die rittere, die des kuneges ammetlude fon aldere
waren gewesin, unde wurdin mit einandir eindrehteg und deilten
mit glichin munde, daz wazzer unde weide des kuneges si unde
niemannes me und daz man davone deme kunege dienen sal in
den dorfen und dekeime andenne herren; wan also vil: obe kein
stipht adir kein herre ader kein ritter unde auch edele knehte
hetten keinen hof ligen in eime dorf in des kuneges grashefte,
darubir sie foide weren, darin dinglich güt horte, der sulde nemen
sin foitreht ubir den hof unde an deme gude, daz drin zu dinge
horte und deme hove zu dienste wer gebundin, nach allem deme
rehte, also die lüde deilen, die des hoves gut erbeliche han be-
sezzen. Unde sullint auch furbaz me des hoves güt mit nihte
drangen, wan also in in deme hove wirt gedeilit.
[3] Me hat auch gesprochin der furgenante rat fon Franken¬
fort unde auch die cintgreven, daz die furgenanten foide uzwendig
irs foithoves und des gudes, daz darin horit, niemannes güt joch
niemannes lantsidelin niht ensullent drangen zü keinerleie dienste.
Kummet iz abir also, daz die furgenanten foide keines mannes güt
Difitized by Gougle
Original frorn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
348 170 (139). Landrecht in d. Reichsgrafsch. Bornheimer Berg 1303.
adir sinen lautsidil furb&z zü unrehte wollint dringen, daz sal durch
reht eines kuneges ammetman abelegen mit der stede helfe.
[4] Auch ist me gein den furgenanten foiden uzgedragen,
wanne irs hoves ammetman umme ir foitgüt umme ir zinse unde
umme ir gulde nach des hoves rehte unde nach der lüde urteile,
die zu rehte darubir sprechen sullent, erdinget unde fronet in dm*
lierren gewalt, wer daz gut furbaz anegrifet ane der foide loube,
der sal iz verbuzen mit der buze, also man in deme hove deilit.
[5] Furbaz ist me gedeilit, welch man hoves güt hat, der iz
verluwen hat zü arbeideme umme halp, der sal sin güt verrihten
nach deß hoves rehte unde sal sin lantsidil deme kunege dienen
fon des pluges deile. Iz ensi dan also vile, daz des lantsidels lehen-
herre mit ime geredet habe, daz er ime sin erbe verrihte, sa muz
der lantsidele den foiden ir foitreht dun fon des hoves gude und
dem kunege dienen fon wazzer unde fon weide.
[6] Auch quam clage an daz lantgerihte zu Burnheimer berge
fon den lantluden, daz man sie lüde zweier wege umme ir lant-
reht. Daz wart von den cintgreven uzgedragen unde einmüdeclich
gedeilit, daz man keinen man nirgen sal laden umme sin lantreht
dan an des kuneges gerihte zü Burnheimer berge, sit der kuneg
rihten sal fon rehte ubir hals unde über houbit und ubir alliz daz,
waz clagebere ist in deme lande, mit deme undersheide, ob ieman
swert, mezzer odir kalbin zuhit und doch keinen shaden nit endut,
der sal deme cintgreven in deme dorf ader uf dem felde, da iz
geshiehit, buzen die missedat nach allem deme rehte, also man uffe
dem berge deilit.
[7] Me hant auch die cintgreven gesprochen uhde gedeilit,
daz nieman in deme lande keinen frabil verbuzen sal uihme wun¬
den ader umme watshar joch fon solichin dingen, die sich darzft
geziehint, dan deme kunege eine; kummet iz abir also, daz umme
die forgenanten Sache ieman in dem lande wette adir buze fordern
wil, daz sal der kuneg abelegen adir sin ammetman, sit nieman
frabils büze fordern sal dan der kuneg eine.
[8] Auch ist for den cintgreven uzgedragen unde gedeilit,
daz in keime dorfe in des kuneges grashefte nieman keinen sundir
hirte haben sal, iz ensi mit der lüde willen, die in den dorfen
wazzer unde weide deme kunege sullen verzinsen; kummet iz aber
also, daz dise furgenanten lüde keinem manne eins sunder hirten
in den dorfen ader einer shepherie gönnen, sa sal der shephere
den luden des kuneges dienst zu rehte helfen dragen, sie enwullen
is in dan durch liebe erlazen.
[9] Auch ist vor den cintgreven uzgedragen, obe ieman ge¬
walt adir keinerleie unrehte not an die lüde in den dorfen wulde
legen, daz sal eines kuneges ammetman rehtvertegen iihde abelegen.
[10] Noch ist me for den cintgreven uzgedragen unde gedeilit,
obe ieman in deme lande keinerleie fruht sewen wulde uf die
gemeinde ane des dorfes willen, die mag ein rihtere fon Frankenfort
Digitized by
Google
Original from
UMIVERSITY OF MICHIGAN
170 (139). Landrecht in d. Rekhsgrofsok. Bornheimer Berg 1903. 349
mewen adir saidin. Unde geschiehst iz auch also, daz die lüde in
etteslichem dorf der furgenanten grashefte ir gemeinde mit der
kuntshaf beleiden wollcnt, da sal der rihtere bi sin, obe is not ist,
unde auch die lantlude, obe sis dorfen, daz in ieman keine nnrehte
gewalt an ir gemeinde lege.
[11] Auch mag des kuneges ammetman unde ein rihtere fon
Frankenfort in allen dorfen der furgenanten grashefte die gemeinde
rehtfertigen unde beleidin, wanne sie wollen, obe is wol die dorf
nit enheishint adir forderen gedorren.'
[12] Me ist auch for den cintgreven uzgedragen unde gedeilit,
swanne nit kuneges enist, daz die forgenante grashaft der stat fon
Frankenfort mit aller der mäht, die sie vermag, sal dienen, mit
solichim undersheide, daz die furgenante stat daz lant und die dorf
unde auch die lüde sal befriden unde bestürmen also verre, also sie
ir kraft gedragen mag.
[13] Auch ist for den cintgreven uzgedragen unde uzgerihtet,
daz Inan keinen manne an deine lantgerihte kein sundir urteil sagen
sal, daz in den dorfen ist gehandelt. Wan geshiehit iz also, daz
urteil gein urteile in den dorfen wirt gesuht, daz die lüde nit findeu
kunnent adir werden is selbe widir werfen, daz sal man zwein
besheidenen mannen zü des dorfes cintgreven bevelhin, da iz inne
geshiehit, die sullent iz antwurten an daz lantgerihte für die cint¬
greven, die sullent iz uzrihten nach rehte, sa sie mogint allirbest
unde also sie deme lande gesvoren hant. Unde sullint iz dän mit
dm selben dren mannen wider senden zu dorfe, da iz inne gehandilt
ist, unde sweme danne die cintgreven hant bestanden.
[14] Audi ensal man au deme lantgerihte keinen man beclagen
joch kümmeren joch uf der strazeu, deme des kuneges ammetman
hat dargeboden zü kümene umme die lantfolge ader umme ander
Sache. Geshiehit iz abir also, daz kein man bekümmert wirt, den
sal des kuneges gerihte ledig machen, sit nieman lazen gedar, er
enmüze kumen an daz lantgerihte, also ime eines kuneges ammet-
man ader ein rihtere fon Frankenfort dargebudet.
[15] Auch hant die cintgreven daz gedeilit, daz kein dorf joch
niemannes güt wider sinen willen unde auch der lüde keines sunder
ebenstes sint gebunden, wan waz man deme kunege dienen sal, daz
sal daz lant gemeinliclie dün unde ieder man nach siner mäht, dar¬
nach er in den dorfen ist gesezzen unde nutzet wazzer unde weide.
[16] Auch ist me for den cintgreven uzgedragen, daz ieglichis
dorfes gemeine hirte uf daz andere varen mag, wa man iz ane
shaden mag gedun, nach allem deme rehte, also der gemeine hirte
fon Frankenfort zu dribene hat gewalt, mit solichim undersheide,
daz man in der dorfe holzmarke mit keime fihe driben sal.
[17] Auch hat mäht des kuneges ammetman unde ein rihtere
von Frankenfort, daz sie den dorfen mogent gebieden an daz lant¬
gerihte zü rugene unde für zü brengene alliz daz, daz den dorfen
unde den luden shadelich ist, unde alliz daz, daz des kuneges
Difitized
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
350 171 (140). Schwyz 1309. 172 (141). Bayr. Freiheit ibrief 1311.
reht gedrugken mag, iz si an felde an wazzere und an weide unde
an unrehteme gerihte unde an unrehteme dienste unde an unrehter
forderunge, daz sullent auch die forgenanten ammetlude den dorfon
mit der stede helfe zu rehte abelegen.
[18] Auch hant die cintgreven daz reht, daz sie niemanne kein
dienest sullen dun in den dorfen unde daz der stede kneht fon
Frankenfort innewendig der ringmuren sullent in rihten ane golt
unde ane silbir, waz sie hant zu shaphene. Auch sullent die cint¬
greven in der erae des berges budele in den dorfen gereit sin sine
sichelinge zü eishene ; unde ist er iedem manne shuldeg eine wize
hüben ader dri phenninge dafure.
[19] Dise furgenanten Sache umme des landes not und umme
der lüde dage wart uzgerihtet an deme lantgerihte zü Burnheimer
berge fon der stat fon Frankenfort unde fon den cintgreven an
deme diensdage for allir heiligen dage under deme edeln manne
hern Ulriche fon Hainauwe eines kuneges lantfoide unde under
hern Götzen Beyere eime rittere unde eime sholtheizen fon Franken¬
fort, da man zalte fon godee gebürte druzehinhundert jar und dru jar.
171 (140). Befreiung des Landes Schwyz von auswärtigen
Gerichten durch K. Heinrich VII. 1309 Juni 3.
(Ebenso für Uri and Unterwalden erlassen.)
Aus Archiv lür schweizer. Geschichte Bd. 13 (1862) S. 1441
Heinricus dei gratia Bomanorum rex semper augustus' uni-
versis hominibus vallis in Switz fidelibus suis dilectis gratiam suam
et omne bonum. Vestris inquietudinibus obviare commoditatibusque
prospicere favorabiliter cupientes, dum tarnen de vobis querulan-
tibus iustitiae debitum non negetur, vobis per praesentes eoncedimua
gratiose, quod ad nullius secularis iudicis tribunal, nostrae maie-
statis consistorio duntaxat excepto, super quibuscunque causis seu
negotiis extra terminos Vallis praedictae pertrahi debeatis, dummodo
coram advocato nostro provinciali intra fines eiusdem vallis parati
sitis stare iuri et facere, quod dictaverit ordo iuris.
Datum Constantiae 1309 tertio nonas iunii, indictiöne septima,
regni vero nostri anno primö.
172 (141). Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stände.
1311 Juni 15.
Ans Quellen und Erörterungen zur bayerischen und deutschen Geschichte-
Bd. VI (1861) S. 183-193.
Wir Ott von gots gnaden künich ze Ungern pfallenzgraf ze
Rein und herzog ze B&iren und wir Heinreich und Otte pfallenz¬
grafen bei dem Rein und herzogen in Baiern und wir Agnes chünigin
ze Ungern und wir Jeut pfallenzgraefin ze Rein und herzogin ze
Baiern verjehen offenbar an dem brief, daz wir durch unser vodern
unser selber und unser nachomen hall und saelde und auch durch
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
172 (141). Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stinde 1311. 351
di füderung, di wir ze disen Zeiten empfahen von pischölven Chor¬
herren chlöstern allen andern pfaffen graven freien dienstmannen
rittörii chnehten und gemainleich gen allen l»üten an allen den
Bteten, di diser sach tragser sind, wir sein Aber si vogt oder niht,
ez sein arm oder reich in uuserm land, swi si genant sind, di uns
so getan füderung tünt, es sein gaistlich oder wörtlich, land und
Hüten; di genad getan haben, daz wir von allen den gerichten sten
und wir und auch unser erben und alle unser nachomen in deu
geben «wichleich ir erben und allen ir nachomen durch frid gemach
.und genad landes und laüten an deu dreu gerichtet di zu dem tod
ziehent, deuf todsleg notnunft strazraub.
[1] Umb deuf also beshaidenleich, swo unser richter des deubes
inne Wirt, es sein man oder weip, den sol er festen, und sol man
im den antwrten, als er mit gürtql ist umbevangen, und sol daz
geschehen mit des herren ambtman wizzen, auf des güt er ist ge-
sezzen, und sol halt unserm richter des geholfen sein, ob im des
not ist. Waer aber des herren ambtman da niht, so mag es unser
richter tün an in, und sol in des nieman irren, und sol auch in
vahen, als er mit gürtel ist umbevangen, und sol auch es dem
nächsten nachtgepawern chunt tün, der dem mann gesezzen ist,
den er festent; und sol dann uns3r richter über in richten in vir-
zehen tagen, als unsere landes recht ist, und sol auch di deuf des
gütes, damit man in überwinden sol, sein über sechs Schilling der
langen. Geschieht daz, so sol auf dem güt beliben, da der deup
auf gesezzen ist, same arthaüe und swaz ze reht darzü gehört.
Von dem andern tail sol gevallen des deubes hausfrowen und chinde,
obe er si hat, daz drittail; daz ander güt allez gevellet dem herren,
auf des güt er sitzet Hat aber er weder weip noch chint, so gevellet
es alles dem herren. Begriff aber unser richter einen deup auf der
strazz in steten oder auf mserchten, richtet er über in in vierzehen
tagen, als oben ist benant, so ist unsere lichtere swaz er bei im
vindet. Swelher aber unser richter über einen deup in virzehen
tagen niht rihtet, so sol er denselben man fürwas ledich lazzen an
allen schaden.
[2] Dann umb todsleg wellen wir, ob ein todslach geschieh,
der den tüt, den sol unser richter vahen, und sol in des nieman
irren; und richtet dann über in unser richter nach dem tod, so ist
daz güt, swas des wirt, des mannes chinden und hausfrowen, ob
er si hat, daz drittail, daz ander alles ist unsere lichtere. Hat aber
er weder weib noch chint, so ist es alles unsere lichtere. Geschieh
aber ein todslach von einem grafen frein dienstmann ritter oder
edlem chneht, daz sol sten an unsern gnaden in allem dem recht,
als es her von alten rehteü ist gestanden. Entweicht aber ein man
umb den todslach, und man den todslach hinz im bewrort, so stet
es umb sein güt, als oben ist verechriben, ob man nach dem tod
hinz im richtet. Wold er aber auf daz reht sten, so sol unser
richter mit dem güt nit ze schaffen haben, unz daz reht erget.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
352 172 (141). Erster Freiheitsbriet für die bayrischen Stände 1311.
[3] Umb notnunft, umb strazraub sol ez geeten in allen rech¬
ten, als es umb di todsleg ist verschriben.
[4] Deu andern gericht alleu, als wir si unz her haben ge¬
habt, deu geben wir und unser erben in und ir erben ewichleich
armen und reichen pfaffen laien gaistleich und wörtlich und an
den steten allen, da daz güt von gevellet.
[5] Wir behalten auch uns selben ze richten: swaz unser
graven frein dienstmann ritter oder chneht mit einander ze chriegen
habent, wellen wir, daz uns» viztum daz richten oder swen wir
darzu schaffen iedem herren, doch in allen dem rechten, als os von
alten dingen her ist gestanden.
[6] Wir wellen auch, daz ieder herre selber über sein laüt
und Seiner laüt güt richte, di er mit tür und mit tor hab beslozzen,
si sitzen auf pfantscheften vogtain oder urbor, si sein reich oder
arm, an umb aigen und lehen; daz richtent unser richter und swas
wir uns oben haben auzgenomen.
[7] Swen auch wir unser pfantschaft erlösen, es sein vogtai,
urbor, swi es ist genant, so haben wir unser gericht auf denselben
güten als vor, an swas wir nu von neuen dingen bischölven chlo-
stern paffen und laien haben verchaufet.
[8] Wir wellen auch, ob unser manu einer oder mer hinz
ir mann einem oder mer icht ze sprechen hab umb sogetan sach,
di si richten süllen, der sol daz recht vodern hinz demselben herren
oder seinem ambtman, und sol er im daz recht tün, als sitleich
und gewonleich ist. Tset aber er des niht, so sol er es unserm
richter chunt tün, und sol der seinen boten senden zu demselben
herren oder ambtman, und sol unserm mann das recht vodern. Tset
man im des dann niht in drein virzehen tagen, so sol es unser
richter richten, der über denselben man richter ist, und sol in daz
fürwas an ander ir rechten dhain schad sein. Hat aber ir mann
einer hinz dem unsern icht ze sprechen, der sol daz reht von im
vor unserm richter nemen und sol er im hinwider daz reht ze
gelicher weis tün vor seinem herren, hinder dem er sitzet, als sitiich
und gewonlich ist. Tset aber er des niht in drein virzehen tagen,
und uns unserm froüpoten oder viztum daz gechlagt wirt, gehaizzen
wir in bei unsem trewen, daz wir im daz pezzern hinz unserm
richter oder unser viztüin haizzen pezzern.
[9] Swaz ürtail auch ze chrieg wirt, wellen wir, daz map der
dinge in allen dem rechten als vor.
[10] Wir wellen auch, ob ieman in unsern pansteten oder maerch-
ten einem purger icht gelten sül, der sol seinen poten mit unsers
richters boten zu demselben senden und sein gelt vodern. Stet er
im dann des geltes an laugen, so sol er in seines geltes in virzehen
tagen verrichten. Tset er des niht, so sol er im pfant geben und
antwrten von seinem undertan, swo in des der purger weiset. Tset
er des niht, so sol im unser viztum oder richter einen pfenter geben,
der im pfant geb für sein gült. Laugent aber man dem purger der
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
172 (141). Enter Freiheitsbrief für die bayrischen Stlade 1811. 863
gült, so so! im der man einen unverzogen tag geben auf virzehen
tag und auf den tag ein unverzogen recht tün. Geschieh des niht,
so mag aber unser viztum oder richter demselben pfant haiuen
antwrten ffu* sein gelt. Oblagt aber ein purger umb sein gelt hinz
einem dienstmann oder einem andern unserm edlem mann, di süln
darumb daz recht vor uns tün oder an den steten, daz si es vor
habent getan. Vindet aber der purgser seinen gelter in der stat, so
mag er in darumb wol verbieten darin.
[11] Es süln auch zwen auzman, der einer dem andern gelten
sol, di niht purger sind, einer den andern in der stat niht verbieten,
und süln daz recht nemen, da si es von recht dulden süln.
[12] Wir wellen auch, ob dhain ir aigen man zu uns in unser
panstat für, vodernt si den in jares frist herauz, den süln wir in
lazzen varen vor liechtmesse virzehen tag. Wold aber ir mann einer
purgrecht gewinnen in unser stat und doch auzzerhalb sitzen und
damit seinem herren dienstes überich werden, des sülen wir niht
gestaten und süln in es abnemen, swenn si daz an uns süchent, Ze
geleicher weis wellen wir, daz si di unsern, als si unser ambtlaüt
vodernt, lazzen varen auch vor liechtmesse virzehen tag.
[13] Wir wellen auch, daz deu hantvest dhainen andern hant-
vesten, di wir $ haben gegeben, dhainen schaden tü, noch daz der
chauf an ir alten rechten über laüt und über güt dhein schad an
ichteu sein, wan wir in deu damit niht abnemen noch ringen an
ir dorfgerichten graschaften und hofmarchen und allen andern ir
rechten noch halt an den rechten, die wir in nu von newen dingen
habn gegeben.
[14] Wir wellen auch, daz dhain unser ambtman, hoch oder
nider, dhain nachseid von in oder von uns selben auf dhainen unsern
man oder güt, diweil si es ze pfantschaft von uns innehabent, leg
oder nem, noch auf ir laüt, di si mit tür und mit tor habnt be-
slozzen.
[15] Waer’ auch, daz wir oder unser ambtlaüt hin* ieman uns
verstehen, daz er unser laüt ich inhiet, demselben süln wir oder
unser viztum einen tach gebn und diseiben laüt mit dem rehten aus
seiner gewalt in di unsern bringen. Ze geleicher weis, habn wir
ieman der ir in, di süln si auch mit recht bringen auz unser gewalt.
[16] Wir tün auch chunt, daz edel laüt, arm und reich, swi
si genant sind, pfaffen gaistlich und werltlich umb deu genad, als
es oben verschriben ist, di wir in getan habn, liepleich und willich-
leich uns herwider gegebn habnt und gestet, daz wir von allem
ir güt und ir laüt güt ze einem mal und ze disen Zeiten aletn
nemen süln von igleichem güt, es sei hof oder hüb, daz getraid
gütet, ie von dem schaf waizes achtzich pfenning, von dom schaf
rohen sechzich pfening, von dem schaf gersten virzich pfenning, von
dem schaf habern dreizich pfenning, von sweingelt swaz man davon
geit ze fronchost diseiben pfenning alle. Man sol auch raiten, swas
▲ltnuuiD s Banhaim, Urkaadan. 4. Aofl. 28
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
354 172 (141)., .Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stände 1311.
den herren zinses gevallen mag. der sol uns aller gevallen. Swaz
auch swaig überal in dem land ist, sol man di chses ze pfenning
slahen und süln uns di halb geyalleo von allen swaigen.
[17] Wir wellen auch, daz man daz gilt abnemen sol von dem
widem, di di pfaffen pauent, als oben ist geschriben. und tün wir
in deu genad hinwider, daz wir noch dhain unser arobtman, edel
oder unedel man, dhaines pfaffen güt nach seinem tod sich förwas
niht underwinden sol, wan swas ie der pfaff hinder im leit, da sol
man seinen geltem von gelten und den von dem andern gebn, ob
er icht geschaft hat umb sein sei; und swaz denn überigs wirt, daz
sol gevallen der chirchen, da er auf ist gesezzen, und sol man daz
den heiligen und der chirchen ze pezzerung anlegen nach der zeh-
laüt UDd ander frumer laüt rat in der pfarre. Swelich pfaffe aber an
geschaeft verfür, so sol dem güt, daz er heit, aller ding geschehen,
als oben ist verschriben.
[18] Uns süln auch alle paulaut, di darzu gehörent, von ir hab
geben aller daz achtail, es sein jung oder alt dienaer, swi si genant
sind, zwa si sitzend hinder herren oder pfaffen.
[19] Wir haben auch beschaiden allen unsern dienstmannen
besunderleich: swas ir igleicher mit sein selbes pflüg pawet zu
sinem prot, da sol uns niht von gevallen. Diselben gnad wellen wir
auch stset beieiben allen sebten pröbsten prelaten und den spitolen.
[20] Es süln auch alles Regenspurger pfennig sein, swaz auf
daz getraid ist geleit. Swas münze aber ie der zins ist, der sol uns
also aller gevallen.
[21] Ez sol auch von dem zehenten uns niht gevallen.
[22] Wir gehaizzen auch in für uns und für unser erben, swen
man an di stewer stet und zugreifet, daz wir si und ir erben fürwaz
ewiglich saemleicher chaufe und stiwer ledich sagen, und daz si
und ir erben von uns und von unsern erben di genad, di wir in
getan haben, als oben ist verschriben, ewichleich staet habn.
' [23] Wir gehaizzen auch in, ob wir unseren güt von in izu
niht erlösten, zwaz in dannoch beleihet ze pfantschaft von uns, da
süln wir dhein stewer noch voderung fürwaz hin habn, unz wir ez
von in wider zelüsen.
[24] Wir wellen auch, swaz unser graven frein dienstmann ritter
oder chneeht güt an einander versetzt habüt, da sol uns von dem
güt, als oben verschriben ist, der daz güt inhat diu handlung von
gebn. Swenn si dann gen einander wellent lösen, so sol der da
löset daz güt, daz er uns itzu geit, im wider gebn mit anderem
güt, da er umb löset, wan im daz gericht dann gevellet.
[25] Es sol auch ie der pauman niht mer von seiner hab gebn
dann daz achteil seiner hab, daz ander alles sol der herre gebn,
als oben ist verschriben, an allen des paumans schaden.
[26] Wir vergehen auch, obe dhainem mann der oban geschriben
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
172 (141). Enter Freiheitsbrief für die bayrischen Stünde 1311. 355
sach icbt übervaren werd, graven frein dienstmann, armen oder
reichen, gaistlich oder werlmch, von richtern oder unsera ambt-
laiten, daz sol der, dem deu sach ist übervaren, chünt t&n unsern
viztum, und sol er im einen tag für sich gehn virzehen tag; und
machet er di sach hinz unserm ambtman war, so sol im der viztum
es aller ding abnemen; tot es unser viztum niht, oder ob er die
sach selber hiet übervaren, so sol er für uns chomen ; und süln wir
im ze virzehen tagen einen tag gehn. Machet er di sach dann gm
unserm viztum richter oder ambtman war, so süln wir im es ze
hant abnemen. T&ten wir des niht, chüm dann der man, dem deu
sach ist übervaren, gen dem viztum richter oder ambtman in dhain
tat, des sol er oder sein heltor gen uns dhain engeltnüz habn, und
süln halt alle unser graven frein dienstmann edel gaistlich werltlich
im des geholfen sein.
[27] Es habnt auch alle unser lantherren, di dabei gewesen
sind, uns trewleich gehaizzen ze füdern und niht ze hindern an
disen Sachen. Waer’ aber, daz ander ieman uns daran irret, pfaff
oder lei oder swi er genant sei, gen dem oder gen den süln uns
di andern geholfen sein alle. Als verre ob es ze panne chöme, den
süln si mit uns tragen, doch süln des lant und laüt und alle, di
es tragent, an dhainen vorgeschriben gnaden niht engelten.
[28] Wir nemen auch in unsern aid, den wir heut ze tag willich-
lich gesworen haben und gern, daz alle die pünt und artikel und
genad, als si oben benant sind, land und laüten armen und reichen
und allen ir nachchomen von uns unsern erben und allen unsern
nachomen stot ganz und unzebrochen an alles gevaer ebichlieh beleih.
[29] Und darüber ze einer grözzern vestichait legen wir unser
insigel an disen brief, darzu unser lieben swester Agnesen insigel,
darzu unsers lieben vettern herzog Ludwigs insigel, der unser brüder
chind Heinrich und Otten und aller ir geswistraeit ze trewen gewinnen
und füdrung pfleger genomen ist von uns und auch von ir vater,
dem got genad, und auch desselben mit uns gesworen hat, und auch
im lant und laüt hinwider gesworen in pflegers weis der selben chind.
[30] Darzu gehaizzen wir in bei demselben aid, daz wir des
Römischen chünigs willen und gunst über disen gewerft und genad
und darzu sein hantvest und sein brief gewinnen süln, so wir
schierst mügen an gevaer. Wold aber er uns daran niht geweren,
so süln wir im für was dhainen dienst tün, swenn er des an uns
gert. er gewer uns 6 des.
[31] Wir gehaizzen auch und nemen in denselben aid, daz wir
unsers lieben vetem herzog Rüdolfes unser lieber ühaim des her-
zogen von österich und des herzogen von Chaernden an disen brief
ze einer stot werden gelegt ir insigel. Möcht aber wir der insigel
im alles gevaer niht gehaben, daz sol diser hantvest an allen ir
pünden niht schaden.
? 3 *
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
356 172 (141). Erat« Pr*iheit8bri»f für die bayrischen Stände 1311.
[352] Wir gehaizze» auch bei unsemi aid und trewen,das mr
unser herren der bischolf von Salzburg Freteing Reg^fisp«rob «ltd
von Pazzawe inaigel an disea brief legen. Müeht aber wir des ftife*
an gevaer erbringen, da» sot auch diser baatvestniht schad mt\>
und wellen däonooh, ob düwlbbtt bisohÖlC daz iup^'a» tön wolde».
daz wir unseren rat gWkV«i frein und dieustimäri da«#*ei* voigen
sälü, swaz si uns darüber tün baiazeni, und aulh auch in dhain
stseticheit über di saeb tün, si legen ir iusigel an disen brief
Nement auch sj di sach für güt, sw* getan p&öd si darüber votieret
and di wir in geben, swaz di ater dann bhieft and pünd habeat.
daz sol diser hanfcvssfc htlfiich »out N»aen aber Si l cbieneher «ad
ringecr püad von. uns für güt, daz sol der hinfvesf nibt schad sei»
Wolde« aber die bisehßtf an den pünden ze vest oder ze ring sein,
so gebn wir unseru lantherreu gmven iroia and dienstinanfteri den
gewalt, daz ai di ringen cider swaerer machen nach ir wilfen
[33] Ez bahnt auch alle unser laathermi graven frniis und;
dieuetman vor uns geswora einen aid rieutt nnsörm'wiiteü und haizzea,
daz si ad öinaiidef geholfen sein., ob in lebt au diaon ;*«*
uns oder von, uasern ambtiaüten beehreiteiiet werd oder dbör^srea,; ;
daz si sieb des waren sülii, als vorre ob si sich darum b an einen
andern herren mit dtensf durch helfe und retüug wider uns, daz si {
des noch ir erben mbt engelten sülu an ir trewen noch an dbame«
gnaden oder saoheo geii uns oder uusern erben, noch die hefren, da*
ii sieb an bahnt, sülc dos auch an ir trewen nibfc bügelten
[34] Wir-. süb aueb von dem pabst tniteampt inwertest «r
gevser, ab wir es erwerben m&geo, ein ewich staeticheit über di vor
genanten pÜnC Und swi getan staet pünd oder vesticheifc «r um
. darüber- vindet oder setzet mit dem panne oder mit den p&nde«,
di dem pstaö gelieh sein, di süin wir und unser erben für güt habri.
f3f>j Wir wellen auch, daz matt dis baatvest oder ein aotel der
hantveet an aileß steten les, da rriaö die stiwer abmmt, und süln
dann arm und reich sweren, dazselb ze behalten uinl auch an ein¬
ander geholfen sein, ob von uns oder unsere aaibtlaüteo des ich
wfu’d ubervuren. find wau wir in der hautv.est sechs habn gegebn,
di alle steut in der mazz und den stet, und SÜln auch alle geltch di
•chrafi habn, di diseu hat, würd der hantvest einen oder mer ver¬
löre«, so gebaizzep wir in bei mtserai aid ander hin wider ze gehn
in alter der imzz und ehraft, als deu ist Und hat.
[36] _Oaz dem lande und den teilten daz alles, als es oben ge-
8öhrii>en ist, sbfct und uq^teroeheji belei h, geh wir in diseu bantyest
mit unaera insigeln, ate &i oben sint beuaot, und auch mit unser®
veteru feorzbg ' Jiüdolfs- des von. östemoh und das von
Chaernden und d©7 vorgenamen Idscbdlf iasigel versigeit io alter
der mazz, als oben ist benaitt. Oa^ia^;^teümleiid(eu- ihsa|i| dwwi.^.;
niht ohomen, daz sol der hsadvest m d’i^io.etr pönden nicht söbtete».
l ud te’ daz geschehen >ti i'mser sca; r.e Lautehüi.. - do ' von.
173 (142). Privilegium de non evocando für Eenneberg 1815. 357
Christes purt waren tausent jar dreuhundert jar und darnach in
dem ainleften jar an sand Veites tag.
178 (142). Privilegium de noii evocando. 1315 Juli 11.
(Privileg Ludwigs d. B. für Graf Berthold v. Henneberg.)
Aue Hennebergischcs Urkundenbucb Bd. I (1842) S. 61. —
Die Privilegia de non appellando gehören einer späteren Zeit an; wenn
auch Karl IV in der Goldenen Bulle Kap. 11 § 3 u. 4 den Kurfürsten dies
Privileg verliehen hatte, so kann dasselbe doch nur in Böhmen (vgl. G. B.
Kap. 8 § 2) zur Anwendung; vgl. die Zusammenstellung der von den Kur¬
fürsten und Fürsten im 16. und 17. Jbdt. erlangten Privilegia de non appel¬
lando bei Job. Jak. Moser, Teutsche Justizverfassung (*= Neues Teutsches
Staatsrecht Teil 8) Bd. I (1774) S. 188 ff.
Ludowicu8 dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis sacri Romani imperii fidelibus presentes Mtteras inspecturis
graciam suam et omne bonum.
Digna consideratio laudabilium meritorum spectabilis viri Ber-
toldi comitis de Hennemberg consiliarii et fidelis nostri dilecti, pro
quibus persona sua merito meruit honorari, neefloh plurium ob-
sequiorum inspectio, que idem nobis et imperio fideliter et con-
stanter impendit hactenus et impendere poterit in futurum, rega¬
lem inducunt excellentiam ad promovendum ea frequentius, que sibi
et suis commodum afferunt et honorem. Ipsius itaque comitis suppli-
cadonibus favorabiliter inclinati hanc sibi et suis heredibus graciam
specialem de regie potestatis plenitudine duximus faciendam, quod,
si quis actionem aliquam adversus homines suos, cuiuscunque Status
vel conditionis existant, super quacunque causa civili vel criminali
habuerit, illam coram ipso comite vel suis heredibus et nullo alio
iudice primitus -prosequatur illique reddatur per eum et eos de
hominibus eisdem iuxta iuris exigentiam iustitie complementum.
Quodsi idem comes aut heredes sui in reddenda iustitia querelanti
seu querelantibus coram eo vel eis negligentes fuerint vel remissi,
volumus, ut extunc ipsi homines comitis memorati vel heredum
8uorum, qui sic tracti sunt in causam, coram nobis seu iudice curi©
nostre nee alibi conveniantur, et ibidem recipiatur a partibus hinc
inde, quod dictaverit ordo iuris. Si quis autem aliquem vel aliquos
ex hominibus comitis vel heredum suorum predictorum contra huius-
modi gracie nostre tenorem coram alieno iudice Vexare vel quomo-
dolibet convenire presumeret, is nostram indignationem se sentiat
incurrisse, et nichilominus omnes prooessus et sententias contra
dictos homines latos seu latas nullam habere decernimus roboris
firmitatem, nec ipsis in iure suo* nocumentum afferant vel preindi*
cium aliquod valeant generare. In cuius rei testimonium presentes
litteras maiestatis nostre .sigillo iossimus oonununiri.
Datum Monaci 5 id. iulii, anno Domini millesimo trecentesimö
quintodecimo, regni vero nostri anno primo.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
358
174 (143). Bayrischer Haus- (Teilung*-)Vertrag. 1329 Aug. 4.
Aus Quellen und Erörterungen nur bayerischen und deutschen Geschieht«.
VI. Bd. (1861) Nr. 277, S. 298—308.
Wir Rudolph und Ruprecht von gots genaden pfalenzgraven
bi dem Rein und herzogen in Baiern verjehen für uns und für
herzog Ruprehten unsers brüders sun herzogen Adolfs seligen und
für unser erben offenlichen an disem brief, daz wir mit verdachten
müt mit gütem willen und mit rat unser lant bi dem Rein ze Baiern
ze Swaben und ze österlich freuntiich und lieplich getailt haben
mit unserm lieben herren und vettern cheiser Ludwigen von Rom
und mit sinan chinden Ludwigen marehgraven ze Brandenburch
pfalnzgraven ze Rein und herzogen in Baiern und Stephan pfalnjs-
graven bi dem Rein und herzogen in Baiern, als hernach ge¬
schrieben stet:
[1] Daz uns ist ze unserm tail angevallen di güt, die zü der
Pfalnz gehöreut und gehören süln, pürg stet marcht graven freien
dienstmanne ritter chnecht land und leut, und die vest Chub burch
und stat, der Pfalenzgravenstein, Stalberch di burch, Stalek di
burch, Brunsborn di burch, Bachrach Diepach Stegen Mannheim
Heimbach Trechtershusen di teler, Rinbüll der marcht, Pürsten¬
berg di burch, Richenstein di burch, Stronburch di burch, Aitzey
burch und stat, Winheim burch und stat, Wachenheim di burch,
Wintzingen di burch, Wolfsperch di burch, Elbstein di burch,
Erpach di burch. Lindenvels di burch, Rinhusen di burch, Heidel-
berch di obern- und nidernburch und di stat, Wizzenloh burch
und stat, Harpfenberch di burch, Oberncheim di burch, Landeser
di burch, Turon di burch und die pfalenz und swaz dazü gehört,
Stainsperch di burch, Welrsow di burch, Neunstat di stat, Hilers-
pach di stat und Agersheim di stat und swaz zü den vorgenaaten
pürgen steten und mserchten gehört.
[21 Und dazü ist uns gevallen zü unserm tail auz dem viztum-
ambt ze Lengenvelt: Hiltpolstein di burch, Louff der marcht, Hohen-
sten di burch, Harspruk der marcht, Hertenstein di burch, Paegnitz
Velden und Plech di maercht, Franchenberg di burch, Waldek di
burch, Prezzat Chemnaten und Aerndorf di maercht, Turndorf di
burch, Eschenbach der marcht, Aurbach der marcht, Neitstein di
burch, Werdenstein di purch, Neunmarcht di stat mit der hofmarch
ze Perengöw, Heunspurch di burch, Pergn di burch, Mekenhusen
di burch halb, Pfaffenhoven di burch, Lauterhoven der marcht,
Grünsberg di burch, Sultzpach burch und stat, Rosenberch di burch,
Hirzow der marcht, Ambereh di stat, Napurch di stat, Neunstat di
stat, Störnstein di burch, Mürach di burch, Viechtach der marcht,
Neunburch di stat, Wetternvelt di burch, Rotigen Nitnaw di maercht,
Draezwitz di burch, Peilstein di burch, Segensperch di burch, Waldow
di burch halb, Stevening di burch, Swartzenek di burch und swaz
di bürg stellt und di maercht von dem riche: Vlozz burch und marc,
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
174 ( 143 ). Bayrischer Haua-(Teiluiigs-)Vertrag 1329. 359
Parkstein di burch, Weiden Vohendraezz und Lü di maercht und
swaz zü den vorgenanten bürgen steten und mserchten gehört.
[3] So ist unserm herren und vettern cheiser Ludowigen von
Rome und sinen chint Ludwigen marchgraven ze Brandenburch
pfalenzgraven ze Rein und herzogen in Bayern und Stephan
pfalenzgraven ze Rein und herzogen in Baiern und ir erben ze
irem tail angevallen: München di stat, Y ohburch burch und marcht,
Sigenburch burch und marcht, Mainberch burch und marcht, Gerol-
vingen di burch, Cheschingen di burch und marcht, Neunburch
burch und stat, Pridberch burch und marcht, Mülhusen di purg,
Snaitpach burch, Schiltperch burch, Aichach und Schroveuhousen
di maercht, Möringen di burch, Swabek di burch, Landsberch burch
und stat, Lechsperch di burch, Wolfrathusen burch und marcht,
Tölnz burch und marcht, Qrünwalt di purch, Aiblingan purch und
marcht, Yalei di burch, Swaben purch und marcht, Wazzerburch
burch und stat, Chlingenberch burch, Eadmarsperp di burch, Chüf-
stein burch und stat, Aurburch di burch, Ratenberch burch und
marc, Werberch di burch, Chitzpühel di stat, Ebs die purch, Yalchen-
stein di burch, Dachow di burch und marcht, Heimhusen di burch,
Paewl di burch, Widersperch di burch, Murnaw burch und marcht,
Rotenek di burch, Rikershoven di burch, Höhsteten purch und stat,
Hagel di burch, Donersperch di purch, Peitengöw di purch, Schon-
göw di stat, Trevsheim di burch und swaz stet, Arnsperch burch
und marc, Neunstat di stat, Ingolstat di stat, Altenneunburch di
purch, Rain di stat, Gamersheim der marc, Geisenvelt der marcht,
Ebenhusen der marcht, Pfaffenhoven der marcht, Weilheim di stat,
Werde di stat, Lougingen di stat, Gundolfingen burch und stat,
Msenchingen di burch und swaz zü dem viztumambt ze München
gehört und gehören sol.
[4] Und zü demselben tail gevellet auch auz dem viztum¬
ambt ze Lengen velt: di burch ze Lengenvelt und der marcht,
Chalmünz burch und marcht, Smidmüln der marcht, Regenstouf
burch und marcht, di vorstat ze Regenspurch, Weichs di purch,
Yelburch purch und marcht, Leutzmanstein di burch, Hembawr di
stat, Rietenburch burch und stat und alle die recht ze Regenspurch
in der stat, di zü der purgrafschaft ze Rietenburch gehörent und
der werde in der Tünaw ze Regenspurch, Tahenstein di burch,
Egersperch di burch, Altmanstein di burch und marcht, Holnstein
di purch, Yiehusen di purch und Swainkendorf der marcht und
swaz zü den vorgenanten pürgen steten und mserchten gehört.
[5] Und süln wir und unser erben den unsem und unser
vorgenanter herre und vetter cheiser Ludwig seinen chint Ludwig
und Stephan und ir erben den iren tail innehaben mit alle dem,
daz zü denselben vesten und güten gehört an leuten an güten an
gerichten dörfern Weilern walden vörsten hölzern wazzern vischrein
wiltpan strazzen gelaiten chirchenssetzen manlehen herscheften und
lantgerichten und anders swaz dazü gehört, besüchts und un-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
360
174 (143). Bayrischer HauMTeihmg»-)Vertrag 1329.
besteht», erpawens und unerpawens, als ez von unsern vodern her-
ehomen ist
[6] Wir süln auch leihen alle di lehen, di zö unserra tail
gehörent, also adln si auch leihen alle di lehen, di zü irem tail
gehÖrent; und mit namen süln wir leihen Cholnberch di burch
und als der strich get von Cholnberch geh Wizzenburch und uf
gen Frauchen und gen Böheimer wald; so sAln si mit namen leihen
alle di lehen, als der strich get von Weizzenburch uf gen dem
gepirg gen Swaben und gen Obernbayem; und di vesten und gAt
Wazzertrühen dingen Chrseulsheim Hohenart Lor Stopfenheim und
Lerpaur süln wir und si mit einander eingewinnen und mit einander
tail«!, als vil wir ir gewinnen mögen. Auch Suln wir und si di
Wachsw in österrich und swaz dazft gehört mit einander lösen lind
gelich haben und niezzen.
[7] Wir sAln auch und unser erben unser» herren und vet¬
tern und sinen chinden Ludwige und Stephan und iren erben mit
leib und mit gAt mit ganzen triwen zülegen und geholfen sein gen
allermsenichliche, swi er genant sei, iedem man ze sinem recht;
also söln si uns hinwider tAn.
[8] Wir sAln auch unser herschaft veste und gAt nieman
geben noch verchaufen, und swaz wir ir verchaufen mAzzen, di
eAln wir in ze chaufen geben und anders nieman. Daz sAln si
uns herwider tAn. Wir sAln auch unser veste und gAt, swie die
genant sint, nicht versetzen dheinem chAng noch fArsten, er sei
pfaff oder lai; also sAln si auch tAn. Wir sAln auch unser her«
sohaft pArg stet und gAt nieman leihen versetzen und verwechseln
mit gevserd auf iren schaden. Dazselb söln si uns herwider tAn.
Und ob der herren dienstmanne ritter oder chnecht einer oder
mer, die zA unsern landen gehÖrent, von uns und von dem land
cheren wolten, so sAln wir bedenthalb auf den oder si einander
geholfen sein als lang, unz daz wir ez dazA bringen, dhz si bei
der herschaft und bi dem land beieiben. Wir sAln auch ir diener,
die in mit dem tail gevallen sint oder in iren landen geeeezen
sint, wider si nicht versprechen, noch si di unsern wider uns.
[9] Wir sAlen auch den ersten Römischen chAng welen für
uns und für unsern tail. So sAln unsers lieben herren und vettern
cheiser Ludwigs chint Ludwig und Stephan oder ir erben den anderh
Römischen chAng welen, und also sol di wechslung der wal des
richs zwischen uns und unsern erben und in und iren erben fürbaz
ewichlich beieiben. Und swenne ez dazA chumt, daz wir den Rö¬
mischen chung weleh sAln, so sAln wir und unser erben unser vor¬
genanten vettern Ludwig und Stephan And ir erben bewaren und
besorgen gen dem Römischen chAng als uns selben, daz in widcrvar
umb leben umb Satzung und umb ander recht, di si haben sAln von .
dem rieh und di zA irem land gehÖrent, di unser baider vodern gehabt
habnd und an uns und an si braht habnd. Dazselb sAln si und ir
erben uns und unsern erben herwider tAn, als oft di wal des richs
Digitized by
Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
174 (143). Bayrischer Hau8-(Teilnngs-)Vertrag 1329. 361
an si chAmt. Und ob wir oder unser tail oder unser erben si oder
ir erben irreten oder AberfAren an der wal dez richs und si niht
wollen lauen welen, als si billich solten, als vor geschriben stet,
so süln wir unser tail und unser erben di wal dez richs verlorn
haben und sol danne di wal dez richs an si und ir erben gevallen
und ewichlich an in beieiben. Ze gelicher weize sol die wal dez
richs an uns unsern tail und unser erben gevallen und owichlich
an uns beieiben, ob si oder ir erben uns unsern tail und unser erben
irreten und AberfAren an der wal, so wir welen solten.
[10] Und ob wir unser tail oder unser erben än erben v?r-
varen, so sAln unser land leut und herschaft und di wal dez richs
auf si und ir erben gevallen und erben. Also sAln hinwider ir
lant leut herschaft und di wal des richs uf uns unsern tail und
unser erben gevallen und erben, ob sie ane erben vervaren.
{11] Und swaz chrieg mizzhellung und auflseuf geschahen zwi¬
schen herren dienstmannen rittcrn und chnechten, di in unsern landen
beidenthalben gesezzen sint, darumb sAln unser viztAm beidenthalben
tag gen einander sAchen auf ein recht uf siben man, und sol ieder
viztum von sinem untertan ein recht tAn also, daz der, hinz dem
man chlagt, sol vier man haben und der chlager sol drei man haben;
und swaz di siben ertailen uf ir aide, daz sol darumb geschehen,
als unzher sitlich und gewAnlich ist gewesen zwischen dem obern
und dem nidern land ze Bayern vor dem wald. Und swaz grozzer
auflseuf geschah, di di viztüm nicht verrichten möchten, darumb
sAln di herren selb tag sAchen gen einander uf siben oder uf neun
man, di si unter iren leuten bedenthalben dazü nemen, und die sAln
ein recht darumb sprechen in der bescheidenheit, als vor ge¬
schriben stet.
[12] Und swelher under den herren di vorgeschriben Sache Abei -
fAr und dez nicht widertat, swenn er dez ze red wArd gesetzet
darnach in einem manod, so sol dez herren lant und leut, der
Abervaren hat, dem andern, der Abervaren ist, geholfen sein als
lang, unz daz ufgericht und widertan wirt.
[13] Wir süln auch unser tail und unser erben di lantgericht
alleu besitzen, di zA dem lantgericht gehörent, daz von dem lant-
graven vom Leutenberg gechauft wart, ane swaz zA den güten
gehört ze Lengenvelt und zü dem tail, der nu zü Mönchen gelegt
, ist; daz sAln unser herre und vetter der cheiser seineu chint Lud¬
wig und Stephan und ir erben selb richten und di lantgericht und
alle ander gericht selb in irem tail besitzen und richten oder ir
amptleut. Si sAln auch alle die lantgericht besitzen, die zü der
grafschaft zu Hirsperch gehörent, und damit süln wir unser tail und
unser erben nichts ze schaffen haben, doch süln wir unser tail und
unser erben allen ander gericht in unserrn tail richten oder unser
amptleut.
[14] Wir süln auch und unser tail und unser erben in unsern
tail lösen, swaz darinne versetzet oder verchummert ist, also süln
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
362 175/76 (144/145). Fürstliche (oberbairische) Landesbede 1356.
unser hetr und vetter der cheiser siueu chint Ludwig und Stephan
und ir erben tün in irem tail.
[15] Wir süln auch unser tail und unser erben in unserm
tail gelten grayen freien- dienstmannen rittern chnechten bürgern
riehen und armen allez, daz man in gelten sol, unz auf diesen
heutigen tag gar und gsenzlich, als ir brief sagent. Also süln unser
herre und vetter der cheiser seineu chint Ludwig und Stephan und
ir erben tün in irem tail. Auch süln unser herre und vetter der
cheiser sineu chint Ludwig und Stephan und ir erben gelten gen
Auspurch gen Ulme und in daz nider lant ze Bayern, und damit
süln wir unser tail und unser erben nichts ze schaffen haben.
[16] Ist auch, daz unser oft genanter herre und vetter der
cheiser ander erben gewinnet, mit den süln wir unser tail und
unser erben leben und gen in in den taidingen geding gelübden und
ordenung sein in aller weize, als gen unsern oft genanten vettern dem
cheiser und sinen chinden Ludwigen und Stephan und iren erben,
und si alsam herwider gen uns unsern tail und unsern erben.
Und daz wir unser tail und unser erben die vor geschriben
tailung und taiding in allen iren stukehen artikeln und pünden
staet und ganz haben und halten, daz haben wir gehaizzen und
gelobt bei unsern triwen und leiplich ze den heiligen gesworn.
Und ob wir unser tail oder unser erben daz überfüren, so süln
unser land und leut unserm herren und vettern dem cheiser sinen
chinden Ludwigen und Stephan und iren erben warten gehorsam
und beholfen sein alsiang, unz daz widertan wirt, daz übervaren
ist. Alsam sol uns auch geschehen, ob si uns überfüren. Und dez
süln auch lant und leut bedenthalben sweren ze den heiligen.
Und darüber ze urchünd geben wir diesen brief mit unsern
insigeln versigelten und mit den gezeugen, di hernach geschriben
stent: der wolgeborn herre herzog Polk von Polan, Ludwig herzog
von Tek, graf Gerloch von Nazzaw unser öheim, graf Berchtolt
von Grayspach von Marsteten genant von Neyffen unser swager,
Marquart von Sevelt, Heinrich von Eysoltzried, Heinrich von Etten-
stat, Heinrich von der Wizen ritter,. Heinrich probst von Ilnmünster,
Johann Sax guster ze Spalt, Heinrich chorherre ze Ilnmünster unser
Schreiber, Merbot Schreiber, Albrecht Snelstorfer chirchherre ze
Püch und Simon Nöderndorfer Schreiber und ander genüg.
Daz ist geschehen und der brief ist geben ze Pavie an dem
freitag vor Oswaldi, do man zalt von Christs gebürt dreuzehen-
hundert jar, darnach in dem neunundzwainzigstem jar.
175/6 (144/145). Fürstliche (oberbayrische) Landesbede.
• 1356 Juli 2.
Aus Quellen u. Erörterungen z. bayer. u. dtsch. Gesch. Bd. VI (1861)
S. 452fl, bezw. Lerchenfeld, altbaier. landständ. Freibriefe (1853) S.CCIIIft
175) Wir Ludowich von gots genaden marggraf ze Brandenburg
und ze Lusitz, des heiligen Römischen reichs oberster kamrer,
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
175/76 (144/145). Fürstliche (oberbairische) Landesbede 1356. 363
pfallenzgraf bei Rein, herzog in Beyern und in Kernten, graf ze
Tirol und ze Grörz, und vogt der gotshaüser Agley Triend und
Prichsen bechenneu und verjehen offenleichen mit disem brief für
uns für unser erben und nahkomen, daz wir nah unsers lieben
herren und vaters kaiser Ludwigs sseligem tod von der stözz wegen,
die uns angiengen von unsern veinden, pfantbrief gaben gen Swaben
gen Franchen und anderswo umb dienst. Von der selben pfantung
wegen sein wir und unser land und laüt ze Obern-Peyern mit. prant
mit raub mit angreifen ze grozzen schaden körnen. [2] Und dar¬
über haben wir uns bedacht mit unserm rat durch frid nutz ere
und frumen unsers lands und haben besant unser lieb getrewen . .
ritter und knehte stet und maergt überal in unserm land ze Ober-
Beyern und haben die gebeten umb ein hilf mit einer vichstewer.
Und die sind darüber ze rat worden und Überain körnen von ireo
trewen und habent erkant unsern und unsers lands schaden und
gebresten und habent unser bet getrewleich und wiUicbleichen erhört.
[3] Darumb wir land und laüten genad und fürdrung schuldig sein
und gebunden, wan si der bet und stewr uns nicht schuldig wem
gewesen ze geben von den genaden und von der brief wegen, die in
unser vorgenant vater selig und wir vormals geben und bestatt
haben für so gtan vordrung und bet.
[4] Und darumb haben wir in aber zü den vordem genaden
und briefen die besundern genade getan und tüu auch mit disem
brief für uns für unser erben und für all unser nahkomen also, daz
wir in mit unsern trewen und genaden verhaizzen getröstt und ver¬
sprochen haben, daz wir noh unser nahkomen fürbaS ewichleichen
dheinerlei bet noh vordrung (es sei vichstewr oder ander stewr, wie
die genant sei) hinz land laüten rittern und knehten steten und
msergten edeln und unedeln armen und reichen, wie die genant
sind, nicht haben süllen oder mügen in dheiner weis über die
rechten dienst und gült, die wir zü unserm land in unserr herschaft
ze Obem-Peyern haben.
[5] Wir haben in auch die genade getan und tun auch mit
disem brief, daz wir in verhaizzen und versprochen haben bei unsern
genaden und trewen, daz wir noh unser nahkomen für bas ewich¬
leichen auzzer landes noh inner landes niemant dheinerlei brief
süllen geben, daran wir erlauben unser land und laüt ritter und
kneht stet und maergt arm und reich, swie die genant sind, umb
unser gült ze nöten und ze pfenden. [6] Geschaee es darüber
heimleich oder offenleich, daz wir so gtan pfantbrief gaeben, die
süllen unsern vorgeDant landen und laüten unschedleich sein an
leib und güt und süllen wider land und laüt dhein kraft haben
noh unsern geltern, die sölich brief hieten, dheinen frumen sagen
noh bringen. [7] Und wie sich des unser egenant land und Laüt
werten mit reht oder on reht, daran süllen si wider uns nicht
tün, wan si reht und füg darzü habent; und darzü süllen wir in
geraten sein und getrewlichen geholfen.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
y .Tfifj.jHjREfl
364 176 (146). Fürstliche (oberbairische) Landesbede 1356. x
Mit urchünd de6 briefs der geben ist ze Münichen an samps-
tag vor sand Ulreichs tag nah gots gebürt driuzehenhundert jar
und darnah in dem sechsundfünfzigisten jar.
176) Wir Ludowich von gots gnaden marggraf ze Brandenburg
und ze Lusitz, des heiligen Römischen reichs. oberster kamrer,
pfallenzgraf bei Rein, herzog in Bayern und in Kernten, graf ze
Tirol und ze Görz, und vogt der gotshaüser Aglay Triend und
Prichsen bekennen und verjeheu offenleichen mit disem brief für
uns und für unser erben, daz wir angesehen haben deu güten
willen und trewe, die uns gemainleichen. unser land und laüt ritter
und kneht stet und maergt arm und reiche, swie die genant sind, mit
der stewer erzaigt habent nah unserr vleizzigen bet und in anliegender
not von der pfandung wegen. [2] Und darumb haben wir in erlaubt
versprochen und auch enpfolhen, daz si sehzehen zü der stewer
geben habent und auch benennet acht ritter und kneht von dem
land und acht burger von den steten und msergten, also daz die¬
selben sehzehen vollen gewalt haben süllen von uusern genaden,
dieselben stewr ze besorgen und ze besetzen in allen gerichten
liberal in unserr herschaft ze Obern-Beyern mit stewrern und mit
Schreibern, als si best mügen von iren trewen in der mazze, daz
dieselben stewr alle die gemainleichen geben süllen, die in unserm
land und herschaft ze Obern-Beyern gesezzen sind und die stewer-
msezzig sind, swem die zügehörn gaistleichen oder werltleichen
niemant auzgenomen, swie si genant sein, und daz der stewr niemant
überhebt werde. [3] Es süllen auch die vorgenanten sechzehen
dieselben stewr von unserm gewalt einnemen und behalten in steten
und in vesten in unserm land als si best mügen one all unser irrung.
Und dieselben stewer süllen si geben nah rat unserr lieben getrewen
ritter und knehte stete und maergt in unserm land an unser gelter
und pfender, und unser brief von ,den ledigen und bringen, und
etleich unser Satzung ledigen und lösen, ob die stewr als verre ge*
reichen mag. [4] Wir versprechen und verhaizzen auch bei unsern
genaden für uns und für unser liebe gemaheln die marggwefinn«,
daz wir noh dieselb unser gemahel an der vorgenanten stewr mit bet
mit briefen oder one brief oder mit gewalt dheinerlei eingrif noh
einfal* tün süllen oder mügen, noh niemant anders von unsern
wegen in dhein weis. Waer’ aber, daz wir oder unser egenant ge¬
mahel iemant bhef oder bet geben an die sehzehen oder an die
stewrer, davon iemant der stewer ledig solt werden und überhebt,
die süllen dhein kraft haben. [5] Wolten aber wir die vorge-
schriben pünd mit ernst übergreifen und des Übergriffes nicht ge¬
raten, so süllen si der vorgenanten bet und stewr ledig und loz sein:
und was der stewr gevallen wser, die süllen sie widercheren und
widergeben allen den, von den si die eingenomen habent.
Mit urchünd des briefs der geben ist ze Münichen an samto-
tag vor sant Ulreichs tag nah Crists gebürt driuzehenhundert jar
und darnah in dem sehsundfünfzigisten jare.
Digitized by
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
365
lt7 (146). Territorialherrschaft des Herzogs von Österreich.
[1358/59.]
(Sof. privilegium nuuüz: Fitechung des Herzogs Radolb IV ron Österreich:
des priv. minus s. Nr. 150).
Aas Mon. Germ. hist. UL 8ect. IV. Bd. I (1893) 8. 683ff.; benutzt
sind in §§ 1, 2. 3 u. 22 die §§ 1, 2, 4 and 8 der echten Urkunde.
In nomine sanctse et individuse trinitatis amten. Fridericus
divina favente clementia Romanorum imperator augufetus.
[1] Quamquam rerum commutacio ex ipsa corporali institu-
oione possit finna eonsistere, nec ea que legittimö geruntur ulla
possint refragacione convelli, ne tarnen rei geste ulla possit esse
dubietas, imperialis debet intervenire auctoritas. [2] Noverit igitur
omnium Christi imperiique et nostri fidelium presens etas et futura
posteritas, qualiter nos eius cooperaute grätia, a quo oelitus pax
missa est hominibus super terram, in generali nostra curia Ratispone
in nativitate sancte Marie celebrata, in presentia multorum religio-
sorum et catholicorum litem et controversiam, que inter karissimum
nostrum patruum Heinricum ducem Austrie et inter nepotem no-
strum karissimum Heinricum ducem Saxonie diu agitata extitit,
super ducatum Bavarie et super marchia a superiori parte fluminis
Anasi terminavimus hoc modo, quod dux Austrie resignavit nobis
ducatum Bawarie et dictam marchiam, quos tenebat. Qua resigna-
cione facta mox eundem ducatum Bawarie in beneficium contulimus
duci Saxonie, predictus vero dux Saxonie cessit et renunciavit omni
iuri et accioni, quas habebat ad dictam marchiam cum omnibus suis
iuribu8 et beneficiis. [3] Ne autem in hoc facto honor et gloria
patrui nostri karissimi aliquatenus minuatur, de consilio et iudicio
principum, illustri Wadizlao duci Boemi® sentenciam promnlgante,
quam oeteri principes approbabaut, marchionatum Austria? et dictam
marchiam supra Anesum commutavimus in ducatum eundemque
ducatum cum subscriptis iuribus privilegiis et graciis omnibus libera-
litate cesarea contulimus predicto Heinrieo nostro patruo karissimo.
prenobili sue uxori Theodor® et liberis eorundem (ob singulärem
favorem, quo erga dilectissimum patruum nostrum Heinricum
Austri® eius conthoralem prenobilem Theodoram et eorum successo
ree necnon erga terram Austri®, qu® clippeus et cor sacri Romani
imperii esse dinoscitur, afficimur) de consilio et assensu principum
imperii dictis coniugibus, eorum in eodem ducatu successoribua
necnon prefate terre Austri® subnotatas constituciones conoessiones
et indulta, auctoritate imperiali in iura plena et perpetua redactas,
donavimus liberaliter vigore presencium et donamus. [4] Primo
quidem, quod dux Austri® quibusvis subsidiis seu servieiis tenetur
nec esse debet obnoxius sacro Romano imperio nec c ui quam alteri,
nisi ea de sui arbitrii feoerit libertate, eo excepto dumtaxat, quod
imperio servire tenebitur in Ungariam duodecim viris armatis per
mensem unum sub expensis propriis, in eius rei evideuciam, ut
princepe imperii dinoscatur. [5] Nec pro conducendis feodis requi
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
366 177 (146). Territorialherrachaft d. Herzogs von Österreich 1358/59.
rare seu acoedere debet imperium extra metas Austrie, verum in
terra Austrie sibi debent sua feoda conferri per imperium et locari.
Quod si sibi denegaretur ab imperio, requirat et exigat litteratorie
trina vice, quo facto iuste sua possidebit feoda sine offensa imperii,
acsi ea corporaliter conduxisset. [6] Dux eciam Austrie non tene-
tur aliquam curiam acoedere edictam per imperium seu quemvis
alium, nisi ultro et de sua feoerit voluntate. [7] Imperium quoque
nullum feodum habere debet Austrie in ducatu; si vero princeps
aliquis vel alterius status persona nobilis vel ignobilis, cuiuscumque
oondicionis existat, haberet in dicto ducatu possessiones ab ipso iure
feodali dependentes, has nulli locet seu conferat, nisi eas prius
conduxerit a duce Austrie memorato; cuius contrarium si fecerit,
eadem feoda ad ducem Austrie devoluta libere sibi extunc iure
proprietatis et directi dominii pertinebunt, principibus ecclesiasticis
et monasteriis exceptis dumtaxat in hoc casu. [8] Cuncta eciam
secularia iudicia, bannum silvestrium et ferinarum, piscine et nemora
in ducatu Austriae debent iure feodali a duce Austriae dependere.
[9] Eciam debet dux Austriae de nullis opposicionibus vel obiectis
quibuscumque nec coram imperio nec aliis quibuslibet cuiquam
respondere, nisi id sua propria et spontanea facere voluerit volun¬
tate; sed si voluerit, unum locare poterit de suis vassalüs seu
homolegiis et coram illo secundum terminos prefixos parere poteet
et debet iusticie complemento. [10] Insuper potest idem dux
Austrie, quando inpungnatus fuerit ab aliquo de duello, per unum
idoneum non in enormitatis macula retentum vices suas prorsus
supplere; et illum ipsa eadem die seu princeps vel alius quisquam
pro alicuius nota infamie non potest impetere nec debet impugnare.
[11] Preterea quidquid dux Austrie in terris suis seu districtibus
suis fecerit vel statuerit, hoc imperator neque alia potencia raodis
seu viis quibuscumque non debet in aliud quoquo modo in posterum
commutare. [12] Et si, quod deus averlat, dux Austriae sine herede
filio decederet, idem ducatus ad seniorem filiam, quam reliquerit,
devolvatur. [13] Inter duoes Austriae qui senior fuerit dominium
habeot dictae terrae, ad cuius eciam seniorem filium dominium iure
hereditario deducatur, ita tarnen, quod ab eiusdem sanguinis stipite
non recedat nec ducatus Austrie ullo unquam tempore divisionis
alicuius recipiat sectionem. [14] Si quis in dicto ducatu residens
vel in eo possessiones habens fecerit contra ducem Austriae oeculte
vel publice, eet dicto duci in rebus et corpore sine gracia con-
dempnatus. [15] Imperium dicto duci Austriae contra omnes suos
iniuriatores debet auxiliari et succurrere, quod iusticiam assequatur.
[16] Dux Austriae principali amictus veste, superposito ducali pilleo
circumdato serto pinnito, baculum habens in manibus, equo assidens,
et insuper more aliorum principum imperii, conducere ab imperio
feoda sua debet. [17] Dicti ducis institucionibus et destitucionibus
in ducatu suo Austriae est parendum; et potest in terris suis omnibus
tenere ludeos et usurarios publicos, quos vulgus vocat ,gawertschin‘,
Digitized by
Go», igle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
178 (147). Haua-(Teilungs-)Vertrag der Markgrafen von Baden 1380. 367
sine imperii molestia et offensa. [18] Si quibusvis curiis publicis
imperii duz Austrie presens fuerit, unus de palatinis archiducibus
eet censendus et nichilominus in consessu et incessu ad latus dextrum
imperii post electores principcs obtineat primum locum. [19] Dux
Austrise donandi et deputandi terras suas cuicumque voluerit habere
debet potestatera liberam, si, quod absit, sine heredibus liberis dece-
deret, nec in hoc per imperium debet ^liqualiter impediri. [20] Pre-
fatus quoque ducatus Austrise habere debet omnia et singula iura
privilegia et indulta, que obtinere reliqui principatus imperii dino-
scuntur. [21] Volumus eoiam, ut, si districtus et diciones dicti
ducatus ampliati fuerint ex hereditatibus donacionibus empcionibus
deputacionibus vel quibusuis aliis devolucionum successionibus,
prefata iura privilegia et indulta ad augmentum dicti dominii Au¬
strise plenari® referantur. [22] Et. ut hec nostra imperial is con-
stitucio omni evo firma et incouvulsa permaneat, presentes litteras
scribi et sigilli nostri inpressione fecimus insigniri, adhibitis
idoneis testibus, quorum nomina hsec sunt: Pilgerimus patriarclia
Aquileise, Eberhardus Salzburgensis archiepiseopus, Otto Prisingen-
sis episcopus, Conradus Pataviensis episcopus, Eberhardus Baben-
bergensis, Harmannus Brixiensis, Harthvicus Ratisbonensis, Tri-
destinus episcopus, dominus Welfo, dux Conradus frater imperatoris.
Friderieus filius regis Conradi, Heinricus dux Carinthine, raarchio
Engielbertus de Histria, marchio Adalbertus de Staden, marchio Deie-
paldus, Hermannus comes palatinus de Röno, Otto comes palatinus
et frater eius Fridoricus, Gebehardus comes de Sulzbach, Roduilus
comes de Swineshud, Engelbertus comes Hallensis, Gebahardus comes
de Burchuse, comes de Buthena, comes de Pilstein et alii quam
plures.
Signum domini Friderici Romanorum imperatoris invietissimi
Ego Rainaldus cancellarius vice Arnoldi Magontini archiepi
scopi et archicancellarii recognovi.
Dat. Ratisbone 15 kal. oct. indict. 4, anno dotnimc® incama-
tionis 1156, regnante domino Friderico Romanorum imperatore
augusto; in Christo feliciter amen; anno regni eius 5, imperii 2
178 (147). Hans-(Teilung«-)Vertrag der Markgrafen von Baden.
1380 Okt, 16.
(Mit Beschränkung der Regierungsberechtigung auf höchstens zwei Erben.)
Seit unserer 2. Aufl. aus dem Original im Großherzogi. Badischen General-
Landesarchiv zu Karlsruhe. — Der Abdruck bei J. J. Scböpflin, Historia
Zaringo-ßademsis Bd. V. (1766) S. 513—618 ist fast unglaublich willkürlich
und durch völlig sinnwidrige Verlesungen, wie abgehen statt obgenant, eigen
statt egenant. das geschehe statt uzgescheiden usw.. entsteilt.
Wir Bemhart und Rudolf gebrüder von gots gnaden marg-
grafen zö Baden bekennen offenlieh mit diesem briefe und tönt
kunt allen luten, die in ummer an sehe nt oder horent lesen, daz
wir mit wolbedachtem müte und sinnen mit rate dez durchluchti-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
368 178 (147). Hao»-(Teitaag8-)Vertrag der Markgrafen von Baden 1380.
gen hochgebom fürsteil and herren herren Rüprechts dez eitern,
phalnzgrafen bi Rine, dez heiligen Rümschen richs oberster trüch-
sezze und herzog in Beyern, unsers lieben gnedigen herren und
oheim, und der edeln herren hem Johann grafen zü Spanhein dez
alten, unsere lieben anherren, und grafe Johann von Spanhein dez
jüngen sins süns, unser oheims, und mit rate der edeln Wolfe
und Wilhelms grafen zü Eberstein und ander unser fründe und
getrüwen mit rechter wizzen durch schinbere frummen eren und
ewiges nützes willen, die uns und unsero erben und unser marg-
grafeschaft unsem landen und luten davon in zükünftigen ewigen
ziten körnen mag, und sunderlich daz unser slozze lande und lute
nicht in vil henden geteilt und zütrennet werden, und uf daz
unser marggrafeechaft und herechaft mit irn mannen und dienern
und den luten, die darzü gehorent, die baz mit ein bi friden und
bi rechte behalten mögen werden, überkomeu und überein worden
sin eindreehteclich und eweclich für uns und unser erben mannes-
geslechte marggrafen zü Baden der gesetze und ordenunge, als
hernach geschnben stet:
[1] Zürn ersten setzen und wollen wir mit namen, daz nü
und hernach zü ewigen ziten die marggrafeechaft zü Baden mit
slozzen landen und mit luten, die wir itzünt han oder hernach
gewinnen mügen, nit me geteilet sollen werden von uns noch
von unsem erben, dann an zwene unser beider erben mannes-
geslechte, so wir nit ensin, also daz zü dem meisten allezit nü und
hernach eweclich nit me dann zwene erben mannesgeslechte die¬
selben unser marggrafeschaft herechaft slozze lande und lute inne-
haben und besitzen sollen, die dann in güten sinnen und wolmögende
ire libes sin, ane geverde. Und wer’ es, daz wir Berahart und
Rüdolf gebrüder obgenant unser ieglicher me dann einen elichen
sün gewonnen und nach sinme tode liezze, so sol doch unser ieglichs
eltster sün nach uns die marggrafeschaft herechaft slozze lande
und lute egenant zü sinme teile, daz unser ieglichem gefellet, erben
und haben und ein einig herre zü demselbe teile sin, und sol daz
nach denselben zwein erben zü ewigen ziten also an zwein erben
mannesgeslechte gehalten werden.
[2] Wer es ouch, daz unser einr ane libeserben abeginge, da
got vor si, so sol dezselben abegegangen teil an der marggrafeschaft
herechaft slozzen landen und luten an den andern under uns, der
dann in leben ist, genzlich verfallen sin. Hettent wir aber bedereite
libes-lehenserben und ouch unser deheins libes-lehenserben von todes
wegen abegingen, welches daz under uns were, so sol aber dezselben
abegangen teil an der marggrafeschaft herechaft slozzen landen und
luten an den andern under uns und dezselben libes-lehenserben genz¬
lich verfallen sin, also daz dieselbe marggrafeschaft herechaft lande
und lute an zwein erben mannesgeslechte alle zit, als vor geschriben
stet, von unser beider stemme wegen und nit me eweclich bliben sol.
[3] Gewonnen wir ouch bedereitt unser ieglicher me sone
Digitized by
Go», igle
Original frcm
UNIVERSITY OF MICHIGAN
178 (147). Haua-(Te*lungs-)Vflrtrag der Markgrafen von Baden 1380. 369
dann einen, so sol unser ieglicher denselben sinen sonen, die er
bette Aber den einen, der sins teils einig herre sin sol, ir ieglichem
verschaffen und bescheiden us sinme teile fünfhundert güldin gelts
jerlichen ze fallen, als lange biz daz er an phefflicher gölte fünf¬
hundert guldin gelts gewinnet und nit langer. Wurde iine aber nit
so vil pheffelicher gölte, als vil er dann minner phefflicher gülteu
hatte dann fünfhündert guldin gelts, so sollen iine die fünfhundert
guldin gelts erfüllet werden; die sol er sinen lebetagen oder biz er
als vil phefflicher gölte gewinnet innamen und nißen; und nach
8ime tode sollent si demselben, von dem sie bescheiden sint, lediklich
wieder gefallen. Hatte ouch unser dheiner dochter, die sol man
üzsetzen und beraten in die werlt. iegliche dochter mit sehsdusent
güldin und ouch etzliche dochter, ob ir vil weren, in cloeter beraten
und darzü gölte geben, daz sie ir ziemelich libesnotdürft und narunge
dainne haben mögen.
[4] Ouch sin wir überkomen, daz wir oder unser erben kein
dehein unser slozze vesten stete laut oder lute von der marggrafe-
schaft verkeüfen vergeben oder von der herschaft enpfrümden sollen,
danne wer es, daz unser einr oder unser erben umb sin und umb
sins landeö notdurft willen dehein slozze vesten stete lant oder lute
versetzen müsste, daz sol unser einr zü allen ziten dem andern ein
halp jar vor küntlich lazzen wizzen und ime daz bieten zü ver¬
pfänden und ime ouch das in pfandes wise insetzen für ailermenglich.
Were aber, daz der ander, dem daz gebotten wirt, der pfandunge oder
koufs nit volnziehen mochte oder wolte, so mag derselbe, der dez
notdürftig ist, dieselben pfantschaft andern luten insetzen und ver-
pfenden. Und welcher under uns also versetzen würde, der sol daz
doch mit dem gedinge tün, daz der ander under uns und sin erben
ahnt ganz macht haben daz ze losen glicher wise als der, der daz
versatzt hat; also doch, welcher under uns die pfantschaft also an
sich verpfendet, "der sol doch dem andern teile under uns, der die
pfände versatzt hat, und sinen erben ouch der losunge gehorsam sin
als der, dem sie zürn ersten versatzt waz; doch sollen wir und unser
erben die phantschaft nit tün keime bischofe von Stroßburg oder
von Spire oder den von Wirtenberg, ane alle geverde.
[5] Alle diese vorgeschriben stucke und artikel globen wir
die obgenanten Bemhart und Rüdolf mit güten trüwen und haben
das liplich zü den heiligen gesworn für uns und alle unser erben
stete und fest ze halten und nummer darwieder ze tün noch schaffen
getan werden in dheine wise mit Worten oder werken, heimlich
oder offenlich, uzgescheiden alle argelist und geverde.
Und dez zü ewiger Sicherheit und fester stetikeit so han wir
Bernhart und Rüdolf obegenant ieglicher für sich und sine erben
unser ingesigele an diesen brief gehangen und han gebeten den
obgenanten unsern gnedigen herren herzog Rüprecht den eitern
und hem Johan grafen zü Spanhein unsern anherren und unseru
oheim grafe Johan von Spanhein sinen sün und die edeln Wolfen
AlfM» •. B«rah«im, Urkand«c. 4. Anfl. 84
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
870 179 (148). Bischöfliche (Halberstädter) Landesbede 1391.
und Wifhelm gebrüder grafen zu Eberstein und unser lieben ge-
trüwen Cünrad Roder und Reinhart von Windeck ritter, daz sie
zü gezügnist aller vorgenanter dinge ire ingesigele ouch an diesen
brief hant gehangen. Und wir die vorgeschnben Rüprecht der
elter von gots gnaden phalnzgrafe bi Rine, dez heiligen Römschen
richs oberster drüchsezz und herzog in Beyern, Jolian grafe zu
Spanhein, grafe Johann von Spanhein sin son, Wolf und Wilhelm
gebrüder grafen zü Eberstein, Cunrat Roder und Reinhart von
Windeck ritter bekennen offenlich, daz wir durch der marggrafe
schaft zü Baden ir herschaft lande und lute bestes und nützes
willen, dez wir merglich herin erkennen, bi diesen obgenanten Sachen
gewesen sin und unser raet darzü geben han; und durch flizziger
bete willen derselben marggrafen Bernharts und Büdoifs vorgenaut
hat unser ieglicher sin ingesigel zü gezügnist aller obgeschriben
stücke an diesen brief ouch lazzen henken.
Geben zü Heidelberg an sant Gallen tag nach Christi gebürte
drüzehenhundert jare und darnach in dem achtzigisten jare.
179 (148). Bischöfliche (Halbcrstädter) Landesbede.
1391 Nov. 10.
Aus Publicationen aus den K. Preußischen Staatsarchiven Bd. 40
(1889) S. 351 f.
[1] We Ernst van gots gnaden unde des stols to Rome bischop
to Halberstatt bekennen in dessem openen breve, dat we mit vulbord
unses capitels to Halberstatt dorch nod unde schulde willen, dar
unse gotshus to desser tid grofliken mede besweret' is, ghebeden
hebben eine ghemeine landbede over al unse papheit unde manschop
unde over al unse riddere unde knechte burghere unde bure, alle
wonaftich in unsem vorbenomden Halberstatter lande, in desser wise,
dat se uns alle to unser unde unses gotshus nod to dessem male
to hulpe körnen willen unde gheven erer iowelk pape ridder unde
knecht van einer iowelken ledighen hove, de sin is, ses cruzecrossen,
unde van einer iowelken lodighen mark gheldes jarliker ghulde, de
he heft, wurvan he de heft, io van der mark neghen cruzecrossen.
Unde des ghelik schal ein iowelk borgher unde bur ok gheven van
sinen hoven unde van siner jarliken ghulde, wur he de heft. Unde
vortmer schal ein iowelk borgher unde bur van alle sime ghude,
wat he boven sodane hove unde ghulde heft, gheven io van der
mark unde der mark wert ghudes einen cruzecrossen. [2] Unde desse
bede alzo to gevende, als de artikele bewisen, enschulle we nemende
entsein eder los laten eder vor schulde schaden eder denst afrekenen
eder innelated. [3] Ok enschulle we van disser bede selven nicht
upnemen eder anderswen darvan icht upnemen laten, sunder de
darto ghekoren unde sat sint van der papheit unde der manschop,
de schullen dat upnemen unde utgheven unde handelen in aller wis,
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (149). Dizpozitio Achilles 1473. 871
alze de artikele utwisen, der de papheit unde manschop overein
ghekomen eint.
[4] Up dat desse bede nu to desser tid von unser» pap heit
unde manschop borgheren unde buren willichliken ghegheven werde
unde ok in neine navolghe eder wonheit ghetoghen werde unde
nicht mer gheeschet werde unde ghebeden, so hebbe we unde unse
oapitel vorgbenant derselven unser papheit unde manschop ghemein-
liken glielovet unde gheredet unde lovet unde reden en dat mit craft
desses breves, dat we se des ghelik bede edder hoveschot nicht mer
bidden willen. [5] Ok schal unser nakomeling nein dat mer bidden.
[6] Ok so schulle we unde willen desser selven unser papheit unde
manschop ridderen unde knechten, de uns nu desse bede gheven,
vorbat mer bi alle erme rechte vrigheit unde wonheit laten unde se
darane nichtes voreughen edder dreugnisse don unde schulleo se
alle unde er iowelken sunderliken truweliken vordedinghen keghen
allermalkem, wur en des riod is unde wur we dat vormoghen edder
vortbringhen kunnen.
[7] Desses to einer orkunde unde einer ghuden bekentnisse
hebbe we derselven unser papheit unde manscop dessen unsen openen
bref ghegheven beseghelt mit unsem unde unses capitels ingeseghel.
Datum anno Domini 1391 in vigilia s. Martini.
180 (149). Dispositio Acliillea. 1473 Febr. 24.
(Hausgeeetz des Markgrafen Albreeht Achilles von Brandenborg mit Feztzetzong
der Primogenitur für die Mark nebst Zubehör.)
Seit unserer 2. AufL nach dem Orig. (Charlotlenburg, KgL Hausarchiv),
doch unter Anwendung der Weizsöcker'schen Grundsätze and unter Verzioht
auf strenge Wiedergabe der sehr willkürlichen Vokalisation, welche besondere
Typen erfordert hätte; vgl. (A. Riedel) Codex dipl. Brandenb.; III. Haupt-
teil II. Bd. (1860) S. 76—86 u. Die Hausgesetze der regierenden deutschen
Fürstenhäuser hrsg. von Herrn. Schulze Bd. III (1883) S. 665 ff.
Wir Albreeht von gots gnaden marggrave zu Brandenburg
des heiligen Römischen reichs erzeamrer und curfurste, zu »Stettin
Pomem der Cassuben und Wenden herzoge, burggrave zu Nurem-
berg und fürste zu Rügen etc bekennen und thun kunt offenlich
mit disem brife vor allermeniglich, die in sehen oder hören lesen:
seite ms ln wir durch die gnad und zugabe des almechtigen gots
zu der wirde und höhe des curfurstenthumbs der mark zu Bran¬
denburg und auch zu denselben und andern unsem landen und
herschaften, die wir haben, kommen sind, bei den sich unser lieb
brüder und wir seint unsere lieben herrn und vaters seliger und
löblicher gedechtnüs tode als löblich curfursten und fürsten des
heiligen reichs bei und neben einander in solcher brüderlicher
trew lieb und einigkeit dermaß gehalten haben, das dieselben unser
curfurstenthum furstenthuoib land und leüte mit der hilf gotes
und auch durch solchs in erber furstenlicher regirung und gutem
wesen mit merung und aufung, auch glückseligem zunemen der-
84*
Digitized by
Go» »gle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
372
180 (149). Diapositio Achilles 1473.
selb«! unserr land und lewt also gehalten sind, das wir der göt-
lichen majestat biliich der und aller gnaden uns barmherziglich mit¬
geteilt lob ere und dank sagen, zusambtdem, das wir dabei auch
möglich vor awgen halten, zu herzen nemen und betrachten sollen
die grossen trew und lieb, so der obgenant unser lieber herr und
vater seliger zu unsern lieben brüdern und uns als seinen sönen,
auch den obgedachten seinen curfürstenthumen fürstenthümen lan¬
den und lewten gehabt und uns bei seinem leben geainet und in
fruntlich und brüderlich verdracht gesatzt hat (nach laut der brive
und Verschreibung von seiner lieb darumb gemacht und außge-
gangen, wie es nach seinem tode zwischen unserr gehalten werden
und bei einander sitzen sollen etc; des sich dann dieselben unser
lieb bruder und wir bis in ireu tode also gegen einander gehalten
und größlich empfunden haben, das uns allen und unser ieds landen
und leuten merklicher nutz und fromen davon erwachsen und körnen
ist, besunder gegen den merklichen sweren geswinden und grossen
ansetzen, die denselben unsern lieben brüdern seligen und uns seint
unsere lieben herrn vaters tode in manigfeltig weiß bei unsern
regirenden Zeiten zugestanden begegent und erzeigt sind und der
sich unser ieder mit gotes und des andern, auch seiner land lewt
und der seinen trost und hilf, die wir allwegen auß brüderlicher
lieb und trew, auch der hohen guten und vleissigen betrachtung
nach, die der obgnant unser lieber herr uud vater uns allen und
den landen zu güt durch das türnemen zwuschen unser aller seinen
soneh, wie obgemelt ist, gehabt hat, herzenlich und getrewlieh an
einander erzeiget und bewisen, also ufgehalten haben, das wir bißher
dadurch bei unsern landen und leuten bliben, die dadurch gemeret
und nicht gemindert sind), das alles angesehen und auch die¬
weil wir nu derselben unserr curfurstenthumb und furstenthumb
land und lewt einiger regirer und fürste sind uud uns der almechtig
got von seiner gütlichen miltigkeit mit sönen, die noch in leben sein,
begabet und begnadet hat, sein wir nit mit kleiner sorgfeltigkeit
fürdrechtig, sie bei unserm leben nach unserm höchsten und
besten verstentnus auch zu versorgen und fürzunemen, wie es die¬
weil wir leben und nach unserm tode mit denselben unsern sönen
und kinden, die wir itzünd haben und hirnach überkomeu mochten,
und auch mit den fürstenthümen und landen, die wir nach unserm
tode lassen, besteen und gehalten werden sol, zu unserm auch irem
und derselben land nütz fromen und besten, als wir uns des danne
denselben unsern kinden auch der herschaft und den landen schuldig
• zu sein erkennen. Und nachdem wir aus dem egedaehten unser»
lieben herrn und vaters seligen gütem löblichen nützlichen und wol¬
dinenden fürnemen empfintlich worden sind, was uns gebrüdern
seinen sönen und den landen nutz und güts dorauß entstanden ist,
so haben wir denselben seinen fußstapfen nachzuvolgen mit willen
wissen und volwort der hochgebornen fürsten unser lieben söue
herrn Johannsen und herrn Fridrichs als der eltsten durch besserung
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (149). Dispositio Achilles 1478.
373
fhdeB nutz aufnemens und merung willen ir selbst, auch unser und
irer l&nd lewt und gäter geordent gemacht und gesalzt, prdnen
machen setzen und wollen auch mit und in kraft diz briefs, das es
zwischen deu obgenanten uusern sönen und kinden, die wir itzund
haben und himach uberkomen mögen, sol gehalten werden, wie
hernach eigentlich von wort zu wort in disem brive begriffen und
geechriben stet, als danne die obgenanteu unser söne marggrave
Johanns und marggrave Fridrich solcher unser Ordnung und Satzung
mit rechter willekure und freiem gutem willen eingegangen und die
also und wie hernach geschriben stet für sich und ire erben stete
veete und unverbröchenlich zu halten zugesagt und mit hantgeben-
den trewen an rechter gesworner eid stat gerett gelobt und ver¬
sprochen haben. So haben wir und auch die hochgeborn fürstin
unser liebe gemahel fraw Anna marggrefin zü Brandenburg etc
mitsambt den obgnanten unsern zweien eltsten sonen marggraf Jo-
hannsen und marggrave Fridrichen uns der andern unser sone irer
bruder, die wir itzünd haben, auch der kinder, so wir noch künftig-
lich überkommen mögen, gemechtiget dise uns» teilung Ordnung
Satzung verdracht und einung getreulich zu halten, wie hernach
eigentlich geschriben stet:
[1] Zum ersten so ordnen setzen und Wollen wir, das nach
unserm tode, den der almechtig got nach seinem gotlichen willen
zu der sele Seligkeit lang zu verhüten gerüch, unserm eltsten sone
marggrave Johannsen und seinen menlichen elichen erben, ob er
die gewinnen und nach seinem abgang hinder im verlassen würde,
die mark zu Braudemburg mit allen iren landen lewten slossen
steten wiltpennen zollen gleiten gerichten manschaften lehenschaften
obrikeiten freiheiten gerechtigkeiten und allen andern zugehorungen
geistlichen und werntlicken nach laut unsers lieben herrn und
vaters seligen teilbrief und darzu auch alle die land stete und slofl
mit ir aller und iedes eren wirden nützen renten pechten zinsen
gülten herlichkeiten und zugehorungen, die seint unsers lieben herrn
vaters teilung zwischen unsern brüdern seligen und uns gescheen
zu der mark zu Brandemburg kommen und bracht sind, das ein teil
sein und demselben unserm sone marggrave Johannsen als dem
eltsten und seinen menlichen elichen erben volgen und'zusteen sol.
[1*] So sol 'das land zu Franken mit allen seinen slossen steten
manschaften lehenschaften wiltpennen zollen gleiten gerichten Obrig¬
keiten gerechtigkeiten herlichkeiten und aller ander zugehorung geist¬
licher und wemtlicher, wie wir das nach inhalt unsers lieben herm
und vaters teilungbrive ingehabt haben, und darzu die herschaft
Brawneck mit der stat Creglingen und allen andern obrikeiten ge¬
rechtigkeiten lehen manscheften zu- und eingehörungen, wie wir
das dann seint unsers vaters seligen teilung zu der gemelten her¬
schaft gehörig erkauft naben, mitsambt der stat Kitzingen alles und
iedes mit seinen eren wirden nützen renten zinsen und gülten an
weinen und andern, wie man es dann vormals gehabt und genomen
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
374
180 (149). Diapositio Achillea 1473.
• --‘rr
•ß'
hat, und aller ander herlichkeit. gerechtigkeit und zugehorung, auch
dem guldein-zoll zu Franken, den lehen zu Österreich und am Reine
der ander teil sein. [li>] Und das lant uf dem gebirge und in der
Voytland mit den andern zuges)agen stucken unter dem gepirge und
allen und iglichen seinen steten slossen lehenscheften manscheften
und zugehörungen geistlichen und werntlichen, auch mit allen eren
wirden nützen renten zinsen güiten wiltpennen zollen gleiten ge-
richten herlichkeiten obrikeiten und gerechtigkeiten, als danne solchs
alles und iedes unser lieber bruder marggrave Johanns seliger nach
ausweisung der versigelten teilbrive von unserm vater seligen dar¬
über ausgegangen innegehabt hat, sol der dritt. teil sein. [i c ] Und
die bede itzgenanten land zu Franken und uf dem gebirge sollen,
zwischen den andern unsern zweien sönen marggrave Fridrichen
und marggrave Sigmunden oder ir jedes Dienlichen elichen erben,
ob sie davor abgangen wern und die hinter in verliessen, nach
unserm tod uf ein loß geteilet werden; und welehs ir iedem durch
das loß zufellet, sol er für seinen teil annemen inhaben und be¬
halten one allerlei einrede oder Widerwertigkeit. [l d ] Doch so
sollen alle berkwerk, die man in beiden landen zü Franken und
uf dem gebirge itzünd hat oder hinfür gefunden wurden, auch
das keiserlich lantgericht zu Nuremberg den zweien unsern sönen,
die dieselben zwen teil zu Franken und uf dem gebirge haben
werden, und iren menlichen elichen erben gleich zusteen, uf das
sie dieselben ir land und lewt desterbas gehalten hanthaben schützen
und schirmen mögen.
[2] Sich sollen auch die giiauten unser sone alle und ire
erben bei unserm leben und nach unserm tode eins tittels gebrauchen
und schreiben und heim und schilt gleich füren. Aber nach unserm
tode, den got lang vorhüte, sol unser sone marggrave Johanns als
der curfürste oder, ob er mit tod abgieng (do der almechtig got
lang vor sei), sein eltster leiplicher elicher son, ob er den einen oder
mer hinter ime verließ oder ob er on menlich elich erben stürbe,
der auß den andern unsern sonen obgnant, der die mark inhaben
würde, den zepter füren und sich schreiben des heiligen Römischen
reichs erzcamrer und curfurste mitsambt den andern titeln, wie er
sich vor geschriben hat, und sollen sich die andern des titels zu¬
schreiben und der wapen zu füren gebrauchen, wie vor stet.
[3] Wir orden setzen und wollen auch, das die obgnanten
unser drei söne marggrave Johanns marggrave Fridrich und marg¬
grave Sigmund alle und ir ieder von den obgeschriben landen
allen in der mark zu Brandemburg im land zu Franken und uf
dem gebirge erbhuldigung haben, der mit einander in gesamelter
hant sitzen, die auch semptlich vom reich empfahen und haben
sollen, als wir und sie des löblich gefreiet und privilegirt sind; und
sol in ir iedes zugeteiltem land, so wir mit tode abgangen sind, von
der lantschaft und undertanen gemeinglich die huldigung, die sie
ir iedem thun, also gescheen und genomen werden: ,Wir huldigen
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (149). Dispoeitio Achilles 1478.
87 $
globen sweren und thün dem irleuchten hochgebornen fürsten und
hem herrn Johannsen marggraven zu Brandemburg des heiligen
Römischen reichs erzcamerer und curfursten etc unserm gnedigen
herra und seinen menlichen leibs-lehenserben zuvorauß und darzü
auch den irleuchten hochgebornen fürsten und herm herrn Fri-
drichen und herrn Sigmünden marggraven zu Brandemburg etc ge¬
brüdem und im menlichen leibs-lehenserben ein rechte erbhuldigung
nach laut veterlichs Vertrags und keiserlicher versamlung, wie danne
solchs die brive darüber ausgangen eigentlicher zu erkennen geben
und inhalten, dem obgenanten unserm gnedigen herrn marggrave
Johannsen und seinen menlichen leibs-lehenserben zuvoraus und,
so er nimmer wer, auch nicht menlicher leibs-lehenserben hinter im
verlies, den obgnanten seinen brüdern und irn leibs-lehenserben als
unsera natürlichen erbherren getrew gewärtig und gehorsam zu sein,
iren fromen zu werben und iren schaden zu wenden, getrewlich
und on geverde, als uns got helf und die heiligen*. Also sol ir
iglicher herre die huldigung in seinem teil lands nemen und die
uf in und sein erben zuvoraus und darzu auch uf die andern
seine brüdere und ire erben gescheen lassen, wie vor geschriben
stet, damit sie der nach laut diz unsere Vertrags allwegen mit ein¬
ander in versamlung sitzen und bleiben, getrewlich und on geverde.
[4] Welcher auch für und für unter unserm gesiecht zu einer
ieden zeit der curfürete ist, der sol von Römischen keisera konigen
und kurfureten sein bestetigung von sein als eins curfursten und
von aller seiner erben brüder und irer erben und vettern wegen
sameutlich nemen umb Ursachen willen, die nicht not sind zu
schreiben.
'[5] Und ob es zu feilen körne, das der gnanten unser sone
einer oder zwen mit tod abgiengeu und einen oder mer menlicher
elicher leibserben hinter in verlassen würden, so solt iglicher son
seinen vater erben. Ob es idoch, ee wir mit tod abgangen sein,
zu dem falle kome, sol gleichwohl nach unserm tode iglicher elicher
son seinen vater erben, obwol derselb sein vater ee danne wir mit
tod abgangen were. Wo aber geschee, das der obgenanten unserr
dreier sone einer oder mer, die wir itzünd haben, bei unserm leben
stürbe etc und nicht menlicher elicher erben hinter im verließ, so
wollen wir doch, wo wir andere dannoch drei söne haben, das die
drei teil mit denselben uusern dreieu sonen und ir iglichs menlichen
eliehen leibserben gehalten werden sollen, wie vor stet. Doch ob
es zu dem falle körne, das unser sone marggrave Johanns, dem ais
dem eltsten das curfurstenthumb und die land der mark zu Brandem¬
burg, wie vor gerürt ist, zu seinem teil werden sol, vor den ob¬
genanten unsem söneu seinen brüdern mit tod abging und nicht
menlicher elicher leibserben nach im verlies, so ist unser meinung
orden setzen und wollen auch, das alsdann der eltst unser sone nach
im haben sol das curfurstenthumb und die land der mark zu Bran¬
demburg an seins teils stat, den er hett oder der im wie obstet ge-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
376
180 (149). Dispositio Achiliea 1473.
fallen solt, und der elter unser sone, der geistlich worden sein solt,
den wir hetten upd Hessen, sol an sein stat zu dem teil, den er im
land zu Franken oder uf dem gebirge gehabt hett oder im werden
solt, körnen und dabei bleiben on der andern irrung eintrege oder
hindernus und sol damit für und für gehalten werden von einem
unserm sone üf den andern; doch das nicht raer dann drei die
eltsten unserr sone der obgenanten dreier land werntlich regirend
fürsten sind und ir igHchs und seiner erben halben gehalten werden,
wie ob begriffen ist. Liessen wir aber nicht mer dann zwen wernt-
Hch sone und die andern wern mit tod abgangen, das sie nicht men-
Hch elich erben hinder in verlassen hetten und das die uberigen
unserr sone als tief geistlich worden wern, das sie nirner wernt-
Hch werden mochten, so sol die mark zu Brandemburg mit allen irn
zugehorungen (wie ob gerurt ist) ein teil und beide land zu Franken
und uf dem gebirge der ander teil sein; und sol der eltst unserr
sone die wale haben zü nemen, welchen der itzgenanten teil einen
e* wil; und welchen er nimbt, sol der ander teil dem andern seinem
bruder volgen und ieder teil bei seinen eren wirden nutzen renten
zinsen gülten herHchkeiten und zugehorungen unverendert bleiben,
und kein teil dem andern nachgeben, als ob sein teil besser oder
nützUclier danne der ander sein solt. Doch ob in dem teil landes
icht schuld wern, die der verstorben gelassen hett, die sollen sie
gleich mit einander bezaln, angesehen da3 sie die parschaft (wie
hernach stet) gleich mit einander teiln sollen. Ob es auch zu solchem
falle kome, dieweil der gnant unser sone marggrave Johanns lebte
und das er als der eltste den einen teil beider land zu Franken und
uf dem gebirge welen und nemen wolt, so sol er dem andern seinem
bruder oder seinen menlichen erben das land der mark zu Brandem¬
burg lediglich unversätzt und unverpfant dagegen ein- und über¬
geben siinder argüst und on geverde. Sie sollen auch in der naeh-
volgenden einung mit einander sitzen und bleiben. Upd ob es zu
dem falle, körne (das got der almechtig gnedigüch gerüch zu ver¬
hüten), das nicht mer dann ein sone werntlich und die andern so
tief geistlich wern, das sie nicht werntlich werden möchten, so sol
derselb werntlich sone und seine erben die land in der mark zu
Brandemburg auch zu Franken und uf dem gebirge alle mit allen
iren zugehorungen besitzen innenhaben und behalten, und die geist-
Hchen an denselben landen und lewten allen und ieden keinen
teil haben.
[6] Wir setzen orden machen und wollen auch, ob wir durch
die gnade und gäbe des almechtigen gottes mer danne drei sone
auch tochter nach unserm feode hinder uns unberaten verliessen,
das die andern unser sone ir bruder semptlich dieselben unser un¬
beraten sone und tochter mit einander beraten helfen sollen, die
sone alle in geistlich steende und die unberaten tochter in geist¬
lichen oder weltlichen steenden, wie wir dann das geordent hetten,
zu versehen oder, ob wirs nit geordent hetten, wie sie auß brüder-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (149). Dispositio Achillea 1473.
377
licher trew erkennten. Welche unser tochter auch beraten und
nicht außgericht wem, die sollen sie sambtlich außrichten des, des
man sich von iren wegen versehriben und verpflichtet hat, angesehen
das dieselben unser drei werntlieh sone alle Bereitschaft golt und
Silber gemünzt und ungemünzt unter sich gleich teiln sollen, einem
als vil als dem andern, wo wir anders sovü in leben sind; wem ir
aber minder, desgleichen. Aber mit den kleinsten und Silber¬
geschirr, das wir oder unser sone in der mark zu Brandemburg
uberkomen, sol in der mark bleiben; und was wir oder unser sone
de6 in den landen zu Frauken und uf dem gepirge uberkumen, sol
dabei bleiben; und die so geistlich bleiben, es sein sone oder tochter,
Süllen nichts doran haben. Doch orden setzen und wollen wir, alle-
dieweil unser unberaten sone einer oder mer, der oder die als ob
steet geistlich werden sollen, mit bisthümen nicht versehen sind,
das die andern ir brüder, die werntlieh sein und die lant wie ob
gerürt ist inhaben, sie zu schule oder uf iren pfründen versorgen
und ir einem eins ieden jars tausent Reinisch guidein geben sollen,
solang bis sie mit bisthümen versehen werden; und den tochtern, so
zu geistlichem stand und in closter kommen, süllen unser werntlieh
sone ir brüder ir iede mit zweihundert Reinischen guldein leip-
gedings versorgen und versehen on geverde. Wir orden meinen
setzen und wollen auch, das unsern tochtern, die wir nach unserm
tode hinter uns unberaten verlassen, auch die tochter, die unser sone
elich uberkumen und in elich steend beraten würden, ir dheiner über
zehentausent Reinisch guldin zu heiratgut pflichtig sein sol zu
geben, darzu ein zimliche fertigung nach irer brüder oder vaters
(die oder der sie also beraten würden) eren, und das sich auch ir
iede, ee sie elich beigeslafen hat, nach aller notturft in der besten
form verzeihen sol veterlichs muterlichs und bruderlichs erbs; doch
sol er weder land oder lewt darzu vergeben.
[7] Wo auch der obgenanten unserr eltsten dreier son marg-
grave Johanns marggrave Fridrich oder marggrave Sigmund einer
oder mer on menlich elich erben, dieweil wir lebten, abgingen, so
wollen wir doch in obgeschribner maß, das die eltsten dornach
werntlieh werden, damit alwegen drei, sofern ir anders so vil sind,
werntlieh bleiben; sein ir danne zwen, dieselben zwen teil haben
und es halten nach laut des alters und wie vorstet on geverde.
[8] Wir orden mainen setzen und wollen auch, das keiner
unser sone noch ir keins erben von den obgenanten udSera landen
leuten slossen steten oder irn zugehorungen noch anderm, das sie
von uns ererben, nichts noch keinerlei vergeben oder uf feile noch
zu urtet versetzen oder verkaufen sollen bei den obgedachten pflich¬
ten. Sie sollen des auch weder semptlich oder sünderlich kein macht
haben zu thünde in dhein weis. Was sie aber zu den landen bringen
odter das in von angefellen zustünde, mit demselben mögen sie
handeln nach alter löblicher gewonheit.
[9] Was auch ir iglichem, so er elich wirdet. zu seiner haws-
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
378
130 (149). Diapoaitio Achillea 1473.
frawen heiratsguts zusteeu wirdet, das sol er behalten und in seinem
teil landes anlegen und gebrauchen nach seinem nutz und besten
on der andern -eintrage irrung oder hiudernus. Dagegen sol er auch
dieselben sein ha ws frawen in seinem teii lands verweisen on entgelt-
nus der andern seiner briider und irer erben on alles geverde.
[10] Der obgeuauten unserr söne sol auch keiner, dieweil wir
in leben sinu, dnein schuld machen; welcher die aber machen würd,
sol er selbst nach unserm tod von seinem teil bezaln on hilf oder
entgeltnus der andern. Was aber wir schuld veriiessen oder nach
unserm leben machten durch uns selbst oder unsern bevelh, die
sollen sie gleich mit einander bezaln, nachdem sie das golt und
siiber gemünzt und ungenmnzt wie vorstet gleich mit einander teiln.
[11] Und umb allen hawßrat, auch allen gezewg von haubt-
püehsen und ander püehsen und geschoß pulfer stein pfeil und
anders, das darzü gehört, wollen setzen und orden wir, was des
alles und iedes in der mark zu Branclemburg ist, das es unserm
sone, der die mark innen haben wirdet, und bei denselben landen
bleiben sol; so sol desgleichen aller hawßrate und aller gezewg
von püehsen püiver geschoß und alietn anderrn darzu gehörig, das
wir unter und uf dem gebirge haben, bei denselben landen bleiben,
und sollen es unser beid sone, den dieselben land zugefallen, gleich
mit. einander teiln on geverde.
[!2j Wir orden setzen und wollen auch, das alle privilegia von
bullen hautfesten und andern briven, die, zu der mark zu Brandem-
burg und denselben landen gehörn, in der mark bleiben, und durch
den, der die mark iunen hat, der herschaft und den landen zu gut
getrevvlich verwäret werden sollen, wo und wie in das am aller-
bequemlichsten sichersten und besten bedünket. So siillen alle privi¬
legia bullen hantvesten und ander brive, «he zu dem land zu Franken
gehurn, zu Cadolzpurg und die, so zu dem gebirg gehorn, zu Plassem-
berg ligen und verwäret sein, in allen zu gut und zu ir iglichs
notturft, so oft es sich begibt, einem als gemein als dem andern.
Und welcher der dreier unserr sone einer oder ir erben des andern
privilegia bullen oder brive eins oder mer zu sein (»der seins lands
notturft in der mark zu Brandemburg zu Franken oder uf dem
gebirge notturftig sein würde, die sollen im von dem oder den
andern gelihen werden; doch so sie der gebraucht hat, dem sie ge-
liheu wereij, sol er sie dem oder den selben, der oder die im sie
geschickt oder gelihen hetten, unverhindert zum förderlichsten wider¬
schicken und antworten, des dann der, der sie entlekeut, dem der im
die leihet, allwegen einen goungsamen bestair thün und machen
sol, das es also geschee on geverde. .
[J3] So sol es gehalten weiden mit dem heiligthum gefessen
und andern gots gezirden also: was des uf unserm sloß zu Tanger¬
munde und im sloß zu Colne an der Sprew ist, sol an denselben
beiden enden unverrückt und un verenden bleiben, und was des zu
Digitized by
Gck igle
Original ffom
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (149). Dispooitio Achilles 1473.
379
Plassemberg ist, sol an demselben ende bleiben unverändert, got
dem almechtigen zu lobe, den landen zu Glückseligkeit und in allen
gemainsamlich zu eren und gut getreulich und on geverde.
[14] Auch orden setzen meinen und wollen wir, ob der ob-
genanten unserr werntlichen son einer stürbe und unmündig kinder
(das allein sone oder son und töchter wern) hinder im verlassen
würde, so sollen der oder die andern sein wernüiche brüder der¬
selben kinder Vormünder sein; doch sollen sie in des verstorben
bruders teil landes, das denselben gelassen kinden zustet, rete ordnen
und setzen, die mit dem irn umbgeen und getrewlich handeln; und
das man auch, von denselben eiDS ieden jars rechenschaft neme und
mit vleis darein gesellen, damit in das ir fürgespart werde; und sie
sollen auch denselben kinden das ir ausserhalben ir der kinder selbs
Sachen nichts onwerden on geverde. Begebe sich aber, das ir einer
stürbe und lies keinen son, newr tochter, und wer’ es der in der
mark zu Brandemburg, so danne nach laut und inhalt unserr ordr
nung wie vorstet unser eltster sone nach im an sein stat zu dem
selben lant kommet, sollen dieselben töchter auch von demselben
land außgestewrt oder in geistlioh steend versorget werden mit der
anzai und wie ob bestimbt ist. Desgleichen welcher unser son einer
im land zu Franken oder uf dem gebirg mit tod abging und newr
tochter hinder im verlassen würde, sol der eltst unser sone, der
geistlich werden solt und an sein stat zu demselben teil lands komet,
desselben abgangen seins bruders nachgelassen töchter wie vor ge»
rürt ist auilstewrn oder in geistlich steend versorgen. Korne es aber
zu dem falle, das nicht mer danne zwen auß unsern sönen, die
wemtlich wern und bliben, dadürch es zu den zweien teiln wie vor
geschriben ist kumrnen mußt, und der eltst unter in nach der wule.
die er haben sol, der einen nomen würde, welcher danne des alb-
gangen teil beheldet, desselben nachgelassen tochter sol er auch auß-
stewrn und beraten, wie vor stet. Desgleichen ob es den fale ergriff
(das got gnediglich verhüte), das zu den landen allen nicht mer
danne einer wemtlich und in leben were, derselb solt der andern
abgangen tochter alle, die sie hinder in verlassen wurden, beraten
und außstewern in obgeschrfbner mas und es getrewlich und veter-
lich mit in halten, als ob sie sein leiplich tochter wern.
[151 Und uf das alles und auch darumb, das die gnanten unser
sone und ire erben kunftiglich bei solcher obgeschriben unser ver-
draeht Ordnung und Satzung auch sunst in all wege dester brüder¬
licher freuntlieher und eintrechtiglicher sein und bleiben mögen,
als dann unser lieber herr und vater seliger solchs auch zwischen
unsern lieben brudern und uns geordent gesatzt und gemacht hat.
dorauß uns allen, auch unsern landen und lewten vil guts entstanden
ist, so orden setzen meinen und wollen wir, das die obgenanten
unser liebe sone und ir erben bei der pflicht und glubde, die sie
in vor und nach gerurter mas angezeigt gethan haben, einer.den
andern mit ganzen steten guten waren und brüderlichen trewen,
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
380
180 (149). Dispositio Achilles 1478.
such in beeunderm gutem freuntlichen willen, halten eren fürdern
verantworten und ir einer des andern schaden warnen und verhüten,
sein bestes mit Worten und werken getrewlich furnemen und an
einander zu ir aller und ir iedes nöten anstössen kriegen sachn und
gescheften gegen meniglich, nimants noch nichts dorin außgenomen,
getrewlich mit leib und gute landen und lewten beholfen geraten
und beigestendig sein mit ir selbs leiben zu zugen zu gesessen oder
zu teglichem kriege, wie danne das dem oder den andern am aller-
fürtreglichsten und nützlichsten ist und im zu denselben seinen
kriegen .Sachen und gescheften am basten dinen mag, als ob es ir
iglichen selbst berürt und sein eigen sach were, als es auch ist und
sein soll. Und auch sünderlich ob sich begebe, wie das geschee
oder zukome, das iemants, wer der oder die wern, die die obge*
nanten unser söne oder ire erben von iren obgeschriben landen und
furstenthumen semptlich oder sunderlich, die sie nach unserm ab-
gang haben oder iurnach uberkomen wurden, oder von iren Obrig¬
keiten freiheiten gerechtigkeiten wiltpennen gleiten zollen gerichten
eren wirden oder inhabenden landen lewten und gutem dringen oder
notigen wolten, darzu sollen sie alle und ire erben an einander mit
ganzen trewen beholfen beigestendig und geraten sein mit allem
irem vermögen, das ir iglicher dabei bleibe getrewlich und on alles
geverde. Wenn auch ir einer des von dem andern ermant wirdt und
im also zu hülf zuzeuhet, sobald als danne derselb, der gemanet ist,
des oder der andern seiner bruder oder seiner erben, dem oder den
er zu hilf zewhet oder schicket, land berürt und darein mit seinem
volk und zewg kummet, so sollen der oder die, von dem oder den er
umb hülf gemanet wer, in mit seinem volk und zewg in seinen oder
iren kosten empfahen und annemen und in ongeverlich zimlich not-
turft geben, als lang er oder sein volk bei im ist. Was aber derselb,
der die hülf thüt mit seinem volk in solchen kriegen Schadens
empfieng und neme, denselben schaden allen solt er selbst leiden
und tragen und darumb an den oder die, den er zu hülf gezogen
wer, kein vordrung haben noch thun in dhein weiß. Würden auch
in solchen krigen icht sloß oder stete eins oder mer gewonnen, in
welchs land das geschee, und inner oder außer lands wer gelegen,
sollen solch sloß dem, dem die volg und hülf geschieht, und seinen
erben bleiben uneinsprechenlich des oder der andern, die im zu hülf
gezogen weren, und seiner erben on alles geverde. So auch die ob¬
genanten unser sone oder ire erben einer dem andern zu dinst. oder
in iren gescheften und Sachen zü felde kommen, was sie danne
gereisiger gefangner eroberten und gewonnen, dieselben gefangen
sollen unter in geteilet werden nach anzal der gereisigen, die ir ieder
im velde und dabei gehabt hett one geverde, angesehen das im ir
ieder selber für schaden stet; was aber von bürgern oder gebawren
gefangen, auch Schätzung, prantschatzung oder anders, das in ein
kuchen gehört, erobert und gewonnen wurde, sol dem bleiben, der
den kosten heldet und gibt, ön geverde. Und was nach altem her-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
180 (149). Di8po8itio Achillea 1473.
381
komen der land aii ein pewt gehört, sol doran volgen und gefallen
on eintrag unser sone.
[16] Die obgedachten unser lieb sone noch ire erben sullen aucli
mit einander zu vehden und kriegen nicht kummen von keinerlei
sach noch von iemants anders wegen sie selbst oder ander berürende,
sunder ob spenne oder zwitrecht zwuschen ine entstunden, so sol ir
iglicher zwea seiner rete darzü geben und orden und die zu einem
ieden mal. so oft des not geschee und zu schulden körne, an ein
jtfat dir selben land am gelegensten, zwischen den solch zwitrecht
entstanden were, zu tagen schicken; und möchten sich die vier nicht
geainen, so sol der dritt bruder ein obman sein. Wo aber der brüder
nicht mer wem dann die zwen, zwüscbeti den die spenne und zwi¬
trecht entstanden weren, sol der clagend bruder auß des andern
beerbten besessen. reten und mannen in desselben landen gesessen
einen obman kiesen und nemmeu. Und was danne die fünf oder der
merer teil unter in umb solch ir spenne und zwitrecht nach clag
und antwurt im rechten erfinden und erkennen, ob sie sie sunst
gütlich nit vertragen mögen, dabei sol es alsdanne bleiben und von
in und irn erben in obgeschribner mas also gehalten werden. Doch
sol die rechtfertigung in der nechsten jarsfrist geendet werden
ongeverlich, und keiu teil dem andern das geverlich verziehen.
[17] Auch ob der obgnant unser sone oder irer erbeu eins ritter
oder knecht, mann oder underthanen, geistlich oder werntlich, binnen
oder ausser lands gesessen, zu des oder der andern herrn oder zu
seinen oder irn rittern knechten mannen oder underthanen geistlichen
oder werntlichen persoueu zu sprechen gewönnen, so sollen sich
ritter knecht und manne von dem oder den andern herren und seinen
oder iren rittern knechten und mannen vor des oder derselben herrn,
dem oder den sie zustunden, erbern reten an recht benügen lassen.
Were es aber gein des oder der herrn eins oder mehr underthanen
bürgern oder gebawrn oder geistlichen personen, von dem oder den
sol man sich an recht benügen lassen an den enden und steten und
in den gerichten, dorin ein ieder gesessen ist, und von den geist¬
lichen an den enden,* do sie es pillich pflegen; und sol solchs nicht
weiter noch zu keinem Unwillen oder veintschaft wachsen oder ge¬
zogen werden in dheiu weise. Were es aber gegen einer gemeineu
stat, von den sol man sich an recht benügen lassen von irem herren,
dem sie züsteet, und seinen erbern reten. Und über solch obge-
schribeu außtrege sol auch der herrn keiner des anderen underthanen,
weder geistlich noch werntlich, inuer oder auaser landes gesessen,
nicht vergewaltigen oder verunrechten on alles geverde.
[18] Wir orden setzen und wollen auch, das unser obgenanten
Sone oder ir erben dheiner dem andern nach seinen slossen steten
landen oder lewten nicht stellen noch in keinem geverde oder wider
des andern willen im zu schaden die nicht einnemen sol, sunder ir
iglioher sol des andern land lewt und gut so getreulich vleissiglieh
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
382
180 (149). Dispositio Achillea 1473.
and ernstlich schützen schirmen und hanthaben als sein eigen lani
lcwt und gute, so oft des not geschieht, on alles geverde.
[19] Wir orden m&inen setzen und wollen auch, das die obge¬
nanten unser sone und ir erben mit nimant keinerlei puntnus oder
einüng eingeen sollen, es sein danne die andern unser sone ir brüder
und ir erben auch mit begriffen oder sie ir land und lewte dorinne
außgenomineu, alle arglist und geverde hirinnen genzlich außge-
schiden.
[20] Und darumb, das auch solehs alles und iedes also und wie
ob stet in allen seinen stücken punkten artikeln und inhaltungen
von allen unsern sonen und kindern, die wir itzund haben und
liirnach uberkommen, würden, auch ir aller und ir iedes erben verg¬
lich und unverrückt gehalten werde on irrung oder einfrege, so
mechtigen wir marggrave Albrecht obgenanter und wir Anna sein
eliche gemahel marggrefin zu Brandern bürg, zu Stettin Pomern der
Cassuben und Wenden herzogin, burggrefin zu Nureniberg und
fürstin zu Bugen, und wir Johanns und Fridrich von denselben
gnaden gotes marggraven zu Brandemburg, zu Stettin Pomern der
Cassuben und Wenden herzogen, burggraven zu Nuvemberg und
fürsten zu Bugen ire sone uns alle semptlich mit einander der andern
unser zweier sone und brüder marggrave Sigmunds und marggrave
Jorgen und auch der andern unser kiuder und geswistret, die wir
itzund haben und durch die gnad und gäbe des almechtigen noch
überkummen wurden, gereden und versprechen auch für dieselben
unser kindere und geswistret alle in irem namen und von iron
wegen, mit zeitigem rate und wolbedechtlich in kraft diz briefs, so
gereden globen und versprechen wir obgenante Johanns und Fridrich
gebriidere für uns selbst und unsere erben bei unsern fürSteniichen
wirden eren und trewe an eins rechten gesworn eides stat solch
teilung Ordnung Satzung verdracht und einung wie hievor geschriben
stet in allen iren stücken punkten artikeln und inhaltungen stete
veste und unverbrochenlich zu halten zu volziehen und mit dheirien
Sachen handlungen oder teten (wie die iemants erdacht oder erfunden
hett oder liirnach immer erdenken oder erfinden könt oder mocht)
dawider nimmermer zu sein oder zu thün oder schicken getan werden,
noch das iemants von unsern wegen zu thün bevelhen verbeugen
oder gestatten weder mit recht noch on recht geistlicher oder w'ernt-
licher richter oder gericht in dhein weis, und ob iemants dovjider
sein oder thün wolt, dagegen getrewlich und ernstlich bei einander
zu halten mit landen lewten und allem unserm vermögen, sunder alle
arglist und genzlich on alles geverde.
Und des zu warem offenen urkunde steter haldung und be-
kreftigung alles obgeschriben so haben wir obgenante marggrave
Albrecht curfürste, Anna sein eliche gemahel, Johanns und Fridrich
ir sone für uns alle unser erben und naehkomen unser iglichs sein
insigel an disen brive lassen, henken.
Digitized by
Go», igle
Original frum
UNIVERSITY OF MICHIGAN
181 (160). Priv. f. Prüm 861. 182 (161). Prir. f. St Denk 866. 383
Gescheen und geben zu Colne an der Sprew am mittwoch
sand Mathias des heiligen zwelfboten tag nach Christi- unsere lieben
herrn gebürt vierzehenhundert und dornach in dem dreiundsiben-
zigisten jaren.
181 (150). K. Lothars Markt- o. Münz-Verleihung für Kloster
Prüm. 861 Juli 28.
Aus (H. Beyer) Urkundenbuch zur Geschichte der . . . mittel-
rheinischen Territorien Bd. I (1860) S. 100 Nr. 96.
In nomine omnipotentis dei et s&lvatoris nostri Ihesu Christi.
Hlotharius divma preveniente clementia rex. Si utilitatibus eccle-
siarum dei studiosius providentiam adhibemus, morem exequimur
piissimorum regum idque ad emolumentum animse nostrae prödeste
minime ambigimus. Idcirco omnium fidelium sanctse dei ecclestse
ac nostrorum presentium videlicet et futurorum noverit industria,
quia Ansboldus Prumiacensis mona3terii abba nostris serenissimis
innotuit auribus, quod ipse locus proptor mercati et monete longin-
quitatem non modicum patitur discrimen; unde petiit dementiam
magnitudinis nostrse, ut licentiam in loco, qui vocatur Romari-villa,
noa procul ab eodem monasterio sito, mercatum et monetam ad
utilitatem eiusdem loci fieri non dedignaremus. Cuius peticioni
ob reverentiam domni et salvatoris nostri Ihesu Christi et remedium
animse nostrse libenter adquiescentes has nostrae pietatis litteras fieri
decrevimus, per quas statuentes deoernimus atque iubemus, ut ab-
hinc inantea in predicto loco mercatum habe&ut more humane, et
moneta ad bonos et meros denarios perficiendum fiat, et nulla pars
publica inde teloneum vel aliquam exactionem exigat, sed in utili¬
tatibus eiusdem sancti loci vel fratrum ibidem deo militantium in
futuro perseveret. Et ut hsec nostne concessionis auctoritas inviola-
bilis perseveret, de anulo nostro subter iussimus sigillare et manu
propna firmavimus.
Signum Hlotharii gloriosissimi regis.
Rotmundus notarius recognovit et scripsit.
Data 5 kal. augusti anno Christo propitio regni domini Hlo¬
tharii regis 6, indictione 9. Actum Aquisgrani palatio regio; in
dei nomine feliciter amen.
182 (151). Ludwigs des Deutschen Immunit&ts- und
Schutzprivileg für Güter und Markt des Klosters St. Denis.
866 Juli 28.
Aus Wfirttembergiscbes Urkundeibuch Bd. I (1849) S. 166f.
[1] In nomine sanctse et individnse trinitatis.' Hludowicus
divina favente gratia rex. [2] Si liberalitatis nostrse munere locis
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
384 182 (151). Markt-Sctratzprivileg für St Denis 866.
deo dicatis quiddam conferimus beneficii et neoessitates ecclesiasticas
ad petitiones servorum dei nostro relevamus iuvamine atque regali
tuemur munimine, id nobis et ad mortalem vitam temporaliter transi- '
gendam et ad aeternam feliciter obtineadam profuturum liquide
credimus. [3] Idcirco comperiat omnium fidelium nostrorum tarn
praesentium quam et futurorum sollertia, quia vir venerabilis pro-
pinquus videUoet et aequivocus noster Hludowicus abba petiit celsi-
tudinem nostr&m, ut quasdam cellulas sitas in Alamannia, Hetsiiinga
in pago Neehragawe super fluvium Nechra, ubi sanctus Vitalis con-
fessor corpore requiescit, et Harbrittinga in pago Rehtsa, ubi sanctus
Veranus corpore requiescit, et Hadalongoella in pago Heegewa, ubi
sanctus Georgius corpore requiescit, ad ius et potestatem monasterii
pretiosissimorum Christi martyrum Dionysii Rustici et Eleutherii
pertinentes, quia a reliquis supradictorum martyrum rebus longe
sepositae erant, sub nostro munimine et defensione cum rebus et
hominibus ad se pertinentibus vel aspicientibus consistere fecissemus,
ut nostrae immunitatis auctoritate deinceps ab inquietudine iudi-
ciariae potestatis ipsae munitae ac defensae fuissent oellulae. Similiter
autem et de rebus in Mortonogowa et Brisikagawa ad praedictum
monasterium sancti Dionysii aspicientibus fieri petiit. [4] Cuius
petitioni assensum praebuimus et hoc nostrae auctoritatis praeceptum
erga ipsas cellulas ac supradictas res immunitatis atque tuitionis
gratia pro divini cultus amore et animae nostrae remedio fieri decre-
vimus. Per quod praecipimus atque iubemus, ut nullus iudex publi-
cus vel quislibet ex iudiciaria potestate in ecclesias aut loca vel
agros seu reliquas possessiones, quais moderno tempore in quibus-
libet pagis vel territoriis infra ditionem regni nostri iuste et lega-
liter memoratae tenent vel possident cellulae, vel ea quae deinceps
in iure ipsarum cellularum voluerit divina pietas augeri, sub quibus-
libet inlicitis occasionibus aut fideiussores tollendos aut homines
ipsarum cellularum tarn ingenuos quam servos super terram ipsarum
commanentes iniüste distringendos nec ullas redibitiones necnon et
in his, quae in Mortonogowa et Brisikagawa preciosus Christi martyr
Dionysius iure habere in praesenti videtur vel deinceps iuste ad-
quirere potest, nostris nec futuris temporibus ingredi audeat nec ea,
quae supra memorata sunt, penilus exigere praesumat. [5] Similiter
et merchatum, quod in praedicta oellula Hetsiiinga in praesenti habe¬
tur et quod tempore clarissimi avi nostri Karoli ac domni genitoris
nostri Hludowici piissimi augusti fuit, sub nostra tuitione volumus
consistat, ut nullus de quolibet negotio ex eo teloneum per vim aut
per aliquam potestatem auferre praesumat, sed ipsum teloneum et
omnia, quae supra memorata sunt, cum omnibus sibi subiectis et
rebus vel hominibus ad se aspicientibus vel pertinentibus supra-
dicto coenobio sancti Dionysii vel monachis ibidem deo deservien-
tibus in eorum usus nostra auctoritate permaneant sub tuitionis
atque immunitatis nostrae defensione. remota totius iudiciarise po¬
testatis inquietudine, quieto ordine valeaut possidere atque pro in-
Digitized by
Go^ gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
183 (162). Borgbann l Corvey 940. 184 (163). Markt f. Corvey 946. 385
coiumit&te nostra coaiugis ac prolis seu etiam totius regni a deo
nobia conlati dei immensam cleraeotiam devotiug iugiter exorare.
[6] Et ut haec auctoritas per futura tempora incoucussam et invio-
labilem obtineat firmitatem, mauu propria nostra subter eam firtna-
vimus et anuli uostri impressione assignari iussimus et dilccto filio
nostro Karolo eam firmare prsecepimus.
Signum domni Hludowici serenissimi regia. Signum Karoli.
Hebarhardu8 notarius ad vicem Grimaldi recognovi et aubacripsi.
Data quinto calendas augusti anno 34 regni domni Hludowici
serenissimi regia in orientali Francia regnantis, indictione 14. Actum
Reganesburc civitate regia; in dei nomine feliciter amen.
188 (152). Ottos I Verleihung des Burghauns für die Abtei
Corvey. 940 April 19.
Aue Mon. Germ, hist Dipl reg. Germ. Bd. I (1884) S. 114.
In nomine sanctae et individuse trinitatis. Otto divina favente
clementia rex. Si petitionibus, quae pro utilitatibus sanctorum nobia
suggeruntur locorum, adsensum prebuerimus. non solum regiuro
morem decenter implemus, aed eosdem qui precantur ad servitium
nostrum promptiores efficimus et (quod maximum nobis prodesse
profieuumque manere optamua) ad aetemae remunorationia emoiu-
mentum excrescere liquido credimus. Idcirco noverit omnium fide-
lium nostrorum preaentium et futurorum sollertia, quomodo noa ob
amorem dei et aniraae nostrae debitorumque nostrorum remedium
neenon et interventu coniugis nostrae dilectae concessimus, ut omnes
abbate6. qui super monachos in Nova Corbeia deo sanctoque Ste
phano protomartiri et Vito famulantes constituentur, et nnnc qui
eis preest Folcmarus abbas bannum habeant super homines, .qui ad
prefatum coenobium et ad civitatem circa illud debent constructam
oonfugere et in ea operari, hoc est in pago Auga in comitatu
Rethardi et in pago Netga in comitatu Dendi et Hamponis et in
pago Huetigo in comitatu Herimanni; nullus horum aut aliqua
iudiciaria potestas super prefatos homines potestatem habeat exer-
cendi ullius banni, quem ,burgban‘ vocant, nisi ipsius monasterii
abba et cui ipse vult committere. Quod scripto corroboravimus,
manu nostra firmavimus, anulo nostro sigillari iussimus.
Signum domni Ottonis invictissimi regis. Poppo cancellarius
ad vicem Fridurici archicapellani recognovi et subscripsi.
Data 13 kal. maii anno incamationis domni 940, indictione 12,
anno autem regni Ottonis piissimi regis 4; actum Werla palatio
regio; in dei nomine feliciter amen.
184 (153). Ottos 1 Harktprivileg für die Abtei Corvey.
946 Mai 30.
Aus Mon. Germ. hist. Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) 8. 167.
In nomine sanctae et individuse trinitatis. Otto divina auxiliante
XltftaoD n. Bmhtis, Urkunden. 4 . Autl. 25
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
386 185 (154). Marktprivileg Ottos I t den Erzbischof v. Hamburg 965.
clementia rex. Noverit omnium fideliuin nostrorum sagacitas tarn
presentium quam etiam futurorum, quaiiter nos per interventum
dilecti germani nostri Brunonis et venerabilis abbatis Bovonis ad
monasterium sanctorum martirum Stephani atque Viti, quod Cor-
beia nominatur, bannum supra duas villas Meppiun nominatas sitas
iuxta fluvium Emisa et Hase in pago Agrotingon in comitatu
Thuringi comitis cum moneta et theloueo iure perenni in proprium
conoessimus. Iussimus quoque inde hoc presens preoeptum con-
8cribi, per quod volumus firmiterque iubemus, ut nullus iudex
publicus in locis antedictis ullam insuper exeroeat potestatem iudi-
ciariam nisi prefati legitimus advocatus abbatis; mercatum vero
oonstituant pubblicum in illis ubicumque abbati placuerit locis
pacemque firmissimam teneant aggredientes et regredientes et ibi
manentes eodem modo, sicuti ab antecessoribus nostris regibus iam
pridem aliis publicis mercatorum locis concessum erat. Et ut hec
auctoritas nostra firma et stabilis permanent, manu nostra firma-
vimus et anulo nostro insigniri iussimus.
Signum domni invictissimi regis. Brun cancellarius ad vicem
Fridurici archicappellani recognovi.
Data 3 kal. iunii anno dominicse incarnationis 946, indietione
3, regnante pio rege Ottone anno 10; actum Frosa; in Domino
feliciter amen.
185 (154). Marktprivileg Ottos 1 für den Erzbischof von
Hamburg. 965 Ang. 10.
Aus Mon. Germ. hist. Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) S. 422f.
In nomine s&nctae et individuae trinitatis. Otto dei clementia
imperator augustus. Si religiosorum optemperaremus votis et nostrse
liberalitatis loca divino cultui mancipata largitate donaremus, ad
eternse recompensationis premium indubitanter id nobis credimus
profuturum. Quare omnibus constet, nos pro dei amore venerabilis
Adaldagi Hammaburgensis ecdesise archiepiscopi flagitationibus
annuentes construendi mercatum in loco Bremun nuncupato illi
concessisse licentiam; bannum et theloneum necnon monetam totum-
que, quod inde regius reipublicse fiscus ''obtinere poterit, prelibatae
conferimus sedi, quin etiam negotiatores eiusdem incolas loci nostrse
tutionis patrocinio condonavimus, precipientes hoc imperatorise aucto-
ritatis precepto, quod in omnibus tali patrocinentur tutela et potian-
tur iure quali ceterarum regalium institores urbium, nemoque inibi
aliquam sibi vendicet potestatem, nisi prefati pontifioatus archiepi-
scopus et quem ipse ad hoc delegaverit, manu nostra signato et
anuli nostri impressione roborato.
Acta 4 idus angusti anno dominiese incarnationis 966 [ I ], indic-
Hone 8. anno domiui * magni iu:peratt>ris regni 31, imperii
vero 4; actum Mersburg; in dei nomine feliciter.
Digitized by
Go^ gle
Original ftom
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
186(155). Marktpr. f. Villing. 999. 187(156). Marktpr. f. Allenab. 1076. 887
186 (155). Marktprivileg Ottos III für Graf Berthold
in Yillingen. 999 März 29.
Aus Mod. Germ. hist. Dipl. reg. Germ. Bd. II (1893) S. 738.
In nomine sanctsB et individuae trinitatis. Otto superna faveqte
clementia Komanorum imperator augustus. Si dignis fidelium rio-
strorum petitlonibus assensüm prebuerimus, nobis inde illos fide-
liores esse procul dubio credimus. Qua de causa universe etati
scilicet presentis secli ac futuri aevi notum esse volumus, quoniam
nos duce egregio Herimanno rogante Berhtoldo comiti nostro dona-
vimus largiti sumus et concessimus ius fas et potestatem in quodam
suo loco Vilingun dicto publicum faciendi et construendi merkatum
cum moneta theloueo ac totius publice rei banno, in comitatu quoque
Bara, quem Hildil)aldus comes tenere et potenter videtur placitare;
atque idem nostrse concessionis auctoritative merkatum fore legitimum
cum omni publica functione imperiali decrevimus preceptione, om-
nium hominum postposita contradictione, tali videlicet iuris dis-
positione, ut cuncti, qui illud iam dictum merkatum visitare cupiant,
secure et cum totius tranquillitatis pace eant redeant et sine iniusto
quolibet dampno negocium suum excolant scilicet comparando emendo
vendendo et quicquid huius artis nominari potest faciendo. Et si
hoc, quod patet predicti mercati firmamentum, quisquam mortalium
in aliquo violare irritare seu infringere presumpserit, se sciat compo-
siturum talem nostrse reipublicse bann um, qualem ille coraponeret
debitus, qui illud merkatum Constancie aut illud Turegum aliqua
tementate frangeret sive contaminaret; persolvat ergo hunc ipsum
bannum imperialem prehabito Bertholdo comiti aut cui ipse dare
voluerit, habeatque idem modo dictus comes licenciam tenendi com-
mutandi donandi et quicquid sibi placuerit de prenominato merkato
disponendi. Et ut ista concessio nostrse auctoritatis permaneat in-
dissolubilis et perseverans, hanc paginam ut videtur subtus manu
propria corroboravimus sigilloque nostro plumbeo sigillare prece-
pimus.
Signum domni Ottonis csesaris invictissimi.
Heribertus cancellarius vice Willigisi archiepiscopi recognovit.
Data 4. kal. april. anno dominioe incarnationis 999, indictione 12,
anno tercii Ottonis regnantis 16, imperii 3; actum Rome; feliciter.
187 (156). Marktprivileg fflr Allensbach. 1075 Mai 2.
Aas Zeitschrift für die Gesch. <L Oberrheins Bd. 44 = N. F. Bd. 5
(1890) S. 168 f.
In nomine sanctse et individue trinitatis. Eggehardus dei gratia
Augiensium abbas. [1] Noverint omnes fideles presentes scilicet
et futuri, qualiter ego Eggehardus, cum ad Augiensis abbaci*
honorem et dignitatem essem electus et consecratus, a fratribus
nostris sub nostro magisterio deo militantibus allata sunt nobis que-
dam preoepta Ottonis tertii imperatoris, in quibus scriptum contine-
25*
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
388
187 (156). Marktprivileg für Allensbach 1075.
batur, qualiter benivolus prinoeps concessit Alawico Augiensiuru
abbati suisque sucoessoribus potestatem ius atque licentiapi in viila
Alospach dicta qusecumque suae mooasteriique utilitati profutura
esse cognoverint exercendi faciendi construendi et mercatum in omni
ebdomada in quinta feria et monetam omni tempore purissimi argenti
secundum suam voluntatem et dispositionem suorum sucoessorum
habendi, eo videlicet rationis et stabilitatis ordine, quatenus iam dicta
moneta simui cum mercato et omni publica functione ibi pertinente
sit sub regimiue et disposicione eiusdem dei secclesiae et abbatum
inibi per succedentium temporum curricula consistentium, una cum
regali et publico banno, omnium hominum contradictione remota.
Insuper imperiali potentia decretum est atque confirmatum, ut qui-
cumque et undecunque ad supradictum mercatum venire voluerit,
secure et pacifice veniat et qrne negotia rationabilia voluerit exerceat
oomparet et veudat atque ad propria cum omni pacis securitate
redeat. Adiunctum est etiam, ut quicumque predictam monetam et
mercatum infringere vel condemnare presumpserit vei aliquem illuc
venientem molestaverit, eandem psenam et imperiale bannuin per-
solvat, quod solvere debet, qui. Mogontinum et Wormatiense aut
Coustantiense mercatum et monetam dissipare et annullare temptat.
[2] Nos vero, quoniam tale donum regia munificentia nostro mona-
sterio conlatum anteoessorum nostrorum iucuria sive neglegentia
destructum invenimus, iuxta advocati ceterorumque fidelium nostro¬
rum consilium ad meliorem statum perdueimus. Omnibus eiusdem
oppidi villanis mercandi potestatem concessimus, ut ipsi et eorum
posteri sint mercatores, exceptis his, qui in exercendis vineis vel
areis occupantur. Ipsi autern mercatores inter se vel inter alios
nulla alia faciant iudicia preterquam quae Constantiensibus Basilien*
sibus et omnibus mercatoribus ab antiquis teraporibus sunt concessa,
nihiique ab eis ab abbate vel advocato ipsius requiratur, quam quod
ex supradictarum urbium episcopis et advocatis a mercatoribus requi-
sicum esse diuoscitur. [3] Statuimus etiam, ut tribus vicibus in
anno per quatuordecim dies mercatores vinum vel alias res non
vendaut, donec res abbatis venundentur, et si qui violatores inventi
fuerint, imperiale bannum persolvere cogantur. Similiter secundum
regiam ebnstitutionem persolvant, qui furtum rapinam iuvasionem
lesionem molestationem percussionein involationem infra te rminum
eiusdem oppidi facere presumpserint. [4] Est autem terminus ab
orientali plaga quousque ab oppido ingrediatur silva ad Azenhus, a
meridie medietas laci, ab occidente vallum csenoleatum ad Husen,
ab aquilone rivulus Svarzanbach. [5] Hane autem cartam con-
cessionis conscribi fecimus, per quam posteris innotescere decre*
vimus ha*c omnia ad monasterii nostri provectum fecisse, ne quis
postmodum temere presumat violare destruere et adnihilare. Quodsi
aut ego ipse aut aliquis successorum meorum mercatores super tali
concessione inquietare vei molestare nostraque decreta infirmare pre-
sumat, inceptum perficere nequeat vindictamque dei reus incurrat.
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
188 Marktprivileg für EadolfseU 1HXV
389
Nomina testium qui presentes fuerunt et consenserunt: ipse
abbas Eggehardus et patpr eins Eberhardus comes; milites abbatis
Hezil advocatus, Manegolt, W olverat ; servi «cclesiae Furchart, item
Purchart, Marchwart. PeThtolt, Heriman, Hetü, Perhtolt, Erchaa-
breht, Ruopreht, Liutfrit et alii.
Data 6 nonas maias anno ab incarnatione domini nostri lesu
• ■hristi 1075, indictione 13, in die Saturni, luna 13, regnante Hein-
rico rege quarto, anno regni eius 19.
Ego Benzo diaconus ei custos armarii iussu abbatis scripsi.
188 (157). Marktprivileg für Radolfzell. 11 M.
Aua Alemannia Bd. 24 (1897) S. 1781
Notificamus omnibus fidelibus tarn presentibus quam futoris,
qualiter ego Uodalricus dei gracia Augensis ecclesie abbas vocatus
et Lampertus de Ratolfiscella legitimus advocatus cum consensu
ßurchardi villici et cauonicorum eiusdem prelibate zelle Adilhelmi
plebani, Gerungi et aliorum ibidfem deo serviencium et laicorum ibi
manencium maiorum et minorum, auctoritate et precepto Hainrici
imperatoris tercii in villa Ratolfi forum statuimus et sic ordinavimus:
*1] Partem ville, que foro sufficeret, sub omni iure fori ei dona-
vimus, eo videlicet iure et libertate, ut ipsam terraw omni homini
cuiuscunque condicionis liceret emere vendere et libere in allodio
possidere sine omni coutradictione, exoepto quod emptor villico quar-
tarium vini persolvat, sive multum sive paucum de terra emat.
[2] Hoc eciam constituimus, ut idem forum sub nullo districtu con-
staret, sed iusticiam et libertatem Constanciensem, quod ius fori est,
semper obtineret. [3] Famulos autem eiusdem prefate ecclesie
utriusque sexus in suo iure permanere decrevimus. [4] Sed quia
dampnum familie sic cognovimus, quod ligna copiose et pascua late
antea possiderunt, postea strictius habuerunt, ideo ipsis concessimus
et pro lege statuimus, ut in foro sub nullo banno emant vendant et
niiUi iudicum de empcione, de vendicione pro iure fori respondeant.
[5] Et quia nostrum est ecclesiis et ecclesie hominibus tarn de futuris
quam de presentibus in magna diligencia providere, ideo nolumus et
hoc nos contradicere: quod, si forte aliquis ecclesie famulus in foro
domum emerit vel quocunque modo ibi allodium possederit, statui¬
mus hoc et pro lege damus, ut nec advocatus nec villicus nec aliqua
secularis potestas ipsum occasione allodii iudicio fori vocet ad
presenciam sui, ut ius fori ponat vel suscipiat. Et si secularis
potestas vel qualiscunque persona ipsum habet impetere, ad presen¬
ciam famulorum ecclesie vooetur et omnis controversia et pulsacio,
que in ipsum est, iudicio illorum terminetur.
Actum anno 1100, indiciione 8, regnante imperatore Heinrico
terdo, consentiente cancelZario Adelberchto, Fridrico duce. Huius rei
i est es interfuerunt Algerus prepositus Egino decanus et alii multi.
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
390
189 (158). Das Freiburger Stadtrecht ca. 1120.
189 (158). Das Freiburger Stadtrecht.' |cn. 1120 bis ca. 1250.]
Aus Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins Bd. 80 = N. F.
Bd. 1 (1886) S. 198—199. Das kursiv Gesetzte ist aus Ableitungen des Originals
ergänzt. VgL Zeitschrift für die Gesch.' d. Oberrheins N. F. 11 (1896) S. 277 ff.
und S. Rietschel in: Vierteljahrschrift für Sozial* und Wirtschaftsgeschichte
Bd. III (1905) S. 421—441, auch H. Joachim, Gilde und Stadtgemeinde in Fr.
(in: Festgabe zum 2. Juli 1905 A. Hagedorn gewidmet) 1906.'
Notum sit omnibus tarn, futuris quam presentibus, qualiter ego
CAnradus in loco mei proprii iuris seilieet Friburg forum constitui
anno ab incarnatione Domini 1120. Mercatoribus itaque personatis
circumquaque convocatis quadam coniuratione id forum decrevi
incipere et excolere. Unde unicuique mercatori haream in consti-
tuto foro ad domos in proprium ius edificandas distribui atque de
unaquaque harea solidum publice monete mihi et posteris meis pro
oensu annuatim in festo beati Martini persolvendo disposui. Singule
vero haree domorum in longitudine centum pedes habebunt, in lati-
tudine quinquaginta. Igitur notum sit omnibus, quod sec un dum
petitionem et desideria eorum ista que secuutur concessi privilegia.
Ac in integrum mihi censilium visum est, si forent. sub cyrographo
conscripta, quatenus per longunt tempus habeantur in memoria, ita
ut mercatores mei et posteri eorum a me et a posteris meis hoc
privilegium in ewum obtineant.
[1] Ego vero pacem et securitatem itineris omnibus forum
meum querentibus in mea potestate et regimine meo promitto. Si
quis eorum in hoc spacio depredatus fuerit, si predatorem notniua-
verit, aut reddi faciam aut ego persolvam.
[2] 8i quis burgensium meorum defungitur, uxor eius cum
liberis suis omnia possideat et sine omni contradictione, quecunque
vir eius dimiserit, obtineat. Si quis autem sine uxore et liberis
aut absque herede legitimo moritur, omnia que possederat 24
coniuratores fori per integrum annum in sua potestate aut custodia
retineant; ea de causa, ut, si quis iure hereditario ab ipsis. here-
ditatem postulaverit, pro iure suo accipiat et possideat. Quodsi
forte nullus heredum ea que resen'ata suut poposcerit, prima pars
pro salute anime defuncti erogabitur in usus pauperum, secunda
ad edificationem civitatis aut ad oruatum eiusdem oratorii exhibe-
bitur, tercia duci inpendetur.*)
[3] Omnibus mercatoribus teloneuin condono.
[4] Nunquam alium advocatum burgensibus meis, nunquam
alium saoerdotem absque electione preficiam, sed quoscunque ad
hoc elegerint, hos me confirmante habebunt.
[5j Si qua disceptatio vel questio inter burgenses meos orta
fuerit, non secundum meum arbitrium vel rectoris eorum diseu
tietur, sed pro consuetudinario et legitimo iure omnium mercatorum,
precipue autem Coloniensium examinabitur iudicio.
*) Satz 2 and 3 dieses Artikels sind nach Rietschel 1. c. S. 424 auch
Zusätze aus der zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
189 *(158). Das Freiburger Stadtrecht ca. 1120.
391
[Zusätze aus der zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts:]
[6] Si quis penuria rerura aeeessariarum constrictus fuerit,
possessiouem suam omeunque ^oluerit veudat.
[7 | Si quis aliquem iu propria harea vi invaserit, quidquid ei
mali fecerit, sine oumi satisfactione evadet.
[8] Si quis infra urbein pacem urbis infregerit, id est, si
aliquem sanguinolentum irato animo et serio fecerit, si convictus
fuerit, manu truncabitnr, si vero occiderit. decollabitur. Si vero
evaserit et captus non fuerit, delebitur domus eius funditus; edificia
vero per integrum annura intacta manebunt; post revolutionem anni
heredes eius, si voluerint, destructam domüm reedificabunt et libere
possidebunt, impensis tarnen prius duci 60 solidis deuariorum. tteus
vero quandocumque in urbe capietur, predicte pene subiacebit.
[9] Si dux in regalem expeditionem ibit, minister eius in
publico f<>ro ante uautnquemque sutorem post meliores soculares,
quoscunque voluerit, ad opus ducis accipiat. Similiter et ante in*
cisores caligarum post melierte caligas, quoscun<(Ue voluerit, accipiat.
[10] Oinnis melier viro parificaHitur et '.contra.
[11] Omnis eiiam, qui venit in hunc locum, libere bic sedebit,
nisi fuerit ^erwus alieuius et confessus fuerit dominum. Dominus
autem servum Vel relin^uet in urbe vel deduoet, si volet. Si autem
serwus dominmn negaverit, dominus probabit cuin septem proxi-
mioribus cognatis esse serwum suum coram duoe et habeat eum.
[12] Orta seditione, si quis armatus forte illuc venerit, satis-
faotionem non subibit. Si autem domum redierit et arma apporta*
verit et de hoc convictus fuerit, gratiam ducis amisit.
[13] ''Julius de hominibus vel miuisterialibus ducis vel miles
aliquis in civitate habitabit, nisi ex commuui consensu omnium
urbanorum et voluntate.
[141 Nullus ex träne us testis erit super burgensem, sed tantum-
modo burgensis super burgeusein, et omne testimouium duobus legi-
timis personis producitur. et hoc de visu et auditu.
[15] Si burgenses atuioi urbem exierint et inter se invicem alter-
cati fuerint, pro satisfactione uterque causidico tres solidos dabit.
Si autem inimici exierint et se invicem depil&verint vel leserint seu
vulneraverint, gratiam ducis amiserunt.
[Zusätze gegen Mitte des 13. Jahrhunderts:]
[16] Nullus de niinisterialibus vel homiuibus domini in civitate
habitäbit vel ius civile habebit, nisi de commuui consensu burgen-
sium, ne quis burgensis illorum testimonio possit offendi, nisi pre-
dictus dominus civitatis libere eum dimiserit.
[17] Si vero burgenses inter se rixati fuerint, non sunt cogendi
ad faciendam querimoniam, nec dominus civitatis vel iudex movere
questionem debet. Si autem alter eorum domiuo vel iudici conquestus
fuerit et post motam in manifesto querimoniam occulte recon-
ciliati fuerint, si dictus dominus vel iudex ocultas reconciliationes
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
392 189 (158). Das Freiburger Stadtrecht ca. 1120.
et quod conqueetum est eis firmiter probavert'J, compellere poterit
eum, si vult, ad querimoniam peragendam.
[18] Burgensi licet dare vel vendere uxore sua vivente quid-
quid possidet; mortua autem uxore, si filios vel filias habet, non
licet nisi de consensu eorum; ita dico, si pervenerint ad annos discre-
tionis. Si vero legittima causa pro eo interpellaverit et hoc iura-
mento cum propria manu probaverit, licet ei vendere. Item si con-
trahit cum alia uxore, nullo modo Licet.
[19] Extraneus cum burgensi duellum non habebit nisi ad volun-
tatem burgensis. [20] Si quis irato animo infra urbem die aliquem
vulneraverit, et si idem duobus idoneis testibusconvictusfuerit, manu
truncabitur. Si vero vulneratus morietur, idem malefactor decolla-
bitur. Si autem nocte contigerit, vel in taberna seu die seu nocte
aliquem vulneraverit, duello convincatur, ea de causa, quia tabernam
nocti assimilamus propter ebrietatem. Si autem predictorum testium
testimonium accusatus non acceptaverit, cum conquerente vel cum
altero testium duellum ei inire iicebit.
[21] Si quis civis concivem suum in civitate depilaverit vel.
percusserit vel temere ad domum suam aceesserit vel ubicunque
eum oeperit vel capi fecerit, gratiam domini sui amisit. Cetera
iudicia sunt causidici. [22] Si duo cives se invicem depilaverint,
qui auctor est, si idoneis testibus convincitur, emendabit, alter vero
non. [23] Si vero burgensis extraueum percusserit vel depilaverit,
60 solidos emendabit. [24] Si autem duo burgenses amici urbem
exierint et inter se invicem altercati fuerint, auctor pro satisfactione
causidico tres solidos dabit. Si vero inimici urbem exierint et se
invicem depilaverint vel percusserint vel alter alterum ceciderit, si
convinci potest idoneis testibus, eadem pena, acsi in civitate conti-
gisset, puniatur. Si vero duo burgenses amici civitatem exierint et
inter se altercati fuerint et sine concordia separati fuerint, si postea,
antequam ci itatem ingressi fuerint, alter in alterum maligne in-
sultum fecerit, eadem pena, acsi in civitate contigerit, puniatur.
[25] Si civis concivem suum extraneo iudicio persequitur, ea que
amittit apud extraneuin iudicem, ille sibi reddet et postea iudici suo
tribus solidis satisfaciat. Et si fecerit eum capi, gratiam sui domini
amisit. [26] Si extraneus civem fugaverit vel vulneraverit, si civis
iudici notificaverit prius et si postea extraneus in civitatem venerit,
burgensis quidquid ei mali intulerit, nullam apud iudicem penam
susünebit. [27] Si civis extraneum ad iudicem traxerit pro debito,
iudex eum sex septimanas servabit, si debitum non negaverit, post
quas iudex creditori debitorem, datis sibi tribus solidis, reddet,
accepta competenti cautione, quod nichil mali ei inferat.
[28] Si quis res alterius in vadio exponat presente possdssore
nec contradicente, postea contradicere non poterit. [29] Nemo rem
sibi quoquo modo sublatam vendicare potest, nisi iuramento proba¬
verit. sibi furto vel preda ablatam. Si autem is, in cuius potestate
invenitur. dixerit se in publico foro pro non furato vel predato ab
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
189 (158). Dm Freiburger Stadtrecht ca. 1120. 393
jgnoto sibi emisse, cuiut etiam domum ignoret, et hoc iuramento
confirmaverit, nullam pconm sabibit. 8i vero a sibi noto se confessus
iuerit. emisse, 14 diebus ire per comitiam nostram licebit; quem
si non invenerit et waranciam habere non poterit, penam .latrocinii
sustinebit.
[30] Quicunque seu iudex seu civis alius in oivitate quempiam
sine sentencia ■ capere presumpserit, nisr aut furtum aut falsam
monetam apud eum invenerit, gratiam domini sui amisit.
[31] Burgensis habens proprium dominum, cuius fatetur esse
proprius, cum moritur, uxor eius predicto domino nichil dabit.
[32] Si quis gratiam domini amiserit, sex septimanas in corpore
et rebus suis infra villam et extra paoem habebit et de rebus suis
quidquid voluerit. dispoDat preter domum, quam non licet ei vendere
vel obligare. Si vero infra iam dictum tempus et terminum gratiam
domini sui non meruerit, per domum propriam et per hec tantum,
que habet infra civitatem, eum cogere poterit. Si vero dominus
ultra montana transierit, usque ad reditum eius paoem habebit.
[33] Burgense6 non tenentur ire cum domino in expeditione nisi
iter unius diei H ita tarnen quod quilibet sequenti nocte possit ad
propria remeare. Si autem alter alterum in eadem expeditione quo-
quo modo leserit, tanquam in civitate factum puniatur. Cum vero
predicta expeditio communiter precipitur, quicunque civium audierit
et non exierit, nisi legitimam causam pretehdere poterit, domus eius
funditus destruetur.
[34] Quicunque burgensis fuerit, si recedere voluerit, rerum et
corporis usque in medium Renum et per totum sue iuris solutionis
ambitum securum debet habere, ducatum ipso domino concedente.
[35] Nullum dominus per se debet eligere saoerdotem, nisi qui
communi consensu omnium civium electus fuerit et ipsi presentatus.
Plebanus autem sacristam habere non debet nisi de communi civium
voluntate. Scultetum, quem burgenses annuatim elegerint, dominus
ratum debet habere et confirmare.
[36] Qui servat publicam libram, burgensibus gratis concedat,
si melius vadium ponat videlicet 3 solides valens. Quod si nega-
verit et convictus fuerit testibus, quamdiu non satisfaciet, nullum
ius in civitate habebit. Si autem actor pro bare non poterit, quod
ipse sibi libram negaverit , ille iuramento se expurget et interna
quilibet dabit et suscipiat cum qua libra voluerit et nulli satis¬
faciet. Ipse autem illi, cui libram negaverat, plenarie restituat,
si quod exinde dampnum reoepisse probaverit. Si autem concesserit
et mercedem a burgense acceperit, gratiam domini amisit. Gxtraneus
dabit obulum de omni centenario. Quilibet burgensis, si vult, libram
habeat, cum qua concivibus suis,et non extraneis ponderare debet.
Burgensis autem, qui mercedem libre debitam domino abstulit, gra¬
tiam eius amisit. Quidquid emitur ab extraneo vel venditur extraneo,
cum publica libra debet ponderari. [37] Omnis mensura vini vel
frumenti et omne pondus auri vel argenti in potestate consulum
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
394
189 (158). Das Freiborger Stadtrecht ca. 1120.
erit; et postquam eam equaverint, uni eorum, eui Visum fuerit,
civitas committat; et qui minorem vel maiorem mensuram habuerit,
furtum perpetravit, si ^endit aut emit per ipsam mensuram.
[38] Omnis burgensis eiusdem conditionis erit cum omni pos-
sessione sibi comparanda nec dabit ius advocatie de bonis suis.
[39] Ante festum beati Martini 14 noctes et post fest um 14
noctes nullus carnii’dx bovem aut porcum emere teneatur, nisi quem
in macello secare voluerit ad vendendum. Quod si transgreditur,
ius civitatis infregit.
[40] Qui proprium non obligatum, sed liberum valens marcham
unam in civitate liabuerit, burgcnsis est.
[41] Omnis periurus septem idoneis testibus legittimis, secun-
dum quod fus est, erit conviucendus de periurio.
[42] Omnis muiier parificabitur viro et econtra, et vir mulieris
erit heres et econtra. [43] Maritus uxore vivente pro voluntate sua
de possessione sua disponit. Si alter eorum moritur, de proprio et
bereditate sua nii facere potest, nisi famis necessitas eum urgere
ceperit et illam necessitatem iuramento probaverit. Si autem aliquis
heredum sibi neoessaria ministrare voluerit, de rebus suis non habebit
disponendi potestatem. Si vero alter eorum sponsare voluerit, neuter
eorum de proprio et hereditate nichil facere potest. [44$ Quotquot
usores quilibet burgensis acceperit, liberi bona cuiuslibet matris
possidebunt. [45] Si burgeusem aut uxorem eius mori contigerit
relictis pueris, postmodum uno puerorum mortuo alter in here-
ditatem succedit, uisi prius divisa fuerint bona ; tune pater aut
mater hereditatem possidebit. [46] Filius sub patre aut matre degens
nicbil de rebus suis per ludum vel aliquo modo alienare poterit.
Si autem fecerit, patri reddendum est de iure seu rnatri; et si quis
mutuum sibi dederit, de iure nunquam persolvetwr.
[47] Nullus infra 12 annum oonstitutus testiinonium ferre nec
sibi ne<- aliis prodesse poterit vel obesse nec etiam potest infringere
ius civitatis. —
[48] Si quis in extremis positus.liberos suos alicui commiserit
et ille mercedis causa malefecerit eis, si testibus convincetur, corpus
erit burgensium et. bona sua domino sunt adiudicanda, et qui post
eum a patre proximus fuerit. curam habebit eorundem puerorum.
Salmanuus autem usque ad 12 annos et ainplius, donec ipsinon
poposcerint, eos habebit in cura.
[49] Si quis burgensis alieuius uxorem conviciis provocaverit,
10 libras emendabit, si testibus convincetur.
[50] Ttem si aliquis coram iudicio festes aliquos produxerit, de
quibus aliquis vel omnes reiecti fuerint, eodem tempore et loco, si
copiam habuerit. loco illorum poterit alios advocare.
[51] Nullum convicium emendatur nisi per tres solidos.
^52] Nullus in lecto egritudinis sine manu heredum suorum
alicui aliquid potest conferre nisi quiuque solidos vel equivalens.
[53 i Si quis moritur et alter venit conquereus coram iudice super
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
190 (I59i. Das 1. Straßburger Stadtrecht ca. 1150. 395
heredes pro debito, quod dicit deberi sibi, et illi negeant. aut ipse
actor convincat eos testibus aut dimittat eos in paoe.
[54] Quicunque res alter ius interdieit in civitate pro debito,
probet debitum; et pro illo debito lioehit ei ad 14 dies vendere
presentibus duobus civibus. ir,5] Quicunque faeit aiii unum ,ge-
wette' pro debito, j>er illud habet inducias debiti ad 14 dies. Si actor
autem reeipere uon vult illud ,gewette\ debitum debet ei reddere
ante illam noctein. Debet etiam act’ori quam reo copia istius instru-
menti fieri, si super iure suo in iudicio sibi petierit exhiberi.
[Schluß der ursprünglichen Urkunde vom Jahr ca. 1120, nach § 5:]
Ne igitur burgenses tnei supradictis promissiouibus fidem minus
adhibeant, cum duodecim nomiuatissimis uiinisterialibus meis super
sancta sanctorum coniurantibus, me et posteros tneos que supradicta
sunt semper impleturos, securitatem dedi. Atque ne hoc iuramentum
aliqua necessitate iufringerem, manu mea dextera liuius rei fidem
libero homini et coniuratoribus fori inviolabiliter dedi. Amen.
190 (159). Das 1. Straßburger Stadt recht [ca. 1150.)
Aus Urkunden buch der Stadt Straßburg Bd. I (1879) S. 467—476.
Ober die in Betracht kommenden Streitfragen s. Historische Vierteljahrschrift.
N. F. Jahrgang 5 (1902) S. 230 f.
[1] Ad formara aliarum eivitatum in eo honore condita est
Argentina, ut omais liomo tarn extraneus quam iadigena paoem
in ea omni teinporö et ab omnibu3 habeat. [2] Si quis foris pecca-
verit et ob culpe metum in eam fugerit, securus in ea maneat; nullus
violenter in eum manum mitrat; obediens tarnen et paratus ad
iusticiam existat. [3] Nemo predam aut furtum in eam inducat
vel conserrare audeat nisi redditurus ratdonem omni quo tk .ati.
[4] Nullus captivum imroducat, nisi presentet eum causidico vel
iudici, qui ad iusticiam ipsurn conservet.
[3] Omnes mag i stratus huius civitatis ad episcopi spectant
potestatem ita, quod vel ipsemet eos instituet vel illi, quos ipse
statuit. Maiores enim ordinabunt minores, prout sibi subiecti sunt.
[6] Nulli autem episcopus officium publicum committere debet,
nisi qui sit de familia ecclesie sue. [71 Quatuor autem officiatos.
in quibus urbis gubematio consistit, episcopus manu sua investit,
seilicet scultetum burcgravium thelonearium et monete magistrum.
De sculteto, qui et causidicus dicitur, primum exequimur.
[8] Causidici ins est duas sub se ordinäre personas vicarias,
quas iudices appellare solet, adeo honestas, quod burgenses cum
honore suo coram eis iu iudicio stare valeaut. [9] Item ad causi-
dicum psrtinet stutuere tres persouas, quas ,heimourgen‘ dicimus.
unum in interiori seilicet veteri urbe et duos in exteriori, et custodem
cippi sive caroeris, in quo rei custodiuutur.
Hec autern sinsrulorum sunt officia:
[10; Causidicus iudieabit pro furto, pro frevela, pro geltschulda
in omnes oives urbis et in omnes ingredientee eam de episcopatu
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
396
190 (159). Dm 1. Straßburger Stadtrecbt ca. 1150.
ieto, nisi rationabilem opponant exceptionem, preter ministerialea
ecclesie et eos, qui sunt de familia episcopi et qui ab ipso sunt
officiati. [11 j Habet autetn potestatem cogendi et. constringendi
iudicatos, quam vocant bannum, non- ab episcopo sed ab advocato.
Illam enim potestatem, que spectat ad sanguinis effusionem suspen-
dendorum decollandorum truncandorum et huiusmodi pro qualitate
delictorum, ecclesiastica persona nec habere nec dare debet. Unde,
postquam episcopus advocatum posuerit, imperator ei bannum, id
est gladii vindictam in huiusmodi dampnandos et omnem potestatem
stringendi, tribuit. [12] Hane igitur cum non habeat nisi ex gratia
advocatie, iustum est, ut nuila ratione eam neget causidico, the-
loueario, monete magistro, quoseunque statuerit episcopus, de quo
tenet adyocatiam. [13] In hanc igitur civitatem iudicandi pote¬
statem nemo habet nisi imperator vel episcopus vel qui de ipso haben!
[14] Iudicum, quos causidicus sub se habet, potestas iudicandi
non est in furta vel frevelas, sed tantummodo in geltschuldas.
[15] Locus autem iudiciorum est in foro iuxta sanctum Martin um.
Ideoque nullus, de quo fit querimonia, vocandus est in domum
causidici vel iudicis, sed tantum ad locum predictuiu publicum.
[16] Si tarnen aliquos vocaveriut in domos suas iudices sive causi-
^icus illique non venerint, non ideo culpabiles erunt alieuius compo-
sitionis.
[17] Officium custodis cippi sive carceris est, omnos custodie
sue commissos diligenter servare. [18] Quodsi aliquem perdiderit,
vicem eiiis culpe subibit, nisi violenter ei ablatus fuerit. [19] Eius
etiam officium est: ad suspendium dampnatos ad patibuium educere,
oculos dampnati panno preligare, patibuium erigere, scalam appo-
nere, usque ad scalam reum applicare. Tum demum assumet eum
vicarius advocati et laqueo collo innexo illum suspendet. [20] 8i
vero nun fuerit presens vicarius advocati, servabitur reus in custo¬
dia, quousque causidicus causam hanc referat ad episcopum.
[21] Item, si quis dampnationem pellis et pili acceperit, hanc penam
cipparius infliget. [22] Si quis vero dampnatus fuerit manu, idem
cipparius tenebit bartam, vicarius advocati librabit malleum ligneum
et amputabit man um. [23] Idem advocati vicarius eruet oculos,
truncabit testiculos, decollabit et ceteras penas omnes exequetur
pro varietate criminum. [24] Est item cipparii officium, ut ita
sit obediens theloneario et monetario sicut causidico. [25] Pulsatos
etiam coram causidico vel iudicibus vocare debet ad iudicium.
[26] Est autem iste modus vocationis: nominabit hominem pul-
santem intimabitque adversario suo, quod pulsatus sit, vel viva voce
presenti, ubicumque ei occurrerit, vel ad domum illius nunciabit
primo, secundo, tercio ad iuducias noctis unius. [27] Si facta una
vocatione vel secunda vel tercia non venerit et nuntius iudicis
probaverit tercia manu, quod tres illas vocationes vel saltem primam
ore ad os feeerit, Ule iudici componet triginta solidos. [28] Vocatus
autem ad iudicium tempore prime se presentare debet et, quam diu
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERSETY OF MICHIGAN
190 (159). Das I. Straßburger Stadtrecht ca. 1150.
397
iudex sedebit in iudicio, tarn diu pulsatorem expectabit, aut lioentia
iudicis recedet. Noo autem ideo debet ei negare licentiam abeundi,
si petierit. Quodsi iudex appellaverit euni, quod constituto tempore
non venerit, ille iurabit se ibi fuisse aut componet ei.
[29] Causidicus vel iudex nihil iudieare debet, nisi quod coram
ipso delatum fuerit. Qui si convictus fuerit sine iudiciario ordine
et iusto iudicio aliquid fecisse, de iure perdet officium suum.
j_3ü] Civem in prociuctu itineris existentem scilicet iam navitn
ingredientem aut equüm vel currum aseendentem tiullus concivium
suorum per querimoniam impedire debet. Sed quia adeo se neglexit,
quod causam suam in illum articulum distulit, iustum eet, ut, quic-
quid adversus illum habet, usquc ad reditum eius differat. [31] Si
quis concivem suum pulsaverit extra civitatem coram aiio iudice,
pro hac culpa debet componere et iudici civitatis et ei, quem pulsa-
vit, dampnumque illi restituere, quod ex querimoniis eius acceperit.
32] Nulli solvenda est compositio, nisi cui facta est compositio.
'331 Omnis autem compositio, que pro frevela fit, ascendit ad triginta
solidos. Compositio. que fit pro geltschulda, pulsatoris est illius
.missetat', qui pulsatus est. Iudicis vero est tertia pars illius ,misse-
tat‘. [34] Si quis fecerit compositionem iudici et pulsatori illamque
ad certas inducias non persolverit, si causa usque ad fiuem rationa-
biliter fuerit perducta, servandus est in publica custodia, quousque
reddat primo pulsatori suam compositionem deinde iudici. [35] Si
quis alium fuerit iniuriatus verbo ve! facto in populo, si ainbo volunt
stare ad iudicium populi, iudex determinabit secundum iudicium et
dictum populi; sin autem, pulsatus sitnplici sua assertione se ex-
purgabit vel eum ille convincere poterit duello. [36] Si quis con¬
civem suum sine iudice vel nuncio iudicis infra septa domus sue
vel atrii sui temere invaserit, componet iudici triginta solidos pro
frevela. Illi, quem invasit, componet suam ,missetat 1 triplicatam.
[37] In omnes curias fratrum de claustris vel ministerialium, in
quibus ipsi corporaliter non habitaverint, ius habet scultetus vel
iudex vocandi ad iudicium et cogendi inhabitatorem. [38] Similiter
et ministro8 fratrum de quocunque claustro ius habet iudicandi
de ipsis, scilicet in causis pertinentibus ad mercaturam, si volunt
esse mercatores. [39] Quicunque intraverit civitatem debitor exi-
stens alicuius hominis, si pulsatus fuerit coram iudice, canonicus
vel ministerialis, in cuius domum ille forte hospes intravit, presen-
tabit eum sculteto ad iusticiam. Quod si non fecerit, pro illo respon-
dere tenetur. [40] Omnium compositionum factarum pro furto et
pro frevela due partes sunt causidici, tercia advocati. In quibus
talis est servanda distinctio: si compositio facta fuerit advocato, eius
est dividere sibi terciam partem, causidico duas; ipse enim aocipiet
compositionem sibi factam et, quamcunque summam in acoipienda
compositione ipse formaverit sive parvam sive magnam, illam causi¬
dicus nec rainuere nec augere debebit, sed ratam habebit; [41] e
contrario, si facta fuerit compositio ipsi causidico, eius erit ius
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
398
190 (159). Das L Straßburger Stadtrecht ca. 1150.
accipere duas partes et terciam advocato dare; et simiiiter, quam-
cunque compositionis ipse summam formaverit, advocatus non cassa-
bit. [42] Advocatus autem non debet iudicare nisi in palacio epi-
scopi. Quodsi in domum suam aiiquem vocaverit, ilie, qui non
venerit, non ideo quicquam ei componet. [43] Mortuo vero ad¬
vocato vel vacante advocatia quocunque modo, episcopus nullum
advocatum ponere debet sine electione et consensu canonicorum,
ministerialium et burgensium.
[44] Ad officium burcgravii pertinet ponere magistros omnium
officiorum fere in urbe, scilicet sellariorum, pellificum, eyrotheca-
riorum, sutorum, fabrorum, molendinariorum et eorum, qui faciunt
vasa vinaria et picarios, et qui purgant gladios, et qui vendunt poma,
et cauponum. Et de eisdem habet potestatem iudicandi, si quid
deliquerint in officiis suis. [45] Locus autem iudicationis et emen-
dationis eorum est in palacio episcopi. [46] Si qui vero predic-
torum inobedientes facti fuerint burcgravio, ipse causam defert ad
episcopum. [47] Item ad ius burcgravii spectat quedam thelonea
accipere, ut gladiorum, qui vaginis inclusi portantur in foro venales.
Aiiorum autem, qui in navibus de Colonia vel undecunque portantur,
theloneum accipiet thelonearius. [48] Item olei, nucum, pomorum,
undecunque adducta fuerint et vendita pro nummis, theloneum acci¬
piet burcgravius. Si vero pro sale vel vino vel frumento vel quo¬
cunque alio precio vendita fuerint, theloneum dividet burcgravius
cum theloneario.
[49] Preter predicta omnia thelonea alia pertinent ad officium
thelonearii. Que tarnen fiunt diverso modo. [50] Si quis de navi
una in alteram navim mercaturas suas transposuerit, de utraque
navi dabit quatuor denarios. [51] Quicunque mercator transierit
in hanc civitatem cum soumis suis, si nicbil vendiderit vel emerit,
nullum theloneum dabit. [52] Quicunque de familia ecdesie huius
vir vel mülier vendiderit in hac civitate res, quas vel manibus
suis feoerit vel que creverint ei, non dabit theloneum. Et si quid
emerit ad opus suum, quod gracia lucri vendere noluerit, simiiiter
theloneum non dabit. Si quis tarnen imposuerit ei, quod res vendite
sibi non creverint, ab ipso facte non fuerint, vel causa lucri emerit,
simplici manu sua se expurgabit. [53] Si quis emerit vel vendiderit
citra quinque solidos, theloneum non dabit. [54] De quinque solidis
nummum dabit, de talento quatuor, de equo quatuor, de mulo qua¬
tuor, de asino denarium. [55] Theloneftm de carbonibus et de
canapo thelonearius non accipit, quod episcopi hucusque sumpserunt,
sicut et bannum de vino et panes, qui dicuntur ,bembrot‘, obtinuerunt.
[56] Ad officium thelonearii pertinet omnes mensuras minutas sive
grandes in sale, in vino, oleo, frumeDto a magistro cauponum for-
matas ignito ferro cauteriare. Et eas nulli debet concedere nisi
forsan concivi suo ad amam vini vel quartale frumenti et in huius-
modi parvis et sine pretio. [57] Bas tarnen quicunque civium
voluerit ad opus suum habere, licet ei ita, quod ex thelonearii con-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
190 (J59). Das L Straßburger Stadtrecht ca. 1160. 399
soiencia et per ipsum signate eint, sicut etiara licet unicuique bur-
gensium ponuera librarum in domo sua propria habere, ita tarnen,
quod a monetario sint formata. [58] Est item officium thelonearii
omnes poutes de nova urbe, quotquot fueriut ueoessarii, et burc*
gravii omnes de veteri eonstruere ita firmos, quod cum plaustris et
iumentis suis quilibet secure possit transire. Quodsi ex vetustate
Tel nimia attritione vei quacuuque debilitate pontium aliquis damp-
num accepit, thelonearius aut burcgravius singuli in suis cogentur
de iure restituere.
Sequitur de officio moiietarii. [59] Hic ex iure potestabein
habet iudicandi in falsam monetam et in ipsos falsarios tarn in
civitate quam extra per totum episcopatum sine omni iudicuut
oontradictioue. [60] Ubicunque invenerit falsarium in tote episco-
patu, adduoet eum in civitatem et secundum itidicium civitatis
iudicabit. [61] Debet autem moneta esse in eo pondere, quod
viginti solid! faciaut marcam, qui denarii dicuntur ,pfundig*. Et hec
stabilis et perpetua currere debet in hoc episcopatu, uisi forto falsata
fuerit. Tune enim per concilium sapientum mutabitur secundum
aliam formam, non secundum pondus. .[62] Locus autem percu-
tiende monete est iuxta piscatores. Id una autem domo percutiendi
sunt denarii, ut omnes invicein opera mauuum suarum videant.
[63] Nullus facere denarios debet, nisi qui sit de familia huius
ecclesie. [64] In loco, ubi cambitores sedeut, nullus aiius homo
argentum emere debet nisi soli denariorum pereussores. A.libi per
totam civitatem emant et vendaut argentum quicunque volunt, nisi
propter novam monetam interdictum fuerit. [65] Quando nova
moneta percutitur et vetus interdicitur, a die interdictionis nuueia*
buntur terne quatuordecim dierum indueie. scilicet sex septimane,
in quibus monetarius quemeunque voluerit potest impetere, quod
interdictam monetam acceperit. Quod si ille negare voluerit, cum
septima manu iurabit se non fecisse, alioquin componet monetario
sexaginta solidos. [66] Finitis sex septimanis nullum impetere
debet, nisi quem viderit accipere interdictam monetam. [67] Si
viderit, accipiet deuarium, duoet eum in iudiciiun ibique ipsum
pulsabit. Et si ille negaverit, cum honestis tribus personis convincet
eum, quod acceperit, et convictus sexaginta solidos componet ei;
quodsi noluerit eum convinoere, ipse manu sua se, expurgabit
[68] Non licet autem aliquem impetere nec debet quisquam coru-
ponere nisi pro denariis, qui dicuntur ,phundig‘. [69] Si quis etiam
coram monetario dampnationem manus acceperit, iudicabitur sicut
supra coram causidico. [70] Si episcopus voluerit argentum de
camcra sua fundere et inde denarios percuti, accipiet illud magister
monete et dividet inter monetarios, ut inde denarios faciant. Et si
denarii sunt ,phundig‘, reddet de marca viginti solidos minus duobus
denariis. [71] Si autem in quocunque pondere leviori percussi
fuerint, semper duobus denariis minus reddetur de marca. [72] De
camera episcopi ministrabuntur ei carbones: ad marcam dantur tria
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
400
190 (169). Das L Straßburger Stadtrecht ca. 1150.
-urfjp'
sextaria carbonum. [73] Quando novam monetam episcopus percuti
iubet, a principio quinque solidi fjuat in ea forma et pondere, quo
moneta cursura est. [74] Hos servabit burcgravius, quamdiu moneta
iila durabit, racione ut, si forte moneta illa falsata esse accusetur,
per illos quinque solidos examinetur et certificetur. [75] Mone-
tarius quoque iurabit, quod in eo pondere et forma, quam illi quin¬
que solidi habent, monetam sit percussurus. [76] Quando mone-
tarius ferramenta, in quibus denarii formantur, episcopb resignabit,
reddet ei duo in forma nummorum et duo in forma obulorum.
Preterea alia omnia ita ex toto resignabit, quod iurabit se non
habere plura nec scire aliquem habere. In quibus forme delebuntur
et frau^entur, fragmentaque monetario reddantur aut ipse cum licen-
tia episcopi Integra et itlesa retinebit. [77] Quicunque ius mone¬
tär) orum habere desiderat, dimidiam marcam auri dabit episcopo,
monete magistro quinque denarios auri, monetariis viginti solidos
gravis monete. [78] Quando episcopus monetam mutare voluerit,
ferramenta monete per sex ebdomadas dabit. [79] Quicunque mone-
tarius extra civitatem habitans in civitate argentum emerit. iusticiam
mouete persolvat.
80 j Quicunque muros vel vallum civitatis dissipaverit, com-
ponet quadraginta solidos burcgrav io. [81] Quicunque super stratam
edificaverit, similiter dabit ad emendationem burcgravio. Nulli vero
debet licenciam dare. [82] Nemo fimum aut purgationem ante
domum suam ponat, nisi statim educere velit, exceptis locis ad hoc
statutis, scilicet iuxta maoellurn, item iuxta sanctum Stephanum
itemque iuxta puteuin in foro equorum et apud locum, qui dicitur»
,Gewirke’. [83] Valium civitatis debet in circuitu habere extra a
muro sexaginta pedes, intus triginta pedes. [84] Quicunque moleu-
dinum facere voluerit, lioentiam a burcgravio et consensum bur-
gensium queret. Quibus duobus habitis aureuin nununUm burcgravio
dabit. [85] Nemo tribuat theloneum de nattis, de pullis, de anseri-
bus, de ovis, de porris, de caulibus et aliis quibuscunque oleribus,
de scutellis, de bechariis, nisi vendat valens quinque solidos.
[86] Nemo porcos in civitate debet habere, nisi pastori eos committat.
[87] Curtis autem, ubi porci paseuutur, est inter portam, que dicitur
jVeilemannes bürget or‘. et aliam portam proximam.
[88] Ad ius episcopi pertinet, ut de hac civitate habeat viginti
quatuor legatos et hos tantum de genere mercatorum. Quorum
officium est infra episcopatum tantum facere legationes episcopi
ad homine8 suos. Quodsi dampnum interim aliquod passi fuerint
vel in persona vel in rebus suis, quas in itinere duxerint, episcopus
debet eis restituere. [89] Debent singuli singulis annis huiusmodi
legatione ter fungi cum expensis episcopi. Uiis ex parte episcopi
taLLs honor exhibendus est, quod in suis festivitatibus, quando ho-
mines suos invitaverit, debent honestas coram ipso sedes habere
ad prandium, ut eisdem hominibus suis eo notiores efficiantur.
[90] Cum episcopus intraverit civitatem, equi stabulandi suut in
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
190 (159).' Das L StraOborger Stadtrecht ca. 1150.
401
dommioo stabulo, quod incipit ab hospitali et prooedit in circuitu
muri usque ad pomerium episcopi. [91] Si plures habuerit equos,
assument eos causidicus vel iudioes sui et marocalcus et stabulabnnt
eos in domibus, ubi peregrinorum solent esse hospicia. Si plures equoa ,
habuerit, non ponet eos de iure in aliquibus aliis domibus civitatis,
nisi id per preoes obtinere poterit [92] Si autem imperator vel
rex intraverint, equi sui ubique hospitabuntur. [93] Debent etiam
singuli burgenses in singulis annis quinquies operari numero dierum
in dominico opere, exoeptis monetariis omnibus, qui sunt de fatnilia
ecclesie, et exceptis duodecim inter pellifices et exceptis seUariis
omnibus et quatuor inter cyrothecarios et quatuor inter panifiees
et octo inter sutores et fabris omnibus et carpentariis omnibus et
oarnificibus et cupariis vinariorum vasorum.
[94] Ad curtim dominicam, que est infra civitatem, dabit cau¬
sidicus tredecim bovesi ad aratra episcopi, quos suinet de casu ho-
minum ecclesie morientium, et iumentum unum, quod magister curtis
equitabit et semina ducet ad agros. [95] Dabit etiam duodecim
sues et duos verres, unum ad opus episcopi, alium ad opus burgensium.
[96] Episcopus in eadem curti ponet stadelarium. Stadelarius dabit
aratrum et egedam. [97] Cetera ornnia, que necessaria sunt, prebe-
bit causidicus excepta mercede et annona servientium.' [98] ludicum
uterque dabit in messibus quinque solidos et magister molendina-
riorum unum solidum et magister cauponum unum solidum ad
emeudum panem in messibus. [99] Et quando trituratur frumen-
tum episcopi, dabit utrique iudici maldrum unum, quia iudices et
precones custodire debent frumentum episcopi in messibus, dum
metitur. [100] Boves ad aratra episcopi pertinentes non debet
oausidicus in alium usum applicare, nisi foret ad colendam suam
,schuchbuze‘, nec episcopus in alios usus transferre nisi aratri sui.
[101] Si inter hos boves unus vel duo vel plures senio vel aliquo
alio modo preter morbum contagii fuerint inutiles redditi ad cul-
turam, carnifices debent carnes eorum vendere et nummos causidico
dare. Et interim nulle alie carnes vendende sunt.
[102] Inter pellifices duodecim sunt, qui cum expensis episcopi
faoere debent pelles et pellicia, quantum episcopus habuerit neoesse.
Horum materiam magister pellificum, assumptis sec um quotquot
fuerint neoessarii de hiis duodecim, emet de aygento episcopi vel
Maguntie vel Colonie. Si dampnum aliquod in via acceperint tarn
in rebus quam in captivitate, episcopus debet eis restituere. [103]
Fabrorum ius est, quando episcopus ierit in expeditionem impera-
toris, quod quilibet faber dabit equorum ferramenta quatuor cum
Claris suis, de quibus dabit episcopo burcgrarius ad viginti quatuor
equos, reliqua sibi retinebit. [104] Si ierit episcopus ad curiam,
quilibet dabit duo ferramenta cum Claris suis, de quibus burcgrarius
ad duodecim equos dabit episcopo, reliqua retinebit [105] Preterea
fabri debent omnia facere, que necessaria habuerit episcopus in
palacio suo, sive in ianuis sive in fenestris sive in ianuis vasorum,
▲ltmMB n. Bormktim, ürknain. 4. Aofl. 26
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
402
190 (159). Dm L Straßburger Stadtrecht ca. 1150.
que de materia fern fieri conveniat, data eis materia ferri et mini-
strata interim vivendi expensa. [106] Si castrnm aliquod episcopus
obsederit vel ei obsessum fuerit, trecentas sagittas dabunt. Si pluri-
bus eguerit episcopus, de sumptibus suis et expensis sufficienter
administrabunt. [107] Clausuras et cathenas ad portas civitatis
obserandas, datis sibi de re publica sumptibus et expensis, facere
debent [108] Inter sutores octo sunt, qui episcopo eunti ad curiam
vel expeditionem imperatoris dabunt thecas candelabrorum bacci-
noram et cyphorom. Reliqua omnia, quecunque necessaria fuerint
ad predicta vel ad obsidiones castrorum, sive in bulgis sive in
bustris sive in quacunque conveniente predictis negotiis suppellec-
tile de fcigro corio facienda, de sumptibus et expensis episcopi facient.
[109] Quatuor inter cyrothecarios eunti episcopo ad curiam vel
expeditionem dabunt quantumcunque fuerit neoessarium de albo
coreo ad thecas candelabrorum baccinorum et cyphorum. Reliqua
omnia, quantumcunque fuerit necessarium ad predictas res et ad
castrorum obsidiones de albo coreo, facient de sumptibus et expensis
episcopi. [110] Sellarii episcopo eunti ad curiam duas sellas sou-
marias dabunt, ad expeditionem imperii quatuor. Si pluribus eguerit,
de sumptibus et expensis episcopi facient. [111] Episcopo eunte
in expeditionem vel ad curiam, qui gladios poliunt debent purgare
gladios et galeas vicedomini, marscalci, dapiferi, pinoerne, camerarii
et omnium, qui neoessarii et cotidiani sunt ministri episcopi. Pre-
terea purgabunt venabula episcopi, si necesse fuerit [112] Beche-
rarii omnes becharios, quoscunque necessarios habuerit episcopus
vel in curia sua vel imperatoris, cum eum adierit, vel proficiscens
ad curiam imperatoris, de sumptibus et expensis ipsius facient.
Magister autem cupariorum dabit materiam lignorum. Preterea
ootidie dabit ligna becherariis episcopi. [113] Cuparii, data materia
lignorum a magistro suo et circulis Ugaminibusque datis a cellerario
episcopi, facient omnia, quecunque necessaria habuerit episcopus
domi existens vel imperator vel imperatrix, cum presentes fuerint,
ad balnea sua et preterea ad coquinam et ad opus pincernarum.
Similiter et, cum vadit ad curiam, eadem omnia prebebunt cum
sumptibus et expensis episcopi. Preterea omnia vasa vinaria parva
et magna episcopi ligabunt cum sumptibus et expensis <eius.
[114] Cauponum ius est singulis diebus lune pürgare necessarium
episcopi et granarium, si habere voluerit. [115] Molendinarii et
piscatores debent episcopum in aqua vehere, quocunque voluerit,
inter Rust superius et Velletor inferius. Quibus thelonearius pre-
bebit naves, quotcunque fuerint neoessarie. Ipsi enim cum remis
suis intrabunt et redubent eas ad pomerium episcopi, unde et duxe-
runt, cum expensis ipsius. Dabunt autem piscatores duos viros,
molendinarii tercium virum. Si de sua negligentia naves perdiderint,
solvent; si vi fuerint eis ablate, episcopus re6tituet. [116] Pisca¬
tores debent piscari ad opus episcopi inter nativitatem sancte Marie
et festom sancti Michabeli? singulis anrrs tribus diebus et tribus
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
191 (160). Du erste Augsburger Stadtrecht c. 1166.
403
nootibus cum omnibus suis instrumentis, cum aqua plus fuerit idonea,
inter Velletor inferius in Reno et Rust superius, in Alsa usque
Ebersheim, in Bruscha usque Mollesheim, in Schuttura usque Mer-
burg, in Eintsika usque Kinzdorff cum expensis episcopi. Infra
terminos hos nullus eos excludere audeat ab aliqua aqua, nisi que
sub claustris coarctata est. [117] In Bruscha a vallo superiori civi¬
tatis usque ad inferius iuxta sanctum Stephanum nullus audeat piscari
sine lieentia episcopi vel dapiferi sui. [118] Carpentarii singulis
diebus lune debent in opus episcopi ire cum expensis ipsius. Cum
summo mane venerint ante palacium, non audeant reoedere ante
sonitum campane, que ad missam mane pulsatur. Si interim non
fuerint in opus episcopi assumpti, liberi ea die reoedant; non sunt
eogendi ire in alicuius opus alterius nisi episcopi
191 (160). Das erste Augsburger Stadtrecht, [c. 1166.]
Aus Zeitschrift des histor. Vereins für Schwaben u. Nenburg Jg. 4
(1878) S. 290-298.
Iusticia Augustensis civitatis h®c est. [1] Quicom-
que violator urbanse pacis exstiterit, domino episcopo 10 talentis
satiefaoere debet; qu» si non habuerit, corio et crinibus puniendus
est. [2] Episcopus ministerialium urbanorum et totius populi civi¬
tatis peticione prefectum unum tantuqn et monetarium dar© debet.
[3] Item chori maioris et predictorum peticione de ipso choro ple-
banum dabit
Nunc de moneta dicamus. [4] Ex camera episcopi mone-
tario 10 marce dabuntur, et econtra monetarius singulis annis epi-
soopo 10 talenta dabit et capellario quin que solidos. [5] Et si
monetarius in falsitate deprehensus fuerit, quicquid habet publicari
debet episcopo et manus eius advocato. [6] Et quisquis absque
monetarii permissione cambit argentum preter institutores civitatis,
qui Coloniam vadunt, quibus tantum ad decem marcas cambire est
oonoessum, spoliat episcopi cameram. [7] Si quis monetam teme-
rarie intraverit, carebit episcopi grada, et si aliquem infra monetam
leserit vel temerarie extraxerit, fregit cameram episcopi. [8] Et si
aliquis scienter iniusta pondera habuerit, etiam spoliat cameram.
Nunc de iusticia domini episcopi. [9] De theloneo 6
talenta dabuntur episcopo et, quociens Auguste balneaverit, duo
dngula, et ad mandatum veetiri debent 12 pauperes, et capellario
40 denarii. [10] De curtilibus episcopo ad festivitatem sancti Micha-
helis 4 talenta dabuntur. [11] Episcopus ducatum ingredientibus
egredientibusque dabit. [12] Quociens episcopus ex precepto regis
pro ecclesie suse neoessitate curiam adierit, urbani 10 talenta ad
Stipendium ei dabunt, et quando Romain ibit in expeditionem vel ad
suam consecrationem, tune iustum est, quod civitatenses prsebeant
ei subsidium, prout apua eos peticione poterit obtinere. [13 ]Apud
26*
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
404 191 (190). Das erste Augsburger Stadtrecht c. 1156.
quos iniusti modii inventi fueriat, episcopo 15 solidos dabunt
[14] Preterea omnis satisfactio in civitale bonis redimenda ad epi-
scopi iusticiam pertinet, excepta temeritate et iniusticia et bis etiam
exoeptis, qui morte plectendi sunt aut truncandi.
Et hec est urbana iusticia. [15] Si quis curtile annum et
diem sine contradictione possederit, quod de cetero nullius impeti-
cioni respondeat, nisi hoc ipipetitor probaverit, quod causa hostilis
necessitatis vel inopise absens proclamare non potuerit yel quod
oondum annos discretionis habuerit. [16] Item quicumque ius
civitatis nactus est, nullus eum inpetere debet de iure proprietatis
vel beneficii nisi secundum urbanorum iusticiam. [17] Item si
censualis talem habet uxorem, quod filii eius «ecclesiae sunt et
oensualem nummum dederit et ad tria legitima placita advocati
venerit, ultra non est iniuriandus, nisi quod in fine vitse su» ad
curiam Optimum iumentum dabit et vestimenta, in quibus operari
solebat, prseconi suo. 'Et quisquis ei hanc iusticiam infringit, epi-
scopus eius defensor erit, et ubicumque census deciderit, totum
quod habet in episcopi potestate erit.
De iusticia advocati. [18] Advöcatus tria legitima placita
August» in omni anno habere debet, et tune nullum debet faoere
iudicium nisi urbanorum iusticia; et nunquam iudicandi causa Au-
gustam veniet nisi vocatus exceptis suis tribus legitimis placitis.
[19] Ad iusticiam advocati pertinet temeritas iniusticia monomachia.
[20] Et ad tria placita illa quilibet carnifex ad servicium advocati
duos tantum denarios dabit et quilibet panifex unum denarium tan-
tum. Bannorum tabemariorum du» partes episcopo, tercia autem
pars advocato erit ad illa tria placita, et de quolibet modio, in quibus
est sal, dimidiam denariatam habebit ad servicium advöcatus.
Nunc etiam de prefecti iusticia dieemus. [21] Urbis
prefectus cottidie in iudicio sedere debet secundum urbanorum
iusticiam. Et semper in unoquoque mense precipiet decoqui pro-
baticios panes secundum iudicium frigide aquae; et quicunque pani¬
fex hos panes vilicaverit, prefecto quinque solidos dabit, et si
secundo fecerit, iterum prefecto quinque solidos, et si tercio, urbano¬
rum iusticia cute et crinibus punietur et tune abiurabit penitus
decoqui panes in civitate. [22] Et quando tabemarius vilem facit
cervisiam Vel etiam dat iniustam mensuram, supradicto ordine
punietur, et insuper eadem cervisia destruetur vel pauperibus gratis
erogetur. [23] Unusquisque panifex ad nativitatem Domini 4 dena¬
rios prefecto dabit et ad pascha 4, in depositione carnium gallinam.
[24] Et de quolibet potu empticio prefecto denariata dabitur et
preconibus potus cervisi*. [25] Prefectus ad festivitatem sancti
Michahelis dabit duobus camificibus 26 denarios, econtra idem ad
festivitatem beati Martini prefecto bovinam carnem 32 denarios
valentem dabunt, et insuper unusquisque carnifex ad nativitatem
Domini prefeetum cum duabus scapuKs visitabit. [26] Prefectus
Difitized
bv Google
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
192. Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach 1166. 405
etiam ad festum sancti Michahelis cuilibet salsuciario 6 nummos
dabit, e converso quilibet eorum ad festum sancti Martini prefecto
6 bovina capita cum omni iure dabit [27] Et si aliquis in civitate
oaptus fuerit vel pro pace vioiata vel etiam si cuiquam reddere
debet, salsuciarii eum custodire debent. [28] Episcopus taberaam
8uam tribus talentis reget, et qui eam habet, singulis annis ei tribuet
90 solidos et in unaquaque septimana urnam oervisiae. [29] Quo-
eienscumque episcopus ad curiam vel in expeditionem vel ad conse-
orationem ibit, prefectus ei duas cirotecas et pilleum et insuper
8uum subsidium dabit. [30] Si univenalis querimonia domino epi-
seopo fuerit facta ex culpa de advocato vel etiam de prefecto et post
legitimas inducias satisfaoere neglexerint, potestate sua illos privabit
[31] Si quis Augustensium civium spoliatus fuerit extra civitatem,
tpoliator, si civitatem intraverit, secundum urbanam iusticiam in
presenti, antequam exeat, satisfaoere debet.
168.* Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach.
1166 August 31.
Ans Joh. S. Seibertz, Landes- and Rechtsgesch. des Herzogtums West¬
falen, Urkundenbuch Bd. 1 (1839) S. 73 ff. In § 20 die erste Erwihnnag vos
etidtischen consules in Deutschland.
In nomine sanctissime et individue trinitatis. Rainold us dei
gratia Coloniensis ecclesie archiepiscopus dilectis suis oppidanis in
Madebaoh commanentibus in perpetuum.
Ex pontificiali officio iniunctum nobis recognoscimus animarum
curam gerere, paci populi üostri saluti ac iusticie cura pervigili
providere et quae a venerabilibus nostris predecessoribus recto gesta
invenerimus, misericorditer confirmare. Ideoque cunctis Christi
fidelibus tarn presentibus- quam futuris innotescere cupimus, quod
moti pietate super multiplici oppressione, quam oppidani nostri de
Madebach diutissime sustinuerant, iura cuncta, que usque ad nos
sub gratia nostrorum antecessorum obtinuerunt, dementer eis con-
firmanda et sigilli nostri munimine in hunc modum duximus robo-
randa: [1] Quodcunque negocium coram preposito nostro vel decano
terminatum fuerit sive per iusticiam sive per misericordiam, in tali
stabilitate manebit, ut ad altiorem iudioem amplius non transferatur.
[2] Quod vero coram advocato terminatur, sub regis banno et civium
teetimonio ratum habemus ita, ut nec archiepiscopus nec imperator
nee aliquis iudex deinceps. super hoc fatigetur. [3] Causa, que
coram villico vel coram iudice quotidiano terminata fuerit civiü
iustitia, stabilis et rata manebit et coram advocato nihil amplius de
ea debet retractari. [4] Quicquid de capitali sententia tractabitur,
ad iusticiam advooati pertineL [5] Qui infra fossam vestram ho-
minem vulneraverit acuto ferro, sub custodia advocati reus erit; si
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
406 192. Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach 1165.
vulneratus moritur, ille decollabitur, si vero evaserit vulneratus, ille,
qui eum vulneravit, dextra manu truncabitur. [6] Qui autem pugno
vel baculo aliquem percusserit, quod sanguis erumpit, si veraoes
homines presentes sunt, qui dicunt eum esse reum, virgis verbera-
bitur et crines eius abradentur, quia paoem dei violavit; si in nocte
eontigerit, quia presentes non sunt quibus credatur, si percussor de
hoc incusatur et negaverit, manu duodecima se expurget. [7] Qui
assumptis armis alicui concivi suo insidias fecerit, in quacumque
via, si convictus fuerit sicut iustum est, decem solidos vadiabit
civibus, quorum tercia pars pertinet ad iudicem. [8] Qui extra
fossam vestram hominem occiderit infra bannum, quem nos paci
nostne addiximus, sexaginta solidos vadiabit advocato et 10 solidos
civibus: de 10 solidis tercia pars pertinet ad iudicem. [9] Omnia
vadimonia, que contingunt de hoc, quod civilia iura infringuntur,
sub gracia persolventur. [10] Omnes possessiones, que teutonice
,wuorthe‘ vocantur, que infra fossam vestram continentur, unius
iuris sunt. [11] Qui domum et septa inter vos emerit vel in vadi-
monio obtinuit de possessione, que ,wuorth‘ vocatur, quod iustum
est fadat: oensum, quem ille, cuius erat possessio, annuatim solvit
ad ,frone‘, duplicatum det ad ,vorehure‘ ille qui emit, et sic quamdiu
vivat in pace possideat, dum singulis annis oensum statutum suo
tempore persolvat. [12] Cum pater mortuus est, filius suus vel
alter qui sucoedit, sicut dictum est, de possessione annuum eens um
duplicatum det ad ,vorehure‘ et deinoeps annualem oensum solvat
et in pace possideat [13] Si domum suam aliquis et curtim in
vadio posuit uni civium suorum, si domus et alia edificia combusta
fuerint, si ille domum reedificare poterit, vadimonium illius erit,
qui ei pecuniam suam prsestiterat, sicut ante fuit; si vero domum
suam reedificare non valuerit, quod remansit de igne cum possessione
det illi, cuius vadimonium prius fuerat et sic se absolvat; creditor
postea, quantumeunque debiti superest, nichil amplius ab eo extor¬
quere secundum nostram iusticiam possit. [14] Qui uxorem legi-
timam vobiscum duxerit, quiequid primo mane coram paranimptus x
et con civibus suis uxori sue dederit et illa ei cum assensu heredum
utriusque, quod teutonice ,more</engave‘ vocatur, uterque integra
pace optinebit: sed si forte eontigerit, quod aliquis datum illud,
quod ,moregengave‘ vocatur, infringere voluerit, ille qui datum habet
in usucapione, quod vulgo dicitur .angeweren 4 , te3timonio para-
nimphorum et adiutorio concivium suorum, sicut iustum est, sua
veritate et iuramento debet optinere; et talis iusticia debet sufficere
illi, qui eum impetit. [15] Qui pecuniam suam dat alicui concivi
suo, ut inde negocietur in Datia vel Rucia vel in alia regione ad
utilitatem utriusque, assumere debet concives suos fideles, ut videant
et sint testes huius rei; si postea ille, qui pecuniam accipit, frau-
dulenter egerit et falso iuramento optinere voluerit, ille, qui pecu¬
niam prestitit, testimonio illorum qui aderant maiori iusticia debet
optinere, sicut iustum est, quia ille possit contradicere; et si illi,
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
192. Privileg des Erxbiachofs von Köln für Medebach 1166. 407
qui presentes fuerunt, pro amicitia vel pro mercede vel pro invidia
Tel pro perfidia voritatem negare voluerint, siaguli iureat super
sanctos, quod nuuquam advenerint. [16] Quicumque vero sinodali
iusticie ecclesie de Medebach obedientes existunt, ex quacumque
occasione ad maiorem audientiam non vocentur, nisi prius in eadem
eccleeia in causa ponantur. [17] Nullus eorum, qui civis Tester
est et esse vult, querimoniam faciat de concivi suo in alienis regio-
nibus; sed si quis habet cum eo agere, coram conciTibus suis
familiariter et amice terminet si pötest; si alter eorum secundum
oonsilium civium suorum terminare noluerit, querimonia differatur
et in oppido vestro terminetur civili iusticia; qui istud preceptum
non servayerit, decem solidos vadiabit. [18 ]Conoedimus et vobis,
ut iudices eligatis, qui de furto infra 12 nummos inter tos debeant
iudicare et pastorea secundum yoluntatem Testram constituere. '19]
Quod autem de maiori furto iudicandum est infra 30 nummos, villi-
cus noster sine banno cum civibus iudicare debet. [20] De iniustis
modiis et de omnibus, que pertinent ad victualia, iudicium pertinet
ad consules nostros cum adiutorio civium sine banno. [21] Debi-
tores estis ter in anno, ut servetis Colloquium advocati et ipse
querimonias, que ad eum spectant, iudicio scabinorum absque insidiis
iuste terminabit [22] Qui possessionem concivis sui minorare
Toluerit, duos assumat sec um fideles et iuramento optineat sine
banno. [23] Qui possessionem ,wuorth‘ alicuius sui concivi 0 per
sepem suam iu aliquo decurtaverit, ille, qui in usucapioue hoc est
.angeweren* habet, assumat duos concives suos, qui domos habeant,
et iuramento optineat; de hoc negocio nihil pertinet ad advocatum.
[24] Quicumque in Medebach habitare voluerit, quod ille civibus '
dat, ad iudicem non pertinet, sed a<i communem utilitatem omnium
civium. [25] Ad hec firmissime precipimus, ut in foro Madebahe
pax habeatur, concedentes ut leges illius fori similes sint legibus
fori Sosatieusis.
Et ne quis supradictas conoessiones nostras presumat infrin-
gere, sub obtentu gracie nostre et sub districtione banni beati Petri
ac nostri firmiter interdicimus.
Acta sunt hec sub testimonio Philippi maioris decani Colonien-
sis ecclesie, Symonis ecclesie s. Gereonis, Gerardi Bunnensis, Conradi
s. Severini et Amoldi s. Andree et Brunonis s. Georgii praeposi-
torum; preterea comitis Hermanni de Saphemberg maioris ecclesie
advocati, Alberti de Molbach et Engelberti de Monte, Eberhardi de
Sena comitum, Gerardi advocati Colpniensis, Hermanni camerarii,
Henrici de Folmodestene, Gotescalci de Patberch, Henrici de AAp-
heim, Bernr.rdi Tuitiensis et multorum nobilium qui presentes fue-
runt. Data Colonie 2 kalend. septembr. anno dominice incarnationis
1165, indictioue 13, imperante doinino Priderico Romanorum im-
peratore invictissimo, presidente Colonie doinino Rainaldo arehi-
episcopo, anno pontificatus eius 7; in dei nomine feliciter amen.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
408
198 (161). Privileg für Lübeck 1188.
193 (161). K. Friedrichs I Privileg fflr Lübeck.
1188 Sept 19.
Aus Urkundenbuch Ser Stadt Lübeck L Teil (1843) S. 8—12.
[1] ln nomine sancte et individue trinitatis. Fredericus divina
favente clementia Romanorum imperator augustus. Dignitatis nostre
ratio deposcit, ut, quociens ortam inter fideles nostros discordiam
intelligimus, nostra eam mediatione precidamus, ne, qui unius parent
voluntati, eos contingat per dissentionum fomenta distrahi.
[2] Cum igitur fideles nostri comes Adolfus de Scowenburch
et comes Bernardus de Raoesburch causam agerent ad versus bur-
genses nostros de Lubeke super terminis et usu finium suorum, nos
partes in presentia nostra constitutas diligenter audivimus et in-
tellecta litis materia pro bono pacis inter eos fideliter conservando
predictos comites reverentia veritatis et rata pacti conventione in-
duximus, quod uterque ius, quod ipse petebat, in manu nostra
resignavit et nos illud consensu eorum predicte civitatis habitatori-
bus tradidimus sine aliqua deinceps perturbatione possidendum.
[3] Sunt igitur hii tennini usibus eiusdem civitatis nostre
auotoritatis dono assignati: a civitate versus orientem usque ad
flumen Stubinize et Stubinize supra usque in Radagost; a civitate
contra meridiem usque ad stagnum Racesburgense et stagnum supra
usque ad Raoesburch; a civitate contra occidentem usque ad flumen
Cikinize et Cikinize supra usque ad stagnum Mulne. Intra hos
ierminos habebunt omnes civitatem nostram Lubeke inhabitantea,
cuiuscunque fuerint conditionis, omnimodum usum, viis et inviis,
cultis et incultis, aquis et piscibus, silvis et pascuis, sive uavibus
sive plaustris opus sit ad exportandum. Hec a comite Bernardo de
Raoesburch nobis resignata civibus nostris donavimus.
[4] Similiter comes Adolfus in ihanu nostra resignavit et nos
ipsis civibus nostris tradidimus usus et commoditates terminorum
subscriptorum: a civitate sursum usque ad villam Odislo ita, quod
in utraque parte fluvii Travene ad duo miliaria usum habeant ne-
moris tarn in lignis quam in pratis et pascuis, excepto nemore,
quod est assignatum oenobio beate Marie. Insuper licebit ipsis civi¬
bus et eorum piscatoribus piscari per omnia a supradieta viUa Odislo
usque in mare preter septa comitis Adolfi, sicut tempore ducis
Heinriei facere consueverunt Habebunt etiam. omnimodum usum
silvarum Dartzchowe et Bliuz et Brotne, ut tarn igni necessaria
quam navibus sive domibus aut aliis edificiis civitatis sue utilia
ligna in eis succidant absque dolo, ne videlioet idoneas et utiles sibi
naves passim et sine neoessitate vendant et alias fabricent vel ligna
deferant aliis vendenda nationibus. Prelerea pascent porcos suos,
pecora quoque seu iumenta per totam terram comitis Adolfi, ita
tarnen, quod porci seu pecora possint ipso die redire a pastu in
marchiam, unde mane exierunt.
[5] Insuper oportunitatibus eorum aequiescentes omnia iura,
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
193 (161). Privileg für Lübeck 1188.
409
que primus lod fundator Heinricus quondam dux Saxonie eis con-
oessit et privilegio suo firmavit, nos etiam ipsis conoessimus, patro-
natum videlioet parrochialis ecclesie beate Marie, ut mortuo sacer-
dote cives quem voluerint. vice patroni Bibi saoerdotem eligant et
episcopo representent.
[6] Ad hec, ut cum mercibus suis libere eant et redeant per
totum ducatum Saxonie absque hansa et absque theloneo preter
Brtheneburch, ubi 5 denarios de plaustro solvent, hoc addentes, quot
plaustra illuc transduxeriut, pro quibus theloneum supradictum
dederint, si infra annura et diem redierint, tot plaustra libere sine
theloneo reducent.
[7] Et quicunque ipsorum super causa quacunque conveniatur,
per omnes imperii nostri fines et per ducatum coram lod illius iudice
se expurgabit absque captione secundum iura iam dicte civitatis.
[8] Preterea omnia civitatis decreta consules iudicabunt; quic¬
quid inde reoeperint, duas partes dvitati, tertiam iudici exhibebunt.
Pro pace alicui confirmanda lucrum, quod inde provenit, medium
solvatur civibus, reliquum iudici. 6i quis autem questus emerserit
per causam actoris, tertiam partem iudex, tertiam actor et tertiam
dvitas habebit. Insuper quicquid lucrum provenit de iudicio, civi-
tati debetur medietas et aua iudici.
[9] Et si quispiam mortuus ibi fuerit et forte heredem non
habuerit, omnem hereditatem et supellectilem ipsius annum et <liem
integraliter in domo, in qua moritur, reeervandam oensuimus, nisi
forte aliquü ei proximus intra tempus denominatum adveuiat, qui
hec iure dvitatis obtineat; si vero intra tempus istud nullus proxi-
morum suorum venerit, queeunque hereditavit, regie potestati sol-
vantur.
[10] Rutheni Gothi Normani et cetere gentee orientales absque
theloneo et absque hansa ad civitatem sepius dictam veniant et
libere reoedant.
[11] Item mercatores cuiuscunque regni, cuiuscunque civitatis
huc veniant, vendant et emant libere, tantum theloneum debitum
solvent: de fertone 4 denarios, de mille marcis non amplius. Si
quis vero transfretare voluerit, quotcunque ,var‘ habuerit, de quo-
Übet det 15 denarios, et si nullum habuerit et comedit proprium
panem, det 5 denarios; et quotcunque ,var* habuerit, pro quibus
theloneum dederit, si redierit infra annum et diem, de tot über erit
[12] Argentum quoque in eadem civitate si quis cambire vo-
luerit, in quocunque loco se ei oportunitas obtulerit, libere cambiat,
si non id ante domum monete fuerit
[131 Consules autem hanc de nostra donatione prerogativam
habeant, ut tociens in anno monetam examinent, quociens velint;
et si monetariu8 offenderit, emendet, et quicquid de emendatione
provenerit, medium civibus, reliquum regie potestati cedat.
[14] Insuper confirmamus eis speciali dono, ut nulla persona
alta vel humiUs civitatem prefetam intra vel extra in teriniuis suis
Digitized by
Go. 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
410
193 (161). Privileg für Lübeck 1188.
edificiis seu munitionibus preocupet, sed si quis marchiam suam
quocuuque modo obstruxerit io terra vel in aqua, auctoritate nostra
freti eveliant et marchiam suam expediant. Quicunque etiam spacia
civitatis per occupatiouem edificiorum usurpaverit, si pulsatus fuerit,
60 solidos componet.
[15] Cives vero iam dicte civitatis nullam expeditionem ibunt,
sed civitatem suam defensabuni.
[16] Item si aliquis de ipsa eivitate alicubi pulsatus fuerit de
sua libertate, ubicunque pul&etur, ibi spla manu libertatem suam,
obtineat. Si quisquam extraneorum superveniens aliquem civium
de sua libertate pulsaverit, civis vicinior est ad obtinendum suam
libertatem sola manu quam extraneus ad ipsuni' convinoendum. Si
vero quispiam de terra ipsorum aliquem de libertate pulsaverit, et
pulsatus probare poterit, quod anno et die in eivitate sine pulsatione
substiterit, pulsatus evadit. N
[17] Et quoniam predictorum civium nostrorum ius in nullo
diminui per nos volumus, sed in omnibus, prout oportunum esse
viderimus, augmentare, nostra auctoritate superaddentes concedimus
eis, ut usque ad locum, ad quem in inundatione asoendit fluvius
qui Travene dicitur, eadem qua et intra civitatem fruantur per omnia
iusticia et libertate; usque ad terminos pontis etiam eadem qua et
in eivitate, ut diximus, eos uti volumus iusticia et libertate.
,[18] Hiis omnibus dilectis burgensibus nostris concessis et col-
latis singulari quadam gracia ipsis adhuc concedimus, ut quiequid
infra civitatem sui iuris in posterum emendare valuerint, sine tarnen
preiudicio nostri iudicis, emendare non obmittant.
[19] Ut igitur hoc nostre concessionis privilegium ipsius nostre
civitatis incolis ratum et inconcussum in perpetuum permaneat,
hanc eis cartam nostre imaginis inpressione roboratam donari man-
davimus, imperiali statueUtes auctoritate, ut nulla omnino persona
alta vel humilis ecclesiastica vel secularis hoc nostre maiestatis bene-
ficium corrumpere audeat vel ei quolibet modo contraire. Quod
qui facere presumpserit, quiugentas auri libras pro pena componat,
mediam partem fisco nostro, reliquam vero incolis ipsius civitatis
persolvendam. Huius rei testes sunt: Conradus Moguutinus archi-
episcopus, Wichmannus Magedeburgensis areliiepiscopus, Hart wich us
Bremensis archiepiscopus, Adelliogus Hildensemensis episcopus, Ber-
toldus Nuwenburgensis episcopus, Martinus Misuensis episcopus,
Bernhardus dux Saxonie, Otto marchio Misnensis, marchio Dedo,
Conradus prepositus Goslariensis, Bernhardus buregravius Magede¬
burgensis, Gevehardus frater eius, comes Sigebodo de Scartveit,
comes Burchardus de Waltingerode, Hugo de Warda, Tiemo de
Coldiz, Hermannus advocatus de Lubeke, Godefridus advocatus de
Staden, Giselbertus de Warendorp, Walvericus Sosatienensis, Bern-
herus de Ertheneburch, Wizo Eiko Egenolfus Godefridus de Suttorp,
Sifridus Struve, Lubertus Berngerus Esico de Bardewie et alii
quamplures.
Digitized by
Go», gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
194 (162). Das IL Straßburger Stadtrecht ca. 1200. 411
Signum domini Frederici Rouianorum augusti invictissimi.
Ego Iohannes imperialis aule cancellarius in vice Conradi
Haguntine sedis archiepisoopi Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1188, indictione 7,
regnante domino Frederico Romanorum imperatore augusto, anno
regni eius 37, imperii vero 35. Datum apud castrum Liznich 13
kal. octobris; feliciter amen.
194 (162). Das II. Straßburger Stadtrecht, [ca. 1200.J
Aus Urkundenbuch der Stadt Straßburg Bd. I. (1879) S. 477—481.
In nomine sancte et individue trinitatis. Amen. Notum sit
Omnibus Christi fidelibus tarn presentibus quam futuris, qualiter
cives Argentinensis civitatis sapientiores et honorabiliores tanquam
iusticie et equitatis amatores ductu racionis convenerunt et de con-
sensu et consilio domini episcopi advocati omniumque maiorum
eandem civitatem colentium hec instituta statueutes describi fecerunt:
[1] Statutum est, ut duodecim vel plures, si neoesse fuerit,
honeste et idouee persone sapientes et discreto tarn inter mini-
steriales quam inter cives ponantur annuatim consules civitatis,
inter quos unus magistcr vel duo, si neoesse fuerit, eligantur; qui
iurant omnes invicem honorem ecclesie episcopi et civitatis ad omnia
fideliter promovere, civitatem et cives maiores ac minores divites
ac pauperes ab omni malo pro posse et nosse defendere et per
omnia secundum veritatem iuste iudicare. [2] Sedebunt autem pro
tribunali ad iudicandum omni ebdomada duabus vicibus, scilicet
in feria tercia et in feria quiuta, nisi propter festos dies omittant.
Magister vero iudicabit, consules dabunt sententiam. [3] Nullus de
consulibus debet verbum alicuius proferre vel sine liceutia magistri
et consiliaiiorum ad consilium alicuius amici sui de tribunali ire.
[4] Non lioet, ut pater et filius vel duo fratres simul in consules
eligantur. [5] Quandocunque ardua negotia coram domino epi-
scopo vel alibi sunt tractanda, consules primo congregabuntur ad
invicem et, si opus fuerit, seabini voeantur ad consilium. [6] Con¬
sules autem non iudicabunt secundum ius provincie, quod dicitur
,landreht‘, sed secundum veritatem et statuta civitatis subscripta:
[7J Statutum est, ut, quicunque aliquem verbis iniuriare vel
vituperare presumpserit et de hoc coram consilio civitatis duobus
vel tribus testibus convictus fuerit, triginta solidos denariorum com-
ponat et, omni petitione postposita, tarn diu extra civitatem manebit,
quousque hos triginta solides persolvat et leso satisfaciat. [8] Qui¬
cunque autem alium depilaverit vel pugno vel aliquo modo sine
sanguinis effusione percusserit, si duobus testibus convictus fuerit,
quinque libras componat. [9] Si quis vero aliquem armis vulnera-
verit, si deprehensus fuerit. servabitur in publica custodia usque ad
mortem vel sanitatem lesi et secu-ndum culpam suam puniendus erit.
[10] Si lesus morietur, reus capitali sententia plectetur; si autem
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
*HFFTs
412 194 (162). Das II. Straßburger Stadtrecbt ca. 1200.
evaserit, pro sanguinis effusione, data coram sculteto sententia, reus
in oyppo dextfa manu truncabitur. [11] Quodsi reus effugerit, si
proprietatem vel hereditatem habuerit, domus sua destruetur vel, si
consules et scultetus voluerint, domus sit communis et pateat Omni¬
bus, depositis fenestris ac ianuis, quousque amicitiam lesi obtinuerit
et consulibus sculteto advocato emendationem exhibuerit et civitati.
[12] Componet autem consulibus. quinque libras, sculteto et advocato
triginta solidos. [13] Si autem proprietatem yel hereditatem non
babuerit, bona rei mobilia in potestate erunt consilii, ut iudicibus
et ipsi leso exinde satisfactionem exhibeant. [14] Quandocunque
coram consulibus pro frerela facta fuerit compositio, iusticia sculteti
et advocati patebit, quemadmodum coram ipsis in iudicio facta fuerit
compositio. [15] Quicunque domum Tel curiam alicuius intrando
hospitem vel familiam suam verbo vel opere molestaverit, si hospes
in instanti se defendendo vindictam in illum sumpserit et ipsum
leserit, nullam proinde tenetur compositionem seu emendationem
porrigere. Si autem lesus insops esse voluerit et hospitem ad iudi-
cium pulsaverit, hospes in iudicio sola manu se expurgabit [16] Si
quis iudici calamum porrexerit pro einen datione et in manu iudicis
de cblivione calamum dimiserit et iudex ipsum ob hoc infestaverit,
iudici pro delicto novem denarios dabit [17] Homines sanctorum
vel aliarum ecclesiarum, qui alieno iure gaudent, dabunt emenda¬
tionem, id est ,wette 4 , in iudicio iudici secundum pertinehtiam et
ius eorum cum iuramento. [18] Quicunque autem iurare noiuerit,
dabit singulo ,wette 4 octo denarios. Si autem aliquis in iudicio con-
victus fuerit uno ,beredet 4 , dabit duos solidos. [19] Quicunque
personaliter ducatum prestitit ad querendum concivem suum in domo
sua manu violenta, de propria persona sua tri um virorum emen-
dationes scilicet .frevele 4 persolvat. Et postea quilibet coadiutorum
suorum pro se triginta solidos persolvat. [20] Si aliqua dissensio
et rixa inter concives oritur et illic concursus fuerit, nullus arma
arripiet, nisi prius ante monasterium beate virginis coram consiliariis
appareat et ibi eorum utatur consilio. Consiliarii vero ob bonum
pacis et ad sedandam discordiam arma debent arripere. [21] Hiis
itaque exoeptis, quicunque extra domum suam in adiutorium ami-
corum suorum arma tulerit, quinque libras civitati componet. Quas
si habere non poterit, a civitate eiiciatur, donec secundum arbitrium
consiliariorum emendetur. [22] Preterea statutum est, ut, qui¬
cunque de provincialibus aliquem concivem nostrum tarn in persona
quam in rebus ledere vel molestare presumpserit, si ante compo¬
sitionem civitatem ingressus fuerit et ille, quem lesit, vel aliquis
amicorum suorum vindictam in eo sumpserit, ad nullam inde teneatur
emendationem, querimonia tarnen prius consiliariis deposita et reo
denunciata.
[23] Preterea omnium beneplacito electi et statuti sunt scabini
vite probabilis bonique testimonii, qui in electione sua iurare debent
coram consulibus testimonium veritati perpetualiter exhibere super
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
194 (162). Dm IL Straßburger Stadtrecht ca. 1200. 413
ODinibus, que viderint et audieont. [24] Isti vero teste» induoendi
aunt in yenditionibus et emptionibus ac creditionibos et persolutio-
nibu8 debitorum et in omni causa. Deinoeps vero non snnt super
aüqua causa iuraturi, sed per primum iuramentum ipeorum inter-
rogandi. [25] Quicunque autem tarn vir quam femina debitum
raum ooram duobus istorum testium seu coram duobus, qui sunt in
oonsilio, creditori recognoverit et postea per intercidentem aliquant
oontroversiam alter eorum negaverit, solo teetimonio quorumlibet
duorum predictorum virorum coram consilio vel iudioe convincatur
et convictus unam carrutam vini et libram denariorum consulibus
oomponat, sculteto et advocato triginta solidos et singulo scabino,
quorum teetimonio convictus est, quinque solidos ob haue causam,
quod periuria, que sepius in iudicio ex incognito fiebant, rarius
usitentur.
[26] Mulieres vero, que hachenus debita virorum suorum per-
solvere non consueverant, ea, que oreditoribus suis coram testibus
scabinis professe fuerint, ex tostimonio convicte persolvere teneantur.
[27] Preterea statutum est, ut, quicunque iutroductionem testium
pro debito suo in civitate contempserit presentare, debitorem suum
duello non poterit infestare, 9ed iuramento exhibito innoxius manebit.
[28] Denique, quicunque noctibus cum cultellis vel cum aliqua
armatura inoesserint, tanquam malefactores suspecti puniantur, nisi
legitima excusatione se possint excusare.
[29] Statutum est quoque, quod nullus concivium nostrorum,
qui habent pistrina, in festo sancti Martini pistoribus suis vinum
aut aha munuscula mittere debet et in nativitate Domini aut in
aliift festivitatibus ipsos invitabit ad prandium. [30] Simüiter qui
lapioidas aut carpentarios habuerit, ipsos non habebit in cena nec
in festjs diebus in prandio. [31] Hoc quicunque dando vel reci-
piendo infregerit, viginti solidos civitati dabit.
[32] Infra civitatem extra domum suam nullus porcos uutrire
debet Nam quicunque vagantem porcum in platea sine ductore
oeperit, ipsum, si voluerit, reservabit, donec ab illo, cuius porcus
est, quinque sohdos recipiet.
[33] Ilh siquidem de civibus, qui naute dicuntur, universos con-
cives nostros divites et pauperes tarn de pondere proprie persone
quam de pondere equi, quem sedent et equitant, sine pretio trans-
duoent et reduoent ita prompte, quod a nullo possint incusari, quod
luoulenta occasione tardaverint et ipsum impedierint. Nam qui de
hoc convictus fuerit, viginti solidos civitati persolvet. [34] Merca-
tores quoque concives nostri de pecoribus vel de aliis mercimoniia
suis, que propria persona vel in equo, quem sedent, ferre non possunt,
nauZum reddent institutum. Et de propria persona, sive sint in
equis sive ad pedes, erunt immunes. [35] Ob huius laboris recom-
pensationem statutum est, ut nullus aliquem transducat preter nautas
predictos, qui a domino advocato portum receperint
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
414 194 (162). Dm IL Straßburger Stadtrecht ca. 1200.
[36] Carnifices vero caraes suinas vel imustas, que ,phinnehte‘
sunt, infra teeta maoeil orum nullatenus habere debent veuales sed
extra tecta. [37] Interdictum est, ne vina venalia in Bruscha in
navibus vel ante monasterium in plaustris ante primam figantur
vel vendantur.
[38] Illi autem, qui ,zolnere‘ dicuntur, non debent naves intrare
nisi peticione et iussu coneivium nostrorum.
[39] Prohibitum est etiam et interdictum de consensu omnium
per diffinitivam sententiam, ne aliquis tarn vir quam femina de con-
civibus nostris bona sua, que in civitate sunt sita, conferat alteri in
dotem extra civitatem in provincia, sed in civitate coraxn honestis
viris publice.
[40] Quando domini in alicuius domum concivis nostri venerint,
si ioculator medio tempore in domo illa manducaverit, hospes dom ui
libram unam dvitati persolvet, nisi ioculator de provincia cum hospi-
tibus in civitatem venerit.
[41] Cuparii debent facere vasa ad quadraginta amas et sine ,spint‘.
[42] Nulli debent in civitate corizare in loricis vel alia armatura.
[43] Nullum vinum post aliud vendi debet equali precio sola
die in uno oellario vel taberna. Quicunque hoc m&ndatum trans-
gressus fuerit, viginti solidos civitati dabit. [44] Quicunque etiam
vina iniuste mensuraverit, de scupha cadet in merdam, et hospes,
cuius vina sunt, dabit talentum.
[45] Preterea interdicte sunt iste consuetudines, scilicet annuli
visitales, annuli sponsales et omnia munera, que forte darentur in
locum annulorum. [46] Item interdicti sunt denarii, qui dabantur
dominabus in puerperiis, et qui dicuntur ,hantgiftphenninge‘ in natar
libus, ita quod nullus vir vel femina presumat aliquem denarium
dare ni solummodo sue familie, que manet in domo sua. [47] Ad
nuptias sponsales non maneant in mensa nisi octo viri et octo femine
ab utraque parentela invitati equaliter et quatuor ioculatores viri
et non femine. Ulterius nullus ioculator vel ioculatrix mittantur
alieni vel aliqua dona ipsis conferantur. [48] Quicunque ad nuptias
plures viros feminas vel ioculatores babuerit aut annulos dare
presumpserit, manebit extra civitatem per unum mensem ultra mi¬
liare et non intrabit civitatem, quousque consulibus quinque libras
persolverit. [49] Si vero aliquis ioculator vel aliqua ioculatrix non
invitati in mensam alicuius manducare presumpserit, hospes domus
dabit ad penam deoem solidos denariorum, et servientes iudicum
auferent vestimenta ioculatoris.
[50] Si autem de civibus nostris aliquis de predictis mandatis
aliquid transire vel infringere presumpserit, dabit ad penam deoem
libras denariorum, quorum medietas cedit operi civitatis, altera pars
consulibus civitatis et custodibus predictorum mandatorum. [51] Ga¬
stodes autem quatuor statuentur omni anno in renovatione consilia-
riorum, scilicet duo de consulibus et duc de scabinis, qui iurabunt
prefata mandata fideliter custodire.
Digitized by
Go», igle
Original frorn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
196 (163). Bocholter Weichbildrecht 1201.
415
[52] Quicunqae de concivibus noetris in tempore belli vadit
in aliam civitatem cum armis suis sine licentia magistri civium
nostrorum et consilii et cum aliis civibus exit et prooedit, dabit
quinque libras et a iure civitatis nostre separabitur. [53] Si aiiquis
leeionem vel offensam sibi iliatam conquerendo magistro deponit
et propter queriinoniam magistro delatam fuerit et iterato male trac-
tatus, ille, qui feoerit temeritatem, dabit civitati tres emendationes.
8cilicet quindecim libras propter renovatam indisciplinam, et qui-
übet coadiutorum suorum dabit quinque libras. [54] Quandocunque
inter cives nostros orta fuerit ira et contentio et magister cum con-
sulibus ad bonum pacis treugas servare feoerit, quicunque contra
magistrum rebellis fuerit et treugas servare noluerit, si consul est
aut scabinus, ab honore sui officii privetur; alia vero persona, que
non eet consul aut scabinus, dabit quinque libras et per annum
unum extra civitatem manebit.
[55] Iudioes civitatis presidere debent iudicium in prima pulsa-
tione prime. Pulsati vero comparebunt in iudicio, quousque secunda
oampana prime pulsata fuerit ad finem, et tune recedent. Et si
medio tempore pulsator non venerit, iudici emendabit.
[56] Panni grisei, qui non sunt in altitudine duarum ulnarum
et quartali unius ulne, debent comburi. Et si intermixti sunt crini-
bus, similiter igne comburantur. Et erga hoepites non debent emi
panni, qui minoris sunt latitudinis et crinibus sunt intermixti. Si
autem idem panni empti et reoepti fuerint, similiter comburantur.
[57] Hec sunt daustra, que in exitu civitatis ministrabunt equos
ad plaustrum vexiili: Ebersheim Marpach Morsmunstre Nuwilre
Swarzach Gengenbach Schutere. Ministrabit autem prepositus sancti
Arbogasti palafredum unum, quod seultetus cum plaustro equitabit.
Judei facient vexillum.
195 (163). Verleihung von Weichbildreeht. 1201.
(Privileg des Bischofs Hermann II von Münster für Bocholt.)
Aas Westf&l. Urkundenbach UI. Bd. L. Abt (1869) S. 4.
In nomine sanote et individue trinitatis. Hermannus dm gratia
Monasteriensis episcopus secundus. Quia ea, que in tempore ge-
runtur, natura in temporis imitantia cum eo labuntur, scripto per-
petuare perennique memorie duximus commeudare ea maxime, que
eoclesie nostre honori conducunt et utilitati. Noverint igitur tarn
moderni quam futuri, quod vüle nostre Epenebocholte id iuris,
quod vulgo ,wicbilede‘ dicitur, perpetua donatione concessimus.
verum quia hoc sine consensu Suederi de Dingede, cuius comitie
predicta subiacebat villa, minime fieri debuit, hanc cum eo fecimus
transactionem, ut predicto iuri suo in ipsa villa renunciaret et pro
eo in recompen8atiouem iudicium civile recipiat, quäle est aliarum
civitatum nostrarum Monasterii, Coesfelde et ceteraruni. Ut autem
hec rata permaneant et inconvulsa perseverent, presentem paginam
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
416 196(164). Marktgericht 1218. 197(165). Rat in Bischofsstädten 1218.
scribi et sigillo nostro fecimus communiri. Acta sunt hec publica
presentibus et cognoscentibus Herntanno maiore preposito, Henrico
maiore decano, Woltero de Hustede preposito sancti Martini, Gode-
frido Yolmaro Everhardo canonicis; laicis vero Wernero de Elen,
Henrico de Reggede, Bernhardo Waren et Oerlago Bitter, Remberto
de Stochern aliisque compluribus ecclesie nostre ministerifdibus anno
dominioe incarnationis millesimo ducentesimo primo, Romane sedi
presidente Innocentio pontificatus sui anno quarto, duobus electis
in imperio, neutro vero stabilito, presulatus nostri anno vioesimo
ootavo; datum Monasterii.
i
196 (164). Reichsspruch betr. Unabhängigkeit der Markt¬
gerichte von den Landgerichten. 1218 Juli 22.
Aas Von. Germ. hist. LL. Bd. II (1887) S. 229.
Fridericus dei gratis Romanorum rex semper augustus et rex
Sicilie universis presentem paginam inspecturis fidelibus suis gra-
tiam suam et omne bonum. Significamus vobis talem in presentia
nostra per principes et magnates imperii latam esse sententiam:
quod, si forte alicui per cirothecam nostram contulerimus forum
annuale aut septimanale in aliquo loco, quod comes aut alius iudex
aliquis illius provincie non debeat illic habere iurisdictionem vel
aliquam potestatem puniendi maleficia; sed si forte latro vel für
aut alius maleficus ad mortem fuerit condempnatus, comiti sive
iudici provinciali de loco illo erit presentandus ad sententie in eum
late executionem.
Datum apud Wimpinam 11 kal. augusti, indictione 6.
\
197 (165). Reichsspruch Aber den Rat in Bischofsstädten.
1218 Sept. 13.
Aas Urkundenbuch der Stadt Basel. Bd. I. (1890) S. 62f.
In nomine sanctse et individue trinitatis. Fridericus secundus
divina favente dementia Romanorum rex semper augustus et rex
8icilie. [1] Ea, quse ad libertatem ecclesiarum necnon ad commoda
et honorem seu debitam principum atque fidelium nostrorum quie-
tem coram eminentia regia iusto ordinis prooessu de consilio et
consensu principum imperii terminantur, perpetuam a nobis meren-
tur recipere firmitudinem. [2] Constitutus coram regia celsitudino
et coram multis imperii principibus baronibus atque nobilibus
dilectus princeps noster Heinricus Basiliensis episcopus cum multa
instantia postulavit per sententiam requiri: si vel nos vel alius ali-
quis oossemus vel deberemus in civitate, cui ipse episcopus preest,
consiiium civitatis iustituere sine ipsius episcopi voluntate et assensü.
Ad cuius non modicaa instantiam, cum predilectus princeps noster
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
197 (165). Reichsspruch Aber den Rat in Bischofs« tidten 1218. 417
Theodericus venera bilis Trevirorum archiepiscopus fuisset super hoc
& nobih requisitus, ipse cum deliberatione per sententiam indixit
noe nee posse nec debere in civitate predicti principis Basiüensis
dare vel instituere consilium citra eiusdem episcopi assensum et
voluntatem atque suorura in eodem principatu sucoessorum. Facta
igitur 8ecundum iuris ordinem inquisitione per singulos, qui aderant
tarn a principibus quain nobilibus et baronibus singulisque qui ade¬
rant, sententia arciepiscopi fuit per snbsecutionem proclamata et
oonfirraata. [3] Nos etiam tamquam iusfcus iudex de innata nobis
regia circumspectione eandem app»ohantes sententiam iustamque
decernentes consilium, quod usquemodc qaocumquemodo Basilese
fuit, revocamus deponimus ae totaliter infringimus atque privi-
legium nostrum, quod inde habent Basilienses, eassarnus omnino nec
eo ipsos de cetero uti volumus Ad maiorem autem gratie ac dilec
tionis nostr» circa memoratum episcopum evidentiam nolumus, immo
sub plena gratie nostre interminatione omnino inhibemus, ne Basi-
lienses de cetero consilium vel aliquam institutionem novain, quo-
cunque nomine possit appell&ri, faciant aut instituant sine episcopi
sui assensu et voluntate. [4] Deceroimus igitur et perpetuo obser-
vandum iudicamus, ne aliqua persona humilis vel alta, secuiaris sive
ecclesiastica huic sententi» nostraeque confirmationi et inhibitioni
aliquo umquam tempore se audeat obponere vel aliqua temeritate que
prescripta sunt infringere. Quod qui facere attemptaverit, indigna-
tionem gratis 3 nostrae se noverit cum debita pena incurrisse.
Ad cuius rei evidentiam robur atque memoriam hoc scriptum
inde fieri iussimus aureo maieetatis nostre sigillo communitum. Hii
sunt testes: (Tolricus Pattaviensis episcopus, Bertoldus Lausanensis
episcopus, Uolricus abbas sancti Galli, Hugo abbas Morbacensis,
Heinricus maior pi'epositus Constantiensis regalis aule prothoUo-
tarius, Theobaldus dux Lothariugie, Lodwicus dux Bawarie comes
palatinus Reni, comes (Tlricus de Quiburch, comes Uolricus de
Niwenburch, Hermannus marchio de Baden, comes Burchardus de
Manuesvelt, comes Hermannus de Harzburch, Hainricus nobilis de
Niffe. Anshelmus de Iustingen marescalcus imperii, Uolricus de
Minzenberch catnerarius imperii, Eberhardus dapifer de Tanna,
Chünradus de Wintersteten et alii quamplures.
Signum domini Friderici invictissimi Romanorum regis semper
augusti et gloricsi regis Sicilie. Ego Chftnradus Metensis et
Spirensis episcopus imperialis aule cancellarius vice domini Sifridi
sancte Moguntine sedis archiepiscopi totius Gtrmaniae archicancel-
larii recognovi.
Acta sunt hec anno ab incarnatione Domini 1218, regnante
felicissimo domino nostro Frederico secundo Romanorum rege sem¬
per augusto et glorioso rege Sicilie, anno Romani regni ipsius sexto,
Sicilie vero octavo decimo; feliciter. Datum Ulm» anno Domini
prenotato idibus septembria. indictione septima.
AJtnuuin und Brnhaim, Urkondva. 4. AofL 27
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
418 198. K. Friedrichs II Privileg für Lübeck als Reichsstadt 1226.
198.* K. Friedrichs II Privileg für Lübeck als Reichsstadt.
1226 Juni.
Aus'Codex diplomaticus Lubecensis Abtlg. I Urkundenbuch der Stadt
Lübeck Teil I (1843) S. 46 ff.
ln nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus secundus,
divina favente clementia Romanorum imperator semper augustos,
Jerusalem et Sicilie rex.
Quociens imperialis excellentia maiestatis in subditos et fideles
suos manus sue liberalitatis extendit et eos tamquam bene meritos
condigne retributionis muneribus recompensat, tociens eos in Con¬
stantia fidei pure corroborat et tarn ipsorum quam aliorum fidelium
ad eius obsequia forcius obligat voluntatee. Quapropter notum fieri
volumus universis imperii fidelibus tarn presentibus quam futuris,
quod nos habentes pre oculis fidem puram et devotiouem sinceram,
quam universi burgenses Lubioenses, fideles nostri, erga nostram
habere celsitudinem iaudabiliter dignoscuntur, diligentius etiam ad-
v ertöntes preclara satis et aceepta servicia, que nobis et imperio
fideliter semper exliibere curarunt et que inantea poterunt de bono
in melius exhibere, volentes ipsos tamquam bene meritos liberali
munificentia prevenire, concedimus firmiter statuentes: [1] ut pre-
dicta civitas Lubicensis libera semper sit, videlicet specialis civitas
et locus imperii et ad dominium imperiale speeialiter pertiuens,
nullo umquam tempore ab ipso speciali dominio separanda; [2] sta¬
tuentes etiam, ut, quandocumque ad regimen civitatis eiusdem ali-
quis rector ab imperio statuetur, nulla ad hoc officium statuatur
persona, nisi fuerit de convicinis locis et contermiuis civitatis ipsius;
ita quod castellum, quod Travenemunde dicitur, ab eodem rectore
similiter gubernetur. [3] Preterea terminos civitatis ipsius sub
uostro felici tempore dilatare et ampliare volentes, concedimus et
adicimus terminis eiusdem, ut teneat ipsa civitas ammodo a rivo
Fadeluche usque in Travenam, et sursum a rivo Padeluehe secundum
terminos ibi distinctos usque in rivum Crempelstorpe, et ab eodem
rivo Crempelstorpe usque. ad Siccum Allodium, et ab eodem usque
in Travenam. [4] Concedimus etiam burgensibus supradictis, ut
a nullo eorum aput Odislo theloneum exigatur. [5] Concedimus
insuper eis, ut in ipsa civitate monetam sub caractere nostri nominis
facere et cudere debeant, que tempore vite nostre et Henrici Ro¬
manorum regis, illustris karissimi filii nostri, similiter perdurabit,
et ob hoc singulis annis sexaginta tnarchas argenti nostre curie
exhibebunt. Adveniente autem nqvo in posterum successore, sub
eodem censu et iure moneta ipsa renovabitur vite sue tempore
durature; et sic de singulis in singulos successores nostros de moneta
ipsa statuimus, ut prdaictum est, observari. [6] Statuimus insuper
et concedimus eis, ut nec nos nec aliquis imperatorum, sucoessorura
nostrorum, ab eis obsides exigat ; set de fidelitate servanda imperio
solo iuramento eorum stetur et fides adliibeatur. [71 Omnes in-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
198. X. Friedrichs II Privileg für Lübeck als Reichsstadt 1226. 419
super negociatores fideles, venientes ad civitatem ipsam sive per ter-
ram sive per aquarn pro negociationibus suis, salve semper veuiant
et secure recedant, dummodo solvant ius debitum, quod tenentur.
[8j Insuper burgensee Lubicenses predicti, euntes quaudoque in
Angliam, ab illo pravo abusu et exactionis onere, quod Colonienses
et Teleuses et eorum socii contra ipsos invenisse dicuntur, omnino
absolvimus, illum penitus delentes abusum; set illo iure et con-
ditione utantur, quibus Colonienses et Telenses et eorum socii uti
noscautur. [9] Concedimus autem eis insulam sitam contra castrum
Traveuemunde, qae Priwolc nominatur, iure civitatis de cetero
possidendam, quod ,wicbelede‘ dicitur. [10] Volumus insuper et
firmiter observari precipimus, ut nulla persona, alta vel humilis,
ecclesiastica vel secularis, presumat ullo tempore munitionem hedi-
ficare vel castrum iuxta flumen Travene ab ipsa civitate superius
usque ortum ipsius fluminis et ab ipsa civitate inferius usque ad
mare et ex utraque parte usque ad miliaria duo; districtius in-
hibentes, ut nullus extraneus advocatus infra terminos civitatis eius-
dem advocatiam regere vel iusticiam exercere presumat. [11] Et
quoniam burgensibus predictis ab omnibus pravis et indebitis exac-
tionibus de cetero volumus precavere, firmiter prohibemus, ne per
totum ducatum Saxonie iila exactio, que ,ungelt* dicitur, tollatur
seu exigacür ab eis. [12] Nullus preterea prinoeps, dominus seu
nobilis adiacentium provintiarum impedire presumat, quominus
neeessaria undecunque ad civitatem Lubicensem ducantur, sive de
Hamenburc, sive de Raceburc, sive de Witeuburc, sive de Zwerin,
sive etiam .le tota terra Buruwini et eius filii, et per easdem terras
et in ipsis terris quilibet burgensis Lubicensis, tarn dives quam
pauper, absque impedimento emat et vendat. [13] Preterea firmiter
inhibemus, ne aliqua persona, magna vel parva, secularis vel eccle-
siastica. persone alicui conductum prebeat in civitatem predictam,
quin ipsa euilibet impetenti eam in iure debeat respondere. [14] Vo¬
lumus insuper et districte precipimus, ut quandocumque et ubidumqe
per hnperium predicti burgenses naufragium de cetero passi fuerint,
quicquid de rebus suis tune a tanto periculo eripere poterunt, eis
penitus dimittatur, omni impedimento et contradictione cessantibus.
[15] Concedimus insuper eis fundum extra Travenemunde, iuxta
portum, ubi signum eiusdem portus habetur, dantes eis potestatem,
ut fundo ipso libere utantur ad utilitatem et profectum predicte
civitatis Lubicensis. [16j De habundantiori quoque gracia nostra
concedimus et confirmamus eis in perpetuum eorum iura et ornnes
bonos usus et bonas consuetudines, quibus tempore imperatoris
Pri derlei, avi nostri felicis memorie, usque nunc usi fuisse noscun-
tur, statuentes et presentis privilegii auctoritate firmiter iniungentes,
ut nulla omnino persona, parva vel magna, ecclesiastica vel secularis,
iamdictos burgenses Lubicenses, fideles nostros, de suprascriptis
omnibus ausu temerario impedire seu perturbare presumat. Quod
qui presumpserit, in sue temeritatis vindictam indignationem nostram
27*
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
420 199 (166). Gesetz gegen die Stddtefreiheiten 1281.
et penam quingentarum librarum auri puri se noverit incursurum,
medietatem camere nostre et aliam medietatem passis iniuriam per-
solveadam.
Ut autern hoc omnia rata semper et illibata permaneant, presens
priviiegium fieri et bulla aurea, typario nostre maiestatis impreesa,
iussimus eominuniri. Huius autem rei testes sunt: Albertus Magdc
burgensis,.. Mediolau ensis et Lando Riginus archiepiscopi,. . Cu-
rensis et abbas sancti Galli,.. Cicensis,.. Basiliensis, . . Warna-
ciensis,.. Hyldesemensis, Iacobus Taurinensis, Maynardinus Ymo-
leusis et A. Brixiensis episcopi,.. abbas Morbacensis,.. abbas Auge-
nensis, H. magister domus sancte Marie Theotonicorum in Jerusalem,
L. lantgravius Thuringie, Albertus dux Saxonie, Raynaldus dux
Spoleti, comes Syfridus de Vienna et alii quamplures.
Signum domini Friderici secundi, dei gracia invictissimi Ro¬
manorum imperatoris semper augusti, Jerusalem et Sicilie regis.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo ducen-
tesimo vicesimo sexto, mense iunii, quartedecime indictionis, im-
perante domino nostro Friderico secundo, dei gracia invictissimo
Romanorum imperatore semper augusto, Jerusalem et Sicilie rege,
anno Romani imperii eius sexto, regni Jerusalem primo et regni
Sicilie vicesimo nono, feliciter amen. Datum aput Burgum sancti
Domini anno, mense et indictione prescriptis.
199 (166). K. Friedrichs II Gesetz gegen die Städtefreiheiten.
[1231 Dez. 1232 Mai.]
Atu Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 192ff.; das
Original ist in verschiedenen Ausfertigungen, deren Daten verschieden sind,
erhalten.
In nomine sancte et individüe trinitatis. Fridericus secundus
divina favente clementia Romanorum imperator semper augustus
lerusalem et Sicilie rex. [1] Cum Romane monarchiam dignitatis
ipso auctore, per quem reges regnant et principes optinent princi-
patus, qui super gentes et regna constituit sedem nostram. princi-
paliter teneamus et simus in potestatis plenitudine constituti, impera-
toriam condecet maiestatem eos, per quos cepit et in quibus consistit
nostre glorie celsitudo, qui et vocati sunt nobiscum in partem sollici-
tudinis, cum a nostra celsitudine decus recipiant et decorem, non
solum in suis antiquis iuribus tueri pariter et fovere, immo quantum
equitas sinit et permittit racio novis et honestis tarn iuris quam
gratie muneribus decenter et honorabiliter decorare. [2] Sane cum
ex defectu iuris pariter et neglectu in partibus Alamannie adeo in
usum sint redacte quedam consuetudines detestande, ut boni speciem
preferentes iniquitatem quodam falso pallient velamento, quibus et
principum imperii iuri detrahitur et honori et imperialis nichi-
lominus auctoritas per consequens enervatur, nostre incumbit sollici-
tudini precavendum, ne huiusmodi consuetudines, quas censemus
pocius corruptelas, in diuturniora tempora protrahantur. [3] Vo-
Digitized by
Goi igle
Original fro-m
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
199 (166). Gesets gegen die Stidtefreiheiten 1281. 421
lentes igitur, ut libertates et dona, que dilecti nostri et imporii prin-
cipes ex dono nostri culminis nunc possident et sunt pro tempore
po88essuri, latissima interpretacione gaudeant et quieta omnimodis
ipsi principes ea possideant libertate, hac nostra edictali sancione
revocamus.in irritum et cassamus in omni civitate vel oppido Ala-
mannie eommunia consilia, magistros civium seu rectores vel alios
quoslibet officiales, qui ab universitate civium sine archiepiscoporum
vel episcoporum beneplacito statuuntur, quocumque per diversitatem
locorum nomine oenseantur. [4] Irritamus nichilominus et cassa¬
mus cuiuslibet artificii confraternitates seu societates, quocumque
nomine vulgariter appellantur. [5] Item hac nostra edictali san¬
cione placuit statuendum, ut in omni civitate vel oppido, ubi moneta
iure cuditur, nec mercimonia nec victualia aliquo argenti pondere
emantur seu vendantur preterquam illis denariis, qui cuilibet civitati
vel oppido sunt comunes. [6] Sicut enim temporibus retroactis
ordinacio civitatum et bonorum omni um, que ab imperiali celsitudine
conferuntur, ad archiepiscopos et episcopos pertinebat, sic eamdem
ordinacionem ad ipsos et eorum officiales ab eis specialiter insti-
tutos perpetuo volumus permanere; non obstante abusu aliquo, si
quü in aliqua civitate forte contrarius extitisset, quod de facto
pocius quam de iure ceusemus. [7] Dt igitur talis omnino remo-
veatur enormitas et abusus nec auctoritatis aliquo velamine pallie-
tur, omnia privilegia, litteras apertas et clausas, quas vel nostra
pietas vel predecessorum nostrorum, archiepiscoporum eciam et epi¬
scoporum super eocietatibus communibus seu consiliis in preiudicium
principum et imperii sive private persone dedit sive cuilibet civitati, ab
hac die inantea in irritum revocamus ac frivola penitus et inaniaiudi-
camus; protestantee hanc nostre constitutionis sive sanccionis seriem
exquisitam ex decreto principum et ex nostra certa sciencia in forma
iudicii processisse. [8] Statuimus igitur et imperiali sancimus edicto,
quälenus nulla omnino alta vel humilis ecclesiastica vel mundana per¬
sona huic nostre constitutioni vel sancioni ullo advenienti tempore
aliquatenus contraire vel obviare presumat Quod qui presumpserit,
preter indignacionem nostram sciat se quadraginta librarum auri puri
pena multandum, quas fisco nostro volumus applicari. ’Ad liuius
autem constitucionis et sancionis nostre memoriam et robur perpetuo
valiturum presentem divalem paginam fieri et bulla aurea typario
nostre maiestatis impressa iussimus communiri.
Huius rei testes sunt: B. patriarcha Aquilegensis, A. Magde-
burgensis, 0. Ravennas et B. Panormitanus archiepiscopi; S. Ratis-
ponensis imperialis aule cancellarius,.. Pabibergensis, H. Worma-
ciensis, Brixinensis, Osemburgensis, Curiensis, Reginus, Imolensis,
Mutinensis, Faventinus episcopi; A. Saxonie, 0. Meranie et B. Ka-
rinthie duces; H. de Hortemberc, H. de Nasowe, C. de Hohenloc,
S. de Spaneim et H. frater eius, L. de Hohenstat comites; G. de
Harnestein sacri imperii in Italia legatus, 0. de Bollandia, Gunse-
linus, Riccardus imperialis aule camerarius et alii quamplures.
Digitized by
Gck igle
Original fro-rn
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
422
200. Privileg für Wien als Reichsstadt 1237.
Signum domini Friderici secundi dei gracia invictissimi Ro¬
manorum imperatoris semper augusti lerusalem et Sicilie regis.
Ego Siffridus Ratisponensis episcopus imperialis aule cancel-
larius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi in Jermania archi-
cancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1232 mense aprilis,
5 indiccionis, imperante domino nostro Friderico secundo dei gratia
invictissimo Romanorum imperatore semper augusto lerusalem et
Sicilie rege, anno Romani imperii eius duodecimo, regni lerusalem
septimo, regni vero Sicilie tricesimo quarto; feliciter amen.
Dat. aput Aquilegiam anno mense et indicicone prescriptis.
200.* K. Friedrichs II Privileg für Wien als Reichsstadt.
1237 April.
Ans E. von Schwind und A. Dopsch, Aasgewählte Urkunden zur
Verfassungsgeschichte der deutsch-österreichischen Erblande im Mittelalter.
(1896) S. 74 ff.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus dei gratia
Romanorum imperator semper augustus Jerusalem et Sycilie rex.
[1] Romanum imperium ad tuitionem fidei et diversarum gen¬
tium moderamina per eum, qui celestia simul et terrestria moderatur,
filium summi regis, qui condit regna et firmat imperia, summe
dispensationis munere constitutum ex dispensatione divina robur et
regimen sue dignitatis accepit, ut subiectos sibi populos in opulentia
pacis et favore iustitie foveat et fidem^provehat, perfidiain perse-
quatur, humiles protegat, sublimes humiliet, fastidiosas oppressiones
relevet subditorum ab improbis et ingratis dominis, quos excessum
comissorum enormitas indignos imperio representat, materiam bono¬
rum subtrahat, per que deo et hominibus se prorsus efficiunt odiosos
et desuper sortem iustorum virgam afferunt iniquorum. [2] Eaprop-
ter noverit presens etas et futura posteritas, quod nos, atten¬
den tes, quam fideliter et devote cives Wienneuses fideles nostri
universi pariter et singuli, magni et parvi nostrum et imperii domi¬
nium sunt amplexi, oppressionis iugum et iuiustitie declinand^o,
quibus Fridericus quondam dux, a suorum progenitorum probitate
degenerans, oblitus devotionis et fidei civium predictorum, conterapta
imperii nostri reverentia in iuris iniuriam contra eos per fas et nefas
enormiter seviebat, exeroens in omnes indifferenter pro iudicio vo-
luntatem, credens cuncta sibi licere pro libitu, pauperes aggravans,
divites inquietans, pupilli causam et vidue non admittens, spolia
omnium sitiens et diversas neces excogitans in personas nobilium
virorum quam plurimum honestorum, considerantes insuper,
qudliter iidem cives devotione promptissima et fide sincera se nobis
et imperio indissolubiliter alligarunt, et quod nostra interest, co-
missum nobis populum, utpote qui pro eius salute ac de comissa
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
200. Privileg für Wien als Reichsstadt 1237.
423
nobis reipublice cura et universitatis regimine generali tenemur
smnmo regi reddere rationem, poteutis dextre subsidio relevare, dic-
tam civitatein et cives in nostram et imperii perpetuo et irrevocahditer
recepimus ditionem, ut amtnodo in nostris regum et imperatorum
successorum nostrormn manibus teneantur et quod nunquam per
concesaionem alicuius benetieii de uostra et imperii transeant pote-
state; quin potius speciali nostro et imperii munimine munificeutie
nostre privilegiis libertatum et bonarum approbatione consuetudinum
quasi pro fidei eorum pignore velut murorum propugnaculis muniau-
tur. [3] Statuimus igitur et preseutis privilegii auctoritate sand¬
ln us, ut ammodo in eadem civitate iudex singulis annis per nos
reges et imperatores successores nostros, communicato ad hoc, si
necesse fuerit, consilio eivium, statui debeat, qui pro honore et
utilitate et fidelitate uostra suffidens et idoneus videatur ad idem
officium exercendum, presenti prohibentes edicto, quatenus nullus
iudex a nobis vel a rege seu ab aliquo successorum nostrorum pro
tempore eonstitutus nostra vel alicuius successoris nostri vel sua
presumat auctoritate talliam seu precariain in predictos cives facere,
nec eos impetere seu cogere ad aiiquid nobis seu nostris successo-
ribus exhibondum, nisi quod et quantum dare voluerint spontanes
voluntate. [4] Preterea ex habundanti gratia indulgemus, ut nemini
liceat prenotatos cives ad aliquod servitium ultra progredi cogere,
quam ut eo die, quo clara luce de domibus suis exierint, cum splen-
dore solis regredi peruiittautur. [5j A.d hec cathoüci principis
partes fideliter exequentes, ab officiorum prefectura Judeos oxoipi-
mus, ne sub pretextu prefecture opprimant Christianos, cum imperia-
lis auetoritas a priscis temporibus ad perpetrati Judaici sceleris
ultionem eisdem Judeis indixerit perpetuam servitutem. [6] Decla-
ramus insuper et observari censemus, ut, si quando contra quen-
quam eivium civilis seu criminalis actio intemptatur, secundum iura \
et approoatas consuetudines civitatis eiusdem a civibus iudicetur,
lese maiestatis crimine vel prodenae civitatis excessu dumtaxat ex-
ceptis, in quorum animadversionem velut detestabilium criminum
licite cives et exteros. inandamus admitti. [7] De duello vero si
quis civis impetitur, si septima manu honestarum personarum ex¬
purgare se poterit, eum ab impetitione.duelli decernimus absolutum.
[8] Volenies etiam commode studio provideri, per quod prudentia
docetur iu popuiis et rutüs etas instruitur puerorum, potestatem
dam us plenariam magistro, qui Wienne per nos vel successores
nostros ad scholarum regimen assumetur, ut alios doctores in faeulta-
tibus substituat de consilio virorum prudencium civitatis eiusdem,
qui habeantur sufficientes et idonei circa suorum Studium auditorum.
[9] ('eterum ut sub augustalis felicitate dominii continuum recipiat
eadem nostra imperialis civitas incremontum, statuimus, ut onmes
incole et advene ibidem habitare voleutes in nostra et imperii domina-
tione sub tuta et libera lege ab omni servili conditione liberi vitam
agant, qui videlicet annum et diem sine alicuius impeditione pro
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
424 201. Verzeichnis von Rei'-hssteuern königl. Städte a. Dörfer 1241.
civibus tenti fuerint secuadum iura et approbatas cousuetudiues civi¬
tatis. [10] De inuata quoque elementia sedis nostre, que pacem et
iustitiam couiitatur in principe, decernimus et mandamus, nt, si
quandoquidem aliquid Wieunensiuin civium naufragii casum in-
currerit, res suas, qua« ab impetu torrentis manus hominis aspor-
taverit, libere possit repetere et habere a quolibet detentore, cum
indignum penitus eeuseainus immisericorditer reliquias naufragii
detineri per hominem quibus rapacis fluminis sevieus unda pepercit.
[11] Statuimus itaque et presentis auctoritate privilegii prohibemus,
quatenus nullus dux marchio oomes advocatus scultetus vel aliqua
persona ecclesiastica vel mundana humilis vel sublimis contra pre-
scripte gratie et coucessionis nostre tenorem venire presumat. Quod
qui presumpserit, in vindictam temeritatis sue centum libras auri
se compositurum agnoscat, medietatem camere nostre et reliquam
passis iniuriam persolvendam. [12] Ad quorum omnium predic-
torum memoriam et robur perpetuo valiturum presens privilegiuro
fieri fecimus et bulla aurea typario maiestatis nostre impressa iussi-
mus insigniri. Testes autem huius rei sunt: venerabiles Sifridus
Moguutinus, Eberhardus Salczburgensis archiepiscopi, Eckbertus
Babenbergensis, Sifridus Batisponensis imperialis aule cancellarius,
Rudegerus Pataviensis, Chunradus Frisingensis episoopi, Otto comes
palatinus Rheni dux Bavarie, Henricus landgravius Thuringie, comes
palatinus Saxonie, Bernhardus dux Karinthie, comes Heinricus de
Ortembereh, Hermannus marchio de Baden, Chunradus burggravius
de Nurenberg, Gotfridus de Hohenloch, Fridericus de Truhendinge,
comes Hermannus de Dilingen, comes Hermannus de Ortenburch,
^mes Wilhelmus de Heunenberg, comes Chtmradus de Hardeck,
Heinricus de Schoumberch, Heinricus de Prunne, Irnfridus de Hint-
perch, Hadmarus de Sunneperch et alii quamplures.
Datum Wienne anno dominice incarnacionis 1237 mense aprilis,
decime indictionis, imperii nostri anno 18, regni Jerusalem 12, regni
vero Sicilie 38; feliciter amen.
201.* Verzeichnis von Reichssteuern königlicher Städte
• und Dörfer. [1241.]
Aus Mod. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. III Teil I (1904) S. 2—6
nebst dem photographischen Abbild däs Blattes daselbst. VgL die Erläute¬
rungen bei Jak. Schwalm, Ein unbekanntes Eingangsverzeichnis von Steuern
der königl. Städte, in: Neues Archiv d. Gesellsch. f. ältere dtsche Geschichts-
Kunde Bd. 23 (1898) S. 526ff., K. Zeumer, Zur Geschichte der Reichssteuern
im früheren Mittelalter, in: Historische Zeitschrift N. F. 81 (1898) S. 24fL,
A. Schulte, Zu dem neu aufgefundenen Verzeichnis der Steuern des Reichs*
gutes vom Jahre 1241, m: Zeitschrift f. d. Gesch. des Oberrheins N. F. Bd. 13
(1898) S. 425 ff. — Die in runde Klammern gesetzten Worte sind im Original
nachträglich ausgestrichen oder verändert
Hic incipiunt precarie civitatum et villarum.
[1] De Frankenfurt 200 et 50 mr. [2] Item de Geilhusen
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
201. Verzeichnis von Reicbesteuern königl. Stfidte u. Dftrfer 1241. 425
200 mt [3] Item de Wetflaria 100 et 70 mr. [4J Item de Fride-
berc 100 et 20 mr., de quibus cedet dimidietas domino imperatori
et dimidietas ad edificia eorum. [5] Item de Wisebaden 60 mr.,
ille cedent ad edificia eorum. [6] Item de Seligenstat 100 et. 20 mr.,
ille cedent ad edificia eorum. [7] Item Iudei de Weitterebia 100 et
50 mr. [8] Item de Oppenhem 100 et 20 mr. Iudei ibidem 15 mr.
[9] Item de Nerstein 10 mr. [10J Item de duabus villis Ingelhem
70 mr., de quibus frater Sebastian»? debet perficere opus curtis.
[11] Item Wescla libera est ad quatuor annos propter hoc, quod
redemit advocaciam pro 300 marcis. Iudei ibidem 20 mr. [12] Item
de Bopardia 80 mr. Iudei ibidem 25 mr. [13] Item de Sintzehe
70 mr. Iudei ibidem 25 mr., de quibus solvent quatuor marcas pro
expensa domini de Smidevelt. [14] Item de Durun 40 mr., quarum
medietas cedit imperatori et medietas ad edificia eorum. fudei ibidem
10 mr. [15] Item Iudei de Aquis 15 mr. [16] Item de Werda
20 mr. Iudei ibidem 20 mr. [17] Item de Duzburc 50 mr. Iudei
ibidem 15 mr. [18] Item de Numege 40 mr. [19] Item de quatuor
curtis circa Pritmunden 15 mr. Iudei ibidem 15 mr. [20] Item
cives de Dritmunden (300) 100 mr. Col.
[21] Item Iudei Wormacienses 130 mr. [22j Item Iudei de
Spira Hart mudo 80. [23] (Item Iudei de Lutera).. [24] Item de
officio in Lutere 100 et 20 mr. [25] Item de advocatia in Wizenburo
80 mr. [26] Item de Hagenowia 200 mr. [27] Item de officio in
Drivels 100 et 50 mr. [28] Item de Ersteiu 40 mr. [29] Item
de riofelden (20) 15 mr. [30] Item de Grumat 15 mr. [31] Item
de Gouderthem 6 mr. [32] Item de Cronenberc 100 et 60 mr.
[33] Item de Einhem 100 et 50 mr. [34] Item de Sclistat 100 et
50 mr. [35] Item Columbaria 100 et 60 mr. [36] Item de Mnl-
husen 80 inr. [37] Item de Kersberc et Vallis sauoti Gregorii 70 mr.
38] Item de Basila 200 mr. [39] Item de Rinvelden 40 mr.
40] Item de Nuenberc 100 mr. [41] Item de Brisach 100 mr.
42" Item de Malbere (15) 10 inr. [43] Item de Orten bero 20 mr.
44’ Item de Haselach 40 mr. [45] Item de Uffunburc 60 mr.,
de hiis dimidietas cedet imperatori et dimidietas ad edificia eorum.
[46] Item Iudei de Argentiua 200 mr. [47J Item Iudei de Basila
40 mr. [48] Item Iudei de Hagenowia 15 mr.
[49] Heilicbrun libera est propter edificiuu». [50] Item de
Winsberc 60 mr. [51] Item de Wimpina 40 mr. [52] Item de
Mosebach 25 mr. [53] Item de Seheflinze 15 mr., de hiis reeepit
advocatus quinque. [54] Item de Otenhero 6 mr., de hiis recipit
abbas 3 mr. [55] Item de Eberbach 20 mr. ad edificium. [661
Item de Gamundia 20 mr., et hee cedent ad edificium. [57] Item
de Heidolfhem 100 lb. hall, ad edificium. [58] Item Weibestat con-
busta est. [59] Item de Wila lb. 100 hal. ad edificium. [60] Item
de Hallis (200 mr.) 100 et 70 mr. [61] Item de Rotenburc 90 mr
(Iudei ibidem 10 mr.) [62 n Item Tudei de Hallis 8 mr. [63] Item
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY 0F MICHIGAN
de Dinckelspuel 40 mr. [64] Item de Fuhtwangen 20 mr. [65]
Item Ufkirchen nichil, quia coubusta est. [66] Item de Wizenburc
40 mr. [67] Item de Gamundia 160 mr. ludei ibidem 12 mr.
[68] Item Augusta uichil, quia conbusta est. Et ludei ibidem
nichil, quia conbusti sunt. [69] (Item Schongauwe).
[70] Item (de Werda) cives de Nordelingen (200) 100 mr. pro
enormitate commissa. [71] Item de Werda 60 mr. (et quod exusti
liberi sint), qui non sunt exusti. [72] Item de Horburc, eo quod
conbusta est, nichil datur. [73] Item de Bophingen 50 mr. [74] Item
de Gienge (30) 25 mr. [75] Item de Lougingen (90) 80 mr. [76J Item
de Stoufß 10 mr. [77] Item de Essingen 5 mr. [78] Item de Eze-
lingen 100 et 20 et solvent pro expensis domini regis 152 mr.
[79] C’ives de Ulma 80 mr.
[80] Item cives de Bibera 70 mr. [81] Item cives de Schon-
gou 30 mr.
[82] Cives de Burun 90 mr. [83] Cives de Memmingen 70 mr.
[84] Cives de Altdorf et de Ravinsburc 50 mr. [85] Item de
Phullendorf pro expensis domini regis 30 mr [86j Item de Wangen
10 mr. [87] Item de Buchorn 10 mr. [88] Item de Lindou 100 mr.
[89] Item Constancia libera est ad unum annum propter incendium;
que solvere consuevit. 60 mr., medietatem imperatori et medietatem
episcopo. [90] Item de Uberlingen (100 et 10) 50 mr., et solvent
pro expensis regis (52) 82 mr. et dira. [91] Item de'advocatia in
Cemton 50 mr., que date sunt Heinrico marscalko de Altmanshofen
pro palefrido et dextrariis empt.is apud ipsum. [92] Item de ad-
vocacia Sancti Galli 100 mr. [93] (Item de Rotwilve 90). [94] Item
de Vilingen pro expensis regis 42 mr. [95] Item de Rotwilre (60,
40) mr. 60 et sibi in edificio 40 mr. [96] Item Scafhusen solvit
pro expensis, regis 227 mr. 197] Item (de Zürich assiguaverunt nuper
domino pincerne) Duregun modo non dat, quia nuper dederunt
150 mr., quas assignaverunt domino pincerne ex mandato regis.
[98] Item ludei de Ezzeliugen 30 mr. [99 j Item ludei de Ulma
6 mr. [100] Item ludei de Constancia 20 mr. [101] Item ludei
de Werda et de Bopphiugen 2 mr. [102] Item ludei de Uberlingen
2 mr. [103] Item ludei de Lindou 2 mr. [1041 Item cives de
Bernen 40 mr.
[Auf der Rückseite des Blattes:]
Sunt in denr. Colon, mr. 1488. — Pincerno adhuc dande sunt
234 mr. et dim. et dapifero (165) 150 mr. — et W altero notar.
7 mr. et dim.
202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht. 1261.
Aus P. La band, Magdeburger Rechtsquellen (1869), S. 14—23.
[1] Do Inan Magdeburch besatzete, do gap man in recht nach
irn wilkure; do wurden sie zu rate, daz sie kuren rätnian zu eime
]are. die swuren unde sweren noch alle jar, sweone sie nuwe kiesen,
Difitized
bv Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht 1261.
427
der stat recht uude ire ere unde iren vromen zu bewaroade, so sie
allerbest mugen unde kunnen, mit der wisesten liute rate.
[2] Die ratma?' iiaben die gewalt, daz sie richten über aller -
hande wanemaze unde Unrechte wage unde Unrechte schephele unde
über unrecht gewichte unde über allerhande spisekouf unde über
ineinkouf; swie so daz brichet. daz ist recht, daz der muz wetten
drie Windesche march, daz sint sesundedrizich Schillinge.
[3] Die rätman legen ir burding uz, swenne so sie wollen,
mit der wisesten lute rate; swaz sie danne zu deine burdinge ge¬
loben, daz sol man halden; swelich man daz brichet, daz sulen die
ratman vorderen.
[4] Swer aber zu dem burdiuge nicht ne kumet, so man die
gelocken liutet, der wettet ses pfenniuge; wirdet aber im daz bur¬
ding gekundegit, ne kumet her dar nicht, her wettet vuinf Schillinge.
[5] Die liute, die dar hoken heizeu, brechen sie oder misse-
tun sie waz an meiukoufe, sprichet inan in daz zu, sie muzeu
wetten hüt unde har oder drie Schillinge; daz stet aber an den
ratmannen, welich ir sie wollen.
[6] Of schefele oder ander rnaze zu kleine sin oder unrecht
waghe, daz muzen sie wol vorderen nach der stat kure oder zu
bezzerende mit sesundedrizich Schillingen.
[7] Unse hoeste riohtere, daz ist die burchgrave, die sitzet
drü botding in deme jare: ein ding in sante Agethen tage, daz
ander in sante Johannes tage des liechten, das dritte in dem achteden
tage sente Martenes. Körnen disse tage an heilige tage oder an
bunüene zit, so vorluset her sin ding, oder ne kumet her nicht;
ne were aber die schultheize dar nicht, so ne wirt im aber des
dinges nicht, her muz aber dem burchgraven wetten z$n phunt, iz
ne beneme ime echt nöt.
[8] Swaz so ungerichtes gesellet vierzen nacht vor sime ge-
dinge, daz richtet die burchgrave unde anders nieman. Ist iz also,
daz die burchgrave dar nicht wesen ne mach, die bürgere kiesen
einen lichtere in sine stat umbe eine hanthafte missetat. Des burch-
greve wette sint driu phunt. Swen so her ufsteit, so ist sin tege-
ding uze, unde so leget her des schultheizen ding uz vati deine
nehesten tage over vierzen nacht.
[9] Der schultheize hevet drü echte ding: ein nach deme
zweleften, daz ander an dem dinstage alse die osterwoge uzgeit,
daz dritte alse die pinkestenwoge uzgeit. Nach dissen dingen leget
her sin ding uz over vierzen nacht. Körnen die dingtage an einen
heiligen tach, her mach wol über einen tach oder über zweue nach
deme heiligen tage sin ding überlegen.
[10] Des schultheize gewette sint achte Schillinge. Des schult¬
heizen ding ne mach dem manne nieman kundigen, wan die schult¬
heize selben oder die vronebote, niehein sin knecht. Ne ist die
schultheize dar nicht zu hüs, geschet ein ungevuge, so setzet man
einen richtere umbe eine hanthafte tat. Die schultheize sal haben
Digitized by Gougle
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
428
202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht 1261.
die gewalt van des landes herren;'her sal ouch damite belönt wesen
unde sal sin rechte 16n wesen unde echt geboren unde van deme
lande.
[11] Ist iz also, daz ein man gewOnt wirdit, geschriet her daz
ruocht unde begrifet her den man unde bringet her in vor gerichte
und havet er des sine schreiman selbesiebede, her ist naher in zu
vorziugende, danne her ime untgan muge. Umbe eine wunde so
siebet man ap die haut unde umbe einen tothslach den hals, of die
wunde ist nagels tief unde liedes lanc.
[12] Dem burchgraven unde deme schultheize enist nichein
schephene oder bürgere phlichtich urteile zu vindene buzen dinge,
iz ne were umbe eine hanthafte tat. Die burchgrave unde die schult¬
heize muzen wol richten alle tage umbe schult ane geziuge.
[13] Of ein man gewunt wirt unde nicht vure ne kumet unde
sine klage vornachtet unde jene vorkumet, he untgat ime selbe-
siebende. Ne körnet her nicht vure zu dr@n gedingen, her ubervestet
jenen zu dem vierden dinge.
[14] Ofte ein man ein wip nimet, stirbet die man, daz wip ne
havet in sime gute nicht, her ne hab iz ir gegeben in gehegeteme
dinge oder zu libgedinge zu irme libe. Wolde iman der vrowen ir
libgedinge brechen, sie behaldit iz wol mit manne unde mit wiben,
die darzu jegenwarde waren selbesibede. Ne hebet ir die man nich¬
ein gut gegeben, sie besitzet in deme glte, unde ire kiut sulen ir
geben ire lipnare, diewile sie ane man wesen wil. Hevet die man
schaf, die nimet daz wip zu raden.
[15] Habet die man unde daz wip kint, swaz so der uzgesunderet
sint, stirbet der man, die kint, die in deme gute sint, die nemen daz
gut; die uzgesunderet sint, die habeD daran nicht; unde ir erbe ne
mugen die kint niet vorkoufen an ir erben gelop.
[16] Swaz so ein man gibit in hegeteme dinge, besitzet her
damite jar unde tach an jemannes widerspräche, die recht ist, der
ist her naher zu behaldene mit dem richtere und mit den schephenen,
dan iz ime ieman untvuren muge.
[17] Of die richtare unde die schephenen irsturven sint, so mach
man sie wol afsetzen mit den dingliuten, zu dem allerminnesten mit
zwen schephenen unde mit vier dingmannen, so behaldet ein vrowe
ire gift.
[18] Nichein man noch nichein wip, die nie moch an irme
suchohette nicht vorgeben, boven drie Schillinge an ir erben gelop,
noch die vrouwe an ihres mannes gelop.
[19] Des burchgreven gewette unde weregelt, daz gewuunen wirt
in gehegefeme dinge, daz sol man gelden binnen ses wochen.
[20] Of sich ein erbe vorswesteret oder vorbruderet, die sich
geliche na dazu gezien mugen, die nemen daz erbe geliche.
[21] Swelich man gewundet wirdet, schriet har daz ruocht unde
kumet her vor gerichte, swellichen man her beklaget, die darzu
jegenwarde was, körnet die vure, dem mach her ein kamph apge-
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht 1261.
429
winnen. Habet her mer iiute beklaget, dan der wunden eint, unde
wirdet also manich man vorveetet, alse der wunden sint, die Iiute
alle die untgant albetalle manlicb sibede.
[22] Swie so mit dem gute beßozzen ist, belibet daz kiut phaphe.
daz nimet die rade, of dar nichein juncvrowe nist. Ist dar ein jung
vrowe unde ein paphe, die teilen die rade under sich.
[23] Swaz so ein man gibet an gehegeteme dinge vor den sehe
phenen unde vor dem richtere, die sal geben einen Schilling zu
vriedebuze, den uemen die schephenen.
[24] Swelich man den anderen umbe schult beklaget unde ge¬
winnet her die mit notrechte, daz muz her desselben tages golden
unde muz dem richtere wetten.
[25] Wirdet ein man beklaget umbe schult unde bekant her
der schult, so sal er ime binnen vierzen nachten gelden; ne giidet
her nicht, so hebet die richtare sin gewette gewunnen; so sal her
ime gebieten zu geldene over achte tage, so gehütet er ime über
drie tage, so gebutet her ime über den anderen tach oder nacht,
gebrichet. her daz, also dicke hebet die richtere sin gewette, unde
ne habet her des geweddes noch der schult nicht, her vronet sine
gewere, daz ist sin hüs; ne hevet her des huses nicht, her tut ine
zu also getame rechte, swar so man ine ankome, daz man in ufhalden
sal vor die schult unde vor daz gewette; swer in ouch boven daz
hildet, die wettet deme richtere.
[26] Wirdet ouch einem manne sin gezucli geteilet, des hebet
her tach drie vierzen uacht, darunder mach her kiesen vierzen nacht,
awelche so her wil, zu deme nehesten dinge.
[27] Geschet ein strit nachtes oder tages, wolle man ein biderven
man darzu beklage, der ist naher ime zu untgande silbesibede, dan
iz jener uf in brengen muge, wante in der stat, dar daz schach, ine
nie nieman ne sach.
[28] Nichein wip ne mach lr lipgedinge zu eigene behalden
noch vorkoufen; swar so sie stirbet, daz lipgedinge daz get wider
an des mannes erben.
[29] Swar kint an eime erbe besturben sint, stirbet ir dichein,
daz gut teilen sie geliche, beide, die binnen unde buzen sint.
[30] Swar so einem manne sin gut gevronet wirt, alse dicke
so her uz unde in geit, also dicke muz her dem richtere wetten,
die vrone ne si mit rechte afgenomen.
[31] Ist iz also, daz ein man beteverten oder sines koufes varen
wil buzen landes, wil den ieman hinderen umbe schult, der ne
mach is tun nicht, her ne muze neinen sin recht vor sime richtere.
[32] Swer so einen schephenen beschildet uf der banc, her ge¬
winnet sine buze, drizich Schillinge, unde die richtere sin gewette.
[33] Beschildet ein man einen schephenen, swenne des urteiles
gevolget ist, sie gewinnen alle ire buze, unde die richtere sin
gewette; also inanege buze, also manich gewette.
[34] Swar Iiute vorsunet werden! oder eine orveide tunt vor
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
480 202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht 1261.
deme gerichte, daz geziuget ein man, ob her is bedarp, mit deme
richtere unde mit den schephenen; sint aber im die schephenen vor
gesturbep, sp tut her iz mit den gedingliuten.
[35] Swaz ouch die schephenen gehabten oder geziugen, daz
sal die richtere mit in halden unde geziugen.
[36] Swar ein sune gemachet wirt und er liuten buzen gedinge,
wil man die brechen, daz geziuget ein man seTbesibede mit see
mannen, die iz gesehen unde gehört haben.
[37] Swar so ein sune unde ein recht were wirt getan vor
gerichte, brechen, die die sachwaldichen unde wurden sie des vor¬
wunden, 1 alse recht ist, mit deme richtere unde mit den schephenen,
die vorliesen umbe die wunden ire hänt unde umbe totslach ir
houbit. Wer iz also, daz sie ein ander man breche, die muz buzen
mit sineme weregelte, daz ist umbe die wunde nuhen phünt unde
umbe den totslach achtzen phunt ; her ne niuge is untgän, älse
recht ist. .
[38] Vichtet ein man einen kamph umbe eine wunden unde
vichtet jener sieche, iz gat dieseme an die hant umbe die wünden
unde umbe totslach an den hals.
[39] Wurde ein man mit steben geslagen uffe sinen rucke unde
buch unde die siege brun weren unde blä unde uf erhaben, mach
her des den richtere zu geziuge haben unde die dingliute, daz sie
iz gesehen haben unte gehört, jener ist naher einen kamph uf in zu
brengene, danne is jene liute mit irme rechte untgan mugen; wurde
her aber uf das houbet oder uf die arme geslagen unte daz her
anderes nicht me bewisen ne mach, jene liute die mugen is ime
baz untgen, dan iz diese uf sie brengen muge mit irme rechte;
bekennent sie is aber, ir ioweder vorlieset sine buze und der richtare
gewinnet sin gewette; sint aber die siege totlich, so muZen sie ant¬
worten mit kamphe, die man darumbe beklaget hät; sint sie aber
nicht totlich, so antwortet einer mit kamphe, die anderen untgant
ime mit ir unschult.
[40] Lage unde daz man vrouwen nötet unde heirpsuche richtet
die burchgrave unde anderes nieman; der schultheize nicht. Mach
man die *heimsuche bewiesen mit wunden unde mit ge^und&temo
gezimmere, hat ein man des den richtere unde die schreilute zu
geziuge. jener ist ime naher zu antwortete mit eime kamphe, dan
her ime untgan muge mit siner unschult.
[41] Of ein erbe vorstirbet, daz sich niman darzu ne zucket
mit rechte binnen jare unde tage, daz nimet die kuningliche gewalt.
[42] Ob ein man töt geslagen wirt, hat der man driu kint oder
me unde wirt ein man darumbe beklaget unde untgät her des, alse
recht ist, unde wirt ime umbe die klage ein recht were getan, her
ne darp von den anderen kinden nicheine nöt mer liden umbe
die klage.
[43] Unde ob ein man dem anderen swiret vor gerichte, her
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
43t
202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht 1261.
muz wol uflegen an urloub unde apnemön, daz her damite nicht
vorliesit noch deme richtere nicht geben ne darp.
[44] Grifet ein man ein phert an unde sachet her, daz iz ime
vorstolen sie oder abgeroubet, dar sal her sioh zu ziehen alse recht
is; so mac jene wol ziehen uf einen geweren unde sal den weren
benumen, uf den her zuhet, unde sal sweren uf die heiligen, daz
hie iz zie zu rechter zucht; swar her den benumet, dar sal her ime
volgen, mer über die weldichen sewe nicht, unde wirt jeneme des
bruche unde mach her des nicheinen geweren haben, alse her sich
vormezzen habete, so sal her bürgen setzen deme richtere vor die
buze unde vor die chost, die jener darumbe vortan habet unde sal
den tach benumen, wen der dar körnen sule. Unde sprichet ein
man, daz her iz phert gekouft habe uf deme gemeine markete, so
verlieset her sine silver, daz her dar darumbe gab unde muz jeneme
sin phert widergeben unde ne vorließet darumbe nioheine gewette.
Und swenne ein richtere sin gewedde invorderet, so ne mach her
vorbaz uf das gewette nichein gewedde uf sin gewette vorderen.
[45] Unde sprichet bin man ein gut oder ein erbe an, alse
recht ist, darumbe ne därp hfer deme richtere nicht geben, mer her
sal ime helpen. Unde gelobet ein man sine klage >zu haldene unde
wirt iz binnen des geebenet, so ne vorliesit. her darumbe nicht me,
wante her gibit dem richtere sin gewette.
[46] Unde wirt ein mau gewundet und missevuret unde ne
wil her nicht klagen, die richtere en mach den man nicht dwingen
zu klagende.
[47] Unde wirdet ein man vorvestet oder wirdet über m ge¬
richtet, sin gut ne mach nieman nemen wante sine rechten erben.
[48] Stirbet ein man unde hebet her gut unvorgeben, iz gut
erbet uf sine hindere, ob sie ime ebenburdich sirit, unde stirbet der
kint dichein, sin teil daz vellet uf sine mutet, unde die muter die
ne mach nicht mit deme gute tun an der erben gelob.
[49] Swanne ein kint zwelif jare alt ist, zo mach iz zo Vor¬
munden wol kiesen, swen so iz wil, unde swer Vormunde ist, der
muz rechenen zu rechte der muter unde den kinden, waz mit deme
gute getan si.
[50] Sprichet ein mau den anderen an, daz her sin eigen si,
mach her sine vrieheit geziugen, her ist ime naher zu untgende, wante
her iz uf in brengen muge. Sine vrieheit muz ein man vollbrengen
mit dren siner muter mage unde mit dren sines vater mage, also
daz her selbe die sibede si, iz sin vrouwen oder man.
[51} Beklaget, ein man den anderen umbe topelspiel, her enhat
ime nicht zu autwortene.
[52] Swar ein man bürge wirt unde stirbit her, sine kint ne
durven vor in nicht gelden. Wirt ein man vor gut bürge, die bürge
muz daz gut selbe gelden unde muz daz volbrengen, daz iz vor-
gulden si.
[53] Ob ein man den anderen gewundet in der vrien straze in
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSETY OF MICHIGAN
432 202 (167). Magdebnrg-Breslauer Recht 1261.
einen wichbilede, ane were unde recht unde unvorklaget, unde die-
silbe man, die gewundet is, komet zu were unde wundet jenen wider
unde schriet daz ruochte umbe den vnede, den her an ime ge¬
brochen hat, unde ne mach her doch vur gerichte nicht komen
unde klagen van unkralt sines libee oder von angeste sines libes,
unde komet jene man, die ine erst wundete, mit einer vrev eie vore
un de klage, die ander, an deme die vriede erst gebrochen wart,
kome na unde klage desselben tages in der hanthaften tat unde be-
wise die nöt unde geziuget daz mit sinen schreiluten, daz her
den vrede an ime gebrochen habe unde diu urhaf jenes were unde
sin nicht, geziuget her daz, alse recht ist, her gewinnet jeneme die
ersten klage ap; vornachtet her iz aber, so ne mach her des nicht tun.
[54] Ob sich zwene under einander wunden binnen wichbilde,
die beide von Windischer art sin here komen unde doch nine Winede
sin, die eine kome vore unde klage nach Windischen site, die ander
ne darf ime zu rechte nicht antwarten, ob her wol beklaget in an
der spräche, diu ime angeboren ist, nach wichbildes rechte.
[55] Die vrouwe sal geben zu herwete ires mannes swert unde
sin ros oder sin beste phert gesadelet unde daz beste harnasch, daz
her habet» zu eines mannes libe, do er starp binnen sinen waren;
darnach sal siu geben einen herepule, daz ist ein bedte und kussene
unde lilachen, unde ein tisehkohen, zwie beckene und eine dwaleD;
diz ist ein gemeine herewete zu gebene unde recht; al setzen dar
die liute manigerhande ding zu, daz dar nicht zu ne höret. Swes
daz wip nicht hebet disser dinge, des ne darp sie nicht geben, ob
sie ir unschult darzu tut, daz sie is nicht ne habe, umbe iewelcbe
schult sunderliche; swaz man aber da bewisen mach, dar ne mach
wider man noch nicheine unschult vore getun. (Sachsenspiegel 1.
22 §4.)
[56] Swar zwene man oder drie zu ei me herewete geboren sint,
die eldeste nimet daz swert zu voren, daz ander teilen si geliche
under sich. (Sachsenspiegel I. 22 § 5.)
[57] Swar die sune binnen iren jaren sint, ir eldeste evenbor-
diche swertmach nimet daz herwete aleine uude ist der kinde Vor¬
munde daran; wante sie zu iren jaren cliomen, so sal her iz in widsr
geben; darzu al ir gut; her ne kunue sie bereiten, war her iz in ir
nutz gekeret habe oder iz ime mit roube oder van ungelucke unde
ane sine scult gelosit si. Her ist ouch der wetewen voremunde,
went sie man nenae. of her ir evenburdich ist. (Sachsenspiegel T.
23 §§ 1, 2 a. E.)
[58] Nach deme herewete sal daz wip nemen ir lipgedinge unde
alliz, daz zu der rade höret, daz sin alle scaph unde gense, kästen
mit ufgehavenen liten, al garn, bette, pule, kussene, lilaohene, tisch¬
lache, badelachenen, dwelen, beckene, luchtere, lin unde alle wip-
liche kleidere, vingerlin unde armgolt unde tsappiel, saltere unde
alle buche, die zu gotes dienste hören, sidelen unde laden, tzeppeue
unde ummehange, ruggelachene unde al gebende; diz ist daz zu
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
202 (167). Magdeburg-Breslauer Recht 1261.
433
vrouwen rade höret. Noch ist manigerhande kleinote, daz darzu
höret, «deine nie benume ich iz sunderliche nicht, also bürste unde
schere unde spiegele. Ai linewät ungesniten, neweder golt noch
Silber ungevorcht, daz ne höret der vrowen nicht. (Sachsenspiegel I.
24 § 1-3.)
[. r )9j Swaz boven dissen vurgesageten dingen ist, daz höret aliiz
zu deine erbe. Swaz so des uze st6t unde stunt bi des toden mannes
iii)e, daz lose der, ob her wii, derue iz zu rechte gebure. (Sachsen¬
spiegel I. 24 § 3 a. £., 4.)
[üOj Die paphe teilil mit den brudereu unde der nicht, der niu-
nich ist. (Sachsenspiegel l. 25 § 1.)
[61] Begibit man ein kint binnen sinen jaren, iz muz wol binnen
sinen jaren uzvaren unde behalt lönrecht unde lautrecht. Begibit
sich aver ein man, die zu sinen jaren ist körnen, der hevet sich
ran lantrechte unde von leeurechte geteilit unde sine leen sin ledieh,
wante her den hereschilt ufgegebeu hat, deste man dieses alles ge-
ziuch habe, an den mouechen, dar her begeben was. ( Sachsenspiegel
I. 25 § 2, 3.)
[62] Sweliches urteiles man allererst bitet, daz sal mau erst
vinden. Beide, die klegere und jene/ uf deme man klaget, die
muzen wol gespreche haben, umbe iewelche rede dries, also lange,
wante sie die vronebote wider in lade. (Sachsensp. 1. 62 § 8, 9.)
[63] In allen stetei) ist daz recht, daz die richtere richtet mit
urteile. Offenbare ne sal die man vor gerichte nicht sprechen, siut
her einen vorspreche hat. Mer vraget in die richtere, ob her an
eines vorspreche wort gie, her muz wol sprechen ja oder nein oder
gesprochen beten. (Sachsenspiegel 1. 62 § 10, 11.)
[64] Swie kamphliche wil gruzen einen sinen genoz, die muz
biteu den richtere, daz her sich underwindcn rauze eines sine»
vredebrocheres zu rechte, den hie dar sie. Swen ime daz mit ur¬
teilen gewiset wirt, daz her iz tun muze, so vrage hie, wie her sich
sin underwinden sule, alse iz ime helphlich si zu sime rechte, so
vint man zu rechte: gezogenliche bi dem houbitgazze. Swenne her
sich sin underwunden h&t, so sal her ime kundechen, warumbe her
sich sin underwunden habe; daz mach her tun ze hant, ob her wil,
oder gespreche darumbe haben. So muz her in sculdichen, daz her
den vriede an irae gebrochen habe, entweder uf des kuniges straze
eder in eime dciphe; zu swelcher wls her in gebrochen habe, zu
der wis klage her uf in. So sculdiche her in aber, daz her in ge-
wundet habe uude die not an ime getan habe, die her wol gewiseu
muge, so sal her wiseu die wunden oder den naren, of her heil ist.
Sc klage her vorbaz, daz er in beroubit habe sines gutes und» ime
genuinen habe des also vile, daz iz nicht ergere ne si, iz ne si wol
kamphwertich. Oise Üriu ungerichte sal her ze male klagen; swe-
licher her over swiget, so hebet her sinen kamph verloren. (Sachsen¬
spiegel I. 63 § 1.)
_ .a—n awl .'vdraaaia. drkaoden. 4. Aafl 28
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
434 208 (168). Reichsunmittelb. 1267. 204 (169). Brschw. Stadtteile 1269.
Daz recht habent gegeben die biderven schephenen unde die
ratman van Magdeburch deme edelen vursten herzogen Heinriche
unde einen bürgeren von Brezlauwe unde wollen in daz helfen
halden, zwar so sie is bedürfen, unde havent iz getan durch bete
herzogen Heinriches unde der bürgere von Brezlauwe. Unde iz
wart gegeben nach gotes gebürt über dusent jar unde zweihundert
jar unde einundesestich jar. Bi den geziten waz schephene her
Brün unde her Goteche unde her Bertolt unde her Alexander her
Nicolaus her Heine her Reineche her Betheman; unde iz was do
rätman her Burchard her Jerdach her Thideman her Hoger Heino
Bertram Thideman Ulrich.
208 (168). Bestätigung der Reichsunmittelbarkeit. 1267 Nov. 1.
(Urkunde des Hofkämmerers Philipp v. Falkenstein für Speyer.)
Aas Urkunden zur Gesch. der Stadt Speyer, hrsg. v. A. Hilgard
(1886) S. 83.
Philippus senior de Yalkenstein imperialis aule camerarius.
Present! pagina cupimus pervenire et publice profitemur, quod cives
Spirenses sunt imperio annexi, ita quod pro domino episcopo Spirensi
pro nulla causa possunt ocupari. Hoc notorium est omnibus ac mani¬
festum. In cuius rei testimonium has litteras dedimus sigilli nostri
munimine roboratas.
Datum anno Domini. 1267 apud Kungestein in die omnium
sanctorum.
204 (169). Einigung verschiedener braunschweigischer Stadtteile
1269 Nov. 18.
Ans Urkundenbuch der Stadt Braunschweig. Bd. I (1873) S. 15.
Bruneswicensis civitatis consules universi omnibus hanc pagi-
nam inspecturis in salutis auctore gaudium cum salute. Acta homi-
num, que rata debent subsistere, ideo scripture testimoniis commeti-
dantur, ne in oblivionem veniant, set ut stabilerem habeant cau-
tionem. Ad communem igitur noticiam volumus devenire, quod
nos habito seniorum et discretorum nostrorum eonsilio ad eomodum
et bonum civitatis nostre sub iuramenti sacramento perpetuis tem-
poribus firmiter observandum decrevimus, ut in una domo con-
veniamus, pariter habituri consilium super causis civitatis universe.
Kedditus eciam et collecte tocius civitatis ad oommunes usus et
expensas -eponentur in unum, ut ex una et communi bursa civi¬
tatis comoda disponantur. In antiqua civitate vinum vendetur assidue,
in Indagine autem tempore congruo, ita quod ibidem uno vase
exhausto vini cesset venditio, donec in nova civitate aliud vas ven-
datur, et huiusmodi conditio in hac parte servabitur hinc et inde.
Novi quoque consules pro tempore singulis annis eligentur sic:
Septem in antiqua civitate, cum quibus fcres de prioribus, quos eie-
gerint, illo anno remanebunt in eonsilio; in Indagine quatuor eligen-
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
f>V ■ -
205. Privileg f&r Reichsstädte 1274. 206. Freistädte 1282. 435
tur, et duo de orioribus cum ipsis manebunt in consilio; in nova
civitate eligentur tres, et unus de prioribus remanebit cum ipsis;
et ita erunt in universo viginti. consules, qui inter alia iurabunt
expresse unionem huiusmodi firmam et stabilem observare. Ut
autem super hiis nullum oriatur dubium sive contrarium, presens
inde confectum nostre civitatis sigillo fecimus communiri.
Huius rei testes sunt Conradus Stapel, Iohannes Longus, Ka¬
rolus, lordanus prope s. Paulum et Henricus filius suus, Henricus
Holtnicker, Henricus Timonis, Gherardus Stephani, Stephanus, Heiso
de Luckenem, Hillebrandus Longus, Ecbertus prope cimiterium,
Iohannes de Velezstede, Iohannes Elie, ‘Eiibertus de Clivo, Her-
mannus de Achem, Iohannes de Yaleberch, Eckehardus de Werle,
Conradus Magnus, Iohannes de Insula et alii quamplures.
Datum anno Domini 1269 infra octavam beati Martini.
205.* K. Rudolfs I Privileg de non evocando für die
Reichsstädte. 1274 Sept. 20.
Aas Mon. Germ. hist. Legam Sectio IV. Band 8 (1904) S. 68 Nr. 69.
Vgl. ibidem S. 174 Nr. 187.
Budolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
Romani imperii fidelibus graciam suam et omne bonum.
Volentes dilectos cives nostros Turicenses ac omnes alias civi-
tates nobis et imperio attinentes hac gracie prerogativa gaudere, ut
nuUus extra huiusmodi civitates super quacumque causa in iudi-
cium evocetur, sed si quis contra cives dictorum locorum aliquid
habuerit actionis, coram iudice civitatis actione proposita recipiat
quod est iustum, singulis ac universis no&tris officialibus, iudicibus
et fidelibus damus presentibus in mandatis, ne contra presentia
nostri decreti tenorem cives predictos extra suam civitatem super
quacumque causa audeant evocare, in civitatibus singulis de civibus
singulis iusticiam recepturi.
Datum Hagenowe, 12. kal. octobris, indictione secunda, regni
nostri anno primo.
206.* Reichsspruch, daß die Freistädte der geistlichen Fürsten
das Privileg de non evocando genießen. 1282 Dezbr. 4.
Ans Hon. Germ. hist. Legam Sectio IV. Bd. 8 (1904) S. 824.
Nos Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus ad
universorum tarn presencium quam futurorum noticiam volumus
pervenire, quod coram nobis in die beate Barbare virginis apud
Ehenheim pro tribunali sedentibus ad instanciam dilecti fidelis
nostri Conradi dicti Meyere civis Nussiensis per generalem senten- *
dam venerabilium Argentinensis et Tullensis episcoporum principum
nostrorum ac aliorum nobilium et imperii fidelium, qui fuare pre¬
sentes, requisitum extitit et obtentum: quod, si aliquis princeps
ecclesiasticus vel prelatus de capituli sui consensu aliquam civi¬
tatem suam vel opidum libertaverit et civibus eiusdem civitatis vel
28*
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
436
207. Erhebung des kgi. Dorfes Dürkheim zur Stadt.
opidi plene ius dederit libertatis, idem priuoep« aut preiatug vel
aliquis suo nomine cives ipsos contra lihertateui illam, qua longis
temporibus pacifice sunt gavisi, vol aliquis talis principis vel pre-
lati sucoessor non possit nec debeat extra civitatem ad iudiciutn
tr&here vel eciam evocare, nisi racionabilis causa subesset et hoc
idem prineeps aut prelatus iudiciario ordiae contra civ'es per legi-
timam seutenciam obtineret. Quam sentenciau» utpote rite latam
fcenore presencium approbantes, ipsam volum us inviolabiiiter ob-
seivari. Ir. cuius rei testimonium presens scriptum maiestatis nosire
sigillo iussimus commuuiri.
Datum Joco et die predictis, anno Domini 12?2, re^ni vero
nostri anno öecimo.
207.* Erhebung des kgi. Dorfes Dürkheim u. H. zur Stadt
durch K. Heinrich VU. 1312 Murz 14
Aus E. Th. Ga u p p, Deutsche Stadtrechte dc3 Mittelalters Bd. I (1851)
S. 128 L Das in der Urkunde zitierte Hecht der Stadt Colmar s. bei Gaupo
L c. S. 114«.
Henricus dei gratia Romanorum re: semper augustus uuirersis
sacri Rcmani imperii fidelibus presentes iitieras inspecturis gratiam
suam et oume bonum.
Digpum iudicat nostra serenitas, ut quos maiora nobis fidoli-
tatis ac devocionis commendant obsequia, ampliora mereantur bene-
ficencie et grame muuera reportare. Dine est, quod nos auemlentes
vere devocionis ac fidel hat) -; opera, qnibus prudentes viri komme»
ville in Durenkein, dilecti fidel -s nostri, nos et imperimu assidue
venerantur, devoiis ipsorutu precibus mclumti sibi de specialis,
benivolencie gracia indulgemus. ut eandem villam uosfcram Dureukeni
in oppidum constrnant et ciugaut muri3 pariter et fossatis. Quod
quidem oppidum postquam construcium iuerit, de regali nostra
clemencia Libertamus et hominibus ipsius eadem libertatis iura coo-
cedimus, quibus gaudet civitas nosira Oolumbariensis et hacteuu&
est gavisa. Insuper uos, collocato pre oculis reipublice bono statu,
in dicto oppido sie constructo septimauale forum singulis quartis
feriis <jbi ximus indicendum, volentes et presenti edicto uianduures.
quod omnes et singuli, qui ad dictum forum pro empcionis et mi-
aicionis commercio confluxerint, cum personis et rebus Vfuüeado
morando et redeundo nostra et itnperii proteotioue gaudeant et foran-
sium privilegio libertatum. Nostre tarnen intenciouis existit, ut. per
libertationem huiusmodi venerabili abbati de Munster et ecclesie suo
, vcl cuicunque alteri in redditibus et juribus sibi inibi pertinentibus
nullum preiudicium generetur. Nulli ergo omnino hominum liceat
hanc paginam nostre concessionis et libertationis infringere vel ei
in aliquo ausu temerario contraire; quod qui fecerit, uo3tre maie¬
statis offensam ge noverit meursurum. In cuius rei testimonium
presens scriptum maiestatis nostre sigillo iussimus communiri.
Difitized by Gougle
Qrigiral frcri
UNIVERSITY OF MICHIGAN
208 (170). Kaiserl. Privileg für Dortmund 1882. 437
Datum Pysis 2 id. marcii, indict. 10, anno Domini millesimo
trecentenmo duodecimo, regni vero nostri anno quarto.
208 (170). K. Ludwigs d. B. Privileg für Dortmnnd.
1832 Aug. 26.
Ans Dortmunder Urknndenbneh bearb. ▼. K. Röbel Bd. I 1 (1881)
& 337—348.
Ludowicus quartus dei gratia Romanorum imperator semper
augustus prudentibus viris et discretis inagistris consulum, con-
e>ulibus et universitati civitatis Tremoniensis suis et imperii fidelibus
dilectis gratiam suam et omne bonum. Ob id celorum dominus
Romani sacri nos imperii defensorem sive gubernatorem constituit
ac etiam ex sue pietatis clementia rectorem fioet innieritum eiusdem
esse voluit, ut universorum imperii fidelium et maxime horum, qui
multiplicibua ob amorem sacri imperii sunt anxietatibus hactenua
anxiati, commodis intendamus, sicque ipsorum nostris viribus et'
virtute insudemus utilitatibus et honoribus, quod primevorum cru-
ciatuum iramemores anxietatumque perpessarum uberes gratias pen-
tiant a nostre raaiestatis clementia iuxta vota. Sane cum vos pro-
genitoresque vestros iam dudum a retroactis temporibus senserimua
uon solum rerum, verum etiam corporum ob indempnitatem civitatis
vestre predicte nobis et sacro Romano imperio pertinentis conser-
vandam tamquam viros strennuos variis et multimodis intrepide se
submisisse castigafionibus, (lignum fore credimus, vos munificeutiis
gratiis et concessionibus singularibus tamquam bene meritos per
nostram clementiam decorari. Oblate siquidem petitiones vestre
maiestati nostre plenius in sui serie contiuebant, quatenus vobis ex
imperatorie maiestatis nostre consweta clementia privilegia vestra
in hisque contenta, emunitatee libertates conceesiones sub quacumque
forma seu concessione per divos Romanorum imperatores et reges
predecessores nostros datas seu conccssas, approbare ratificare con-
firmare ac etiam de novo gratias concedere dignaremur; volentes
igitur ob singularis favoris et amoris, quem vobis meritorum vestro-
rum consideratione gerimus, affectum, in premissis annuere votis
vestris, statuimus quidem et ordinamus:
[1} Ut nullus, cuiuscunque stat.us vel condicionis existat, vobis
aut vestrum cuilibet divisim vel pariter pro quacumque causa civili
vel criminali coram alieno iudicio vel coram ullo alio preterquam
ipsius civitatis, qui tune pro tempore fuerit, iudice moveat actionem
aut vos queat vel valeat alibi quomodolibet convenire.
[2] NuJlique liceat etiam vos bonaque vestra ubicumque loco-
rum, sive in terris vel in aqois, per quecumque loca districtus ter-
nioos et territoria, ubi thelonia dari consweverant consweta sunt
aut ex novo dari poterunt, proficisci contingat, super thelonii pedagii
aut cuiuscumque alterius pensionis datione quomodolibet impetere
aut thelonium pedagium aut aliam pensionis cuiusvis dationem a
vobis vestrisque bonis exigere quovis modo.
Digitized by
Gck igle
Original fro-rn
UNIVERSETY OF MICHIGAN
438
208 (170). Kaiser! Privileg für Dortmund 13S2.
[3] Indulgemuß etiam vobis successoribusque vestris universis
exoneramusque vos et relevamus ab omni sive qualibet impetitione
duelli, sic quod nulli lioeat vos pro quacumque causa sive quo-
cumque modo in quibuscumque locis tprminis aut districtibus sive
territoriis quomodolibet impetere per duellum.
[4] Etiam, ut vos successoresque vestri nati et nascituri curata
vel simplicia ecclesiastica beneficia, que antiquitus contulistis, intra
muros civitatis vestre sita conferre more et modo solito possitis.
[5] Quodque fermentum, quod vulgariter dicitur ,grüt‘, braxare
facere seu condere secundum modum et antiquatam vestram con-
swetudinem libere valeatis, largimur et concedimus omnimodam
facultatem nichilominusque vobis super hiis et premissorum quo-
libet, que in vestris literis tarn Romanorum imperatorum quam
etiam regum felicis recordationis predecessorum nostrorum bulla
aurea bullatis sigillisque cereis sigiliatis certifioe novimus, presentibus
indulgemus.
[6] Preterea cum vos tamquam imperii fideles multiplices
hactenus importunas sustinueritis anxietates, per inpignorationum
illidtarumque invasionum attemptatiohes et gravamina tot et tanta
«ubieritis pericula, quod vos ab his illesos inantea pro nostris viribus
oonservare volumus et nostram delectat clementiam augustalem,
volumus nichilominusque singulis et universis, cuiuscumqUe con-
ditionis existant, strictissime presentibus inkibemus, ne quis vos
divisim vel pariter successoresque vestros pro quacumque causa pro
nobis aut sacro Romano imperio per impignorationes aut alias in-
vasiones illicitas quascumque presumat invadere vel ausu temerario
vos audeat quomodolibet molestare.
[7] Annuimus etiam, quod vos nulli gubernatori sive defensori
per no8 contra voluntatem vestram vobis dato sive deputato pareatis
nec etiam ullatenus intendatis.
[8] Permutationique aut concambio, si quam vel quod nos
aut successores nostri facere deoerneremus aut decernerent, occasione
quorum a sacro Romano distrahi vel alienari possetis imperio, nulla-
tenus consentiatis nec ad hoc per quemcunque vos artari volumus
aut conpelli.
[9] Etiamque, quod vos heredesque vestri possitis et possint
donec ad nostri successorumque nostrorum revocationem et bene-
placitum ad duorum vel trium annorum spaiium conpetentem vobis
civitatique vestre defensorem eligere, ex indulto nostre permittimus
et annuimus gracie specialis.
[10] Volumus preterea, quod nullus possidere possit aut possi-
deat comitatum sive comitiam civitatis vestre predicte, preterquam
verus ipsius heres, quodque nulli in toto vel in sui parte vendi
possit, nisi cum consensu et bona vestri voluntate et specialitcr uni
filio civis, qui natus sit in ipsa civitate et residentiam faciat in
eadem, et quod vos ipsam comitiam sive comitatum in toto vel in
parte conparare, totam vel totum tenere valeatis, presentibus indul-
Digitized by
Goi igle
Original from
UNIVERS1TY OF MICHIGAN
208 (170). Kaiser! Privileg für Dortmund 1332. 439
§
gemus teneadum et possidendam a nobi~ et sacro Romano imperio,
eo pleno iure, sicut dependere dinoscitur ab eodem, edam ut null um
archiepiscopum episcopum oomitem baronem vel aliquem forensem
ad dictam comitiam sive comitatum quomodolibet adinittatis.
[11] Etiam, ut nullus liberorum comitum secretum iudicium,
quod v.olgariter dicitur ,vreiding‘ intra muros civitatis vestre per-
oüttatis ullatenus exercere vel erigere vel ipsi iudicio quomodolibet
presidere. [Konstruktion!]
[12] Et quod etiam vos personam quamcunque nomine civis sub
forma et conswetudine civitatis ve6tre predicte receptam vobisque
sine qualibet inpetitione per annurn integrum et diem secundum
vestram antiquatam conswetudinem continue commorantem inantee
tamquam alium et verum civitatis civem tuen tenere nostra suffulti
gratis sive defensare libere valeatis.
[13] Statuimus etiam et strictissime presentibus singulis et uni-
versis antedicte civitatis incolis inhibemus, ne quis quocumque modo
vel ratione sub obtentu favoris et gratie nostre personis ecclesiasticis
quibuscunque tarn secularibus quam etiam religiosis, monasteriorum
ecclesiarum capellarumque rectoribus, civitatis vestre vendat, vendere
vel in agone legare presumat aliqualiter aliquas possessiones domos
proventus vel redditus perpetue tenendos nec aliis modis possideudos,
quam ab antiquis temponbus huiusmodi bona sic ipsis vendita vel
legata possidere consweverant et habere; venditiones sive legationes
siquidem aliis modis quam ut preecribitur factas vel fiendas cassamus,
irritamus, cassas et irritas nulliusque ipsas decernimus roboris vel
momenti.
[14] Lioeat etiam nulli nec ulli licere volumus possessiones
domos proventus redditus vel alia bona immobilia quecumque intra
muros vel in campis civitatis predicte conparare vel emere nisi uni
civium, qui conswetudines teneat et iuribus ipsius intendat et pareat
civitatis.
[15] Inhibemus etiam, quod nullus, cuiuscumque conditionis
existat, in vestris et vestre civitatis libertatibus et iurisdictione
castra munitiones aut aliquas novas structuras (nobis successori-
busque nostris et etiam vobis preiudicantes, dampna sive nocu-
menta inferentes aut inferre potentes) codtra vestre voluntatis aut
admissionis beneplacitum edificare sive construere quomodolibet
audeat vel presumat, edificata vero vel edificatas edificanda vel
edificandas cassa et cassas, irrita et irritas dicimus omnibusque
vinbus et virtutibus destituimus privamus et roboribus omnimodo
denudamus.
[16] Admittimus etiam et propter terre commune bonum et
commodum annuimus, ut vos successoresque vestri, dummodo super
eo cum tribus aut quatuor civitatibus potioribus vos circumiacenti-
bus super nummis sive denariis cudeudis usualibus equaliter equique
valoris et ponderis concordaveritis, nummos usuales sive dativos
denarios cum ipsis civitatibus, ut premittitur, cudere valeatis.
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
440
206 (170). Kaiser! Privileg für Dortmund 1332.
r 17] Permittimus etiam, ut vos omnium dissensionum et contro-
versiarum quarumcunque causas et origines inter vos mut.uo sub-
ortas et oriendas concorditer et amice complanare possitis, oaoibus
tarnen et caussis penarn corporis aut mutilationem membrorura
tangentibus iudicio et iudici reservatis.
[18] Quicunque vero huic vestre ordinationi sic amice faciende
stat.utisque et ordinationibus licitis per vos uniformiter propter utili-
tatem couservationem et honorem imperii ipsius civitatis statutis et
ordinatis parere vel intendere eontradixerit et temere recusaverit,
ab eo penarn per vos statutam sub virtute prestiti sacramenti sine
remissione qualibet recipiatis integraliter earumque penarum quan-
titatem in emendationcm structuram et ipsius civitatis edificia, ubi
magis necesse fuerit, convertatis.
[19] V olumus preterea, ut omnium emptionum sive venditionum
tractatus super posseßsionibus domibus reditibus et aliis bonis in-
mobilibus quibuscunque intra vel extra murds civitatis vestre pre- •
dicte sitis resignationesque predictorum venditionis aut emptionis
tempore fiant in presentia vestrorum consulum in sede sedentium
et. coram ipsis omnimode pertractentur, pertractata vero libro civi¬
tatis inserantur ipsoque libro insignata temporibus se offerentibus
in huiusmodi casibus pro iudicato per vos inantea teneantur.
[20] Mandamus etiam, ut nullus quacumque de causa vos in
rebus aut personis sine iure et contra iusticie debitum gravet turbet
aut molestet, invasores vero et turbatores rerum et personarum
vestrarum, qui fuerint et se infra mensem monitione tarnen premissa
super dampnis aut iniuriis illatis vobiscum se non composuerint,
una cum ipsorum maleficorum receptoribus hospitatoribus et collec-
toribus a gratia nostre maiestatis excludimus et prorsus ipsos haberi
volumus ubilibet locorum a quibuslibet pro exclusis.
[21] Ordinamus etiam et statuimus, quod quicumque puellam
honestam vel virgiuem commendabili vite et morum conversatione
rediraitam legitimam vel viduam alicuius infamie nota vel macula
ipsarum honorem maculanto denigraverit vel defamaverit quique
de hoc palam trium idoneorum et discretorum virorum testimonio
convictus fuerit, in sui reatus penam pena civitatis antiqua et solita
puniatur.
[22] Preterea volumus, nichilomiaus strictissime vobis iniungi-
mus et mandamus, quatenus staimum ordinatum et inmutabile
consilium de decem et octo consulibus, scabinis existentibus et non
pluribus, de parentelis melioribus antiquioribus discretioribus uxo-
ratis melius hereditatis et legitime natis (sic tarnen, quod in ipso
consilio simul nunquam ueque successive pater cum filio, frater cum
fratre resideat) habeatis. quosque [so statt quique] quidem,
quoad vixerint, nis'i unus vel plures quodawmodo vicio criminoso
defamati criminosisque suis excessikus demeruerint aut incessautis
Digitized by
Go^ 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
208 (170). Katari Privileg ttr Dortmund 1882.
441
aut continue egritudinis labem inciderint aut in tante egestatis aut
inopie defectum proruperint, quod honorifice seu commode civitati
presidere eonsilioque interesse non valeant, irrevocabiliter et imper-
mutabiliter (sie tarnen, quod unus post alterius decessum aut desti-
tutionem per vitam et legitimam statutis temporibus electionem
faciendam defuncto vel destituto sine interruptione more cuiuslibet
ad regendam sive regulandam predictam veetram civitatem sucoe-
dat) aebebunt perpetuis temporibus permanere; quorum etiam
quüibet in sui receptione dum ad oonsilium recipitur primo nobis
et sacro Romano imperio super omagii et fidehtatis debito pre-
standis, deinde super observationibus iurium et conswetudinum civi¬
tatis veßtre tactis sacrosanctis manuale prestabit et prestare debebit
sacramentum sine doli cuiuslibet suggestione fideliter observandum.
[23] Permittimu3 etiam, quod duo consules super singulis causis
per ipsoB visis vel auditis et specialiter super testamentis et debitis,
oasibus dumtaxat peuam corporis tangentibug exceptis, quos secun-
dum autiquam vestre civitatis conswetudinem teneri volumus et
servari, sine contradictione qualibet testificari poterunt; etiam cete-
rorum idoneorum civium quilibet ad eam suminam pecunieque quan-
titatem, ad quam bona sua propria et immobiiia poterunt extendere,
poterit in causis et casibus pecunialibus testificari veritatique testi-
monium perhibere.
[24] Statuimus preterea, quod consulum quicumque super qua-
cumque causa coram congulibus iure vel iustitia conteotari recusa-
verit, ad examen iudicis civitatis omnimode remittatur.
Singula quidem et universa iura privilegia emunitatee libertates
conce8siones gracias laudabiles bonasque conswetudines a retroactis
temporibus habitas tarn per nos quam etiam per predecessores nostros
Romanorum imperatores et reges et specialiter per Carulum regem
fundatorem vestrum data concessa et confirmata, datas concessas
et confirraatas exnunc ex solita maiestatis nostre clementia rati-
ficamus laudamus approbamus et presentis scripti patrocinio ex oerta
nostra scientia confirmamus. Nulli ergo omnino hominum liceat
hanc nostre ratificationis laudationis approbationis et confirmationis
graciam infringere vel ei ausu temerario quomodolibet contraire;
si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem nostram
gravcm penamque centum librarum auri, quarum medietatem fisco
nostro, reliquam vero passis iniuriam volumus applicari, se noverit
incursurum. Tn cuius rei testimonium et evidentiam presentes con-
scribi maiestatisque nostre bulla aurea in robur premissorum omnium
iussimus communiri.
Datum Nuremberg anno Domini 1332, in crastino beati Bar¬
tholomei, regni nostri anno 18, imperii vero 5.
Signum invictissimi domini domini Ludewici quarti, dei gracia
Ruinanorum iiuperatoris semper augusti.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
442 209 (171). PriviL de pon impignor. 1337. 210 (172). Magd. Weist 1338.
8M (171). Privilegium de non impignorutdo. 1337 Juni Ä.
(Privileg Ludwigs d. B. für Gelnhausen.)
Ans Poblicationen ans den JL Preußischen Staatsarchiven Bd. 51
(1892) S. 458.
Wir Ludewig von gots gnadin Roinscher keiser zü allen ziten
merer des richz virjehin uffenlichen an diesem briefe unde dun
kunt allen den, die in sehent horent odir lesen, das wir den wissen
luten den burgermeistem dem rat unde den bürgern gemeinüch
zü Geilnhusen unsern liebin getruwen die besunder genade getan
haben und tun auch von unserm t keiserlichen gewalt mit diesem
briefe, daz wir nit enwoln, daz sie für uns unde daz reiche phant
sin noch das sie ieman für uns und das reiche phenden sulle noch
müge. Wer sie darubir phenden wulde unde in diz gnade und frie-
heit, die wir in getan habin, mit keinen Sachen ubirvaren wulte, der
sal wißen, daz der swerlichen widir uns unde das riche daran tüt.
Unde des zü eim urkünde geben wir in diesin brief virsigelt mit
unserm kaiserlichen insigel. Der gebin ist zü Frankenford dez
nahesten mantagis nach dem phingistage, do man zalte von Crists
gebürte druzehenhundirt jar darnach in dem siebenden unde (lrißi-
gisten jare, in dem drüundezwenzigisten jare des richs und in dem
zehenden des keisirtumis.
210 (172). Magdeburger Weistum für Culm. 1388 Mai 28.
Ans P. La band, Magdeburger Rechtsquellen (1869), S. 139—141.
[1] Ab ein ratman mag werdin abgesaczt. Den erbern
mannen den ratmannen der stat zu Kolmen enpite wir scheppin der
stat zu Meideburg unse willegin dinst. Ir habit uns gevraget in
ouwern briven, ab di rotlute mogin kisin rotmanne unde burger¬
meister und schepphin bi in zelbin ane den burggreven adir ab der
burgreve di macht habe, daz her der gekoren rotmanne keine möge
abegezeczen und einen andira möge wedir seczen. Daz spreche wir
vor ein recht: daz di rotmanne mögen- wol rotmanne kisen zu
einem jare unde einen burgermeister adir zwene undir sich ouch zu
eiaem jare; und der burgreve hat keine macht, daz her der gekoren
rotmanne möge keinen abegeseczen und einen andirn wedir ge-
seczen von rechtis wegene.
[2] Wer andir schepphin sal kisin. Unde die schepphin
sullen andir schepphin kisen, und di si gekisin, di sullen schepphin
hüben, diwile si lebin; und di rotmanne haben keine macht, daz
si schepphin kisin mögen von rechtis wegene; unde diselbin ge-
kom schepphin sal von rechtis wegene der burgreve stetegin.
[3] Ab die rotman mogin wilkur machin. Ouch habit
ir uns gevragit, ab di ratmanne mit irre gemeine burger wille
möge geseczen wilkur undir in bi groser buse adir bi deiner ane
des burggreven willen und ab di rotmanne sint mechtik diseiben
buze zu vordirn unde zu behaldene ane den burgreven und den
schultheisen adir ab ir kein teil dorane habe, und ab ein man
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
210 (172). Magdeburger Weiitvm für Culm 1338.
443
breche, der sich werte der buze zu gebende, wi man im sal di
buze angewinnen. Daz spreche wir vor ein recht: daz di rotmanne
mögen wol mit irre gemeine bürgere wille willekore zeczin undir
in bi groser adir bi deiner buze, wi in daz behagit, daz di willef-
kure daz bescrebene recht nicht kreuke ; und daz mögen si wol
tun ane des burgreven wille; unde di rotmanne sullen macht habin,
di buze zu vorairn und zu behalden zu dor stat nucze, unde der
burgreve und der schultheise insullen kein teil doran han.
[4] Ab ein man die buze nicht gebin wil. Unde wer,
daz sich daz imant werte, daz her die buze nicht geben wolde, ab
her das bekente, den mögen di rotmanne wol ufhaldin unde hindern,
alzo want her di lange buze gebe; adir vorsache her daz, zo seid«
her das mit sime eide uf den heiligen unschuldig werdin.
[5] Von wanmase. Vorbas habit ir uns gevrogit, ab di
rotmanne di macht habin, daz si richten obir scheffil, obir wage,
obir wanmos und obir spizekouf, und ab sich imant der buze weren
wolde, wi man di buze von im begrifen solde. Daz spreche wir
vor ein recht: daz di ratmanne wol macht habin, daz si mögen
richten obir scheffel, obir wage, obir wanmaz unde obir spizekouf,
und wer daz imant hiran gebreche und der buze nicht gebin wolde,
ab her daz bekente, den mögen si hindern und ufhaldin glich«* wie,
also hi bowene geschrebin.
[6] Von schadin des holzis. Ouch habit ir uns gevraget,
ab ein man holz howet, wi her den schaden geldin suÜe. Daz
spreche wir vor ein recht: were daz ein man dem andirn sin holz
abehouwe adir sin graz abesnete adir in sinen wasser vischete,
den schaden, den her im doran getan hette, ab her das bek«ite, den
sulde her im geldin nach siner bekentnisse, ab her in dorumme
beschuldicte, und dorzu sulde her im sine buze gebin.
[7] Wi wit einer ein gast sie geheissin. Ouch habit
ir uns gevragit, ab ein gast gastis recht behalden wil, wi venre
her gesessen sal sin von deme gerichte. Daz spreche wir vor ein
recht: wirt ein gast beschuldeget vor gerichte, wil der gast daz
bewisin uf den heiligen, daz her verrer wonhaftig si von deme
gerichte wen zwelf mile, zo sal man sin recht nemen bi tages.
Schuldeget her ouch einen burger in demzelbin gerichte, der sal
bi tages dor antworten, ab der gast is von im nemen wil.
[8] Von besaczunge eins gastis gut. Vorbas habit ir
uns gevragit, ab ein man gut beseczet, daz einis gastis ist von
verren landen, wi man doniite geboren sulde, daz in beide rechtis
gesche. Daz spreche wir vor ein recht: bezeczet ein man einis
gastis gut, der busen landis ist alzo verre, daz man sin nichteo.
gehaben mak, des gastis gut mac man nicht volgen mit rechte
alzo lange, want man den gast daz möge wissin lazen, daz sin gut
besaczit si mit gerichte. Wolde denne der gast dar nicht zu körnen
und vor sin gut antworten, zo mak man sines besaezten gute
volgen, alzo recht ist.
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
444
211 (173). Kölner Verbundabrief 1396.
[9] Von saczunge geschoss. Vortme habit ir uns ge*
vragit, wen wir ein geschos seczen mit unsir gemeiner' burger rate
uf di mark, ab unse burger von irem erbe, daz si haben von erim
berrin adir von eime andirn hem buzen der statis vriheit do si
abe dinen adir zinsm, ab si dovon schuldig sin geschos zu gewende
glich von andirrn gemeinen gute. Des spreche wir unsir stat willekor
und gewonheit: daz iderman vorschusset sin gut buzen der stat und
binnen der stat, wo her des. hat und alzo lip alzo her daz hat,
bi gem'ornem eitle.
Daz dese di ne alsus sint, alzo si hir bobin beschrebin stan,
daz irguge wir mit unsir iugesegele. daz wir zurucke an desin
brif han gedeibit lasia, dm wir gegebiu habin noch gotis gehurte
thusiüt jar drihundirt jar in deme achtundedrisegisten jare des nesten
donnerstages vor pningesten
211 (173». Kölner Verbuudsbrief. 1396 Sopt. 14.
An» Chroniken der dnuarh. Staate Bd. 14 (1377) S. CCXX—CCXXV1L
In name de- heiliger dii v eldieheit. Amen. Wir burgermeistere
und rait der stat von Cölne ind vort wir die gemeinde alle gemein-
liohen arm und rieh van allen ind ieklicben ampten und gaffel
geselschaffen gesesset- und wonaftich enbinnen C61ne hernaege-
schreven as mit namen: wir van dem wöllenampte as Arsbargh
und Kriechmart. r«,’t den ampten zo uns verbunden und wir md
in mit namen soborre wisgerre ind tirteier; van deme Iseremane
mit denghenen die zo uns vereit und verbonden sint und wir mit
in; van des Swarzenhuise mit den weideueren ind linenvenveren
ind denghenen die zo uns vereit und verbanden sint und. wir mit
in; van den goultsmeden mit den goul’-slegeren ind denghenen
die zo uns verbunden sint und vereit und wir mit in; van der
Windeggen mit denghenen die zo uns verbonden sint und wir
mit in; van den üontworteren mit denghenen die zo uns ver¬
bonden sint und wir mit in; van deme Demel hohe mit denghenen etc;
van den schilderen mit den ampten zo uns verbonden und wir
mit in mit namen wapen sticker sadelmecber und glaiswerter; van
deme Aren mit dentrhenen die zo uns verb. s. etc; van den stein-
metzeren mit den ampten zimmerluden holzsnideren kistenmacbe-
ren leiedeekeren ind sleivereren zo uns verbonden iud wir mit in;
van den smeden mit denghenen die zo uns etc ; van den beckeren
mit denghenen die zo uns etc; van den brüweren mit denghenen etc;
van den gordelmecheren mit den ampten conreideren naildenmecheren
dreseleren buldeimecheren und henschomecheren und vort denghenen
die zo uns etc; van dem vleischampte mit denghenen etc; van dem
vischampte mit denghenen etc; van den sehroderen mit denghenen
etc; van den schomechereo mit den ampten loirren ind holscho-
mecheren und denghenen zo uns etc; van den sarworteren mit den
ampten teschmecheren swertveigeren ind bartscherren zo uns ver-
Digitized by
Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
211 (173). Kölner Verbundebrief 1896.
445
bonden etc; van den kannengiesseren mit dem ampte hameohereu
und den die so uns verb.; van den vaebcnderen mit dem win&mpte
und winschroderen zo uns etc; van den ziechweveren mit den
decklachweveren ind linenweVeren so uns etc; ind vort alle diegheue
die zo eingen uns vurß *) ampten of galfeien vereit ind verbonden
sint ind sowie wir mit einandren vur sementlichen genant und ge-
schreven stain, doin kunt allen luden, die n& sint of hernamailz
körnen solen ind die desen untgainwordigen brief an solen ansien
of hören leisen zo ewigen daigeu, dat want alle Sachen gesetae
und dinge, die in der zit geschient of gemacht werdent mit der zit
vergeukiich sint und vergessen werdent, id ensi dan Sache, dat man
dieselven Sachen und gesetze mit segelen und brieven of mit einger
anderre Sicherheit also genzlichen und restlichen bestedige begriffe
und bewaire, dat si in cinre erflicher memorien und ewiger geaecht-
nisse unverbrüchlich gehalden werden zo ewigen ziden: s o hain wir
darumb dieselve Sachen und rergesslicheit mit ganzme ernste und
vlise angesien und bedacht zo verhöden in uns mit guden wul-
bedachtme rade und berade, den wir under einanderen moitwilliclich
darup gehat haven, wail besonnen und besprochen, ind Sonderlingen
goide uusme lieven herren zo loive ind eren ind umb der stede ere
ind vriheit zo behalden ind ein gemeine beste in allen Sachen vor-
zokeren und truwelichen zo besorgen, ind umb alle zwiste und
zweinngen zorn hass ind nit zo allen ziden zo verhöden, ind umb
eine ganze gemeine vruntlige eindrechticheit under uus zo machen
zo haven und zo behalden, ind under einanderen enbinnen Cölne
in vreden und gemache vestlichen und eerlichen zo leiven zo sitzen
ind zo regieren zo ewigen daigen; so hain wir uns sementlichen
und eindrecktlichen lieflichen ind gütlichen under einanderen ver¬
bonden ind verbinden uns vestlich mit disme brieve bi sulgen eideu
und geioifden, as wir darup gedain haven zo allen dis briete punten,
ind vor wer den die zo doin und zo halden, so wie van worde ze
worde hema geschreven stoit;
[1] In demo irsteu, so hain wir alle ampte und gal'felgesel-
schaffen eine mit der ganzer gemeinden enbinnen Cölne vurß in
guden ganzen truwen vestlichen und genzlichen geloift und uns ver¬
bonden, geloivem und verbinden uns mit disme brieve, eime rade
zerzit der stede van Cölne bistendich und getrüwe ind holt zo siu
ind in mogich und mechtich laissen bliven und sitzen alre Sachen,
doch usgescheiden dese punte und Sachen hernageschreven, die ein
rait zerzit in gheinre wise niet vorloifen noch volonden noch ver-
dragen ensal anders dan mit wist willen und verdrage der ganzer
gemeinden vurß, dat is also zu verstain: geine hervart zo doin noch
zo bestellen, geine mV.ve ^erbontenissebrieve noch verdrach mit
eingen herren noch steden anzogiiain of zo machen in einger wise,
noch ouch die stat vou Cölne vurß mit eingerleie erfrenten of lif-
*) bn Folgenden bedeutet die Abkürzung vurß »tote ranehrtvdo.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
446
.211 (173). Kölner Verbnndabrief 1896.
zuchterenten zo besweren in geine wise, ind ouch umb geine Sachen
boiven eine somme von dusent gülden zerzit genge und geve zo
eime maile imme jaire niet uszogeven iemanne zo geloven noch zo
verbrieven, id ensi dan mit wist und willen der gemeinden, wie
vurß steit, dat is also zo verstain, dat man sulge vurß Sachen,
.wanne der noit is, brengen und kontdoin sali allen und iecligen
ampten und gaffelen vurß, also dat die asdan us eime ieclichme
ampte und gaffelen vurß zwene irre vrunde erbere lüde bi den rait
zerzit schicken und senden soilen, as up dieselve vurgenante Sachen
zo sprechen, ind so wes die asdan mit dem rade mit deme meisten
parte under einanderen eindreehtlichen verdragent, dat sail möge
macht und vortgank haven sonder iemans wederspraiche.
[2] Yort hain wir under einanderen sementlichen verdraigen,
dat ein rait zerzit der stede van Cölne lifliehen zo den heiligen
sweren sali goitz ere und der stede ere und vriheit zo behalden
und ein gemeine beste truwelich verzokeren und zo besorgen. Ouch
so sali nü vortme ein unverscheiden ungedeilt rait sin ind sitzen
gemeinlichen bi einanderen in eime rade, dat is also zo verstain,
dat gein enge noch wit rait me sin noch sitzen ensall enbinnen
Cölne, as vür ziden geweist und gesessen hait.
[3] Yort so hain wir eindreehtlichen. överdraigen als umb
einen rait zerzit zo kesen; so wilge zit, of wanne sich dat gebürt,
dat man zwene burgemeistere und einen rait zerzit enbinnen Cölne
kiesen sali, dat asdan die kör geschien sali bi geswoirenen eiden,
as hemageschreven volget: In dem eirsten so solen wir van dem
wullenampte as Arsburch und Kriechmart mit den ampten schorre
wisgarre und tirteier zo uns verbonden under uns vier erbere manne
und bürgere zo rade schicken und kiesen, ind wir van deme Iseren-
rnarte under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van des
Swarzenhuse under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van
den goultsmeden mit den goultslegeren uns verbonden under uns
zwene erbere manne und bürgere; wir van der Windeggen under
uns zwene erbere manne und bürgere; wir van den bontworteren
under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van dem Hemel-
riche under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van den
schilderen mit den ampten wapenstickeren sadelmecheren ind glais-
worteren zo uns verbonden under uns einen erberen man und burger;
wir van deme Aren under uns zwene erbere manne und bürgere;
wir van den steinmetzeren mit den aälpten zimmerluden holzsnideren
kistenmecheren leiedeckeren und sleiveren zo uns verbonden under
uns einen erberen man ind burger; wir van den smeden under i»i«
zwene erberen manne und bürgere; wir van den beckeren under uns
einen erberen man und burger; wir van den brüweren under uns
zwene erbere manne und bürgere; wir van den gordelmecheren mit
den ampten conreideren dreselern naildenmecheren budelmecheren
und henschenmecheren zo uns verbonden under uns zwene erbere
manne und bürgere; wir van - dem vleischampte under uns einen
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
211 (178). Kölner Verbondnbrief 1896.
447
erberen man und bürgere; wir van dem vischampte under uns zwene
erbere manne und burger; wir van den schroderen under uns einen
man ind burger; wir van den schomecheren mit den ampten zo uns
verbonden mit namen loirren und hoischomecheren unter uns einen
man und burger; wir van den sarworteren mit den ampten tesch-
mechereii swertvegeren und bartscherren uns verbonden under uns
einen man und burger; wir van den kannengieeseren mit dem ampte
hamecheren zo uns verbonden under uns einen man ind burger; wir
van den vasbenderen mit dem winampte ind winschroderen zo uns
verbonden under uns einen erberen man und burger; wir van den
ziechweveren mit den decklachweveren und linenweiveren zo uns
verbonden under uns einen erberen man ind burger zo rade neirnen
ind kiesen solen, mit namen under uns ampten gaff eien und ge¬
meinden vurß sulge erbere wise lüde und bürgere zo rade zo kesen,
de der stede und gemeinden nützlich eerlich und beste sint. Ind
asdan so solen wir vurß ampte und gaff eien unse gekoiren raitzlude
up der stede raithuis schicken ind senden, ind dieselve gekoiren
raitzluide solen alsdan vort bi iren eiden, die si darup doin sölen,
dat gebrech des raitz zo stünt neirnen und kesen us ampten gaff eien
und gemeinden vurß mit namen under sulgen erberen wisen iuiden,
die darzo nützlich und der stede und gemeinden eerlich und beste
sint, bis dat der rait in eime ganzen gezale van nuinundvierzich
erberen mannen bürgeren zo Cülne volkomelichen gesät si und ge-
ordinert si, ind so wanne dan der rait also in der vürgenanten wisen
genzlich und zomail gesät und gekoiren is ind sinen eit darup ge-
dain hait, as vurß steit, so sali asdan derselve gekoiren rait bi den-
selven sinen eiden us den egenanten ampten gaffelen und gemeinden
zwene burgemeistere neirnen setz«) ind kesen mit namen sulge erbere
wise lüde, die der stede und gemeinden nützlich eerlich und beste sint
[4] Vort hain wir mit guden beradenen mode willentlich üver-
dragen und gevurwert also: were sache, dat einich ampt of gaffel
van uns vürgenanten ampten und gaffelen zo den ziden, wanne sich
die vurß kür des raitz gebüerde zc geschien, sulge erbere wise lüde
und burger under uns niet enhedden zo rade zo kesen of zo schicken
of ouch umb redelicher Sachen wille zo rade niet kesen enweulden,
dat asdan ein rait, die gekoiren were zerzit und sinen eit gedain
hedde, mÜgich und mecntich sin sali, as van unsen wegen under
anderen ampten gaffelen und gemeinden vurß sulche erbere wise
luide und bürgere zo rade zo kesen und zo setzen, die der stede und
gemeinden vurß nützlich eerlich und beste sint, doch also, dat wir
ampte und gaffelen vurß, die also as vurß steit niet gekoiren en¬
hedden noch kesen enweulden, unse kür, so wie die vur van uns
ercliert steit, dar umb niet verloiren haven ensolen dan zo den ziden
as wir niet kiesen enweulden, ind niet damit weder unsen eit zo
doin sonder argelist Ouch so ensall die vurgenant kür des raitz
noch der burgemeistere zerzit niet geschien noch gekoiren werden
umb lief noch umb leit na vruntschaf noch na maigschaff noch umb
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
448
211 (173). Kölner V?rbundabrirf 1396.
geinreleie Sachen noch bedcn wille dan Sonderlingen umb einre
stede ere und vriheit zo behaiden und ein gemeine beste in allen
Sachen truwelichen vorzokeren und zu besorgen sonder argelist.
[5j Vort hain wir mit guden moitwillen eindrechtichen ver-
dragen, dat man umber zo allen halven jairen ein halfscheit des
railz zerzit sitzende ersetzen sali; dat is also zo verstain, dat nü
zo krismissen niest zokomende dis raitz nü sitzende half usghain
sali ind ein halfscheit wederumb inghain sali, as us denselben
ampten gaffeien und gemeinden, dan ns die vur genoimen ind ge¬
koiren weren, wederumb in des uisgaiuden stat ze setzen und zo
kiesen, ind also vort dan ummer zo allen halven jairen einen rait
zerzit half us- und inzosetzen, so wie sich dat asdan heisclu ind
gebuert, also dat ein ieclich man, die also in den rait gesät und
gekoiren worden is, ein ganz j&ir lank zo rade sitzen sali, iud so
wanne die dan usgeit, so ensall he niet ee wederumb zo radb sitzen,
dan zome deirden jaire, asverre he dan van sinen vrunden ampten
und gaffelen vurß weder zo rade gekoiren wirt; dar is zo verstain
zwei jaire lauk na sime jaire, dat he zo rade gesessen hedde, zo
Meiden ind niet zo rade zc sitzen sonder argelist.
[6j Vort hain wir verdragen, so wilch inan van uns ampten
gaffelen und gemeinden *urß also zo rade gekoiren worden is, as
vur erkliert steit, dat die ein burger sin sail ind sali darzo gehuir-
sam sin und zo rade sitzen sonder wederrede, id eribeneme ime
dan liifc noii of herreu noit, dat kondich were, sonder argelist. Ind
were sacht, dat ieman van uns dar enboiveu niet gehorsam enwere
noch zo rade sitzen enweuide, as eme geboide wurde eins ander
wert und dirde werf, so wie sich Hat darzo heischt ind gebart, dat
die umrehoirsame asdan ein jair lank unden in eime der stede
turne ligen sali sonder eingerleie bede vur in zo geschieu.
|‘7j Vort so hain wir eindrecbtlichen överdragen, dat gein man
van uns vurgenanten ampten gaffelen und gemeinden in Cöine, die
also zo raide gekoiren worden is, he si wie he si, zo rade sitzen
ensall in geinre wise, die ein bastart of iemans eigen si of iu dem
banne si, of ouch die eingerleie gave gelt kleiuoit mede liefnisse of
geschenke dar umb mit eingerleie argelist oi bellen die heide vau sime
ampte of sinre gaffelen of van iemanue anders of ouch umb iemans
wort of beste imme raide zo sprechen of zo doin ueimeu of unt
fangen sali anders, dan eme in raitzstat na gewoinden und herkomeu
der stede gehören mag.
[8] Vort so hain wir ampte und gaffelen eine.jnit der ganzer
gemeinden in Cöine vurß eindrechtlichen undei cinanderen ver
dragen ind uns ouch willentlich darzo Verbünden: aiso were sache,
dat einich ampt of gaffel van uns vurgenanten ampten und gaffelen
of ouch ietnan anders, id were van der gemeinden in Cöine of he
were wie he were, eime raide zerzit der Soeae vau Cöine mit ge¬
weblichen Sachen wedeiotcmde in eiliger wise iud in ouch niet
mögich noch mechlicb sitzen enliesse alre Sachen, die da van vur
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
211 (178). Kölner Verbandsbrief 1396.
449
erkliert und geschreven steit, so solen wir alle andere ampte gaf-
felen und gemeinde vurß asdan unverzoigt sonder wederrede eime
rade zerzit mit live und mit gftde bif.tendich sin, die gewalt und
wederstant mit ganzme ernste truweliehen helpen zo keren, also
dat. man van deme of van den, die deme rade vurß in der vurß
geweltliger wisen also wederstönden of wederstanden hedden, offen-
bierlichen richten sali as van missededigen luden sonder eiugerlei
verzech of bede vor si zo geschien
[9] Vort so hain wir semcetlichen >uid eiudreehtlichou över-
dragen ind uns wiileklich darzo ' erbunden, of sache wen, da umber
got vur sin moisse, dat nu of hemamailz zo eingen zideu eiugorleie
uplouf of geruchte in Cölne binnen naclit of dage gesohege of
uperstönde trefiende weder den rait und die gemeinde vurß, da-
ruihb dat der stoide bannier of wimpel zo den ziden upgeworpeu
wurden of weren, so solen wir alle ampte gaffelen und gemeinde
vurß eindrechtlichen unverzoigt, wanne wir dat vernoimen, bi ein¬
anderen treden, as mailich van uns deme anderen zo helpen und
lif und güt bi einanderen zo laissen ind deme bannier« und wimpele
nazovolgen in nutz urber und bohoif der stede und gemeinde vurß
sonder argelist.
[10] Vort umb alle zweiunge ind uneindrochticheit under uns
zo verhöden, so hain wir verdraigen ind uns darzo verbonden, of
sa^hc were, dat ieman van uns ampten gafi'elen und der gemeinden
vurß, he were wi he were, boiven diese vurß unse gesetze und
verdrach mit eingen partien argelisten of behendiciieide u& of
hernamalz /.o eingen ziden eingen uplouf of geruchte eubinnen
061 ne machden of zobrechten, id were nacht of dach, dat man
van deme of van den, die uplouf also gemacht hedden, ind da an
man des kuntlichen gewair wurde, offenbierlichen richten sali.
Were ouch ever sache dat ieman van uns, he were wie he were,
nü of hernamalz zo eingen ziden sich mit deme anderen enbinnen
Cölne zweite cf siöge enbinnen Cölne, id were mit worden of mit
werken, so wer dat. deit, dat der rait zerzit danaf doin richten sali
na recht und g u :'.ouheide der stede van Cölne, as dat van alders
bisher gewoinlich und gehalden is ge weist, ind buch na inhalt der
stede und des raitz norgenspraichen, ind darumb so ensall nieman
van uns n.npten gaffelen noch van der gemeinden vurß, he si we
he .si, sin harnasch aDdoin noch gewapent darzo loufen noch ouch
ander ludu gewupent. darzo dein of heischen loufen of breiigen in,
f ingev wise, ind were sache dat ieman dareoboiven sin harnasch
andede und gewapent darzo liefe ind den uplouf umb der vurß
zwist und zweiungen willen rnerrde of zobrechte, dat man van deme
of van den. cla-an man des kontiiehen gewair wurde, offenbier¬
lichen richten sali sonder verzoch, so wie ein rait zerzit sitzende
nae uswisungt-D dei bruche dat recht und zidich sich dunkt.
[11] Vort hain wir eindrechtlichen under einanderen verdragen
und uns vestlich darzo verbonden mit disme brieve, dat nieman
Attmarmta. Btrnhein, UrKata, 4. AufL 29
Digitized by
Gck 'gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
460 211 (1T8). Kölner Verbandsbrief 1896.
van uns ampten und gaffelen und gemeinden vurfi noch ouch van
einten anderen lüden in Cölne, si sin wi si sin, geinreleie ver-
bontenisse partie noch verdrach angain machen noch setzen en-
sölen heimlichen noch offenbair in geine wise vürder dan dit selve
untgainwordige verbont innehelt und begrifft; ind were sache, dat
ieman van uns ampten gaffelen und gemeinden vurß of van eingen
andern luden darweder deden und irre eide und eren dainne ver¬
gessen, so soilen wir alle andere ampte gaffelen und gemeinde
vurß bi unsen eiden hieinne begriffen eime raide zerzit van Cölne
getrnwelich darso helpen raden und bistendich sin, dat man van
deine of van den, da-an man sulger nuwer verbontenisse und Par¬
tien gewair wurde, cffenbierlichen richten sali.
[12] Vort hain wir sementlichen vordragen und eindrechtlichen
ander einan deren geloift, dat gein ampt noch gaffel van uns vurß
ampten und gaffelen, die also bi de andere ampte und gaffelen
gesät nnd verbenden sint und darvur wir andere ampte und gaffelen
vurß desen verbontbrief mit unser eegelen besegelt haven, dat sieb
die zo den ampten und gaffelen vurgenant, zo den si geordinert
und geeat sint, bohalden solen und niet van in scheiden noch
brechen zo geinen ziden, mer sich zo feieren und zo halden, wie
si vur bi eicanderen gesatt und geschreven stent, zo ewigen dagen
sonder wederrede,
[13] Vort umb dat dit untgaenwordige verbont und alle und
iedige punte und Sachen dainne begriffen de vestlicher gehalden
werden und unvergenklich bllven zo ewigen dagen, so hain wir
sementlichen verdragen und willen, dat alle dieghene, die nü en
binnen Cölne woinent, of hernamals zo eingen ziden enbinnei
Cölne zo woinen koment, dat die enbinnen den niesten vierzenachten
nadente des van in gesonnen wirt, ein ampt of ein gaffel keser.
solen, darzu si sich halden und verbinden solen, gelich wir ander«)
darzo verbonden sin; and so wanne si dan also ein ampt of ein
gaffel gekoiren haent, as vurß steit, so solen si vort dit selve ver¬
tont und alle und iediche punte dainne geschreven vursicheren und
geloiven in güden truwen und na liflichen zo den heilgen sweiren
vaste siede und unverbrüchlichen zo doin und zo halden, wie vur
und na in disme verbontbrieve clerlichen geschreven steit, zo ewigen
dagen sonder argelist. Were ouch ever sache, dat ieman van uns
ampten gaffelen und gemeinden vurß of ieman anders, he were wer
he were, nü of hernamals enbüssen Cölne zo woinen queme, so'
hain wir verdragen, dat die asdan in disme selve verbonde uns niet
vurder noch me vereit noch verbonden sin ensall sonder argelist
[14] Ouch hain wir överdragen, dat wir ein rait zerzit der stat
van CÖhne und wir alle anderen ampte und gaffelen vurß, die ire
segele an deeen brief gehangen haent, as mailich van uns dieser
verbontbrieve einen mit der steide meist«) segele nnd unser ampte
und gaffelen segelen besegelt haven und in unser gewalt behaloen
solen van werde zo worde inhaldende, sowie vur und na in disme
Difitized by Gougle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
211 (173). Kölner Verbundsbrief 1396.
451
selven verbontbrieve cleerlichen geschreven steif. Vort wore s&che,
dat einch deser verbontbrieve nfl of hernaraals zo eingen zideo
van ungeschickte of van einger anderre Sachen wegen bi eingen
uns ampten of gaffelen vurß, de den in irre gewalt besegelt hedden,
verbrant of an iren segelen gequat zorissen of zobrochen und ver-
warloist wurden, des got niet enwille, dat asdan wir andere ampte
und gaffelen vurß zo gesinnen und beden des amptz of der gaffelen,
die denselven brief also verwarlust hedden, eitlen andern brief weder
in des stat doin gevan schriven und besegeln solen in alle der
formen und wise, so wie dis brief van worde zo worde iuuehelt
geschreven steit und besegelt is, sonder wederrede, mer doch up
cost des amptz of der gaffelen vurß, die den vurß brief also ver¬
warlust hedden sonder argelist.
[15] Alle ind ieclige punte und gesetze vur und na in disme
untgainwordigen brieve geschreven hain wir burgermeistere rait
der stat van, Cölne und wir ampte gaffelen eine mit der ganzer
gemeinden in Cölne vurß und vort mit allen denghenen, di zo uns
vereit und verbonden sint, und wir mit in as vurß steit gement-
liehen ind sonderligen vur in guden ganzen truwen vestlichen ge
loift und gesichert und na mit upgereckden vingem liflicheu zo
den heiligen geswoiren, geloiven sicheren ind sweren övermitz desen
brief, dat wir die genzlichen und zomaile so, wie si vur ui.: 1 na
in disme verbontbrieve erkliert und geschreven steent, vaste stede
ind unverbrüchlichen halden doin und volvören solen zo ewigen
dagen und dar weder niet zo raden zo doin noch zo sprechen zo
eingen ziden mit eingerleie argelisten nuwen vunden of qtiader
behendicheide, die erdacht sint of noch erdacht werden moigen in
einger wise. Und umb dat dit selve verbont und alle und iecliche
• punte dainne begriffen in ganzer voikomenere mögen und (nacht
under uns de v östlicher gehalden werden zo ewigen dagen und ouch
want dit selve verbont övermitz uns und mit unsen willen wist und
volbort gesät gesaist gestediget geloift und geswoiren worden sint
as vurß steit, so hain wir burgermeistere und rait vurß n einre
erflicher bestedungen alre vurß Sachen unter stede meiste Siegel an
desen brief doin hangen, und wir alle ampte gaffeleu und gemeinde
vurß hain vort zo tnerre steetgheit und ganzer volkomenre maicht
und Sicherheit alre und ieclicher der vurgeoanten punte und Sachen
mit unser alre und iecliger wist willen und geheisse unser ampte.
und gaffelen segele vur uus und ouch zo bedeu der andere ampte
und gemeinde vurß, die geine segele enhaent und zo uns vereit und
verbonden sint, und wir mit in as vurß steit, eindrechtlichen an
desen brief doin hangen zo ewigen dagen, und wii alle andere
ampte und gemeinde bürgere, die geine segel eenhsent und zo den
anderen ampten und gaffelen vurß die ire segele haiui vereit und
verbonden sint, so wie vur van uns geschreven steit, bekennen, dat
wir alle und iecliche pdnte und Sachen in desem verbontbrieve ge¬
schreven eine mit den vurß burgermeistereu raide ampteu und
29*
Digitized by
Gck gle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
452 212 (1?4.. Vertrag zw. Rat, Gilden u. Gemeinde v. Braunschweig 1445.
gaffelen geloift gesichert und zo den heiligen liflichen gesworen.
hain und dat wir darumb der stede und des raitz meiste segels vurß
und euch der ampte und gaff eien vurß segele vurß, zo den wir
verbunden sin as vurß st eit, in alle deseu vurß punten unde Sachen
dis verbontz eindreehtlichen gebruichen zo ewigen dagen, wilclie
segele darumb zo unser alte beden und gesinnen an disen brief
gehangen sint, die gegeven und gemacht is in den jairen uns herren
duisent druihondert seiss und nftinzich jaire up des heilgen crüzes
dach den man zo latine schritt exaltaüo.
212 (174). Vertrag zwischen Rat, Gilden und Gemeinde
von Braunschweig. 1445 Juli 12.
Aus Urkundenbuch dir Stadt ßruanschweig Bd. I (1873) S. 227ff.
We de rad der stad to Bruns wigk in allen viff wicbelden,
unde we mestere der wantsnider, der iakenmeker in dem Hagen,
der Iakenmeker in der Nienstad, der Iakenmeker in der Oldenwick,
der scoworten unde der gherwere, der gherwere unde der scowerten,
der knokenhauwere, der smede, der wesseler, der goltsmede, der
beckenwert.cn, der becker, der kramer, der scrader unde der korsen¬
werten, unde de gemeinen gildebrodere van alle dussen vorscreven.
gildon, unde we hovetlude der menheit unde ganze menheit in allen
viff wicbelden hebbet uns eindrechtliken des gans voreinet dorch
eindracht unde vrede samitheit willen, unser ein bi dem anderen
to blivende unde to holpende mit alle unser macht wedder to stände
deme unde alle den, dat der stad dem rade den gilden unde der
ganzen menheit to Brunswigk to schaden körnen mochte.
[1] To dem ersten: wer’ et, dat de rad iennige gilde edder
gildebrodere edder iemande mank der mepheit in tichten hedde,
edder Je gilde ofte de menheit ok iemande in dem rade in tichten
hedde van des gebrekes wegen, dat gewesen heft wente an dusse
tid, dat schal gensliken dot wesen, alse oft dat nü gesehein enwere.
[2] Ok wan de tid is, dat me den rad wandelen schal, alse
io umme de dre jare, so schullen de mestere unde de geswornen
van den gilden kesen radmanne bi oren eiden uth orer gilde dejenne,
de one dünken der stad nutte unde beqweme wesen, alse dat van
alder gewesen is.
[3] Ok schullen de menheit in allen wicbilden hovetlude kesen
in iowelker burscupp twene unde de hovetlude schullen in iowelkem
wicbelde kesen bi oren eiden radmanne van der menheit dejenne,
de one der stad dünken nutte unde beqweme wesen, unde in dussem
köre schal de minste deil dem meisten deile volgben.
[4] Ok schullen de rad unde radsworen de borgermestere kesen,
ein io welk in sinem wicbelde, der se behoven to deme drevolden
rade, unde wan de rad allsus gekoren is, wes denne de rad radefc
Digitized by
Gck igle
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
212(174). Vertrag sw. Rat, Gilden u. Gemeinde v. Braansohweif 1445. 453
vor der stad beete, des schollen de gilde unde de menheit dem rade
bibestau unde dat dem rade truwelken to gude holden.
[5] Ok enschullen neine twei brodere noch de vadere mit dem
sonen in des radee eiden sitten edder radsworen sin in einem wicbeide.
[6] Ok schullen nene twe brodere noch de vader mit dem
sonen eines jaree in den eiden sitten in allen viff wicbelden.
[7] We ok eines borgermesters dochter edder suster neme
edder hedde to der ee, der dochter man edder suster man en-
scholde me to neinem borgermestere keßen, dewile dat de vader
edder de swager in des rades eiden sete.
[8] Desgelik twiger broder kindere, edder de broder mit des
brodere sonen, edder twiger suster kindere, edder. suster kindere
unde broder kindere, edder twiger suster menne enschullen nicht
beide borgermestere sin in einem wicbeide.
[9] We unecht is edder van einem unechten geboren, edder
eine husfruwen neme edder hedde to der ee, de unecht were edder
der or vader edder moder unecht geboren were, den scholde me
in den rad nicht nemen.
[10] Ok enschall de rad nein nie gesette sotten uppe de gilde
noch uppe de menheit, edder veide don, se endeden dat mit witscupp
willen unde vulborde der mestere van alle dussen vorecreven gilden
unde der hovetlude van der menheit.
[11] Ok enschullen de gilde unde de menheit nein nie gesette
sotten uppe den rad, se endeden dat mit witscupp unde vulborde
des radee.
[12] Unde wes de rad mit den gildemesteren unde mit den
hoveüuden der menheit enich wert, dat schal me holden, unde dat
echtedink schal me holden unde dat nicht wandelen, id ensche
mit willen unde vulborde des rades der gildemestere unde der
hovetludo der menheit. f
[13] Unde wes de rad mit dem mereren deile dusser vorecreven
gildemestere unde der hovetlude der menheit enich wert, des schult
de anderen volgen.
[14] Wörde ok iemant uth den gilden edder van der menheit
jegen den rad besecht van unnutter sage wegen, dene mach de rad
darumme beschuldigen, unde me schal one laten to antworde körnen.
[15] Worde ok iennich dusser gilde edder de menheit in ichtes-
welkem wicbeide dem rade den gilden edder der menheit wedder*
strevich edder towedderen, edder dat se twidracht maken wolden,
de wedder de stad were, den schal me beschuldigen in dame
wicbeide, dar he wonet, vor dem rade vor den gilden unde vor
der menheit: des wolde de rad mit den gilden unde menheiden
samptliken mechtich wesen to sturende.
[16] Worde ok iennich gildebroder siner gilde unhoream edder
wedderetrevich, dene mochte sin gilde darumme strafen, unde dar
wolde one de rad to behulpen wesen, oft der gilde des behouf worde.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
454 212X174). Vertrag zw. Rat, Gilden o. Gemeinde v. Brannechweig 1445.
[17] Wer© ok, dat iemant utfa dassen vorscreven gilden edder
menheit dem rade den anderen gilden edder der menheit w edder-
strevich edder towedderen worde, den scholde de rad darnmme
strafen: des scholden de gilde unde de menheit dem rade truwelken
bibestan.
[18] Ok mach me unser borger meigere behindereh unde vor-
volgen mit rechte, weme des noth is.
[19] Ok enschal de rad nemande geleiden vor penningeschult
ane vulbort desjenen, deme he schuldich were, id enwere, dat he mit
unser gnedigen fürsten edder furstinnen van Brunswigk welkeren
hir inkeme, edder se one orte wervee hir insendeden, edder dat one
de rad hir in vorbodede umme sake. willen, dar der stad ane to
donde were.
[20] Ok enschal na dusser tid nemant weddeschat tinsgut ofte
veltgud kopen ane van unsen borgeren ofte borgerschen, noch lengud
sik lenen laten, dat he edder unse borgere rede im lene nicht
enhedden, edder sin vederlike erve nicht enwere, id enschege mit
vulborde rades unde radsworen in dem wicbelde, dar he wonet, ut-
geaecht in steden edder bi steden; doch so mach malk sinem lene
volgen also recht is.
[21] Dussen vorscreven artikel schal me holden ane alle list,
wente we den vorbreke, de scholde dem rade geven so vele, also
de weddeschat droge unde dat gud gewert were, dat he so gekofft
hedde edder sik gelegen laten hedde.
[22] Unde wer’ et, dat so weme kopes edder lenes in einem
wicbelde van dem rade unde radsworen geweigert worde, des schal
denne der rad unde radsworen in den anderen wicbelden demsulven
edder einem anderen ok weigeren unde nicht tostaden.
[23] Ok enschal de rad neine rente vorkopen, wer lifgedink ofte
weddeschat, id enschege mid vulborde derjenner, de de rad unde
radsworen darto geschicket hedden.
[24] Ok schulten de seven, de der gemeinen stad gud entfanget,
alle jar eins rekenen vor allen borgermesteren unde vor den koken-
heren.
[25] Unde der gemeinen stad schat unde gelt schal me besluten
mit viff sloten; der slotele einen scholde vorwaren ein borgermester
in der Oldenstad, den anderen ein borgermester in dem Hagen, unde
den dridden slotel scholde vorwaren ein borgermester in der Nien-
stad, unde de anderen twe slotele willen dusse vorscreven dre wicbelde
bevelen den einen slotel einem borgermestere in der Oldenwick unde
den anderen slotel einem borgermestere in dem Sacke, den de rede
in densulven wicbelden darto schickeden, dewile de Oldenwick unde
de Sack dussen anderen vorscreven dren wicbelden togedan unde
vorpendet sin, alse se nu sin.
[26] We na dusser tid rente edder tins kofft an husen binnen
der stad, dat schal me scriven in der stad bouk uppe pennige,
drittich nige Schillinge vor de mark.
>=¥ Google
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
212 (174). Vertrag zw. Rat, Gilden u. Gemeinde ▼. Braonachweig 1445. 455
[27] Yortmer wan schulde und© an t worde vor den rad gekomen
sin van unsen borgeren oft© borgerschen, dat schal de rad scheden
binnen einem jare edder eir, so vorder also dejenne, den de sake
geldet, de sake vorderen edder vorderen laten, wan de rad tohope
Komet
[28] Wert ok ein ordel vor den rad gelogen, dat schal de rad
scheiden binnen einem vemdeil jares edder eir, so vorder alse de¬
jenne, dm de sake geldet, de sake vorderen edder'vorderen laten,
wan de rad tohope körnet.
[29] Wolde ok de rad wene holden in studiis, dat scholden
wesen unser borger kindere echt und recht geboren, de sek wol
regerenden. We unecht, geboren wer©, deme enschal me des r&des
lern nicht lenen.
[30] Worde ein borger ofte borgersch© unreine, deme schal me
geven de provende to sunte Lenarde umme godee willen, so vorder
alse dar ein provene leddich wer©.
[31] De provende to sunte Thomas, to sunte Joste, to unser
leven Fruwen schal me geven, den se gemaket sin, unde schal dar
nein gelt vor nemen.
[32] Wer nein fundacie enwere, dar schal me geven de provende
unsen borgeren ofte borgersehen, de des behouf hebben, unde der
negest anderen armen luden umme godes willen.
[33] Kern et ok, dar god vor si, dat dm stad krich wedderstode,
so dat des noth worde, dat me de borgere uppe perde unde knechte
to holdende setten moste, so scholden de rede der viff wicbelde
uth orem rade unde radsworen dar wene to schicken, alse nem-
liken de rad in der Oldenstad viff personen, de rad in dem Hagen
veire, de rad in der Nienstad dre, de rad in der Oldenwick twene,
unde de rad in dem Sacke twene. Dar schal me to schicken uth
iowelker gilde einen man van den mesteren unde uth iowelkem
wicbelde einen man van den hovetluden der menheit. Unde dusse
scholden dar samptliken over tohope körnen unde darupp raden,
dat se de borgere setteden perde unde knechte to holdende na
malkes mogelicheit unde legenheit, so dat dar nemant ane vor-
sconet enworde.
[34] Unde de seven sittende borgermestere in den viff wicbelden
scholden dusse sestein personen uth dem rade unde de gildemeeters
unde de hovetlude der menheit, de darto geschicket sin, ok setten
perde unde knechte to holdende, oft se dat vermochten.
[35] Ok enschullen de gilde noch de menheit neine brave van
sik scriven ane vulbord des rades, id enwere, dat id orem ammechte
edder knechten aniiggend© wer©.
[36] Wer et ok, dat breve gescreyen worden an iennige gilde
edder an de menheit, de breve mögen se lesen: sind se dem rade
anlangende, so schal me se bringen dem sittende borgermestere
in orem wicbelde.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
456 212(174). Vertrag zw. Rat, Oiloen u. Gemeinde y. Braunschweig 1445.
[37] Ök mögen dusse vorscreven gildemestere unde hovetlude
der menheit tohope gan, wan on des noth is.
[38] Wer et ok, dat in vortiden iennige vordrachtbreve gegeven
weren twischen dem rade den gilden unde der menheit, de en-
scholden nu mer neine macht hebben unde scholden vormiddelst
dussem breve gans vornichtiget unde dot wesen, utgenomen breve
edder scrift de antreden einer iowelken gilde edder menheit
rechticheit.
[39] De rad schal eine iowelke gilde unde menheit in allen viff
wicbelden beeiden unde laten bi oren vriheiden unde gnaden, de
se hebben van den fürsten, van dem rade ofte van older wonheit.
[40] Unde me scholde sik na dussen breven nu mer weten
to richtende.
Unde dat wi de rat der stad to Brunswigk in allen viff wicbelden
unde wi gildemestere unde gemeinen gildebrodere van alle dussen
vorbenomeden gilden unde wi hovetlude der menheit unde de ganze
menheit in densulven viff wicbelden gode almechtich to love unde
to eren unde umme bestentnisse willen dusser stad uns aldus als»
vorberoret is under anderen fruntliken unde leffliken tohope gesät
voreiniget unde vordragen hebben, dit so stede uude vast to holdene
vor uns unde unse nakomelinge, de wilede Oldenwick unde de Sack
dussen anderen vorscreven dren wicbelden togedan unde vorpendet
sin alse se nu sin: des to orkunde unde openbaren bewisinge hebbe
wi, de rad der stad to Brunswigk, der stad to Brunswigk ingesegel
unde wi gildemestere unde gemeinen gildebrodere unser gilde in-
gesegele unde wi hovetlude der menheit unde ganze menheit in allen
viff wicbelden unse ingesegele vor uns unde unse nakomelinge
witliken gehenget laten an dussen breff. Unde dusser breve der sint
twintich van einem lüde besegelt, ein iowelk mit vefftein ingesegelen:
der schulten de rede in den viff wicbelden einen hebben, und©
dusse nabenomeden gilde schulten ok malk einen hebben: alse de
wantsnidere in der Oldenstad, de lakenmekere in dem Hagen, de
lakenmekere in der Nienstad, de lakenmekere in der Oldenwick,
de scowerten unde de gherwere, de gherwere unde de scowerten
schulten einen tosampde hebben, de knokenhauwere, de smede, de
wesselere, de goltsmede, de beckenwerten, de beckere, de kramere,
de scradere unde de korsenwerten. Ok sehullen de hovetlude in
iowelkem wicbelde einen hebben.
Unde dusse vordracht is vultogen unde gegeven na der bord
Ihesu Cristi unses heren verteinhundert in dem viffundeveirtigesten
jare, am dage der hilgen junefruwen sancte Margarete.
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden.
\
Seite
[c. 490].
Lei Salica. Nr. 10,7 ..
208
614 Okt. 18.
Gesetz Chlotars II. Nr. 1.
1
635 Okt. 1.
K. Dagoberts Ina munitätsPrivileg für Kloster Be-
bais. Nr. 132.
288
683 Mai 23.
K. Theuderichs III Immunitätsprivileg für Kloster
Montier-en-Der. Nr. 133.
289
[c. 700].
Immunitätsprivileg für Weltliche. Nr. 134 . .
291
802 bzw. 801-
—813. Kapitularien Karls des Großen. Nr. 2 . .
3
[c. 802]. •
Lex Francorum Chamavorum. Nr. 108 . . .
219
[nach 805].
Kapitulare Karls des Großen. Nr. 96 ... .
186
[nach 805].
Aufgebotsscbreiben Karls des Großen. Nr. 97 .
187
807 Febr. 7.
Gräfliches Gericht. Nr. 109 . ..
221
[811—813].
Kaiserliches Kapitulare. Nr. 110.
222
815 Jan. 1.
Schutz- und Immunitätsprivileg Ludwigs d. Fr.
für spanische Christen. Nr. 136.
292
815 Jan. 1.
Immunitätsprivileg K. Ludwigs d. Fr. für einen
Weltlichen. Nr. 135.
291
815 Jnni 15.
Immunitäts- und Schutzprivileg Ludwig^ d. Fr.
iür Bistum Viviers. Nr. 137.
294
817 Jnli.
Beichsteilungs- u. Hausgesetz (divisio imperii).
Nr. 3 ..
14
[824].
Ordnung der römischen Verhältnisse durch Lo¬
thar I. Nr. 44.
96
853 Jan. 18.
Ludwigs des Deutschen Immunitäts- u. Schutz¬
privileg für Kloster St. Emmeram. Nr. 138 . .
295
861 Juli 28.
Markt- und Münz-Verleihung für Kloster Prüm.
Nr. 181..
383
866 Juli 28.
Immunitäts- und Schutzprivileg für Güter und
Markt des Klosters St. Denis. Nr. 182 . . .
383
870 März 6.
Vertrag zu Aachen betr. Teilung des Beiches
Lothars II. Nr. 4.
17
870 Aug. 8.
Teilung des Beiches Lothars II (Vertrag zu Mer-
sen). Nr. 5.
18
888 Juli.
Verleihung erblicher Gerichtsbarkeit an einen kgl.
Ministerialen. Nr. 139.
296
927 Dez. 28.
Übertragung gräflicher Einkünfte an den Bischof
von Toul durch K. Heinrich I. Nr. 140 . . .
298
937 Juni 30.
Ottos I Immunitätsprivileg für das Erzbistum
Hamburg. Nr. 141.
298
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
458 Chronologisches Verzeichnis der Urkunden.
Seite
940 April 19. Verleihung des Burgbanns für die Abtei Corvey.
Nr. 183 . 385
946 Mai 30. Marktprivileg fttr die Abtei Corvey. Nr. 184 . 385
962 Febr. 13. Pactum Ottos des Groben mit Papst Johann XII.
Nr. 45.97
965 Aug. 10. Marktprivileg für den Erzbischof von Hamburg.
Nr. 185 . 386
[968] Febr. 19 u. Juni 28. Gräfliches Gericht. Nr. 111 .... 224
969 Okt. 4. Ottos I Immunitätsprivileg fttr das Bistum Speier.
Nr. 142 . 299
[973—983]. Anschlag fttr einen Romzug. Nr. 98 . . . . 188
979. Verleihung des Königsbanns an den Erzbischof
von Magdeburg. Nr. 143.S00
985 Juli 7. Übertragung der Beste der königlichen Grafen¬
rechte an den Bischof von Tongern Lattich. Nr. 144 301
990 Aug. 4. Verleihung von Markt, Münze, Zoll und Königa-
bann an die Äbtissin von Gandersheim. Nr. 145 302
[996—1002]. KaiscrI. Kapitnlare gegen Freibeitsbestrebungen
der Sklaven. Nr. 73.148
999 Mürz 29. Marktprivileg fttr Graf Bcrthold in Villingen.
Nr. 186 . . . . . 387
1011 April 10. Übertragung einer Grafschaft durch K. Hein¬
rich II an den Bischof von Paderborn. Nr. 146 303
1014 Juli 29. Bestätigung der bischöflich Wormser Immunitäts¬
rechte durch K. Heinrich DE. Nr. 147 . . . . 304
[1023—1025]. Das Gesetz (Hofrecht) des Bischofs Burchard von
Worms. Nr. 74 ... 149
1035 Jan. 17. Das Hecht der Limburger Klosterleute. Nr. 75 154
1037 Mai 28. Lehosgesetz Konrads II. Nr. 76.156
[1057—1064]. Das Bamberger Dienstrecht. Nr. 77 ... . 157
1069. Festsetzung der Hechte eines bischöflichen Grafen
durch den Bischof von Toni. Nr. 148 .... 306
1075 Mai 2. Marktprivileg für Allensbach. Nr. 187 . . . 387
1083 April 20. Gottesfriede für die Kölner Kirchenprovinz.
Nr. 112 . *. 225
1084 Sept. 13. Freiheitsbrief des Bischofs von Speier fttr die von
ihm auf genommenen Juden. Nr. 78 . . . . 158
[1084 vor Okt. 16], Einladung zum Reichstage. Nr. 6 . . . . 19
[zw. 1085 u. 1106]. Die friesischen Küren. Nr. 149 . 308
1090 Febr. 19. Freiheitsbrief K. Heinrichs IV für die Speierer
Juden. Nr. 79.159
1100. Marktprivileg fttr Radolfzell. Nr. 188 .... 389
1103 Jan. 6. Kaiserl. Landfriede. Nr. 113.228
[1104? 1108?]. Provinzial-Landfriede. Nr. 114.229
1106. Kolonistenrecht. Nr. 80.161
[1107 vor Nov.]. Aufgebotsschreiben K. Heinrichs V. Nr. 99 . . 189
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden.
459
[c. 1120 bis c. 12&0]. Das Freiburger Stadtrecht. Nr. 189 . . . 390
1122 Sept. 23. Das Wormser Konkordat. Nr. 47.103
1125 [Juni-Aug.]. Aasschreiben zur Königs wähl. Nr. 7 . . . . 20
1133 Juni 8. Privileg Papst Innoceaz’ für Lothar III. Nr. 48 104
1136 Not. 6. Lehnsgesetz Lothars III. Nr. 81.163
[gegen 1150]. Hof recht vom Klosterhof Mttnchweier. Nr. 82 . 163
[c. 1150]. Das I. Straßburger Stadtrecht. Nr. 190 . . . 395
[1152]. Königl. Reichs-Landfriede. Nr. 115 ... . 230
[1152 März] bzw. Mai 17. Wahlanzeige K. Friedrichs I an den
Papst und Antwort des Papstes. Nr. 49/50 . . 105
[c. 1154]. Das Kölner Dienstrecht. Nr. 83.165
1154 Mai 15. Aufzeichnung aber die Bomzugspflichten der Va¬
sallen des Bischofs von VercelU. Nr. 101 . . 192
[1155 vor Sept. 29]. Einladung zum Reichstage. Nr. 8 . . . 21
[c. 1156]. Das erste Augsburger Stadtrecht. Nr. 191 . . 403
1156 Sept. 17. Privileg K. Friedrichs I zu Gunsten des Herzogs
von Österreich. (Privil. minus.) Nr. 150 . . . 311
1157 April 6. Judenprivileg K. Friedrichs I. Nr. 84 ... . 170
[nach Okt. 1157]. Manifest Friedrichs I für die Unabhängigkeit des
Kaisertums von päpstl. Verleihung. Nr. 51 . . 107
1158 Nov. Lehnsgesetz Friedrichs I. Nr. 85.172
[c. 1160]. Die Constitutio de expeditione Romana. Nr. 100 190
1165 Aug. 31. Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach.
Nr. 192 . 405
1168 Juli 10. Privileg K. Friedrichs I zu Gunsten des Würz¬
burger Bischofs. Nr. 151.313
1177. Der Friede zu Venedig zwischen K. Friedrich I
und Papst Alexander m. Nr. 52.108
1179 Febr. 18. Kaiserl. Provinzial-Landfriede. Nr. 116 . . . 233
1180 April 13. Privileg Friedrichs I zu Gunsten des Kölner Erz¬
bischofs. Nr. 152.316
1184 Mai. Erhebung eines Grafen zum Reichsfürsten. Nr. 86 174
1188 Sept. 19. K. Friedrichs I Privileg für Lübeck. Nr. 193 . 408
[1189—1190]. Aufzeichnung über die Romzugspflichten der Va¬
sallen des Bischofs von Vercelli wie 1154 Mai 15,
bestätigt. Nr. 101.192
[1198 Herbst]. Anzeige der Königswahl Ottos IV an den Papst.
Nr. 53. 111
[1199] Mai 28. Anzeige der Königswahl Philipps an den Papst.
Nr. 54.113
[c. 1200]. Das II. Straßburger Stadtrecht. Nr. 194 . . . 411
[1200 Juni]. Schreiben des Papstes Innocenz 111 betr. die Kö¬
nigswahl. Nr. 55 .... 114
1201. Verleihung von Weichbildrecht. Nr. 195 . . . 415
[1202 März]. Schreiben des Papstes Innocenz III (Dekretale
„Venerabilein“) über die Königswahl, für Otto IV.
Nr. 56.117
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
400
Chronologisches Verzeichnis der Urkunde».
Seite
1209 Jan. 13. Reiohssprttche über Hechte des Bischofs von Tri¬
dent. Kr. 153.317
1212 Sept. 26. Privileg Friedrichs II zu Gunsten des Königs von
Böhmen. Nr. 154 ..318
1213 Juli 12. Zugeständnisse Friedrichs II an Papst Inno-
ccnz HI. Nr. 57.121
1216 Mai 15. Rcichsurteil, daß Fürstentümer nicht mediatisiert
werden dürfen. Nr. 155.319
1218 Juli 22. ßeichsspruch bctr. Unabhängigkeit der Markt¬
gerichte von den Landgerichten. Nr. 196 . . . 416
1218 Sept. 13. ßeichsspri'ch über den feat in Bischofsstädten.
Nr. 197. 416
1'20 April 26. Friedrichs II Confoederatio cum principibus eccle-
siasticis. Nr. 9. 21
'3 220 nach Nov. 22]. Kaiserliches Gebot den Landfrieden zu be¬
schwören. Nr. 118.236
[1220—501. Erhebung zum Bitter. Nr. 87 . . . . . . 175
[1223]. Sächsischer Landfriede. Nr. 119.236
[1224]. Reichslandfriede (Treuga Henrici). Nr. 120 . . 238
1226 Juni. K. Friedrichs II Privileg für Lübeck als Reichs¬
stadt. Nr. 198.418
1231 März 26. Reichsunmittelbarkeit-Erklärung für Uri. Nr. 156 321
1231 Mai 1. Reichsspruch betr. Zustimmung der Landstände zu
Rechtsbestimmungen der Landesherren. Nr. 157 321
[1231 Dez. 1232 Mai]. K. Friedrichs II Gesetz gegen die Städte-
freiheiten. Nr. 199 . . *.. 420
1232 Mai. Friedrichs II Statu tum in favorem principum.
Nr. 10 ..... .23
1232 Dez. 28. Die sog. Culmische Handfeste. Nr. 158 . . . 322
1234 Nov. 21. K. Heinrich VII verbietet Eingriffe königl. Be¬
amter in die Rechte des Bischofs von "Würzburg.
Nr. 159 . 326
1235 Aug. Reichs(Landfriedens)-Gesetz. Nr. 121 .... 241
1235 Aug. 15. Friedrichs II Privileg für das Herzogtum Braun¬
schweig. Nr. 160 . 328
1236 Juli. Judenprivileg Kaiser Friedrichs II. Nr. 88 . . 175
[1236—37]. Das österreichische Landesrecht. Nr. 161. . . 330
1237 April. K. Friedrichs II Privileg für Wien als Reichs¬
stadt. Nr. 200 . 422
1240 Dez. Annahme des Landes Schwyz an das Reich. Nr. 162 341
l"1241]. Verzeichnis von Reichssteuern königlicher Städte
und Dörfeß Nr. 201 . 424
1246 April 21 . Aufforderung des Papstes Innocenz IV zur Kö¬
nigswahl. Nr. 58.123
1252 Marz 25. Nachträgliche Wahl König Wilhelms. Nr. 11 . 26
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden. 48^
Mt«
1252 Juli 11. Reichsspruch über die Mutung der Reichriehen.
Nr. 163 . 341
1254 Okt. 6. Der Rheinische Städtebund (Landfriede). Nr. 122 253
1266 März 17. Beschlüsse des rheinischen Städtehundes zur Auf-
rechterhaltung der Reichseinheit. Nr. 12 . . 26
1261. Magdeburg-Breslauer Recht. Nr. 202 .... 426
1263 Aug. 27. Schreiben des Papstes Urban IV über die Königs¬
wahl. Nr. 59.123
1267 Nov. 1. Bestätigung der Reiclisuniuittelbarkeit von Speier.
Nr 203 . 434
1269 Nov. 18. Einigung verschiedener braunschweigischer Stadt¬
teile. Nr. 204 . 434
1273 Febr. 5. Vereinigung rheinischer und wette rauiseherStädte
zur Autreehterhaltung der Reichseinheit. Nr. 13 2S
1273 Sept. 11. Vereinigung von vier Kurfürsten zur Ivönigswahl.
Nr. 14.29
1273 Okt. 24. Anzeige der Königswahl Rudolfs I au den Papet.
Nr. 60.128
[1273 nach Dez. 22]. K. Rudolfs I Anzeige seiner Wahl an den
Papst. Nr/61.129
[1273—1281]. Erhebung zum Grafen. Nr. 89.178
1274 Febr. 19. Reicbsspruch Uber die hohe Gerichtsbarkeit.
Nr. 123 . 256
[nach J274 Aug. 4]. Bischöflicher Lehnseid. Nr. 63.131
1274 Scpt. 20. Privileg de non evocando für die Reichsstädte.
Nr. 205 .•.435
1274 Sept. 2C. Päpstliche Bestätigung der Wahl Rudolfs I. Nr. 62 130
1274 Nov. 19. Die Beschlüsse des Nürnberger Reichstags. Nr. 16 31
1275 Mai 15. Bestätigung des bayrischen Kurrechts, zu Ungun-
sten Böhmens. Nr. 15.29
1276 Aug. 7. Bischöfliche (Würzburgische) Landesbede. Nr. 164 343
L 1276—1281], Reichsvikariat des Pfalzgrafen bei Rhein. Nr. 17 33
1277 Jen. 18. Reichsspruch betr. Zustimmung der Kapitel zu
Lehuserteilungen der Bischöfe. Nr. 165 . . . 343
1277 Sept. 27. Einsetzung fürstlicher Reichskommissare. Nr. 18 34
[1278 Mai]. Aufgebotsschreiben K. Rudolfs I. Nr. 102 . . 193
1278 Juli 4. Anerkennung der vollen Gerichtsgewalt der geist¬
lichen Fürsten durch K. Rudolf. Nr. 166 . . . 344
1279 Juni 17. Reichsspruch, daß unbeerbte Kloster-Vogteien an
den Landesherrn fallen. Nr. 167 . 345
[1279 Okt.]. Bischöfl. (Paderborner) Wahlkapitulation. Nr. 168 346
1279. Gesamt-Willebrief der Kurfürsten. Nr. 19 . . 34
1280 Dez. 17. Einsetzung eines Reichsvogtes. Nr. 20 . . . 36
1281 Aug. 9. Reichsurteil betr. Veräußerung von Reichsgut.
Nr. 21.37
1281 Sept. 3. Überweisung königlichen Gerichtsbannes. Nr. 124 256
Difitized
bv Google
Original from
UNIVERSITY OF MICHIGAN
462
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden.
1282 Febr. 13.
1282 Sept. 24.
1282 Dez. 4.
1283 Jan. 18.
1285 Juli 12.
1290 Sept. 28.
[1292 April 26].
1298 Juni 23.
1298 Sept. 13.
1299 Febr. 20.
[13. Jahrhdt.].
1303 Okt. 29.
1308 Nov. 27.
1308 Nov. 27.
1309 Juni 2.
1309 Juni 3.
1310 Sept. 5.
1310 Sept. 13.
1310 Okt. 11.
1311 Juni 15.
1312 März 14.
1312 Juni 29.
1312 Okt. 17.
1314 Juni 5.
1314 Dez. 3.
1315 Juli 11.
1319 Nov. 5.
1323 Okt. 8.
Seit«
Verhältnis zwischen Hörigen und Freibauern.
Nr. 90.. 178
Willebrief eines Kurfürsten. Nr. 22 . . . ' . 37
Reichsspruch, daß die Freistädte der geistlichen
Fürsten das Privileg de non evocando genießen.
Nr. 206 . .435
Hofgerichtssprnch betr. Unteilbarkeit der Reichs-
gr&fschaften. Nr. 169 ......... 346
Ernennung zum königlichen Familiaris. Nr. 91 178
Bestätigung des Erzschenkenamtes und des Kur- •
rechtes für Böhmen. Nr. 23.37
Die sog. W&hlkapitulation Adolfs von Nassau.
Nr. 24 . ... . 38
Absetzung des Königs Adolf. Nr. 25 ... . 42
Erzkanzlerwürde für Deutschland. Nr. 26 . . 46
Reichssprnch über weibliche Erbfolge in Lehen.
Nr. 92.179
Das Tecklenburger Dienstrecht. Nr. 93 . . . 180
Landrecht in der Reichsgraischaft Born hei mer
Berg. Nr. 170 . 347
Kürspruch bei der Wahl Heinrichs VII. Nr. 27 46
Anzeige der Königswabl Heinrichs VII an den
Papst. Nr. 64.131
SicUerheitseid Heinrichs VII für Papst Cle¬
mens V. Nr. 66 .. 138
Befreiung des Landes Schwjz von auswärtigen
Gerichten. Nr. 171.3Ö0
Ausübung der Erzkanzlerwürde für Italien. Nr. 28 47
Einsetzung eines Reichsvikars während Romzugs.
Nr. 29.;.48
Zusicherungen Heinrichs VII an Papst Cle¬
mens V. Nr. 65. 134
Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stände.
Nr. 172.'.350
Eruebung des königl. Dorfes Dürkheim zur Stadt
durch Heinrich VII. Nr. 207 . 436
Krönungseid Heinrichs VIT bei der Kaiserkrö¬
nung. Nr. 67.138
Kaiser 1. Erste Bitten an eine Kirche. Nr. 68 . . 139
Ausschreiben zur Königswahl. Nr. 30 . . . 48
Erzkanzlerwürde für Gallien und Arelat. Nr. 31 49
Privilegium de non evocando. Nr. 173 . . . 367
Provinziallandfriede für die Lande zwischen
Wupper und Weser Nr. 125 . 267
Sogen, erster Prozeß des Papstes Johann XTTT
gegen König Ludwig den Baiern. Nr. 69 . . 139
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Chronologisches Verrechnt* der Urkunden.
463
Sette
(329 Aug. 4. Bayrischer Haus-(Teilung*) Vertrag. Nr. 174 . 358
• o32 Aug. 25. K. Ludwigs d. B. Privileg fQr Dortmund. Nr. 208 497
1337 Juni 9. Privilegium de uou impignorando für Gelnhausen.
Nr. 209 .. 442
1338 Mai 28. Magdeburger Weistum für Culm. Nr. 210 . . 442
1338 Juli 8. Einladung einer Reichsstadt z. Reichstag. Nr. 32 50
1338 Juli 16. Der Kurverein von Reuse. Nr. 33/35 ... 51
1338 Aug. 6. Das sog. Gesetz .licet iuris' des Frankfurter
Reichstags. Nr. 36.54
1342 Sept. 21. Verfügung Kaiser Ludwigs und der Kurfürsten
betr. Hofgericht. Nr. 126 . 260
1346 Dez. 9. Ernennung eines Reichsvikars wegen Abwesenheit
des Königs. Nr. 37.55
1356 Juli 2. Fürstliche (oberbayrische.) Laudesbede. Nr. 175/6 362
1356. Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. Nr. 38 . . 56
[1358/59]. Territorialberrschaft des Herzogs von Österreich
(Privilegium majus). Nr. 177 . 365
1360 Sept. 30. Adelsbrief. Nr. 94.182
1371 Nov. 14. Landfriede in der Wetterau. Nr. 127 .... 261
1376/77. Stellung der Kurie zur Wahl Wenzels. Nr. 70/71 142
1380 Okt. 16. Haus-(Teilungs-)Vertrag der Markgrafen von Ba¬
den. Nr. 178 . 367
1389 Mai 5. Der Landfriede von Eger. Nr. 128 .... 263
1391 Nov. 10. Bischöfliche (Halberstädter) Landesbede. Nr. 179 370
1394 Juli 20. Reichsvikariat des Pfalzgrafen bei Rhein infolge
Gefangenschaft des Königs. Nr. 39 ... . 85
1396 Sept. 14. Kölner Verbundsbrief. Nr. 211.444
1400 Aug. 20. Absetzung des Königs Wenzel. Nr. 40 . . . 86
1401 Juli 13 bzw. 8. Aufgebotsschreiben K. Ruprechts. Nr. 103/4 194
1408 Mai 30. Die sog. Ruprechtschen Verne-Fragen. Nr. 129 271
1414 Aug. 6. Einladung zum Reichstage. Nr. 41 ... . 91
1415 Juni 6. Judenprivileg König Sigmunds. Nr. 96 . . . 183
1422. Heeresmatrikel. Nr. 105.195
1424 Jan. 17. Der Binger Kurverein. Nr. 42.91
1424 Jan. 18. Willcbrief zum Eintritt des Herzogs von Sachsen
in das Kurkollegium. Nr. 43.95
1427 Dez. 2. Reichskriegssteuergesetz. Nr. 106.198
1442 Aug. 14. Frankfurter Reichsabschied. Nr. 130 . . . . 277
1445 Juli 12. Vertrag zwischen Rat, Gilden und Gemeinde von
Braunschweig. Nr. 212.452
1448 Febr. 17. Das sog. Wiener Konkordat zwischen K.
Friedrich in und Papst Nicolaus V. Nr. 72 144
1473 Febr. 24. Dispositio Achillea. Nr. 180 . 371
1495 Aug. 7. Der sog. Ewige Landfriede. Nr. 131 . . . . 283
Difitized
bv Google
Original fro-rn
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Verlag der Weid m »wischen Buchhandlung in Berlin.
Ausgewählte Urkunden
zur deutschen Verfassungsgeschiehte seit 1806.
Zun Handgebrauch fllr Historiker und Juristen
heraoagegebeo von
Wilhelm Altmann.
Enter Teil: 1806-1866
Gr. 8». (816 ß.), geh. 4 JC. geh. 4,50 JK..
Zweiter Teil: seit 186V.
Gr. 8*. (216 ß.), geh. 3 M, geb. 3,60 M.
Ausgewählte Urkunden
zur ausserdeutsehen Verfassungsgesohiohte seit 1776.
Herftusgegebrn von
Wilhelm Altmann.
Gr. 8°. (VII und 2V8 S.), geh. 4 M, geb. 4,50 JC.
Ausgewählte Urkunden
zur Brandenburgisch-Preussisehen Verfassungs¬
und Verwaltungsgesehiehte.
Zum Handgebrauch zunächst för Historiker *
herauagegeben von
Wilhelm Altmami.
Erster Teil: 15. bis 1& Jahrhundert.
Gr 8*. (VIII und 246 &), geh, 3 M. geb. 3,50 Jt
Zweiter Teil : 19. Jahrhundert.
Gr. 8*. (VIII und 916 B.) <reb 4 . »ob. 4,50 JH.
Boahfhrar*: ,rf i ’ v . b. H, JV*sa*u.
Digitized by
Go», igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Digitized by
Gck igle
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
v
/
Difitized by Google
Original fro-m
UNIVERSITY OF MICHIGAN
Digitized by
Google
Original fram
UNIVERSETY OF MICHIGAN