Uber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Biicher dieser Welt online verfiigbar gemacht werden sollen, sorgfaltig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht uberdauert und kann nun offentlich zuganglich gemacht werden. Ein offentlich zugangliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch offentlich zuganglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Offentlich zugangliche Biicher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermogen dar, das haufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partner schaftlicher Zusammenarbeit offentlich zugangliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zuganglich zu machen. Offentlich zugangliche Biicher gehoren der Offentlichkeit, und wir sind nur ihre Hitter. Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfiigung stellen zu konnen, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehoren technische Einschrankungen fiir automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche fiir Endanwender konzipiert und mochten, dass Sie diese
Dateien nur fiir personliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
liber maschinelle Ubersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchfiihren, in denen der Zugang zu Text in groBen Mengen
niitzlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fordern die Nutzung des offentlich zuganglichen Materials fiir diese Zwecke und konnen Ihnen
unter Umstanden helfen.
+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information iiber
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material iiber Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalitdt Unabhangig von Ihrem Verwendungszweck mussen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafiirhalten fiir Nutzer in den USA
offentlich zuganglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Landern offentlich zuganglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir konnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulassig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und uberall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Uber Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zuganglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Biicher dieser Welt zu entdecken, und unterstutzt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext konnen Sie im Internet unter http : //books . google . com durchsuchen.
Digitized by LjOOQlC
^oogle
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
\
tiniierltd) imb tinbetljnd
***•
o»ts alien £o«Jiett betttfdier 3«ngc,
gefammelt, georbnet unb mtt Slngabe bcr £ueUen, crlautcrnbcn Stamctfungen
unb ben jugefjorigen 9Mobien
fyerauSgegeben
toon
cfrnni iltitguus ftoljute. .
fflnutt unb ttwrlag noit flwtthopf unb Ijartel
1897.
Digitized by VjOOQlC
P. ,';-'*'
■ 7
J> .„■
/'//,
Digitized by VjOOQ IC
3nfyaltSuberfi<f)t
©ette
Sinleitung. Ucbcr ftinberpoefie V — LVIII
2itteratur»<Beraeid)niB LIX— LXVI
<£rfte« 9u«: fttttfcettt*. . ,_ ^
I. gBiegcnlieber 1— lib ( • I 'J
II. SoTilSW ~ 131— 310"
III. 6(f)oufel- unb finicreiterlicbcr . ■ 311—430
IV. 3ud)trcime 431— 481
V. Siacrlei ffieimc au* ber tfinbcrftube 482— 620
VI. 2)a* tfinb im Sterfefjr mit bcr 9latur:
A. 2Rit bcr Sfjierroelt (@rufcliebd>en an $()iere) 621— 907
B. 9)Ht bcr spftonjenroelt (#uppen- unb Stercnliebdjen) .... 908— 977
C. WX ben Sftnturerfctyeinungen (Setter lieber) 978—1070
VII. ftarfjnfmiung Don ftnturlauten ($f)ierfpractye) 1071—1189
VIII. fiuftige ®cfd)id)ten (9tecf« unb $f)icrmard)en unb 3af)lgefd)id)ten) . 1190—1267
IX. Wecf. unb epottrcime \ . 1268—1428
X. &u* bcr gdjulc (Eucfyftabirfdjerje unb geberproben) 1429—1460
XL edmeUfprcdjen unb <3prad)[djerje 1461—1506
XII. tfettenreime unb flinberprebigtcn 1507—1529
XIII. ©cbcte unb fromme ffieime 1530—1604
XIV. Hnfingelieber ju ben SatyreSfeften 1605—1724
XV. 9tu«ja[)l|priidjc Dor bent Spiele 1725 — 1870
3n>eite* «Bud>: AtnberfpteL
I. Unterfjaltungcn unb ©eluftigungen, ofme ©piclregel 1 — 40
II. 9teigen* unb Sanjfpiele:
A. 8ttngclrei()en mit ^ieberfoden 41— 87
B. fRtngelrciljcn mit Umfcljr be« tfrcifc* 88— 122
C. ffiingclreityen mit fcuflofen be« tfreife* 123— 169
D. SRingelreiljen mit 2Bal)I (Erautroerbung, @d)fiferfpiele) . . . 170— 236
E. SRingelretyen mit ^antomimen (9tadja f)mung*fpiele) .... 237— 260
F. 2.angc 9fteil;c 261— 267
G. @egenuberfteljenbe fReifjen 268— 288
H. Sfyorbtlben ($urd)fcied)en unb 3ief>fampf) 289— 341
I. $antomimifd)c Wingeltanjc uber SaHaben unb SRar^en . . 342— 360
a
*
Digitized by VjOOQ IC
— IV —
9tammer
III. 2auf«, Sprung* unb $afd)en«@picle 361 — 450
IV. §iipf- unb $inffpiele 451—462
V. 2Burf>, ©c^ag* unb Bielfpiclc 463—498
VI. ffdrperubungen (jum 6pafi) 499—507
VII. flampffpiele. . . * 508—510
VIII. @ud)> unb Stotljefpiele 511—537
IX. ©HQe ©efdjaftigung in bcr ©tube jur SBintcrtjcit 538—561
X. ®efenfd>aftS« unb ^fanberfpiele 562—630
Slnfjang: SRatljfel* unb Statljfelfragen [mit befwibercr Summer] 1 — 300
9tad)trdge [mit befonberer Summer] 1 — 80
e«te
93etidjtigungen 719
©adjregifter:
a. gur fiieber 720
b. gur ©piele 726
SRegifter ber fcejtanfange 734
Digitized by VjOOQ IC
(Sinleitung*
2!>orliegenbe gammlung bringt in grojiter 9tei$f)altigfeit oolfdtljum*
U6)t $inberbfo$tung aud alien ©auen, roo beutf<$e Sunge flingt unb beut*
fcljer SBraudj fyerrfdjt. (Sd ftnb giebdfjen, 6jmi$e unb ©piele don £inbern fur
Stnber, roie foldje fcit cincm Safjrtaufenb unb longer in ber tfinberroelt
lebten, bur$ munblic^e Uebertieferung ftdj fortgepflanjt unb bid fjeute
err)a(ten Ijaben. $ludgefd()loffen ift fyier aUe #unftbtcl)tung, roeldje oon
namtyaften $>td()tern ober Sugenbfdjjriftfteflern mit ober otjne SBeruf fur bie
Sugenb $ur Unterljaltung, ©ele^rung unb *Kaf)nung audgefonnen ift unb
aid „3ugenblitteratur" auf ben 93ud)ermarft gebra^t roirb.
$5u oerlangft geroiji nid)t, freunbUdjer Scfcr! ba£ idf) bir erft bad
2Befcn ber #inberbid)tung, tyre (Sntftefjung, filter, SRatur unb 6d)6n*
Ijciten roeitlaufig befdjreibe. 9tur in ben ©runbjugen fann folded f)ter ge*
fd)ef)en. SBarft bu bod) felbft ein #inb, unb Ijafr bie l)icr gebotenen
SRcime unb epiele flum £l)eil einft felbft tnitgefungen unb mitgefprungen,
ftetyft taglidj bie luftig fpielenbe fltnberfdjaar, bie ©leidjed t!)ut, unb roeifct
ja langft, bafc biefe fdjetnbar nic^tigen, juroeilen unDerftanblidjjen 8teime
oft eine ©emutfydtiefe entljalten unb bur$ it>rc sRatoitat unb imtner frifdje
spoefte bejaubern. 2Bad jebed $olt auf feiner $inbf>eitdftufe bur$ feine bid)te*
rifdje SBegabung $ucr|t fjerdorbrfngt, ift ^oefie, triel fpater entroitfelt fid) bie
$rofa. (Sbenfo iftd in ber gciftigen ©ntroitfelung bed (Sfnjelmenf^en. ff^oS
erfte, road er aid $inb geiftig aufnimmt, road feine *|tyantafte befc^aftigt, ift
SMdjtung; geroiffermafcen ber erfte 6$ritt im ©eiftedleben fiifjrt iiber ben
SBlumenpfab ber SMcljtung. $er felige SHorgen ber tfinbtyeit, roel<$er nidfjtd rocifj
oon ©orgen bed Sebend, don bem Sagen nad) ©eroinn, nad& ©innenluft unb
(Sljre, biefed golbene Sraumleben ift an ftdj ein ©rucf fcidfjtung; i^rc einjige
gefunbe Sprung fann autf) nur bie SMcfctung f ein. " [Dr. hunger, SBogtl.
ftinberlieber ©. 2.]
2Bad bie SBolfdlieber bem (Srroad)fenen, \ia^ ftnb bie ffiinberlieber
bent fiinbe; beibe finb gleidfjem ©oben, bem SBolfdgemiitl), entfproffen. £al)er
ift fur beibe c^arafteriftifd) junadfjft bad Unbefanntfein ifjred SBerfafferd.
$ie 9Ramen berer, roeldje biefe Steime unb Sieblein, fpajnge @efd()id)ten unb
Ijubf^en @piele gemao^t tjaben, roeiji man nid&t. 6ie ftnb eigentlidfj nio^t
gemad^t fonbern roie gelb* unb SBalbblumen ol)ne alle ^flege f)eroorgeroad)fen,
ftnb ein gemeinfamed ©rbe ber ganjen beutfe^en fiinberroelt unb, roeil fte fcit
Digitized by VjOOQ IC
3al)cl)iinberten oon ©efdjlea^t ju ©cfd^lcc^t burdj munblid&c Srabition fia) fort*
ertyalten, cin fefjr alted ©igentfjum. — Ucbcc ben Urfprung bcr &lnbcr-
rcimc unb ©piele (ajit fia) nur im aflgemetnen bcljaupten: baft SKcifte fyabtn
SWftttcr unb 9immen unb anbece finblia) gebliebene (Srroadjfene jur Unter-
Ijaltung fur bic tfleinen erfunben, ttyeilft auft uraltcn ©agen unb SKaren
geformt. Slnbereft ru^rt fid&tUd) Don JUnbern I)cr, bic bamit ifyrc erftcn
2krfua)e ju reimen unb ju crjafjlen madjten, obcr eft tft roenigftenft in fcincc
jejjigen ©eftalt oon #inbcrn umgebilbct, roobura) eft nidjt feltcn ortlidje
unb jcitlic^c SBejietyung erfjaiten Ijat, bic im Skrlauf ber 3eit unb fur frcmbc
©cgenben unoerftanbltd) geroorben ift. SHefc Umroanblung ift baft jroeitc
Sfterfmal, baft ftinber* unb SBolfftlicber gemeinfam fjaben. ©in (Sinjelner roar
jebcrjeit bet Stofaffer fold^cr fiteber; bicfer tritt abet mit fcincc sperfon jurucf,
roeil cc boa) nur ba& in gorm bradjtc unb auftfprad), roaft im gangen 95otfc
lebtc. ©cin ^cobutt gefiel unb rourbe barum Don bcr (Sefammtbcit auf*
genommen, roeiter oerbreitet, abcr bobci ja nadj SBebarf obcr SSMflfur mm
gcbid)tet, b. fj. abgcanbert, roeU bal #inb ben urfprunglia^en ©ortlaut oergeffen
tyatte obcr cin anberer 5luftbrucf i^m beffcr gcficl. 60 ift'* gefommen, bafi
cin unb baffelbe Sterna in oteien Variant en in ben oerfdjiebenen Sanb*
fdjaften auftritt.
5Baft unft an Snljalt unb ©pradjc im $olfftliebe fo rooblgefaflt,
bietct audj baft #inberlieb: jene @infadr)t)cit unb 3$aljrbeit, 9toturftnnigfcit
unb grifdjc, 9totoitat, Unfdmlb unb $er$Ud)feit. ©a)rocriidj burftc cin 2>olf
cine fd)5ncre fyerfllidjere $inberpoeffc beftfien, alft bat beutfdje. 9ttan roeifi
nidjt, iftft bcr naiue Sntyalt, iftft gleia^fam bcr frifdjc Sftorgentfyau, bcr auf
bicfen geibblumen tiegt, obcr iftft bic etnfadje ©pradje, bic fo urfprunglia)
befannt unb traulidj unft anmutljet rote cin ftinbeftblfd auft tiefblauen &ugen.
DIjnc Sroeifel roirtt aUcS $ufammen, btefe ^erjgcroinncnbe 9faturbid)tung, bic
bura) fctne tunftlidje 9taa)af)mung erfejjit unb ocrbrangt roerben tann, unft
licb unb angenefym ju mac&en.*
tfinberpoefte (b. I). $oe|ic oon fiinbern fur ftinber) barf freilia) nia)t nad)
bent SRajjftabe unfereft ©efdjmarfcft unb unferer SBUbung bemeffen rocrben, nur
nadj bcr cinfaa^cn ?lu§brudCSrocifc cincS Gutter* unb ^inbergemut^cd ift fie
ju beurt^ciicn, bann roirb fie ana) aUcn 5lnforbcrungcn genugen. 5Scr fie
erfaffen unb ocr(tc()cn roitt, mujj ftc^ in bic 3lnfo)QUung6* unb 6innc8rocifc
eincd Sinbe§ ocrfc^cn. ®ad ^inb roirb in feincm ©innen unb 2)cn!cn oon
bcr y>\) ant a fie bc^crcfa)t. ©cine ^antafie, ubcraud berocglic^ unb bura) feinc
©rfa^rung gc^emmt, bura^ feine ^Bclc^rung in i^rcm §(ugc geftort, bclebt
§IHc8, ocrcinigt bad Unoereinbarfte, erflart baft Uncrflarbarftc, ocrflart ba%
SlUtfiglidje. ®cm ^inbe i(i barum nia^tft bcbeutungftloft, eft ocrnimmt teincn
©djatt, bem eft nia)t cine SBebeutung abjugeroinncn rou^te, unb fjijrt fcinen
2aut bcr 5:^icrroelt unb ber Statur, ber i^m unocrftdnblia) bliebc. 9J?an
benfe an bic fftadjalmiung bcr ^icrlaute unb fonfttger ©c^aUroa^rnc^mungcn
(Stay. VII). ©ft fpria)t mit ben X^icrcn alft fcinen liebften grcunben unb
glaubt fid) im gefefligen SJcrfc^r mit tynen. Unbctumtncrt ob moglta^ ober
Digitized by VjOOQ IC
— vn —
unmdgltd) baut ed in fcincc ^antafie cine jaubettyafte SShmbetroelt fid& auf.
3m Sludbtucfe fcincr ©efu^lc unb ©cbanfen Uebt unb ubt ed bad SBunte unb
$ijantaftifd&e unb will nid&t bic am ©angelbanbe bed SBctftanbed tyetam
gcjogene logifd&c ©ptad&e unb fotgcrcc^tc Slnotbnung bec ©ebanfen. (Sin 9teim,
ein fiieb mit einer ©ebanfenfolge nad& ben JRcgcln bet £ogtf entfpticfct ntdfjt
bem poettf ($en ©innc bed tfinbed. 3n feiner sRatutpoeftc liebt ed, bie
einjelnen fiiebet ju jerrei^en unb rotebet foldje aud toetfdfjiebenattigen 5$c*
ftanbtfjetlen $ufammen$ufe£en. SHe 6prunge t)on einem ©egenftanb
$um anbetn, bie fiucfen jroifc^en htn ctnjelnen ©ebanten, bie und ©ttoad&fenen
jcbedmal ftuj&tg ma^cn, finb fut bie lebfjaftc ^p^antafic M tinbed, bie Allied
uberbtucft, gat ntdjt ootljanben. S)abei fd^afft ed ftdj) neue ©Sttet, bie und
jtnnlod unb albetn flingen, bem tinbe mad&en ftc gteube fd&on tyred flanged
roillen, unb folder fcaufe #lingflang (©ilbenfpielctei) etroecft in ifyncn
Sinfdjauungen unb ©mpfinbungen fo gut, mie in ben ©troadjfenen eine ttxtyU
gcfejjte 8tebe. (Stfd)etnen manage $inbetbtd)tungen auf ben erften Slnblicf
bunfel, finnlod unb oetrootten, fo cntljalt bod^ bie Sttefjtljeit uon
tynen did ©inniged unb $lnmutf)fged. ©elbft bie bun!el unb uecroorren
erfdjetnenben ftcime fef)e man nut natjet an, bann roitb fid) manage $>unfel*
fyeit auffldren.
2Benn man in Steimcn unb bet ©ptadfje bet tinbet fyie unb ba einem
Sludbtucfe begegnet, bet und $u nattitlidj etfdjeint unb, roie man fagt,
u nan (tan big ift, fo bebenfe man nut: *>a$ bad $inb bet 9tatut Mel naljet
fteljt, aid nrit @troad)fene: „2Bit ftnb butdfj (Strung unb SBerfjaltntffc in
ein conuentionefled ficben eingefitytt, hai und aUe SHnge nut mit ben 5lugen >
bet ©efe(lfd)aft bctrad&ten lafit: t^ai $inb abet ift unbefangen unb fiet)t bie
£inge an, nrie ftc ft$ tym batftetten. £em tinbe ift t>tv @a£: naturalia
non sunt turpia (natiitltc^e Singe ftnb nid^t l)af»lid)) noc$ doQe ©atyttyeit.
3Benn ed etft anfangt, ftdfj fold&ct ®inge ju foramen, Ijat ed faon ben (Sin*
flufc bet ©cfeUfdjaft unb bet ©itte oetfputt, l)at ed oon bem ©aume bet
(Stfenntnifj genoffen" (Olbenb. #inbetteime ©. 7). ©itflicfcc ©emclntyeiten,
mie foldje leibet butdfj 3lmmen ftd) in bie ^inbetroelt eingefd&lidjen, Ijat unfete
€ammlung fetngefyalten.
$)ie ©ptadje bet meiften #inbctteime ift cine munbattli^c; faft
iibetaU im 3n^alte glei(^, ftnb ftc in jebcr £anbfd)aft butc^ bie ©ottform
uetfe^icben. 2)tcfe munbattlic^c gatbung faflt t)icllcid)t manc^cm Cefet un*
bequem, abet ftc ift biefen Sicbctn uon cinfac^cn ^inbetn bet SRatut fo
not^roenbig, wie bad @tun bem ©tad^alm, mu^te batum autf) in biefct
6ammlung getreulid) beibe^alten tuetben. ®ct dialect im #mbettetm roie
im ^Bolfdlicb ift ein tfennjeid&en il>rcr ?Ratutmiio5ftgfcit. „3ebe 5Kunbatt ift
53oltdmunbatt, ^etmlic^ unb fidfjet, abet auc^ unbc^olfen unb uncbel, bem
bequemen §audfleib, in roeldjem nid^t audgegangen roitb, afjnlid) ; im ©tunbe
fttaubt fid^ bie f^amige 5Wunbatt roibet bad taufdjenbe ^apict; roitb abet
chuad in tyt aufgefc^ticben, fo fann ed but^ treu^ctjige Unfc^ulb gefaflen"
(3. ©timm, ©cfc^. b. b. 6ptad)e).
Digitized by VjOOQ IC
VIII
®ie mciften tfinberreime Ijat SRorb* unb 6ubbeutfdjlanb gemein*
fam unb fd)on lange t*or ber politifdjen (Stntgung fjaben bicfc fiiebdjen bie
Sufammengejjorigfett bcr SBruberftdmme bejeugt. Urn fo meljr roar'* ^flidjt,
bafiir ju forgen, bafc fte jejjt in sMbeutf<$lanb jufammenftejjen.
$ie gorm ift in ben ^inberreimen fefjr oft bcrnad^tdffigt. 6tatt @nb*
reim mujj oft cin 21ef)nlidf)flang ($lffonan$) bic ©telle bed paffenben ©leid)*
flanged toertreten, ober bet 8telm fef)lt gang, ©ereimt tuerben faft immer
jroei aufeinanberfolgenbe 3eilen: a ajb b||; gefteujte 8teime a b a b pnb
fc^r felten, unb umfctylteficnbe abba, niemald in tfinberliebern ju fiuben.
®ad fitnb fennt (roic bad 93olf) in feiner $5iefytung fein jambifc&ed ober
trodjdifdjed $crdma£, fonbern jfifylt Mod bic §ebungen, b. f). bie betonten
6ilben in jeber 3eile; aroifrfjen bie $ebungcn treten bonn bie 6enfungen
(bie unbetonten 6i(ben), jc eine ober jroei ober feine, benn bie 6enfung barf
aucf) ferjlen. 95or^crrfc^enb tritt im ^inberreim bad fogenannte trocljdifdje
9Wa| auf.
£er fielfad) burdjeinanber gemorfene 3nf>alt foroie bic lofe gorm ber
$lnberbic§tungcn macfyen eine (Sin t^ei lung berfelbcn unmogli$. 8tecf)t
fjubfd) rodre ed r»on $inber*£urif $u reben, tuoju 2Biegenlieber, tfinber*
gebete unb 8tlngelreif)en getjoren, baneben Don epifc&en Jlinberbidjtungen,
rooju bie 2ludjdl)lreime mit if)ren fpafigen ©cfdjitfyten (^tnberbaUaben) jarjlcn,
bann tnit ben bramatifd) get) a It en en ^inberfpielen ju fdjliejjen. 5lbcr
tuer will biefc (Slafftfication roagen, ba Dicle 8teimc in meljrcre gather paffen?
$n filter rolrb bie Sinberbidjtung, role foldje aud SBolfdubcrlieferung
und aufbefoaljrt ift, Don feiner anberen iibertroffen. Untmberleglid) ift
burcfc grunbltdtjc gorfdjung bargeman, baf? toiele tfinberreime unb *6piele
bem §eibentljum tyre (Sntftcljung t»erbanfen unb, obtuofjl fte im fiaufc ber 3cit
Umbilbung erfurjren, nocl) f)cibnifd(je 2lnf$auungcn bciuiefen. 3f)r m^tfjifdjer
Snfjalt aber riicft fte in bie 5lnfdnge bed 5Jtittclaltcrd fjinauf unb erroiefen
ift, bafj felbft bie gorm buret) bie Sdnge ber 3eit nut roenig SBerdnberung
erfatyren tyat: wan benfe nur an bal altefte beutfd)e Stated (f. unten 6. 681).
€taunenerregenb ift bie unite SBerbreitung unb Ueberelnftim*
mung trieler Sinberreime bur$ afle ©aue fceutfcljlanbd, fo bajj man ein
unb benfelben Steim oft in ungejdfjlten SBarianten, buret) alle SHunbartcn
$eutfd)lanbd, ber Sdjtueij unb ^ieberlanbe antreffen, fogar in banifdjer,
fc^njebifc^er, englifc^er unb franjdftfdjer ^erfion nadj)nieifen fann. €o ftngt
ber fleine ^ommer feinen „3ocfel" unb fr€tore5*€c^nibel'g^nabel" unb
anbered gerabe fo gut, roie bad SBuble im 6c^tt)abenlanb, unb bie &inber
in ^ieberfac^fen fpielen tyre [Ringelrei^en unb anbere Spiele ganj fo nue ber
fleine Sgroler. 3n alien fianbjtric^en unferd (Srbtfjeild, iuo ©ermanenftdmme
gentor>nt ^aben, fefjrt unfer ungemad^ted unb unbepteted Sinberfpiel in
mar^rer 3millingddl)nli$feit mieber. J Soldjc Uebereinftimmung bcr ^'inber*
bidjtung bei alien Stdmmen gemtanifc^er ober f)albgcnnanifd)er 3ungc meift
entWieben auf tyr Ijo^ed 5Htert^um ^in unb ld|t tyr dntfte^en menigftend
tj o r bie Seit ber 5B6lfertt)anberung fe^cn. Unb roenn in bcutfe^en 3>olf^
Digitized by VjOOQ IC
IX
fagen, Solfftliebetn unb SHatdjen fogat gtofee 9Iel)nlidjfctt mit ®td)tungen
bet Snbet unb ^etfet entbecft tootben iff, fo bcutct bicfc auf gemcinfamen
*Beft$ in bcr Urljeitnatf) unb auf bic getmanifa^e Sluftroanbetung auft $lften,
jututf. „2Bit ftnb cineft ©tammeft, etneft SMutft" mit jenen begabten Ctientalcn/
5Bfe aflgemadj bic ©olfftliebet oot bet atleft gtctdjmadjenben unb aflcft
Sljataftetifttfcfje oertuafdjenben SBilbung toctfcfjtDinben, fo aua) bic Sinbet*
tetme, namentlia) juetft in ben ©tabten. 9ttel)t tjat fta) noa) bei $otf*
finbetn cttjalten, abet aua) ba roetben bic oolfftttjumltdjen SReime unmet
feltenet unb Don ben meiften ftnb nut no a) SBtudjftucfc ootfjanben,
road ein SBctglcia) bet dot 50 Stouten gefammelten SReime mit ben tyeute auft
SBolfftmunb aufgefangenen SBtocfen beftdtigen tuitb. Unb tuie lange nod), fo
ftnb audj biefe gtagmente Don bet alleft betecfenben (Eultut Detfd)lungen!
©aturn root eft t)6d)fte Scit, bic (Sqeugniffe bed fdjopfetifa^en SBolfftgeifteft
butd) sRiebetfdjtetben uno @ammeln ju benja^ten.
$aft ©ammeln don SBolfftubetliefetungen bebatf in unfetn £agen faum
einet SRedjtfettigung , nadjbem bie SBiffenfdjaft beten fyofyen SBettl) langft
anetfannt tjat unb gegentuattig in alien (Sultutlanbetn naa) biefct 8ttd)tting fyin
fut SBolfftfunbe (golflote) fleifjig gefammett ttritb. £oa) roetl getabe ubcr
$fnbetpoefte nod) fcfjiefe 2lnftd)ten fyettfefjen, null ia) eine 2Biitbigung bet*
fclben nad) itjtet mt)tf)ologifa)en, fittengefdMd&tlia^en, fptad)Ud)en,
aftl>etifd)en unb pabagogifa)en ©cite oetfudjen.
A. 2>iele unfetet ftinbetteime entljalten l)eibnifd)e SBotftellungen.
®iefcft fflefultat fjaben bie gotfa^ungen butd) 3. Ortami, #. 9Ruflcnl)off,
8. ©imtotf, Sttannljatbt, 5Bolf unb Wod^olj feftgefteKt unb ftnb bie einjelnen
mntfyifdjen 3uge, bic in ben $inbettetmen fyiet unb ba offen etfennbat, balb
Detbunfclt aufttetcn, mit £d)atfftnn gebeutet rootben. 3u ben i'icbern mit
mntfytfa)en 3ugen ge^otcn junaa;ft bic 3al)lteia)en $olbaltebet, mclc^c
auf ben ©onnenbicnft fn'nmeifen. $otba obct gtau $ollc mat bie
©ottin \>tv £iebe nad) bem ©lauben unfetet ljeibnifa;en 2>otfal>ten. 9ln
©obanft Scite in fonnigct $immelftbutg roaltete bic menfd)enfteunblid)e
milbc unb gnabigc ©ottin, fanbtc 6onnenfdjein unb Stegcn, fegnete bie
gluten unb befc&ujjte baft $auft. 3Benn 8d)necflotfen bic £uft butdjroitbeln,
fagen bic tfinbet, „gtau $oUc fdjuttclt H)t Sett, bie gebetn fliegen." §olba
mitb al* fpinnenbe gtau batgefteKt, bet glaa)8bau ift i^t angclegen. 3ut
©etlmadjt$$ett (in ben 12 9Jaa)ten bet geftjeit) butd)jog fte auf intern
mit ^a^en befpannten SBagen baft 2anb, lo^ntc bic flci|igen ©pinnetinnen
unb befttaftc bie faulcn. 3f)t £)pfet mat cin auf bem gclbe jutucfgclaffeneft
95iifa)el glaa^ft. „6iebcn Sa^te gefponnen, aa^t 3al)tc gonnen" ^cift'ft im
8lingcltei^cn mit bet flettenblume, wela^c fbmbolifa) bie ©onnenfdjetbe bat*
fteKt, b. ^. naa) ftebenmonatlia^en SBaltcn bet §olba unb tytct ©efa^tten
btc^t fta) bet ^tcift Return: naa^ ©intet unb €d)nee folgt €onnc unb gtu^*
ling. — 2)et fa^onften beutfdjen ©ottin bet fiiebc gtuntc bet fdjonfte beutfa^e
SBaum, bic fiinbe. $>aft i^t ^ciligc Staut root bet SRoftmatin, ben batum
bic SBtaut bcim fiir^gangc ttug. 3n bet Jiefc beft ©affetft Ijatte ftc i^rc
Digitized by VjOOQ IC
gldnjcnbc 2Botynung, bort faj* jtc umgebcn Don ben Ungeborencn, tueld)c fie
an (Styeleutc toerfdjenfte. xtyr bcflugcltcc SBotc mat bcr ©tord), ber Mbcbar,
b. I), ©lutfbringer, bcr in bic §dufer bet 9ftenfa)en ba§ ©liitf, bic tfinblein
au8 #olba'8 tyeiligem SBorne bradjtc. 9torf) l>eute nrirb bet ©tord) in jatyl*
lofen Rufen bet tinbet (8tr. 749 ff.) gebeten, ein Srubcrlcin obet ©a^toeftcr*
kin $u bringen. — Utaltc mt)tl)ifc&e ©rinncrungen entfyalten fctnet bie 81 uf c
an ben ©onnenfdfer (9tr. 824 ff.), baS bet ©ottin bed tycttern #tmmel&
gcfyeiltgte £f)ier, treldjeS aufgefotbett nrirb, gum #immel aufjufliegcn tmb gut
SBetter ju btingen. Wad) betn ©turje bet ©otter rourben bic bet $olba
ge^eiligten Sfyiete bet Sungftau 9Waria geroetyt unb naa) iljr benannt, eS
tjiefj bet ©onnenfdfer unb 9ftarienfdfer, 9Muttergott$tfyler, 99tuttergott8ful)lein,
§errgott$tfyiera)en, unb mit biefen $ameh tufen noa) Ijeute unfetc #inber in
trielen $dfcrliebd)en jencn SBotcn ber einft ©petfe unb Sranf fpenbenben
$olba an.
§olba&etel)tung bitgt aud) bat aUbefannte Sttaif dferiieb, barin
spommerlanb abgebtannt fein foil, abet nidjt biefeS, fonbetn §ollcrlanb
(ba$ §olbalanb) ift abgebtannt, nrie bicS dot $urjem bic tfinber in bet
babifdjen spfalj nod) fangen (©. 176). £amit ift bet grofje SBeltbranb
gemeint, wo nacfc germanifdjer ©age bic 8teif* unb #el*9tiefcn gegen 2Boban8
SBalljaU l)inauf$icl)en unb julefrt bie geuet*9ticfen. ®ic ©otter teiten fycran,
alien dotan SBoban mit ©olbtyclm, SBrunne unb ©peer. SBoban fdllt unb
gletdj ttjm alle ©otter, aber aua) aUc Stiefen; ber Icfite gcucrricfc fdjleubcrt
geuer fiber ftd) unb bie ganje ©rbc: ber grofic $ricg ift auSgcfampft,
§olbalanb ift abgebrannt. (Sin d)riftli$er 9taa)flang biefe& altljcib*
nifdjen 3Mtbranbglauben& (9flu$pilli) au§ bem 9. Saljrlj. fagt u. $. : „®S
fa^malt in fiotyc bcr #immel, ber QKonb fdflt, e$ brennt bcr 9tttttctgarten
(b. i. bic drbe, bat $olbalanb). $>iefcr jttadjflang Icitet fiber ju \>tn Urn*
manbelungen, bic ber SBeltbranbglaubc in nod) fpateren ©agen, 9Wdr$en,
SBolfSlicbern unb julefct im #inbcrlicbdjen erlitt" (Dr. ©*fu$e, ©. 9 bcr
ftegerldnb. tfinberrcime). — 9luf bie ©ottin §olba fu^rt $ule£t aud) baS
tfinberfpiel „§rau 8tofen" (©. 544) jurficf. —
8tufe bcr ©djnitter an SBoban unb Cpfer fur ©rntegaben an ben
oberftcn ©ott ertt)dl)ncn bic SReime ©. 715 u. 716. 2Bie SBoban einft bci
raufdjenbem 9lcgcn auSfufyr, ben JRcgcn befpraa) unb gut SBcttcr fommen
lief, erjd^lt bcr nicberldnbifa^c ^inberreim rr5)cr ^onig fdfyrt to Bufa)"
(s)U*. 126), ift $ad)flang be8 SSobangiaubenS. ©elbft t)intcr bem cinfamen
©a)af^irt im SBalbe (9lr. 852), ju n?eld>em ber 6onncnfdfcr auffliegcn foil,
ocrbirgt ftrf) 5Soban. Untcr bem §irten^auS bort fann (nad) hunger) nur
bic SBofynftdtte bcr ©otter, inSbefonbcre SSobanS gemcint fein.
9la6) bem 3icgc beS (Sl)riftcnt^umS traten bcfanntlia) £clligc an bie
©telle bcr geftiirjten ©otter unb tuurben auf fie manage ©cbrdua^c bcr §cibcn^
jcit ubertragen. 6o nal)m 5Wartin, ber §auptyciligc ber befc^rten granfen,
gum grofen S^cii SSobanS ©telle cin. ©o erfrfjeint cr in ben ^inberrcimen
aU ber gute 9ttann, bcr ©aben ucrlcil)cn fann. $cr 9)ZartinSt)ogcl
Digitized by VjOOQ IC
" (f. sRr. 1668) roar nidpt etroa bie ©and, fonbcrn bcr rotf)f)aubige ©d&roarj*
fpec^t, bet &ugleu$ bcr geroetyte SSogct bcr greaja (= ©ertrub) mar. [©rfmm,
W\)ty. 1084.]
3n ben @onnen* unb Slegenliebern ift an btc ©telle ®onard
(bed Conner* unb SRegengotted) bcr $eUanb getreten. Seinafye aOe entljalten
no$ f)ribntfc&c 3uge.
S)er $ucfuf genofj bci unfern r>cibnifc^cn 95orfal>rcn gdttlic^c ^crcr^rung
unb gait befonberd aid 93otc bcr grctjja, bcr ©ottin bcr fd)5nen 3ar)rc^dt ;
baljer roar cr bcr gruljlingduerfiinber, juglcidj abcr befaf? cr bic ©abc
ber ©eidfagung, roofer bcr nod) fortlcbcnbc fd;erjl)afte SBraucfc, iljn nadj
bcr 3aljl bcr Safyre $u fragen, bic man nod) ju leben fyabt, roic folded in
dielen $tnberreimen ($r. 696) gefd)ief)t. ®afj cr aucf) aid ©fjebre^er gilt,
roeil cr fcinc (Iter in frembc defter legt, unb enbltcfc gar an btc ©telle be*
£eufcld gctretcn ift, fci ncbenbei bemerft; na$ Ijcutigem 6pra#gebraudj
bejetdmet cr cup^cmiftifd^ ben Seufcl. [Sine rieftg grofce unb gelefyrte 9lb*
Ijanblung iibcr ben &ucfuf fc&rieb Dr. 3Jknnl)arbt, f. 2Bolfd Stfdjr. III.
©. 209—290.]
$te 8Ungelreifyen unferer $inbcr fmb uraltc SRefte d)orifd>er $luf*
fiiljrungen bci ben Safyred* unb ©otterfeftcn unferer ^eibnifdE)cn SBorfafyrcn.
9D?ancfye bcr baju gefungenen 8teime entyalten ^etbnifdjc Slnfldnge. 9)kn benfe
an ba§ ©ifcen bcr $inber im §ollerbufd) (b. §. in $olba'd untcrirbifdjem
Sfteicfce, im SUnberbrunnen). SRingelreigen unb Sfrdtljfellieber geltcn aid alteftc
®cnfmdlcr unferer Sitcratur aud ber Uvjeit, mit gcringcr Slbdnbcrung. £ic
Slnnaljme, bafi in bem $inberretgen no$ l>eibnifd)e Ueberreftc $u erfennett
ftnb, roirb burd) tyre cntroeber ^ortfetye ober fynmnifdje gorm aufd
©ntfd)iebcnfte unterftiijjt, ba biefc bic dltcfte SScife bcutf^er SMc&tung, ja
£an$ mit spoefie unb ©ottcrbienft fccrbunben ber 5lnfang aWt^ (Sultud unb
aUcr qjocfie bd alien $olfern geroefen ift (cf. 9ttuflenj)off, De antiquissima
Germanorum poesi chorica. $iel 1841).
(Sin anbercr $eft altcn ©laubend ift ha^ fo Ijdufig in tfinberreimen
uorfommenbe ©ngellanb*). $)abei ift natiirlid) ni$t an ©rojibritannicn
$u benfen, fonbern an cin fyimmlifdjed £*ic^tlanb, roo §olba unb bic 6cligcn
rooljnen. 9lad) Dr. 9Kannl)arbtd 3Kntf)enforfd)ungen (6. 455) ift bad 8tc*
fultat baruber: f,Unfcre $lltoorbern rodfyntcn, baj* Winter bem SBolfenbrunncn,
bebceft uom SBolfenberge, cin tyfmmlifdjcd ©eelenreid) (age, credit Don cinem
rounberfamen 2f$te. 3n biefem £i$trei$e blufyen bic f)errli$ftcn ©eroad&fc,
reifen bie fdjonften gruduV' ®ad SSerfdjloffcnfein ©nglanbd ift fo ju
beuten: 3unadjft roarcn cd bic $amoncn bed SSMnterd, roeld)e bic ©dttin
§olba fammt ben ©eclen gefangen t)telten = bad ^immlifd^c £id)trei# uer^
fc^lo(fen. 3m grueling roarb bic ©ottlic^e befrcit. rf^ac^ ©nglanb fa^rcn"
bejeid^net etroad ^Ingcnc^med, @rfreulidjcd.
§cibnif$e ^ac^fldnge ftnb bic 9tornenltcber*), barin brci Sungfraucn
*) $en ^adjroeid bcr bctr. fiteber finbet man im ©a^rcgiftcr.
Digitized by VjOOQ IC
— XII
fpinnen. „$)ie brei ©cijtcffalftgottinnen (9tornen) jtnb f)ier nid)t ju berfennen,"
fagt % ©rimm. €ie rooljnten nad) altem ©lauben am §immel$tl)or beim
$inbcrbrunnen ber $olba. S)ie cine bcr ©d)icffal8berfunberin fpinnt 6eibe,
roa8 bod) roofjl ©liicf bebcutcn foil. S)ie anbere breljt obcr flic&t bon SBcibc
ben SobeSjtricf, bcr beftimmt iftr, bem 9)?enfcf)en bad (Snbe ju beretten. $)unfel
bletbt t*a$ SBeben eineS 8fcocfe$ ober $embe$ aufl 6trol) bon 6eibe ber
britten. (5D?ct»t bariiber bergl. sfflannfjarbt, 9Jtytl)en 6. 540 ff.) $en Shifenfc
f)alt ber ©djicffalSfrauen, bie jutoeiten aucf) brei ®odfen, spuppen, Sttaricn,
Sdjrocftern, Sttatcn, SKoien unb Sttergen genannt tuerben, berlcgen bie $inber*
reime jumeift in ein 6djlof ber §etmatf)8gegenb, obcr in ein fjotjeS §au$,
©locfcnfjauS, -SBdcfer*, SSirt^*, Winter* unb §ulmerl)au$. — ©inige bicfer
9tornenlieber, balb M 8teiterllebd)en, balb aid $lu$jdl)lfpru$ gebraucf)t, bringen
in bem fonft ernften Steime cinen brofligen ©dfjluf? — don bem gefunbenen
$tnbe, ber spattycnnmfjl, £aufe unb $inbermdfd)e.
Uralten §cibenglauben birgt fcrner ba§ in gan$ $eutfd()lanb gefannte
&rucfenfpiel (9Kr. 289 ff.), benn e* foil hm ffiitt ber Sobten fiber bie
Sobtcnbrucfe barffcUcn, tbeldje fiber ba& ©etbdffcr jttrifdjen Sttenfdjcnroelt unb
Sobtcnreid) gcbaut ijt [*Rdl)ere$ 6. 533]. — ©in ftinberlieb bom alten
$aftalter (spofttjaltcr), ber in ben $immel reiten will unb nod; feinen £rab
fann, birgt bie altgermanifdje 8age bom $immel$|turmer (f. Sflr. 420).
— filter $eibenglaube liegt auc§ in bem grofien ©etjeimnifj bom eierlegcnbcn
Oftcrfyafen. 2>er §afe, tab fruc&tbarfte £l)ier, mar bcr Cftara gefyeiligt,
ber ©ottin be$ aufgeljenben £age8lidjt$, baft im grueling 9We8 ju neucm
Seben ermecft. — ®a8 Spiel bom bofen S)ing obcr bofen Sljicr (©. 563),
ba$ urn 12 lll)r f)erborbri$t unb bor bem-ftcfc bie ^inber 3U retten fucfyen,
f)at m^tljologif^en #intergrunb. ®ie gcjdljlten 12 ©tunben Ijdlt ©rimm
(sjjtyty. 1210) fur bie SScltftunben, nacij beren Slblauf t>a& §!mmett*
gem5lbe cinbrit^t, roenn ber $lUe$ berfdjlingenbe $oHenroolf, bcr monbfreffenbe
$unb (5ttanagarner) erfc&cint. §icr^er gefyort ber ftebenbiirgifcfK Steim mit
bem fyalb unoerftanblidien SBorte ©c^amperlan*®tt (Sob).
®ie ^a^e mar ein ber §olba ge^ciligteft tym, bie ©ottin ful)r fogar
mit cinem ^aficngcfpann. 9Beil einft bie im Suftraum roaltenbe §olba
6onncnfc^cin unb Wegen fanbte, fo foflen nac^ 5Bolf§glaubcn nod) fjeute bie
^a^en bie nafje SBittcrung anjeigen, namcntlic^ ^c^ncefafl. $arum
t)ci|t'ft mo^l im ^inberreim oon ber ^a^e, bafy flc in \>tn @d)nee lief unb
baoon tuei^e @tiefel befam. — SBie §olba einft bur$ bie £uft fu^r unb
aut^ in ber roilben 3agb mitreitct, fo reiten audj bie §ejcn. 5Kit ilmen
erfc^cint fpdtcr, nac^bem ber ©ottcrglaube gefallen, bie kafyt tnclfac^ ber*
bunben, fo ba| ft$ #ej;en in Sajjen bermanbeln unb umgcfel)rt (bergl.
bie ffieime 1842 unb 1793). 5luf m^ifdjer Srabition bcru^t aud^ ber
9teim 5^r. 678, barin eine Saje mit bem unterirbifc^cn 3tt)ergbol!e in
9>crbinbung gefe^t mirb. — $luf cincn ^cibnifc^en SSaffcrgcift bcutct bcr
gpielreim „$» i 5 in bcr ©rube" (6.576). (£in folder ift aurf) ber blinbe
§cffe, bcr in §uppcnliebern ertbd^nt mirb. — 3n eincr 5ln^a^l bon ^inber*
Digitized by VjOOQ IC
XIII
rcimcn fpufen nog §audfobolbe; bergleigen ftnb bcr SBu|emann, ba$
bucfelige Sttanngen, bcr lagenbe #obolb. — Seamen don bofen ©eiftern
biencn nog jefct aid ^inberfgeugen.
3n ben $lnfingliebern ju ben Saljredfeften ift did uralter matfytfger
©toff dorljanben, freilig oft bid jur Unfenntligfeit derftummelt unb tjcrbrct)t.
9ln bie fyeibnifge SBorjeit erinncrt ed, roenn bem $inbe, t*a& gefallcn
ift ober ftg gefto^cn fyat, jur SBcfgtoigtigung bie fgmerjenben ©teflen be
ftrigen unb SBerdgen baju gefprogen trerben, nrie 3. 35.: §eile, fyetle,
©cgen! obcr #eile, Ijeile, $a£genl $)ad ftnb Ueberrefte Don „9Bunb*
fegen" obcr „3auberfprugcn", bic in alter Scit fiber dertounbete
korpertyelle ber Sftenfgen ober S^tere gefprogen rourben. SBefanntlig ftnb
und jroci folger Sauberfpriige aud tyetbnifger 3rit er^alten. ®er cine ©prug
fiber ben derrentten gu| eined $fcrbed beginnt: Phol ende W6dan vuorun
zi holza etc. $lug aud fpatcrer griftltger Scit ftnb folder ©egendfpruge
nog diele aufgefunben roorben, nur bafj barinncn an bie ©telle ber $riben*
potter bie 9tanten (Sljriftud, ©ott bcr #err, Sttaria ober #eilige gefe|t finb.
©bgar in ben allbeliebten gingergefgigten „S)ad ift ber $5aumen,
ber fguttelt bie ^flaumen", obcr „®er ift in ben SBrunnen gefaflen" ac.
(f. 9tr. 196 ff.) fgimmert nog cine ©pur altgermantfgcn ©laubend, roonag
jeber ginger einer befonberen ©ottyeit t)rilig mar unb bie #anb SBafjrfagungd*
%abt befafc. $)arauf grunbd ftg bad alte ©ottedgerigt bed „£effelfangd",
roelged barin beftanb, baf? bcr Slngeflagte, toelger unfgulbig $u fcin be*
Ijauptete, aud einein $effel doll fubenben SBafferd ©trine fyeraudl)olen mufjte.
®ad tyut 3. £. in ber ©bba Sltlid ©emal)lin, ©ubrun. 2Ber babd fig
derbranntc, gait fur ubcrfu^rt. — Unter ben gtngern galten aid rotgtigfter
bcr $)aumen (ber bem ©oban gefyeiligt war unb ©lucfdfinger fyfefi, roedljalb
man nog jefct bdm ©lucfdfplel, bem Slnbern ju filcbe, ben $aumen tyalt)
unb bcr fldne ginger. fcaijer im 2llemanncnrcgt beftimmt ift, ba$ fur bie
#efgabigung bed ®aumend unb bed fldnen ginger* 12 filling aid 3*uf»e
beja^lt roerben, roatyrenb fur ben Seigeftnger 10, fur ben SRtngftnger 8 unb
fur ben 5Wittelfingcr nur 6 ©gifling aid ©ergelb geforbert tourben. — $)er
<8laubc an bic befonbere ©ebeutung ber ginger brucft ftg aug in grift*
Ciger 3dt in bem ©mpor^eben ber brei ginger bei bem (Sib e aud. @o
^cifrt'd in bem „$udjug ftdferligcr Wegtcn, ®^btd ju gebraugen" don 1643:
rr^a mercfl) mit fld^ ein icber Stfanfg, bcr cin ®dbt mitt fgroeljrcn, ber foil
auff^eben brei ginger. 3*ei bem erften, ha^ ift ber ^aumen, ift ju dcr*
fte^cn ©ot ber Matter, bdm anbern ®ot bcr ©o^n, bei bem triten ber
^l. ©rift. ®ie anbern jroei Ictften ginger in bcr §anb jrigent dnber ftg.
^er cin bebeut bie foftligc ©ell, bad fte gcboren ift dnber ber aKdnfg^eit, dnb
bcr funfftc ^leinfinger bebautct ben fieib, aid bcr ift bcr fleincr juo fge^en
gegen bie Sett. ®cr bo faltfg fgwertl), ber rebt juo gleiger 2Betf, aid ob
«r fprage: alfo foil mcin ©efl, bic ig bebutet brim diertcn, dnb mcin 2ib,
bdm funften ginger, mit rinanberen derbambt merben." [5lud ber Wbfybl.
fiber gingerfpruge M 8tog()ol& ©• 9^ff«; ^tt hunger ©. 26.]
Digitized by VjOOQ IC
XIV
Wati) biefen Sinbcntungen roerben tmr tr«ol)l gcrn btn 2Borten ©djtflcrS
„§ol)er 6inn Ucgt oft iiu ftnbif^en 6plelc" beifttmmen. — 9J?it
©c&arffinn f)at man bag 9Jtytl)ifd()e in ben tfinberretmen unb *6plelen auf*
gefpurt unb mandje berfelbcn a(§ ^od^intcreffante Ueberrefte bcutfdjer 6ittc
unb beutf^en ©laubcnS bcr SBorjeit crfannt. Snbeffen liegt bie ©efatyr feljr
nafye, juotel au$ ben lleberlieferungen bet #inbcrroelt Ijeraufyulefen unb
jeben nut jufatligcn 3ug mt;t^ifc^ beuten ju ttjollen. Tenn manege tfinberreime
grunben fid) auf oltc 9Kard)en unb SJofalfagen, bie jejjt nic^t me^c ge*
fannt finb. „Sold)e gragmente glcid&cn \>tn tyalbjerfcfclagenen ©tcinen etncS
jerfallenen SempelS, bie tljcilS al$ Sriimmer baliegen, tyeilS in cin neueS
Sttauerroert eingefafjt finb, baf» man u)re urfprunglic^e gorm ni$t metyr er-
ratfjen fann; an ilmen utuffen afie $eutung$Dcrfud)e fdjeitern." ©ieber anbere
$inberreime fmb ben munberti^ften (Sinfallcn ber $ljantafic ent*
fprungen, finb ein $untcrbunt unb tfaubertt-elfdj ber ^tnberfpradje, fo frcmb*
artig oft uon 2lnfel)en, bafi man aflcfc 9ttoglid)c baljinter oermutfjen fonnte
unb julejjt lft'3 nlc^tS al$ — @djaum.
9We fiieber au8 ber ^eibenjett roaren allitterirenb. tfeinS baoon ift
in feincr urfprungltd)en gorm un$ erljalten; afle Ijaben Umbic&tung in
gercimte $erfe crfaf^ren, olme baburd) tyren roefentltdjen Sn^alt einjubCifien.
SBei biefer Umbicfctung ift'd gefc&etyen, ba$ man $ur 5>crttlgung bcr Ijeibnifdjcn
9lnf$auungen bie urfprunglid)en ©ottcrnamen mit dj rift lichen 91 am en
oertaufdjte.
Oflan barf alfo nid)t glauben, bajj bie tjcibnifc&en SBorfteflungen in
mandjen tftnberreimen crft fjtneingefommen, ^incingebirfjtct toorben ftnb, fonbern
biefe roaren urfprungll^ barin. (Sinige folder 8teimc mit fjribnffdjen
Sugen ftammen nod& au8 bcr Scit, al$ ber ©ultu$ ber Slfenrelfgfon nodj
beftanb, finb alfo uralt; anbere Dcrbanfen bem gortleben fyetbnifdjer ®e*
braudje im (Sfyriftenttjum erft it>rc (Sniftering. 3a, aud) in ctyrfftlidjer 3cit
fonnten fyefbnifdje $or|telhingen trojj fttrcfyen unb ©djulcn in bem $olf$*
glauben fortle ben unb in #inberfpru$en unb ©ptelen jur S>arfteUung fommen,
je mefjr bie untcrn 6djicf)ten be$ %olU an ben ererbten motyifdjen 9lnf$auungcn
fcftyieltcn. ©elbft nid)t bie Sangc ber 3eit t>crmocf)te jebe (Jrinnerung an
Ijeibnifdje ^oefie ju ocrbrangen. ®a$ 55o(! ift au^erft jd^c im geft^alten am
s)llt^ergebra(^ten unb fiiebgeroorbenen. Kaffir fprea;en uielfad^ unfere ©ittcn
unb ©ebrauc^e, in benen no$ ein guteS 6tucf 3lbcrg(aube ftedft, ben auc^
©ebilbcte, o^ne fta) 5lrge§ babei ju benlcn, mftmadjen. ?Wan lefe nur ba§ SBucfc
non ^rofeffor 51. SButtfc, ®eutfd)eT 5lberg(aube ber ©egennjart (Berlin 1869),
ober bad Dom 6uperintcnbent S. ^olbe, §efftfd)e 5>o(!8fttten im fiic^t bcr
fyeibnifdjen ^orjeit (Warburg 1888), unb man ir-irb bie Jl)atfac^e beftatigt
finben. 9Ba8 SBunbcr, menn auc^ unfere #inber jumeiien aid fleine §eiben auf*
treten, o^ne ed ju wiffen, unb fpdtcr bo$ no$ rec^t braoc ©l)riften merben?
gur t*a$ ^inb giebt e§ iibrigcn* fein §eiben« unb ^riftcnt^um, fonbern
nur $atur unb ^inberluft. — ScbenfallS ift aber bie 5luf$eid)nung oon ^inber*
rcimen fur bie 9iltertl)um8funbc unb 9^t;tl)o logic Don grofkr ©idjtigfeit.
Digitized by VjOOQ IC
XV
B. $lber audj fur bic bcutfc^c @ittengefa)fd)te fann etne ©ammCung
uaterldnbifdjer #inberbid)tungen nid)t o^ne SBertf) fein, benn in tynen Ijat
fid) ber beutfdje SSolfSgetft cben fo treu niebergefc&lagen , nric in ben *Bolf$*
tiebern ber ©rwadjfenen. ©itten unb ©ebrduape bet SSorjeit mcrben barum
audj au& oielen ^tnbcrdcrSc^cn funb. 2Btr erfafyrcn bo, nrie man einft
^inber crpg, roie bie 3ugenb fpielte unb roelapc geftluft fie (jatte. SBefonberS
burftcn bie Um^ug&rcime fur bie feftlia)en 3eiten eine lefjrreidje 91u8beute
gcben. Ueberfjaupt ftnb bie 8teitue ber $Uten unb bec Sungen fo redtf ba8
©piegelbilb beutfdjer Sreue unb 8iedjtlta;feit, beutfdjen ©laubenS unb 2lber*
gUntbcnS, beutfa)er $raft unb fcerbtyeit, beutfa)er $erjlid)!eit unb 5lrbcitMuft,
aber aua) — bad ift nidjt ju leugnen — Unarten unb sRationa (feeler. 5113
beutfd&e $au8altertt){imer unb $enfmdler bcutfc^cc ©itte oerbicnen folate
Steimc SBeadjtung.
C. ®ie unfdjeinbaren fiinberrctme, ein Swefg ber SBolfSpoefie, geradfjren
nod) ein befonberefc Sntereffe burap tf>re fpradjlicfje ©cite, £ie oielen Jfteime
im dialect bieten bem ©pradjforf$cr ©toff jum ©tubtum unb ftnb ein
3*eitrag $ur ©efd&iaptc ber beutfdjen ©pradje. Sa^trcid&c SBorte, roelc&e unfere
fjod)beutfd)e UmgangSfpradje langft ocrloren f)at, tretcn in alten Stnber*
reimen auf unb fonnten bie 5ftutterfprad)e bereidjern; boa) mirb frellia)
9liemanb £uft tyaben, uon $inbccn £efjrc anjunetntten! $)ic ©ilben* unb
2Bortbilbung ber #inber ift nidjt jum 2ad)en, fonbern ernftlid) $u nelnnen:
e$ erfdjeinen barin bie $tnber al$ fleine ^ilologen, mie Dr. hunger 6. 35
fo trefflla) bewiefen f)at. — 9lttd) litterarfjiftorifdjeS Sntcreffe bieten
mandje SUnberreime babura;, bof* fte Ueberrefte uratter 2>olf8lieber
fmb (j. SB. „T>en liebften *8u(en, ben \d) fyan", — ,,5118 bie munberfc&one
Slnna"), ober alten SBolfStdnjen (j. SB. ©iebenfprung , ©ro&oatertanj)
angcl>5rten ober al8 SSKotio 8U 9teubid)tungen benujjt murben, j. SB. bag
©a>albenlieb ju einem ©ebid&t gr. fflucfert*: „9iu3 ber 3ugenb$eit".
D. fiinberbia)tung ift aber boa) oon $au& au8 uta)t beftimmt, eine
©tu|e fur SDtytyologie unb ©ittenfunbe ober ein 5lrbeit$felb fur Spijilologen
ju fein, fonbern urn tyrer fclbft widen ift fie t>a. £ann jte audf) nic^t ben
^o^en poetifa)en Sffiertlj ber 95olfSlieber unb aKar^en in 3lnfprudj nefjmen,
fo tuirb fte bo$ immer^in i^ren felbftftanbigen innern 3Bertl) befyaupten.
,r9Sir motlen bie 5Warc^en nia^t ru^men ober gar entgegengefe^te Sfteinung
Dert^eibigen: i^r blo^eft 3>afein reid)t ^in, fte ju fa)ujen. 2Ba* fo tnannig*
fac^ unb imtner wieber oon 9?cucm erfreut unb berocgt unb bele^rt ^at, ba$
tragt feine ^ot^wenbigfeit in fid) unb ift gen?i| auS jener ett)igen Ouefle
gefommen, bic afleS fieben bct^aut, unb njenn c8 aua^ nur ein eingigcr
Sropfen ware, ben ein fleincd $ufammeni)altenbe$ 93latt gefaft ^at, fo fdjimmert
er boo5 tn bem crften 9ttorgenrotlj." SRan barf biefen 9lu&fpru$ ber ©cbr.
©rimm (?Waro5en 1819) mit aKeni 9tea;t aua) auf bie fjier ntitgct^cilten Steimc
unb ©piele anwenben, benn auo5 fte tyaben fta) burap Sa^unberte (angen @c*
brauo> bewd^rt, baf fte bem $inbe8ftnnc jufagen. ©ad aber burd) Ucbcr*
licfentng $$ fo (ange in ©unft erfyalten fonnte, an bem mujj bo$ ctroa& fcin.
Digitized by VjOOQ IC
XYI
Sttandjeft im $Unberbud>e mirb aua) fofc^c crfrcuen, bie tdngft bic
#inberfa)ulje auftgejogen fjaben. $)enn mcr foUte fid) nidjt frcuen bcr (£r*
innerungen on bic fa)6nen tfinberjaljre mit ifyrcn Ijatmlofen Spiclcn, 2>er$*
Icin, ©efa)id)ten unb 9ttara)en: wo bad 9Bunfa)cn noa) Ijalf, mo man noa)
glaubte, bafc bic $l)iere tcbcn f5nnen, baf? bcr gua)ft mcnfdjlidjen Skrftanb
bcfijie, bcr §afe fta) argere, menn man tfjn fiangofyr fyeifrt, bcc 8tabe fcincm
9tcftc gufltegc, mcnn man auft ooflcm £alfe il)m jufd^rcit : „$rapp, frapp,
frapp, bcin #aufta)cn brennt", mo man glafernc SBerge, 3ucfer* unb ^feffer*
fua)enf)au&a)cn fur moglidj fjielt unb mcintc, baf? *D?enfa)enfrcffer ben SSalb
unfidjer madjen fonnten unb bergleta)en mcfyr. SBtr fmb uberfjaupt Did
$u ernft gemorben, cine 2>erjiingung, Stucffc^r $ur $atur unb *Raturlia>
fcit ttjut unft nott). ®aft marb fdjon oft gefagt, abcr nia)t befolgt. ftonnen
mir aua) nidjt Don SRcuem geboren mcrben, nidjt micber fpiclcnb auf SBatcr*
unb 2Wutterfa)of» unft fejjen, fo fSnntc boa) bicfeft $ua) mit fcincm oer*
jiingenben finblia)en Smfjaite a[ft Sungbrunncn, aid ©rquitfungft* unb
Saubcrborn bicnen, moflten mir unft cinmal em ©tiinba)en jurutfjiefyen auft
bem ©etriebe bcr Slfltagftmelt mit tyren ©orgen unb $ampfen umft ®afein,
juriicfjiefyen in bic traumljafHpielenbe, Ijarm* unb forglofe tfinberroeit. O
fclig, cin #inb noa) ju fcin! —
3n unfern ooCffttyumtidKn ^inberrcimen ift fogar cine foldje ©emutljft*
tiefc ent^alten, mie fie nur ben germanifdjen SRationen (inftbefonbere bem
bcutfa)en $olfe) cigen ift. @ic roirft bejaubcrnb bura) tyre £ieblid)fcit, ©in*
fadtyctt unb ^atoitat, fie fmb immcr frifdE)c, unoerganglidjc sBolfftpoeftc.
— &uf bie 0a)5nl)eit ber tftnberlicbcr ijat fa)on #erber In'ngemiefen. 3n fcincr
6a)rift „Ueber beutfdje Sirt unb flunft 1773" fagt er: „9Ketn ©ott! mie
trocfen unb burre ftetfen fia) boa) manage fieute bie ©eele cined $inbeft oor!
Unb maft fur ein grofceft treff(ia)eft Sbcat mare mir baffelbc, menn id) mta)
je in fiiebern biefcr Sltt oerfud)te! (Sine ganje, jugcnblia)e finbltdje ©ecle
ju fiiflcn, ©efange in fie ju legen, bie, meiftenft bic cinjigen, lebenftlang in
ifjnen bCeiben . . ., mela) ein Smecf! meld& ein ©erf!" 2ro^ biefeft $inmeife&
unb anbercr 5lnregungcn ^aben unfere SMteraturljiftorifer biefc 2ieba)en in
ifjren §anbbua)ern nia)t gebu^renb beaa)tet. — SJtog cd jugeftanben merben,
bafe tjicle ^inberreime bCo& auS begrifflofcm 6ilbenfpicl unb ^(auberei befte^en,
fyodjftena am fmnlia^en 9Bo^lf(ange, am @pie(c mit 5(JaturCauten fta) gefaflcn
unb gleia)fam frbaS erfte etammeln" ber ^oefte fmb. 9Kag eft ma^r fcin,
ba| mandjic SSerftlein, mcil fie im fiaufe bcr 3cit bejic^ungftloft unb fomit
unocrftanblia) gemorben fmb, unft ale finbifa) unb albern tjorfommen: fo
gema^ren fte boa), menn fie in grofcerer 9Injal)[ unb in oicicn £c$arten oor*
licgen, noa) etmaft, maft oerftanblit^ unb barum ber Slufbemafjrung mcrtt) ift.
E. 5)ic tftnberreimc unb ©efangc ftnb jur ©ntmicfefang bcr ©praa)*
mcrf^cuge unb ber ©pradjc, jur licbung be* ©ebaa)tmffe$, jur SBilbung beS
©ciftcft unb ©cmutye*, uber^aupt ^ur ©rjic^ung l)5a)ft not^menbig, unb
i^re crjie^lia^e Skbeutung ift unermc|lia) gro^ namentlia) fur bie crften
tfinberjaljre, mo fte baft afleinige ©ilbungft* unb (Srjic^ungftmittcl, gleia)fam
Digitized by VjOOQ IC
bie crftc nod) ungebructte gibel ftnb. 3Bie oiel mogen bic ftleinen lernen
aud bem, roai 9Wutter ober SSater, ®efd)roijter unb $ienftmaba)en iljnen Dor*
fagen, oormaa^en, oortrallern obec oorjingen! 9lud rcinftcr greube, fptelenb,
oljne afle SWulje, (ernen fie bie Bteime felbft foremen, bann fangen ftc balb
an, aid Cefjrmeifter tt>rcc jungern ®efa)roifter aufjutreten. — SScnn ed nun
aid audgemad&t gilt, baf? in ben Stelmen unb 6piclen bee $inber roafyrfjaftigc
$oefie ju finben unb barin bad uralte ©rbe unferec Sugenb aufberoatjrt ift,
fo barf man eine ©aminlung Don $inberbia)tungen aud bee SBorjeit aid ein
„<£ompenbium fur bic ®cfa)la)te ber kinberroelt" betraa^ten. $5enn
barin tritt und Allied, mad bie ©eelen ber $leinen unb Uncrjogenen beroegt,
Dor bie $lugen unb manage pfnd)ologifd)e unb pabagoglfa)c $luffa)luffe
rocrben bem ertfyeilt, ber barin &u lefen oerfteljt. Sine folate ©ammlung
muf fur spfibagogen bad altefte $dnbbud) tcabitionefler ©rjtel)ungdlel)ren fcin
unb bem Sefjrer ift'd bie altefte Weimfibel, bie ju ben oon tym geleiteten
6prea)ubungcn naturgemafjed, fyeitcred Material barbietet.
9tun Ijaben jroar feit tttoa fyunbert Safjren bie £efyrer fur iljren 2k5
barf in gutgemeinter Slbfidjt, oieUeidjt $uroeilen aud fdjriftftellertfdjer (Sttelleit
eine Unjaljl don ftinberreimen gemaa)t, aua; lUnberfpiele auf*>
bringen rooden, beibed aber ofyne rea)ten ©rfolg. 9hir road aud ber $inber*
melt fommt, finbet in ^inber^erjen mieber 9lufnaljmc: bie emig jungen
unb oor unbenflia)en 3citen fa)on geljdrten Steime unb ©piele moUen bie
#inber am liebften. 5Barum flnb benn $. SB. bie alten Sinberftiitfe aud
bem „5Bunbert)orn" in fo oiele @a)ulbftdjer aufgenommen, fo gern gelefen
unb immer mieber gebrutft morben? SScil'd gefunbe, oolfdtyumlidje $oft
ijt, barum fd)tnea*t flc eben alien ^inbern, bie noa> nia)t bura) ©ouoernanten*
oerbilbung $u ®raf)tpuppen gemac&t ober Don $audlel)rern burdj lleberbilbung
uerbrcf)t unb aud tyrem Sugenbparabiefe geriffen morben fmb. Sided ©e*
tnadjte oon ^abagogen Derljalt fta) jum $olfdtf)umlidjen mie bie ©olbletfte
mit tyrcm Slnftrta) jum ec&ten ©olbe. 9ln bad 9$olfdtl)umltc&e, bad nimmer
ocraltct, foil ber Seller fid) Ijalten, bort am SBunberbronnen ber SBolfdpoeftc
ift ©rfrifd&ung unb neuc 9tal)rung ju fdjopfen: bad ift ber 5Beg einer ge*
funben ^Bolldcrjie^ung, ben alle tiidjttgen ©djulmanner langft mit ©rfolg
cingefdjlagen fyaben.
5Benn nun aber, mic jur ©cnugc bargeman, bie t)olfdtyiimlia)en Ueber*
lieferungen aud ber ^inbcrmclt eine gunbgrube fmb fur 9Utertl)umdfunbe,
6ittengefa)ia)te, ©praa)* unb Siteraturgefa^ia^tc, unb fur (Srjieljungdleljre, unb
fte jugleia) fur $ol!dfreunbe eine ©rljeiterung bieten: fo mare bad roofjl ®runb
genug jum ©ammcln berfelbcn.
gru^cr murben ftinberreime nia^t bed ^lufjcic^nend roertl) ge^alten, barum
nia^t gefammclt. 5^ur bie 9kmcn alter 95olfd* unb tfinberfptele ^aben fta) in
$erjcia)niffen bed 15. unb 16. 3aljrl)unbcctd unb cinjelne ^inberreime er^alten.
®ann finben mic beilaufig in ^rueffdjritten bed 16. — 18. 3al)rl)unbertd
996i)me. jCeutf(^c« Htnbfrlieb. b
Digitized by VjOOQ IC
— XVIII
cinjctnc $inbcrreime errodlmt. ©eft nadjbem fcit ©nbe bed oorigen unb 311
$lnfang unferd Safyrljunbertd bic beutfe^c $elbenfage roicber aufgegraben
rourbe, bic Bolfdfagen unb Sttardjen gcfammclt unb aud) bem Bolfd*
liebc fcin 9lec^t getuorben, fyat man audf) enblicfy bic tfinberrcime ber
$luf$eidf)nung tocrtl) gefunben. 3unad)ft rourbe bic $tnberbid)tung nur aid $ln*
tyang ju ben Bolfdlieberfammlungen mit berutffidjtigt. herein getyort fie
mit oflem 8ted)t unb folite fie feiner ©ammlung oon Bolfdbutjtung feljlcn, ba
fie bur$ filter, mntfyifcfyen, ftttlidjen unb oft reijenben poctifc^en Snfyalt ben
iibrigen Bolfduberlicfcrungen cbenburtig jur ©cite geftellt roerben barf, $ic
erftc groficre 3af)l oon $inberbtd)tungen bictet ba$ 3Bunberl)orn in fcinem
$lnljange, 1808 in $eibelbcrg gebrudtt. ©inline $inberrcimc finben fid)
bann jerftreut in jaljllofen ©djriftcn fiber Bolfdgcbrdudje, ©agen unb 9ttardjcn
unb aud) in Seitfdfjriftcn fur Unterljaltung. — 9lud) rocrtljbolle ©pectal*
fammlungen oon tfinberltcbern im dialect erfd)icnen; i$ nenne bic aud
Bremen, Olbcnburg, ©tfyuaben, bem Bogtlanbe, aud $affel unb bem
©iegerlanbe. ®arunter finbet fid) cin Bud) doll ticfer ©elefyrttjeit, bad burcfc
feinc geiftrcic&cn tyiftorifd&en s}lbfyanblungen afle iibcrragt: ed ift bom grojiten
#inberliteratur* unb ©agenfenner ^Jrofeffor @. 9to$t)ol$ Ijeraudgegeben unb
betitelt „9llcmannifd)ed tfinbcrlieb unb flinberfptel" (1857).
$ad crftc allgemeine beutfdje $inbcrbud; bradjtc bcr urn SBicber*
bclebung unfercr altcn Sftationalpoefie Ijodjocrbiente sprof. #. ©imrocf in
Bonn; ed entljalt 1110 SKummern (oljne bic 8tatl)fel). $arin ift ailed oor*
tyer bereinjelt ©ebrutftc jufammengetragen unb burdj cigene Sfticberfc^riften
aud ben Styctnlanbcn bcr ©d)a£ oermctjrt. @d erf^ien aid Bolfdbudf) 1848,
aUe 5®ort* unb ©adjcrlduterungcn, bic ©inlcitung unb fclbft bic CueQangaben
fmb fortgcbliebcn.
©imrodd Bud), bad aid 5ttatcria(fammlung fur fcinc 3cit cinjig unb
nod) je£t l)od)fd)a|$bar bafteljt, ift abcr bcrcitd oor 50 Safjren abgcf^loffcn.
Gd burftc barutu roofyl an bcr Beit fcin, bad feitbem fo rci^lid) aud bcr
lebenbigen GueUc bed Bolfdmunbcd t)injugebra<$te ncuc Material, tuic ed in
tncrttjDoflen ^rooinjialfammlungcn unb 3eitfd)riftcn aud alien ©cgenben
'Teutfdjlanbd niebergclegt ift, roicber cinmal jufammenjufaffen ju ciner Samm*
lung, bic gang ®eutfd)lanb iimfcrjlicf t : ju cincm all gem cin bcutfdjcn
$inbcrbudf)e, M abcr juglcid) audf) ber bidljcr aufeer 9ld)t gclaffcncn
uu!fifatifd;cn ©cite ber Sinberlicber gercdjt toirb, bic Gucllcnangaben nid)t
fdjulbig bleibt unb fpradjlidje ttric ftttengefd)id)tlid)C (Srlautcrungcn rjinjufugt.
(Sin Bcrfud) jur Grrcidjung bicfed Sicld ift bad oorlicgcnbc Buc^.
26 ad will bad Buc§ crjiclcn? ©d will bem bcutf^cn Bolfe feinc
uraltc, ungcfalfd;tc ^tubcrpocfic aid fcin ©igcntljum jurudgeben unb cr^altcn.
3u biefem Bmccte wurben bic nodf) uor^anbenen uolfdt^umlic^en 9leimc unb
8pielc aufgefuc^t unb burc^ 6c^rift fcftgcfyaltcn, urn fie oor Bcrfc^winbcn $u
fu^crn, aber au6) fie, fo rocit aid moglic^, fur ©djule unb ©rjie^ung
tuicber bienftbar ju ma$cn. @d ^at alfo bad Bud) cincn roiffenfdjjaft-
lid;cn unb cincn praftifdjjen 3tt>ccf. 5lld ©ammlcr l)angc i$ mit ganger
Digitized by VjOOQ IC
XIX
©cele an bicfcn foftbaren lleberlieferungen. $e|fen ungead)tet bin i$ nid)t ber
9)?einung, bafc t>a$ ©efammelte $ltle& unoeranbert nrieber 3>olf$gut roerben
unb in unfcrcc oorgefcfyrittenen Sett quo; bad SBeraltete, ©inn* unb ©efa^inacl*
lofe ben #inbern micber geboten roerben foil; fo etttrnS ju forbern mate
9#if?uerftanb. 9Mele8 barauS abcr fann unb follte oljne $lbanberung
unbebenflfd) fur SHeber* unb ©pielbudjer oerroenbet roerben unb ift cin
fleiner %\)tii fa)on in befferc ©d)ulbud)er aufgenommen. „®ie 9taturfinber ftnb
nod) reid) an fdjonen unb ftnnigcn ©pielen unb Siebern. 3Barum bicfc frifa)cn,
lebenSfraftigen SBlumen burd) funftlid^c erfefien roollen?" (Dr. g. Simmer.)
„®ie ©d)ulen unb ^inbergdrten foflten ftatt ber gereimten spiatttjettcn bie
gefunbe, IjauSbatfene sRatjrung bed uolfStyumlidjen StebeS ben $tnbern bicten"
(Dr. hunger ©. 15). — 9lnbere$ in bem SBudje muf eine pabagogifd&e Urn*
bilbung erfaljren, urn cS fur unfere $inber braua)bar ju maa)en; aber bie
5lbanberung mufc Don aiudlidjer §anb fdjonenb au8gefuf)rt roerben, benn bie
beliebte SSerebelung bura) Umarbeitung fonnen nur roenige £ejte ertragen.
— yitbtri fan oolf$tl)umlid)en $inberliebern foUen aber aud) bie Don unfern
befferen SugenbfdjriftfteUern frei erfunbenen unb tuett oerbreiteten fiieber
unb ©piele ifjren (Sfyrenplaf; betjaupten.
25a8 i$ in meinem 9$ud)e feit 1854 jufammengctragen Ijabe, rourbe
tfyeilS bem $inb8munbe abgelaufa^t unb jroar Don mtr' fclbft in ^uringen
(Umgegenb Don SBeimar unb (Srfurt), in ©ad)fen, am 9ttain unb 3tl)ein, unb
aufjfteifen nicbergefc&rieben ober Don greunben, ©d)iilern unb gutigen 9Rtt*
tyelfern fur mid) aufgejeidjnet roorben, — tfyetlS mufiten fte gebrucften
1'ieberfammlungen unb tt)iffenfdjaftli$en Seitfdjrtftcn entnommen rocrben, ba
boa) (Stner nia^t 5lUe§ in alien ©egenben unb Seiten ju fammeln im ©tanbe
ift. ®er §eimatl)fdjeln ift jeber Summer beigegeben unb bie mir Dorgelegene
Sftetatur uber #inberlieb finbet man unten Derjeicfynet.
SlUen, bie mia) bei bicfer Arbeit mit Material au$ 3>olf8munb felbftlo*
unterftujjtcn, fage id) l)ier meinen fa)ulbigen ®anf. $oran $errn 3ol).
Seroalter, Sonfunftler in #a|fel unb §erau8geber ber r,9lieber^efftfa)en $olf$*
lieber", ber fur mid) in tfaffel flcifiig fammelte; — ferner §errn Oberleljrcr
Dr. ©. (gdfua^e in ©iegen, §erau8geber Don ^affcler unb ftegcrlanbifa)en
#inberliebd)en, bcr S3eitragc au$ ©iegen unb #affel mir einfanbte, aud) bet
SteDifion bed ®rudfe$ mir beljilflid) mar; — §errn @. SBolfram, $onigl.
©eminarlefyrer in $iflenburg unb $erau3gcber ber ff^a|fauifd&en 3>olf§lieber" ;
— §errn ^arl S^ccf cr, ^onigl. @emmarlefjrer in ^eumieb unb §eraud*
geber 8tyctntfd)er 95olfSlieber; — §errn ©eminarbirector Dr. SBruno ©te^le
in ©olmar, ber feine ©ammlung oberelfafpfdjier $inberreime mir gutigft jur
9>erfugung ftellte; mad ia) baraud entente , ift burd) Dberelfa^ bejeidjnet.
S&eiter ^abc ia) ju banfen fur eine grofcerc 3at)( r^einlanbifa^er $inberfplele
bem §errn fie^rer grij $ad)tiga[l ju Oberbiebaa^ (^r. 6t. ©oar a. 911).),
fonrie fur eine 5lnja^l fd)le$roigfc()er ^inberfpiele bem §crrn fie^rer $. 51.
©arftenfen ju 5la)trup in ©a)le$roig. 9>icle einjelne 9tcime fyaben greunbe
unb ©a^iiler mir eingefanbt, bie l)ier ungenannt bleiben rooflen. giir ®ar*
b*
Digitized by VjOOQ IC
lcic)ung einigec OucUfd^dftcn banfe \6) §errn (Eonrectot ^rof. Dr. $erm.
hunger in $>re$ben unb bee pabagogifc^en ^entcatbibliot^eC ((Someniue*
ftiftung) in ficipjig. 3u grofiem $>anfc DerpfUd&tet bin icf) enblidj) brci fyetm*
gcgangcncn namljaften ©ermaniften, bcncn tncinc fcijon 1872 einmal ab*
gefd&loffene @ammlung borlag unb bcren Uracil unb Statfjfc&lage midD ju
rociterec gorfdjmng oeranlafrten. Sfyre tauten folgen in bcc $lnmerfung*).
$on ben jatjlreic&en #inberreimen , bic miv ju ®efic$t obct ju ®el)6r
famen, tyabe id) auSgewarjlt, road mir ber 9lufnaljme roertlj fc&ien; footjl
aud) mandjed, road cin 9lnbecer aid gu unbebeutenb toeggefaffen fyatte; batubct
lafit flc^ tec&ten. 9hir bad ©emeine unb 6djmu£igc, bad leiber juroeilen in
ben #inbermunb gelangt iff, fu$e man in biefec ©ammlung ni$t. Uebet
ba$ „3 n tiic l^ rootte man mid) nid)t tabeln. 3d) lebe mit ©oetye bed
©runbfajjed: *„$olfdlieber muf man Dicle tefen". (Srft burd& bic uerfc&icbencn
Sedarten befommt man bad redjjte SBilb dom 3nt)alte unb bee SBebeutung
manner folder ®priid)letn. Sflerjr aid taufenb Xummern fyabz id) bed
Gaumed tyalbec juriicfgelegt, meift nur 9>ariantcn oon ben aufgenommenen
9>crfcn.
Side Acinic tjabe id), luic eft $flid()t fur jeben ©ammlcr ift, unangetaftct
gelaffen unb uon benen im £>ta[ect aud) t>k ubedicferte ©t^rcibnxife bet-
befyalten. ©tflarungen bialectifdEjer SBorte fyabc id) betgefejt, in Dielcn
gotten abcr fuc entbefjrlid) gcljalten, roeU tyre SBebeutung aud bcc mcift
bancbenftefjenben tjod^bcutfe^cn gaffung ju evfeljen obec leidjt ju ccratyen ift,
aud) rool)[ bic meiften £efcr, bie ftdj fur ben dialect iutcref firen , il)n ucr*
ftei)en, alfo feincn ©loffar braudjen.
Unmoglid) iff*, tfinberreime roegen iljred buntgemifc&ten, oft jroeifetyafteu
Snljaltd ftreng $u orbnen, ba triele fid) in uerfdjiebene gad)er cinrciljen
laffeu. 2Beil abec bo$ toon jeber 8ammfang eine Orbnung bed SKateriald
gefotbert rotrb, fo entfc&lojj id) mid), bie SMeber unb 9teime nadj) il)rcm 3n*
ijaitc unb nebenbei nad) ifyrem ©cbtaudje in ber 9lrt ju orbnen, mic
fte in bee Ueberfidjt oben ju crfeijen ift.
*) 60 fdjreibt $rof. Dr. gr. 3arnrfe Seip^ig 12. Suii 1873): ©kin Urtljeil
fiber 3f)re SamnUung Don f inbcrliebern ift ein burc^tr»eg juftinimenbcd. 3c^ btflige
3^re 5fnorbnung unb ^uffaffung unb fyabe an bem SRcict)t()uin Sljrcr ©ammluni]
tDoljre greube gefcabt. 9$are ed miiglicft, bat 9Berf fur cinen ciuilen $rci$ ^erjuftcflcn,
fo fotltc man ttafiir ©orgc tragen, fca$ ed in feiner £ati$l)altung fel)ltc k. — ^5rof.
Dr. t. ©artft^ (§eibclberg 31. Oft. 1875;: 2>a3 SDlanuffript uber ^inberfpicle ift,
foroett \a) ba^felbc eingefeljen, roiffcnfc^aftlid) oon gropem Sntereffc. 5)ad Material
ift atterbingd meift au? 8amuilungen Wnbercr, ober feljr mittfommen tuirb e$ fcin,
ben gefammten ©toff bei einanber ju ^aben, unb id) foflte benfen, i>a$ biefe aunt
%\)t\[ reijenben, naioen ^inberlicbeu aud) in gamilien fiingang fanben. 3d) morf)te
ed fiir jweefmafeig unb praftifd) Ijalten, biefe juerft (oor bem %ltb. 2ieberbua)e) an
turn 2Kann ju brtngen ... — sprof. Dr. ^. Wu(IenI;of f (Berlin 13. (Sept. 1870 :
Sic baben ^a eiuc reidje 6ammlung oon 5Hnberliebern unb Smberfpielen jufammen*
gebradjt. 3a) babe fie mit $ergniigen unb monnigfac^cr ®elcbrung burdjgefeben unb
fann nur miinfa^en, bap fie cine red)t balbige ^erroertlmng unb 9krrc»cnbung finben :c.
Digitized by VjOOQ IC
9tid)t foil mtd)$ ffimmern, bo| to) mit meintm 93ua)e $u eincr Sett
l)crt)ortrctc, too ba* 9lnfprud)lofc unb @emiitl)lidje langft in ben $intcrgrunb
gebrangt unb auf alien ©ebietcn fraffefter 9Kateriali$mu$ 8taum gegriffen l)at.
3$ folgte bem Suge meine* $erjen$, baj* to) nad) \>tn 2>olf$liebern audj
bie roidjtigen $leinigfeiten bee SBolfMiteratur ftufammenlaS, unb ia) jroetflc
nia)t, ba|» nad) mie nodj Diele anbere unb tudjtigerc banner fommen tnerben,
bie ba§ Dolf$tl)umlia)e $tnberlieb in 6dju£ unb $flege neljmcn unb nod)
Diele ungealmte ©d)a£e l)in$ubrtngen, bi$ enbltdj ein DolIfommcneS bcutfdjeS
JHnberbud) gefdjaffen ift.
60 Diet itn Mgemeinen ubec 5Befen, SBebeutung unb ©ammeln bet
#mberbia)tung.
3ur ©infiil)rung in bie etnjclncn Sapitel ber Stnberbtdjtung.
I. SBtegentteber, 9tad)bem ba8 fiinb auf bie 5Belt gefommen, ift
iljm neben 9)?uttcrmUd) unb SBaben t»ict ©djlafen notyroenbig. SBalb nrirb
ilmt t)on ber Gutter an ber SSicge baft erfte „8d)lummerlieb" gefungen.
3>crftc^t bad tfleine im SBicfeffiffen aud) nidjt ben Snfjalt unb fiitjlt nidjtS
babei : bie Gutter mu| tyre SRuttertoonne auSfingen, fte fingt ftd) fclbft juni
3citt»crtrcib etwa&, bi$ fpater ba$ SSMegenlteb roirflicfc ein SttitteC nrirb, ba$
#tnb ju frefd)nrid)tigen unb in ben @d)laf 311 ftngen. 2Boljl bem $inbe, t*a§
biefe fanften 5flutterlaute oft unb did Ijort, bie (Sinbrucfe finb blcibenb fur'6
gauge Seben. $om ©egentyeil, Don einer fang* unb flangtofen tfinbfjeit
tjanbelt eine fdjauerli^e 6agc. Unfcr SKlttelalter /#ft|$fef namlia) &anj£gjfcr
Srkbi^rft^ er tjabe jum Sroecte feiner nriffenfd)aftlid)en gorfa^ung einige
6auglinge fo aufjicfyen laffen, baf» in ifjrer ©egenroart niemalS gefprocfjen
roerben burftc, urn baburd) ju erfafyren, ob unb roel$e Spradje fte felber
reben rourben; afletn (fiigt ber (Sfjronift tyinju) fie muften oor ber 3eit fterben,
ba man fte nidjt mit £iebern einfc^lafer^ (Staumer, $ot)enftaufen 3, 491.)
StUe grofen Scanner, afle Ijarmonifdj enttuicfclten 9)?enfa)en fatten bad ©lfia\
^citcrc, poefte&ofle unb fangluftige 9Rfitter ju beftfcen, unb baf? folates fur bat
crfte ^lufroadjen be$ @cmutl)c3 nidjt ofjne SBebeutung war, roirb in tyren
^eben$befa)reibungen erroa^nt:
3d) mar ein b of eft ^inb,
Unb fd)lief nie ungefungen;
3)od) fdjlicf id) ein gefdjroinb,
©obalb ein fiieb ertlungen,
\ 5)a« mir bie Gutter fang gelinb.
©0 erja^lt ber beutfd)e ®ia)ter gr. JRucfert Don fid) fclbft. $er fleinc
Ottojart gtng nie ju Sette, ofjnc corner mit feinem 3?ater gefungen unb
Digitized by VjOOQ IC
■ — XXII
Gutter unb 6$rocftcr -l)er$li$ gefufrt $u fyabtn, bann crft fd)lief er balb
unb ruljig ein. 9$on ©oetije'd glticflidjcr ^inbfyett unb fciner luftigen, gern
„fabulirenben" Puttee roiffen aDc 93iograpl)en ju crja^lcn. £cr cbU 6$iUer,
aid er bic 2Kad)t bed ©efanged befingt, mu{* feiner 3ugenb gebenfen, mic
er mit Straiten ber Gutter an'd $cr$ fid. Unb biefed reinftc ©lucf, mic
ift ed bodj bet unfent ocrfc^robenen £ulturuerl)dltntffcn — ridjtiger bci 5>cu*
bilbung unb llnnatur ber Puttee — , fid) burd) $lmmen Dcrtrctcn ju laffcn,
Dielen unferet tfinber gerabeju oerfagt! D, fjciliger SKuttertaut, rote oft fcljlft
bu t>m $letnen!
9Rit ben SBMegcnliebern gelangen roir auf ein reined, unfdjulbiged ®e*
Met uon sRaturanfdjauungcn, benn fein 2>erf)dltnij? bed i'ebend ift fu unbe*
fangen, don allcr 3ScrftclIung fo fret, mic ba% einer Gutter 511 tyrem #inbe.
„©erabc in ben 6d)lummcr= unb ©tegenlicbern mebt unb lebt einc Snnig*
feit, bic roir nic^t ol)ne ®runb aid £auptbeftanbtyetl M beutfdjen (Semiitfjd
beanfprudjen molten; balb fromm unb gottedfurd)tig, balb nccfifd^ unb
fcfycrjenb, jebod) immer treutjerjig, off en unb roafyr." (Dr. 6aalfelb.) —
SBcjeidjincnb l|Vd, bajj in oielen SBiegenlicbern baMg&ai crrodljnt tuirb unb
bejfen Sugenben bem #inbc angepriefen : ed foil roerben mic btefed, fo fanft
unb bulbfam, unfdjdblid) unb oergnugt; bafur ucrfpric^t if)tu bic jdrtltdjc
Gutter Slepfcl unb SRuffe, 5Kanbeln unb geigen: nur fdjlafen foU'd. Wan
barf baraud folgern, bafc foldje 8djlummerltcbcr jroar nidjt bem §irtcnftanbc,
aber bocf) bem fieben M anfdfftgen SBauern entftammen, jenem fianblebcn,
mo bad ©d)df$cn no$ bed ftinbed Umgebung unb 6pielgeno|fc ift. 9K>ol)l
audj fufjrte ber3tcim oon fdjlaf fefjr leidjt auf bad @$af, oon bem ailed
3Koglid&e unb Unmoglidje bem 25abt) er$dl)lt mirb. — 5lucf) bie ©jUUdien
muffen oiclfadj in ©icgenliebern mie in anbercn $tnberfpru$en ba^ meinenbe
c^tnb mit bcr SBorftedung troften, ba| fie gar feinc 6#ul)e Ijaben: „bcr
Sdjuftcr tyat Cciften, fein £cber baju, brum gefyu bic licben (Mnddjen bar*
fuf? unb fjaben tcine 8d)ul)."
Ucbcr bie ©inleitungdformeln oieler SBicgcnlieber: „6ufc, licbe 9Mnne
(©ufaninnc), (Sta popeia, §cia bobbcia, §aibl popaibl" ftnb (Sr*
fldrungen oerfudjt, au$ roiberfpred)enbe gegeben (oergl. k>. 13, 14 u. 711),
bei lefcterer ift gar oon grie^ifd^em Urfprunge gefabelt morben (f. 6. 703).
3ule£t ftnb ed bod) nur uncrffdrbarc ©ilbcnfpielc unb ©dufellautc jum
©infd^ldfern; an $langnadjal)mung jur SSortbilbung (OnomatopOie) ^attc
bad SBolf jebcr^eit fein SSo^lgefallen. — SBenn in einigen sBicgcnlicberu
$&u!o 0. §alberftabt (§alle, Bremen) angcrufen mirb, fo ift bamit ttidjt
bcr S3ifc^of ^urfarbTou ^alberftabt, nod) meniger bie rot^e Ru\) bciut 5Sclt-
untcrgange, fonbern ber ©onnenfafer ober SKarienfdfcr gemeint, ber im
9liebcrbcutf^cn Sufofcn unb 5Wo^fu^fen l)eif»t; biefcr beflugeltc ©otterbote,
einft bcr grebja ge^ciligt, melc^cr jum #immel auffltegt, foil nac^ 5>ol!d*
glauben gutcd better unb im Stnberreimc f^dnc Baa)cn mitbringen. (58crgl.
©. 33 unb 254.)
(Sd braucfjt faum bemcrft ju merben, ba)i unter ber S^cngc oon
Digitized by VjOOQ IC
XXIII
SBiegenliebern be8 $olfd nebcn mandjem l)ubf<$en flteiine audj Dieled finn*
lofe #inbergebal)le auftritt, in me(d;em ftatt etned derniinftigen Sinned nur
bad SBeljagen am 6Ubenf(ang unb flteimfptcl jid& funbgiebt. #ein SSunbcr,
bafj berglcic&en Sftcimcrci fonft nid)t aufgefc&rieben roarb unb rote bafyer aud
alter 3cit feine $>enfmale baoon tyaben. — SMc crftc ©pur cined beutfdjen
Stegentiebed aud l)5fifc&en tfreffen ftnbct fidj bet ©ottfrieb 9ttfen (f. SBartfcfc.
Sieberbtc&ter 157):
Wigen, wagen, gigen*), gagen, Minne, minne, trute minne,
Wenne wil ez tagen? Swic, ich wil dich wagen (roicgen).
®en dlteften Do(fdtf)iim(idjen 5Biegengefang fanb id) in einem
Quoblibet ju Slnfang bed 16. 3al)tf)unbertd: „@d)taf, tfinblein, fdjlaf."
$5ad gefdlfdjte attf)od)beutfdje @a)lummerlieb „Tocca slaf slumo" (©. 38)
fann ntajtd fur 5lltcrtr)nni beutfdjer SSiegenliebcr beroeifen.
5Bd ben alten ©riedjen Ijiefien bie 5Biegenltebd)en Baukaleniata unb
f)at gettrij* bad $olt beren ( jal)lreid)e befeffen, roenn aud; fein Dolfdmdjnged
erijatten btieb. $lbcr ein prdd)tiged SBeifpiel fyat und ber uiu 300 uor
(S&rigo lebenbe £id)ter Sljcofrit in feinem 24. 3bt;U aufberoafyrt. 5Ufmenc
' roiegt auf bem ©cfjilbe ifyred banned ben jefyn donate attcn $erfuled
unb feinen $albbruber Sp^ifleS cin unb ftngt babei bie 58orte, roelc&e nad£)
SBofj' Ueberfejjung lauten:
» Schlaft mir, Kinderchen, siiss, o schlaft den erquickenden Schlummer,
Trau teste, schlaft, o Seelchen, ihr Zwillinge keck voll Lebens,
Liegt in seliger Ruh und erreicht in Ruhe das Fruhlicht.*
$)ie #inberrojege crttidfmt jucrft spiutardj (Fragmenta inHesiod. 45).
$)ie crftc Slbbilbung cincr bcutfdjcn 9£iege finbet fid), nrie 9todf)f)ol$
befjauptet, in ber §eibdbcrger §anbfdjrift bed £atf)fenfpicgeld, bie urn ba$
Satyr 1230 gejeidjnet ift. ®auon eine 9Rad)bUbung gicbt 8d)eibte in feincr
SammeITc5?itt-frbaS Softer" ($b. 6, gig. 201). $&ir fctyen ba bat 3Bicfel*
finb (gdtfdjjenfinb) bid auf. ben #opf in ein $t|fen eingefdfjnurt, rodfyrcnb
auf einem $ol$gefteHc, beffen Untertfycile ($ufcn) jum $tn* unb $erberoegen
abgerunbet unb ba§ ©anje uodig nad) 9lrt unferer 5Siegen befdjaffen ift.
SBSic tcenig tyat bodj bie 3eit an foldjen einfadjen ®ingcn gcdnbert, bie,
roenn SBebiirfnif geboten, batb in $n)ccfentfprcd)enber, bequemfter gorm fyer*
gefteUt roaren! — (Sine, jmeite Slbbilbung cincr 25iegc finben roir in ben
flupfern Don 6c^eibtc'd 5Bud;e gig. 270. Bk gct)5rt ju ben 5Mlbern ber
§anbfc^rift bed beutfe^cn ®cbid)td ,r^er fitter Don Stauffenbcrg", unb ftammt
aud bem 3a^re 1430. §icr jcigt bie ©icgcnmanb bcrcitd @d)nurlddjer,
unb freujroeid gefd^nurte 2Mnben, bie oben fiberd 93ett$en gefyen, f(f)u^en
bad .Rinb t)or bem §eraudfaflcn. 3Sir begegnen nebft anbercn ©craven
auc^ ber^lbbilbung einer Sinberftube in «petrarc§a Xroftfpiegel SI. 61b;
gebrucft ift bat S5u$ ju granffurt a/5W. 1572, bie Slbbitbungen ge^oren
*) gigen (n^b. geigen), Inn unb f)er betpegen, ^ei|t fyier: an ber ©iegenft^nur
jie^en, fcafj bie SBiege |in unb ^er fn§ beroegt.
Digitized by VjOOQ IC
obcr bcm 3afyrc 1520 an. §inter cincm grojjcn (fcfjebettc mit Oberbau
(§immelbett) fi£t im SEBinfcC cin Bube auf cincm tyoljernen 9tad)tftul)ldjcn.
5ln tym uorbci fdfjiebt cin nacfted #fnb im ©c^forbc obcr ©dngelroagen, bcr
unten auf Dice fltabern lauft unb beffen trid&terformiged ©cflcd&t bcm tfinbe
bid untcr bic Sldjfcl rcic^t. 3m #orbergrunbe effen jroci $inber mit furj*
gef^nfjjten 2dffefa)en 93rci aud cincm spfdnnlein, baft auf cincm tydfyerneu
©eftcHe fteljt. (Sin $nabc auf bcm ©tecfenpferbe fpringt urn bic Derfyangte
SBicgc lucrum. $ln tyr ftjjt bic dltefte Softer mit bcr tfunfel in bet §anb
unb tritt babci baft ©^aufelbrett an ber SSicgc. Ob ftc baju fingt, lajit
bic 9ibbilbung nur erratyen. ©onft abet bleibt'd bid fycute bcim altcn
5Btau3>, ben gifdjjart 1577 fo \)\\b\a) rcimt:
9Bo £oiiig ift, ba fnmraeln jicty bic ftliegen,
SBo tfinber finb, ba fmgt man urn bic SSiegcn.
II. Sofcltcbcr. §ierljer gefyoren alle SReime, urn bic tfleinen in ben
erften Sebendjatyren $u befdjroidjjtigen , &u untcrfjalten unb feelifcf) tyeranju*
bilben. SScnn baft crftc $terteljal)r, bad man bad frbummcw nennt, Dor*
fiber ift unb bed #inbed ©inne burd) micbcr^olt Don bcr Slufcemtjelt em*
pfangene $lnf$auungen f#on etroad cntroicfelt ftnb, fo bafy ed fteljt unb tyort
unb ubertyaupt bad crftc feclif^e £eben bemcrfen lafit: bann beginnen
Gutter unb Slmmen mit ben #inbern ju fpaficn, ju plaubern unb ju fofen,
urn fte $u gefdjrocigen unb ju untertyalten. $ie Clemen roerben ju ben
erften SBemegungcn ber ©Uebcr Deranlajit. (£d nrirb gefragt: na<$ SHngen
ber Umgcbung unb am tinbe felbft, roobei man auf bicfe tn'nroeift; ba*
tfinb roirb angcfyalten, aud) mit fcinen §dnben auf bicfc ©egenftanbe $u
getgen. 3. #.: ©o ift $apa? 9ttama? edjroeftcr i'ili? 83rubcrOtto? 35>o
tft ber 2Bauir.au? bic Stfieacfa^c? 9So fyat bad tinb ba* $dddf>en? fcinc
^ecferd&en (Sd^nc)? bic ©ucfaugletn? bad 9Munbc$en? ba* Sro^fopfd&cn ?
3eigc mir beine §dnbd)cn! bcinc Ofyrcn! §ord) ^iptpi ($ogcl in bcr ©tube).
2Bo ift bic 9Kimt (SRUc^i? 5Bo ift ba* §etabettcbcn (§eia, §o£lja = SSicge)?
SSic grofc ift bad £inb? ®abei ttrirb bcm S3abt; gelebrt, bur# audgeftrccfte
§anbdjen feine ©rofe ju jeigen k. i^iebenbe flitter fmb im ©toff
feljr erfinberife^ unb unerfc^opfli^. Sfjnen ruft 3. ^aul 8lt^ter (geoana,
©cf. ©erfc 36, 6. 92) fe^r ric^tig ju: ,f3tjr fonnt im 6picle unb jur
£ufr nic^t ju Did mit btn $inbcrn fprec^en, foroic bei ©trafe unb fic^rc
nid^t ju luenig. 9iur mit SSorten crobcrt ba* $inb gegen bie 5lu^entt)elt
cine innere, auf bcr cd bie aufcerc in SBcrocgung fc^cn fann." — 3u bicfer
5lrt linterfjaltung bienen cben bie ^ofelieber; baju gc^oren bic ^rabbcl*
unb ©dmaeidjelreime, §anbc(latf^ unb gingerfpieluerdc^cn, Xroft- unb 93c
ru^igungdfpruo^letn unb bergleic^cn liebreidjcd, bie ^inber befcligenbcd ©c*
ptaubcr bcr Gutter, ©abet ^ort man bie #ofe* unb 6c^mei(^clnamen : „mein
^inbe^cn, mein Sdubc^cn, S^auddjen, ©djafcljen, §erjbldtt(^cn , §cr^en 2c.
®a% flcinfte SBc^ linbert cin fdjcrjfyaftcr ©unbfegen, bcr abcr mit Dotlcm
(Srnfte ange^ort trirb. ^ofcrcimc fdrbern juglcic^ ben enuac^enben ©cift bed
$inbed, ba ftc ed leljrcn, auf ftc^ unb feine tlmgebung ^u merfen.
Digitized by VjOOQ IC
XXV
Uebet bic tyolje SBebeutung bcr ^ofeteimc f ptidjt ©. 8tod)f)ol& in bet
(Sinlcitung fcincr fiiebcrflbcl uottteffltdje ©orte: „$ct Gutter ift baft £inb
in fcinem etften SBilbungftbebutfmffc anfjehngeftclit. ©ie fingt ifyren ©dug*
ling in ben ©djlaf, fingenb fdjaufelt fie ben roiebetetroadjenben auf ben
Airmen, fingenb befc&nnd)tigt fie fein fleinfteft S®cl>c, unb bie 9Botte, bie fie
babei untetlegt, finb ber beutfdje Slmmen* unb tfinbettcim. ©iefet ift in
jebem beutfdjen #aufe uotljanben unb in jebem beutfc&en Sanbftridje gc*
f4>nHitetdfmli3>, roeil et fc&on fo alt ift, rote bie ftuljefte ©attung bet SBolfft*
poefie, nrie bie erfte gamilie, ja roie bet etfle 9lnfang bet ©tufenaltet fclbft.
Snbem et feinen ©ptadjftammeleien butd) eine 9ltt binbenbet fiunftfotm
©auetljaftigfeit giebt, fo ift et babut$ fut afle tfinbet einet Nation bat
SRittel, U)t ©enfen unb ©ptcdjen in ftefjenben, alletrodttft glei^lautenben
gotmeln auftjubtucfen. Unb ba et jugteid) baft ©tgebnif aflet ftu^etcn
©nttmtfciungftftufen ift, fo bleibt et batum bem $inbe, bad biefe (Sntnricfc*
lungen etft nod) butd)fd)teiten foil, bie unentbefjtlic^ftc Quelle bet ©ptadj*
befdtyigung, bet 93elef)tung unb ©t^eitctung. — $)et tfinbetteim
oetlangt ein faft unauftgefcjjteft ©ptec^en unb ©ingen tnit bem
$inbe, ntd^t nieil et ein blofieft $inbetfpiel, fonbetn baft ftufjefte unb befte
©tjtefjungftmittel ift. 5)ie ©tfaljtung beroeift, bafj (ange Dottyet, efye baft
£inb felbct fpted)en fann, eft bie ©ptac^e tjetfte^t, nrie balb alfo mittelft
bet ©ptac^e auf baftfelbe eingenritft roetben fann. £)af* bieft abet im £onc
bet §citetfeit gefdjefye, oetiangt bie £iebe unb SBetnunft."
III. ©djaufel* ttnb Snteretterltebdjen. Wit ben fiinbetn fpielenbe
Untetl)altungen ju pflegen, roetben bie $leinen, tueldje fo getn „genommen"
fein rooUen, t?on 9Rama obet tyapa auf ben ©$ofi gefej&t, bafelbft gefdjaufelt
unb witb iljnen baju etroaft ootgettdflett obet tfinblidjeft etjdfytt. ©o ift
bie gemutfylidje sptaubctei fut ©djojrtinbet unb ©tubenldufet entftanben, bie
nrit tfnieteitet* obet aucfc ©d&ofjliebc&en nennen. ©ie finb mit ben
^ofeliebetn intyaltftoetroanbt, nut mit bem Untetfdjtebe, baf* fid) Ijiet audj
t>tt SBatet am ©ingen obet ©agen betljeiligt. SRatutgemdf* ftnb geroolmlut)
^naben bic &nieteitet, rodljtenb baft ©djtocftetlein liebet bei £an$ unb spuppc
bleibt. „$om 9fldbd)en tcifit ft$ ftolj bet #nabe unb ftutmt" — junddjft
auf SJatetft $nie, bann „in baft Ztbm nrilb tyinauft" untet luftigen fteitct*
Ueb^en. ^etgleic^en fmb fd^on alt: gifdjatt'ft ©pieloetjeid^nife 1575 et*
rodent w5Sie teiten bie 9R5n$?" unb giebt bamit einen 2^eU beft Steimft,
ben t?ot btei^unbett Safytcn beutfe^e SSdtet i^ten Sungen jum ^nietitt fangen.
5)ie etften Sfcctt* unb Sanjftunben auf beft $atctft ^nie obet bet Wuttet
€cfcofr finb nic^t nut eine beglucfenbe Untet^altung beft ^inbeft, fonbetn
fotbetn jugleid^ ben fteien ©ebtau^ bet ©liebet.
IV. 3ud)tretme. rr3u roe^ten ben ftnaben unb le^ten bie 9Kdb$enw
giebt'ft eine 5lnja^l SReime, bie fie^te, Wa^nung, SBatnung unb ®toljung
ent^altcn. ©eil idji fie roebet untet ^ofeliebet no$ untet ©cmifdjteft uer*
weifen woUte, tyab' ic^ fie in eine befonbete SRubrif gebtad^t.
Sntetcffant ift'ft, tjiet bie oetfd^iebenen Sinbetfc^eu^en fennen ju
Digitized by VjOOQ IC
XXVI
Icrtien. SRebcn ber 9tuH)e rourben im Stfittelalter rote jc£t £rof)tt)orte unb
©d&rccfbilbcr gebraudjt, urn tfinber jum ©efyorfam &u bringen.
SBoner im ©bclftein (gebidjtet 1330, gebr. 1401) crja^lt nad) ^feiffer*
&u8g. (63, 9), roie eine grau il)r roeinenbeS $inb mit cincm (Si befd)tmd)s
tigen rooHte; alS bic& nic&t Derfing, fprad) fie:
swig, mi liebez kint! dem wil ich dich schiere geben.
swigest nicht, der wolf dich nint; swig, wiltu behalten din leben.
©eiler errodlmt $Unberfd)cud}en in fcittcm pilgrim 1499: „5Scnn
cin £inb gern mit feincr Gutter ober hotter au8 bem §au§ tocr an bie
(Saffcn ober an btjc @unnen, fo fyebt c$ an unb fdjrcit Deintlid) unb fo
fprid)t man ju bem #inb: „fd)n)ctg, bcr Stturmler obcr bec 33u£ ift
braufen!" ober „bcr Sttann, ber roill bid) beifjen," ober „bic ©en$ bie
pfeifen fiber bid)!" 95>a8 tl)iit benn baS £tnb? (S$ gefi^t alfo unb fdjfoeigt
unb fiirdjt jm unb bar nicfyS mer jefyen tmnb roer e& od; gern fyinaufj, abcr
e§ fitrdjtct ben Mann ober tm SBufeen."
£cr gricd)ifd)cn Sdjrccfgcftalten fiir ftinber gebcnft ber urn 90
o. (Sfjr. (ebenbe ©cograpf) €trabo (1, 2): Sir erja^lcn ben fttnbern lieb-
lidje SRdrcfcen $ur Grmuntcrung, aber aud) ftc abjuijalten, fdjrcrflidje, trie
jcuc oon ber £amia, bcr ©orgonc, Don ©pfyialtcS unb 9)iormoltjf*).
Uebcr 3ua)t unb 8trafc gcljen bie 9J?einungen ber (Sr$iefycr, (Sltcrn,
fietyrcr unb ©cfej&gcbcr fefjr auSeinanber: gab's im 9lltertf)um unb im
9Kittela(ter ju groj?e §drte unb oiel ^riigel, fo ift barin bie ©egenroart
iibermilb, ju fjuman. 3d) bin mit trietcn freiftnnigen 99?dnncrn unb gcreiften
$enfern ber 50?cinung: Unfcrc ubergrofe 9Mbe ber ©trafen unb ba$ Skrbot
bcr ffiutye in ben Sa)ulen, toie aud) bat Serbot an t*a$ ^ublifum, bem frcdjen
$urfd&en gleidj auf frifdjer Sfjat eine brauf ju geben, ()aben fdjon je£t er*
fcbrecflid)c grua^te gqeitigt; benn an ber aUgemcin *ugcftanbenen SBerroljung
bcr Ijcrantuaebfcnben Sugcnb in ©rofiftdbten ift neben anbern Urfac&en bo$
aud) bie ju gclinbc 6trafe in §au3 unb Salute fcfyulb. §ier giebt'8 fcine
anbere §Ufe alS SKucffeljr jur 3ud)t!
V. Sltferfet 9teime au$ bcr fituberftube. §ier^er jog ia) aHc5 gc*
reimte ©eplaubcr, mit roeldjem ^inber oon 2 — 6 Sa^ren fpielenb fiti) felbjt
untcrf)alten unb bie 3cit ocrtrciben. ®ie SBerSlcin fmb naturlia) uon 5Wutternf
^inbenuaba^en ober ©cfdjtmftcrn ben ^fcinen oorgefagt unb Don ifynen gemerft
njorben. 2Rand)c$ 9lcim(ein baoon ge^ort aua) nid)t in ben ^inbermunb,
fonbern ift Don $inbermabd)cn jum eigenen ©rgo^cn gefagt unb gefungen unb
Don $inbern aufgefa)nappt tuorben. ©efonberS reicfc Dertretcn ftnb baruntcr
bie £an$reime. ficben ift Seroegung; barum bie ^Ieinen, fobalb fie laufen
*) fiamia, eine grau, roclc^c ^inber frap. ©org one, eine grau mit ©djlangem
f)aaren, el)ernen $anben unb 3aftncn, fo grojj wte 6berl)auer; iljr 5(!iblirf tobtete unb
Dcrfteinerte. ©p^ialteft, cin ^imtneifturmenber 9liefcf ber ben Off a auf ben Olnmpr
ben ^elion auf ^en Offa fcjtc. 3Me 9^armolt)fen finb ©cifter unb ©efpenfter.
[@rflarungen bei ©rimm, 2)?drdjen III. 273.]
Digitized by VjOOQ IC
XXVII
gelcrnt, ntdjtt liebcr tfyun a(S tanjen unb fpringen unb baju fclbet tcdUern
unb ftngcn, fo gut fie ebcn fonnen. SBalb na^bem bic Gutter obcr bie tanj*
luftige ^inbecrodrterin ben fleincn Sttdbdjen bie crftc Sftunbberoegung beigebradjt
unb baju £anjteime gcfungen fyaben, tanjen bie $leinen fo gem mit tycec
$uppe, unb baju bienen roiebcc biefelben £an$ceime, bic ilmen Dormer oor*
gefungen rourbcn. Soldje Sanjrcimc ftnb oft nic^tS anbereS al8 8 6) nab a*
I) up fin, nrie fie bcfonbecS in 6fibbcutfd)lanb untcr ber erroac^fenen Sugenb
beliebt unb roeit octbrettct fmb. Slnbece 9teime geljorten ju alten 2>olf$*
tdnjen unb fjabcn fid) iui 3>olf3munbe fort erfyalten, nac&bem jene Sdnje
Idngft nidjt mefjr in llebung finb.
VI. 2)aS SinJ) im Serfc^r wit fcer SRaiur. A. Stfit bet £l)tcr*
melt tritt t*a§ $inb fcfjr balb in Skrfeljc unb jroac junddjft mit ben §au$*
tfyieren. 3m ^arabiefe bet ^inbfycit giebt'8 nod& feine ©djranfe jroifdjen
9tfenfc§ unb Sljicr, in feinec leblmften spijantafle betradjjtet ba$ $inb bie
Sijiece feinec llmgcbung a(d feineS ©leid)en. 6ie ftnb be8 $inbe$ liebfte
©pielfamecaben unb beften gteunbe. Qln fte ridjtet e8 feine ecftcn Sfteben,
ftreidjelt unb Ijcrjt fie, plaubert mit iljnen, griifjt (te unb janft fie au8,
je nadjbem bie Saune unb bie empfangenen ©inbrucfe finb. $>abei bebient
c* fid) feinec eigenen *Benennungen*). ©pdtec tritt aud) ba8 ©etljter in
5Balb unb gelb, roa3 ba fleudjt unb fceu<$t, in ben Untert)altung*trei$.
$tc ©rufcliebdjen an bie £l)iere ftnb oft ganj rcijcnbe name s2lu$laf[ungen.
Sim jaf)lreid)ftcn fmb bie, mit rocldjen baS $inb bic $dfer (9ttai* unb
Sonncnldfer), ben @tordj unb ben $ucfuf begriijit, ma* ftcfc rootjl batau*
erflart, bafc jebeS biefec $l)icre eincr bcfonbecen ©ottljeit gefyeiligt mat unb
barum einft feierlidj, aud) t>on (Srroad)fenen, cingefjolt rourbe. 9tad)tt)ei$ bei
biefen betreffenbcn JRcimen unten.
B. 5Rit bet $flan&enroelt ftel)t ba$ #tnb nid)t auf fo gutem gufce,
nue nut feinen gctceucn SRadjbatn unb greunbcn in §of unb gelb. $>arum
giebt e* bee spocfte barubec rocnig, unb baft ftnb bie §uppenlieber ober
9teime beim $feifenmad)en unb £icbdjen beim SBeeren* unb 9h"iffefud)en.
C. 2Wit ben SRatucecfdjeinungen (fagen roic bem SSettec) necfcljrt
baS &inb im greien feljr Diet; menn eft nidjt ftdbtifa^cc ©tuben^ocfec gc*
tuorben iff, fo ge^tS ^inauft felbft bei Stucm unb 9legen. $lu8 feinen reijen'
ben ©tu|licbc^en an @onne unb Slegen, SSinb unb 5Solfen unb ©emitter
ccfennt man bie innigfte Siebe $ut 9Utut, bie alien ^inbern, befonberd
*) ®ie j?inberfprad)e ^at fur bie §nu$tljiere folgen^e ^rangroorter: ©a«
*ferb tjeijt $otto, $ottopferb*en, ^oppel, — bie tfufc: 5Wul;, SDJufc^e, 9Hutfdjc,
9Rorfele, — \>ai ^albdjen: 2Hutfd)d)CH, — ber § unb: 2Bamvau, SEBacferli, 95ujli
unb ®a*le, — bie &a Je: 9Wiau, SJUejc^en unb SKuIIc, auc^ ^ufefa^en (nad) i^rem
roeic^en geO), •— ba* ©*af: 2J?al), Sal) unb SRa&befcel, — bat 2a mm: 93Id«
lamm^en, — bie junge 3iege: ^ijle unb battel, — bie $enne: ^utte, $uttd)enf
^Jutt^enne, — ba* junge ^iiljndjen: SBibele, liberie, 3ebe unb $fdjipp(^en, —
bie ©an*: SButta, 9Buffa, ©uffa, ®agaf, ^ufc^, — junge ©anfe: ©rieli, —
bie ©nte: ©eit unb 93ielc, ■— ba* ©d)tt>cin: sWurfel, SWocfel, §anfd)el, SRafe.
Digitized by VjOOQ IC
ben beutfdjen, cigen tjt. 3n ben ©onnen* unb S^cgcnltcbc^cn finben
fid) jatylteidje (Stinnerungen an ben Ijeibnif^en fcultuS, ba manege babon
cinft SBefcfyrodrungSfornicfa mit ©otteranrufung roaren, ma& t*al forglo*
ba^in fpieknbe unb fmgenbe $tnb juin ©iiicf nidjt afjnt. ,
VII. 9tad)al)mitng toon 9latnvUuttn. tfinber atymen 9lfle8 nacfc —
ift cm alter ©rfatyrungSfafi. 3^r 9tad)al)mung8trieb fft bebeutungSboU, ba
auf iljm bic 9tt6glidjfcit aflci* (Sr^tctjung unb 5>erjiel)ung berufjt; er fuljrt
bie #inbet aud) ju fpiclenber Untcrljaltung. $)a roirb ben Sljierftimnun
9ttenfd)entebe untergclegt*), ©erdufdje bon roefentofen SMngen, j. 58. Sfjurm*
glocfen, 5ttuf)lrdbetn 2c. roecben gebeutet, fcrommchndrfdjc unb $orn*
flgnate roerben in taftmdfnge ©ajjformeln iiberfcjjt, fogar #anbroerfer*
bemegungen roerben poetifdj, juroeilen au$ fatirifa^ gebeutet. ©ergteidjen
S)eutung obet SBefeelung don Sauten (Sautmalcrei) btctcn niefct Moji cinen
gefelligcn Unter^altiingSftoff , fonbern ftnb jugleidj ein roofyltfjdtigeS SKittel
jur ©c&drfung bon ©efyor unb ©ebddjtnij*. 3n ben ergojjlidjen Sautmatc*
reien, mcift in fingeclange $ift6rdjcn gefleibet, giebt ftdj oft cine ubcr*
rafdjenbe 2*eobaa}tung ber 9taturftimmen funb, bie %v. Sftucfcrt fo treffenb
bejeidjnet:
O bu tfinbermunb,
llnberoufiter 2Bei*l)eit frol),
^oqelfprndje funb
$B\t Solomo.
VIII. Sttftige ©efdjidjien, 9ie<f* unfc £iia,eumardjen. #fcc ftnb
etnigc furjc unb gereimte #inbecmdr$en unb fleine fpaj?ige ©cfdjidjten auf*
*) 9?ogelf|?rad;e nadjguafymeu unb bem ©ejroitfdjer 53eoeutung unterjulegen, madjte
fdjon im friifyen 9ftittelalter ben ftinbern SBergnugen; mittelljodjbeutfdje £idjter fpredjen
ja uon SSogellatein, fo Sffiolfram im Sriftan 436, 5:
diu wilden waltvogelin
hiezen si willekomen sin
vil 8ii oze in ir lutin.
2>en Sdjroalbengefang beuten folgenbe 9>erfe:
Nu merket baz der swalwen art,
die sie ze stunden wiset:
sie vliuget hin und schiuzt her wider:
»du diep, du diep!« sic schriet. [MSH. III. 109.]
Stteiftcr SRumefant rfjmt bae ©djroolbengcatuitfdjer nadj:
Ir arme kwittel zwitter schiirfen snarz ouch sange laget.
£cr 9tuf bc& 91 a 6 en, bem fo inandjc JKcbeformeln juertljeilt merben, rourbe
fcfjon im Sftittclaltcr gebeutet. 3m 9tarrenfd)i(T 1494. c. 31 [jeifjt*:
wer singt eras eras glich wie ein rapp,
und singt eras eras der rappen gsang.
5(ttd) bem ©locfcngclfiute murben feit 9Uter$ SBorte untergelcgt. gifdjart
(®arg. cap. 41) meint: „G« ift bannod) ein funft, in oin glocfenflang ein tejt er»
benrf«n."
Digitized by VjOOQ IC
genommen, rote man jte jum ©d)er$ ben $inbern er$df>lt, rocnn fie immer
nofy etroaS erjdljlt fyaben rooUen. guc (Strjdfylung [anger 9Kdrcfcen ift Ijier
nidjt bee Drt unb fein SBebarf bafut, tyaben un$ bod) bie ©ebrubcr ©rimm
bie fdjonfte DolfStfyumlidje bcutfd^c Sttdrdjenfammlung gelfcfert. $lu$ iljr
rourben auf 9lnratl)en Don $dbagogen Slufyuge geferttgt, bie man unbe*
benflid) ben $tnbern in bie §dnbe geben fann. „$>ie Saubcrmdrdjen unb
uberfyaupt aded an bal £)dmontf#e Slnftreifenbe foflte in ©ammlungen fur
bie 3ugenb au$gefdjiloffen bleiben, roeil foldje ©toffe leidjt jened fdjlimme
Solent jur $mti)t unb $ljantafterei roecfen fdnnten, ba$ in jeber ungebilbeten
9tyantafte ju fdjlummern fdjeint." 3u biefer SBorfidfjt mafynt $rof. 9tod)l)ol$
(Sieberftbel, fcinl. VII).
©eine SBefurc&tung ge^t entfdjieben ju rocit. SSenn alle* 3Serjaubern
unb SBerroanbeln fortfallen foil, roo bleiben bann bie Stfdr^en? Unb roie
gern laufefit ba§ Heine $olf ben 9Kdrd>en unb fann beren $u fjoren nie fatt
befommen! ©oil man ftc ffynen angfttid) oorcntr)altcn ? 9£ein! ©ie finb
fur bie fruljcflc 3ugenb, • mo bie spijantafie Dor aflem gciftige Sprung be*
gefyrt, ein gang naturgemdfjeS SBilbungSmaterial; fie bcleben bie ^Ijantafic unb
burd) ifjr SuDtel ober Suroenig einec angenommenen derfe^rten SBelt mad;cn
fie bem $inbe fyoljeS SBergniigcn. „giirdf)te 9Memanb," fagt Dr. hunger,
wbafj eine Ueberrouc&erung ber ^antafie fdjjaben fonne. 3Mc Seit, roo bee
Skrftanb in fein 9tecfct etntritt, !ommt mit ber ©$ulc unb bem fieben balb
genug." SMc tfinbermdrdjjen in iljrer SBebeutung fyat fd)on Dr. Cutler
anerfannt, roenn er fdjreibt: „3d(j motf)te mid) ber rounberfamen §iftoricn,
fo idj au$ garter ^inb^eit tyerubergenommen, obcr aud£) roie fie mir oorge*
ifommen finb, in meinem 2eben nidjjt entfdjlagen, urn fein ©elb."
©inb bie #inber* unb §au8mdr$en einft Don alten grauen am
geuerljerb ober Don ©rofjmuttern am ©pinnrocfen ben Sttdbdfjen erjdfylt
roorben, fo fteljt'S anberS urn ben Urfprung ber fogenannten Siigen*
marten ober Sugenlieber, aud^ $crrounberung$lieber genannt, b. t>. ben
$arftellungen einer „Dcrfel)rten SBSclt" ober unmoglidjer ®tngc. ©ie fyaben fonft
ni$t auSfdjlicfjlidj ben tfinbern, fonbern ben (Srroac&fenen angeljoct unb rourben
Dor filters Don roanbernben ©piclleutcn, weld)e Dor^uglidj bie ©attung ber
©djrodnfe unb iiber^aupt bie gefammte mobcrne ©pit cuttioirten, erfunben unb
Dorgetragen. §ierljer geljoren aud& bie 8teime mit ten lleberf^riften „§8ettel*
fcocfrjetten" (9lr. 1228 ff.) unb ,r5:^ier^o*aeiten" («»r. 3G8 ff.). ©ie
erjd^ten, roie ifyiere wad) 5lrt ber SKenfc^en t>tn §au8fyalt beforgen.
IX. 9lti' uuJ) ©pottretme. Uralt unter germanifc^en ©tdmmen
fmb ©pottlieber unb ©(^mdl)reben. ©egen fie unb anbereS ©rbe au& ber
§eibengeit cifern bie erften d^riftlid^en ©eiftlid^en na^ ber S3e!e^rung. 5)ie
dltefte germanif^e ©pottrebe ift ba$ §arbart^lieb in ber (ibba, ba§ cine
®6tterfcene jroifc^en ®onar unb SBoban barftcUt. 5)ur$S ganje 9)Zittelalter
gab cS ©d^md^rcime unb roerben fte nid^t auf^oren, fo lange e3 menfd^li^c
S^or^eiten ju Derfpotten unb baburc^ ju beftrafen giebt. ^ludj in ber #tnber*
melt ift bicfc 9>er§gattung fefyr uerbreitet, roie man auS ber 5Wenge ber
Digitized by VjOOQ IC
XXX —
©pottreime unb ©affenrufe erfefyen fann. 3d) fyabe Don bcnfelben fc^r bide,
befonbcrS bic ftdrfften ©$impf* unb ©d&mu$t>erfe, ^urfirfgelegt, unb oon
ben mitgetfjeUten roirb mandjem Sefer 9ttand)e8 nod£) gu (tarf erfdjjeinen. 9>om
pabagogifdjen ©tanbpunftc au$ rourbe id) SBebcnfen getragen tjaben, folc&e ro^e
©djimpferet in SReimform abbrudfen ju (affen. ®a& 93uc^ fommt ja aber
nia)t in bic §dnbe bcr $inber, unb fjier, mo c8 fta) urn einc 9laturgcfc^id^tc
bc& #inbe$ in feincn Slrten unb Unortcn fyanbclt, burftcn latere ntd&t fefylen.
3m (Srunbc betrad)tet ftnb foldje SNccfcreien unb ©djimpfereien bcr kinber
gar nirf;t fo bebenflia) ate ft* crfc^cincn, benn fte getjen bodj nic^t au8 bo$*
fyaften §eqcn fyertjor, fonbern bejeugen nur einc gettriffe $laubert)aftfgfeit ber
#inber, bic fiber Mc8 ifjr ©pajidjen madjen molten, $od) immerfn'n tier*
bicnt foldjc „Unart" crnftc Surudfamfung unb bci tfyrer SBicbcr^oiung ©trafc.
£a£ bie $inber fta) an fremben i'euten bcluftigten unb fie mutfnutflig
oerfpottcten, beridjtet fa)on $ugo o. Srimbcrg im tenner 12570:
S6 wilent kleinin kinder s&hen,
fremde Hut, die begonden g&hen
\ind verburgen sich hinter die tor.
sd loufent sie nu peltlich herror
und spotten der liute in schalkes siten.
3a, „$inber fmb Heine ©djalfe", biefc$ ©prid&roort ^attc fdfjon t>a*
mal$ mie noa) Ijcute feinc ©cltung. 9tecferct entftcfyt bod) gumcift au$ jugenb*
lidjeut Uebermutl), bcr bura) afle ©rjiefjungSfiinfte nia)t auSgetriebcn rocrben
fann, unb ba8 ift gut. 5>enn er ift einc £immei$gabe, bic bem SKenfdjen
tnit auf ben SebcnSroeg gegeben nrirb. „®iefen Uebermutf) ni$t ju untcr*
brtiden, fonbern mic einen nrilben ©icfcbad) einjubdmmen unb fcine uber*
ftromenbe ftraft unfdjablid) unb nujjbar ju madjen, ift bie oornefymfte 9luf*
gabc bcr ©rjielmng." (Dr. ©$fud)e.)
X. SlitS fcer Settle ($ud)ftabirfd)crje unb geberproben). ©df)on bcoor
ba$ tfinb in bic ©df)ule geljt, nrirb bud)ftabirt unb roerben ©prcdfjiibungen
jur SBeiuftigung gcfyalten, inbem an bic SBudfjftabengruppcn aflcrlei SReime
gefugt roerben. 9lud) nmrben fritter foldfje ABC*8teime mit SBtlbern ge*
braudfjt, urn bie Steityenfolgc fammtlidjcr SBua^ftaben einjuprdgen. 5Senn bic
^inber erft fa)reiben, mcrben ba$ crfte ober lejjtc 93latt bcS 2cfcbua)8 gem
mit gcreimten Snfa^riftcn fiber (SigentfjumSredjt bebcrft. ©crglcia^en gebcr*
proben ober Sintefyornpfjrafen ^abc ia) einige gegeben.
XI. ©djneUfprc^eu nub ©prarfif^erje. ©c^ncflfprcdjubungcn fm\>
aditerirenbe ©ajiformcin mit SBudtftabcniiberfydufung, bie o^ne ©tocfen unb
ofyne 3>crfprcd;cn rafa) ^ergefagt tnerben foden. 2)ura) i^re ocrrocgenc ©inn-
lofigfeit forbcrn fie bie fiaa^luft IjcrauS, p"^ a^^r juglcia) cin oortrcfflid^eS
UcbungSmittet fur bic ©praa^merfjeugc, namentlidj cine ©a)ulc fur Sungen-
fertigfett. 5Wana)e biefcr Sungenfpicte mit gc^duftem 5lnlaut ftnb alt, j. SB.
in cinem gaftnadjtSfpicl bed 15. 3aljrl)unbert8 fommt bcr ©afi oor: „5Benn
n)ir mcren, roo mir rooflten, 5Bcr meiS n?o roir roeren;" ober rr©cnn manner
9)?ann ttuifctc" k. (f. 9laa)mciS »r. 302). Untcr ben ©piclcn bci gifdjart
Digitized by VjOOQ IC
XXXI —
c. 25 fte^t: Reiner SRutter *Dtogb ma$t mir mdn 9Hufc mit meiner gutter
3Kq(. Stud) bie ©pra^crjc mit anfdjeinenb latdntfd&en SBortcit (f. «Rr. 1504)
finb alt; fc&on gifc&art in $ap. 17 ber @efd>m)tdfplttterung crmaf^nt folc&e:
Kuhrant zum viehe, vir lam en ten, kukle as, krah sand as ic.
XII. ftettentciwe into Stmbntyrebigicii. 3n btefe Slbtyeilung {)abc
idfo ailed eingcrdljt, barin ber SReim bte ©cbanfentrommel ift, tote §erber
fagt. £ie $ettcnrrime, rooju aud& bic fogenanntcn „&inberprebigten" jal)len,
finb etne ©prad&fpicleret, in rocldjer ed gilt, aud bem dorangctyenben 6ti$*
mort jebcdmal roieber cine 8teil)cnfolge (jerjuftellen. SKkil bic #inber gern
bad z\)\in unb fcrdben bee ©rroadjfenen nadmfymen, fpielen fk u. 51. aud)
Stater unb SKutterd, oeranftalten §od)$eiten unb $inbtaufen, ed beftdgt aucfc
etn tfnabe bic tfanjel in ©eftalt eined ©tufyld unb fangt an mit grower
SSiirbe $u prebigeu „§icr ftelj id) anf ber $an$el!" 5Bie finb bicfc, mcrf*
roiirbig in $orb unb 6ub uberdnftimmenben ^inberprebigten rooljl ent*
ftanben? 3d) meinc, bafj fit ntd)t blojj ber finblic&en 9tac§al)mung bed
*prebigerd auf ber ^anjcl ifyrcn Urfprung oerbanfen, fonbern fortgeerbte
Ucbcrreftc Don fdjerjljaften Stebe* unb JRdmubungen fmb, bic tm SKittctalter
an ben ©regoriudfeften in fyoljeren unb niebercn Sdjulen angefteUt tour*
ben, baljer aud) bic einjclnen lateinifdfjen SBrocfen ($. $. Quibus quabus)
ftcfc erflaren.
XIII. Sittfcergdieie ustb fromtne 9teime. 9tati) bem ffiufe unfered
#dlanbed: „2affet bic ^inbtein ju mir fommen!" (SWarf. 10, 14) ijt bad
iftnb fru^eitig jum 95 c ten anjuljalten. 3u bicfem SBefjufe roerben itjm
fromtne 6prud)ldn oorgefagt, bie mir oon unfern 93oreltern erlernt §aben.
Scbed 9Kuttert)cr3 roirb bad fd&on aud innercr Slnregung tljun, roirb mit
' iljrem „5Balte ©ott!" tyre £ieblinge nidjt blofj fcgnen, fonbern aud|) balb
bie $anbc§cn jum ©ebct ifjnen falten leaven. @o mar ed frommcr SBraud)
in dj)rifUid)cr $orjeit unb fo ift'd noci) je£t in jcbem #aufe, mo ©laube
nod) oor^anben. 2Bir rooflen nidjt (mit SRouffeau) marten, bid ba^ #inb
burd) sRaturanfdjauung fclbft $u ©ott unb jur Steligton gefu^rt merbe unb
nic^t erft im 14. unb 15. ficbendjaljre mit bem $inbe don religiofen 5Mngen
reben: aud) bie ftaatli^e ©^uleinric^tung gebtetet cin anbered. ^Borliegenbc
©ammlung, bic oorjugdmcife a5olfdt^umlic^cd berucffid^tigt unb mir geiftigc
SRatjrung fur bad gaffungdocrmogen ber ^tnber geben mid, bidet bamm
au^ dne 5ludma^l oon mdtocrbreitcten ^inbergebcten unb c^riftli^-
religiofen SReimen jum §audgebrauc^. 2>ic meiftcn ber Ijier mitget^eilten
^inbergebete merben oon ^rotcftantcn unb ^at^olitcn gemctnfam ge-
brau^t; einige Garten* unb §dligenrufc gc^oren naturlicj) ben #atf)olifcn
aUein.
XIV. Slnfingettcber (Sa^redfeftlteber). Mc Itinberlieber unb epnit^e,
bie auf dn beftimmtcd 3a^redfeft, fd ed «Bolfd* obcr ^irc^enfeft, S5ejug fjaben
unb bei ben 5luf* unb Umjugen oon ber Sugenb gefungen roerben, in ber
Sibric^t eine ©abc ju empfangen, nenne id> Slnfingclteber obcr Umjugd*
Digitized by VjOOQ IC
XXXII
licber. ®ie mcijtcn bacon finb Icibcr ju 93cttelreimen (§eifdjelicbcrn)
audgeartct, road jic urfpriinglia) ntc&t niarcn. ©ic licfern eincn SBeitrag jur
©efc&idjte bcr ©ittcn unb ©ebraudje, forbern freilid) jti ifjrem SBcrftanbnife
audj ihinbe bcr gcjtgebraudjc in bcr $orjeit, roedljalb erlauternbc
9lnmerfungen unb SBefdjrcibung bed 9luf$ugd mir notljig erfdjienen.
3n ben &nfingeliebern, bic id^ nad) ©ommer* unb SBinterfeftcn orbnete,
fyat fid) t>iel 9lltertf)umlid)ed tuft merfrourbigcr Ireuc crljalten, befonberd
9to$flangc berjenigen fyeibnifdjen geftgebraudje, barinncn ja unferc
cbriftltdjen rourjeln. 9ln ben Umjiigen, bic $ulcjjt bcr Sugcnb oerblieben,
fyaben fruljer aud& ©rroadrfene Styeil genommen. 2)ad (Sinfammeln uon
©aben ift oermutf)(i$ ein Uebcrrcft Don bein ©infammeln bcr Opfcrgaben;
bcr tyetbnifdjc ©cbraud) ocrlor fcinc SBebcutung burd& bat (S^riftentlmm, cr*
Ijiett ftc^ abcr roic Dicle anberc (Seremonicn uber cin Safjrtaufcnb bit jur
(Scgenroart.
3$ roill nur cinigc bcr roidjtigftcn Umjiige, bic bid in bic 9teujett in
©ebrau$ roaren, fyer&orfycbcn: 3u 9ttittcrfaften (ant ©onntag 2dtare) roar
ed in bcr Styetnpfalj unb ©djlcftcn ©itte, bafj bic $inber cine ©trotypuppc
jubelnb audtrugen unb cnblidjj in'd Gaffer roarfen; bat nanntc man ben
SSintcr audtreiben. Slnberrodrtd (j. SB. in granfen, Sfyuringcn, 9Kci^cn/
SBdfymen) trat an bie ©telle bed SBinterd ber Sob unb Ijiefc nun ben Sob
audtreiben, audj ©ommergeroinn. liefer uralte SBraud) gemafmt an
bie 3eit, roo ©ommcr unb ©inter aid aud bem ®efdjlcd)t bcr 9ttefen ftam*
nienbe $crfonen galtcn unb bed*2$interd &nbt unb bed ©ommerd ©injug
unb iljr gegenfeitiger #ampf bramatifc^ com 9>olfe bargcftcUt rourben. —
£te meift trummerfyaftcn ©rdfonigd* ober ©terubrefycrlieber finb ber
Icjjte JReft oon ben burdj'd ganjc Sftittelalter ublid)cn ©pielcn, in benen bic
Ijeilige ©cfc&idjte bur$ SSort unb ©cbarbc bramatifd) bargefteflt rourbc.
gur bic ©tcrnbreljer, foroie bie 9ttartind* unb 9Mfclad*Umjuge, $ne$t $up*
rcdjt 2C. fyat bic ©trajje langft fcinen SRaiuu mcl)r: fie rourben, nad)bem fie
allerbingd in SBettclei audg^rtet, polijcili$ ucrbotcn!
XV. 3tu^d^(rcitne. 5£cnn in eincm ©pick cin ©injelner ben ub*
rigen 5)fttfpiclenben gcgcniibergeftetlt rocrben foil unb man crfaljren roill,
rocr ben &nfang madjt, fo trctcn 3llle in cincn #rcid unb (£iner „jdl)lt
ab", inbem cr eincn beliebigcn tlbja^lceim ^crfagt unb babei tnit ben
ftingcrn beutenb auf jeben SKitfpieler einc bctonte ©ilbe rennet. 5luf roen
bic lejjte fdQt, bcr ift bran unb bad £piel fann nun fcinen 5lnfang
nc^men. 9j^an ocrfaljrt bci bicfem ^ludjd^len jurocilcn aud) fo, bafy fo
langc bur$ SSicber^olcn M SRcimcd fortgqal)lt roirb, bid nur noc^ cincr
im ^rcifc ubrig blcibt, unb bicfer mufc anfangen. — Vat s3lb$af)len ift cine
5lrt 5ludloofung unb rocrben Sludjaljlreimc nicmald gefungen, fonbern
blo^ gefpro^cn. — 9tac^ i()rcm Sn^alt finb bic ^luS^dtjIreimc bad ©inn*
lofefte unb Serfaljrenftc, wat ftd) bavawt crflart, ba^ gcrabc bicfc ©prud)e
bic erftcn finbUdjcn 5>crfuc^c im 9lcimcn nub ©rjfifjlen fmb. (Sd finb felbft*
gefcrtigte ^^inbcrballabcn", roeil fie meift cinen cpifdjen ^arafter
Digitized by VjOOQ IC
XXXIII
Robert. ®utd) bunfeln 9ludbtucf, atynltcfc bem #otudpofud bcr Saf^enfpielet,
unb roitted Slncinanbetteiljen Don ©efdjtc&ten foUcn bic Sutyotet oerblufft unb
in ©pannung ettyalten roetben. 3u bcac&ten tft bic gtofie ©enauigfeit,
init roel^ct bie tfinbet i^rc $ludjaf)lteime, bic bo$ meiftend fcincn 6tnn Ijaben,
cinlccnen unb toiebettyolen; baft beroeift bic gtofje 6ptadjfteube unb bad gutc
©eba^tnif bcr tftnbet. 9Kan$c bet Slbjafjltelme entyalten .mt>tl)if$c
Grinnerungen, baf flc fur gotfd&et bea^tendroettf) getyalten unb barrnn am&
Ijtet jatyteufc aufgenommen nmtben. Gin master 8teidjtl)um an 9lbjaf)l*
reimen ift tm SBolfc tjor^anben; fjab t<$ tyiet f<$on cine gtojje 3at)l betfclben
tnitgetyeilt, fo ftanb ntit roenigftend cine btetmal gtdfjete nod) ju ©cbotc.
9>ie(c mujiten abet untetbtucft roetben, rocU ftc im Sludbtucf gat ju oetrootten
unb toljen 3nl)altd roatcn, obct aW SBatianten, nut im SMatcft oetfefcteben,
mit ben batgebotenen ubetcinftimmten.
Ueber flinberfpicl (II. $u$).
„©piele, lieblidje Unfcfmlb! 9lod) tft Wrfabien urn bid),
Unb bic frcic Sftatur folgt nur bem froblidjen $rieb;
9loc^ erfc^afft fid) bic fippige tfraft erbidjtete ©djranten,
Unb bem toidigen 2Rutl) feljlt nod) bic *Pflid)t unb ber Broecf.
©piele! 93alb nrirb t>it Arbeit tommen, bic Ijagere, bie ernfte,
Unb bcr gebietenben *Pflid)t mangeln bic fiuft unb ber 9Xutlj."
3n biefen Gotten unfered gtofcen $i(§tcrd @d)iflct ift auf ben ©egen*
fajj jtoif^en ©piel unb Arbeit fyingeroiefen unb jugleid) Don beiben bic
ttcffenbfte ©tflatung ju finben. 6ptel tycijjt jebc ^dtigfeit nod& o^nc $f(i<b*
unb Sroecf — obct (na<$ tobtod) „jebc freie Stegung bet #taft urn tytct
etgenen Uebung tmflen". ftommt jut Sfyatigfeit bie gebietenbe *|$flid)t, fo iftd
5lrb ctt, roeldje SBetbienft unb 9tu£en jum 3roecf fjat. $a man abet olme
Sroecf ntdjjtd (alfo aud) bad ©pid ni$t) fid) benfen fann, fo tyat man ge=
fagt: €piel ift jebe SBefc&aftigung — jum Seitoettreib unb jut ©tfjeitetung.
3n biefem ©inne fptidjt man oon #inbet* unb ©cfeUfdjaftdfpieten, oon SRittet*,
#ampf* unb #ttegdfpie(en. — 3n engctet 55ebcutung ift ©pie I ein burcb
8tegeln beftimmted Untetfjattungdmtttel, meift mit 5lbfi$t auf ©eroinn. ®al)in
gefjoten fatten*, tfegel*, SBtctt*, ®amen*, SSutfel* unb ©liicffpiele.
©ptel tft fut bad $inb bad toa^te fiebendelement ift tytn Don gleic^et
SSi^tigfcit mie 5ltbcit ben enoad^fenen. Sebed ^inb roitb gem fpielen, benn
6piele ftnb ja j^unbgebungen bet im $inbe lebenbig fi$ tegenben ^taft
SebcndfuUe unb Sebendluft. (Sin ^inb, \>a^ nidjt fpielt, ift batum aid ftanf
obct ftottig ju bettac^ten. Sab Sinb fpiclt o^ne ©efjetfj, o^ne nac^ einem
3tt)erf obct ©eroinne ju ftagen, cd fpielt um M ©pielcd felbft roiflen. 6picl
tft i^m Scbatf jut Untetfyaitung unb S3eluftigung. Unb mic nnetmublicb
unb unetfc^dpflic^ ift ed in feinen epieten. „^a^ 6ptct" — fc^teibt 3. $aul
Sotjnte, X>cutfrf)c3 ftinberlieb. c
Digitized by VjOOQ IC
XXXIV
Winter — „fjat fur bal &inb ben grojitcn SBcrt^ ; ed trcibt cd roie cin ©c*
ft&dft, role eine Arbeit; fein ganged ®enfcn, giifylen unb $anbeln, ©cmuttj,
©eift unb $fjun nimmt boffelbe in 9lnfpruaV'
Uebet bie Ijofye Sebeutung bed ©pield fur ©rjiefyung ber 9tationen
tyaben fcit 5llterd bid jur ©cgenroart roeife Scanner tyre ©timmc erljoben,
Wlofopijen unb $olf Server Don $lato bid auf ^eftalojji, ©utd SWutyd
unb grobcl fjabcn bie Sugenbfptelc ju forbern gefudjt. fcaruber ift fdjon
fo t)iel gefdjriebcn roorben, bafj faum noa) etroad ju fagen ubrig bleibt. Sd
fei mir t)ier Dergonnt, nur furj 3ufammen$ufaffcn, road fur bie SBt^tigf eit
ber Sinberfpiele fpriajt.
1. $)ad ©piel forbert f5rperlid)e ©ntrotcfetung unb ©efunbljcit.
$)ad #inb fyat bad SSebfirfnif* (eine ©lieber $u beroegcn unb betyatigt
bamit feine gebendfraft. ©obalb ed felbft laufen gelernt fyat, foil man ifym
ju feinem SBo^tc did Saufen unb Sauffptele (SBerocgungdfpiele) geftatten. —
93ci jebem SSeroegungdfpicle roirb Dor aUem bie 9ttudfulatur in lebljafte
Sljdtigfeit gefejrt. S)iefc Sfjatigfeit ober ift fetnc einfcitige unb barum er*
mubenbe, roie bei mand&cn §anbroerfen, fonbern roirft auf ben ganjen $orper
fyarmonifd), bie SKudfeln roofyltljdtig anregenb unb fraftigenb. (Sine golge
ber geftetgerten SftuSfcltyatigfeit ift aber cine fraftigc SBelebung ber Sltfymung,
bie in freier fiuft befonberd gunftig roirft. $>amit im Sufammenljange ftetyt
cine SSerbefferung ber Slut bilbung, tfne 9lnregung M SBlutumlaufd, cine
(Srljoljung bed 6toffroedjfeld im ganjen tforper. 3ft aber ber ©toffocrbraudj
geftcigert, fo roirb aua) bie SReubilbung in alien ©eroeben angcregt unb 3u*
fu^rung neuer 9?afjrungdftoffe gcforbert, alfo ber 3lppetit gefteigcrt, unb bie
angeregten $erbauungdorgane fmb in ber Cage, fc&nellcr unb frdftiger
ju arbeiten aid bei aUgemciner forperlidjer Untydtigfeit. ©omit roirb burdj
©pielberoegung auf bie gcfammte (Srndfyrung ringeroirft unb $orp erf raft
gcforbert. $)\\Td) oielfadje unb gcregelte SBeroegung roerbcn bie ©lieber aber
nidjt blofc ftarf, fonbern aud) gelenf unb gcroanbt unb t*al $tnb flinf.
2Bcgen ber roidjtigen (Sinroirfung bed Saufed auf bie fiungen* unb gc*
fammte tforpertljdtigfeit |mb bieSBeroegungdfpiele bie grunblegenben unb
roidjtigftcn aHer fceibedubung. ©omit fyaben bie £auffpiele ber fru^eften
3ugenb einc Ijotyc, bur$ nid)td ju erfejjenbe SBebeutung. „®en tfinbern bie
©clcgen^eit ju ungebunbenem Saufen unb Summeln Derfiimmcrn, fycijjt ftd)
baljer fa)roer an ber ©efunbfjtft bed Ijeranroadjfcnben ©efd)lea)td oerfunbigen.
3Bad tjicr Derfdumt roirb, ift nie roieber ganglia) gut ju madjen. ^ie Sugcnb
mu& fia) nac^ §erjendluft audtuuimeln fonnen, follen roia^tige Organe nid)t
fa)roda)lia^ cntroicfelt unb roenig roiberftanbdfrdftig bleiben" — fa^rcibt Dr.
g. «. 6a^mibt in 23onn. (Ueber Sugenbfpiele 1892, ®. 17.)
©Icicfced Derlangt fa^on ^Jlato: n3^r roerbet unru^ig, roenn i^r fel)t,
baji ein tinb feine erftcn Saljre mit SRia^tdtyun ^inbringe. 5lbcr roie? 3ft
benn bat nia^td, roenn man ben ganjen 2ag fpringt, fpielt, lauft? 3n
Digitized by VjOOQ IC
XXXV
fcincm ganjen Sebcn tmrb ed nid)t fo tnel bcfc^aftigt fein." — ®ad roare
bie biatetifc^e SBirfung bcc Sugenbfpiele.
9Rur in einem gcfunbcn tforpec molmt cine gcfunbc ©eele (Mensa sana
in corpore sano) fagt f$on 3ut)enal, unb rourbe fetn Sludfprucfy cin ge*
flugclte^ SBort. 3ur ©efunbung bed Seibed unb bet @ee(e !5nnen abet Dor
aflem bie ©piele bcitragen.
2. $>ad 6piel fdjafft (Srfjolung unb §eiterfeit.
§er rSmifdje ^Ijilofopl) 6encca fc&reibt in feinem 93u$e don ber ©emitted*
ru^e (#ap. 25): „$lnljaitenbe Arbeit nricb ©d&roadmng unb 2lbftumpfung
beft ©eifted. ©icb ifjm (Srfyolung, fie tuirb ©djarfung fur Urn fein unb
©tarfung." ^ier)n(id^ed forbert er an onberem Orte: w®cm ©eiftc gebuljrt
9ta#fid)t unb ofterc 5Rufje jur sprung unb 6tarfung; ftreif im greien umljcr,
bafr er unter offenem §immel burd) frcicft Sltymen fie ftarte unb erljebe."
Qal pafjt fur oUe Setten unb SBdlfer, aud) fur unfere JHnbererjielmng. „9Radj
getljaner Arbeit ijt gut ruljen" — ober jur ©rfyolung ein 8pieldjen ju
madden , bad jtuar aud& iBerocgung erf otbert / aber nidjt anftrengt, roeil ed
anbere #rafte aid bie ber Arbeit in 9lnfprud) nimmt. SDic bur$ bie Arbeit
crmubeten tfrafte fonnen fid) in ber @piclgett burd) 9lbroe#dlung erljolen,
neu belebcn unb ju neuer Arbeit ftarfen. SBefonberd ijt nad) anftrengenber
geifriger Arbeit ein SBeroegungdfpiel im greien fur fieib unb ©celc eine ©r*
frifdjmng. ©oldje (ebenbige ©pieltyattgfeit (a^t ben $rucf ber Arbeit unb bie
Sorgen beS SBerufd auf ctnige 3eit oergeffen unb erfrifdjt ©eift unb ©emutf).
„6o bringt t*a$ 6piel eine rjeiterc, freie ©timmung bed cinjelnen unb
in ber ©emeinfdjaft eine freunblidje ©efeUigfeit fjertoor. ©d fann in biefer
©ejieljung gerabeju erlofenb nrirfen, inbem ed ©eift unb ©emutl) Don bem
®ru(fe, ben anberc 5Scrrjdltniffc audtiben, befreit. (Sd fann b ef fern b mirfen,
benn ein froljed fyeitcred ©emutl) mad)t jum ©uten geneigt. £er 3Baf)lfprudj
ber 2umer „grifd), fromm, froljlm;, fret!" gilt aud) fur bie ©irfung ber
93ett>egungdfpiete" (Dr. Slngerftetn).
3Bir SWenfdjen finb fiberfyaupt did ju ernft geroorben unb mit jebcm
3a^r^unberte tnefjr. ©inb roir benn nid)t aud) jur §eiter!eit gcboren? O,
bie ^Ijilofopfjen bid auf ©c&openljauer, bie bad ©egentljeil annetjmen! „2ief
bo$ unfer §err ©ott ben SSogcln eincn edjnabel road&fcn, ntdjt b(o^ jum
^ornerpicfen, fonbern aucfc jum @ingen."
rr§eiterfeit ift ber ©onnenfc&cin, unter bem titled gebctyt ©iftfe(d)e
audgenommen" (3. $. flutter, ^euana).
®tx angeborenc jugenbli^e grofyfinn foil ber Sugenb menigftend fo
meit ed ge^t er^alten unb nid&t geftort roerben. 3ft bed $inbed ^dudlic^ed
^eben Dielfad^ redjt ernft unb bcflagendnjert^, fo fe£t ed fto) in feinem gro^
mut^ baniber ^inaud unb almt oft in feinem ©piel ben dmft ber Sage,
menn ed (j. 8. beim S5egrdbni| ber ©ftcrn) ni^td a^nenb fortfpielt. 9lu#
Digitized by VjOOQ IC
XXXVI
bet ©dj)ulunterri$t uerlangt (Srnft. ©oil eft abet biefen beroatyren, fo mufc
aud[) bafur geforgt roerben, baji tym ber jugenblidje groljfmn nu$t ccfticft
tuerbe, bafc tym ni^t mangele „bie fiuft unb bcr Wlutt)" (na<$ ©$illerft SRotto).
Sine wofyltyuenbe Slbroecfyfttong jroffdjen Stitfl unb $eiterfeit ucrmittelt abcr
bag ©piel. — ©in $inb, baft nic^t fpieten barf, roirb mutrif^ unb ftnfter.
„3u ftrenge 3u$t unb tmmerroafyrenbe ©rmatmung tfyunft n>af)rlic& nid^t, fie
lofdjen ben geiftigen gunfen fur immer unb tobten bie gernfreubigfett."
3. £)aft ©ptel erjiefjt ju ben Sugenben ber ©efclligfett.
$>cr SWenfd) lebt nic^t fur fid) aUein auf ber SScCt, fonbern aud) fur
anbere; barum foil er fur bie menf$lid)e ©efeflfd&aft erjogen roerben. ©aft
fann aber nic&t anberft gef$cl)en, alft burcfc ©rjie^en in ber ©efetlfdjaft: bur$
Skrfeljr mit feineftgleic&en im gemeinf$aftlt(£en Unterric^t unb ge*
meinfamen ©pi cl.
®urd) beibeft tuirb bie fcljatfraft bed &tnbeft angefpornt unb geftartt.
giir biefen $wtd genugt eft ni$t, bafj SBerljaltungftregeln unb Stforaloerftd&eu
in ber ©$ule tl)m eingepragt roerben, t>tel roirffamer ift baft ©pi el. §ier
tyat jeber ©elcgenfjeit, feine forperlid)c unb gel|rige tfraft an bcr felner ©piel*
genoffen ju me(fen. $>aft nrirb u)n oor ©etbftuberfd)a£ung unb dor ©ering-
fdjajjung feiner ©egner beroaljren, benn er fpurt, baj* anbere audj etroaft
leiften. $leufjerungen ber ©elbftfudjt unb $errfd&fud()t roerben burdj ftrcnge
©piclgefejje balb juruefgemiefen. S)aft #inb lernt burd&ft ©piel feine Camera*
ben adjjten unb lieben, lernt Unterorbnung unb SBertragfamfeit, sRadjjgiebig*
feit unb greunblicfcfeit, ©ered&tigfeit, ©albeit, Slufric&tigteit, »tut>c unb *8e*
fonnenljcit (bamit eft feine ©enoffen nidjt cerle^e), eft lernt Ijier iiberljaupt
jene ©intrant unb jenen ©etneinfinn auftuben, roie ifyn baft fpatere
fieben im ©rojjen oon ifym forbcrt : S)urd) gefefligeft ©piel lebt fid) bie Sugenb
freinriUig unter 2uft unb greube in eine glei^frrebenbc ©pielgemeinfdjaft unb
juglcicfc faft unberoujjt in bie gefelligen fcugenben fyinein.
4. $)aft ©piel erjieljt jum ©e^orfam unb jur Slctytung uor bem
©efefc.
$oren roir, waft spiato ju Sltfyen uor 2300 Satyrcn bariiber fagt:
„3$otn britten bift jum fedjjfteu Saljre crlaube man ben $inbern ©pielc,
rocldje fur biefeft Sitter natiirlid) unb oon i^nen felbft rooljl erfunben
roerben; oermeibe aber aUe 95crl)atfc^clung mie befc^impfenbe ©trafen. £ic
©ptele bringen ben 9^ort^eil, bajj man barauft bie ^cigungen ber $inber
erforfa^en unb i^nen fur ifyrcn ficbcnftlauf eine beftimmte Stid&tung geben
fann. 5luft ben ©pielen, bie alft unf^ulbigc (Sr^olungftmittel bcr
tftnber angeboren ftnb, foil bcr Scorer bie 5lnlagen ber ©djjuler unb i^re
^cigung }u irgcnb cincm 5Bcrufe erfennen, fie gclprig entmicfcln unb i^ncn
Digitized by VjOOQ IC
XXXVII
bte ftidjtung geben, bie bcm 6 ta ate $um 9tujjen gereic^t. — $ie ©ptelc
muffen gef e^lid^ fein, roetl fonft eft unmoglicfc ift, baf* gefejjltdje unb ctnfte
banner aud ben Sinbern toerben. 5Benn abet bie tfnaben f$on beim ©m'cl
auf geljorige 5lrt angefangen unb burd& *Wuftf cine getotffe 2Bol)[gefe£t*
tyett aufgenommen l)aben, fo rotrb biefeibc burdjd ficben fie begleitcn
unb, mit tyren Satyten immer mefjr toad&fenb, ber Unotbnung fteuern." —
©ad $foto t>om §ptel tyiet fotbert, bad entlmtten unb teiften au# nod) fjeute
bie und uberlieferten iftnberfpiele: in Ujnen Ijerrfcfcen ©efe| unb SRegeln,
fefte 93egriffc, <&l)te unb ©djanbe, 8te$t unb Unrest, ganj mie in ber Sclt
bet (Srroadjfenen. ©oflten nrit bad oetgeffen fmben, nacfcbem roir bie tftnber*
fdjufje langft audgejogen, bann beobad&te man nut bie fpieienbe tfinberroelt.
SDic $lnberfdjat, bie fi# feibft iibetlaffen tfjte ©piele audfuljrt, toirb
balb untet ft$ ©efejje ctnfityten, bie fte unoerbrudjlid} fatten unb fikr bie
^inbctroclt eben fo tyofje SSebeutung fyat uric ein ©taatdgefejj fur (Btroadjfene.
$a roctben tfgenroiQige, flStrige $inber aid ©ptetocrbetbet balb entfernt,
$anf« unb taup^tige 2hirf#en roerben fottgejagt obet gendtyigt, Don iljrer
Unart ju laffen. gut ben 3c&n)ac&en, bem Unredjt gefdjteljt, nimmt genrif*
bie 9ttef)rjaf)i Cartel unb ftraft ben ange^enben Snrannen nad) ©ebu^r; bet
fur fein Unrest befltafte SBurfc^c abet, roeti et fein Untec&t etnfietyt, erttagt
ganj tu^ig ben flcinen ©dmterj fut ertyaltene $uffe obet ^tiigel oon ©eined*
gleidjen unb legt feine glegeiei ab.
£>te SBeroegungdfpiele, eine 5ltt Surnubungen, btlben ben liebetgang jum
grdfceren SBoltMebcn. „3n ilmen iebt" — wie 3afm (beutfd&e Surnfunft 1816
6. 169) bemetft — „ein gefefliger, fteubiget, lebendfrifc^er ©ettfampf. §iet
paart fid) Arbeit mit fiufl unb (Srnft mit 3ube(. ®a (etnt bie Sugcnb uon
flein auf, gieic&ed Stecbt unb ©efejj mit anbetn fatten. $>a tjat fie iBraud),
©ttte, 3iem unb @d)icf in (ebenbiget 3lnfdj)auung oot 9lugen."
2Ran l)at ben ©pietplafc juroeiien bie „9tepublif bet ftleinen" ge*
nannt; bet 9tomc pajit. „®enn fyier fyat jebet feine Sted&te, et fennt fie
unb roeij* fie ju roajjten. Sebet fennt abet audj) feine $f listen, ©e^e
bem, bet bie ©pieltegel oerle^t! 5)ie ganje ©d^at ber 9Kitfpieler ^at er
gegen ftdj unb mit unerbittlic&er ©trenge wirb ba§ ®efe^ gefmnbfjabt. 3ubem
finb bie ^fiic^ten meift freiwiQig iibernommen, urn fo meljr mirb jeber [\t
ju etfuflen ft$ bemii^en" (5lmbtoS). Unb biefet ©c^otfam, \>tn f\ti) jebet
felbft aufetiegt, witb geroi& ni^t ofme ©influ^ auf bie ©c^uie unb fpatet
auf \>a$ butgetlid^e fieben im 6taate blciben.
5. $a& 6piel fotbett fteie ©ntroicfclung bet ©eifteftftafte unb
bed (S^ataftetS.
®ie ©c^ule oetmittelt bem jungen Sftenfcfcen eine ©umme bed SBiffenfi,
ol)ne bad nun einmal untet Ijcuttgen ©uitutuet^attniffen cd nit^t mc^t jum
^ludfommen ift. ^Damit ift abet jut 93ilbung unb ©rjie^ung ni$t Allied
gct^an. ©o bieibt bei ben aufcjcburbctcn ^enntniffen bie Stdrfung bed
Digitized by VjOOQ IC
XXXVIII —
3BUlen8 unb Me Slu&bUbung 3um (SI) a rafter b. i. bcr unterfa^eibenben,
oortyerrfdjenben unb betyarrlidjen ®enf* unb |>anblungaroeife? $>a& 6piel
erft giebt ©elegentyeit jur freien SBetljdtigung bed ©ill en 8 in gefdjulten,
fdmeflen unb fraftooflen SBeroegungen. $luf (Styaraftcrbilbung ttrirb in
\>tn <3d)ulen ju roenig ^ingcarbcttct, ja burd) gemetnfamen Unterridjt unb
ftreng unifomtirenben Unterridjt fogar oft bie (Sigenart jebe* 9flenfdjen ocr*
nidjtet. $ier orrmag ba$ 8ptcl au&gleic$cnb ju ttrirfen. — SBeil bad #tnb
abcr in ber @d)ule nt$t ©elegenljeit ju fptelcn t)at, fo foQte roenigftenfi ju
§aufe jebem #inbc tdgli$ cine freie 3eit jum @piel unb jur SBerroenbung
nadj cigenem ©utbunfen gelaffen tnerben. 2Benn e$ rodfjrenb biefer ©pielftunbc
a\\$ feine SBudjertoeiSljeit lernt ober in ber 5Birtl)fd)aft fytlft, fo ift tym ba&
©picl bo$ mefjr niijje, benn c§ mad)t gefunber unb frdftiger, praftifdjer unb
anftelligcr, unb bal freie Skrfugen fiber eincn flcinen Settttjeil roirb ilm
felbftdnbigcr madjen unb ben 2Beg $u feinem gortfommen batmen. „3m Snnern
be* $inbe$," fo fdjreibt 3of. 9lmbro& in feinem ©piclbudje, ffliegt fo manage
tfraft oerborgen unb feine menfdjlidjc $unft ttrirb biefen Sd&a£ au& bem bunfeln
J8ergfd)ad)te ju fyeben im 8tanbe fein. ®a$u bebarf e8 bed gottlia)en 6trat)lc&
oon oben, bed rodrmenben ©onncnblicfd ber greifjeit. ©raujjen in ©ottes
frcier $atur, bcim frdljlidjen finblidjen ©ptctc, wo ©eift unb $orpcr fid) un-
gcljinbert regeu biirfen, ba faun biefer €$a$ ju $age geforbert tucrben. $luf
einmal liegt er oor unfern Slugen offen unb blojj ba unb roir ftaunen, nidjt
nriffenb, roofer er fo plojjlid) gefommen. ®urd) biefc grctyeit, rocldje neben
bem unerbittlidj ju forbernben ©eljorfam bem $inbe gcrodfyrt roirb, ttrirb feincr
inbitribueflen SBefdjaffentyeit jur ©ntfattung 9taum gelaffen unb babura) bcr
©runb gelegt jur funftigen Selbftdnbtgfeit, jum (Sljaraftcr."
SSenn burd) bie anregenbe ^dtigfeit ber *Bcroegung8fpielc ba8 forper*
ltd>c Scben ttcrbeffert ttrirb, fo mujj auf biefem gefunben *Boben cin gefunbeS
sRcroenfbftem, cin normalcy 9teroenleben unb cin frifd)e8 frot)ltd)c8 ©cmiity
erwaa^fen. 9flit biefem ©rfolge ift abcr bie SSorbebingung fur ein regefc
©eifteSleben, cin frudjtbarcr SBoben fur geiftigc 6aat gcgeben. Urn bicfc
naturlia)e SBirfung ber regcltndfng betriebenen $Beroegung§fpielc ma^une^men,
braud)t man blo§ in einc fola)c 6pielgemeinfa)aft ju bliden unb man roirb
ubcrrafa)enbc (Srfolge auf bie ©pielcr naa^ i^rer oerfa^iebenen Snbioibualitdt
bcobaa)ten: 35crtueic^li^te rocrben bura) bie gemcinfame 5lnregung mit fort*
gcriffen unb ^arten fta^ ab) gurdjtfame ocrliercn il)rc 6a)cu unb tuerben all*
mdljlia^ unterne^menb, gaule rocrben regfam unb finben @efa)macf an bcr
5lnftrcngung; Ungcfd)ia*te Icrnen ifyrc SBcmegungcn be^crrfc^en unb geminnen
§altung unb 5lnmutt). [3c^ folge fyier bzn SSortcn bed ocrftorbenen Berliner
JurnmartS Dr. 5lngerftcin.] gajfen nrir aUe§ bi^er ©cfagtc jufammen,
fo toerben mir loo^l ^ugeftc^cn: bad ©piel ift ein njal)rcS Unioerfal-
Grjic^ungdmittel unb einc @a)ule fiir§ fieben. 3m 6piel fanb fid)
©clcgenl)cit ^ur 6tdrfung unb ©ntroidclung ber ©liebcr, jur Uebung bcr
Sinne, jur ©ilbung Oon flarcn 5lnfd)auungen unb ^Bcgriffcn, ^ur (Sntfaltung
oon ®emanbtl)cit unb Sift, ©eifteSgcgcnnuirt unb tylutl), freubige i'tebe jur
Digitized by VjOOQ IC
XXXIX
9Kenf$l)eit, ©emeingefuljl unb ©eredjtigfettSfmn. $luf bem ©piel* unb £urn*
plajje crwirbt fid) bic Sugenb bic ©igcnfd^aftcn ^ bic c§ fpdter im ficbcn fo
notyroenbig braua)t: 9Wutl) unb 9lu8bauer unb $el)enbigteit im 3Bettfampf.
#ier ertt>da)ft au& freubiger SBeroegung bic SBiberftanb&fafyigfett gegen 2Beia>
(idjteit, 9tobo(Udt, Srubfinn unb frul>e3 Slltcr.
©piel unb fcurnen ftnb burd) tyre SBeroegung unb ©rfyeiterung cin un*
truglia)e$ ©d)u|mlttel gcgcn manege $rantl)eiten, ftnb cin unoerfiegenber
Sungbrunnen. ®urdj tyre trdftigenbe 3Birfung muf* im ©taate bte91rbeit$*
fdfyigfeit unb SBefjrtyaftigfeit geftcigert roerben unb cin immct frifdjereS ©e*
mutyS* unb ©etftefcleben in bcr Nation fid) gcltcnb madjen. ©etmfi ©runb
genug, bad Spiel, auri) bad $inberfpie(, fyodjjufjalten unb uberaU nad) ftrdften
e§ forbern ju tyelfen.
Ucber bad 2>erljdltnif} bcS ©pieU $ur©d)ulc blcibt noa) Did gu
rounfd)en unb $u tyoffen. $>ie ©djute Ijat bidder leiber ju roenig auf ba$
©piel geadjtet unb felbft alte tfinbcrfefte, bic mit Sinberfpielen oerbunben
tuaren, t>ernaa)ldffigt. 3n bcr §aft bc& fiernenS unb be$ ©inpfropfenfc Don
SBiffenfcfroff ift 2el)rern unb ©djulcrn bic §citerteit be8 ©pielS unb bic 2uft baju
abfjanben gefommen. Unb boa; ift bal ©piel mit bcr ©rjteljung innig oerroacfyfen
unb Don pdbagogtfdjer 9Btd)tigfeit, ba e§ auf ^orperfyaltuug unb grifdje,
SebemMuft unb ©eelenljetterfctt, auf Slnftanb unb gutc ©ittc, griebfertigfeit unb
©rbnungSftnn rootyltydtig rotrft, niic roir oben erfafyren Ijaben. greilidj fragt
ftdjS aunddjft: #at bic 2>olf$fa)ule bic spflid)t, bic tyr anDertrauten ^inber
neben bcm Untcrridjt in SBiffenSfddjern aud) mit ©piel $u befdjaftigen ? 3a)
antroorte mit „$ein!" Sic 93olf8fdjule (jumal auf bcm £anbe) nrirb e&
barum faum roagen burfen, in bcr fhr ben Unterndjt angcfejjten Sett aua)
bcm ©plele cine auSgebcfjntere 2terfidfid)tigung }u fdjenfen. 2kftenfaU8 fann
folates gefdjeljen in bcr greiDiertelftunbe, bci gemeinfdjaftlia)en >}lu8*
flugen unb ©d)ulfcften. §icr abcr Dergonnc man ja bcm ©piel fcin DofleS
9ted)t unb ftore aua) bic fyarmlofen $inbcrfpielc nidjt aujierfyalb bcr
©djuljeit, fonbern forbere bicfelbcn. — $lud) fann in ben ©djulen nod)
metjr aid jcityer ju ©unften bcS ©picld gcfdjeljen: ®ant ber beffcren ©a^ul*
gefc^gebung ift in bcr ^cu^eit ber £urnunterrtd)t obligater Untcrri^tt*
(jcgenftanb geroorben. 3Jon ben Surnftunben fonntc manage r)a(bc ©tunbe
auf Sugcnbfpicl (befonbcrS auf 9leigcn fur 5Kdba)en) berroenbet rocrben, nja§
wo^l jum iljeil fa^on gcfa;icl)t.
Sor aUcm aber ift rounfd)en8roertt), ba^ in bcr 5^dr)c bcr ©a^ulc ein
frcier ©piclplaj jur 3>erfiigung ftcl)c. $aut man boa) palafta^nlia)c
©a)utyaufer in ©tdbtcn unb oerroenbet l)o^e ©ummen an bic ^inber, fo marc
ein ©pietplajj aua) roo^l ju ^aben.
5lfled ^at fcine 3eit, aua) ©piel unb lUrncn. Untcrrtd)t barf nic
jum ©piel mcrben, unb nienn cS bem Semen gilt, fo fdjroeigt bad ©piel.
Digitized by VjOOQ IC
XL
2lbet cine &broe<$dlung jroifc^cn betben mufi ftattfinben ; bann roitb bem
$inbe bic tym cigene, natutlidje #eitctfeit nt$t genommen unb Setnfteubig*
fcit gefotbett. ©bet fofltc etroa bad Heine SBolfdjen, bod man fo feelenooll
unb fjatmlod aUt Oftern ju ben @d)ultt)uten fjineinftecfen fteljt, ba brinnen
mit eincmmal feine poetifdje ^inbfjeit befdjUefkn? ©oil ilma ba, mo ed je£t
mit bidtyct u)m frcmben ftingen gcplagt roitb, auf einmal feine SRatut*
lidjteit entriffen roetben? 9ttit nidjten. 3Ran laffe bem ©djultfnbe feine ft5l)lu$en
©piele — aid (Stfjolung unb ©egenmittel gegen bad Suoielletnen.
$>ie @d)ule foil ben Uebetgang oetmitteln oom lieblidjen ©pie I,
betfen fanftet 3aubet bad $inb roac&enb unb ttaumenb umfliefrt, jut etnften
Arbeit nl<$t nut bet ©djule, fonbetn aud) bed £ebend: jum Stamps urn
bad in bem ©#of*e bet 3ufunft tuljenbe £ood ! Unb fut bicfen Sroecf blent
bad ©ptel nod) roafjtenb bet ©dmljaljte.
$on ben alten ©deepen unb foment tyaben roit gat manned, road
fut unfete (Sultutoetfjaltniffe btaucfcbat Ift, Ijetubet genommen unb fonnen
nod) gat manned letnen. $>ad ©tjmnafium mat bei ben ©tiedjen ein
©atten unb eine Slnftalt, roo Sunglinge unb 9Wannet nacft (gymnos = yojavo;)
untet Seitung bet oom ©taat bcftcllten ©tymnaften i^ten #6tpet audbilbeten
unb ftafttgten, jugleicfc routbe ed bet ©ammelplajj bed gefammten getftigen
fiebend. ®te gtymnaftlfd&e ffiunft mat eine bteifac^e: a) bie ftiegetifdje
auf $ngriff unb SBettyeibigung betec&net, m^ je$t in ©utopa bie fyodjge*
ftiegenen militarifdjen (Sjetcitien befotgen, b) bie Matetifdje, auf ©tatfuug bet
Sotpetftaft unb ©efunbfjcit getidjtet, mi» je£t but$ bie audgebteitete $utn*
funft gefdjiefjt, c) bie atljlettfdje, roelc&e bie Siudbilbung oon Slt^leten be-
jroectte, fut und ubetfluffig. — Set ben 9t5metn roat ©<$ule unb ©picl
gleid&bebeutenb , fut beibed gait bet Sludbtucf ludus; bet Subimagiftet roat
bet ©piel* unb augletd) ©$ulmeiftct.
SBon bet tomifefcen 3ugenb fagt ©eneca: „©ie roat ftetd auf ben SBeinen,
man lefjtte fie ntcfctd, road fie jifcenb fyatte letnen muffen. $atte fie abet roeniget
SBettlj, roenn fie ind 9Wannedaltet ttat? ©tfdjtecft alfo nidjt oot bicfet
fogenannten sWufjigfett." — SDicfc tomifc&c llntcttidjtdroeife pafct nid&t mei)t
fut unfete (Sultutoetfjaltniffe, roit beburfen unbebingt bet ©djulen, roo
kinbet unb Sunglinge ftyenb untettic&tet roetben. 9tun ift abet in unfetem
fyod&gebtlbeten Seitaltet ©eutfdjtanb ni$t oon bem SBotroutfe ftei ju fptec&en,
baf gu oiel gelefytt unb ju roenig gefpielt roitb.
SBit roollen bamit feinedroegd bem beutfdjen fieljtetftanbe ju na^e tteten,
bet oon bem Seitgeifte, oon bem SJolfdtufe na$ me^t S3ilbung gefc^oben
roitb. 9Bit ac^ten fein SSitfen unb feinen mu^eooflen Setuf fe^t ^o^ unb
jebet ©eutfdje batf ftolj auf ilm fein, benn roit roiffen: road ®eutf(^lanb
je|t ift, gtofi unb angefe^en, ift ed ntd)t aUein butc§ 8lut unb etfen, fon*
bem and) butc^ feine Smtefligcnj, butd^ feine guten 6<$ulen gerootben.
5Wan$e £e^tet finb bem ©piele, namcntlic^ bem bet gtobelfc&en ^in-
betg atten, etroad gtam, roeil ed \>a^ Sinb fpieletifc^ unb ttaumetifdj mac^e,
roa^tenb bet fiefjtftunben jetfttcue unb bie $lufmet!famfeit auf etnfte ^inge
Digitized by VjOOQ IC
XLI
ftorc. 9tun ba8 ftnb bo$ mo^l nur fcltcnc Sludnaljmen, unb bei redjtcm
9Wa^Q[tcn fdUt bicfer SSorrourf Don felbft roeg*).
$>ie 3 at) I bet gefannten tfinberfptele ift feljr grofj unb roirb nod)
grower, roenn man bic cud bee $or$ctt und nur bem SRantcn nadj fiber*
lieferten f)ingunitnmt. Sebod) ift bci ber Unroanbelbarfett ber $inbcdnatur
unb ber 3dli)igfeit bed Golfed tin gcftyalten an otter Uebung rootyl anju*
nefymen: baf* Me meiften ber cinft gefannten noa) in ben tyeutigen ftinber*
fpielen fortlcben. (Sine . boflftdnbige Stufjdfylung roirb baburd) crfd^mcrt,
bafi ein unb baffelbe ©piel in berfc&iebenen fianbfdjaftcn oerfdjicbenc
91 a men fu^rt unb fiber einige SBcncnnungen. in ben 6pietoerjcid)niffen bed
15. unb 16. Saljrl). nod) Srocifel beftcljen.
34) tcug jufammen, road id) uon SBolfdfinbeen in $)eutfd)lanb ge*
*) $ie grdbclfdjen ftinbergarten finb nad) iljrer erjiel)lid)cn $ebeutuug
uberfdjafct roorben, rodljrenb bic ©timmen aud ber iiefjrerroelt, bie id) baruber bortc,
faft ode obfoflig roarcn. SKeined ©rad)tend liegt bie SBo^r^eit in ber SRitte: l>ic
JHnbergarten finb nur cin 9totf)bebelf fur ©tdbte, forbem obcr nod) feine €d)ul«
bilbung, fonbern roollen nur burd) Spiel auf bie (fcntroicfeluna, ber JUnber to or ber
©djuljeit einroirfen unb gleidjfnm bie garni lie auf einige Sagedftunben erfefcen. 95>o
filtern nid)t felbft iljrc flleinen bejdjaftigen unb benufftdjtigen fonnen, fdjicfen fte bicfelbcn
in bie tfinbergdrten ober (uric man fagt) in bie ftleinfinberfdjule. S)ort ftnb fie gut auf*
beroal)rt unb roerben jugleid) burn) aUerfjanb ©picle jroecfmdjjig befctydftigt. Unb t*at ift
jcbenfalld beffer, all Unbeauffidjtigtbleiben ju #aufe, roo jumeift ber ©arten jur freicn
vBeroegung feljlt. 2)ajj in biefen 9lnftalten fdjdblid) auf bic SHnbcdnatureingerotrft roerben
fonnte, burdj ju toiel ©piel nur flatterljafte, pfjantaftifdje, an crnfte ©djularbeitcn
ntdjt Oeranrooflenbe .fiinber baraud Ijertoorgeljen foOten, fann id) nidjt glaubcn, roenn
id) rcdjt rooljl roeijj, bajj ju toiel ©piel unb ©pielfadjen ben ftintern nad;n)etlig ift.
©ie toiel ©uted bidljer fdjon bie tfinbergdrten geroirft Ijaben fur £altung unb S?e*
roegung be* florpcrd, (fcrfrifdjung unb Srfjeiterung bed ©emfitljd, |>eranbilben oon
Orbnunglpnn unb 3Sertraglia)fcit — ba* fann freilirt) feine ©tatiftif feftfteflen. 5lber
nur eine ^albe €tunbe ba* frol)lia^e Seben unb $reibcn ber ^leiueu unb tyx SBol;l»
toer^alten beobadjten, unb roir finb uberjeugt, ba$ r)ier boa) nur eine gutc ttudfaat
gefdjie^t unb ber ©ante auf fructytbaren SBoben faOt. — griebria) grobel (geb.
1782, +1852), ber@runber einer (Srjie^ungfanftall feit 1817 in ^eil^au bei fflubol-
ftabt, tyat jebenfaW ba$ grofje 55erbicnft, bad ©pie I in bie JUeinfinberfduile cin«
gefuljrt unb fur erjieljlidje 3tt>ecfe met^obifa) be ^ an be It ju Ijnbcn. 9Jur
manage feiner $er}e ju ben ©pielen Ijalten cine ^ritif nid)t au«, roeil fie oft ju bant,
juroeilen unfinblio) unb burd) 5lbftraftion untoerftdnblia) unb ba, roo fte aid Um«
bilbung toon 95olf*tcjten erfajeincn, gerabeju uberpfftg fmt*. Sd ift unnaturlid),
alle*, road bat ^inb audfu^rt, beftngen ju laffen. ©efft^lc, roeldje bie tfinber nid)t
^aben (a. ©. greube fiber bie ©djule ober ba* ©lucf ber Unfajulb), foil man nidjt
audfpredpen laffen; baburd) toerfu^rt man jur §eua)elei. Hud) bie im ^inbergarten
untoermeiblia^e fcante gc^ort nidjt in* 5linbcrlieb. <Rad)roetfe bed poetifa)en Unftnnd
unb pabagogifdjen Unfugd bei grobel unb nod) mel)r bei feinen 9lad)al)mern bringen
bie edjriften toon Dr. ©ofce (<Dic ©olfdpoefte unb ba* Stinb), 3of. ©ruber (5>ic
^abagogif ber tfinbergarten), Dr. % ^artmann ($)ic toolfet^umliajeu ^inberlieber).
Wautned ^alber fann id) bergletctyen 9Jer«a)en nia)t abbrucfen. jlonntcn bie oerfcljltcn
8leime entfernt ober bura) beffere erfefet roerben, fo rodre folded fur grobeld 9Ketl;obc
fe^r toort^eil^aft. — SBerbicnftlid) ift aua) bad ^eranbilben toon tfinbergartne*
rinncn, bie aid gebilbete Buffetyerinnen unb ©picllciterinnen in gamilicn toiel go
fua)t roerben unb im ©anjen erfolgreid) roirfen.
Digitized by VjOOQ IC
XLTI
fpiclt fanb. $ur juraeilcn tyabe id) au8ldnbtf<$c (bofldnbifdje, englifdjc,
fc^tncbifd^c, bdnifdjc) ^inbcrfpicle $um 95crgCcic^ jjcrangcjogcn.
$>ie (Sintljeilung bcr $inbcrfpicle ift cine t»crf djicbenc , faft in jcbcm
©piclbudje einc anbetc. £ie gerooljnlidjc unb beftc ©intljcilung bleibt bic im
Spiele bet S3 era eg ung unb bic bcr Sfcufye. 3u ben SkrocgungSfptelen ja^len:
bic 9tingclreif)cn, bic 2auf*, 6pring*, §iipf* unb §inffptele, bic 8tofl«, 95krf*
unb @d)lagfpielc. 3u ben Sftutyefpiclen, bic befonberd ben ©eift in 2lnfprudj
nelmtcn, aber ofjnc *Beracgung bed $5rper§ nidjt. benfbar finb, jdfjlen bic
oiclen 6ud)* unb 8tatljefpicle. ®a$u fommen nod) © cf c t If djaftS* obcr
^fdnbcrfpiele. @o fyabe id) bic Sptele im ©anjen geotbnet unb i^nen
oorangefdjicft ff$lcinftnberfpielc" (ofmc fcftc ©piclrcgel) fo rate aUerfyanb
Untcr^altung ber $inber in ben uerfdjiebenen Sa^rcdjeiten. ^dbagogen
unb burner fjaben raoljl $u unterfdjeiben #nabcn* unb 5ttdbd)enfpiele
unb bcibc ©cfd)led)ter raomoglid) nad) beiu SebenSjafyrc getrennt fpielen ju
lajfen. 3Bicberum raerben fie nati) bem ©rabc bcr ©djraicrigfeiten bic ©pielc
metfyobifd) orbnen in foldje fiir flemere unb foldje fur gro&crc $inber.
$ad) aUgemeincr ©rfafyrung jlnb bie @piclc bcr Sttabdjcn reiser
unb finnigcr al$ bie ber # nab en. Ucbcrfyaupt fpielcn nur OTdbdjcn
no$ bie afltjergebradjten Spiele. S5afyer crfldrt fid)$: bafi bic SHcfyrjaljl ber
bier gebotcnen Uebcrlieferungcn nur au$ bem 5Wunbc fleiner unb grower
9QZdbd)cn obcr alter 9Kfitter entnommen raerben fonntc.
Untcr alien $inberfpiclcn finb bie SBeraegungdfpielc bie raie&ttgftcn
unb jaljlreidjften. Untcr iljncn raicber erfdjeincn bic Stingelreiljcn (£f)or*
rcigen) nidjt nur bie dlteften, fonbern aud) bic fdjonften. $id)t mit Unredjt
raerben fte juracilcn „@ingfpicle" genannt. 3Bie im (Sfjor bed altgriedjifdjen
6d)aufpiel3 fidj $!id)tung mit Sttufif unb Sanjfunft ocrcinten: fo im
8Mngclreil)cn unfercr £inber, rao cbcnfaQS burd& $)td)tung unb ©cfang bic
rl)t)tl)mifd)c ftorperbcracgung unb bic ganjc I^atigfeit ber flcinen @ing*
Spicl'Idnjcr fyerauSgcfotbert rairb.
Ucber ben Urfprung bcr un§ itberlicfertcn ^inberfpicle lafit fid) folgcn*
bed feftftcUen: 9Kand)c ^inberfpiclc roarcn urfprunglidj nid)t$ anbercS, aid bra*
matifd; bargcftclltc Sccnen au$ bcr altcn ©bttcrfage, j. 93. $6nig8*
todfjterlein, ^ornroScfyen, ^rinjefftn crldfcn, bic golbcnc 93riicfc, ba§ SWactytfrdu*
leinfpiel, Gutter 9tofc. — jjtod) intcreffanter ftnb bie Stcigcnfptelc bcr
$inbcr, beglcitct unb rljjjtfymifdj gercgclt burd) fyalbfingenb oorgetragene SSortc.
Sic gcben nod) fyeutc un$ cin $ilb bcr beibnifdjen gruljlingdtdnjc
unb d)orifd)cn ^lufjugc. 3n bicfem 9lingclrcil)cn l)abcn ft$ 93ruc^ftucfc ber
9lingcltdnjc bei gru^lingS* unb Sommcrfpielen unb £)pfcrtdn$e bcr altcn
©ermanen cr^altcn. SebenfaUS l>abcn rair in i^nen aud) ^ac^fommlingc
jener San^ unb 9ftabd)cnlicber 311 crlcnncn, bercu ©cbrauc^ *8onifaciu3
unb bic ^irc^enconcilicn jener 3eit ben neubefe^rten ®cutfd)en untcrfagtcn.
3>on ben @rraad)fcncn finb bic SJtingcltanjc langft aufgegeben raorben, boc§
beftcljt in i^ncn noc^ bic grofite 6onuucrluft unfercr fleinen 5Wdb$cn. —
Slnbere ^inbcrfpiclc pnb bramatifirtc lljicrfabcln, 3. %. 5Bolf unb ©djaf,
Digitized by VjOOQ IC
XLIII
bee gudjd gefjt rum k. ©iebcr anberc $inbcrfpiele flnb aud altgermanifd)cn
©ebrdud&en bci $od)$eiten (SBrautroerbung, grauenfauf) ubrig geblteben,
3. $. ©d fommt cin 9Xann t)on iiRlnioe (in tnelcn fiedarten). 9Rod) anbere
unb jroar bic melften finb hue 9tadjaljmungen bon SBcrftljdtigfciten
bet ©rroac^fenen, j. 58. tfodjen, Sacfcn, 2Bafd)en ber fleinen 9ftdbd)cn, $ferb
mit SBagen, ©olbatenfptel unb #anbroerferfpiel ber #naben, aucjj sprcbigt,
fiinbtaufe, ©egrdbniji 2c. roerben im $inberfpiel nadjgealjmt. — (Snblid) ftnb
bide @efellfd)aftd* unb spfdnberfpiele mit tyrcn Siebern unb 2$eifen
aud ben #reifen ber ©rroacfcfenen Dcrfdjrounben */ unb fyaben berftiimmelt in
ber ^inbcrroclt ifyr £afein gefrtftet, 3. 8$. ©cfcdferin fudjen, gurft bon Sljoren k.
greilid) ift ber Unterfc&ieb jmif^en beiben ©attungen groji: bie Sinber fom-
men jufammen um ju fpielcn, bie ©efellfdjaftdfpiele fpictt man urn jufain*
men ju !ommen. SSorftcfctige ^dbagogen tme ©utd SRutljd, golfing u. 51.
Ijaben a0e ©efeflftfjaftdfpiele, barin gefuft ttrirb, aid bebenflid) Don tyrcn
Sugenbfpielen audgcfdjloffen, anbere $dbagogcn Ijaben bie £er,tc abgednbert
unb fo in ifyre ©ptclbudjer aufgenommen, baf? ber spiumpfacf bie ©trafe bed
$fanbgebend ocrtreten mufc, ober flatt bed $uffend eine Skrbeugung, cine
$anbreic&ting gefcjjt ift.
3$ fyabt bic beffercn ©efenfdjaftdfplele untjerftummclt aufgenommen,
rocil id) nid)t ju furdjten tmbc, bai mein 2hid) in $inberl)dnbe fommt unb
©c&aben annate, aud> bedl>a(b fein 23ebenfen trug, roeil bie meiften biefer
6piele roirflid) in ^inberfreifen gefpielt fanb, oljne bafi ftdj bie $inbcr babci
etroad ©djlimmed batten, giir unfere friiljreife, blaftrte Sugenb ift in ber*
gletc^cn SMngen afleebingd moglidjfte 5>orfid)t gebotcn.
9J?and)e unferer $inbcrfpiele rourben fonft autf) Don ©rro ad) fen en gc-
fpielt; t>a$ roaren au§er ben jafjlrcidjen ©cfcUfdjaftdfpielcn bic SBallfpielc
jur 2*eluftigung im greien, rote roir lettered nod) in ©nglanb unb in einigen
©egenben ber ©c&roeij finben. 3n ®eutfd)lanb finb bie SBerocgungdfpiele fur
drroadjfene im greien ganj abgefommen; bafur Ijat leibcr bad unfeligc
^artenfpiel unb bad bamit oerbunbene, atled gamilicnleben jerftorenbe
$neipenlcben roeit unb breit *pia$ ergriffen. *Bermod)te bie jefit angebaljntc
©pielberoegung l)ier SBanbel ju fa;affcn nnb au^er bem Sugenbfpiele quc^
*) 3m 9iUgemeinen mu^ inon ben 5)tiebergang ber (Scfcl Ifc^af t&fpielc
betlagen. 2)ie mobeme ©efctlfdjaft ift etne anberc geroorben. *£Ran begniigt [\d)
nidjt me^r mit ben fjarmlofen 3erjtreuungcn unferer 51Itoorbcrn ; auri) roenn man ju
einer gamilie gelaben ift, t?erlangt man ffmftlertfrfje ©enu(fc (5Kufif, £^eaterfpiel)f
bie eigentlid) in ben Sla^men ber §fiu*Kd)feit nia)t ge()6ren. S)a mujj eine ©dngerin
t^re 5lricn oortragen, ein SJirtuod fein 3nftrumcnt bcarbeiten, unb ba* ©efeUfa)aft0*
fpiel? — i(t um fein ^nfeljen getommen, roeil e* bem (Sinjelncn boa) ju rocnig
©elcgen^cit giebt, firf) ^eroorjut^un. 5)ic ©a)er§e, mit roelrfjen bad Ginlofcn ber
^Jfanber ocrbunben roar, genftgen cincr anfprudidtjollen, blafirten Sugcnb gcroiffcr
©tdnbe nia^t meljr: fie pnb an 3^r|treuungen gerodlmt, bie fraf tiger gerourjt unb be*
quemer ju erlangen Pnb. „$ber bodj" — fo fd)lic|t ein 9lufiafc in ©adorer*
gamilienblatt 1893 — „roaren bie ©efcllfa^aftdfpiele baju anget^an, bie ©efeOigfeit
in unfem gamilien auf gefunbe ©a^ncn ju lenfen. ^Illerbingd mii^ten pe bann
ncu angebout unb bem mobernen ©efcbmacf angepa^t roerben."
Digitized by VjOOQ IC
xuv
93olf$fptele tmeber einjufityren, fo rodre ba* ein grofe* ©erf $ur gdrbe*
rung bed SBolfdrooljl*. Slbcr fa)n)erlfdj mtrb bcr #ampf um'3 $afein er*
roac&fenc banner baju fommen lajfcn, cine ertjeiternbe forgenfreie ©tunbe
mit 5ffentUd)em aSaflfpiel u. bergl. ft$ $u berfc&affen.
©inige ©ebanten unb 2fcatl)fd)ldge fiber tfinberfpiel mogen
f)ier angctci^t roerben.
a. ®ie ©runblage oiler (Snttmcfelung be$ 9Henfd&en ift ber SljdtigfcitS*
trieb, ber ftd) fc^r fruf) ini tfinbe regt unb SBcfc^dftigung berlangt. SMefer
$rieb naa) tyattn giebt fi$ funb al$ SBeroegung, bann al& Slbdnberung
im SBeftetyenben (alfo im SBernic&tcn j. 93. bon @pielfa$en), unb enblia) im
6$aff en, $. *B. giguren au8 fiefnn maefcen, #dufer bauen au8 ©anb, au§
SBaufteinen unb ^ofyftdbdjeti. ®ie Clemen luollen unb foflen balb unb biel
fpietcn. $>arum ift$ *pftt$t ber (grjieljenben, bem tfinbe angemeffene SBefdjaf--
tigung ju gerodljren; ba$ ftnb bie ©ptele unb 6pieljeuge. — b. eitern
unb ©rjieljer roerben ^undebft bafiir @orge tragen, bafi fein leben$ge*
fa br tid)e& ©piel getrieben roirb. — c. $>enfenbe ©rjietyer unb (inntge Gutter
roerben bie 6ptele ifyrer tfleinen nadf) bem SMlbungflgrabc unb anbern Sroetfen
audrodljlen unb einridjjten, foflen aber babei nu$t dngftliclj obcr foftematifdj
$u SBerfe ge^en. % spaul 9tid)ter (Sebana ©. 198) fagt: „<£S ift beffer,
gar feine ©pielorbnung ju fennen unb $u madden, al$ fie dngftlic^ ju
balten, unb bie Sep^^rcttcn ber greube burdj fiinftlidK ©ebldfe unb burdj
Shiftyumpen ben fleinen 93lumen jujufc^icfen." — d. 9Dtutf)tt)ille unb
etroa* Sdrmen beim ©piel ift nidjt ju umgefjen, ift aber feine Untugenb,
fonbern naturlia)er 9lu8brud> ber greube unb £eben$luft, t>tn nur pfyiliftcr*
baftc ©r$iel)er, ncrbdfe <ern unb 9tad)barn roefyren ober riicffta)t&lofe ©tod*
polijei berbieten fann. „3ugenb roill auStoben" — fagt ein alted ©jma>
wort. 2Ber fola^en Uebermutl) unb greubenaufcbrud) nid)t fybxtn mag, ber
gefye boa) meg bom ©jriclplajje.
e. 9Kan fua)e fobiel aid mogtia) bie ©jnele urn ®elb ber 3ugenb
fern ju fyalten; §abgier unb Ceibenfdjaft tuurben babura) nurju fruty ge*
jeitigt. — f. 2Hit ben fleinen foil nia)t nur bat auSgefufjrt merben, maS
ben (Srroad^fenen gefdttt unb Don ifjnen auSgeflugett morben, fiir bie
$tnber aber langroeilig ober i^rem SBUbungSgrabc nia)t angemeffen, alfo un*
gceignet ift, fie ju untcr^alten. — g. 9Kan foil wo^l bie ^inberfpiele uber*
roaa^cn, bad ift ratfjlia), aber bie 5luffia)t barf fidj nia)t fc^r bemerfbar
madjen. Wan gebe t>m ^inbern nur einen ©juctylajj unb etmaS 3cit, bal
ubrige beforgen fie fclbft. ®a§ ^inb mu^ unb foil aua) fur fid) fpiclen,
fia) nadj) feinem eigenen SBiflen ©emegung Derfd^affen unb babura) fic^ Did*
fcitig audbeljnen unb frdftigen. 5lud bem ftetS am ©dngelbanbe gclciteten
$inbe fann nia)tS 9tcd)ted merben. (SroigeS 58et)ormunben ift befonberd ber
beutfdjen ^inber 8a)icffal. ^ie grei^eit, bie maljre, ift ber §immel,
Digitized by VjOOQ IC
XLV
untct bem ailed ©utc unb @$6ne gebeiljt. 3dj freue mid& immer, mcnti
id) Dot einem ©artcn ober €>ptelpla|e Dorbeigeije unb bort Sndbletn unb
SRdgbletn frdf)ltd& fpfelen fc^c, unb nmren e$ nur bie tfleinen an Hjrem ©anb*
tjaufen. &ber roo auf grofcen Sptelpldjjen bic neuerbingd aufgefommenen
„3ugenbfpiele" Don Surnleljrern fommanbirt unb ftrifte mit turned*
fdjem ®ritt nad) Centimeter bemeffenen Sd&tuenfungen audgefutjrt merben, ba
frogc t$ ml$ im ©tiflcn: Sinb bad nod) ©piele? — $>o$ bef #eur*
ttyeilung bet dffentltdfjen Sugenbfpiete, bei benen e$ oljne SBcfc^l nid^t abgefyt,
rnufc man gered&t fein unb fk jufrieben tjtnneljmen aid eine notymenbig
geroorbene ®tnri$tung fur ©rofcftdbte, in benen langft bei gefc^loffencr
#duferreilje fein ©atten unb 6pielpla£ fur jebed einjelned #aud ju finben
unb auf ben Dcrfeljrdreic&en Strain ein tfinberfptel oljne £ebendgefal)r nidjt
moglidj ift unb batum Derboten roerben mufte. ©anfbar muf man ed
ancrfennen, baf* ftdbtifdjc #el)drben aflet ©rofttdbte fur SBefdjaffung Don €>piel*
platen Sotge trugen, gemelnnujMge SBeteine jum Soltdmo^lJ folc&c ®piele
Deranftalteten unb fietjrer bur$ Slufftc^t ubet biefelben bem ©emeinrooljl tyre
freie Sett bereitrolflig opfern. 3a aid eine roaljre ©oljltyat unb fur ^eutige
fculturoertydltniffe unentbel)rli# fmb bie dffentlic&en Sugenbfpiele ju begtufcen,
benn oljne fie fdmen mand&e arme ©tabtfinber — befonberd 3Rabc$en —
gar niemald jum gefefligen Spiel tnd greic.
h. 3u Diele ©plele unb 6pielfad)en mirfen nac&tyeitig; bad ift nfd&t
roegjuleugnen. ®er englifc&c spijilofoplj fiocfe erfldrt fid) bagegen, bafi bie
©Item tyre fileinen aud fiiebe mit ju Diel Spiclfadjen glelc&fam ubcr*
fdjutten unb baburdf) f^aben. Unb f<$on ^lato (im VII. $ud> ber ©c*
fejie) meint: ed fei nid)td fc^dbltd&er , aid ben tfinbern Dielerlei ©pielc
(@pielfad)en) ju geben, meil fie baburdf) flatter^ aft, jum Uebcrbruffe unb
$ur SBegierbe nadf) Keuerungen gemdtynt roerben.
@ol$e SSerteljrtfjeit an$ufef)en, brauc&en toir nic^t erft na<$ ©riedjenlanb
ju getyen, man felje nur mal in bie Spielftuben reiser &fnber, befonberd
jur SSei^nad^ttjeit. §icr follten eitern, roenn fie mirflic^ i^re tftnber liebten
unb Dernunftig erjie^en mollten, boc^ ein menig fparfamer im ©djenten Don
©pieljeug fein. &erglei$en Sac^cn fofltcn bie Sinber ft<$ felbft madden,
roorauf i$ roieberljolt im Dorliegenben SBu^e ^ingeniiefen Ijabe. SuDicl
6pielen benimmt mitunter ber 3ugenb bie fiuft jur Arbeit; nad^ ©piel
fic^ fe^nenb unb bei jcbem 6d^ritt an i>a$ ©piel benfenb Dernac^laffigt ftc
bic Arbeit. Unb baS ift fdjtimme Slngeroo^n^eit ! 3ft boc^ bad %tbtn
!etn ^inbetfpiel. gut bad Seben, bad etnfte unb atbeitdDofle, follen aber
bie ^inber erjogen tuerben.
i. $Ran fann bie ®piele rec^t rool)l al8 mirtfame S)t$ciplinar*
mitt el benu^en. (Sin ^inb, bad etroa eine Unroal)r^eit gefagt ober ttwal
©ummed im §aufe Derfd&ulbet ^at, mirb eine 3cit lang Dom ©pielc aua*
gef^loffen. Ober rocr feine ©d^ularbeitcn nic^t punftlid& unb geroiffcnl)aft
gemac^t fyat, bleibt Don ber $ljctlnal)mc am Spiel au&gcfc&loffen, bid er f\6)
gebeffert fyat
Digitized by VjOOQ IC
XLVI
k. ©d ift etn Untedjt gegen Mc Sugenb unb argcr SWiftoerftanb bcr
©rjiefyung, roenn ©Item in ubertriebener $lcngftli<$teit it>rc ftinber Don aUcm
SBcrfefyr twit bcr iibrigen 3ugenb abfdjltefien, aud gurd)t, biefc
tonnten Unartcn anncljmcn ober eine fc&lcd&te ©prac^e ftd) angeroofynen.
©old&e ©Item Ijaben felbft ni$t bad ©litcf froljlidjcr Sugcnbluft on ftd) tenncn
gelcrnt unb ftnb bcr Ucbcn ftleinen faum mcct^ bic fie abfpcrren molten,
mic cine $fton$e uon frifd)er £uft unb ©onnenfdjein. ©crartig betyanbelte
ftinber ftnb in bcr 9tegel niefctd ©efdjeibted geroorben, aid Ijoc&ftend roieber ein*
fcitige, t)od)naftge 9Wenfdjen, befangen im #aftengeift. ^al Unglucf bcr
©pradjDerberbnifi ift geroifi ni$t fo grofi, aid 1>a$ $lbfperren bcr $inber, unb
mogen ftc im 2krfel)r mit &inbern anberer ©tanbe ctroad Ijoren, mad fte
beffer nidjt Morten, nun fo glebtd boc^ 3u$t in #aud unb ©cj)ule, ba)j fold)e
Unartcn timber cntfernt merben. — 3$ fdjliefie mid) ben SBortcn etned
benfenben 2Kenf$enfennerd unb ©rjieljcrd, tfonreftor $rof. Dr. hunger, an,
bcr ©. 47 bcr oogtl. tfinberltebcr fagt: „2afit bic tinber ftd) Ijcrumtummcln
unb fpielcn mit tyren 9llterdgcnoffen! 9M^»td ift fo traurig aid cine cinfam
oerlcbte Sugenb, niefctd bictct ben &inbern fo Did greube, aid ^ai frtfc&e
Sufammenteben mit ben ©efpielen. Saffen wit barum ben $inbern iljrc
1'ieber unb ©pick, unb Ijclfen and) roir unferfeitd baju, ba ji bicfe altcn
Dolfdtljumlic&en Ucbcrlicfcrungen gcljegt unb gepflegt roerben, bafi ftc $u 9tu|
unb grommen unfercr Sugcnb Dor bem Untcrgangc crrettct blcibcn."
#iftorif$cd ubcr tfinbcrfpiel.
©piele roaren $u alien Seitcn unb unter alien SBolfern bci jung unb
alt Dorljanben, roeil greube unb *Bcrgmigcn $ur @rf)olung Don Arbeit atljeit
$eburfnij* roarcn.
$lUe grojien banner roaren greunbe unb gorbercr bed tfinber*
fpield. ©tc frcuten fid) mit ber ^inberwclt unb liefien ber fptelcnben Sugenb
iljren 2auf. 9tur griedgramige ©emeinbe* unb uberftrcngc ^olijetbefjorben
oerfannten bic SBebcutung bed ^inberfpield, Dcrbotcn baffclbe auf offentlic&en
*pla|en unb tfjaten in it) rem blinben (Sifer bad Sljrige, urn ed ju fyinbern
unb ju ftoren. ©inige folder Skrbote mcrben untcn mitgetbeilt.
grcuen mir und junadjft fiber ben $ludfprudj M altteftamentlidjen
^inberfreunbed Sac^arja (8,5), mclc^er ocrlangt: „®er ©tabt ©affen foflen
fcin ooU ^nablcin unb 5Wagblein, bic auf bcr ©a|fe fpielcn." — Unfcr
§eilanb crtua^nt bad'^inberfpicl unb mag felbft baran ftd) crfreut ^aben,
menn bicfc am 5JJarfte tyren ^amcraben pfiffen unb fie mitcinanber §o^cit
unb ©cgrabni^ fpicltcn. Sic SSortc, barin cr fcinc 3eitgeno(fen ben ftorrigen
©piclocrberbcrn oerglcic^t, lautcn na# SWattt). 11, 16: „2Bem foil ic^
bied ©efd^fec^t oergleid)cn ? cd ift ben ^tnbern glci$, bic am SWarftc ft^cn
unb Ujren ©cfellcn jurufen: SKir fjaben cud) gepfiffen unb i^r rooUt nic^t
tanjen, ^aben cuc^ cin Slaglieb gefungen unb il)r roollt nid)t traucrn." —
Digitized by VjOOQ IC
Tie fiegenbe fiber bie tfinbljrit Scfu I)at tym jroci Sinberfpiele angebid&tet.
©o lefen roir in $roci anmutyigen ©ebidjten bed 13. 2taf)rf)unbcrt$ Don
$onrab D. gufieSbrunn unb *|tyilipp D. ©teiermarf, nrie bee 3efu$fnabe SBctyer
im ©anbe mad)te unb mit fetne$gleia)en fpielenb SBoglein au§ £et)m fnetct.
(<Bergl. ©piel ©. 22.)
dine ganje ©aflerie Don §elben unb HBkifen, bie aid ©rroadjfcne
ba§ 5Unberfpiel gem betrad)teten, mitgemadjt obcr roeitcr au$gebad)t Ijaben,
Ijat $rof. 8tod)1jol$ (Sllem. £inberfp. 6. 362) aufgefteUt, bie ia) ^ier tycUtueife
benujje. Ter gried)ifa)e Wlofoplj §eraflit orbnete am Ttanatempel $u
(Spfyefu* bie tfnabenfpiele, ©otrateS madjte $nabenfpiele, befonberd ©teden*
pferb rettcn, mit. 5lud) bet ©partanerfontg 5lgefilao3 ritt mit feinen $in*
been ouf \>tn ©teden, §einrid[> IV. Don granfrcia) rutfdjte mit feinen #in*
bern im 3hnmcr umtjcr unb lieji fie auf feinem Stucfen reiten. ©oSmo Don
SWebici, bet Don 1434 bie fflepublif glorenj lettet, beffert feinem ©nfel
auf offcntli^cm ©pielplaj&e bie ^feife. ©uftaD 5lbolpfy fpiclte mit feinen
Offijicrcn S3linbcfulj. Ter grofie £eibni£ berounbert bie fc^arfc, unnaa>
Q^mli(|c ©rfinbung in ben ljergebrad)tcn $inberfpielen unb trieb fclbft ba$
©rillenfpiel, eine 51 tt ©ebulbSprobc an Derfd)tungcnen Sftctaflringen. Tee
§elbcn!dnig griebria) II. mit feinem berufjmten gelbfyerrn Sicttjcn mifc&tcn
fid) einmal untet $naben, bie $egcl fpielten, unb unteejogen fia) roillig ben
©pielregcln. ©on unfeeem grojjen Tia)ter ©djillct erjdfylt feine §au$n)irtl)in
in Sena (gtau ©rieSbacfc), baji ee feineS ©ofyncd CieblingSfpiel „26roc unb
§unb" auf alien SBieren in bet ©tube fyerumtried)enb gcbulbig mitgemadjt
fyabt. Sleljnltc&eS gilt Don ©oetlje. 3n jenec 3eit, aid bie SSclt i^n ffir
ben t^tdnenteia^en SSkrtljer fyielt, friedjt et in 95k£lar untet rotlben $nabcn
Return unb lajit fid) jerjaufen. — Me biefe banner bctfyatigen bie.SBaljr*
Ijeit Don ©a)illet$ SSotten: „Tcr 9flenfd) ift nut ba ganj Sftenfa), roo et
fpielt."
9lu§ bem frityeren SKittelalter fe^lcn aHe 9tad)rio5ten fiber #inbcrfpiel
unb ©piel fiberljaupt: Ueber folate $leinigfctten ju beridjten Ijatte man in
ber Beit ber SBolferroanberung unb 9teubtlbung djriftlicfcer ©taaten fcine Seit. Tic
5Bertl)fa)d$ung unb gorberung bed ©piclS ffir ^ccann)aa)fenbe Sfinglinge Don
©taat$tt>egen, roie foldje bal flafftfa^e 5lltcrt^um aufmeift, pnbet man im crftcn
a)rijllia)cn Seitalter nia)t. TaS gortbeftel)en bet grica^ifdjen ©pielc ift nia^t
naa)jutt)cifen unb ba$ ©crpflanjen bcrfelbcn naa) Teutfa^lanb crfolgt erft fcl)r
fpdt, erfl bura) bic p^ilant^ropifa^en SSeftrcbungen unb burdj Jurnmeiftcr.
Tic fraftigen Golfer bc§ Slbenblanbed fatten an Ucbungcn jur ^orpcrftdf*
tigung au^i feinen SBebarf; gabd boa) ^ricge genug unb 9litterfpiele ftatt
griea)ifa)er ©ftmna|ttt.
9lia)tdbeftottJcniger waren bura)S ganje 5Wittclalter ^inberfptele ja^lreia) Dor*
l)anbcn unb jebe abenbldnbifa^e Nation befa^ folate. Tad bejeugen ffir Teutfa)-
lanb Dielc ©tellen unferer Inrifa^en Titter Dom 12. — 14. Satyrfj.,
fcrncr jmci ©pielDerjeia^niffc auS bem 15. unb 16. Safyrfjunbert (^Utftuert
u. gifa^art), unb enblia) bie gelegentlia^e (Srrod^nung Don 5linberfpic(cn
Digitized by VjOOQ IC
in fotcinifdjcn unb bcutfdjen ©djciften. Slnmutyig tft$ j. SB. ju lefen, roenn
bcc fyodjgelefyctc ocigtnefle 6tcajjbucgec spccbigec ©eilec t>. tfatfet&bceg
gar oft &inberfptele in fcincn spcebigten anfiityct unb befdjreibt, urn 9>ecgleidj
unb SBeleljcung baran ju fdjliejien. (3$ fyabt untcn ju ben etnjelnen
©pielcn fcinc 9Iu$laffungen, bic &ug(eid) al$ fytftorifdje SBelege bienen, angc-
fitfyrt.) SGiemate tjat abcr ber fdjacf beobac&tenbe SBolfSpcebigec gegen $inber*
fpide fid> anSgefpcodjen. Ucbecljaupt finben roic im *D?ittetaltcc, biefet a(6
bacbarifdj t>ecfd)ricenen 3ctt, nod) fcinc SSerbotc gegen $inbccfpfele , roclc&c
crft im 16. 3arjtf)unbecte auftratcn. $)a$ ©ef$led)t Don bamalS, oie(
natiicltdjcc unb ^citcrcr al$ unfer IjeutigeS, fanb bat 6ptelen bet #inbcc
auf ©teafcen unb *pla|en fur fclbftoccftanbUc^ unb naturgemajj, degecte ftd)
fiber foldjc ®mge ntd)t, fonbeen foegte fogar bafiic, bafj e8 on dffcntlic^cr
ftinbcrluft nidjt fefyle. 9tuc einige SBcifpiele bafur.
3n bem 9tdeb[tngcr ©pielgefcjj 00m Satyce 1426 roicb bcc 3ugenb
511 fpiclen eclaubt: ^aaelaufen, $egeln, IHabtrctbcn , 8tucf ober 6djnetb,
£afcn fdjfagcn, Sopffptcl ($ccifcl) unb ©djnellfugelc&en [bullet, 9tocbl.
SKcrfwurb. 1824, 48].
5lu8 93af cl roicb erjdfylt, baj* bort im 16. 3al)ef)unbect bie 3ugenb
roal)tenb be$ @ommerft nad) bem ©t. $etecHpla£e fam, urn ba auf gruncn
Stafcnpldjjcn luftigc ©piele ju trciben unb im fcofjlidjen Sftcigen balu'n ju
Ijfipfcn. SRcbcn biefen ©raSpldjjcn, bie mic bcc 3ugenb unb ©pajier*
gdngcen jugdnglid) fcin fofltcn, gab eS audj bcfonbccc abgeftccfte 9ting*
ptdjje fiic SKdnncc unb Sunglingc. 3m Safjcc 1581 falj fid) bee fRcftor
bcc Unioeefttdt genotljigt, bie #inber. bic fpajiecen gefyenben SBucget gegen bic
©tubenten in ©d)u£ ju ncfjmen, unb bcc ©d)lufj fcincc erlaffenen SSccocbnung
[autct: „2Btcb bemnac§ cincc (cin ©tubent) in Sufunft aufiecfyalb bee angeroiefe*
ncn UcbungSactcn alfo betcoffen im S&etttauf obec im SBaflfpfel obec im Bid-
roecfen, fo mag man roiffen, bafi cc mit ben offcntlic^cn §dfd&ccn ju tfjun
tyaben unb occgebenS an bcc Unioccfitat §ilfc fuc^cn unb oerfangen ttricb."
Sue Scit bcc SRefocmation roarf ftc§ bie aUentl)a(bcn eingctcctcnc ©ittcn*
ffcengc aud) auf ba& fyaemlofe $inbeclteb. ©0 roueben im 16. 3af)ri). burd)
3itcd)ectf<$c ©ittenmanbate ocefc^iebene ©pictc occbotcn, fo: bag flatten*
fc^ic^cn unb bat ©todfelen". 3m 3a^c 1530 roacb in Suric^ ben ^naben
ba^ #luffern (@pie[ mit Heinen ^ugcln) uecbotcn, fogac bei ©tcafe bcc
ff(§attccei". 5^iefc @tcafc beftanb bacin, bafj bee ©c^ulbigc in cinec Ijdljecncn
^rc^uoccic^tung bid jum ©djroinbeln unb oft bifi jum ©cbrc^cn t)ccumgc-
ruirbclt rourbe. — 3m Safje 1560 rourbc ben keener ^naben bal ^lucfcrn
auf cincm offenen «pia|;c beS fogenannten $ird;l)of6 bucd; JRat^ftbcfd^lu^ oec*
botcn. (9todj)l)o[§ 420.)
5lu$ in ©ac^fen molten ftrengc 3>erbotc gegen ^inbecfpicl auf ben
etraficn eclaffen wocben fcin, bafi Dr. Sutler 1524 in feincc 6$cift „$n
bic Surgcrmeifter unb SftatfjSfyeccen adec ©tdbtc bal gute Sftedjt bee ^naben
ocrt^cibigt, aud) fcenec^in ff^duld;cn ju fc^ie^cn", ju (aufen, 3U eammcln
unb SBall ju fpiclcn."
Digitized by VjOOQ IC
XLIX
$>er rcfonnirtc $rcbiger SBart^. tinhorn (^fjilo mit fcincm Shrift*
ftcttcrnomcn) fc&liefit fid) in fcincr ju SBafct 1674 gebrucften SWagtologia
bem Uracil M ^roptjetcn Sadjariad an, roenn cr fc&reibt : r,ma)ien Sadjar. 8, 5
ed aid erne ^crrlid^c @uttl)at ©otted gtprtefcn, menu btc ©affen etner ©tabt
Doll SBuben unb 9Ragbletn ftnb, btc iljre ftinberfptelc treiben; bcrcn roerben
nadj Unterfdjieb bcr £5rten unterfc&ieblicfie ©attungen gefunben, aid Jlucfern,
bopfen ober glojcn (&retfcl treiben), niggeln, rebljoljcln, mit Stiffen Oocflen
ober fjauflen, fromen, baOen u. f. f.; roelc&e ©piele auc£ oftmalcn fur*
nemme (Sltern felber mit ifjren tfinbern treiben, aid 6ocrated mit fcincm
©ofmc Samprabe, unb $lgefilaud, cin gurft bcr fiacebamonter, ift rootyl gar
mit fcincn Jttnbcrn in bcm #ofe fcined $aufed auf ©tccfenrdjilein tjerumge*
tittcn. "
®a& SBaben in gtuffcn unb Scidjen, foitnc bad ©idlaufen roirb an
Dielcn £5rten ganjlic^ unterfagt, namcntlic^ in ©dmlgefcjjen finbct fto5 bad
SBerbot oft. ©o roar ben Sllumnen bcr 5R cdCarf d&ulc in #etbclberg
neben bcm SBaben im SRecfar audj ba% ©dfolcifen unb ©djlittfc&ufjfafjren im
©inter, fo roie ©d&neebaUroerfen bci 8lutljenfrrafe untcrfagt.
^urfurft (Siemens ©enjel $u £rier erliefc gegen ©nbe bed 18. Safjr*
ljunbertd ein gan$ allgemeined $erbot gegen ©c&littfdjuljlaufen auf bem
SRljetn: „2B« fid& bei bicfen gefaljrlidjen 9>organgen betreffen la£t obcr aud&
nur otme ©djlittfc&ulje auf bem ©ife fc&leift ober gleitet, bcr foil auf bcm
SRatytjaufe, btc ftubirenbe Sugcnb abcr in ber ©c&ule offentlid) mit 9tutl)en
gepeitfdjt roerben" (nad) 9tid)ter).
Sine burd) §artc unb 3ntoleran$ unubertroffene SBcrorbnung gegen
ailed tfinberfpiel auf ben Strain erliefr 1749 ber ©ber*$lmtd*(&onfiftorial*
©ontjent $u SSiedbabcn. $>arin l^eifjt ed u. a.: „5Ud mirb bencn ©Item
bci 3 ©ulben ©traf Jjterburdj crnftlicfc anbebeutet, il)re fiinber bom dato
an ju §aufe ju be^alten unb felbige auf bic ©erftage fleifriger jui
©cfcule unb na<$ beren ©nbigung jum Semen unb allenfaUd au$ $ur Arbeit,
an §onn«, geft* unb geicrtagen aber jur $ird)e unb #ateo5tdmudlef)re, nad)
beren (Snbigung aber jur fiefung geiftlic&cr unb erbaulic&er 93uc^ct an*, bergc*
ftalten Don benen @tra£cn unb publtten spiaj&en bcr ©tabt abjufyalten unb
felbige niefct auf einc mcfjr aid Ijeibnifc&e $lrt, aid rote bic ungebunbencn
kalbcr, auf benen 0trafcen unb ©affen ju manntgltdjer 5lergcmid unb 58er*
bru| ^crum laufen ju laffen. . . . SBenn bic ©Item ^infuro lu'ergegen pecciren
unb i^rc ^inber auf ©affen unb ©trafcen fcrner fycrumlaufen laffen roerben,
foil man felbige ni$t nur mit obmentionirtcr ©trafe bclegen unb barauf
cgequicren, fonbern bemnac&ft auc^ i^rc ungejogenen $inber burc^ befonbere
ex officio f)ter$u beftelltc fieute Don bencn ©afcen unb ©trafen ^inmeg unb
nadj §aufe trciben unb refp. peitf^en unb, im gaflc felbige ficfc bagegen*
fejen rourben, buro^ bie fianbmilij auffangen unb auf bie SBao^e bringen,
mciter^in 2^gd barauf entroebcr in bcr @c^ule obcr bem SBefunb nac^ auf
bad Kat^aud fufjren unb felbige erftercnfaUd burcfc ben ^raceptor^jpber an*
bcrnfafld bur^ ben Slmtdbiener in cine guttertonne fpanncn unb barinnen
95^me, Deutf^rt ftittbertieb. d
Digitized by VjOOQ IC
mit ben 8tutl)en bcrbc caftigteren (affen." (9Kitg. bet 51. Slitter, 3ur©ef$.
bed #inberfoie(d.)
3m ftttlen SBetmar mocfcte ed bei ben tfinberfpielen auf ber 6tcafce
etmad (ant unb (drmenb jugegangen fdn, tein SBunber, menn balb beljorb*
(td&e SBerorbnungen bagegen famen. #0$ im Stafyr 1807 bebrofjte eine
2Beimartf$e ^olijeiorbnung bad „ ©olbatenfptel" ber Sugenb in ben
©trafen ber ©tabt mit einer frber fieibedconftitution angemeffenen Correction".
©enug Don ben gegen bie fpielenbe Sugenb gerid)teten spolijeimafiregefa,
bie mol)( jumeUen bei audbtinbiger Sugenb unb megen ber £ebendgefal)r auf
htn ©trafen grojjerer ©tabte bere^tigt maren. £ro£ aflcr Skrbote ift aber
jum @(u<fe bie uralte #inber(uft bid fjeute nic^t untcrgegangen, unb mirb
fortbefteljen, fo lange ed $inber gibt. — ©ebenfen mir am €d)lujj no$
ciniger erfreulidjen SBorgange auf bem ©ebiete bed @pic(d.
3u @nbc bed 18. Sa^r^unbertd entftanben bie pljttantljropifcijen ®r*
jiefjungdanftaiten in $)effau unter SBafebom unb fiangc, in ©d^nepfent^al
bei ©otya unter ©aljmann. gur tyre (Srjiefjungdjmecfe jum 9Wenfd)en*
tyum bur$ 5(jatur (angeregt burdj 9touffeau'd ©mi() jogen fte aud) bad ©pie(
fur tyre Jfrtabcn unb Sunglinge Ijeran. §ier mar ed, mo bie altgried)tfd)en
6pie(e mteber ind Scben gerufen, begiefyungdmeife na^gebilbct murben. $or
alien mar ed ©utd Sftutljd, ber Setyrer unb ©m'clleiter in ©c&nepfen*
tya(, ber 1796 in feinem SBerfe bie Don tym bearbeiteten Sugenbfpieie
Ijeraudgab.
©in mafjrer SBotyltyater ber 9Renfc^eit murbe gr. Submig %a\)n burdj
SBegrunbung bed £ u r n e n d , 1810 juerft in ber $af enfyaibe bei ^Berlin begonnen.
3)iefer fernbeutfe^e 9Wann mac&te bie Don ben #umaniftcn gcubtc ©gmnaftif
unter bem Kamen „$urnen" jur *Boltdangelegenf)ett unb oerlangtc jur ©r*
ganjung M Sumend bad $urnfpie(. 9i(d f(afftfd) gelefjrter ©tjmnafiaHefyrer
fannte er fomofyl bie griedjifdjen ©pie(e aid bie im ^ilantyropinum unb bet
©utd Sttutyd. Sided mad jur Seibediibung fur 3ung unb 9llt brauc&bar
fd&ien, fafcte er ju einem ©nftemc jufammen. 9teben altflafftfdjen 6pie(cn
natjm er aud) beutfdje Sinberfpiele auf unb bilbete fte fur feinen Smecf urn.
$)ad Surnen ift nad) tym ju aufcerorbentlic&em 9infef)cn gefangt, Snrnfefte
(inb $Rationa(fcfte gemorben; au$ murbe bad Surnen in aflen ©djulen, ^o^en
unb nieberen, gefe£(id) eingefityrt. — #on ben SBerbienftcn gr. grSbcl'd
burcfc @inful>rung bed ©pield in tfletnfinberfdmten ift fc^on oben t>a^ Kotyige
gefagt morben.
2)ie jungfte 3eit brac^te mieber ©emegung auf bem ©ebiete ber Sugenb*
fpiele. 9ta$bem fc^on in ben 60er Saljren me^rcre Surnle^rer (j. 5B. tfloji
in ©redben, Coring in ^fauen) mit bem Sumen bad Surnfpict oerbunben
fatten, nac^bem bereitd 1872 am 2*raunfd)meigcr ©t^mnaftum unter ©ireftor
Dr. ftoti) bad Surnfpiet etngefufjrt unb 1878 fur obligatorifc^ erf (art morben,
mar erft ein ©pfel*(£rla£ bed ^reu|. ®u(tudminifterd tj. ©o£(er 1882 oon
meiterfu^renber SBirfung fur bie ®$u(tyie(e. «Boran ging ©orli£, mo bait
*a& ©$u(fpie( ber ©^mnaftaften unter ^ireftor Dr. (Sitner unb Surn(et)rer
Digitized by VjOOQ IC
Sotban, auf Slntegung be$ Slbgeotbneten & o. ©djencfenbotff, etftig gepflegt
matb. ®ott nmtben am 10. Sunt 1890 bic Sugenbfpiele juetft offentlicfc
einet geftoetfammlung botgefitytt, roa§ tynen roeityin offenfunbtge SBebeutung
oetfc&affte; aucfc mutben bort £utfe fiit geljten im Sugcnbfpiel eingetic&tet.
9luf ©. b. ed&encfenbotp SBetanlaffung bilbete fid) 1891 cin „3enttalau$fc$u£
$ut g5tbetung bet Sugenb* unb SSolfSfpielc in 2>eutf$lanb", rocket auf $ct*
fammhmgen munblicfc unb butd) 6djtiften unb ©ingaben an 93eJ)otben jut
aUgetncinen (Sinfiifjtung jenet ©piele auffotbett. Ueber ben (Stfolg bcrid&tcn
jat>r(ic^e 2HittJ)eilungen. #iet ift nidjt bet Ott, batauf meitet einjugetyen,
ba e$ babei nidjt urn beutfdje SBolfSiibetliefetungen, fonbetn urn tunftgeted&te
Surnfpiele, dot aflem urn englifdje ©ptele ftd) fcanbelt. SMefe unetmublidjen
£erten beabfic&ttgen fogat eine 9todjbilbung bet oljimpifdjen 6piele butd)
beutfc&e 9lationalfefte, bie aUe 5 Safyxt ftattfinben fallen, baS etftc
Anno 1900 am Dftebetmalb. ©mlritenbe SBetfjanblungen ftnb im ©ange.
Uebetblicfen roit bie fyiftotifc&en 5lngaben, roeldje ju ben einjelnen SKum*
mem unfetet ©ammlung beigebtac^t ftnb, fo gelangen roit &u bet ttoftlidjen
Uebetjeugung : $)ie tfinbetteime unb @piele ftnb feit attet 3ett mefentlicfc
biefelben geblteben, felbft in Seitaltetn, mo bie SBogcn bet Sciteteigniffe
i)o4 auffc&lugen, roo ttube unb Ijeitete politifc&e ©tefgniffe im (Sultutleben ein*
ttaten, bat £inb na&m roenig Sfjeil batan. Sum ©lutf politiftten bie Sinbet
nic$t, ^5c|ftend bafi fid) einige 9lnfj)ielungen an ben 30jal)rigen $tieg, an
bie Siitfenfampfe, an bie $cfigcit (fd)tuat$et Sob) unb an bie gtangofenoet*
tteibung au& Stufilanb auftuctfen laffen. $ludj bie 5lufflatung unb Un*
poefie, roeldje im 18. Safytljunbett bie ganje roefteutopaifc&e ©efeflfctyaft
butc^btang unb ©efdjmacflofeS unb SangroeiligeS in bet Sittetatut fjetoot*
btad&te, tyat auf bie iftnbetpoefte fo gut roie feinen ©tnfluf audgcubt. ®a$
SBolf unb mit tym bie ^tnbetroelt fyatte biel ju -gefunben ©inn, bie $et*
roaffetungen unb ©efdjmacfloftgteiten be§ *(ktu<fenaltet$ fammt beten $et*
giftungen aufjunefjmen. S)ie ^tnbetroelt roatjtte fid) butd) afle 3af)tf)unbette
ifjt SBeftytljum an nafoet unb utrouc&figet ^oefte, roie folc&e in it)ten alt*
Ijetgebtadjten 6pielen auSgeptagt ift. ffUnb roie bie $inbet" — f^teibt
Dr. SKanntyatbt — fr3a^tl|unbette ^inbutc^ biefet etften unb t>olf$tf)umltdS)en
^oefie tteu geblieben ftnb, fo bleiben fie eS ^offentlic^ auc^ meitet noc£.
3ft ja bie ^oefie mit intern ^eimat^en Seben unb ba* beutfdje SBefen
mit i^t auf$ cngjte oetmac^fen. 6o lange abet bet SBotn biefet ^oefie
nod) ni$t betftegt ift, fo lange bie JUnbetroett bie gemei^te ^tieftetin biefet
83tunnen* bleibt, fo lange fjat eS feine 9lot^ mit bem beutfe^en 58olf^
t^um."
Digitized by VjOOQ IC
L1I —
ffifiiJjfd uub 9t5t^felftagett (Sln^ang).
3n alter 3eit mar boS ffldtljfelaufgeben unb *25fen cine beliebte Untcr*
l^altung fur 5llt unb Sung, je£t roirb e* uur no$ t)on ber Sugenb geubt
unb geliebt. 3Benn fonft ber ©inter tarn unb ben 9lufentyalt im grcien
unmoglidj madjte, audi) bie 9lrbeiten in gelb unb ©djeuer beenbet roaren, fo
nalmi bie ©efetlfc&aft iljrc Suflucfct in gefdjloffene unb burdjrodrmte bourne
unb fudjte ft$ beim ©pinncn bie Sett ju Dertrelben bur<$ Sttdrdjen* unb
©agencrjdljlung unb burd) ©efcflfc&aftSfptele, &u benen au$ bie 8tdtl)fel ge*
Morten. $)a3 ©rjatjlen alter ©efdjidjten bilbete uberijaupt cinen roefentltdjen $l)eil
fdjon in ber urgermanifdjen Unterbaltung, roobci bie Suijorer gragen ftcUten
unb Dom ©rjdljler Slntroort crfyielten. ©arauS entftanben balb formltdje
©ettgefprddje, barin ftcfy jroei jur ^rufung tfjre* 5Bijje3 l)erau$forberten.
©te roaren metrifdj unb ftabgereimt, alfo Sftdtyfellieber. ©ageneradtjlen,
9tdtl)fellofcn unb ©ingen ber 2>olf8lieber bilbete gleidjfam bie lebenbige Sittc*
ratur jenee Sett.
®ie brei dlteften germanifdjen SScttgefycddje finben toir in ber dlteren
<£bba (f. Ucbcrfe^ung Don 2Bol$ogen ©. 129, 57 unb 34) mitgetljcilt. ©ie
Ijeifien bad SfiUftfyrubniS-fiteb, barin SSoban felbft mit cinem Dielroiffen*
ben Sinterriefen SBabebrut cin SBettgefprddj) Dcrfud^t, im 9llDi8*£iebe
fyaben roir cine SBcttrcbe jroifdjen Sfyor unb bem Srocrgcn 9lUtuifj unb
im gi6l$Dinn8*2ieb einen SScttftreit jnrifdjen bem 9Sdd)tcr SMclgeroanbt
unb einem grcmben. 3m erften biefcr 3 SBettgcfprddje ftefyt baS $aupt
jum $Pfanb (rote im [patent SBartburgfrieg), im jroeitcn unb britten ift
eincSBraut ber $pret§ fur bie geloftcn gragen. 3n ber ©age Don £>ebipu$
fommt nur bad erfte Dor, im d)ineflfd)en Sttdrdjcn ber Suranbot Dercinigt
fxc^ beibcS (©rimm, 9ttdr$en 9?r. 22, aucfc Don ©d)iHcc bramatiftrt).
— $a$ fufjrt un& auf ^iftorif^bcrf^mte 8tdtf)fet be$ Orients: ©imfon*
8tdtyfcl (Stidjtcr 14, 14): „©pcife fam Don bem greffer unb ©ujjlgfeit Don
bem ©tarfen", — \>a$ 9tdtyfel ber ©pfyinj;, baS OcbipuS errat^en: „2BaS
ift \>a$, roa§ TOorgenS auf 4, 9Ktttag8 auf 2 unb StbenbS auf 3 Beinen
geljt?" ®er 5ttenfd>, ber al§ $inb auf alien oieren, at8 SWann auf jroei
giifjen unb alS ©rci8 am ©tabe gefjt; — bad SRdtljfel fur bie ubermiityigc
^onigdtodjtcr (Suranbot). ff@incr ft^lug fcinen, unb fd)lug bo$ jtDolf"
(©rimm, 9tfdrc&en 22).
511S fc^d^bare ©enfmdler au§ bem beutf^cn 9)iittclaltcr unb augenfallige
^luSldufcr eine§ ©runbjugS beS beutfdjen ©emut^ (©cfatlen am 9tatl)fcl^aften)
beftfcen roir folgenbe jroei ©cbic^te mit 9tdt!)fcln: a) ®ad Xragemunb^lieb
auS bem 12. 3al)r^unbert (U^lanb, 2>olf$lleber 9k. 1) uiit DolfSmd&igcn
ffiatyfeln. @S jtammt aud ber 3eit ber altcn ©aftfreunbfe^aft. ©anberer,
Dftcifcnbc, ©oten fatten 5lbenbS ©infe^r, Sranf, ©pcife unb §erberge, lagerten
fid) auf bie SBanf unb erjaljlten neue Seitung. ^ragemunb ^ci^t fo Diel
aid aSanbcrer, ^ilgram, 93ote, Dom altcn 5ludbrucfc truogo, trogo,
trago = SBotf^aft tragen. b) £er Srieg auf ber SBartburg, cin urn 1300
entftanbened @ebid)t in gele^rt*mcifterfingcrif^em Sone.
Digitized by VjOOQ IC
LIII
$erf($iebcn roar ber@ebtau3>, bet Don ben 9tatl)feln gemac^t rourbe:
a) ©tc bicnten nidjt nur gum SeitDertrcib in ©efeflfc&aftcn, fonbern
audj aid cine 2lrt Don legitimation in ben Setten bet ©aftfreunbfc&aft,
aid e$ nod& leine polijetltdjen ^aflarten unb SBanberbudjer gab. ®a$ erfe^en
roir aufc bent £ragemunb$ltebe, barin SSitt^ unb bet anfommenbe ©aft in
9Be$felrebe einanbet gru^en unb babei bcr grembling urn Stamen, §erfunft unb
SBanbcrjicl gefragt rourbe. [Willekome, varender man! wo lage du hinaht?]
b) 2m alter Seit mar e$ @itte, einem gremben einc Stetfje Don 8tatt)feln
oorjulegcn, burdf) beren £6fung er Don eincr Sungfrau einen $ran$ erroerben
unb ben (Stntritt in bie ©cfeflfc^aft, alfo au$ Sutritt jum Sanje erlangen
fonnte. (Sin fol$c$ Otatyfellieb ift: „3d) fumm au$ fremben Sanben fjcr"
(Ufjlanb, 9ir. 3 mit 3Ret. im fitcbcrf>ort HI, 6. 2).
c) £a$ (Srratljcn Don 8tart)fcln Don ©eiten llugcr Sftabc&cn fufjrte gar
oft jur SBrautfdjaft. §iel)er gel)5rt unter anberen \>a$ Statljfellieb: „9ld;
Sungfer, id) will tyr roa$ ju ratten aufgeben" (2ieberI)ort III. 9»lr- 1064).
d) 9lud) $u gar ernften SMngen bicnten 9tat^fct : auf ifyrer ridjtigen
Sofung ftanb bcr $opf. SMcfer alte 3ug, ba|j bcr Ueberrounbcne mit bem
Sebcn bujit, ift im SBartburgfricg aufberoafyrt unb, roie oben ermaljnt, f$on
im 5Baftl)rubni§liebe gu ftnben, foroie im ©pf)in£*9tatf)fel. ©agegen gabft
au$ §aUldfung$ratl)fcl, bur$ bcren Aufgeben ftd) SBerbredjer Don bcr
2obe$ftrafe befrcien fonnten, roenn bic Slitter e§ nic^t ju erratyen Dermod&ten.
§ierljer getyort 9tat^fci SRr. 139 untcn.
$)ic mciftcn 5>olf$ratf>fcl*©prudje tyaben epifdjen ©Ijaratter; im
#inbermunb bilben fte geroifferma|jen bie „$inberballabcn" gegenuber
ben bramatffdj getyaltenen ©pielcn. SBiele 9tatf)fel Derratyen bur$ tyre epifc&e
gorm unb tyren mtytyifdjen Snfyalt cin tyofycS 9llter*). 2lud) bie allgemcine
SBerbreitung geroiffer 8^dt^fct fiber atlc £anber germanifdfjcr Sunge fprid&t fur
fjotje* filter unb mag bic ©ntftc^ung folder rooljl Dor bie SBolferroanberung
&u fejen fein. $>a& alte fte beutftfce Stattrfcl ift „<£$ flog cin $ogel febcrlo*"
(«r. 1 ber Rattfe!).
9>teben ben gercimten SRatljfeln unb 8tatl>felliebern fyabm tuir au$
ffiattyfel* unb Sdjerjfragen in $rofa.
©e^oren bic 9ta t^f c( nad) ffyrem Urfprunge jroar nic^t jur tfinber*
litteratur, fonbern fmb im $rcife Don ©rroa^fenen entftanben, fo fyaben fie
audj grofen Steij fur unferc reifcre $inbem>elt, tuie bie ©rfa^rung bejeugt
unb ba fie alft sprufftcin bed ©^arfftnn* unb aU SKittel, bic erften gunfen
*) 9d at ^fclb ft djcr gab e« fc^on urn 1490 gebrucft, me^rere im 16. 3a^
Gunbert. Bo bat Watbudjlcin Stugeburg fcnf. be* 16. Sa^rf). Sdabcrfd). ©trafcburg
1515. 8fteterbu*lein in granffurt a. 2tt. 1562. ®a« SBcrltlifc Jftatboflin §amborc§
1594. 3m 17. 3a^. mar bat rcidj^altigftc bat Don 3. ©ommer, SRagbcburg 1606.
einc ®ef«idjte be« Mat I) fcU fdjricb 3. 33. griebrcic^. $re*ben 1860. Sur
Rat^fel»fiittcratur Dcrgl. 3ol)ti TOeicr, ©runbrt| bcrjerm. ^ilologic 2. Slbtl).
6. 829 ff. unb ba* cben erfdjienene ©uc^ Don fft. SBoffiblo, SKerflenburgifc^e ^olWiibcr-
liefcrungen. 1. Sb. Wat^fcl. SEBi«mar 1897.
Digitized by VjOOQ IC
LIV
be* SBij&ea fpruljcn ju laffen, rc^t ido^I jur ©ciftc*bilbung beitragcn
tonnen, ftnb pe in alien ©ammlungen fur tfinber ublld& gemorben unb id>
Ijabc eine $n$af)l uon 300 $olf$ratl)feln unb 8tatl)felfragen bctgebradfjt.
&u$gef($lofJen murben grunbfafclidj) allc 83uc^ftabenrdt^fet (<£f)araben,
§omongme, Slnagrantmc), tueil biefe ©attungen nidjt oolWtytimlid!) ftnb.
5Da* SBoIf tcnnt unb Ucbt nur @innratljfel, nidjt *Bud>|tabcntunfte.
fie|tere fotoie bie SBortfplele (tfalauer) geljoren crft bem butfcerlefcnbcn Sett*
alter unb ben mobcrnen SBljjbolben an.
Ueber bie 9Rnft! ju ben ftwberiteberiu
©in Sfyeil ber JHnberreime roirb blo$ gefp rotten ober ricfctiger gefagt
Ijalbfingenb recitirt; ba$ fmb bie 5lu8jal)lreime, bie ^ecfrufe unb brolligen
©efdjldjten. ©in anbcrer Sljeil bagcgen roirb gefungen; baju gcl)5ren nic^t
bloS bie ben fitnbern oorgefungenen ©tcgen*, 6$ofc unb $nierciterllcbdjen,
fonbern au6) bie toon tfinbcrn felbft gefungencn Otingclreigen unb anberc
©picltegtc, ©rujillebdjen an £I)iere unb $aturgcgenftanbe. 9tur 8teime ber
jmeiten 9irt Ijabcn Slnfprudj auf ben $itel „$inberlieb", benn ju Ujnen ift
eine bcftimmte SHelobie oorljanben. (Sin 2hi$, bafi, rote baS oorliegenbe,
SBolfSuberlteferungen oollftdnbig geben win, Ijat alfo au$ bie ©ingweifen
beijubrtngen, benn ©efang ge^ort gum 9Befen ber tfinber* unb SBolftlfebcr,
unb ber ©efang gerabe. mar bad SHittel, bur$ rocldjeS bie Skrfilein ftd^ fort*
gepflanjt unb bift Ijcute crtyalten tyabcn. ®em Sroecfe bc§ SBud&e* entfpredOenb
(inb nur ©ingroeifen ber Ueberlicferung (SBolfMttnberroetfen) auf*
gcnommen. Wan erroartc alfo t)tcr ntd&t ettua jene einfadfjen, fur gdjulen
unb ^inbergarten jurcc&tgemadjten ©ingftiicfdjen, nodj utel roeniger jene funffc
reid&cn 6d)lummer* unb SMegcnltcber, roel^c tfomponiften roie 6c$umann,
Xaubert, ffieinccfe u. a. gefdjaffen Ijaben.
Son ber Sftufif ber 2>olfMHnberltebcr barf man ftdf) freilicfc feine ^o^e
Sorfteflung madden, $er roaljrc tfinbergefang ift im 2on unb £att IjDcJijt
cinfad& — Sille #inbermclobfen Ijaben in alien ©cgenben $eutfc$lanbs unb fo
in anbern Sanbern eine ftereottjpc gorm. $>cr $inbergefang, fofern er
nidjt Don ber 6c$ule ober bem ^inbergartcn bceinflufct ift, fennt eigentlldj)
nur eine einjige SRcfobie. $iefc gefyt au$ $ur, tyat jroci Stueioierteltaft unb
i(t bie beftanbige SSieber^olung cine* 9J?otto8 Don 2 Saftcn. ®ie ©ttmtne
berocgt ftd^ gemofmlidj langer auf cinem£onc fort, welder balb bie Cluinte,
balb ber Orunbton ift, berityrt jur 5lbtoe(^Mung ben Cbcrnac^barton,
ge^t auf ben 5lnfangftton jurucf unb fu#t cinen 9tu^epunft (Sabenj) auf
ber Jer^ mit tuel^er audO oiclfad^ ba$ 6tucfc^en gefc^loffcn rotrb, wenn ed
nic^t am ©djluji bid jum ©runb abroartS geljt. 3m ©anjen fanb ic^ fur
aflc beutfd^en ^inbcrmelobicn folgcnbe 3 go r me In:
Digitized by VjOOQ IC
I. 9RU ber Cluiute anfangcn, bic ©cjte beru^rcn unb auf betEcrj
au&tutyen (fobcngircn) :
a. u. b.
jrrs | ^^^^rEBB^-ff-s-t
fc
d.
C C g C I r r
^s
-# — !■-
£E£
£=t
£3E
=c
n. 9iuf bem ©runbtone fortfingen, bic Dberterj berufyren unb
auf bcc Unterquart auSrufyen:
a. b.
f#*-
■~h — h"
-fr-
-tr
"1 — iT'*T"
-^ -h — h— 5r
— fr-
-H— r—
JL..J1.
— K-
-# —
--fr
— fr
— f*~
-J — h *■-
#-" — *-■■
— h — ^ — r
— z — i: — h~
-J — # — P--
i ^j.
#—
-J-
-#—
J-
i «> J- j
t"? J- J
=3=
#' '
HI. Som ©runbtonc aufftetgcn bt$ jut £luinte, auf if>r t?et*
toeiten ben ©bernad&barton berufjren unb bann ftufenroeife tmeber bid jum
©runbton ^cra bftctgen:
b.
gs
t t t Uu
£
-ipf
2
i
1=
M^-(dsg+r-^
^
$
1=
£
@=^
£
SBeobadjtet man bic Sonfortfc^reitung, fo tuirb man bemerfen,
baji bcr Heine 9Renf$ in feinen ©ingtucifen rote im fieben nut Heine
@$ritte ma$t, gto|je, gefd^rtid^e ©priinge meibet obet $5($ften0 einen
naturlid&en £luart{piung roagt. Unterfuc&cn roir bic £onatt, fo gteift
ba6 lebenaftofje $inbe$gemutf) naturgemaf jum $lu8btucf feinet finblic^cn
©ptelfreube ftett na$ bem entfprcc^enbem $ju*- Untcr alien Sinbcrroeifcn
S>eutf(&lanb& unb beft 9lu§lanb6 fanb \6) f cine SKoJimiif e unb audj fc&on
in ben Ucberreften folder 38eifcn au$ bem 1 6. Safjrfjunbcrt nur $>ur. 2Bet
un* glauben matfcen roifl, SKoH fei naturlid^et unb oiefleic^t feien bic 9ftoll*
roeifen toerloren gegangen, fann foldje SBetyauptungcn nidjt bcroeifen. 3m
Digitized by VjOOQ IC
Ucbrigtn roirb in ben Sinbermefobien fcinc 9Robu(cttton in anbern Jon*
artcn gefunben. $er tfinbergefang ifl ftctft UiLaftifd), b. f). auf jebe ©ilbe
roirb nur cin Son gefungen: fiigaturen Don $roei ober brei Sonen fur
cine ©ilbe ftnb ftet* ein SBerf bee fiunft. ©elbft bie leic^teften, roie folgenbc,
roerben bem IRaturfinbe unb SSolfe farcer:
ass
^
*
si
*
£
-^
greu * e bid), £t)rt«ften • fycit. 5tu
gel fdjroer.
9Beil ba$ *Ber$maf bet tftnberlieber gerodljnlufc trodjaifdj ifl, fo
beginnt bie SKuftf tnit bem $ofltaftc. 9Bo jambifc&e 5krfe ben Sluftaft
forbern, roirb biefer baburdj ^crgcftcUt, bafi bie Unterquarte bem ©runbton
ooran gefejjt roirb, ober bee ©runbton oor ber Dberquinte Ijergebt. — SBei
uberjaljligen ©Uben roirb eine SMertelnotc in 9td)te( aufgeloft; roo cine
Biibt fefjlt, roerben jroei SRoten jufammengegogen. $)a$ uerfte^t ba$
$fnb unb Soil bei feinem ©ange oortreffltd) unb roeifi otyne ©<$ulmeifter
fl$ ju Ijelfen. Su bead&ten ift babei noc^ bie ri^tige ©eflamatton, bie
baft SBoif iibt, gegenuber ber fprac&lufc uertejjrten ber ^unftler. SJhif namltdj
bed SegteS roegen eine grofere Kote in 2 fleinere 3erlegt roerben, fo gefdjicbtS
im SBolfSgefange ftetfi auf ber fdjroeren SRote, roafjrcnb ber Sonfunftler
bie lei^te ijalbirt, roafi tja^li^ Hingt:
$olf*art.
flunft.
£e
S
-V-
3m M * Icr, im
tfcl • Icr ifw
§J3£
3S
^
fin ' fter.
I
£
2>ie Sin * tct fit * jen im
£ol * ber « bufdj.
s
*
filler SBolf**#inbergefang ert5nt nur einftimmig. 9So roir $roei*
ftimmigen Sinbergefang lj5ren, burfen roir fu$er fein, baji er ber ©dm(e
entftammt. 2Benn juroeUen SBieftenlie^er mefobifd) etroaS reiser au8*
geflattet pnb, aid bie monotonen 6piclroeifen ber $inber, fann fot^cS nid&t
befremben, benn folcfce SBiegenliebermufif ftammt juroeilen oon mufifgeubten
SRuttern unb beftimmten Somponiften l)er.
Digitized by VjOOQ IC
©omit mote l>al ©eblet ber Sinberpoefle flutfctig burc&ftreift, auf bad
SBebeutfame bcr nadOfolgenben fRcimc unb flange tyingeroiefen unb ju
tyrcm SBerftdnbntf burd& cinlcitcnbc SBemerfungen einiger Siuffd&lufj gcgeben.
©enug baoon, ber ©egenftanb Ift ufcrloS.
$un jielje bcnn fyinaud, metn liebed SBud^, unb mad&e bit grcunbe an
alien Orten! Sielje Ijin $u $inberfreunben unb ©cbilbeten, jeige
tyncn, rote bcS beutfdjen Solfed ftlnber reben unb fc&erjen, fingen, fpringen
unb fptelen, immet luftig lacfcenb tyre Sage fonber Slage uerbringen im
golbenen Sdnbdjen ber Sinbljeit, unb mit tyrcm ©eplauber unb ©efofc bag
grdfte ©lucf ber ©Item jinb. SSegegneft bit einem ginfterlinge, ber
niemald jung roar unb nic^td bulben rolfl, roobei er fid} nid^td benfen fann,
entfeme bid) raf$ Don tym, bamit beine fyarmlofen 8teime nid&t fetnen 3orn
rcijen. S9ci ocrbitterten ©emiitfjern, Me ber $ampf umd ®afein fur
ailed ©innige unb (Sble tyctlnaljmlod madjte, begctyre feinen ©inlafi, fur fte
btft bu nidjt gemad&t. $ie geingebilbeten beldftige nid&t; fie flnb mit
ber 3eit fo tlug geroorben, bafj fie gar nic&t begretfen, roie man jemald an
fallen „®umntyetten unb Sllbentyeiten" greubc finben fonnte; fte roerben
cfned ironlftfccn fidd&elnd fu£ faum erroeljren fonnen, roenn fie bicfen „finbifcf)en
Unftnn", bie rounberltd) nedfifd&en ©tnfdfle unb 9tcimc forgfdltig gefammelt
feljen. 3u ©elbmenf^en, 2Buc&erern, ©pefulanten jc. mage bic^ nic&t:
fie roerben oeracfjUidJ) bic$ bei ©cite fefcieben, unb mit beinen ^robuften ift
fein ©efo^dft ju madden. $lutud' ©$djje fmb tyr tftnberfpfcl, bad aber
niemald fie frof) roerben lafit. 9iodj} roeniger fomme $u bencn, bie $tnber*
bcft| fur ein Unglucf, roenlgftend fur eine Unbequemlttfcfcit Ijalten. ©te
fltylcn unb benfen nic&t meljr rote 9tormalmenfcI)en, bie bad (Slternglucf
rofirbigcnb mit bem ®i$ter glauben:
9So mdjt im £aud ftnb tfinberlein,
Sft'd glei(ty, aid tuar fein ©onnenfdjcin.
©ieljft bu aber cine 9R utter, bad Sinb auf bem 9lrme rotegenb, ober
cinen ©profiling tyr $ur ©cite fpielenb, fo fag ju tyr: „$imm mic^ mit!"
tfommft bu ju Sttenfdjcn, bie ber (Srnft bed ®afeind langft baoon uber*
jjcugte, t>a$ bad Sebcn fein $inberfpicl ift, bie aber bo$ nod) elaftifdj genug
ftnb, ha^ ^arabied tyrer Sugcnb fid} in bie ©rinnerung jurucfjurufen unb
tyrer Sugenbbegeifterung ft$ ni$t fdjdmen, bet benen fe^re ein! Styre Sa^l
ift glucflid&erroeife feine fleine. ©ie roerben bi$ freunblic^ roillfommen ^ci|en
unb fi$ roie mit einem ©c^lage in jene Seit ocrfe^t fu^len, roo fol^e flud&tige
Sldnge fte ftetd aufd ncue entjudften, tyre ©piele beglciteten, tyre ^antafte
unb Srdume umgaufelten unb tyncn bie erfte geiftige SRaljrung boten. gu^rte
bic§ bein SBeg ju patriotifd^en SKdnncrn unb beutfd&en fiitteraturfreunben,
bie tyr SSolf roa^r^aft licben, fo mod^teft bu tynen ben SBlidC f^drfen fur
\>m SBerty unb bie ©$6nl)eiten alter Ueberlicferung aud ber $inbcrroelt, bie
unfer $olf in reiser guile unb mit ubcrrafc&enber Sreue Don ben SBdtcrn
^er aufberoa^rte. SSiefleidjt fdnnteft bu aud^ ein ©auftein gum 5lufbau eincr
^^Bolfdfunbe" roerben, an bem jefct mit oielem ©ifer gcarbeitct roirb.
Digitized by VjOOQ IC
— Lvm —
gfttnmt cm berufSmdjitger 3ugenbf$rlftftel(er bidj in bic $anb, bcc on
©rift unb ©emuty langffc ni$t tneljt jung ift, abcr bo$ toiel gefd&eibter fein
will, old bu tnit bcincr unuerfteUten Stnberfpratfce: o bittc tyn, baf et roicbcr*
fjolt bl$ lefe, urn gu lernen, rote ein iRaturfinb fuljlt, benft unb fyridjt unb
trie man fur tfinber ftfcreibt. Sot SRcccnfcntcn finite bi$ nU$t! @e*
tyoren fie $u ber Sfaffe bcrer, bie nur tabeln, fo tuerben pc beinen altefjr*
rourbfgen Snljalt ju bemangeln nitfct unterlajfcn. 3Ba$ fdjabetS? ®ein
alted ©rbgut tutrb fortbeftefyen, toenn bie fabler langft Berftummt pnb. §ot
abet ein gered&ter $rittfer bid) anetfannt, neigc bi$ banfbar unb bcac&tc
feine 9lu$ftettungen unb 9tatt)f($lagc ju beinct SBefferung. 3n6befonbere.tuenbe
bidj an £>eutf($lanb8 tuacfere fietyrer, bie bei tyrem @trebcn nadji gort*
fd^ritt audji t>a% SSolfStyumlidSie no$ $u efjren roiffen. Scgrufe fie unb biete
ifjnen beine finnigen 8teime unb ©piele; Don eincm obec bem anbem
tuerben (tc geroif no$ ©ebrautfc mac&en fonnen, unb burd^ foldjie frcunblttfce
2iufnaf)me baju beittagen, bo| manner fjalbtjerroelfte Sroeig bet SBolffyoefte
tDieber grime unb blu^e. Unb gefcfcie&t foUfcc*, bann ift bein $auj>tjmecf
crrcic|>t.
®re*ben, im Senjtnonat 1897.
$cr SSerfaffct*
Digitized by VjOOQ IC
Sitteratur iiber 5linberlieb unb JlinberftrieL
a. Dolkeiiberlteferungen.
flltbCUtfdjeS iitbttbuti). $erau*geg. Don g. 2K. Bblmte. fieipjig 1877.
Ute nub ttette tftnberlteber. mt £olafd)nitten unb ©ingmeifen. ©efammelt Don
g. «Pocci unb gr. o. Mourner, fieipjig, @. SRader o. 3. (1852).
ftttftoert [SWciftcr ttttfroert. 2Rittelt)oa)beutfci)e0 ©ebidjt, Dermutljli* oom ftiroa*
bifdjen Slitter Hermann b. ©adrfenljeim, f 1458.] 9teuau*gabe bur* £oHanb
unb teller, ©turtgart 1850. $)arin ein abfdmitt „®er Slugenben ©c&afc", mit
eincm 93erjeia)ni& Don 54 ©pielen. Bbbr. bei lingerie ©. 50 ff.
$a£Urifd)e ftUlber* unb Sottfreime au« bcr munblidjen lteberlieferung gefammelt.
Safel 1857. [3)cr ungenannte Sterfaffer ift $. Brenner, bamate ©tubent (f 1861).
SRotij Don 3. ©rimm in fcincm ©jemplar, mitgetljeilt Don Dr. g. 3tmmer.]
©trliuger, W., „$imm mi* mit!" flinberbudjlein. greiburg 1862.
[88(}1ttifdje tftabermme.] flinberreime au« ©olmien in „$eutf*e Solfelieber au*
©dljmen", f>erau*geg. Don $rufa)fa unb Soifdjer. $rag 1891 [Slbtfj. V. Sir. 1
bid 440].
©Unb, £♦, (£ngltf*e unb beutfdje SUnberlieber. 9lbl;anblung mit Sertproben in bcr
93off. 3citung. ©eriin 1892. Sir. 181.
l$ttmtt Ihubeneime,] fiinber* unb 9(mmenreime in plattbeutfdjer SRunbart (ge»
fammelt Don $. ©mibt). 1836. Sitirt Don mir ift bic 2. 9lufl. „3Biegenliebcr,
Bmmenreime unb SUnberftubenfdjerje". ©remen 1859. 3. Buff. 1886.
£ttr$e, £♦, SBolf&uberlieferungen au* bem giirftent()um SSalbecf. Slrolfen 1860.
(Jorrcf^OUbtUSblOtt be* Slieberbeutfdjen ©praa)oereine. 3at;rg. I— VIII.
SXtMtiel, mtmarfifa>plattbeutfa)ee ©orterbu*. ©aljroebel 1859.
Stttmar, #♦, $er flinber fiuftfelb. granffurt 1827. $euau*gabe Don ©ottlob
SHrtmar. Sielefelb 1872 unb 1878.
StOftytt, gciebrtd) (roeil. Oberlefjrer am ©umn. in Sleuftettin. + 1873), ©eutfdje
flinberlieber unb SBerroanbte* aud bem SRunbe be* Golfed, Dornelnnlid) in
sfommern gefammelt. 9todj feinem'$obe IjerauSgeg. oon ©.©ode in Serlin
unb g. SoUe in ®re*ben. fieipjig 1897.
hunger, Dr. §etm«, tfinberlieber unb tfinberfpiele au* bem SBogtlanbe. $Iauen 1874
(2. 5CufI. 1894; citirt ift bie erfte).
&lf*fftf$t flintier* unb 2BiegtnIieberr mitget&eilt Don fflatfjgeber im 3af>rb. f.
©ef*., ©pradje u. fiitt. in eifa&*2ot(jringen I. 1885. ©. 82. SG&ieber anbere in
berfelben 3eitfa)r. 1890. ©. 135—137 mitgetljeilt Don fiber. ftoa; anbere im
3aljrb. bed fyift.*litt. 3roeigDerein* bed 93ogefenclub$.
Grf, Sttfctoig, SDic beutfefjen ©olfelieber mit ifjren ©ingroeifen. 13 §efte. $aoou
biiben je 6 einen Sanb. L 1838—41. II. 1841—44. in. 1845 (blofr ein £eft).
fcitirt naa) Sanb, £eft, Stummer.
(SSfudjc, Dr. (&u%, $efpf*e ^inberlieb^en. 3u ^affel im herein mit 3of). fiemalter
gefammelt unb erlautert. jtaffel 1891.
©iegerlanbifa;e ^inbetlieb^en. Stud SMfomunb gefammelt unb erlautert. ©ie«
gen (1897).
Digitized by VjOOQ IC
LX
Saifaitt, Sinberreime au* 2)tat)ren. (3eitfdjr. fur SWijtfyotogie 4, 324 ff.)
ScfHidjeS 3o(|^ ©itten, ©ebraudje unb gefte bet germanifdjen Golfer. $on
©. greiljerr 0. 8ftetn$berg«©iiring$felb. fieipjig 1863.
gftebler, (£♦, «Boir*Ueber unb sBolfdreime in $lnl}alt*©effau. 1847.
Simenidj, $♦ 2JL, @ermanien0 SBolferftimmen. ©ammlung bcr beutfdjen SRunb-
arten unb ©idjtungen, ©agen, 3Rard)en, $oIf*lieber ic. 4 55bc. 1843—1868.
gfifdjart, 30(}anu, ©efdjidjtflitterung o. ©argantua 1590. Srfte Hu*gabe: ©efd)id>t«
farift. 1575. fteubruct oon Slfolebcn. $atle 1885. ©arin ift bclangrcid) fur
unS ctn ©pieloerjeidjnifj in Stop. 25 (in 1. 9tu*g. flap. 26).
grand , 9Md}ior (ftapeflmeifter), Fasciculus quodlibeticus. 4—6 ©timmen.
9turnberg 1611 (roieberljolt 1615). (©arin aud) cinige flinberreime mit 9toten.)
gricblanbcr, Wlah ©iegcnlieber. fieipjig, peters (o. 3.).
grifdjMtr, gr*f spreufcifdje 9$oIf*reime unb SBolfofpiele. Berlin 1867.
§ri$, ©Uftab, ©ic gefeQige tfinberroelt. 93re*lau 1850.
(Setter &♦ ftatferSberg, ©ic Srofamlin ©odor ffeifcrfperg* offgdefen Don grater
Sol), spaulin, SBarfufer orben*. 62 qjrebigtcn. ©trajjburg 1517.
Qbtlbt, Sty., SHnberreime au* ber fiauftfc u. im ©rjgebirge. ©ermania 22, ©. 293 ff.
@b$e, 2B*, ©ic 9Solf*poefte unb bo« fiinb. $bf)anblung im Saljrb. fur roiffenfdjaftl.
spabagogi! (fyerauSgeg. t)on Dr. 3iOcr). fieipjig 1872.
[©latter tfinbeneime*] SHnberreime au* bcr ©raffdjaft ©lati. SDUtgetfjeilt t)on
Solfmcr in 95iertdjaljr$fa)r. f. b. ©raffd). ©lafc. ©. 1—66.
(SxaQbttfttt, (Srjid)ung unb Unterridjt im flafjifdjen 5lltertt)uni. SBurjburg 1864.
t©arin altgried)ifd>e unb romifdje ©pide befefyrieben.]
©rimm, ©ruber, tftnber* unb $au**2Rardjen. (Srfte 9lu*gabe 1812—1814. ©rofre
9lu*gabe (EibliotljefenauSgabe) in 3 SBanben 1822 (19. Slufl. 1883). tfleine
$u*gabe 1825 (34. SCufl. 1886).
(SttUtm, 3>afob, ©eutfdje 2JtytI)ologie. 3. Huff, ©ottingen 1854.
©ropttt (ber), au& bem fieberberg. ©ammlung t>on $olf*» unb tfinberliebern ouS
bem ©olotfyurnfdjen fiebcrbcrg (Sura). 93on 3of. ©d)ilb (Dr. med.). ©id 1864.
©rote, Subttig, 9(uS ber tfinberftube. 9tieberfadjf. flinberbud;. 2. Hufl. #annooer 1871.
©Utc Olte £tit. §erauSgegeben uon 3. ©djeible. ©tuttgart 1847.
$altrid), Sofejrij, Ucbcr ftinberfpid (in ©iebenburgen). TCfylbadjer ©d;ulprogramm
1854—55. [«8iclc« barau* itberfefet bci ©imrocf, tfinberb. 1857.]
#anbelmaun, $eintid), $olf«» unb JHnberfpide aue <£d;lc*nng*§oIftein. 2. %ufl.
tie! 1874 (crftc 1861).
#artmamt, Dr. ©v ©aS beurfcfje DolfM^umlic^c ^iubcrlicb. ©in ©eitrag jur SSiirbi*
gung unb ©iebcrbelebung beffclben. 5lnnaberg 1885.
9*Wb #♦> 5llcmannifd)c0 ^inberbua^. fial;r 1885.
^efflfdjc ftinberteime^ 3)^itget^eilt in ber 3eitfd)r. f. Jeff, ©cfcjicjte. (9kuc golgc.)
I. ©. 261 ff.
^Offmonn linb Winter, ©t^leftfcje 95oIf*[icbcr. fieipjig 1842. [©arin ©iegcnlieber.]
^rnf^fo unb Soifdjer, ©cutfe^e SoIWliebcr au8 ©ofjmen. $rag 1891. (©arin
440 ftinberreime.) ©. oben 55o^mifdjc ^inberrcimc.
Stmtt, ©»f ©ic beutfdjcn «Bolf6licber mit ifjren ©ingmcifen. 9leuc golge. Berlin 1841 .
Junius, Hadr., Nomenclator, omnium rerum propria nomina (7) variis linguis
explicata. Paris 1617. (©piete baf. ©. 319—324.)
te<|relnf &> 95olf«fpradje unb «Bolfdpttc in Waffau. ©cilburg 1862 (53onn 1872).
tinberfefte unb ^tnbetfliiele ber ©oneit (mit 5ibbilbungcn) in ©a^eible7* m%
„©ie gute alte 3cit". [„St\ofttx" VI. 93b.) ©tuttgart 1847. ©. 558—572.
&inbcr=grtil)ltng* ©ammlung oon ©prut^en unb fiiebcrn t)on g. W. SKufjlbadj.
^ugdburg 1843.
Digitized by VjOOQ IC
LXI
ftinberle&ett f. Dlbenburger ffinberreime.
IHnberttebet, $ltte unb neue. 3. $ufl. Barmen 1866.
&ittbertoelt» SMdjtungen nud bee flinberroelt. SUtljerfommUdje fiicber, (£rjal)lungen,
©ingfpiele fiir SHnber. Hamburg 1815.
„JHeibung3b&d)iein" bee 91ug*burger Biirger* Beit flonrab ©a) roar j (geb. 1541)
$arin oiele tfinberfpiele befdjrieben. &bbr. in f/@utc alte Beit", ©tuttgart 1847.
&luml>, ©♦, Sinberlieber au$ alter unb neuer Beit. 2. Hufl. ©tuttgart 1853.
St't^itt, Dr. 3* 8* (£., Bolfebraud), Slberglauben, ©agen unb anbere Ueberliefe*
rungen im Boigtlanbe. fieipjig 1867. ($)arin ©. 331 oicle ftinberreime.)
Solbe, SBiQetm, ^effifdje Bolttfltten unb ©ebraudje im £id;te Ijeibnifdjer Borjeit.
2. *ufl. Warburg 1888.
£uljn, ^balbert, SHarfifdje ©agen, SWardjen unb ©ebraudje. 1843.
9torbbeutfd)e ©agen, *Dtard)cn unb ©ebraudje. 1S48.
©eftfalifaje ©agen, 2Ward)en unb ©ebraudje. 1859.
tfinberlieber, meift in Berlin gefammelt. 9teue9 3af)rb. ber Berlinifdjen @e*
feOfa). f. beutfdje ©prad;e unb ftltertyumtrunbe VIIL 227 ff.
2e»atterf 3o^onn, SDcutfc^c BolfSliebcr in 9tieberl)effen au* bem 3Runbe be* Bolfcft
gefammelt. Hamburg 1890—1894. ($>arin oiele SHnberfpiele auft Saffel.)
itttt, ffl., fiarntnifdje* S&orterbud). 1862.
Stebttfyttt Don erf unb Bolnue. 53b. Ill, 579 ff. eine Heine ttu*maf)[ flinberliebcr.
SitbtuZt&tdVl, allgcmeinee beutfdje* (oon Bcrnljarbi). 4 Bcinbe. fieipjig 1847.
£ieberftbt(* BilbungGftufen ber tfinbtyeit in eincm ooUftanbigcn Qtyox beutfajer
$ia)ter bargefteOt Don (5. SRodu>lj. 3. «ufl. ©tuttgart 1872.
Suitmbutger £tttbtrrtime* £erau*geg. oon <S. be la gontaine. Sujemburg 1877.
S»onnborbtf 25Hl(}*, ©ermanifdje 9Hdt()en. gorfdmngen. Berlin 1858. (3>artn
oiele flinberreime abgebrucft unb nad) ifjrem mntfyologifa^en 3nl;nlte erlciutert.)
9)iartin$(ieber (£erau*geber tf. ©imrocf). Bonn 1846.
Wltitt, (£♦, ©djroabifdje tfinberrcime. Tubingen 1851.
SKcrfdj, #♦, $>ie Sujcmburger fiinberreimc. fiujemburg 1884.
SWoltfe, fBl>, SSBiegeniieber. 5£a* bie bcutfdjc Gutter iijren JUnbern fingt. fieipjig
1870.
SRontannS (= Bine, o. Buccalmaglio), $ie beutfdjen BoIfS*, 3af;re$* unb gamilien*
fefte am 9ticberrt;ein. 3ferlo$n 1854—56.
2RitHcnt}0ff, &♦, ©agen, 9ttardjen unb fiieber ber #erjogtl)umer ©djlc*roig*£olftein.
Siel 1845.
SRittter, SUfteb, Bolfelieber au* bem (Srjgebirge. Sinnaberg 1883.
ftottbatfen 2>CUtfdjfanb$* 2ttonatSfa)rift Don Dr. grommann. 10 Bbe. 9turn«
berg 1854— 1863.
9Ritufterfd)e ©cfdjtdjten, ©agen unb Segenben, nebft einem Nntyang pon SBolfe*
liebern unb ©priidjttjortem. 3)?unfter 1825.
WutttxfQuU, bie, Don gr. ^ol^lcr. I. Berlin 1840.
UHtberbetrtfdje «inberfiiielef f. Weberb. 3al)rb. VIII (1882) unb XIII (1987).
9ti^ttge ftiuberf^iclc (26), gefammelt Don gonrab SWeoer unb 3. 2. ttmmattn.
3nri(^ 1657 (gereimt).
^Heberoftetrei^if^e ^ittberfjpiele unb Weime, gefammelt Don &. siaa*. (®er*
mania 24, 66 ff.)
Oberlauftyer ^inberrcimc, mitgetljeilt Don ^. §aupt im Sa^rb. fur oberlauf. ©e*
fa)i*te 45 (1869). ©. 239—249.
[DlbenblttgetiMnbeneiine*] 3lu* bem ^inberleben. ©pieie, Sleime, ftatyfel. Olben*
burg 1851. [§erau*geber ift 2. ©tracferja^n.]
Digitized by VjOOQ IC
LXII —
Cftfrtcflf^C £tnber= null Sottfreime, l)erau*gcg. oon £. 2Reier. Seer 1868. (®e*
brucft in beffen: Oftfrie*lanb in 55ilbern unb ©fijaen, ©.205—215.)
$<TO3er, ?friebri<$, 55aljerifa)e ©agen unb 55raua)e. 95eitrag jur beutfdjen 2Wtit^«
logic. 2 55be. 2Runa)en 1848.
$cter, fL, 93olf*t(jumlia)ee au* Oefterreia)ifa>©a)lefieu. I. 95b. JHnberlieber unb
tfinbcrfpiele unb $olf*lieber. Sroppau 1865.
$otri, gfrv unb #♦ t>. ffianmet, Stltc unb neue Sinberlicber. fieipjig o. 3. (1852).
^omraetfdje atnberreime, gef. oon g. ©rofi^n (f. obcn).
9taafte, §. g* j©., Slttgemeine* plattbeutfd>e* $olf*bud). SSieSmar 1854 (Darin
au$ tfinberreime).
Wefotamt, fjr., 5)eutfrf)e 5Solf*fefte im 19. Saljrl). 2Beimar 1829.
JRidHter, SUbert, 3ur ©efajiajte be* tfinbcrfpiel*. Wbljanblung in bcr g&iffenfdjaftliajen
55eilage ber Seipaiger 3eitung. 1886. 9tr. 55 unb 57. — ©erfelbe: Bur ©efajutye
bee bcutfd)cn JUnberfpiele. S&eftermann'e SWonateljeftc. 3al?rgang 1870.
Wetdjatbt. 3* grv SBiegenlieber fur gute beutfdje Witter. Seipjig 1798.
ffieufrfj, tir. ffl., sprcu|tfd;c 5Mf*reime (9teue sjkeup. ^rotnnjialbl. 3al;rgang 1851.
©. 420—446).
Sftod^Ot), 2* (£♦, $lemannifd)ee ^inbcrlicb unb Sinberfpiel ou* bcr ©djroeij. ©e«
fammelt unb fttten* unb fpraa)gefducbtlid) crlautert. Seipjig 1857.
Katygelier, 3«> (Jlfaffifdje tfinber* unb SBicgenlieber. (Saljrb. f. ©cfdj., ©pracfje u.
fiitt. Don eifafcfio^nngen. I. 1885. ©. 82.)
©OOlftlb, ©♦ 8., 91uS bcr Sugenbjeit. ©ammlung carter beutfajer Sinberlieber alter
unb ncuct Beit. $)anjig 1888.
@a$fe, tteber SSolfd* unb tfinberbiajtung, nebft einigen roeftfalifdjeu SHnberliebern.
sptogramm. Serlin 1869.
©fatter, SuliltS, $>a* ©piel unb bie ©piele. Beimar 1861.
©djttblc, VI. 55b. bom Softer mit bem %\**- 2)ie gutc alte 3eit. [2)arin ftnb audj
flinberfefte unb tfinberfpiele bcr SSorjcit befdjrieben; f. obcn.]
€>djtm, @eorg, Witt unb neue tfinberlicber (mit #oljfdmitten). Seipjig 1850.
©cit 1864 mit bem Sitel: ,r3Quftrirtc« beutfdje* Stinberbud)" (2 55bc).
©djer$= unb $fimbertyiele, allc 5lrten ber neueften — dor luftige ©efeflfd)aften.
2. Bufl. fcltona unb fieipjig 1796.
©djleidjcr, $♦, SSolfetfjumlidjeS aue ©onneberg im SKeiningifdjcn Dberlanbe. 2$ci«
mar 1858.
Sflmtfler, 3. 8., ©auerifdjee 2B6rterbudj. c4 95be. ©tuttgart 1827—1837.
€>$nti$, ©itten unb ©ebraudje, Sicber ic. be* ©ifler Solfe*. fcrier 1886.
©gotten, Ml., SSoIfetljumlidje* au* 9laa)en. 35olfe* unb tfinbcrlieber. Sfadjen 1881.
@$ltfter, SBity*, ©icbenburgifd)«fadjftfd)C 2$olf$liebcr. $ermannftabt 1865.
©Silie, 3^ 2f^v $olfteiuifa)c« 3biotifon, ein 55eitrag jur SJolWfittcngcfa)i4)tc. 3 95bc.
Hamburg 1801—1803. 4. 55b. Slltona 1806.
©imrotf, Rati, $)aS beutfa^e ^inberbua;. 5llt^crfommlia)e SHcime, fiieber, 6r»
jd^lungcn, Uebungcn, Sflat^fel unb ©d^erjc fur flinber. granffurt a. ?W. 1842.
3tt)citc ocrmeljrtc «uf[. baf. 1857. [SHefe Ijabc i* citirt.) 3. «uf[. 1879.
&ptt, 3^ S5olf*t§umlid)e* oom ^ieberr^cin. 2 fcfte. ^oln 1875.
6l>icfocr$etl$J!i& bc» 16. Sa^r^. au« cincr «Pfaljcr §anbfa)rift (2»one, «nj. 1833
©p. 92).
@))ie^ Sattyafar, S5olf*t^umlia)c* aue bem granfif^enncbcrgifa)en. SBicn 1869.
©pie|, SMV 5lberglaubcn, ©itten unb ©cbraudje bc8 faa)fifa)cn Obcrerjgcbirgc*.
5)rc«bcn 1862.
&a\btt, ©ajroeijerifa^ce Sbiotifon. 5tarau 1806—1812.
Stbbcr, 9Utp^ Glfaffifaje* 5Solf«bua)lcin. ©tra^burg 1842. (2. SCufI- 3Rul^aufcn 1859.)
©ii|, 9W. 83inctU3, ©aljburgifdje SSolfflieber mit iljrcn ©ingmeifen. ©aljburg 1865.
Digitized by VjOOQ IC
LXIII
SeMer, 8*b»ifl, edjroeijerifdje SSolWlieber. 2 S&anbe. grauenfelb 1882—1883.
UtlfySbtnnVLtU, <tnu 3Mittf)eilungen fur greunbe oolrtt^umli^toiffenf^aftii^cr tfunbe.
$erau*geg. Don g. £oft unb $einr. fcarften*. 6 ©be. 8tenb$burg unb $)af)ren*
tt>ert() 1881—1889.
Urpeft, am. 9Wonotefcftrift fur 9&olfefunbe. SRebigitt oon Dr. gr. tfraufj (in
©ten). Sommiffion&berlag : §amburg 1 890 ff .
JBerualdcn, 5$., unb gfrj. JBraufy, ©piele unb ffieime bet fiinber in Oefterreidj.
1873 (1876).
SoRmer, flinberreime k. aue ber ©raffdjaft @lafc (^Bicrtclja^rdfc^r. fur b. ©efd). bcr
©raffdjaft ©lafc 9, 1—66).
SBttferlitt, {$. JB., ©eutfdje *Bolf6lieber aue bent Glfajj, mit franjofifdjer Ueber*
tragung unb fronjofifdjem $itel: >ChansoiiB populaires de r Alsace. Paris
1883*. 2 «Bbe. mit 9Helobicn.
fficgener, ¥$., 2*olf$ti)umli$e fiieber cue ftorbbeutfdjtonb. 3 £efte. Seipjig 1879/80.
Stingdrtuer, 3flf., $a« tfinb u. feine $oepe in piattb. 9Hunbarr. Mnfter 1880.
8Belfttt$ t>on <seb. grancf, 9lurnberg 1534. (S)arin mandje* fiber beutfdje SBolfofefte
unb SCnftngelieber.)
SBtijbtn, <5rnft, fioln t>or 50 3aljren. ©ittenbilber. tfofo 1862.
Sinter, 3f., SBolWreime unb fiinberlieber auS bem Sttagbeburger Sonbe. ©ebrucft
in: „@efdjicf)tSblatter fur ©tabt unb &mb". Sttagbcburg 1875. ©. 303— 335.
Wodana. Museum vor nederduitsche oudheitskunde , uitgegeven door
J. W. Wolf. Gent 1843.
SBoepe, ©♦ 3* 8., SMfeuberlieferungen cm* ber ©raffdjaft 2Karf. Sferlofjn 1848.
Solf, 3. »♦, Bcitfc^rift fur beutfae 2Rt)tyologie (f. unten).
[SBttttbeityonL] $)e& flnaben SBunber^orn. 5tltc beutfdje fiieber, gefammelt Don
91. d. «rnim unb fclemen* ©rentano. 3 93be. §eibelberg 1806—1808. [$er
tfnljang jum III. 95b. 1808 bringt fifJterreime. 3d) citire bie altefte 8u*gabe.]
SBltttfe, ■., ®er beutfdje 93otfSabergtoube ber ©egenroart. 2. HufL ©erlin 1869.
3anber, ??♦, Sinberreime. [Slltyreu&ifae gflonatefdirift 28 (1891). ©. 94—99.]
3ontadr ftllguft, $eutfd;e 2*olf«lieber mit SBolfoweifen. ©erlin 1818—1820.
3*tt, £•> gerienfdjriften. 1826. (S>arin fiber beutfdje grufjlingMieber ber flinber.)
Stttfflttft beS ©ereittS fitr ®OlfShmbe* Stebigirt uon ff. Seinljolb. Berlin 1890 ff.
Beitftrift fitr bentfdjc 3Wt>ologic unb 6tttettfoube. I. »b. 1853 u. IL 1855
IjerauSgeg. t>on 3. SB. SBolf. III. 185^ unb IV. 1859 tjon Dr. 2Rann(jarbt.
j$tt)tntl, ®*, 95olfotfjumlidje& im %cmefd)cr SBanat. (9teue$ Saucer SRagcnin.
42. 95b. 1865.)
3imnter, Dr. griebridj, s8olt*t^umIicr)c epieliieber unb Sieberfpiele fur ©c^ule unb
^inberftube. Dueblinburg 1879.
StngcrU, 3glltta, 3)a» beutf*e ^inbcrfpiel im SWittelolter (©ef^ic^tli^e*). SBien
1868. (2. ftufl. 3nn«brucf 1873.)
5luSlonbtf$e ©amtnlungen:
Arwidsson, Adolf Iwan, Svenska Fornsanger (III. %f)t\l). Stockholm 1842.
Chambreg, R., Popular rhymes of Scottland. Glasgow o. 3. (1870).
Conssemaker, Ed. de, Chants populaires de Flamands de France. Gand
1856. [Unter biefen flamlanbifdjen 2$olf$liebern nue SRorbfronfreic^ aud) biele
ftinbtrlieber mit SWelobien.]
2)a»iff^ ^mberliebct bei Grundtvig, Gamle danske Folkeminder. 3 Sdnbe.
ij6benhavn 1849—1851.
Halliwell, J. 0., Nursery rhymes of England. 1844.
Digitized by VjOOQ IC
LXIV
#0fliutbifd>C $inbertyiele, &erau*geg. oon $. 3. (katfen, uberfefct in SJerfen Don
Amnion. Suridj 1657.
#Oflattbtfdje ®Oltfc nub ftiltbertyiele, befdjrieben oon Hoffmann in Horae belg.
VI. SreMau 1838.
Kalff, Dr. 6., Hetlied in de middeleeuwen. Leiden 1833. [3n bicfcm grofien
Ijiftorifdjcn ©erfe finb mnndje tyollanbifdje fiinberreime au finbcn.]
Nederlandsche Baker- en Kinderrijme. £erauegeg. Don J. van Vloten. (2 #efte
mit 9ttelobien.) 3. ®rucT. fieiben 1874.
Stltfftfd): ©. 51. spofrotrtfo, ®ie Sinberfpiele mit bcfonbcret 93eriitffid)tigung bet ruf»
fifdjen. 3Rit 115 $olafd)nitten. 3Ro*fau 1887 (nur in ruffifdjer ©pradje oor-
fyanben).
b. fttttratur itt 3urjfnb|jueU,
toeldje Don $abagogen unb $urnlef)rern auft oolforljumlidjen ©runblagen bura) 8lb«
anoerung metljobifd) IjergcftcUt obcr frei crfunben finb.
@Ht$ 3Jtotl)8, 3* £• Sv ©Picle 5ur Uebung unb (Jrljolung be* tforpcr* unb ©eifle*,
fur bic 3ugenb, i^re drjiel)er unb alle grcunbe unfdjulbiger Sugenbfreuben.
©d>nepfentl)al 1796 (3. gufl. 1802). SMc enucitcrtc 4. 9(ufl. Don 3. SB. fflumpp
1845. 2Kit biefcr (Srroeiterung umgearbeitet Don £). ©djletter 5. 9lufl. £of
1878 (1885). 9leuefte (8.) $lu*gabe Don 3. (£. fiion, #of 1893. [fiefctere $icr
citirt.]
[$a* ift bo* altcfte, grunblegenbe unb flafftfdje SBerf fiber Sugenbfpiele, burdj
meljrfadje tlmarbeitung unb Cinfugung ber neueften ©piele bercidjert.] 3a) ftelle
e$ an bie ©pifce unb loffe bie fpatere Sitteratur alpljabetifdj folgen:
flm&roS, 3ufef, ©piclbud). 9Rel)r al* 400 ©piele unb Seluftigungen fur ©djule
unb $au*. 2Bieu 1874. 9. 5tufl. 2Bien unb fieipflig (o. 3.).
©itdjer, <£., 3ugeno*, £urn* unb ©efellfdjaftSfpiele. ffloftocf 1870. 9Merte Slufl.
ntit Wegeln iiber gujiballfpiel Don Dr. ©tofcer 1883.
©tOWllidj, DttO, ffinberfpiele unb Cieberreigen fur gttabdjen. 3ena 1878.
®udj ber $naben» (5)eutfd)e 35earbeitung bee englifdjen >The boys own book*.)
Seipjig, %. O. 3Beigel 1850.
(Elafen, Dr. med. g* 6., 93eroegung*fpiele im greien. ©tuttgart 1882.
$8rUtg, Stall, 70 ©piele fur tfnabeu unb SKdbdjen bei ©djul« unb flinberfeften.
$lauen 1870 (1.*ufl. 1867).
(Sitnet, Dr., SMe Sugenbfpiele. flrcujnadj unb Seipjig 1890 (7.5Tufl. 1891).
ffidjtttb, ffio&ert &♦, $anbbud> be* Lawn-Tennis-©piel*. ©aben»93aben 1887.
Plfiug, Dr. 3ol>., ©rjie^ungeftoffe fiir gamilicn- unb tflcinfinberfdjulen. 1. 93b.:
flinberfpiele. 2. 2(ufl. ©armftabt 1860. (<Darin einige 2$olf«*flinberlieba)cn unb
©piele au* $e|fen, nber nadj pabagogifa)en ©runbfdfcen abgeanbert.)
§ route. <£., Sugenbluft. (£i8leben 1853.
retyofer, «Pfirrer 3. @v flinberbud) fur ^inber bie jum 8. 3al)re. Tubingen 1845
(6. $ufl. ©tuttgart 1877).
gritfe, 2f. 8B«, 3)a« gu^boOfpiel. C>annoDer«Sinben 1890.
S$tty> ©nftati, 3)ie gcfeUige ^inbernjelt. 3. SCufl. 93rrtlau 1875.
©e^rtrfe, %. 8., Sugenbfpiele. Stueiter ^bbrurf. 2)effau 1859.
(Keorgen^f S)a* ©piel unb bie ©piele ber 3ugenb. fieipjig unb Berlin 1884.
©pielbutfc fur ^naben. Serlin 1878.
©pielbu* fiir SRab^en. 35on SWarie ©a^ette»©corgen*. S5erlin 1887.
®XUbtt, SofeM, 5Die ^abogogif be* ^inbergartene unb ber Seroa^ranftalt, fritifd)-
praftifd; bargeftellt. Berlin 1879. (©egnet be» ftrobel'fdjen ©^ftem*.)
^Ojn, Whan to., Surf) ber ©piele. Ctnenflopabie fdmmtlia)cr befannten ©piele unb
Unter^altungfttueifen fur oHe ^reife. Seipjig, ©poiner 1894 (fur drtoadrfene
unb ©portfreunbe).
Digitized by VjOOQ IC
— LXV
#ermaim, ftugttft, $ie ©d)ulfpiele ber beutfcften 3ugenb. §erau*gcg. im 9tuftrage
be* 3cntralau6fd)uffc6 jur gorberung ber 3ugenb* unb S&olWfpiele in ©eutfdj*
lanb. 93raunfa)tt>eig 1892.
3ato&, <£♦ 8* 8«, $cutfd)e «8oItS* unb fcurnfpiele fur 31U unb Sung. Sreftlau
1865. Bwcitc umgearbeitete 9tufl. al* „®eutfd>lanb* fpielenbe 3ugenb". Seipjig
1875. (3. Slufl. 1883. 4. 9lufl. 1896.)
iRinbergartensfteberbiidjer :
gr.gr 6 be I, Gutter* unb tfofelieber. 2>id)tungen unb *Bilber jur eblen spflege
be* ftinberleben*. 93lanf*enburg (urn 1840). 2. Stufl. Berlin 1866. [®cr
toerbiente ©egriinber ber „5!inbergarten" benufcte fur feine ©piele unb
©pielrcime ineljrfad) 3$olf*tl)umlid)c*, bn* er ober bura) SBcranbcrung faft un-
fenntlid) mact)te. 3()tn folgten oiele *Berfertiger Don 5Unbergarten*$cr*djet!,
barunter neben 33erirrungen jur Unnatur aud) manege* ©elungene. 3dj nenne
Ijier einige ber oerbreitetfien 93udjer:]
2Beifert, ftinbergartlein. §anau 1841.
gliebner, Dr. theol. £()eob., Cieberbud) fur Stlcinfinberfdjulcn unb bie unteren
tflaffen ber (Slementarfdmter. 5. Siufl. Iaifer*roertf) 1872 (1. Hufl. 1842).
£eibe*borff, #enriettc, tftnberluft ober 6piel unb 2ieb. Seipjig 1863.
(2. ttufl. 1889.)
5Rorgenftcrn, fiina, $a* sparabic* ber flinbljeit burd) @piel, ©efang unb
95cfd)aftigung. Berlin 1871.
SBiefenebcr, Caroline, 9lu*roafyl bon Siebern unb ^pielen. ficu^ig.
2KiiUer, ataxic, SUnberlieb unb flinbcrfpicl., $uffelborf 1886.
9t a o e a u , Marianne unb % [) e f I a , ©piele, fiieber unb SBcrfc fur ben ftinber*
garten. Hamburg 1864. (4. 5CujT. 1893.)
ffiante, 3. gr., fiieber unb gpiele fur 5Ueinfinberfdmten. ©iitcrMoi) 1879.
©olbammer, £., ©nmnnftifdje ©picle unb 93ilbung*mittel fur tfinber oon
3—8 3al)rcn. ©erlin 1879.
#6 bier, Slug., S)ie 23eu)cgung*fpiele be* ftinbergarten*. 9. 9luft. ©cimar 1892.
8Ufl, SWorty, ®a* Surnen im ©piel ober luftige ?Beroegung*fpielc fur tfnaben.
2>re*ben 1861.
i $)a* Surnen in ben ©pielen ber SHabdjen. $rc*ben 1862.
#Odf, #♦, SRcgeln be* gu&ball*. Eraunfdjroeig 1875.
: — - {Reoeln be* iljorbod*. 93raunfd)ti>eig 1877.
tfodlraufdf, <£., unb ty. Garten, Surnfpiele, nebft Slnlettung ju S&ettfampfen unb
$urnfaljrten. £annober 1883.
8M, 3Sa* roollen nrir fpiekn? etuttgart 1867.
Uxan\t, SBityclm, £inau* jum epicl! Berlin 1883.
ftttpfcrmamt, ®., SurnunterriaV unb 3ugenbfpie(. 33re*Iau 1884.
#anaer, <£., ©umnnftifdje ©piele im greien. fieipjig 1843.
2aufd), (Entft, ©nmmlung beliebter Siinberfpiele im greien unb im 3immer. fieipjig
1873 (5. 5(ufl. 1884).
134 ©piele im greien ($eroegung*fpiele) fur bie 3ugenb (£naben unb 9Kdbdjen).
SBittenberg 1883.
Stilt, Tlatit, 3tluftr. ©pielbud) fur 5ttabd)en. 15. 5lufl. Seipjig, epamer 1896.
Sier, (Ev lurnfpiele fur S)eutfd)lcmfc* 3ugenb. fiangenfalja lb83.
2\dn, 3. 6., unb 3. £♦ SBottmatm, ^ntec^i*mu* ber ^cn)egung*fpiele fiit bie beut|a)c
3ugenb. fieipjig, 3. 3. 9Beber 1891.
SRotolD^ SW., ©toftemntifd) georbnete 5lurn- unb Kinberfpiele. 2Hunfter 1883.
9Wat!Jartf gv ^urnfpiete fur finnben unb 3Kaba)en. SBicn 1885.
SWfttenjtte^, 8.f ®a* ©picl im greien. fieipjig 1884.
9ltt\d), &., ©pielbuc^ fur SWabcften. ^annooer 1895. {Wad) Surnerart be^anbelt.)
Racquet, g. SBV 3Roberne englifdje ©picle. 3um 3wecf ber Cinfubrung in 5)eutfd)*
lanb befc^rieben. ©ottingen 1882.
©of) me, 2)cutf(^e« Jtinberlieb. e
Digitized by VjOOQ IC
LXVI
9tat)M, $♦, din gefunber ©cift in einem gefunben tforper. ©nglifdje ©djulbilfcer
in beutfdjcm SRafmien. $annooer 1889.
ffittter, #♦, Sugenb* unb fcurnfpiele. £re*lau 1883.
Sltytfftt, <£. 3f.f 5leuc« ©pielbudj. Berlin 1876.
Scatter, 3ttlm$, $a* Spiel unb bic edjule. ©eimar 1861.
@4ett!aiborfff <£• to., unb Dr. med. g» 91. SdjmtM, Ucbcr 3ugenb« unb 9*olf*fpiele.
£annooer*£inbcn 1892.
SdjCttUr, D., Surnfpiele fur SRabdjen unb tfnaben. $lauen 1883.
&ti)tt)tn, 8. &♦, Unfere tfnaben unb iljre ©piele. Berlin 1883.
Sdjrekr, Dr. med. Daniel ©. 8R., 9lerjtU$e Simmergnmnaftif ober ©uftem ber
otme ©eratb, unb SBeiftanb uberaH audfu^rbaren (jeilgbmnaftifdjen greiturnubungen.
10. 5Cufl. 1874.
6djrbtcr, Sari, Surnfpiele. Barmen 1890.
Setbtl, 8. £♦, ©piele im greien. Seipjig 1884.
©tttem, SBtftOr, $a« 8u&batl*@piel. Sien 1882.
Settle (75), gefammelt bon ber ©pielfommifflon be* @a)reber»9&erein* ju (SWeben.
fciSleben 1886.
©tangeubetget, 3o|on«e>, ©piele fur Bolftfaulen. fieipjig 1853 (1877). — ®ie
gonjltc^e Umarbeitung don $. 6djr5er 1895 gleidjt einem Suwfpielbudje.
Stoker, Dr., SRegeln uber i>at gufrbatlfpiel. Woftocf 1883. ©. Birder, <&., Sugenb*,
Jum« unb ©efeflfdjafttfpiele.
XtMMlt, 3L8., epielc unb fcurnubungen fur SMabdjen. Srier 1882 (1895).
£ttM), &., unb Hermann $in$fe, $n* 93eroegung*fpiel: ©einc gcfc^idjtlidjc ©nt*
roicfelung, fein SBertl) unb feine metfjobifae 33e§anblung. fiangenfalja 1884.
£wg, <L, 90 93eroegung$fpiele. (£ffen unb Seipjig 1881.
SBapet, $ermaMt, Sfluftrirtce @}rielbud) fur tfnaben. 16. ^Tuft. Seipjig, ©pamer
1896. — ©cfjone* SBerf, bat neben ben mobernftcn, funftlidjen ©pielcn au$
biele bolfttfyumlidje enifjalt.
aSte#ntr^ (Bttarb, geft- unb greijeU'Spielbudjlein. Bernburg unb Seipjig 1833.
8Bei$ert, 3., 5turnfpicle unb Sieberreigen fur 93olf*fauien. $onjig 1884 (2. Huff.
1884).
S© enter, 3* $L 2., ©ie reinfte Ouefle jugenbli^er fcreuben, ober 300 ©prele.
$retben unb fteipjig, Brnolb* Budjljanblung 1836.
©alter, &., $>a* ©piel im greien. fieipjig 1886.
ffiomit fell id) mid? belufttgeu? ober ©runblidje Slnroeifung ju einer SWenge ©piele
unb furjroeiliger S&efaaftigungen fur bit Sugenb. tfopenljagen 1842 (ftetpjig,
$. d. SB. Sogel).
Digitized by VjOOQ IC
<Stjte 33ud).
H i n *r t x It 5 Jr.
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
I. ifliegenheber.
A
&n
SDlel. 1781 eon 9teid)ot»t (nnd) ber 93ol«toetft).
J=!s
^m^^^^^JUr^^
©d>lnf,£inSlein,fdH;af! $er »a-tcr ^uft bice^af, bic 9Rut » tcr fc^ut-tclfe
93fiu - mc - leirt, ta faflt ^cr » ab cin £raumclcin ♦.'©djlaf , tfinblcin, fd^Iaf !
^ejt jucrft gcbrucft im ffiunb§iiornlIL *nl). 6. 59 (1808); ben 3ufafc fielje
Sir. 127 unten. 3n ganj 3>eutf$lanb gerannt unb in oicfen Storiantcn oorfjanben;
bie ^ter fte&enbc ftaffung mag auft £effcn unb $l)uringen ftammen. ©in fragment
mit 2Rel. fanb i* f*on in 2H. grand'* Fasc. quodlib. 1611. 9tr. 2:
i
EE
=F=*
fe^^TTTft^
e^laf , ^tnb«Icin, fc^Iaf ! ©ic 2Rut-ter ijiit't bic 6a)af.
2)ic obigc 9Rcl. ift oon 3. &. Sleidjarbt (na$ bcr StolWrocife) fomponirt. 3ucrft
in fficidjarbt'* „2icbcrn fur flinber" au« (fcampe'e tfinbcrbibliotfjet I (Hamburg 1781)
mit bcr ttcberfdjrift: „giefd>ene SBicgcnlieb, iljrcr $uppe oorjufingen". $er $c$t
oon £einr. (Eampc, 1799 gcbrucft, beginnt: „©$Iaf, JUnbdjcn, fajlaf! bo braufcen
ift cin ©aW ic. SBicbcrfjolt in Wciajarbt'e „2Bicgenlicbcrn fur gutc bcutfetye Gutter"
(fieipjig 1798) Xr. 11. $ergl. $offmann, Soirfttyuml. fiicber 762. (fcrt, Sugcnbalb.
fix. 23. grieblanbcr, SBicgenlicbcr #r. 1.
* $raumeld)cn, tfjuringifd) fur flcinc fcraubc, gcrcimt auf 93aumia)cn.
+ fciefe ftott (jetjjt a im Original. (£rf fefct bat mujltalifa) beffcre b.
2.
6«laf, «tnblein, fcftlaf!
$cr ^ater ^utet b' 6<$af,
STic SRuttcr Outer's £ammelein,
®rum fc&laf, bu golbig'S (Sngeletn.
6t$fof, flinblein, falaf!
BuS ©ubbcutfdjlanb unb oom Styein.
©Sljme, Eeatfdje* ainbetlieb.
3.
«*laf, #inb<$en, falaf!
®ec 2ktec ^ut't bic 8d)af/
®ic Gutter ^utet'$ $6cfe(ein4
$a frieg 'mcr fefyone 9tocfclcitt.
©c$[af, Sinbdjen, fdjlaf!
fcuft ^(jiiringen unb Sad) fen.
1
Digitized by VjOOQ IC
2 —
@$laf, tfinbcfccn, fc&laf!
fcetn Skater ljut't bic @d>af/
$)ie Gutter ^utct bic fiammercfjen,
6$laf in bcincm #ammetd>en.
edtfaf, tftnbcfcen, fd&laf!
«u* grnnfen.
6.
@<$laf, ffinbele, fdjlaf!
$lm §immcl roanbern b' €><$af,
3)' (Stern bic jinb bic fifimmerfc,
®er SRonb ber ift baft ©d&dfcrlc.
. S<$taf, *inbele, ftlaf!
Birlinger 5.
6d&laf, ffinble, falaf!
®ei 95ata ^utct b' @d>af,
$>ci SRutter &utct b' gammer,
Sc^laf bu a Mfrle longer.
6tflaf, flinMc, fd&laf!
*uft 6dnr>aben: 9»cicr «Rr. 1.
,,|*-
^
7.
6$laf, ffinble, falaf!
£ein SSater ^at jroci e$af,
(Bin faroarjeft unb cin tucifreftr
Unb ttenn bad $inb nid^t fd&lafen nriU,
$)ann fommt baft fcfjroarj unb bci|jt eft.
©ajroabifaj: 9ReTer 9lr7K
fcu* bem £aunu$ (9Ucbcrreifenkrg),
£E*
=*=£
S
=£?=#
€#if, #inb«c&cn, fa^Iaf! 3>cin $a * pa Ijfif bic ©d)af ; $>ei • ne
I
3E3E
r^
£
8Kut»ter (jut* bic fidm»mer«a>r* bei ben lie » ben <£n • gd - c^cr*.
* SBolfftmafcigc tyuraiform ftatt £ammeid>en, (Sngeldjcn.
9.
in
!««« bem eifap: Bededin n. 9tt. 2.
*
jU^SEM
zSsrrfc
N=
■**-*
^ ^>
Schlof , Sin • be • k, fiblof! 3M« Co • ber Ijiat bie ©djof, bin
fc_r' r fr J1! r . PLgrrrj^
t-fttH
41=43:
9Hut » ter fyiat bic fiam«me»le, brum fc^lof , bu gol'bigft (£n-ge«lc
I
i- j. j< " ."
m
6d)lof, &n » be • le, falof
««i. ebenfo in tfoln a. 9t f. (Stf, SBolfftlicber H. 1, 30: „64lof, ffinfcfc, Wof!
©in Softer ijobet be €>«fcof, bin Gutter I) 6 bet be Sammeriein, fc^lof , bu aaneft
tfinberlcin. Gdjlof, Sinfcfce, fctylof!" — $ejt aud) fo bci SBeuben, tfoln oor 50
Satjren, e. 58.
Digitized by VjOOQ IC
*
— 3 —
10.
$
Stonbenburgifdj: Sttll. 1, 19.
-* * ;'
' J J
=2^
©Alof, Sinbxfien, fala » ft! i» @ta(T ia ftef^n jroee @$a • fe, en
s^
£=$=£=£
fawar-yt unb en toci • M- unb menu bat flinb nitt) fc^lo-fen wiG, benn
^
£
3e
tommt bet fdjroarj unn beijtf el !
11.
Gdtyaf, tfinbdjcn, fa)laf!
£>a bmufien geljn fleet 6d>af,
@tn fc&warjtft unb tin »eifce*.
Unb roenn ba$ $inb nicfjt fcfjlafen roiU,
@o fomtnt ba$ fa)mar$ unb betyt e$.
8u* Sa^fen; ou^ 6imrocf 223.
^inf, Satrtfcafc Xr. 55.
13.
12.
©<$lof, Suebelt, ftfefl
Uff btr Watte Umft V @$ot
2)ic f<$tt)a*$e-iMtnb bit n>#c,
6ie roei ba$ SBuebjftJbtjfJe.
@tt)roeijeriftt): ©rojmtti 23.
©Ifafr: 3Bc<edi«IL 9fc. 1.
ryy
^S
I'M H
3H
P=4Z
=*=?
€>a)lof, fa)lof, !Biatoe«Ie fdjlofUtf be 9Rat-te roai-be ©d^of, Dtnterm £u« bie
jmrnwir^.
p
ft— fi— 15-
9*
fid* -me * k, frfjlof, bo gai-tog* <ln«ge- tefe#fof , Wof,«i&*e- le fa)fof !
14.
@a)laf, Stable, falaf!
$et »alet ift a ©rat
$te Gutter fd)uttclt'$ £aumelctn,
©& fallen lautet SwiumcUin.
6$laf, «tnbd)cn, falafl
Gdjroabifd): Steer Sfc. 1*.
15.
@a)laf, #tnba)cn, folaf!
95ot ber 2^ure fteijit'n 8$af,
3luf ber ^lur fhtyt erne btmtc «ul>.
£inb$eu, fyu bie Bugen §n!
Sc&laf, *tnba)cn, fa)(af!
SWunblid) au* ber spfcmriBg ©adjfen.
1*
Digitized by VjOOQ IC
— 4 —
I
16.
06etbtu(ft: CrtL 5, 18. Stjt ©imrort 224 <>.
*=u=
ts=^z
m
S3
4
3
£^£
:*=£
rrfrat
*=»;
©djfoap, $Hn»ge«fen,f$Ionp ! Dar*re ©af)»refteljt en ©a)oap, up eu Slur c- ne
bun-ic^u^:Min»0e»fen bofj be £)*gen to! ©djloap, iftinge* fen ,frt)bap!
17.
93ranbenburgifd) : (Srf I. 5, 63. $ejt ©imrocf 47.
Js »
*=
ft— K-
s^
S3*
*— fc
ZM±3t
iszzS
Stf)loap,^in*ncfen,f(^loQp!5)tnSoa'bcr^oet be©d)oap, bi»ne 9Ro«bcr fetin'n
J^=
-ft— 1r
-fc-±r-
^H
£
jg ?
*
8to«fengoarb,n, fpinnt bat bef » te 6i « bengoam. 6d)loap, ftinne*fen, fdjbap!
18.
©bap, Stnbfen, floap!
©ien SBaber tydb't be ©a)aap,
©e 9ttober fttt in ufen ©arn
Un fpinnt bat ficnfte ©eibengatn.
©bap, tfinbfen, f loap !
©Ibenburger m. 85.
19.
©bap, tftnbfen, fbap!
©ar buutcn jteit'n ©cfcaap,
©a8 iS bi gar en framet Sfoab,
©rum funt em ode SKinfc^cn goob.
©bap, fiinbfen, fbap!
Srcmer lift. 3.
20.
©bap, tfinbfen, fbap!
©e SBaber tyot't be ©djaap,
©e 9Hobec pbnt't be 23oljnen,
©at rotU ec ®obb belotynen.
©bap, tfinbfen, fbap!
<Bremer m. 3.
21.
©bp, tftnbjen, flap!
©in Stobec tyot't be e$ap,
©ic 9Eober plant't en Sonefen.
©lap to, min ^crtlco ©o^ncfen!
©lap, Sinbjen, flap!
©ittmar 55. ©imrotf 218.
22.
©t&bf, SBublcin, ffltaf!
3m ®arten ganget b* ©a)af,
©rei fcfcroarje unb brei mei&c,
©ie rootlet mein Sublein beifee,
Sirlinger 3.
23.
©bap, min $inbd)cn, fotc!
3>f roege bi mit mien gote,
3! roege bi mit 'n spaar bunte ©d)olj;
©bap un bo be Ogen to!
Olbenburger m. 83.
Digitized by VjOOQ IC
— 5 —
24.
m
Sfciebcrrcifenberg unb Untertaunul.
i±r;=±B=^fe^=e^
', £inb*cfcen, roof) » Ic! 3ul * f cr • djcn mid id) bir bo * le.
w
=£
-tr~S-
*"fr-
-r>-+
fluf«fcr, SHo » p*nen unb2ttcni*bel»fenv ifjt mcin &inb«d)en gar ju gem.
25,
Silte SBolfStoeife in l^uringcn. Ier,t bci ©imjfllLm.
i
5=t
^
£
£
-#-#-
£
3Z*I
F^F
•^-V-
6d>Iaf,meintfinb*($en, fie « ben ©tunb;" bi* bcr SBa * tcr nrie • berf ommt !
i
=*=*=
*=t
=F-*-
^
ufcat
*=
9?a *tcr ift in SBSalb ge»gangen,tt>iu* mei'm $Unb$enein9&5«gelcf)cnfan»genv.
26.
©djlaf, mcin fiinblein, fujie!
3d& roicge bid> nut ^tn gujjen,
3$ toiege btcfj mit bcm gelben @c^u^;
ftinbcfjen, tyu bte $lugen ju!
©imrocf 231.
0d)ldfft bu fuf , ba$ trnrb bir frommen,
$>ie Ueben ©nglcin ju bir fommen,
$>te follcn bid) beroafyren,
5K6g' bir nidjtS nriberfatyren.
27.
©djlefifd) ($ainau;.
^TTTaSgy J1 g a^
trfr
4— *-*-*-
6$laf, SHnbdjen, fu * fie! 3d) bringe bir JlpH unb 9iuMe, ^Dinnbelfcrn unb
^^
=P»=P*=
Mr ^ j
*
£E*
»
Jei* gen; bod &inb fori fd)la»fen unb fdjroeigen. <£d)laf, 5Unbd)en, fdjlaf !
2. ©<$laf, tfinbdjen, balbe!
®ie 936glein pngen im 3Balbe,
©ie fltegen ben ©alb rootjl auf unb mebcr,
®ic bringen ben $inbern btc 9hiljc balb micber.
ed)laf, tfinbdjcn, falaf! '
Digitized by VjOOQ IC
— 6 —
3. ©cfclaf, #tnbd)en, fcftcl
W fwmticn frtmbe ®ofle,
$>te ®afte, bie jcj»t fotnnun 'rein,
£)a* futb bte tieben ©ngeletn.
©dfrtof, «inb$en, ftlaf!
4. @d>laf, tfmb^en, rootjlgemuttj !
3n beincc ©iegc bo fdjlaft fi<$'* gut.
$$laf cine langc Sette,
Sroci ©tunbett obcr brcte!
6$laf, £inb$en, fcfrlaf!
»ul #onrab*borf bci £ainau. Hoffmann, 6d)iefifd)e ©olfolieber 274. $eter 3.
i
28.
Birt <SIberfeIt<: Crt I. 6, 8. 6ufc 70. $rtfd>bter 25. 6imto(f 249.
^5F
£
^
E£EE
5
^^=F
1. @$taf, bu lie* be £lri«ne! • 3ej • 30 fc&lagt e* 9feu*ne;
m
mm
~r — * K
i
bie * fe* if! bie Sdjlummet * jeit,
fur bie SUet-nen roeit unb breit.
(Si * a, po • lei * a!
2. *De Seute fagen:J
$olt mei'm &inb 'ncn 5Bagen,
gefcrt e& in ben ©alb ^indn,
©0 bie fdjonen SBogel fein. @ia 2c.
29.
pp=H>m=jm3i
9Solttmeife. £rf. ©ermania Wr. 319.
ft=W5:
r^
-*=£
m
©djtof, &inb«lein, f c * ftc ! roir friegen frem*be © a * ftc ; bie ©a«fte bie be
is=fc
=t
3
Ifc3t
*--♦-
fom*men brein, ba* finb bie lie* ben (Sn*gelein. £d)laf, .fiinblein, fe*fte!
©erfelbe £ejt aud> bei ©imrocf 225. $ittmar 54. Stergl. oben 9fr. 27, @tr. 3.
i
30.
$orci unb SRaumcr 30 (5fibbeutfd)lanb).
m
s
*
^'-±^
™*
HM.tUUm.bMll »«!.!» ((.('aim ».!.»., ) £," HJJ!! 2d£i ■
g3T>Z3E§
ifcfl
22t
l^^^rSB^foa'n fie ifjm benn bringen? 3ucfetplo|*cn unb ttiiige.
ftinb^en roa*. (
Digitized by VjOOQ IC
— 7 —
€&
mm
3
*
1
*=*:
-.-*-
^
^— #
idjone 9to# fin1 unb ©tonbelfern, bit ifjt Me MeUn? (6o*pljie) gern.
31.
6$taf, tftnblrin, balbc!
®ic SSdftlein fUegen im Sl&albe,
§tc fliegen ben ©alb roof)l auf unb ntcber.
Unb bringen bcm Sinb ben 6$laf balb roieber.
0<&fof, tfinblein, balbe!
<£rf, ©ermonia 320. speter 9lr. 1.
3ft mi) ber 2Rel. 9tr. 27 ju ftngen.
^
«u« SMrge* im Untertnunu* 1886.
"^"^
V=&
3M:
•s
*
€5d)lof, Sinb • djen, hal • be!/®ic 9S6g»lein fin « gen im 85tal«be; bte
^
£=£
$=£
3sz35:
a
$
SQgtetn pngen unb fpringen im@to«: bringen mei'm ©ubd)en fu^ieh <3d)li»f.
(Minb$en) v
32.
$6Ijmifdje SKeL (unfern «pian) £rufdjfa @. 494.
TX-r J ^ J I f gEgjggggggJEJ^l
J €>d)touf,man SStoroerl*, in gou»ta 8touI>, brucf bu bei»na jrooa 5ti»g^a4a jou, / <
J $rucf fe juo, mad)* nimma af, bid if) fumm un roecf bi af. (
£
£
h ! *
-*— t
£e££eeE
*
-^
a
©i « roi * roi roi mi * n>i • roi, tui roi * rot * rot roi
* SBaberl, berftummelt cm* Barbara, ©arbdjen.
rot.
33.
6$laf, «inb#en, ffi(af!
$>a braufeen geljt ein ©#af,
®a* tyot fo roeifee gujie,
©ie 8RiH&, bie f^merft fo ffifc
6#af, tfinbd&en, falaf!
©imrprf 321.
34.
6#laf, pj^^en, fc&laf!
$)a braujicn ge^n bie §d>af,
®ie fdjroarjen unb bie roeifcen,
$te roolTn mctn $upp$en bttyen,
S)ie brounen unb bie getjlen (gelben),
SMe rooU'n mein $pupp$cn fte&len.
SRiinblidj au* Sburingen.
\
/
Digitized by VjOOQ IC
— 8
35.
6<$touf, met ^cjjcrlc1), f$louf!
®ei ®abe2) ljutt btt ©c&ouf,
®ct 3Rama t>utt Me Sammerful),
©d&loft met ^ejjetle bt* ju frity.
2fa0 ©onneberg. ©dtfeidjer 95.
1) ffofename au« $a$, SBaJlein,
bair. fiir ©djafaen. 2) Stater.
36.
©djlof, tftnfdjen, om tfdjjdjcn1)!
%lppc(^)cn, 8Htm$en unb Woffitn,
8u<fecf5d)elc$en, 3Ranbelfernd>en
©ffen be lebe $inbec geencfjen2).
©$lof in gobe ffiol),
#nty binn &ugel($en 30!
93om9tteberrf)ein: flrefcfdjmer, 93olfM.
II. 9tr. 365; {jodjbeutfcfc: ©imrocf 254.
1) 3m ffiffen. 2) ^crHcincrungft-
filbe ju fcboerben ifl ^inberfprac^c.
37.
$)em ©fcfelfinbc borjujtngen*
*—■ B-
5tu* bem ©ranbenburgif^en: Srmer Sir. 1.
^5-
^-iO^^Tfrr^)^
J ©d)laf, bu Hei - ne ©ee*le, fcfclaf in gu . ter 9tul)! / gx(umm„
} ©djlummre 0$ * ne ge^le, tyu bie flug*lein 311! ( ®«>1"«h««
P
£fe
tt
s
nsn
is
^ H XJ--
£
1
fanft unb fit* fie,) ru*f)e/$anb unb 8it*£& aud) baft $u * ge * Iein
Sflcfr.
muf gefdjloffen fein. ©iffefen, biffefen trafala»Ia, biffefen, biffefen, bei.
2. ©iUft bu, ©d&cfoi, moljl fdjlafen ?
®u foUft mit jum #ain,
9Bo bei bunten ©d)afen
Sammercfjen |i$ freun.
©djlummre fanft unb fufcc,
©te SSoglein im ©ebufac,
©ie ber $irt im Sfloo*
©djlummre forgenfos!
SSiffefen* jc.
3. ©djlaf, bu fleine ©eele,
©#laf in guter ffiul)!
©djtummte otyne getyle,
%\)\i bie &uglein 511!
3Senn bie dnglcin broben
©ott ben SSater loben,
£) bann preife id)
Saglicf) ®ott fiir bid).
SBiffcfen :c.
8u$ bem *Branbenburgifd)en: Srmer, SSolfftlieber 9lr. 1 (1840). * SDic dif^laute
„®f$, bfdj, bfcf)!" jum dinfdjlafern ber tfleinen (afmlidj fufe ninne) finb aud} in
ifjuringen unb ©adjfen gefannt, unb nennt man „®ifdjef in ber" ober 35ufd)cfinnel
alle SBitfelfinber, unb bie tfinber einbifdjen Ijeifct, fie jum ©djlaf bringen; bafiir
fagt man in ©ajlefien pifefyen, in $effen pefdjeu.
Digitized by VjOOQ IC
— 9
38.
®em 9Bicfeltinbe oorjuftngen.
m
g^^j
Umgeg;nb Don SSeimar 1840.
m
di ' jen * bei
9Hor * gen e&
jen, bif$ bifd) bifcfi! /
mer gifa) gifa) gifd), {
u « ber * mor • gen
i
6^toei»ne * bra « ten, toerb'n nrir bid) ju ©a » fte to * ben.
$ejt bei hunger Sir. 13 mit bem Bnfange: „$ufd), bufdj, biifd)! morgen" ic.
39.
2hifd) ein, bufdj) ein, mcin ^inbelrin,
@d)faf ein, fdjlaf ein, tnein £5d)ter[ein,
@d)laf ein jn gutcc Sfcutj,
^rucf bie Suglein $u!
hunger 12.
40.
5J^=
«focci unb Mourner «rtr. 32.
s
*
^ h h k-
•±— #-
fit • a n>i*nri! mcr fdjlaft tyeut*Rarfjt bei mir? ©olT* bie flei*ne
3
m
8n » na fcin. To mufj fie aud) recfyt or * tig fein. 6i • a roi * mi !
b.
©ia roiroi!
©cr fd^laft Ijeut #aa)t bet mir?
6otT$ tnein ltebe& §an$$en fcin,
ffiirb e* aud> t)iibfdj freunblid) fein.
©unberfjorn, 9tnf>. 64, ol* 2. etr.
oon ©ia im ©aufe.
6ia roiroi!
mi flopt biffc $Ra$t bi mi?
©at fajaU be lutjc (N. N) bo^n,
©at tt min leoet Sucfertyofyn.
£>lbenburgcr JftR. 81.
41.
£^u bie Suglein ju, tnein &inb! $laft er in bat $ett Ijinein,
©enn btaufcen roetjt ein argerSBinb: SMaft un£ aUe gebern 'rau$
2Bifl baft #inb md)t fdjlafen ein, Unb enblicfc gar bie $ugen au$.
SBcirfcrt'e tfinbergartlein. fflochljola1 Cicberfiebel. 93irlinger 9tr. 1.
Digitized by VjOOQ IC
— 10 —
42.
&Waf, tfinbd&en, f$(af!
©a braujien fte^t ein ©djaf,
$at lauter roelfe 5Bottc,
®iebt bad 3Rild&md$cfren oottc;
$at titer rocifce gufcdjen,
©iebt fcin SOMdjlein fu^c;
$at cin roeifceS #6pfdjen,
©iebt bie Wity in'* Zbtftyn,
©iebt fte tdglid) breimal tyer,
$rmlen nrir fie bretmal (eer,
tfnurrt nidjt unb mutrt nid^t:
©c&laf, mcin flciner SBrummelbdr!
©amlanbifdje* ©iegeulicb. Original
f. girm. III. 111.
43,
Simbam, bambau,
Tic ©locfe lautet ju ©panbau.
©er ift tobt? O&nebtot.
SBcr Idjrt tyn benn begraben?
©(fcutyen* fd)»ar$e ftaben.
©imrotf 239.
44.
IBdfjldmmdKn, SBotf,
^ere^t' mir bdncn 8tocf!
©ott id& benn meinen *pcl$ ocrlicrcn
Unb im fatten SBintcr frictcn ?
SBdljldmmc&en, SBocf.
©imrocf 248.
45.
6d)loaj), ftinbefen, fefte!
Tcr 9kttclmann Ijat ©djte,
©r fyat 'n bidet fettet ©dmrinefen gcfdjfadjt,
Un bie $albunefen xtvfy reene gemadjt.
0 bcr alte $aUunfe!
Salbunefen fjat nod) geftunfen.
Bu* bcr SKarf. <Srf I. 2, 36. Taljer ©imrod 216.
46.
=S
Bu« $(juringen Dor 1830
3
e
^^gs
se
-frfr
StiMe, ftiUle, fein ©erauftf) gc*mad)t! Tarum feib nur al • Ic fKDf,
^^ja^a^^fe
-»— N-
*
roeil mein Stinbdjen fd)fo*fenroifl. 6tille,
(€d>d$$en)
ftil«lc, fein ©erauftf gemadtf!
3(u6 meincr flinbfjeit mir erinnerlidj. $fr. $f).
fiir Sleinfinber|djulcn (1842) fennt unb giebt c6 au*
lidjer SESeife, nur Sefyrerin ftatt tfinbdjen gefefct.
man bie 9Ref. jum ©nuflicbc: „$ier Ijer!"
gliebner in feinem 2ieberbu$
bem 23ergif$en, mit feljr a|jn«
— 3n Sommertbudjem pnbet
47.
(5* mar ein fauler ©d)fifer,
@in renter ©iebenfd&ldfcr,
Ten funttnerte fein ©djaf:
©imrorf 242.
Ta ift ber 2Botf gefommen,
Unb Ijat tym roeggenommen
Tie ©djaf unb audj ben ©djlaf.
Digitized by VjOOQ IC
— It —
48.
$inter mcinem fftoc&bant fri'm ©tobel*
6t$t (in ttein tlein rounfig Sftabel,
6pinnt attf feinem tlctntDunfigcn 8tabei
Sin flcin ttein tteimounfige* gabcl.
©imrocf 254.
* ©tabel, ©cbeunc, ©djuppen.
49.
S)a£ tfjr nnn rtty rul)tg fd&laft,
©tng i$ eu$ Dom tleinen ©c&af,
©ing i$ eu($ com Satfc&cWSan&dfjcn
Wit bcm fleinen ©ictetawcfe[*©cl)tt)an$en.
©imrocf 233.
J]
5a «te ¥o*»e<o*i-
StiinMid) ant Jljuringcn (Sfotternfyeim) 1858, aud) anbtttoiirt* gef)5rt.
) (£i • a po * pei • a, roa* raf - felt im ©trol)? £ie «... a_r_x
©arisen finb bor«fuB unb ftab'n fci-nc ©djul). <Fer ^"'Tro^i
m
=t
ftgF^J jl j ;13e|
32
«=e=
s
5=p
2e - ber, fetn1 Seiften ba * ju : rood rooH'nroir niit ben ar«men ®anftdjen tfyun ?
* (fcrflarung nad) 9tr. 55.
51.
©ia popeia, tna$ rufc^clt im ©trot)?
©ie ©an$c§en getyn barfufc unb tyab'n teine ©djulj,
S)et ©cfmftet l>at £eber, (ein fieiften baju,
©o fann er ben ®dnd(ein auc§ ma$en teine ©c£ut).
Sunberfjorn HI. 1808. 9ln|j. 66. SWit 3ufafc.
52.
§eio popeto, roa$ rappctt (rafcfcelt, raffclt) im ©trot)?
®a3 ®an$c$en lauft borfuji unb l)at teine ©djut),
®er ©^uflcr Ijat Seber, teine fieiften baju,
$)rum tann er au$ mac&en bem ©anSdjen teine ©dmt).
*ue Ober^effcn (SHarburger ttmgegenb). ©eljr oerbrcitete* Siegenlieb. ©tober
13. Eirlinger 3.
Digitized by VjOOQ IC
— 12 —
53.
@ia popeia, mat ruffelt in't Gtto?
®at funt be liitjcn ©ofc/ be tyebt fiene 6djo,
©e ©Softer Ijef t Scbber, fien ficcftcn barto ;
©rum gaat fe nu barfoot un roadelt: fic^*f o !
©renter £8t. 1. ©ittmar 52.
54.
3(u* ©ielefelb: @. ©ittmar, $er Jitnfcer Cuftfelb 6. 130.
^=3
i=t
3^3
£S
^=p:
P=t5C
€>u«fe, le • rue ©U"fe').n>at ru«fd)eltin't©trol)V bat fln be le • tne
i^
=*
^ui
©6«fcn«2)>el)cbbentM"nc 6d)oli: 6<f)0«fter Ijat 2a6«ber, teen fiee-flen ba«
*
^1
£
^
4=
15*1
to; briint goafjn be Ic » rt»c ©o**fen* un Ijcbben fee * ne ©$olj.
Set (£rf I. 2, 60 al* ©ranbenburgifa.
1) ©ufe gar al* roeiblidjer 9tome l)ier gcbraudjt, ift SRijtoerftonb.
2) ©anfttfjen.
55. SBtegealteb.
:— Sieblid).
frr^^m^mm^m
5Wel. au« ©djleften.
i7
j j ©au * fe*) lie * be 9iin*ne, tva* rn » fdjelt im Strot)? ®a*
* / fmb bie lie * ben @nn»jel, Me fja * ben fein
1
, I 2.
n — -h — i-
m
^
i:
f)ul). $*er €><tm « fter Ijat 2ci«ften, fein i!e « bet ba « ju; ba
m
m^^^^
miijj'n bie lie* ben ©iin*fel n>ol)l gelm olj * ne £djul).
2. ©ija, liebe $inne, ber ^pappc ber fod)t,
©r ftef)t auf bem geuer unb plappert no$.
©i liebe tfodnn, jiel) bu baju!
®ajj ntir ber *|$appc nic^t laufen ttyue.
Digitized by VjOOQ IC
— 13 —
3. (&ija, liebc finite, bcr ^appe bet fodjt,
(St ffeljt ouf bem gcuer unb plappert nod).
$f)U bu cin 93l$c$en Sudec 'nein!
$)a roicVs fd)ou cin gute$ SBcciU fetn.
Bu* SSarmbrunn bci <Bre*lau: §offmanju_ ©*lef. $pJMeber Sir. 276. ©iefelbc
9Rel. auc^ bei $occi unD SKaumer. """
* 3ut SBortcrflorunfl: SWandje in flinberliebern oielfadj oorfoinmenbe Bus* ^-""
briicfe pnD au* bem gRittelalter jiberliefert, borum langft nidjt mefjr oerflonben unb
oerfeljrt ongcnjchbeMeor^cn; STa^u getjorcn junacfcft bic SBortc (uJjl unb ninne.
6ufc (fufa, faufc) ift ber SmpcratiD oon fufen, b. !)• roiegen, burdj SBiegeiTlin
tfinb einfdjlafern. (Silmar, £eff. Sbiotifon). 9tod) ©rtmm (SBorterb. VIII. 1932)
foil faufen B3 Icife fingen, fummen I^ci&cn. 2Bol)cr ba* SBort fommt, ift nod) nictyt
aufgeflart. Dr. 93irlinger (SBunberfyorn II. 726) crflart fufen fur roiegen unb
9tinne fur fleine* tfinb, ital. Ninna. Cefitere* roirb fur manege fiiebec paffen, roiber*
fpridjt ober anbern Srflarungen. £enn SRinne ^ci^t in gdjlefien bieffiiege (nan)
Bibra, 3ournal Don unb fur S)eutfd)lanb 1788. I. 334). Hud) in Socmen bejeidjnet
?inne unb SRunne bic SESiege. £a* jufammengefefcte SSort ©ufaninne fur ein
BietJdjen, ntit roeldjem man bic flinber jum ©d)laf bringr, ift f$on beTBntljer 1535
in bem SBeiljnaa^tMiebe „95om §immcl (jod)" k. gebraudjt, barin ©tr. 14 fjeift: g
®aoon id) aQjeit fro^li^ fei, $)a* recite ©ufaninnc fc^on,
Su fpringen, fingen immcr frei 3Rit £erjen«luft ben fujicn Son.
3n cincm roeftfalifdjen tfinbernriegen liebc (jum (Sfyriftfeft in JHrdjen gefungen),
M au$ bem 14. 3a(jr(jf ftaminen mag unb unft erfjaltcn ift in bcr $anbf$rift bcr
ftonne flatljarina $ier* [com Saljr 1588 (f. fiieberlj. Ill 644): Quern nunc virgo
peperit = $)cn geborcn Ijat ein 2ttagb ic.J fjeifct ber JRefrain:
Verla zuzuzu, verla zuze ninno.*
[bcutW baneben:] ©ofe, foe*, focS, foe*, fc&laf mcin liebc* Sinbelein!
Gin jungerc* geiftlicbe* ©iegenlicb (^aberborncr ©efangb, 1617) beginnt:
(£in tfinb gebom ju 53ctl;fc^cm,
(£ia, eia! 6ufani, ©ufani, 6u6, €>u*!
3n eincm SBei§nad)tftfpielc bed 15. Safjrl). (SHlmar, Sfoiotifon jum Hrtifel fufe)
fommt oor: |
ich wel frotH) es legen in die wiege
und wel im singen: SuBe liebe ninne.
$er SRefrain in cinem nicbcrlaubifaen gciftlicbcn 2icbc bee 15. 3al)rl). (Ons
ghemaket die aventstar), tm6 Hoffmann Hor. belg. II, I. 2(u*gabe 6. 21 mit»
t&eilt, ^eipt:
Waet was haer doe,?
Susa ninna susa noe (nun),
Jesus minne sprac Marien toe.
(Sine aUgcmein jutreffenbe ©rflarung fur fufc ift ni$t gefunben. Urn nur etn>a$ ^
6inn in bic ®icgcnliebcr ju bringen, roirb man alfo \>ai ©ort balb mit roiegen, /
balb mit fdjlafen crfloren, balb an bic Ijeutige ©cbeutung \>& SBortcd faufen
benfen muffen. 5)a« Wi^tigc fa^eint mir &u fein, ba^ man fur bie ©a^allroortcr
in ben SBiegenliebcrn [fu«, fufa, juju, fufu, fufc, faufe, bfa^ bfeb, nu nu, nine,
ninna, ^unnc, trullc, fd&u f*uA ^uffebuffe, tyia, roitoi ic] gar fcinc (Srfldrung
forbern foil, ^a fie bod) unerfldrbar flnb unb flulefct atle bat fanftfiile, faufelnbe
toncn unb ©ummen jum (Sinlullen M ©augling* (nieberb. 5Runne) bejeidmen.
Digitized by VjOOQ IC
— 14 —
*
** #eie unb $eia bejeidjnet in bcr JUnberfprtufje bie SBicge, bic audj Stoje
oberJSiijOnb $o|4e Ijeift. 5Dn1jcr rjeiflcn ober in bic $eie geljen fooiel alft
T^Iafcn ijeifct. <£i (aTTtretiifd) hei) ift (Empfinbungftlaut ftiflcr greube, bie in heia,
heida, heiga jur auftgeloffenen greube fid) fteigert. 2R5gltd), foafc heia unb heisa
bom flaoifojen hajati ah&nlciten ift, too* ebenfaflft f^iafen bebeutet. $opeia
ober $uppeia ift bo* bcm SReime nadjgebilbete $opp obsr $uppe (engl. baby),
cm 6«^mei(ftc4njort fur ttcine Sinber, rocldjeft com lot. pupa (Staftbrutf fur tmi olt«
beutfdje tokke) ftommt. ^erroanbt bomit ift jebenfaflft bubc unb tBuWjea, bafjcr
biolcftifd) aud) eia bobbeia! $>ie fo oft oorfommcnbe Bufforberung „<&ia *Poppcia!"
obcr „$eijo $oppeia" obcr „*lia ©ubbrie" rourbc olfo Ijeifceu: „©$laf, fiippdjen!"
*** $a$ noioc SRitlcib bar Sinber mit ben barf ufclaufenben ©anfen,
baft in oorfteJjenbem fiicbe unb anbem fficimen ftd) aufcfpridjt, roar int 15. Saljrfc.
Won tWJ^36r)lio>. Broi^ Sla^renyWf, 1494, tfap. 24 „93on ;u oiel forg" fareibt:
ffier forget, ob bie ©anf* gent blofj ttnb eben madjen berg t>nt> tal:
Unb fegen roifl ad gafi onb ftrof* S>er rjat feon ftqb, raiu, oberal.
56.
fcu* C^opfQartcn bci Stormftobt: ©rf III. 1, 7.
J5r- r-n— : r— *
I
s— ^-J-
*
=*=
(fe?
§1
lFg=g:
5c=tc
J ©on > fc, fting ' *c, fou • fit! | I Sd^ = djc roefl net fiet'frifl fan, {
) Sa|> « djen men net mau « fe; j / fdilof mein lie » be* Single ein! {
I
fcf=
*
£E£
©au * fe, Sing *a)e, fau • fe!
S*ei grieblanber, ©icgenlieber 12 bcTfclbe Sejt tyodjbcutfd;, mit bcr ©emerfung,
8*. SBagner rjobe bie SKel. in feineni ©iegfricb»3bn(l benu|it.
57.
ft 2 /
©cftfakn: erf IL 3, 8
rJTTh^
* » s
=£=£
53
*^
I ft&T&f '«■ : ft; i •*■* *»•*■ - • f« -*.•«-
EB^ggB^JzfeJzJJ
5*
faplop1 in u • fen §u » fe nidj. ©u • fe, &inb*fen fu * fe!
* ufe = unfer.
88.
6ife, Shrtftn*), fufe!
Unfe sflhrtt'r i* nit to $wft;
Unfc Stoab'r te noa b'n 25uf$ gegoarjn,
SStU et Singetcn en SSctyldEen foa^tx,
Digitized by VjOOQ IC
— 15 —
'n tec&ten fdjonen gtylcn,
2Bo 't IHngtfen tann met fpalen.
Xu* $aubifc (Ober»©ber*rud)): M I. 5, 61. gtrgl. oben 9tr. 23.
* 3u*fcn, Berflrinerungetnort oon lugujte. Sinn: „€a)laf, Suguftdjen. fcfclafe"
59.
i
¥=&
«u< bcr Cbtdav^: <W L 3, 4.
3^
* * J f
^F?
*==?=?
*Pri - pe S^in « ne, fau - fc! $er gudj* fte(?t f)in «term §au » fc: ber
•/ ; ; ^ i g i J^
3C
=9=9=
I
Ijat ein* Ian * gen 6d)lit»ten mit, unb mmmt bie bo - fen Sin » ber mit, bie
m
»
3=
»au - fe.
S=2=
4=
il
in
gU'ten Idfct er ju #i
*Pri « pe 91 in « nc, fau - fe!
„®a* befte Siebgen Dor ein £auj?
3ft Srotje »ine 6aufe."
©o fogt ^Hcanber (fcenrici) in feinen „©a)erjf)aften unb foror. ©ebidjte. II. "
1729.
aeipaiQ
60.
b.
9Kne $rupe, faufe!
9Bo* tafc&elt ai bam 6trul)?
©ieben junge SWaufe,
Tie afyle ou baju.
Unb roenn tyt nit roarb bag 8tafd)eln Ion,
To roerm't eucfc iibcr Me 6$roau$eln
fa)fon.
»ofaiif$: fcrufdjta »r. 90*>.
9tonni, SRinni, 9hinne*),
'* rofdjelt ai b'r Junnc,
'* fetn Me lieroe ©anMan,
• ©an bam Stnbfa fcinc JHu^c.
©dtynifd): #rufd>fa 9fr. 90c.
* OTe* Sejridnmngen fur „©iege".
8crgl. Hr. 92 unten.
61.
9tinne, ninnc, faufe!
Tet Sob ftetft tytnter'm §aufe.
©r tyat ein Heine* tforbeletn,
Ta ftccft er Me bSfen Sfnber 'nein.
Tie guten lafct er ftyen
Unb fauft tyn'n rotfc 9Rflfcen.
SBrubbe ninne, faufe!
Ter Sob ftarft fyinberm §aufc.
% tjout a fleenen tfdrbelei
SI ftetft bo ttetnen tfinber nei.
Tc guten friegen $onntgfdjnieten,
Te biefcti friegen ^cd^fc^nictcn.
*u* Teutfd)b6f>men (©abel): frnifajfn 9fr. 78 ber 5tinberltcber.
Digitized by VjOOQ IC
— 16 —
62.
©flfe1), Sinnefen, fiifc!
®at tftnb ISg in be ©roupe2),
$aber un SRobber funb mtt uon §u$,
$)e f5n rot nicf) raupen3)!
fi* $aber te int ©eenlanb4),
®e l>alt ftg #tnb en Seefcbanb*)
9Hit tro£ fulroerne tfnopfen,
$>ann lert ut £tnb lopfen6).
9lu$ 3)erfum in $annot»er. SWannfjarbt 688.
1) Saufle, fdjlummre. 2) @$tmnge, 2Biege. 3) rufen. 4) £)rt an ber ljoI»
lanbifdjen ©renje, bei ©untie. 5) ©angelbanb, Seitbano. 6) lernt unfer tfinb laufen.
63.
©ia popeia in 6ufe!
gutje ^ufifatt1) be gcit mufen.
2iitje 2Bauroau2) be roilfn^afen jagen,
®at fd^aU ufen Sann §innerf fjagen.
©renter fl9t
1) ©ufefafce = ftafc toon ©ufe, feine*
£ aar. 2) #unb tfinberfprctd)e.
64.
§eia, nriroi, fufe!
#a£df)en bet mill mufe.
9Hoft et off bet edjroanjdje fc&lo,
5)o !onn et net mufe go.
«u* ©iegen 1896. $urd) Dr. (£••
fudje.
65.
_©ta in ©ufe!
"2Bo roalmt $eter tfrufe?
3n ber ¥eterfiljenftrate,
SBo be blanfen Sopeie ftat,
9So be fcfjmucfen 9ttafen$ gat,
3n beni groten §ufe
®a roalmt $eter #rufe.
©ielefelb. $ittmar52. ©remer£9t*2.
b.
©aufe, £ammd)en, faufe!
2Bo roofynt ber $eter kraufc?
3n bem blanfen §aufe,
9Bo bie golbnen spuppdjen ftefm,
©o bie fdjonen Sungfern gefm,
£a roolmt ber $eter ftraufe.
©imrocf 213..
66.
@ia im 6aufe!
Sroet ©iegen in einem $aufe,
6ott bem ©ater nidjt roerben bang
Urn jroei SBiegen in einem ©ang?
@ia im ©aufe!
©unber^orn III. «n^. 422 (bort
nod) Diele 3ufaj*e). .
(Sia in 6ufe!
$roe SKeegen in enem $ufe.
2Benn 'r troe SBeegen in ©ange roer'n,
5ttottbar ufemSSaber nid> bangeroer'n?
©renter m. 2. Dlbenburger 8M. 82.
67.
®i, ei, $upiUe!
@<$roeigft bu nidjt (title,
$>ann geb id) bir, bu ©iinberlein,
$ie Stutlje Dor bem §interlein.
Siu* Romberg ($effen). ®urd) Dr. Sefudje.
Digitized by VjOOQ IC
— 17 —
68,
did in ©ufe!
®e $ra$cr fleit tn'n #ufe,
SBoljt mit flcn groten lebbetn @a<f,
38&o ^e be #inber 'rlnne ftaf,
$e ntcfc roiUt rutytg flapen; —
£e maaft ben 6a<f all' open.
Bremer jfyt. 2.
* spradjet = nieberb. Bettler.
69.
©ta $ottii,
3f meege en lutjen 9Rof$u*)1
SRten' lutjen 3Rof$u ben meeg i! fo
geern,
3f fjape, bar f$aU nocfc roat ©obrt
ut met'n.
Bremer £9t. 2.
* SWofd)u = Monsieur.
70.
<&ta SSrunnefle,
3f roeege *n lutjen 3unggefefle,
3t rocege em aUc ©age fo gem,
3! meen, ct fc&oU tnten Btagatn*)
nocfc roer'n.
Bremer S8t 2. fcitrmar 76.
* Bragam, Brautigam.
b.
©ta Sfcunnefle,
3f meege fo'n lutje sDtomfelle,
3! meege mien lutje SftamfeUe fo
gent,
#$)ar fann no$ en lutje 9Rabam ut
roer'n.
Bremer tf3t 2.
71.
#eta $opeia, roa* foil id) eucfc fage?
®e Bater t&auft mer en golbige ©age,
©n golbig Sage, fed)* 6c&tmmelelt bri,
Unb bann $a mi Buebll be guefjrma fi.
eimrocf 229.
72.
©ia $oleia, bg^ffiinjexj^famen,
O tyarr be otjl 9Hann be lutt $>eern man nafjmen!
6e fauf em ben tfotjl un roer em be ©rutt!
2Bat meet bem oljle ?Jtonn be liitt ©eeren ntdj nutt!
6imrotf 228.
73.
$eto Ijeto bute,
'* gal)t en 9Ra bet ufe,
#et mtfc unb roti 6tiefeli feil,
©fctamcb bem SBueblc au jroei.
©ic t^ur butet er'fi?
„'* $atli ummen ©fjrujer."
©d^ine, ®eutf$et *inberlieb.
5)' ©tiefelt finb no oiel ju tyur,
'8 ©uebli muefi no marte Ijur.
#ur unb fern* unb ubirt Safjr
3ft mi'fi SBucblt en recite $ufat.
6d)tt>eijerifd>: ©imrotf 240.
* fern = oorige* Safjr.
2
Digitized by VjOOQ IC
— 18 —
©imrocf 227.
74.
<£ia $oleie,
Sir jjaben bet Amber jmcie.
#atttn toir fdnen 2toter baju,
3Ba* foUten roir mit ben tfinbern tyun?
75.
<&ia beta ffiicgcnflro^ :
6djtaft mein tfinb, fo bin id) fro^.
@$Ieidjer 95.
b.
$eia bula, Siegleftofc:
Ueber* 3a^r iff* (S&tnble grofr.
6imrocf 220.
76*
§eta bula S&legeli!
Ufem ®a$ e$ Stcgcti,
Ufem ®a$ e$ 6$tnbeli,
Sfyfirt mer ©ott mi $l)tnbelt.
©djroeijerifd) : ©imrorf 219.
77.
#ajo, #ajo, fKimelc,
©rid) mei'm Stnbe ©lumele,
SSricfc 'm gang ba* Corbet doU -
®a| mein tfinnel f d^lofc foil.
Styeinpfaljifd): ©aoaria IV. 351.
|H
a.
78.
a.
«u« Sa4)fen^oufen>gcontf. ,W85.
«r / a fHMHXirc km e=a=g
1. 6i » a 93o»bai* a, f flag's ©it «f el » d>e*) tobt, 'Slegt mer fan
2. <£i « a «Bo » bai * a, roa$ rap * pelt in €trof>? '*5lafc • dje t*
P^aas^E^^^
(Ei * er imb frifjt met mei SBrob.
g'flor-bc, ba* 2Rau*«dje id frofj.
©io popeio, f^ag'* Stfelc&en*) tobt,
Segt mir fein Sier unb frlfct mir mein ©rot;
Stupfen mir ifym bie gebcrd^cn au8,
Sttac&en bem ftinbletn ein SBettdjen baraufi.
SBunberljorn Stnfj. 61. @tr. 2.
* ^icfelc^e, ©icfcldje = $af>nct>en.
Digitized by VjOOQ IC
etdber 8.
— 19
Site »ubbete, ft&la'* #af)nele bob,
'* leit met feen (Btet un fttfct met min SBtob,
8topfe met tym b' gtbet-n-uji,
9Ra#e-n-tm ffiinb a ©ebbel btufr.
79.
©ta popeta, totU't ftinbfen ntcfc ftotgen,
6o toill tot em geocn Buffet un giegen.
Suffet un gtegen un 9Ranbelfetn,
®at ttt unfe N. N. (Sann #tnnetf) gctn.
Bremer $8t. 1.
80.
(Sta popeta, flaap foete1),
3f toege bt mtt ttoe goete2),
3f toege bt mtt en $aat bunte ©c&o,
@loap un bo be lutjen Ogen to.
Bremer 89t. 1.
1) fufr. 2) gufe.
81.
Suze, Nanje. mien poppien1),
Ik weig dy met mien sloffien2),
Ik weig dy met mien schou,
Poppien, doe dien oogies ton.
J. van Vloten, Nederl. Baker- en
Kinderrijme I. 11.
1) ?upp$en. 2) $antoffel.
82.
Slaept, Kindeken, slaept!
Ju vader hed & schaepje,
En 't draegt al witte voetjes.
En 't drink t de melk zoo zoetjes,
't drink t de melk zy buikje vol,
En 't slaept g'lyk & mol.
8u« bem franjoftfe^cn glanbern: fcouffemafer 9tr. 144.
83. $a* Sftnetlein am Kljeitt.
fat r m J' J' rxf&WfjiF*=f
9tt
na, 'efa^ret a Bie -re«le b'Styinna, J
f)Qt
un
a fo
a fo
fc^e * m
fdje « ni
fli» J: jrtet^
SE£
$e « fe
tfnep « fe
Ie
le
bra.
Un » fer Siato « Ie muf* oi aid fo fja.
9ttna, '* f a^tet a Btetele be 8tytn na,
§at d fo foment ©tttmpfelen a,
Unb a fo fd&ent ©anbele bta,
Unfet SStatoele muefr ot at* fo ^a.
(&lfa| : SBecfetiin II. 5.
3. $Rina, '* fa^tet a S3tercte b' Stytn na
$at a fo foment ©cfculje a,
Un a fo f$ent ©d)nallc bta,
Unfet SBtatoele mu$ ot did fo $a.
2*
Digitized by VjOOQ IC
— 20 —
84.
*tna»),
'* fafjrct c Sterel2) be 8tyin na.
Sa* &at ct in fient ©*tffele?
©rofc un fleint gif*ele.
sRtnane, Subbaie!
©tober 9Kr. 6.
1) $iet unb im folgenben [Reim
tann nina nur „fdjfaf bebeuten (nidjt
tlein). 2) Souerlein.
9Kna,
'* fa&rt c Bterel be 8H)tn 'na,
'* faljrt e 8terel uff fii^ctfldn '),
£rlngt im «tnb e Stable • fteim.
9Hnane, Subbeie!
©tober 9tr. 7.
1) Sufcelftein, ©tabtdjen unb ©erg-
fefte an ber ©renje Don <£lfo>2ot$ringen.
^
85* SBiegettliebdjeit.
SBecferlin II, Br. 6.
^§
X2Z2ZE
3^£
32
9ti - na1), $ub»bai - a2), f*lof ! Uf be 9Hat*te mat - be b'©a)of,
I
E fi I* ^
uf be 9Bie * fe b'2am*me - le
lj Sdino = fajlaf. 2) Subbe, ^itypdjen.
bu gol* big* (fcn * ge * Ic!
b.
Stinnett, Sfcanneli, SBagett ©trol),
'8 »u|i '8 tyftorbe, '* 3KMI ifl frol>:
9ttnneli, 9tannelt, SBagelt ©tro&,
SBart ©ufci nib gftotbe, mart 9Hu«e
nub frol).
©a)tt>eijerifd): ©imrocf 241.
1) 5ftinclc-9lanclc roirb jur ©etuegung bee SBiege gefungen. 9tanele Ijeifct
uberbie* aua) ©ajlaf (9tonele maa)e) ober SBiege (in« iwanele geljn). 2) SBagelein.
3) 2RauBa)en. — ©ubbeia, $u»pa)en, tfinbajen.
9tfnele, ^anele1),
SBBajele2) ©trol),
'§ tfafcel if* g'ftorme,
'§ SKiefel3) if* fro&!
©tober 9tr. 2.
87,
SKincle, SRanete, SSubbele,
#o*e-n-im fiinbet e ©ubbele,
©djlauje 'nem au e ©atfele brin,
gerjt'ft Stnbel, bu bif* mien!
Sftinane, Shibbaie!
©t5ber 9Kr. 5.
sRinane, ©obbeile, ©ufeile!
@i bu 3*obbeban$e,
©a* rappelt im ©trol)?
'* §infel l>at ©atfel gelegt,
'8 SBeibel if* frof>.
W&einpfalj: Eatmria IV. 35.
Digitized by VjOOQ IC
— 21 —
88. Smige obe?ctfftf?ifd)e SBiegettlteb^ett.
#u, nu1), 8iebalo, fcfrlof!
Uf bcr Watte2) roetba b' ©$of,
$infr b't ©$ier3) ba* fiammele.
6#lof, mi golbig* Angela!4)
9Runblu$ ou* (Eolmar unb GrfUfyeim
(Obct^lfaW- Sergl. 9tr. 84.
1) #u,nufooielal*,Mtof,f*laf!''
ftunen fceifet im Dberbeutfdjen fdjlafen,
rufjcn, befonbert am $age; oergl. ba*
engl. nooning unb boll, noen-slaepken
= SRittagSrufce. 2) SBiefe. 3j ©cjeuer.
4) fcngelein.
#u, nu, $upato, fcfclof!
Uf bcr fWatte metba b' €>c&of,
Sroet faroarje un jroci mtfe,
SBann bad $upala btfce.
SRunblidj out $t>ann (£)ber»(£lfafr).
$u, nu, $opcla!
Aod^ bcm tfcnb a ©enpala,
Un berjua a 6<&a>pele 2Bt,
$)af) mc fenna trcnfa bctbi.
SWunMid) au* Xbann (Obcr*(&lfa&) ,
d.
9tuna, nuna, ^uppele, fc&tof!
©$lof bu golbtgeS Slngcle,
3n btm ^eljig (Sfjamerle! *)
9tuna, nuna, ^utopele, f$laf!
*u* fiiebdoorf (tfrei* *Ittir4, Ober>
Ufa*).
* 3n beinem boljernen flammerlein.
— Sariante be* SlnfangS:
9to no, spuppelo,
©$lof, m! golbige Bngelo! ic.
<&\a ^optia.
©ecferlin II, 3Kr. 4.
jfep
&
£e£3
3E
-#— 0-
St-c Sub * bai»e, bic Sab « le*) fin guet, roenn mcr brat)
j.'r J J'irz?n-i ii r. r. f.ifi
iJC
Sub»ber unb Su-tfer brin buct.
^m
3u » cfcr unb Sub«ber unb
DC.
i^i
:£
SWan-bcld -fern ef « fe Me flei » ne Sub * bai * e gem.
* Vappe. Srei jum ^appeln.
90. @ia $opeia.
«u$ bem (Slfafc: ©ecferlin II, #t. 3.
^
=«J=
£
^
Si - e Su » bai » e, fdjlof lid • roer ae bu ; roenn b'mert nit
Digitized by VjOOQ IC
— 22 —
gupg j- 1 j j^aa^
gfau'We wit, fdjauMner nuc ju.
SUIjnlidjer Scjt auS ©onneberg: Sa)leidjer 95:
„<&ia bobbeia, fa)laf liebec alt bu,
Unb roift et nit glaube, fo gurf titer ttur ju!"
$iefer £eyt ift tttit Bufafc oerfeljen ttn SBunberljora :
91. Kalte «ott Satcr.
<&. 2R. t). SBeber, 1810 foraponirt.
m
^^LiUlsLjjimx-tMLtSt
©i « o « po » pet * a, fc^licf lie - ber olft bu ;
nriUft mir'S nid)t glauben, fo
£
££=3=3=?
3EE&E
<=*:
*^£
fief) mir ju, (let) ntir nut ju, n>ie fd)I8«ftig id) bin.
^
§1
) r ' rii=j
fa)la*fen, ja fd)la*fen, ba fteljt mir mein 6inn.
2. §ab id) mein tfinbeleln f^lafen getegt,
$ab to)'* mit SBalte ®ott jugeberft:
©as malt' ©ott 2Jater, 6of)n, Ijeiliger ®etft,
®er mir mein tftnbelein tranfet unb fpeift.
$ejt im ffiunberfjorn III. 1808. «nl>. 67. $>a* Slnpaffen ber einfaa>fa)onen
SWcl. SBebet'S ift fa)on Don $occi unb fflaumer #r. 36 beforgt. @ie ift langft jur
SJolttroeife getoorben, roetfjalb ia) fetn ©ebenfen trug, fie ben SBolfouberliefermtgen
beijugefeflen.
* SBeber f>at d im Original, ba% 95olf flngt uberall e.
92,
a.
(Sia $oppeta! bein ©apple (Sfcet) ift gut,
9Bcnn man brat) Surferleln bafylnein tyut.
Surfer unb ©utter unb SWanbelfern
S)a8 effen bie fleinen ^Bublcin gem.
<&ia ^oppeia!
6a)roabifa): $irlinger 9.
b.
(&ta boppeia! bie Stoppe ftnb guet,
SBemme bra& Surfer unb Simmet brei tyut;
3urfer unb 3immet unb 9tageli,
©inb guet fur fo eft @<$lerfmagell.
€>a)meijerif a) : ©tmrocf 235.
Digitized by VjOOQ IC
— 23 —
93.
©ia popeta! flao Stffjonfc* baut1),
&rieg fc in't *p5ttten2), bann meet fc ni<$ grout,3
$)o nod) en bttfen ©udjet brtn,
fcann frteg ufe Rinbfen en fd)moblgen4) ©inn.
SRunfterfdje ©ef^idjten 210.
1) ©djlag #ut(>u(>nd)en tobt. 2) tyu fie in* £6pf4ien. 3) grofc. 4) ge-
fdmteibigen.
94.
(Sia popeia popet,
3f faafe bem tftnbfen $rei,
®o 'er en Ijofo $unt Sorter in,
®enn frtgt bat #inb en fmiebigen ©inn.
©renter Jrr. 2.
95.
$)o font bat #dljndje an picft med).
5)o freef$ ed)
$)o gof et mer a SBecfbotterjtdcf,
®o fdjroeeg edj.
©imrocf 230.
$rijo pepa$e!
@t #6l>nc&e Ijatt en Slet&e,
6t mi nit, roar et lege foil,
®o legt et en a toff erne tfeffel.
$at falj e#, bo lad&t ed>,
96. SBiegettlieb and Defterreid).
©djotrtD. 1819. tfrefcfdjmer IL 359.
J £ai * bl
) 5)rucf bai
bu
ni
bai * bl in
fd}roar£brau*m
C/.rtSM »-r~
•^ ju , mad)'* ninwner af, bi* ba& i fimm unb fag:
A1 J J j|J-^|j J|J JJU JU^
flin • berl, ftefj af ! £ai • bl (ai « bl, bu • bai * bl.
$>ie jtueite BuSgabe 1844 (>at ganj anbern £ejt, ber im ffiunberfjorn II. 728
(Sirlingcr 6 8u$gabe) abgebrucft ifl:
b.
§aibl — bubaibel, — bubotta!*)
5Wa fjabn \a fan SBatnl im SoUa:
#abn ma fan SBainl, fo tyan m'r a 2Har,
Srinft ja mein Sinbl a 2Ba|fa baftar.
§aibl fjaibl— bubaibl. (3 ©tr.)
* ®ie flnnlo* erfdjetnenben &nfang*jUben fmb Storianten Don „$eia SBubbeia".
©ie fagen fo triel rote „©d)laf, ©ub^eTi!"
Digitized by VjOOQ IC
— 24 —
ajwfffl.
m
97. SBiegenKeb an* SdjlefJen,
Hoffmann, fc^Ief. 8olttliebet 272.
3
offmo
£
£=se
=£=£
£E£
:£
3d) 6ab mit mein tin • t*I fein fd)Ia«fen fle»legt, id) fmbmirtmit
fe
*
3=
3=3=
3=-
ro
tljen Wo « fen be * ftecft, mit ro « tljen Wo • fen, mit
m
<-M fi
^
s^
>w» y
roei * fcemfllee, bo* tfin-bel foil f$la-fen bi* mor • gen frity.
98. 3nm Sinf^l&ferit.
SBenn bad #inb im Sorbe gefafyren roirb.
b.
a.
galjr, faljr, faljr mit ber $oft,
8ra& frag, frag nit roa8 toft.
6pann, fj>ann,fyann diet 6d)tmmel an.
ga&r, faljr, fa^t u. f. tt>. (D^ne @nbe).
6imrorf 100.
galjr auf ber $oft,
Stag nit, »$*' tofft,
©pann mir fc$* 8d)immel etn,
3* mitt ber $ofttne$t fein.
SBeifert, ffinbergartlein.
99* 8Ba* bie Sfotnte *on ber Mfen Stiefnmtter erjJljtt,
@ufe ^utyiniefcen, ma* nuftelt im ©trol)?
SHc Gutter ift geftorben, ber Stater ift frol).
grett ftci) ber Skater etn anber jung 5Beib,
®a tan&en bie #inbcr gur #oci)jett.
Unb menn bie §o^eit Dorubcr ift,
®ann friegen bie tftnber tflopp #loppfifd&.
©imrocf 215. Helmlid) grifdjbicr 9tr. 16.
100. Sdilntntnerlieb, »on ber Stutter gefnngen.
#dre, mein tfinbc&en, roa* id) bir mid fingen:
Slepfel unb ©irnen foil SSater mitbringen,
spflaumen, Wofinen unb geigen,
9Rein tfinbdjen foil fc&lafen unb fdjroetgen.
©unber^orn Slnl). 176. ©idjtungen au* ber ffinberroelt. Hamburg 1815.
101* SBiegenlieber Hon nngebnlbigen fiinbertoftrtertnnen*
9lu* bem Dbemoalb: MIL 4/5. Wr. 106.
m
^
m
$ai * jo, bo * bai » jo! 3m 6om*mer fdngt ber 9)toi on.
Digitized by VjOOQ IC
— 25 —
$i
^^
m
-Wr? I Pd
} SBcnn bie SRab-ojen frau»ten g.el)n,mu& id) t>or ber 3Bie « gc fte^n; /
) ©efjt bic©ic»0C fnitf fnacf ifc^iaf, bu f(ei«ner £icf • focf! j
102.
J( I 2 i A N * ■■ m hi— 1- ■ \ -"-h ■ Na — »■ a
-fyM g 7 J r. r-r-r-g-^-^r-^-^-5-g-
i
$ei » o «po • pci • o!3m©ommera.e$tber 5Rai o. SBenn bic #in*bei>d)en
SRafdjer.
i>g g e ^
33E
£
4J=tc
£
fpic • len gefm, mu& id) bci bcr SSic » ge fteljn.
Sangfamer. ^
©e&t mem1 5Bie « gen
~w — P=
SE
^t
««:«*rbiijS:2»:|B fort!i
103.
£eija jmpeia!
<£n ct grut)jol)r fommt bet 9Rai an.
SBcnn anbrc tfennerfcnS fydlen gonn,
©ann mott id on be 2Bteg' ftofm.
®c SBieg bic geft: fnicf, fnacf:
©cfclooj), bu fleiner ©ictfacf!
*u* Wort: erf n. 4/5, 105.
6d)ufd)e Wufc^c ©c&ranfe,
$>e (banter fommt fjeranfe.
Slnbre $inber fpeele gafyn,
©erf mot bi min SBccgfc ftafm,
®ett min ©eegfe tntpp napp;
@c&laj>, min fleener $ufa)fatt!
Oftpreufen: grifajbier 34.
104,
$ab t# mir'* nic^t langft gebad)t,
©t$ i$ an bcr SBiegen,
#ab ben SBcbel in ber #anb
2Bcf>r bamit bic gliegen.
$occi unb SRaumer 34. @imrocf 235.
b.
SBenn bic Scut' fpajicrcn gefjn,
9Hu| ia) an bcr SGSicgc ftelm,
5Ku& oa madjen: fnitf, fnitf, fnacf:
6a)laf, bu fleiner $aberfacf!
$ar: SBenn anbre 9Raba>n tanjen geljn.
$ab ia) bir'fi nia)t gleia) gefagt,
»leib' bci bcincr SBtcgen,
9timm ben gua)«fa)wan3 in bie §anb
Unb rocijr bamit bic gitegen.
Berlin: Wannfjarbt 689. $ergl. So^mif^c &9t. 9tr. 95.
Digitized by VjOOQ IC
— 26 —
105*
$da spopcia, mcin grofcfopfet* #tnb,
©enn bu ntcfjt fcfjlafft, falag i bit auf'n ©rinb! (tfopf)
*ue Sirol: 9Bolf* Scirfar. I. 476.
106.
©<$laf, Stnbel id) toiege bi$,
©arji bu grader, fo fdjlug id) bicl).
5Bift mtr abet nocfc gar ju fletn,
®a mu| idj tljun ben ©iden bcin.
6$laf, «tnbel, cin!
Sirlinger ©. 4, au6 6d)leflen.
6ufe #tnb, it roeege bi,
©aerft bu grdtter, flog if bi.
9toerfl bu bift no$ beet to Keen,
SDtoft nod) jummer roeeget fieri.
©renter £8fr. 7. Olbenburger $R. 82.
c.
Suze Nanje, ik weige di
Wast dou wat grootei, dan sluig ik di.
Maar dou bist mi nog al te klein,
'k mout di maar wat door de vingers zein.
J. van Vloten, Nederl. Baker- en Kinderryme 12.
107. Som ©djfifleiit im (Sarttu.
Hoffmann unb ffiicjjter, fdjlef. 93ol!Mieber 9*r. 273.
FJFF3 J- j| j if j^TTfiJtgES
4=*=
1. ©d>Iaf, $in«bel, falaf! im ©often ge^t ein ©<$af, im @at«ten gc§t ein
f/ ^nTFTf I |p J+^omfl
^=2T
2am«mc*letn auf ei » nem gru*nen ©ammelein. 64laf,$in«bel, fc&laf!
2. 6$laf, «inbei folaf !
3m ©arten gefjt ein @$af,
<&e jtdft ftdj an ein ©tSdM,
2Bie met) tyat itjtn baft ftdppd.
Stflaf, JKnbel, fc&laf!
3. 6$laf, fltnbel, ffllaf!
3m ©arten ge^t ein @cf)af,
(£8 floft fid) an ein ^dlget,
©ie toe^ t^ut tym bad $elgel!
6c$laf, tfinbel, f*M'
4. ftylaf, £inbel fdr)Iaf!
3m ©arten geljt ein 6^af,
86 ftdft ftd) an ein etcincl,
SBie roer) tyat ir)m fein SBctnct!
6$fof, flinbel, fdjtaf!
5. 6djlaf, flinbel fdtfaf!
3m ©arten ge^t ein 6$af,
86 ftofct jid& an ein ©tfirjei,
5Bie we^ tyut tym bad ^urjel!
64Cat tfinbel, falaf!
Digitized by VjOOQ IC
27 —
106* Weime toon Mfe* 8ntmen ober Sittberraabd>cit.
*u« ^Ciefelb (Men): ©rf III. 1, 17.
y <t J j j rj^-jHrr^ 1 1 * ^ I
H
@($tof, Sinb*d>en, fd)laf! $ein 8a « tcr ift cin ©$af, t>ein
£
S
5
fflZZXl
It
I
SRuMer ifl cin* 2am*mer « lie*: 0(^ roie ift ber €>a)laf fo fuf!
109.
fcu* ©efterreia).
s£
^m
*=*=
3=2
s
Sdjlaf, main Sin >berl, f4)Iaf! Stain Sta'b'r it foan©raf,bain 9Ruab'ri» loan
*EHE
£=*
EJJXIXJg
:£=£
?^-b-b
p=p=
Sauetbiarn, fie fonn iai)t Sinberl folbernriagY6d|laf,main£tnberI,fd}Iaf!
110.
«u» @rofftt)oft Maoentberg in Seftfalen : 6rt I. 9tr 2, 7.
ffrJF^J- jHTOftirii e Opl^S
©a)loap,5Unb*fen, pro'fojj!1) bin 8oa*ber bat is en 93ojj2); bi * ne
tjgdLp ^p(Ti7f r I j'J'igr^
» ber bat U e » ne Sit » ten » $ie * be8), be nritt bi fee»nen
S
-TT-3Ut=lt
i±
£
£it * te4) giebn. ©djloap, 5Unb»fen, pro • fofc !
<£r liar una,: 1) bu mu|t. 2) gud>S. 3) beifcenbe $unbin. 4) Srufte.
111.
*u$ bem 9tot>en*berg,ifa;en (©eftfalen): erf II. 1, 53.
E=fcfcyjJlJ!b_;_Jg
3E3
6a)loop,ftinnefen,fa)(o(M)! ®in SSoober i» tn ®d)oap, bi » ne SRaber i« en
Tfr-fr
=1=
^
23E33
P-*-
3EZIC
Z3£±
S=P=
3)on*ner»fat »te *), fd)loap bu lut*fe Sraut- rotate2). @d)loap, tfinnefen, fdjloap !
Bnbere Belart bei 6a)leia)er au* ©onneberg (©. 95): „@a)louf, S3uble# fdjlouf!
®ei Batter ie a ©djouf, bei Gutter i* e SReerfafc, bu bi(t e tleiner $)red*8a&".
1) JDonnertafce, bofe* SBeib. 2) Srotrafce, weite gem ift.
Digitized by VjOOQ IC
— 28 —
113. SBiegenIieb bet Stmrae.
mm
Sfteberbeutfd).
*3
3E£
£=£
S
$uf»fe « buf-fec!*) 5)at er « ftc Satyr trace; bat on « ncr 3a$r
fe
SS
f^p^f
£=£
nod) ccn *paar, geit be SGBec * gc im » meobar: §uf»fe « buf»fee!
fcuS #olftein unb Olbenburg: ©djufce, #oljteinifa)e$ Sbiotifon n. Hamburg
1801. 6. 176. Bremer m. 8. Olbenburger $m. 32. fcrf EL 1, 9tr. 34 mit 3Rel.
* „#uffe«buffe" flnb fpielenbe, cinfdjlafcmbe ©oufcllaute. 3)ic Slmme rounfajt:
Sinber ouf JHnber fallen folgen, bafe bie SBiege immer im ©ange bleibe.
dinleitung*
113* Sttf)lattbifd)ce SWegcttlieb.
i* <*
c g E cir
£
e
=?=
6» fum < me fed)* Sol > la > dja, fie tvoQ • to '6$inb( on » bo « to.
6mal.
tyi?5 TF p: tfSjU
m
®er erft' tjat ei • ne ?fei » fe, fi * far P • K ?fei»fe.
®er jmeit' Ijat eine ©eige, giga, giga, ©eige.
®er brttt' fyat c Stompete, tratra, tratra, Srompete
$>er uiert' fyat a @a)almeie, bengbeng, bengbeng, ©djalmet.
®er funfte fyat a Srummel, trumtram, trumtrum, Srommel.
$er fcdjfte auS ber 5Rotc fingt: 6djlaf nur ein, mein \itbti tfinb!
#refcfd)tner, 3tolf*lieber I. 9Kr. 244, mitgettyeiit oon tfiefetoetter ou* bem £m>
lanbdjen in SRaljren.
114. 3tt»ei bBtfmtf^e SBiegetttiebdieit.
6$lauf, golbana ©ocf'n!
©d&ainc JRaifela rooU'n ma pflotf'n,
2&5Uen'8 itoa'd 3Baigarl ftetf'n
sRatmatt fall man fennel afroed'n!
€a)lauf, golbana ©ocf'n!
*u* $lan: £rufd>fa 8. 394. *r. 82.
b.
6d)lauf, ma tftnnal, fdjlauf no $u,
$)ruo! beina ^lugtyala gu,
©ratf fe ju, macfc'* net af
93i8 ity fumm un roea* bt af.
6d)lauf, man #carjatl, fdjlauf!
HuS $lan: $rufa)fa ©. 394. ftr. 81.
Digitized by VjOOQ IC
— 29 —
115. SBtegeulicb Horn ^ngel^gefaitg.
$tu* fcer 9frul)rgeflenb Dor 1845.
5
frrr^rru-^-ti
A*i ;«? ^s.'n ^j. srt ) wo bic Gn * gel « fdje* fen • gen, /
-fr-fr
33e£
^^^^
-f-fr
1
s
too tie blau, blau 93loni»fe* ftonb, mo bie flenger » fed fpti « len gonb.
<&tf m. 1, 85. eimrocf 291.
m
9lu* bee SHofelgegenb (^lufferatt;).
£
S£
^n
P=2
$ei • joinwt'nwit bo, too bit <Jn«geI«4ie* fin-ge, mo bie ©diellcbe*
m
^crfr
^
*
tHn » ge, too bie bli'blau Blom « !e» ftonb, too bie ©onn on bee
&-J fit
^m
ir~w
3E
9Ronb 6 - oer gonb, too bie tfenger*a)en« fpee - len gonb.
$er Steini ift alt. ©a)on im SBei^nac^tdliebe In dulci jubilo J^ei^t nadj $anb*
fdjriften bed 15. 3afu-$. bie 3. ©troplje: »Ubi sunt gaudia? 9tinbert (nirgenb*)
mel)t benn bo, ba bie SJoglin fingen, unb bie ©djeUdjen flingen in regio curia.
Eya qualia! (f. Sieber&ort III. 639.)
116.
SBiUftou, liebe* tfinblem, feljn,
©a$ im $immel tfyut geftjefjn.
$ann fa^liefr bie tteben ©ucfel*) %w
Unb ftlaf in ttebet fufcer 9tuf>.
Sort Ijdrft bu fcfjdne ©nglein fingen
Unb btele golbne §arfen flingen,
3m §lmmel, a$, mufr fcfcdue fetn,
$)ort rofrb fid) mein tfinbel tedjt erfreun!
93on bet faa)ftfa>b6§mifa)en ©renje: Sofjmifdtt
* fceuglein. ™
tfinberlieber 9tr. 94.
Digitized by VjOOQ IC
— so-
il?. SBtegenlteb, tocnn£ brtitgeit reg«et.
$8 tegelct, e8 fd&neielet,
£8 gef)t cin fuller SBinb,
$a fd&lafen aUc Sogetein
Unb afle arme #inb.
6ft regnet Sfregenttopfen,
S&dfe S&uben tnujj man flopfen,
$>ie btaoen legt man tn8 ©etbenbett,
3Mc bofen in bie ©ornenfject,
®ie braDen merben in bet £utf#e
gefal)ten,
Unb bie bofen in bie $onau getragen.
93olf8munb. ftodjljoij 302 unb Sieberftbel 18 nur bie 4 erften Beilen.
118. Sam SBWertauk.
9U8 bie SBiraut $ut tfttcfcc ging,
3Bar fie bunt geflocfcten:
9113 fie roicber router fatn,
$att' fte 'ne jungc Softer.
ffleift bet SBatet na# (Sngellatu/
§olt bem #inb ein ©Icfelbanb.
9118 ber Stater nriebertam,
2Bat baft #inb geftorben.
Bu8 Berlin. 2Rann(?arbt 689. 5U8
Sufafi folgtc 9tr. 104 tjier.
518 be Brftt to £art ging,
©o tyat fe nij to b6n;
518 fe roebber rftt f&m
$ar fe 'n jungen ©o^n.
$an8 reit nadj ©ngettanb,
§dl fin #inb 'n ©inbelbanb.
©ngellanb roer ucrfldtcn,
©lotel wh im £od) afbrdfen.
9(u8 #olftetn: SWonn^arbt 688.
119. 2>ie barfii^igen ©ftitfe.
©iggift ©aggts Siermues!
©'©and gotynb barfuefi,
®'#enne toufeb umtuc,
®e ©oggetyatjn fdjfofjt b'Jrumme,
'8 ©^albli jie^t be Sfrieme,
3tn Dberlanb if# mctner,
3m Untetlanb tfd& SBogelfang;
$>u aiti $er,, roo btfc&t fo lang
9Kit biner fonge Suppe?
Gfyofy met a gueti ©uppc,
Sljuc mer Sintmet unb SRageli bri,
®atf& (Sljtnbli djann e8 ©aftli ji.
3fu8 ber ©djmetj: ©imrocf 199. ©efjr a I) n litter SReim: ©rofeatti 28.
120. an bet SStege.
$ufc$a, JHnbfe, bufdja,
SBotta i8 ni tufefca (ju #aufc)
SKutta i8 be »of)ne plante!
iBotta i8 be $oppe ranfe.
Oftpreufien: $rifd)bier 11.''^
©djufd&e fdjufdje fd&ufd&e!
Dnfe tfatt fjeet ^ufd^e,
£>nfe §unb fyeet ftunterbunb.
©d&fap min kinbfe, f$fap gefunb.
Dftpreufeen: fcrifdjbiet #r. 41.
Digitized by VjOOQ IC
— 31 —
^
$u6 ben ©ronbenburgifdjen: $occi unb Mourner 33.
m
s
J 4
* K-
s
-*— *
Su«to Don #al « ber*ftabt, bring min lut*te $)e*ren mat, en ^aar
p-r-TU=^^^H^^
imf) mit Win « gen, ba fann min lut » te ®er'n up fprin*gen.
B.
*u* Serbft: (Srf I 6, 62. #od> $eute in #otbbeutf$lanb gefjort.
^m
P=P=
i* *
£?
y* " '
t=6*
»=*:
Bu»fo oon $al«bet « ftobt, bring bod) un«fe flin«befenBat!j,J5°l
in
«
jvlS
-»-#
i
KfcSA 85E? i *"" »'* e*'"' -^NWrn b«
[> J1 ft ft jv
ls=t5=
£=t
:±=^F$
fann un»fc £inb brop to on*je goalm.
$ufo t»on $albetftabt,
©ring bo# unfem #inne mat!
9Bat faU ecf e^n benn bringen?
'n $aar fd&dne ©#au tnit Stingen,
'n $aar f$6ne ©$&u tnit ©olb befc&fon,
$)a faU unfe #inb broj) banjen galm!
*u* „$oetifcbe Briefe" oon Planter (Sberljarb ffarl e^mibt. ©effau 1782. ©. 50.
®aju ift bemerft: „$ufo, Dor Dielen Sa&rljunberten $if$of oon $alberftabt, mu|
ein grofer Sinberfreunb getoefen fein. !Rod) bi* auf bie fceutige ©tunbe jitiren iljn
unfere tfinberroarterinnen in ooranfteljenbem £iebe".
D.
Stofo oon $alberftabt,
Sring bocfc mcinem tfinbe root!
2Ba& foU id) U)tn benn bringen?
8tote ©dm!) mit ffifngen,
©djdne 6#uf) mit ©olb befd&lagen,
$ie foil unfer tfinblein tragen."
«us „Otmar'* 93olf*fagen". Bremen 1880.^L 45. fcaljer im SBunberljorn III
1808 Slnlj. 92. [$)amit oerbunben ein anbere* 1^>erlieb: „$urrafo, Surra fort".1
Digitized by VjOOQ IC
32 —
E.
SButo Don $alberftabt
fringe unfenn ftinbe wat!
9Ba* foil td c^m brtngen?
8tobe 6d&au tnit Sttngen,
Surfer, ffiofinen, SKanbelfern,
Dot it unfer $innefen gem.
6agen unb ©efd)i$ten au* bcr 5Bor«
jcit oon $alberftabt, bem $arj unb bcr
Umnc^cnb oon £alle. £alberftabt 1847.
e. «.:. gict::r 13.
F.
9&ufof)fen t»on #alber|tabt,
©ring bod) unf en fttnngen root!
SBat fall icfc em benn bringen?
$aar robe Sd&of) mit Btingen.
©rone @$ol> met ©olb befcfiloan,
$>a fall unf' fttnngen up banfen goan.
«u« Sfceftfalen: girmenid) I. 54.
5trefcf*mer I. 371. «u* ber «ltmorf:
ffiegener 75.
G.
SButo oon Bremen,
2aat ufen lutjen (gri£, $arm) betamen.
Scft bu em betamen nid),
8o btft bu oot SBufo oon Bremen nu$.
Oioenburger fflt. 81. ©renter SIR. 4.
H.
SBufofen Dun #aUc,
ffiat fteit in unf em 6taUe?
<£ene fdjone bunte Rofy,
®e tjdrt un$ lutf Jftnbjen to.
©imrocf 142.
I.
Bufo Dom Salle,
3Bat beift in ufem etafle?
dne lutje bunte Sto
§ort ben fdten Hermann to.
Sremer 891. 4.
ffeF
SRiinMid) au« I^uringen. Cbcnfo au* £alle: firtl. 4, 5$.
ft' J
$
F g.
s
SWutfdjefulj'dKn oon £al*ber*ftabt, bring bod) un*ferm ftinbdjen rool! ffiaS
^
h *r *
E+^L-nLag
=e=*=
K it A S fir : s.? I *• *« «« ■" •* 6«w«fl'»'
i
v=^
S
J°F
3=*
)Wn i
bie foil un * fer flinbWn trag'n.
Digitized by VjOOQ IC
— 33 —
$)er roeitberbteitete, urfptunglid) nieberbeutfdje flinberreim oon 95ufo foil fld) nad)
gen>6f)nli$er fcnnafjme auf ben 93ifd)of Surdjarb oon #alberftabt be&iefcen. SMefer
Sifdjof, bcr im 3af>r 1074 (id) mit ben <5a$fen gegen tfaifec $einri$ auflelmte,
mar ein befonberer greunb ber tfinber, fo bafi er niemal« oon feinein ©djloffe (bent
*Peter*f)of) ou«ging, otyne fur bie Sinber ©efdjente (Obft, S$ul)e, ©elb ic.) fl$ naa>
ttagen ju laffen. £aljer bie SBeiber ©elegenfceit nafmten, feinen Seamen in biefem
toeit oerbreiteten SBicgenliebe §u erl)alten. (Solj. ©inningfteb, Chronic. Halberstad.
$bfdjr. — #eta»olb, (Sljronif ber ©latoen. £ap. 27. ©lifting, ffiodjentl. 9tad)ria)ten
I. 144.) ©egen biefe 3lnnal)me fteQt (S. 9to<Mol$ (fclem. «inbecL 115) eine fefjt ge* V\
fu$te §9potljefe auf: $r erfennt in bent Sufofen, 2Rul)fdfen ic. toon #alberftabt jene'
rotlje#uf)be*$&fca/ bieim le^ten ©olterfampfe uber bie ©rurfe be* $iminel*
mujj (oergl. ©rimm, 2JtytI). 1210). $)enfen nitr liebec mit @oetf)e, ber jum SBunber*
Ijornterte fagt: „9teiml)aftec Unfinn, jum @infd)ldfern oollig aroeefmafiig".
122* SBtegettlteb bet ement fvanttn Stttbe.
a.
S*om SKiebetrfjein: (Set in. 1, 61. $eter 9Kr. 1.
i
5E
^
@djfof, 5Unb*d)en, nl • fo wo&I, bof bid) un « fer #ert»gott $of
i
5
^
^
auf ei'm golb » nen 6djlit » ten, nimmt b'3RitMer in bie 9Rit » ten,
i
g^?=rfg^a
£
W£
-p-
fcfct bein'n 93a»ter ljin*ten brauf, fo fasten nrir jum £immel fnn»auf.
b. c.
6(§loaf, $inbdje, boale,
$)er Uebc £errgott nrirb bidj fjoalc
3n em grunc £abdje,
2eg titer bid) in$ ©rabefce,
9teber maid), nebet batd),
Nomine mer menanner in'S $immelrci$.
<Sta popeta popole,
Unfer $crrgottd5)e rotrb bt$ balb fyole!
tfommt er mit bent gulben Sabdje,
Segt M$ ^tntinter tn'a ©rabd)e:
Ucbet mi#, uber bid),
Somm' mer mitnanber in8 §immelri#.
©unbetljorn III flnfj. 61. (1808.)
Ueberfdjrift: $ie Bettelfrau ftngt ifjr
tranfe* flinb in ben ©cfylaf.
9ttunMid) auS bet ©etterau.
Slunni, nunnt, foil:
$afc bic^ bet Siebgott l)o(e:
Uf em golbige ©(^litte
SBem met j7 §tmmel rite.
6t£t eS SWutterU borne jue,
«u« ^ppenjeQ unb Werner Obcrlanb: Wodj^olj 303.
Grtl.: 9lunnen, oljne SBorte fingen, burd) bie 3at;nc fumfen.
lenbe ©ilben, rote fo fo, la la, fo la.
©ofjme. fceuifdK? ftinberlieb. 3
6ifct c$ 3>aterlt !)inten fte;
^riegt c8 liebe SKtietterli.
ga^re mer im ©djltttelt
ga^re mer in 9lcil)e:
Sutti, buttf, ^cie!
f oli = fpic-
Digitized by VjOOQ IC
— 34 —
123. Segttt gegett bdfc SWaren (Sberglaitbe).
b.
Srubt, $rubl, brucf mi net!
9lna, Slna (^nc) faluct mi net!
3Kutfer ffiofe, fomm $u $ctt.
Srubi, Jrubi, brucf mi net!
6$laf, fciible fc&laf!
3Me Gutter gibt «$t,
®afc bie £rub bio) nia)t brurft,
Unb ber * lb nit erftictt.
Scfclaf! — #olbe !umm!
9ttb, brclj bia) urn!
a) Singerle, bitten be* Saroler SBolfo @. 146. b) $af. 166. 2Rannf)ar&t 727
124. Segncu bet fttttber.
5Rel.: 3n eiiiem tripfli lit ein finb.
etrafcb. $bfd>r. urn 1430.
BPrrTr fTW^Als jj J~J1 J^3
H4 licbcr $er«re 3e»fu <£t)tift. trcil bu ein JHnb ge*tre*fen bift, fo
m
i
3=
i—i — r
£e£
gieb aud) bicfem SUn*be*lein bein©nab unb aud) ben <2e*genbein! %d)
m
jLL^jJhhbdi
S
3=
3e • fu$, f>er»re mein, be
.Reiner ©ngcl 6djaar, bic rao^n'
it>ui bci,
©3 fa)laf, e$ road) unb roo c$ fei.
$ein ©rift beat's, o ©ottcSfofjn,
®aj c$ octlang' ber Ijcitgcn #ron.
9ld> 3efu&, §crre mein,
*Bel)ut bic$ ^inbelein!
, 9hm fdjlaf, nun fa^laf, mein $in*
bclcin !
3cfu& foil freunblid) bci bir fein.
l)ut bie* $hn«be«lein!
(£r roofle, baft bit traume rooljl
Unb roerbeft aUer Sugenb uofl!
2ldj 3efu$, §crre mein,
#el)ut bic$ tfinbclein!
4. ©in gute 9tod)t unb gutcn Jag,
<&ab bit, ber aUe $ing oermag!
$iermit foflft ®u gefegnet fein,
$u f)cr$elicbe3 #inbelein.
$ld) SefuS, §erre mein,
58c^ut bic& flinbelein!
©eiftlidje* SBtcgenlicb. lejt mit 2Rel. in ber oerbrannten ©trafcburgcr £bf(br.
uom 3ol)r 1430, Sieber don £>cinr. t>. fiaufenbera. ^Ibbrucf bei SBarfcrnaael, ^irc^entieb
1841. 9tr. 752. «KcI. im 5lltb. fiiebcrb. lleberferift be* fiiebe*: Benedictio puerij.
125. Sou fteftfjaffttuttgen, an ber SBiege gefungeit.
1. 8loap, #inbefcn, floap!
$)in SBabcr l)6bt bie Scroop,
£in SKober ^6bt be bunte #ol),
SDttn tfinbefen, bo bin SleugSfer to.
gloap, ^inbefen, floap!
2. 6loap, tfinbefen, floap!
®in SBaber fdjeert be Sdjoap,
$>in 9Hober fpinnt, bin SBaber
roiaft,
§ei, mat fe bi nc $iermi£ gicoot!
Digitized by VjOOQ IC
— 35
©loop, tfinbcfen, floap !
$olb ritt be ©untcr tfloa* (6t.
Mela*),
Un flopft bu bann, fye fump beran,
$on ©olb fo blanf, be ^ittge SKann.
©loop, tfinbefen, f loop !
$>e $oa8febag (*Pafdja, Ofletn)
iS boar,
®ann barf mi raube ©ierfe$,
5. ©loap, $inbefen, floap !
$e 35ucgcl pngct in'n #off;
$ann tump be fote spingfter*
brut
Uu fett ben finen #ran$ fid) up.
6. ©loop, tfinbefen, floap!
SBat flug bat gtette Sauf!
$e ©inb, be toeit in Mc SBiflegen
(Molten),
3n $ieramel rouent be #iligen.
®e ruU wi bor bat grdne ©re*.
7. ©loap, #inbefen, floap!
$>in $aber ^5bt be ©cfcoap;
Un roann bu lig$, un roann bu froig*,
®ann gaot be (SngctfeS reacts un ludjtS.
©loap, tfinbefen, floap!
Sfceftfalifdj: ©imrocf 202. S>af. burdnoeg : ©loap, £inbefen, flaop!
126. 2>e? ©djtmittehretter*).
[Urn bie fttnber fHH unb artig $u ma$en.]
frFnnf^smm
»! fTmtnL f*T C IWi. ! * tatat bie gran *um
uf ei « nem fdjo * nen wop « It; i ° '
PP
^^f
5ES
?=F=?
gen * fter u* unb fait:„Ter9Rannifa) nit b$ #u«."
2. '©ifa) Niemann btyim alSb'tfinber,
Unb'* SKaibli uf bcr SBinbe."
®er $err uf feinem 8tdfjli
©ait ju ber grau im ©3)ld(jli:
3. „©inb'$ gute £inb, fmb'S bofe
$la) liebe grau, fagtmir'8 gefdjnrinb!"
$ie grau bie fait : „ '* finb bofe #inb,
©ie folg'n ber Gutter gar nit
g'fa)tt>inb."
. ®a fait ber §crr: »©o rcit id) Ijeim,
®ergleta*)en tfinber braudjid) feinU
Unb reit't uf ftnen 9to|li
95kit, roeit enroeg oom ©cfcldftt.
©ammlung Don ©djroeijer tfutyreifjen unb SBolfSliebern. 3. $u*g. 95ern 1818.
©. 96. 93ort)er fdjon in Ucbcrfefcung in $eutfdjlanb befannt: benn eft fte^t: 9licoIai
mm. I. 1776. 9tr. 26; ba^er ber $cjt im SSunberljorn I. 362 (1806;, aber (>od)beutfd),
roic felgt:
1 . G* tarn ein $ err jum ©djlSfili
&uf einem fd)6nen Sfcofclt;
$a lugt bie grau jum ftenftcr au*
Unb fagt: „$er9Rann ift nia)t ju £auS;
2. Unb niemanb fjrim, aU tfinber,
Unb in Dem ©tan bie iRinbcr!"
$er #err auf feinem 9t6&U
©agt ju ber §rau im ©ajlo|Ii:
3*
Digitized by VjOOQ IC
— 36 —
3. „6tnb'* gute flinb1, ftnb'* bofe Sinb'?
&4), liebe grau, ad>, fagt gefdjiuinb!"
®ie grau bie fagt: „©eljr bofc flinb\
©ie folgen bet SRutter nidjt gefiroinb!"
4. $a fagt bcr #crr: ,,©0 rcit i$ fceim,
©ergleidjen tfinber braud) id) fcin'!"
Unb rcit't auf feinem ftoftli
SBeit, roeit fjinroeg oom ©djISfli.
$aju bemcrft ©oetlje in feiner fltecenfton: w9lcd)t ortig unb finbluJj".
ttrtlarung jum ©djnjeijertcjte: 1, 3 luegt, fdjaut. 1, 4 bg #u*, ju £aufe.
2, 2 ffiinbe = Stadjboben, ©peidjer, roo Ijaufig SBinben (#afpeln) jum (Jmporjieben
angebracijt finb. 4, 4 enroeg « entroeg, (jinroeg.
— ^ * $er ©#immelreiter ift nod> cine (fcrinnerung on SBoban.
127* 3Worgeulieb turn bent @<lj&fdjen.
i^
s
2tolf*roeife.
3e£
Arfn
nfczfc
e*Iof,«inBIein,fd)lof! 2er $a-t« b,iit't bit S*of, bie SKutter fdjuHelC*
$aaj^
^
F=jWt-*-$m
8au « mclein, ba faflt l)er«ab etn 5trau«me»lein. ©djlaf, Minblein, fdjlaf !
2. @c$laf, flinblein, fd)laf!
$lm $immel jte^n bic 0djaf:
®ie ©ternlein ftnb bic fiammclein,
$cr 9Konb, bcr ift baS ©cfcafelein.
Scfclaf, flinbldn, falaf!
3. @$laf, mnblein, fc^taf!
^rtftfinblcin fyat cin 6c&af,
3ft fclbft baS licbc ©ottcMamm,
§a& urn un8 all ju lobe fain.
e^laf, mnblcin, falaf!
4. @d)laf, tftnblein, fdjlaf!
8o fdjenf i# bir cin 6djaf
SDftt cincr golbncn ©c^cQc fcin,
£>a$ foil bcin ©pielgcfefle fcin.
6<&laf, ftinblcin falaf!
5. @$laf, tfinblcin, fcfrtaf,
Unb blof nid)t mic cin e#af!
©onftfommtbed 8d)afer$§unbcletn,
Unb bcifit mcin bofc& #inbclein.
<2d)laf, tfinbd&en, fd)laf!
6. ©djlaf, tfinbdjen, fdjlaf!
©c^ fort unb $ut' bic @d)af!
®el) fort bu fc&roarjcS §iinbclcin,
Unb roccf mir nid)t mcin tfinbclcin!
e^laf, tfinbc&cn, fdjlaf!
$u* bem ©unbosom III. 1806. 9(nt). 59. ©eitbem bid Ijcute bielfaifc nadjgc*
brucft. !Rur ©tr. 1 ift Solfogut unb allgcmcin befannt. 5WcI. nod) Grf* 3ugeno»
Alburn 9tr. 24.
128. 2Rartar$ SBiegcnticb.
a.
Hoffmann, fdjlef. SBolfelieber 271.
-K— fr-
n-TTTMl r,+JsSg
a^^i-^— g:
) $a broben auf bem Serge ba
j Ta ftyt bie 2Ka «ri* a, fie
we « fyet berSftinb, ( fi
tuic * get iljr tfinb, f 'e
mieget'e mit
Digitized by VjOOQ IC
— 37
fffTjTr. I r ^U-J^FSf+^M
U)«rer fdmee»roei«fcen $anb, ba » flu braudjt fie fein ©icgembanb.
£a obcn auf bcm SBcrgc ba raufcfcet* bcr SBinb,
®a fl^ct SKaria** unb roieget tyr #inb,
Sic roiegt e£ mit ifyrer fdjneeroeificn §anb,
Unb braudjt baju (cin 3Bicfelbanb.
©unbcrborn III. 1808. «nb. 60. $at)er 2Kunfterf*e ©cfd). unb 6imrocf *Rr. 243.
^Jocci unb SRaumer, $inberlieber 29 mit bcm Slnfang: „$rau(*en auf bcm Serge ba
roeljet bcr SKinb".
Parian ten in ciner #bfd?r. oon 1820, bic *prof. 5)tajimann befafi:
* faufct. ** grau 3roergc (?).
©iefer flinberreim frijeint lleberreft eine* ftrdjlicbcn 5Biegenliebc6 am
©etljnadjtfcfcfte $u fcin, rote folgcnbc altcre ficSart beftatigt:
129. 2Rttria toiegt Ujr Sin**
9iu* Dberfdjlefien.
S
^
&
g^zCTiC?
Hn
Ufm ©er«gn ba gieljt bar 2Binb, / I mit if) * rcr fajloNn «gel*
bQ roiegt be 3Wa»ri*a ifjr &inb, ( j fe l)at oa) ber»3u feen
Alalia. Sofepl).
tt
zstr±:
JZ?Z*Z
roei * (en 6anb, ( I fcd)
Sic * gcn*banb. | / ad)
3o * fcp^, lie * bcr 3o « fepl), mein, / j 2Bie
l)ilf mir tuieg'n mein Mna«be » lein ( / id)
2ftaria.
1
33
*=P?
*=*=
X
P^=
fann id) b'r benn bei tfnab»la roiega? («Alttlt fA„; rAum rAl.:»
fann ja faum fel-ber bie ftingerln biejjn. } e*um' W«, Wum, f*ei!
9lu* bcm oberfdjlefifajen ©ebirge, ©egcnb Don 9tei$enbadj: girmenid; II. 348.
b.
Onn icba'd ©ebiegtc fu roct)t bar 23inb,
6u roieget Sttaria tyr liuefted &inb.
@ic roieget'S mcit tyre fc^nccmcifec §anb,
5ln (Sngcl racrf)t tyr bo8 SBicgcbanb.
tfupnbifa)e ©olftlieber, Ijerauegeg. oon Dr. SReinert 1817. <Rr. 130.
Digitized by VjOOQ IC
— 38 —
130. ©tegenlieb Don 3»J}. Stattljefiiie.
■■^t—
mi 1580.
^
^
£
4 •
=t
1. !Run f^fof, mein lie • be* tfin=be • lein, unb tfju bcin &ug«lein
rp^
^^
ju, benn ©ott bcr mill bcin 3to « tcr fein, brum fdjlaf in gu « tcr
H
3=1111
It
8lufj, brum fd)Iaf in gu* ter 8tuf)
2. ®ein $atet ifl bcr liebc ©ott,
Unb roirb's a\\6) erolg fcin,
©cr £eib unb ©eel bir geben tyat
SBoIjl burcfc bic ©Itcrn bcin.
@r fenb' bit aud& fcin' ©ngelein
3u §utern Sag unb 9toc£t,
$>afr fie bci beincr ©iegen fcin
Unb Ijaltcn gute %a$t
4. 3)cr tyeilge ©eift bcr fegne bid),
SBcroaljr bic^ allc Sett,
©ein ^cilger 9tam' befyute bid),
2*ef#u£ bic^ dor aflcm £cib!
„(£in SBiegenlieb fur gotfelige JUnbermeiblein" oon Soljanne* 3Rattl)cfiu*, bem
©djuler, greunbe unb Siograpljen Dr. Cutler'*. $ert juerft old Ginjelbrucf tnit
cinem anbem Sicbe Don SRattbefiu* o. 3. ©cbr. SKuntberg burd) griebridj ©utfnedjt.
— SWit mi juerft in gRattfjcfiu*1 9tad)la& toon gel. Simuiermonn. 9turnberg 1580.
S)ann in trielen flirdjengefangbiidjern, im granffurter 1581, ©traBburger 1586, 9tiirn*
berger 1589, hamburger 1598 u. a. ©er geiftlidje Sieberbidjter 9Kagiftcr Sol). SRattljc*
fiu* mar geboren 24. Sum 1504 ju SRodjlifc unb ftarb 7. Oftobcr 1565. SBoflftan*
bigcr Sejtabbrucf bei SBacfcmagel, .ftirdjenlicb 1841, batoott Ijicr blofj 4 ©tropin. —
$Hc $nfang$ftroplje murbc nod) 1880 im SRaffautfdjen fo gel)6rt:
6djlaf, bu liebe* £inbelein, ®er liebe ©ott mill bcin SBater fcin:
$tm beine Suglcin ^u; 6d)laf in fufeer Sftuty! _
©o mctt btc S&iegenlieber. — ©d)ier Ijarte id) mid) geliiften laffcnT at* inter*
effante* ©enfmal ba* fogenannte „9Uti)od}beutf$e ©djlummerlieb" anjuretyen,
ba* cin gemiffer #err 3oppcrt 1858 in bcr SBicncr £ofbibliotf)ef aufgefunben tyaben
mill unb e* in bcr Bfabemte bcr SBiffenfdjaften befprodjen Ijat, fo bofe e* juerft in
ben 6ifcung«beric(jten, 29. 93b*, abgebrueft rourbc. %ber leiber ift eft — einc frcdje
5laufd)ung unb M folcbc toon alien namljafteu ©ermaniften bejeidjnet. $)od) mogen
bic 3 $nfangjeilen bee galftfifat* Ijier ftcljcn :
Tocca slaf slumo uueinon sar lakes'.
Triuua uuerit kraftlicho temo uuolfa uurgiantemo,
slafes unza morgane, manes trtit sunilo!
[$ocfe, fdjfof fa)leunig! mogeft ©einen balb laffen!
$ic $rcue me^ret fraftiglid) bem nmrgenben SBolfe.
9Rog[t ftt^lafen bi* jum 3Rorgen beft Cannes Sicblingefo^nlein!]
Digitized by VjOOQ IC
II. &oftl\tbtt mtb Srtjer^reiute
bit gutter unb ^Crnwen.
Slcimc beim 3fcben unb Sfnjtc^en ber Clemen , urn fie fdjroetgen unb
ladjen ju madjcn.
[$a* ^bfdjladjten cine* ©dnucincfjene roirb mit bcm ginger nadjgeabmt.]
131. . 135.
©dnuetncfien fcfilac&ten,
©urftefcen maefcen.
Ouicf, quid, quid!
SWunMid) aud fcburingen.
132.
3n bcr anbem SBocfcen
SBolien roir cin ©c^roeind&en fteefcen.
£luicf, quiet, quid!
8imtocf 2.
133.
©efc, roefc, roe£ bet SBeffet!
#if bet SBonjfen!
©if! roif! mit!
<siebenburgif$: ©#ufter 12.
134.
garfen ftcfen, ffiater faten,
9Horgcn roid roi ©ufte mafen.
®iet, nrief, roief, wiet!
©renter £9t. 32.
garfen ftafen, SSufte mafen,
3n ben grotcn'$atel tafen.
©tefA nncf, nrief, rotef!
Olbenburger &W. 91.
136.
©dmKind)cn fdjlacfctcn, ©efcroeinefcen
f$[a$ten :
Suit, quit, quit, quit, quit!
SBurftdjen madjen, 3Burftd)cn ma$en:
#ad,*f)ad, Ijad, Ijad, Ijatf!
Slufeffcn, aufefien:
2$au, roau, roau, roau, roau!
[$ei „fcblad)ten, baden, effen" roerben mit
§anb unb SRunb Die entfpredjenben 35c*
roegungen gemadjt.]
Buft @ad)fen.
137.
Set fd&utt ut mal en liitt garfen ftefen,
Cp ben SDfttteroefen,
9Bufi nidj roonefym (roo^in) ?
$ier ni$, bar nid) — bar, bar, bar!
Simrocf 3.
Digitized by VjOOQ IC
— 40
€introrf 5.
138.
'( rocfl en gidrffcfen ftidfen
2>an fatten SBidfcn,
£at lu'dt fieroen @<$iepcl $aroer fridtcn,
®at fall feggen: quid, quid, quicf!
139. SSurft madjen.
$a& gerfelc^en ift geftod)cn,
$cr $eficl beginnt ju fodjen.
[3n be* ftinfct $anb ^in^a^Icni):]
*Pfeffer, @qIj unb SWajoran
5Birb in bic £eberrour|i gctfyan.
[#ineintupfenb :]
6topf cin!
[$ineinplatfd}enb :]
?lotf4 cin!
[SUt alien gingern fifcelnb:]
$>te fieberttmrft rotcb baumenbicf,
$)a$ gerfeldjen fefcreit quicf, quicf, quicf!
$u* Solfemunb. fiicberfibcl.
$rabbelmau$d)en mit bem Sinbe fptclcn.
SMe $anb ber SJiutter naljert fid) langfam bem £alfe bed tfinbe* unb fifcelt e* ju*
lejrt unter bcmfelben.
140.
Sommt ein 9Kdu$d)cn,
SBia in'S £du$$cn,
®a nin, ba nin, ba nin!
€?imrocf 7.
SciSlcin, 2Bdu$lcin, filduMein,
$omm in'8 $du8lcin,
SBicf ein £du$lcin!
55ei gtfajart, ©argantua c. 25.
(S8 lauft cin 9Kau& bie 9Kaucr auf.
fcifaart, baf.
141.
(58 fommt cin SftduSdjcn,
©& driest in'* §du8djcn
Unb madjt cin bifc^en fribblt-frabbli.
9lu* Styuringen, unfern SBeimar.
142.
®a tommt'S SWfiufel,
$ried)t (fdljrt) in'fc §dufcl,
#ribbe, trabbelc.
©ajlcidjer 94. hunger 21. ©tober 55.
gtebler 23.
^onunt cine 9flau8,
SMe baut cin $au3,
ftommt cin SWiicfc&cn,
143.
$aut cin Srucfdjcn,
$ommt ein glofy,
£cr niadjt fie^ ! — fo!
Simroct 9. 2)ittinar 78.
Digitized by VjOOQ IC
— 41
144.
Ta fomtnt bie Wlaul,
Ta fomtnt bic SKauS,
$lingelinge(ing !
3ft bcr §crr ju $au$?
[Toft Dljrlappdjen be* JUnbe* ift bic fcfjiirfttngel. $etfct e* out bic grage jo, fo
tuirb bcr £err befudjt; Ijeifct e6 nein, fo roirb cr gefudjt.]
©imrocf 8.
145.
SHufcfc, pfcfc,
tfrup in bin flcin §iifefe,
Sit at 'ct ntgge fertig e* —
fltbbel, fibbel, fibbed fibbel!
eimrocf 10. $ctcr 101.
£af>d)en lauft bic Srepp fyinan,
fat cin rotl)e$ Sacfdjen an,
SRcffetdjen an bet Seiten.
3Bo roitlft bu tyintcitcn?
146.
$nuper, fnuper $ndu$d)en,
2Sec fnupcrt an mcincm #au$d)en?
Tet 2Binb, bee ©tab,
Ta& lummlifdje &inb.
©rimm, flinber»9Rard)en.
147.
©id reiten nadj SBuletnannS $au$,
©id mir l)olen 'ne fcttc, fcttc 9D?au$.
£uicf, quia*, quia*, quia*!
©imrocf 6.
148.
To fumt bic SrippelfrappclmauS,
SBun roil fc I)in? rou roil fc nauS?
To net, bo net, bo nei!
$om Springer ©albe: ©a)lcid)cr 94.
149.
Taar fumt 'n 9Ruu8,
Tc buut 'n §uuS,
Taar fumt 'n Sttugge
Te buut 'nc SBrugge;
Tat fumt 'n glo,
Te bcit fict> fo!
Bremer tfffi. 32.
Ta fomtnt bic 9ttau$,
Tie baut cin §au$,
Ta fommt bie Sttutfe,
Tie baut 'ne SBtucfe,
Tic gefyt gar frumm:
TaS SBuble fdUt urn!
9£eitert, Sinbergartlein.
3n ben Dorangefjenben Wctmen ift ber Sttunb beft Stinbee al* Sttaufelodj
betradjtet. Tiefer ©djerj grunbet (id) auf bie nod) fortlebenbe Ueberlieferung, nadj
roeldjer bie €>eele aid 2k a u* gebadjt rourbc, weldje in bem florper bee ftinbe* iljr
£au* fjat. Tafjer man JUnbern, bie mit offenem SRunbe fdjlafen, benfelbcn fd)lo£,
fonft moa)te bic 8ecle in ©eftalt einer roeifcen 2)ku* entfdjlupfen.
Digitized by VjOOQ IC
— 42 —
Srabbelreimc beim SBaben.
2£enn bic SKuttcc bie eiitjelnen ©eftdjUtfjeUe be* tfinbtf fanft berirtjrt, fpricbt
ftc baju:
150.
£
Se$t: 6imtocf 17. 9Rit SKel. ou« bent Stonbcnburg.: fttt II. 3, 18. feter 122.
161.
i
*
fiin*nc«iDin»nc*tomnc^cn/ 9H5nb(^cn brut, ©acfcld)cn ruttj, $eugeld>en piftf.
N't/ ru-fl firtH g C-fi+C-^
9?a**d)en ftyf, 6ttrn^en platt, #ar$en jipp japp, jipp japp, jipp japp!
fcejt au* tfoln: SBegben 60; cbcnfo @imrocf 19: „tfinne, tfinne, SBangdjen" k.
9Rit SRel. (roic ^icr) flrefrfamer, SSolfolieber II. 376, bom 9Ueberrl)ein.
©eftd)t$bejeiciwung, roobei ber (jenannte Sfjeil beriif)rt mirb:
152. 153,
$inne SBipfen,
SKunne glccrfen,
ffiobe fieerfcn1),
sftafe spicpfcn/
£>ge Sranfen,
2Biem-$Branfcn2),
%ipp, tipp, tipp, §anfen.
[$cim £aar jupfenb.]
Ercmer jm. 33.
1 Sangen. 2) Vugenbrauen.
$inneroubfen,
9Wunbfl6rfen,
9ta8pipen,
SBangrdfdjen,
Dogfronfen,
Soppbonfen,
8fpJ>I)6rfen
©tiig upn SBimfen! \$oben.
©imrocf 18.
154.
Sa ift e* feft (Stim),
$a ift e8 j)o!)l (5lugcn^6^lcn)
$a ift e$ t)oU (9tafe),
®a rutfc&t e* in ben etaU.
©irnrocf 20.
Digitized by VjOOQ IC
155.
$a* ifl bcr SUtar (Stttn),
$a$ fmb bic 2eud>tcrd&en (Slugcn),
S)aS ifl M fiof^orn (SKafc),
®a* jtnb $n>et Stffen (SBangen),
©imrocf 21.
£a$ ift bic ©afriftet (SRunb),
©a tomtnt bee $tyapater l)erau&
(Sunge)
Unb triegt bi# bet bem Sinn.
156.
a.
©flenbogen,
S^afcl gejogen,
§arlc gejupft,
Unb einen grofien $patfd&!
Sangmeia*),
Sreu$nm&,
Sit, gingerfo!
Sribbele, fribbcla.
hunger 23. 8to*&olj 409.
* 95ei 1 tuirb uber bic fiangc bcr §anb tyingejtridjen, bci 2 fiber bie ©reite,
3 mit bem 3cigcfingcr fa)einbar geftodjen, bci 4 auf bcr $anb getifcelt, bci 5 am
(Jflenbogen gcjupft, bci 6 unb 7 an IRafe unb §arlein gejupft, bci 8 ein §anbfd)lng
gegeben.
b.
bci
fiangroag,
Stijjamag, S^afcli gejoga,
fcupfafinger, ©rojit £atf<$.
9tu$ ©ifdjrociler unb $l>ann (Glfa$). SDiefen tfofereim l)at grobel in unnujc
Sterfe gebradjt: „©a& ©tabdjen leg id) freujeroei*" :c ($ie Sajeibe).
SBenn bic SWuttcr beim 33aben be$ ftinbe* beffen cinjclnc SSrper*
t^cilc fanft beruljrt unb julejjt pldjlid) t)om Sinn an ben §al$ gleitet,
fjmdjt fie:
157.
Sintdjen,
2Hntd)en,
$rod)bunberd)en,
*Brafctdn#en,
Seberd ©ebartd&en,
$lutf<& an be ©romen!
<§dmjter, ©iebenbiirg. JBolfelieber
159.
3tn$t,
»in*t,
Snte tneldji,
$aud) fdtd&i,
9Hamefc$fen fnobercfji,
SBuort fnoberc&i,
3ulcjt wtrb auf ben Jtopf gegriffen.
158.
Smdjen (3eljen),
S&tnc&en (Seine),
(SrbeSfen (&rme(),
$drbe&tcn (SBdrtcfcen),
^rutfefc an be $ad>!
©imrocf 34.
9flaul rumj>c&i,
Sfcuefi ftdmpcfii,
©gen fufeldji,
6tirn bufeldn',
Sifcriri!*)
@a)uftcr 9.
Digitized by VjOOQ IC
— 44
160.
giijjdjen,
#dnb#en,
9ttunbd)en,
$d*d)cn,
©ucfeld)en,
6tirndjen,
$aarc$en:
3upp, jupp, $upp!
©unger 24.
161.
162.
Sino lanf,
gofco ganf,
9tao rial,
$ubro bdf, bdf, ba!!
Scljdjen lang,
gu&c&en gang,
$nied)en fnicf,
SBaucfc bicf.
edjujter 8.
@imrocf 36.
163.
93etm ©treidjeln itbet'S ©cficftt :
SRaufrodrtS ^olpcrig,
8tunterrodrt& ftolpcrig.
$f)uringifdj.
6o — lauft bet $afe bergunter,
©o — lauft cr bergauf.
©ftpreufcifd): grifdjbiet 115.
164.
9Kan fe£t bem Sinbe mtt Icifcm ©tucfe jroei ginger auf bte 9taf e rote
cracn „£neipet" unb lafjt e3 fo burd) btc SJtafe fprcdjen :
©or roaant ©niffe? „9ld)tein."
„Up'n SHcfe." ©elf en fdjall if (jebbn?
©at beit fe bar? „©at faule.'1 —
„©e leggt ©ier." [$un briicft man ftorfer, bi$ba$£inbruft:]
©o oecl? „$)at reine, bat reine!"
Bremer m. 32.
SBenn man bie tnnere §anb be$ £tnbe$ ftreictjelt unb jule^t
frabbelt, fagi man baju;
165.
55a Ijaft 'nen Scaler,
©el) auf ben Sttarft,
£auf bir 'nc #ut>,
^dlbdjen baju.
®a§ $dlb$en fyat ein ©d)rodn$en.
$)ibclbtbelban$$en.
SHunblid) au0 ©adjfen: <simroct 11.
166.
®a fyaft 'nen ®rcier,
@cl) auf ben 5Katft
Unb fauf ©icr.
£auf Sutter, fauf £dfe,
«auf ©ttaje,
^ribblibltnje!
eimrocf 12.
Digitized by VjOOQ IC
— 45 —
167.
169.
©inert Scaler in bet £anb,
tfannft bit faufen 6anb unb fianb,
#au* unb $of, $fetb unb ftuf)
Unb ein fleine* guflen baju.
©imrorf 15.
168.
$>o fjaeS b' ncn S)a(et,
Sang op be 9Kal)t,
#auf bet e *ot)d)e,
<£ tfalodje bo3&,
<£ 6tdcfe(d)e oom @#toanjd)e,
Men, bUen ®anjd)e.
*u* ffoln: SBetoben 60.
SBei jebem 2$er* roitb bem tfinbe in
$at fjejt 'n ®a(et in 't $anb,
tfannft bit fopen 2anb un ©anb,
$u* un §of, $eetb un #o,
Un en lutjet $u8falen batto.
SBreraetSBt. 29. £>lbenbur8erfltR.90.
170.
$>a t)eft en ®alet,
©a to 9Katf,
#op en #atp,
flop en fltiifa (flataufae),
©a na §ud,
flaf en gat,
$)enn fmecft t)c tat, tat, tat!
*u$ Bielefelb: $ittmar 83. 6im*
rod 14.
Me $anb geft^Iagen unb jule&t gefrabbelt.
171.
§iet ^aft en ®at)let, 9Kettem flalfae2;
©ef> oft SRaatt1), Onn a 6<&n>an$e
«auf a «et)d)e Onn a ^iac-biac-bdnj^c3).
$u* ©iegen 1896 bunt) Dr. <£*fu<$e. $ergl. oben 9tr. 165.
1) Warft. 2) 9Rit einem tfalbdjen. 3) *m ©djlufc roirb in bie #anb bed
Sinbe* gefitjelt.
172.
£aft cincn £t)alet, fauf bit waft,
&auf bit ein gtofceS $intenfa|,
©el) in bie 8tabt unb fauf eine fluty
Unb ein tfeineS flalb^en baju.
2HunMict) au* gadrfen.
$>a tyafte 'n ®teiet,
@ef) uffen 9ttattt)t un foofe (Sicr,
floofe SButtct, foofe Safe,
floofe etinje, fltibbtiblinje.
&u* $effau: giebler 26.
173.
Styalet,
ea^en,
9Kalet,
©djmafydjen,
flut)ct)en,
S3uttetci)en,
flalbd)en,
S3tdt#cn,
©ci)n)anj(j)en,
fltabbelftabbelftot^en.
^ibelbibelbanjdfien.
$)ittmar 83. ©imrocf 16.
6imrocf 13.
Digitized by VjOOQ IC
— 46 —
Seirn §anbeflatfd)en (^atf^anb^cn).
2&enn man bem 5linbe Me $dnba)en jufammenfdjlagt, flngt man babet:
174. ftutyuhaitn.
Sttfmbud) au* Sadrfen unb fcfjuringen. 3n ganj 3)eutfd)lanb getannt.
. ■ -. — ^ — ki . — — k.
S^£
£
£=
=p=p=
SJa » rf«, bo«rfe Su > djen, tier 8d « dtr fjat ge>ru>ftn!
I
£:e£
s
J 2£er roifl ai
/ bcr mu|i l)i
ia *
ten
ben
Pe
djen
ben
ba * cfcn,
So « djen
'. j di » er unb 6d)inalj,
i
&
*
4 P
s
U
Hfc
=12=
93ut * ter unb Sal), 3)ftld) unb 2Re()l, 6a » fran mad>t bie tfu * djen gefjl.
($alb gefproajen.)
^
t* h i
Sdjieb, fd)ieb, in O » fen 'nein.
SRunblid) au* $buringen unb 8ad>fen oor 1840. hunger 20. gieblec 207.
9Reier 36. ©iinrocf 38. C*"'er 31. Olbenburger m. 90. grifdjbiet 9lr. 116.
ftirmenid) I. 55 au* C>oIftein. . I. 65 au* ©trelij. III. 521 aud bem <fclfa&.
175.
SBacfe, bade #ofcn,
S)e SBecfer be l)et ropcn.
2Ber roitl fotc $ofcn bacfen,
$>e mot Ijebbcn feocn 6afen:
©iec un 8alt, hotter un Smolt,
3Rc« un Stta^l,
©afftan maaft be #ofen gctyl.
€djuut)'n in'n 9lt>en, bad l)c gar t&arb.
©remet m. 30.
176.
Sitfdje, batfa^c $udja,
'b SBctfcra jjat gerufa,
9Bet roett $u$e badjja,
®er muf brcnga m'eli 6aa)e:
(Sice un 6al$,
SButter un 6d&mal$,
9flclid) un Witty,
©' SBecfcra maajt b'n #ua)a gal.
SRunblia) aud ©tra£burg.
177.
^ **. bade ^ucfceldjen,
iu,l; .„..'S SHcijl in'* Sicgeldjen,
St'm ttJit'd 9»e^t in'* Sdpfele,
$aun mir 'n SBub'n an'S $6pfe(e.
SSogtlanbifd).
178.
SBatfe, bade, bacfc!
§ammir fein 5Wc^l tm @aa*c,
$ammir feme SButtcc im #ubcla,
©act' mic lautcc #rupela*j.
hunger 9lr. 15.
* ftruuefa = trappel, bejeidniet oet»
friippelte* ($ebacf.
179.
93aa*e, badt $u#ela)en,
Stoei in einem Siegeldjen,
$>rei in einem ?Pfannd)cn,
SBarfe, Gutter &nna)en!
fiieberlejifon 138.
Digitized by VjOOQ IC
— 47 —
180.
#acfe, badt, bade,
$aft 9Xe()[ l>ot auft bem @acfe,
SMe 6icr auft bcm 5^cftc,
Unfcrm ffinblein baft $efte.
eimrocf 42. ©renter m. 40.
181*
^at^fe, patf^e tfuc&elc&en,
3Rir unb Mr ein tfrugelc&en,
8Rlr unb bir ein £eUerc$en,
®inb mit jroei ©efeflerd&en.
®unberl)orn III. 435. ©imrocf 44.
6rf I. 5, 67 (auft £effen).
182.
SBacfe, bade «5fen,
§anbfen funt fo fSten,
®uffe #anbfen funt fo fmall
Sift be Sofen roefen f#aU:
Sdjuf in Slocn!
Sacfer fjeft ftn gra gestagen
9Rtt be @d)uffcl up ben £opp!
91a;, wo fc&riit be arme £rn*~
©tmrocf 40.
183.
€<$uro in 9iben, fdjuro in Albert!
SSacfcr (in 9toft eft mit 9lf#e beftaben.
SBacfer fjat fin gru gefd&lagen
2Rit be edjuffel up bat Sif.
%$, wo fc&riit bat amte SBtf!
©imrocf 41.
184.
$atf#e, patfd&e $eter,
gtntetm Ofen fteijt er,
gltcft fein ©c&ui) unb f^miert fein
ffiommt bie alte $a$ ba$u,
grifct bie edjmeer unb frifrt bie 6c$ity,
gri&t bie @$ufj unb fri|t bie gdjmeer,
grift mir ade Seder leer.
©imrocf 45.
185.
93itf<$a, batfd&c Sud)en,
£er SSarfer fjat gerufen,
©r Ijat gerufen bie ganje sRadjt,
9Raria fjat fein leig gebra^t,
©rum friegt fie au# fein #u#en.
@(f T fi7i94. eimrocf 39. gicbicr 29.
186.
Steele, tfudjen, bade!
9Rel)la;en ift im Bade,
eic&en ift im Sorbe,
ftufuf ift geftorbe:
3Bo foflen mir tyn begraben?
§interm ^adjelaroen.
©d&ub in ben Of en!
Huft spommereHen. SBolf ft 3eitfdjr.
III. 237.
187.
8ltf<&e, batfc&e @ierfu#a,
'6 fommt einSKuOe *), roia'ft oerfu<$a;
9tein, bu berfft eft nit ocrfua;a,
?6 ift fo gar e gutcr #ua;a.
6$roabifc$: 93irlingerl7. 5Reier 37.
* SWufle = tfafcdjen, in ber tfinber*
fpracte.
spatfdjan'rla, ^atfcfcan'rla,
©aft brengt ber *8ater mite?
51 Sam'rta, a ©atnrla*
$ln fine spotterfdjnite.
tluft €aljburg: 8fiS 58-
* £am'rla = 6emmelein.
Digitized by VjOOQ IC
— 48
188.
I.SSacfe tfofe, bacfe!
mil ofr cm ©acfe,
&\)lt 5{i cm Sotmc,
$ufuf 6| geftotmc.
2. 5Bo fufle mi em Jofe?
Unbet be fyofle £>fe.
3Bo fuDc mi cm finbe?
Unbet be Ijofle fiinbe.
3. 5Bo fufle mi cm begtame?
Unbrc ©djulte $lmc.
©tot cm nidj be Sachet ut,
©t r6ft cm on be ©tamen.
©amlanbifdj (Oftpreu&en): SBolfd
©orten ant>er$ : 93atfe, #oofe, bacfe,
Ueberfefcung gebe id) fcaneben. *
l.SBacfe £ud)cn, bacfe!
®a$ 9Hel}lc&cn liegt im ©acfe,
$a8 (Sidjcn liegt im $otbc,
$et tutu! ift geftotben.
2. «Bo foden mit Urn fud)en?
Untet bet fjofyten SBuc&en*.
5Bo foden mit ifyn finben?
Untcc bet fyofylen fiinben.
3. 2Bo foflcn mit tyn begtaben ?
§intctm Ofen fyeut 9ibenb.
©tofit nut feint #a#el ein,
©onft taud)t'* in unftet ©tuben.
3ettfa)r. III. 267. grifajbier 117 mit einiflen
SReljlfe liggt 6m ©acfe ic. ®ie fjoebbeutfaje
®e* Sfteime* megen gefefct ©udjen ftatt Ctia)en.
189.
SSBcnn man cincm Sinbc bic $>anbdjen jufammenfdjlagt:
a.
$ettgott, Ijilf!
©* fummt c ©djiff
9ftit SBicn un SBrot,
®afi moljlgerob!
9ftamme, badje $iea)le,
©an$i, ganji spfann uoU,
©dnn im iinbel au bctoon.
*u* ©tra&burg: ©tober «Rr. 13, be-
lter ©imrotf 77.
fiiama ©ott, tyelf,
©djcr1) im #inb
SBten un SBtot,
®M% un 9Hc^.
^ad&ale uoU ^ap
SWac^a mem be Skcfelc fatt, fatt, fatt.
Mu* SBitfdjrocilcr unfc llinnn, Dber*
Glfafc.
lj ^cfajeer frem ^inbe,
£iaba §etrgott^ilfala!
®ib im £cnb SKa^t un 9Rita)afo,
$16 e8 fa $appa(a fo<$a,
51 ganj ^fannala uofl, oofl, Doll!
$u& (£fct)en$meiler (Dber«$lfajj).
Siebct §ettgott8-£inbala,
©tiet1] im£inbala SKila) un SRaljl,
516 2) ni't im fonna oiUt3)
Sitli ^appala foa)a.
Orfdjroeier (Ober«eifap).
1) fdjenf. 2) bafi. 3) tricl.
$ettgottlt, l)ilf!
3m SSaffet fto^t be ©d)ilf,
3m SSajjet ftoljt e§ ©tord&clbei,
Unb btingt bem *BoM c$' gifa)li bei.
©imrocf 46.
Digitized by VjOOQ IC
— 49 —
gittgerfpiel, urn ba$ &inb ladjen ju mad)en.
[9Ran loft ben gefpreijten ginger erft ifmt bor bem ©epa)t fprumfreifen unb fifcelt
eft bann bamit:]
190. 192.
fBrumm, brumm, la$e nl$ ! ®a f ommt ein Sat,
©teft mi bien Sane nt<$, (St ta^t barjet
2aat fe ni# feen! Unbftagt: njomrinliebeft^nbletDar?
ober:
Xiet unnetn §imme[ unb (a$e ni<$!
©irlinger 19.
191. 193.
ftftgele, Sfigele unterm ©a$, <£ft $unt e S8ar.
©et fcfrroafct ober la$t, ©o <$unt et r^er?
©et bie tt>ei|cn 3a$n 'tauftjttecft, ©o will er uft?
SRttfr ein $fanb geben. 3'ft Subli'ft $uft. :
Sirlinger 18. ©tofattt 23.
[HRit gefprcijten gingern ouf bent $ifa)e roirb bem tfinbe ju fieibe gerwft, eft erfafct
unb am Kinn ober 9tatfen gefifcelt:]
194.
a. b.
9t fommt, — et getjt, §e funt,, — ty grit,
<Bt fpringt, — et ftctjt, §e ftupt, — rje fteit,
<&t frlcgtY friegt'n. - . §e f riegt fe, friegt }e,
Qx lauft, lauft, lauft, §e friegt ben lutjen ©djelm bi'n #opp.
©r friegt ben fletnen 6a)elm brim £6pf.
ffieifctt, $inbergartlein.
Bremet m 32.
Qaffelbe ©piei mit anbern ©orten fpielen in i^uringen unb 6aa>fen aua) ettoaft
grofcere tfinber. ttineft fejt bte auftgefpretjten ginger bem anbern auf beu Stan unb
rutft fpannroeife auf matte naa) bem ffopfe. $)abei fpridjt eft: „©o rooljnt ber
©$neiber?" $a* anbete aittwortet: „(&in ©Hicfdjen roeitet!" ©o geljt'ft fort, bii
man oben angefommen ift. „©oH ia) Hingeln ober podjen?" ©afjlt baft gefragte
ftinb flingeln, roirb eft leife am £>aar gejupft, nwUjlt'ft fa)lagen, befommfft einen
linben ©a)lag. $aft (Snbe ift fiaojen mjteinanber. — (Jbenfo in ©ftoreufren: grifdj-
bier 132: „©o rodent be ©a)meber?'' „(& (Jnbre roieber." „tf linger obec flapper?"
195.
SBenennen bet ginger.
[®eft itinbeft ginger merben angefaft unb ber 8fei&e naa) benannt:]
a.
®aumen, Sclgepnget, fiangpnget, ©olbpnget, tfleinpngtr.
b.
$>aum$en, Stautnd&en, fiangemann, $)ornnann, ©iippa)en.
»d$me, Seutftei JTinbertieb. 4
Digitized by VjOOQ IC
- 50 —
c.
$)auma)en, $flauma)en, $Uj>feta)en, SBirna)en, 9tufa)en.
d.
®umelinf$fen, StngcrlinWfcn, Sanfmannfen, 6a)ranfmannten, fleine
tfappebitftmannten.
e.
Umgcf etyrt c golge : Sutten Singer, gotten Singer, langen SReier, $ot*
tenlider, fiauftfnirfer.
f.
fiutje Singer, golben Stager, Sangelei, Sotterlider, fiaufetnitfer.
196. 3ftitger-9Rfr<fjetL
[S3ei jeber 3eile beutet man ouf einen ginger, inbem man mit bem 5)auraen beginnt
unb Don jebem ginger eine ^(atigfeit erjaljlt. 3ur Unter^oltung unb geiftigen *n»
regung bet tfleinen.]
„®a* ift ber ©aumen,
$er fdjuttelt Me . fflaumen,
$)er licft fie auf,
©er tragt jie fjefm,
Unb ber Heine 3Be$*) ifit jie ganj aHein.
SJtiinblia) au9 £f)uringen, aber in gonj $)eutfdjlanb tocrbreitet
Siebler Kr. 28. 6irarorf 25. (SngUfa): Halliwell #r. 146.
fcljambre* 46. hunger 25 unb 26.
* #ier fefct man audj onbre ©djerftnamen fur ben fleinen Singer
9?infel, SBacter (Jffiej), flriippel.
ft. SReier 34.
6d>ottifa) bei
€5a)elm.
197.
©a* ift ber fcaumen,
$)er fd&uttelt ^flaumen,
®er licft fte auf,
$)er ift fie,
Unb ber fagt: mart, ia) milT* ber
gutter fagen.
6irarocf 26. $>una,er 26 mit bem
ea)luffe: Unb bet fagt ailed feincm Stoter.
198.
®er ift ber ®um\
Unb ber ift gern ^flum',
£>er fagt: mo neljme?
$er fagt: ftetyle!
Unb ber fagt : roenn i noa) fo tlein mar,
tyat i boa) tlein spflum fte^le.
2Reier 33.
199.
®er ift ber ©urn',
©er fjatt gern a $flum',
$)er fagt: mo neljma?
®er fagt: tn'8 ^farrerS ©arte!
Unb bad tlein Sruppele fagt'* bem
starrer.
[$abei mirb ber fleine Sin8cr gefdjlagen.]
3Reier 32.
200.
®er ift in ©runnen g'falle,
®er l>at en rau& jogc,
$>er fyat en fjeimtrage,
$>er l)at en in'& SBctt gelegt,
Unb ba$ tlein fleine SKannle i)at'$ ber
2ttamme gefagt.
SDZcicr 31.
Digitized by VjOOQ IC
201.
®cr tft in'* ©offer gefoflen,
5Dcr fjat tl>n toiebct tjerauS geljolt,
®er $at tljn in'* Sett gelegt,
$>er $at tyn jugebecft,
Unb bet Heine 6$e(m ba Ijat il>n
roieber aufgeroectt.
6imrocf 27*
51 —
202.
$er ift in'* ©offer gefaHen,
©et tjatiljn tyetau* gejogen,
©et fyat ttyn herein gettagen,
©et ^at tyn tn'S »ctt geleit,
Unb bet fldne ©pifcbub tjat SltteS bet
9Ramma gefeit.
©irarorf 28.
203.
©et ift in ben $u$ gefaflen,
©er fyat Ujn fjetau* ge^olt,
©et fyat tyn abgettoefnet,
©er ^ot tyn in'* Sett gelegt,
Unb ba* Heine @tubbebty$en l>at e* Satet unb JButtet gefagt.
©imrocf 29.
204.
b.
a.
©et ifd& ift ffiaffer g'fatie,
©e Ijet en ufejoge,
©e ijet en Ijeitreit,
®e $et en it Sett g'leit,
Unb be <$li Summi fjat afle* bem
3Rflctti gefeit.
©imtod 30.
205*
©aumling fjat 0<$fen fauft,
gingerling ^at beigefefcafft,
fiangemann Ijat tobt gemadjt,
tfletnjacW&en Ijat ©urft gema^t,
£lctnteufel<$en l)at fie all ge|.
eimrorf 23.
©a1) cf* in'* ©offer gVt,2)
©a Ijet na ru* gelepjt,5)
©a ^at na fyetm getteit,4)
©a ^at na in'* Sett geleit,5)
©a Heine 6tumba l>et ailed gefeit. 6)
Hu* Bitfdjroeiler (Dber*(ilfafr).
1) ©er. 2) gef alien. 3) Ijerauege-
l)olt. 4) gettagen. 5) geiegt. 6) gefagt.
206.
©iimerling wall na'n 9Relfen gatjn,
gfngerling mollt ntdj liben.
Sangoatt ftunb Dor'm Srobf<$ap,
©olbfing fa': gif mi mat af,
Sutgcfingct fa't afle na.
Sretner ^91. 33.
207.
©er ©umeleng ^au e gerff<$e gegolben (gefauft),
©er fieeffeng fyau et bubt gebof) (gefto^en),
©er fiangmann fyau et ege ©djaaf (6d)rant) gclaljt (geiegt),
©et So^ann f)au be $utefe (©urfte) gema<$t,
<£n be fcfcelme $tpljan$ ^au MeS opgeife (aufgegeffen).
6imrocf 31.
4*
Digitized by VjOOQ IC
— 52 —
208. 209.
fcumlingdfen, ga na Sebbe! — $)er roar in ben Stofcfi gegangen,
3(f Ijebbe no$ nit giaten. — $)er ^at ein $ad$en gefangen,
®a bi SRoberd @$iap!en (©<$rant). $>er ^at ed tjeimgebrad&t,
SRcf SRober rocttt nit Ijeroroen, ©er ^at ed gebraten,
Slcin ©nappfen roeE ct feggen. $)er bid Stota f>at ailed gepappt.
©imrocf 32. ©imrocf 35.
210.
1. gingerle, gingcclc rcg bi urn c @<$dpple SBcin!
2. ®er muji fid) niebcrlege,
3. ®cr muji ficfc rotberlege.
4. gingerle, gingerle rcg bi urn e ©<$5pple SBein!
5. SBaft ubrig bleibt, ift bcin!
SReier 30.
211.
Sluf bie galten ber §anbjlad)e jeigenb:
®a lauft einJBeglein, $)er Ijat'd gebraten,
$a fpringt cin $adlein. ®er ^at ben £if<$ gebcett
[SDie ginger anient):] Unb ber Heine SBirlbinfcr
S)cr fcat'd gefaoffen, §<*t ben Seller audgefalecft.
®er Ijat'd geroafc&cn, *u* 9Bolfdmunb: Sieberpbel 8.
212.
SBenn man einen ginger tanjen lajjt:
*|$opelmaj$cn, ©angeftert*,
janj mit mir aufm geuertyeerb,
£)t>ne ^ic^n unb o^ne Cic^t :
^opelmafcdjcn, ftoji bi<$ ni$t!
©imrocf 50.
* gif$fa)roan$en, toon ©ange unb ©tert.
213. S^er^afteS ^ingerja^en.
2Bie oiel ginger f>aft bu benn? „8et>n." 3dj glaubc, bu tyaft elfe.
£ege fie einmal aUe jufammen tyiefyer. ®ad ware alfo ber jetynte, meinft
bu? „3a." ©o iffc bad ber neunte, bad ber adjte, bad ber ficbente^ ber
fcaumen ber fedjfte. $un an fcCr anbern #anb nod) funf: funf unb fec$d
mac^t bad nic&t elf? ©ieljjt bu roo^l? ©icltft bu, \o bift bu!
©imrocf 33.
Digitized by VjOOQ IC
— 53 —
214. $wf|rrtto*fe*.
[5Xan baflt bad $anbtt)en bed .flinbed jur fcaujt, jeigt auf einen finger ber anbetn
$anb unb fragt:]
©ad ifl bad? ©in 3Rauda)en.
[3e&t ftccft man ben einjelnen ftinger bed
£inbed in bie $anb (jinein unb fragt:]
Sad ifl bad? Sin 2Raufeli>$.
©o ifl bie 9Kaud? 3m alten $aud.
©o ifl bad §aud? Slbgebrannt.
©o ifl ber $ranb? 3m $aa).
©o ijl bet »a#? £er £)<$d tjat tyn
gefoffen.
©o ifl ber 0#d? 3m ©alb. .
©o ift ber ©alb? fcbgd&auen.
©o ifl bie &$t? SBcim ea^mteb.
2Bad $at ber Sc&mieb gefagt?
Wan foil braD brauf tlopfen.
©imrorf 37.
[fciermit fa)lfigt bad ftmb mit ber gauft]
SBenn bie ©uppe ju f)eij* ifl, mirb fie mit bemSoffel geriiljrt unb
bctn ftinbe jum Seitoertreib oorgefungen:
215. 216.
fiirumlarum Soffelfttel,
3Ute ©eiber effen Diet,
3unge muffen faftcn,
SBrot liegt in bem Saften,
SWeffer liegt baneben:
Si! mad ein luflig fieben!
©unberljorn III. *n&. 37.
$iu% baUt Bffelftiel,
$>e alten ©eiber freffen $' Diel,
$)ie jungen fein nia^t beffer,
6ie freffen mie bie Coffer.
©imrod 79.
*217.
gunf Sngcl Ijaben gefungcn,
gunf (Sngel fommen gefprungen:
$>er erfle blaft bad geuer an,-
®<r anbre fteOt bad ffannet bran,
$>er britte fdjutt' bad 6uppa)en 'nein,
®er Diette tyut brad Suder brein,
,®er funfte fagt:. 'd angeridjt:
3fi, mein £inba)en, brenn bia) nia)t!
©imrocf 80.
218. aBetnffl^^en.
Slnne SHargritdjen !
®a* roiflfl bu mein fiiebc&en?
3d) trinte fo gerne
©ejudetfen ©ein.
3wei $funb 3uder$en,
(Jin $funb SButterc&en,
3roei 3Ra£ ©ein,
©o mufi ed gut fein.
ea^utt ed in ein tfeffeldjen,
9tul)r' ed mit bem £dffela)en.
5lnne 9Bargrftdjen,
©el# €upplein ift bad?
(Sine ©einfupp!* einc ©einfupp!
©unbetijorn III. 433.
Digitized by VjOOQ IC
m
— 54 —
219. @d}9»e ©«d)tn fit** Stinb (@djoj?tiebdjeit).
Sretfamer IL 361.
tf^jfe^ipj'ji; j,jt
SBiflett>tttett>in,ber9Ramt iftfommen, nriu>wiaemia,n>a*brac$ter bcnn?
j^ft^rr.jiJ'iiJ-jiptff.ii piJ'j'j^p
SBiHc toitlc mill, oicl Sucfertoaffeln, rattle tDiffe mill, bie '• £in*be*lein foil fym.
220. Sett jerfrodieit.
SBitt roitte mitt, '* tft $ctt jerbrod&en,
SBitt raitte rait, roer Ijat'S getfjan?
3Bttt rattte mitt, raer foil's bcnn ma^cn?
SBitt witte raftt, bcr Slmmermann.
2togtlanbifd>: SDungcr 99.
221.
SBcnn bie SMuttcr ba$ &inb auf bem ©c&ojie miegt.
3ann, mdn *Wann, mat fe$$ be bann,
Srteg rae balb en ®i£fcn?
„3o, min ©ret, et fott b'r fun,
<£t foD of tjtctcn grtyfen."
2Benn min 9Bann be trommel fc&leit,
$>ann bang if op min @#loffc$ (spantoffeln).
*u* SRort: <&rf IL 6, 25.
222.
[3ur Unterfjaltung in ber Sinberjtube.]
6totternf)eim in fcbiiringen 1858.
j c I p 4^^-4-5
H
mi
Si • rum la > rum fiof * fel • ftiel, or » me Seu • te fcab'n nic^t Diet.
JRci • tt)e 2eu • te ef * fen €>j>ecf, or * me ficu » te Ijab'n ein ®r..
223. Sent ©e^ofcfinbrfjen oorjuftngen.
$n §udfen met tfiubcr, ©c OKann tyitt ©orb (©erljarbt),
<£n §oftcn met 9tinbcr, SHe grau j^itt $)rutfd)en (©ertrub).
'n etdUcten met spfecb. SBacft en ©ierftuttf^en.
©imrocf 148.
Digitized by VjOOQ IC
— 55 —
224. 3*w <Hnfd)Wfent.
SBctn foflmdn flein Suberlnitg'fatlen!
(5* ift ja fo faubct unb roeiji,
$at ein 3Runbel, al& ro&r'& oon SotaHen,
fBerbicnt dot alien ben $rei8,
©imrocf 101.
$at f$5ne gujiel unb $unbet,
©ran fjangen golbne SBanbel.
Unb roenn id& an mein SBfiberf benf,
©o tuadeln afle ©tuf)l unb Sanf.
SBemt bie ftinber get) en lernen.
225. 226.
Srommel up ben SBuuf,
©mulputt1) mitt banfen:
©a nig frutnm, ga nig f<$ecf,
Dot up ben fianfen. 2)
e^ufce, $olflein. Sbiotifon L 110
(1800).
(Jrf I.: 1) fmuDen, fdjmubeln = befubeln, alfo, ©mulputt = ©^mufcfinfe.
2) fianfen = ©teljen, alfo: fann aud) auf ©teljen geljn, tote bad in SRarfdjborfern
$o!ftein$ HotOfltte ift .
Srommel auf bem S5au($,
#aft ein fc&wcren ffianjen:
tfannft bu erft auf ©teljen geljn,
©o fannft bu audj balb tanjen.
SBunberljom ILL 1808. «nf). 74.
227. a»tttter.J«rteleic».
©cfcottty, Oeftcrrcict). gSolttlieber ©. 8.
1. $uart ob'n af-m SBeargerl gu*gu! jtyt juft fo a 93ia*berl roia bu.
2. ftumm abi, main SMarbel ju miar,
3 &al>l b'r an'n ©ain unb a SMfir.
3. 3 &al)l b'r a 9tuji mib an'm Seam,
tfannjt glatoolft main SBiarbcrl no roearn.
228. »a« ©djofeKitb.
«letne S&ueble, ratata!
'* SBaffer lauft ba ©raba na,
'* SBaffec lauft in'* SKuUcrd §au*.
SWutter, gib bein Softer raufc!
SReier 18. Birlinger 38.
229.
a. $ie Stutter liofft.
$oHa, boAa! „3ft ni$t ba*M
„®er ift ba?" ©in. ©turfmen ftleifo
©in poller $cttelmann. „3ft ntdjt gar."
„©aS win er?" £af mal foften (Hft ba& £tnb).
(Sin ©turfmen Srot. ©imrotf 152.
Digitized by VjOOQ IC
— 56 —
b. 8etm ftofett nab ftfiffett.
9Mn Ainbc^^n ijt fein, . Sfoue Slugen im #opf
tfonnt fdjdnet ni<$t fdn; Unb dn ©riib<$en im Sinn:
$d f>at mir oerfpro<$en, . . 0 bu fyerjlicbed &inb$en,
6dn #erjd)en gVc mdn. ffiie gut id) bit btn!
ffiunbedjorn &nl). 96, nur bie Diet Bnfangdjeilen unb ©djajle ftott #inbd>en.
Wit Sufafc bei SHttmar, ^inberluft 80. 6d>eter. fftnbetlieber II. 8.
SSetftetfendfpiel mit bem ©djojtfinbdjen:
[®ad 5linb oerbtrgt fein ©efidjt auf bem 6djo| ber Gutter unb ri^tet fldj bcim
jrodten fltufe tuieber auf:]
230.
a. b.
#afefta, aerfinf, ucrf^wingf ;
®at bi fcen Sager ober 3agbl)unb
ni$ flngt!
$afeftn, bucf up (bcug bicfj auf),
®e Sagb^unb id fort!
ttu* $ommerh (Sluftrin): girmcnidj
I. 122. (fcrf II. 4/5, 26. eimrocf 865.
§ad#en, oerfint gcfc&roinb,
®aji bic& bet Sagbtyunb ni#t finb't!
#addjen, gucf auf,
$>er Sagcr tft fort!
9Hiinblid) aue ©adjfen.
$ud $(juringen.
$ad<$en,
$)er $unb
:n, t-erftecfe bidj,
fommt unb fu$t bid&.
231.
b.
©oar id ©red? maar id ©red?
©ar fe id, bat meet if neet.
©reet id in ben teller frapen,
#et bem 3hmr ficn SBier utfapen.
©aar id ©red? maar id ©red?
©aar fe id, bat meet if neet.
Olbenburger m. 111.
©or id gri&? root id gd£?
©or ^e id, bat meet if nidj;
#e id na'n Sflarfb fyen lopen,
filer un hotter to oerfopen —
©or id grt&, roor id gn£?
©or id grtfc? mor id grifc?
#e mid in ben teller frupen,
©iO ud an bat 93eer utfupen, —
©or id grifc? mor id gri$?
SBremer m. 34.
232. ftfitt$ett-8a*titfeit<
#alb$en ju t-erfaufen, „®ad ift fur'd tfalbdjen bid ju Did,
Seutdjen, fommt gdaufen! 3$ geb 'nen Ijalben SBefenftid." —
„©ad foil bad ftalbc^en foften?" ©o nimm bu nur bad #alb<$en I)in,
2lnbertf}alben ©rojc&cn. greut mid), baf i$'d lebig bin!
Hud Sljuringen, au<$ bei ©imrocf 296. $>ittmar 80.
Digitized by VjOOQ IC
— 57 —
233. fifimmdjen bcrfaufeu,
$ut but but! ©o blajt bcr $irt?
$)ut but but! rool fiber bcm fft^ctn.
®ut but but! road Ijatt cr gem?
®ut but but! jrod fiammclein.
Wdn £1cd($en au$?
9*em, nein, netn! baft friegt ct ni$t.
gimrorf 68.
234, 3Wetn Siublciu if* nidjt fell,
£am cinmal citt reiser 9Rann:
„#unberttaufenb blantc Scaler,
Slfled ®ut bcr <£rbe jaljl er!" —
„9Uin/ cr Wegt getoi^ nidjt mctod,
Sauf cr fi<$ mo anberd rin&!"
SHttmar 84.
®cm &inbe jum ®cfdj*nf:
[SRan t$ut, aid roofle man bcm fiinbe etroad fc^enfen, mad aber in
9ti$tt beftetjt]
235.
3d> fdjent bir mad:
©ad ift benn bad?
(Sin (Uberned ©art cin 9BeUc$en
Unb cin golbned 5Rijd&cn
3n cincm niemalencn SBud&dc&en.
©unber^om III. 436.
236.
% 9ti;(c im a $u$d(e
Unb a S&cft — croeil
Unb a ©artelang.
©imrocf 95,
237.
3 bring bcr dppid bom SBadler 3Hart.
SBad?
© golbid gfiteH {WW)
Unb c jUberid ®ra§cigangett ($>aram
fjctmgefjlein) .
gimrocf 96.
238.
3$ fdjenfe bir
©in Ofter*$i,
SBcnn'd oerbridjft,
6o f>ajt bu jroei.
Birlinger 46.
239.
SScnn ba§ Sinb baa ©d)lu<fen l)at.
a. b.
6djlucfcn, ©c&lucfauf unb i#
gafjr ubcrn ftucfen, ©ingen ubctn @teg,
ga^r ubcrn 9tyetn, # ©djlucfauf ftct 'rein,
2af unfern ©c&elm aflein. # Unb i$ lief meg.
9Runblu$ unb bet ©imrocf 91. Dlbenburger flSR. u. 6imrocf 90.
$W> WW ^^crni §ag,
Kirnm mcr'd $i$gi §ajgi ab.
[€o langc ofyne Slt^emljolen ju fagen,. bid bad gdjlucfen oergangen ift.]
©imrod 92.
Digitized by VjOOQ IC
58 —
SBcnn ba$ £inb fid) (j eft ofe en f)at, mirb auf bic fdjmerjenbe ©telle
geblafen unb einer bet folflenbett §eilfpruc&e*) gefagt:
240.
Umgegenb t>on Crfurt,
wm
$
? * ^
^s
#
^
$ei * le, $ei - le, fjei » le! ©a* Jlafc»a)en lief jum Set » ge 'nan unb
sa
£
-* — s-
£
£
=P=P=
aid e$ loie » ber run»ter font, mar 91 • let toie* bcr ge • fjeilt.
* $)tc fdjerj&aften $eilfprfia)e in tfinberreimen flnb Iteberrejte turn 2Bunbfeg.en,
bie in altyeibnifdjer deit fiber Dernmnbete tforpertyeile gefprodjen nmrben. 3n biefen
SRcimen pnbet bie flafce Dielfad) (Jrroafmung: fie gait aid folba't S&ier unb roar
aua) ben bie #olba begleitenben # ejen eigen.
241.
§eilc, tyeilc, 6egen!
SRorgen gibt e* ftegen,
Ucbermorgen @a)nee:
Shut's tfmble nia)t me^r mcj).
@imroct 60.
242.
$eile, Ijcile, ©egen!
'S 9tfuMe uf ber 6tegen,
'* Sf>a£(i tynterm Sifdj:
'$ mrift Sterne, wo't b53 Singerlf tf$.
fcargau (Cieberfibel 11).
245.
$etle, Ijeile, Segen!
'8 93ufele uf bcm Stege,
'* ®uggclt ufm m%
'* ift guet, bafr'* wteber gVilet ift.
@imrotf 61.
246.
§eilc, ^eile!
#dj*$en am Seile,
'$ $unbdjen am Strict:
3Rein SQblein ift nod) ungefd&ictt.
25olf*munb.
243.
$eili, fjeili, @egc!
®rei Sage ffiegc,
©rei Sage 6a)nee,
3e£t tout's bir nummc roefj.
@ro|atti 24.
244.
$ei(e, $eile, fta^en!
'8 jttygen Ijat bier ©cine
Unb einen langen 6a)tt)an$:
STOorgen ift SlflcS roiebcr gan$!
©egenb Don &polba.
b.
$cU, §ei( unb §egcn,
$rei Sage Stegen,
®rei Sage Sconce:
guji fyut nic&t meljr roel).
Oftprcufjen: grtfa)bier 177.
b.
$eele, fyecle!
9Kifeten am <Scc(c,
§unbten berbi,
gflar'n foU't wi'er tjeelc fin.
ffieftfalifcft: 8imrod 62.
Digitized by VjOOQ IC
— 59 —
247.
#eifo, f>cifo, 6ega!
©ret 2:09c ffiega,
©rei Sage 6$nee:
SKorgen tyut'ft nimmer feci).
6d)roabif$: Sirlinger 21.
b.
$eite, t>eite, Segen!
©ieben Sage ffiegen,
©ieben Sage ©<&nee:
<5A tyut mic nimmer wel).
9u9 Solfftmunb.
$eila, I)rifo, 6ega!
®rei Sag ffiega,
SDrcl Sag ©onnenfaein,
®aji eft geit cin guten SBein,
®ann frtegt'ft SSuble au$ etn'.
©berfcfcnxiben: ©it linger 22.
d.
$eile, Ijetla 6age!
SRorn gtbt'ft ffiaga,
9Rorn gibt'ft @$nee:
£f)ut im @epple nimmi wei>.
Wappenjmeiler im Ober«dlfa|.
248.
#etla, tjetfo, ©agalt!
'ft »ifett!) ftyt uffem etagalt2),
'ft flafceli uffem aRifat,
'ft wetfct niema, waft mi arme SBiaweli ift.
[#eifo, fjetfo, $orn:
SSaft $it nit tjetlt, $etlt morn!]
Sluft Golmar unb Sanjen^eim.
1) SRauftdjeiu 2) ©tiege, fcreppe.
249.
$etle, fjeile, ©egen!
'ft £f)a$Ii untcr ber 6tegen,
Unb wenn'ft SKuftli fure #unt,
3ft mi'ft SBucbli wieber g'funb.
Bargauer €>prud).
SBenn baft &inb gef alien ift, ftngt man, urn ben ©djmerj dergeffen
ju madjen:
250,
#anft mit 'n frufen tfragen
€>teeg up ben fta$e(at>en,
Stouj! futt f)e ^'runner.
®eer bat 'n SBunner?
#arr (war) fe ni<$ fo ^06) gcjtegen,
#arr fe nic& en gall fregen.
6imrocf 495.
251.
0 Scmtne,
5Bat beit bi wet)?
„9Hein linfer «nie.M
2Bec ^at bat bljan?
„*Kin ftawer fin §at)n.°
©i tocf (warte), ben wiU we webber
f^Caen !
Hieberbeutf*: 6imnxf 63.
Digitized by VjOOQ IC
— 60 —
252.
®at beit bt mel>?
„$at linfc «nee."
®e $ett bat balm?
„®e *utterl>afm."
ihmnjt cm net flafm?
„#c nmU net ftalm?"
eimrorf 491.
253.
$err ©entered
®er faofr bem 8tef>
$>a* SBein cntjmce:
$>a ferric bad 0te&:
D Scmine!
§<rr $)emerel),
$a* tyut fo rucl)!
©imrocf 490.
254.
fca&eim ifl bic 9Rau§
9luf ben Ofen gefrod&en,
§at ben ginger oerftauc^t
Unb bad ©djroanjdjen gebrodjen.
Hut Stolfomunb.
255.
$>a SBafH1)
etaigt of* *aftl2),.
'ft ftaftl brlc&t ao,
gaUt ba SBajH
5>om 9tajil in Sao.
SBarfl nit affigfttge,
©arft ntt aobe gfalle,
#ejt main ©d&roefta gljetrat,
3Barft main 6dnuoaga rooarn,
§eft a floane* $ai*l friagt,
®af b' a @oafr3) tinnjt Ijoaben.
Oefterreicfcifa bei ©$ottty.
1) ©ebaflian. 2) 9(aftr fonft fur
*ft 3) 3icflc •
256.
3d> modjt fur tanfenb Scaler nic^f^
3>aji mir bet ftopf ab mare:
6onft lief id) mtt bem ffiumpf Ijerum
Unb mii^t ni$t, too id) mare.
SMe 2eut fcfcrle'n all unb bCieben fte^n:
$i, gucf mal ben! et, gucf mat ben!
*8&unbcr§orn III. *n§. 79. eim»
roc! 65.
257.
Set mull oor bufenb $)aler nid),
$)at mi be #opp af roer';
6uS bummelt be 8himp atleen fjcrum
Un roufct nidj, too ^c roer'.
Sremer ftft. 49. Olbenburger m. 105. ©rladj 4, 461.
258. Sad £&mmdjttt.
SBenn ba* tfinb ftd) geftofcen f>at, roirb tym oorgefungen:
SRetobie in ganj $eutf$fanb gefannt.
*:
m
^
rns=^
3:
1. Wat), Cammditn, mat)! £a» fiamm^en Iauft in ©alb, j Jj|
tf=rr:l3%p&#F=?=*=?mZi
Cfff^&IS::!:^:! >°<«* «-«-*..-»■•
Digitized by VjOOQ IC
— 61
3. 9Raf), £dmma)en, mdl)!
®a$ 2atnma)en lauft in ©alb,
®a jttefr fW&'& an etn ©trdua)ela)en,
fc&at tym toef) fetn 2*dua)ela)en,
®a f#rtc bod 2dmma)en, „mdl)!"
2. 5Wd^, Sdmmc&en, ma^ T
$)a* £dmma)en lauft in ffialb,
®a ftie^ (ia)'* an cm &todd$tn,
Sl^at iljm roelj frin tfoj>pela)en,
$a fd^rie bad Samm$en „mdt}!w
4. 9Rdl), 2amm4>en, maty!
$ad 2dmma)cn lauft in SBalb,
$a fttefr fta)'* an (in §6l$en,
£a ttyat itym tpety fetn $aUk$en,
®a fa)tie bad 2dmma)en, „mdl)!"
•ffiunbertyorn III. «nf>. 63.
259.
ii
*u0 bet Umgegenb Don (Srfurt (©totterntyeim).
g-r, JiJTrn!-"n ^iju
*=«
«— #-
tc=tr
5=*
** Bla1j,®a)aftyen, blafj! $a« 8a)afa)en ging in1! $o!j unb ftie| pa) an cin
I
*=
w
* i*
mic j! p gE£*
r f> * rf:
=&=£
©tcina)en, ba tljat tym wety fetn Steind>en, ba fdjtie bad @$afajen„blaf)!"
260.
«u$ Sceelau: goffmann @. 323.
^
■Njrrri
-t
SBaty, Qam-mtl, ba§! ®a* Sam-mcl ging in @a)nce; J ^
fr j' j' j' i J-3"jhi-j' i (! r I ^^s
5S tt aft!?: S I * f*ric bal "—* ^"
261. Sad ©djftfacn.
1. 9a(, ©ctydpfen, bdty!
®at 6$dj>ten leep in't $olt,
S)o ftob't flf an en ©teeneten,
®o bcty em roel) pen 2teenefen:
£o fa)rie bat 8a}6j>fen „hty\u
3. $df), edjdjrfen, bdty!
®at ©d&dpfcn leep in't #olt,
®o ftob't ftf an en ©triittetten,
®o bety em roel) fein ©ufelfen,
®o fajrie bat @a)dpfen „frdl)!M
©Ibenburget H8U 83.
2. »a(, «$apfcn, bdl>!
©at €>c$d>len lcep in't §olt,
®o ftob't fif an en. 6t5ttelten,
$o bel) em rod) ften ^oppelfen:
So fa)rie bet ©a)dp!en ^baty!"
Digitized by VjOOQ IC
— 62 —
262. SBeim ben ftinbent cin 3af)tt auSfant:
9Ru*le, 3Ru*lc, ntmm be Sal),
©tmmer en fc^dne gotbigc bra,
gtel en fcfconc toife,
51 J e$'* »rob $a bife! Wo^^olj #r. 933.
SRuudfc, SWuuSfe, goff mi e iferne $a^n,
Ocf gem bi e fndferne!
[*D?it biefen Shorten nrirft bat $inb ben aulgejogenen Safcn auf ben Of en.]
grif^bicr 397.
$ie ^inber in §oOanb fprcdjen:
Zuige, zuige, mandeke,
breng my een ander tandeke,
geen van kleem, of gem van 8 teen,
geef my liever een van been.
ttu* Brabant: ©olf* 3eitfa)r. I. 109.
Ueberfejung:
3iel), jlel), 9Rann$en!
©ring mir ein anber 3aljnc$en,
tfeinen don fietym, tetnen oon €tem,
©ieb mit licber eincn t>on 83etn!
SBenn bad ftittb unfreunblid) ift:
263. 266.
®er SttuUer tyut maljlen,
$a$ Stable ge^t 'rum.
SWein tfinb ift erjurnet,
©eif fctbft nit wamm.
9$unber(jorn III. 3ln(). 96. 6im*
rorf 73. fiieberftbel 13. 3ft ber Bnfang
an* #. ©lumauer'* „$eila;en".
264.
S3ifl bu nu$t mein £ieb$en?
e^tafft bu nic&t bei mir?
©icbft bu mir fein tfu&djen,
©ad tyu i$ bann mit bit?
©imrocf 75.
265.
SKein tfinblein ift flein,
®a$ bilbt fid) Did ein,
3e$t mag e* micfc nimmcr;
?S mufi aber nid^t fein.
fiieberftbel 14. 6imrotf 74. 2Sun«
berljorn *nf>. 96: ©djafcle ftatt flinMcin.
©ift bu b5*,
©a$ mant be ©558!
5Btft bu got,
&umm up min 6djoot!
©imroct 68.
6affla, bi(t bu biefe,
©ef) auf e^uljen* ©tefe,
$ort leit a aler §ut,
®o roirft bu mieber gut.
fcort leit 'n ale 9ttefcc,
$o friegfte tuc^tige ^lefie.
$>ort leit an aler £ra$e:
®o nrirft bu nrieber la$e.
$eter #r. 72.
Digitized by VjOOQ IC
— 63
267.
dia Srumfufe!
SBer rooljnt in buffcm #ufe?
$er o^l SDtonn, be mit be gibel umgeit
Unn all be unarttgen Sinner fcfcleit.
eimrocf 70 unb bafelbft 208.
268.
SSot fujt bu benn fo fuur uut?
6o fel) if oan SRatur uut.
&fl ®ag all Stag flartuffelnfalaat,
Un ©unbagd tor SBerdnnerung
Sartuffeln mit SWunbirung.
Bremer m. 47.
269.
©ad gucfjt bu mi# an?
§ab fc^on einen 9Rann,
©arjt bu ftuljcc gefommen,
#dtt id) feinen genommen.
SRarfifa: girmenity III. 121.
270. Sogclfdjcitdjc.
3c|» l>ab e bod 6$d&le,
©enn'd tmmer fo blcibt,
©o Itett icfc'd in ©arten,
$a£ cd bie 9&6gel ocrtreibt.
fclffifflfa: SBolfd 3eiifar. I. 409.
271.
3urnt unb brumnit bet tleine Srocrg,
Sttmmt er Allied uberjroercfc,
$en Ofen fur ein IBierglad,
®en 9Re^lfacr fur ein ©einfaf,
®en #irf$baum fur ein'n 2*efenftiel,
®en gleberroifa fur ein ©inbmuljl,
$ie Aa£ fur eine ®a$tel,
$ad ©icb fur eine e^ac^tcl,
®ad §acfbrett fur ein'n fioffel,
®en §anfen fur ben ©toffel.
ffiunberljorn III. 434. ©imrocf 72.
272.
2*6gel, bie ni$t fingen,
©locfen, bie ni$t flingen,
$ferbe, bie niefct fprlngen,
«piftolcn, bie ntcfct frozen,
fttnber, bie ntd&t ladjen:
©ad (inb bad fur 6a$en?
$uft fl. Slumauer'd „$ulpen" 64.
273.
#ent tyr be $)ragoner g'fen
«Kit ber langen glinte?
©eftern ift er 3'lufttg g'tude,
SWorge roirb mer'n Ijinfe.
(Si fo fd&lag ber flufu! brcin,
3 moc&t fefn $ragoner fein!
SReicr 248.
274*
SBcmt bad ftinb nad) SJater ober SRutter rocint, jtngt man if)tn in
©icbenburgen folgenben Steim Dor, urn feine Slufmerffamfett abjulenfen:
Stlefr, Sifefr, Satefrfen! §afer, $afer, $dferc$en!
©ct §ani ljab en 5He|!en, £ad $ut)nc$en Ijat ein $dferc$en,
#dj eb an en ©urn, 95erjel>rt ed bort am 9$aum,
SBdfr ber guoter fum. 2Md ber Satcr fommt.
e^ufter 9tr. 14.
$od)beutfd>e Uebcrtragung.
Digitized by VjOOQ IC
— 64 —
275. «nf ein toetnetlidje* »«*.
fcteUitum, bteitotum, Mt tfttngeln unb tffobcn,
Ufe Sticntjen toitt flatten ; SRtt Millet SRufit;
SBt wiflt ct begtaoen $cnn funt tot fe quit.
Bremer &R. 47.
276.
9»ien 9Rdnn bat toa* 'n Sitenbteiet*,
Un if raa* ficnc gro.
Un tuenn mien 9Rann gung up be Sagb,
So breib tye be fiiten ben ganjen $ag —
. 6ie$ fo, W fo, fiet>— fo!
©remer $N. 47. ©Ibenbutget St9t. 103. * Seierbre^er.
277.
6tfegli&, 6tieglty, 2o$ ma taljm Oaba2),
'* 3etfcr( i* frant! SMnb ma tym'* tfdjjfcrletn:
©ef> ma jum ©oaba1), 3Bttb fa)on toiebet beffct fein.
©djottfp, Deftetr. 9Bolt#Uebet 11. $)a« Siebdjen roirb bem tfinbe bot*
nefungen, tocnn e* fid) front fteQt ober meint. — Kuf bie fjubfa)e SRel. bia)tete
Hoffmann b. gaQertleben fein aUbcfanntrt ffinberlieba)en: „ftutfut, tfudut tuft au*
}>em ©alb" ic.
1) Saber, ©arbier, fcfjirurg. 2) Kber.
278. Hit ka* *ertrieffU$e fti**.
a. b.
SRarcile, roa* benfft, Sufanneli mag net lufttg ft,
&& b'$ fcfydpfli fo tyenfft, 6ufanne(i mag nQt madje,
31* b'& BaMi fo fttccfft, <&* 3R5*lt ®t unb Sucfet btt,
#e* ©dttli met) tebft? ®cnn mag'* 6ufann(l foa)e,
9toa)^olj 9tt. 691. . 9toa)f>olft #r. 693.
279.
SBemt man bad ftinb rollt (SBicfelfdjmtt anlegt):
StuOe, tulle ©tot ut,
8tuU ucf nta? fo lanf ut,
3Raf bat'n lutjcn pummel 'tan,
tout \)t gub in Sltuen fann.
6a)un> in 9Uuen (Ofen)!
9ta& unb 3Runb pnb mit 5lfa)c beftaben,
Sifa) off! tmfa? aff!
Simrorf 48.
Digitized by VjOOQ IC
— 65 —
SBeim 3Bafd)en, ftammcn tmb ?foflciben beft Jtinbeft, urn eft fd&metgen
ju madjen.
m
a. $tc f^ttarge Shttfeh
3Bann i$ fa)on fa)warj bin,
Scfculb ift nta)t mein atlcin,
6$ulb l>at mein Gutter geljabt,
SBeit fie midj nia)t geroafdjen $at,
®a icj> nocfc flein,
$>a id) no$ rounberroinjig bin gefetn.
®unber()orn Hn(>. 91 (». H. III.
449). ©imrocf 523.
2Benn ia) f$on eft fc&toarjeftSBrdntelt*
bin,
@o cfcan i nit berfur;
®'§a)ulb ift a bet <£l>inbennagb,
$l| ft mi nit g'roaf^e f>at,
©'ed&utb ift nit a mir.
@d)roeijcrifa): SRodftolj #r. 724.
* SBranteli =* ein fdjroarafc&ecfigsft
jungeft $f)ier (Mbdjen).
a.
gteu bid) SicfcC, tt»trft geburft,
*Worgen fommt bie Xante,
Sringt ein ©acf ooU fieberroutft
Unb bie SKufttante.
©imrorf 368. S&affauifd): $uffa,
tiraflala, morgen ic.
281.
grai bid), SSumberle, roirfa) gebtrf^t,
$)enn morne fummt bie Xante,
6e bringt e @acf uoU £abemmrfd>t
Unb oi bia SKuftfante.
£ieb6botf (Jlr. SUtfira), Ober-eifafr).
282.
a.
'Napoleon, Napoleon,
©aft madjt benn beine grau?
•rr©ierodfa)t fi$ nid&t, fte Idmmt ftdj nidjt,
Baft ift t>a* fur 'ne ecu!"
ftaffauifdj.
©ibe, rodbi, roup,
1ft Sdberft (Styng fi btutt (blofr)
6i ftjj-n-uff 'em 8tuef)U
Unb bla£e-n-il)ri 6djuef)li;*
'ft dmnnt eft rotrficft (Sf)di$li •
Unb nimmt 'ne-n-il)ti 3Ud$li.
b.
Sulfa, SSuffa!
§ent ifyt met @dnft nit g'febn?
„<£ben ftnb fte 'ft etdbtlc na,
(Sine graue, eine roelfie,
§ent mi roofle beifce."
©djrodbifa).
283.
'ft (Sl)d£li fpringt ber $aum uf;
$>er $aum djradjet,
'ft tya$l[ ladjet,
ft' fpringt dne-n-abe-n-i'ft 3Birtl)S^uft,
Unb fuft aUi ©laftii uft.
©ro&atti 33.
284* $er Heine SWaturmenfdj.
b.
3d) bin e djleiner spumpernicfcl,
3d) bin e ctyleinec SBdr;
Unb roie ein ©ott crfd)affe f)dt,
@a roagglen id) batyer.
Vtotyoli 5?r. 723.
©8$me, $>eutfd>f« ftinberlieb.
3 bin a ffoana ^umpcrntgget,
*8in a floane $ear;
9Sia mi ©ott bdfc$affe I)at,
6o jottl i bafjer.
<2iip, £aljburg. $ol?*lieber 11.
5
Digitized by VjOOQ IC
— 66 —
285. ®e« fttnbe* ©rofce ju jeigcn:
§uppe, &uppe, ribc sRelpnmetn^anfc&en1) up ben ©a)oot,
#en nad^ gfrufen SBibc. <8aro cm 'n ©tutten 3*otterbrot,
grufe SBtbe ma$ en gobe gro, UnbbaoonroarbbatSinbfo — grot!*)
©imrocf 59. * SRan tyebt babei ba* Sinb fjod) auf.
1) $an*djen. 2) etotlen.
286. SioJjjfiljier.
a. b.
.'6 bcifct mm) a glolj, * (£* bgfrt mi ne glol),
'* ftea)et mta) jroo, ' Sroo laufe met nol),
'* meffet mia). brei, $rei ftad&c mi bo:
ffiie lang o| id) fei. ®ie mange git ba$?
©a)rofibifa): SBirlinger 44. ©olotyurn: ©rofiarti 27.
287.
SBei befanntet ©elegenfjett.
.SKien ©itfele, mien ©adele1), SHerr toett '* SSebbel maaX
©arum (>cf$ bu ein rotb $acfele? ©unfa)2) buen fte bie uMaa)e,
SB&arum &cf$ bu e SBocfele rob? SKerr meQe'd on b'©unne braujc3),
©cfwmm bi, fdjamm bi ganj jebob! ©unft rourb mien ftinb g'f^laujc4).
Hue ©trafburg: ©tober 9tr. 18.
1) SBicfel, SBnrfel = Sofename fur fleinc Sinbcr. 2) fonft. 3) tragen. 4) fcfclagen.
288. Jtofetrcim.
0 bu, mm tftftgd 2*uebeli,
©o fuber mie-n-e* Sftbeli '),
©o nett a* roie-ne* SBiefeli,
©o nett a* mic-neS dljungeli 2) :
2Ba8 maa)ft mer qu mang& (Sfjumbcrli 3),
Unb bift mer bocfc fo — lieb.
Sfcodjljolj 305. — 1} $oubd)etu 2) Sanindjetu 3) Summer.
SBeim Slnjiefjen ber crftcn ©djiifjlein:
289.
©cfcufter, bift bu brinne, 9taf> tuir fte fein,
$omm fein gcfdjroinb fyerauft, ©tepp mir fte fein,
9Raa) mir em $aar ©djuf), ©ie foflen mci'm flein Socfcterlein fein.
Unb nimm mir bad $Raa$. ftnapp, fnapp, fnapp, fnapp!
9Ka4i $ubfa)e ©a)u$elcin, 93crglieberbudjlein 1730. 174.
Digitized by VjOOQ IC
67
290.
Solemn, fponn an,
©ie #a|e ooran,
©en tfater oorauf,
©en Sttocttberg tyinauf!
*u* SBolftmunb: Sieberftbel 8.
6teig auf ba$ *Bergte,
gatt abet nic&t 'rob!
0 bu DerjUebe* Sroergle,
m#* gu|lc nit ob!
S5eim ©djufjanjietjen mitb auf bie $ujifof)le be$ £tnbe$ geflopft,
urn bad spferbbefdjlagcn nadjjuatymen; unb babon etjaf)lt man
betn ftinbe roic^tige Singe, urn e$ ju befd)tt)id)tigen :
291. 294.
©$mibt, 6#mibt, ©djmibt,
#imm bein $ammcrle tntt:
2Benn bu roiflft eln ©aulc&en befc&lagen,
SRuft bein $dmmerle bei Mr tragen.
6d)nttbt, ©c&mibt, ©c&mtbt,
Sttmrn bein $ammer(e mit.
3Reier 135. ©imrocf 150.
292.
*Ker roenb go Stobe fafjre,
9Rer roenb bad ffidfclc b'fcfclage.
SBa§ roemmer em uflegge?
$* tyatti un e ©egge,
<& fcljaMi un e* 3iegerli;
3 c^ummc merge roieberli.
©imrocf 151.
293.
Beftlag, befalag '* m$k\
8u Ulm ftefjt ein ©cfcld&le,
€tel)t eine ©d&micbc nafy babci,
6c$mieble, befc^fag mir'S ftofle glei!
§ab id) SRagel ju tief rein g'fefctage,
ffiufr i$ roleber rauffer grabe.
SBunber^orn III. 415.
@$(i 6t$la ©c&Cagelt
eiebeje^e »agelt
9Ker Ijenb ei'$ j'tief g'fafaflc,
5Benb'& g'fc^roinb g'faroinb miebet uft»
grabe.
©dmttijerifc^: ©imrocf 149.
295.
'© Stojjle mufr man b'f^lagen.
SBic oiel mufr man SRagel t)aben?
(Sin, jroei, brei,
Unb a guber §eu,
Unb an @$effel Sttanbefferna
grifit bed IKdflc au Jo gerna.
ffiofie, »5fte, — brrrr!
Kud SBurmlingen : ©irlinger 37.
296.
SWer rooU'n en $ferle a eifen auffata.
2Bie Did braudjt mer fidget berju?
&n forjen un an (dnga;
©o fumt ber 6$mib gegdnga
SKit feiner langa Singa
Unmitfein§amerlc: met, bid, bicf!
[ober ftatt IejMerer Seile fingt man:]
Un fctylegt bie SRiagcl unrac^t ei,
SKiifen fe roibber rau* gefrappelt fei.
ttadj ©^(cic^er 94.
5*
Digitized by VjOOQ IC
— 68 —
SBcnn bet Heine Sunge, bie etften §ofen anjiefyt:
297*
gimmermanntle, 3tnimennanntlc*,
Seil) mir beine §ofen! —
9tein, nein, leil) bic fte nit,
@ie Ijangen tyinter'm .£)fen.
$u« ©c^roaben: SBunberljoni III. Hnlj. 73. SReier 64. * 3tmmermannd>cn.
298.
Ku9 bem Clfaf: ©etferlin II. »t 1*.
^
ji i j j-
it
3=
tcr^sz
£E£
'r$antl)at $o>fen a, un bie finb 6unt; '«®ret»Ie ()Ot a
£
c
i:
Efr-fi g *■ t
fr-h-
33
$titt« le uf, un ba$ tfdj runb
^aS ifcr) nit, '8 tvurb an*ber* fum*me.
^0
i:
H
3
©'r^an* I;ot §o - fen an un bic fin bunt.
©djon in SR. grant'* Fasc.quodlib. 1611. Sir. 2 ba« gragment: „$an* l)at
#ofen on, SBammeft baju".
299. 2>te erfictt $0f«t.
w
$u* SSdlnnen-
3e
S
3=£
£
Un « fer #an* t)at £o * fen on, unb bie flnb ijjm ju flein.
i
y r cm
*se|
•x
£ordjt, nric bcr 9Binb ge!)t, t)ord)t, rate bcr $ar)n frafyt ! $rau*ftcn ouf bcr
/
^s
£
* r
i
§oI * Icrftaub'n ftyt cin fdjo-ner ginf ginf ginf, brou - fien auf bcr
m
^=^
m
^£
=t
C>ol « Ierftaub'n jtyt cin fd)5 » ner ginf.
Originaltcrt bci §rufd)fa unb $otfd)er 496:
„Unna £an$ Ijaut §uof'n an
Un boi farm am &' floan" k.
5Me (jiibfdje SWcI. ift permuted) altboljnrifdje Sanjroeifc.
Digitized by VjOOQ IC
SBenn man bic Rinber im ©djlttten fafjrt:
300. 301.
@c$afele l)at ein tfittele1) an,
§anget Dotier fftbftm2),
SSenn e$ fiber b' @af[en gefjt,
gangcn bie §unb an bellen.
©cfcafele fomm,
©tfclag mir bic Sromm,
giiljr mir mcin grille
3m ©(^Uttlc Ijerum.
©unberljorn III 433. 9lnf>. 73.
«u» SBiirttemberg: 93irHnget 62.
1) 5)er tfittel, t»icr #afefirtel, §aie-
banbdjen (f. ©djmeller 2, 343). 2) ftstleii,
edjeQcn.
$aberli, leit c* §dc&li a,
#anget uofler 6djefle,
SBenn e* uber b' ©affe gofyt,
gangeb b' $unb a $' beUe.
#aberli c&umm, i bitt be brum,
giietjr mer '& Sfjinbli im Scfcttttli rum!
#aberle ift gefomme,
$at mer'8 (St)inblc g'nomme,
#at mcr'8 juo un numme brodpt,
§aberle ift en fule Sropf.
©djtoetjerifd): ©imrocf 177.
SBenn man ba$ Rinb im Sinbermagen f c^tcbt:
302. 303.
§abcrmann, §abermann
£at einen bunten fftod an,
§tnten unb oorn mit ©djellen;
Unb aid er auf bie 6trajje fam :|:
©a fingen bie §unbc an ju beUen.
§abcrmann fomm, :j:
gatyr unfern S3uben in 5Bagen tjerum
Unb roirf i^n ni$t urn! :|:
Sofcler, SWutterfdjule.
$abermQim (§aberli, Ctberli) eine SWordjenfigur (oergl. unten 5lr. 366 ff.)
§ier ein #an$murft mit ber edjeHenfappe.
$umpcrlumpum,
$abermann fumm,
gafyr ufe ©rete
3n 39agen fjerum!
©iclefelb: $ittmar 75.
304.
a.
(Sberte, fomm
Unb f$lag mir bie Sromm!
Unb fu^rc raetn Sinble
3m fiutfdjle rum!
TOcicr 239.
b.
$1$ fitter, nemm mid),
£>nn f$lag mir be $romm,
Onn fafjr mir bat £ie$djen
6m 6$litten tyerom.
eimrocf 335.
305.
eft - efa, up be #aar*),
SRann fjatt fine gro bertaar'n
Up bem roiben gelbe,
Safdjen mit bem ©elbe.
#ar be Sttann fte ©elb man roebber,
®ie gro be fern oon felbS root toebber.
Simrocf 49.
* tfaar = 2Bagen.
Digitized by VjOOQ IC
— 70 —
306. SBenn bic filemen ouf bem gujiboben Return rutfdjen:
©ucf tyerfiber, fuff*) tyerfiber,
SBol fiber bic etrafr Ijinum:
flann $>eutfd)lanb nu$t finben,
ffiutfa atterocil brauf rum.
©unber^orn III. 432.
* fuffen = fcijliirfen.
307. $er SWornt tttit bem ftober.
ffltonn, SKann, 9Rann,
3Ba3 Ijaft in bcincm ftdberdjen?
9tic$t&, ni$tt, nidjt*,
911$ einen gebaefnen gif$.
$occi unb {Haunter 9&r. 10.
5Ra# borne unb tyinten
©ucftft iiberaU um:
$ann $)eutfd)lanb ni#t finben,
8tutf$t aflcroeil brauf 'rum!
SraUala, trafla ic.
fiieber-Sej. 1449. £inber Suftfclb.
308. 2>aS Sftstbel*
9Rable, tt>a& b^ft bu,
2Ba* tragft in beinem ©acfle?
9ttcbl unb 6$mal$ unb ein 6al$
§ur meinc flcinen Sinbte.
©unberfcorn IH. *n&. 92.
309. ©enn bem ftnablein ba$ $emb au$ ben §ofen ^crau^^angt:
Setter 3Rtc$el ift braufreu,
fiafrt Urn, laft ibn 'rein!
'3 §embe fyangt ifmi fyaufien,
etopft'8 tym, ftopft'* tym bod) 'nein!
$eter #r. 79.
310. ©c^erjteim, bie ftinbet munter unb ffetjng ju madjen:
pii: J* J1
5Cu» granfen: Srmer, SSolfelieber 9tr. 29.
»
£
$
$
!*<?!»
=5=
t»=tc
$um » per • ni - cfel* §an*Ie fafi Ijimnern £) » fen unb fc^lief, ba
l
si
dN*=*J
y-&-M=g
E
brann*ten fei » ne §6* « le an:
; « tau « fenb, tote er lief!
c.
Sanctus Bonifacius
£ag Winter $att unb fdjlief.
®a brannten tym bie §ofen,
spofctaufenb, uric er lief!
©ebrucft ira @rinenfdjroarm 1620
(Quoblibet). Hnfang aua) bei granf,
Fasc. quotlib. 1611.
SRufjramS — SRityram* 2Rid&eld)e
©a& fjenner'm Ofen un fcfjlief:
$o brannten em be ©e^eldjer*,
£o ftanne off on lief.
*u* eiegen 1896.
*
Digitized by VjOOQ IC
— 71 —
311. ftinfeerfdjev}.
a». grantf, Fuse, quodlib. 1611. Sit. 2 unb ©rillenfctiwatm (1620).
3=
£
22=
*
£
£=£
[§anft gudjft bcr bre^t ben ©tern &er*umb]. Unb tuenn bee flurfajner null
ttfifit (1620) • y
i
gXfl fllffffr^l
-s^2-
2ZiC3i
ton * gen, fo ntmmbt er bie flajj beim ©o)roan»je, beim ©$n)Qn • &e.
312.
a. Seittt $eierabe«Mfisttett.
|a5±g
SBetferlin II. 9.
¥-*-
ftit* o * tot, b'@Iocf ifdj bro * tot, bfflei»ne Sin * ber of » fe j'D * me.
ili
=£
=5=
3^
'©©tobliegt im Sof4»«to, b'aMi Sitt mifim fafd)«t(i, b'rSBi liegt im SeMet,
(muffen fallen)
^
It I 8 M>
9(1 * left foje-ner SKufdjfla
teMer.
Oberelfafc.
b. $eieratettb.
Strobe, ©locf $' Obe*)
®' flefni tfinber affa j' Obe,
$' gro&i Sfcarre fafd&te,
©ie ftecfe '* Scot 'in Xafgte.
* 311 Mbenb.
c. 3htusten*Uf}r.
m
3SE=a=ES
51. £. SBenF.
=£q
3=
$E£
^
*
5)et SRonb bet f^eint, ba» $inb»Iein roeint, bic ©locf fdjlagt jroolf, bie
t
S£e£
s^a
2=
©locf fdjliigt jroolf, bafi ©ott boa) at • Ien ,tfran*fen tyelf!
2. ©ott atte* roeifc, 3. $>a$ 9tonnd)en (dut
$>a$ SRautlein bcift, 3ur Dttcttejcit,
®ie ©locf fc^Cagt ein, ®ic ©locf fglagt jtuci,
$>er2raumfpieltaufben#iffcnbcin! ©ic gefyn in'3 (Sl)or in einer 9UH).
Digitized by VjOOQ IC
— 72 —
geuer
4. ®er 5Binb bcr rocf)r,
©er $af>n ber fratyt,
£ie ©locf fdtfagt brci,
®er gufjrmann fyebt ft<t) Don bee
©treu!
5. ®er ©aul bet fdjarrt,
$)ie 6tafltl)ur fnarrt,
®ie ©locf fc^lagi Diet,
®er $utfc§cr ficbt ben §afcr.
6. ®ie 6$roalbe lad)t,
®ie 6onn erroadjt,
$ie ©toe! fdjtagt fiinf,
$)er SSanbrer mad)t fid) auf bie
€5trumpf.
©ebr. tm ©unberljorn III. 8nl). 62. $ie iiblidje 2Rel. uon St. §. SBcnf
ftebt jum 9Bunberl)orntejte juerft in „24 fiiebem au* bem 9Bunberborn", #eibelbera„
1810. ftr. 23. $ort ift Derroiefen nuf ba* SHilbfjeimer Sieberbudj 1799. 9tr. 19>.
d. 3Cttttttest-9teim.
©ubbeutfd)tonb: 95oIf«it?cifc bor 1540.
7. $a$ §ufjn gagacft,
SMe dnte quaft
®ie ©locf fdjldgt fc#&,
©tel) auf, ftel) auf, bufau[f §ej!
8. Sum SBacfer lauf;
(Sin SBccflctn fauf,
®ie ©locf fdjlagt fieben,
®ie TOlcfc tl)u an bat
fc^ieben.
9. $f)u Gutter 'nein
Unb Surfer fctn,
$ie ©locf fdjlagt adjt,
©cfcfjroinb bem $inb bte Wild) gc*
bradjt.
fekkit
3=
r£2==:?:
(2=*=
^^g
^ r
$er SBinb ber wefjt, ber £af|n ber frafjt, ber gudj* lauft in bem $rau«ie. 9fcb
$
TTg-^^^^
& #.
2Rab»lin, tlju baft $()ur*lin ju, bee flod) ber bringt bie 2au « te.
©cfjmelfcel, Duoblibet 1544. 9tr. 9. SBieHeicfct fcanjmelobic (au* bem 15. 3al)rij.)
ober SUnberlieb an ber SBiege gefungen. Heljnlid) ift ber $olfteiner Slmmenreim,
mitgetbeilt in 3Bufa)ing'* n)5d)entl. 9(ad)ri$ten I. 9U. 353:
3)e SBinb be roeit, be §aan be freit,
2>e Eeffer be baft, be Slot fleit adjt.
®e SRaanb be febcint, be tflutjen be grcint,
®e ©effer be baft, be fflof fleit aa)t.
5(cbt Uljr ttwrben getooljnUd) bie flinber ju Eette gebradjt, neun Ul)r war (Sffen**
jeit. — fcodj auffaflenoere Stebnlidjfcit bat ber 400jaljrige 8teim mit eincm SUnber*
reim au* S)anjig, mitgetbeilt bei ftrifdjbier 5Rr. 188:
®e ©inb bei roeiljt, be #af)n bei freifyt,
$>e goff Uggt on bem 5^rute.
Sungfer 55rut, fomm tjerut,
Sat ond bod) e mal banje!
Digitized by VjOOQ IC
m. $it)iittitel- una &metriterliebri)ett,
wit fte »on 'apapa imb ^tania
ben SdjoPtnbetn uorgelimflen roerbett.
©d|aufellieb$en.
SBenn man baft Sinb ouf ben Srmen rctcgt, ftngt man:
313.
9Runblid) auS bem Dlbenburgifdien.
£
:*=*
^^
F?=F
s=tz
i
Sum, bom, bet*er! be $d*fter mag fie'n fit » er. ©at mag Ijeubenn?
]
E
S
3=J£
^
£
«Eg
93eer en be flann, @pecf en be $ann. 01), irat tat for'n Ic cfern 2Rann.
Bcfmlid) am 9lieberrl;ein : (Srf III. 29: ©om, bam, beier! be Softer mag feen 6ter.
314*
SBum, bam beier!
£e ftatt be mag feen ©ter.
SBat mag fe benn?
©pecf in be $ann.
(£i, too lecfet i$ unfe SWabam!
ea)ulje, fcolftein. 3biot. 1. 63 (1800).
315.
SBum, bam, bciet!
$uudtatt mag tien Gier.
©at mag je benn?
©jjed in be $aun,
SBccr in be Sann:
$aar roerb ufe $uu*!att (ctfee fan,
Olbenburger $9t. 99.
316.
93um, bam, beier!
£c #5fter mag feen' (Sier.
58at mag fye benn:
93cer in bcr #annen,
€pecf in bcr ^anncn —
gi, mat en olen ledern 5D?ann!
©renter m. 29.
317.
©urn, bam, begger!
Softer mag nenne ©gger,
5Wat mag fyeu benn?
6pecf in be ^annen.
gittefe, biu 2ea*crtafyn!
fiippifdje* Wagajin fiir baterlanbifcfye
Sulfur unb ©emeinrooljl. 7. Saljrg. 1841.
6p. 359. girmemaj I. 265.
Digitized by VjOOQ IC
— 74 —
318.
»u« Stottetnljeim bei Crfurt 1858.
pFf^fr^j^JTiit, I J=M^^
$im baum! bte ©locf ift front.
95>o benn? im &reuj * gong
}2aa)*ten al
/ £an6d)en mit bet 3>eu
le 2eu » te, (
•tc. ( .
$tc=t r flr HTTfTprEa
©retdjen mit ber £a*fa)e; £arla)en rooH'n wit lo • fd)e.
(fdjlagen)
319.
SMmbaum! bcr $faff ift franf,
Sicgt ct ouf ber Dfenbqnf
$at ein' Sort brei (Sflen long,
@d>reit ba* tfalbel: mat)!
hunger 38.
a.
5Mm bom!
$' ©locf if* franf.
6ie leit im SBett,
$et $anbf*u an.
llnter.(£lfo$.
321.
320.
©ing gang! ber ©org ift front.
£iegt ec 'of ber Ufenbanf,
3n DKifclareutl) '* flalbel fcftrdt:
9Ka$!
hunger 39.
b.
tfinfclfanf! mein grifc ift franf.
2Bo liegt er benn? auf bcr Dfenbant.
®a* feljlt U>m benn?
<£r ift oerbrannt.
hunger 40.
322.
®a6 tfinb roirb Don einer grofern sperfon unter ben 51 1 men, Don einer jroetten an
ben giijjen gefafjt, unb fo penbelartig l)in» unb ljergcfa)aufelt; baju nrirb folgenber
9teim fpredjenb gefungen:
a.
gang!
®er $faff ift franf:
§at feen Stiffen S3cut im 6*canf
Unb'$ $au* Dull dinner.
Born Springer SSalb: ©djleidjer 95.
b.
tfling, flang!
®cr $faff if* franf,
@c leit im SBebb
$et SMetuety (Skibroel)).
Hue bent <£lfafc: ©tdbet 50.
SBenn man bo* ftinb auf ben tfnieen fdjaufclt:
323.
^©
? — F
1=
3E£
m
V~~TT
$>u « be • bu • be « bub, ming SWann e* f urn « me.
$ubebubcbub, mat fyat l)d brafyb?
$ubcbubcbub, cin 6*cff boll Sungc,
£ubebubcbub, bat c8 fott SBaar. . eimrocf 154.
Digitized by VjOOQ IC
— 75 —
E|fe^£
324.
m
ftub»b*bub«be • bub*), be £luc * teirbuurt l).
8tubbe*bubbe*bub, mat f>at tyei bann?
8tabbe*bubbe*bub, eln 6 a) lew2) uott ©eggen3).
9tubbe*bubbe*bub, ml fall bic fcbben?
Onfc tleinc tfrotelmann. 4)
8u« 8Rort: ftrf IIL 1, 68. ©afjer ©imrotf 156.
* 8ei bem ©orte „9tubbe*bubbe»bub" wirb jebtfmal mit ben gingern naa) bem
$aftc ouf bem fcifcjje getrommelt.
1) ffleinbauer. 2) ©djurje. 3) ©toHen, Stocfmetf. 4) ffiunjelmanndjen , cin
&erbrieflia)e* £inb.
325. ©iibcbitbrim*.
9&or jebcr Seile bad ©ort ju fpre^en.
SWingc 3Wann e* tommc. ®e Srauroe lefen.
©at ftat f)a bra&b! ©at foil ber Sing?
©i ©a)eff ooU Sunge. ©etrunfen fm.
©at foUn be Sunge? ©imrocf 155.
326.
©o e* bic Stober?
So <&cfen!)agen.
©at D5l)t ^e bo?
S>e $enger fc&loen.
©at fdlln be tfenger?
$)c $ippen bengen.
©at folln be §ippen?
$e SRctfc gemen.
©at fott be mil?
$)at $>rutf$en eeten.
* SDicfe epiellautc flnb dor jeber Seile ju fagen.
327.
£eibcmibemum, mein SMann id famen.
$eibemibemum, mat tyat I)c brad&t?
^eibemtbemum, en ©a)ij)p ootl ^lummen,
$eibemibettmm, mat foft bat spunb?
^efbemiberoum, bat spunb bree ©rote,
$eibemibemum, bat id to oiel.
Bremer m. 17.
$nicbit6ctot&*)*
©at fott bat $rutfd&en?
$)e ©a)cnfen tofen.
©at foiin be ©$enfen?
$)e §eeten eeten.
©at fdfln be #eeren?
®e ftenger letjren.
©at foUn be ftenger?
($n be #emmel fprengen.
<£rt n. 3, 42. eimroct 157.
Digitized by VjOOQ IC
— 76 —
328.
SEBitt mitt mitt, nicin SRann ift fommcn.
SBitt ruitt mitt, mag l>at cr g'brac^t ?
Sffittt wttt mitt, c 6acf oott Scaler.
SBitt mitt mitt, mo fyat er'8 genommen?
SBitt mitt mitt, \$ meife e8 nicfjt.
$ugelbua)$, $ugclbua)$.
TOcicr 283.
329.
a.
sptbemibcmit, bcin 9ttann foil fommcn.
spibemlbemit, cr ift fc&onba.
spibemibemit, er fyat geftofylen,
^iberoibemit, ein @d)effel Sorn.
sptbemibemlt, cr roirb .gtfjangen.
spibemiberoit, cr bummelt fdjon.
©imrocf 160.
* b.
93ibbemibbemit, mcin 9Rann ift fommcn.
Sibbemibbcmit, ma$- mitgebradjt ?
SBibberotbberott, cin'n *6acf oofl #ol)Im
Sibbemibberoit, cr fyat'* geftofylen.
SMbbemibbemit, cr foil on ©aigcn.
SBtbbcmibberoit, cr fyangt fd)on bran.
flu* eicgcn 1896 bur* Dr. (SSfudje.
330.
3)ubberbubberbub, mcin 9Kann 18 famcn.
©ubberbubbcrbub, mat fyat V mitbrogt?
$ubberbubberbub, 'n 6d£n'p mit Snellen*.
$)ubberbubberbub, mot fdjoalt fc gettcn?
©ubberbubberbub, 'n tyalben @tubcr.
$)ubberbubbcrbub, bat i8 to buur!
Dlbenburger m. 101.
* ©ajellfifd). 93 or.: 6pcHcn.
331.
spibemibemit, mcin SDknn ift 6$netber.
spibemlbemlt, cr tyat fcin #rot,
sJMbemibemit, mad&t fdjdne $leiber,
sJMbemtbemit, cr ift frf)on tobt.
©imrotf 158.
333.
Gutter, duller, Walter !
$>ie Sftabdjen fricgen cin'n Ifyaler,
SMe 3ungen fricgen cin SRcitcrpfcrb,
£a8 ift mof)l taufenb Scaler mertl).
€imrocf 184.
332.
©ibbemibbemibb, mcin tfinb ift franf,
SBibberoibberoibb, ma$ fc^lt iijm benn:
5$ibberoibbemibb, cin golbnc 9tutf),
5Bibbcmibbcmibb, baft fommt it)m gut.
©imrocf 159.
334.
§opp be Ijopp, bcr $an$ ift l)icr!
#oj>p be fyopp, mod mill cr Ijier?
$opp be tyopp, cr mitt cin 95>eib,
§opp be fyopp, cr ift nit gefdjeibt.
2Heier 188.
Digitized by VjOOQ IC
77 —
9uf ben Hrmen geroiegt unb bann mit cinem @dmeHer in bie #o$e geroippt:
335.
#opp bi tyopp, mci ©elb ift fort,
3u granffort leit mci Stance!
9tuppig, frupplg Saucremdre,
SSitt be mit mer banje? —
336.
$opp Ijopp Ijopp,
2Retn ©elb i|l fort,
3n grantfurt liegt bcr SBeutel.
„3$ meiS j* tii<$t, mo granfurt ift- "
ibmm $er, i$ toiti bir'ft roeifen.
tluft $effen: 6imrorf 140.
©ft finb fd&one 2Jldberc&en bort,
5Rdberc$en true bie $opfenftangen,
SBuben, bie bie $5gel fangen,
9tfdberc&en roie bie ©ierroecf,
SBuben mie bie Siegenbdcf.
Beim ©a)au!eln be* tfinbeft auf ben Brmen gtebt man fi4 plofclia) ben Bnfajein (burd)
©enfen), alft monte man eft fallen laf fen:
337.
3dj fling rootyl fiber cin @tcgelein,
$a ficl i<$ in ein ©offer 'nein.
$lump, plump, plump!
®a fam ber fleine gtnf, gin!, gin!,
Unb jog mid) auft bem spiump, plumb, plump.
(Sr f)atte rotlje ®trumpfc^en on,
®argu ein roeifc $aar ©c&ul),
$)a roar'n rotfyjdefige SBdnberlein bran,
®ie banb er oben $u.
©erglieberbiidjlein 1740. 9lr. 143.
338.
m
Sfuft Sljurigen (Srfudft Untgegenb).
^NNH^pj^
5^3
r
'©ift ein SKann in 93runn gc-falln, ]
fcab itm fjo * ren plum » pen: [
9Bar ber flerl nia)t nein ge*faHn, )
3n Dielen Storianten in flanj ©eutfdjlanb gefanntr 3Re$r bauon unten.
roar er nidjt er« trun*fen.
339.
3ft ein SKann in'ft Staffer g'faOn,
$ab Urn tjdren plumpen;
$ab g'meint, eft roar ein grower 9Kann,
S&ar'ft cin fleiner Stumpen.
SHttmar 99.
340.
SBieje roieje rodftje, ,
'ft tfmndje leit im @rdft$e!
Uf ber 6tangc ftcljt ber 9J?ann,
$Der bie §ofe fc^ie^e !ann;
*8iff — buff!
9luft bem SBeftridj in ber Dd^einpfalj.
Digitized by VjOOQ IC
— 78
341.
Siefe fofjren! Sicfc fofjren*!
$>ct Stab u& jebro^cn:
$t\\ mcr in be ©roroen,
©talpe mcr in be ©romen (©raben)
©$u|ter 20.
* fieife, langfam fasten.
342.
©autfc&e, ©autfae!
gaf)rt ber 9Kann nad) $aufe:
©c&uffele fctl, #afele fell,
©ebt bent tftnbe au<$ fein Jljeil.
3Reier 148.
SBeim 31 e it en Iaffen. (Snie4Retter* unb ©^ofliebc^eu.)
343.
#opp, fyopp, $abermann!
Sielj bem Sau'r bie ©tiefel an,
Safe Urn reiten, roaft er tann,
3ft er bo$ fein (Sbelmann.
Sluft Berlin: Srmer Br. 49.
344.
#opp, Ijopp, fjopp, f)opp, better!
goUt er ijtn, fo leit er;
gallt er uon bem $fcrbe,
Seit er auf ber ©rbe;
gallt er in bad grune ©raft,
9Ra$t er "|to) fein $el$en na|;
gallt er in ben ©ump,
2Ra$t ber ffieitcr plump!
Srmer 49.
345.
£opp, $opp, fjopp,
fRciter $u $ferbe,
9Rtt blanfem ©emefjre,
9Rit ©tiefel unb ©poren,
$at'ft $Pferbd)en uerloren;
©u$'ft im ©umpf.
*u« Berlin : Srmer «Rr.49.
346.
#opp, tyopp, l)o, 3Wann!
3ief) bem $ferb ben Saum an,
Siel) il)n niefct ju lang an,
®a£ baft tfinbdjen reiten fann.
#opp, Ijopp, Ijopp!
©imrocf 133.
347.
©$a<fe, fc^acfe, 9Wl<$en!
Sir reiten auf bem guU'cfcen;
5Benn roir grower merben,
Sftcitcn mir auf $ferben;
5Wac^t t>al spferbefcen tripp, trapp,
gallt ber flelne Sunge 'rab.
SRunMidi) auf £l)uringen.
348.
©$acfe, fctjacfe, SReitcrpferb!
©aft «pfcrb tft teinen Scaler roertlj;
SBoUen'ft $ferb dertaufen,
SEBoUen'ft ©elb oerfaufen.
©imrorf 129.
349.
#opp, ©ac&tele, Ijopp!
©aft gilt baft ©trol> im ©d&lofr?
'ft ©ufc&ele foft brci »a|a,
'ft SRabele (Bfible) mitt net road&fa.
§opp, Ijopp, l)opp!
Birlinger 47.
350.
$opp, Neuter jit $faar!
$>er ©attel ift laar.
'ft Bter ift bitter,
®6ft faufen bie fitter.
$)er SSein ift fauer,
©en faufen bie Bauern.
SBarbauj!
&uft ©onneberg: ©djlei^er 95.
Digitized by VjOOQ IC
$irltttger.
— 79 —
351.
©c(jfmme(, ©d)immel, trapp!
©trf* Sinb baruber f)crab,
©trf mlr'$ in ben ©raben,
$>afc tmr'& nimtner tjaben.
352* $er Heine ftnieretter.
9tuft 8erl
fiangfam, bad 5linb fanft Ijin- unb f)ertoiegenb.
P
Staffer, ben fcri tt
-i ^
m
0 •
*
rp^t
IP
©o fa^-renbic $am»en, fo
bee $ferbe na<$abmenb,
rei*
falj»ren bie Ta*men, fo rei * ten
nod) rofd;er unb ettvae (jupfeno,
bie
5
:£
ib^zi^b
3±£
$ewren, fo
i
t
ret»ten bie $er»ren,
ftarf Ijftpfenb.
jucfelt ter #auer, fo jurfelt ber
SE££
3=
Saucer. $utfdjdcf fa)acf, fdjacf fdjacf fdjatf , ^utfd;acf fdjacf, fdjacf fdjacf.
353.
©o reiten bie $erren
9luf iljren ftoljen «pf erben :
flucf, jucf, surf, jucf, jucf, jucf!
©o reiten bie 3ufferd&en
5Kit tyren fptyen $uffer$en:
Sripp trapp, tripp trapp, tripp tropp!
©o reitn bie SBauccn,
®ie §umpel&, bie Rumpel*:
$ruf tcuf, truf truf, truf truf!
©o reiten bie #ufaren:
tflabafter, tlabajtcr, ffobafter,
ffiett Sunfer, reit 3unter, jurf,
©imrocf 132.
Sucf!
354.
3Bte reiten benn bie $err$en?
Kara! ffiara! ffiara! —
3Bfc reiten benn bie 3iingfer$en?
Sinjerlin, jtm, jim!
SSic reitet benn ber IBauertmann,
®er nic^t beffer reiten tann?
§oppel be poppel be po!
*u« ©ieflen 1896 burn) Dr. fcefudje.
355.
©o reiten bie ©omen :|:
©o reiten bie $erren :|:
©o ft$a<fert ber SBaucr :|:
©o reiten bie $ufaren! :';.
Hmbro* 19. ©imrod 130.
©o reiten bie §errcn,
©o reiten bie SBaucrn,
©o reiten bie grauen,
©o reiten bie 3ungfern.
SReier 19.
$ei gifd)ort 1590 l>eift eS: ff SBie reuten.bie SWonttV'.
Digitized by VjOOQ IC
— 80 —
356. $a* ©tctfcityfert.
a.
§opp, l)opp, l)opp!
spferba)cn (auf ©alopp
Ueber ©tort unb fiber @tcinc,
&ber brid& bir nia)t bie SBcinc.
$opp, $opp, t)opp, Ijopp, t)Opp,
•$ferb$en, lauf ©alopp.
SBidfac^ munblid).
b.
fjopp, t)o!
$a* $ferbcf)cn fri^t fein 6trof>,
5ttu(j bcm spferbc&en $aber faufen,
$a|j e$ fann im £rabc laufcn.
#opp, \)OQp, 1)0 !
$a* $fcrba)en fri^t fcin ©trof).
SKcicr 22.
357. flttteretter.
§otto, fyotto, tyera!
6o rdtet grata,
©o rcitcn flcinc $tnber,
®ie no# nid^t geritten pnb.
SScnn fie grower roerben,
©o rcitcn ftc auf $fcrben.
5£enn fie gr5|er madden,
b.
$opp, Ijopp, jefcren!
©o ri'cn bic #ecren,
6o rit bcr Sidfermann,
9M ftn ^erbfdjen aa^tcran.
35, jo, jolj!
8u9 SKort: (£rf I. 6, 67.
©o rcitcn fie nad) ©ad&fen,
2Bo bic fdE)dncn 9ttabdjcn road&fciu
§att ia) balbcr bran gcbadjt,
#dtt ia) cine mitgebradjt.
Urib toenn bcr &aucr in'* SBaffer fatlt,
©o macfyt cr: ^(umpfacf!
9Weter 16.
c.
§opp, ijopp, fyopp, nad) 9Reflen,
£c *8uur oip [xntm geflen,
®e *|$ad)ter op be buntc #oI),
$opp, Ijopp, fyopp, nad) 98cffen to!
^omereflen: grifa^btcr 141.
$
358, ftttiereiter.
[Cinem SUnbe, bnfi man auf ben ftnieen fdjaufelt, norjufingen.]
£j)uringifd).
a^
=S=vC
^
<$fe % S W.PSl | «•* *• «**« trib. ,rib, .rab.
i
I!
?r-
ffint*ber flei » ne 3un*ge ab.
* SVi* SSort fdllt wirb ftarf betont unb babei mad
tuoflte man bat SUnb fallen laffen.
man bie ©eroegung, all
Digitized by VjOOQ IC
— 81 —
359.
©djacfe, f^acfc, ftcitec!
SBenn er fdUt, ba Icit cr.
gall: cr in ben ©raben,
greffen tyn bic Staben,
greffen tyn bic 9JKiflcrmucfen,
®ic ifyn tyint' unb Dome jrotcfen.
gaflt cr in ben griinen $lec,
$Birb er fdjon micbec aufftc^n;
gaflt cr in ben ©urnpf,
$>a liegt bee SReiter — plump.
91u6 Oefterrcid). Hmbro* 20.
360.
$rei better $u $ferb,
$Bo tommen fte fjec?
5ton ©ijen, Don ©acfcfen,
5Bo bic fa)5ncn 5Raba)en auf ben
5*aumen roac&fen.
§att ia) eljer bran gcbaa)t,
§att ia) bit etn$ mitgebraa)t.
©imrocf 123, aua) munblic^ oom
Sftyein.
361.
©a)ocfe, fdjocfe, JRcitec !
%&tnn cc fatlt, bann leit er.
gaflt er in ben ©raben,
greffen tfjn bie JRabcn (©a)aben).
gaflt er in \>tn Ida),
©o finbt ifyn Reiner gleia).
gdllt cc in ben ©umpf,
©o fagt baft ^ferbd)en $lump.
gaflt er in ben grunen $lec,
SBirb er rotcber aufftetyn.
©imrocf 104.
362.
©o reiten bic $crrenfinber,
2Benn fie nod) flcin rounjig finb.
SBenn ftc grower roerben,
Reiten fie auf ^ferben.
5Benn ftc grower roaa)fen,
ffieiten fie nad) ©adrfen.
©imrocf 124.
m
363. Scim <Sdjattfeltt attf bent ftttte.
©totternljeim bei Srfurt 1858.
j^SEfc
$oi * it, fcot * te 8*ei * ter-pferb, ba« J
$ferb ift nic^t brei £el * Ier roerrt}. — (
SRenn bie tfin * bcr
reit'n fie auf bem
i
_Lrf LI-
-N \
«EE£
flei * ne finb,
©te»cfen rum
I irenn fie gro»f?er roer*ben,
; ( reit'n fie auf ten ^ferten;
gefyt ba* *Pferbd)en
i
-N— K
^35
BQ3E£
m
-U V V
=£=*:
tripp tripp trapp! fafl'u bie timber al*Ie 'rob.
* Dabei toerbeu bie £inber Ijerunter geneigr.
Co^me, Xeutf^rt Jttttbertteb.
$uuj in ben 5>rccf.
Digitized by VjOOQ IC
— 82
364.
'8 rcitct ein SBiiblein fiber ben ©raben,
SSenn er 'neinfaUt, mu(j er'ft ^nben.
gatlt er in ben gritnen #lee,
@o fd^rcit er: £) roelj! o met)!
gaflt er in bie §e<fen,
greffen tyn bie ©dmctfen.
gdUt er ouf bie @tcinc,
£t)un iljm tue^ bie S5cinc.
gfillt er in ben ©raben,
greffen tyn bie Sftabcn.
gaflt er in ben 6umpf,
9tfa$t er einen spiumpf.
93irlinget 16.
365.
Sfc&ott, tfd^ctt tncin ©feletn!
SSBenn roir Hcin imb roinjig fetn,
9teiten roir mit ben tftnberlein.
9Benn nrir gr5fier roerben,
fficiten nrir mit \>tn §erren.
SScnn luir grower tua^fen,
Sfreiten tuir mit ben 6a$fen.
©ad&fen rciten uber'n SBai$
3 unb 'ft Slnnele (N. N.) ^ntennadfr.
Sfaott, tfd&ott, tfaott.
«uft tyrot, SBolf'i 3eitfd)r. I. 476.
366.
6$orfe, fd&orfe, $rom!
Stoter reift na<$ ffiom,
Gutter reift na$ ©ngellanb*)
Unb bringt ben ftinbern golbneft SBnnb.
Sic Jttnbrr moU'n eft effen,
®a fallen fie in ben tfeffel.
SMe tinbcr tuoflen eft trinfen,
®a fallen fie in ben SBinfcl.
$>a fonunt ber gro|jc £rippetrapp
Unb fterft bie tfinbcr in ben €acf.
®a fd)retn bie £inber: ei, ei, ei!
C lafc mid) loft! 3d) geb bie Sutterbrob,
3$ geb bie $abafftboft\ id) geb bir
ttyfclmof.
$uft ben rufpfaen Oftfeepromnjcn
burd) fcanb. 3. o. ber ©miffen. 3Rann»
Ijarbt 688.
* Cngellonb «= SRcidj ber ©eligen,
f. mefjr unter fflingelreiljen.
367.
6d)otteln*), fcfcottcln, «Boj)ncn!
9Rtn Saber geit nacfc ffiomen,
2Kin Gutter geit nad) Santen,
2Rit be SWufifanten.
£olt en e$kp\> boU fieroertuorfd&t,
§unbert taufenb fiettjernjorfd^t.
9Som SNeberrljein (ORdrft) 1842.
* ©djotteln, fcfcocfeln = ft^mleln.
SWarcfcen don £t)iedj*djjeiten unb #au$rat().
368. 369.
Surf Surf, §abermann!
%xtd bin Matter fie etebeln an,
9tiib bamit nad> Slmfterbam,
2ton Slmfterbam na$ ©ad&fen,
2Bo bie fleinen tfinber auf ben Saumcn
toac^fen.
$att ic&'ft nur gcttmjrt,
$att id) mit ber $uft ($oft)
Ginft rooflcn oerfc^reiben mnc^en laffen.
©imrocf Sir. 126.
£opp, fyopp, $abermann!
Sicty bem SSarfer bie ©ttefel an,
Steit't er nad> bem SBrunnen,
ginbt er'n flcinen Sungen.
SSie foil er Ijcifccn?
dbuarb oon ^reufien.
®cr fott bie SBinbeln toafd&cn?
((Slara) mit ben 9lumpcltaf(I)cn.
Sluft Berlin: 2Kann^arbt 535.
Digitized by VjOOQ IC
— 83 —
370.
$opp, fyopj), $abermann!
£f)u bin «pcrb be ©poren an!
9tt barmit na taftcrbam,
95on &m|terbam na ©panien,
*Bon ©panien na ©ranten.
Unb a* if na Dranien fam,
£)o feg if 'n gtotct SBunbcc an:
©c jeo^ be fit bit gfir (beim geuer)
nn fpunn,
®e #alf be tig in be ©eg (©iege)
unb fung,
£)e $atte ttmfa) be ©djotteln,
®e glcbbermu& be faegt bet §u&,
$>e ©djroalfen brogen't *KuU $ennut,
$>e tfreten fd)muffcn be SBanben
3Rlt rotyftbenen S3anben.
Un baben (often) ftunb bie $rut,
£)c ^ar 'n groten SBtirnxf an,
©at ^ungen wol bufenb flloffen an.
£c #loffen fungen an to flingen,
fieroe dngeie fungen an to fmgen:
$ierljen, barren,
SBabcn roatynt be rife 9Wann,
8tife 3Rann to $£rc;
life (ewe §6re
Set roaffen (roaefcfen)
©ob #6rn un gob gfoffcn (glad)*),
@qb £©rn un gob Binfdt:
gtofen (graw&cn), e* bat ma) 'n goben
$u*raty ?
Hu* $$6le unb ©traferjan, ^inber*
welt 87. Maraud girmenia) I. 231.
371.
§opp, fyopp, §abermann!
3iel> bem Sauer bie $ofen an,
5Dafc ber Stouer reiten fann.
Bieit't cc ubtt'n SBrunnen,
ginbt er'n fleincn 3ungen.
©ie foH ba* tfinblein Ijeifren?
Q& if! ber $rin$ Don $reufcen.
%u* €antfouci: ©tormljarbt 535.
372.
Sud, %u&, $abcrmann!
©iot ftu $eerb ftaff:
SBenn ty brop riben mitt,
gafit $e Ijcraf.
©imrod 127.
373.
§ott, fjott, ©d)hmudmafln!
'» tfa&erl &at ©tiefel an.
3ager, gel> bu Doran,
$afc '* tfafcerl uid)t bdfen fann.
Defterreitt)ifdj. Sfatbro* 19.
374.
$opp, fjopp, $eferlmann!
Unfa «a$ Ijat ©tiefcin an,
Stenrit bamit af $oUaBrunn*),
ginbt a #wbl in ba Sunn.
„©ta full'* |oa*u?"
&igl obet ©oafc'l.
„$Bear foil* f>eb'n?"
©' ©offeri mib ba Steb'n.
„9Beat foil b' ©inbl roafc&n?"
©' 2Baberl *) mib ba Slauberbafd&en.
Defterreidjifa> S*olf*Hebet, gef. *on
Biera unb ©ajottty 1819. 12.
1) Barbara.
375.
$tft, fjot,1) ©belmannl
®ie #a$c tegt bie ©tiefel an,
©prinflt in t>tn &runnen*J,
$at ein Sinblein funnen.
©ie foil'* ^ei|en?
(Enbte, SBcnble, ©ei|en.
Ser fott bie Sinbeln tt)afd)en?
©rci alte ^taubertafa)cn.
©imrod ^inberbud) 170.
1) 3urufe an ba* ffetb be« Weiter*
ober gutjnnanne: ^if t = roillft bu geljen!
^ot = rea)te!
6*
Digitized by VjOOQ IC
— 84 —
376.
#opp, tyopp, #ofelmann!
S>' tfafr §at blc ©ticfctn on,
Sfteit bamit nad) $ollabrunn*)
#oflabrunn id tfirta.
«u6 $refrburg.
$ift, fyoob, ©behnann!
S>' tfafc Icit b' eticfcln an,
©pringt in ben Srunne*),
#at c #inb gefunbe.
rf©ic foil e* ^ct^c ? "
$' SKatfec mit ben ©aife.
„3Bkr fott b' ©inbie mafdje?"
$u, bu alte £umpebafa)e.
©tober, Slfaffer 93olfebud)Icm 26.
377* 378.
§opp, fjopp, ©belmann!
©' tfafr $at eticfet an,
ffiritet ubec'n SBronna*),
$at a tfinblc gfunna;
5Bie foil'* ^ci^c?
SBocfle ober ©alMe.
©et fott b' SSinble mafefce?
$)' &nna mit ber f^mojjlge £afa)e.
2Reier, fc^mabifc^e ff9t 11.
* 2)ie oorangeljcnben Sfceime 9lr. 373 — 78, borin bie tfaje mit 6tiefeln ermalmt
\% bejteljen fldj n>of)l ouf bod 2Rard)en bom „g.efHefeUen tfater" (©rimm,
$auSmardjen III. 268). Dr. SRannljarbt f)a(t fie fur $olbalieber. $)a* ofter*
reid)ifc^e tfinberlieb (373) lafrt toe tfafce (ber greija ge^eiltgted $(jier!) nad) £ollabrunn
(b. b« nad) bem #olbabronn) fafyren, urn bort ein Stint* in ber Sonne ju finben.
SWe^r uber $olbabrunn unb £olberbufa) unter 8tina,elrei(jen.
379. 2>cr geftiefelte ftater.
'§anfcli 9Ka $at'* ©efb oerfpiett*),
§at ©tiefeii a, 3e$t tann er nimmec reita,
51 $)eg,cle a ber @eiten, Un tnenn ec an e &aa)(e fommt,
§at'$ 8tojj oerfauft, @o mujj er briiber fdjrcita.
gjleier 195. 6imroct 197. SBolfe Bcitfc^r. I. 476. ©rofratti 29.
* $ar.: oerfauft.
380. Son brci ^ttngfraitcn (3djt(ffat£gittttttnen = domett).
a.
Glfafe: ©etferlin 9lr. 20.
|3
^
SS
__^_
±=t=
0Ut»ti, rit»tt, 9teji*la! j'Sto'fel ifdj a Sd^lc^Ia, j'Stom if^j a
Si3=§s
L-F--? P~
< cfe * bud, 'Slucge brci 3un*fern bru*. €t » ne fpinnt ©i » be,
Digitized by VjOOQ IC
3SIZZ-JL1
— 85 —
*=|S:
3=3=g
3?
¥ — fc
z*=rt
b'an»bcr binb't b'S®i*bc, b'briMe fdjnib't $a«tt)erftrau. 5tyut bi ©otr, mi
fej^SSS^
Ii * bi Ii * bi grau !
b.
[Rite, rite, RofrU ! ®ie erft fplnnt ©ibe,
3' SBabc ftat e* ©d&lofcli, . SDic anbec fand&let £ljribe,
3' #abe ftat cS ©umertyuS, S)ie britt fpinnt $aberftrau:
'* luget brei 9Jtorie bru$. IB'^ut mir ©ott mi's 33ueMi au!
«u* bem Saitton Sfiria) : fcobler II. 239.
c.
(Sini fpennt ©iebe,
®'anbr fpennt SBiebc,
$>ritt fpennt $anxrftroi|).
#alf i ©ott, mi liami groi!
Sue bem Dberelfafc (£eiligfreuj, 9teubreifadj, ©anjcn^eiin) 1896 burdj Dr. 53. ©tefjle.
Sari an ten: 6. <Dic anbt Hart SBiebe — ober: fajnipfelt (fdjnijjelt) SBiebe.
7 u. 8. ®ic britte mactyt a robe Rod fur unfra liawa f>crrgott 8. 2N)fit fie ©ott,
bie atti grau! — ober: $anf i ©ott, mei Hernia grau. — Sumeift fqlfltc ale 5(n*
Ijangfel bal 9ttard)cn: „©ifct a Sngel an ber SBatib".
ffiitta, ritta, ftdfla!
3' SBafel efdj a 6c}(af(e,
3' Rom efd> a ©locfetju*,
'ft liiaga brci 3ungfroia brii*.
381.
Rite — rite — ftofcli:
3' S3abe ftofjt e ©c&lofcli,
3' tflingnu c SBrunneli,
3' #aiferftuf)l e ©unneti,
3' greierotl e e^apeli,
©' 9Raibli tragct ©cfcappeli,
$>' SBuebe tragct Sflaie.
®er ©uggel cfjunt djo c&raijc:
©figged,
3' 2Rorge-n-am brii
fctjommet brci SWareie,
SDic cint fpinnt ©ibe,
®ic anbrc f<$naflet fctyrtbc,
£)te britt fdjnibet $aberftrau:
©'pet mer ©ott mto Stable au!
Rodftolj, Blemannifdjee tfinber*
lieb 140.
382.
Rite, rite, ffiofrli!
3e SBabe ftot e ©$to&[i,
3e *8abe ftot c giilbi #u$,
6* liiegeb brci Sttarie bruft.
®ie cint fpinnt ©ibe,
®it anber fc&nafcelt £&ribe,
SDic britt fc&nttt §aberftrau:
5H)uet mer ©ott mi& G^inbtc au!
9tu« ber ©djtoeia: ©rimm, SRotljol.2
388 tnit ber SBorbemerfung: ,,3$ barf
aud) in ben brei 9Harien eine* f^njeije*
rif#en tfinberreime* bie f>eibnifa)en SRornen
ober Sbift erfeniien".
©imrod 174.
Digitized by VjOOQ IC
— 86 —
383.
Rite, rite, Roffelif
$>et obe flat e* ©cfcloffeli,
®ct obe ft&t e& gutbig §u*!
fiugcb bri Sungfrauc brfi*.
®ic crfl fpinnt ©tbe,
®te anber ©oibroleben,
®ie brltt gdt t$ ©unnenf)u$
Unb (at bie gulbig ©unne Ad.
gutQIarut: JBernalefen, Blpenfagen.
2Bien 1858. 119.
384.
Rrite, reite, Rofcle!
3' £abc (tefjt en ©e&ldfrle,
3' »abc ftetjt en a&irtl^au*,
©ucfet bier SRarien raui.
$>ie em' fpinnt ©eibc,
$)ic anber' fpinnt Retftc,
$)le btitt fpinnt fjabetftrau,
S)U Diertt fait: bljut bi ©ott, mci
Uebc grau!
<£. SReier, faroabifefce JiR. 5, 14 aud
SBurmlingen.
385.
Rite, rite, Rofrtt!
3' £afel fto^t e ©d&iofrli,
3' SBafel fto^t e ©forfeit,
fiuege fcfcdni SKaiteli bru*.
m fpinnt ©tbc,
'$ anber roicfclt ©tbc,
'* britte fpinnt Slorigolb,
$>a* ifa be liebe 3Raiteli f)olb.
©afeler m. 9.
386.
Rite, rite, Rofrll!
8' $abe ftc^t e ©$ldfrli;
®ort luaga bri Sungfrattn rui.
®ie aine fpinnt ©tbc,
$ie anbre fc&abet Scribe,
$ie britte gat in'$ ©loggafju*
Unb tat be Ijelig ©unnan U. —
$ut ©raubunben: SKannljarbt 532.
387.
Rtb*, ribe, Reffte!
3' »afel fteftt e ©c&lefrle,
3' Rom ftefjt e ©lo<fet)u&;
©' lucge f<$*ne 3umfre brA6.
(Sine fpinnt ©tbe,
©' anbre fpinnt SBibe,
©' bribbe bie fpinnf* More ©ulb,
©' trierbe ifd& tni'm &5n>ele &otb.
95om Oberr^ein: ©tdber, ftlfaffer
StolfSbftdjlein 30, 52. S>arau6 fctrme*
m4}IL 512. ©imrocf $Unbcrbud)848, 173.
388.
Rite, rtte, Ro&li!
3' SBafcl ftofet e ©c$l6frli,
3' Sieftel^ftoljt e §errel>ua,
fiuegi fdjoni SWaitcle bru*:
(Si* fpinnt ©tbe,
'* anber ft&ntylct ffribe,
'* britt ma^tS b' Sljuren auf
Unb lofct bee Rcge-n-tne.
93afeicr SR. 10.
389.
Rite, rite, Rdffeli!
3' $afel if$ c* ©d&l5ffcli,
3' Rom ifdj e* gulbig* §u*,
©$ luege brci 3ungfrauc bruS.
$>ic erfte bie fpinnt ©$be,
®ie angeri fdjnafrlet (fcijrgbe,
$>ie britti fdm^bet #abccftrau.
9Jty* liebe £t)ingli, fd)lof mcr an.
€oloti)urn: ©rofcatti 24.
390.
Reite, reite, Ro&lein!
3u SBafel fte^t ein ©dtfd&Edti,
3u Rom ftetyt ein ©locfcnljatt*,
©ucfenbreif(^5ne3ungfern^cra«ft.
(Sine bie fpinnt ©eibe,
®ie anbre wicfelt 5Beibe,
®ic britte fpinnt bal flare ©olb,
$>ie oiect ift meinem ^Bublcin l)o(b.
©iinrorf 173.
Digitized by VjOOQ IC
— 87 —
391.
Slitta, ritta, ffiofcle!
3' 5Blubej ift a ©d&lofrle,
3' Scnjig ift a ©lodclju*,
(£6 luegcn brci $oppa bru*:
®te erfte fpinnt ©iba,
<Die gmoat Glorifigat*,
$>te ®ritt t^ut'd Static uf
Unb let'* ^aalig ©unn.ele uS.
Hu* ftantoil in Sorarlberg. $on«
bun, Storalbergcr ©agcn 1850. 66. ©im»
rod 175.
* Glorifigat fcfjcint eincn befonbern
©toff jum ©pitmen unb ©eben ju bo
$eiifcnen, f4roerli$ glorificatio.
392.
Rite, rite, 8to£!
3u &abel liegt ein ©c&fof,
3n 8tom ba licgt ein ©lodenljau*,
©agucfenbrcifd&dne 3fconnenl)erau$.
$ie eint fpinnet ©etbe,
®ie anberc fpinnet tfrcibe,
$fe britte fc<t&t ben $immel auf,
£a(»t ein bidden ©onn' Ijerau*.
9lnne 2Rartefe bleibt brinnen.
Su* SRogbeburg: SRannfyarbt 525.
393.
$m ®lo<fenba<$ Pnb brei^oppelen
brinnen.
®fe eine fpinnet ©cibe,
<Dic anberc wicfclt Beibe,
SMe britte fijjt am SBrunnen,
#at etn ftlnblein g'funnen.
Bie foil ba* «inblein fjeifen?
Sapcrbon unb ®lba.
Ber foil ba* Sinblein roafefcen?
®er mit feiner ftlappertafcl)cn.
£angt ein (Sngelein an ber Banb,
£at etn (Sielein in ber $anb;
Benn ba* ©telein tjerunter fdnb (faUt ?),
©o fjatt bie ©onn ein <£nb.
«u« SRundjen: fanjer II. 546.
394.
ffieite, reite, 9tofr!
3u SBafcl jtetjt ein ©$lo&,
3u £afel ftetyt ein $erreni>au&,
©ucfenbrcifd)dne3ungfernl)erau$.
®ie eine fpinnt ©etbe,
®ie anbre roicfelt Bribe,
<£)ic britte ftfcneibet §aberftrof),
®a* tffnbel mad&t e* au$ efo:
(gfo! (Sfo! ®fo!
©imrocf 172.
395.
Writer, better, gfto&c&en!
®ort unten (te^t ein ©c&lofrdxn,
®a ftyen brei Sungfern brin.
$ie eine bie fpinnt ©eibe,
®ie anbre micfelt Betbc,
®ie britte geljt &um SBcunne,
§at e £inb gefunne.
Bie foil'* ^e?
SBic bie jungt ©eijie.
Ber foU'* f>ebe?
$er 9Rann mit bem £5roe.
Ber foil bie Binbeln roafae?
$ie grau mit ber 2appetaf#e.
StorraftaMerOegenb: 3Rannftarbt528.
396.
$otte, Ijotte, 9to^lc!
3u ©tuttgart fteljt e ©d&lofclc,
3' ©tuttgart fteljt e rotye* $au*,
©ucfet brei fc^oneSungfern 'rauS.
®ie ein' fpinnet ©etbe,
®ie anber' fpinnet Beibe,
®te britte fpinnt e rotye JRocf
§ur unfern lieben §erre ©ott.
«u« £nbingen: 9tteier, fdnuabifcte
m. 15. Bolf, SBcitrage II. 179.
Digitized by VjOOQ IC
— . 88 —
397.
#otte, Ijotte, ffiofcle!
3' mtytn fte&t cin 6d>l6fcle,
3' SHiifjlen fteljt cin grofce* #au$,
©e!)n brct fa)one Sungfern 'rau&.
®ie einc fpinnt bie 6eibe,
®ie anbre mi$t bic SBeite,
$>ie britte madjt 'n rotten Stoct
Unb fa)enft iljn 'm lieben $erre ©ott.
S5om m^eiu : $ittmar 90.
398,
3u $>armftabt ftc^t cin fdjonc* $au&,
$a fa)auen brci altc Sungfern
l)erau$.
$ie cine fpinnt @eibe,
$>ic anberc nricfelt 5Beibe,
®ie britte ftetyt am Srunnen
Unb fyat cin $inb gefunnen.
5$ie foil e8 ljeifien? 2c.
Hue ^armftnbt: ©olf, 93ettr. II. 179.
399.
©a bromcb am $ergel ftct a neu*
baut* §au8,
$>a fdjaun brct Sungfcrn jum
genfter 'rau$.
®ie ci l)at on tfropf,
®ie anber on @a)opf,
$ie britt Ijat fac 3a^nt,
3d net roertl), bafj mcr'8 nennt.
Hu* Straubing in SRieberbaicrn :
$anjer, ©cttrfige II. 546.
400.
$a bromcb am Sergei ftct a iteu*
bautd §au*,
©a fa)aun brei ©ocferln*) jum
gcnftcrl 'rau*.
(Sincr fjcifrt ^eppcl,
©iner tyeifct 6eppel,
©iner ijeift $an$,
$cr fiiljrt mi jum Sanj.
spanker, ©ettr. II. 547. fcbenbaljer.
* JHcfetyityne.
401.
^ctercfjen lief* fein $ferb bcfdjlagen,
fiiefi e8 ben ijotyen $crg Ijinauf traben,
5Som Ijof)en 85crg in§ ticfc tyal:
spferbdjen fomm mir nic^t ju gall!
gall to) benn, fo bin ia) tobt,
©cgrdbt man mid) unterbie 8tofen rotl).
©8 roadtfen brci £i(icn rooljl auf bem
©rab,
©in £aucr brtd)t bic Silien ab.
$auer lafi bic SHlien ftefyn,
®ie §immel$t{jur rotrb offen
geljn.
SWaria ©ottc* Slmme
ftommt mit bem roeifren fiomme,
©cift bie 2Bolfen fiber £anb,
5Son SBrabant naa) ©ngcllanb*),
$on ©ngeHanb nadj €panien,
mt Slepfeln unb tfajtanien!
©imrocf, tinberbu* 9U. 148. SWann*
IjarM 403.
* <£n gella n b ift ba* fitdjtreid), ber
£>rt, ba&tn bie SBolfen getuiefen iperben.
402.
^ittcrfen let ftf bat ^{bfen befd&lon,
Set et ben ljuen SBerg tyerop gon,
Dp ben ^uen 85crg ct int btye ©di,
3Bo bat spittcrfen ftcrben fall,
©tcrrot ^e benn, fo id ^c but,
SBegrarocn fen ongcr be ffiufe rut,
©teamen Celgcn maU up bat ©raf;
©a fomt en SBur on plo!t fc af.
SBtir, loftu int be ficlgcn (ton!
5)c §emmeUbur murb opgebon.
®a fomt 5Karia 9Kober
5D?et crcm jongftcn Prober,
©c t)at en &tf)a)p wall en be #anb,
©e reit bomet no Brabant.
9tu» aBemelSf ira;en : fie^fer^ ^anb=
fdjriftlia)er 9^ad)la^ : ,r2icbcr unb fReimc
au« alter 3eitw. Berlin 1834—35 unb
©olfenbfittel, 9loo. 1835. Set 2Ranm
l;arM 402.
Digitized by VjOOQ IC
— 89 —
403.
$ert fyunba, bcrt Ijoroa,
3H ber fienja*#apell,
$>o ef<$ a SBalbbruabet
SI SRetbala nodjg'rennt.
9Watbala, SWaibala, befd) bu ftarabUnb,
SBeifct bu net, toaS #ofa pnb?
#ofa fen Uom Slanja.
SBonn bet ©filler uf b' Slrbett gef)t,
ganga b1 §iafie ($dufer) a tanja.
SRunblia) au6 fcurfljeim bei fcolmar (Ober'Slfafr).
'8-
^
404.
Stebdjcn jum 6infd)lafent bcr Winter.
^
V-
^ 9 ■ * — -*— Pr
1. £an* spitterfen Iiet fien $erbfdjen bcfcftlon, Iiet et ben bo •
2. ®en 1)0 • genSerg, ben lie « penpal, roo §an* fitter*
3. — ©terot $ei bami, bann i* Ijei boot, be • gra • ue roir 6m on* ber
flen
fen
be
r?=?=^
^=M,
5
1. ©erg op
2 '
3
' £?*. h?n l°n I4- ®enn *** »• * f«» f°* -
: 8?o . fen root, j 5' *«" Mc *a*'te ' AflI' ,e»
len,
leit fengn, fad $ane
i
^
m
I
4. ftn-gen Me 9tott>te » gal • Ien
5. $pit»ter*fen ut bem ©ra*oe
S^E
IBegraben toir'6 unter bie ftofen rotl).
*Pflan$en nrir ©liimlein auf fein ©rob,
$>ann fommen bie Gngel unb pflucfen fie ab.
fprengn.
5Cu# SWort am Weberrfjetn 1839: Ctrt II. 3, 34. SRannfjarbt 403.
SPantit ftimmt jiemlicfc folgenbe fjoa)beutfd)e llcberarbeitung au# (Srefelb
$eterd>n liefc fein *Pferba>n bef^lagen, ©tirbt e* benn, fo ift el tobt,
fiieS e* einen ijofcn ©erg Ijinaufjagen.
3e &6§er ©erg, jc tiefer ^ol,
©o bad ?ferba;en fterben foil.
SRofen mid to) tragen,
Sid jum jungften Sage,
Si6 ba& bie (Sngelein fommen geflngett,
SBiU ia) mit greuben au* bem ©robe fpringen
SBeim ©hifdjlafern ber Stnber.
405.
^iterfen Ut jtn $perbf$en be[djlon,
2it et ben fyoc&en Scrg opgon,
$odjen 33erg on bepen 3)61,
©ott roefc, wannest i$ fterben fall.
Digitized by VjOOQ IC
— 90 —
Un tuann i$ fterb, fo bin ic$ tot,
©egraben fc mi($ ongcr be ftofen tot,
Un fcfen mtr brei 2ilijen auf baft ©raf.
©ann fommt ber Suur un plucft fie af.
»uur, 2*uur, fo mi bic fiilijcn ftin,
®ie §immc[ftbdl)r roirb open gebfln.
®a tummt 9Raria SRdber
9Rit beni gdlbnen Prober (??),
§at e 6tdcfelfc$en an ber §ang (§anb),
$riet>t (treibt) be ©alfen no ©robang.
S3rob<*ng eft gef$loten,
$er 6c$ldtel eft terbrofen,
©o (moDon) foUe met (roir) encn uan mafen?
2ton 6tcener, oan keener:
£rup (frie$) berbuafc afleene!
fcnft bent ©cTgifcben (Buttringftljaufen 1847), nufgeieidjnet oon Dr. (Jreceliuft auft
bent 2R«nbc finer 74jaf)rigen ©rofmmtter. girmenidj III. 194.
3n biefem flinberreime ift ber ©iaube an #olba, bic ©ettergotttn, nidjt ju
terfennen. ©aft am €>d)lu|* erroaljnte £urd)ftied)en erinnert an baft 93 rude nf pie I.
406.
6teig auf baft SBetgle,
gad abet nic$t Ijerab:
© Ijerjtg iitU 6$afcle,
»ri#'ft giifte nit ab.
eimrocf 102.
407.
$icfe pacfe, $eerb befia'n!
't fdjatt ben ^ogen ©erg 'nupgaan,
2$an bent ©erg na SBielcfelb,
©rlngen ben $apen bat Cffergelb.
©at ftdt benn up'n 8arge?
'n lutjc, lutje flarfett.
Sat ift benn in be tfarfen?
'n (utjet, (utjet tfinbjen.
©at Ijet bat tftnbjen in 'et §anb?
'n (utjet, lutjet »55f'f(&en.
©at fteit benn in bat »6d!'fc$en?
„%aUx, SWobcr,
6ufter, ©rober,
6igelfuur,
©unte ©uur,
©ult bu mix, fo fumm!"
SSremer £8t 25.
408.
©iQft bu mit nac$ 9tommel&fir$en?
®er ©eg ba|fn geljt truram.
©o bie fiebjeljn ©auern fafren,
$ie bie at^rje^n &$Mtn frofren:
©ittft bu mit, fo foinra.
Simrocf 461. Biwfr off gtrtfefcung
beft oerigen Weimcft: „©u!t bn mit na
Stummelfttarten, wo be febentien S&uureit
fatten" k.
409.
©ft fafen nam barren
&uf cinem barren-
®a brac$ ber barren,
©a ficlen bie barren,
©aft barren, maft barren!
€imrorf 113.
410.
§alt Mc$ an bic ©eibe,
$afc bu ni$t in'ft ©affer faUft,
®enn idj mag bi# leiben,
©eil bu mir gefallft.
©imrorf 114. ©iiffclborf: gtrmc
ni* I. 431.
Digitized by VjOOQ IC
— 91 —
411.
©elj, gel) reitcn
9taf bem rotten gulden,
gullc&cn ttagt ein 6acfeldjen
Unb ein fletne* Ouficfelcfcen.
eimrocf 103.
412.
Wetter $u $ferb
2*on 6oeft nacfc SBdrtl),
3Ba$ tjat er gebradjt?
ein ©acfc&en Doll SHaufe,
©men $dj ooll gaufc,
(54n §au$ Dofl tfinber,
©inen ©tall Doll Winber,
Sincn 3iegcnbocf,
©inen l)6l$ernen ©tod:
£ow, Ijow, l)ow>, l)ow>, l)ow>!
6imtocf 106.
413.
„Wcitcr ju $ferb,
2Bo fomtnen roir l)er?"
„2Bir fommcn Dom gelb,
©ir Ijaben fcin @clb."
„£ie aSuc&fen gclaben,
SMe Srommel gefc&lagen!
tfalfaftcr, «alf after."
%u* €iegen burd) Dr. $*fud)e.
414.
Writer ju $fcrb,
Slant Don ©c&mert,
Wott) Don @olb,
$)cr £aifer ijt ftol$,
®er fldnig ift franf,
3fticfetaj$en Ijat ben €$roanft braunt.
©cftfafiW:
6imrocf 122.
SNunbarten IV. 424.
415.
Writer ju «Pfcrb,
$)ic ©tiefeln gcfe&mert,
$anonen gegoffen,
granjofen gefc&offen,
*Bu bu, bu bu, bu bu!
6imrocf 108.
416.
§ow>, Ijow, 1)on>!
Wetter ju $ferbe
9Hit blanfem ©etoeljre,
TOt etiefel unb 6poren,
$cn battel oerloren.
©imrocf 107.
417.
$rabe, ^ferbdjen, trabe,
3Birf ben Wetter abt,
©irf fyn in bie ^fufce,
®er Wetter ift niefct* nufce.
gatlt ec in ben grunen £lee,
SBirb er roicber auffteljn.
gimroct 105.
418.
36, $al)bc$en, oj> onn at)!*)
SKorgen jammer ©onntag;
tfommen aQe §aljrc$er
5Kct ba bonte ^aljbc&er,
tfommen aUe 3fifferc$er
SWet ba bonte Suffer^e.
(Si 3Mber #afer
©all bat ^a|jbc$e brage,
©i SKalber ©ccfc
©all bat ^pabc^c fcfclecfe:
35w, \bpp, jopp!
©imrocf 144.
* £>iel)! (gel)) ^ferbc^en auf unb ab.
Digitized by VjOOQ IC
— 92 —
419.
($8 reiten brci 9tciter urn's J^or lucrum,
SReiten ftc topfcr, fo fommen ftc balb
'rum ;
'& rcitet cincr fiber ben ©raben,
gaflt er 'nein, fo mufj er'$ tyaben.
^flumpf! liegt er brin.
SKcicr 13.
420.
©3 rcitet cin SBauerle uber'n ©rabe,
2Bcnn er faflt, fo mufi er'$ l>abe;
gaflt er in ben ©umpf,
@o tyut er eincn *pflumj>f.
gaflt er in ben ©raben,
©o freffen U)n bie Staben.
gaflt er in ben griinen #lce,
6o fdjrcit er: o melj, o mety!
SKctcr 17.
421. %af)tt ttadj ber ©tabt.
$ottt, l>otti, ffiofc!
gafyren mir in bie ©tabt.
Urn a Soiblc ©rot,
Urn a ©eibl 5Betn:
5Bern mir luftig fein!
©imrotf 120.
spaffc, paffe, §ottcmagcn!
»tt bie £ul> nad> N. N. (granffurt)
jagen.
fla* unb Gutter foil fte Ijolen,
$a* foil unfer tfinbdjen ^aben.
©iinrocf 119.
422.
§opp, mein ^ferbd^cn, nad^ ber ©tabt, 'n grofien ©acf DoU ^ringcln:
Spring tneinem lieben £inbdjen mat. Sucfcrbrot unb Sttanbclfern
2Ba$ foil id) ifjm benn bringen? 9Kag mein Ucbed #inbc£en gern.
©imrocf 137. 9licbcrbiutfc^ in ©renter $9t. 24:
£>opp, mien *Peerbgen, na ber ©tabt!
©ring mien lutjen Sannemann mat :c.
423. SH na$ ***
c.
§uj>p, \)\\pp to Stolen,
$eter op bat gdlen,
£i3bett) op be bunte &o\),
©o rigen fe beib na 9Men to.
Un aft fe Ijen to 5K6len tamen,
®o ftunn be Stolen ftiU.
„9RdlIer, Poller, mate!
fiutje ftecren* fofft en ©aler,
Sutje Sungen fofft en ©ubenbrecf;
©djmiet fe mit be ©$uffel meg!14
©imrocf 139.
424.
©uf, fuf na 2Hdlefen,
speber op bat gSlefen,
$innerf op be bunte #ot),
©o reben fe beib na Stolen Ijento.
9Hit en ©$cpel SScten,
$>en fefcatt be Poller geten,
$>en fc^afl be Poller molen,
$>en f(^5U fe mebber Ijolen.
©imrocf 138.
Digitized by VjOOQ IC
— 93 —
425.
3uf, jut, na'r 9Ralen,
Becfe up'er ©elen1),
3annemann up 'er bunten $o,
3uf, 3uf, na'r SRaten to,
Slit 'n ea)epel ©eten2),
Saat'n mi tcrftctcn *).
Outlet, tyau bu biffen 6teen,
90?aal mi jo ben 3Beten fleen,
6mtct ben SBeten up ben Stump,
£>ann geit bie SHale pumrumpump!
Bremer S9t 25. — (£rf I.: 1) auf bem
§ot, ^ot, tjo nadj 9Kuf)lldjen,
N. N. auf ba$ gutlic&en,
M. M. auf bie bunte #uf),
©ef)t e$ nad) ber Wtyk §u
3Hit 'n ©acf uott SSeijen.
©dnneifj ben SKcijcn in ben Stumpf,
©efyt bie 2RuJ)le pumperlumpump.
Olbcnburger m. 89.
gelben qjferbe. 2) 2Beijen. 3) jerftofren.
426.
®er alte ^aftalter1) Don ftebenjig, 2>at)ren,
®er mill mit fe$$ happen in $immel 'nein fasten,
9lflein e$ !ann leibec fur biedmal nidjt fein,
®er alte tfaftalter barf nodj nidjt tjincin.
®ie Stappen bie laufen im fallen $rab £rab
Unb mcrfen \>tn alten $aftalter tjerab.
8m R^ein con tfoln bU ©trafcburg befannter ©ajaufelreim. ©tober 9fcr. 56.
eimrod 179. e*fudje 18. 2Runblid> 1896 au« eiegen (r,«Poft^altetw ftatt ^aftalter.)
©. @rimm Ijat in SBolf1* 3eitfa)r. f. SJtytb. II. 6 Qejeiflt, fca& in biefem @a)erj-
mara)en oom alten fla ft a Iter, ber in ben $immel fallen (reiten) null, aber noa)
tetnen $rab fann, bie ©age oom „# i mm eU ft firmer" oerborgen liegt. iBergl.
aua): „$ilaru* rooUte roanbern" k.
1) ffaftalter oltb. SBort = Sfcrmalter, eajafcmeifter, tfaftenljalter.
427. Unglfiddfa^rt.
a.
gutter be Gutter! be ©agen be brift,
®e ^eere funt alle Derbrunfen;
SBanne, a manne, mo mcenbe1) be $ned)t,
SBo fldfbc2), mo flofbe be Sunfer.
Bremer m. 15. — firfl.: 1) one roeinte. 2) filiate.
Ijuflcrbebuflcr, be 3Bage mid medj!
#ottM|$arfen* finb oerbrunfen;
S(d>, watt went ter Stietetfncdjt,
%$, matt flaunt ter 3unfcr.
§uflerbebufler, be SBage mill med)!
3n ban baipen 6umpen:
Smifdjcn ©temmern unb 2kf)renborf
©inb bie $ottiparfen$ Derbrunfen.
©imroct 145.
Digitized by VjOOQ IC
— 94 —
428. Uugia<f$fuf)re.
#urra fo, SBurra fort,
©agen unb f$dne ©djuf) flnb fort!
6tecfcn tief tm ©umpfc,
spferbc finb crtrunfcn.
#urraf), f<$rd ntdjt, 8teiter*fnc($t.
©arum faljrft bu aud) fo f$lea)t!
2Bunberl)om IIL 405 all 3ufa£ ju
95ufo Don #alberftabt.
429. Sfirlenjagb.
3Rifc$fa, 9Kif$ta, raita!
Sabel an bie 6aita!
*imm bie £orbdtf$ in bic $anb,
Sag ben Surf en au$ bem ftmb!
©iebenburgifdb : ©djuftcr 23.
5fuf bie fieiben burd) bie ttaub* unb
tfriegdjiige ber£iirfen, mel^e 6iebcnbucgen
Saljrfjunberte binburd) ertragen mufrte, ift
in otefein tfinberreime Ijingebeutet.
430.
fcnen SBerg'fdjen gu^rmann
®c mot en SSagen §an,
<5ne $itf# Don Sebcr,
$ier breebe Stdbcr,
(£nen tfeel (tfittel) Don happen,
SBier ftarfe happen,
hornet far>rt I>e ben SBerg tyinan:
35, jd, jo! o l)u!
Slul Barmen: 33ei fctf II. 2, 253.
431. 3t*4, @4immd, jie|!
SWfmWid) out Jtiuringen.
i
H J J fe^J^^ffijjj^B
Bielj, ©djimmel, jieij! im $recf bi« an bie Snic! 8Ror«gen rooU'n »tr
H
-*-*■
E£
hi
^^
$
$a*ber broken, bann follft bu bie ^ul-fcn frcf*fcn. 3telj, ©dfimmel, &ie&!
$>a* Siebdjen roirb audj in @ad)fen, 93ranbenburg, SBeftfalen ben tfinbern toor*
gefungen. SSergl. Crf I. 5. 49.
fciefer JReim al* Slnfang etne& gul)rmann*liebe* fdjon Dor 1620 gefannt: 3eu&*
galjle, jeudj ic. f. Bltb. £tet>erbua) 9tr. 510. 3m breifrigjafjrtgen Urieg pnten roir
cine ^arobie gegcn $iflt> barauf gebic&tet, im ©erglieberbudjlein 1740 alt 6d>lu|
eine* Bedjcrlieoe* unb bid tyeute nocfc jur Skrtilgung bed naffen ©toff el in lufiiger
©efeUfdjaft gebraudjt. — 3m ^affauif^n giebt* baoon unter ben Sinbern folgenbe
(iibfty Storiante:
ffit, ffia, 9tofj,
SRein $ferbd?en ftefjt im ©a)Iof.
9Rorgen rootfn roir #aber brefdjen,
6oU mein $ferb<$en gutter freffen.
Hi, Na, tool,
SRein $ferb$cn fte^t im 6d)lofc.
Digitized by VjOOQ IC
IV. 3urt)tretme*
(Jeljre unb &i taft.)
432.
SBenn bic Gutter bo« tfinb im £aufe beljalten nrifl, fo fpridjt fie:
„ffiang nit l)inau&,
®er man ift btau|!*
©eiler t>. $aifer«berg^ $rebigten. Sfug*burg 1508. Blatt 24.
433.
©roljung, tuenn ba* tfinb unartig ift.
3Mg«i! ^dren!
SBet nid&t mitt Ijoren,
®em roetb id) letyren,
®af ex'* foE fpurcn.
^iebenbwrgtfc^e SBoIftlieber, $erau*geg. ton SB. 6d>ufter 24 (fyter uberfefct). —
©in afcnlidjer niebeTbeutfaer Stem bci % Sange, mufifalifdjer Seitoertmber 1609:
„$rilge, tfinb, folge! ©cftc, grotc fuljle ©arfe".
URafjnunjj jum ©tiHfcin.
434.
9M fo hit, ntt fo lut,
Sirtig, mine &l)inbe!
©i£t be (£fylau& im frrnnetuoalb
Unb tljut SRuet^Ii binbe!
©djroei jerifd) : ©imroct 285.
435.
a. b.
$dr, tfinbfen, fjor! $6r, tinbten, §5r!
5to fteit t>or nfe 2>5r? $>e $ott be britt bat £)ljt;
€n iRonn mit bcr foppen Steven*), §ar bat #mb man ftiU froegen,
£>e mitt ufen (Hrnolb) griepen. 2Berr' be *pott moll i^ele bleoen.
§bx, tfinbfen, l>dr! #or, $tnbfen, §5r!
©renter *9t. 6. Dlbenburger $8. 83. ©renter Sffi. 6.
* JUepe, nteberbeutfd) ein SragTotb, ber nuf bem tRucfen getrogen nrirb.
Digitized by VjOOQ IC
— 96 —
Sinbetfdjrecfen obcr Sinbetfdjeudjen,
urn roeinenbe Winter fdjroeigen ju mad)en.
436,
r,2Bann bie S?aurcnweiber in $cffenlanb tyre rocincnbcn Sinter ftiflen roollen, fo
fagen fte:
Srofc, trofr, trull,
$a fommt bcr Slbt bon gulb!"
Saltljaf. ©djuppiu*, greunbe in bcr 9fotIj (SBerfc. granffurt 1700. 6. 237).
437.
£ro|, Srofc, SriU,
®a fommt bcc §err bon 8UI,
®a fommt §crr bon ©olter$bac$
Unb rolrft mctn Sinbdjen in ben 2*ac$.
$olfteinifdj.
438.
9ta$! ratfc! (ruljtg!)
gonft fit ber $fart bu sRipenap
Unb ftad&t tj an be 6tr£facf!
©djufter, ©iebenburgifdje SBolfllieber
9tr. 53.
439. $er ©uijemantt.
8u« fctyuringen unb fceffen.
#^?tertt£ff3^g^l (i J'lrnrt
60 tanjtein 93i*$a«93u«feemann*)in unferm #au& Ijer * urn, bi«bum !
i
rr
£
^^1^
=p=
rum. <Jc rut « telt (id), cr fd>ut»telt |tdj, tr roirft fein ©fid»djen
i
*=£?:
m
t
»
^
■h— <£-*■
f)in*tcr jidj. $* tanjt ein 93i*ba*bu«fceniann in unferm £au& f)cr»um.
$ejt im 9Bunberl)om III. Sfnlj. 77, aber ba* SBort „$ujemann" nod) nidjt
mit fpielenber ©ilbcnroiebeiljolung, roie man c* gcroolmlidj fyort.
* 3>cr ©ufcemann (Sojcmann) ift eine alte (sdjrecfgcftalt fur bie Sinber. Cr
roirb geroofjnltd) al* bermumter 9ftann gcbadjt, bcr bie Sinber in fcinen ©ocf ftetft
unb fie anberroart* berfauft. 9tadj 9$olf*aberglauben roar ber 55 u J ein nrinjiger,
im ©ud)* jurucfgebliebener £nu$gcift, = SBidjt, Sobolb, ber aud) $ufc, Suttmaniv
Somann, in <8d)Ie$toig tyud genannt wirb. 5$crgl. @rimm, SDtytjj. 474.
©oldje ©djrecfgeftaltcn fanntcn fcfjon bie altcn Corner, in beren Scfougen ein
Sin ber f reffer (manducus) boraueging. 3n bcr ©tabt 55cm ift auf ber 55runnen*
faule borm Sornljaufe ein Sinbcrf ref fer bilblic^ bargefleflt: ein ^mergortiger 9tim»
mcrfatt, bcr eine ^tnjal;! *Buben in'd 2ttaul fdjicbt.
Digitized by VjOOQ IC
— 97 —
440.
a. b.
§°, K K §oUc, ^oUe, ^o!
$er §urlemann*) tfa *o\ - ©a« »u$emeib ift bo!
<gr fic^t ba* ©affele auf unb ab: $* tauft im glccfen auf unb ab:
©er fauft mcrt tfinber ab? §c! ty lauf eu$ Sinber abl
$0, 1)0, $0, ©djroabtfd) : 93irlinger 20.
$>er $urlemann tfdj bo!
*u* ©trajjburg: ©tober 9tr. 19. (Sbenfo im Ober-ftlfaf. Urn bat ftinb jum
©djroeigen ju bringeu, nimmt man e« auf bic Slrmc unb fingt bicfen 8teim.
* £urlemann, cin ?opanj, bcr £inber rocgnimmt unb pe uerfauft.
441.
^uHcc, Ijuflee, tjuflce, [obcr:]
®er SRicfu (»icfel) ftfct im £lee, @r ^at cin flrineS WmmctWn,
©r tyat cin' »ri|en AitteC an, $)a fperrt et afle tftnber cin.
(St roiU ben bofcn grange fjan. speter 22 unb 23.
. 442.
©ft from! fa from!
©on|t mcf be g&t hotter an $ime( gdn,
©ro tuirb bi$ be malt SBofc^ntotter1) fdjldn.
©e falit btdj met $af#c*8taben2),
©at bir be Uorfa nrirb blaben3).
£u* ©iebenburgen : ©dmfter 53.
1) Die ^ier all ffinberfdjeudje bicnenbe ©ufdjm utter ift ffrau ©create, bie
grau $olba. 2) «pafa>iRuh)en b. I). au« ©ujbaumljofj. 3) bluten.
443.
Ueberfe^ung:
©teb id) frieb! [®ut unb frieblt$!
©ct toobtlot*) fit, ©ec aSobeloj fommt,
©ier be bi| tfainjt mat nit. ©cr bie bfifen ^inber mitntmmt.
© fdrt fe an bie fure 93dfc^, ©r fu^rt fte in ben geucrbufa,
d br€t fe xoh en gt&ne gdfa). ©r brat' fte tt>te ein ©ratctxfifd^.
© fdrt fe fin fcinj banfel §ou$, Gr fityrt fte in fein bunflcd $au$,
©e fancn nemermi etoufc. ©ie fonnen nimmer tmeber 'tau$.]
©iebenbiirgifdj: ©dm|tet 54.
* ©obeloj bejeiifynet cin elbifdje*, bie 5Unber erfd)recfenbe« ©efen. Bu«
gleicbet SBurjel ift pelewellis, ein fnorriget ffniippel; beibc leiten auf pilwiz
(©rimm, 3Rut(j. 440). Ueber ben Dielgeftaltigen #au$« unb gelbgeift '„©ilipij"
t>eral. Ufjfonb, ©djriften III. 132 ff. ©et „©etreibefdmeiber" im (Er^gebirge (t>ergl.
©piefr 15) all „©infenfdmitier" in £l>uringen (51. SKuttfe, SMWabcrglaube §414).
So time, Dmtfdjrt fcinbetlieb. 7
Digitized by LjOOQ IC
— 08 —
444.
$od) mtbere Sinberfdjeudjcn mSgen l>icr angefityrt roerben:
a. 3n 35>eftfalen fdjrerft man bie tftnber, in bem man fagt:
„2Bart, be §6temann fummt!"
£>a* trar nac^ ber ©age ein 91adjro<ia)ter ju d^rifti 3eiten, ber f\d) nn bem
§errn 3efu$ pergangen tjatte, roe*l)nlb ilm biefer oernmnfdjte, bafj et eroig tuten mufc.
b. 3n Sljuringen (jei|f$: :
„9lrtig fcin, bet 9Uc§tmann (ober ber fd&roarjc Sftann) fommt."
c. 3m $alber|tabtifdjen fagt man &u unartigen Sinbern:
„5Bart, be ofle $affd)e fummt!" ober ber
„&ufebar (bdfe 8dt) tummt."
d. 3m (fclfaf* unb im ©tebenbiirgifajen fpria^t man juroeifen:
„$>er SBar ober ber 3ube fomtnt."
e. 3n ^orol broljt man bem roemenbeii Miitfe:
m bu nidjt JIM,
§olt bic$ ber $u£ auf ber ®ifl! (auf bem $a$boben.)
f. 3nrifd)en £ameln unb SWinben broljt man:
„$)er 2hi£cferl ober ber (Slau$ fommt!"
g. 2)amit bie Sinber ntd;t in bad ftorn ober in bic Crbfen geljen, fagt man im
9Ragbeburgifd)cn Die $orn mutter, — in fcer $llt» unb SHittelmarf: .
r,$ie Stolen* unb $lu|rernmoine (©rbfenmutjme) ftyt brin unb legt bie
&inber an tyre cifernen 3tyen."
h. 3n £aber*leben (jotte man friiljer jur 3)rol)ung ben Start:
„grau 5lnnc SKarUne 3tt$en
9tfit tyrcn eifernen Sittd&en!"
©ie Ijabe bie tfinber an tyre 93ru[i gebriicft unb gleid; feien fte tot geroefen.
3>icfc 9iotijen nadj Jhtyn, 9torbS>cutfi1je ©agen 429 unb SRannljarbt* 6$riften.
©egen bergleidjen ©djrecfgeftalten Ijaben fid) mit ffiedjt, in neuerer 3eit
befonbert, triele abmefyrenbe ©timmen etyoben unb ift rootyl audj bat SBoIf ein luenig
bcrnunftiger geworben, nocfo lange niajt aber ftnb bie ^inberfa)eud)en audgcrottet unb
roerben mol)l niemal* ganj entfernt roerben.
e^on SRofdjerofaj in feincm „£l)riftlici)cn ^ennodjtni^ (1643) tobelt „bie
unoerftanbigen ©Item unb lofc* ©efinbe, roeldje bie flinber mit SRummel, SBufcen*
mummel, Iangem SKann, bem fdjroarjen Sflann, ber ^oljmuttcr, bem bofen SWann,
bem $opmann, bem ftametfeger unb wer meif* tra* fiir barren fdjretfen."
Digitized by VjOOQ IC
99 —
445. Sifdjjttdjt.
SBenn fca« flinb mit bcm ©djlappertiiajlein (©eifertafcdjen) fid) on ben $ifaj fefct,
nrirb c0 gemafynt unb geroarnt, beoor e& i|t:
a. b.
$au, Ijau, tyau bic$ ni$ nit!
$>er ©coerce tf$t nit ^ic.
5So ifc&t cr?
3'fitnbe (fiinbau).
3Ba$ fann ct nit?
SBerbinbe.
©tfyroeijerifd) : ©imrocf 82.
§au btdj ni$t,
eti* bi$ nic$t,
»cenn btc$ nic&t,
6uppe bie ift Ijetfj!
tfinWctn, willft bu effen
@e| bidj auf ben 6teijj!
©imrocf 81. S&unberljorn 9(n[}. 1
tfinbtein, tniUft bu 6uppe effen,
2Ru£t bo6 SBlafen nidjt Dcrgeffen!
Siebcrpbel 30.
446. SWaljmtttg jnm Stfrfjgebet.
a.
©toffele
$antoffcle,
^imm'8 fioffelc;
©enn bu effen roiUft,
©o bete audj!
6tobet 27.
rod 83.
fiieberfibd 29. 6im«
2&er *u Sif$ g$t,
6pred) ein Sifdjgebet!
SBer fl# fru^et fc^t,
SBirb nidjt ganj gelefct.
SBec'* oergeffen $at,
SBtrb geroifr nt$t fatt.
$ittmat 50.
447. 8eim Sffett.
a.
SBSec nid)t fommt ju renter Sett,
2Ruf nefjmen, mod nod) iibrig bleibt.
obcr:
2§cr nidjt hint to tester $ieb,
$>e ift pener STOaaltieb quit.
b.
Crft ©$m, bann £)l)m$ tfinber!
c.
§at ba« Sinb fic|» auf Semanbe* *piaj gefefct, ^ifet'e:
w*uffM&n! $fo$ ift oergeben!" (Up ftett, eta gcit.;
Digitized by VjOOQ IC
— 100 —
448. Oegen ba« §aftig*gffcn.
a. b.
©ut gefaut &Npp, fdjnapp,
3ft fjalb ttetbaut. 6d&neib' ab,
obcr: @$neib @pecf,
. ©efunbct Sa^n @$neib ben fcaimun ni$t mit tucg.
$aut S3rot $u 9War$ipan. Sieberfibel 29.
449, Slltec Sprud} fpatfamer, armlidjet ettern:
Safy unb S3rot
9Ha<$t bic SBangen rotl).
[©djlaue Winter fefoen rootyl Ijinju:]
Slber Buttetbrdtet
9Ra$en flc no$ rotter.
SWunblidj ou* granffurt a./2R. unb ^offcl.
460« Kaljrstiig.
a.
^abermart1) madjt b'©uaroc jtarf,
3uc!crmul2) ma$t b'SRaiMe ful.
b.
$abermardj madjt b'Shiebc ftardj,
6urlaub3) ma<$t b'9Keitfc$i taub.
§abcrmarc$ mad&t b'Shibe ftard^,
§amj)flefucc3) tnac^t b'SRoibli fuct.
a) Sftunblidj ou6 bem Oberclfafj. b) ©rofiatti 21. c) ffiocfjljolj 179.
1) 2Biefenbocf*bart (tragopogon), Brf ©djtoarjnmrj, ale k>alat genoffen.
2) Sucfermul = ©ufm>ur$, ©ngeljuj, ©ufifarn (polypodium). 3) ©auerampfer,
©urljampfele.
SBcnn ba$ $inb tt\va% nid)t gem ijjt.
a. b.
SBmn batn bcier, 53tm bam bcicrCot,
$te #a{j mag feine (£icr. 3n be 8ee i$ grote 9tot.
2Ba$ mag fie bann ? $ar liggt ein Sdjipp op Seden unb ®ot :
6pecf au$ bee ^fannM Me be mit bee Sifen gaen,
©t rote lecfee ift unfetc 3Kabam! 9J?otcn bar cl)r Sed)1) betaln.
©unberfjom III. 431. ©imrocf 77.
1) iljre 3ed>c.
Digitized by VjOOQ IC
— 101 —
452.
a. b.
$>a mar fo cin flciner 38ebctleinSbub, ®a ttect mal 'n liittje SBeroetjung:
$)et rooflte tcinc spetetftltenfupp. $u\>\>, fyupp, tyupp!
$o£ $ube(tnu^ unb SButtetbrob, $e toufc ni(^, mat Ije aten1) fc^ofl,
S)aft tnac^t ja bad fldnc SBcbcrlcin tobt! @upp, ©upp, @upp!
60 lafct i^n boc$ am Ztbtn, £tuten2), 5Mf im SBotterbrot:
(St I>at no$ cin ©tiicfdjen ju roeben. Serial) ben luttjcn SBeroetjung bot.
SBibcrle, ©ebetle, nmpp: 2U), (at em no<& letoen,
spetetftlienfupp. §c fann fo fc^one roeroen!
«u* «Bolf«munb. Worbbeutfd) : 1) effen. 2) 5Beifebrot.
453.
a. SBemt bem &inbe aKe$ nidjt rcc^t ift, e$ unleiblid) ift.
9Kac&t'* ber ljci&? 6d&luf i-n-e ©ei&.
SHa^t'S bet warm? @#luf t-n-e $atm.
SKac^t'ft ber dmc^l? edjliif i-n-e Sriiel (truelle).
9Kad)t'S bee djalt? edjliif i-n-e8 (Stjalb.
9Ka$t'S bet ebe tedjt? edpf i-n-c SR>cbcrc^ncd&t.
©rofratti 31.
b. ttelmH$er 9teim im DbeT*©lfafc:
®if($ nafc, fd&lupf in e ga£, §efd> ®utft, fdjlupf in e SBurft,
SBif^ trade, fc^Uipf in e SHucfe, . §ef(& Ijeifc, falupf in. e @ei£,
£ef$ fait, falupf in e @palt, £efc$ 6<$lof, fdjlupf in e <£$ol
£efc& warm, fdjlupf tn e S)a*m, §c(4> gnuc, fc^lupf in e #ulj.
c 8to bte (StgeuttulUgen.
fttnnet nan ©iflen
tfriegt roeltc oot be ©Men*;.
©remer £9t. 51. * ^intern.
454.
Setm bietftnbet nod) immet auf bcrt Sltm genommen fetn noUtn:
SBat $udebaf, mat $ucfebaf,
. ©at ift bat Dot 'n Slatenfa!?
3f tybbt noc$ junge SBcene,
#ann [open aoet ©tocf un Steene.
23remcr Sffi. 51.
455. SSeim unartigen SBcinen („2eietn") bed SinbeS.
a.
Sctere, leicte, ling ling ling,
$u bift ein gatftig gtauli^ft ©tng.
Digitized by VjOOQ IC
— 102 —
b.
fieicte, letcre, jtcf jicf jut;
©cr (®uftao) ift a lofcr etrfcf.
e.
Seiere, leicre, jtcf jicf jicf,
SKorgen mct'n bic SEauben flugg,
Uebcrmorgen bic $ul)ner.
©eljorfamet ©icner!
d.
SBift bu bo$, beifrt bu 'ncin bic #16&,
©ift bu gut, beifrt bu 'ncin in' Sucfct^ut.
hunger #r. 168/171.
456* Stuf unnu£e$ graft en (roam bo* Sinb oDju mi|bcgicrig ift).
©arum?
©arum.
©arum benn barum?
Um bic tfriimm tycrum.
©arum benn um bic $rumm lucrum?
©etl bet ©eg nic$t fd&nacf* ift.
©imrocf 84. ©eifert, tftnbergartletn. * grabe.
457. «itf bte mtfjBfttye ftrage: »a«?
a. b.
SB**? ©a$? $er alt $a*.
3Hte* gaf. ©cr? ©it alt Bar.
3Bcnn'S rcgnet, nrirb * nafc, ©icbenbiirgifd).
©enn 3 fcfcneit, nrirb $ roeifj,
©enn'S friert, gtcbt'S <&*, e'
©enn'S t&aut, nrirb'S grun, 95tot?? ©enn't rcgnet, ift'S natt.
©erben aflc fleinen Sungfern fdjon. ©enn't baut, wart gron,
©imrocf 98. grifd,bier 377. Bert alIc ^ 3un^crn ^6n'
©renter m. 51.
458* 9luf neugierige* §ragen:
a. &u$ e^maben: b. &ud bem <5lfa|:
' ©ie ^>ei&t? §an$ ©cift. ©ia fcatfdj? §an* ©cift.
©ie writer? ©ret fficiter. ©ia no$? §an$ $lod).
©ie meilj? $apagei. ©ia tuefc? 51 6acf Doll gld).
©ie rocnig? ©ret #5ntg. ©ia fcrncr? 51 ©acf ooll #crner.
Digitized by VjOOQ IC
— 103 —
c. 8B0 ift ber %apa?
Swiften #ant unb Ofjren,
Unb tuenn ec bort nic^t ift,
©o f ft er g'tmfc oerloren.
©iebcnburflifrf).
d. $Bo ift bie 2»ama?
3n bet #aut bid fiber bie ©tjren,
Unb roenn fie nit bort ift,
©o ift fie uertoren.
SKcicr 28. etdber 21.
459. 9Cit bie Stelfrager,
a.
Sinnerfrage, ole fifit roet't rool. gsremifefj.
b.
tfleinfinberfrage mit Surfer beftceut:
©rofce i'eute tniffen 3*efdjetb. 9tt;einif*.
460. SBenn bad Sinb ftagt: „3Ba$ f>aft mir mitbradjt?"
a. b.
* Stjle (Sin ftlberne* Xidtfet
3n a SBud^fcl Unb ein golbnc* $fl$fe(.
Unb a SBeit-e-metl
Unb a 2Bartelang.
c.
ft filbcrntf SBartemeit
3n e golbne 2*uc|>fle.
©imrocf 94. etober 195. SReier 29. hunger 177.
461.
a. SBenn ba$ ftinb imtner fragt: „SBa$ friegen mir ju effen?"
.^Intmort: ©ucf-umer iinb 98art-a-roeU.
b. SBcnn ba$ Sinb ju §aufc blcibcn foil:
®u fc$aft mitfa^ren in „3ann-blif-to §u$" ftn SBagen
Unb mit 3ann-fumm-er-nfc$ ftn $cere.
Bremer M. 51.
462. 8htf ein tttnreitt(id}e£ Stub.
91* if en lutje $eeren tt>a$,
S)a fleib' if inn'r ^(fd&en ;
31S if en beten banner roaS,
$)a moft if ©djotteln roafd&en.
0 too fom mi bat rool an,
91$ if bi ben @$ottctyott fam!
©remer UK. 48.
Digitized by VjOOQ IC
— 104 —
463.
SBenn bic ftinber im ® em life (jar ten ©djabett antidjten, tvirb gerufen:
9lnnematcUc !), ©uppaf cifla 2! ,
(Sang na't at8 ba SBofyna!
3Benn bet better 9Kid>cl funnt,
SSktb er bi met cm Btadia Ijola.
Slu* Wieberfcpt, GfcfjenjroeUcT unb 93anjcnf)cim [St. TCljHjaufcn).
1) 9lnna 9)taric. 2) ©uppenfdjroeindjen.
464. 3n bie Settle geljit.
Slnf'ttcnfn em $of($fcn*), mat fdcfS bu bo? „§ol?netfc$."
5Bat folln be §o^nccfc&? „(§ict legen."
28at foa be (SictfcS? „£of$fcn bacfen."
©at foU bat tfoftfen? „£cnget8 cetcn."
SBot folln be tfengctfee? „<&n b' 6d)ole gobn."
3Bo e$ be Sdjolc? „$ouen fyog en £emmcltl)ton."
Eergifd;: fcrf IU. 3,41.
* Slnnafatljrindjen im 93iifd)d)cn.
465. Waljnuug beim Sd)ulbefnd|.
a.
©tniga, beiniga iintenfafi,
©ang in b' <3d)ul un tcr1) bt ©ad^!
$unfd>2) met tjeim un fafd) met nit3),
$imm i a Mat4) un fej5) bi met.
$ielfad) au* bem Dber*£lfai?.
1) lernc. 2) fommft mir. 3) fannft mir nidjt*. 4) JRutl)e. 5} fdjfage.
b.
91 # £ fcintenfafc,
<5^cl) in bie 6d>ul unb letne mad.
@c^ft nnebet rau8 unb fannft nig,
$ift cin reciter Saugenig.
%ut ©onneberg in fcljiiringen.
466. Spottreim auf ben, ber in ber Settle bleiben mtift.
Scm-ba-bi-njcm! bic @$ul' ift au&,
Slflc tfinbet geljn nadj #au&,
mac £>d)fcn bleiben brin,
s£i& fie mit £etnen fertig finb.
9(u* ©aiijenbcim (Cber*eifa&).
Digitized by VjOOQ IC
— 105 —
a 467. S^Hffranf^eit b
$u bift fo franf, «Bift bu franf?
©ie cine alte *8anf. „3m 33rotfa)ranf,
931ft fo franf al3 nric ein §uijn, 9ln e^fiffel unb Seller,
SDiagft gern effen unb nicfjtS tljun. 3n tiid}7 unb teller,
2Buni>ert,ornIII.435. «(„,„« 349. f* ©*»*"«">> «dn . -
ftomm i&) roiebcr auf bic Scin.
©imrorf 350.
468. Son bet Settle.
Sirnolbdje, roo cS binge $aber? „ ^ingc j) be §eaV'
©at bct)t \)a bo? „§d fritt2) be 6ct)iec on fdjiert be 6djoof.".
©at bc^t fja met et ©olkfK? „ #i^5n$e 3) fange."
©at beljt I)d met bd £i£f)5nd)e? ff SHie foil fe lege."
©at betyt f)d met bd $lic? „ ^annefogeltfje baaV'
©at \>t\)t \)a met bd 9$anncfogeldjc ? „&inbedje folic fe effc."
©at be!)t I)d met bd &inbcd>c? ,,§uefc&otId)e4) bauc."
©at bcjjt l)d met bd §uSfd)5lIa)e? „&inberd)c folic brcn licljrc5) galm."
©at befjt-e bann bren lictjrc? „$on onfern lefen £xcren $1 35 £."
£)n mat noa) mict)? „£efa)en on fa)rteDe."
9to, £ie$a)e, on gang eutol en be ©a)ofl! „ Goober, id) ben ge bang 30 goljn."
#0 roacfer! bann mill ia) end met bcr goljn! —
9D?agifter nolmi bie ^almroob6)
On fdjlog ct fiieSdjie baal Ijalf bub.
£e $inbccf)c frempe7) be $oa)ela;e ju
On lefc baal all $u ber 6djolI ecu*,
$aal in tyr gro 9tobcrfdf) §u$.
„gro 9toberf$&), roat lucHtt mcr m$ fagc:
9Jtogiftcr Ijat un& gefdj>lage!"
„$o ^dtt Ijd effer9) rcd&t gebolm,
S)ann foflt beffcr gclieljret tyan!10)"
Huft ©onn: attitgetbeilt don Dr. 81. ®iefterroeg in Sefa)reibung ber „¥reufi.
SRtyeinproDinjen" 1829. 6. J 74. 3)al;er <£rf II. 3,10. eimrocf 161.
(Jrfldrung: 1) Winter. 2) friegt. 3) niebli#e* $ii$nlein. 4} £au$fa)ule =
ria)tige* 6a)ul(jaue. 5) lernen. 6) ^almenrutl;e (b. I), tjon 53ujbaum). 7) frempen =
bai Sua) tnit ben mettatlnen Sd)lie|ern (trempen) jufdjlagen. 8) grau ftadjbarin.
9) aber. 10) benn iljr foUtet beffer gelcrnt (jaben.
469. $ie «utt)e fSffett.
a.
3n einer ©telle in ©eiler t>. fieifertberg'* djriftl. bilger Ijeifit e«, ba& bie geftraften
.ftinber bie SRutfje fiiffen, baruber fpringen unb oorl;er ben ©prud) fagen tnuffen:
„2iebe ftutlj, trute 9htty,
©reftu, to) tyet nimmer gut!"
3Bolf'« 3eitfa)r. f. 2R»tlj. II. 1. Hocbbola 513. ©imrocf 89.
Digitized by VjOOQ IC
— 10(5 —
b.
2iebe 9tutf)*, maa) micf) gut,
9Radj midj frumm,
Taj* id) net i$ §immela fumuu
Wu« ^onneberg: ©d>leid>er 108. *ebnlid) ©imrocf 261.
* Tie 8tutl)e war eternal* im #au«, tote in ©djulen unb ^loftern Me $oupt«
le^rmeifterin unb drjiebcrin; ift bod) Sutler ate fllofterfdjiiler on einem SSorniittag
15ma( geprugelt roorben, fyat bod) SWelandn'&on Don frincm fieljrer §ungariu* fur
jeben fiateinfd&nifcer einen @treid) betommen. Unb felbft ©eiler uon tfaifertberg, tec
feiner Beit grofcere 9Kilbe in ber €>$ul$udt)t prebigfe, rati) gegen lugen^afte Rinber:
frfo folt bu bircfingueften madjen eon bircfinrei&er unb mit benfelbigen jenen bo*
roeren, bad fie binten un fomen bltfren un ufffpringen" (nadj dltuty 86).
470.
a. 8efctt ttttb Ktttljc.
1. ©et »efen, ber SBefen! 2. Tie ftutye, bie Wutye!
3Ba$ ma$t man bamit? 3Sa$ madjjt man bamtt?
9Kan ferret bie 6tuben. Wan flopfct bie SBuben.
2Barum nia)t bie SHdbc^en?
TaS mar' eine ©djanb,
Tie folgen fa)on Don felber
Unb ftnnnen ®e»anb.
SSolfotbumlia) : €djerer, Sinberbud). Dr. $artmann 64.
b. $er Heine £attgeittd)t£.
2Ri SSater unb mi SKuetter ftnb beebi gut 2ut,
Te SBater ^at fe Stuetye unb pe tyuet mir nut.
©enn mtr'S mi SBater no ne mat e fo madjjt,
9timm i mtS (Sfjappli unb fag eljm guet SRad)t. —
471. @egen bad ©djtmpfen.
2Ber fc&impft, ber fc&impft fta) felber.
SWgemein befannt.
b.
©c&impfcn, fdjimpfen tl)ut nia)t roef),
2Bcc mia) fc&impft, friegt fiau* unb §(6f).
SSogtlanb: hunger 162. 3m ©iegerlanb beifit ber 6prudj: „e<bennen, fdjenuen
(fajanben) bob* net toi^e. SSer mea) febennt, tytt fiaue onn glob".
Digitized by VjOOQ IC
— 107 —
472* Ucbcr ©djenfen, ginbcn unb SBtebetgeben.
$at cin ffinb bem anbern cttoo* gefdjenft unb forbcrt e* naajfjer roieber jurutf, fo
fagt bad befdjenfte:
®a, ga, ndjtne go: ©'fdjenft, g'fc&enft — nimmergeb'n,
r,girige #ugl cmcci 2fctt!" ©'lietyen, g'liefjen — nriebergeb'n!
Dbei><llfafe. hunger 123.
b. d.
Gimnat gefcfcenft, roicbet genommen, ©efunben, gefunben — roiebergeb'n!
S)reimal in bic $5fle gefommen. ©efa^enft, gefa^enft — bcfjalten!
€>ber*(£Ifafr unb Sfaffef. ©adjfen unb Oefterreidj.
473. ®egen Slngcbcrci.
a.
3d) reim, id) rcim bom SBefenftid,
9Bcr mia) occtlagt, taugt fetbft nf$t niel.
$olfteinifa): girmenidj III. 56.
b. c.
»itd, 8itel(*8fittd), pacf an, pffat lopt uf be 6tabt,
§ang an tangen ©acf an! SWaaft'n ©uur flcn §u& natt,
©el> auf* 9tatf)l)au&, 3Raaft ct roebbec retne
Bttd, bttel HUc* au*! 8et be fllocfe Seine,
hunger 167. SDtoatt et roeber fuul
$et be mo&t Uul.
Bremer $9t 46.
474. SSenn'S Stnb gar ju gefdjetbt fetn will,
a. b.
•i, roa* mdntfinMdn nidjt ailed roeijU 2Bei|t bu mad?
®ie Did §aufet bee i&rbfrei*, SBenn'* regnet, ttrirb'ft nafc,
SBie Did (fciec bic SlmeiS, ©enn'* fa)neit, roirb'S roeifc:
Sie Did $5rnec bie ©taflgdfc: $u bift ein alter s»afemei|.
SlAe* mdn £tnb auf* §aar mei|. 5ju6 jrcmffel.
£inber«fiuftfdb.
475. SBenn ba$ Jftnb tttoaS Unroaf)te$ fagt:
a.
SSatt e* 8t>dt, bdt e8 Si|eli,
6ifc e* SJtydi nieber.
Unb toenn b'ft Steele g'feffe bift,
@o $umm unb fag$ bann roiebec.
©imrorf 87.
Digitized by VjOOQ IC
— 108 —
b.
SSdr fiugc fo fd&toer tote'* ©tein tragc,
2Burb' SDfenge lieber b'ffitafjrct fage. ©imrocf 88.
2$cr einmal litgt, bem glaubt man nirfjt,
Unb roenn er aud) bic SBatjrljeit fpridjt.
476* (Srmafjttuttg juttt Slcife.
2Bcr beim $eu nidjt gabelt,
Unb in bcr @rnt nit ^abctt,
Unb im £erbft nit fruj) aufftc^t,
®er foil feljn, roie'$ tymim ©inter gct)t.
SSogtlnnbifd): flower 315.
b.
©pricfyroort.
2Bcr im $cuct net goblet,
3n ber 2lrn net $abelt,
Unb im $erbft net fria ufftcfyt,
©oil (iiagc, ioie'8 if)tn im ©inter gcf)t.
Stteljrfad; ou* bem Dbcr«(*lfafj.
5ttorgen, morgen, nur nia)t f)eutc,
©prca^en aUe faulen £eutc. ©priajroort.
477
1. ©pinn, SWagblein, fpinn!
©o roadjfen bit bie Sinn,
©adjtfen bir bic gelbe $aar,
$ommen Mr bie Huge Saljr.
2. (Sljr, 9Hagbleln, t\)v
5Dic alte ©pinnfunjt feljr!
2lbam Ijatft unb (Sua fpann,
Seigen un$ bie Sugenbbatm.
3. fiieb, Sttagbcletn, lieb
$)er §anna iljren Irteb!
SBie fte mit ber ©pinbel fann
SRafyrcn ifyren blfnben Stfann.
4. $rei&, 3Ragblein, preffc
2)er Gutter (Sotted gleifc!
SMefe fjcilge §immel$tron
©pann ein SRodtlcin tyrcm ©oljn,
SptnnerUeb.
5. ©ing, Sftagblein, png
Unb fei fein'gutcr $ing;
gang bein ©pinnen luftig an,
9Kaa) ein frommefc @nb baran.
6. £ern, Sttagblein, lern!
©o tyaft bu ©lita* unb ©tern;
2crnc bei bem ©pinnen fort
®otte$furc$t unb ©otteSroort.
7. ©laub, 9Ragbletn, glaub,
®ein Men fel nut ©taub;
®aj* bu f otnmft fo fefmett in'3 ©tab,
5118 bir bricfjt ber gaben ab.
8. Sob, TOgblein, lob!
£em ©djopfer ^altc $rob:
£af* bir ©laub unb #offnung toaa)*
2Bie bein ©am unb roie bein glaa)§.
9. ®anf, 9ttagb(ein, banf
2)em §errn, bafc bu nidjt franf,
®afc bu fannft fein oft unb m'cl
Sreiben biefe* Stocfcnfpicl.
®anf, SKagblein, banf!
ffiunberljom III. 36. ©irlinger'* fcu«g. II. 712. Offenbar Sunftgebidjt, CueOe
unbefannt; angeblidj mftnMidj (?). 2Rtt tfiirjung tiielfod; naa)gebrucft.
Digitized by VjOOQ IC
— 109 —
478. ftadjittadjterritf.
$inberlein,
©c^t in euer SBctt fyinein.
6cf)taft in ffiut),
£f)ut end) tfldjjtig bcrfcn ju.
8tut)et gut,
93i* man end) morgen roccfen
3$u 1!
fienj, ©rofcmutter unb (Snfel.
479* 3« 8cti*
©it Bbam* Siten,
So ®ott b'SBdt g'f^affcn fcctt,
Sft'S ©rail* unb Uebig:
3'Slbcb i'* »ett!
6imrocf 285.
b.
Su Bett, $u $ett,
®ie cin tfinblc l)att,
Unb bic feine* $att,
9ttu$ aud& ju SBett.
SBunber&ern *nl). 68.
480, Strt Wfct m*t nan Slrt.
©ie bee Mtx, flub bic »uben,
SBie bet Skter, flnb bie SSuben,
SBie bie Slefjren, ftnb bic tfearnl,
SBie bie Gutter, finb bie ©earnln.
8^roabtf(t): 93irliiiflcr 259.
481. ©rfafjnmggfa^
(Sin #immel ol)ne ©onn,
Gin ©arten otyne Bvonn,
(Sin 2toum ol>ne gruefct,
(Sin 9Rab$«n o^ne Sucfct,
(Sin 6upplein o&ne Sftnxfen,
(Sin $l)urm o^ne ©loden,
£in @olbat o^ne S&e&t:
6tnb afle nid&t meit ^er.
SBunber^orn «nb. 78.
Digitized by VjOOQ IC
V. Mttiti Hrittte am ber &tttber|hthe,
tnit roefcften bie Jtfetnen ftd) fef6H unterljafteti.
482. 3m $&mttterfitlitbdjeit.
a.
b.
fiiebc Gutter, 'a roicb finftet,
3unb'$ Samplein nun an,
Wlaa) geuer in Vn Ofen
Unb fe$ bi$ tnit bran!
«u« SDreSben 1865.
Siebe Puttee, '3 roirb ©inter,
%flaa)'$ ©tubmen fcfton roartn,
#omm fe£ bid) Ijinter'n £)fen
Unb nimni m\a) in ?n $rm.
Sogtlanbifd): ^o^cr 331.
483. Umarmcn bet Sinber gegenfettig.
3d) bin bir Ijer^engulben gut:
®elt, bu mir audj?
38>enn id) bid) fef), bann lad^crt'5 tnic^:
<Mt, id) bidj aud>?
@imro<f 487.
484. ©ritfe.
©uten Slbenb, grau 93a6,
©enn'S regnet, fo ift'& na|,
©enn'S fd&neit, fo ift'$ mci&,
©uten Slbenb, §err SSeifc!
SReier 233.
485. aBmtfdj.
3dj bin ein Heine* 3unge(d)en
Unb tjab ein fc^rocrcft Sungeu^en,
SSer tneine 9Bunft& miO Ijdr'n,
9ttu£ marten, bid icfc fie iern\
©djufter 39.
SBemt bie Stnbcr „95efud) unb (Smpfang" fptelen:
486.
©c^orfamer Wiener!
2Ba& madden tyre §u^ner?
$egen jte brau ©ier?
#at bie SRagb aua) greicr?
2BaS madjt benn tyr §unb?
3ft bie tfafcc no* gefunb?
2Ba& madjt ber §err @ofyn?
3ft auf unb bauon?
6agt, to) lafc iljn graven
Son #opf bid ju ben giijien,
Son ben pfjen bid jum ©aua):
6o ift e3 mein ©ebraucf).
6tmrocf 300.
Digitized by VjOOQ IC
— Ill —
487.
®utcn Sag, §ccr SKontag!
9£ie bcfinbct fia) SMenftag?
©eljr rool)l, 9Rittrood&.
©ag bet Sungfer ®onnerftag,
©af fie fam' bid grcitag
3n bie hammer ©amftag
3u bee Gutter ©onntag.
©imrocf 301.
488. 2)aS IjBfUdje Stub.
B.
3* tounfaV gute 9tac$t,
SBon ffiofen em ®ac$,
*8on Simmt eine Sljur,
SBon 8to&marin etrt Stiegel bafitr.
Oefterr..@*IePen: *. spctcr 9tr. GO.
SBeim „$od)en* fp
489.
Stdber, rdbec an bcr gann,
$& c fiijfe SBater bran,
Ober e tfijfe gat,
• ®ai> et net $etbrdt.
©$ufter 297. Uebcrfefct: 8tuf)re,
ruljre urn bie $fann, tlju etn biadjen
Sutter bran ic. — £abei tljut man, al*
rourbe in ber $fanne gerutyrt.
* f. SRotij ju #r. 532.
490.
9Butter, roa& foa)en roic $u 9taa)t?
Subeln, bafc'* bonnert unb fraa)t.
Sfcubeln, jum ©d&lappermcnt!
9tubeln ftnb angebrennt.
llntcn unb oben gang fdjroarj,
grifct fie fcin §unb unb fein Xa|.
©imrocf 357.
491. grbfentieb,
(Srbfcn e| i$ lieber
9£ie bee #err Don 3Mber.
Sinfen ef* id) grab fo gem
9SMe ber £err Don fiiljenftcrn.
^buringif^.
3$ banf fur biefen [Reim.
$ie 8tofen roac$fen grof? unb flein,
©ie tradjfen fyodj unb niebet:
(Sine gerut)fame $ac$t mfinfc^ ia) nrieber.
telen" bcrSJlab^en:.
492. Sittfenlicb.
a.
®ie SHnfe,
3So fin fe?
3m Stype
©e tyippe.
®ccf fe ju,
©o tyan fe 8tuj).
SBunberljorn 9lnl). 86.
b.
®ie fitnfen, roo fin fe'n?
3m SMppen, fe fjippen,
©e foa)en uiec SBodjen
Unb finb noa) mie $noc$cn.
«u« Saffel: G«fu<f)e 71; aljnucf)
©imrocf 459.
493. @icrfwdjcit.
9ti-ra-reUc,
©anMe legen §Hc,
©lucfeln legen ©arfclc,
9Ku| mein Sinb bacfelc
(Sine ganje ^fanne boll,
®ann leben roir aUe rootyl, trotyl, trotyl!
9(uS ©iirttemberg uor 1805: S3ir»
linger1* Wu*g. com SBunberfjorn II. 740.
Digitized by VjOOQ IC
— 112
494, $er %app.
6c$ele mpp, fcfcele mpp,
Wlati) tnir cin $app
SBon SBeijernncfjl.
©ie grau ift fd&cl,
©e 3Kann ift blinb,
©ie 9ttagb bie trdgt bat ^ot^e Sinb
2Bol)l in ben SBo^1),
©a \)bppt be ?Kof*2),
©a jagt be 2Binb,
©a fat bat fiinb:
hotter, lofyt und Ijeimgoljn!
©eijfcien, tfSln cor 50 Safjren. e. 77.
©imrorf 464.
1) im ©itfelfiffen aid ©ufdjfinb.
2) ber ©perling.
495.
SU* 3efu& au* ber edjule tarn,
§at Sftaria nod) nid&t gefodjt.
©a fod&t jte fc&nett einen Slpfclbrei,
©a fafcen aUc dngel bei.
Slein unb grof, nacft unb bfof,
9Wc auf 3Karia ©cfcoofr.
6imrocf 359.
496* Saffeefodjc*.
Weine Gutter fefcieft mid) l)er,
Ob ber £affee fertig mar?
$Benn er nod) nic&t fertig war,
©oflt er blciben, wo et roar.
„9lttorgen frtilj beim 9Ronbenfcf)em
6oa ber tfaffee fertig fein."
[ober anbere 9lntmort:]
„€agen ©ic cin jfompliment,
Unb ber #affce fct ocrbrennt,
Unb bic Wl\[6) in'* gcu'r gclaufen,
SRufrt 9ttabame anbern laufen."
%ud Saffel: <£*tu$e 9tr. 73; aud?
anfcerroart* gefannt. @imrotf 360 (nur
fragment).
497*
'©oftor SBar, fdjicft mid) l>er,
Ob ber #affee fertig roar.' —
„ $ein, mein $inb, bu mufct nod) marten,
©el) ein SBeilc^en in \>tn ©arten."
*u* eiegen 1S96 bur* Dr. (Sttuge.
498.
SQWnc 2flu, meine 9Ru, meine SKutter fdjicft mi# fyer,
Ob ber #u, ob ber $u, ob ber $u$en fertig roar?
28enn er no, roenn er no, roenn er nod) nidjt fertig roar,
ton i$ mo, fam icf) mo, fam id) morgen roiebcr (jer.
SRi'mblirf) au* ben 9tf>einfonben; aud) £imrocf 3. $ufl. 512.
499. Strafe fur 9tafdjett.
©iri, giri, gij,
b'SKutter djoc&et e^nij1);
3 got)-n-ere-n ubcrn §afe2),
©i git mer b'G^cHe-n-uff b'Safe:
©o Ija-n-i mini Sdjnijj.
©rofrattt 33.
1) ©bfifinifccl. 2) $opf.
500.
SKeinc Stutter fod)t 'ncn §irfcbrei,
©a rooflt id) bavan lecfen:
©a fam fe mit'm ©tccfen.
©a ging id) jur 9ttagb,
©ie fyat mid) oerflagt.
©a ging id) gum $ned)t,
©er gab tnir ganj red)t.
eimrocf 358.
Digitized by VjOOQ IC
501.
— 113 —
Ucbcr bie ®petfcn:
@auerfraut unb SRtiben,
©ie fyabtn mid} octtricbcn.
§att mein Gutter gleifeb gefod^t,
60 roar i$ bet iljr blieben.
3n gain ©eutfdjlnnb unb $roar fdjon
oor 6. 93adr* 3cit gefannt; f. fiicberljort
H. Nr. 1046.
502.
©auerfraut unb Jill, $id, Jill
#o$t mcin Gutter trill, trill, trill.
2Bcr bod ©auerfratit ni$t mill,
«riegt au$ feinen Sill, SiO, SiU.
$imroct 472.
©efc&nittne 9tubeln ef* i$ gern,
Slber nut bic feinen;
6$dne Sttabel fety i<$ gem,
Slbcr nuc bic fletnen.
eimrocf 294.
504%
©reimal 3hittermildj,
©reimal ©urft:
2Ber ben 5Bein im teller Ijat,
fieib't ben mciften ©urft.
$u9 €d)roalbad).
505.
3icfc^ Sidfe, |>aSd)cn,
SJtotfcr, #b mir 'n tfaSdjen,
Gutter, gib mtr 'n ©uttetbrob, *
Sldj, ba$ fdmiecft bod) gat ju gut!
*u* Jtoffcl (fiemalter).
9Rober, gif mi 'n ©otterbroob!
„tfinb, if fjef ften 9Hefft."
©en fmatyr't man mft 'n ginger up,
©at fmeft up 't aflcrbefr.
Cibenburger m. 97.
506. Bi^erlt^e Srofjuttg.
3Weinc Gutter barft tfreppeln*, fc bacft fc fo I)art,
8e fd&liefct fc in teller unb gibt mcr nit fatt,
6e gibt mer brci SBrocfen, be §uf)ner ju (ocfen:
fiotnm 5Bib! fomm SBib! fomm 93ib!
Unb roenn'8 meine SKutter no$ cinmal fo mad&t,
©ann nc^m id) mein S3unbel unb fage: ©ute 9todj)t!
Unb ge^c nic^t wetter bi$ fiber bie ©rucf
Unb feljre mein Sebtag nit nrieber jurudf !
9fu* tfaffei: e*fucf)e 216. ©at fonft al* Oeffifdje* Sanjliebdjen belitbt SSergL
oben 9tr. 470b. — * ftrcppel = tfrappel, dogtl. flrupele f>eijjt (nad) Dr. ©unger) t>er-
fruppclte* ©cbacf, nicfyt Don ^rapfen abjuleiten.
507. SomttagSfofi.
9Bcnn 7t €>unbag i$, roenn 't ©unbag id,
©enn faaft mien 9Rober faring;
mm SBaber ftiegt bat SWibbelftucf,
9Hicn 9Rober frigt Un #opp un @tert,
©i dinner frigt be 9togen.
Sterner m. 50. ©Ibetiburger m. 96.
©S$me, £etttf($e« ainberiieb. 8
Digitized by VjOOQ IC
— 114 —
508. Sttt ben $<utdj<
©enn 9toud) in ber ©tube iff, fagen Mc Stinber:
a. b.
fflaucfc, S^ucbti, ffiaud), fftauti), ming,
©ang gum bofe SBiicbli. 3icf) immerfjin,
©rofatti 30. 3icfy bci ba* bofe #tnb!
9(u8 Siebenbiirgen.
509, 2tn bag fteuer,
93ral), gcicr, bra! ®c Stfotcr tfft cti tfac&cn5)
$er 5Bili fttt2) berba, Unb madjt bet geicr ladjcn:
$er guoter fift c £amtdjcn3) SBra, gcicr, bra!
Wlat bem 3igemantd)en4), eiebenbiirgen: edjufter 64.
1) 93renn\ 2) fteljt. 3) S&ater fauft cin £ampdjcn. 4) ftnopf jut Bierratb.
5) ftodjer, ftodjtopf.
510. Sattdjen fftttent.
Gutter,
©ib bem Salble '« gutter!
®ib em e fiocfte §eu,
©o fdjrcjt e8 nimme meif)!
SReier 51.
511. $ferbe abfuttcm.
§et e3 be ©djlofkl uom @acf,
5Bo be farcer brenn ftacf,
$>o'S $ferb brauS frafc,
58o ber 9ttann brauf faji,
$cr ben Miippet trug
Unb ben $unb fcfilug.
Simrocf 466.
512. Sfidjlettt tmb £ai)ttc.
„@ott grfif eudj, Wafyhaz #aftmir:
„38>cld) fd)5ne ftii<$cl4en tjabt tyr bier!"
9)?an benft'a, man benfffc; fte fajlagcn urn
Unb roerben $dl)nc, fo fomnit man brum,
eimrocf 489.
SBeim Spiel nut ber $a£c 'SKicj^cu):
513.
SRomfcn, ffltomfcll, SKiejcben,
©ieb mir aua; cin &ufjcf)en!
StQft bu mir'* ntd)t gcben,
SBMrb bid) ber Icufel ncl)men
Unb fiiljrcn in bie glubcnb' §511,
®a| bu roirft bratcn auf bcr Stctl.
3n ber §ofle fte^t cin Staum,
S>a{* man bid) bran auffmipfen foil.
9}?amfeH, fflamfca, SKiegcJen!
(Siebcnbtirgifd), nad) Sdjufter 328.
Digitized by VjOOQ IC
— 115 —
tfafclc, 93erafclc,
£af bidj ni<|t erroifc&en!
©pring' uber bic SBanfe
Unb untcr bic 2ifa)e.
Defterr.»€d)lefien: «Peter 9tr. 159.
514. @>efdjtdjte tiott bet fla^c.
g
«ue Sfjuringen 1840.
^^^&-
SE^=El
V—li V u
S © C, bic Sn < fee lief in Sconce, l»ott' ein gro§ ©tuct
£§33
-H:r-
si
3C
©pecf, lief b« * mit in 3>rccf.
fcnbcre 9teime ouf Me flafce f. unten „$u* ber gdjule".
515.
©enn'8 im §onfc junge tfafcen giebt, rcirb Don ben ^inbern bat (Sreignif freubig
gemeloet unb befprodjen:
a.
©' fiifebctt — f)at 3ungc gfytt
3n am alte ©rctta (#orbc).
<8Worg'n mu§ i j' ©cbattcr ftan
Unb a 93idlc beta.
Gutter, tlju mir'S fltttele an,
Cber t ftelj tyembfg nan.
SRcicr 176.
b.
fiifebet — l>at 3ungc gfytt
8ieben in em ©ratte:
SBo fie tyat tnofln j' ©eoattcr ftan,
§at fie ftebe Ratte.
SWeier 137.
516* Sjuunerlicbdjcn.
Spinn, ®oa)ter, fpinn!
$e grier fitt barin;
6pinnft bu nid) en fincn $ract,
©cit be grier en anber 3traet.
6pinn, Toaster, fpinn!
Te grier fitt barin.
9HulIcnl)off 4W>.
c.
grifa) auf, tfameraben,
$ie #a£c tjat gefyceft!
(Sine fcfjroarje, cine tncifie,
(Sine €cf)ca\ @^ed, 6djetf.
hunger 54.
d.
Unfre #ajj Ijat 3tmgc geljabt,
©ieben, adjte miaun.
Sine fjat fein' 6djroan$ gcljabt,
5Baa)ft i^r roicber ein neuer.
«Peter Sir. 158.
517*
a. Sorbdjenfledjtcn.
3a) rota ein JtorbMn fledjten,
(Sin ^orblein fjiibfa) unb fein;
9Kmm bu bcin falfd)e$ $er$e
Unb leg's mit grofitcm ©djmerje
3n bicfc* Storbleln fein!
©unberfjorn III. Wnlj. 95.
8*
Digitized by VjOOQ IC
— 116
b. ft9rBd)eitf(ed)teit ker flctnen SRfibdjeti.
Sfeei SRabt&en motttcn ©offer Ijoien,
Sroci 5Kabd&en tooflten pumpen,
®a gucft bcr §err spaftor jum genfter Ijerau*
Unb fagt: ©uten £ag, iljr fiumpen!
*u* ©ielcn: gled)ten bcr $onbe fo, bo J bet 3>oumcn oben (angeblidj jum
genfter) Ijeroudlugt.
518. »tiie, ttt*a» fftr btc SJgei.
SMein 2>6gele fc&icft mi aufcem $au$,
3 fym fei SBcodJcCc $rot im #au$,
3 fcan fei 5Wc^I jum bacfe;
Unb roenn i on mcin fclenb bent
©o roacfclt oU' mcfn ©tu^l unb 9Mnf.
[SBenn bie Winter biefen 6prudj jur Unterljoltung (jerfagen, faltcn fie bie $anbe unb
beroegen beftonMg ben unten befinblidjen ®aumen, ber bo* „$6gelein" oorfteUt.]
SWeiet 201.
SBcttcIfpruc^, roenn bie Sinber „95ettelmann" fpielen:
519.
2Ber mit ebbc* gelt,
$)er fommt in'* #tmmelreidj.
SBer mir abet nig geit,
$)cr fommt in Urmenfaften,
9Rujjftcben3al)rinber$dtfrumtappen.
[ober: muf toufenb 3aljr brin f often.]
9Reier 199.
520.
©ngcldjen, spopenengcidje
©te^t an bee 93&anb,
#at ein ©locfd&en in ber §anb.
2Ber mir tua$ gibt, ift ein (Sngeldjcn,
2Ber mir nic^td gibt, ift ein Seufel^en.
«u* SBefipreu Jen : grifdjbier 39.
521.
3d) bin ein fleiner ^infcl,
3* ftet>e Ijier im 2Binfcl,
3cf) rounfdj, id) rounfd), id) ttKifi nicf)t roa$:
©reifen & in 6ocf unb geben ©' mir roa&.
*uf 3ouer: 91. $eter Hr. 62.
522.
©ture, ©ture, 2Ruggeli!
GS gel)t e* graueli uber'* Sruggett:
SBer mer dppc* ileit (etnw* einlcgt),
3ft en golbigen (Sngel,
Unb mer mer nut Ueit,
3ft en $oljbengel.
Simrocf 176.
523.
3 bin a ffoan& 2Mnfarl
Unb fte^' en an SBinfarl,
Unb roetf i nij fdn,
gdng i a nig dn.
©aljburg: €iijj 78.
524.
®a fty i, ba Ijocf i
Unb flicf meine 6$ul).
95>er gibt mir au c $ricfeli
SUt'S 2ebcr ba$u?
SKcier 200. 93irlinger 43.
Digitized by VjOOQ IC
— 117 —
525. Sine $ettfdje. 526. 2>er Sdjtmmel.
© Seine («otb) uf bet Ofebanf Uebec b' Slate (Shift)
Unb am SBrunncn en Subet: 33i-n-i g'faljte
$>e Sotet tjat ft* ffioft bettfcauft, 5JM 'me totofte ©djimmel.
3q d)um mi (fricg 1$) b' $eitf$e fiber. ®te fofttge #uebe
eimrocf 295. ©&dme-n-aU' i $immel.
®ro£atti 34.
527. $a* ©djattfetyferb.
$ott, mcin $taun! Ijott, mcin SBtaun!
Coring djeama $&ban baun.
9Roting djeama §eu einfualjtn,
$>af bo SRoft rod* % effe ftiag'n.
@ii| ^r. 29.
528. SriegSlteb bet Sietfettyferbretier.
$ufaten fonnen teiten,
$en 6dbcl on bet ©eitcn.
$au bem 6$elm ein €l)t ab,
^aii'* ibm ni$t ju bidjt ab,
2a| tym nod^ ein ©tucflein btan,
$>aft man ben ©cfcclm erfennen fann.
©unberljorn III. 9fnl). 57.
529. Solbateitftriei.
1 . ©et null untet bic 6olbaten, 2. $et rnufc an bet linf en ©eiten
£et muft Ijaben ein ©croc^t, (Sincn ©abel Ijaben an,
®a* mufc et mit $ufoet laben $a{i et, menu bie geinbe ftteiten,
Unb mit einet Sugel fc&roet. ©djiefjen unb au$ fed&tcn fann.
3. ©tnen ©c&nuttbatt untet bet SRafen
(Sin en Sfc&affo auf bem $opf,
©onft roenn bie ©olbaten blafen,
3ft et nut ein atmet £topf.
S$olf*tljumlidje& tfinberlieb, gebidjtet Don gr. ®ull, gcbr. in 5Unberj)eiinatlj.
Stuttgart 1836. SRel. oon $r. tfucfen 1855.
a 530. 2)cr Heine Solbat. b
3$ bin d fldnet ©olbat, SBenn m't metben ©olbaten fein,
3ie^ d mit in* gelb, SBetb'n met '* 8to|le teiten,
®d fann id) ftei fdjiefcen, SBetb'n bie blaucn $ofn anjieljn,
Unb foftct d fd @elb. ©in' ©abel an bet ©citen.
hunger 100. e^Icfiftf): $eter 39.
Digitized by VjOOQ IC
— 118 —
531. SBaS ettt 9teiter£mattto fjabcn ttmft.
(Sin SteiterSmann muf* fyabcn: ®cn §e(m, 1>a$ §aupt ju bcdtcn,
©in $ferb$en, urn ju traben, ®ie fianje, urn ju fpiejien,
®cn SBugel, auf ju ftcigcn, sptftolen, inn ju fd&icfien,
®en Sugel, au8 ju rocidjen, ®cn ©abel an ben ©etten;
®en ©attel, feft ju ftfccn, ®a fann cc luftig rcitcn.
®cn ©poren, urn ju tuctfen, fifiben unb Watfc, tfefebud) I. 9ir. 18.
532. SBcim ^ftaufmann^fpiclcn bet $uaben.
fiicbe ftinblein, faufet cin, Sutfd&en unb £dufcr,
#ier cm $unblein, l)ier cin 6djroein, §ufaren unb ©djrocijer,
Srommel unb 6c&lage(, Urn ein paar $reujcr
tfugct unb tfcgel, 3ft aflc& bcin:
Saftc&en unb ^feffer, $inblein, fauf cin!
£aljburgifd): ®ujj 9tr. 21.
2>nft SBaarenberfaufen unb £oa)enfpiel bec flintier erroajjnt (Seiler oon ^aiferft-
berg, ©rofomlin ©I. 15: „S>a Me ftinb gefetterlin (©coattcrn) mit einanber, ba
mad)en fie foffron, tmb ,ba* ift geferbte SBurj — baft ift fufwurj — bat ift timber —
onb ift afleft ufi cinem jiegel geriben tmb ift jiegemel, unb mndjen fyujlein tmb
foa)en; tmb roenn eft nadjt tuurt, fo ift eft afleft nut tmb ftofien eft &mb."
533* SBenn ber tnabe irgenbroo fjetabfptingen win, fagt er:
a. b.
®o |telj i uff bet tfanjet $a ftel) id) uf ber tanjet
Unn brebbi roic-e-n 9hufcl; Unb prcbig nric en Slmfel;
®o fummt c SBue, Unb tuenn i ra fad,
Unn nimmt met b' ©djuaf); 58in i felber fdjulbtg bra.
2)o fummt c SRaibcl, $^eicr 47
Unn nimmt mcr b' $app,
®o fall i twn bcr $anj crab.
6tober 47.
534. ^olsfagen (Sittberfoiel).
[3roei flinber fjalten fid) mit gefreujten SCrmen on ben £>anben gefafct unb af>mcn bie
93eroegung beft §oljfagenft nad), roobet fie fngen:]
a. b.
©age, fage £olj entjroci, ©ig, fag, a\li ®ag,
$leine 6tucfd)en, grofjc ©tiicfe, ©en $ann SBccr unb bann ntdjt metjr,
©a)ni, fd&na, fdjni, fdjna, fdjnudtft! ©0 geiljt bie ©ag bdr ben $naft:
2Hunbltd) auft Sljfiringen. @nif*^ 9naf*' 9nuf*' 9naf*!
Simrocf 117.
Digitized by VjOOQ IC
— 119 —
6igefage,
^OttOttJQQC,
6pan in'8 geuer,
§olj ift tljeucr.
$(ump in'8 SBaffer.
^imrocf 115.
@age, ©age, «Bocf, 93ocf,
©dmeiber flicC mir 'n 8Hodf, ffiocf!
&in$, jroci, brei:
Sttufc ec ferttg fei\
SBogtlanbifc^: hunger 287.
§ol be 6ag
Unb (at be 6ag
3n't §olt ga^n.
6mdcc fc mat,
£o geit fc glatt
lo 't §olt Ijcrin:
©nifdj, gnaf$, gnufdj!
©imrocf 118.
535. ftieifdj *om Sifdj!
tfleine €pielcrei, roobei ba* 5lint» bic £anbe beftcn* tjcrftccfen mujj, urn nid)t
barouf geflopft ju roerben. Die ftinber ftfcen babei urn ben $ifd) fycruni, unt> roie
etna bic blofce $anb uecfifd) barauf legen miQ, roirb pe Don t>en onbern j)erabgefd)Iagen
unb fcaju ber obige 9tuf fletyort. — 3n Bremen unb 9tiefc>erbeut[d)lanb fngen bci
bemfclben S^erj Me Jtinber: „3f mag fien' blote $anne feen!"
536* Sraiter-SdjitabapyfL
Sttet Stutter Ijat me g'fcfclagn,
9Hit §agebudjerei$:
3$ lann ber'fc net oerfage,
SBte mi mei »ucW beifct.
Dr. fmrtmann 38.
537. $tageliebcl)ett.
%$, bu liebc Sett,
95Me ift bic 9Mt fo tucit!
SSie ift mein SHocf fo cng,
Unb mcinc Gutter fo ftrcng!
9(u* taffel, burd; 3. fieroalter.
Sntjroetung bcim Saufdjen:
538. 539*
2lu$getaufd[)t blcibt auSgetaufdjt!
2>refmal fiber's §interl)au$,
©rcimal ubcr'n 8tyein:
<£arnad) ift'8 roieber bcin.
(Mfofpf*: Sieberfibel 4S.
$ec £uUi ift mir fdfmlbig,
Unb id) bem £ufli audj:
SBcnn mic bcr 2uUi jaljlen will,
Saljl id) bem i'ufli aud).
eimrocf 328.
540* $er Heine ©tttbettt.
§an$, mcin 6ol)n, roa$ madjft bu bo?
„$ater, id) ftubiere."
§an§, mein 8of)n, \>a$ fannft bu nid^t !
„3>atcr, id) probiere."
eimrocf 369, neuefte Slufl.; afjnlidj (Jfcfudje 89.
Digitized by VjOOQ IC
— 120 —
Sanjliebdjen, ju ben erften <2tef)» unb ®elj*$8erfiidjen :
[Wan fyat t>at Jtinb an ben $anben gefafit unb [apt rt auftrcten unb tanjen:
541.
j=f=g=
3n flanj 3)euffd)(anb gefannte SRelobie ju: ©rfjfaf, Sinbdjen.
-f^ f"
^
E=E*
BE
■f r_ g_
9=
$anj, SRabdjcn, tan j ! bic6dju<l)c fmb nod) a,anj. Cnfi bid)'* nidjt ge>
i
^^p
s
^
E
=5=t
rcu * en, t>cr @d)u»fter mactyt bir
b.
$anj, ^inblein, tanj!
$>cinc ©c^ufjlcin ftnb nodj ganj;
1*01 bir ftc nit gcrcue,
$er ©djuftcr madjt bir ncuc.
9Bunberl)orn III. 9(nl). 101.
neu » c.
£anj, SKabdjen, tanj!
d.
$anj, ^pepdjen, tan$!
$c ©djafydjc fc nocf) ganj;
*Ret lai c& id) gcran,
$cr 8a)oftcr maa)t bcr nan.
©iebenbiirgen : ©d)uftec 28.
2an$, ©rctel ($ocflcin), tanj!
©cine ©djuljla fcin nodj gan$;
Safe ft bcr net reue,
$>cr ©dfiuftcr madjt bcr ncuc!
9(u$ ©onnebcrg: @d)Ieidjer 96.
£anj, 93arbclc0cn/ tanj!
„9ld) Gutter, i$ [jab fcin 6#ul)."
9tur barfufi bran, nur barfuf* bran,
2Bcr mill bir benn mad tljun?
©imrocf 367.
SSergl. bcnfclbcn SReim and) bcim 8hil)lacr SKoitnnj: w^Iaufoftl" ic.
a.
542. Satt}bebingitng«
b.
9)?argritc$en, SWargritcfKn,
$cin $cmbc§cn gucft fur!
Sid)'* naufi, $icl)'& naufi,
Go tanj ia) ntit bir!
SBunbertjorn III. $lnl> 101.
543.
Sftargretclc, SWargretclc,
Waft* £ucf)ctljurlc $u:
5Sic tan$cn boa) bic Dftabclc,
SBic flappcrn tyre 6d)uf).
Sdjercr, Minbcrliefccr II. 6.
Charlotte, Charlotte,
$cin #emblc gucft fur!
3icg uffc, jicg abc,
9?a tan$ id) ntit bir!
mitt 166. <sd)lcid)er 96.
$anje, tanjc, polnifdjc SBraut!
£cr 9)ic£gcr ftcucit fcin' Sddjtcr auS,
9flit bcr £cbcr, wit bcr fiunge,
5tfit bcr polnifctycn £d)fcn$unge.
JU^lcr'* fflhittcrfcfiulc.
Digitized by VjOOQ IC
— 121 —
545. 9Rartattnd)ett.
[^anjreim, fonft jum w3njcitrittii gefungen, jefct nod) fiiebdjen fur Flcine Sinter.]
%u9 bem Slfafj unb bom SRljein.
6cit Slnfang be* 19. Saljrl). in ganj ©eutfdjlanb gefannt.
I
i
^=&.
m
Lt-L&Z
ss
E
fc
§opp, ^ar«jannd)en, l;opp, $iarjanna;en,fomm,roir rool'lcn ton * jen!
^-^LLiU^
=t
^
35
zfc
9ttmm cin €>tutf»d)cn §xA unb 93rob, ftecf* in bci » ncn 8tan « jen,
P
i=p=
3=
-#-?-
=3=?:
33E
=t
it:
ou0 bem SRanjen in ben ©aa\ mmmcinSprie$d)en©d)nupfta » baf.
%t$ ebenfo bei ©imrocf 54 unb im SMaleft au* bcm (Slfafj bei SBccferlin II.
IRr. 7: £opp, 9Hariannlc :|:, fumm, mcr roeOa banje ic.
546.
§opp 9flarjanfen, [jopp 5Karjanfen,
£aat be spoppfen banjen;
'n goben 9ttann, 'n braucn 9ttann,
'n Sttann uan ©umplafanjen.
§e uort ben $ott, ^e ftaaft bat gur,
§e lett Ren #inbfen bonjen.
§e faaft ben Soppen un roecgt bat $inb
Un rult na ^ummeranjen.
©rcmer m. 28.
a.
547. Xatt}reim.
£opfa, SMfela, lepf1) ber guafc,
5Senn i met bir tanja miiafr!
9#et bir tanja fann i net,
©enn ber guafj net lepfa wet.
Steinbad) bei6ennf)cim (Dber»Glfafj).
1) lupfen, fjeben: fyeb' ben gu(j.
5lnncbabcli, lupf be gucjj,
SSenn t tnit ber tanje iimej.
$an$e, tanje tyucni gem,
§dr no licber rocber fern,
[ober: $anjc djanni nib elei (aflcin)]
^Inncbabeli, lupf (l)eb) bis «Bei.
©a^roeijerii'a) : ©imrocf 369.
548. Scrf^icbcnc Stntttort
©retcle, roiflft tanjen? Urfdjelc, nriQft tanjen?
„0 jemm jo! „0 jerum ncin!
Urn bad SBijiel tanjen Urn bad bi{jel Sanjcn
»in to) jo bo!" S3leib id) licber batjeim."
etober 212.
Digitized by VjOOQ IC
— 122 —
549.
©docn (Slcn $ottermclf,
$ein eicn #lump — :
Unb roenn bic ©dfjol) oerbronfcn finb,
60 banj if up be ©trump.
Bremer m. 28. eimrocf 55. ScflC*
ner 753. §od)fceutfa) in ©ciferf* tfin>
bergartlein : „©ieben ©fleii Burtermild)"
u. {. ro.
550.
Sld&tct uf SBadtyuS,
$a blaart 'n ole 3cge;
3Senn ufc $ned)t fibclt,
6o banjt ufc 9Kagbe.
$ane fibct ntd& mefyr,
3dj banjc mi boot! —
„<5#eeff)affe man to,
®at tjet nodj ficne *Rool)t."
Bremer UK. 2S.
551.
3d) tyab' bic 9tof an mcincm gufc,
S)a8 mad)t, baf* tdfj afljeit tanjen muf?,
Sanjcn, tanjen, nricberum tanjen,
tanjen muf?.
0 roef) mcin gufj,
SBcnn id) arbcitcn ntufl
SScnn \6) jum Sanjen get),
£f)ut mir mcin gufi nidjt rod).
0 roet), mcin gufj,
SBcnn id) arbcitcn muf!
©imrocf 346.
552.
£>anj micner OKobcr
$en Sicroitt, ben £ieroitt!
$)at fann it nid),
$o fdjtoog fc mid),
$o roccnb if,
$o gecrofc mi 'n *8otterbrob,
®o la#b if.
Bremer &9t. 30.
553.
9teift bcr 9)?agb cin SBcttt au$,
9tcift c8 aud) nidjt ganj au$,
Saft ifjr nod) cin ©tummela^cn ftct)U,
£af ftc fann ju Sanje gcljn.
554.
§an$fe fann nidj,
$an$fc mod ni$,
§an&fe roarb nid} banje!
Gutter natttni be spitfdj fjcroor,
®aff bem §an8fc orocrt Oljr:
$an8fc fann roufl,
§an$fc rood rouQ,
§an$fe roarb routt banje.
©imroct 347.
555.
®cig, gcig, gicbdmann,
£'af bic 5Wabd)en ($inbcr) tjiipfen:
6d)6pfcnflcif$ unb Sroiebclbnil)
9Jtaa)t eine gutc ©uppen.
hunger 48.
556. Set fSriebeltttann.
I
SluS #effeii unb <8d)Ieficn.
=P
3
I
V=^
§an$ $^i«lipp*4en, qciq' ein»mal, $inb*djcu mid mal tan « jen,
$§
*=£
£
(jat ein bun«tc$ Sftocf » djen an, ring* * l)er* urn nut gran •fen.
9Rit bent 9utfang: „9flanndien, 9)tannd)en, gcig cinmal" in ©adjfen, f. £afe,
fiicberbud) 1843. 6. 10.
Digitized by VjOOQ IC
123 —
557. ©arming \>ox ©ntfiifjrnttg.
SKdbc^c, maa) bie Sabdje $u,
'$ fimmt c fc^njarjcr §arlebu,
#ricgt bid) on bic linfc §anb,
giiljrt bid) MS naa) $effelanb.
§effclanb ift augcfd&loffen,
Unb bet ©d&luffel abgebrodjen.
9lu* Sugenljeiin (#effen): SRann*
fjarbt 343.
SKable, tyu'8 Sable ju,
#ommt ein 3tgcunerbu,
§at ein rotted SRocfle an,
#anget Doller 8H5Uc bran.
9Rable, tyu'S Sable ju.
$u* 2£iirttemberg: Sunfrerljorn 4,
129.
c.
SKable, mack's Sable ju,
#ommt a Sigeuncrbu,
guljrt bie an beiner §anb
3n ba$ Sigeunerlanb
SReier 189. $eter 67. eiifs #r. 36:
„Xoni, mad?1* genfta ju!" ic.
5ftaibel, maa^'S genfter $uc,
'$ fumnit e $)ragunerbue,
§cbt bi am ©fyrel (Oljr),
giefjrt bi an'8 ^cljrct ($l)or) ;
§ebt bi am $anbel,
gietjrt bi in'8 ©djmeijcrlanbcl.
©tober 185.
e.
SKeitle tfjue'* Sabcli $u,
<£$ a)onnet e granjoS,
$ct rote 6pi£I)dfeli a,
73 ©otbcrtal ^ennebra.
9Keitli, mitt (rotUft) au en 9Ka?
$ra la la la!
flppenjell: girmenid) II. 665. Wcljn-
Iid> Sftodjljolj 185.
f.
9Kable, mad)'* Styurle $u,
'8 futnmen ©olbaten,
3a) mei| ni, fainS unfrc Sait
£)ber tfroaten.
«Pctcr 66.
558. fteitt ffiiitlafi.
Slnnclc metyr, Slnnelc metjr,
23uben finb im ©arten,
6tecf ben fjintern Spiegel fur
Unb la(j bie barren marten!
SBunberljoni III. Slnlj. 58.
9lnne SRaric,
©' S3uebe fto^nb im ©arte,
6to| be ffiiegel fur,
Safj bie SRarre martc!
ffiodjfjols 185.
559.
©djottifd), fdjottifd) moll'n mir tanjen,
©djotttfd), fdjottifd) tanjen mir.
|: ©iUe rattle micf! $te& fjatt idj
bicf! :|
Nobler 67.
560. Saner beim Sattj*
33 be SBuur nid) 'n $ufentfdjelm ?
§e mill 'n $an$ fur en ©oMing Ijebbn.
©ut), mo \)t fjinft, fiil), mo Ije fpringt,
©ill), mo be SBuur ftn ©elb ocrbringt.
Simrocf 364.
Digitized by VjOOQ IC
— 124 —
561. Sorbercitttug jur Sau^ftunbe.
SRdbele, binb ben ©eiSbocf an,
©ib tym brat) $eu,
©ib iljm nur, roa$ cr mag,
$)afc cr brat) tanjen fann,
©ie cin Safai.
5Bunberf)orn III. 90it>. 92.
®cn @d)a$
562.
*Bur,baume$ Stdbcle,
(Sin fladtferne ©during:
9tfcin ©c$a£ ^d^t Slntoncle,
©ie freut micfc bad Ting!
eimrocf 320.
563.
$arlinle, mcin &$a§,
§at §drle nrie glacfca,
§at §drle roie ©eibc,
9ttag'$ gar ju rooljl leibc.
eimrocf 321.
befc&reiben:
564.
$inter bcr $>onaubnicf
©teljt cin $duMe,
©ifit cin fdjidn Sftdble brin,
©ingt mic cin SeiMe.
Eimrocf 303.
565.
Slnndje, ©ufannc^c,
SBarte nod) cin 3al)r,
SBcnn bic SSkibcn ^irfdjen tragen,
SReljm id) bid) fur ucrbunben roafyr.
©imrocf 378.
566.
3$ bin ntcincm §anndjen gut,
SBBcit ftc fo f#dn tanjen tlmt.
©ic !ann jtricfen, ftc fann ndljen,
©ie fann audj bat Stdbdjen brctjen
hunger 45.
SBeim Sanjen:
567.
Sanje, ©retdjen, tanjc!
2Ba$ foftcn bcinc ©d)ul)?
giir wen foil idj benn tanjen?
$Hi gibft mir niefct* baju.
hunger 46.
®efd)i<fte unb ljubfcfyc
568.
$an8 spittcr, nemm mid),
SSacfcr 9ttdbdjen ben to):
$ann fo$cn, fann flccfen,
#ann naijen, fann ftrccfen.
#an§ fitter, nemm m\d),
2Bacfcr 9ttdbc§en ben id),
eimrocf 336.
SDtabdjen ($eiratl)$anerbieten):
569.
©ebbelc (©ebalb), roibb mi?
© nebb 9ttaibcle bin i:
#ann buc^e, fann bafyt,
#ann aUcr^anb &ad)t.
$ann ftrtcfe, fann ndlje,
^ann'd 8tdbel rumbrdfye.
©ebbele, mibb mi?
SSacfcr WaiMc bin i.
(Simrocf 340.
Digitized by VjOOQ IC
— 125 —
570.
ftodjen unb ba$en
Unb c 9ttann&ljemb madjen,
Stritfen unb nafjen
Unb'$ ftabet rumbraljen:
©et bicd fann,
IBcfummt c SWann.
eimrocf 339.
571.
©acfer 3Kagblcin bin ia) ja,
Iftofyt ©trumpflein fyab' id) on,
#ann flritfcn, fonn naljen,
Jfann #afyel gut brcfyen,
tfann no$ motjl mad meljr.
SBunberborn Hnlj. 79 (1808).
572.
Sutge ®eren uan Seren1),
£ann fpinnen, fann troeren2),
ftann jtriden, fann neien,
ftann ©ufoerbraet3) brcicn.
©remer m. 49.
1) Sewn «= 14 Safjren. 2) jroimcn.
3) ©ilberbraljt brcicn.
573.
$ifd& *Kebdje ben ia%
SBafa)e, bade fann ia),
Rib fa)agen bron ia);
SBct mi$ feft, e roeA mid) ljun,
Slber e nribb mi net befum.
©iebcnburgifdj: 6a)ufter 330.
574.
(Sn lutje ®eern bin if,
gien ®aten fpinn if,
tfann fnutten, fann neien,
tfann ©ufoerbraet breien.
SRuHenljoff 489.
575.
©elt'S Matter, gelt'* Gutter,
SaV* 5Keite(e bin i?
3ft6tt buggelet, n5tt a)rdpfelet,
tfa 9Rengeli fjan i.
©a)roeijerifa): ©imrorf 316.
576.
flarlinefe l)ei& i,
8$een bin i, baS roeifc i.
9tobi Sdjiejele brag i,
$unbert $)ai)ler bermag i.
6#een mill i mi<$ ftefle
$or be junge ©'fetle,
Sl'mine nibb Dot 5lUe,
*Rur oor bent, mo mer g'faHc!
©imrocf 476.
577.
©ufannala tyetfc i,
©a)5n bin i, \>a& meifc i,
Stot^a 6$ialala trag i,
$unbert Scaler toermag i,
$unbert Scaler no$ net gnua,
&od) a fa^ener $nab bcr^ua.
$itfdjroeifer-$ljann (Dber«(&lfafi.
^m
578. SReitt $ati*djcn.
5iu? 9torbbeutfd)lanb.
-* — i
S
1. §an*»d)en fa J im ©djorn » ftein unb flirf « te fci » ne ©djuf); ba
2. #an$»djen,roiflft bu frei * en, fo frei * e bod) nadj mic! 3d;
Digitized by VjOOQ IC
— 126
fc
Stroa* rofrtier.
:p=P=
font cin roacf « re* 9J?ab « d)en unb fal)
Ijab ein blan * fen %\)a * ler, ben mill
ilmt flei . &ig 311.
id) ge « ben bir.
3. £an*
V i il t P n
p t p
JLlh P J^ J J
J n i* J
•f
rnv J W • •
m ! r *
* ^ k.
V]Z ^«
1 — • ^ — ^ — ^ —
* — >
# h
nimm > fc nicf), §an* nimm • fe nicf), fie Ijnt en f(t)[im»men gaut ! „Seg
(«n«
»
S
^
3t=3t
-X-S-S— 4-
$ffaf • ter up, leg *Pflaf » ter up, bann roirb et roeb * ber gaut."
(gut)
Bufi bent SHccfleuburgifdjen. 9ttel. unb %qt (Jrf I. 4, 9U. 29. SBoaftanbiger
5tert im 9lieberbcutfd)cit i!icberbudj 9tr. 44: f,9)l^n #cnfd)en feet in 'n ©djorfteen" k.
b.
1 . $an8djcn fafi im €djornftcin
Unb flicfte feine edjul);
Ta fam ein t)ubfd)e$ 9J?abdjcn
Unb fal) tfym ju.
2. „ 9J?abdjcn, roiflft bu frcien,
60 frcic bid) init mir!
3d& fyabc nodj ^roci Treicr,
Tie rottt Id) geben Mr!"
3. „3roel Treier ift ju rocnig,
Broci ©rofdjen ift ju trid;
Ta blcib id) liebcr lebig
Unb tfjue roa& idj roitt".
9fu* $ljuringcn (8totternf)cini 1858). — 3n biefent t»ieCfady nmgeftalteten , ur«
fprunglid) nieberbeutfaScn 2iebd)cn flingt mandjc* faft nodj rote eine leife ©rinnerung
an bie ©bbo be* 11. Snljrl). #an*d)en fifct im ©djornftein (b. I), uuter bem
fltaudjfang am geucr;; ba fommt be* 9?ad)bar* Xod)tcr babcr: cr nitnmt fie auf il)ren
Mntrag jum SBcibe, trofc ifjre* fdjicfen ftuije*. [Cecftunfalfa = Sdjiefbeiu fteifct cin
Don TraljU (be* fined)**) loduern.] 6eine <8d)ulje [\r\\> jcrriffen; iljr $rautfdwfe
finb brei teller (Xtyalcr), nber fte blicfen oon iljrem gcmietljeten $obenlod) gan
fibel auf bie ©clt Ijerab. — Ctfcfudje, ftnm. ju 9tr. (58. $ergl. ba& 9tigi*mal in ber
Ueberfcj&ung bei 9tad)l>ol5 157 ff.
579. SBarmti fte tyixattyn.
♦Ter crftc frcit urn bie Tufaten,
Ter anbre inn ein fc^on ^cftc^t,
Ter britte fann nic^t tangcr roartcn,
Ter »iertc, rocit 9)iatna fo fpricl)t,
Ter funftc ift nidjt gcrn allcin,
Ter fedtftc roitt bot^ quc^ mat frcin,
Ter ftebentc unb adjtc ftnb fo bumin,
Tic roiffen felber nidjt roarum.
Sintrorf 850; aufgefdmappter 9fm*
menreim.
580.
Un roann I cmol e Sunferc nrifl,
So roitt i 0 'n rac^tc,
Tic fpinne fa un rocroc fa,
Tic bla^a fa un flfic&tc.
9Ki S3rubcr ifdfj 'n bummer ^arr,
Ter gefyt un nimmt e Id^c (lafftge);
Tie fa nibb fpinne, naic nibb
Un flac^tc nibb un blajjc.
dlfaji: etober 200. Simrocf 343.
Digitized by VjOOQ IC
— 127 —
581. $ie tyctitv fomtnen (lanjreim).
s2luna Sufanna, fta up un b5ct giier.
„0 na, mtjn leroc 5Kober, bat $olt i$ fo biicr."
6djuer m& ben ©rapen unb fcg mt) bat $ue§,
§uct 9toent faemt fjier brc 3unggefetten in't #ue$.
5§oflt fc ned) famen, fc roottt mi) fc Ijalen
9M *Paer un mit 3Bagen, mit Sfern beflagen.
$onnt fc nid) banjen, fo moflt rot) ftc leren,
St) rooUt ftc be 6d)o in hotter umfefyrcn.
SXuHcnljoff 4S3.
582. ©affelreim.
Treimal, brcintal urn ba§ #au&,
Sc&a$(&en, bift bu brinncn?
fReid) mir bcincn Spinnrotfen fycrauS,
2BiU bir t)elfen fpinncn.
©tmrocf 455. fiicbcrfibel 137.
583, ftenficni.
$at bu mien 6d)a£fen bift,
Tat bu rool roecft,
tumm Dan Sloenb, fum ban $loenb,
6tgg' mi, mo bu fyeeft.
^renter m. 21. TOiincn^off 490.
Xicberbeutfdje* gicberbudj 1884. #r.40.
584* ®utc SluSfutyten (6pottreim).
©reet tfraicn be boot be got fo roel),
Tat maaft be grotcn 6#ol),
Un roenn fe 'n paar 3afjr jungcr mar,
6o nafjrn if etjr to gro.
To foft if mi en GoSlingSfTcut *
Un gung mit eljr to i'anb'n,
3>erbccn mi Sccr unb $rannroin8gelb:
©at full fe mcer uerlangen?
gimrorf 311.
* ffloljrflote (flauto dolce).
585. 2>er ftrctcr tm aBuJ&s.
©er mitt cin 6#aj$en tjaben,
Ter mu(j ein SBanbdjen tragen.
SSlaucS SBanbdjcn, grimed 93anba)en,
©Uberfdjnallen auf bem 6dmt),
TaS gefjort aua) noa) baju.
eintrorf 334.
586. ©rofcc ©orge.
Sunt be 9tot?en* rfep, :J:
#ummt be fole, fole ©inter.
Oa), tpo frieg' if 'n 9Nann, :
£)dj, if anne liitje Stumper!
Bremer &% 21.
* ffiiiben.
587. Sad gefdjteftc SteSdjeti.
$ammer, fta Sammcr,
@la SBuftermann tobt,
£a SMefdjen lerocn,
$anu Stratcn fegen,
$ann SBcttcn mafen,
$ann Suppcn fafen,
Un all fo mat fann ufc fiifc&en mafen.
eimrocf 342.
Digitized by VjOOQ IC
— 128 —
SBettelmannS $orf)jcit [©pottliebdjcn auf armlidje §od)jeiten]:
588.
3lnna 9Karcile,
$)orotljeilc,
@ty auf* Stifle,
mdt bcin Xityle!
©ang in'S ©rod
93iS gjltttag !
£af tnir aud) cin IBlumlc ftaun,
5Korgen mill i $oc$jig Ijaun;
tfommt c Sropplc Settcllcut,
$>aS jtnb mcinc §odjjcitlcut.
Sdjrunbifdj.
3' Safcl uff'm SBlumcnblafc
3n bcr cnge ©affc
c gucfcS un banjt c #c
'$ (Sfele fd&lab bic $rumme.
SlUc $iarlc, mo 2Babclc ljan,
9Rldn jur $o$$it fummc.
$rufefticl un Cfcgamlc
$>a$ finn mine $oc$$itfname,
(Sbbcltibb un Sebbelltb:
2)i£ ftn mine §o$gttlibb.
tlfa£: ©tober *r. 191.
590.
3' %a$tt, mcnn bcr 9Konb fc&ient,
S)rcbbelt'$ l) uf bo Srucfa,
ge^rt2) b'r $anf'l '* ©rct'l $am
9M ba frumma 9tudta.
¥Pft b'r ftnecty, tangt bcr Sat,
Mi (Sfcln trumma3),
Ml $Ni$, mo SSabbclc fjan4),
5>erf'n $u b'r $oc$$tt fomma.
Bu* ©trafcburg. gaft bcrfclbc $ejt
bci etdbcr 190 unb mit TOcf. bci ffierfer-
lin II. $r. 18; baljer fiieberljort #r. 855.
1) ttappelt'l. 2) fityrt. 3) trora«
meln. 4) SRaufe, roeldje €>c(>roanjlein
Ijabcn.
591.
3ufjct unb 3utjeirafa,
3uf)e unb 3uf)de!
§cb bi nummc fcft am Sinn,
3 lof bi g'mufc nit g'fjde.
2lUe Sfn'crc, bic 9Kunteli $ant,
©oHe jur $od&fidj djummc.
$>ann giget bcr 3gcl unb tanjet b«
6*ncgg,
Unb ber ©uggel fdjlot bic Stummc
JRodjfjoIj 184. 98ergl. aud) roeitet
unten bic 9teime auf fcfnerljodjjeiten.
592. »rmetljci.
©utcn Slbcnb, $nnclc,
3u cffcn fjabcn roir mcncle,
3u trinfcn Ijabcn mir unfcrn %&$:
#aben roir nit bic bcftc 8a$?
©unberljorn flnl;. 93.
©uctc-n-Obe, *Brcncli,
3' cffc fyci mcr rocncli,
3' trinfc fjci mcr uS'cm &a<$:
3fd> ba« nit c fc^oni 6a$?
©roptti 34.
593.
Unb mcnn mir bann bdfammen ftnb,
2Bo fricgcn mir cin $aii$?
6o nefmicn mir 'nen §iif)nerforb
Unb fucfcn obcn IjcrauS.
©imrorf 308.
Digitized by VjOOQ IC
— 129 —
594. $nnfcl tmb QvtttL 595.
Trei §d$letn (i£cn bort im gclb, Tec §anfcl unb'S ©retel
Ter 3agcr fdjicjit fu tobt. ©inb bcibc braue Scut:
Tcr §a,nfcl tmt im ©acf fcin (Mb, Tec §anfcl \\6) narrifdj
SMc ©retel l)at fcin *8rot. Unb'* ©retel nit gefdjeibt.
9Riinblid) t>om 9U)cin, aud) ©im* Obcrr^cinifd): ©tober 197.
rod 315.
596. 9m $od)jeit£abcnb Dor ber Sljfir ber SJratit (©pott* unb ftcdiicb).
©utcn 9lt>cnb, Sunfcr Sruut, $ann cten, fann trinfen,
3o gurfen gett ut,* $ann fpolcn bat ©la§.
3o (Slenb gcit an: life 9>atcr fpinnt ©am,
3f fricgt 'n jungen SWann Ufe Sftober ncit $embc
9Rit ber litjen SSiolen, ©unber 9taat, funber Traat:
9ttit 'n grotcn Srumbajj, Somm rjcrut, SCamerab!
Sterner fiR. 28. ». ©alter, Solfftlieber 1841.
* Sure geiertage gefjn ju finbe.
597. Silted S^erjlteb auf Settel^o^eiteit.
$cfenbinber$ loiter unb #adjelmad)cr3 ©olm,
Tie fatten fid) ocrfproc&en unb rooli'n cinanber fyan.
Ta !qhi bic Sautter unb ricf rooljl iibcrlaut:
SBiftoria! SBiftoria! mcin' Softer ift 'nc 93caut.
Treimal uut ben Ofcn rum unb brcimal urn unb um,
©toft mic nur feine kac^el ein unb ftof»t mid) nur nidjt urn!
§at einer eincn ©tall Doll §cu, fo tmeb bic $ul) nidjt mager,
§at etner ein r)iibf(&cS ©djroeftcrlein, fo friegt cr balb 'nen ©dnuagcr.
$tnf, TOufifalifc^cr §autf($afe 1862. Rr. 29. Tcr ©d)iu& fommt fa>n im
16. 3afjrlj. t)or: „©tofjt mir nur feine tfad)el ein, raudjt mir fonft in ber ©tuben.
tBcldjer ein fd)5n fc^ivepcr (jar, ber friegt gar balb ein fdjroager" (Wtbcutfrijc* Sieber-
bud) 9lr. 334, ©tr. 3). Terfelbe SRcim aud) 1740 im 93erglieberbud)lcin.
b.
SurftenbinbcrS Softer unb SBefcnbinberS ©oljn,
Tie Ijabcn ftd) t)crfprod)en, fte tooWn einonber Ijan.
Tie SKutter tarn gclaufen unb ferric im £aufcn laut:
Siftora! SSiftoria! mcinc Softer ift 'nc 93raut.
Unb njcnn fie crft bcifainmen jmb unb Ijabcn bann fcin #au8,
©o fejjcn fie m in'& Corbel unb gucfen oben f)crau8.
@rimm, jfinber* unb #au*mard)en III. 214; taljcr ©imrocf, tfinbcrbua).
9of)me, $>fMfdje« tfinbertieb. 0
Digitized by VjOOQ IC
— 130 —
c.
9M)ncmarf)cr& *) ®rtttd)c unb AccfcnbcnbcrS2) @utyu
2§cm $roa brauc i'cutc, bci rootltc ftd) gem l)tin.
$a lief bet Matter im 3>orf crcmnt unb fd)ric ironjcrlaut:
Sfftoria! SMftoria! met ®rittd)c iS c $vaut.
«tu* Cberfjejfen (f. £ieberf)ort II. 677). $af. nod) jnn'i nntcre ©d^erjrcime: nu«
ber 9il)cinpfalj unb SBcftfnlcn.
1) toorbflcdjter. 2 93efenbinbcr.
598. Sangrctm.
3d) un iiicin altcS 98>cib
ftonncn fd)6u banjcn:
Sic ninunt ben Tubclfacf,
3d) ncljin' ben Sftanjcn.
9lu* ttiiibermunb in Moffct (Cftfudjc 188. unb im £bcr«(Slfafr. G* ift bn$ altc.
urn 1800 fd;on gefanute $olf*lieb „$cr baurifdje Settler"; bort bcijjf* ^ettclfarf
ftatt ^ubclfiicf. $cr SRcim nrirb mit nndjabmcubcm Spiel gefungen. §imrocf 9ir. 57
untcr Slmmcnfdjcracn.
599. Stiefel mitfe fterien.
Stifale, mufd) ftcrroa, 9§>cnn ba§ b'r ^IbfaU ivcfjt,
SBcfd) nod) fo jung, jung, jung. Tafr etifalc ftcrtvc uicfrt,
etifalc miifd) ftcrnm, Sljat er fid; franfen
$cfdj nod) fo jung. 9?tS in ben Sob.
KQgemein in Scfyroabcn unb Glfap ncrbrcilclcr Sdjcrjrcim, ber aud) in €tubcntcn»
freifen nidjt fcljlt. £ier au* Strnpburfl, Shujcnljcini (Obcr«GIfon. k.
6(K).
a. 2)ic Stttfrnit^e (Sanjlicbdjcn'.
8cl)t nur tual bic §actmii$' on,
&>ic bic Sacfntuj-T tanjen fann!
30^11111^' l)in, gadEmity' l)cu,
<2acfmu$ ift cin 3ottclbai\
$a$ war cin alter „gerrctener" 5an$ ber Grtuadifcnen , ber im ^ogtlanbc unb
5H)uriiigen nod) unt 1840 gctanjt wurbc, roobei tuc Sanjcnbcn erft fieben Sdjrittc
oor--, bann brei 8d)ritte feihuartft Ijin unb l):r in ad) ten unb fdjlie&Hdj mit *>fipfcn
fid) an £>rt unb Stclle brebtcu. $»aj\u fang man obige SBorte (nad) hunger, SRunba .
3n Sljnringcn rourbc $u berfclben 9)iclobic folgcnbcr 9teim gefungen, ber aud) balb
auf bic uadjaljinenbc Minbcrwelt iibcrging:
\>. Sotteli&v. ?(uS a()j.|r.nflcn Mt JS40
&e=$e&3e£e&eiE3
9 W
3a * Fob (jat fein 9?rot im £au*, 3a * fob inndjt fid; gar*nid)t*brau*.
Digitized by VjOOQ IC
— 131 —
=5=
So » fob fjin, 3a « fob tycr, 3a - fob ift ein 3ot * tel * bar.
91 u 8 bicfcm 93olf$tan$e maajten in neuerec 3cit spabagogen folgenbe*:
c £an$tiebdjett fftr Heine SWabdjeti.
£icbc Sdjtvcftcr, tanj init mir !
9Ketnc $anbe reid; id) bit.
(Sinmal t)in, cinmal fycr,
Dhmbfjcrum bad ift ntdjt fdjrocr.
601. $er ©teBeitfantng*,
91u$ bem SWciningifdjcn
unb au$ bcr QRarf oor 1840.
unb fo fort bi$
7 geftaljlt, banu
roicber rucfro.
'e ift l.
'Sfinb 2.
ftonnt ilje nic^t bic fieben sprung,
#6nnt ifyr fie ntd)t tanjen?
$a ift manner Gbelmann,
Tcr bie fieben Sprung nidjt fann:
3d) fann fe, id) fann fc!
©imrocf, 9Jtyu)ologie 551, unfern
©onn gefjort.
SSer fann bie ftcben Sprung,
9£cr fann fie tanjen?
3£acfrcS 9Wdbd)en, paj? auf mid)!
§aft bu @elb, fo tjctratl) mid).
3dj fann fc, id) fann fc!
eimrocf 366.
£an$ mi mal be fetjen Sprfmgc,
Tan§ mi mat be fcuen. —
9)iccnft bat icf nid) banjen fann?
Rami banjen aS 'n Gbclmann —
Spring tyoog up! Spring fjoog up!
Srcmcr m. 29.
9J?ad)t mir nut ben Sicbcnfprung,
Wad) mir'S fcin afle ftcbe!
5)iad) mir'8, baf* id) tanjc fann,
2an$c, tt)ic cin (Sbclmann.
'$ ift ciner! '* ift cinec!
(^erroinefi, (^cfc^idjtc bcr ianjfunft.
S. 200. edjmabifd).
tfcnnt il>r nidjt bie fieben Sprfmgc, Scfyt it>r, roic id) tanjen fann,
&cnnt tfjr nidjt bic fieben? 3d; tanjc n)ic cin ©bclmann. $opp!
Mufm, SBeftfulifae Sagcn II. 44. f. Sotyme, @cfrf). be* Sanjc* I. 155 ff.
* !Tcr Siebenfprung, cin altbcibnifrfjer latij, bcr nod) bid 311 Sfnfang bci
19. Safjrfj. an Grntefeften, JUnnfcn unb £od)jcttcn aufgefiiljrt luurbc unb feljr fdjtver
9*
Digitized by VjOOQ IC
— 132 —
roar. 9tod) bem Soft ber SHuftf roonbelt cin $dn$er unb fcinc ianjerin mejjnnaU
I)crum. $ann f)at bcr Stanjcr folgenbe ftcben 33eroegungen autyuf ufjren : jroci mit
ben gujien, jroei mit ben flnicen, inbem ct erft bae einc, bann bo* anberc nicberldfct,
jroci mit ben ©Henbogcn, bie cr naa)cinanbcr ouf ben 53obcn ftofjt, unb cine mit
bem tfopfe, mit ber €tirn ben Bobcn bcriiljrenb. Unb bafi afle$ nnebcr rutfroarte.
95ei ben @a)lufcroorten : „'* ift eincr", ,,'$ finb $roei" ic. Uegt ber $dnjer ouf ben
tfnien unb bcru^rt bie Grbc mit bcr ©tirn, rooljrcnb fein 9ttabdjen urn ifm berum*
tanjt. — 3)er ©olotonj rourbe aud) ofjnc Sdnjerin fo au$geful)rt, bafj ber ©ieben»
fprunger nod) bem Safte jmcimol mit bem SOenbogen, jroeimal mit ben tfnicen,
jrocimal mit ben ftaden ouf ben S5obcn fa;lug, bonn niebcrfiel unb mit bem £opfe
ben 95obcn beriifjrtc.
602. Sdjuabeutanj.
3c£t tanjen roir 'nen gd&mabentanj,
60 ftnb mir aud) bie €a)maben.
3e£t ftnb mir no$ ntdfjt aflc bcifammt,
2Btr muffen nod; cine* fyaben,
®a* Sttabdjcn, ba8 in ber ©cfe fle^t:
SBir ncljmen ba$ *Kdbd)en bei ber $anb,
gatltri, faltra!
©dfjroabentdnjcr finb ba!
2Benn'$ immcr fo gcr)t, fo ftnb mir gut bran.
Bu« 935ljmifa>2W : 53ot)mifd)c SSolMiebcr 448, 9tr. 376.
603* ©cr D&atbraitf (Sanjliebtfccn).
1.8in i nit a 93urfd)le 2. ®ucte 9Horga, Sungfer,
3n ber SBelt? Wad) fte gefd&roinb!
spring i nit mie a §irfc^lc SSiK fte mit mir tanja,
3n bem gclb? ®eb' fte mir b' §dnb'!
3n bem gclb, im grune §o(j ©tublc auf unb abgcfdmxnft
SBegcgnet mir a Sungfcr ftolj: Unb a ©laSle cingefctyenft.
3. ©d)5nc Stfufifantcn
©pielet ouf!
8ptclt mir a Sdnjla
Obcnbrauf!*
Obcnbrauf etngcfdfjmtcrt,
fiuftig gum $anj gcfilfyrt!
§cifaf a !
@dnudbifd)er $olf#tanj mit £aftroed)fet, ou* bee Umgcgcnb Don ©tuttgart mit*
get&eilt in Sufdjing'e ©6tt>ntlidjen 9tad)rici)ten II. 217. $ber fdjon bet $cjt 1S08
im ffiunbcrljom Slnf). 95, mit Slbdnberung unb fjodjbeutfdjer gaffung. $a* Original
be* SBunbctfjom* (f. Sttrlingcr'* $(u$g. I. 178) ftimmt mit ber bialeftifdjen goffung,
nrie fte Ijier fteljt. SWel. f. fiicbertjort II. 765.
* Obenbrauf = 3ugabe, Uebcrmafc, letter %an% (nrie fleljrau*). 3,5 im
2Bunberf>orn gcanbert: „$ufo,cpuirt, cingefdmurt".
Digitized by VjOOQ IC
— 133 —
604. ©rofetmtertans (ftcljnm*).
911* ber ©roftoatcr bie @ro)hnuttcr natjm,
$a mat ber ©rojtoater cin SBrautigam,
Unb bic ©rofhnutter mar cine 93raut,
3>a murben ftc bcibc jufammen getraut.
liefer feljr alte, urbeutfefje, getretcne £anj (nad) Slrt ber spolonaife) ijt nodj
je^t jum 93cfd)lu& ber $o$jeiten unb 93au"fefte Mid) unb fiber ganj $eutfd)lanb
oerbreitet. $ejt Ijier nadj Sauberf* Sonjmeifter. fiei^tfl 1710. ©.87. 3iemlid)
gleid) ©imrocf 305. — Sin jmeiter $&eil im rafdjen 2/4'£aft ift fner f ortgeblieben ;
batjon ein 5Relobiefragment in ©. 93adj'$ 93a uer n*(Santate Don 1740. SBergl. meine
©efc&idjte be* Sanje* I. 184.
605. SitibtaitfflfamaitS.
SunggefelTn, faamt fjie mat tyer,
£icr e$ $oft unb ^inbelbeer 1)/
$icr ifi bubbelbe greibe
Upp'r $omtyribe! —
$epcrfofen2) fmeft fotc,
£> mat frcet mi be gote!
©a fjeti na 5llbcn 3anffcn,
£c fann fo moje3) banjen,
$c fann fo fein be Srummel flan,
S^licot aflc fiube uor be $ore ftaan.
Sremer JW. 10.
1) ^inbelbicr = ftinbtauf9|d)mau*.
2) spfefferfuc&en. 3) fdjdn.
606. $eter*tag,
$eter*tag,
$a tycdt bet $a$,
$a jungt bie $uf),
$a legt baS #ufm,
$)a fricgt bie #au§frau Diet ju tfjun.
eimrocf 488.
607. Dpmt nub ^ftogfteti.
2rog, $rog, Xreier,
Up Oftcrn at mi ©ier,
Up ¥fingftcn at mi mittet ©rot,
6tarm mi ni<$, fo mar mi grot.
8u9 f&cjtfalen: ®ittmar, tfinber*
Iuft 209.
608. »or SBet^na^teti.
(Si bu licber, tyeil'gcr (Shrift!
^omm nur nidjt, rocnn'8 finfter ift,
^omm im Ijeflen 9Wonbenfd)cin,
5Birf mir Sfif' unb Slpfel 'rein,
hunger 99.
609. Stutfy 9«!Hnredjt.
$upri$, #uprid>, bofer SBu!
8tecf mid) 'nei bei Hobenfdjul),
©tecf mtc& 'nei bei ^ufynerlocf),
Safe mic& ftccfen bie ganjc 9ta$t.
©ogtlanb: hunger 110.
610. aBcinlefe.
fiufd^tig, mctt m'r lebig fin,
2ufc$tig, meH m'r lama!
SSenn bie Irimal1) jittig ftn,
©elj m'r in bie 9lame2)!
3Runblic& au« bem Dber-Gifafr (9lic»
berfept, mtivti) ic).
1) fcrauben reif finb. 2) SReben.
611. fiuftig leben.
Suftig, mitt1) m'r lebig fcin,
Suftig, mill m'r labc!
2$enn m'r nit in §imel djemme,
^emme mer bernabc.
2ieb*borf (*r. Wtfircb, Ober<©lfafe).
1) mcil.
Digitized by VjOOQ IC
— 134 —
612. lanjfoft mtfa aBctnlaimc.
Xummcl bid^, mcin grdnjdjen, ttimmcl bidj!
§alt nut mir ein ©dnjcfccn, tummcl bicf) !
(Sang mit met en bd teller, on bat gatyfi,
£rinfe nice *D?uafatcllcr, bat ct fratjdfj!
9Ku8fateflcr brinf id) gcrn,
§ubfd)c 9ttabdjcn fiiji id; gcrn.
£afr bic 9)?amma fdjmdlen, uric ftc null,
©cb1 id) tyr 'en Scaler, fdfjroeigt fie ftifl.
£imrocf 370. Scrgl. (SSfudje 77.
613. 2>a$ fficinfafe.
50ti ainjig £d)a£cle, nm-n-i l)a,
®a$ ifdj im Waller untc:
'S fjdt a Ijcljig SRotflc a,
'6 ifd) mit ipgc 9teije gebunben.
$lu* ®cmar («r. Wappoltfrocilcr). 9tacbflang einc* fc^r alien 93olf*licbe* ou6
bent 15. Satjrlj.: „Sen licbftcu bulcn, ben id) Ijan" — f. Uljlanb, 93olfMiet>er 9h. 214).
614. SRit*fatetterltebdjett»
SMrlc, birle, bampala, $iirle, biirlc, bampala!
©trie, bide, bun! 9)Tr tyan a golbig* Slmpata,
3Her fym a golbig* Slmpala ,)/ 9Df r junba in b'r better,
8Rer jenba2) brum arum. 9W'r trinfa 3)^odfateQer.
9ttcr jenbe in ber better 9WoSf atelier trinfa m'r gem,
3iia bam gafr, ©djoni 9Waibelc faf) m'r genu
9Ker trinfa 8WuSfatcflcrr
*B>a& fdjab't un§ bal?
Beibe iReime meljrfad) au* bem £bcr«(£lfafj (1896).
1) fiampe, Scuc^ter. 2) junben = Ieudjten baniit (jcrum.
615. «e*fetttci».
3$ un mci tfatljrindje,
9tter gefyn emol itner gelb:
9tter brenfe e ©d&oppcn Sppelmif,
®a$ foft une unfer ©elb!
8u* bem SKaintljale (unfern granffurt): Simrocf, tfinbcrbiid) 3. Huff. 6. 364
oljnlid).
616. Set (nfttge SBcftcrttSftcr.
$an§ bau mit mir, :j:
$au lierocr SBefterroafler !
#un mer oad) fdn ®aler net,
<3o ljun mer bod& no$ §dflcr. $iu$ Obcrljeffen.
Digitized by VjOOQ IC
_ 135 —
617. Sou ber Smtttflnft
^
ftu« £(u"iriiigcn.
^Et
y=Zi
=tc
e^
v— **— *-
©cnn'd £irm»fe roirb, roenn'6 tfirmfe roirb, ba fdjladjt'tmcin^at'r en !Bocf, t>a
i
-h — N
ir-wr*?
fcfcfcfc£
*£
=8=
«
tan jtmei-neStt utter, ba tan jtmeune 5R utter, ba roaf»felt Ujr ber SRocf.
$ua) im ttieberbeutfdjen befannt mit ber $ariantc: „©enn'* Dftern roirb" ic.
$ei 8iinrocf 474: „$e tfermet, be .ftcrmc*, t>a fdjladjt mein 3toter 'nen 5*ocf" k.
3in ftnffaucrlanbc l>cifet ber 9lad)fafc: „$a tanjt mei Stoter, ba ^ippt mci Gutter,
\>a flacfert ifjr ber SRorf".
618. SebcuStroft.
§ubel bie Irubet! Unb friegft bu bie UU' nidj,
$at $ruffetncft i$ ouU! £o friegft bu ba$ *Rcft,
Un friegft bu be Sungc nia), Urt fin fie utflogcn,
So friegft bu bie Utt\ 6o fuiib fie inn meft.
Bu* 9Xecflcnburg: ^Biifdjing, 35>oa)entlia)e 9tadjrid;tcn. 4. 55b. 1819. e. 53.
619. Sott' ift tobt!
ss
«==E=
BE
^
F*±
Sort' ift tobt,2otf ijt tobt, Suldjen licgt im ©ter»ben, b'r greyer fommt,
i
=3^
3C3:
b'r grei-er fommt, ber mill 5tl * led er * ben.
$iefe4 urn 1800 cntftanbene fcanalicbdjen ift nod) jefct in ganj S)eutfd)lanb ge«
fannt. — %ad) berfelben SWelobie fang man balb nadj 1802 folgenben $cjt:
620.
Stobinfon, Stobinfon*
gut)r in einem guftballon
3n bie §btf, in bie §61)'
9Rit bee Sungfer 6alomi.
Berliner flinberrcim, mitgctljeilt oon SB. $appcrt im flleinen Sournal 1894. —
©enau fo im SBogtlanbe gefungen (f. hunger 103).
* IRobinfon roar bamal* gelaufigcr al* Stobertfon, ber fiuftf differ; aber
geitieint ift roo&l fein SBorganger ©landjarb, ber bie fceronautif al« ©cfajaft betricb
unb mit einem graulein ©imonc aufgeftiegen ift.
Digitized by VjOOQ IC
VI. Brts #ittb im $erhri)r mit bur Hatar-
A. tierkedr mit ber ^terwelt.
(©rupliebdjen an bic £f)iere.)
$)a* tfinb mad)t junatfcft S3efanntfd)aft mit ben $au*tl)ieren unb briuft im (5e«
fpriidje feine fiiebc unb iDirtl>fd)aftlid)e gurforge fur bicfelbcn, abcr audj feincn Un«
roiQen gcgen fd)ablid)c tljiere au*.
621. Sic #fll>ucr.
2tyr Wiener,
2Ba$ madjen ifyre $ufyncr?
fiegen fte brat) diet?
@inb fie benn aua) ttjeuer?
eturf fur 6tucf an $reter.
2lu* Sfu'tringcn unb bem SBogtlnnbe.
SBergl. hunger 85; afynlitt) ©imrocf 626.
622.
©efyorfamer Wiener,
©a$ madden bic §u^ner?
6ie le^en brat) ©icr.
®a$ war' boa) bee ©cier!
$cter 64. eu» 9tr. 33.
623.
Gutter,
$abTn bic §u^ner nod) gutter?
3ft bie Jea|' gefunb?
Unb mad maa)t ber $unb?
hunger 53.
624.
©efa)minbe, liebe Gutter,
gur mcin §uf)na)en gutter!
8ein #rippa)en ($opfd&en) ift fo leer,
@ef$minbe, gutter tycr!
8M)cinlanbifci) u. Oftpreupifa): grifa)«
bier 199.
625.
$enberl, ptyt,
$de ©titfarl ftar bi!
5Bd8 bu neama magft,
$a$ fa)teb i en @atf.
6al&burgifd): 6ufc 69.
626.
'* §enberl maa)t tyr gag, gag, gag,
Gin fura)terlia) ©cfa)rci,
STic SBau'rin meiji fa)on, ma* fie fagt,
§tc gefyt unb fyolt cin ©i.
$cr #al)n roerft frity bie 2eutc auf,
$en #nea)t, bie $trn\ bie SRagb,
@ie aUe liegen nod) im Bert
Unb fa)lafen, bid e* tagt.
©nljburgifa): @u| 59.
Digitized by VjOOQ IC
137 —
627.
$ic $enn' mit iljrcm gacf/ gacf# gacf,
£ic madjt cin grof' ©efd&rci;
®ie Sdu'rin weif tool^l, roaS fie fagt,
Unb nimmt ifjr meg baft (Si.
Sirlingcr 51.
628. Seim Strain bed $aljiieS.
Sifcriti, bu rocbc $alm,
0 Iccn mi bodfo bin ©paren! !)
3cf mitt ut to friggcn2) gan,
$>at fat ni$ lange roaren.
eimrocf 24. $ittmor 130.
1) fieilj mir betne 6porcn. 2) freicn.
629.
$Uferifi*$at)n,
Scr Ijat bir waS get^an ?
— ®cm Soger fcin 93u,
£er lajit mir fcinc 9hil),
®er nimmt mir meinen firanj
Unb fufjrt mid) nidjt ju $an$.
hunger 56.
^
630. »» bad gftljadjen (©toeli).
3 «u* bem ttlfafc: SBecfcrlein II. 100.
3^=53
^^
*
m
flumm, fumm, B3i • be » le • M! ©itlfc'ra ©an - fe • Ic ^'frof-fe fid;
. 3.
fc*
3S
=£=3C
*
§a bi $tt no ma • ne ga. Jiumiii, fumm, Si • be » Ic - bi !
631*
^omtn, fomm, Sibbele, fomm!
3d) Ijab' bi$ f$on fo tang nit g'feljn,
3d) roifl bir ein $ampfele* greften
geb'n.
tforam, fomm, Sibbtle, fomm!
etober 90.
* cine (anbtooll.
632.
$aft mcin Siberl nit g'felm laafen?
$fju bie ganje ©eg'nb agaffe,
Unb eS melb't fl$ lain Sibi,
®ibibibt bibtbibi!
Unb c* melb't ft$ fain Sibi.
©irarorf 627.
633.
®igerigi!
®er £afm if$ nibb l)ic,
Gr ifd) je Satorc,
(Sr fyolt e ©defel boll #arore.
etober 91.
634.
Gutter, liebe gutter,
©icb mir fur bie $ufmcr gutter!
Me tfrippen, bie fmb leer.
$ipp, tipp, tipp!
3n bollen §aufcn
Sommcn fie Ijergelaufen.
gangen an $u fdjrei'n,
#cine* mitt bad fiefcte fcin.
5lu« ^ommcrcOen: grifd)bicr 200.
Digitized by VjOOQ IC
— 138 —
635.
sRadjbarft 6te, 9tad)barft §at)n,
©ongen on onfc ©arben.
^tdcften ut ©eelmotyrcntraut,
9Waften on* groten ©djabcn.
SBar ju nidj bat Sippen taten,
SBar 5dC ju bat Soppfe floppcn.
^ommcrcOcn: baf. 201.
636.
$utte, $uttc, min §ebnertc8,
©o fyeroro ju junc 9Kann?
„$a baroe op be JHefelftang,
$a fott l)ci batuen an."
£amlanb: griftbier 202.
t
SBenn #u(jner im ©otten finb, Hngcn obcr ruftn bit JHnber:
637.
«u« 9totbbeutf(f|Ianb.
5^
BE
1
:3FF
J *Put»fj6 • nc » fen, *put » 1)6 * ne • fen, root beift in un » fen ©arn?
) 2>u plucfft un* ad be Shomfen* of, bu mfifjt et all to groff.
i
=t
BE
2
:£=£
i
SRa - ma • fen be roarb fie • men*, *pa • pa * fen be roarb ftl&n. $ut*
^m.
f3ir~r~^
^
=#£=*-
(>5 « ne • fen, $ut • 1)5 • ne * fen, mat betft [in un * fen ©dm ?
Slu* bem Shranbenburgiftcn : Shifting unb o. b. §agen, SMf*lieber 1807. #r. 114
(mit SWel.). $af)er ©rf I. 2, 8. tfrefcftmct I. 117. 6imrocf 251. Dlbenburger
£8t. 94. SMe er(tc ftfilfte ber SRel. murbe fpater au bem 1 808 gebftteten Siebe oon
SRafjlmann: „5Rein £eben*lauf ift Sieb' unb 2ufr benufct.
* feifen, ftmalen.
638.
SRunblft au* SBeftfalen (Sferloljn).
l^h^TTll^^t^t^r^frs;
1. $uf, tuf, tuf, mien £al>«ne»fcn, toat bnft up un-fen $of? $u
2. 5)ic 2Ra» ma roirb fie • fen, bee $a • pa ber rotrb ftlan.
i
h h'
*=£:
m
^
-* — *z
plucfft un* all be 83lum-fen* off. bu matft e* gar to groff.
£uf, tuf, tuf, mien $alj » ne • fen, rote marb et bir no$
Sto* berltmgegenb Don ftaflet*leben : drf I. 3, 5. ©renter $9ft. 7: „£uf, tuf,
tuf, mien $onefen". SRunblft au* SBeftfalcn.
Digitized by VjOOQ IC
— 139 —
639.
5ttcin §tnfcldjcn*, mcin $infc(cf)cn,
58ad ma${t in unfcrm ©artcn?
$flue?jt und att' bic Slum^cn ab,
Sttadjft cd gar ju arg.
gutter roirb bid& jagcn,
2>atcr nrirb bt$ fd^lagen.
*9?cin §infe(d)en, mcin $infcld)cn,
3Sad mac&ft in unfcrm ©artcn?
28unberfjorn III. fcnlj. 74.
1) $jtyn$en.
640.
tflccnc, flccnc $lutcrfcn,
2£at bpft bu in min $5ffen?
^tucfft mi oDc 93(6mfcnd af,
Tat mafft bu goar to groffcn!
9Winc 9ttobcr mitt bt fricgcn,
9flin $oabcr roitt bi fcfcloan;
flccnc, flccnc tfluterfcn,
Sot mi be SBlomfcnd ftoljn!
«ud ©cftfnlcn: £rf I. 1, 41. 9Riin*
fterfdje ©efdjicfjten 211: „0 bu flcine
ffliitcrfen".
2 *-"*-
641* $er Heine ftlabrian.
Bud bem »ergifd)cn. (Srf I. 3, 19.
^^
3e^e
5E
ict
O bu flct > ner $la - bri » an, mad madjft bu in nici'm ©arisen?
i
*=
=j5=fc=
* »* -i-
-ft-fr
Jt=Mz
JL-^!l^
$prffr mix all bic ©lumpen ab, madjfl mir triel ju fc^affen! *pa*pa ber feift, 9ftn-
*
fr-fr-S*
* ,K
^
i=*=
3
3^fl
i=*
=*=*
mabiefdjlagtJD bu flct«ncr $ la- bri*an, road mad)ff in nici-ncm ©artt^cn?
642.
a. 3lud glanbcrn
(Coussemaker 6. 398).
Kleen, kleen kreukelzetje*,
Wat doet gij in dat hof?
Oij pluck t papatjes bloemtjes af,
En mamatje8 staender nog.
Mamatjes dij zal kijven,
Papatjes die zal slaen.
Kleen, kleen kreukelzetje,
Wat hebt gij al gedaen!
* ^rafelbcinc^cn.
643.
*Puut*#oinct'n, puut,
Unfc tana id 'nc 5*ruut,
Unfc (gtdnjf'n) id 'n SBruQtjcn,
3eben fid bait en 6$nittfcn.
Hud bem 2Ragbeburgtfdjen : gitmenidj 1, 162.
b. Nud §o((anb
(J. van Vloten I. 34).
Klein, klein kleutergat,
Wat doe jij in mijn hof?
Jij plukt er al de bloempjens af,
En maakt het veel te grof.
Mamaatjen di zal kijven,
Papaatjen die zal slaan:
Klein, klein, kleutergat,
Wil uit mijn hofjen gaan.
Digitized by VjOOQ IC
— 140 —
644. 2>er Srittljaijtt (SSelfdjljitljtt).
©uflc, ©utle, ©ufle, §aft mir'S roofle jcigcn?
SBin rotter at* bu! 2a& bir tyeimc geigen!
#aft c paar alte jerriffene ©c&uf)! ©ufle, ©ufle, ©ullc,
$aft c ©aroroele, ^aft c Saroroclc*, 83in rotter art bu.
etobec 93. * Sabbele, InajerUdjer 3orn.
645. Qnttu.
9lfle unfrc (Snten
©djroimmen auf bem ©ec,
©tecfen ben ^opf in'8 5Baffer,
$cn $ur$c( in bic #5t>\
91 uS jtaffel: <**fud;e 9?r. 167.
b.
spauj, $au$, ^ulberjatyn,
$ic Gutter fd^lac^t 'ne ©ntc,
2l)ut en ©tuefdjen Gutter bran,
£a{$ fie nidjt ucrbrennte.
©iinrocf 623.
646. «dnfe=6nutatc.
¥
©a)lef. SSolWroeife.
^^
35*33
2Ba« Ija^ben rote ©an « fe fur &Iei»bung on? ©i * ga«gatf! SSir
i
* * "~*=
fee
=£=£
^=?=
go fyen bar«fuf$ ol * Ic * jeit in ei » ncm roei*fcen ge * ber»fleib.
as
it
3=
^^
^=^=
±=±L
Z±3tL
©i • ga • gacf! ©ir ba * ben nur ei * nen gracf.
2. 3Ba$ trinfen rote ©anfc fur eincn 98ctn?
®i ga gacf!
5Bir trinfen nur ben ftarfften 28ein,
$a$ ift bcr ©anferoein aflcin.
©i ga gacf!
3ft ftarfer al$ 9tum unb 9tacf.
3. 2Ba$ Ijaben roir ©anfc fur einc Soft?
©i ga gacf!
§c8 6omtner$ gefyn rotr auf bic 9lu,
S>cS ©inters fpcift bic SBauerSfrau,
©i ga gacf!
llnd au$ bem §abcrfacf.
Digitized by VjOOQ IC
141 —
4. 3Sa$ rcben roir ©anfc fur cine Spradjc bod;?
©i ga gad!
38ic fonnten ^rofefforcn fcin,
3KMr reben grfccfnfd) unb latcin;
©t ga gatf!
3ft unfee Sdjnia* unb 6rfmatf.
5. 2£a$ tnadjen roir ©anfc am 9Wartin$tag?
©i ga gacf!
9!J?an fiiljrt un8 au8 ban Stall IjinauS
9Kit ciucm fcttcn 9ttartin8fdjmau3
©i ga gitf!
Unb bridjt un8 bad ©enitf.
$olf$tt>umlid)c* Sinberlieb in oiclcn ©djulbiidjern fcit 50 3a^rcn.
Ijort and) ber Sfteim: ^itfe*, gatfe*, Siermufj" 119.
§terf)er gc
647. $tc ©dnSdjcn tin ©artcu,
©i 9tfiitterlein, lieb SKuttcrlcin,
$a$ ©dnSlcin ift im ©artcn. —
Sag' mir8 IjinauS, jag' mir'8 l)tnau$,
(£3 tfyut mit grojjen 6a)abcn. —
0 SRiitterlein, licb 9Ruttcr(ctn,
®a3 ©dnSlein mitt mid) beifren! —
9ttmm cin ©abdomen, fa)lag'3 auf §
©(fcndbeldjcn,
6o roirb'S bidj nimmer bcifen.
Glfap: @tober 94. $od)b.: 6im*
rocf 622.
648.
«Keine Gutter Ijat ©anfe,
giinf blaue, fea)3 graue,
C^o! Ijo! Ijo!
6inb bad ni$t ©dnfe!
6imrorf 621. fcicbler 226.
649.
H, $aa, SRubba,
€icf), ftcfc, SWubba,
'$ ©anfert nittt mid) bciffn!
„#auTe afn Sa^nabcl,
©irb'S bidj ntmma bcifi'n."
Bdfjmifaje «BolfMietor £. 423.
650.
0 bu traute $aubcl,
2Ba$ madjen beina ©dn$?
„@ie fdjnipjieni unb fie fdjnappcrn,
©ic gicfern unb fie gatfern
Unb fterjen ityca ©d)rodnj\"
9lu* 8omtcbcrg: edjlcirtjer 107.
651. 2)te 9KartiuSgati$.
®cr beftc 5>ogel, ben idj rocij*,
$a$ ift em' ©and.
@ic Ijat jroet brcite gufie,
2)arju em' langen $al8.
3$r' gfl|' fein gel,
2tyt' etimm' ift Ijefl,
@ie ift nit fancO.
®a* beft' ©efang, t>a$ fie fann:
®a, ba, ba, ha,
®a* ift gitfgatf, gitfgacf, gicfgatf,
©ingen roir ju 6ant 9Karten$tag.
®. gorfter'a fiicberbud) II. fcljeil.
SRftrnberg 1540. *Rr. 6.
652. 2>aS ©ansd)cn.
,r§uUc, ©56fcn, §uflc,
SBarum btft bu fo ftitte?"
Sat fall ccf Ban graaten SMngen
plappern,
©iffft meet nitS affe SBaatcrfnabbem.
TOoflbcbuiflifd): girmenia) 1, 162.
Digitized by VjOOQ IC
— 142 —
(553. *u bic 8n<j.
Umgcgcnb Don #a(Ie: 6rf I. 4, 25. einirocf 299.
IB
3^
Sftoty » ti\t) * d;en, mo I)!
i
sm
roo * bou bift tu
^ — *—
^
fo rolj? 3d)
^
s
bin fo rol), id) bin fo nmtt, waft Don meim bh*>d;en $ut*ter nidjt
mm
BE
-H
fntt; im
to
©in * tcr fricg' id) ©trol) im <2om « mcr jjrfi
-v-T — -H — — * N :
ne*
^E^E*
J°F
©ra*»d)eu,
ba madjt ifjr $ut « tcr unb ftci* » djen.
654. »n bit Shtlj.
9Kut), mul), muty!
6o ruft im Stall bic $ul).
@tc gtcbt un$ 9JHldj unb Gutter,
98>ir geben tyr bas gutter.
9Kiil), mu^, mul)!
3o ruft im 6taU bic &ul).
9lu$ ©iefcbabcn unb Moffcl: £im>
rort 2yS.
655. ©tier.
tBulic, $uUc bdfe,
9tfmm incf of be £>6rcn,
£>rag mcf bet nam SMocfcnbcrg,
SBu bic 3ungcn8 5Batcr brat
Un be 9Hacdjen$ noa $an($c gat.
• Simrocf 585.
656. Shtljctiitrcibeu.
$iil)C, k\\\)t fommen,
SBrcngcn intr be Slommcn.
9iuS ber SKktterau: 2»oIf, 3citfdjr.
I. 475.
GN'
657.
T' ftityc fommct,
$' <2rf)clk brommct.
Styt c 3>6Qcfc uffciu Tac^,
£at ft Ijalbc j'froyfet g'farfit,
[ober:]
£ugct, rote mcr Siidjlc bad)t.
«9?cicr 81.
658. Sctm Sufjehttretben in Oftyreugcn.
TctSBcljfc^tSmmtbQtSc^fcnfommt Tc robe $ol)l, be robe ftobl,
$e lunfc-) ofc tabrafc3). Tat fonb be beftc 1)>lantc:');
£c (Sbbcliuann, be (Sbbclmann, SScnu be $ol)fc gefape befft,
$c full cut late mafc4). £cnn 'roollc be gcctfeS banje.
fcan^licbdjcn im gamlanb: grifd)bicr 776.
1) 5Mcl)d;en, JUeinoief). 2) ga>nc obcr £irtcn()orn [?\ 3) $crbrod)cn. 4 niaAcn.
5)-$ftonjcn.
Digitized by VjOOQ IC
— 143 —
659. £irtenlieber bcr SufjJHugcu im Grjgebirge.
a.
#crau§! jcfrt trcibt bcr faulc &ut)t)irt au$.
9Jicinc $hil)' finb lange 'rail*.
SScnn id) auetrcib', licgft bu nod) im SBctt,
Tu fouler §irt\ l)aft auegctyecft?
Trci SJtonbclu jungc 3icgcnb5ct,
<8inb aflc ucrrccft (frcpirt, geftorben). Ofycfyo! ofycljo!
2rcib ci, trcib ci, bu faulcr §irt,
9£cnn id) auetrcib', tiegft bu nod) lang' im $ctt.
Wcinc «u&' fci otic faat,
Tcinc fyan net uiel gefreffen,
5M b' bift tiff bcr llfcnbanf gefeffen.
9)?icf)el ift borubcr,
9tnn t)uf id) iibcr unb fiber.
§ut' id) nei in $raut unb 9)iat)rcn,
&a nice ber SBaucr nifdjt ucrtucfyrcn.
Un roenn bee Skuer 'rau8 fimmt,
6e£T id) mia) auf ben ©cifclftacfcn
Un tfju ^tn $auer ben SBucfcl jurdefen.
90t. ©piep, ftberglauben unb (*c*
braudje im ©rjflcbirgc ©. 77.
SDftc^fe i$ bo,
Te §crten fmb frul),
Ten SBaucrn i& leeb
Urn fa)lcd)t3 Siffcl SBccb.
9k d) 9)Ud)aeIi barf bcr £irt „ fiber
unb fiber" (t>. lj. auf aflc ftclDcr nud)
anbrcr $efifter, Ijutcii.
660. 2>er <&anini.
£ut, #ut, £ut!*
Tic Saue jiclje au$,
3d) fann nit (anger Mofe,
SBcnn mci^atcr cm 6d)ftialbad) fommt,
&ricg' id) neue $ofc.
9taffauifd).
* eoll to* „$uten" mit bem
£irtcnl)orn nacfyafynicn.
66L $itttniuitu2 SBfinft^e.
§>ut, §ut, §ut!
Tcr eautfirt Ijat fcin 93rut,
Tcr ^ci^trt \)at fcin' SSurft,
Tcr £ut)l)irt, bcr l>at STurft.
9taffauifrf).
662. 2>cr Heine Suljljtrt im @rj«
gefcirge.
Sorci, Ijoret!
SKcinc Rfttf fmb aflc nei (l)incin);
'§ fcfylt mir nur cm' rotl)c 6d;ecfc,
5$o muf? benn bic im §oljc ftecfe?
'§ fcfylt mir nod; c 3icgcnbocf,
*Bo muf? benn bcr fein l)ingcl)oppt?
'nuntcc in ba§ 9ticbcrlanb,
3So bic reidjen Skucrn ft^cn,
SWit ben grofjen 3ij)j)clmuj;cn,
Tic ba8 (Mb mit ©djcffcln meffen
Unb ben £luarf mit £6ffcln freffen.
2Kfinblidj unb in £afe'S Cicberburi)
1843. *Kr. 29. Tabcr £imrocf 492.
Heljnlid): §piep, 5lbcrglnuben im Gr^e*
birgc <£. 77.
Digitized by VjOOQ IC
144
663. $trteultebdjett
bom Springer 9Balbc.
3l)r $crtcn trcibt ci,
Tic ©unn gc^t net,
Ter $aifcr i8 fmuma,
$ot 23tci gefunna,
§ot tfugcl gegoffen,
§ot§erfc^(a(§u,f^e)9cfc6offcn. *Bumm !
3d)lcirfjer 101. STuflami an bad
<sd)tucbcn« unb ba$ §ermannlieb.
664. Sttt ben «fd.
©fete, 3— a!
etrccf '* Sabalc* wit no.
[ober.]
(Sfete, 3— a!
5Bcr l)at bi gcfc^la ?
3m 9)iiflcr fi »fia,
Sir Ijct fe 6d)fia.
Ober«(SlfaJ (&rei* fcolmar}.
* ©djnjaiijlein.
665. 2>a3 $finblein.
53auec, binb' ben ^ubel an,
Taj cr mid) nia)t bet Jen fann!
SBciJt cr mta), oerflag' id) bio),
§unbert Il)a(er foft't e* bid).
^iinb(ia) au* $f)iiringen u. ©adjfen.
SBauer, binb' ben $ubct an,
Taj cr mid) ntd)t beijen fann!
„9$eijt cr bid), bcjatjl' idj bid),
§unbcrt Scaler foft't e* mid),"
SHiinblid) au* 6icgen.
3oa)cn, binn ben sjhibel an,
Tat fje mi nid) bijen fann.
93itt fje mi, uerflag if bi,
Jpunncrt Talcr foft ct bi.
Bremer £9t. 54.
3ager, binb' bcin §unb(cin an,
Taj e$ mid) nidjt beijen fann.
93cijt eS midj, ftraf fa) bio)
Urn fca)3f)unbertbrcijig.
>Bunbcrf)orn &nf). 85.
SBauer, binb' bcin spubct an,
Taj cr mia) net beijen fann.
$etjt cr mia), toerftag' to) bia),
Saufcnb Skater foftct'3 bia).
„$aufenb Scaler ift fa ©elb,
SBcnn mir nar mcin $ubel g'faUt."
SSogtlanbifa): SBljler 332.
666. Set toerlattfene $mtb.
§abt iljr nia)t mcincn §unb gefc^'n ?
©$ mar cin rotljcr ©tiimpcr.
5Scnn ttjr ifyn fcf)t, fo tocft iljn boa):
[)cr Stumper, bog, bog, bog!"
Waffauifdj.
Digitized by VjOOQ IC
145
667. $cr Mfc £mib.
£ommt cin bofer #unb gercmnt, fagt bat tfinb im ©ber*©lfaj folgenbcn ©ptudj
unb meint, ba$ %f)ier fonnte U)m nun nic^td anljaben;
§unb, leg' bcin7 Sttunb,
2eg' Ujn auf Me ©rben!
®ott fyat mt$ erfc^affen,
Unb Mtf) fyat ec nur laffen roerben.
©bertSlfafi (Stoujenljeim).
668. «u bic Sa*e.
tomtn nur fjcr, mcinc ttebe #a$',
3)u bift bod) mcin liebftec ©$a£,
6o oft t$ bid& anfdjau'!
ftomm nut Ijer, idj frajj' bi$ nidjt,
5Bcnjt audj meine Sunge fpri$t:
2fliau, tmau, nitau!
eimrocf 689.
669. fta<?ettfeft.
m
'im
SSBcflfalcn (Qngfle).
£e£
£e£
:?=£
©egg boo), 9Ru » fe • fatt • fen, bo roift bu t;cn gofyn?6(f rocTI no bet
(too)
i
=3=
f^
£
1
£
£
/»„„<;....* «... ft,. f. »«!.« 5 bo fd)[arf;»tet fe'nSroien, | k-
©rojj.tmt.tert £u . fe gobji, J ^ \tin,ut lnit g^,, } bo
lip
^^^a
Ftf=f=
toofl nrir red)t Iu * [tig unb frol) * lid) fin.
670.
ffiufe TOufefattfen,
85a mucjlc nu Ijentau?
51 well na SScftcdart §u$fcn gon,
©a flad&tet fc nc #au,
S)a flat&tet fc 'n ©tmn,
®a brinfet fc of SSin:
2*att fott be fleinen ®unnerfc§ ba
luftig fin!
eimrorf 635.
(Erf larung: bo, roo. batt = toat,
mad.
85fjme, 2>eutfd}e« JKnbettieb.
671.
©ufe bufc tfattjen,
Seep aoer ben ©aal.
©ufe bufe $attjen,
$eem roebbcr Verbal,
©ufe bufe tfattjen,
©o mult bu na to?
3f n?ifl na SRaber'e §ufc to,
$ar fladjtet fe 'n 6nMn,
®ar brinfet fe ©in,
$>ar roiflt roi redjt bappcr lufttg Pen.
93remer 5t9t 5.
10
Digitized by VjOOQ IC
— 146
672.
©ufe, bufc tfattfen,
2Bo njuUt bu benn tyen?
Slater bem SSarge
9ta'n SBrutyufe l)en.
®ar flac^tet fc 'n ©tt)in,
$ar brinfet fc 2Bin:
S)ar wifl tni redfjt bappcr luftig jtn.
9tiet>eTi>eutfdj.
673.
#aj$en Kef bie Srepp' tjtnab,
#att' ctn rotted Stocttetn an
Unb cin 9Weffera)en an bcr ©eit:
SBo njiUfl bu tjinreiten?
3a) tutU rcitcn in SBoUmann* $au8,
SBitt mir Ijolen cine fette, fettc 3ttau*,
3BW pc effen im §interl)aa,
S)af flc nia)t fommt in unfern ©tall.
Haffauifa).
674. «» bie fta*e.
$ufa), tfa&ta, $ufa)!
^rcimal urn ben Sufa),
$refmal wm ba3 *feferbufa)(e,
tfafcla, laji bia) nta)t ertuffa)cn.
$ufa), #afcla, ^ufa)!
*. $eter 29.
675.
8a$U, fcarajjle,
Sa| bia) nia)t crmifc^c!
©pring' untcr bie SBanfe
Unb unter Ut £ifa)c!
©imrotf 690 n. 9t.
676. Sad gntne ftafcdjeit.
SRiefemaufafcdjen, tnicfc,
SBooon biftu fo grief e?
3a) bin fo grtefe, to) bin fo grau,
3a) bin ba$ #a£a)en ©riefegrau.
Slue SWagbeburg* Umgegcnb: SKege*
ner 83.
677. 8a*cn im SKarj.
a.
3ft bat nia)t ein fa)6ner ©a)ety
SBenn ber ifater in bem 9Harj
©ua)et feine grau?
SScnn er auf bie $>aa)er fpringt,
Unb fcin luftig £ieba)en fingt:
9tau, 9Kau, 3Hiau!
©imrotf 623. grifa)bier 241. Ueber.
reft eine* alten, im 18. Saljrl). triel rc*
fungenen 9$olf*liebc«, f. Sieberbort III.
508.
3fa) btf ntbb e fa)eener ©a)erj,
2Bcnn ber #a£lcr in bem 9Rer$
©a)reit urn finl fufri grau,
Uff be $)aa)cr rummer fpringt
Unn berjuc fin fiiebel pngt:
gftiau, miau, miau!
©tfber, ©If. SBoHlbuajletn #r. 96.
678. ftafce unb 3tt>ergWnig.
£>e ftatt be fit tn 'n #ettelbuf$,
3n 'n Stettelbufa) uerborgen,
©o Km be ftine #dnig Ijerut
Unb bob ar goben Sttorgen.
SWuHenfjoff 479.
679. St&^tn unb »atcr.
tfattfe fatt dm sRettelbufa) uerborgen,
#em be #ater on fab cfcr gobe
SRorge!
$ater, gal) on lat mi boa) tofrebe,
£)d fort on minem 9*cttelbufa) fo
mobe!
#ater, gal) on lat bi roofa)e,
©pring nia) fitter SBanf on ®6fa)e!
©ofo, min #ater, fofo!
SKafft mi bet §art fau frol).
Oftpreufjifd) : grifdjbier 9tr. 240.
Digitized by VjOOQ IC
147 —
680. »n ben Safer*
§an*($e tyintcrm £>fe,
©$au, Ijer fommt bcir> 3talc$e,
g^ringt Mr Bee! unb 9WtWS> rait!
Unb wenn bu bic nic^t freffen roiflft,
SBecf td& bl<& in ©rabe,
^ann freffe bi<$ bic milbe ffiabc.
IRaffauifdj.
681. 2>ic SKintS.
@el)t cin SKannerl uber 2anb,
$at cin ©tecferl in bcr $anb,
Saffet c* fali'n.
£pmmt bie SRau*
Unb t^bt'3 tym auf.
S>anf bit ©ott, bu liebe 3Rau*!
ftomm morgen in racin §au$,
2>rau$en auf bera Stubelfcrett,
@tt|t etn Xannerl Boiler Wtfy,
5Der gTjort bcin.
©djroobifd): ©itlinger 59.
Sfccll fall bat tfinbfen metgen?
®e SKuggcn unb be gleigen.
2BelI fall bat flinbfen begrdoen?
®e Softer on be St&oen.
2Runfterf$e ©cfai^ten u. fcagen 428.
glebermauS,
ftamme mid) be §aar au8.
glebermaue, ©pecf, ©peel!
©imrorf 659.
$lirrmut,
»a #a* bin $to?
Omme ffremmenjtene.
Sade bin ©rot,
&uofc bin SKau*,
Set et ganj aHene!
©imrocf 570.
682.
SBirorle, roarorle, roa* i* bo&?
$lnter'm Ufn froppelt roo*;
'* i* fa gu^*, '* t* fa $o*,
SBitorle, roarorle, ma* i* bo*?
Bu* Socmen: $rufdjfa 424.
683. «tt bie glebermau^.
a.
gltdbcrmiU, wo i* bin §u*?
»an>en up bat IRdtyiU.
©at tndfft bu bdr?
3f famme rain §dr,
SBel morgen met tfinbfen ndtferfe gdtu
SBu fall bat tfinbfen Ijetten?
Slnne 9ttarie 9Wargreiten.
SBett fall bat tftnblen roaren? (marten)
®e Slypel (Slffen?) un be SBaren
(#arcn).
684. $a* $&^en*.
©runef ©ra*
gri&t ber $a*,
$inter'm Stoutn
3ft ein Staum:
®ort i|t'* §a*lein
6i$er allein.
speter 161.
* fcrjafjlungen com $a*d>en f. Kb-
tfjetlung „$jjiermard)en".
685.
Senn bie tftnber ben £afen fcljen,
rufen fie:
W/ **f / Sangoljr,
SDu gibft einen guten fcambor.
©(JnuQlufd): ©irlinger 89.
10*
Digitized by VjOOQ IC
— 148 —
686. «n belt £irfd).
®e $5 be Ugen em tfotn.
2Bu e$ bd ber §itte?
®df($et . jttjete SBitfe.
Sffiot mao)t tye bou?
Sunge, jungc $onbd)er (§unbe).
2Bie funn bie ba fyetjjc?
#n5ppel of bet ©eifel.
Set fad fc bd Ijetue?
$)e ^ncnjeX batneroe.
Ber fall fe bo ttou? (ttagen)
©et 9Bou (©agen).
Set faU fe bd ftfclcppe?
$)et $te (©cofuatet).
9fu* ©aldjenborf bci @tegcn. SWann-
^orbt 536.
SBenn bie Sinber ben gud)8 fefyen, fd^rcicn fie:
687.
Bite SHelobie mit bicfem $ert in ^ninfyofer'S Saufenbud; 1603.
M^-FTC e ?
F^F*
gu$«, beifi mid) nid)t, gua)$, beifi midj nidjt! £u ^aft ein g'i)d*rig
J1 J i J' J' j' jl r,=<^pnF7r£m
flro|ie*9RauI, bu ^att'ft ein gu-ten^djuflerg'gcb'n, bu C;aftbic S3orft im SRaul.
688.
©ctt gu$8, gelt gud)3, bu brif t midj
nic^t?
®u fyajt ein tyaarig'8 9Kau(.
$>u fyatt'ft einen guten ©djuftct geben,
®u ^aft bie SBotft' im 9Kaul.
©dmnibifd): 33irlinger 90.
689. ftitdjs.
$>e god feet up bent SBumc
Un plucfb' ftf gate *p(ume.
3f fa, ^e f<$uU mi cne gaben,
§e fa, tye ruuU mi ©tcenc gaben.
®o nafym if minen mitten 6tocf
Un fdjloog cm op'n foljlcn $opp.
•Dlbenburgcr m. 98.
*a^
T*— K
690. $iidj8.
Sranbenbutflifd) : Grt II. 1, 14. ©imcorf 582.
— N *- — n — : : +-
tt-?-?-
¥ ¥
^^
■*7^r
|l
8fai, ru, 8fiin«ne*fen*!ber guri)3 fcer bei|it bn* £in » ne * fen ; \>a
: >» h -1 1 n — s : . 1 --+
E£
*=&:
-N— i
*
§
^E
I
gab er mir fcen 9)?a«gen, id) font e$ fei«ncm fa « gen; ba
^
£
=£
*
faflt idj'*, Jn fdjtug et mid), ba nwint id); ba fd)miectet mit 'ne
:*"—*-
Digitized by VjOOQ IC
— 149 —
j-7-r^=^£
But * ter * ftul * Ic, ba fdjhrieg tdj.
3)iefer SRetm bicnt nud) al& SBtegenlieb.
* 2>er 8tuf bejtcljt fld; offenbar auf 9ftcinefe, ben gucfj*.
691. £filjitcrbld (8»arber).
©rib, brab, $iifmerbieb,
§o(l mir meinc $typc§cn* lieb;
#a|t mir ein* gcfto^Icn,
©er tfucfu! foil bi$ Ijolcn.
©tober, eif. 9Solf*biidjlein 9tr. 95.
692. SBolf.
SBolf, 9&olf, fri& mi nibb!
§unbert ©afyler giro t beer nibb,
8e|) mill i$ berr game,
£o& mi nur am i'droe!
©tober, ©If. Solfobudjlcin 9»tr. 97.
Sic ntftenbett SSglein.
Siuf'm SBerglt bin t$ gefeffen,
$ab' ben SBogele $ugef($aut,
3ft ein gcberle abe flogen,
$ab'n §duMc brauS baut.
SBunberborn III. Hnlj. 71. ©iefen
fifteim benufcte ©oet&e 1811 ju feinem
rf@c^tociacrlicb".
@r rotrb bi$ legen auf ben £tfdj>,
@r micb bidji fc^netben mie 'nen gtf$,
@r roirb bi$ legen auf ben Seller,
©r nrirb bi$ fd&neiben f lein rote 'n $eHer.
* 93ibble, $ul)ncr($en.
694. $e* Sterling.
®er ©perltng ift ein tlelne* Styer,
$at ein turje* ©c&rodnjdjen,
©ijjt Dor $an*($en'& tfammerttyur,
Wlafyt ein 8teoeren$en.
Som Styetn, ebenfo au« D|tyreu|*en:
grifabicr 219.
695, $cr gefangette Sperling.
#etberlum, b'r ©pa£ ifd) dfjrum,
5ir I)dt e djrummer Sdc&e1),
Sir applet in b'r ©tube 'rum
Un dfja nen nimme grate2).
Siebdborf (Obec*(Slfa&).
I) 3elje. 2) grdtfdjcn, roeit au*fd)reitcn.
#udfuf$lieber.
A. Jhufitl aid fw^et.
5Benn bie tfinber im grutyjaljr ben flucfuf Ijoren, rufen fie:
696. 697.
tfucfuf, ffiudtof, • tfucfuf,
*Becfenfnc$t, 2*ecfenfnc$t,
©ag' mir redjt, ©ag' mir red&t,
SBietJiel Staljre rooljl ©ag' mir fiber brei ©rdben,
3d) no$ leben foil. 2Bie lang foil t$ nod& leben?
*u« Oefterreid): SBoif, 3eitfif)r. III. ©imrocf 607.
236. ©rimm, 9Jtytl>.a 641.
Digitized by VjOOQ IC
— 150 —
fiicbet todut, fag' tnic matyr,
©icuicl Sa^c' t$ Icbcn foil.
*. $eter 9tr. 154.
699,
#ucfufftfne$t,
©ag' mir'S rcdjt,
3Bie lang bajj idfj no$ Ubc.
©c&rcib' mir'* auf bie gRefferfpifc',
SBic fang bafi td> nodj lebtg fty\
Hu* ©onnebcrg: ©djleidjer 100.
700.
total,
©pecfbucf*,
31 btb bi,
©eg nil bod),
3Bo uacl Soet
Sam if no<$?
SRuHenljoff 480. ©imrorf 611.
* SDidtbAf in Oftpreufcn ; WaMl
in #annober.
701.
todnl op e grine f&H,
SBooeel Soar fall t& nodj lawe?
tfucfuf op e grene $affel,
SBooecl Soar foU ecf no$ roaffen?
Bu$ spommercHen burd) SKahnbarM
in SSolf * Seitfar. 3, 244. grifdjbier 210.
702.
Sucfuf im 9Katen,
Sd^l' tnic beine Oier,
Sail' mir aUc auf unb ab,
SBieoiel Satyr idj no$ Icbctt mag.
SHertfjal: ©irlinfler 76.
703.
JhufuWbruber, fag' mfr'S nmfjr:
ffiicuicl Satyr icty icbcn foU?
©imrorf 609.
704.
«u*u! fctyreit im 9Kaien:
8dtyl' mir mcinc (Sier,
3dtyl' mir* brcimal au$ unb cin;
SBieotel Satyre mufi i no lebig fetn ?
©dnuabifd): 3»cicr 38.
705.
todnl up be 2Bimen*,
SBannict fctyal if frien?
#annooer: SBcimar. Satyrb. 3, 362.
* £iitynerleiter, ©tange.
706.
Sucfuf, Sucfuf,
©ttyrei mir meine Satyre an,
©ctyrei tie mir in ®e<f elf robe*,
©ieotel Satyr barf i no<ty lebe?
SReier 87. * tforb.
707.
ffucfuf uon $drocn,
9Bo lange fctyatl if Idtoen?
SDrt Sotyr un brf Sfcactyt!
$e #utfuf up be SBactyt.
*u* £olftein : 9Hanntyarbt in SBolf '*
Bcitf^r. 3, 233.
708.
Sucfuf uam $doen,
SBo lange foil tcf leoen?
Sett bi in be grone ©raStit
Un teU min SaerSttt.
©imrorf 610.
709.
SurfuWfnectyt,
©egg mi rettyt,
©egg mi matyr,
SBeoft Satyr
£)f leroe war?
Ojtpreu&en: S&olf* 3eitf$r. IIL
232. grifctybier 209.
Digitized by VjOOQ IC
710.
£ucfuf*fned&t,
©ag' mit rec&t,
SBietriel 3a$r i$ Ubcn foU?
IBclug mi$ nicfct,
iBctrug' midj ni$t,
©onft bift bu bet recite StuM nt$t.
«ucfuf, «urfuf!
©eftfalen: ffiolf* 3eitfdjr. III. 232.
711.
ftucfuf im fcannenroalb,
6ag' mer: ftorb i balb?
tfucfuf im ®a$faloc§,
Sag' met: roic lang lab i no$?
«u$ Sitfdjroeiler bci $l)ann (Ober*
ttlfat).
151 —
712.
RuduUlntty,
Sag' mir re#t,
©ag' mir'* flat,
©teoiel 3a$r
$11* id) no<$ cine Sungfrau bin?
«u* bcr SBctterau: SEfcolf, Seitraae
I. 210.
713.
©ag' mir redjt,
$ubfd> unb fein,
5Bic lang bafj ic$ nod) fofl Sung*
gcfcllc fcin?
©crlin : $agen'« ©ermania VII. 237.
714.
tfucfuf op be greene $affel,
Sooeel 3af}t roar bd nofy roaffe?
ftucfut op be greene gi$t,
©ooeel Satyr roar ocf nod) blieroe onbefrigt?
Oftpreufren: grifdjbicr 211.
9tad) altem ©olfeaberglauben befafr ber ftutfut bie ©abe ber SEBeUfagung;
barum Sinber unb (fcrroadtfene bei feinem SRufen jaljlen: bie 3aj)l feiner 8tufe foU
Me 3aljl ber Sebendjaljre melben, ober aud) einem jungen SRabdjen fagen, rote*
Did Satyre fte no$ marten mug, bit fie Smut roirb. SDaoon Ijanbeln aQe 9teime
Don 696—714. — 3d) laffe Ijier no<$ jum SBergleictye folgen:
©djroebifdje* Sucfufftlieb.
Gdck, g6k, sitt p& quist, tfucfuf, tfutfuf auf bem 3roeig,
sag mig viet,
hur manga ar
jag dgift gar.
€age mir geroifr:
9Ste oiele Saljre
3d) ungefreit bleiben foU.
SRit biefem Weime laffen fief) bie lebigen SRabdjen in €djroeben com tfutfut
roettfagen, roie lanae fie nod) unoerljeiratljet bleiben foUcn. — Weuenb flingt ein
neugriec^if 4»e« Sutfufoliebdjen, barin ba$ Kinb cbenfallf bie 3af)l feiner fieben*-
jaljre bom flutfuf crfaljren roiQ:
Kuko mu, kukaki mu,
ki argyro-kukaki mu,
posus chronus thena z6sd.
Digitized by VjOOQ IC
— 152
B. <£ra&l>tnttgen non bent
715.
®et ©ujjgaudj auf bem Saune fafc,
(£$ tegnet feljt, unb ct roatb naji.
#am bet Ucbc 6onnenf$ein,
®a roatb bet @u£gau$ ^ubfc^ unb fcin.
gorftet II. 1540. 9U. 29. Utyanb
154. Sunberljorn I. 351.
716.
®e Sucful uppen Sunc fat,
<£t tegnete, un l)e nmtb natt,
®o fam be roatmen @unnenfa*)tn,
®o ttjutb bet $ucfuf ljubf$ unb fin.
girmenicfc I. 346. 356 (auS eocft).
Hoffmann, ©ajlef- SSolWIicbcr 9tr. 142.
©oefte 33, 7. Hrnbt, 3ttata>n unb
Sugenberinnerungcn I. 421. 9flel$ior
grant's 9Ruflfal. ©riHenuertreiber 1622
im Cuoblibet.
717.
@ut #anifen untet'm Saune fafc,
<S* tegnet' fefjt, unb e$ roatb nafi.
gifdjatt, ©ef$id)t$flitterung Gap. 4.
Shtthtf unb feinent fieben.
718.
®ct $ua*uf af bem 9tufcbum fafi:
©t fam e fRtn unb mad)t en nafc.
(St fam e Ijifdj (ljubfd)et) ©unncfd)ent)
Unb btegt ben $ucfuf fyifd) unb feng.
SluS ©icbcnburgeu: SBolf'f 3eitfcf)r.
III. 223.
719.
dft fafi ein $ogel tm ©ta8;
<£& tegnete, unb et matb nafi,
®a fam bet licbe 6onnenfdjein
Unb ttoefnete bad SSogeletn.
[unb e& flog in bie fiuft l)inein.]
5lu* $olftein : S&olf * Seitfdjr. III.
223.
720.
£ua*uf tyat |i$ tobt gcfaUcn
$on einet Ijjoljlen SBriben,
SBet foil un& biefen ©ommet lang
2>ie Seit unb SBkil betttetben?
Uljlanb, 93olfMiebet 9tt. 13. ©im»
rocf 618.
721. ftntfttl att ©rivals.
tfiifiif, rou befa)1)? tm ©alb.
3Ba$ Wd)2)? a gtefd).
@eb met oi! $ai. nai!
©i^alS !
Su* Sitfajroeilcr bei fcljiann (Obet'Ctlfafi).
1) mo bift bu? 2) ma* Ijaft?
722.
tfucfuf, ttjo bijl bu?
3m SBalb.
©a* l>a|t?
(Stnen gtofefc.
©teb mit au$.
$u btaud&ft nidjts!
9Rit biefem 8hife geljen bie tfinbet tm gecfotatyale ($utol) bem tfucfut entgegen.
SBolf* 3eitfd>r. III. 215. 3n ©olrnicn (£rufa)ra unb Soifdjec 9?r. 394): „tfucfut.
wo bift?" >3m 93ufa;.< „2BaS l>aft?" »'n SBogeU „®ieb mir ifm!" ^spfcif*
bit ifm!«
Digitized by VjOOQ IC
— 153
—
723.
$er Stntul att (Stcrbicb.
&.
flucfuf!
©ierfcfclucf!
eimrocf 606.
tfucfuf, flip en (51 ut,
grit be ©djale met
$)ann roarftc Met un fctt.
flu!)ti, SQt>cftfa(ifc^c ©agen 3,
75.
724. Stntul aU Sfrjt.
tfucfuf, id) Ijdr' bid) rufen,
&bmafd)e mi$ meine ©p ruff en,
$afc fe bi$ beftetyn
Un mi$ (mir) uercjefjn.
§eilfprudj bei gieblcr, tfinberreime
au* SDcffau ©. 94; baljer ©imroct 613.
725. Stutnl mtb 8lam»etfe.
®er tfucfu! unb bie ©laimieife
©$lugen einanber im SSagencjlcif e ;
$>er tfucfuf tarn oben,
$aji bie gebern ftoben.
speter 9tr. 155.
726. ftntfnf nub fthoitt beim San}.
$>e Sucfut unb be #iroitt, ®o neem be tfucfuf en tjrotcn ©teen
®e banfcten op ben S5utcnbt;f 1). Unb fmcet ben tutjc ©preen an't ©een.
®o feem be lutje ©preen2) $o fc$reeg be ©preen: „£) roel), min
Unb iduU bat ©pil anfeen. 5Bcen!
3f mitt bat ©pil nid^ meljr anfeen!"
fcuS ©<$le*ttricj munblidj unb bei SRuHenljoff 749 (©iinrocf 616). $cr Slnfnng
lautet audj: „$)e tfutfuf unn be tfitmtt, be banjen beib up ecnen ©aal" ic. — Sei
SWuHenljoff nod) eine ©c^lufMSBermebrung: „Sutje Sungfer ©preen, roeerft bu butcn
blaroen, (jarft fcen ©ctyaben fragen?"
1) Bufienteid), bad SSorlanb ber 9Rarfcij nadj ber ©ce ju. 2) ©taar.
727. StntnH SBetbcr.
#ucfuf ift ein braoer SKann,
$>er fieben grauen fjalten tann.
®ie erfte fegt bie ©tube au$,
5)te ^incite bringt ^tn UnflatI) 'rau*,
®ie britte nimmt ben gleberroifdj
Unb fcgt bem #ucfuf fcinen $tf$.
®ie oicrtc I)olt tym ©rot unb ©ein;
$>ie fiinfte fdjcnft ifym fleijitg ein,
SMe fedjfte mad)t if)in'& 33cttc marm,
®ie ftebente fcfclaft in fclnem &rm.
9lu* qjommeretten: grifdjbier 212.
3eitfd)r. fur 2Rt)tl>. III. 251. Slefjnlicb
giebler 195 unb 2Heicr 89 (^uolf ®cibcr .
728. fttttfttl nlS 2>iri.
$)e Suctuf on be 9todjtegal,
SDe beibc ttmtfe onn be ©tabt gafyn.
$ucfuf fta^l SBBegge (Heine breiecfige
©robe),
SDc sRadjtcgaU mull feggc.
©cfjroig, Wrotcj bu ^ad&tegal,
©onft mar ocf bt oppt Wlvd fdjlan.
Sucfuf, bu motft bat (ate,
©onft ftdt ocf bi onnt ©atcr [©after).
9Clte ¥reu§if«Je»roiun jiolbl. XXVII.
569. grifdibicr 213.
Digitized by VjOOQ IC
— 154 —
729. 730. HadjtigaCL
S)e Rueful on be 9<tod&tigal, sRaa)tigalI, id) fe^ btd& laufen,
®e gtnge beibe ©c^ap ftetjle, $u* bem SBadjletn t^uft bu faufen;
®c tfutfuf funb c Scggci, ®u bunfft bctn flcin ©a)nabletn ein,
®e 9toc$tigal rooflt ct fegge (fagen), SKcinft e* war bcr beftc ©ein.
©c Sucfuf met nia) aUto fuul $Raa)ttgatI, roo tft gut wobnen?
On f>aub be sMtigatl eent oor't sn ben Sinben, tn ben kronen,
9H™1- »ei ber fdjdnen SRacfctigafl;
%rif«^bicr 214. @rfl^ mdn ^tnb* ^iel taufenbmal.
$oeci unb Btoumet 1102.
* 6tott beffen lafct man ba* tfinb
felbjl beftimmen, roer gegrii|?t roerben foO.
731. 2>er gml.
$tnter meim ©artenjaun
6tefyt fo e fefconer Sttepfelbaum,
£a fi&t e ginf, gin!, ginf,
$>cr fo fd)5n jingt.
ftaffauifa) 1880. OKcier 79.
732. $cr tobte $itt!, obec: Grfter Serfoft.
a.
#eu, aflutter, bet gin! tft tobt!
§ott' tyr bem ginfen $u trin!en gegeben,
©o ware ber ginfe geblfeben am fieben.
9la), Gutter, ber ginf ift tobt.
$anbfd)riftlid) t»om Saljr 1669 mit 3Rufif alt brciftimmiger toon mit 3?a|i
(f. fiiebet^ott HI. 537).
b.
D 9Kober, be ginfen fm bub,
Sei freffe fei ©rmuela)e SBrub;
Un fyattft boo ba ginfen 50 freffe gegewen,
©0 rooren be ginfen am £ewc gebieroen.
© 9ttober, be ginfen |in bub!
Hut tidln, bei SBettben 117. ©imrorf 630 all gafa)ingtfa)erj. Heljnlici) aut
Sttott bei (irf IL 1, 36.
c.
$u Gutter, ber ginf it tubt!
#§att'ft bu bem ginfen ju freffen 'gcben,
©0 war ber ginf am fieben gebleben."
Slu Gutter, ber ginf ift tubt!
2Riinblia) 1872 an! ©ot^a. giebler 243: „$e, Gutter, b'r ginf it tobt" ic.
Digitized by VjOOQ IC
— 155 —
d. Umbilbung: $er tobtc <5d)iuimel.
&fj, SBaber, be ©pommel 56 tobt!
3U), min ©df)n, bafc 5| nia) got!
$abb mi bcm ©pommel mar #aroer gegcroc,
9Bdr on* be ©d&ommel am ficmc gebleroe.
e. $a* tobtc &ttfelljaf)ndje«-
2a1) Gutter, be ftuijel 5$ bobt!
©e retyrt nia) mefjr ad eene Soot!
5Benn em be SBaber fyebb §amcr gettjen,
2Bdr tje nod) moQ lemen bleroen.
BIS ©ieaenlieber au* Oftprcu&cn : grifdjbicr 9lr. 74. 3m franjoftfd)en gfanbern
girmenia) III. 685: Koukeloure, myn haentje (£a(md;en) is dood!
1) fiieb.
733. 2>ic Set^e.
©a* SBerd^lein tn ben £uften fdjroebt ©at i)od) tyut e* fid) fdjmtngen,
Unb fingt ben $immel an, ©aji faum er'$ fetjen mag.
3m Sirfel 'rum e* ftd) erljebt 3m Stcfel 'rum tout's fmgen,
Unb troft't ben &<fcr«mann. 2obt ©ott ben ganjen Sag.
©$rodbifd), au* 95>enM*l)cim : ©irlinger 79. 3ft roofjl £unftpoeffc.
a. 734* b.
©te Stmfel Ma)t't $u 5Borgen ©te Slmfel bte tyut fingen
3n tfjrem grunen $au$: Sn iljrem grunen §au$;
SBie mag ber SKenfd) Did forgen? ©er §err tfjut fur fie forgen
©aft fieben ift baib au*. Unb wart Ujr fletytg auf.
$. SBerlin'* 2Rujtf. §bfd)r. oom 3a(>r 1646. @. 1550.
735. 8u ben jtefjenben ftrastidj. 736. fttebifc unb ftrattidj,
#ru tfrd, SBinb ro&, ©e £tebi£ on be tfrante («ranid)),
©mict mi elnen 9lppel a! ©e fette op ene ©annfe (Sonne).
[ober:] ©e tfiebty war e flinfe $agel
®inb roaggc, #&ne tfragge, On nefym ben #ranfe bi em Sagel
©mlet mi dim 2tfr (Strn) awe. (©cfyuanje).
ffu^n, Sefkfat. ©agen II. 70. grifabier 217.
SBtnn bte Sinber einen Slab en feljen:
737. 738.
0tapp, fRapp, bein $auft brennt an, #rapp, tfrapp, bein $du*le brennt,
©eine tffnber fd&reten alle j'fammen, ©ijjet ftebe 3ungc brin;
©ein ©eib fifct ufm $eerb gaUt e »(ocf oom £immel ra,
Unb farctt nrte en alter 93dr. ©a)ldgt bem 5llte borage (#a(S) ra.
Sirlinaer 71 *u* SBurmlingen: Sttrlinger 72.
* 9Reier 69.
Digitized by VjOOQ IC
156 —
739.
$raj)p, Rxapp, bein §auftle btennt,
©'Subberodbet fodjet brin.
9Reiet 69.
740.
fflabc, 8tabe, $>uttbein,
$>ie Seute fagen : bu Ijatteft nur cin
©imrotf 572.
741.
Slab, Slab, 8tobl,
Swiften jnjci ©tabl,
SttJift^cn jttjci ©tangen
9)Zuit bu ctfjangen.
©imrorf 576.
742.
9tamme, 9tamme, ©ubelfacf:
#ingcn unb t)ornc ©4}nupftaroaf.
«u* bem Ober-eifafc.
743. Sic (Sifter.
©padftciftct mit bem langen ©d&roanj
Stac^t' bet Stout dnen gelben $ranj.
grifajbier 218.
744. SBenn bie fttnbet ben § abtcfyt fc^cn :
a. e.
$arocf, ^arnef, Sufcnbetf (#uc$(einbieb)
$iat pn 95ar un 9Kot nit laif.
©imroct 581.
b.
$ennent)ogel*, ma$ ben Sting,
$aji bet Stoben nid^t uetfpring.
93irlinget 73. * §u()nergeier.
c.
§unlagdct!
grl| bie Side,
gtt* bic& fatt,
Wlatf tin 8tab
Urn ben gan$en §offtaat.
$eter 153.
d.
§affe, §affe, $eljnetbeero,
©teljl mi ni$ be ftidjel roeg!
28o Ijaft bu fe (ate?
3m 83uuf uetfiate.
Quid! CluicT!
Oftprcufcen: grifdjbier 220. girrne*
ni^ III. 180 cm* Sfcrlolm. durje 281.
§0(1, #acf, mac^' an Sling,
Obet bu bift cin SeufelSbing.
Sirlinger -74.
f.
©tottoagd1), §aunetbeif2)
§et ften SSftr un 9Kot nit Idf!
9ln ber SKuljr: tfuljn, 25>eftfalifd)e
©agen II. 232.
1) ©tofcoogd. 2) £iiljnerbieb.
g-
§duef, ^doef, tfuilenbeif*,
§e(t btn SSat un 2Wom nit leif.
9fu$ §agen bei Salroe. tfufm, baf.
1) fliid)leinbieb.
h.
$tntefc$atrt<$, ©t&ebieb
§ot be jonge SSeibet lieb.
HuS granfenau: 3>af.
i.
§ap8, $apa, bu totljet 2>ogd,
§ajt bu meine ^u^nle geftoljle,
®ic jungen un bie alten,
u. f. n>., tuie folgenbe 9U.
Digitized by VjOOQ IC
— 157 —
745, $er SBeilj (laubenfalf, #ul>nergeter, ©tojtoogel, falco milvus).
a. b.
Sety, SSctf), $ut)nle* 5Dicb ! 2Btyc, ©tye, mitte Sunge,
fiafr mir meine §uljner lieb! S^cinc tfinber fin oerfdjlunge,
®ie jungen unb bic alten, ©in in rotten tfaften fdjloten,
$er $enfer roirb bid) fpalten. ©in afljett mit 2Hut begotcn.
Gt fdUt rin IBlocf oom $immel tab ©imrocf 577.
Unb fd&lagt bem 2Betf) ben $ragen ab.
i: #cirarara :l Ulewcty, beine ffinber farei'n!
mkl 70' ©imrocf 579.
d.
SBBeif}, ©eil), mae^ mer 'en Sling,
Ober i fc£lo ber an fuirig ©tein in ©rinb. [©imrocf 578.]
e.
51 fc&o1) tfanta2), 2Bigc toette! §ufc&, l»uf^, fiania, ©etye roeifce,
2Biif mi bine toette Sette, 2Beif mir beine roci|en 3ifcen4),
©ocfe lanf a* e ©tranf, ©o lang a(d ein Strang,
©ocfe bed a* e Sleet, ©o bicf at* ein ffiucf,
gleeg no 8ltmolb3) op e ©teen, glicg' na^ Sle^malb auf ben ©tein,
Brecf bi $al$ o ©'ntcf o »een! ©ri$ bir §al&, ©enict unb »ein!
SSeftpreufccn: Sriftftbier 221.
Srf I: 1) * fdjo = ©djcudjeruf. 2) tfania, potn. bic SBeic)e. 3) 3n ffie&roalbe
(Softer im flrcife ©umbinnen) liegt ein Ijoljler ©tein. 4) ©cine meijie $itte ju
jeigen forbcrt audj ber 9iuf einer flufjmagb an ben 9Jlonb (f. unten).
f.
8la-tt)ei^, Slaroeif), bu ftufenbef, (£u<$leinbieb),
®in SSaaber unb Jobber id en $ef.
£o »dftabt, to fteiftabt,
®ao tyangen Sere ant ©algenrab,
®ao frijen be Sdaooen (9laben) flf mat.
[®iefen fifteim pngen bie flintier, roenn fie mit ityren ftftdjlein f)inau*treibcn unb in
ber fiuft eine SSeiljc feljen.]
Slu$ lament: tfuljn, SRorbb. @ebraud)e 9tr. 397.
746. ©tofttoogcl (= SBciljc).
[SBirb al* „Wingelreil)en" uon fleinen flinbern benufct, bie am ©d)luffe nieberfadeH.]
©tijifuogel! #ienenbabcr!
glej an be *ptmbcr*$afd)*,
SBrainj (bring) en ©acf fol $afre[nafi
$5cm SHbcl-batbel-btai! 3iji!
©c^ufter 203. * <JJimpernu& (Staphylea pinnata) ein ©traucij ($uf$) in
©ubeuropa.
Digitized by VjOOQ IC
— 15S —
747. 9ttt bit $0*le<
[9tingelrei(jen ber ftebenburgifdjcn Sinber.]
$er SBuCf Ijuot ft<$ ben 3uogel6) t>er*
brat,
$er gufr7) lift am Jttrn.
©r ljuot fi$ be ©c&roaTtj oerltren8),
$>cr #. St. foil en Itflen.
Sfc&ula1)! 9Rarufa!
gleij of be »lrebum2),
©acfc, mun be fciirfe fum3)!
®e Sfirfe !u met ©tangen,
®cr tfucfuf4) tyuot ft$ erfjangen,
®er »afd> brat5), ber m\% brat,
fcuSfubrung: 2)aS oom Slnfiiljrer bejetdjnete ^inb mufc toon etroa* entfernter
©telle jroei Srettdjen tyolen, in ber Beit, al* man 5, 10, 20 k. jaljlr, nrie e* oor»
bee beftimmt roorben ift- tfommt e* ju fpat jurutf, fo erfyalt e* Don jebem 9Rit«
fpielenben einen ©djlag auf bie guffoljle.
©iebenburgifdj: ©djufter 990.
ftrf 1.: 1) fcfefcufa, au* bem ungarifdjen ts6ka = ©o$le. 2) Strnbaum. 3) fiel),
moljer bie fcurten fommen. 4) 2)er Jhicfuf (= fceufel) ift in nad)beibnifc&er Seit an
bie ©telle einer germanifdjen ©ottyeit getreten. 5) Sufcb brennt. 6) 3agel =
©djroanj Derbrannt. 7) gu$* lauft im lorn. 8} oerloren.
748, ftratntnetttrigel.
SWate*, mafl fin bad fir Segele,
SBu fo gale ©$nabete $ai?
„$l& fm du bann ©rammttoegelc *),
SBu gum fiabclc ine mat2)."
*u* fiiebsborf (tfrei* *ttfird) im Ober-GHfal).
(fcrtl.: 1) tframmets&ogel (Turdus pilaris), eine 9lrt Don $)roffeln, bie
im $erbft fdjoarenroeife auf bem 9torben anfommen, ficfc mit SBacfcljolberbeeren (£ram«
metdbeeren) maften unb bann baufig in Stefcen gefan^en unb aid fcifdjoogel oon gein*
fdjmedern oerjcljrt roerben. 2) roel^e jum fiaben herein roollen.
©ruftfiebdjett an ben ©tord^:
749. ©tortyicb.
[3ur 3eit, roenn bie ©tordje anfommen, gefungen.]
9(u* 9Cl9ba4 im Obenroalb.
pipfi\PNf>'ft.\f>ri-4f fiJy
©torcfc, ©tord), ©to • ne^IfHeg1 ii«ber $a » nc2)! |
$lieg' U'ber'aSacfcrfjau*, gu*tfe brei SPoppen'rauS: I
S>' 9ln fpinnt ©ei » be, b' Sinner micfelt 3»ei « be, I
®'©rittge^tan53run«nen, Ijatt e tfinbdje fun » nen. J
©tor$,©tor$,©tord)!
1) ©tone unb ©teiner bejeidwet ben ©tord> aid ben oorjugdmeife fteljenben
SSogel. 2) £anau.
Digitized by VjOOQ IC
— 159 —
750.
ffep=
Stu* bem (fclfai: SRecferlin II. 14.
©tordj, ©tordj, l>ei * ni, mit bi « ni Ian - ge ©ei « ni, mit
:t
t=
M » ne Ian » gc £nie: 'flgeljt a $ipf * la*
* tfipfle = Cluatron, SMertel.
#a • roer bri.
761.
©torf, ©tort, ©tone,
gligf ibcr §ane,
gligf ibcr'e ©dcferljauS,
©ucfe brei ©oppe 'rau$.
©' an fpinnt ©elbe,
55)ic anrtcr tnicfett SBelbc,
®te britt' gtyt on 'n ©runne,
#ot e #inbd)c funne.
9Bic foil'* Ijaafre?
„#o<fele, $ocfcle ©aafe."
2Ber foil's Ijebe?
f,®er ©defer obcr ber speter."
©er foil bic SBlnnele mdfcfce?
„'$ Sat^c mit ber fiappentdf^e."
©torf, ©tor!, ©torf. •'
SllSbadj an frcr ©ergftraje: Sirme-
nia) II. 3.4. ©imrocf 589.
752.
©tor$, ©tord), ©tane,
2Htt belnc langc Sane,
glieg' Ijtnein in'$ ©defer* $au$,
®a fdjaun brei alte SBelber fjerau*.
$>le cine bie fpinnt ©eibe,
®ie anbere bic fled&t ©elbe,
3)ic britte tjat eln rotten ffiocf,
©ie bed ©djneibere ©eiSbocf.
$tu*9Rid>elftabt im ObenroalD : SBoif,
©eitrage II. 179.
753.
©tortfc, ©tor$, ©tetnc,
Slug' fiber Styeine,
glteg' fiber'* ©dcler&auS,
©ucfe brel %uppt 'rauft;
Tic ein' fpinnt ©elbe,
Tic anbre brefjt SBclbe,
Tie britt' gd)t gum ©runne,
§at e Sinbdje funne.
2Ber foil's talfc?
„$>er starrer mit ber ©effe."
2Bcr foil'* Ijebe?
„®er spctcr mtt ber ftatye."
SScr foil bic SBlnblen wdfd&e?
„®ie Sdtye mtt ber fiappetdf^c.4'
Hu* 3ugen!jetm an ber ©ergftrafee
munblia). SRannfyirbt, 3Rut$. 529.
754.
©tor$, ©tor$, ©telne,
TO ben lange ©eine,
SBann nriflft bu fliegen?
^Ueber'S 3a$r."
3$a$ wittft bu mltbrlngen?
„<£in £inb$cn."
SBBer foil'* Ijcben?
„$)cr ©artyel foil e§ Ijeben."
3Ber foU bie ©Mnbel todfdjen?
„®ie 5Wagb mit ber tflawertdfc&e."
9lu$ bec ©egenb Don Warburg 1890.
Digitized by VjOOQ IC
160
755.
etordj, etordj, ©teine!
glteg' fiber §anc ($anau),
glicg' fiber'* *8acfer§ #au$,
6to£ brct SBecf fjeraue:
9Kir etnen, bit einen,
Sirmen ©<$elmcn gat feincn.
Slue ber SBetterau: ©olf'e 3eitfrfjr.
I. 474.
756.
©tord), ©tord^, ©tciner,
9Kit ben langen Reiner,
glieg' mtr in ba8 2$a<!erl)au8,
$of einen roarmen ©ecf Ijjetaue!
3ft bee @tord& ntd&t cin fdjoncS 3tyer?
$at etnen langen ©djnabcl unb fauft
fein SBier.
9Kunberl)orn Slnl). 81. eimrocf 586.
757.
©totf, ©torf, ©trine,
9Ktt be lange 33cinc,
9Kit be forje $nie!
Sungfrau Sftaric
§at e $inb gefunne
3n bem fteine 93cunne.
3Ber fotT* l)cbc?
„$er «pctcr mit bcr ©etc*."
©er foil bie SBinncl mafc^c?
„®ie 2Kab mit ber sptapperbdfd^c."
Slue §ef[en ($iefcenbnd) unb Uni-
gegenb): Sfiolfe 3citfd)r. 475.
* ©ote, @5te, ©otte = fcaufoatljin.
758.
©tordj, ©tordj, fiangbein,
£rag' mid) uf em SBuctcl tycim!
tfannfdj mid) nit fo traga,
©e£' mid) uf a SBaga.
ftannfdj mid) net fo jiaja,
Saji midj licber fliaja.
Slue Golmar munblid).
759.
©torf, ©torf, ©teinc,
9Jiit be lunge SBeine,
9Hit be forte £nie!
3ungfrau 9ftarie
§at cin $inb gefunben,
2Bar in ©olb gebunben.
glog fiber's SBacferljauS,
§olt ftc^ brci ©rot' gratis:
9ttir ciixft, bir cin§
Unb bem Slnbern gar feine.
Slu« ^ommereflcn: 9Rann!)rtrbt 529.
grifc^bicr 193.
760.
©tord), ©tordj, trauni,
©tordj, ©tor$, brauni,
gfifj' unb lange ginger,
©otlft mir cine brtngen,
2eg' mir einc l)ln:
9Ktt einer golbenen £run!
©tor<§, ©tor<$, trauni,
9J?it ben langen brauni,
ftomm, flapp'r ja!
Slue Sirol: 3ingerlc, ©itten jc. 161.
761.
©tore, ©tore, Sangebei,
$rag mi ftf bcr fieiterc f)ei!
©ag mer, roa* ber fdjulbig bi?
®rfituftg ©ulbi.
§a bcr fern ee C^ranjli g'madjt,
9Kad) ber l)fir' eft ©trfifeli:
9lonc, 8toUe, $fi$li!
Slue Slarau, burd) Sftodjljolj in bee
Seitfdjr. f. b. gtyilol. §alle I. 250.
762.
©tordj, ©tord), fiangbein,
©ring' mir ein Heine* SBrfibcrlein!
©tordj, ©tordj, beftcr,
Spring' mir 'nc Heine ©djrocfter.
Slue ©iegen 1896.
Digitized by VjOOQ IC
— 161
763.
©torf, ©torf, fiangbein,
$rag tni uff em ©affel Ijeim!
#afa) mi nit ertraga,
§of$ ©acfS Saga,
giar mi in ba$ sBa<!el)u$,
9J?a^ ftebe SSccfa bru&,
9Korn ba Sftorgen friaf),
5Benn bcr $aber blialjt
Unb bcr 9togga ticft.
*u* ©fdjenjmeiler (Ober»(£lfa£). Sine
fdjmufcige ©^lufoeile getilgt.
764.
©torf, ©torf, fiangbeen,
©ift uppen fyogen ©anbfteen,
$ejt robe ©trump an,
©cift a$ en (fcbbefatann.
$u* ©tenbol: flufm, Sftorbb. ®e*
braudje 394.
765.
#lapper|tora), Sangbein,
©ring' un* bo$ cin tfinb fjeim.
2eg' e$ in ben ©arten,
©ill e* fein marten;
2cg' e« ouf bie ©tiegen,
©ill c$ fein miegen.
fcittmar 116.
767.
©tora), ©tordj, fiangbcin,
©ann fUegft bu in'8 fianb fjinein,
SBringft bem ffinb ein SBriiberlein?
©enn ber Sfcoggen rcifet,
©enn ber grofa) pfetfet,
©enn bie golbnen Stingen
2m ber tfifte fpringen,
©enn bie rotten 9lppeln
3n ber Sifte rappeln.
©unbertyorn $nl). 82.
768.
©torf, ©torf, ©itfclenbein,
$rag mia) uff em 9tucfen Ijeim.
tfannft mia) ett1) ucrtragen,
^ei2) mio) uff am ©agen;
$annft mid) ett oerfiiljren3),
#f)et midj in a ©iegen;
tfannft midj ett uermiegen,
S^ei mtdj in a £obtcnbaljr.
©a* ia) fag', '* ift aHe3 moljr.
Eirlinget 68.
1) nu&t. 2) leg. 3) fortfa^ren.
769.
©tor$, ©tor$, ©d&neggebei,
£rag' mi uf ber Seftern tjet,
£rag' mi M* go ©t. @alle
Unb lafi mi nieme falle.
©imrorf 587.
766.
©tora), ©tordj, ftipp bie 9Sein,
£rag' mid) auf bem 9tu<fen fyeim.
#annft bu mi$ nidjt tragen,
2eg' mid) auf bie ©agen;
#annft bu mi$ nidjt jietyen,
2af mt$ ju §aufe liegen.
©tober, fclfaff. «Bolff budtfein 9ftr. 89.
&u$ bem 2)ialeft ubertragen.
estate, $>eutf<M iKnbertUb.
770.
tfnappner, tfnappner*, fiangbecn,
©at beift up unfern ®ammftccn?
®u fyaft ja rotlje ©trumpe an,
®t lat bi mi en (Sbclmann.
©imrocf 602.
* tfnappner = lllapperer, oon fnap»
pern, mieberljolt fnappen, tyier mit bem
6tortt)fa)nabeI.
11
Digitized by VjOOQ IC
162 —
771. Jftnberfprud) au$ bcm Slorgou.
[$ie Winter tragen ©traufic&en unb flrclnje umljer, Me fie bem gru!)ling$ftord) ge»
rounben (jaben, fingen biefe ©prua)lein unb empfangen bafuc oon ben 93auern iftoggen,
oom SWiiller SReljl, t»om ©defer SBecfen.]
©tor$, ©torc^, ©c&ntbelfdjnabel,
5Rit ber langen Cfcgabct,
glug' met fiber's fStdfyiti,
9timm tner au btii 2Becfc brftS,
9Kir eft, bit eft
Unb be b5fe SBucbc left.
2Bifgeu>ilt Don 9tod)f)ola, in ber Seitfcfcr. f. b. spijilotogie I. 249.
772.
©tordj, ©tordj, ©d&nibelfdmabel,
50iit ber langen Ofcngabel,
S&ifljt bu lernen ©ilber tragen?
SBenn bie Stogge reife,
©o gange mir ge pfeife.
3m Unterlanb id au e #au8,
©ucfet alte grauen rau$ ic.
G. 9Wcicr, ©cfntmbifdje 5*9t 29.
773.
©tor$, ©torc&, ©$nibelfc$nabl,
9Wit bet lange #eugabl,
gliegt ubcr'e ©locfaljaud,
©ucfet brei gtaule rau*:
®ie oin fpinnt ©elbe,
$ie oin fpinnt tfreibe,
SMe oin fpinnt $li£bla,
$ol mi *>a ber ©ucfucf a.
9lu& ©djmaben burdj stud, 35irlinger.
2Rann(jarbt, 9Rut^en 530.
774.
©tordj, ©tor$, ©^nlbefc^nabel,
SOW ber langen Ofengabel,
#auf met au en fictten bra,
®afr i mi bra Ijebe fa.
'* ftyt c SBogeli auf em ^ac^,
©ucfet, ob met #ud?le ba$t.
S>' £iid&le fmb net bac^e,
'* SSogele barf net lad&e.
©imrocf 600. SHttmar 117.
775.
©tor$, ©torcfc, ©djnibctfclmabel,
3 roiH bi lefjre ©ilber tragc.
3Benn be SRoggc rift
Unb be Stutter pfift,
$ann djunnt be better Urli
Unb bringt mer e ^aar ©dmeli.
©imrocf 599.
776.
©torf, ©torf, ©$nibel, ©$nabel,
3BtU bicfc lernen ©ilber tragen;
SBenn ber Stoggen reifct
Unb ber 9HuUcr pfetfet
Unb ber SBecf ni$t ©rot mefjr ^at,
«ommt bcS *8e<fen $aftle,
©djlagt ilmft ©tocfle life #a*le;
sRimmft ©tocfle in biefe $anb,
ga^rt bamit in'* Unterlanb.
3m Unterlanb ift aud> ein #au&,
©ucfen brci Sungfern 'raud;
£te eine fpinnt ©eiben,
$>ie anbre brocflet $relbcn,
®ie britte fpinnt $aberfrraul) ;
SB'ljut un8 ©ott unb unfre grau!
Unfrc grau tyut* Sljurle auf,
fiat bie l)cilig ©onna 'rau$,
SDen ©ctyatta lat fie brina
SBei unferer licba tfinber.
tUIertljal: ©irlinger 70. 9torneti»
licbefjen.
Digitized by VjOOQ IC
— 163 —
777. SfobcnSiordjtt.Ofterljafcii.
©totd), ©totdj, ©djnibet, ©cfcnabel,
5Rtt bcr langen §eugabe[,
9Rit ben langen $einen!
SBenn bic ©onn' tljut f^einen,
©tefjt et auf bem ^itc&enbadj,
Rlappttt, ftappcrt, bt* afle§ roa$t.
©totd& tjat jic& auf* ««cft geftellt,
©ucft fyetab auf ®otf unb gclb:
„©itb balb Oftcrrt fein?
Sommt tyet&ot tfjt Bliimelein,
ftomm tyetoot, bu gtiinefc ©ta&,
ftomm fjetetn, bu OftetfyaS,
^omm fein balb unb fefjt mit nit,
IBting' audj brine ©ict mit!"
grei^ofer , tfinberbud) 52. 5tud)
SSirlinger 67.
778.
©tot#, ©tot<§, ©$nibel, ©djnabel,
SWit ber langen $eugabel,
$eut ober SWoaten,
©tid&t bit b'£a£ t>m ©oaten.
2Benn ber Stoggen reift
Unb bet SHuUet pfeift,
gltegt bet ©totd) in'* SBacfetljauS,
Unb ttatt bic f$5nften SBedten 'tau$,
Unb toad et nit uetttag'n fa,
#l)eit et in btn ©raben na.
SHcrt^al, ©tetenfjeim : Sitlinger 69.
779*
©totd), ©tot$, ©c&ntbelfdjnabel,
SBenn bu mottift in #immel faljte,
#ut obet mom:
©o bring' e ©act Doll &l)otn.
SBenn be JRogge rifet,
SBenn be SWuHet pftfet,
S&enn be 93ccf
tfet'e »tob met) tjett,
©o gang jum SBettet unb 3*aftU
Unb ^au — ene ei'* fif'$ S^a^U.
9(u* Slarau, burc^ 9tod)ljola. 3eitf$r.
f. b. Wlol. I. 250.
780.
©totdj, ©tot$, ©d&ntbelfdjnabel,
9Wit bet langen $eugabel!
gliege ubct 2*a<fetl)au$,
§ol e ftotb uoU SBecf etau*
2Rit ene, bit ene,
Slnb'te tftnbet gat fene.
fltljeinpfalj.
781.
9lbebact, fiangebeen,
SBenn rouflt bu to fianbe teen?
SBenn be 0togge tiepet,
SBenn be ^ogge1) piepet,
SBenn be gale SBaetn2),
3n be SBome glaern3),
SBenn be galen Stypeln
3n be 3*6me flappeln,
SBtll Sangebecn
So Sanbe teen.
©imrocf 597.
1) grofd). 2) ©irnen. 3) glanjcn.
782.
Slbebdt, fiangebeen,
SBenneet routlt bu to gelbe teen?
SBenn be Btogge ttyet,
SBenn be $ogge pipet,
SBenn be tfteie leit,
SBenn be blauen ^lummen
3n be $iften btummen,
SBenn be gelen SBeeten
3n be Stften gaten,
SBenn be toben Stypeln
3n be Stften tappeln.
©remer flffi. 43.
783.
Slbebat, lange ©at,
Siting' mi'n lutjen SBtobet §et,
3f rottt'n oof flietig roegen,
©$aft mi oof nig bebtegen.
Olbenburger Sffit. 94.
11*
Digitized by VjOOQ IC
— 164
784*
SUbaor, bu befter,
SBreng' mi'n flcnc ©djmefter.
5Ubaor, bu rober,
SBreng' mi'n flcncn Stober.
ftutyt, ftorbb. ©ebrauc&e 394. grifd)*
bier 191. Stober wol)l = IRubcrcr?
785.
$abebar Don £)ber,
SBteng' on$ c junge Prober.
$abebar uon (iftet,
SBreng' mi c junge ©c|)tt)efter.
grifdjbicr 191. ©imrocf 595.
786-
$lbebat*, fiangnaft,
®ing op be gtcene 2Bee8,
$at>\> robe ©teroelfen an,
®ing a* rote en ©bbelmann.
^ommereOen: grifctybier 189.
787.
#eilebart,
Slater in galjrt,
3Bo ^afte bine Sunfen?
„Offen ^apenbifen."
5Bennel)t roiflft fe roebbec fyolcn?
„2Benn ber 8togge rlcpct,
SBcnn bie W\\t piepet,
SBBenn be $laug (*jtfug) (title fteit,
2Benn be 3aget na gelbe gcit."
giebler 165.
788.
©tord&, ©tordj, gangnaS,
©riep be $ogge* ut be 5Bce$,
®rag fe on bat 9tefte,
SBring' on* of e ©djroefte!
Oftpreufcen: grifcf)bier 190.
. * ®ie spogge = bet grofd).
789.
£>e §abcbar bat 5& c brewer Sflann,
§e buut feer bie Sinner e §uu$fe,
§e fledjt oof roebbet Don bann.
®e SBuur be pfldgt fin 5lcfcr ni$ rcdjt,
®e #abebar, be §abebar,
$>e gcljt enn trott emin be gatyrfe*
(gurd&en) tore^t.
©imrocf 604.
790.
§eUebaot, bu be|ter,
2king' mi ne flene ©c&roefter,
©ett fe me ennen ©aoren,
3f will fc flttid) ttjaoren.
Shiljn, 9torbb. ©cbrauc&e 394.
791.
£abebott,
®u tflapperbott,
So ^eftc bine fiinbet?
Uppen 9Menbtf.
(jc 2C. rote Dormer.)
tfuljn, 9torbb. ©ebraudje 394.
792.
OI)rbar (5lbebar)*, fiangebeen,
5Benn be galen 3lppcin
3n be Sifte rappeln,
3Benn be galen SBeeten
3n be Sifte gdren.
Otbenburger m. 94.
* $bebar, $abebar, &rbar = be$eidjnet ben ©tord) alS tfinberbringer, altl)od)b.
Otioaro. — 5Reljr fiber bie SRamen be* ©torched f. 8to$I)olj *Rr. 85.
©enne^r roultu 't 2anb oertefm?
$&tnn be Stogge riep id,
SBenn be gagcl ($ogge) piep i*,
Digitized by VjOOQ IC
— 165 —
793.
§eroro ju nu§ ftolt §abebat gefetyne
Wlbt [\r\t lange, robe, ttomme SBeene?
Sttm \)d nfdj torn ®of)r Ijdnnon geflage,
§ebb tyei nf$ c 9Rantel angetage,
$ung Ijei nidf> fm 8tocf 5n bat ©recti,
©trnib cm nlc$ fin 6d&atbclboof* fau fd&dn?
©c^cnf mine Scut bo$ o! emal!
§iet ftc^t fe,
On roenn fe mat gefage ^efft,
$)ann gcljt fe.
©ftpreufeen: grifebbier 197. * ©djurjtua), ©c^urje.
3Benn bic Sinbct cine SBaffctftcIjc (Sadjjielje) fefjen, tufen fie:
796.
$ie SBafferftelj, bic f^nabcrt
Unb fangt bet 9Kuten toil,
©ie fyott nfc^t auf ju fnappen
9Kit tytem ^fannenjtU.
©cbroabifa): 93irlinger 78.
797. SBilbe ©finfe.
Set-god. bic Qante,
sptflen omme #ampe.
fiatt rfitmnet gan :|:
£att ben a^tften uuot gan.
©imrocf 619.
©ie jicfjen bor SSBintcrt nacb bem
©iiben, barauf bejic^t fia) ber Wcim.
ftfiferliebdjett.
©enn ber 3Jlaifafcr auf bem SBege lauft, ^eben bie tfinber tyn auf, laffen iljn
fit eg en unb fingen baju folgenbe tfaf erliebcben :
798.
J^uringen, Stogtlanb, Berlin k.
794.
£) SBogele, o $dgetc,
®u !kinet SBaffetftelj,
5Bie !na^ert bit bein SBebcle*
Unb ^aft !cin ^teujet (Mb.
©cbroabifeb: SBirlinger 77.
* SBie roatfclt Mr bein ©djroanjdjen.
795.
Gtygt, <$(g* $5geli,
$t>ty«, $tyd SBafferfteljli bu,
©ic gnawifa mit bpm 6tileti
Unb Ijefc§ fci £t)tu$et ©clb.
©rofcatti 27.
_ iL s,uimnacn, jouuuuiiu,
£=&:
2Rai « fa « fer*, flieg'! bein ©a - ter i(t im tfrieg, bein1
^=£=£=±
3e£e£
$e£
P=tc
SWut-ttt ijt in ^onfmcr-Innb, 5Pom»mer.[anb ift ab « ge • bronnt.
U-J-JLJI
2Rai • fa « fer flieg'!
DigitjZdL Google
— 166 —
©a« i(l tie berbreitetfte, in ganj 9Rittelbeutfd)fanb gefannte Roffung. £e$t biel*
fa$ munblid) unb gebructt (j. ©. tfufm, Sfcorbb. 6agen 375. Cttmar, SWttfagen.
Bremen 1800. ©. 46. ©imroct 541. hunger 59. ©eijben, floln Dor 50 Safjren.
6. 73 [nieberbeutf*]. *. $eter Sir. 146). fciebler 167.
flnbere 2Relobic.
i
3F
SBirtbaben unb Umgcgenb.
mp^^=E^=gL^B^
£
£
2Rai*fa«fer, fUcg'! bein $a«ter ift im ^ricg\ bein1 SRutter ift in
^
Frplr ~2=ftF^
*pom*mei> lanb, $om»mcr* lanb ift ob « ge*brannt. 5Woi*ta « fer fliegM
* ©er SRaitafer fjeifct au$ tfrifcetreb*, SBcibcnfofcr (SSteibenljaljn), im
OSnabrutfifc&en : £etfenfafer, Stfenroebel unb ©cfernfdjerfel. 3n 3iiric^: fiaubfafer.
799.
Sflaifafcr, flieg'!
®ein §8atcr ift im tfrieg,
$ie 9Kuttcr ift in ^uluerlanb,
$uloerlanb ift abgebrannt.
ffltattfifcr, flicg'!
©unberfjorn I. 1806. ©. 235. ©patere HuGgnben bringen bor bcr ©i&lufaeile
nod) folgenbed (Jinfd)iebfel : „3n merunbjroanjig ©tunben ba mar baft Slut geronnV'.
$a* ift Unftnn toon S3efd)n)6rung*formeln, nrie fdjon ©oettye barubcr bemcrft fjat.
Btatt biefed 3ufafce3 fin gen bie flinber in ber Umgegenb Don SKarburg folgenben:
6S fommen brei toon ©iefcen,
3)ic moOcn bi$ erfdjiejjen.
*Bum, bum, bum!
800.
3ttai!afer SKai, $eine ©ruber toeinen,
$eine gutter £ei, ©i£en Ijlnter'n ©teinen,
$)ein §8atct ift in ^ontmerlanb, §aben fein' SWeffcr unb <§>abd,
^ommerlanb ift abgebrannt, greffen mit bent ©djnabcl.
3tu« SBaufcen. 2Ritgeil)eilt bei flower, 93ogtlanbifa)e 93raurf;e 335.
801.
9Kai!afer, flicg au&,
glicg in tneiner 9lfjne §au3,
Spring' mir Slepfel unb 93irc^
80mm balb roleber!
3Reicr 77.
802.
$Kalfafer, flug, flug!
3n beiner licben grauen §au3le,
@ibt bit Slepfet unb a tfnauSle,
©ibt bit Slepfel unb fBirc,
9florg' &u $ad)t nrieber.
5Rcier 78.
Digitized by VjOOQ IC
— 167 —
803.
sfftoifafet, flug' uf,
Uf bie ^c Sonne!
$>e 3Kciftcr if* go roanblc gange (in
bic gtembe);
(St leit be SSunbel uf be £if*
Unb fragct tua& et f^ulbig if*.
<Sn ^tfljet unb brei ©ulbi.
§ef* met fern e ®6)b\>pii g'ma*t,
gRa*' met Ijat en StoUt.
Stofli ttofli ufem $fiS,
2a$ met'* £l)inbli fd&tofc,
Obet i ma*' e SRuetyle btuS
Unb tyue bi bomit fttofe!
@imroct 549.
804.
gftaifafer, fliej uff!
$Kal) btnet Wuabet b'^ur uff!
$)'3ube !umme,
$'§eibe* fumme,
«Befle mit bit te*e,
©efle bi* unb bine lieroe $inb
m\ j'famme ju bob fte*e.
9Cu« bem $lfa£: ©tober 43.
rocf 516.
©im»
805.
3Haifafet, fltj,
$)'3ubbe fomme,
$)'§eibe* fomme,
9Bottc bi* fite*e **,
©otte bi* tobt fte*e.
5lue bem Unter*(£lfnfc.
* 1870/71 fang man: b' ^reifce
fomme.
** abre*en, abljarfen, mit bem
8Re*en com ©oume entfernen.
806.
tfafetle, tfafetle, flieg',
®ein fBatcr ift im tftieg!
glieg' bu in ba$ SBacfenljauS/
Xirnm' mir btei 55ccf mit 'rauS,
Wit tin, bit ein, atten guten 8iib*
(ein cin.
©djroabifay. «Birlina,er 82.
807. $olitifd>eS aRoifafcrlicb.
3m Sa&r 1848 fatten in Tubingen t»ic
^inber:
$ogele, Eogele flieg'!
®et §ccfcr ift im fttieg,
®ct ©ttuoe ift im Obetlanb
Unb ma*t bie ffiepublif befannt.
SHeier 78.
808.
tfti^efteb**, fiiege!
$etn $atet ift im ftriege,
$ein Wuttet ift in (Sngellanb,
©ngetlanb ift abgebtannt.
§intet bet #it*e Uegt bet @anb,
9lu$geftteut Dot (Sngellanb,
(Sngellanb unb ©panien
SMppel, bappct, banien.
flu* ©eimar, con Dr. «. flower. $IKam*arbt 348.
* ffrifcefreb*, t()iiringif*e Eejeidmung fur SRaifafer.
Digitized by VjOOQ IC
— 168 —
809.
SKattaferdjen, 3Haifaferd&en, fliegc meg!
£>ein §au8$en brennt,
®ein 9Hutterd>en flennt,
®ein SBater ftyt ouf ber @d&tuelle:
S^cg' in §fmmcl au$ bec $5Qe!
SBunbcrfjorn III. 9tnl>. 83.
810.
ftfitoerdje, #aroerdje, fliefy eroegg!
2)cin $aufcl brennt,
2)cin 3Kubberc$e flennt1),
$ein Stobberdje fl£t uff bec ©d&anjelle 2) :
SHe^ f)od& in aQe §efle!
ft Jfu* Smnffurt a./TO. : girmenicQ
11. 00.
£i*We, gu&banfcjicn.
811.
SRaffatt,
glugg meg,
©tuff roeg,
SWng' mi morgn goet Webber meb!
©imrocf 551.
812.
2Kaifafer, flieje fort!
®ein $au$djen brennt
S>ein £ref$3)cn brennt,
©te 3ungen ft|en brinncn
Unb fpinnen.
Unb roenn fie tyre 3<ty[ (lO ©c&ocf)
nid&t l)abcn,
Sonnen fte nidjt fpa^eren gan.
5fu« (Jrfurt: 2KannI>arM 350.
813.
Sulla, SuUa gogf,
©inn, fpinn a ©am!
2>er SSeber tufa ein$ Ijab'n.
©imrorf 54S.
814.
§aoerling, flieg'!
®ein $ater ift im £rieg,
$eine Gutter ift im 9ticberlanb,
9tieberlanb ift abgebrannt,
©3 fkf)t nur nocfj bie fmlbe 2Banb.
Umgegenb oon Stricr.
815.
Stfaifafer, fliege!
$ein §au$d>en brennt,
$ein 25ffcH&cn f$mtljt,
®eine tfinbec fdjreien nad& 8rob.
«uS ©t. Wbredjt bei $>anAtg : 2Rann*
Ijarbt 349. ° *
816.
9Kaifafer, flieg' uff!
®ien gierli brennt,
$ien ©ibbe (©typc^n) fod&t,
fcien 9Huaber ftyt uf ber ©$amallc.
etobec 44. ©imrocf 547
md) II. 524.
;irme«
817.
9Haifafer, fliego, fliego!
$i girala brannt,
S)ie ©cppala fod&t em Ofelocfc.
SKaifafer, fliego, fliego!
2Runblict> au* (Solmar 1896.
818.
©ecferlin II. 19.
^^^^^^^
9)(0i * e • fa < f cr, fri . co*, f ri > co !
H $i. fe-Ie** brennt, bi
Digitized by VjOOQ IC
— 169 —
ES^
3=
§i£
^
-v--J
©ip » pe » Ic f oc^t ; b'3u* be fum « me mit ©pie * fee, fte
#=rr=E
mi
3EI
3E
-*T
±
roan bi « ne 3un « ge ber • fdjie « fe.
* frico, in ber tftnberfpradjc: glteg' ^oc^ ! ** $auftlc.
819. $er ©omtenlfifer*.
9#aricnfaferd&en, flieg eroeg!
®etn §au$djen brennt,
®ein 5Kuttcrd&cn flennt,
$ein 2>ater fi£t auf ber ©djroefle,
glieg' in'n $immel au8 ber $ofle.
©rimm, SRntf). 658. $al>er ©imroct 543. SSergl. oben 810.
* $er ©onnenfafer (Coccinella septempunctata) fuljrt in ber 3>olf«=
unb ^inber(prod)e folgenbe Stamen, bie jum Sljeil in beifolgenben Weimen ouftreten :
tfugelfafer, TOorienfafer, SRarienroiirmdjen, 3Rulteraotte$fu(jle, grauenfutyle, £errgoft$*
fdjafdjen, jperrgottdt^ierc^en, £errgott$pferbdjcn, perrgotttoogelctjen , ©onnenfutjc&cn,
3ofyanne*fafer, ©onnenroenbfafer, SofjanneSoogele, ©olbbafcel, ©olbmafcel, ©olbfdjafel.
820.
*Waricnu)unud)en, flicgc roeg!
Petite Gutter ift gefangen
$ln etner fangen ©tangen.
*u* Berlin: SRann&arbt 351.
821.
Sfflarienrourmdjen, fliege bo$\
£ein SBatct ftyt in ber ftdfcre,
Gutter ift in ^ommerlanb,
spommerlanb ift abgebrannt.
9ttariemtmrmd)en, fliege bodj!
$ot*bam unb Umgegenb: 2Rann«
tjarbt 351.
823. VIMttiWt* (Sottttettiafer).
822.
9Karientt)5rmfen, fltg furt,
gltg furt na$ (Sngellanb!
©ngellanfc ift jugef^loffen,
©djhiffel babon abgebroc^en.
8u* spommereflen: SRannljarbt 347.
©totternfjeim 1858.
£
£
SWufrWdjen, flte*gc! bein SBa .
^
ter ift im 5l'rie * ge, bei • ne
JET-*-
^m
ft— p~ ?
3Rut»ter ift in sponMtier«lanb, *pom-mei>lanb ift ab « ge*brannt.
*ue Sfnlringen: ©egenb Don Bpolba unb 93uttjkbt. 8u$ mit bent Hnfange:
„2ttutfd)efuf>bdjen fliege" k. $fm ©d)lufj no$ oIS gortfefcung: „©afren grofre Souern
brin, mit ber niei|en 3ippelmufc\ flelen afle in bie $fty'. 2Jcutf$efu^b4)en, ftiegM"
Digitized by VjOOQ IC
170 —
9ln ben Sotmenfafer
824.
@unnent)5gele, flicg' au$,
glieg' in mein* latere §au$,
$omm balb tuleber,
SBring' Slepfel unb Sire!
etyuobifd): SReier 72.
825.
6unntuenbfafer, fleg' in'n Srunn',
SBring' un8 Ijeut' unb morgen ein
f$6ne 6unnM
^Cu9 Sticbcrbaicrn.
$errgott3&ogete, flieg' auf,
3n §immel nauf
Unb nimme ra
*Bi$ 3afobetag!
SReter 73.
827.
$errgott8tl)ierd)e, flug nice fort,
Slug' in 't $immel($e!
®at §au3d;e brennt,
®e ©ngeldje farcin,
[ober:]
§errgott8tl)icrd)e, flug mcr fort,
SBrcng' mer'n neuc gulbc ffiocf.
#ul;n, ©eftfal. eagen 78.
828.
©onneficfen, icf frage bi:
35Me langc f^att icf Icroen?
(gen Satyr, tmc Satyr jc.
[53ei roclc^cr 3atyl cr fortfliegt, bo* ift
bie propfyejeijjte , roela^e niemalft grofi
fcin nrirb.]
Simrocf 556.
^uttergotteSfiitylein).
829.
©unnenfatf, Watynfalf,
SBo tang' fdjalf if lerocn?
(Sen Satyr, troe Satyr jc
©imrocf 555.
830.
§earguot$*tyaunfen, flucty op,
$tyu ben tyoggen $immel xop,
SBreng mi 'ne guttne $i'e (*ctte) mit!
©imrocf 553.
831.
§immel$ttyierctyen, flieg' tyod) in
bic 2uft,
glieg' in'8 §tmmet$gartctyen!
glieg', fonft fommen bic 2eut' mit
ben ©piefen
Unb rooflcn btc^ crfctyiefjen.
gctymifc, ©itteu be* Sifter SSolfce 73.
832.
$immel$fuctylictycn, flieg' au$!
®cin $au$ brennt,
®eine #inber roeinen afle miteinanber.
9luS SBeifcenfelS: SRanntyarbt 349.
833.
sKuttergotteSfutylc,
$Dtufenftutylc,
gluig auf, fluig auf,
2M uber ben 2hiffenbcrg,
$>aji cS beffer SBetter rocrb.
834.
§crrgott$*£cty$lein, flieg' in \>tn SBufcty,
93ring' mir cincn ©acf oott §afelnufc!
©imrocf 543*>.
Digitized by VjOOQ IC
— 171 —
835.
^ertgottStyaunfen, tuo fall if tyin:
Snnen §immel, in be §cfle obcr int gtagefiur?
[9Ran fefet babei ba* fctyierdjen ouf bie #anb unb fragt. gliegt e* aufroart*, fo
fommt man in ben £immel, abroart* in bie £olIe, roenn gerabeau*, in'e gegefeuerj
tfuljn, ©eftfftl. ©agen 78.
836.
©unnenfdjtnfen, rlagen ©ctytnfen,
SBannoer fall ef 8rilt fin?
<£n Satyr, tm4 Satyr jc.
[@o fragen bie fleinen 9Rabd)en in SBeftfalen ben SRarienfafer, intern fie ba$ fctyier
auf bie ©pi^e be* 3eigefinger* fefcen nnb jatylen, bis eS fortfUegt.]
Sutyn, S&eftfal. ©agen 79.
837. 838.
fiiebgotttd&albeli, ftfg uf, fileber #errgott§*ctyaferli,
Spring' met brei $funb Slnten (Gutter) gliig fiber be 9ttyt!
brftd SSring' bem §crrgott$mueterli
Unb e fitbetigS Coffeli. <&$ ©la* tjott ®i.
Slug uber ber tyotye 8tugge, fctyaferli, flug, flug uber be 9ttyf,
3 gi ber 3RUd& unb 9Rocfe, ©ag' ber tyeillg ©ant fctyateri*
glug uber be $arteftei ©3 fott morn fd^on SBetter ft.
Unb fued& mer Matter unb SKuettct tyei. fttxtytyolj ©. 94. *r. 188.
Bargau: ffioctytyolj 94. * ©t. tfattyarina.
839.
fctyeferli, fctyeferlt, flug US,
3 getter 9ttlle<ty onb SBrod&a
Onb e filberig* fioffeli bejue!
9luS ber ©c^meij: ©rimm, 9RdttyoI.2 658. ©imroct 558. — fcamit ber flafer
bei ber ©otttyeit gutee Setter ernrirfen foil, toirb itym (roie ber £au$fd)lange) Wild)
unb ©rot geboten.
840.
9Kuattergott$ttyiarli, fliag ituer be ffityi,
©ang, tyol' m'r a ©d&a>peli SB3i
Un a 3Bec«i brt!
[ober:]
fiiaba #errgotttttyiarla, fliag iber b'r 8ttyi,
©ring' b'r 9KuatergotteS a ©ctyawcli M
Un a ©Ma Bifebrot brjua.
5JuS bem ©ber'fclfafj: 93anjentyeim, (£fdjenjtt>etfer ic.
Digitized by VjOOQ IC
172 —
841.
$errgottSpferb($en, fiiege!
2>ater ift im tfriege,
tWuttcc ift in ©ngellanb,
©ngellanb ift abgebrannt.
£errgott$pferbd)en, fiiege!
9lu$ spommcrcflcn: SKonn^orbt 347.
842.
#errgott$fd)afd&en,
gliegenroappd&en,
®cin Sopfdjen fodjt,
SDcin tfinbdjen freifdjt,
®a totnmen tyrer ficbcn mlt ©piemen,
SBotten bic$ erfd&iefen.
#a$! §aS! bu.
@d)mi&, (Jiflcr ©itten 73; bntjcr
€tmrocf 550.
843.
#errgott&pferbdjen, fiiege roeg!
®eln §au$d)en brennt,
$)ein $al)nc&en fdjroimmt,
fceine tfinbec fd&reien nadj ©utterbrob.
$errgott$pferbdjen, fltege meg!
91u* $anaig: 9ttannt)arM 349.
844.
$ercgott8fuI)te,
glieg' auf unb baoon,
glieg' jum Sfyiirle nau$!
$el Gutter flennt,
$>el ^tnncrlc liegen in bcr SBicge,
$>a freffen ftc aOc glicge.
Hu* £ilbburgl)aufen : 9Ronnl)orbt 349.
845. Slu ben aRartenffifcr (®Ift<f$f5fer).
3EEE
5EE£
2u *
eat
re
Iu
op
re
et
^m
Camp* fen1) (
tfomp*fen2), (
li * re
re
te=fc
3E
fii* » fen foot aH op
et
tfi* « fen»).
9lu* 2Ror«: <Srf II. 6, 44. ®al;er ©imrocf 554.
1) Surcfiampfen ift bo* fogenannte „©lucf$faferd)cn'', rotl) mit fd)n)or&en
$unftd)en, bo* gerodfynlid) ouf 3o^annift« unb ©todjelbcerftroudjern fifct.
Heine*, ehooS (jocf) licgenbe* gelb, fronj. champs. 3) ftift^en.
a. 846. b.
©ummcrfafala, flicg' au$!
3n ber Gutter SBaantjauS,
®ort Ijat'S a £5pple SBottermeld) ftte!)n,
$renf fe bodj nidjt roan au$.
«Peter 147.
847.
#atf)rine*2kge[e, flieg',
glleg' in §immele wff!
SDt $ifele brennt,
$t eippele fodtf.
Urbi* (Ober-fclfof).
2) Sin
©ummerfafale, flieg' au$,
glieg' in bein fd^oncd $au3,
fiaji bie liebe §onne rau$!
$etet 148.
848.
5ttar$pacr, flieg' in §immel,
©ring' mi 'n @acf uott $ringeln,
9J?i een, bi een,
Me luttfen ©ngetn een.
©imrocf 599.
Digitized by VjOOQ IC
— 173 —
849. 8fo ben ©onnenfafer.
©unn&furnfen, flcg roecij,
Spring' mi morgen gob SBdber.
Sdt be SRdgen 6t>ergan,
©ring' mi morgen gob 2Bdbcr!
[3)ton fefct bo* $l)ierd)en auf bic £anb unb forbcrt eS ouf &um gliegen. SBenn bcr
^afcr na$ biefem 8ittfpru$ fortflicgt, fo bebeutet baft bic ©rfuHung beS SBunfdje*.]
tful)n, SBeftfal. @ebraud)e 91.
850.
^errgotttfen1), <£$ mdl bc$ $a met Idten^
gleij an §fmme[, ©$ rodl bcr SBrut brofen,
§6 mer, men be hotter fit, <&$ rodl ber 9R5flid& gefjjen,
66 mer, wen be 2>a'ter tit, ©d& toal bed&. dnen gulben £rug an*
©6 mer, men be Pattern2) fu, fc&letjjen.
66 met, wen be Sirfen fu.
9fu* 93iftrty in eiebenbiirgen: ©djufter *Rr. 68 B; burr!) SB. €$ufter auc& bei
SRannijarbt 352.
1) $errgott*»Oedj$lein fur SWatienfdfer. 2) Sigeuner.
851.
2tye3fen, Stye&fen, (9Kaifdfer) ®e 3*df($ (Suf$) brdb (brennt) um
gletj af be SMrrebum, dinjt,
6dc£, roun be £ a tt re fun! ®e guf (guc$&) l)uot jW& ben 6d&tt>an&
S)c iattre fu' mat 6tangen. tterfdnjt (t>erfengt.)
S)e £eimel l)uot fidf) er^angen.
9tuS Weu&marft in ©iebenburgen : ©cbufler #t. 68 C. 93ei 3RannI)arbt 352.
£ataren unb Jurfen finb olme 3n>etfel unmittelbar ju jener 3eit in biefe tfinberreime
gefommeu, ale man jidj nidjt etnmal fcincr Sinber eine* %tuflenblicf« freuen fonnte, oljne
i>at furd)tbare ©djredbilb jener fianbplagen oor fid) ju tyaben. — Uebrigen* ift ba$
Sieb^en in feiner ©runblage nod) alter alft fciirfen unb Xataren, benn e* flingt
burd) „€>tangen" unb „fjangen" an jeneS beriiljmte roeftfalifdjetfinberlieb: „£er»
men, {la bermen" an. iJejjtere* f. unter ben Slnjingeliebern.
852- b.
6unnef<$dfcle, flieg' au8, 6ommerf(§dfel, flfeg' au$,
gllcg' nauf& §irtenl>au3, glieg' in'$ $irtenljaua*
eauf an £opf Doll §onig au&, ©ring' gut'd SBetter!
SBreng an £opf Dolt mit. hunger 9tr. 65.
©unger 63.
* Unter §irtenl)au*, ju bem \>a* tjarmlofe ffafertein auffliegen unb gut
SBetter mitbringen foil, burfte (nad) hunger) Me 2£ol)nftdtte ber ©otter, inSbcfonbcrc
be« 3Boban, gemeint fein, ber in €agen unb 2Rdrd)cn oft al« eindugtger, gefyeimnifi*
tjoller ©djafljtrt tief im SBalbe erfc^eint.
Digitized by VjOOQ IC
— 174 —
853.
graucnfuljlc, (Sttaricnfafcr)
©tcig' auf* ©titylc,
glicg' in §immcl nauf
Unb bring' gut SBctter ru$.
2Rcicr 74. ©imroct 555.
854.
<Mbf$afcl, flicg'!
®cln SBatcr ijt im tfrtcg,
®cinc Gutter ijt in ©acfjfcn*,
3Bo bic ©olbfd&afcl tt>ad)fcn.
Stogtlanb: hunger 60.
* ©icfer jRcim cntftanb offenbor in
bet 3cit, ale ba* SBogtlanb nod) nic^t
in ©actyfen gcl)5rte, b. f). Dor 1569.
855.
@olbf$afcl, flicg' Ijfnauf,
glicg' 'nauf 'nc §immcl!
©ring' bir fflfcffer unb ©abet mit,
#ann|t bu aud& miteffen.
hunger 61.
856.
©olbmafccl*,
2)cin #aufcl brennt,
$>cin Sungc* fd^rcit,
©a* SBaffcr fodjt:
glicg' fort!
hunger 64. Hcljnlid) ©tobcr 9^r. 331
tie 333. ffcfjrreime II. 83.
* ©onnenfafer, SRaricnfafer.
857. aRarteitfafer.
©olb^d^n^cn, flicg ^inrocg!
2)cin $au3$cn brennt,
©cm ©uppd&cn jicb't,
2)fc SBaucrn fommen mit ©jricfen,
SBolIcn bcinc flinblcfn tobt faiefeen.
®i$tungen au$ bcr tftnbewelt 78.
858.
©ummcrbajjcl*, flicg' auf!
SKorgcn tucrb'8 fd^ie brauf.
hunger 62.
* ©ommerfdjaflein.
859. ©olM&fer.
glicg', Safcrla, flicg' I
®cin golbnc* $au$lc briit,
©e (Sngcla fc|cn mattcn brenna,
©c roann nmol aflc balb tocrglcmma.
glicg', ^afcrla, flicg!
$ctcr 149.
860.
©olbdogcl*, flicg' auS,
glicg' auf bic ©tangen,
tfafebrobe langcn,
Sftir cin8, bir dn&,
9Wc gutcn ©'fcHcn cin*.
SBunbcr^orn III. Vn$. 82.
* Oolboogcl = ©olbfafer.
861. SdjueelSfer.
8abcr, SSabcr,
£aj* mir $lbcr!
SBcnn bu rotrft nid& 9lbcr Ian,
SBcrb' i<$ bicfj an bic 3ttaucr fcfclan.
«Pctcr 150.
862.
tfaferlc, tfafcrlc, bemp, bemp!
#aft b' §ofa derbrennt,
$aft ©ciflein (flcinc ©nten) im ©a<f,
©c&rcicn aflc: quat, qua!!
©cfjronbifcf): 5BirIingcr 85.
863. 2fo ben GMMfifer
(Cetonia aurata, Sftofcnfafcr).
©uclbfityla, flicg'!
®ei hotter is in tfricg,
$ci Gutter i* in Untcrlanb,
38 bci $au$lc abgebrannt.
«ue ©onneberg: ©djlei^er 101.
Digitized by VjOOQ IC
— 175 —
864. aRaiffiferiieb t>om ©fcerrljeiit.
Surtenmanndjen*, fffcg' rjtnroeg! SBoflen bi$ erfc^ie^en.
®tc SBeiber mit ben ©tangen glleg' tn ben §immel,
SBoUcn bl$ empfangen. Spring' ctnen ©acf t»oU Pummel,
Surtentueibdjen, flleg' tjlnroeg! £unf' id; meinen 2Becf r)inein
$ic banner mit ben 6plejjen ©et bem rotten tuljlen SBein.
ffiunberborn «nb. 90.
* $urfenmanna)en ober tfapujiner fjeifcen bie rotbbraunen SRatfafer, im ©egen*
faj ju ben Sttobrentonigen, beren £altfa)ilb fc^roarj ift.
®er SRaiffifer roar bei ben ©ermanen ein froblia) begriifrter griiblingtbote,
ber mie bad erfte 9&eila)en, ber erfte ©torn) unb flutfuf feplia) eingeljolt unb mit
©efang unb $anj gefeiert rourbe*. £eute roiirbe roobl baju pa) niemanb entfa)lie|en,
im ©egentjjeil mirb bem %\)itx, roeil e& Ctia)cn unb Srirfa)baume fa^l frifct, naa) bem
fieben getraa)tet, et autgerottet unb fur jebeu ©a)effel getobteter 3Raifafer, bie alt
$ung bienen, noa) etroat bejablt. 5Rur bie tfinber, obroobl fie meift an bee SBer-
nia)tung %^til nebmen, ftnb noa) gute greunbe be* munteren Crabbier* geblieben unb
treiben mit i^m ibr luftiget ©piel: pe feften Urn auf bie emporgebaltenen ginger unb
laflen Ujn piegen, moju fie Don altertber flaferliebdjcn fingen. Hut biefen
JReimen ift nia)t ju erfeben, ob ber SRaifafer einft, roie ©tora) unb tfutfud, alt
S3ote einer befonbern ©ortbeit betraa)tet rourbe. <£& fa)cint, alt babe man it>n alt
griiblingSboten begrufct, aber feiner jerftorenben ©efrafjigfeit tyalbtt tyn gem gum
SBcitcrf licgcn ermuntert.
SKebc SBerebrung genoji fein fleiner Setter, ber ebenfaU* in oielen tfinberlieba)en
gefeierte ©onnenfafer (Coccinella). <£r mar im germanifdjen 5lltert^um ber
greia geroeibt, roetbalb cr aua) fpatcr, alt ber greiaculiut fid) oielfaa) gum 9Rarten«
cultut umroanbelte, SRarienfafer genannt rourbe. $cilig mar er aua; bem Salbur
ober greier, bem fonnenbaarigen ©ott ber fiiebe unb ht^ griebent, beffen geft auf
bie ©ommerfonnenroenbe, ben 24. 3uni, ben alten ©alburtag, jefet Sobannittag, pel.
©etbalb Ijeifit er aua) ©onnenroenbfafer unb Sobannitfafer. Stoa) anbere
9tomen : $errgotttfa)afele, ©lutftfafer, SWuttergottetfuble ic. beroeifen feine Seliebtbeit.
llralter ©laube fa)etnt et geroefen ju fein, bajj biefer fleine tfafer ein beflugelter ©otter*
bote fei, ber bei ben ©ottern gu tet Setter erroirfen tonne. Urn batfelbe bitten
bie tfinber in ben meipen 2Rarienfaferlieba)en, Derfprea)en ibm aua) rooM bafur gutet
Gflen alt S3elobnung, fua)en fogar bura) S3angemaa)cn ibn jum gortpiegen ju be*
megen. Slur in einigen JHeimen mirb er naa) ber 3u!unft befragt: /f@age, mie*
Die! Sabre ia) noa) itbt?"
3n ben ^aferliebern unferer Sinber liegen alfo mieber uralte b«bnifa)e Gr*
iunerungen berborgen. Dr. 2Rannbarbt b^t Derfd)icbene ©efange oom 2Rai% £err«
aottt« unb 9Karienfafera)en jufammengetragen, roela)e« aufgeforbert mirb, in ben
§immel ju piegen, meil fein $auta)en brennt, fein SSater im tfriege ift, bie Gutter
meint unb bie Sleinen bort in ©cfabr peben. ®iefe Sieber baben flar erfennbaren Sejug
auf ben ffieltbranb, auf Sob a n't leg ten ^ampf unb auf ^olba't bimmlif a)et
93runncnreia); mo bie Ungeborenen meilen. 3n feinem ber Don SWannbarbt gebraa)ten
5ejte erfa)eint jeboa) $olba't 9lame; er ift alien uerloren gegangen.
S)oa) bat ber beurfa)e ©elebrte tfarl S3 1 in b in fionbon in feinem $uffa£ w©ng-
lifa)e unb beutfa)e ^inberlieber unb ^inberfpiele" aut feiner Sugenbjeit ein m feiner
* $)er 9Jtaifafer murbe, mie anbere griiblingtbotcn, noa) im 17. Sabrb- in
€a)lepen Don ben fpinnenben 3Raba)en feierlia) aut bem SBalbe eingebolt; ebenfo im
Unter«Clfa| noa) Dor einigen bretfrig Sabren oom ganjen 3>orfc (Ctfua)e 60).
Digitized by VjOOQ IC
— 176 —
§eimcttl) (ber babifdjcn $falj) gefungence fiieb mttgetljcUr, roorin bicfcc 9Jame cnt»
fallen iff. m0ifafer, flieg!
SDein SBatcr ift im tfrieg,
$)eine Gutter ift in £oller»fianb,
§offcr*fionb ift abgebrannt.
3ud)f;et
Oiun t>erfteljen nrir erjt, nm* mit $ommcr« unb Sfutoerlanb gemeintift: c8 ftnb anbcrc
finnlofc 9tamen, roeil man ba* $olbalanb nidjt meljr ncnnen burftc. 6eljr afjnlia^e
9)taifaferliebd)en gicbt'd audj in ©nglanb, (Sdjottlanb, 9fmerifa unb grantreidj.
£a nrirb bent grauenfafcr (Lady bird), bem gepgelten Soicn unferer licben
grew £olba jugerufen , cr folic fjeimfliegen, fein £au6 ftefye in glammcn, fcinc ftinber
fcicn in ©efaljr ju fcerbrenncn:
Lady bird, lady bird, fly away home!
Your house is on fire, your children must roam.
80 fingen bic SHnber in ber ©raffdjoft SRorfolf. (Sbenfo in SKorbamerifa , nur bat
Wnfangflroort geanbert: Lady bug. 3n anbern englifd;en ©raffrijaftcn fingen pc:
Bishop, Bishop Barnebee!
Tell me when your wedding be;
If it be to-morrow day,
Take your wing and ny awav.
Fly to the East, fly to the West,
Fly to those that love you best.
3n granfreidj loutet boS SWaifafcrlicb ber tfinber:
Vole au firmament bleu, Qlieg' jum blauen firmament,
Ton nid est en feu, ftliege, roeii bein 9fcft frfjon brennr,
Les Turcs, avec leur epee ©a|? ber Jurfe mit bem ©d)roert
Vie non tuer ta couvee. 9?id)t bie junge S3rut t>erljcert.
Hanneton, vole, vole, SKaifafer, ffiege, flicge!
Hanneton, vole. 9Raiffifcrf flicge!
865, 2Behtfd>r8ter*.
95>cinfd)roter, fa^ag' bic trommel, 2Bcinfa)roter, fdjlag' bic Srommel,
Si3 ber btttrc Sauce fommct. Sid bein bitt'rer Sob gefotnmen.
9flit ben ©renabieren 58oflt tyt ben ®ragonec felj'n
9ttufjt bu fcrtmarfdjicren, 9luf bec (ceren Sreppen ftelj'n?
5Wit bem blauen better Sttorgen tljun fie'n Ejenfcn,
$luf bic ©algcnlciter. £er inicb b'ran gcbenfen.
©einfdjroter, bu muf?t Ijangen, (Si fo fdjtag' ber #ucfuf brein,
Sift bet 9tad)t ju SScin gegangen. fcicbec fcin $ragoner fein!
©unbcrljorn I. 234 (1806), munblid? au* ber Umgegcnb Don £eibelberg. ©oetlje
bemerft baju: „Unjinn ber SefrfjroorungSformeln".
* Unter SSeinfcfjroter, ber eigentlid) bat 9fuf« unb Slbfdjroten ber ©einfaffer ju
beforgen tyat, ift fyier ber £irfdjfafer (Lucanus cervus) gemeint.
866. 3foljttitiri$tofi*m<fjeti (SJeudjifafer),
'8 flicjt c firi* 9ttanncl rum, ftann fi'S nit oerftccfe.
3bber §auj * unn §ccfc, giriS 9tfannel uff'm §auj,
§ct c gulbi$ £abernc(, brum ©ib mir bin Cabernet au!
©tober 86. * £ouj = #ag, 3aun.
Digitized by VjOOQ IC
— 177 —
9ttt ben ©djmctterltng:
867. 868.
3roeiefaltcr*, fJicg' otif! e^mctterling, ©cbmctterliug, fejf bid)!
ftlieg' fiber's *Bcaut)au8 (Sirtytyau*), 5Bcnn bu bid) nic^t fejien roiflft,
Sauf bit a tfanncl 93ier au$, 8teif*' id) bir bcin §aufel cin,
Worgen rotrb'a fdjun brauf. ftonnft bu nimmcr 'nein.
hunger 9?r. 66. hunger 9?r. 67.
* 3mei*falter = Broeifalter (mf)b. zwivalter), ber toblroeifiiing.
869.
Sroiefatta, fc|' bid),
9temm a ©terfete (©tenia), roejj' bit$!
9lu* ©onneberg: ©djleidjer 100.
870.
SSuttccoogelfen*, fett bicf
Dp mine $a\\o, op mine $anb,
3 bautm bif nifc&t tau £eibc.
©t foil bif nifdjt tau £cib gefd&eifjc,
©id met bine bunten glittc^en fcifje,
SBunte glittdjen meine grcubc.
6imrocf 569. 3m SBunberljorn I. 235 ift biefer Weim nuf ben SKarienfcifer
angemenbet unb burc^ Bufafc ju brci ©tropfjen erroeitert:
SWarienrourmdjen, fejje bid)
91uf meine §anb, auf meine $anb,
3c& tlju' bir nidjte ju fieibe.
(S« foCl bir ni$t* ju Cctb* gefcbelj'n,
SBifl nur beine bunte gliigef fetyn,
93unte gliigel meine greube ic.
* Sutteroogel, ber grofie ipeipe ©rijmcUerling; in £[)uringeii Ijeifjt er
9ttolfenbieb, weil er ber 9Wild) unb ©utter nadjgetyt.
871*
a. b.
SRolfetdroerer*, fett bi, 9Rolfet.emer, fett Ml
©eeo bi e ©tocfe Sutterbrot, tfommtc ^ogg (grofd)), be frett bi.
SSutterbrot uerlang bd nid), grifdjbier 234.
$)ufent ®aler frieg def nid).
Dftpreufjen: grifdjbier 233. 9luS frcufe. ¥rou.*93latter. $nl)er aud; ©imrocf 5B2.
* 9Molfent6rocrcr (= SWolfenjaubercr) unb tfcttelboicr (= flcffclblufer) bejeidjnen
i>en ©d;mettcrling aW 3aubcrer, ber b;.e geucr unter bem 3auberfeffel fdnirt (bergl.
©rintm, SRtttljol. 998).
©5$mc, 5>euifaf« flinbftlieb. 12
Digitized by VjOOQ IC
— 178 —
872. 873.
»uttet*Saogcl, fott bet, tfdtelbutcr, fctt bi,
9Rul un ^afc blcuit M, 9td* utt 9Rul bat blott (bfotet) bt.
SSaobec un SHobcc ropt bef. SRuflenljoff 509.
ffufjn, Horbbeutfdje ©ebraudje 396.
874. S^ntetterlittg.
[6iel)t ba* tfinb cincn €djmcttcrling, fo mcint c* bcnfclbcn faugeu ju fonnen, menu
e* fagt:]
6ommernegele, lofi bi fe£c,
Ser lieroc ©ott ^att'd g'fait.
*u* tlrbi* (Ober«eifa|).
875.
duller*, aRiiUcc, ffla^ec.
©eb' mir 'new 6acf uofl Scaler!
©cb' mir 'ncrx Stjaler in bic §anb,
@o fatyr' (fUeg') id> mit nod) (Sngellanb.
«u« ber $>erterau: SBolf* 3eitfd>r. I. 475. eimrotf 500. ©life, #cuc tftnber«
luff. 3n jfriffel beifet bicfer ffleim: filler, Oilier, SRaljler, fa)cnf mir bo* 'en
$at)ler!" «£*fud)e Wr. 164.)
* 2R filler ij! bic Bejeidwung fur ben nxifien ©dnuetterling. $ud) bicnt bat
fiiebdjen al* 3uruf an ben duller, ber burdj* !Porf fafjrt, 5Re^l abjuliefern ober
grudjt in (Smpfang ju nclmien. — 3>ic fcnfangfyetfc tvirb fogar ju einem jRecfreim
jtmfdjcn Buben unb 9Wabd>en angeroenbet.
3>er ©djuicttcrling, btr ol* ba* gefrdfjige, aHe* jcnnalmenbe £l)ier ober
roegen [eincr tueijjen ftlugcl im SUnbc&munb ben $oppelnamcn 9WuHer»9Ra()ler l)at unb
ebenfo in (Juglonb mit millery, millery! begrufit roirb, nmrbe nad) uraltem $olf«*
fllouben al* 91 lb, aid €ecle gebadjt. $er Sinblicf be* erften ©djmettcrlingS ift in
fiotljringen toon guter ©ebeatung ((Sefudje a. a. CO-
876. 3>ie Stent.
[JReigenliebdjen ber JUnber in (SiebenbiirgenJ
$)ie tfinber l)aben fid) an ben £anben gefajjt unb bre^en ftd) im tfreife. 95ei ben
lefcten ffiorten roirb fdjncfl niebergebutft, roobei 9Rand>e$ ber SWitfpielenben umpurjclt,
moburd) bann bic finblidjc £eUerfeit erregt nrirb:
a. »ife, bife, baP) b. ftaiu!
trej an bat §a!2) 9J?aiu!
Walt* ant §lefrf)fen!3) £uoroer dm lefdjfen,
Corner dn't 2efd)fcnH) SWdltfd) dm glefdjfeu!
^lutfdj an be <Bad>! 3ijumi$u! .
Digitized by VjOOQ IC
— 179 —
c. $ffe, bifc, bo^en, d. 8toiu! 9Rohi!
ffretj an't *<&en!5) tfampefrt tfftc&en!
Sop cb aufr, Stitct Stintcfcen!
flreij eraufc! <£t fafc c 9Wet$en un bcr 83ad>,
SBife, bife, bum! (Stroofdj fu&'t §cmbd)cn alcn $>ac&.
liji! SKfji! en ben «Bad)!
ffi. Snuffer, Sicbenburgtfdp $olf*Ueber »r. 199. 201. 202.
(Jrfi.: 1) Sientfcn, ©iendjen, bouM 2) Sried)' in bo« $au«. 3) 9XiIdj (»ar.:
#oniaJ in* glafd)d)en. 4) $afer in'* Safdjcfccn. 5) fci.
SMe ©iene ipirb (jiec aid eibifdjer 91c iter aufflefaft, ber f\d) rait 9Rild) fiit
ben SReitcr unb §afer fiir baS 9tof» ouf bie SReife Derflcl)t.
877. 8Be*»e.
SBiSpe, 9&e$pe, ffidtyi,
SBenn b' mi ftic^ft, fo tobt' bi,
Sttc&ft mi nit, fo tobt' bi nit,
3Bi*pe, ©eSpc, 8t5tl)i!
9ioc^)olj 98.
SBcnn bic Sinbct iic (Stillen lotfen:
878. ©rifle. 879.
©rill, ©rill, gelj aujien, §abri, tyabri fd^rci'n bie ©riflcn,
3 gib bic #a& unb 93rut, Unfer $an& foU ^airen1).
^rinnen leibeft bu $ungcr$notl). §airen, bairen fann er fdjon,
*ue fcirol: S&olf* 3eitfdjr. I. 476. $c tfatyrinc Meet er f$on.
$efer 151. 1) Qeiratljcn.
3In eine Si belle (uermfmfdjte Sungfer):
880. 881.
gru Webber (SWuttcr), 8tee— reect, ga fltten,
Sett ju nebbec! 2>f mid bi nidj antitten;
[ober:] 9tee — reert, go jifcen,
gebbernebber, Ml, fett bi, ®« *«*»*, *« ton*.
Sperling tdmmt on frett bi! Srcmer ffffi. 43. gjcrjjl. Simroct 567.
Samlanb: grifdjbier 230 unb 231.
882. $eufdjre<fe.
§eef(^tetf, §eefc$rect, goff mi Soft,
Sonft breeg ocf bi bat tfoppte af!
Oftpreufren: grifefcbict 232.
12*
Digitized by VjOOQ IC
— 180 —
883. 9fe Me S*imte.
3Bcberbi*, ©aberbt, midf, n>icf, micf,
9Hacb mec'S Zu$(e nit fo bid,
9Hacb mcc'S Suckle nit fo bidjt,
6uf<$t i f$lo bet $anb in'* (S'fufy.
*u* SRawenjroeiler im Dber*(&lfaf».
* SBeber nennen bic flinber Me ©pinne.
ber 131 ift roo^l ber fcudjroeber gemeint.
884. $ie iattgbcmige ®)>ttttte,
beren petite auGfleriffcn nod) jtttcrn:
6c$oftcr, ©crofter, ein SBccn!
'Pat annct ijancjt im ©c&oftecn.
eimrocf 539.
3n einem abnlidjen Weime bci ©to*
SRcnn bie Rtnber cine 3Befj*@djnecfe fefyen ober fyerumtragen, rufen fie:
885.
i
i=
^z^jlhUP
*u« Slotlemljeim bci Ctfutt 1S58.
iHP
£
8dmctf«brtU*r ©djnccfljnu*, J
flet * fe
roenn bu
bci » ue
fie nidjt
fffi^^i^^^i^
£ornet au*, unb (
ftef.fenttrinft, J
I S1. & SJ * *:S.| «— » »* ** «* »•».
ita^
^^
3=
fontmt bo* ©djroein, frif t bid) flctnj unb
gar 'nein!
886.
8d)nccfcnbau$, fried)' au$!
Stccfc bcinc ffinf gingcrtbeu 'rauSl
SEBcnn bu fie nidjt 'rau&ftccfcn luiflft,
58crf id) bid) in ©raben,
greffen bid) bic fltaben,
Srcflcn bict) bie ^uflcrmficfcn,
$ic in bcincm SBettc^cn fticfen.
fiicbericjifon 1632.
887.
6c^nccf' im $au$,
tomm' bcrau^!
$ommen 3n?ei mit Gyicfien,
Swollen bitty crfdjiejicn.
tfommeu 3tt)ei mit etecfen,
©oUen bid) erfdjrecfen!
Ciebcrlerjfon 1632.
888.
©ctynccf' im §au$, triccty bcrau$*
6tccf' bic $>orncr 'rau&!
5Bcnn bu fie nicbt ftrccfen roiflft,
Serf id) bi<$ in ©raben,
greffen bid) bie SRabcn.
$of icb bid) ^crauft^
grift bitty bic Stfaue.
ScOnccf' tin $au$!
eimrocf 525.
tloftcrfrau im 6ctynccfcnl)auMc,
Sic mcint, ftc fci Dcrborgcn?
ftoinmt ber ^atcr ©uarbian,
SMnfctyt ityr gutcn 9J?orgcn.
©unber&oni fluty. 81.
Digitized by VjOOQ IC
181 —
890.
£*nccfc, @*nccfc, ©dmicrc,
3019' mic bcinc 3>ierc!
Scnn bu mic bcinc Dice ni*t jcigft,
@*mcif' i* bi* taufcnb $aufec mcit.
[ober:]
9teiji' id) bic bcin $au$le cin.
€*leidjer 100. (Sbenfo cm* tfoffcl
(fietvalter).
891.
£*necfeni)oen,
fflccf' bad $ocn,
Sled' fk aOc uicr
Urn cincn ©imec 3Mer.
^iQft bit (te ni*t recfen,
6*mciji' i* bi* tmbce cincn Stccfcn,
S>a(j bu baran bleibft flecfcn.
©imrocf 527.
892.
e*nec«)US, f cctyftd,
6taf bu bin' u£c Corner rftt,
8uft f*mit icf bi in'n <3raoen,
£a fritcn bi be fflfioen.
9lu* etcnbnl: $?i*n, Horbbeutf*e
©ebraudje 398.
893.
@*necfc, becfe, ftecfe .
Teine Dice, fiinf #dcnec au&.
9Benn bu fe ni* cau$ fti*ft,
e*mcifr' i* bi* in'n Wift,
e*mciji' i* bi* in ©raben,
greffen bi* bie SRabeu.
©itnrocf 533.
894.
©*nacf, ®*nacf!
6trecf bine §acuec arufc,
Obec i f*lo b'r a i'o* end p*.
obcr :
6on(t flicgf* ebbec b'9Wut nu|.
Slu* Colmar unb fteubreifad;.
895.
Slnton, Linton, @crtcub,
6taf bicn bee, Decc §oren$ rut!
©ultu fc nig rutftafen,
2Bil if bicn #uue teebcafen,
®!l if bicn #uu$ mit ©tenet tcrfmiten,
$u f*aft bicn Xabtn un $ag nig
mebbec rutfifen.
Olbenburgct m. 96.
896.
©nacf, 6nacf, fouim' tjerut,
6unft terbraf if bi bin £uu£.
<Simrocf 534.
897.
6nagcl mi §u*, fum ijcrut,
6up be faute ffiialte ut.
©imrocf 531.
@*lecf, @*lecf, tomm' l)eru$,
6t fty en $ecr en bingen £u$,
$at fiiff bee ad be 9tfil* cud.
fcotnif*: ©e^ben 150. eimrocf 536.
899*
6nigge bigge bicf, :|:
6ticf bien' fceec §6ren uut,
3f mill bi torbcefen,
3f will bi tocftccfen,
3f mitt bi 'n Smrncr oull sBatcc
abeen #opj) geten,
@*aft bicn i'cDcbag ni* roebber uut*
ficfen.
Bremer SSH. 43.
900.
6*negge, e*negger)uMt
etrecf' bini giifrli,
Street' bine #6rnU u$,
£)ber i f*lag' bee e £0* in* #u*.
6imrorf 526.
Digitized by VjOOQ IC
— 182 —
901.
6lingomu$,
$tuej) uct bin #ue$,
6ttcf all bin oeet, fief Corner net!
©uUt bud nidj uctftaten,
SBitt i bin $ued tobtafen.
6imrorf 532.
902.
Safcltuet,
#tuep lit bin $>ue*.
£in #uc$ bat brennt,
Sin tfinbet flennt,
$in gtu bie ligt in ©ofen,
tfannf bi nfd) mal fprafen?
6imrocf 535.
903. 2>er $rofdj.
$enft eucfc nut, bet grofd) ift ftanf,
Siegt cc auf bet Ofenbanf,
Ouott nun fdjon, met mcifi mie long.
£cnft eud) nut, bet gtof^ ift ftanf!
hunger 71, neue 9Cufl.
904. »* bie Utile*.
Unf, Unf, Un!!
$ot Sciten root ic& jung.
•Ipdtt' \6) cinen 9J?ann genommen,
2Bat' \$ nidjt in SLetd^ gefommen.
Un!, Unf, Unf!
$ot 3citen mat i$ jung.
©imrocf 537. fcunget 69.
* $)iefcr SReim grunbet fid) auf ben Bbetgfouben : boj bie an ©iimpfen Ijorbaren
Unfen bcrnmnbelte alteSungfetn finb, bie nitftt fjeitatljen mo 0 ten unb nun eroig
ocrfludit roaren, iljt 6dncffal ben 93orubcrgeljenben in melandjolifdjen fconen ju flagen.
905. «n bie SKttbfdjleidje.
$unn icf t)dtcn, funn icf fe^cti/
Stftcn* mult icf bot 'en glintenfken.
6imrocf 538. * bften = beifren.
906. ffiegettttttrm.
#taucft a $ingct ubct'n §ucf,
5Bicfle, macfle gefyt fcin tfupf.
„£ofi mid) ndt fur'n ^iitjnetn 'nei.
ftiic'n §unMc mi a id) ftdjet fei."
©ogtlanbifdj: fcunget 70 (2. 5tufl.).
Digitized by VjOOQ IC
— 183 —
907. Set £ittb*ttrm tut fimmtxt^ah
£)ie Srinber in fcubingen fcnncn no* folgenben 6pru* fiber ben fiinbrourm, ben
■ (5. 2Reier, ©agen unb ©ebraudje aud ©djroaben (1852) ©.211 oerjcic&nct:
„2mbnmrm, fiinbrourm, gtaufig'd £l)ict!
§aft fc&aun (Won) gefc^c (gefteffen) breie, Diet,
®en funftc tyaft im 9tad>c,
$cm fed&fte mitft'd au fo madje."
B. forked mit *et flftonjenwelt.
908. SeU^ett ftidjeti.
mt bem anbrc*enben gruljjabr ge^en bie Sinber fcinaud in ben 5Balb unb auf
bie ©iefe, urn Seildjen ju fu«en, bie fie aid erfte Sritytngdboten jubelnb nad)$aufe
bringen. - ©ie $eute no* bie Hinber l)inaudaief)en, bad erfte «eil*enju pflutfen,
fo acfAob ed im TOttelaltet ni«t bio* oon ffinbern, fonbern au* uon GrTOa*fenen.
©0* erfte Bcildjen (9to(f »eiel) woe ber SWclbebricf bed ©ommerd, ed wurbe jubelnb
in* $orf getragen, ber glurtlidje ginber rief:
ir suit alle wesen fr6,
ich han den sumer funden.
®onn roarb ed auf eine ©tange geftetft, umjubelt unb umtanjt. fcin folder fteigen
mS L cJfcWlin, ber mit feiner Hetobie aud bem 14. 3aW. ftammen mag, ift
und crljatten (f. Bltbeutfdjed Sieberbud) 279):
$er 9Heie, bet SWcic
93ringt und ber blfimlcln Ml.
3* trag ein ftei'd gemute:
®ott meif rool, mem idj'd mil. :c.
€>and ©ad)d bat bied Siebdjen in fein »aftnad)tfpicl : „S>er flenbljart mit bem gettf>el"
aufgenommen unb W ed ber ftenogin wefte bie onbern fingen naa).
«n folajen grii^ingdjubel benft ber ttirniefanger ^^Xanber (f. Sen .Cob. 44.
Saitfa), fiieberb 226), u>enn cr auf bie entftyuunbencn fcreuben fetner Jurist junid-
blicfenb pngt:
Hie bevor d6 wir kint waren,
und din zit was in den jaren,
daz wir liefen uf die wisen,
von jenen wider her zu disen,
da wir stundeu viol funden,
da siht man nu rinder bisen (grafen).
Digitized by VjOOQ IC
— 184 —
909. Slumeu^ftficfcn, ©trfinftema^en uttb ftrftu^eloitibeit tm ftreteu.
$at bie ©rbe tm grueling unb ©ommer nod) mcfjr ber ©lumen (jeruorgebradjt,
ba giebf* cine grofce 3al)l t>on ©lumenfpielen, bie fo fdjon unb poetifefc ftnb.
$a geljcn bie tfinber ouf bie ©iefen, ©ajliiffelb lumen (£immel$fci)lufjel) ju
fu$en. (Stroae fpater roerben im 28albe bie jierlidjen SRaiblumdien (3eibd)en)
gefudjt, in ©traufce gebunben, in* ©afferglae getlmn unb an* ftenfter geftellt, mit
iljrcm licblidjen ©otylgerud) bie ©tube ju erf ft Hen, ober fie bienen jum Strang bie
fleinen 9)tabd)en ju fdjmucfcn. $)ort feljen roir cin #auflein SRabdjen am SBicfen*
ranbe fijjen ober pin unb Ijer fprtngen unb cine 93lume fudjen. (5$ ift bcr 2 6 men-
5 a I) n. ©aft madjen fie bamit? ©ic nwdjen fid) tfetten nuS ben (joljlcn ©Helen,
bie fie umfjangen, oud) moljl ttjren 9tingclreil)cn ba$u anftimmen unb tanjen: „SBir
tretcn nuf bie ffette" (f. unter ©piel). ©ie madjen Scuctytcr ou* bent ^oljten ©tiele,
ben fie in Diet Slljeile fpalten unb in$ ©offer fefcen, mo ftdj bctanntlid) bicfe fclbft
oufroflen. Ober bie tuei&e ©amenmolle be* Sonjcnjo^n roirb rocggeblafen, bn$ .nennt
man ^Cic^ter aufcblafen". 6rmad)fene bcuten bie 3al;l ber babei fteljenbleibenben
©amenblattdjen ouf bie 3af)l ber 3aljre, bie fie nod) ju leben fyaben.
9)tan natjert fid) immer meljr bem ©ommer mit feiner SHuinenfuHe. 9taa)bem bie
^fingftrofe unb onbere i^rcr ©ajtocftern bcrbliiljt, fommt bie mirflid)e ftonigin
bcr 93lumen, bie 91 of e in itjrcn toufenb ©picfartcn oom fleinen 9Roo6r6*djen bi*
&ur £entifolie, roeifc, gelb ober borfycrrfdjenb rotl) an garbe jur 93li'itl)c. $ie am
Htferranbe (Sftafcnrain) ftcfjenbe fiidjtnelfe ($cd;nclfc) unb bie im ©ctrcibe fteljenbe
rotlje 8taben unb blaue ftornblume biirfeu jum 8 ranjdjen bcr tleincn nia)t feljlen.
3n ber fc^oncn ffiofenjeit urn SobanniMag nimmt \>ai flranjeroinben unb ftranjetragen
ber flinber fein (Snbe. Unb oor 3at)rl)unberten roaren Soljanniefeft unb $ofen*
tran jfcfte oiel peetifdj rcidjer unb murben unter ©efang unb $anj Don ©m>oa)fencn
begangen. ®af bie beutfefyen ftinber im Klterrtyum, oor aUem bie 2Rab$en, bie
©lumen )u ©traufjen unb ftranjen berroenbeteu, burften roir fdjon mit ©itfterljeit
anuclnnen, roufjten mir e* aud) nidjt au& unjaljligen 3cugniffen. — 3>cr roilbe
9lle^aubcr fingt in feinem 9Hinneliebe:
Ich gedenk wol da^ wir sa?;en
in den bluomen unde m^en
welch diu schoenest mOhte sin.
Do schein unser kintlich schin
mit dem niuwen kranze
zuo dem tanze.
alsus git diu zit von hin. [©artfdj, liieberbia)tec 227.]
3m f^rcuterbud) Don ban eblcn, e^renoeften gerrcn Adamo Lonigero, bcr
5(rjnci !5)octoren ju granffurt a./9H." (1630) mirb oon bcr ^urfufeblumc (flos cuculii
unter anberm beric^tet: f,5)ie ^inber madjen trdnjlein au* ben 55Iumcnw.
910. Sltuttett-DrttfeL
9tad; altcm 93raua^ jupfen gro^e unb flcine 9)?abdjcn bie 5?liittcr bcr ©tern*
blume (grofjen ©dnfcblumc) ab, iubent fie ju jebem fallcnbcn ^ldttdjcn ein ©ort
bcr folgcnbcu ©d^c Ijerjjagcn. SRcldjc* ©ort ouf h\$ Ic^te 95Iatid)en jufaQig fommt,
ba« wtrifft ein". (£* fou bcr ©rab bcr 2iebe ober ber ©tanb bcS fiiuftigcn (S^e^
manned bamit angejeigt fein.
a. @r licbt mid) Don ^erjen, b. ebelmann, SBettclmann,
9)iit ©c^merjen, Surgcr, 33QUcr,
^in roenig, ©raf, ©olbat,
(?ar nirf)t. • ©c^ulmciftcr, <pfiurer.
Digitized by VjOOQ IC
— 185 —
c. dbeluiann, Sabclmann, d. $aifcr, tfonig, (Sbclmann,
doctor, ^aftor, SBiirgcr, liBaucr, Settelmann,
Suur, 33acfcr, 8djuftcr, €cfjnctbcr, £cincrocbcr,
Cramer, 9Hajor. doctor, flaufmann, lobtengrabcr.
SRfuiMid). 9&ergl. oudj hunger 75—78. Wodjljolj 173. ©imcocf 895. (Jfcfucbe
158. ©efannt ift ©retdjen'* Eluinenfpiel im gauft: „(Sr liebt mia), cc liebt mia;
nidjt; er — licbt — mia;".
911. 93cim 3erpfKi(Teii ber 3o()aiini$blume fagt man in bec Sdjrocij.
a. $tmmel, #ofle, gegfeucr.
b. ©ngeli, #engclt, 6d>ufelt, Sfifclt.
912. 2>a« $a(m-9Reffeit
ift ein bem 3erjupfen ber ©temblumcn abnlidje* Orafcl, rocldjcS barin beftebt, bafi
bie $notcn eine* beliebigcn £nlmc* ge&ol)(t mermen. 2Rittclboa)fceutfd)e ©cbidjte er»
roabnen bo* „$almen meffen". $ie befanntefte €tc(Ic ^aben roir bci ffialtber Don
bcr $ogelroeibe (spfeiffer'* Slu*gobe, fiicb 9lr. 24), wo cc erjablt, roie er bnS #almen«
orafcl jur ©erubigung feine* febnenben £>erjen* befragt unb ftcte gutc 5Cnttrort er»
batten babe; freilicb gebbre aua) ©taube boju:
Mich hat ein halm gemachet fr6:
er giht (fagt , ich stile genade vinden.
ich ma^ da a; selbe kleine str6,
al8 ich hie vor gesach von kinden.
nu hoeret unde merket, ob si'^ denne tuo:
»si tuot, si entuot, si tuot, si entuot, si tuot«.
swie dicke (oft) ich1^ tete, s6 was ie (iintner) da^ ende guot.
da^ troestet mich: da hoeret ouch geloube zno.
Siebcr bcim spfeifenmadjen (§uppettlieber}.
SBenn bic fitiaben im griitylinge (nad) gabion €e baft ion) ben ©eitenftab obcr ein
Stabdjen £ollunbec flopfen, bie bie Win be loflgebt unb (id) abbceljen lajjt, fo fingen
pe babei fclgenbc Siebdjcn. 'Pergleidjen ffleiine bcim *Pfcifenmocbcn finb nod) ©rimm'6
Hnfia)t (fptytycl. 1190) Wocblfongc jencc altgcnuanifd;en 3auberfpriid)e Wunen),
bie man fonft ouf $oft unb SRinbe einrijitc. Wod) jefct mcint ka* Jiinb, bofc buret)
foldje ©pcudje fid) ber Staft oom §oI&e lofeti folic. — Urolt ift rool)l bic aflocrbreitctc
8itte, ©djalmeien ju madjen unb bamit ben gciibling einjublafen. gifdjart ec*
iva&iit fte (£^p. 25 unter „Winbcupf eiff I in, SBcibcn bog I in".
913. 914,
8aft, ©aft, 8eibe! 8aft, 6aft, 8inn!
§olbec in bie ©eibe, #orn in bcr 9Rfinn.
§olber in ben ©raben, 6taub in ben 2tod),
gteffen bi$ bie fflaben, S^ut mctn $feifd)cn 'n tjeHen #racb.
grcflen bic& bie rotlben etyorfn. ©ettecnu: girmenia; II. 561.
6i, bu mein UebcS ^fcifclcin!
tBolf1* 3citfd>r. I. 473.
Digitized by VjOOQ IC
186 —
915.
©aft, ©aft, ©inn!
ftorn in bic 9ftunn, (SWufylc).
©taub in bic 93a($.
®ct 9Wuflct fyat fein grau wrlorn, •
@r fuc^t fie untcrm ®ad).
®a$ 9Jtdu$d)cn l)at fie funben.
®a$ Stamen falug, bic Stumme.
®ae §d$d>en lief ben 93ccq tyinauf
Unb l)Qt jroci rotj)e ©tcumpferdjen an,
Unb roic baft §d$c&en rolcberfam,
©o roar mcin ^feifdjen au&gctyan.
Hu* bet ©eflenb fttoifdjen ©tnben unb
©riinbera/. SCBoIf 'S Beitfc^r. f. SRutlj. 1.473.
916.
gabian ©ebaftian*,
gat mi be SRktbenflot afgaljn!
©imrod 569.
* 9toa; ben ©oueruregeln Ui^t „go-
Mon ©ebaftian (20. 3anuar) ben ©aft in
bie bourne flafjn".
917.
Soft, ©aft, ©cibc,
(£rlc unb bie ©cibc.
$>a* ftafu&ctt lief em SBeug tyinof,
©S fyolt en 9lrm Doll ©d)eiter;
3Bie'$ rofer fam,
eagfd: hotter gcb mcr Stole (9tabe().
©a* roillft bu mit bee 9tole tyun?
$er ©dcfclcbc Aide.
©a* roillff bu mit bem ©dcfeldjc tyun?
©tcindje fuc^c.
©a* wiUft bu mit ben ©teindjen tyun ?
*B6geld)e rocrfc.
©ae roiUft bu mit bem $6a,cld>e ttjun ?
SBtote! (braten).
£an$ fyinterm Of en,
$an* uf em Too):
$afi bie aflcrbefte ^if aufcfraa).
Dberla^nfrct*, ourd) £crrn ©olfram.
918.
8afc 8q|, 8uribafc,
<3if mi en gobc gleit af,
3! gat) bi ecn rocrrcr of!
©imrorf 658.
919.
$umme*, §ummc, ©tbe!
©aft, ©aft, fiebc!
'* fid^djen fiel in teller,
gung (fanb) &roci rottjc §clicr.
©a§ roittc bem ©cUc madden?
©ill ma 'ne *Raf)lc (»abd) faufen.
©a$ roitte mit bee 5^a^tc madjen?
©til ma en ©defdjen ndtyen.
©a* roitte mit bem ©dcfc&en mac&en ?
©ill ma en ©tein^en lefen.
©a$ roitte mit bem ©teindjen madjen?
©id ma en SBetW&en (^ogclc^en) roerfen.
©a$ roitte mit bem SBcildjcn madjen?
©ill'* min SBoabcr broaten?
®lott u*. glott ft*,
©ia 'n &uetfd)cntcrn !
©eljr alter SReim, berroabrfdjeinlia) nod)
oon einem oltbeibnifdjen Dpfer flngt (?).
Slu* bem befpfajen $otfe Stalljorn mitge*
tljeilt bei (SSfudjc, M- tfinberltebd;en 57.
* §umtnen l>ei^cn ©$ilf Ijalme, roeldie
bie fnneingefummte ©eife futnmenb roerter
tonen roic § u p p e n , ^feifen au* ^aumbaft
920.
©al-fal-feirc,
Tie 5>5gel in be1 ©cicc!
hotter, gcb mec c' 9iorl! (ftabcl)
„©a& bu^fd)ftc met be 9lorl?"
©acfeldjcr ndl)c.
w©a« bu^fc^fte mit bem ©arfcldjer?"
©tender lefc.
„©ae buW^tc met be' 58o9elcben?w
8rorc — fore —
$)a| mci ^fetfdjen gcrore (gcrat^e).
JHI^einpfalj (f. 55aoana IV;.
Digitized by VjOOQ IC
— 187 —
921 .
&c& Gutter, gib mir ein $eUcrd>en!
©a$ roMft bu wit bem $cllcra;cn?
(Sin 9tdbclcbcn faufcn.
©a* tniUft bu mit bem sRdbela)en?
©in ©cutclc^cn (@acfclc^cn) nd^cn.
©a* nriQft bu mit bcm Scutcldjcn?
6tclnd)en lefcn.
©ae roiflft bu mit bcm etctn^en?
(Sin Sogclcbcn rocrfen.
©a$ toillft bu mit bcm SBogcldjcn?
©ieben, beaten,
$aj} mcin *Pfetfd)en mag gut gcrattyen.
3citf*r. fur beff. ®ef«i*tc I. 268.
Gbenfo tm Haffauifcben : Slnfana: „2Rut*
terf idj mitt ctn penning booen". —
$ergl. ©rimtn, SRtotbol. 44 unb 48.
922,
6ipp, &aw, ©eepe!
3d) mad) mir cine glotc
SBon -l^ttmian, Don SWajoran;
Un roillft bu nidjt oom Safte galjn,
6<bmeifr i$ bid) in ©raben,
Sei tfrotcn, @d)langcn unb IRaben.
6ipp, 6app, ©eepe,
3^ mad? mir cine glote.
SWunblidj auS I^ucingcn. ?lc^nlidj
8imrocf 655.
923.
§dppe, §dppc, ffeifc!
#rod) cin §d$djen burcfc ben 3aun,
3^ badjt' eS mar' ne ©ulc.
©art', id> wills mct'm Eater fag'n,
$er fott bir'S 2o$ ocrfeile!
9Rfinblicb au* Xl)firingen 1830;
aljnlid) ©imro(T654: „<J* furft ein 9Hiib*
(ben burd) ben 3aun".
924.
$uppe, l)tippc, lure!
99?orn femtnt bcr Sruure1),
SBrcngt bcr Wclcfyroccfc met,
©enn be bee net effe roellt,
Taw femmt bcr §cfT2)
Wet bem langc SRcfc,
©djniet bir be $al* aaf.
©tainc ennc ber 2todj,
#orn enne be SKcljl3 .
$>et JtajM^c (oof be ©erg enoff,
©oil a SBlddtdje blecfe4).
©art went be met bam SBlddtdje bol> ? 5)
tfct^e, £ef)cbc gdroc.
©art roeUt be met bam fie^e bob?
3Md) fall et game.
©art went be met ber 3Wcld) bol)?
£inn$en 93rdid)c fodje.
©art meat be mit be tfinntfce bob?
etain fall et lefc.
©art roeUt be met bd ©tain bob?
$irdje, tfirdje bauc.
©art rocflt be met bar #ird)e bob?
#o6j bo fenge,
Sttoorn, moorn flcnge.
[et Icift en bctfe fette 2Hu&
3tr»cr uM 9tod)berf$ £u*
Un of eimol cjj min *piffd)c u&-]
flu* bem ©iegerlnnb, mitgetbeUt bei
©egenct ftr. 359. gRiinblub burd) Dr.
Gtfucbe in ©icgen 1896, roemger boQ*
ftdnbig, aber mit bem etngeflammerten
erf I.: 1) 95ar.: Srure, $rure, Sure,
a He* unberftdnblia), lefcfer BuSbrucf foil
Suben bejeidmen. 2) ber blinbe £>efc,
aucb in anbern £uppenliebern. 3) 9Xul)le.
4) blecfen, pflucfen. 5) tfjun. 6) ^eute.
in
925.
3m $attr6ornfd)tn 1840 iiblid), mitgtthcilt but$ $mn ftiege.
:J^=;fs=£:
€>ipp, fapp,§un*ne, mi * ne 9Reu«me i6 ne 9?un»nc, min
Digitized by VjOOQ IC
188
3^
9?c?t i» en $o • ptn, fonn fo
926.
m
i)b - nc SI6 « ten * pi • pen mo«ofen.
$>o quam bee blinne #cffc*
9Dtfct bem laugen 90?cffc.
©net of, #opp of, ©tiart of,
Med bat berane ma8.
tfatttcn laip ben $om tycrop,
Soil ein 93ictfen Sap tjalcn;
T'a bat $attfcn mice quam,
SaS et ^ipfen utc.
$ipfen ut, £ucfcnfrut!
$u« bcr ftufyrgegeiib: SBolf* 3eitfd>r. 3, 53.
* Sit bem ©albctffdjen bid on bic ®rcnje bed ©ergifeben burdj tic ffiubrgegenb
beifct bcr beim 93aftl6fen angerufene SBnffergeift ber blinbe£effe mit fcincm langen
TCcffcr.
@ippe, fappc, Sunnc,
9Jiin 9Horr id nc Wunnc,
9J?in $acr ed 'n $apc,
®a njoUen ^ipfen uiafcn,
Dat moll 'nc nit gcracn;
Do quam be Suffer Siitte
Un finct ct intern ^iitte.
Do quam be Suffer ©crbcrut
Un trof en $ipfcn roicr l)crut;
927.
@i, 6a, $ipc!
Upen SWolenbifc
Dar fit en 9J?ann,
Der Ijeet Sofyann,
Der Ijar brc robe Stofeln an:
De ene Ijorbc mi to,
De anncr tjorbc bi to,
De brubbc borb'em $apen to.
Do (am be ole §effc*
9»lt en blanfcn 5ttcffe,
©neet ben tufen ben $op ab,
Smeetcn in *8ufrf).
3d be Sapipe nod) nidjt goob?
(Simrocf 050.
928.
i'iufe, liufe $t>pe,
Mannar biftc rtjpe?
SHaibad), Waibad),
Wan be s3>ucgel en $li lad),
Dan fimnnt bai blinne $cffe
9)tct foncm febarpen SWeffc,
enit bem ftinnc 't S5din af,
'n #opf af, rutd af.
51 ud bem 9lrndbergifa)en (ffiepfolen):
Dr. dffudje 57.
929.
efa-ffa-^ipe!
Up bem SWolenbife
Daar feet en *D?ann,
De Ijcct be San,
De tyaav troe robe ©tarocld an:
De ene b^rbe mi to,
De anner f)6r be Softer to.
tfeem 'n ole §cge
Wit'n blanfet Weffe,
6nect 'n tfufen 'n #op af,
Smect'n in 'n SBufa),
spiump, plump fa be 93ufc^.
38 Sfapipcn nonnig goob?
Sa ja, nd nd, ja ja!
Dlbenburger jtffl. 99.
930.
«pfictfcb, ^fictfa), gelj ro iberab),
Scbopf bcin Icidj o (ab)!
C^cbt'n ^flannel* uber ein 5$ied,
$rmgt a Sopfcl uoller ($ried;
5$enn bad fanner toiebcr tfimrnt,
SKufc bad spfcifcl fcrtig fci.
sBoglliinbif(b: Dunger 5Rr. 70.
* Dad beim IBofuofen angcrufene
SRannel ift ein ©affergeift.
Digitized by VjOOQ IC
— 189
931.
a. §ot)lc, l)ot)[e SBibe,
8aft, 6aft flebc.
5$enn bu nic^t gcratycft,
5$erfen nrir bicfc in ©rabcn,
grcffcn bicfc bic SRabcn.
JSaffcI: e«fud)C 157.
b.Sapf, *apf yfeife:
. 9iuf bcm 9Wiit)lcnbeid)e,
$a ftcfyt cin 9)?ann,
®cr f)cifrt 3otjann,
$er fyat totfyc ©ttumpf* an.
Wod^olj 182 auft fid^er't SHutterfdjule.
* #icr erfc^eint bcr rottyftrumpf ige SBaffermann £>an«, ber au* bcm
^ii()lcnbci(^c (jerauffteigt, Wegen bringt unit ben SRiUjlbad; fdjroeQr, fobalb man mil
ber yfeife ifjn lotft.
932. SJeim $fetfettmadjett (#uppenlieb).
*u* fclberfelb: erf II. 3, 28.
$ert baljer erniefjnt bei ©imrocf 54.
#=^
£
:fr=p:
HH
$ip»fen, $ip*fen, ea«pe! £c 9R6Mer foot o'm $a « fe.
s=i=as^g§s
$ip*?en, $ip-fen, D(>*UgMrut, bat
#6fe»fen Hep ber $oarne* ru*, on
a* bat ^ajifen meberfofjm, ba
(gebeijnt)
^
£
E=£=£E!F
mor bat $ip * ten fa * big, fo fa • big, fo fa * big.
933. 9tttfe Beint $feifeumadjett.
a. beim tflopfen:
mm, sttHo*,
Maty met mine spiff (o*!
b. beim fcbjieljen ber Winbc:
§anS, $an$,
fiaf mcr mine $lff ganj!
c. bei roeiterer 3urid)tung:
Slnne @rct,
Wlati) ba$ mine $iff geljt.
girmenidj II. 102. ©imrocf 660.
934.
sfipten, ^ipfen, ©ap^olt!
£er 9HdUer fift torn $ad>c rut
9ttet ber mitten SRotfdjcn,
§e roott bat 2i*fcn fu&cn.
9Ket bem ruaben $>afc,
§e mod bat ^ipfen mafen.
dine jroel brei,
®ann mot bat $ipfcn fcrbig fein.
*u«bem«Bcrgifa>n: <£rf II. 2, 23.
©imrocf 659.
*ef)nlid> 8Koa)l>olj 112.
935.
9tiflo&, ma$ mcr min $iff lo$!
Slnnc ®rct, ma* bafc min $iff getyt!
©aft, 6aft, 6inn,
£ean («ccn) en bie SRinn (Wu^e).
eteab (6taub, #iilfe) en bic 33a*:
®out mai sjtaifcfyc can tycaflc tfradj.
*u* ber SBetterau: <£*fudje 6. 56.
Digitized by VjOOQ IC
— too —
$ipe, luittft bu nid)t geratfjen,
©a)meif ia) bid) in spfaffcngarten.
jbnuiit bie tfut),
grift bi# ju.
ftommt bie 3Rau$,
grift bi(^ au*.
$ommt bcc ©lord),
grift bid) bora).
fiommt baft tfalb,
grift bid) l)db. .
$ommt ba$ ©djtucin,
grift bia) uber unb 'uber 'nein.
3e£t nrirb'3 ^feifdjen fertig fein.
©imrod 656.
937.
©actpiep Stfai!
Te $agc[ leggt 'n (Si,
$e tfeerl up ben SMefe* fatt,
3>e ficn 9Rclf un ©tuten att,
$ar ftat) fo uccle dinner,
ton fe nid) aXlc mefyt broingen,
©meet fc mit 'n tnafen;
#onn fc nig oflc brapen,
©ett' fc up be ^arfen,
goor fe na be Morten,
©ctt' fc up ben liitjen ginger.
i'cctfeaUcl)od)!in£immel fpringen.
©remer m. 8.
* S)er Baffermann.
938.
Srimpop, $rimpop!
§anf \>a\ langen $aip op!
tfattfen laip ben $ourn (Jtjurm) tyeran,
ben Xourn betfen;
Qao bat tfattfen roier twain,
©a* ct $ipfc ute,
.trai$ mat op be ©nutc.
^ipfen, get) boa) ute!
©tmrotf 652.
939. SJirfettfttft trtwfcii.
SBenn ber ©aft in ben 93aumen fteigt, bofcren bie tfinber bie ©irfen an, urn
ben fuljlenben unb erfrifdjenben ©aft ju trinfen. — 95on bicfec ftinberfreube fdjjreibf
frijon flonrab Don Wcgcnbera, in feinem 93urije ber 9tntur: >Ich wei^ wol in dem
maien, wenn der paum ear saffig ist und man einen span dar &u% hauet,
sd vleir^t gar vil gaffes dar auz, und trinkent e? diu kleinen kint auf dem
g&w, wan e; ist sues; und stinkt niht«.
£ribdbcer-iitebd)en.
©efungen bcini $eimgel;cu , menu bie ftinber im Sftalbe $eibelbeeren (SRalbbeeren,
©djroarjbeeren) gefudjt (jaben:
™*™* «ue ©atbfen.
lp§E
^
=£
^
m
£ee * bel* beer1 n ! $ee« bcl* beer'n! ®er null mir baft $ing oer * roeb* ren,
i
mm
^=t5Z
m
E£
5E
SE
baf id) fa)rei » e £ee » t*el * bee » ten? #ee • bel* beer'n ! £ee « bel» beer'n !
Digitized by VjOOQ IC
— 191 —
941. 942.
§eibelbecren, #cibelbeeccn 3ucferfii&e fcfcttmrjc 93cer!
Stetyn in unfern ©arten1). 3Bcc fann mir ba$ ©tug uerroefpin,
SWuttcr, gib mir atta) ein tyaav, 2$enn \6) fdjrcie: fc^tuar^c SBeeren?
$ann ni^t (auger marten. 3ucfctfiife, fdjroarjc *Beer!
gBunberijorn III. 427. @imrort644. 9&ogtlanb: £6l;ler 335.
1) SNc^tig roofyl: 6taa)cH>eeren.
943.
#eibelbecren eji id) gent,
SBcnn (te fu|e finb.
5tteine Gutter roirb (id) frctin,
SSknn ia) nad) $aufc (omm'
5Wit fdjdncn #cibelbeeten.
34) bin unb bteibe fromm.
©imrotf 643.
944. Stebdjen Brim ^ctbclbcer^flucfctt.
©cbroorje, fdjroorjc •j&citelbccrn, ©& get fc fdjincrc SteiTerdjer
2Moc, bloc fcente: 2Bic bic grofen.
d§ get f c fc^inercr SKccrcrc^cr (Wdbc^cn)/ 6d)tuor$e, fa)roor$e §eirelbecrn,
©te bie aflerfleenfte Store, rorc Sftecnc:
Sdjroorjc, fdjroorje $cirelbecrn, (£8 get tc fdjincrc 9Mcrrcrd)er
Stotfjc, rottje Btofen: 5Bie bic tteenc.
5tu» €d)toalm, unfern tfaffel: eefudje 63.
* 9fuf bem fianbe mit roalbiger Umgebung roirb bie Steifc ber old SRnljriingS*,
Cjetl« unb garbenuttel gleid) beliebtcn £eibclbcercu lange ftfynfiictjtia. ernmrtet, unb
aieljen j. 83. in toiclen £)rten 4&effcn#, ©adjfen* unb fcijutingeu* bie Minber jdjaaren*
roeife jum $etbclbecrpfliufen. 3n #cffen mirb bicfer 3ug mit einer %lrt fdjerjfaft1
feierliajer, ber $onarDercl)rung entftainmcnbcu §anblung eroffnet, roie eMudje
erjafjlt. &o (egt man ju 9?cu|tabt (ftr. tfirdjfjain) einen ©lumenftraufe nebft einem
©tein in eine fyofyfe <£i$e mit bem $u$rufe:
§ier opfcr' id) $)ir cin ©djipptfcen,
Dpfer' mir in mein 3)ippd)cn! (fcopfdjen Doll).
945. .
Sol, jol, jicre, $a be ©oolmern an b'r &attb,
Wer fomtnen fa be S&icrc1), §oa>oU, fdjroicfcrnoll,
sJRer tya be 3Boolroern all beftaflt $e$ ortuc a be #cnfe,
Unb tontine ufc bem atarentjalb'2) SWer fonn fc net mee fdjroenfe!
3u^ jti^!
SBoIbbeerlieb (SBolIroerlieb) au* eiegen 1896 buret) Dr. (SMuok.
1) SBiefe. 2) Wobgerroalb bei ©iegen.
Digitized by VjOOQ IC
— 192 —
Eg
946. 9Bilb6terlirtd|tn (@td}IJ0rn.9lnf).
£^EE
:£=£:
:^s
-g_fl-_flr
$§^j
1. ei)M)6n!') 2Rin ne Slom*) e* fojlef3) Doll, ©enn min = ne Slow nid)
grg~Z~g=EJ
E
j^i=?=gf3=^l
— 9-
l.f^lcFbofl et, bonn fdng ccf of nic^: tyt*l)bnt jo <SI)f«()6n!
m
&
-&=*.
=9=P=P=
-**-
2. O » t>en op bem SBnl-le4) bo bio irf mi gc * fol'len,
3. On» gen en bem ©ie >pe5), bo fit be SBolIbctt'n6, rie« |>c.
^g^^^^B^Sgl
*=4^=
2. fjot> icf mi fo roe!) gcboljn, bafj td nid) mcljr fonn oj)*fto(jn.
3. pt fc titc^ fo plab<bcr«tvei)f, bat be @d)clm in bo ©u * jc br . . .
*u* ©ttrmen: (Srf II. 6, 27 unb Glbcrfelb: bof. II. 3, 3S.
fcrfl.: 1) Sidjfjorn. 2} JHooen, jtlemme obcr €valte an bcr €pifcc cine* #afcl*
ftocfe*, borein bie 95>albbecrftrnua)e flcftccft tucrben. 3; geftrtdjcu oofl. 4) #iigel.
5) 6innpflfle*, feua)te* £l;nl. 6) SSalbbeercn.
947.
910a, roll, roll!
Wet Zopp i* doU,
Wei Bauaj t* leer,
Wei tfoyf i* fa>cr,
§>eucr fciu uicl f^iuoqc $eer.
948.
§orci, 6taflrci!
3iet)'n bie faulcn SBeerleutc ei.
£ab'n Me oott
$i* ber i'ejitc net;
Wadjt SlUe net,
$aji uoder merb\
eta' §aufcn o'rauf
*Sic'S ©'lofcr&au*, fifd)fi!
949.
3ucf, jurf, jere!
Wei Xopp i* uoflcr ©cere,
5$er jinn $opp ni$t uollc fyat,
30 cne faute Wafjrc.
ftoiumt 51 lie 'tau*,
Waa)t §aufen brauf,
©ic a SStod&tetyau*.
960.
Soppc, loppc, SBarc!
3d) tyatt men £opp Dull ©are,
3a) Ijob'n timber au*g,cfra|fn,
§o men $oter unb Wuttec Dccg,a|f n.
5D?ci SSotcr nimmt ben Ufcngobcl
Unb fc&lat mirfj uff'n grcjifc&nobcl.
Slu rocl), ail met), mei SBarfdjnobcl !
Slflc 4 SReime au* bem fncf)fifd)eu Crjflcbirge (©piefc, Bbcrfllauben 76; .
Digitized by VjOOQ IC
— 193 —
951,
©djmarje ©eer un $ellbcerle (^reifcel*
beere),
$58 gibt an guten ©rei.
S)ie SReufiger fenn $e ^ungcrig,
6ic louficn cnn met abei.
Slbei, abet, U)r Sumpenfyunb!
Un roar nict tumt, bar roSrb gcbumpt.
$om$§uringer©albe:©$leid)erl01.
952.
Solle, tolle, toll,
3Hin fluarf ied poll,
©tait op leifcr Srbcn,
#ann nitt Dolter roerben.
Uffcr roeren fteroene,
(Brer roeren ac^te:
Pollen un* nit marten.
9lifcnfpan bitt oppet 3aor,
©ell rot roier to §eaupe gaolm.
©imrocf 646.
953.
©el) mit mir in bie $eibelbecren !
„#eibelbecren ftnb no# nlcfyt bio.1'
©el) init mir in'& §aberftrolj!
„§aberftrol) ift nit jeitig."
@et) mit mir tn'S SBcfcnrcipg !
„ ©efenretfig ift no6) nit auf."
©el) mit mir bie Srepp Ijinauf!
Srepplcin ift uerbrodjen,
6inb roir naufgefroctyen,
6lnb mir in bem Sammerlcin,
©djenf ein 6$6ppletn 5Bcin cin!
©imrocf 642. SKunbcrljom III.
436 tmb «nl). 71.
954.
Sri tra trull,
*TOin fluorffen eft Dull:
fiatt u$ nu na #ufe galjn,
©o be tfleinen allc ftaljn.
graget fe u3:
#ett et of be ftuoften uoll?
§cla, Ijela, tri tea trull!
L ©imrocf 645.
955.
§eme ju1)! bie 3eit ie bo,
$)er $crlbeerroalb id gri' unb bio.
®ri t>oll£ab2), roci| Doll ©tab3),
©lo bio bio ooll #erlebeerc!
9»)cinpfalj.
1) ^eimju, • (jetmroarte! 2) finub.
3) ©taub.
956.
$oan gaun! Ijoan gaun!
#etntele-©aire ftaucn laun!
inbra 2euta au mebdj laun,
9Dtfanna 5ttarga fria gaun!
©cbmib: ©4)roab. ©ortcrbud) 270.
Sfteicr 57. [£chngelm ! $etbelbecren fteljen
laffen! Stnbern Seuten audj n>a6 laffen,
muff en morgen frulje ge$n.]
957.
3n ©eerie, in ©eerie,
3n ©eerie rodllt mer gaun! (getyn)
3ft a bucfligd 5Wannle fomme,
§at mir mcin ©eerie genomme,
3n ©eerie, in ©eerie,
3n ©eerie roollt mer gaun.
9Rcicr 56.
3to bie £afe(ttftffe geljett:
958.
(Si bu lietui $>orbee-2if,
©el)' mit mer in b' #afclmifj,
'* tjenfi aUi §ecfe DoU,
SBcif nit, too i jopfa foil.
©imrocf 639.
©Bftme, £>eutf<$e« ftinberlieb.
959.
©om §immel fjocfc ba fam' idj fyer,
£ang mi 'nmal par SRottjenS fycr!
©inb fe matt grot, ba tjett teen SRoti),
©inb fe mat tlecn, %\\ mi trace for een.
©imrocf 641.
13
Digitized by VjOOQ IC
— 194 —
960.
#afleluja, be SRottjcnft finb gar!
©if mi en spaar, fe fctymecfen fo rar!
©if mi ccn, fo bllem icf ftaljn,
©if mi tmce, fo mid icf galjn,
©if mi bree, fo mfmfd)' icf ©lucf,
®at bctfoffd) (tocsin) en^rogam frigt.
©imrocf 640.
961,
©eftern bin i j'^ommcrn groa,
S^ommcrn in be SRuffc:
3ft e bucftigft SKanblc fomme,
§at mic mcine 9tu|fc g'nomme.
©i, fo feeing ber Ifticfuf brein
3n bad bucflig 5Ranblc 'mitt!
SWeier 68.
962.
^Innclc, Slnnele, 9tufc, 9cufr, 9hifc!
&omm, mir moU'n in bie £afclnufi !
$' £afelnuf ift no nit reif.
ftomtn, mic mofl'n in'ft SBefcmrcift!
'ft SBcfemrcift ift no nit reif.
tfomm, mir moU'n in'* Settle!
$. 9Reier, ©$roab. m. 9tr. 129. ae&nlidjeft ^Qfelnu^lieb normal* bet SWcicr
244: „<&,[ bu liebc 9lnneltcft, get)' mit mir in b' $afelnu|\
'ft Settle, baft ift no nit g'madjt.
toinm', mic mOtt'n in Jaubenfc&lag !
£aubc flieget auft unb cin,
SBclc^c* mitt bcrSautcr(2aubrid))fcin?
3 nit, bu nit,
®u mufjt eft fein!
963.
tomm/ mer menb in b' $afelnujj!
©' $afclnufj fmb no net reif.
#omm, mer menb in'ft SBefenrcift!
'ft SBcfcnrcid fyat no foin Saub.
lomm, mer menb in Sannenroalb!
$)' Sanncnmalb ift oiel $u bicf.
^omm, mer menb in'ft $abcrftrauf)!
'ft §aberftraul) ift die! ju tyart.
$omm, mer menb in'ft gebcrbctt!
'ft gebcrbctt ift biel &u linb.
Jftomm, mer menb in 9ftuttcrfd)ofi!
©' 9Huttcrfd)ofr ift otel &u Hein.
$omm, mer menb in §immc[ 'nein!
©cfjmcibifa : ©idingcr 31.
964. $er Sh «* M* #«feltififfe.
©uete-n-Obe, Stonimuft,1)
^umm, mer mci i b' $afelnuf»!
©' #afelnuf} ft) no nit rtjf.
(Eljumm, mer met i 'ft sparabgft!
'ft ^arab^ft if# no nit off'.
&f)umm, mer mei i 'ft Ofefodj!
'ft Ofelod) ifcfc no nit warm.
&()umm, mer mei i 'ft ©ott*crbarm!
'ft ©ott*crbarm ifcfj au gar mtjt.
^unini, mer met i'ft §tmmclrt)d}!
©rofratti 29.
1) &bfurjung toon §terontjmuft.
965.
9lbrat)am unb fiajaruft,
tfomm, mer meant in b' $afe[nufi!
„$' §afetnu| pnb no net reif."
Aomm, mer meant in'ft SBefemreift!
„'ft SBefcmreift ^at no foi fiaub."
$omm, mer meant in'ft $aberftraum!
rr'ft #aberftraum l)at no foin tfeara (Rem)".
#omm, mer meant in'ft SBctt ncinleaga!
Digitized by VjOOQ IC
— 195 —
„Unfer SBctt ifl no net g'madjt."
$omm, met meant uf b' 2Banbcrf$aft !
„$' ©anberfefcaft ift no net aufi."
$omm, mer meant in'* Saubefyau*!
5)' Saube flieget aufi unb etn:
mm will ber tauter (Sfiubricfc) fein?
Gingctragcn in bal Sjcmplar be* ©unberborn bee Ulmer ©tabtbibliotljcf. 9Kit*
getfjeilt oon Dr. 93irlingcr in fciner $u*g. be* ffiunbcrfjom II. 779. ©in gragment
bei 9Reicr, 6d)ioab. tfinbcrlieber 123: Slnfang: „£>err ^rofeff or fiajaru*,
gang bu mir in b' ^afelnufc" ic.
966. ©rnn^nnelt nub Shttotti, obcr: $er 3*8 torS SefatroS.
(Wte* SRailicb.)
Slnncli mit ber rott)e SBruft,1)
©rjumm, mir roentinb' $afclnufi!2)
®' $afclnu£ (in no-nig rif,
^umm, mer roent i$ SBeferU!3)
'* $cfcrt$ Imt no fei* 2aub,
fijumm, mir roent i$ #aberftrau!
'S $aberftrau i$ no-nig bo,
C^umm, mir roent i ©arte got)!
©arte got) ifd& au gar tyart,
©rjumm, mir rocnt in'* geberbett!
'* gebcrbett t* no-nig g'macfct,
93i3 am ©unrig j' obig j' 9ta$t.
'* geberbett i* no-nig Unb,
(Slmmm, mer roent a djuele 5Binb!
(kfjuele SBinb if$ au gar a)alt,
^umm, mir roent in ©d&roobcroalb!
£cr ©(fcrooberoalb ifdj au gar fdjroarj,
(Srjumm, mir roent ufn ©a)u£eplajj!
@$u$epla$ ifdj au je leib,
(kfyumm, mir rocnt uf eufe #eib!
©ufe §eib if<$ biel $e jteinet,
8to<$ljol$ 475. SMefcr JReim foil eljebem beim SKaiengangc Don ©orffinbern
in ber ttmgegcnb ber ©tabt ©rugg gefungen roorben fein, unb fatten il)n bie Siuber
tm fcargau nod) 1855 in Ucbung. faod) .ift c* meljr (Slnlb» unb §od)jcit*lieb. —
3roei SBorte: Dominicus unb Ronimus nad) 3cilc 3 babe id) aid ftorcnb rocggelaffen.
SRodjfjoIj meint, Dominicus fclle an ben €onntag (Dominica) L&tare crinncrn, an
roelcfccm ba« £obau*tragen unb ftritylingtfeft ftattfanb.
©rfl.: 1) ffiotlje ©ruft ift ber rotlje Siippcnlafc nut ber 93ri*neftcl uberfdjnurt.
2) ®ic 91 u § gait aid 6ttmboI be* grueling*, be* fieben* unb ©Ijcgliicf*. ©in 3ug
in bie fmfelniiffc ober in'* ©irfenrei* ^at alfo licbelnbc Sebeutung unb cine ©in-
labung bnfjin Ijat ben €5inn ber fcljilbUeber, baran bie fingenben SUnber nic^t benfen.
13*
(kfyumm, mir went in cufc #eimet!4)
(£ufe $rimet if$ au nit licb,
<&f)umm, mir rocnt jum #uf)ncrbieb!5)
^efyeimen ifd) gar 9tieme, ^
©$ (Sfjalbli jie^t am 9tiemc.r»)
3m Unterlanb ^at'« bofe Cut,
greffet be 6pcc( unb gdnt eu* nut,
greffet alii #rocfc,
Sont eu* nummc Ijocfe,
greffet ganji ©^effi7) oott ^
Unb gant eu* e fei$ fioffeli ooU,
©ant eu* nut a* b' S5ruie8),
9So mir fortit bruje.9)
3m Dberlanb fmb'* geftorbe
Unb ^inbli*frcffer10) morbe;
greffen'S aQc ©^inbli glta),
d^umm, mir roent i* §immclrtc^!
^immelrtc^ ift juc g'f^lolfe,
Unb ber Sdjluffc ab-broc^e.
»'^uet xub ©ott, tljr fiumpelfit,
i'ebet mo^l unb jumct nut!
Digitized by VjOOQ IC
— 196 —
3) ©irfenrutljen. 4) unfete $eimatlj. 5) junt $u$nerbieb = jum #enfer geljen.
6) ba* tfalb tnufi jiefycn, &art arbcitcn. 7) tfeffci. 8) ©ruljc. 9) gebtuljcn, ge-
betfjen. 10) fcljinblUfreffet tyeifen bic SBerncr nad) jcucr ©runnenfaulc, bic in
bcr ^tabt ©cm Dorm ftornljaufe ftcf)t: cin jtuergiger Sitmmcrfatt, bcr cine 9(njal;l
ftuben in'* 9Raul fdjicbt.
967. ^afclmtfefudjcit.
*Weiba[a mit bcr rotya Srufcfct,
^umm bu met en b' §afelnujj!
$afelnufj cfdj oicl $a Ijcrt.
tumtn bu met in'$ geberbett!
geberbett ef<$ t)iel ja lent.
tumm bu met in ba fiala SSenb !
tiala ©enb efd) oie[ $a fait,
ftumm bu met e8 ©ommerlanb!
©ommerlanb ef<$ Diet $a fjeifj.
Summ bu met in'$ ^arabeid!
$arabei$ if$ gefc&loffa,
Un bcr 6d^(cffc( efdj gcbrodja.
2Riinbli$ au* ©eiler bei 6d;lettftabt
(Dber»SIfa§). 3iemltc$ gleidjlautenb, nur
nidjt fo long nfo baft toorangejjenbe
£d)tt>eijerlieb.
968.
£ie*<$en, rotUft bu mit mit gefyn
3n bic §afetnuffe?
SWeine Gutter unb beine Gutter
©od'n e8 gar nidjt rotffen.
5Weine 9Huttcr unb beine Stutter
©inb jroei alte SBeiber,
®te eine fyat ben 9tocf ocrfauft
gut 24 ©taubct (©ticbet).
$ie anbrc bacft Jhid&en,
©ie bacft fie ju Ijatt,
6ie tegt fie iri'n tfaften
Unb giebt mit nid&t fatt.
6ic gicbt mit b' SBtocfen,
©ic $iif)nct ju locfen:
spicpel^en, fomm!
9Wunblid) au* ©iegen 1896 burdj
Dr. (SSfudje.
969. 2)ie 8ubc« tit bcu ©iadjelbeeren.
SBobert1) tutyt2), SSabcrt tutyr!
®' SBuaben fteig'n in b' Slngbiet3).
Stffrt fo ftcig'n, [fifrt f5 ftcig'n,
5Bea& ft^on roicbat abcttcib'n.
@iife 9tr. 50.
©' SBabetl ntmmt'n ©toef'n,
5BuU bo Suab'm bafdjtocfen,
©' SBuab'm frdg'n ni band,
fficifr'n bcr ©abed b' §auben rd.
1) SBabcrl = toerftummelt au* Barbara. 2) tueljr. 3) fccfjelbeerc, ©tadjclbccre.
970.
©j>anncnlangct #anfel,
sRubelbidfe S)itn\
©cfyen roit in ©atten,
©dnitteln rait bic 2Mtn.
6aljburgifd>: @uj 9tr. 82
in ©arten" k. #od)beutfd> ©imrocf 330.
Strtten fdjfltidit.
©$uttel id) bic grofecn,
©cfcuttclft bu bie flcinen,
9Benn ba* ©actel t?oU ift, .
®ttfn tr»ir nad^ bcr §cimen.
w$)amlanga ?anfl, nublbicfo $^iarn! gel)' mit mir
971. JRcife Sirnen fatten.
mii, «irli ride!
(£8 fte^t c8 SBuebli unberem 5kum
Unb tuartct bid bad 2HrU c^unnt.
©iinrorf 638.
Digitized by VjOOQ IC
— 197 —
972. &r attettf d)ttf> * (cypripedium calceolos).
©uldnli, ©uldnli,
©c SWciflcr git mer'S fioljnlf,
<&t leit be ©etfel ouf ben £ffd>
Unb n>ctfc nit, waft et fcfculbig ifdj.
8uft ber 6a)tt>eij unb @d)roaben: ©imrocf 693 (3. 8ufl.).
* $tefe fadne, feltene ©ebirgftpflanje, nur in roentgen ©ebirgftgegenben $eutfd)»
lanbft unb bet 6djweij gefunben, tragt eine IBlume, an toeldjer unten ein fjoljler,
gelber 6dju(j, fo grofr roie eine welfare 9tufj, Oangt.
973.
^^^eJ^^S;
3n bie Sudptfiffe geljett.
»6I)mifa)eft fcanjliebdjen: #rufcf)fa 1492.
m
fe^E
fc
Junrl l)aut o/fngt, $uarl Ijaut g'fagt, $oi * d>a * (a fan gout,
51 la ub ma'ft j fnmin, f laub mo'ft j famm, tfjou ina'6 in £out;
fees
^
SEEtElt
$oi* a)a * la fan gout,
tfjou ma'ft in $out.
fcuarl = Dorothea. 93oic$ala = Sudjecfern, $ud)nuffe. JUaubma'ft = flnuben
(lefen) roir fie jufammen.
974. 9tof bent ^etmtoeg nam Xelpeislefeit.
ffretfamar II. 267. Kuft ffieftfalen.
$^
I.
3q
I
£=£
33
^
&rall #m gon, trail b$m gon, ber £orf eft Dod, et eft gc * bon1),
fcraU #m gon, trail tyem gon, Me ^r * bet eft ge * » * * *
, o!a. , „ .,
bon. lln beef t ben $5(4,(41
3&¥d
lln beeft ben 2)6f<$, faplcppt uft ben $rei, bie fU « fci- ge #en*ger
i
Sees
JEiS3=i^a
* C.
=r
fum>men fret. $rafl ^em gon, trail Ijcm gon, bie &r * bet eft ge * bon.
1) $rall (ftraff, munfer) Ijeimgeljn! $er florb i(t Doll, eft ift get^an.
Digitized by VjOOQ IC
— 198 —
975. $er Xanntubanm.
0 Xonnabaum, o lonnabaum, 0 lannenbaum, o Sanncnbanm,
$u bift a cblce 9tei3! $u bift cin cblcS 9Hci* !
®u gruneft in bcm ©inter, $)u gruneft in bcm ©inter,
0* roie jur ©ummerjeit. $11* nMe $ur @ommcr$eit.
„2Borum foil id) ne gruna, ©arum foil id) nicrjt griinen,
$)o id) nod) gruna fan? ®a id) nod) griinen fann?
3$ fjo roeb'r SSoater nod) Gutter, 3* rjab' fein' SSater, fein' Gutter,
$)tc mid) uerforge fan." $)er mid) Derforgen fann.
<Sebleflfd)e6 (?ebirg*r)irtenlieb. Urtcrt juerft mitgetbcilt burcb Dr. 5S6rte in ber
©erlinifcben 9Ronat*fd>rift, Oft. 1802. 5>ol)cr bei Sufdjing, SSolfelieber 1807, 98.
3)arau« in bodjbeutfeber llebertragung im ©uuberborn III. 1808 (8nl). 70). 6patcr
merjrfacb umgearbcitct. 9lm befannteften ifk Sarnatf'e Umbicfjtung, Satyr 1820: „0
Sannenbaum, :|: nrie griin finb bcinc flatter" ic. SMefe* £ieb bat nrieber CJ. %\\*
fd)ii& 1824 fur SHnber jurecfjt gcmna)t unb roirb oon itjnen rcdjt gem, befonoer* jjur
©cibnadjttjeit , gefungen: „0 $annenbaum, o £annenbaum, roie treu finb beinc
flatter. $)u griinft nidjt tiur jur ©ommerjeit, nein, aua) im ©inter, roenn c* febneit.
0 Sannenbnum" k.
976. £oljlefer.
tfommt, met rootlet1) in ©atbe gefyn,
©otlct cin *Bufcr;cle rjoljen!
$ol$cn rotr ben ganjen Jag,
§oljen [ubtn Sdjcitcr 'rab,
Wbcr lautcr grunc.
Sic grime ®cf)citcr brennct1) ct2),
$)ie roufte SHaMc mogt mer et. [SReicr 59.]
SrtL: 1) rootlet, brennet, 3 sperf. plur. = roollen, brennen. 2) et = net, nirf)t.
977. 2>a$ WtUtum&nutyu im SWonb*.
©eflcmannete im 9Wonb, ®rabbel2) brimmer 'nunber,
©ucf e IBiffcl etunber. $orne 'ra, rjinbe 'ra,
©ucf in aUi 6tumtoe 'nein. Sroroer alii ©tange.
@elt, ei nimmt bi ©unber? ©enn be mit fptele mitt,
©trf Men fietberle1) 'ra, 9Wucfr merr '* Siiffele3) fangc.
©Ifafpf*: bet etdbcr 79; eimrocf 523. 1) fieiterlein. 2) flettern. 3) fiirtdjen.
* $)ie glecfen ober fdjattigen Stertiefungen im 9Ronbe gaben Dor alter* ju 6agen*
bilbungen 5lnla^. 9ta^ beutfdjer ©olfftfage foQ c* cin ^oljbieb fein, ber am
Sonntagc u titer ber Slitc^e SBnlbfrcocI oerubt babe unb bafiir jur ©trafe in ben
5Ronb oerrounfebt fei. 2)a fiel)t man ibn, bic ^jt auf bem Wucfen unb \>a* 8dei««
bunbel in ber ^anb. 55ei 6t)atefpeare (©turrn II. 2) begleitet ttyn ein $unb. fciltg*
baltung be* ©onntag* unb ^Irbtung fur bat (fcigentbum foil babura) eingefa^arft roerben.
9laa; eincm SJlarcben ber jiingern Sbba ift'* ber 9Ron^mann SRani, ber jmet fiinber
don ber $rbe nimmt unb Me geftotylenen ^leincn in ben 9Ronb oerfefct. (SWctyr
f. eimrocf, 5)?t)ttyol. 21.)
Digitized by VjOOQ IC
c.
— 199 —
Das fiinb ttnb Me ttaturerfdfeiitungeit.
(SBettcrliebdjen.)
978. ©otmen* unb Stegenliebdjen.
[Minberreigen mit Hnrufen bcr Sonne]
Sonne, Sonne fdjeine!
2Bir fasten ubern 9tl)cine,
3Bir fatyren ubcr'3 ©locfentyau*,
©ucfen brei fd)5nc 5J?aba)en raufc:
$ie einc roicfelt Seibe,
$ie anbere maty ben £aben ju,
$ie brittc ge^t an'd SSriinndjen
Unb finb't ein golbig #inbd)en.
9BMe foil bod t>d^e . . ?
finite gRariedjen — $itf$le £atfa)lc.
9Ber foU bad $inbd>en roafdjen?
tfatdjen au$ bem ©ueffefaften.
fcuefuljrung: Ce roirb ein $rei* gebilbct, bie Spielenben ftngen. 3m tfreife
ftefm 3 SRabajen, roelaje bie im Jejte angegebenen SJjatigfeiten naa)afmten. $ie
brittc geljt urn ben tfrei* an bad 93riinnd)cn. Sie giebt einer bet Spielenbcn einen
Sdjlag. $)ie ©ctroffene folgt, babei ftngt ber &rei* il;rcn 9tomen: SBRariedjen ober
einen anbern. $)a« SWabdjen, metered ©inbeln mafa)t, tpirb ebenfadft burd) einen
Sd)lag oon ben ftinbern beftimmt
3(u* bem Nfjeinlanbe (©egenb Don St. ©oar): 1896 bura) £errn Sefjrer 9tod>tigau\
®onnenliebd)en (Starnenlieber).
979.
Sonne, Sonne, fdjetne!
galjr' fiber Styetne,
gatjr' uber'S ©locfentyau*,
©utfen brei fa)6ne*j$uppen Ijerau*.
(Sine, bie fpinnt Seibe,
$ie anbere mitfelt SBctbcn,
©unberfjorn III. 1808, *nf). 70.
SMe brittc gc^t an** »rfinnd)en,
ginb't bort ein golbig #inba)en.
©cr foH> ^cben?
®ie Softer aufi bem 25men.
SSer foU bie SBlnbcln roafefcen?
$>ie alte Sdjneppertafdjen.
980.
Siebc, Hebe Sonne,
Sdjeine auf bie Sonne,
Serine auf bad ©lotfentyau*,
©ucften brei alte3ungfern fyeraufi.
®ie cine, bie fpann Seibe,
$)ie anbere, bie arbcite,
©ic brittc fc&loj* ben §imme( auf,
fiiefc ein $i*d>en Sonne 'rau*,
fiiefr ein »l*a)en b'rtnnc,
®aji bie Ijetlige 3Karta tonntc fptnne.
%u6 fficimar: burd) Dr. tfdljler bei SWannfjarbt 525. Slnberer flnfang: „Sa)eine,
liebe Sonne! S)rei 3)6rfO)en auf ber 9Bonne! dine fpann Seiben, ein* bre^rc
SBeiben, ba* brittc fcfclof ben $tmmel auf, liefr" k.
Digitized by VjOOQ IC
200 —
981.
©cfcctne, fd&etne, ©unnc!
©ort btubc ftetyt c Sftunne,
©ort brubc ftefjt c ©affele^au*1),
©djauen btci 3ungferlc erau$:
©ie cine fpinnt ©eibe,
©tc anbre flare SBcibe,
©ie britte maefct bag ©ujjcrle2) auf
Unb lafit e btMe ©unn' erein.
*tommt bie 3Karia mit betn tfinb,
#at ein ©terle in ber #anb,
9K6gt'3 gcrn effen,
§at aber fein SWcfferle:
3&lrft unfer $errgott 1 9ttelferlc 'runter,
©trft bem flinbe bafi Eanerle3) ab.
©c^n'S jum ©alroirer,
3$ fan 9ttenf$ became,
51 I* bie altt §enne,
fldjrt' i^rc Senne,
Unb bie glebermau$
tfe^rt' ben Salter au$.
Unb ber (Sitfcr auf bem ©ad>
§at fid) balb $u tobt gelacfct.
*u* Slurnberg, munb(i$ 1873.
* Ueber bie bem ©onnenliebcben angel;angte mardjenljofte 9krnmnbung$gefd)i(bte
mit bem SReffcr bom §immel f. meljr unter fiuftige ©efdjijbten (9tbtl). 8). —
©er 6cbluf*retm bier ift alt benn fdjon 1540 in @d)melfceP6 DuoMibet ^cift ed: „©a&
ein flatterfeiu auf bem SDac^, bat fid) balb &u Sob gelacbt."
©orterllarung: l) ^uppenbaue. 2) genfterlaben. 3) Stan. 4) ©djranf.
5) £abn.
982.
6onne, ©onne, fdjeine. ©ie an fpinnb ©eire (©eibe),
Sttaria tfatljereine! ©ie anner mirfelt SBetre (SBetbe),
3u granffurt in bem 95opj>enf)au$ ©ie britte fdjlicfit ben #immel auf,
©a gucfe brei 9ttarein b'raufi. ©a gutft bie liebe ©onn' Ijerau*.
«u« 9Reffel bet ©armftabt: SRannbarbt, SRijty. 524.
983. Gtjomigett ber ^repnrger ftinber btim Stegen.
2Benn beim Bprilroettec ber $immel fid) rafeb ummoltt, fingen bie im flreife umber*
gebenben ftinber:
fiiabi grau, mad)'* $b«rt wl
UftS bi* Uabi ©unn' fjcrauf,
1'ftfj in 9teg'n brina,
fiftfc in ©djnec Dcrbrtna,
©' ©ngarln fi^en ^intern SBrunn,
3Bart'n auf bie liabi ©unn\
[tfomrnt bie ©onne beroor, fo fdQt ber
tanjenbe tfinberfreia nieber unb fingt:]
„©unn', ©mm' fommt,
©' (Sngarln fatt'n in'n 2*runn!
©urd)0. ©d)roer, in SBolf* 3citfd)r.
f. b. Wt)tt). II. 192. gjtounbarbt 255.
984. 8ei rrfi&em SBetter.
Siebe grau, macb'S 1^xix\ auf,
2afi bie Ijeil'gc ©mm' ^erau^!
£a& a SBifferl brinna
§ur bie armen 5^inna;
©' ©ngerln fi^en an 33runn,
SBitten urn marme 6unn'.
«u« SRabren: ©olf* Bcitfcr)c. 4, 346.
b.
6unnc, fumtn rau«,
©ein §dud'l brennt aud,
©eine finber fein brinna,
©er'n ade Dcrbrinna.
6unnc, fumm' 'rauS!
5(u« 936bmen: §rufcbfa 420.
Digitized by VjOOQ IC
— 201 —
985.
Sonne, Sonne, fur1),
Sc&atte, Stfcatte, untcrc!
<&* leg' fc an a ftoanle2),
ginb' i a golbene* SBoanlc3).
©ort oben auf jene ©locfa
Steanb brci ®ocfa:
SMe crftc fptnnt Sdbcn,
$ie jtueite lernt'* ©etgen,
fcle.britte jtefct'* Sable auf,
Za$t bic fjeiUg' Sonne 'rauf,
$>ie oierte fpinnt §aberftraufj,
Xrdfte fc @ott unb unfer' Itcbe grau!
«u« SBurmlingcn: 2Reier 66.
1) fjerfur. 2) Main. 3) Stein..
986.
Sunne, Sunne fdfjeinM
£rdb' bie ©olfen bdn,
$tn aff'n ©atterfpifc*,
©o spctttct unb $auli ftyt,
£©o fein #ane frat,
©o fcin 9Waber mat,
©o tcin Otfcfe liegt,
Unb fcinc Blume blu&t.
*u«bem2cfo(^J^al: ©olf'*8eitf<br.
III. 32.
* ©atferfpifc ■» gafltljor, £immel**
987.
Sunne, Sunne f$dn!
$reib' bic ©olfen bdn,
$rdb' fie aff'n Spty,
©o fcin *85gctc fi^t.
Sreib' fie off'n ffioan1),
©efimmftu brci Sdfjuffel *Boan2),
(Sine mein, dne bdn,
(Sine unferm $earn,
' 9lfj cr tafr fdjean* ©ctter mearn.
fcu* bem fiefaa>£l>al in tfarntfjen:
©olf* 3eitf*r. f. 3Wntf>. III. 33 unb bei
9Rannf>arbt 392.
1) Wain, ©renjfajeibe an (jodjftet
@teUe be* flimmele. 2) $olnien.
<£& fu^ren brei ©oggen1) bur$'*
£bor,
$1e erfte, ©illjclmine,
®ie jtoette, Caroline,
$te britte, Clementine,
©er mill fte taufen?
$>er ^fatter ju fiaufen.
©er roitt pc ^eben?
$>ie ©trtljin in ber ©ben.
©cr roiti bic ©inbetn roafd&cn?
$)cr S3aucr in ber *pumpertaf($cn.
Saljburgifa): 6ii$ #r. 38.
1) $)ocfen, spuppen, ^ier = Women
mit mooernem SRnmen.
989.
Sunne, fumm roebber
5Wit btner golbnen gebber!
9tagen, bltro meg
*Wit btner langcn ftcife!
*ue$ameln: SB. TOuQcr, «ltb. [Reli-
gion 160. girmenid) III. 146.
990.
2iebe Sonne, fomm roieber
Unb fc&dne auf unS Ijerniebcr!
*u* $alberftabt.
991.
fieroc Sonn', fomm bo$ webber
5W6t bine blanfe gebber,
5K6t bine blanfe Straljlen
IBefdjien on* aUtomalcn!
Dftpreufeen: ftrffdjbier 182. SoU^
ftanoiger gRiiHenfjoff 517. girmenidj III.
120 au* Gamern bei Sanbau: Waajbr.
bei Simrocf 519: 6iinning,funiin roarrer 2c.
992.
fiiebe, liebc Sonne,
$omm mieber in mein #au$4)en!
ftuf ber ft in bee ju f>emfa)lag in ©eftfalen,
roenn fie im grueling mit fcbljdjeu unb
©teinen fpielen.
Digitized by VjOOQ IC
— 202
993.
©d)6n op, fdjon op,
fiercer SBrober Safob!
fiat be ©a)roarfe* unbergaljne,
fiat be ©onnfe oorerfaljme!
%m ©iibftranbe be* frifdjen #aff$
grifc^bicr 184.
* ©ajmarfe, bufterc SRegenmolfe.
994.
©unne, Auntie, famine,
gar tnjttjec be 8tf)tnc,
Sac tower'* ©lodfe^uS,
$omm ball anbber in unfec $u$.
©trafiburg: ©tober 78.
995.
©onne, ©onne, ^atfyrine*,
fiat ben 9tagen oroergdn!
fiat be dinner nd ©a)6le gdn!
fidt fe gob mat liren,
fiat fe bofftabercn!
fcuft Dlbenburg: SRannljarbt 387
3>amit jtngen bie tfinber ben 9Rarien
fafer an.
* tfatbrine erfa)etnt
oiclfad) aid ©onnengottin.
Iner
unb
999.
996.
fierce, leroe Srine (tfatyrine),
fiat be ©onnfe famine,
fidt bem 8tcgenfc oroergdne,
©at be ftfne dinner funne fp&e gdne.
©amlanb: grifajbter 183. ©imrocf 512.
997.
fitoe Katrine,
fidt be ©unnen fdjtnen,
fidt'n 9tagen dbcrgdn,
fidt be ©unnen roebbec fdm'n.
Son SRiigen : $iu)n, 2Beflfalifa)e ©e*
braudje 90.
998.
Slbebdr, fiangbeen,
fidt ben 9tegen oroer gan,
fidt be ©unne famine
Croer aflc £iine (3dune).
ober:
Slbrian, Slbrian, (©tora))
fiat ben 9tegen oroergan,
fiat be ©unne fd&tne
£)roet ©anft #art>erina!
*u* ©anjig: SRannljarbt 387.
'$ ©unneti faint,
'3 SBogeli grint,
'$ tyodfet untenn fiabeli,
'* fptnnt e ©tbefabeli,
'8 fpinnt en lange gabe,
©r [anget bi* go Sabe,
$on 3url bt* fif §aueftci,
*Bon §aueftei bid nriebcrum fyei.
3'9tom ift e* flulbig* $fi$
fiueget brei SKareie* bru6.
®ie eint fpinnt ©tbc,
®ie anbere glorlbe,
* 3)ie 3 Sungfrauen ($ocfen.
$ie britt fa)na£let fcfjribc,
SMc Dicrt fptnnt $aberftrau,
$>ie feuft ifa) cup. Ucbi grau,
(©ie ftyt ennet a ber 3Banb,
$at e £)epfel i bet §anb).
©ie go^t bura)-ab gum ©unnentyu*
Unb lot bie Ijetlig ©unne uS,
Unb lot be ©fatten ine
gut tyre liebc Celine,
Un roemm*merS g'^ort ftnge,
<£f)dmmet adi dngel j'fpringe.
9toa)f)ola, Niemann, ^inberlieber 139.
9Xarien), "roelaje ben fiebenSfaben fpinnen, pnb
bie altnorbifdjen Sfornen, mit Seamen Urb, SBerbanbi unb ©fulb, b. b- $ergangen»
beit, ©egenroart unb 3ufunft. dine fpinnt t>ai ©lutf, bie anbere tuinbet galfa^beit
unb ©treit, roa* burdj tfrcibe fdina&cln unb SBkibe brc^en gefagt ift; bunfel ift baft
©pinnen oon ^abcrftrob ber britten. 3Rebr uber ^ornen unb iffr ?BaItcn nad) ©age
unb $olf$braua) bci 9tod)boIa 140—119.
Digitized by VjOOQ IC
203 —
1000. SomtenUebdrett,
®'6unne fd^nt,
'* Sogeli grgnt,
©$ fpinnt c rotyc gabc.
Sautter if$ uff Safel,
©er «Batcr ifd> i'* ©irtSlju*,
Srtnft aUi ©lafer u$,
©r fc^ic^t fie finger b'Sljure
Unb fuec^t fc roiber fure.
©rofatti 32.
§}'6unne fdjicnt,
'§ Sogala grient1),
'* t)iipfclt uf'm i'aba2;.
Tcr edmieber rocdjft b'r gaba.
$o nimmt b'r edmicb'r be fficbclftci3)
Uti rocrft cm Sogala '$ Sci enjroei.
'* Sogala briclt: SRfil)!
$ee$nicberfait:,,<M,'^etbiga?''4)
$u* Stonaenfjeim unb Offcubac^ (£r.
SWutyaufen), (Solmar.
1) greint, fcfyreit, tveint. 2) tanjt
binter'm genfterlein. 3) ffidtyelftein =
©olu*, jum 3eidmcn \\att tf rcibe. 4) ©elt,
'« fat bi$ gegeben, gctroffen?
$>tc ©onne f<$eint,
$>ie #a£e greint,
$ic banner gc^ti iu'd ©irttjatjauS,
Srinfen all bic (§lafer au$.
©imrocf 522.
lie 6onne f#cint,
$cr $faffe greint,
$>cr Sorter licgt im £abe.
®ann tnci Gutter Sutter ftdfrt,
$ricg' mer nu a glabe.
Styeinpfala (©oUfjeim).
e. $a$ trauernbe Sdgletn.
fc'eunn fc&icnt,
'd 5BcqcIc grient,1)
'* tfinb leit im i'abele2).
$'9ttucber ftfct im (Sarbelc,
$er Jabber ftyt im ©irtl^u*,
liccrt ode (Slafcr u*.
*u* etrafiburg: ©tdber 28. Gin
abfdjredenbe* Silb oom garni lien leben.
1) roeint. 2) Sobtettlabe, ©arg.
1001. WotutuliAtyn.
3n ber Sucfcftraten
Star fteit 'n glabb §uu*,
$>ar fictt aQe Sloenb
$rei Sungfern Ijerut. —
$)e 9flaanb be f^ienb' rool up bat
6roien,
3>at ©roicn bat fprung up 9J?ctje
ercn ©c&oot,
SKetje freeg'n fdjeoen goot. —
SRarta be torn be Sreppen Verbal,
6e Ijar en buntcn 8tocf an,
Star Ijungen tool t)unbert ^tlotfcn an,
$>e ©loefen fungen on to flingen,
9ttaria fing an to fingen:
Sling, Slang, ©lorian !
Stnb miU na be @d)dl gaan.
SWober, Sttobcr 'n Sotterbrob,
(Sn groot, groot 6tuf,
tfegg't man upper £aben bal,
Sit if ttJcbber uut ber ©djolc fam\
9Rober, SHober, be Sattc &et 't up*
frttten!
#au b* Sort ben ©toanj af,
§au'n nm) to lang af,
Saat'r en lutjen 6tummel an,
©at fe'r noc^ mit bummeln fann.
©remer MR. 9.
Digitized by VjOOQ IC
— 204 —
SBenn im gru&Ung bie SHaiglotfdjen lauten:
1002.
flltng, fling, ©iocfajen! (Sin* fajliefct ben #tmmel auf,
3m #aufe ftef)t tin D6tfa)cn, fiafit cin bifidjen @onn' tycrauS,
3m ©arten flc^t cin ^itynerneft, Sajrt cin bi*a)en brinn,
©teljn brci feibne Dotftfcen brtn. Darau* bic SMebfrau 5Rarta fninn
(Sin* fpinnt ©eiben, (Sin Storflcin fur tyr tftnbelein,
(Sin* fUa)t SBetben, (Si fo fcin! (Si fo fein!
ffiunberborn 1808. III. *nf). 71. Darau* @imrorf'« ^inberlieber Wr. 171 al*
©djaufelliebdjen.
1003.
tfllng, tflang, ©toria! 2M§ bajj man au$ bcr @$ule fommt."
$an3 Ije loppt be Srcppen lanf 9Rutter, mo ift mcin ©utterbrot
5Rit en robe 9tod an, geblicben.
Dor Ijangen trointig kiodtn on. „#at gemtfi bie Xatf gefreffcn.l
Dc tflotfen fungen an to flingen, §au bcr #a|' ben 8a)toan$ ab,
#an& fung an to fingen: $au em nidj to (ang of;
„ Gutter, Gutter en ©ottcrbrot, £aat en lutje ©tucf baran,
(Sn grote, grote ©turf! Dot $an$ barup banfen fan*,
fiegf* nur auf bie fiabe fjtn,
*ue 3(d)trupp in ©tt)Ie*ttrig 1896.
* Derfelbe ©d)luj au* bem £)ber*(Slfaf (©angen^eim' :
#au ber 5to&' ben @d>roanj ab,
#au are nur nit ganj ab,
2o| are nur a menia ftefj\
5lf fi fa fpajiara gelj\
1004.
©im bam ©Iddfc&en! Die erfte (jeifct 9Wartea)cn,
Da oben ftc^t ein ©totfd&en, Die $roeite ^eifct ©opljiedjen,
Da oben fteljt cin ©($flberl)au$, Die britte fd&Uefct ben #immcl auf,
^a gucfen brei 8Ramfcflcrd)cn rau*. i'afit bie liebe ©onne rau&.
tfaffel: <S*fu.d)e 8r. 196. 2Roberner Hadjflang bom 2ieba)en uber ^ci)icffal«=
gottinnen.
1005. Hit St. ftartjarma.
Kolina, Kolina! tfatljrtne, ^at^rine!
lat solen skina £afi bie Sonne fdjeinen
6fver topp, 6fver trft, % Ucber SStpfel, ubcr Saume,
ofver folk, After fa, Ucber *Wenfd)en, fiber Sfefc,
6fver alia sma barn, Ucber aflc flcinen tfinber,
som ga i skogen, lilla och grata. Die in ben 9Balb getyen, Heine unbgrojie!
©djtocbifa. *u* SJermlnnb. ©dfaftrom* Wefa 1845. SRannbarbt 387.
Digitized by VjOOQ IC
— 205 —
1006. ©ottttcttltcbefjett.
fiiebe, liebe Sonne,
©utter in bie Sonne!
9ttet)l in ben ©acf!
©djliefc bad Z\)Ox bed $imme(d auf!
Siebe ©onne, fomm l>erau&!
$u* SRorbljetm bei ©dttingen : Better,
f. b. SRtjtl). III. 176.
a 1008. Kegeitbogeti.
1007.
SBinb, 9Binb, gel) meg,
€>onnc, ©onne, fomm!
©eijjenfel*.
b,
Regeboge fiber be 8tyi,
*Worn muefr fdjon ©etter fi.
'« ift aUed fo prac&tig unb f$6n,
®cr liebe ®ott ift getotfrlicfc nit Ijofjn*.
Roc^^olj 191. * f)d$n = t>erftimmt.
ftenebuegfo,
®ulb uberjuegen!
dm $emmel ad c gulbig 9Jtin,
$>i be 9t£n oerbrairoc fan.
e^ufter 60.
3nfel Ufebom: $agi
SRegenban, lit oocrgan
Un be leroe @unn upgdn!
ien'« ©ermania V. 248.
1009. Somtcn- nub ffiegeitUebdjeit.
[9U* Ringclrcigen ber Winter im ©crgift^en gebrauc&t.]
=P=
©lau » e, blau * e 3Bol*fen! 9)ta * ri * a Ijat ge * mol«fen
Pat t
u-Xfl-UJj
jie • ben §x\\f in ei * nem ©tall. 3ung*fer £a » tf>a * ri * na.
ftrf I. 3, 44. 9Rann$arbi 7 unb 388. ©imrocf «Rr. 369.
1010.
€>unna, ©unna f$eint tyoaf,
Uebet afle Saun fyoafe,
Uebct aUe SB&olfen;*
5Kein SBater Ijat f$on g'molfen
Gin #ul), $roo ©oaf.
6unna, ©unna fcfcctnt Ijoafi.
Unterinntfjal in Sgrof: Beitfdjr-
2fyty. I. 364. ©imrocf 521.
* <5>ie Sonne fcfieint (jeifi, toeil
feine ftegenroolfen metjr ben £immel
1011.
fiiebe, liebe ©onne,
tomm 'en bidden 'runter,
Safe ben 9tcgen oben
9Wit ber golbncn trone.
diner fcfcliefet ben $tmmel auf,
ftommt bie liebe @pnne 'rau*!
f. Bu* tfaffel: <fc*fud)e Br. 152.
bie ()immlifd)cn ffiufye abgemolfen fmb, b. f).
bebetfen.
Digitized by VjOOQ IC
— 206 —
1012.
fiiebe 6onne, fomm gcfrodjen,
$enn midf} friert'8 an mcinc $nodjcn;
SMcbe €>onne, fomm gcrcnnt,
$>enn mlcfc fricrt'8 an mcinc §anb.
^ogtlanbifa : hunger 34.
$cr £tmrael$gartcn unb St. SRaria.
1013.
33 gor a f^oncr <&artcn,
©cin f$onc Sable brin
Unb SBlutnc rounberfc&un.
$cr ©eg bec I* ou @ulbcn,
®e Staff cl fcin on ®la*.
3'oberft broba ftjjet
91 rounberfefcune grau,
£at'$ tfinbl aufm 9lrm
Sttit 3ej>ncr unb mit #ron.
1014.
Gutter ©ottc** tyut SBaffcr tragen
9Hit golbencn tfanncn
9lu$ bem golbencn SBrunnel.
$)a liegen oiel brin.
6ie legt'd auf bic tfiffen
Unb t^ut Tic ftiU fuffen
Unb t^ttt fte f$5n roicgen
$luf bcr golbencn ©ticgen.
1015.
<&§ ft&t bcim »runnl
$1 Ijolbige grau,
£at'& $inbl aufg'^obcn
&uf b' etieg aufi g'legt.
©o iS benn bo* Srunnl?
Sltn gemtnigen SBerg.
©o i§ benn bcr ®crg?
®ie 9Kuttar I>at ben entity.
SBo tft benn bic gutter?
®ehn golbencn Srunnl,
§at'$ tftnbl aufgfyben,
9luf b'etieg aufi g'legt.
«Ue 3 Sieber au* Xtirol bur^ 3. 9*. flingerle bei SWann^arbt 339. 3foncn
Uegt bie SBorftellung Don ftrau §olba unb bem golbnen 6a)Ioffc unb ©la* berg
ju ©runbe, borin fte fifct unb oiele Sinber urn ftd) fyat, mit benen fie a| unb tranf
unb auf einer grofcen ffiicfe tanjte unb fpieltc.
* #ier ifl £olba burd) bic SWuttcr ©otte* crfefct. $ie golbene flanne unb
golbenen Ctiegen roeifen auf greija«#olba'* ©igenfaaft aid ©onnengottin, benn baft
roar fie ebenfaH*, gleiflroie fie mit bem SBaffer tocrbunben erfdjeint. 8ue golbenem,
fonnenerleudjtetem Sronn bringt fie mit golb'nen £annen, bie golbcnc ©onncnflcige
ijerouffommenb, unablftffig bie „$Biclen" (b. (). bie Waffc Don flinbern) fjerauf, bte
auf SBaffertgrunbe bei igr (iegen. 3n bidjterifdjer SBcife ift i)\tr ber 3Wutterleib
angebeutet.
1016.
#eilanb, tfyu bcin Sljurle auf,
L'afi bic fd)5nc 8onnc 'raui,
fiafi be ©a^attc brobe.
®cn $cilanb mDUn nrir lobe.
C. SWeier: edjwab. m. 62.
Digitized by VjOOQ IC
— 207 —
1017.
SBo ft bcnn ber §immel?
$>oS mill i Mr fogn!
©enn'S 9tod&t i* unb bunfel,
®a fd&augft bu in be b'§oac&;
$>a pgft bu Did genfter
2Su ©li| unb tm (Mb;
$>urd> bo fdjaug|t bu cini,
95He fefcon iff* be$t bo;
Sauter Silber unb gulbig
Unb a grofic& genftar,
$5$ i$ &alt bic S^ur;
®o ge^ft bu bcnn dni,
6igft (Sngel brci tanjen,
Unb dner i(t babt,
§at a ©djluffcl in bcr §anb,
§obn «pctru8 pe genannt.
fcue Sterol bur$ fltngerle bei SWannfjarbt 3S9.
1018. 8eim «egeit.
^
Umgcgenb pon £6ln.
fejz^jnrsi
$e£
=*=¥:
SUti < nc> {Ra « ne • brapp>d)e. fad nit op mie Sopp> $e,
s
^Pl
3=£
fall nit op mien !8ot * ter * faj, e* roeljb jo fonfr ganj f latfcf)*nafj.
9tegcn*iRegcnbr6ppfen,
©t regent op min Soppfcn,
®t regent op min 6dS>olberblatt,
$>ann roerbe roet aUemolen not.
*u* 2Ror«: <&rt II. 4, 96. ©imrocf
9tdne*rdne*®ropjen,
gafl nit op mi $5pjen,
gaE nit op mi gobertml)*
6on$ roacben i$ janj ndt)$.
SBeijbcn: Coin Por 50 3al)renl862.
6. 72. 507.
„gdngt e* on ju frityUngen, fterft ba« 3a^r feine erften SWoien au«, beginnt
nud) ber ficrdjenjubel ber JHnberfreube. SBir tfinber rourben (jinauegetrieben in Me
erften SRaifdjauent, benn „2Rairegcn madjjt grofc". S)a gab1* Sinbergruppen auf ben
Strafjen faufenb, befonbert SRabdjen mit ubergeft^lagcnen Mocfdjen unb aud papier
improPiprten afcegenfdjirmen ; babei fongen pe mie oben ftefjt". (©ctjben.)
1019.
9tege4Rege*£rdpp$e,
gaE mer uf met #opp$e!
gafl mer net berneroc,
$>af id) lang fofl leroe!
Stfjeinpfalj.
1020.
8tane*8tone*£roppcl,
9Bie fdjlene bluljn be &ppel,
SEBic fc&icne blu^t b'r 9ttajoran,
®er 91. (Me #.) rotfl cine Sungfer
greier) Ijon.
»6^miW*2eipa: $nifdjfa 419.
en
Digitized by VjOOQ IC
208
1021.
SRegna, regna Sropfa,
SStc f$ion bluest ba #opfa!
SBic fdjion bluest'* £immelfraiit!
£atbc #crr ®ott, tjor balb auf!
Hu« bcr Obetpfalj: ©a^rifc^cfi
unb oberpfaljifcde* 3bioftfon Don %.
Saupfet. SRundjen 1789. @. 101.
1022.
8tegna, tegna fctopp'n,
©d)5 blul) $opp'n,
6(^6 bluty gebetftaut,
Unf i §crrgott Ijeart fdjo auf.
fluft 2Ral)ren : SBotf t Setter. 4, 347.
1023.
9tenga, rcnga Sropfa!
©d>6 bluat ba $opfa,
6c&6 bluat'& $tmalfraut.
Siabi grau, madj'S £ljurl auf,
fiajj'n Stcng nei,
£aj* raud 'n 6onnafdjci!
flu* SUtbattetn jut tftautet*2Bcil)e nn 9Xatia*£immelfabtt (15. fluguft).
6d>meu*et, Sagtifae* SBorterbud) II. 196. gitmentdj II. 703. 6imtodf 505.
i
3m ©ptedjton.
TTTJP^i
1024. fflegeiiHcbdjeii.
flu* tfettnrig an bcr SRuljt.
Crf II. 4/5, 94. ©imtod 504.
£
~fr
53
9fte-gen * 8te * gen » fdju * ten *) ! tc 3K5Mem2j op be JRu^ren, te
££
SSE
•7 ^r ,
s^
* *
$ett«tt>ig op be $tog»gcn3j, ba bnn*jen a(I be 9R6g»gen *), wat
i
1=
*
^
23E
©ott tpcit5), roat ©ott roeit, bat be ©djilr6) icier o « tuet gett.
1) Wegcnfdjauer. 2) 9Rul)lf)eim a./^. Stuljt. 3) 93rucfen. 4) 3Rucfen. 5) n>a*
©ott roeifj. 6) bajj bet ©ctyauet botiibetgeljt.
1025.
Ff-i r. \ i i \rppfxi=+^t
95om 9Ucbcrrbein.
: — w~
ac-jTfcj'si <<•»< *-*•■*•».*
i^
3E
fr-g-fU \ fs&Tj%
-V—
tod'febe fed) on plat«f$e fedj, bed be file - ge o * oet e*.
flu* fcfiffelbotf : <£rf II. 4./5, 91 ; babec bet fcejt bei 6imtocf 502.
Digitized by VjOOQ IC
m
— 209 —
1026. fflegenliebdjeu.
3u< Wort:
£ES
grf II, 4/5, 92,
^^
i
j:n e i
ffie ■
Sal*
i
ge, We
wet1) op
be
fdju *re!
SWu « re.
be I
5>o {
foot en 956 • gel»fa)en
j-j'j'ir fU'-aa^g
F?=6=^e
op et ©af, bat riep al 6mmer:3Beit!*) roeit!batbe 9te»gcn 5 -deceit
1) Calmer, tfalber. 2j Seit, rta)ttger roei&t, b. !). roeljt! ift ein Suruf an bie
Sol fen. ©tart fceffen nrirb audj gefungen: „2Rai! 9Hai!, bafc ber ffiegen oombergeljt."
3tt>ei flamifae Stegenltebdjen (8tuf an St. ftatfjarina).
1027.
1028.
Maria boven de kronen,
Bim bam bare,
d' Ingelsches zingen zoo schoon.
De Klokken luiden te Gend tegaere
Maria boven all,
over eenen dooden Man:
d' Ingelsches zingen all: > gloria !«
Dood manneke zoet,
Sinte Cathelyne,
Jesusken is gaen houtje rapen,
Lat de zonne maer schynen,
Om en vierken te maken.
Dat de Regen overgaet,
Sinte Cathalyne,
Dat de Kinderen te schoole gaen!
Laet de Zonne maer schynen,
$u* bent ffanbrifdjen SRorbfranfreia)
Dat de Regen overgaet,
bei 2Rann$arbt, 9Wdtljen 386.
Dat de Kinderen ter Scholen gaen.
*u* @ent, in ©olf * : Wodana 1. 86.
1029.
1030.
©$ regnet,
6$ regnct
©ott fegnet.
©ott fegnet.
$>ie Sonne fdjeint,
$>te ®onne f$cint,
®ct SWonb greint,
®et 9ttonb greint,
©ct ffoff gle^t in ©oat'e
©cc ffoff ftyt aufm fiaben,
Un ^ott spomeranfle.
grift ad' bie ^atiffaben.
#omm, met mode banje!
©ie 9lonne geljt in'* Sfrfytyaut
«u9 granff. a./W. dxl H. 4./5.
Unb trinft bie ©iafer aU' att' au*.
ftr. 97.
9Bunber^.«n0.72. 3*gl.obenflr.l000.
1031.
1032.
'$ rengelet, '8 rengelct,
(S3 regnet, e$ regnet,
3)' ©taubli roearet najj.
(£& regnet feinen £auf,
@t$t a ©obtlc brunter,
Unb roenn'* genug gercgnet tyat,
'e tfittele mirb tym naf.
©ann port's aud) umber auf.
SBirlingcr 40.
3RiinbItd) aud tfnffel 2e ma Iter).
©oljme, Xeutfdjf* Sinbertieb.
14
Digitized by VjOOQ IC
— 210 —
1033.
®iri biri baine!1)
'$ tcignet bur e Satne2),
'* tagnet but c Stumbelfafj 3; ,
,$llli SBiaroele roerbe najj.
Oberrljeinifa),
rocf 508.
bci ©tober 81. ©im*
1) ©ilbenfpiel. 2) 3ain, geflodjtcncr
Sorb. 3) jerbro^ene* gafc, bcral. obcn
9h. 1046.
1034.
Seoe Stegen, blef rocge
fWit btner langen 9tefe,
£eoe ©unne, !umm rocbbcr
*Kit btncr golbncn gcbber,
*Kit btncr golbncn ©tralcn
9>otn #immel tyerbalen.
Bremer fiffi. 43. ©iinrocf 520.
IWcuib1* ©a)riften III. 344. fui$ au*
#annobcr.
1035.
£ieber Sftcgen, get) meg,
£iebe ©onnc, tomm mteber
*Dtit beinem ©efieber,
9Hit bent golbncn ©traljl
£omm mieber Verbal1)!
«u* ©tat>e in £annot>er. SSolf*
3eitf(Jt. III. 176.
1) ^crbal=l;crab.
1036.
9tegen, bltcf megen
9Jlit bine lange $Ra^l*
©unne, futntti roebber
9Htt bine guflne geber!
Stom $immel Verbal
©cfdjjtn ud nodj) mal.
$annooerifa): ttyl. ©a)rift. III. 344.
* £ie lange 9lofe bejeidjnet rooty I
bie fflegenroolfen, roie aua) ©erdjte
mit ber langen 9tafe (©rimme, 2Rrjt^ol.
1. fluff. 170; bie ticfftel;cnbe ©onne mit
ibrcn langen ©fatten.
1037. 33eim SRegcntocttcr.
fRegen, Stegcn, rufdj!
$e #onig fatyrt to 93ufd&,*
£aet ben 9lcgen oroergan,
fiaet be ©unn roebber famm.
„©unn, ©unn, fum roebber
9Hit bin golben gebbcr,
5Wit bin golben ©tralen,
93cfd^in unft altomalen!"
#u« ©djteSroig: 3RuHcn^off 517.
ncr 210.
* $iefe* nieberbeutfdje Sinbcrlieb ift bic Umbilbuug eine* mot^if^en ©prutfce*,
roie SKulIenljoff (9torbalbingifd)e ©tuMen II. 211 ff.) uberjeugenb nad)geroiefen. $>cr
altc ©pruri) erjafjlt, roie ber t)oct)fte ©ott einfl bei raufdjenbem Sfregen aufyog, unb
?ibt bic SBorte an, mit benen er ben SRcgen befpra$ unb fettered Setter juriitf*
iityrte. $iefen ©prud) fang man fpdtcr bet feierlidiem Umjuge, inbem man glaubtc,
bic ©orte ©otte« roiirben, aua) Don feinen SBerebrern roicberljolt, fia) nrirtfam er*
roeifen. ©eflenrourtig (1896) ftngen bie ©a)le«roiger ^inber nur bic 4 Wnfangfyeilen
unb jroar oerbreljt: „$er ftonig fatjrt in ber Sulfa."
SBefain bat ganje ©ngelanb,
®ar fyangt be tflocfen an be SBanb,
3Bo 9Karta booen fttt,
9M bat lutje &inb in ©d&oet;
$aelt en ©tuten 93ottcrbrott.
9Ki mat, bi mat,
Unfclutjc^uf^tatt^aufefafcelroat,
$enn fycrot mi altomacl mat.
5>aljer ©imrocf 514. ©etyr a^nlia) 2Bege*
Digitized by VjOOQ IC
211 —
1038.
€ne bene $ol)neblatt,
Unfce «ul> fmb alle fatt.
Sttabel, Ijaft gemolfen?
@ieben ©cijj unb eine $ul>.
«Pctcr, fc&liefc bie £l>ure ju,
SEBtrf ben 6dj)lufiel fiber ben Styein,
2Korgen foO'S gut ©etter fetn.
@tdber 25. Stoffelbe l)od)beutf<$ bei
eimrorf 9ir. 752.
1039.
One bone ©onneblatt,
Unfre $ty |inb alle fatt,
9ttabdj)en tyat gemolfen.
$eter fd&lie&t bie £l)ure ju,
2Birft ben ©c&luffel oben rein,
SHorgen foU'S gut ©etter fein.
$u* Sfjuringen: 9Rannl)arbt 390.
1040.
$lne banc SBoljneblatt,
©te mang e fcljue if<$ no nig fatt?
eiebe ©eife unb e Sfjuel).
6ant $etcr fd^Co^t be etaOUjur ju,
ffiueljrt be ©dpffel fiber be 9tl)i,
9Korn am morge fotT* fdj)5n SBetter fi.
«argau: ffioc^olj 112.
1041.
9lno buo ®ocenblatt,
Unfre tfity' fmb alle fatt,
®ie ®eif unb eine #u&.
Srube, fc^lag ben ©tall ju,
©trf ben ©d&lfiffel fiber ben Rain,
SWorgen muji ein (guteS) SBettcr fein.
8u* Sterol t>ur$ 3ingerle bet 3Rann*
fjorbt 390.
1042.
@ne bene SHnteblatt,
Un(ere $fil) ftnb fatt!
$ie Wat* tyat gemolfe
©ieben ©eijie unb e #ul).
$etcr, fd&liefc bie Iljfir ju,
SBicf ben 6d&lfiffel uber'n 9tyetn,
SHorgen foil'* gut SBetter fein.
*u$ SarmftaM: 9Hannl)arbt 390.
1043.
(Sne bene SMcfcbacfc,
SRcinc ginger mfiffe fnatfen.
'$ 9ttabdj)en fyat gemolfen,
(Sin ©ei$ unb eine #ulj.
$eter, fd&licf bie £l)fir ju,
5Birf ben ©(fclfiffel fiber'n Styein,
SKorgen foU'S gut ©etter fein.
Ku* #emfd)lag in SBeftfalen:
SRannljarbt 390.
1044. 8etm 9Rairegett.
9ttaicegen, mati) midj) gcofi,
©in fo flein wie ein §o£clflo$*J.
«u« tfaffet: <£«fudjc 55.
* $ei ©imrocf 511 lefcfe* SBort: £>incfelbein; bei ©ufc, Sttnberluft 8:
§ucfebein = jungec 9tobe; 3eitf$r. f. fteff. ©ef*- 9t. g. 270: £>afelnufe.
siKaicand&e, tribbel off mic$!
$>et anner 3afyr ba roaafen e<$.
flu* ©iegen unb Umgegenb, burd) Dr. (Setudje. ^efjnltcfc ©iinrocf 510 mit
bet Stor.: gaQ op mid), bann rondjfen (roadjfe) id). SSergl. aucfy bei Wegener 217.
14*
Digitized by VjOOQ IC
212 —
SMateraje, ma$ mi$ gro£,
3 bin c tteiner ©tumbe,
©tyer unber b' fiumbe.
SBlterc i al& c 6tumbe jtelm,
9Bitt i liercer in'* £immele geljn.
eimrorf 509.
93ei leid)tem SRairegen ftctten fi$ bic tfinber mit blofiem tfopfe auf bie Strode
unb flngen obige 93er«d)en.
1045* Sottttettregett.
a.
b.
6onnenregen,
#ut abnetymen!
9Rorgen rcirb fc&on ©etter rcerben.
eimrocf 513. gicbler 175.
©onnenran,
®iel) atyam,
©iet) aid (iebe ©(ocfctyau*,
fioji be (iebe 6onne rau$!
$eter #r. 135. $ergl. S&egener 215.
1046. Set fdjftttettbcm 9tegett.
$er 6$agge4) fjocfet brunter,
®r rcirb tfc brSpflet naji,
Unb rcenn'd c redjjte <£l)uefer git,
@o fc&lupft cr in c gaf6)
<& regelet, e$ batyelet1),
5)' SBaume rcerbet naf.
'd dbinb fi£t untenn 6tubeU2),
Unb '* SBuebi brlngt corn's ®ad&*),
ttod^olj 191.
®rf I. 1) baljen, bunftige* SBinbrcefp mit fteif. 2) etaube, 93ufd). 3) JRegen*
fdjirm. 4) Jacques, Safob. 5) ber tfufer, bcr bcim SRegen in'§ gaji falupft, cr*
gicbt cine 93ejiel)ung auf ba« $onnerfa£ be* 3)onar, SRumbelfaf Ijeifrt* im
Slfoffct ©olWrcim (f. oben 1033).
1047.
©$ fdngt an ju tropfein,
(£$ fommt ein 9Kann mit Spfeln,
£$ fangt an ju rcgncn,
$$ fommt cin *Kann mit ®egen,
©$ fdngt an ju giefen,
©8 fommt cin 9Kann mit 9tuffen.
$eter 9tr. 139.
#6r bodj) auf ju rcgncn,
$>c Sonne rcirb fd&etne,
$c ®lo<fe rcerb'n flingen,
$ie SBoglein rcerben ftngen,
Scfion' op, fc$on' op,
fiercer Prober Safob!
fiat be @d&rcarte* unbergafme,
fiat be ©onnfe oorerfafjme!
@d>on' op, f$on' op,
fiercer Prober 3afob!
*m ©tranbe bed frifefeen $aff«:
grifdjbicr 184.
* ©cfjroarfe, cine buftere SRcgenrcolfe.
1048.
®ie Slntln1) rcerben fyopptn,
$ie ®anfln rcerben floppen,
$er ftudud rcirb fdjrein:
?$ rcirb rcieber fdjjon fein.
$eter 9tr. 140. 1) (Sntcn.
Digitized by VjOOQ IC
— 213 —
1049. ©etterWuteit.
®tei 5Botten am #imme(,
©a* foil btcft bcbcutcn:
®et SMejmet1) foil Ijeimgel),
©oH ©ettet tauten!*
©unberfjom III. *n(). ©. 76. ©tmtotf 421.
1) 9Refrnet=tfu|tet, ©actiftan.
* Sejieljt pej auf ben aberglaubifaen ©ebraudj, bei l)etannal)enbem btoljenbem
©emitter Me ©locfen ju lauten, urn baDutd) bad Ungluct abjuijalten unb bie SBolten
&u aettfjeilen unb bie ©lifce ju btedjen. $ie fromme ©itte fjatte abet oft gegen*
tfjeuige SBittung, inbem fie bad <Sinfd)lagen unterpfcte.
1050. 9t»f an bie ©lorfcu Bei ©emitter*.
Sinna ©u fann a, tteib'3 ©'roittet do banna!
Slnne SKatie, tteib'* ©'roittet do l)ie!
Slnna Stytiftine, tretb'* ©'roitter oon l)tnne!
«u« gXittelfranren. Scanjet II. 184.
ffienn fc^roatje ©enrittetroolten iibet'm ftotfe ©djenfenroalb Ijingen, nmtbe ge*
tautet, benn bie Scute trauten ben ©locfen bie tftaft ju, bie ©enrittetroolten &u
oertreiben. 3n bem erljaltnen ©ptucbe roetben nad) bem Bbetglauben, bie bort in
tinem £ugel berirrten, ben Ort befdjityenben 3 Sungftauen angerufen; roatytfdjein*
lid) ftnb e« aber nur bie gerooljnlicben 9iamcn bet auerott* getauften ©locfen.
1051. SBitib.
ed^ucf-fd&ucf-fc^uct, betSBinb gefjttatt,
Stauer, flicf bei $ofen balb;
SBann bie $ofe oettlffe fin,
SHojt bet SB&inb $um fiodj enin!
9tyeinj>falj. $ietl)et fonnte man aud)
anbete fteime mit nrinbigem fcnfange
jafjlen, j. 35. SDec SBinb ber roeljt, bet
#alm ber ftafjt (f. oben ©. 72).
1052. ©olfeit.
glleget, fliegt tyr SBolten!
SBo fottt tl)t fliegen tyn?
9ta$ NN. (#a$enbotf) fiber bie Lauren,
Sot bet NN. (gtau ©c&uljen) tljt £f)ut.
gtau ©t^cn mid jut #it$e gef>n,
$>et $an$li fann nidjt mit tyt ge^n.
®a$ #crj mod&t tym $etbte$en,
®a£ er nidjit mit tyt fann foted&en.
©iebenbutgifa). $l« tfinbetteim bei
ecbuftet 328 unb 21.
1053. Wtitl
S)u sftab'l, bu Wab'l,
3te<$ ubet'a @tab%
3te$ ubet'* ©facfenfjau*,
Shirt gucfen btei fdjitene S)ucfen
'taud.
®ie ane fpinnt be Note ©eib',
$>te onnete foinnt be gtobe ©eib',
®ie britte foinnt bie ©djjnut bid in
ben §imme( nauf.
$u* bem (Sngebitge: $tufd)fa 420.
91r. 259.
1054.
»eb% 9tebX
©dewing btd& auf ben ©ebl,
©cowing bi$ auf jut $tmmetttljut,
£a£ bie Uebe ©onn' fjetfiit!
Oe|tett.»©d)le(ien: $etetl33. fcaljef
©imtocf 557.
Digitized by VjOOQ IC
— 214 —
1055. ©ctm ©emitter.
3ft bcnn teene junge grau,
$ie ba red&ert (tau^ert) mit $artenau?
©imrocf 515.
1056. SSeim Sonncnuntcrgang.
0 Qto^mad^tige 6unne, roie fdjon ge^ft abt:
O d)6nnt i Mr au bid ©ulb abfc^abc!
Sfcoajljolj 192. 9Kan benft Ijierbei unmiOfurlid) an tad in ber €>dnvei* ent*
ftanbene l)ubfd;e tfinberlicbdjen, fomponiert Don ©. SRdgeli: „®olb'ne Hfcenfcfonnc,
tute bift bu fo fdjon! 9tie fann o§ne ©onnc bcincn ©lanj to) fel)n".
1057. Sotnmerlnf*.
3m ©ommct ift bic fc^onfte 3cit.
3£ic rooflen aflc (uftig {cin,
3a luftig fetn.
©cfaUt eft jebcm, rocr ba braufi,
®ec #ucfucf tuctt gum genfter nauft.
§urca^! §urcaf)! $urral>!
ftuft ©onningen auf bcr ©djroabifdjen %\p, unrocit SRcutlingcn: 9Rannl)arM in
©olfft Seitfdjr. III. 215.
1058. Sdjncc.
SBenn e& fdjneit, fprid^t bic SWuttcr:
a. b.
©' ©ngele Ijan'ft $ebb gemac&t, ©' (Sngeli Rant's *Bettlt gemac&t,
$>' gebern ftteje 'runbec* geberli flugc runter,
OT $ag bo fd&lofe fie, Uf bem 93cttU fd&lofet fe,
S'Sftad&t bo flnn fte munber. 9ta<f)ten ftnb fc muntcr.
©arc pe nibb munber s'sRad&t, gfto^olj 192.
2Ber fjatt' bcnn nun tfinb bcroad^t?
Stober 84.
1059*
SBenn'ft fdjneit, rufen crfreut bic Winter:
a. b.
<£ft fc^neit, eft fd&neit, ©ft fd^ncit, eft f$neit,
®a& 'ft gefce gcit. $afc eft ge&e gcit (gibt),
Puttee, fdjjneib7 mir au 93rot ra. ©ft fdjjneit, eft fc^nett,
3jjeiCr 85. $afi eft bene Stfablc Unterrocflc gcit.
9Keier 84.
Digitized by VjOOQ IC
— 215 —
c. d.
(Sd fc^nett, ed fc^ncit, <&d fd^ncit, ed f^neit,
£ajj ed ge£e gett, ®afj 'd gefce geit:
2toura ftridtct §anfdn'a) ($anbf$ul)e)A ®er ©ant tflaud (6t. SRicflad)
*Kir a ^aar, 3fa) cnimmc roett.
®fc a *aar' ttodtfolj 192.
9to l)am tner bo$ au §anfa)ia).
2Reier 83.
3m ©inter bei 6td unb ©c^nc cballcn:
1060. 1061.
©enn'd gel)t, fo gefyt'd ©ift, $lm ©inter roenn'd regnet unb fd&neit,
Unb roenn'd fd^ncit, fo fd&ncit'd roeijj: 6o nimm i mid ©d&littli unb reit*
Unb e 63>neeballe madje Unb rite bid unten am 8tai,
$oft au*Kuf) unb gleifc. ©id mer mid Bc&littlt Deceit.
SReier 86. Sftoaj^olj 192. * reiten auf @d>lit*
ten unb tfafm = faljren.
1062. 3n ben SRottb.
a. b.
*Kane, 9Kane roittc, *Kane, *Kane roittc,
©ted mi bine Sttte,* ©ied mi bine Stttc,
3f mid bi ene roeber nrifen, 3! mil bi mine roebbet nrifen,
$e fdjiad can ©olb un ©ulrocr gltfen. SKorgen an bem $agc,
Olbenburaer *ft. 93. ®*nn W b* *>*« ™*ia9e-
5>af. 93.
* SWerfnjurbigec 9tuf einer ftufymagb an ben roeifcen 2Ronb, bie 3i£e ju jeigen
mit ©egenanerbieten. ^ieHeidjt 9laa)flang aud ljeibnifa)er 3eit, too grettja bie SRoi.b*
gottin roar. SSergl. oben 9tr. 745« benfelben 9tuf an ben £aubenfa(f.
1063. 3m @omme* unb ©utter. 1064.
8tu ru rtf$, ®rei Rofc-n-im ©arte,
3m ©inter tft ed frifdj, ®rei Sannc-n-im ©alb.
3m ©ommer fdjlagt bie SRaajtigall, 3m Summer if# 'd lufttg,
$a frcu'n fta) bie tletnen SSogletn aU\ 3m ©inter tf$ 'd djalt.
eimrocf 247. ©rofcattt 32.
1065.
6a)5ne §adlc, fdjone pdjdle, ®rei $ofcn tm ©arten
£ie foringet tm ©alb; $>rei 3lgen Allien) tm ©alb:
$er 3ager f)at g'fa)offer 3m ©ommer tft'd lteblid>,
6ci $u#fe ^at tnaHt. 3m ©inter ift'd fait
3Reier 80. $)iefe 3 6d)nabal)u>fle roerben aua) aid ©iegenlieba)en flebraudjt.
Digitized by VjOOQ IC
— 216 —
1066.
SG&enn e* teift, fagen Mc Stnber:
$inberem ©alb unb ootcm SBatb
let1* en fd&one 9ttf c :
£em Slnnelt flnb b' O^te c^alt,
©' $uebe menb bra grtfe.
©imrorf 518.
1067.
2H6mt$en af ©iejen,
2*ldmt$en af ®tiegen,
SBtdrntdjien MA,
$at grajo^t af fyi!
3hrflljKitg$8*itft.
93lum(&en am SBScgc,
SBlumd&en am @tege,
2Hum$en blu^,
grttyjafcr ift ^>te!
©iebenburgen : ©$ufter 62.
1068. Seint @8e» (ber Sftmamt)
'« raft!
2>er Slcfermann fait,
£ic fiernele fprtnge,
®ie $eje(c ftngc.
SRiinblidj au9 (Lolmar: 6tober,
<&lfafflfd;e* 2*olf*buct)lein «Rr. 89.
c.
tfuratfdji, turatfd&,
®er ^dcrmann fat!
$1e ftetntle fpringct*.
$>ie SBogcle fmget*.
tfurarfdji, turatfc^
$>er Sldfermantt fat!
9tteier 61. * fpringet,
plural = fpringen, fingen.
fmget,
§utf$ ^c! fcuifdj) \)t\
$er Slcfcrmann fact,
®ie $6gelein ftngen,
®ie ftornelein fpringen,
$utf<& r>e! tjurfdj) r>e!
SBunbafyorn III. 1808. %n\). 69.
6imrocf 505.
e.
£a, ba, ba!
®er 9lcfermann fat,
^ic Sornelein rinnct*,
Sic SBogclcin fmget
Unb trtnfen ben 2Bein.
SBirlinger, tfinberbiidjlein 3Rr. 10.
* rinnen, aufgejjen.
Suit, ber Sffitnb rocljt!
$>er 9l<fermann fat,
$ie Sornlein fpringen,
®te SBoglein jingen:
guit mitt mitt.
SBcifert, tfinbergartlein.
Digitized by VjOOQ IC
— 217 —
1069.
©cnn Me Sinber ©offer fdjopfen fctyen:
©iege Soger,
$ofetrager,
©affcrfc&appen:
flumps nai!
?eter 141.
1070. SSettema^ett.
©enn Me tfinber einen ©tein in1* ©offer rocrfen, fo rufen fie:
a. 3ft ein 9Ronn in 8runen g'fotl'n, d. ^apujiner* i'ft ©offer g'faB'n,
#ab' tyn l)5ren plumpen. #an c g'tjdre plumpe;
©at ber 9tarr nic&t nein gefaU'n, ^att' er mi btm Slpfet gtybt,
©or er ni$t ertrunfen. ©or er nit bertrun^e.
©unberljorn 3lnl>. 89. (III. 447.) *argau: 9toa)I)olj 178.
b. 'ft i(t o 3Rann in Eronn g'fatle, e. 'ft ift ein 3ub' in'* ©offer g'fall'n,
$aun e r,6re plumpen. §a&' ^n ^5rcn piumpen;
$att' i 'n nit otn ffopf etmtfat, ©or id& ni$t ba$u gefomm'n,
©or er batb oerfunfen. ©ar ber «ert ertmnfen.
efibbcutfa). etubenten-Ulf.
c. 'ft ift o 9Hann in Eronnen g'falle, f. $er ©djreiber ift in ben SBrunnen
9Rer tjat en rpre pflumpfe: gefaU'n
3Rer l)at en an be §arle g'nomme, gjiQn ^Qt tyn t>dren plumpen.
6onft roar er oor uertrunfe. «n v * * oo «s - -* v
' ° ©unberljorn 4, 33. $a« i)t bie
edntmbifdj: 9Reier 180. altefte Seftart; doc 1581 gefonnt.
g. (£ft ift ein SBou'r in SBrunn gefod'n,
3d) tjob' ityn f)5ren ptumpen*
»erglieberbutt)Iein 1740.
♦Jfopuainer bejeidjuet cine 3ier» unb ©etterpftanje, SMumenfreffe (tropaeolum) :
wean beren SBlumenblottec fitt) fd>lie&en. fo beutet man eft ouf balbtgen Jnegen. ©o
bejeidmet man in ber 6a)roei£aua) bie©etterjteine, roeldje Me tfinber im ©ommer
in * ©offer roerfen, in ber afceinuna,, baburdj ©etter ju madjen, befonberft ©emitter
jufammenjujieljen. Scfct unb aua) fonft gefdjietyt biefe* ©erfen nia)t in ber aber-
glaubifdjen »bfia)t, fonbern auft reiner ©pielluft; eft flief)t unb loeft bie JUnber ju
eincm *piumpft, wenn fie on einem Sao) fteljen, unb fie freuen fia) bann fiber ben ©a)aU
unb baft ©etienfpiel. ©enn bie tfinber am SRfjein bei ©o)off^aufen tfranj unb
©lumen opf em b in'ft ©offer roarfen, fo fagten fte: ©igampfj, ©af ferftompf!
(fltodjljolj 181). ©leidjcn Sraua) uben bie im SReer babenben fjrauen bei ©minemunbe.
Sergl. ©rimm'ft 2R&tljologie 555 bie ©efdjreibung, roeldje ^etrorfa con ben im Styein
babenben grauen entroirft.
Digitized by VjOOQ IC
VII. $tori)al)mimg nott flfatarlmttett
buret) IBorte*
A. 8l)ierf> ratty e.
[Den Sljierlauten rocrben SGBottc untcrgclcQt.]
1071. Sdjtoal&enftnradje.
2Bcnn im grutyjaOr bic ©a)roal6e roieberfef)rt, fagen bie SUnbcr folgcnbe JReime:
911* ia) Slbfd&ieb nal)m, ol$ i<$ Slbfdjicb na^m,
3Boren Stften unb Soften Doll;
9U& i# roieberfom, alft id) roieberfom,
©or ^lUcS leer.
©olf'e Bcitfd^r. II. 115. 9(uf ©runb biefe* tfinberreimc* fa)uf gr. Wucfert fein
fmnige* ©ebic^t: „9lu* bet Sugenbjeit :|: flingt cin fiicb mir tmtnerbar" u.
1072.
SEBic id) fortjog, roie idj) fortjog,
5Baren Siften unb Soften t>oU;
2Bie ia) tmeberfom, rote i$ roieberfam,
3ft $We$ t>er— &et)rt.
Wmblid) au§ £l)urtngcn.
1073.
SBte i$ fortjug, rote ic§ foctjug,
5Bar ©^oppen unb ©a)oine mill;
SBte idj roieberfam, roie ia) roieberfam,
SBar ^M oerje^— rt.
©efterr.-edjlefien: fetet 163.
1074.
Io f&r, a$ i! furt genf,
3Boren alle ©foppen un 6fiuren outl ;
ftu or if roerfam,
33 aHe3 fcerqutfelt, derquafelt, dcr^rt
un oertirt.
«u*$agen bei Ealme: tfuljn, ©eft«
falifdjc ©agen II. 72.
1075.
2Bann i roegjiel)'/ ^
©an Siften unb Soften doH;
5Bann i roieberfimm, :•:
3ft %M Dcrjid — rt.
Sberbairifd).
1076.
5Benn id) wegge^, :;:
§ab' id) Siften unb Soften uoll;
2£enn idj roieberfomm', :|:
$atf ia) fein gabdjen 3tt)ir — r— n.
9lu* C^cffcn : <£*fuo)e 168.
1077.
91$ if roegtaug, a$ if roegtaug,
©oren Siften un Soften ouH;
913 if roebbcrquam, a$ if roebberquam,
©or ber nift mfr,
Dot mem' if, bat mein' if.
Wu* Cftcnborf a. b. fiip^e: flulm
bof. "3.
Digitized by VjOOQ IC
— 219 —
1078.
%* if toeagtroff, :|: ©ar afle* Derieten,
©oten tfiften un Saftcn tnid; «Bcrflitcn, DerfoUten,
SM if mijerfam, :|: SBerquiffelt, Derquaffelt, oerbonfet.
©ejifalifctj.
1079.
313 if fyier bat erftemal mar, bat le^temal roar,
©at bat 3>att tmtl, toad bat $att mid:
91$ if roebberfam, if mebbecfam,
©at afl ocrfc^liffcct, derfc^laffcrt, ucrfd^lic — rt!
©renter m. 44.
1080.
TO id& auSjog, :|:
§atf id& Wen unb tfaften Doll.
TO i<$ roieberfam, ::
$at ber Sperling, ber fcieffopf, aHe§ t)erjef)rt.
©rounfdjroeig: fluljn, norbbcutfdje @agcn 453.
1081. $ie Sirc^en- ttnb bie $att$fdjtta((e
unter^ielten ft$ uber €d)5nl)eit ber grauen.
$ie Sirdjenfdjroalbe ricf entjticft: 3n Slfeburg am $arj antroortet bie £aue*
S)aS ©elb*bilb, baft jobe 8Mb, J*"flCbc:
Sirs in be ffir$e g«! *®enn bu t fe fegft, toenn if fe J
©enn fe *Klbbag$ in'r ftofen ftit,
3^r anhvortet bie $au»f*malbc: 6fit fc At a$ be ©umcl in'r gdde.
©enn bu fe ftflft, roenn i* fe ft, *»*" bQf'
®e& morgen* frut), be* abenbd fpat, $0($ ant>Cre «ntn>ort:
Dann ttmrjtu bo* nit fage." $Kcnn bu ^ ^^ ttie ^ pc fer/:
*u$n, SBeftfalifdje Cagcn II. 73. %& 9Rorgen$, roenn ftc in'nen ftufc*
ftaU ge&'n.
eimrocf 679.
1082. SBaS bie Sdjtoarte flter bie Shratteti fagt.
a. ©ie ©eiber gerjn t)aufce gefefcrcifce, gef<f)tt>a$e,
Unb roenn fie Ijeimfommen,
sRo finben fie fcin §u— r unb fein Staffer.
SWeicr 99.
b. ©'fd&nu&ige, g'fd&rca&ige ©cibcr,
$aben'8 lange g^nrifct unb g'fd&rcafct,
§aben'& fein gcu'r unb £id&t,
e^reien'8: o 3ee — re!
©c^njabifdj^aiem : fiieberfibel 55.
Digitized by VjOOQ IC
— 220 —
1083.
»©at griicnftoolf, ©en it id fe fete,
®at t&acfcre $olf, ®et 3Rorgen&, roenn fc in be #5fen
£o feUe, to felleU g&t,
„2Benn bu fc feift, 6eit fc fit, aft be fcuroel in be $5Uc
Slfeburg: tfuljn, SRorbbeutfdje 6ogen 453.
1064. Sad Sftmrn^en itttb SRtttterfdjaf.
fiamm: SWotter, feo'n tycem! (Gutter, rooflcn fyeim!)
gutter: ©oll'n nur erfl 'nc Sdjjmale (8dS>melengra&) abbeifrc,
bann moU' met fyeem.
TCnblidj au9 fcfyuringen:
obec:
3Rutter, fumtn tyaem!
SRoefc a Sc&melt, nodj a 6dE>melt.
spefer 186.
1085.
2 am titer ftagen: Seljn tmr bole tyem? :]:
$ie$l(ten fagen: '$ mirb bale roer'n. :':
©imrocf 715.
1086.
$ie ©d)afe unterljalten fid) fo:
©arb of ©raft tuaffc? ©arb of ©ra$ rcaffc?
„©arb fd&on roafle, roarb fc^on roaffe."
©er mcr'S of erlcroe? met roer'a of erleroc?
ffleufd) 120 in $reu£. $rot>.«»latter 1851. ©imrocf 714.
1087. Somm «nb Socf.
8 a mm: ©o i& mitt SXommec Mabcn?
SBocf : 3§ to SBalfen ftagen.
2 a mm: Summt'S nidji bad roerrer?
SBocf: 9ta! na!
eimrocf, $Hnberbu$. 3. *uft. 784.
1088. $a$ Sdjaf
fjjridjt im ©inter jum SRenfdjen:
ecfc mid& tiff's ©i*
Unb gib mic mcirt 6pei$!
Sirlinger 63.
Digitized by VjOOQ IC
— 221 —
1089. @d>»eitte.
3m ftegen naty §aufe fommenb:
9lu$ mit eiu ©tudf, au$ tnir ein ©turf!
#ut piemen, tut piemen.
S)ie tleinen:
0 roil), o roil), o roif)!
$ie grofren:
%4 Ijatf i$ mit cin ©tubb gebaut
Unb bicfem Setter nic$t getraut!
@imro(! 720.
1090. 8o<f, ^aljtt mtb Gttie
fasten fiber ©offer. ®er tfafjn geratlj in1* ©djaufeln:
„®ott ctbarm' fu$!" mecferte ber 3*o<f.
„<& fitt trurig ut!" feufjte ber galjn.
„2at gafjne, geit got!
Sat gafjne, geit got!" fprad& bie roa|fer!unbige ©ntc.
6imrocf 722.
1091. Gttie nttb ®eife.
$ie ©nte ruft im £of:
Jbad, barf, bad\"
$ie ©etf» im ©fall antroorfet:
M3Rer Ijeroe feen 3Kel)l!"
©imrocf 724.
1092. $ofttttterlja(htttg fiber (Sittqttartierttttg.
SDic (Snten fpredjjen:
$)et ©ntrtd& fpri^t:
®et $audljunb fprtd&t:
$le #a$e fori$t:
$>ct §af)ti auf ber 9ttauer
©olbaten fommen! ©olbaten fommen!
©acferlot! ©acferlot!
SBo? wo? too? mo?
$on IBernau, don SBcrnau.
6ie ftnb fcfjon ba! —
©unberfjorn III. *nl;. 56.
1093. §af)n nttb ffitttett.
SBenn e* ftart regnet, ruft ber #aljti:
0 grofee sRoty!
$ie (Bnten obcr rufen:
$a* id got! bad id got!
©rmrocf 718.
1094. £aljtt, OdjS ttttb ®eife.
$a(n: fliteriti! ©ott ber §err lebt!
Od&d: ©o? SSo?
@eifr: 2Ralj! $u »ct^em!
©imrocf 719.
Digitized by VjOOQ IC
— 222 —
1095. Sfjiergetyr&dj tun ftoftnadjt,
menn baft SBolt betrunfen ift unb bo* tforn auf bcr $)iele (in bcr ©djeuer) liegt.
a. $)er #aljn, auf bern tfornfjaufen (uftig ftd^enb:
®at bat no$'n 3oat bu — rt! (®af baft bo4> cin Satyr bauerte!)
b. SMe 6n ten, urn baft tforn gefdjdftig mit bent tfopf macfelnb:
©at cct if, — batt itt bu!
c. $)ie tfufj im ©tail, ungcbulbig, meil man iljr tcin gutter bringt:
3ft gaftelaoenb no<$ nid) u — te?
6imrocf 723.
1096. ©attS, Gate tt«b $al>it.
©cfpradj jur (Srntejeit.
3Me ©and fragt:
©igerigager, ©igerigager,
©tyfte tnib ai @<$o($a $amcr?
$)er tiorftd)tiflc §afm antroortet:
©igeriflig, ©igerigis, '
2$enn'r fommt' bo tricdjm'r ©ij.
2)ie (fcnte ruft aufinunternb :
Smmer matter, immet matter!
$er #al)n beim §erannal)en Deft ©cfculjen :
3d) fyamm'rfdS) gebo — o — od^t.
*. $Pclcr Sir. 184.
a. ©pinne btcfe, fpinne bicfe,
5iUe Sage brat 6tucfe,
6pinn ftyn, fpinn ftyn, fpinn ftyn!
1097. 2>er #fi»flutg.
b. 3it Sit 3it!
'ft ifd& banne Sit
a mcnigle jfruetlj.
eimrocf 686. 687.
1098. $ie gentle*
a. el)e fie legen will:
'ft mdr 9totl), fd& tydt lege!
b. menn fie gelcgt (mt:
©afttyu— tmeinfieb — Scbtagnimmer!
9tteier 104.
1099.
$er $afm fa)reit:
tfiferffi!
SKcin 2*ater ift 3Btrty,
§at abec fein'n. 2Bein,
9Huf SBaffermirtl) fein.
SReier 105.
1100. »ier £«!>tie.
Grfter #alm im ©peidjerraum frdfjt: „$ic off got feme!"
Sroeiter untcn fteljenb antmortet:
fritter unten fteljenb antmortet:
SBierter, alft ber erfte berjagt ift:
„©t mart nic$ (ang bure!"
„3Bat off mi bat fer e ©pettatel?'
„®at bodjt 6cf moU."
Dftprcufcen: $rifa;bier 252.
Digitized by VjOOQ IC
- 223 —
1101. 3iege-
a. $ie Biege im ©inter fpridjt:
#alt mid^ toarm
Unb fiittcrc mi($, baf ©ott crbarm!
edjroabifdj: SHrlinger 64.
b. $te jtoei 3iegett.
„3# bin fo fatt,
3d) mag fein fBtatt, mef), melj!" —
3arum font' id> fatt fein?
3d) fprang nur uber ®rabclein
Unb fanb tetn ein&ig ©lattlein, mef), mel)!"
©rimm, £inber*9ttardjen. &nfang aud) in $effen gel)6rt.
458 ging cine 3ieg am ©eg l)inau$, S5ie #ut)c unb bie 3iegcn,
Wltd merecf mecf mecf mecf mccf. Wltd tnerecf me(f mecf mecf mecf,
$ie #ul) bie falj jum 6taU fyerauS. ®ic tna^en fid) ein SBergnugcn:
9Recf merecf mecf mecf mecf mecf. SWecf merecf mecf m'cf mecf mecf.
eimrocf 361.
1102. SJtattmeife.
STBit i* bo, b^it i* bo!
SWeier 96.
1103. tfoljltnetfe.
a. 3m §crbfte: glicf en $el$, flicf en $elj!
@icf bi$ fur, pcf bicfc fur!
b. 3m grueling: ©djtftcr innen $el$, f drifter innen $el$.
'* ift ju frity, '* ift ju fru^!
©imrocf 684.
c. griiljling&fdjtog : 6pi$ bie £c&aar, fptjj bie 6d>aar,
3n liefer faljrM in Slcfer fa&r'!
SBoIf* 3eit|djr. I. 139.
d. *Kein 2>5glein mit bem Stinglein rotlj
©ingt £eibe*2cibe*£eibe,
$8 fingt bem Jdublein feinen Job,
©ingt 2dbe*2d*jttuttj. jifut^, $ifutf)!
©rimm, $inbcr«2Rard)en.
Digitized by VjOOQ IC
— 224 —
1104. fttnf.
6*uf$, fd&ufct W«W,
©u tannft nfdjjt etnmat
3fi&5rtte bii$ftabt— i— ire.
3$ mod&te f$on gern frityftucfen,
'& id mer abcr gar ju fdj)ic — i — re.
©ilium, bidum
©e roeite @$>cer,
©ilium, biHum
©e SBeiIjnacf)t&f$eer.
$eter *r. 164/166.
1105. ftiaTcnfrfjlag.
grof)lid>er ginf im grueling fingt:
„#ui, ©ieb, 6ptybue!"
©ie SKuggen er in'* ©rune bringt
*Kit feinem Jfceiterjug, reiM>er$u!"
$u* Springer 5tolf*munbbeiD.2enj,
©emcinniifeiae 9toturgcfd)id)te k. Heljn-
li$ SBunberljorn III. 359: „©e* 9Ror«
gen* frufj, be* £benb« fpat, bet ginf fjat
teine titui), bie 9Rufen er in'e ©rune lab't
mit feinem 8teit»(jerju !"
1106. 8od)ftnf.
a. 9Benn bu mein defile finb'ft,
mu i bir e #ru-$erle gean!
b. 3$ mill bir mein $e|t ni^t fagen,
Unb wenn bidj ber SBlijj t)erf$lu-ge.
SReier 98.
Suf, fuf, fiit, fuf,
3m tto4 un twingtigjien 3&r
©& fommen be ^ruSfen 6olbaten.
Sferlofm : tfulm, ©eftf. Sagen II, 74.
d. 6$utt, f$utt, f^fitt mir bie «rautc&c$btcr,
©ie biefft!
e. 6edj, fed&, fedj)! tytafte mine ©raite nit efatyn?
„6% ful), ful)! ©a fxtt pe im ©iad)elten*93u$f.
eimrorf 690.
1107. 8intflnf.
©er ©ein ifl auS,
©ir japfen SBier, SBter, £ter, SBicr!
©imrotf 701.
1108. @olbammer.
$auala, $auala,* fae frul), fae frulj,
©a a hernia fur mt$ mit.
$eter 172. * ©ouerlein.
1109.
Styepau, jifcepau, jt ju,
3Rable, 2Rable, beef' bir'S ffnfe jul
qfctcr 173.
1110. SBie bie ©olboraraer
(@ramerling, ©clbband)) ntft.
a. (Sbcl, cb% eb'l bin id).
b. $at fin 'f fo fin!
6ul)fte nitt ben bicfen fetten ©lif ?
c. eifle, fiOe (felten) ber $uer roarb rit!
d. „3RaMc, 3Rable, trag *Kift!"
e. ©e $uur off min grinb.
SRcufd) 123. grifdjbicr 259. eim-
rorf 705 ff.
1111. Swfel.
3$ Ijatt' amol a fdjiine Siftufi,
©u ^dtteft fe gaan Sn friegjt fe ni.
$eter 9tr. 174.
Digitized by VjOOQ IC
— 225 —
1112. ®efa»g be? Setdje*
a. 3m Bufrofirtefliegen :
SKcin SBotcr ift im $immel,
®a wollt i$ ancfc gem fein!
b. 3m #erabftnten:
$o$ ift'e fo melt, meit, meit!
©imrorf 694.
1113.
$en gamann bittct Me fierce:
Sicmen $eer, liemen $eer,
£$mtet en Sornfdjen ban booen neet,
SBoucn neer!
$me, tme, tme, tme!
©imrotf696. Srf II, 6. 39.
1114.
®olIte mir ben flittct flicfen,
#abe teinen 3mi-r-rn,
#ab' nur no<$ ein gaben*@nb$en,
$a& muf t$ lange jtr-r-rn.
fiieberfibel 55. €tmrocf 681.
1115. 3ttrttf be? Serdjc att bett
^irtcttjttttgett.
®rte», Sungtc, brtem,
$aft e gobe Sccty,
®ann bltem!
$aft en fdjlimmen 9BcrtI),
#ftng battel, $om on 'n 3tom:
$el> mtt wit mit wit!
Oftyreu&ifa: fcrifdjbiet 260.
1116.
©riem, ^eterfe, briem, brtem, briem,
§aft e gobe 3Berty, fo Miem, Miem,
bltao,
#aft e fd&lcd^tc 2Bertf>, fo briem mfet
meg, miet meg. :|:
eimrocf 699.
1117. 5Die fierce fingt:
Wtyipty,
. tfarntcn rip !
#rit be arme 2u of mot,
3ef o! mat, iet of mot.
©imrocf 695.
1118.
'* ift e Sonig im @$marjmalb, l>at ftebe Softer, flcbc Softer;
fiie* i(t bie f$6nft\ bie fc&dnjt', bie f$onft\
SReier 97.
1119. Srtffel.
SBenn b'r maan, menn b'r macm
Of 3og8baf giefyn, giefyn, gietyn,
2)o maan m'r, bo maan m'r
iflaie 6$ul>' ajietyn, jteljn, jlc&n, @$u$' angtty'n.;
$eter *r. 176.
1120. ©efattg bet @ra$mfi<fe.
SWatne hotter Ijot fieme, jieme Salter,
©e Ijan qHc fteme, fieme grufce 9tafaladjer,
€>iel>r meit, brait, ticf, tief, tief!
^eter 3ftr. 167. ftrifdjbicr 262.
»ot>rac, $uitf<tje« JKnberlieb. 15
Digitized by VjOOQ IC
226
?eter 168.
1121.
2Karia room' ju fliecSe1) gic^n,
©ic fe froam, roie fie froam,
SBic fe ju bcm 2cmpu2) froam, froam.
1) tfird;e. 2) fcempel.
1122. ¥ftttgfi»ogel ($irol).
a. ^fingften SSiec tyolcn!
&u*faufcn, me^r tyolen!
$aft gefauft, bcja^l e3 au$.
[ober:]
^fingften ift ba, 93auer, l>ol bein SBiec.
©imrocf 700. grifdjbier 266.
1123. »adjttgafleitfdjlag.
Sie^t Ji*t jle^t!
©c^roeftern, jtel)t!
SB. ©acfernagel, Voces animantium.
1124. Shtgbroffel.
%m? («Biel SMcb), Simp! ba buftu?
3m ©iepen. ©imrocf 690.
b. $omm ju 3Mcr! :|:
34 Ijab' fein 9e(b.
3^ roccb' borgen
98i8 iibermorgen.
©amlanb: grifd)bier 266.
1125. ©tngbroffel.
SBcnn mcr roerbcn, roenn mcr rocrbcrt
3ur fticmed gin, gin, gin,
$>a roecb' mer, ba tocrb' mcr
9teue 6$ul)' anjielj'n, jteb'n, jie^'n,
@4u^ anjic^'n.
©imrocf 691.
1126. 6dj*arjbroffel (©aitliitg).
tfifebctt, IMfebett! roucftc nitt-cn bade fummen?
6iiff, fuff, faff, fttff-W (6onft-fie&!)>)
Sifebettefcn! Sifcbettefen!2)
©imrocf 692.
1) ©o ruft ba* 9Raund)en bro^ent). 2) ©o ruft oer befdnftigte ©emaljl, roenn
bie ©ie fid) beeilt, nad) bcm fiocfruf oor bcm ©emal)l ju erfdjeinen.
1127. ^criljttljtt.
$tc pic pic! Jaf taf taf!
Sefjn ©djneibec macfjen cin 3acf, 3acf, 3acf.
grifdjbicr 268. ©imrocf 702.
1128. OTofirbommel.
<£f Derfup! <£f tKrfup!
grifdjbicr 269. ©imrocf 708.
1129. $er Xauhtx gitrt.
Irutftc gru! Irutftc gru!
grifdjbicr 267. ©imrocf 709.
1130. SBHbe Sanbe.
gutter, §an$ flaet mid)!"
©laf en roebbcr.
„3d; barf nidj."
2>or rocm benn?
„8ot'* $fcrb
Wit'* ed)roert."
©imrocf 704.
Digitized by VjOOQ IC
— 227 —
1131. Sterling.
Ifaulnlf, Sfaulnif,
©off, ©aft ©aff,
©tteljt bocm SBaefc
$ar ©djaum, ©$aum, ©<$aum!*
*eter Br. 179.
* ©teljt bcim 9Beijen ber ©d)elm.
1132.
$er ©perling (©pafc) ruft:
Smim*, 3mtm<$!
SReier 101.
1133. ffiotffWfldjeit.
»iiblc, mitt mitt mitt,
3 mitt bit c #cui-jcr(e gean!
SReier 100.
1134. ftr&lje.
# gaab, a gaab!
3Bu lact'S, mu tact'*?
8em ©robe, aem ©rabe.
©rangt'S fjar, brangt'* $av!
3* fett? ifr fctt?
§o[jburr, Ijoljburr!
>Pctcr ftr. 177.
1135. ©iaar.
©pi|bub, ©pifcbub,
©c&au, f$au! ©t$ ^cr!
3d) miu, i$ miu, f$ miu.
¥eter 178.
1136. turteltattbc.
©at t<$ t^u7, i8 auj1) gut . . .
35a* bu tyuft, IS gat ni gut.
$eter 180. 1) aUe*.
1137. Set ftirit* (Siirapftiogd).
«imttt! mo blicb id?
3m SBronimelbeerenbufd),
5)o fitt icf, bo fleut icf,
$)a l)emm if min 2uft.
grifdjbier 264. ^uHen^off 479.
©tmrorf. 693.
1138. $er ©rflnling.
#att' id) cin SBanb, Ijatt' id) em SBanb,
SBottt' ic& \>\6) bdfen jielj'n, jic^'n !
©imrocf 686.
1139. Srfiljett.
. ©eef en 9!a*.
JBu laet'3? mu foet'a?"
§ingern 93arf.
„ barter fett? macfer fett?'4
©imrotf 713.
b. tfra, £ra, #ra,
£ei' §au* brennt a;
3Reffer fdjleifen,
$opf abfdjneiben.
9(u6 3micfnu.
c. SBBcctft, mo 2la* liggt?
Unberm SBarg.
Off nod) mat b'ran?
9tuf<$t alt tfnafe.
©napp af! gnapp af!
©amlanb: grifdjbier 255.
fiefctere* fiiebdjen ftngen Me Sinber, menn fie flrctyen auf einem Eaumc fifeen
feljen unb jroar fo lange, bi* bie tfrctyen ba&on fliegen.
15*
Digitized by VjOOQ IC
— 228 —
1140. OTotfjfd)ttfitt}d)t».
$auer, faeft §aber? $auer, faeft §abtr?
$eter 169.
1141. ©raSwMe.
SBtubcrle, «Brubcrlc, fdtfafft?
. qjeter 171.
1142. S&adjietfd|lag.
a. 9lm SKorgen, beoor e* togt:
^©cdt ben#ne$t, roecft bic3Jloeb!"
b. *m l)eifren 9KittaQ jum 6dmitter:
^urf' ben «M\ bud' ben StudM"
.tyx fei ©ott! tyv fei ©ott!"
c. 51m Slbcnb jur Saucrin:
„@ebt bem #ne$t «raut unb epedt!
„©cbt bcr SKagb 9Bedt, $ed, SBcdt!"
SRunbUd) unb aue Sefebudj?rn.
d. 6ed)S $aat SBed! ee$S *paar
©erf."
[©o oielmal fie <* ruft," fo oiel Sl^aler
foftet ber ©*Wfel na$ ber 4&mtc]
©imrocf 778.
e. »dt>elc (#atb<$en),
SBitt mi nttt?
©itt mi nltt?
grifdjbier 270.
1143. ftrofdj'@e<ittafe.
®ie grofdjin unb tyre ©etoatterin fpredjen ubet SSacfen:
a. ©tjabberfd), @uabberfc&,
SBann war jii barf?
^o'jn! mo'jn!"
$enn bad orf of,
SBad dd of e $uuf.
fteufd) 124. #euc *reu&. $rot>in*
&ialbUS51. grif*biec272. ©imrod725.
b. $ad)barfdje, 9tad)barfd)e,
gflorgen bad it if it it.
„sRad)barfdj)e, 9tad(jbatfd&,
Worgen raff it if it if."
©renter Sffl. 44.
1144. OTttf bed %to\ti)t».
a. 93u! #u!
«ft« V™t,
Ob be Rotylteump* tihumt,
®et tye on$ ni# mitnimmt. grifdjbier 273.
b. Kac^barfdjc, 9iad?barfcf)e,
$aft bu ben 9tfann mit ben roen
SBenefen* ntdj feen?
,f2Bat toeet if if it if!" ©remer 5W. 44.
* SRotyftruiupf, 9Hann mit rotten Beinen «= etordj.
Digitized by VjOOQ IC
— 229 —
1145. Set (Staffer (»iefe*fdjttarre, 8BadjieK9tiig).
©r ruft au9 bcm ©ra* bem SRaljer ju, bie ©enfe oft ju fdjarfen unb langfam
§u ^ouen, tamit er nidjt ju fefjr fid) anftrenge:
6$arp, f<$atp,
$au fa$t!
Sange $>ag, forte S^ac^t^
$at bu nid^t ttarfdjt oermobe.
Heue ^rooinjialbl. 1851. grifd)bier 263. ©imrotf 703.
1146. 9tnf bet ftettgrttte tat Statute*.
Wa^n! Wa^n! Sta^'n!
1147. $te BWifett,
roenn fle ftadjt* Me im ©ett liegenben umfdjroirren :
36) mitt bid) fc^on flnben! :|:
©imrocf 716.
B. j^anbujerksgeraufd) unb ^anbtoerkerberoegungen
mtt SBorten gebeutct uub begleitet.
1148.
@$ul)ma$er: #a* unb SBrot bo* mag id) nidjt,
©orfcfct, ©orfat!
©c&neiber: §att' t#*! $att' id)'*!
@# I offer: ©inn'* 'en bocfc! gtnn'* 'en bod)!
Sifdjler: Do ^a(l c*! bo l)aft e*!
SRunblidj au* $fjuringen.
©ei jebem ®a& tft bie $anbberoegung be* bctreffenbeu £anbtiierfer* nadjju*
madjen: bei a) ben *(ted)braf)t long aufjiefjenb, b) bie 9tabel fdjncQ au&jiefyenb, c)
flopfenb, d) bae #infd)ieben be* f>obeK.
1149.
SWit entfpredjenbet ^anbroerferberoegung ju fagen:
3)er ©djufter mo^t: 3>er ©t&loffcr madjt:
„$rtt)efenunb @pecf ba*magidj nit!" „©inn'* em bo#! ©inn'* em bo$!"
$er 6$neiber mndjt: £er ©djreiner madjt:
„$att' i$'*! Ijatt' i#*!" „$a $oft e*! bd Ijoft e*!"
9luS ffaffel : (SSfudje S5.
Digitized by VjOOQ IC
— 230 —
1150,
Hnbcre iicdart:
©djjufter: 6pedt unb (Srbfcn mag td> nic^t.
edjneiber: $att' \$% Ijart' icfc's!
©c^mibt: $>a Wt e$, ba Ijaft c8, ba Ijaft e8!
6imrocf 722.
1151.
$)ritte SeSart:
6d>u)ter: #e £luarfbrut mag \a) ni.
.e^ncibcr: O Ijatt' idj'S, o ^atf id)'*!
Sifdjtcr: ®o ^oft cS! bo I)oft e$!
©tcllma^cr: 9ftid) foorgl)t'S, mi$ roorgfyf*.
©$mieb: Seen! bruf! trenf truf!
spcter 9tr. 187.
1152.
SRit $anbtt>erferbcroegungen ju fpredjen:
©djneiber: ®a tyangct ©peef!
£cinroeber: ©mit ml tau! ©mlt mi tau!
ed^uftcr: ©o Kct't! ©a liet't!
©imtocf 733.
1153. 3Rfif>lgef(aWe?.
2Benn bcr SRuflcr bic 9Rul)Ic anlajit, beginnt fte langfam:
„2Ber ift ba? SSkr ift ba?"
®ie $iiljncr tm #ofe: 2Ber-roer, roer-rocr-roer-ifdj ?
£er §au8^o^n: ©inb £>iebc ba!
®er #au3l)unb: 2Bo? mo? tuo?
$te 3Ruf)te Immcr gefc^roinber : $cr 9Wiifler, bcr 3Ruflcr,
©tieljlt tapfer, fttc^lt tapfer
®rci 6eftcr oom Slc^tcl.
SKacfernagel, Voces animantium.
1154. 2>ie 2Rfil>le.
SSknn fie anfiingt ju ntatjlen, gel;t fte gana langfam unb fagt:
-„<£3 Ift — a $icb — in bcr Wuljle!"
©alb gcljt fie cttoaft fdjncllcr unb fragt:
„Ser ift cr? — $Bcr ift cr? ©er ift cr?"
SBenn fte bann im uollcn ©angc ift, raft fie ganj bcutlid;:
„$cr duller, bcr Sttulkr, bcr gflufler!"
QKcicr 142.
Digitized by VjOOQ IC
— 231 —
S)em 9Rul)lrobe jjatte man fction im 9)tittelalter einc ©pradjc beigclegt; babon
ftngt ber Bamberger ©iulmeiftcr #ugo d. $rimberg urn 1300 im Stenner, 9$ert
7876 ff.: „£ine mtyk bei einem fleinen ®orfe getyorte cincm armen SRanne; be*
3Baffer$ gab'* nia)t g'nug, urn ba6 Stablein in Doflen ©a)roung ju bring'n, fonbern
nur langfam ging'd fyerum unb fang mit Sammer:
,hilf herre got! hilf herre got!
dir ist aleine bekant mta ndt'
9tun log bobci cin grofeee 25orf, bci bcm cin frdftig ©offer flof, ba« tricb jroei
$Raber fraftiglidj, bie flabberten mitcinanbcr glidj:
,hilf oder l&z, hilf oder l&z!
diu erd si trocken oder naz,
so hab wir doch guot tac unt naht;
uns wirt sd manec sac her braht'"
[93on §ugo'0 ©erfen finb t)ier nur bic mit loteiniftfcer 6d)rift beibefjolten.]
#od) alter ift ba6 3eugni| Don ber SRiiljlenrabfpradje in bet altnorbifdjen $iet»
ridjfage. „Unb al* £eime on einen ©trom torn, bo fprang fein $engft 8tifpa fo
{jeroaltig, ba$ ec ^inuberflog, true ein SBoljen oon ber ©elme. Unb e« toirb gefagt,
bofj eine Wltyk auf bem ©trome roar, unb bic TCIjle ging. $eime abet fjorte,
al* roenn bie SHufjlraber riefen:
„©d>lag, fa)lag!" unb „$rifT, triff!"
unb rodljnte, ber alte Siterolf ritte funter ifym l)cr unb fagte ju fcinem ©ofme
SMctlieb:
„£>au, Ijau!" unb „$riff!" (»Hoog, hoog!« oc »Drep!«)
$agen, 2Bilfina*©age dap. 94. SBatfernagel, Voces 19. 3ingerle 60.
1155.
a. $refdjeriafi in ©djlefiett,
SBenn 2 brefdjen: '$ fattt d\i, '* faUt <&*.
„ 3 „ #od>' ®raup' ju, fo#' ©roup' )it.
„ 4 „ Shidjenbacfen, tfudjenbacfen.
„ 5 „ '8 njQcfclt ber $ldppel. :|:
„ 6 „ spflaumentudjen bacfen. :|:
51. ¥eter 9k. 188.
b. Srefdjertaft in ber Uragcgenb t)on SreSbett*
SBct 3 SRann: 2e<f ben ^apptop auS.
„ 4 „ £ecf ben *|$apptop reen au8.
„ 5 „ £ctf' ben sjtapptop ganj reen au$.
c. $refd)flegeltaft itt bet Sdjtoeij*
€tnb^ 2 SWann, fo rufen fte ben Sdjuj^ciligen ber ©refc^er: #artf>ol! SBartyol!
„ 3 „ tt, „ „ 93artt)o(or SBartyolo!
„ 4 „ „ „ „ $artl)oloma, SBartfyoloma !
„ 5 „ „ „ „ *8artf)olomau8 !
Digitized by VjOOQ IC
— 232 —
1156. $te fretfcett ^olj^ttet.
Siner fiangfam, bcr anbcre fdjncll arbcifenb:
a. «Bi an— ncr-SWann'* Soft.
b. SBi miner Soft, bt miner Soft.
1157. 3*ei 4Wifa*ett>er*
(Since langfam, bcr anbcre fdjncH fagenb:
a. 3m ®a — ge — loljn!
b. Op $erbinf, op SSerbinf! op JBerbtnf!
1158. mtxUi $a«k*erf.
$)er $utmaa)er flopft:
Ser-jcr-jer-mu^ bid)!
Satyrim^en fomm' bei mid).
$er tupferfaVmieb fyfimmert:
Somm, fomm, fomm, bu lieber 8onn*
tag-tag !
55>ec gafjbinber:
fftcif, »eif, }att feft !
3>ic 2Bafd)erin mit bem ©leucl:
Sneift eroeg, Snefft eroeg!
©imrotf 734.
C. <]f)Iodun|prad)e.
(©locfengelaute rotrb gebeutet.)
1159, $ie ®(o*e rwft.
Sling — Hang,
£er spfaff ift franf,
$er Reiner laut't,
'* SKocfle (Jtufc) fdjrdt:
Wlu— u.
SReier 141.
1160.
Sum bum,
'Tie ©locf' ift franf.
©o Celt fie bann?
3m Sreujgang.
©imrod 297.
1161. ©lotfenforadje
iu Sfyuringen.
Somm spet'r, fomm sfaul,
Sring 9inbrefn mit!
«DZunt>lid;.
1162. ©iorfengelante in 2Re<Meit-
$>cr Sufter lauft ben £amm cntlang,.
Ten Tarn — m, ben Tarn — m, ben
Tarn — m.
Tic furje grau bic raid er nidjt,
Tic lang', bic lang', bic lang'.
5Kunbartcn V. 283.
1163. ©lotfenton in «ffetu
iinfc-tanfc-Scdcrring,
£autct'& in bcr Sapefle brinn:
§atb franf,
©anj franf;
§alb tobt,
®anj tobt;
fiott it tobt, Sort iS tobt!
girmenid) I. 373.
Digitized by VjOOQ IC
— 233 —
1164,
$ie ©lode bee ©ampfftyffe* Idutct:
a. betm 91 b gang: 2Sct mit nriH, mut famen!
b. bci ber 8tii effect: 't fcampfdjip fumt, 't ®ampfa)ip fumt!
Olbenb. S9i. 6.
1165. $ie ©lotfett,
a. bcim ©egrabnijj eine* SReidjen flingen:
6ammct^of c ! ©ammetyof e !
b. beim ©egrfibnifr cine* 9(rmen:
2elm't-§5fele, gdm't-SSMc!
©djlefifd).
©ie Ijeute bie ffinber ben ©lotfentlang naibabmeu unb ibm einen $ejt
untedegen, fo gefdjafj eS aud) in frubern 3eiten. 6d)on ©eb. ©ranbt etjtifylt im
„ 9torrenfdjiff " #u«g. to. Barntfe 427): „3n einem pfarrtbum bangenb bru glocfen,
Die erft onb tleineft, anjogen onb glut, fpric^t : , ©em roon, gem roan, gem rotjn ! ' 3)ie
anber grober, fo man bie 9tongIocfen nennt, fpridjt: ,©er jalte, roer jalt*, met
jalte?4 3uleft \nt man bie groji frurmglocfen, bie brummt: ,$urcn, $urcn, $uren.'
— Slua) Dr. Sutler fennt fdjon t>t\\ tfinbetreim:
„&ling-flang-gloriam:
£)ie ©an, bie fcat ben fcljorrocf an."
Sutler's Sifdjreben. fieipjia. 1621. 6. 388. ffiodtfjolj 65. 3m ftarrenfa)iff
^ei|td : „$ie €>au, bie ^at bie ©d)eflen an." $iel liber @efd)id)te unb ©agen oon
©locfen bei 8tod)boh 57—65. — ©lodcnreime giebt'6 feijr oicle, in jeber ©tabt
anbere unb mit lotafen Hnfpielungen burd)fe(>t. £ier genugt bie fleine Mu6njal)I.
D. Sromt>eterftu(fccfyett unb (Irotnmelmarfdje
in SBorte umgefefct.
1166. Xrom^etcrftutf^en. 1167.
§eiberlau! O §erc oerfdjo — o— o — ne midj,
6tirbt meine grau, 3efu* 5Kari — a — a — a,
ffieiS i$ nadjj bie 55etterau, 3ft benn fein Saoaflerie metjr ba,
§ol mir einc anbre, 3efu$ 9Rarie,
®ie foH fein SEBo bleibt benn bie Snfantrie?
$iibfd) unb fein, fatten nric bie8, fatten roir \>a%,
Sooner aid bie anbre. fatten mic $eu, fatten mir @ra$,
©unber^om III. 414. @0 *>a&cn »tr abcc ni*t* al* Wefe,
5Ute, alte, alte ©c^inbmd^re-re-re !
©unberborn III. 415. ffiodjbolj,
fiicberpel 44.
Digitized by VjOOQ IC
— 234 —
1168. Defterretdjifd>er 3a*feitftretd>.
a. $>rei lebcrnc ©tritmpf,
3roei unb brei madjt funf;
SBenn id) einen uerlier',
^ab' id) bod) no6) Dicr.
©oltau, $iftor. 5$olftlieber, einlei»
tung 74. ©imrotf 722 mit 3"fc&-
b. ®rei lebcrig ©triimpf,
$)rci unb $rocu gent funf!
9Ri 2>atcr Ijat cS (S^artefptct,
§et nir, aid lauter Srumpf.
SRodjIjolj 55.
1169. SReiterer ^reufttfdjer Ba^fettftirei^.
®ie granjofcn tyab'n baft ©elb ge*
ftoljt'n,
$ic *|$rcujjen rooU'n e$ toleberfyol'n:
©ebulb, ©ebulb, ©ebulb!
[ooer:]
#urtal), ljurral), Ipirtaft!
SRunblifl and ©eimar 1840.
©oltau, Sinleitung 74.
Hud)
b. ®er tfaifer feat cin §au& gebaut
9Son SButtcrmlld) unb ©auerftaut.
(S3 ift nic^t maljr! (3 mat.)
etmrotf 672.
c. @8 ift fcin Sttabcfcen in bcr ©tabt,
$a$ nid)t 'nen fd)5nen Soger feat,
©tc alten SBeibec au$.
©imrod 671.
1170. $er alte *renfetfdje
3<H>fenfhretd>.
3u Sett, ju Sett! bie Srommel gefet,
Unb bafc ifer mocgen frfife aufftefet
Unb nicfet fo long im Settc let.
©oltau 74. grif^bict 929.
1171. SWfinfterfdjer Satftnfixtiti).
3d) feob' cinmal cin §au& gebaut,
tm (Set;
3cfe feab' cinmal ein Bfyafy gefeabt,
ift meg.
3a) feab' uiel auf fein 2$ort gebaut,
3a) feab? gemcint, id) mar bie S5raut,
(Sin ©r . . .
SWiinfterfdje ©efaidjte 234.
1174. ^omftgual.
tartoffclfupp/ #artoffclfupp',
Unb bann unb roann ein ©d)5pfen*
fopp,
?Kcfel, SRc^l, SKefel!
©oltau, (Sinlcitung 74.
1172. Straffiurger 3tt*f*ttftret4.
9315 — rd — bio !
$ic ©upp' iS fodjt!
$815— ro— bio!
©cr feat fte fodjt!
815— r5— bio!
$ie ©olbatenfrau,
2315— ro— Mo!
©ie ifit jte au.
grominann, 9ttunbarten V. 113.
1173. Ctotniux$tT Satftnftttitit.
'£ ifi 'n ©lump (Sufafl),
'£ te'n ©lump,
fcat'n ©olbat in'n §immcl fummt.
girmenicfe I. 131.
1175. Strdjeityarabe.
£ie trommel ruft:
&amrab !omm! Samrab !omm!
ftommft bu nidjt, fo feof icfe bicfe!
Ramrab fomm!
©imrocf 673. hunger 183.
Digitized by VjOOQ IC
— 235 —
1176. Zrommelmarfdj bet Sfifcetfer Surgergarbe.
9Ri jammert bat SSolf, bat ad^tcr mi grit, :':
©c tjemm teen ©eroeljr, fc tyemm fccn $egen,
6c tyemm man blot en SSeffenfteel tregen.
Simrorf 675.
1177.
3Me fcrotnmcl, Me Bbenbe ben ©olbaten in'* JQuartiet ruft, erjaljlt bent ffiinbe**
of)r in Olbenburg oon ber ftiirftenmadjt :
„$at 2anb, bat £anb, bat £anb, bat 2anb,
ffat £anb bat \)bri bem $erjog to!" Olbenburger JER.
$ie trommel fptidjt
1179.
SRumpebe, pumpebe, pum!
#ut? bidj, SBaucr, idj fumm!
3a) netjm' bir Rutf unb Salber roeg
Unb fag' bir nia)t, roarum.
SReier 157.
1178.
Sromm, tromm, tromm!
§ftt' bid), SBau'r, ia) fommM
3d> bring' bit ntdjta, ia) nomm.
3a) ftc^' bir Sii^' unb tfalber ab
Unb frag' bio) nia)t$ barom.
Simrocf 664.
1180. 9ift<f$ttg (9leiraiie).
3Rrrr' roci Ijeim gol), mrrr' tuet tjeim 2tter tuci feS S3tuct uergtcfie,
gof), 5Ker madjet $el)rt8-um:
$Krrr' met nit fo librrrligfa) ! SBum-bum-bum !
2Wcr Ijci g^orc fa^iefie, JRoc^ljolj 56.
@piejwtyen4Karfd)e.
1181. $reufftfd>er.
©arum blft bu roeggelaufcn,
©arum ttjuft bu M\
£arum mujjt bu ©affen laufen,
©ie gefattt bir bag?
eimrocT666. guifdjbier 933. 2Wul«
Ienljoff 489.
.1182. »nbcm ^reitfetfdjer.
©enn eincr befertieren roifl
Unb roeifi boa) nia)t ben ©eg,
@o bleib' cr bci ber fcompagnie,
6o friegt er fcine 6a)ldg'.
©imrorf 667.
1183. SShtifdjer.
©inmal SButtermila), einmal 6a)lemp
§inten oor bat #emb,
®at et bampt, bat ct bampt!
eimrod 665.
1184. 8or*ari$.
9trrrau, rrrau, ejer^i^ !
2>orn>artS SBataUiolj!
Romm, mcr rocnb gol) roanbere
*Bo ciner 6tabt jur anbere,
Unb milt bu nonnig mit mer a)o,
6o lofy-n-i bi aUei.
Stents Sljor uf, t^uentS tyox uf,
Sttcr tvenb l)inaa)t no fjet!
ffioa^olj 56.
Digitized by VjOOQ IC
— 236 —
Sluf franjSjifdje 3JliIitarfignaIe :
1185. Set ftanj. Xpptfl. 1186. 3fta«j. 9Warfd>.
tfamerab fomm, mit 8acf unb *patf !
Sommft bu ni$t, fo Ijol' id> bi$,
60 fommft bu in ^rifon.
tfamerab fomm!
SRamplampfan, papier argeng,
®a tommen |ie on,
@ic fyaben fdnc 6c^ul)c,
#cine 8trumpfe ntc^t an!
1187. ftranj. Signal.
3ft benn fcin' Snfantrie
$t\6)t meljr ba, ni^)t mcfjr ba, nl$t nicfyr ba?
$fle brci JReime bei €oltau, (Sinleitung 75.
1188. 3«m bentfdjen ^oftfjont- Signal.
feE
EE
E£
*=£
£
©djcntt mic mal ©ai*rif$ ein, 93ai*rifd) imifj (u * ftig fein.
1
si
tfiim
mcl fctymetft fuf.
3tt Oftpreufjen (grifdjbier 934) unb im 93ogtlanb (hunger 213) l;6rt man taju
folgenfre 8teime:
Hdj bu mein lieber ©ott,
9Rufc id; fefcon roieber fort
*uf Me fcljauffce
Oijne tfaffee!
1189. 3nm Sfierret^ifc^ett Voftyont- Signal.
^
*
;t
4=
3=3=*E
±:
3 faljr, i fatyr, i fafjr auf bcr $oft!
(jr auf ber
3=#
^
£
d:
Gtynt'dtn • poft, Me mit fan Xrtu * jet toft. 3 fa(|t, i
I
*
3fc
2
fafjr, i fa&r auf ber $oft.
8u6 3of. Orubcc'e $bfd)r.: $eutfd)e ftinberreime unb tfinberfpiele au6 Deben*
burg in Ungarn. (f. (Srt unb ©o&mc, fiieterfjort III. 9tr. 1859. £ejt aud) au6
Ocfterr.»Sci)Ieficn: <feter 9tr. 192.) ©enn bcr ^oftiilon auf bem $orn blaft, begleiten
if)n bic Sinber mit obigem fteime.
Digitized by VjOOQ IC
Yin. £ujti0* festal*
Surje @d)et}«@tjal)lung
nacp „®efd)id)ten
1190,
©3 roar cinmal cin 9Manndjjcn,
$>a* ftodj in cin Sanndjen,
©8 tto$ roicber IjerauS
2M3 an be* $aftor& $au$,
$a roar ba* (Srja^t^cn au&.
eimrocf 910.
1191.
(£8 roar cinmal cin Sttann,
$)er fyicfi IBumbam,
Shimbam t)ic)j ct
Unb bic Srompetc bliefc er,
[Unb fcinc grau Ijicf fiicfc]
3l)r fieute, tauft mir SBcfcn ab
$>afc \6) roa& $u cffcn \)ab'\
«u8 flaffel: <&efud)c 9tr. 69.
U92.
@8 roar cinmal cin 9Wann,
$cr tyefc spumpan,
Unb fcfne grau l)le£ fiicfc;
®a tarn cine grofie 5Biefe,
$>a mufcten ftc brcimal nieftn:
§aji, $a&t, Ijaji!
hunger 160, n. %
en, menn bic tfmber ungtftum
erjafjlen" betlangen:
1193.
<£& roar cinmal cin 3Kann,
$>er Ijatte fcincn Samm:
®a ging cr tyin unb fauft flc^ einen,
®a tyat cr cincn.
eimrocf 913. 0 Iben burger $8t 102.
hunger 142.
1194.
(Senmal roccr bcr 'n 93uur,
$e SBuur be l)arr 'n Rofy, .
$>e Sol) be frccg 7n ftalip,
SRu t$ mien Self ((Srja^lung) all Ijalro.
$c ©uut be jaagt be Sol) fyeruut,
SRu i8 mien £elfen all ganj uut.
Olbenburger m. 102.
1195.
3$ roill bir roaS erjatylen
$on bcr altcn grllen,
3>on bcr alten §r£l'n Don 8tutfc&,
S)ie roollt' fa^r'n unb f>at fcin Surfa'.
hunger 143.
1196.
3d) roiU bir roaS ocrja^lcn
3$on $utfdje-j)utfd[K-nal)len,
9lber fei mir ja t>erf$roiegen :
3$ foil bid) — bci bcr Sfcafe fricgen.
Simrocf 911. 'fartmann 40.
Digitized by VjOOQ IC
— 238 —
1197.
3f mid bt aertctten
Sun be fimperneflen,
Son be jungc fmucfc Scut:
9tu i8 min Scrteflcn ut.
©imrocf 912,
SBenn alte ©ciber einanber flagen, fo fogen fie:
1198. 1200.
„3d) mitt bit ctma* erjatyen
Son flnif-flnat-tfnela,
Son ben langen $agen,
Son ben turjen SBoc^cn,
Unb menn ber ttebe 6onntag fommt,
@o tyaben roir ntc^td $u fodjen —
m ein 6tQcfd)en ffiinbfleifdj
Unb Me $etten tfnoefcen."
9RunbH($ au8 Sngertfjeim (£re'$8t<H)«
poltSmeUer) im Ober»(Slfa&, bid 1660.
1199.
3$ mitt Mr ma& erjatylen
Son ber alten SRaljlen:
9Benn fie feine tfartoffeln fyat,
#ann fie feine fdjalen.
9tu« bent ftnffauifdjen unb tfaffel.
3d) mitt bic etmaS fagen
Son ben furjen lagen,
Son ben langen 5Bod)en,
$)a Ijaben mtr nic^td ju totytn
9U3 ein SiS^en @auerfraut
Unb barin 'nen #nod)en.
eimrocf 916.
1201.
6ott i berr tbU erjaljle
Sun be langen (Sfjle?
Sun be turje 9Bodje?
9Rer tyann ijttt nig $e fodje
9(16 e biffel Safcefleifd)
Un e spaar .ftalme&tnocfce.
€imrod 915.
1202. Snntcrbunt.
3d) foil eud) roae erjdljlen? ©ebct &d)t, e6 fangt an:
(£$ mar einmal ein fdjmarjer, furjer, runber, buntcr 9Kann,
$>er ^atte fdjmarje, furje, runbe, bunte $ofen an.
(5c mar umgiirtet mit einem fc&marjen, furjen, runben, buntcn Scfymcrt.
<Sr fafi auf einem fdjmarjen, furjeu, runben, buntcn ipfcrb.
(Sr ritt burdj bie fdjmarjen, furjen, runben, bunten @trajjcn,
©o bie fdjmarjen, furjen, runben, buntcn $inber fafen.
<Sr fpradj ju ben fdjmarjen, furjen, runben, buntcn $inbern: getjt tyinmeg!
$)afi cud) mein fdjroarjeS, furjcS, runbefc, bunted spferb nid)t fdjtdgt!
9tid)t maljr, mic Don bem fdjmarjen, furjen, runben, bunten 9ttann
3d) aud) fo fcfimarj, turj, runb unb bunt crjaljlen tann?
(Srlnd) 4, 460. greiljofer, tfinberbud) 44. Simrocf 921.
Digitized by VjOOQ IC
— 239 —
1203. SBcntt ba£ fttttb ttod) tatty etjfi^lt fyaitn ivtO.
©$ ifd) cmol c SBabbe gfmn unn c SKamme
Unn c tlcincr rounder SBue,
£ie (inn mit nanbcr nad) 6anct 3ocfcle8 $ue.
Unn rote fie uff @anct 3ocfele8 fumme,
©c fummt c $abbe' unn c SKammc
Unn e ftcincr rounjiget Sue
u. f. m. immet biefelbe @efd)id}te roieberfjolt.
1204. Stttber, toa* iff bad? 8U>a!
<$$ tft bet furje, rnnbe, bunte 9Rann,
#at furje, runbe, bunte $ofen an,
9teitet auf cinem furjen, runben, bunten $ferbe,
9titt auf etner furjen, runben, bunten SSicfe,
SSo bie ,furjen, runben, bunten $inber fafcen.
(Se^et meg, ifyr furje, runbe, bunte timber,
®af cud) mein fur$, runb, bunt f ferb nidjt tcete.
Eirlingcr 124.
1205. ;
@S ift einmal ein flein roin$ig'$, roinjig'S 2Beiberl g'roefen,
$>a$ fyat ein flein nrinjig'S, roinjig'S £aufcrl geljabt,
Unb in bem flein roinjigen, rotnjigen §auferl
©in flein roinjig'*, roinjig'S 6taUerl,
Unb in bem flein roinjigen, roinjigen StaUerl
©in flein roinjigeS, roinjigeS $fil)lein,
Unb biefei flein roinjig, roinjtg $uf)lein
#at ein flein roinjig, roinjig Sopferl 9Nild) geben,
Unb biefe* flein roinjig, rotnjig Xopferl 9Hild)
$at |te in ifyrem flein roinjigen, roinjigen 8tuberl aufgefteUt,
Unb ba ift'8 flein roin$ig, roinjig $a£erl fommen
Unb tyat'S flein roinjig, roinjig Sopferl 3Rild) auSfuffa.
®ann t)at'S flein roinjig, roinjig SBeiberl g'fagt :
#a£ auS! fauft mir mein flein roinjig, rotnjig Sopferl Wliid) au$!
Su* ber Oberpfalj: ftirlinger 139.
1206. $ie Sec mit ber Sdjadjtel.
<£$ war einmal ein #inb, bat tyatte feinen SSater meljr unb ftanb
gan$ aQein. $5a fam eine gee unb gab ifjm cine 8d)ad)tcl. £a mac&te
bad #inb bie 6djac§tel auf, unb roaS mar barin? ©iebcr cine 6d>ad)tct.
$>a madjte e8 bie ©djadjtel auf, unb roa$ mar barin? SKMebcr cine 2rf)acfytcl.
u. f. to., u. f. ro.
Clbenburger flat 102.
Digitized by VjOOQ IC
— 240 —
1207. ©utter ttttb «ttle.
6ft war cinmal em SBauer unb eine ©ule, unb ber SBaucr fafc in bet
einen ©cf', unb bie 6ulc fafc in ber anbern &&\ unb ber SBaucr gucft bie
©ule an unb bie ©ule gucft ben SBauer an.
2Runbli$ auft Sfjiiringen. $artmann 40. !Rieberbeutf$ in D I ben burger #8t. 102.
1206. ©ttbett f^ftttelit.
1 . 3cfct ftcig id) auf ben geigenbaum 2. 3e£t ftelj id? auf ben 2Rarftyla£ Ijin
Unb fdjuttle SHibc tunter. Unb fd&rek [balb mid? Ijeifer:]
$ft fattct ctltd) taufenb xa, 3&r ©eiber, faufct ©ube!
Unb if! fein fc^oncr brunter. ®aft ®u|enb nur en #reu$cr!
3. $aft fcufcenb ift fein' tfreujer werty;
3d) fann'ft bod^ nit derfdjenfe?
3$ will in tneiner tfebetag
Sln'ft #ubc-©d&uttlc benfe.
SKcicr 243. ®ie SBorte in fflammer fetylten.
1209. ©ttniatttioltfdj.
3n ber bimbambolfc^cn $irc$e
©eljt eft btmbambolifdj 8«'
Sanjt bcr bimbambolfdje £>d)fe
9Rtt ber bimbambolfd&en $uf>.
Unb bie bimbambolfdjc Gutter
Sodjt ben bimbambolfd)en SBrei,
Unb bie btmbambolf$en #inbcr
gaffen mit ben §anben brein.
51 — u — ft, auft!
Buft flaffel: (Solj. fiewalter), Ment
audj anbertroo aid Stuftjaljlreim.
1210. $te alte 3«rle.
Swefc&e 9B!lma$tc un $errafafanad)t
©tctyt a ftcinige $olj-93erabaum;
©ft fejjt a altc grai btuf,
©e f)eift 3arf.
©c rjat a fibig©engfd)tli-95$angfd)tli* a,
9Kct §awerfrrai g'feUt,
3Rct ©crftaftrai g'ftappt
TCnblidj auft IBtfdjroeiler unb Sljann
im Dber-filfafc. * SDic ©trofjpuppc
Ijat einen fcifrenen SBammeft an.
1211. Stltttttu jttttt Sogelttcft.
©ft fticg ein IBublctn auf einen SBaum,
0 {o tyo$, man far; eft faum.
©$lupftc
2Son Sift $u $cft$en,
*flpfte
Sum SSogelnejtdjcn.
$ci, ba la#t eft, .
©t, ba frac&t eft,
spiumpft, ba lag eft brunten.
©imroct 923.
1212. <S*«* ttttb 3tf4.
3 ben a mol fifc^a ganga,
#a ma rotyan ©<JSmiebar* g'fanga.
3 l)an mr'ft no erratye,
3 tyan mer'n loffc brota.
Un alft b'r ©c^nicbar brota war
$a fdjreit me mir flum Slffe,
®a fitegt a ©pa£ jum gcnfdjtcr flft
$a \)tt b'r ©djniebar gfraffa.
ftiebcrfept (Dber«©lfafr).
* $amc fur einen bef. fcifcfc (!) ift
babei erflart.
Digitized by VjOOQ IC
— 241 —
1213. Stunner bet yolittfdjett fifittfe.
Slid icb cinmal nacb $olen fam,
$a louft icb meinen JRocf,
Unb auf ber rec&ten Scitc
S5a fafc ein ganjed ©d)o(f,
Unb auf bcr ttnfen Scire
$a fafcen nocb Diet mebr,
Unb Ijinten auf bem [Rucfcn
1214.
®a fafc bad ganje §ecr.
$a gtng'd benn: fntct, fnacf, fnicf,
fnacf, fnacf,
®ie SRaget rourben rotb-
®a fdjrie dnc gaud jur anbern:
©ic bitter ift bcr Job!
eimrocf 929.
$a$ SRftitttdjeit tm ^fifjtterlod).
Si&t a ffoand SWanbl en #ennalod) brinn,
§4t a floand ©lafcrl, a bi&l ©tor brinn,
9timmt bod ftoan ©lafert uub trinft bod SMar aud,
Unb lauft bad ffoan 9Ranbl ban $ennalod) 'naud.
©aljburgifcb: 6ft jj #r. 15.
1215. 2>te ftatf ift to eg.
$o Lauren1) ^at b'&djj batorn,
SBoafr nit, nio'd id,
©ebt um'd #aud urn ab urn:
SRuifcart, mo bift?
'd 2Rui£arl id g'fdnga room,
Ci£t en Slrreft,
Lauren b&t'd ©elbl nit,
$af fo'd audlejt*).
©aljburgifcb: 6ufc 9tr. 19.
Ta SBaua3) bear id jorni worn,
6d)rett im #aud um at> urn:
„©aurcn, bo £&J muafc ^ear,
Bring bi funjt um!"
„,$aua, {ei oanmdl ftat4),
& #4jj id en #aud:
Styt a ba tfdtna5) braufj
Unb f&ngt a 9Kaud."'
1) ©aurin. 2) audlo|t. 3) bcr $touer. 4) rufyig, (tanbfyaft. 5) in bcr hammer.
1216. 2>er Sperling.
l.
®a$ ftnb'd fur taufenb 2>6gelcin,
®ie immer fdjrcfn: #olnif, folnif!
Refr.: ®cr Sperling ift'd, bcr
Sperling ift'd,
£er immcr fd&reit: #otnif, folnif.
Gr b<*t ein fleined 8d)nabetcin,
Gr fcbnabelt bi" unb tyx,
Unb roenn fobann ber 2lbenb fommt,
€o fdmabclt er nic^t mcbr.
©r ^at jnjci fleine Sugelein,
<&r augclt bin unb \)tx,
Unb roenn fobann bcrSlbenb fommt,
€o augclt cr ni$t mebr.
95^ me, 23eutfdje# JHnberlieb.
4. ©r b^t ein fleined tfopfeletn,
©r fopfelt bin unb b^,
Unb menn fobann ber Slbenb fommt,
&o fopfclt er nidjt mebr.
5. (Sr b<*t Jtuei ffeinc gliigclein,
©r flugelt bin unb \)tx,
Unb roenn fobann ber 9ibcnb
fommt,
So flugelt cr nidjt mcbr.
6. 6r b^t ein fleined Scbroanjdein,
(5r febwdnjett bin unb ^cr,
Unb wenn fobann ber^lbenb fommt,
So fdjroanjclt cr nicbt mcbr.
16
Digitized by VjOOQ IC
— 242 —
7. @r l)at cin fleine* gufcclein,
Gr fujielt \)'m unb \>cv,
Unb tucnn {obann ber $lbenb fonunt,
80 fufjclt cr nidjt meljr.
£er Sperling iff*, bee Sperling ift'S,
£cc tiuincr fdjrcit: $olnif, folnif.
Slu* £)cftcrr.«a^iefien : $eter <Rr. 202.
1217. #ft»lete* ftlage.
6*lepf*e ^olfoiucife.
1
-*-
£E£
V— = — = — ^-* J_y_U_v j ^^~
(Scftcrn 9C » bent) ging id) ctu», ging rooljl in ten 9Bnlb ()in ■ ou? ;
I
3*
fafi cin $a*»lein in bcm@traud), flucft mit fci * ncn $ut]»Iein 'raut,
m
m
&
fonunt bat §at* lein bicf>t fyer » on, ba| mir't tuat cr • ify* (en fann.
2. „$ift bu nid)t bcr 3agcrtmann,
§e^ft auf mi$ bie #unbe an?
©enn bcin ©inbfpiet mtc^ crtappt,
#aft bu, 3aflcr, itiic^ crf^nappt.
$Bcnn id) an mcin 3d)icffal bcnf\
3d) mid) redjt won £cr$cn franf."
3. finite* $at(cin, bift fo bla$\
®c^' bcin $aucr nidjt in't ©rat ;
©el)' bem <8auer nicfjt tn't ftraut
Sonft bcjatylft bu bcinc $aut;
8parft bic mature 9Jot^ unb $ctn,
tfannft mit fiuft ein fcatlcin fcin!"
*Bolf*lieb ift uom $cjt bio* 1. u. 2. etr. $iefe 1818 in fiiebern fur Sung unb
*U. Hoffmann, edjleflfAe 8olftlicber 1842 #r. 45 (Ijat 7 6tr.). (Srlad), Stolftlicber
1837. »b. 4, 177 (10 etr.) 2RilM)cimer Sieberbud) 8. ttufl. 1837. 6. 36. — £ie
3. etrv eine Wujanwenbung, fteljt in triclen edjulliebcrfjeften. 2c*art oon 3eilc 4
„eonft bcjaljlfft mit beincr £aut".
1218. 2>tc bciben .§afcn
l.3wifd)cn ©erg unb tiefem Iljal $it bafc bee Sdgcr fam
Saficn cinft jroei #afcn,
Jsrajicn ab bad grime ($ra$
9Mt auf ben 8kfen.
2. 311$ fte fatt gefreffen tuar'n,
8ejjten fte fid; nicber,
Unb fdjofc fte niebec.
311$ fie fu$ gcfauuuelt l)att'n
Unb fid) befanncn,
$afj fte nod) am £cbcn roaren,
£ufcn fie uon bannen.
liefer oielgebrurfte, l)umoriftifd)e lt$t auf tie 98olftroeife „$ton id) gleidj
feincn ediofc mcfjr (jab1" ift crft feit 1830 gefannt unb ocrmutljlid) in etubenteii'
freifeu cntftanben. £ic Suifangtjcile fdjon 1512 ju einem Ciebctlicrdjcn f. Wu
bcutfd);* fiicbcrbu* 9tr. 1<>3).
Digitized by VjOOQ IC
— 243 —
1219. Soger ttttb $itttb.
(Sin 3ager unb cm §unb
Tie ftngen 'nen £afcn, unb —
6ie fatten il)n balb, aber —
Tec §afe lief in ben #abcr.
$orlaufer ber fllappOorntoerfe.
1220. SBcrbo? 2>ret ©fin*' im £a*trftrolj-
a. Tcei ©cin$ im §abccftroI)
Tie faji'n unb roaren frot).
Ta fnm ein gucp gegangen
sJDiit etner lanflen Stangen:
Mo^! allot)! aUol)!
%c$t ju cinein funfftimmigen ftanon
uom Saljr 1669. £bfdjr. auf ff. 8ibl.
Berlin ms. germ. 8° Mr. 23 J. Hbbr. fcer
SRufif f. fiieberfjort III. 1785.
b. Trei ©and im §aberftcob
6afien ba unb roaren frol).
Ta fam ein 33auer gegangen
9Mit eincr tangen 6tangcn:
ffiuft: „©ec ba? 2Ber ba?"
Trei ©and im §aberf!ro^
©afjen unb roaren frot).
©unterfjorn III. (1808) $nlj. 58.
grifdjbier 774: „$unf ©an* im §abo
ftrolj" w.
i^
c. 3^n ©attS* im ftaberftrolj.
&u$ ©eftfalcn unb bem Kaffauerlanfce.
^ * g-J— V
-?-J^=
2&
.* ij
•--
3cl)n ©on* im £a * ber*ftro(), fie fa •Jen, fie fra*f»en unb
I
&
3z-
I
^— •«-
roa « ren al » le frol;, 3et»n ©an* im #« « bet • flrol;.
IM^
1221. 8Ba8 bte ©on* trfigt.
Sdjlefien, ($offin<iitn 48.)
9ttd;t 511 fd;nen. SRefr. ^
3=?
■-*—»■
\--V-
TTT"
=£=?
£ :=*=:}:
^
?T
-V—
3Ba* tragt bte ©t.n* auf il;*rem£d;i.abel?Se*ber»gon$! (Sine fto«d)in mit»
ii fficfr.
^-Ejggi
^
fammt ber ©a * bel, tiagt bte (*an$ auf ii) * rem£d,nabe!. ge » ber»gan*!
16*
Digitized by VjOOQ IC
— 244 —
2. 9Sa$ tragt bic ©and auf tyrem #opfe? gebcrgand!
®en @a)uhuetfter mitfawt bcm Sopfe
Srdgt bic ©and auf iljrent $opfe. gebergand!
3. 3Ba& tragt bic ©and auf Ujrcm £ tag en?
S>cti gufyrmann mitfamt bcm SBagen.
4. 2£ad tragt bic ©and auf tytem $alfe?
$>en SBrauer mitfamt bcm 9)M$e.
5. 2Bad tragt bic ©and auf tyrem Wucfcn?
$er SWanndlcutc tyre Siidfen.
G. 9Bad tragt bic ©and auf tyren gtugeln?
Tcr SManndleutc tyre Cugcn.
7. 2Bad tragt bic ©and auf tyrem SBaua^c?
$>en ©artner mitfamt bcm 6djlaud)c.
8. 2Bad tragt bic ©and auf tyrcm ©c^roanje?
$)ie SBraut mitfamt bcm $ranje.
9. 2Bad tragt bic ©and auf tyrcm Seine?
Sen Sdjuljen mitfamt bcr ©emetne.
10. %at tragt bic ©and auf tyrcn SRagctn?
$en ©djctinbrcftt^cr mitfamt ben gUgeln.
11. 2Bad tragt bic ©and auf tyren gu&en?
3I)r §crren, nun tuerb't tyr'd nnlfen,
SSad bic ©and tragt auf tyren gufien?
Hoffmann, ©djlcfifcfjc 5JolfMieber 9lr. 48, nod) roeiter baf. 49 u. 50 foldje SReimcret
auf Me ©and. fcelmlidjed fiieb: SBunberljorn III. 1808 5lity. 52. „%*a* tragt Me
©and auf ifjrem £d)nabd, eincn Witter mitfatnmt bent Sabel" :c. 2>ittfurtl),
franfifdje 93olfdfiebcr II. ftr. 285: „Wa* tragt bie ©and in iljrem ©a)nabcl? $cu
©irtt) fanimt SRcffer unb ©abel" :e. Hoffmann jaljlt bergl. fiieber ju bcn2Rardjen«
lie bcm, tveil barin unmoglidje SMnge uorfommen. Wia)tiger ift ed rooljl ein Weim*
fpicl jur gefeHigen Unterjjaltung unb ^Iccfcrci, fcergl. an $oa)jeitdfe[teu abgc«
fungen nmrben. 3>arauf beuten uteljrere ©teUcn in Diefen fcejten felbjt, unb ed ift
jroeifellod, baf almlidje fiieber don SSogeUjodjjetten, X^ier^ocftjeiten tc., aid
£odjjettdbeluftigung bienten. ©ajeinbar rourb.n ju bem ftetyenben Singange „9Bad
tragt bie ©and auf tyrem" immer neue Wei me Don ber ©efeQfdjaft improuifirt,
trie im Weimfpiel: $ie ficber ift oom §td)t 2r.
1222. SBa3 ber @an$ ade$ anfotpatt toorben ift
1. SBad tragt bic ©and in ft) rent 6cr)nabcl?
[gebergand]
(Sincn Witter mitfamt bcm @abcl
Irdgt bic ©and in tyrcm 8cr)nabc(.
[gebcrgand]
2. ©ad tragt bie ©and auf tyrcm £opf?
Sincn bicfen ftoti) mitfamt bcm $opf.
Digitized by VjOOQ IC
— 245 —
3. 3Bad tragt bic ©and auf ifyrem # rag en?
(&inen gufjrmann nut 9tofj unb 2Bagen.
4. 2Bad tragt bic ©and auf tyren glugetn?
©incn ftatt(ia)en fitter mitfamt ben $iigcln.
5. SS>a§ tragt bic ©and auf iljrem Stucfen?
(Sin alted 2Bcib mitfamt ben $riia*en.
6. ©a* tragt bic ©and auf tyren 3et)en?
(Sine Sungfrau, bic tfjut §emblein narjen.
7. 3Bad tragt bic ©and auf tyrem Scfjmanjerl?
(Sine Sungfrau in bem 8tofenfran$erl.
8. ©a* tragt bie ©an* auf tyrcm *Baua)e?
(Sin 2Bctnfafc mitfamt bem §a)taua)e.
9. SBae tragt bic ©an* auf tfjten gu£en?
[gebergand.]
Die SBraut, ben $rautigam $u begrufecn,
Sragt bic ©and auf ifjeen gujien.
[gebergand.]
SBunber&orn III. (1808) «nlj. 52. [3n bcr urfprunglidjcn 9&ieberfa)rift I;ei^t
6tr. 6, Scilc 2: (Sin altcd SBeib mitfamt ben gloljen. etr. 8 u. 9 feljiten, oergU
Birlinger, Hudg. II 764.] «el)nfid)er $ejt 6tmrocf 407. «ud> biefed 2ieb, roic
feine poranfte&cnbe ©ariante, mar urfprung(ia) tein ftinterlieb. Dem roiberfpriajt
fd)on ber Snljalt unb aud) bic fcudiibung; benn Mefed ©dnfelieb Ijorten aUc Sammler
nur Don (Srmadjfenen fin gen. Urfpriinglidj jum #odjjeitefd)erj beftimmt, marb bn*
fiieb naa) fcincm Snljalt gcancert unb deraflgemeinert, foba^ ed rca)t gut in Spinn*
ftuben aid Wed* unb €djerjlieb gefungen roerten fonnle, mie roir tad pom fd)lefifdjen
$ejte (f. Porigc #r.) roiffen.
1223. Soflctyortjcit /
Die Sogel tyelten $odj$eitdfdjmaud,
Die §oa)jcit gab bcr SSogcl ©traufc.
Dcr fa)5njte #al>n mit 6porn unb
#amm,
Dad mar bcr jtolje SBrautigam.
Unb #ra£efufc, bic junge #raut,
Die foflt7 tym roerben andcrtraut.
Der grune 8pea)t, bcr grunc @ped)t,
Dcr ma$t bcr 5*raut bad §aar juredjt.
Der tfafabu, ber tfafabu,
Der bringt bcr SBraut bic ncuen Sdjub,.
Der 6eibcnfa)man$, ber Seiben*
fdjmanj,
Der bringt bcrSBraut ben #od)$eitdf ranj.
Die Serene, bic fierce,
Die fu^rt bie grau jur ftirdje.
Der Sperling, bcr Sperling,
Der gicbt bcr SBraut ben Xrauring.
Der 9lucrl)al)n, ber ^luertyarjn,
Dad ift bcr #ufter unb Kaplan.
Die (Snte, bie (Snte,
Die mar ber Suprinbente.
Dcr fc&roarjc 91 a b, bcr mar bcr $00%
9tfan fkljt'd an fcincn gebern nod).
Die Sdjnepfe, bie Sd)nepfe,
Se£t auf ben Sifdj bie $apfe.
Der^apagci mit frummen Sdjnabel,
Der bringt ben ©aftcn SWcffcr u.@abel.
Digitized by VjOOQ IC
— 246 —
Ta$ 9tcbl)ul)n, ba$ fficb^uljn,
®a$ ()Qt ben Ticnft bet %\\fy ju tl)un.
Tic «D?cif c, bic 5Wcifc,
Tie bringt bcr SBratit bic Spctfc.
Ter 2Biebcl)Opf, bcr 3Bicbcl)opf,
Tcr bringt bcr SBraut ben $affcctopf.
Tcr tfucfucf unb bcr #olibri,
Ta8 ftnb bic $crren 9)?uftci.
£a* $otl)fc$tt)an$d)cn, ba& ffiotf)*
fdjroan^djcn
Sttacfyt nut berSBratit ba8 crftc Hansen.
®a$ ginfelein, ba8 ginfclcin,
TaS fufjrt ba8 $aar jur ftamtner cin.
£err penning fraljct: @utc 9?ac^t !
*Run wirb bic hammer jugemadfjt.
§. Scaler, bic 3Wuttcrfd)ule. Berlin 1840.
Tcr 11 fju, bcr Wju,
©cr mac^t bic gcnftcrlaben ju.
Tie £aube, bic Saube,
Tie bringt ber 2kaut bic §aubc.
Tic grauc To 1)1, bic grauc Tol)l,
SDte bringt bcr SBraut ba& 9Ra<fyt*
faiuifol.
Tie glebcrmauS, bic glebermauS,
Tic jiefyt bcr33raut bie Striiinpfc aue.
Tic f cttc © a n § mad)t auf ba$ 93cft
SBon gebern cin bequcutcS 9left.
grau $ra|efufj, grau ftraficfufj
($icbt oflcn nun ben SlbfdjicbSgrufj.
1224. £>tc #od}seit bcr SogcL
ftlnberc fieflart.]
1. Tic $6gel moOtcn §od)$cit fyaltcn, 7. Ter Sperling, bcr Sperling,
Sie fangen ubcrlaut:
Tirallala, biratla, biraflala.
2. Tie s3lmfcl mar bcr SBrautigam,
STic Troffcl roar bic SBraut.
3. Tie Slntcn, bie Slntcn,
$a$ roar'n bic Sftufifantcn.
4. Tcr ginfc, bcr ginfc,
Tcr bringt bcr SBraut bie Strumpfc.
5. Tcr Ityu, bcr Ul)it,
Tcr bringt ber Sraut bie 2kaurf#u{).
6. Tcrtfucfucf fc&rcit, ber&ucfucf fc&tcft,
©r bringt bcr SBraut baS JpodSjjcitfc*
flcib.
13. Tie Sdmepfc, bic Sdjncpfc,
Tie fu^rt bie SBraut 311 SBcttc
flu* Defterr.«Scl)leficn (fcroppau) : sp^ter $r. 200.
Tcr bringt ber $raut ben $rau*
ring.
8. Tie Saube, bic Saube,
Tic bringt bcr 93raut bic §aubc.
9. Tic i'erdje, bic fierce,
Tic fiityrt bic SBraut jur &ird)e.
10. Ter Sticgli^ bcr Sttegli|i,
Tcrfuljrt bieSBraut jum ftirc^enflfi.
11. Tic SRdfc, bic 3Rclfc,
Tic bringt bcr #raut bic Spcifc.
12. Tic 9kd)tigafl, bic sRac&tigafl,
Tic fiiljrt bic SBraut in'n San$*
fool.
Digitized by VjOOQ IC
— 247 —
l.Tcr $dfcr unb bic gliege,
Tic iDoOtcn cinnnbcr fricgc, fum,
fum!*
2. Tic glicge rooflf 311 2hbc gcl^n,
6icbcn 9Wdgbe mujjtcn mtt Ujrgcl^n.
3. Tic crftc foQt' trag'n bic Sctfc,
Tic anbre fotlt' fie fdjiucifc.
4. Tic brittc trug ba& ®affcr,
Tic Dicrtc foflt' fie roafdjen.
5. Tic fiinftc trug cin' ©abeftufjl,
1225. #odJ5ctt be* fififerS.
7. Tic mirrodfdjtbtefd)ncctt>cific§aut?
9luf n ©onntag bin id) beft £dfcr$
SBraut.
8. 3c£t mar bic $raut — tin %a1>
erfoffen,
Scin' $Uf bie mac audj nic^t $u
fyoffen.
9. Unb flicg' bu ubcr'n fflfflc&topf,
60 friegft bu gliegen cin fyaibefc
©a)ocf.
Tic fectyte trug cin ncu $aar ©a)ul>. lo. Tec tfafct frdudjt fiber'n <stcg
6. S&o ijt bie ficbente , bic golb'nc SRiicf ', fjintucg,
Tic mic n)dfa)t ben fa)necroei)jen Ta tommt bee $al)n unb —
SHutf'? frifrt tyn meg.
11. Ta ift nun SBraut unb SBrdutgam tobt,
Ta ift bic greunbfdjaft in grower 9MI).
ttut OeftecSayeflcn: $etcr ftr. 201 (im Tialett). * 3ebe ©tropic fat SBteber*
Ijolung bcr erften 3etle mit fum fum, bonn oljne, bee 9lrt, bafi 1. 6tr. fo aiidfie^t :
Tcr fcaab'r dn be gliige, fum fum, ber tfaab'r fin be gliige, bi rooflt'n ananber
trtige, fum fum!
1226. 2>er ©all ber 2f)tcre.
2Ba$ roccben tuir trinfen? fpraa)cn
bic ginfen.
SBier! fpraa) bee Sticr.
9tcin, 38ctn! fpraa) ba$ ©dmKin.
9$o mccben nrir benn tanjen ? fprad)eu
bic SBanjcn.
3m $au&! — fpraa) bic 9ttau8.
$u* tfonigeberg: spreufj. $rot).:$n. IX. 368 (grtfdjbier 274).
Wiid) bunft, nrir geben cinen SBatt!
©prad; bie 9tad)tigafl.
60? fprad) bcr glot).
U$a$ rocrben nrir effen? fpradjen bic
SBk&pen.
9hibcln! fpradjen bie ^ubeln.
1227. 2>cr 8ratttfd}afc.
„©utcn Sag, $ater §o[icntt)ce!"
($roten Tanf, ^iff-paff-poltrie.
„#6nnt' id) roofyl eure $od)tcr fricgen?"
0 ja, menu Gutter 9Ma)e, ©ruber Jpo^cnftolj,
©djroeftcr ftdfetraut unb fd)5n $atrinclje roifl.
„5Bo ift benn bic Puttee 9Md>c?"
©ie ift tin ©tafl unb melft bic $ul).
„9Bo ift bcr ©ruber £of)enftol$ ? "
Gr ift in bcr hammer unb fyacft baS §0(3.
Digitized by VjOOQ IC
— 248 —
„2Bo ift bic edjiuefter tfafctcaut?"
Sic ift im ©arten unb fc^neibct bag $raut.
„5Bo i(t bic fa)5ne ^atcrincljc?"
6ie ift in bcr $ammcc uub jafylt bic ^fennige.
„S$dn Satccinctje, roie bid ijaft bu an $ciratl)&gut?"
SMerjefjn ^fcnnige beared ©clb, brittyalb ©rofdjcn 6dju[b,
(Sin Ijalb $funb §u|cln,
(Sine §anb boll sprujjetn,
Sine §anb Doll 2Buqcln,
Un fo bee matt:
3$ bat nig en guben $Brutfd)att?
Bu$ bem ^kiberbornfdjcn unb 33reimfd)en: SRttget&cilt bei ©rinun. £au*mardjeii
$r. 131. Bu* bem Stieberbeutfdjen unb Olbenburger Sinterlebcn 71. 9te^nlic^
Uljlanb, SBolfelieb Wr. 273.
2BtefS Ijodj Ijtrgtttg attf ©cttclmanuS £od>£fit*.
1228.
©tbelc, ttjcbclc!
§intcr'm 0tdbe(c
#at bcr Set te I m an n §oa)jeit.
^feift tym fiaufcle,
lanjt ein 9Eau*te,
'* Sgele fc&lagt bic Srommel.
Me $t)iece, bie ©code1) ^aben,
Gotten jur $od)$eit foinmcn.
©unber^orn Bnl). 92. $al)cr 9tod>
Ijolj 184. ©imrotf 906 mil 3ufafc:
tfrurfenftiel unb Ofcngabcl,
$a$ fmb mcinc §od)$ett$fnaben.
fcbclleut' unb ScttcUeut',
£a$ fmb mcinc §oa)$citeleut\
lj ©ebele, SSii^lc = €dnvanjc.
* $crgl. oben 9tr. 588 ff.
1229.
SSMcfelc, ©acfele!
Winter bem Stabelc
§at cin SBcttdmann §oa)jig.
(5* gcigct \>a* 3ttau$[c,
©6 fcfjlagt cin 3gcl Iromma.
SlOc licrlcin, mo SBdbctcn tyenb,
6oQcn jur §od;$ig fomma.
edjroabifdj: 93irlinger 58. ftifd;art,
©argantua 1590 318 nennt untcr \>:\\
£pie(en „$>iberle, rocberie".
1230.
6a)irabcrli, maaVa £abele jua,
$r Sattelmann ^at ^oc^jtt.
©ign b'i'i* un banja b'glof).
$>'§utali$ ntiam bcuma.
&Ui SljiarK, nm ©abaln1) ljan,
©ala2) uf b'§o^tt fuma.
Bu* Stonjenljeim (Ofre:«eifa&).
1) SBabele, €djroanjd;en. 2) ©oflen.
1231. Scttcnjodfteit mxt fottber-
fcareni Sattj.
$a brin unb ba braufjen
$a gc^t e$ fo ju:
®a tanjen bic SBauern,
$>a flappcrn bic 6a)ui),
$>a pfeifet bic SRauS,
$a tanjt bic £au$,
$upft bcr glol) jum genffcr nauS,
$upjt ec fid; cin SBcinct au8,
ftommt bcr 5llte unb tnadjt ftdj a
^fcifcl braufc,
spfcift er aflc Sftorgcn ncin in$ SRicber*
lanb,
9ticbcrlanb ift meggebrannt.
6^ncit'5 net, rcngt'8 nci,
9)?orgcn foO fc^on'8 SScttcr fci.
SSogtlflnbifd). : ^oljler 321. eefjr
al)i\\i&) hunger 9?r. 92.
Digitized by VjOOQ IC
— 249 —
1232,
§ibcle, §abele! §upft cr fid) be SSeenla rau$,
#fntcr'n etabclc SKac^ i$ mer a ^fcifla brau*;
fatten bie SScttcllcut' #od)jidj. $feif i$ oUe SRorgen,
#ab'nfe a fcttc 8au gcfd)lad)t, tflawern afle @tor$en.
#ab'n bic ©urft' Don $racf gemac^t; 6i£t a #a£le uffen $a$,
§upft bic 9tfau*, tanjt bic £au*, 5Kuc$t fi$ gletcfc an Sucfcl lac$.
#uj)ft bec gfaedj jum #obenloc$ nau$ ; «u* 6onncberg. Wad) ©d)lcidjcr 98.
1233.
§annefcn, mcin >]ttanncfen, fumm mit mir in'$ $orf,
®a fingen bic 355qc(, bo Happert bcr 8torc$.
$a flebett bic 9Rau3, ba tanjet bic 2au$,
©a fpringt bcr glolj* jum genfter tynauS.
©r fpringt auf ben €tein, cr bridjt ft$ ba* Skin,
®ann fdjicft cr jum SBaber unb tafct eft fid) fyeilcn.
9lu* bem SBranbcnburgifdjen: 3rmer 9?r. 27. * 93ar.: ®a* fdjone 5Beibd)en.
1234* StSrdjcttljafte Setttmnbung nttt bem Wcffet *om £immcl.
a.
'8 ©ngele an bcr SBanb
#ot a ©aggete ((Si) in bcr §anb,
sWoc&f ba* ©aggclc effen,
§ot fcin 9Rcffcr.
gaflt a $OTcffcr Dom §imtncl a,
©djlagt bem ©ngcie '3 #6pflc a.
©o ift \>a* tfopfle? $cr $unb f)at'* g'freffen.
9Bo ift bcr §unb? 3n'$ SBaffer gefprungen.
SBo ift bad 38affcr? $er Cd>* fjat'* g'foffen.
©o ift bcr Cd>$? $er 9Rcgfer (9Kefcger) ^ot tyn g'ftodjen.
5Bo ift bcr SWegfcr? 3m $immcl broben.
9Bo ift bcr #intmel? 9&eit, rocit broben.
$irlinger 9lr. 30 au* 9tu*linaen. fto^maid ?Rr. 29 ou* §aib, mit ber Stariante
fcepfele ^att HI S)em Gngele roirb oom fatfenben SWcffcr ba* $anble abge*
fdjlagen, ba* #anble pel in'* ©affer, Staffer Ijat tful) gefojfen, Juif) fjat bcr SWcfcger
gefto^en, SRefiger ift bacon gcloffcn.
b.
§ifct an ©ngarl dn ba 2£dnb,
#&t an Oarl* c ba §dnb,
gdflt a *Dkffarl Don §imm'( rd,
@d)ldgt dn Carl '* flapparl** d.
Digitized by VjOOQ IC
— 250 —
*Bo iS 'S «appatl? ©' #&£ l)&t'S freffn.
*Bo iS b'flfy? $a §unb ijdt'S biffn.
*Bo is ba §unb? ©q sprugl I^t'n bafc^lag'n.
SBo B ba $rugt? '* goia ^dt'n oabrcnnt.
9Bo iS'S goia? 'S ©dffa l)&t'S auSg'lofd&t.
3Bo iS'S 2Mffa? ©' £ual) ^St'S foff'n.
©o iS b'^uat)? ®a 9TO6fcga ^dt'S bafdjl&g'n.
5Bo iS ba 9%ga? <§n grcityof bograb'n.
$ort f)4bcn'S wit ba 6a)auf I b'rauf fl'fc&l&a'n.
Saljburgifd): ©iifc 9tr. 33. * St. ** Sopferl, ffopfcfjen.
c.
(SS tyangtcin Gngclcin an berSBtanb, Sic 9Wagb fpringt jum SBalbterer,
£at cin dilein in bcr §anb; ©a ift gar 9ttemanb fl'^auS;
5Dfoc^t' cS gcrnc cffen, £>ic #a£ fcgt bic ©tuben auS,
§at fein 3Reffer: $ic SDlauS trait 'S puttee 'nauS.
gaflt cin 5Hcffcr uom $immclc 'rab 'S fifct a ©ofclcr (tfitfetyatyn) auf ban
Unb fdmcib't bem ©ngelc '$ Sopfle $ac&,
'rab. §at fta) Ijalb j'fropfct g'lacfct.
liibtngen : Eirlinger 28. 9iodjnta(» auS £$roabcn : 93irlingcr 27 ; aber nuber*.
©tc^t c 9J?aiblc an bcr 3$anb, 6d)laat im Sinbcl 'S 2kinel a.
§ct c ©atfclc1) in bcr $anb, $'9)?agb lauft gum SBalroterer,
90?ccd)t'S gcrnc ftebe, £er SBalroicrcr ifcfc nit b'l)eim:
§ct fecn ©Kctc2); ®'*a&' fait3) b'etubb ufc
9)kcd)t'S gcrn effc, $'2JhiS jdjaut jucm genfter 'nuS.
£ct fcen Stteffcr. 'S ftyt c QKannel uff' m Dadj,
'S faUt c 5D?cficr uun orocn era, §at fta) palmer franf gelad)t.
WuS 6tra§b.: ©tober *Rr. 30. ®anj olmlidj auS bem Obcr«Glfn^: „etcl)t a
Slngli an bcr SBanb."
1) (Si. 2) ©luu)cn, gli'ityenbc floljlen. 3) fcgt, fcl;rt.
Stctyt a^ 9lngcli an bcr 5Banb, $om Remind 'era,
§ct a Spfala in bcr §anb. 'S faflt cm of baS giifcala.
SBot'S f) gam broba2), 'S 5lngcli gefyt jum JBalmierer a,
£at fc gicr cm ©fc, '$ cfd) nima bfyim.
SBot'* garn affc3), ©'ftaf' fagt b'eturoa uS,
#ct fc Gaffer. 'S 9KuSla trait bcr SBuafdjt5) nfiS.
£cr iiaroa @ott fa)crft cm cinS
9)tef>rfad) aue bem Cbcr*(Stfa| ($eiligfreuj, Sanjcnl^cim jc).
(£rfl.: 1) gBoltS, 2) bratcn, effen. «8ar.: fd;neibcn (i;oia=l)aucn), 4) Salbict,
edjerer, 5) ©uft, ^c^ridjt.
Digitized by VjOOQ IC
— 251 —
3US jttjct brci!
3n ber Subenci,
3n bcr 3uba $inbcrlct)r!
6tel)t a Slngel uor bcr -Hjer,1)
#dt a ©agala2) in bcr £anb,
Scat's gcrn ftcba,
§dt fa ©liata3).
'* fttUt a 9)?cffcr olm 'to,
©djlet im %lnge( '$ 58ai crjroci.
£'r 9lngcl gc^t gum Safari4),
$'r e^arl if* nit b'&atm.
'* tfdfcle totftt b'eturoc irt,
'* SRfi*lc brait b'r $racf briiS.
Grfl.: 1) Ifnlr. 2y Gi. 3} (dlufjenbe ffotyen. 4) Earbier.
flu* ©Qnjcnljcim im ©ber«<&lfafc. (Serooljnlid) finbct fia) biefe* tfinbermardjcn
a!* gortfefcung ju: „9ttte, rite ffidjjli" jc. flfr. 393), aucfc ju: „©d>etne, fdjeinc
©onne" k. Mr. 981.) £urj unb btinbig, ofjne SBunbcr unb graufige SBHrtljfdjaft,
madjen bic tfinber im ftaffauifdjen bo6 $errounbung*mard)en ab, ftc jtngen:
G* fyangt c 51cppcld)cn on ber SBanb,
5)tod)t> g:rnc effc:
flot fa WcfTer,
ftallt c OKcffcr obc rab
<2djmtt cm Stinb c gingerdjc ab.
1235. Sadjgefdjtcfjte,
Simbam SMttgcn,
3u fioflc mant c 6dmiibc&cn,
S)aS ©dmiibdjc mafyt c paar 5Bolje,
®e brog fyd root not) #oljc.
SBic fyd ba nof) §ot$c quam,
Tc grau be ftof be Softer,
$e Statf be ltd be @$ortel,
$e glcbbermaud be fdtjrb bat §u8
£>nn worf ben $r. . . jom genfter erue.
6t 9Rarica)cn fof» op bem ^aaa)
On l)dt fia) bo ba^l franf gctaadj.
eimrocf 465.
1236. Sparge @efdjidjte<
£*t $cter unb b'r $autc
®ia tfjian mit cnangcr gaile1):
$er $aulc nimmt'* ^ubclbratt2)
Unb fdjlett em $eter c ©tua* croacf.
$er ^ctcr nimmt e Saib 93rot
Unb fdjtoot b'r ^aule miifctot.
9RiinMid) au* SicbSborf (ftr. fcltfirdj,
Cber*GIfaJ).-
1) Quiien = fpiclcn , fid) bcluftigcn.
2) 93rett, barauf man SRubeln bereitct.
1237. Sad bttcfeligc 2RSmtlctn.
It
}S=dfc
fi
S»el. feit 1810 baju.
3=
Fw-^=?
^=^-^n^=f=fc=^
1. 2Biu" id) in racin ©drt»d)en gelm, nrifl inetn 3tuic>beln gie-jjen,
#£S
35
^
^p:
--*=£■
$=S&
*r=
ftcfjt ein bucf*Iig 9Rann*lcin ba, fangt gleid) an ju me * &en.
Digitized by VjOOQ IC
— 252
2. ©ill i$ in mem tudjel gel)'n,
©ill mem ©upplein fo$en:
6te^t cin bucflig 5Rannlein bo,
$at mein Sdpflein broken.
3. ©ill id) in mein etfiblcin getj'n,
©ill mein 2Ru&letn effen:
6tel)t ein bucflig SHanntein ba,
$at'd f#on fclber geflen.
4. ©ill i# auf mein' SBobcn gclj'n,
©ill mein §5ljlrin Ijolen:
6tcfyt ein bucflig *Kannlcin ba,
#at mie'd Ijalb geftofylen.
5. ©ill id) in mein teller geb'n,
©ill mein ©clnlein japfen:
©tefyt ein bucflig SRannlcin ba,
$l)ut mic'n $rug roegfe^nappen.
6. @e^ id) mic$ an'd ffiablein l)in,
©ill mein ftobel breljcn:
©tc^t ein bucflig SKannlein ba,
£aft bad ftab n\6)i gcf)en.
7. ©e^' id) in mein #ammerlein,
©ill mein 93cttlein madjen:
etcljt cin bucflig 2Rannlcin ba,
gangt gleicfc an ju lad)en.
8. ©enn i$ an mein Sanflein fnie,
©ta cin bidlein beten:
etcfjt bad bucflig 3Rannlcin ba,
gdngt g(ei$ an $u reben.
f5rrrrTff???4g^^g3g
9. fiicbed flinb-lein, aa) id) bitt\ bef fur'* bucflig SKanmlein rait!
Sejt im ©unberljorn III, 1808; Hnf). 54. $oljcr in mc:e edjullefcbuc^er
iibergegangen. ®ie SRelobie fteljt juerft in „ 24 oltc beutfdje Siebcr aud bem ©unber*
born* $eioelbcrg 1810 #r. 24. €ie ift (raie bic ftottj befagt) aud bem „©iencr @e«
fangbud;e" (to. Safjrij. 1774 9tr. 17) entlebnr* $ort fte()t fie aHerbingd jw cinera
gronleidjnamdliete: „£ommt gum grofcen Stbenbrnafjl ". Sat bucfelige SKannlein,
bat nod) in anbern SBolfMiebern oorrommt, ift offenbat ein tfobolb (£au*gcift in
3werggeftalt), JroO, aud) Ba)vat genannt, unb fo birgt biefed mard;cnartigc £ieMein
aberglaubifdje ©rinnerunflen.
1238* ^Bupcrtnonnaia (bad bntflige SMatttidjeti).
(£d fdjneialet, ed beialct,
©d gc^t a fialer ©enb,
Tie arma §olbata
SRarfd^iara met bcr glent.
©unfa fja roela gel) &appaia a (fa,
Socft bad ^upecmannala bert,
§at eljnc alia g'feaffa.
3 Ija mela gel) fodja,
§ocft bad spupcnuannala bcrt
9tfit fine fcumma $no$a.
Jag unb 9tad)t fc Shial) i me Ija,
$>afc bucflig Wannlcin muafc i Ija.
Se greib ^an i meb,
©enn i'd bucflig 5U?annala feb'.
9)cunblicb aud <Bitfd)raciIcr bci $f)ann (Cbcr»eifa^). 9toa) dbnlidje Sicbcr »om
budligen Wfinnlein f. €tober 187: „©enn ia) in min ©arbel gef jc. — Nobler
II. lyO: „©enn icb in bad <£bued)li ge" jc. — Wittier: „9ft, at, at, fogt main
©aibw k. — ©erferlin II. 328: „©uete SJcorgen, bucftige ©ref" k. — «ae ab-
gebrucft im fiicberbort I. 20-23.
Digitized by VjOOQ IC
— 253 —
1239. $cr Sdjttefctr unb kie 3R«»8.
s^
Hiilll
Zfca£
Gin @cf)net»ber pug 'ne 2Rau$, em ©rf)nei*bcr finfl 'nc 9Hau*, ein
$1
.=^. -fS-JE
#
ift^*
£
]
-V— ~-^-
©djnet»ber fing 'nc 2Ri
2. \: ©a$ ma$t er mit bcr3Kaue? :|
©a§ ma$t cr mit bcr 5Rt-2tta-
9ttaufcmau& ?
3. <£r jie^t iljr ab ba$ gctt jc. 1
4. ©a$ ma$t cc mit bcm gctt? 1
5. ©r mac^t ft$ cincn ©ocf (cine 1
SBorS). 1
6. 95>a$ tttadjt cr mit bcm 6acf ?
SRunMid) ou« Broicfau [mit 9Rel.) 1890.
edjneiber fat cine 9)tnu*.", unb e*fud>c 199.
9Ra « 3Rau « fc * mau*.
7. <£r tyut Ijincin fcin ©elb.
8. 5BaS ma$t cr mit bcm ©elb?
9. Sr !auft ftc$ cincn SBodC.
0. ©a* mad&t cr mit bcm SBocf?
1 . (Sr rcitct in ben $rteg.
2. 3Ba3 madjt er in bem tfrieg?
3. |: Sr fdjtagt fie oOe tobt, :|
©r fdjlagt fte oflc mt-maufctobt.
3iemlid> glcid) bei Simrocf 443: „$er
1240. StttttbcttiS^Ieti (SormtttajS).
a. ffiorgcnS friilj um fcdjfc
$ommt bie alte #C£C.
9Rorgcn8 friil) um fteben
@$abt fie rotlje 8tubcn.
9florgen$ fruf) um a<$tc
©ef>t ftc auf bie SKac^tc.
9Korgen8 frut) um ncunc
Oeljt ftc in bie 8d)eune.
9florgen$ frul) um jetync
§olt fte alte ©patync.
*Worgen8 frut) um elfc
Oc^t fie in'* ©emdlbe.
*D?orgen$ fruf) um jtuoifc
ftonunt pc roicber fyerauS.
Unb nun mar bie ©cfc^ic^te au8.
6imrocfe Sinberb. 91r. 928.
b. SftorgenS friil) um fcdj&
ftommt bie ftcine $C£.
9ttorgen$ friify um fteben
®d)abt fte gelbe 8tuben.
5ttorgcn$ frity um ad)t
SBirb bcr $affce gemac^t.
9ttorgenS frtif) um ncun
©cl)t ftc in bie §d;cun\
2Rorgcn$ friil) um jeljn
§olt ftc §olj nnb 6pa^n'.
gcucrt an um elf,
&o$t bann bid um grooif
grdfc&ebein' unb $reb$ unb gif#:
$urtig $inbcr, fommt ju £ifd>!
Dr. $. #nrtmann, bn* Dolffltfjumlidjc
flinberlieb 6. 40.
1241. 3»Mf ©tuttben.
©in§ jtuci — ^olijci, gtcben adjt — gute $ad)t,
®rci bier — Offijicr, SRcun jc^n — lafct und gc^n!
gunf fc^d — alte §ej, (Slf jmolf — fommen bie SBolf.
9laffauifcb; ogl. (X*fut^e 38.
Digitized by VjOOQ IC
— 254
1242. $te 12 $ad}mtttag£fitnttbcit.
Urn etn$ —
gel) ity fort,
Um jroct —
• fontm' id; tvicbcr,
Urn brci —
gel) mec uf$ #cu,
Um oiece —
- gel) mcc $um 93tcrc,
Um funfc —
- ma$ mcc un$ uf be
Stcfunpfe,
Um fcdjfe —
- tonuut bic altc §cje,
Um fteben -
— fommen bic ®icbc,
Um adjte —
- gcl)t mcc fadjte,
Um ncunc
— mufj mcc im 93ctte
crf^cine,
Um jeljne -
- mufj mcc galjne,
Um clfc —
fommen bic 3Solfc,
Um jroolfc -
— Ijabcn fc un$ gefreffen.
TCnblid) au$ Siljuringen.
b.
Sim einS gang i fjeim,
Sim jroci ben i btyim,
Sim bcci ben i feci,
Sim oiaca fod) i S^taca1),
Sim fenfe fod) i b'Scnfe,
Sim feebfe gang i in b'9Kc$ga,
Sim feroana fdjal i Scrocla2),
Sim ac&te gang t mi gel) uccadjta,
Sim nina gang i gel) l)ila,
Sim jefyna gang i gel) a 2atb S3cot
leljna*),
Sim clfa fc&lag i mi $opf m a gelfa,
Sim jtuolfa bin i mud, mitt tot.
S(u$ 93ifd)tueiler: Ober*(£lfap.
1) Sfcicren. 2) 3nuefreln. 3) leiljen
(Sine, jroo —
£cii, oiec —
geuf, fed^d -
©ieben, ac^t
»un, $el) —
Celf, jwolf-
ftoc^olj 114.
* fforb.
1243. ®tf "•« SBeltfttmbcu.
- git c glofy, (StnS, $roo, '8 beifct mi a J5I0I),
git c 6tiec, ®cci, trier, i Ijatu a 8d)icc,
- git c §cr„ Scnf, fed)*, cc l)at geflcpft,
- git e Qfyafy. ©cme, ad)t, cc gel)t uf b'SSsac^t.
git c (Sljcal), 9ttn, jcl), cc briaflt jul)C!
- git c £l)cattli* ©If, jtuelf, ec frefrt a ^catt' ooU
OoUc ©olf. jungc 3Belf.
Slu* eolmar burd; Dr. 6tcl)lc lS9t>.
#bfdjr. Ijatte spiatt' ftatt £l)ratt\
Slnmcrf. : 3n alien ben SRcuuereien auf bic 12 3al)len bcr <lagc$ftunben crfennc id)
uidjtft roeiter al6 ben Siu&brud) finblicfcer Sfteimluft b. 1;. bcr SButfj, auf jebe* 3al)l«
rcort eincn notljge&roungeneft SReimroort Oerbci ju jieljen, tine bunt unb jinnlo* aud)
ber 3nl)alt fid) geftalten mag. — SRo^ljolj finbet nad) ©riming SBorgang barin aber
cinen mtytljologifdjen #intergrunb unb mcint in biefcm Acinic fei ber 12 SSelt*
ftunben gebadjt, nad) beren Slblauf bat §intmel&gen)olbe einbrid)t unb bcr SBclt*
I) unb aUc 2Henfdjcn oerfdjlingt. $er ©djrecfen bicfer 3eit fci im crftcn Acinic ftufa>
roeife fortgefiibrt : oom Ungcjicfer gel)t'& ju bamonifdjen SBefeu (tfajje, §e^c, £ral)c)
bis juin Sttonbtjunbc, bcr mit angefiibrte ©tier cntfprcidje bcr rotten Stulj, bic im
Icfctcn Beltfampfe uber bie £immcl3briicfe geljen mufj unb fd)on feit Slltcr* turn
5Ruttcrn in bem 8Hcime „$ufo oon §albcrftabt" (©.33 oben) angcrufen roarb.
Digitized by VjOOQ IC
— 255 —
1244. ©ruber SReldjer aU Wetter.
1. 5D?cin ©ruber 9Keld)cr bee tuoflt' cin SReitcr roerben,
So fjat er fcincn $ut nidjt, fa funnt er fcincr roerben.
Da naljm bic Gutter ben 9JRolfentopf,
Se£t il)n ©ruber 9)?elc^ecn auf ben $opf.
Slrmetyei, ©cttclei! 3ft \>a$ niefct fd)6ne ffieiterci?
2. 9ttein ©ruber Sfleldjer ber roolit' ein SReiter roerben,
6o Ijat er feinen Ucbcrfc&lag, fo funnt' er feiner roerben.
Da nafjm bic Gutter ben Ouarffacf,
Da friegt ber ©ruber 9J?cld)er einen Uebcrfctyfag. }lrmctf)ei k.
3. 9ttein ©ruber k.
So l>at cr fein fold)' 2Bam3 nidjt, fo funnt' cr feiner rocrben.
Da nafjm bic Gutter bic bfirre ©an8,
Da friegt ber 9Kelcfjcr cin ncucn 3Bam$. 5lrmet^ci ic.
4. 9ft cin ©ruber k.
So l)at er feinc §ofen niefct, fa funnt' cr fcincr rocrben.
Da nafym bic Gutter bic ©utter*§ofen (tyoljerne ©utterfaffer),
Da friegt ©ruber 9fteld)er cin ncu ^Jaar §ofcn. 9lrmctf)ci jc.
5. 9ttein ©ruber k.
So l)at cr feinen >Dtante( nictyt, fo funnt' cr fcincr roerben.
Da naljm bic Gutter bie ftudjentyur,
§ing fte tym fjinten unb Dome fur. Slrmettyci n\
6. 9Wcin ©ruber jc.
So fyat er fcincn Degen uidjt, fo funnt' cr feiner rocrben.
Da na^in bic gutter bat 9ttanbe(-©rett,
^a friegt ©ruber 9JMd>er ein blanfcS Sc&rocrbt. ^nuctl)ci :c.
7. 9ttein ©ruber k.
So fyat er feinc Stiefeln nic^t, fo funnt' cr feiner rocrben.
Da naljm bie Gutter bic 2Baffer*#ubel,
^a friegt ©ruber Sttcldjer cin ncu tyaax Stiefeln. 3lrmett)ei k
8. 9Kein ©ruber k\
So fyat cr fcine Sporcn nid&t, fo funnt' cr fcincr rocrben.
Da na^m bic Gutter bic Cd)fen*§orn,
Da friegt ©ruber 9Mc§er ein ncu ^Jaar Sporn. ^Irmctrjci x.
9. 9flein ©ruber jc.
So ^at cr aucfc fcin spferb nirf)t, fo funnt' cr fcincr rocrben.
^a nafym bie Gutter bic altc $ufj,
Da friegt ©ruber 9ttelctyer cin $ferb barju. ^Irmctyci ic.
10. 5Kein ©ruber ic.
So l>at cr fcincn Sattel nidjt, fo funnt' er feiner roerben.
Ta na^m bic Gutter bic SKiftgabel,
Da friegt ©ruber 9ttc(cf)cr cin brawn Sattel. ^irnict^ci k.
Digitized by VjOOQ IC
— 256 —
11. Unfer ©ruber k.
©o tjat cr fcine ©teigbugel, fo funnt' cr fcincr roerben.
®a naljm bic Gutter ben £lju>iRicge(,
®a friegt ©ruber SMdjcr ©teigbugel. ^Irmetljei k.
12. SWein ©ruber :c.
@o Ijat cr feine «piftolcn nl$t, fo funnt' cr fcincr roerben.
$a natjm bic Gutter cin' @tetn*#ol)[e,
3He plafctc aid roie cin' #tftole. 5lrmct^ci jc.
13. SDfein ©ruber :c
©o tjat cr fcinc ©$ abrade nt$t, fo funnt' er fcincr roerben.
®a naljm bie Gutter ben ©tie! oom SRocfen (gfodjSrocfcn),
$a friegt ber ©ruber ein' neue ©c&abracfen. Slrmetyei ic.
14. Sttein ©ruber *c.
©o tjat er aucfj feincn 3a urn nidjt, fo funnt' er fcincr roerben.
£a natjm bic 9Kutter eincn $tcb>*®aumen*,
$>cn befjielt ©ruber OTclc^cr bci ben 3aum. Slrmet^ci k.
15. 5Kein ©ruber *c.
©o l>at cr fcinen §a(fter nia)t, fo funnt' cr fciner roerben.
$a natjm bie Gutter bic $olj*tflafter,
®a friegt ©ruber 9Keldjer cin' ncucn §alfter.
16. 9Rein ©ruber jc.
©o Ijat \>a$ *Pfcrb fein @ifen niapt, fo funnt' er fciner roerbcn.
$a na^m bic Gutter bat ©rumm*©ifen,
®a fricgt ba8 $ferb ein ncu' (Sifen.
17. 9ftein ©ruber SRclcfjcr bcr roollt' cin IRcitcr roerben,
Unb ba er roolltc rennen unb rooUtc reitcn gem,
$>a fam cr oor bcr 9Kutter #au8
Unb fobert bic SKutter ju $ferbe 7rau$.
Slrmctfjei, ©ettclei! 3ft ba8 ntcfjt fdjone ffiettcret?
©erglieberbudjlein 1740, 9tr. 126. Bnfjangfel baju:
„3Ber gerne reitcn roiD, unb fyat fcinen ©aul,
$er fefc fid} auf einen ©auren an O^r unb netym ben 3aum in'* 9Raul.
SBer gerne reitcn roiO, unb rocifj fcinen SBeg,
3>er tyalt fid; an ben 3ugcl feft, bafi er nidjt fliegt in S)r —
*Bu$ieb6*®aumen, bie ben dteiter Dor Unfafl fdulfcen foQtcn unb Don
ungebornen tfinbern genommen rourben oergl. fiteocrljort I. 199.
Gin gragment biefe* fiiebe* ftnbet fid) fdjon im Cuoblibct ©icftf«©acfe* 1611
unb im „ ©riUenfcJiroarm" 1620:
Unfer ©ruber SRelcfcer rooflf ein SReiter roerbcn,
£>att' er feine ©tiefel nidjt, fonnt cr fcincr roertcn.
$a naijm bie 9R utter bic Jtudjentfyiir
Unb tying'* iljm tyinten unb Dome fur.
Digitized by VjOOQ IC
Wfiftig.
§m
— 257 —
1245. »mb«r SRetyer.
Hoffmann, fdilefifdje Soltllietwr 261.
3EE±
I
3*-
Un»fer Slubber 2Ral-a)ct bar toult a Stei » ter todtn, a (
tyxtf otf fe • ncn €>a • bcl, a fun • te fe » net tofltn. (
l^j^iff lififf r.'j' j-Jif f,^a
$ie9Rut»tet nam Me tt*fa*ga • bel unbfa)nalIt'Sbem3Rala)er ira a
AM*+tlr J JU. Ji^lf J j|.iSl
*a - bel. Reit, 3Ral « a)et, teit!
reit, SWol « a)ct, tcit!
©o gef)t bet @a)erj toeitet, bie SRuttet nalnn, 2) bie ttfafrife unb fnng'1 bent
3Jtola>t tn'l ©cnide (ftott ©abel) 3) ^udjat^ur unb Ifing'* bent 9Rala)et Ijinba fut
(ftatt 3Rantel), 4) a ttfatupp, fefrt tyn ben Wallet uf ben ffupp (ftatt $ut), 5) ein
paat SBoffeteimet jog fie i(>m on (anftatt bet €>ttcfcl), 6) naljm oom ©otf bie
fcornet unb gab'* bent 3Rala)et (ftatt bet 6pdrnct). 7) an $itfa)ebtei unb ftecft bcl
iRaldpt'l $anbe nei (ftatt $anbftjfa, $onbfajutje), 8) nafpn an alten ©arf unb gab1!
bent SXala^et all ©cfcaberad, 9) na^nt a ©trumpabanb unb gab1! bent Walter in
bie $anb (ftatt Srenfe). 10) Unfet ©ruber SRaldpt, oer mult a Stettcr rodten; .a
batt orf noa) fe $fdtb nidj, a funte fcenet rodtn. $)te ^hitter na^nt bie fa)toarje
$u\) u. f. to.: SWaUfcet, reit orf *u! Reit, Walter, reit!
$>a* fiieb oom Btubet 5Wala)et (SReldjet, 9Rala)iot) fte&t l)iet jufammengejogcn
naa) bet fa)lefifa)en Sefart bet ftoffmann Rt. 261 (im SMaleft) 10. ett. — *u* bent
JtleoifaVn: (Jrf L 5, 32. 3n Sdlnet SRunbart: ffieoben, <&dln*« Sorjeit 223; toieber-
$olt(&tfL 4, 44. %u#$ommern: tre}f4mer L *t. 230. $af. IL 375 au« 9lorb-
beutfdjlanb. 3n ntatftfa)et SWunbatt <&tf 1.2, 14. girnteni* L 124 (©bcrbrua)).
Hul Oftpreufren: grifabiet 147: „$anlfe toiO nebe". Slaemifdj in 5Wone'« Snjeiget
1838; ep. 385 unb mit Wclobie bet Coussemaker Rt. 139. *e^nlio)e ttoOige
Hulftnttung audj in einent Weime bet Snfelfc&wcben (f. Roa)&olj 346).
1246. 2)ro0iger Water.
1. fcltcr 9Rann tooflt' teiten
Unb l)atte Yein $ferb.
ttlte grau na^m 'n 3icgcnbo<f
Unb fejjt ben alten 2Rann barop
Unb Eief tyn reiten.
2. Stlter SRann toollt' reiten
• Unb Ijatte feincn #ut.
*lte grau naljm 'n fatoarjen $opf,
6e|t 'n bent alten 3Rann aufn ftopf
Unb lic^ il)n reiten.
95^ me, X>eutf<M ftinbcttieb.
3. Sllter 9Kann njoOt' reiten
Unb Tjattc feine 6porn,
5lfte grau natjm 'n ^afelbom,
<&ab 'n bem alten SKann ju 6porn
Unb He^ i^n reiten.
4. alter 9Rann tooat' reiten
Unb r)atte fetncn ©attel
5lltc grau na^m 'n Unterrocf,
6c^t ben alten 3Rann barop
. Unb lief i^n rciteiu
17
Digitized by VjOOQ IC
— 2*8 —
. mtx ffltann moflt' tdt«
ttnfc ^nisk leinen Saainu
$fte gran nafjm 'n ^embcfaum,
®ab 'n £em4tten Stain #w £atun
uoD nap 1911 xextai*
6.Mtor*fann tvoflt teften
Unb l)atte fdne $ettfd)\
9Hte gtau naljm 'n #a>en{#roanj,
^ab'n feem alien SKanh in fck$*mb
Iteb Ititfc iftn xtttoi.
eimrotf 186.
1247. Srtffttgtt KctttrSntatttL
I. Smuutunai xd$U Bfcbca
Un Ijat Ren $ecrb.
©rcrtje nam 9n tfafoerfttett,
4Raa& «m *n ^eecb.
£.$£ SflMIBHftttn £D ^tCOCb fyttD,
§at fee lien £00*.
©reetje nam 'n 9ftebberf)emb&*6oom,
9taatfe 3tMVuntQftu en &oonu
©a4n fc: mat '* T>at bor'n JRan*?
®at id 3ann 3>trt)clbd/
•®*eet}e £en @ufter fd.
$dS& 4bnxu
$e Speelmann flen 3ung1
$t ©pedmaun flen Sabelpeerb,
3* lien iDuree Stoaren mext^^
#dfla ftkiml
Bremer IWt Ifc.
*
1*48* £ig
1. 3$ roitt *u$ flngai un* mtti mtyt
*ft$en:
34 Ja& tod jjebtatene gityttfrfftyjen,
6k f a^en *a£fo fdjneCk,
6k jjatkn fefeffifrt^e gen gunnel
£>cn *Wen na$ bet $6tk.
3. f*n ttmfco* unb ein «l*feta#tfe,
$ie f^roammtn y^ammen *fcec
ben Styetn,
©te fefcroammen alfo lelfe.
©a fraf cin grof$ dnen gUtyenben
Su ^fingjte* auf ibtra tttfe.
3. ©S nwflten brd fteri* dnen §afen
fangen,
6ie famen anf ftrutfen ntfb ©tefyen
^eMtt&geni
®et Sine lanni' tti^t Epren,
®er ^itbxe »ar frttnb, bet Sfcitte
'ftumnt,
$er SBterte l#nirt7 ftf? m$t ofi^en.
(1*. ItM-)-
4. Stan ftifl id; etu$ fmgw, *k 46
^et *8ttnbe jneift btn f ocfen fctfj
3m <fctib geftritib (patsafen.
^r ttumnu *kf brm £alp*n |n,
(f»d *faft ^ti bet bthn tftagoti
^. AS f e^kn tlH4tf ufcer fiantb,
£k €f^d ^alten fte 4n *en Steib
Unb fegelten auf ben gelbern.
Bk fegdten auf dnen ^o^en
©erg:
©a erteanhn f e mU' in torn SdU
tern.
6. U %to% tin «rti» <iuf tde $afcn*
©te SBa^r^ett tommt )tva\A tnit
Unb Mdbi nMjt iat^' Dei^mkoen.
i€J lag retrn ihi^out auf km
*(*
©ie mar ba ^inaufgtiftk^en.
Digitized by VjOOQ IC
— 8W -
7. &mtt mm *# wto 2W feWkM/
©oHt' eft bi* Seufc <gW(& t>erbrte£en,
Unb mitt nifyt longer (ugen,
3n mriaou 2aub ftab bit gliegen fo grof
5118 ^iec ju 2aab bie 3le0cu.
*nbere Sugenlieber te Wttler, *eKH. 1308—1309. fcimwet .933. $o*beutf*e
tleberfefcimg be* aHcn fii*bfft <wft $itnwrf<$en tm TOOtt^oJf 474. U&lanb 240. A.
1249. Serfrijrfe «Wt-
©ie ©onau ijl in'ft ©after g'faCTn,
©er ffiljeinftrora ijl uerbrannt,
©a ift ber SB&tener ©tefflaft'Jfcurtu
SRtt'm ©trol) $um Soften g'rannt.
Dbcrpfalj: ©irlinger 47.
1250. 8*fcljffe S3c(i.
3n bem JNtyraertoafb
©a gejj'n bie &Mf auf ©teljen,
©te Siegen fjab'n $antoffeln a,
®te Cc&fen feinn man melfen.
9taffauif$.
1251. SHane ©imbcr,
Bmlfdje* 8W5 unb flomotfje*
Da tauten tie Siegen auf ©teijai,
©a ^ab'n bie tfity' ^antefld* an,
©*f $(fct man nmnbirfdten.
$0pWft, $q>fafa,
©aft fiefct man rounberfdku.
*. Streamer, 2Mf*Ueber II 33T.
1252. ^*ft*rf»i«tyt«fel.
©0 gtfjt eft in 6<$nfk.jjetyu|$&uf el :
©a flngen unb tanjen bie !BMufe(,
©a beflen bie ©djnetfen im $aufd.
1.3n ©$nujjelpuj$auW to* &$* «* 3,®* jagen beet ©t5r$e mo^l auf
fc^r toll,
©a faufen bie $if$e unb Sanle
?ontpffeln gat unttr bem 3)ette.
©0 geljt eft in ©d&nfifcetpuj$fiufel *e.
2. <&ft fafren &u>ei ©c&fe& im ©terpen*
neft,
©ie fatten ananter gar lieblicfc
getrflfi
Unb mottten bie Bier auftfaufen.
bie Kacfct,
©ie fatten tyre ©a$e gar mp#
fcebacfct
9ttit tfjren grofrndefctigen ©jjtefom.
©0 gefyt eft in ©$mtyeljju|l)dufc( ic.
. 3d) toujjte bet ©inge noc^ aide ju
fagen,
©ie flc^ in ©djnuj^tyuj^aufet ju*
tragen
®at tad&erlic^ uber bie SKafcen.
©0 94^ eft in ©#nujjelpu|#aufehe.
Sqt bet Sufting, Stolfftiietor 1W7 ©. 59. ©a&er ©unburn IX, 42§.
17*
Digitized by VjOOQ IC
— 260 —
1259. Strfdjrte »ett (Sfigenlicb^eii^
©c* $benb&, tuenn i$ frity aufftci)\
©e* SRotgen*, tucnn i$ $u Sette gel)',
©ann !taf>cn bic $ul>net, bann gatfelt bcr $al)n,
©ann fangt baa ftotn $u btefaen an.
©ie 9Ragb bic ftcdCt ben Ofen in* geuet,
©ic gtau bit ftpgt btd 6uppen in bic (Stct,
©et #ne$t ber tc^rt mit ber 6tube ben Sefcn,
©a ftyen bic i&tbfen, bic #tnbet ju lefen.
O feci), trie ftnb mit bic 6tiefcl gcfatDoHen,
©a| fie nid^t in bic Seine nrin tooflen!
#tmm brd $funb 6ttefel unb fcfcmlete ba* gett,
©ann ftette mic oot bic ©ticfel baft Sett.
eimroct 468.
1254. Sfigetttnffr^ett.
1. 3$ fafr auf cinem Sttnbaum,
SBottt' gclbc ffiuben gtaben,
©a tarn bctfelbc SauctSmann,
©em bicfe 3n>icbcln toaten.
2. $$, a$, bu 6$elm, bu#u$netbicb,
2Ba* tfjuft in mdnen Suffen?
@o $ab' i$ bod) mdn fieben tang
#dn beffct -£>uetfd& gegeffen.
5. 3$t Scut', mad&t auf, ift Siemanb t)ie,
©et fcfel tanjt fcoutante.
©et Ofy bet falagt bic 3imboli,
©ic gtofae finb Xtabanten.
SBunberljorn, fcn^ 99 bio* bic crften 6tt. @imrotf 469.
3. ©iejfti^faf aufbem&$tt>albennneft
#at jtuanjig junge ©cifen.
©cr <&fel $at ^antoffeln an,
Stam ubet'e 9Rcet geflogen.
4. 6ic Hatfat bie fclet in bic $fann ,
©ie 6ticfcl tuoat' (ic famietcn.
6<$au, twic bet (Sfel pfetfen fann,
ffienn tyn bie W>tf t>e$itcn.
1256. $e $•#»
ftucf eru ! feggt unfe $al)n,
Up't gtien n>uE l)i tiben;
Slanfc ©poten fnaflt $e an,
fcn'n ©egen an be @iben.
SW ije t)6t Ucfetmunbe famm,
©at feben func Sube?
©c &o\) jtanb oot bem gut,
©at flalf lag in be Seegc,
®c §unb be $aatt be Sottcr,
©c «att be lecft be 6$dttel,
©c 6c$atpett>an>ct fegt bat $u$,
©e 9Rutfo>otm btegt bat 9Rufl ut,
(Sljitrijotfoett).
§c btog bat n>eel t>6r cne ©$fin,
©at bdfc&ten btc tfappunen in,
©5f$en bat fefcone $att>etfaff,
©at btuuben fe flat! Siet t>on aff.
©at Siet na^m encn @u$
£om ©abel itt bem $u$.
§ 5 ft c t (dlftet) mit bem langen 6c$»an$
©ceb mit be Stut ben SStbanj,
©perling, bat gat lutte ©ing,
©aff be Stut ben Storing:
$lbbat mit be langen ftna!en
©uU be Stut bat Sett upmafen.
Digitized by VjOOQ IC
— 261 —
g&on bet Snfet ffiiigen. *u* to. *rninT* ©ammtung, oltc $bf$r. toot 1806,
f. Sieber&ort I. 520. 9*o<fjmal« au* bcrfelbcn <&genb (burdj Sriimbfe) 1843 in <&rT«
9taa)la&. Hoa) jmei aljnlid* ©tude in ©irlinger'e *ulgabe com SBunbetljorn II,
746 ff. qu9 ©tjletnrig unb fiuneburg.
C&rfl.: Ijaaren, ridjtig Ijoaren, reinigen! — ©djarpetuatoet, rooljl nicjt
©tfcarbe, alt^b. ecarbo, ein SBaffettoogel; toermutljlia) bic flellerfajabe, ©a)abfafer; —
8RuHn>orm, SRebltournu Rafter, £cfter= (Sifter, ein Staubtoogel toom ©oljlengc
ftt)Ie<fjt. — SBorbanj, ben (fcljrentanj. 9b bar, ©tora).
1266* ^abermamtS ©ratttfaljrt*
„#ott, $ott, #abetmann,!) ©a bruen fe goet 8eet12) baraf.
£tetf2) b$n Saber fen ©tatueln an! ©at ©eet fung an to fufen:
©ett b$ up bat befte $aert, ®e Scuet leep ut bem #ufe,
»iftu l)unbett ©alet ttjeett" ©e Stofr13) mtt ben langen ©a)roan$
#e reeb bet Diet, $e reeb bet baer, ©e maef be ©met ben goettanj14) ;
#e reeb nml $en na gtanfen. ©e Stbebat16) nmll up Un ©an16*
Un ad lje Ijcn na gtanfen feem, ©at meet be 83tuet Set ©uftetffin17)*
©a muf l)e fon Settounb'tung feen: ©e #5net up ben ©lemen18)
©aet feet be #o3) but giiet unn fpunn, ©e baben betban befmfemen 19);
©at flalf (eg in be SBeeg4) unn fung, ©e #eiftet20 up ben £uen21),
©e Statt be tuufa) be ©$5tteln5) uut/ ©e tuotb bettoan fo buen22);
©e §unt be fnab' be »ottet unt. ©e tfutuf tn't Sfteft
©e glebbetmue* SSetfoep23) in ben ©eft,
1 ©e fang bat $ue$, tfalf in ben ©tall,
®e©$ro5lfen6)mitaetfptye©c&nuet7), $aett in be (Sdf,
©e ©a)rooHen btogen ben ©reef l)etuut; #aen up't ffietf24):
Un a<$tet8) be gtoete ©djuen Sufeteful)!
©a bdfa)cn9) btee ftapuen10),
©e b5fa)en af
©oet $anjer!affn);
*ul bem ©itmarfdjen, (fcutin, $lon, IReinfelb ic. SWulIenljoff 475. ©er Knfang
Ijeifct an mana)en Orten aua) fo:
3f meet een fiant, bat fecner roeet,
T>at meet if turn moner SRargreet.
^at fdjreeo if an be $ Ian fen
Unn reeb bamit na gtanfen k.
®a« ffieimtoerf ift ein ©tucf oerfe&rte ©elt (fiugenmardjen). ©ergl. SJerfe toon
SJettctyoajjetten tourben fonft jum ©djerj unb ®pai auf 93auernl>oa}$eUen gefagt unb
gefungen. SRan rooUte babura) bie Slrmut bed $rautpaare* oeralbern.
1) fiumpenferl, Bettelmann. 2) jielj. 3) fafi bie $ul) beim fteerb unb fpann^
4) j^alb lag in ber Siege. 5) ©a)uffeln. 6) ea)roalbc. 7) ©a)nauje, 6a}iiabet.
8) Winter ber €a)cune. 9) brefa)en. 10) tfapaune. 11) ^aferfpreu. 12) 8ier barau*.
13) gua)*. 14) 95ortanj. 15) ©tora). 16) ©ein. 17) ©dnuefterfoljn. 18) ^u^ner-
fticae. 19) o^nmaajtig roerben. 20) (lifter. 21) 3aun. 22) betrunfen. 23) crfoff
in per ftefe. 24) ©effeO.
Digitized by VjOOQ IC
- 2M —
12S7. fBw^ve*
3$ gk*fl eUwnal nad^ Slmpteibani
$uf ber gaulenjer ©trajje.
3Jfan fragt n&fy, oft td| fairfenjetr faun;
3$ fagfe nefn unb tnetot boti) \cu
3$ fefctrmicf) nieber unb fauUnjtc ba;
<£* mar rootyl taufcnb ©ulben roertt) :
$>afur fauft' id) cin fc&one* $fetb,
Bar's fcin junge*, wctf* cht «ft'$,
£>lme $opf unb ofjnc $al$,
©unber&wn III. &nl;. 23. 6imtocf
DI)tu €tf>enJet, pljw* 3kin\
5luf *em f fcarb rltt fd> atUin,
5luf btm ffurb ritt kfr fo fantf,
»** ujtit flat bet £**$ &«tfott»$.
glag, IJerau* ein, ®5<ftr(etu,
#ral)te grob nnb ftafjte fcin,
$at auf fclncm ftopf rin'n £amm,
ffi'maf ftanb ter§ SBappen bon tlm(lei>
bam.
930.
1259. ffittttberbingt.
21 gung nidi ijen na Sw&nBfe,
©or ferf if aber be sptanfe*,
Hk a* if fo bat »uurl>uue fam,
©a feegr if mil SJerounnrung an:
5Dc tfe be fat Bft gur un fpunt,
®at #nfo Tag inner SBegen uu fung,
^renter &». 1*. $aJ>ei £imroct 463.
$c tfatte fatmbe be gtotteren,
®e #tmb be roufefc to ©tyatWir,
®e gfebbermuu* be fegb' bat gwu*,
®e Sroalfc broug ben 6tof Ijernt
3Ret eren langen glegrfn *—
@nnt bcrt nt# biffe £agett?
Umfriebigunfr mif Srettern.
1259. Stom Sdjli
1. Sfcun ^oret 311 unb fdjroeigt {US,
Sad id) eu$ SBfomberS fa gen toiQ
SBon einem 911 tea Sanbe;
©$ Miebc manner nidft bafyeim,
tfdnnt' er ba^in gclangen.
2. ®ie ©egcnb fyci&t ©c&laurajfenlanb,
3ft fauten i'euten roof)t befannt,
fiicgt fjinter'm Sucfcrberge,
Wn& roiffft bu in bo* fianb Ijitwtn,
grijj bic^ fyinburrf) bie Swerve.
3. S)er23crg ift fester brciSWcilcn tang,
®o$ beijj bicfj burdj unb tyu* bir
Sroang :
©cftngt bir'* oljiie ©c&aben,
©a jbtbeft tot bie £dnfrr aft'
©ebectt mit- ©eefTtfbcTP.
4. 3^'™^®^, tart ganje§a»^
©inb uow fiebfne^enteic^: bureau*,
35ie Sparren S^wdnebraten:
ftauft einer t*otb urn ^finnigfinicrt^,
-§iec gilt c* cincn ©utaten.
arcrffcitfaiib,
5. $Ule$runnen finb boff fu^etr^ein,
9linnen dinem in ben SKunb ^fndn^
Unb anbse fu^e SSetne;
Unb mer bie gerne tdnfen mag,
$>et mo$ ft$ auf hit Seine.
6. Urn jebe* §au8 ba ift citv 3aun,
©efioc^ten oon-©rat»iltften btmn,
©ebraten unb gefotten.
C3 nt<*g' fw effen »er bo uriff,
@ie ftnb 9fiemanb betfofen.
7. ®nc§ flicgen urn, ba8 inogt i^r
glauben,
Qfbta?nt9togA, ©an« unb£auben,
Unb wee fie ni(^t mitt fanflen,
5)em fliegen flc but* f^bft iit^S-gtauf;
*raud^t ni^t bormad) ju kingew.
8v ^fe ©fa g^tatfjen aO* S^r,
fiaarfen Return unb finb fc§on* gnr,.
Sftit 9)i4fern in bem JtudUn,
$afl Sebec haVb o^n' 5iuf^ntM*
6t$ fc^nciben mag fcin ©fudfe.
Digitized by VjOOQ IC
— J« —
tfc %8BA tin fBettcB ftn €fommer efn,
So rejffct^ fautcr §otrtg^itn:
Me. Me game folate*,
25it fanfistt ki ba* 2cmb fymrf*,
2to» fafren fit $u letfen.
Id. gangt e$ im Sinter gu fc|neien a*t,
6<x Wntit e* nid}4ft aid 3K*tjipaf ,
Stoflneni eru$ tmfr JJtanfcefei,
tinb rotr bit genre Fnabbem mag,
®er fyat eitua guten $a»brf.
11. 9luf£annenn>a(f)fen grojjeSrapfen,
2Bte Ijier ju 2anb Me fcannen*
&apfen,
Sfajf $ic$tett ttwtdjfatt ©flatter,
$lu$' !an» nvut ion ben: $u&» ba
€Jnfc @petfBn$ett fdjfitteit,
12. Sluf SBeiben maefcfen ©trowel fret,
$ie 25ffel tydngen fdjoa babei,
$>arunter 3RiIc$bd<$ fliefctv
©ie Senuncl fallen m Me 3Sild),
®a| fie jeber fann genicfea.
1% Soul ffefin*e, SBOgb ant ftne$t,
®fnb in bem Sonb gar efren redjf :
$uf, Sfcefcl, berat un& ©taffel,
9foc)t an ben 9Ril$ba# eu\$ ge?
f$*rinb
SJftt efoicm gpofien 25ffel!
14. mvtatyKfotft u»b ga* nU&tt fawn,
SBSlrt hi Hem Stub etw f belmaim,
tlntr roer ni$t8 flpit aft fd&lafen,
(Jffen^ trtnfen, tan$cn, frielen,
$)er roirb ju einem ©rafen.
15. 9Bet ber ^Qerfautfte tuirb erfannt,
3ft $5nlg uber ba$ ganje £anb
U*& |at cfn gm>V Gthftmraun.
©e* fiatibt* Urt imfr fcfcgettftaft
®ad Ipaftti itys nmt uciiiouuirou
16. Set ftcfc w!B madfren awf Me fcetf
Uinb-f dbft benffieg baljm md)t wtifc
$)er mag elnen $ltnben fragen;
din 6tumwer i£ au$ gut bagu,
SBirb tipn nid^t imre$t fagien.
©etfajt (urie £ier(
$«| einem fliig, 8t 1/611 bti Wittier, gattUieter 1334,
burc^ ©imrod 9to. 931.
1260.
a. fHenr<mb fnnwi nod} #••* (BJUjlgefdfcMjit).
1. £er§ra,betfdjic!tben3acfet*aii$,
(£r foil ben §aber fc^neiben.
$>er 3ocfef fdDneitft ben $ abet ntcfct
Unt> frmmt aud) wic^t *a<$ §mi5.
2. $)a fcfcidft ber §err ben f nbet due,
<&r fott ben 3ocfet bet^en.
©er $ubef beift ben 3ocM nt*t,
®et Socfel f^nefb-'t bem §aber nic^t
Bnb f ommt and) fltt&t nadj* gtitifi.
3. ©a f$itft ber ^trc bin $ tug el and,
Gc foE ben ^Hibel pcugeln.
®et ^rugri prugelt ben ^ubitnk^t :c.
4. ®'a WWt ber §err ba§ geirer an^
6S fofl b«n ^rilgrf Bremren.
• ®a*gwerbrenntben5prurgelmd)t2c.
Hue Kmberg: bei ©iriiwget 9tr. 14&.
5. S)af^«tber$crr ba8 Kaffer au^
Gd foU bad Sever lofd&wi.
5&a0 Saffer 16W ba* gaier Ttie^t 2c.
6. ®a fc^feft ber §err ben O (§rf en atifi,
Gr foft be* Staffet faufent
$er 0(^e fawft b«* »aff«r nicfjt :c.
7. Sflff^ifffeber^errben^re^geraaid,
dr fofli bew ed^tw fd&la^tew.
S)er Sieger ^ta^t't ben Od^fen,
®er 0^ feuft ba* ©offer,
®afi ©affer lofd^* ba* geiwr,
S)aS geucr brennt ben ^rugel,
®er ^rugel prftgelt bew f ubel,
2)er spubel beift ben Socfel,
^er SotfeC fcfnetb't ben §aber
Utt*1 fowmt bann atidj n«c^- ^«ud.
* $ort 2Wcl ftait Sorfel.
Digitized by VjOOQ IC
— 264 —
fciefe beutfdje 3aljlgefd)i<fjte, in Dielen Sedarten tootljanben, ift eine 9laa)bilbung
bee altbebraifaen Djtetliebed bom 3 idle in .(f. unten c). fcejte Jinb gebtudt:
(triad), SJolfdliebet 4, 439 (aud Sugenberinnetunft). Sufdung, ©o^cntlidjc SRadjridjtcn
II. 414. SReinert, 3*olfdliebet aud bcm tfupnbajen 193 („ba* Bitnlein mid nia)t
fallen"). (Srf EL 3 Sfrt. 20 aud bem Sranbcnbutgifdjen : „$et $ert fa)icTt ben Socmen
aud, er foil ben ftafer fdmeiben" *c. 3>af. 9tr. 21 anbere Sedatt aud bem S*etgifa)en.
Sitltnget 9tr. 146: „3otfele got geBita fajuttla". — ffiodjljolj 149. grif^bter 459
imb 460. (Bdfudje 162. 5)ie Wdmerei „$cr Stouer ((err, 3Rei|ter) fdncft ben Sotfel
cud" it. tennt man abet nia)t blojj in ganj ©eutfcftlanb, fonbem aua) in granfteia),
ttnglanb, ©djottlanb, Ungnrn unb ©riea)enlanb. ttergl. 9t. Jld&ler'd Suffafe in Get*
mania 5, 463 (1860). @$on bei gifcfeatt, ©argantua <&ap. 25: ,,$« Samt fdjicft
fein Sodel aufr". 3m Betgliebetbucijlcin urn 1740 @. 131: „$et Stouet fd)itft ben
Sacfel nau&, foil ben ftabet fajneiben" (*bbt. Siebet^ott IH. #r. 1744).
b. 2)tr 3*tfci (3a$lgcf($fc$te).
1. ©er 9Retjtec fcfcicft ben 3o(fel aud,
eoflte £irnen fc^uttcln.
. Sttrnen mofl'n nt$t fallen, jut^^e!
3ocfel mid nia)t Ijeim.
2. ©er SReiper fc&icft bad $unbtein
aud,
6ott ben Sorfel beifcen.
^unblein betfct ben Sodfel nia)t,
Sodel fauttelt bie »irnen ni$t,
©te Sirnen molt'n ni^t fatten,
Sotfel mill nt$t Ijcim.
3. ©er 9Rei|ter ftitft ben ©engel
$rugel) aud, .
6ott bad $unbletn fa)lagen.
©engel fdtfagt bad $unblefn ni$t,
$unblein beifct ben 3odel nia)t :c.
4. ©er SWelftcr fdrfcft bad geuer aud,
6oH ben !Bengel brennen.
geuer brennt ben Scngcl ni$t, .
Sengel fa)lagt bad $unb(ein nta)t jc.
5. ©er 9Ret|ter fc&icft bad ®af f er aud,
©oil bad geuer ldf$en.
SBaffcr I5f$t bad geuer ni$t :c.
6. ©er SWeifter fcfcicft bad tfalbletn
aud,
6olI bad ©after faufen.
. flalbletn fauft bad Staffer nia^t k.
7. ©erSReifter fa)idtt ben9Re|gcr aud,
@oQ bad tfalblein fa)laa)tcn.
5We|gerfa)laa)t'tbad fta(blemni$hc.
8. ©er SReifter fa)icft ben § enter aud,
6oH ben 2Re$ger tyangen.
§enfer Ijangt ben 9Re$ger nio$t,
9Re|gcr fa)laa)t't bad Salblein nia)t,
«5lblein fauft bad SBaffer nia)t,
SBaffer I5f$t bad geuer nia)t,
geuer brennt 'ben 95engel nia)t,
©engel fa)ldgt bad ^unblein nia)t,
$unblein beift ben Sodfel nia)t,
Soctel fc^uttett »irnen nia)t,
©ieaSirnenmoU'nnia^tfallenQuQ)^!)
Socfel mill nia)t ^eim.
9. ©er SWeifter fa^icft Un 2eufe( aud,
6oH ben §enfer ^olen:
Jeufel geljt ben §enfcr ^olen,
§enfer gel)t ben 5We^ger ^enfen,
9Re|ger ge^t bad Salblein me^gen,
Aalblein ge^t \>a9> SSajfer faufen,
SBaffcr ge^t bad geuer lofa^en,
geuer geljt ben 88cngel brennen,
SSengel gcljt bad §iinblein fa^lagcn,
§unb(ctn geljt ben 3odfel bcifen,
3ocfel geljt bic 83irnen fa)iitteln,
©ie SBtrnen t^un je^t fallen, juc^^e!
©er Socfel mill je^t ^eime gcty'n.
«ud bem SlfaJ: ©ccfcrlin II. 336 (ubcrtra^en). 3)Ut 9)ie!. fitebcrljort 1743.
Digitized by VjOOQ IC
— 265 —
e. $a* BidleHt.
[„%hx bie Siingeldjer oon unfere £eut".]
<&in Bicf lein, ein Sicflein, bad* $at gefauft mdn 2*dterldn urn jtuci enti-
ling pfennig, cin Stcfldn!
©a lam bad tfdfctctn unb afe bad Sicflcin, bad $at gefauft mcin Sdterldn
urn jtoei ©filling pfennig, ein Sicflcin!
©a fam bad #unbletn unb bt£ bad ActyUin, bad ^>a tyat gegeffen bad
Sicflcin, bad ba l>at gefauft. mcin SBdterldn urn jrod ©Rifling pfennig,
cin Sicflcin!
©a fam bad ©tScflcin unb f$lug bad ^(inblcin, bad ba Ijat gebiffen bad
. Itdjjldn, bad ba f>at gegeffen bad Sicflcin, bad ba Ijat gefauft mein
SBatcrldn :c. (rucfmdrtd).
©a fam bad geuerlcln unb Dcrbrcnnt bad ©tocfclefn, bad ba l)at gc*
f$(agen bad §unblcin, bad ba f)at gebiffen bad tfdjjldn *c.
©a fam bad ffiafferlcin unb t>ertdf$te bad gcuerlein, bad ba fjat tier*
btcnnt bad ©tocfldn jc.
©a fam bee Od^f c unb ttanf bad ©afferldn, bad ba Ijat t>erlofd)t bad
gcuerlein, bad ba l)at Derbrannt bad ©tocfldn :c.
©a fam bee »Schdchet« (9Re|ger) unb f$d$t (Don f$d$cn = na$
jfibif^cm 8titud fd)la$tcn) ben £)$fen, bcr ba $at gettunfen bad ©offer*
lein, bad ba fyat gel5f$t badgeuctldn ac.
©a fam bcr Malach hamm6ves (<£ngel bed £obed) unb f$d$t ben
©$o($d, bee ba l>at gef$d<$t ben £>($fen, bcr ba Ijat gctrunfen bad
©afferldn tc.
©a fam unfer lieber §err ©ott unb fd)d$t ben Malach hamm6ves, ber
ba $at gef$ad)t ben Sch6chet, bcr ba l)at gef$dd)t ben £)$fen, bcr
ba tyat gctrunfen bad SBafferldn, bad ba ljat gelofdjt bad geucrlein,
bad ba tyat Derbrennt bad ©tScfeleln, bad ba Ijat gcfc&lagen bad
#unbcldn, bad \>a l)at gebiffen bad $d|ldn, bad ba Ijat gegeffen bad
Stcfldn, bad ba tyat gefauft mdn SBdtcrldn urn jtuei ©filling pfennig,
dn Sicflcin!
©ad ift bie tteberfefcung eined uralten et>albdif<fjen Dfterliebed, bad al*
fcljeil ber jubifdjen Siturgie am ^efa^abenb (ttbenb uor bent Ofterfeft) beutf$ unb
djalbaifcb nod) fjeute Don ftrenggldubigen Suben borgetragen nrirb. ©cr (jebrdifc&c
Urtert rourbc gebrucft in bem €>ammeln>crf juMfdjer Oftergefdngc unb SJortrage
Sephar Haggada. Senebia 1609. ©ie beutfie Ueberfefcung fteljt in 3. <& drift of
2Bagenfeil*d ©eleljrung ber Subifd^teutfc&en fftct>» unb ©djreibart. tfonigdbcrg
1699. €>. 109 (Sbbr. mit geanberfcr Ortljograpljie [nrie §ier] im ©unberljorn III.
ttni). 44 [1808] mit obiger jweitcr tleberfdjrift). dtmai abiueicfcenb ift bie Serbeutfdjung
con $. 91. Sebrecf)t, Chadgadia, Chadagadia, „<£in Sigflein, ein Sigflein". ^ad
ift ein mcrftuurbiged Wdt^fel, ^ergenommen aud ber jt'tbifdjen Oftctliiurgie. Seipjig
1731. 6. 13 (*bbr. bei <&tt, fiieber^ort 409). Uebcr bad Oftcrlieb f^rieb ber $robft
Don ber ftaarb cine lateimf$e ^b^anblung Be Haedo. ftelmflett 1723. 3^m
gebu^rt bie C^re, ben ©inn biefed rdt^fel^aften Sprudjed erfannt ju ^aben. dr fic^t
Digitized by VjOOQ IC
— 28ft —
barin eine StarpeHung ber gd>icffdfe Irt fub^^esr 93<HJc«, ba* bie tteilje feiner Unter-
brucfer bunfjf often mufr, bis e* bet $err erlofl, na$ Sercm. 30, 16, 17: „<&* foUen
atle, bie bid) freffen, gefreffen roerben; alle, bte bid) oernmften, wrmuflet tuetben;
(rtfe fitine fteinbe in* ©efftugnifc geffifjrf meiben ; affe, bit bid) berauben, ttrtfl ty
nricber berauben". $. $eine (®er ©olon. Hamburg- 164(K 4. 8b. €>. 10—109:
„S)er jRabbi toon ©adjaraay') erroaljnt bo* „abentljeuerlio5e Sud)", ba$ bte Agade
$ei$f (®cbete unb fcefHiebet bet 3ubw). €>. 2fr IjeW*: „fang' ten< Sffcabefcjt' no*
ber SBcifc eine* ©offender*". 6. 63 giebr ec bie $etfteiitWu«§ be* &febeft: „<&in
93octtein, ein 936cflein, bal getouf t mein S&aterlein ; et gab baf ur jroei 6uMein ; ei*
$5cHein„ ein Sftcfleinr" jc. fltcmfidj gleidje Serbeutfajung: in ber $efaci*#agabr.
Setyjig *8«6. @. 38 (Wbr. Bci hunger, SJegtl. Ifcrtetliebet 36).
1201. fcitOa** (a^(geftWte).
*fo* ^ffeu»S)cran|taH bw spfalj unb Sfljuringen.
Hi
£^q^E
^
3££
¥
*==:>
1. 5)ro»ben (uif gru«ntr 3$alb- fjeitv ba
{te^t ein fanner
ffegjgg
5
xj-p-ry
■?=??
SHrn&aum, fcf)6ncr Sttrnbnum tragi 2aub. 2.ffi'o» iff an bent » fel * 6i» gcii
T^Xlr E
^F=i=*F
m
$3aum? ein roun«bcr«fd}6*n« % ft.
*B* D. C
%t am Sunt,
^~^-^E
Saum in ber Grb!
* $*r 6ri)lu|toft raid) in ben folgjnbcn ©tropin fototel 9Ral roieberfcott, al*
e* ber Suroaa)* tm Serft o:r(angt.
&2Ba* ift an bemf*tbtgen 9lft?
Gin. rounbeefdjoner 3-wcig,
Swetcj an; bcin %ft, 3lft an bent
Saum, Soum in bcr ©rb\
®roben auf gruner SSalbljeib'
Stetyt ein fd>5nc* SMtnbaum,
Sdjoner ^irnbau«ii teagt £aur>.
4. SaS ift cruf btmfeibigtn Stoerg?
(Sin »unbcrfd>one* 91 eft.
left cwf brm 3roeift 3»cig cm
ban Sift, 8ft an bem 2*amn,
33aum in ber (5rb?.
®roben jc.
b. *Ba* ift in. bcmfclbigetv 9fcft?
©n rounberfc&oncS (&t.
©in bent left, 9kftauf bemS»tig *c.
©roben :c.
6. Sai i(t in bcmfelbigen di?
(fcfot munbctf^diar SSogel.
So^eL tm et,. fti in: bent %^
left cruf bem Sweig, Smcig. an
ban 21ft, STft an frcm Strain,
^aiHtt in- ber ttrb'~
^tobeii cruf gcfinet ©aft^cUr
©teljt dir fc^6ncr SBlmbaum,
6c^5ner Sftrn&aunr trag< SauB.
6rf, ^BoIftPieberl fr, #§. Terf. III. 1, 14 [„$ftrtn^en auf griiniger (grumgfter)
£aib\ ba ftte^t ein fa)o*er ©frnbawn, rrdg< fiaub"]. 9ftf(|mg, aBc*entC 9tac^r«i|l«ir
Digitized by VjOOQ IC
— W7 —
1816. II. 66. sReiflttt 22ft. t>. Sifitfwtlj IL 297 mit bcm Sitfonge: „9Ba* tou$l
in felfriget <&rb'? (Jin rounberfdjonec 8aum* k. Stofeler M. 40. gicblct 34.
SReiet 37. SSdejte 19. feter I. 38. ©ittmar 1827. 8. 88, ba&er 6imrod 259
L$>ortcn a»f orunet $eibe ffcf* cin fflditet Wtnforam"). ftroirnnaim, SRnnbette*
4, 6. 394. 6feber 22. fatyt iwb Sgmafct Ii. 248. — $iefe mtfr wtbete &a$l*
aef4ia)ten, n>e(4< ben Ainbern att ©ebfiflfntf* anb 0predntbimg btenfti, ftratben
fonft oon ernmc&fenen ©urfctren unb Wahtyti in Gjrinnftoben jtrm Bettwrfreib unb
JBergtrogen gefungen. ^fanberf^iel f$lo| ftc^ baran.
1262. $e? fenttfterfty* fttttd.
1. 3$ meifc mir cincn tfittel,
®eijt oomcn nfc$t jnfammen,
Stfn t# ju tine* 9Unti' gegangen:
,,$$ liebe 9formf, gfcb and) bajtt,
S><r* bet Jtlttel fetttg tottb!"
ejwia^ bte #win': „®a* foil ge*
»e*'n,
Sill Mr metne ftntte geben."
4i, fo Ijaben roit cine tfirtt.
^tntcnai^f.
&tcn' bty SRabel, tat flittel rotrb
tfi&fdj!
2. 3$ metfc mir einen tfittel,
©ef)t botnen nic^t jufammen,
©in id) $u einem $aljn gegangen:
„9ld) liebet $Q$n, gieb aucfc ba$u,
fcafr bet Jttttet fertig wttb!"
e|ta^ be* §o§n: „3)a* fpQ gc
Wn,
SSitt btr tneinen $amm geben."
81/ fo fjabcn n>ft einen flamm!
^dljnenfamm,
tfonneirftm',
£fotenjtyf.
Steu' bi$, 3Kabel, bet «ittel »itb
^ubfa!
3. 3d) n>et£ mir einen tftttel,
®eljt botnen ntdjt jufammen,
S3in id) p einct ®an$ gegangen:
„«# liebe ©an*, gicb ancfc baju,
$afr bet ^ittel fetttg mtrb!"
SpradJ bie®an* :„$a$ foil gtfdJcVn,
. SBifl Mt mcinctt jfragtn geben."
©t, fo Ijaben mir einen Jttagen!
- datttftagen,
§aljnenfamm,
£tnteirgtyf.
greu' M$, SPtata, bei Jttttt nrttb
^fibfc*!
4. 3^ met* mit einen jttttd,
©ef)t botnen ni^t jifaiitrocn,
Stn ic$ jtr elnet tfnt' gegangen:
„9tdj llebe ttntf, gieb au# totju,
2>afr ber fttttet fetttg toftbf"
epta^ bit «ntf : w®a* fall gefWn,
®itt btr metnen C^wabd geben."
©i, fo l)crben wit einen &$rtabd\
©ntenfdjnabel,
©cm^ftagen,
^alnentamm,
^onnenf»tt'/
§intcn^f.
Steu' bi$, 3»abel/ k.
5. 2d) tudfr mit einen ^ittcl,
@et)t botnen ni^t gu^mtwen,
S3in i$ ju etnem ^ad gegangen:
„$dj lieber §a8, gieb aae^ fcftgu,
Saf bet JHtUK fetttg teitb!"
©ptic^t bet$a8: ^Sad foO gefd^e^'n,
©id bit meinen Cauf gefren."
©i, fo ^aben wit einen fiauf!
^afentauf,
©ntcnf^nabcl,
©anihagen,
$at)ttcntamm,
Somterthrtf,
0intenjipf.
8teuJ btft SRabel, :c.
«u# bem ®unber§aw «n$. 49 (1808).
Digitized by VjOOQ IC
— 268 —
1263. $«0 htftigc CfttMlcaMttlete.
©. SDittmar, Jiinberluft 1872, 104.
^rrjs
*=^c
E££
53
£
*=pc
$ei!n>al bin i a lu>fti ■ get Sua, real fann i fo jtoit • fee ■ le
i
m
&4 I J1 ^
£E£
I
tan* ja!$ei, road Ijan i a ©d>uef)*le an, $ei, roa* (an i a
§ Bur erften Strophe. § Bur 2. unb alien folgenben ©ft.
H; i r^l
# i*
:See£
=#=F
©dmaMc bra. 9Rei ©dmaHc, mei©dmf)! SRei©trumpfle, meiBnricMe, «.
3n biefer Baljlgefe&ietjtc toerben nad> unb nadj befungen: 1) ©dmlj mit ©djnaflen.
2) ©trumpflc mit Bwicfle. 3) $5*Ie mit defile. 4) $emmeble mit a ^reifcla.
5) SBammftle mit a tfnopfle. 6) $utle mit ©traufilc. 7) ©tocfle unb a Sanble bran.
flower, SJogtlanb. BoltMieber 305. Birlinger 162. fiiebcr^ort II. ©p. 63. $)itt-
mar, S)er Sinber fiutffelb 1827. 6. 91. SReinert 91. ©ajortru 23 unb 24. $it*
furti) 296. $r5(>le 164. Nublof, SRufterfaal II. 5. ©imrocT 271. Hicolai, Him.
II. 1778. #r. 20 („<ii, tote bin i a luftiger »ua"). — 3m „$eft bcr fcanbroerter"
toon Sngelto 1828 fingt Scndjen ein SimUdje* fiicb: „H\, mad braudjt man, urn glucf*
lia) ju fein" (fcbbr. bci (Srlae^ 93olt*lieber 5, 603).
1264. 2>cr SRtttter $au«beftanb.
(SBic eine arme $rau reid) roarb.)
1. 5118 id) cin arme* ©ctb mac,
Bog id) wber ben Styefn.
95efd)ert mit ®ott cin §iiI)neUin,
SBar i$ ctn reined SSeib.
gragten midj alle Scut',
2Bte mein §u^nelcin Ijiejie.
8Hbberlein Ijetjit tncin #ul>neletn.
2. <&nttquen«etn^rifctmrin<&ntlein*.
3. SBadelfamanjtcfnfjeifct mein ©an**
lein.
4. $Uppenbdn tyetfct mein Bidfletn.
5. ©$mort5pflefnl)ci|t mein ©d) mein.
6.©ute 9Ruty fjeifrt tneine #ul).
7.@ucH>erau$ Ijeifrt mein §aud.
8.#egelbal)n I)eift mein 9Kann.
9.@olbenrtng Ijeift mein tftnb.
10.$at-cr-gcfagt tycijit mcine 2Ragb.
ll.dtjrenmertlj Ijcift mein $ferb.
12.$abete$t Ijeift mein £ne$t.
13.3Bettemiann ^ei$t mein §a^n.
14.$upfin*ftroI) f)rifrt mein glol).
SBunberljorn %nf). 41. 5)a§cr ©imroc! 523. $ter jufammengejogen.
* Bu jeber ber ©tropin 2—14 roirb bie ganje ©inlcitung ber erften nrieberljolt
unb an betreffenber ©telle * ba* ndrfjftc ©efdjenf genannt. S>ann nrirb am ©a)lu£
jeber folgenben ©troplje bad fcageroefene ruefmart* roieberljolt, fobajj jebc ©troplje
mie bie erfte fdjltefct: „$ibberlein Ijeifet mein ^uimcldn". — fceljnltdje $ejtc: 8toa>
fcolj 156. fcoblerl. 152. Olbenb. m. 81. ©earner 180. fcicbler 36. better 147.
©a)Ieia)er 105. ©djufter 364. Eirlinger, ©djmab. SBorterb. 453. girmenia) III. 65.
Hieberb. ©praa)t)erein*bl. III. 58. IV. 22. VIII. 26. Horae belg. H. 184.
Digitized by VjOOQ IC
— 269 —
J. van Vloten 9tr. 24 u. 26. Grundtvig, Gamle danske minder i folkemunde.
I1L 187.
$cr in tnclen Bedartcn Mrbreitete tfinberforudj bora fcaudbeftanb I>at jut
Hufgabe: to* aufrert SeflfcHjum einer garni lie, noa) i&ren ©liebern unb 5)ienftbotcn,
fammt $au*ratl) unb SHetjbeftanb, mit fonberbaren, nod) itjren (Sigctifdjaften unb
fcbatigfeiten gebtlfceten Hamen & e r j u j a t) I e n. SMe alte fcbfunf t bicfer ©pruigartung
(fat SRodjfjolj (©• 156ff.) aud bem Sligdmal ber ftbba (f. Su*g. oon ffiol&ogen
162 ff.) lptjuleitcn oerfudjt $>o* ffiigtmal fteflt bie Orbnung ber SRcnfdjcn in brei
€>tanbe all cine altreligiofc, bom @ort ftcimbaQr felbft audgegangene (Jintidjtung bar.
Buf glei$e UrqucQc flnb aud) bie trielen Rcime fiber Srmerljei unb 93ettelci (f. Bctteh
^'oa)jeiten Sir. 588 ff., 1228 ff.) jurucfjufu&ren. «etgl. aud) <&*fuci,c 33.
1265. S3te ber armt
1. 3^t ficut', i$ bin armcr SDtonn,
Sin gar ein armer 9Rann:
&<$f($enftmkbo(&cin#uI)n($en*,
©afr i$ au$ reiser bin.
Side 2eute tnoflen nrtfien,
SBie mcin $ul>nd)cn tt>ut I)eifen:
Sibbele thrift mein tleined #uljnele.
2. fcrtble treble ^ript mein ©ntlc-
3. 2angen-#ald Ijcift meine ©and.
SRattit retd) toirb.
4. ©eifed gleifa ^eift meine ©elfr.
5. Blafebalg Ijeifrt mein Jto-16.
6. %uf-un-$u Ijeifrt meine #ul).
7. fltyrenwertl) ^ei^t mein $ferb.
8. ©udf-ljetaud Ijeijit mein #aud.
9. $tuf-ber-$fc$au Ijei&t meine grau.
10. ©olbig-Hingle fceift mein fltnblc.
©unber&orn IV. 214 (1857).
1266.
a. $an$befianb.
1. #eibelbumbenne
$eift meine $cnnc
2. SBenn i$ cine $enne Dab',
3Ru| t$ au$ ein'n §a\>n I)ab'n.
tficferiti fareit mein $al)n,
#eibelbumbenne
$ei^t meine §enne.
3. ffienn i$ ein'n $al)n l>ab\
9Rufr i$ aucfc eine ©and I)ab'n.
fiangljald Ijrift meine ©and, 2c.
4. SBenn i$ eine ©and J)ab',
9Rufc i$ au<& ein 2amm Ijab'n.
Jtippeltrapp fjcift mein fiamm, :c
5. SBenn t$ ein 2amm \)<xb\
9Ru| 14) au$ ein Ctytuein Ijab'n.
Sreibein $eift mein @$roein, ic
6. ©enn id) ein Orcein Ijab',
9Ruf t$ au$ ein ftalb Ijab'n.
$albunbf}aU> I)et$t mein flalb :c
7. ©enn i$ ein tfalb Ijab',
9Rufr i$ au$ eine #ul) Ijab'n.
Stitagu Ijeift meine £u$ :c.
8. ©enn i$ eine «u!> Ijab\
9Ru§ i^ auc^ ein $ferb ^ab'n.
6i(bcrmert§ \)d$t mein $ferb k.
9. ©enn i$ ein $ferb ^ab\
3Ruf i^ au$ einen Wann ^ab'rt.
§albjcrf4)lan fjeift mein 5Kann,
©ilberwert^ ^eift mein $fcrb,
Jritagu ^ei|t meine Aul),
$albunb^a(b ^ei|t mein Aaib,
Sreibein ^eift mein ©^njein,
Jrippclirapp thrift mein fiamm,
fiang^ald ^ei|t meine ©and,
tfictaift fc^rcit mcin §a^n,
§eibe(bumbenne
$eipt meine $enne.
$cter Sit. 129.
Digitized by VjOOQ IC
— 270 —
qjocci u. ftaumer $c 9.
P
i
1. ®i * be • wi > be
tpen * ne $ei|jt met - ne $ut * Vn * *•*•
3c
^
=Jc:
S
afcat
3S
T .
fionn nicf»t rufjn, &ei&t mein $u|n, ©a « <tl.f^»nnj Ijeifct m««ne «M«.
P§^S£
~5r
m
2. 6<$tDat& uub weif
^el^t mdtie l»d#f
Stodfrew
$t$t mdn ©tfrnrin
3Biberoiberoenue :c.
3. (Jtyrenroertf)
$d|t mein #fetb,
(frute 2Rul>
§ct|t mdne ftuty.
©tberotberoenne 2c
4. SBettetmann
$dfrt mein #al>n,
Jbinteir&uiit
(e#t mm ^unb.
3Biberoiberoenne :c.
©efytodjen: 9tun
Unb
« be « tot * be » iwn • ne f>ei£t raei « ne *Pitf » tyn * ne.
5. ftuct ^ecau*
£effct mdn $att#,
§d>(npf fjeraue
#ctfct meme *tou*.
Stbewtbewcnne te.
6. tBoljlgettjan
$etft mein Man*,
6awfe»inb
#d|t mein «tnb.
SBtbctmberoennc k.
7. Scbercc&t
£tf|it mein £ne$t,
©pat betagt
§eift meine 9&agb.
f&ibenrtberoenne tc.
tennt tyr mid) init 3Jfann unb $ into
mdnem ganjen $au&gejtnb\
1267. Sfll^ilgerlieb.
UtiS loetyec *egenb femmt tyr? $on
©onnenaufgang.
SBoljin gebenft ujt? *adj Gonnen*
nlebetgang.
3n rcd^e* tteic|? 3n Me $eimati).
©o ift We? #unbert 9Men In'*
fianb fyindn.
9Bie ftdfeft b«?
epringinifetb nennt mi<$ Me Rett.
fcljrcnroerti) tyeijrt mein ®<^wett.
Sdtoertrdb nennt ft<$ mein 2Bdb.
epatettajt tuft 1lc bie Wag*.
6djle<$tunbted)t nennt fld& ber £ne<&t.
©auferolnb tauft' idj mdn tin*.
£no#enfau( faatt' id> ben 9anl
©porenffong Ijeijjt fdn €ang.
§6Uenf^{wnb foct' M) ben $u*b.
SBctterraann fyeftt mdn $a^n.
§u&fw$ffto*) ftet0t mein Sfof).
%un fennft bu mi* mit 2»eit» unb
tfinb
Unb aUem mdnem $au$0efinfc'.
2Rufau«, 95olf«mar^e« 6, 130, Umbidjtong t><m »olWiebem.
Digitized by VjOOQ IC
IX Hub- uttii ^potkmwc.
A. tfedum |«if^en ftsdttit no) JTafc4e«.
91etf<&! ©c&ab cin 8lub<&en!
$$ hotfr *rtn #BW&en!
€imrort 483.
im
Denft ijjr benn, benft ityr benn,
SKdbdjen rodwn «tyeuer?
fftnfe fftc ^in ^fawigftfiif,
gftrtfaeljn t&t 'tten Drtitt.
fcfyWHUjen, <$effcn.
12m
Denft tjjr benn, bcnft tljr benn,
Sungen* jinb fo tjjeuer?
gunfjelpn f6r tut $lctatiif$,
©c^je^n fiur ein' Dreier.
ftfjiiringifd).
1271.
SciflQ, Seiflg,
Die »uben jlnb ifafttj.
©tieg% .etugty,
5Dic SKdbcln flub gar nid^td nfi|.
$u* Socmen.
1272*
>S* wjntf, «e* tatffet:
SDic ftudten raufc man dEta^fen.4
Die 2Rdbfen sin ein feibnel 93ettr
Die Jfiucfcen in xine Di>rnenl)ccl\
Bwltnger 41.
1275.
ge, Rage — Iropfel
D'Sudwe -muef md tlopfe,
D'SRdibte tummen \& §immelbett,
D'Sudroe fummen in ftnotenfdcfe.
(SlfaJ: SEBecCetftin II. 16.
1274.
ffioia, iflki Scepfe,
S'iBjQjettMt muefc >ma ftopfe,
rmMc berfe ftiUffc Wkc
D'8iiet)e mutf aut jfauuua ^(agt.
Dber«€Ifa|.
1275.
tfringelfranj, ffiofentanj,
feUt if hum $fee,
Sumfern jinb fo bure,
Sumfern jinb fo goobe #oop,
$unbert up en @tco^ot.
©imrarf 481. %l* tte^tn bei 9Rul«
len^off 484: „»ingelbatiA, Wofentranj,
be flat* jjftngt -to ^dre" ic.
1276.
*Slocfe[d>en op ber SWuure
e^idt |»dlf Uljre.
De SRob^ea kigjje fefaade f5ef#,
S)t 3imge rotrf iner unge ben Defcfc.
De 'SWatofa: tistofe m$e Sing,
Die SiHifle nNLuf titer en tor
De ffitdtojfec tffe *afott,
De 3ungt meQe mer J&aitc.
Digitized by VjOOQ IC
— 272 —
1277.
SR5fler, SKSOer, Waaler!
©e Songe* foft'n en fcaler,
$>e ®c$ter* foft'n en ®aumen*$recf,
©e fefjrt me met bem ©efen meg.
©ergifefc: girmemdj L 426. ftrf II.
2, 12. * SBi<$t = ©efen, ©efefcopf,
bef. ettpae ©eringe*.
1278.
2Rfifler, ©filler, Waaler,
Shtb'n Toftett an Scaler,
Stable loflen an fcaubenbr . . .
©c&afft mtr nur bie 2Rable toeg.
hunger 133.
1279.
SRfiHer, 2RuHer, SRa&ler,
SHe SWabc&en loflen 'nen Scaler,
®ie Sungen foften 'nen $uf)nerbr . .
®te le^tt man mit bem iBcfen meg.
$te 2Rabc&en lommen in'* $tmmelreic&,
4Hc 3ungcn fn ben tiefften Seic&.
*u« tfaffel: (Sewalter.)
1280.
©a btoben aufm ©ergle
©a jteljt ein toeifrer ©$tmmel:
Unb b'brapen SfingCe
jhimmen afle in $tmme(.
Unb bie brapen Sfinglc
ftomm'n aflein nf$t 'new:
Unb bie brapen 3»ab(e
2Rfi|fen au$ babei fein.
$etcr ttr. 61.
1281.
Stypel, typel, typel:
$te Sungen* ^ebbct 'n 9ty>pel.
»cren, Seren, »cren:
<&n RappeC l>ebbet bie $eren.
SMtrmat 96.
1282.
ffienn tfnaben gent mit SWfibcben fpielen,
rufen nerfeno bie anttrn $naben:
3Rable*ftftler, ©ptnblebra&t,
Sauft be SWablc fjintenal)!
SWeicr 170.
B. ^Utr^aub tteckrrei ber Uinta jejenfeittf.
1283.
ffienn cin ©ube ju grofce ©tiefel tyat, tuirb ilmt nnc^gerufen:
. ©tiefel*9Ranjare Don gfontenftein!
(Br unb fein ©ruber falupfet au<$ no<& brein nein.
TOcicr 165.
1284.
Urn Spafc ju tretben, Iegen bie tfinber cin em fyeim(i$ cttoa* auf ben $ut ober
(jangen iljm tttoat, j. 9. ftlettcn ober ^apierfanifcel, an bie tfleiber, bann f^reien
bie ubrtgen:
a. ®cr <&fel trait, er met^t'* nit, b. $aer t* een fcfel be bre^t fo fmaar,
(Br tfc£ e 9tarr unb felt'* nit! $e tann nig froarer bragen.
fclfafc unb ©tyuaben: Birlinger 48. Olbenburgct £8t 41.
Jier^r audj ber faerjliafte ©prm}: „$er fuc^t ben dfcl unb rcitet brauf.41 €0
fpridjt man, toenn jemanb ettoae fuc&t unb nic^t bemertt, bafc e« Pot i&m iiegt.
Digitized by VjOOQ IC
— 273 —
1285. ^afjnrei.
SRefjrete Sinber fifcen beifommcn unb fudjen einonbet unbcmetft Heine ©tucfcfcen
£olj, ©tro§, sgapiet w. auf ben Sopf ober auf bie tfteiber ju legen. 5Dann fingen
fle necfenb folgenbe SSerfe, bie ber Sngefungene ben ©egcnftanb entbetft unb entfernt ^at:
$aljnret, $aljnret,
3 meet mot, wot 't i$,
Un menn if 't nig fetye,
®enn meet if 't oof nig.
©Ibenburger &fR. 41.
* £abnrei, fooicl toie cinfaltiget SRenfcb, £5mertrager. 9Han mill bo« SBort
Don Henri, Hanri, ableiten.
1286. Sletue Weifereteit.
a. ©in filtered tftnb nimmt ein jungere* beim £)I)t unb frogt c«:
©ein baie S&afrfa tctf?
$q« ©efragte entgegnet: 5Kein sRaSfe fetn meb't raif nodj grim,
Sof ,bu mic maine Kafifa ftietyn!
SCntroortet e* anbre*, nrirb'e am £>l)r gejogen. $eter 9ftr. 85.
b. 6og einmal: geuerljeerb. —
@ef«ic^e, fo fjeifct e«: ®u bift nidjt f cc^« fcteler mcrtl).
o. fcbenfo: Zdtexfyt OoU ©cfcote. —
Sriegft ©c&tdjt (Srac&t $tugel) na<$ Bote.
d. ©prt$ einmol nadj: $et §afjn, bet #af>n unb ni#t bte$enne!.
ttetye «nttoort: ®et $al>n. — ($enne foil ni# gefagt wcrben.)
grifabter 373.
1287. Sroft ber 8lei»eii, mnn fte geuetft tocrten*
tflein bin icfc, flein Meib i#,
@ro£ mag icj> nt#t met'n,
©#on tunfet, f$6n prunfet
2Bie 'n §afelnuffem.
©imrocf 293.
1288. SBaljrfageii.
3$ fage bic ma^r:
$>eine §anb ijt ftar.
3d) fage bir ma*:
Seine §anb ift nafc.
[$eim lefrten 2Borte fpuctt ber SBa^rfager bem *ngeful)rten in bie £anb.]
«u« £ef[™ (JTaffel) unb ftaffau.
© 8 4 m e , fceutf $e« JKitbertieb. 1 8
Digitized by VjOOQ IC
274 —
1289. SdjerjIjafteS 3*iegcforSd>.
fcin altered ffinb forbert ein jungcre* auf, ouf alle*. woe il)m oorgefagt wirb, mit
„i4 aud>" ju erwibern. Bntwortet c$ aud) auf bic Iefcte 3eilc mit biefen SBorten, fo
wirb e* art 64wein4en ocrladjt :
a. 34 ging in cincn Stofd). — 34 au4-
3* ijactt' mtr ctnc gt^tc — 34 cm*.
3^ fd^leppte flc herein. — 34 au4-
34 tna4te tnir dn ©4^cinftfrlppe(dn barauS. — 34 gu4-
$>a frafren bic Qfymint gar ljcrrK4 barauS. — .
Jfeter 9fcr. 87.
b. 34 fling mot in ben ©alb. — 34 <*u4-
$>a fam i4 an cin $au&. — 34 fl«4-
®a gudtt 'ne altc gtau 'raufc. — 34 au4-
£ic Ijatte cin ©rot. — 34 au4-
©utter unb #afc batanf. — 34 Q«4-
$>cr Safe ftanf. — 34 au4-
*u« *affcl: Getu4e tfr. 103.
c. 34 bt in. ©alb flange. — 34 <>•
34 bi ju'm c S8aum g'tu. — 34 o.
34 ^'m umg'^auc. — 34 o.
34 tya — n— -e ©cibrog^ briiS gema4t. — 34 o-
©'©ci l>an bru$ g'freffe. — 34 o.
3fu* bem (fclfafr.
95iel berbcr fd>on bei &if4art: „$a* fpil id) aud), id*. au4 — tie 6au a|
ein tref, ia) au4"« 9*o4 gatftigcr au* ©ftyreujen: grtfdjbier 376: „£)& ging in'e
SRoolb".
1290. Sfof Saftttftdjt.
SReue, ncue gaftena4t!
®er SBater fjat a tfatb gcf4ta4t,
§at cc P4 in ginger ge^acft,
§at er ji4 tyalb tobt gcla4t.
hunger 115.
1291.
„§an*, $an$, $an$,
©a* tjaft in beincm tfoberlein?"
m$% ni4t^ nt4t$,
2113 dn gebraten $aubelefn, .
$ab' i4 in meinem tfoberlein
Unb wetter ni4t*.
„%4, bu armer$an3, bu armcr$an*!"
2*ogtIanbifd>: tfofcler 332.
1292.
9Unn4e, 6ufann4e,
©at ijaefe bo en bingen Sann4c?
ftube ©ing (©dn), wife ©ing,
SWorge faO* bo (bu) ©rut (39raut) finn.
gaftnQ0)t«Iieb4en ber tftnber in tfoln:
©e#>en, «oln 116. ©imrocf 377.
Digitized by VjOOQ IC
— 275 —
1293, SBenn Semtmb etrna* ©umme* beganflen f>at:
©etle, getle (gelte, nt$t tt>al)r) fagt' t#e ni$t,
©ebt bem Sungen bic gicbcl ni$t,
$enn ber Sung' ift ungeaogen
Unb jerbridjt ben gtcbclbogen.
. .3Runbli^ aue ©otlja 1872.
1294. *nt 1. **ril.
a. §eut' ift bcr ecfU April, b. Slptefla^arr!
S>a fc&ictt man bic Karren l)tn, fcfitf* net g'fc&aut,
tt>o man f>tn mill. 2Barf$t fe »orr.
. 3n ganj fceutfAlanb befonnt. . £>ber*$lfafc.
C. ttametisurrbre^ttng.
(9teimfud>en auf *perfonen*9tamen).
1295.
fc^eib,
®e ©inb weit,
®e $aljn frett,
$>e #aljn be topt:
Aatyeib!
Olbenburger m. 111.
1296.
Slnbree,
©et 'Slump is l)ee£,
®ie SBrii!) id roarm:
$)afi ©otterbarm!
©imrorf 381.
1297.
Anna SWaret,
#o$ ben 93rei,
#o# en net je bid,
$)at met net bean erftict
eimrocf 383.
1298.
Anncmeile, Sucferjeile,
©al)t ind $atrle* ©ata,
'* flaubet bie fufcc SSiren auf,
®ie fauren lot fe roaten.
Birlinger 42.
1299.
Anna, $op Anna
6et 'n jtoljlpott up 'et guur,
tfaaf fllfttjen, laaf Rlutjen,
©at 9Kal)l id nid) biiur.
Dlbenburger &8K.
1300.
Annate am 83a#
9tta*t ftndpflt («idfe) l>er j'»a$t.
©' rtndpflc mien (mogen) fc&mufcig fc
'e Annate muefc lufc&tlg fe.
©anjen^eim im Obet«$lfnfe.
18*
Digitized by VjOOQ IC
— 276 —
1301.
5lnna 3Rtarl, Suggafcfcntarl,
©et>' mit miat en tfefa,
Urn a SBcinl, nm a »iarl,
Urn a 3Ru8gatefo.
6u* tfr. 76.
1302.
a. 9lnne SRareile, ©orotyelle,
3Rft be frumme gitfe:
aSift jefjn Safjr im $immel
#aft roteber abe tnii^e.
8u8 8d>roaben:
giebler 238.
SReier 222. B^ergU
1303.
©te ©orotyee, bie ©orotyee
5Rit tyrem ftumpfen gufr
3ft fieben 3af)r im $tmmel geroeft,
#at roteber rau8 gcmu&t.
3ft ba8 nic&t ein ©onnerroeib,
©afr flc niefct im §immel blcibt?
eimrocf 390.
1304.
(Sine alte ©djroiegermutter*
Sflit ber frummen gaufl,
©ieben 3af)r im $immcl broben,
#ommt nun roicber 'rau8.
3ft ba8 nicrjt ein bumme8 SSefb,
®o« nidjt in bent §immet bleibt?
«u8 ffaffrl: £*fua> 9?r. 95.
b. ©orotyce, ©orotyee,
8Kit ben frummen 6#od&e,
6itt)tt)c 3atjr em #tmmel g'roeft,
Sibber bruf gefroc&e.
©imrocf 338. grifabier 297.
1305.
SReine Gutter*, bie Hik,
SWit tyrem ftumpfen gufr,
38 fieben Satjr tnnen $immel geroeft,
$at roteber 'rau8 gemujit.
38 baft nu$ en Deibelroetb*,
©of fe nid) in #immel blcibt?
Su«©effau: gteMer 238. SBegener,
9tieberbeutfd>e fiieber, 1051.
1306.
£)(e SWober fofttg,
8Rit'm frummen goot,
38 fdbentig 3atjr in'n §tmmel faten
Un mill ber roebber uut.
38 bat nig'n ©uroel8ffnb,
©at be nig in'n §imme( blift?
Dlbenburger m. 108.
* Snmerf.: 3n ben ffieimen 9tr. 1302—1306 ift t>om ^eufeUroeib" bie
9tebe, \>al nadj ber SBolfofage in ben #immel gefommen war, nadj fieben Soften
aber am Ijinfenben ^ferfcefuje erfannt unb au$ bent $immel gcroorfen roarb.
Gin beliebiger 9tatne ©orotljee ift fur bat ©onnerroeib (©onnertroeib, ©unbert-
roeib) mit bent frummen, ftumpfen gufee gefefct. (Sine fpatere CntfteHung unb orge
$o*f)eit ift iebenfalle ba$ Uebcrtragen auf bie @ ajroie germ utter, ©ie 6age oom
binfenben spferbefufj fanb befanntlidj auo) in ber gauftfage Gingang. ©arum
(jcW* gauft I. 3, 2: „9fta« ^inret ber flerl auf eincm gu|?"
1307.
©rucfd&e, ©ruefdje (= grieberife), ftur blcfj an nig,
6^mer bing 6(f)or) met (Sterrofj;. ©tmrocf 390.
Digitized by VjOOQ IC
— 277
1308.
(Sbuatb, tjat'e ©elb bertart't.
1309*
<&milfe,
SBlburoilte,
SBibutptntofantUie,
SBlbumopS,
tfatope,
&natolif$cr 9Rope.
eimrocf 391.
1310.
grifc, gtifc, 8ribcti$,
@ei met ntcfc je (ieber(i$.
Sogtlanbifc^.
1311.
*. granj
faftftatt) bte#a$'(#uf>) beim©$tpanj,
$f>iiringen unb €>ad)fen.
b. granj 2Btfltt>an$,
©iQmippfc #aban&,
SBtHtoippfe, tfabippfe,
#atl)oltfc&er granj.
tfonigeberg: grif^biet 280.
1312*
gerbinanb — tyat fu$ berbrannt.
1313.
Gottlieb, ©ottlob, ©ottlebece^t,
®u bift 'n alter 6$inber*lnc<&t!
hunger 150.
1314,
SWargretye,
©tbemete,
©tbemtnbe matrete,
©tbemup! f$5n SRat&retye.
Olbenburger £9t. 102.
1315.
©ottltebele, ©ottliebele,
2Bo mte beine Sibele1).
fcrob'n aufn f>6#en $ubele2),
©a fterjen3) jle bie ©d&roanj.
hunger 152.
1) $u$ner. 2) £iigel 3) emporridjten.
1316.
a. ©retel, ^ajtetel,
3Bat mac&en bie ©and?
6ic ftyen im SBaffet
Unb roafc&en bie ©djroanj\
©imrocf 314.
b. ©retyel, ©wtyel,
2Bo ^afte bune ©and?
©rub'n alleitydc&ften $ubela,
®o roactetn fe mtt ben ©cfcnabela,
©a tecfen fc bie ©c&roanj.
fcunget 159. etober 167.
1317.
£i*bett> —
$e #ool ie fett,
®e Slump funb gaar,
©if mie 'n $aar.
9Cu* Bremen* Umgcbung.
1318-
#anne$, — fcraroanne*,
Stag ©after in$ §au*!
„(&<& mag nit, ei$ mag nit,
$tc ©au laafe rau*."
9toffauif4>: 9ef}nli$ ©imrocf 395.
1319.
fanned, £rabanne&
©cfclag Wagel in b'©$ul):
$>rei ©ulbe, beet $afcc
©eit au e $aat ©$ul).
SReier 196.
Digitized by VjOOQ IC
278
1320.
$anncMc, ©anneMe, tfeffele, ©09a,
®a$ bu fagfl, ift 9tHc« ocrfoga.
2Reier 163. ©imrocf 396.
1321.
• $an*, $an$, £cberroorfc&t,
Sebct betne grau nod)?
3a, ja, fie lebct no<&,
fitegt im SBctt unb japped no$.
e$leid>er 102. hunger 153. 9tieber-
beutfd): ©imrocf 403. grifdjbier 285.
1322.
$an*c$en, ©ticglenjc&en,
3ie^ mit mir aufe $orf,
®a jingen bic $ogel,
©a flappcrt ber ©tord),
S)a pfefft bic 3Rau3,
2)o tanjt bic fiau*,
$a t)ityfcn bic gldlje |um genftcr t)tnau*.
©imrocf398. §rifabier298: „£ann»
cten, mein SRanndjeii, fomm mit mit in*
3)orf" k.
1323*
$atm, (b. t). Hermann)
3Raaf 'n $or)I roarm,
9Kaat'n SBrce tyeet,
©ag mit 93ef$eeb.
Olbenburger m. 110.
1324.
$arm,
©la ©ami,
©la Stottern tn be #arm,
©la bid, fla bunn,
©la SBottern in be Sunn.
Km Urquctt 6, 22 (au« Bremen).
Olbenburger £W. 109.
1325.
§inner! ($einricf)) mien ©5nn,
3ag be #5t)ncr Don 'n 935nn.
©imrocf 401.
1326.
• So^onn (San), fpann an,
$rct #a|en boran,
®rei 5Kaufe botauf,
3ot)ann oben b'rauf,
®en SHocWberg ^inauf.
Olbenburger $9t. 110. Hiefcerffid)-
fifa: *m UrqueH 6, 21. ©rote 414.
1327.
Sofjann, fpann. an,
Siuei $ferbe botan,
Sroet Spfcrbe na$ r)tnten:
2Btr fa^ren nadj glinten!
SRiinblid) auftlfaffel burtbS.fieroalter.
fletmlicb grifabier 281. giebler 225.
girmenitb I. 230.
1328.
Safobclc, Safobcle,
SBar ma$et beine ®an&!
©ie pfluberet, jle pflaberct (platfcfccrt),
©ic roafc^et tyre ©d&roanj.
2Reier 225.
1329.
Stfc*, Wife,
9ttcmanb mid fe;
£am bet #oc&
Unb nat)m fte bo$.
' ©imrocf 406.
* Ob ber Home fid)
fjafte ^rinjefjin Sifc =
freunblidje $irtin (greio)
baljtngeftetlt. 3n tfaffel
©elfe, niemanb well fe;
Sod), unb er naljm fe bod).
1330.
Sard oan garcl
§et ftufen bcrloren;
tfarel, turn t)icr!
®le tfiifen pnb ^icrl
Olbenburger m. 110.
auf bie fagen»
bie menfdjen*
bejiebt, bleibt
^ci&re : fclfe,
fam ber tyeter
Digitized by VjOOQ IC
— 279
1331.
Ratyatein,
$f>u. b'$uf)net cin
Unb laf ben ©ocfel laufen,
®en rooU'ii wit motgcn oetfaufen.
2Runblid> aue ©tofatti.
1332.
Safob, SRefcentobb,
2eg' bt# auf bie »ot>le!
SBatt, t<$ mitt's beim' Skater fogen,
©ott bi$ bon bee SBo^tc jagen.
SRunblufc au*£a|Jel(fien>alter): <£••
tuctye 165 mit SBorianten: 1) ©djnecfen*
fobb. 2) in bie Soljnen (ftatt $of)le).
1333*
Ratytin, ftatytan,
SBo toft be $al>n?
®et #aljn be ropt tfatytine,
Sat gfroftu bine ©mine?
©ote ©ci, fuute ©ef,
tfmippel up ben £op entjroet.
Dlbenburger ffffi. 111.
1334.
S^ttn, Sfjran,
SBot maoft be #al)n?
§e jl|t op bet Sinn
Unb topet tfatytin.
eimrocf 420.
1335.
SRafcpumpe,
3$ falumpe,
3c& fc&lampe in* gelb,
®le ©tete,
®ie tfatye
. #at $let tyn befteUt.
6imrocf 412.
1336.
2Ra$tmUlan — l>at* ®elb toettyan,
9iuf bet fd^flf^bQ^tif^en (fcifenbaljn.
©linger 157.
1337.
3Helet — tegt diet
%tCn S8tummelbatenbufd&,
SSufl fe betfopen, un tyat fine Suft.
Dlbenburger Stt. HO.
1338.
9JU<$et, Ijot bie ©td&cl,
©efj auf ben &cfer,
©$netb roacfer,
§au tyocfc, tyau niebet,
ftomm brin fieben nid^t roleber.
©imrocf 114.
1339.
$etru*
©tfeg. auf ben 2tof$,
®a btacfc bet £ufd&,
®a [ag bet atme $ettu*.
%ad) ©imrocf 415.
1340.
$attet un $aul,
$>a fdten op ainen ©taul (©tul>l),
Waiter glait,
«paul ba ftatt (wcint).
©imrocf 416.
1341.
%ola, $ola (Pauline) pupp, pupp, pupp,
3Ba* fyift geffa? SBaffetfupp.
$ola tyn, $ota $er,
$ola ift a Sottelbat. *
SReier 172.
Digitized by VjOOQ IC
— 280 —
1342.
mda mo$t' ia) gat nit $eife,
fftida tft a muflcr 9tom\
mda f>at fc fuffe foffe
Son be Sube uf ber ©affe.
SReier 173.
1343.
SBiflem, tfanbidem
gorn ®rotcn #arbtHem.
Olbenburger Jtft. 1/2.
D. Spottreiute onf fiemfiortftt (Ijanbwerke «.)♦
1344. 85ifer.
SBic maa)en bic Sacfer
©te SBccfc fo ftcin,
6te fa^teben bretyunbert
3n* Ofenloa) 'nein.
SReier 145.
1345. »n ken Sftiferjnngen *nf
ber ©trafee.
©acferflo*, ©acferffoe,
3Kaa)' be SBcde nit fo grofr,
3RaaV fc nit fo Heine!
6on(t friegfte f#eime Seine.
*u* tfaffel: $efutt)e 81..
1346. Saner.
a*
&oor, SBoor, fjotl Sabad
(£n bem ^uQega^el
Sribbel eropp, tribbel eraff,
2*oor, tjergei be $tef nit.
2$fr met noa) e ©tumpa)e bran,
$)at to) noa) jet fa)morc (fa)maua)en)
fann.
*u« £6(n: 6rf II. 4/5. 29.
#ufaj, l>ufa), l)ufaj, ber S5Hnb gef>t fait,
Saner, flid' bic §ofcn balb!
Benn bie §ofen jerrtffen fein,
«et>t ber SBinb jum £oa) Ijenefn.
ftaffautft.
1347. 8»ttdjer.
©dtta)er, &otta)er, bum, bum, bum,
©a)iagt feiner grau ben ffiucfen ftumm,
3Raa)t tyn mfeber grabc
3JM $omabe.
©imrorf 422.
1348.
tfuferle, bemp, btmp,
§aft b'#ofe ocrbrennt,
§aft Snten tin Sad,
@a)rett <*&$: road, mad!
SXeier 134.
1349. ©djontfteinfeger.
(Sffenfefjrer, fc&marjer 9tfa,
§o(l met £og net gut getya.
2Benn mer benft, er ift ju #au*,
©udt er oben jum ©a)ornftein 'naue.
93ogtIanbiftt): ffo&ler 332.
1350.
©a)ornfteinfeger,
^linfentrager,
Slufgefangen,
SBieber gefangen. §o! l>o!
8imrorf 441,
1351.
<£f)emmlfager, fc&roarje 8Ra,
§et e fdjroarje* $emplt an.
Side 5Bafa)ere oo ^ariflr-
<£fjonntb$ ndtnme roafdje toifc.
©imrorf 442.
Digitized by VjOOQ IC
281 —
1352.
. tfamtf after
SKlt bcm fcaga1),
3Jttt bcm Sumpa,
9Ka$t bic attl ©iroer ^'gurnta1).
obcr:
. tfamtfager, pufc baft 2o#,
fibermorgen jin b'Shiaroa3) fo$t.
£)ber»$lfa&.
1) ®egen = @((ane. 2) Ijinfcn.
3) [Ruben.
1353.
@$ornfteinfeger,
Sumpcntrager,
tfreibcrodfr,
#ol)lefc&roarj.
fcuft tfaffel: Cftfudje 82.
1354.
geuer*8tiepel,
'fiofdjjpapiqjel!
*uft ©rrtben 1871.
1355.
©$ornjtefegerft ©retdje,
Seng m'r mol e £eeb$e!
Unb roenn be m'r fei 2eeb$e fengft,
®a friftc o<& fei Socfer^eetc^e!*
8uft 6iegen 1896 bur$ Dr. fcefudje.
* 3ucferljut$en, fcfcerjljafte SBcrflcinc-
rung fur 3ucfer(>ut, alft 8d)lecferei gebac^t.
1356. 9fo ben £aberfaramler.
a. jtinberldn,
2*rfngt ^lunbertdn,
Siefjt'ft #embdjjen auft,
©ringt'ft mir Ijerauft!
©tmrocf 450.
b. ©ebt mir boc& §abertumpen!
3d^ fyab1 meirt ©e(b oertrunfen.
§att' tc&'ft ntd)t oertninfen,
6$de t$ ni^t „$abertimn>en" !
€imrocC 449.
1357. $cr fttraraelraami.
&0, TO, TO,
S)er fttmmelmann fft bo;
(£r lauft bie @trafr' balb auf, balb ab :
2Ber fauft mir mdnen tftmmcl ab?
Sfcaffauifd).
1358. 3figer.
Sager, btnb' bcin #imbtc an,
$>afc eft mi<& ni<$t belfren fann,
»cift eft mi#, fo ftraf 1$ bi$
Urn an ©ulbe brdfrlg.
SlUe $ommerl! ff$! ffa! ff$!
^adfft am gu&le, pft, J>ft, pft.
SWeier 60.
1359. ftttyferfdimiefc.
$eiraffa tfupferfc&mtb,
§draffa fte^kr!
2Benn bu t>eure tyuft,
§eurefl mei ®c&roefter.
9Reier 161.
1360. 2>er SWimro.
San £f>rejt, rou Del ttyr eft 't?
et eft jet palmer troefoen. —
*Ru pif ef mi nodj eene an,
®ann roett-roe gatyn.
gimrocf 448.
1361. $er SRittcr.
SKuller, 9Xat>ler,
8toggen*@tel)ler,
#leten**Bei|er,
#ofen4Ret|er!
gfleier 144.
1362.
3a baft glaub i,
SWiiller finb ftoubl,
s0Wller fmb brat>e £eut\
SBenn ma en readjjt fcrinfgelb geit.
2Rder 143.
Digitized by VjOOQ IC
— 282 —
1363.
£e 3Rufler up be SKdlen,
£e feef uut atle $alen,
#e feott en £ofen bacfen,
. §e fto^l uut aBe ©acfen,
§e fon (ien ©atcr friegen,
$>o mofl' l>e't laten blietoen.
©renter JRSt 18.
1364. ©d>«fer.
a. 2Bemt bet ©d&afee faeren rotfl,
Steibt er b'©$af in We $ecfe,
e^neibet tyn'n bie 2Bofle ab,
©tecft fie in bie ©acfe.
Hnfang eine* altcn Srinfliebet. del
I. 5, 21. ©imrorf, $o(t«(ieber 331.
©tober 109.
b. 2Benn be ©d&aper ftefjlen will,
©rift &e in be £ecfe,
©d&nttt 'n ©d&apfen 2Buflen of,
©tedtt fa in be ©acfe.
Hieberbeutfa.
1365. S^mieb.
a. ©d&mieb, ©<$micb, ©d&mieb,
sRtmm bein §ommer[e mit!
2Benn bu muft a ftofiie b'fc^laga,
9Ru£t bein §ammerle bei bit traga.
©d&mteb, ©d&mieb, ©d&mieb,
9timm bein §ammer(e mit!
b. ©d&mieb, ©djjmieb mit bem$ammer,
Sag ben Seufel auft ber hammer,
Sag tyn in ein' <&d\
®afr er balb berretfM
<&. 9Hciet 135. Bud) beim ©ctyul)-
anjieljen oorgejungen, f. 92 r. 289.
1366. ©djiteiber.
^umperntcfel, ^umpernfcfel
©of auf einer SBeibe,
3d) ba$t\ eft mar' ein (fcbelmann,
ffiar'ft ein rupp'get Sd&neiber.
©imrorf 429.
1367.
(St fo(i en ©d&nfeber op bem fccfcfc
£)nn ntybe:
® o tdm 'nen $afjn onn pec! en en bc#anb,
#a friljbe.
®u fliebtger $a$n, pact' bi$ Ijerikft,
SKtng §onb be eft feen $o$nbcrl)iU.
Sod maf>! —
©imrorf 430.
1368*
$tet ein fiappc&en, ba ein Sapp^en
©lebt nocfc too^l ein tfinberfappefcen.
©imrorf 435.
Unb roenn ber ©c&netbet g'ftotylen &at,
9to roeifr er nit, roo nauf ;
9to fd&lupft 'r in a 9tobelbu$ft
Unb plappert oben rauft.
©d)roabif$:$irlinger55. $teierl52.
1369.
®ort oben auf jenem SBergelein,
®ort tanjen brei ftolje ©(fcneiberlein.
©te tanjen auf einer grunen ©tell
Unb tanjen um elne SSafferbuteO.
©imrorf 436.
1370.
$)ie ©ei(i, bie lief ben SBerg Ijtnan
SKit ifjret grauen $aut;
$te ©c&neiber llefen afle nad^
Unb glaubten, 'ft roar eine ©raut.
9?affauif$: ($artenrob).
1371.
9Reununbneunjfg ©d&nribcr,
©ic rotegen tyunbert $funb,
Unb roenn fie bie ni$t roiegen,
$)ann pnb fie ni$t gefunb.
9taffauif$: a(jnU$ bei ©imrorf 432.
Digitized by VjOOQ IC
— 283 —
1372.
©cr ©*nclber unb blc 9Xucf,
®le ftaufct cnanbcc jrucf:
2Ber fci glaul) berjroifc&cn fommc,
©o mac bee ©c&nelber um'e fiebe f ommc.
2Reier 150.
1373.
$eute 9Rorgcn frul) am Sag
$at bcr ©*nccf ben ©djndber g'jagt,
SBar bcr ©c^ndber nit fo fl'fptungc,
5Bar cr urn fcin fieben tumme.
9Reier 151.
1374. »» ©^itpetbnbett.
©d&uftcrbu!
glict' mlr bie ©*ul>,
©icb mlr'ft Scber au* baju!
(gS ift fcin ©erbcr in bcr ©tabt,
$)er cin fotd^ed ficber Ijat. —
(gin (uftiger »u'
$rau#t oft cin $aar ©#uf>,
(Sin trauriger 9fcarr
$at lang' an 'ncm $aar.
' ©unberljorn III. *n&. 80. 95&el*e
©a&r&eit, STraft unb ©efunbljett ftetft in
bet 2. £alfte Dicfc* Weime*!
1375.
©djul>ma#crle* $uc,
©*lag' b'ftagel in b'©$ul)e,
©*lag' uff unb f*lag' a,
©dtfag' aQcmcil ju!
mtitz 139.
1376.
fiuftifl ©c&ufterle, fei roo^auf!
#eut %ad)t gc^t c ©ticfetn brauf;
3frt fcin ©ticfeln, ift'* c ©d&ul>,
Sujtig ift bet ©*ufterbu.
3Reier 137.
1377. ©djitficr mtb ©djiieiber.
®rei ©#neiber am a gabclc,
$>ret ©*ufter am a $raf)t,
(St fc^ct au bae 9*arrefoicl,
©fe'* Winter cnanber gatyt!
9Rder 140.
1378. Sdjnpettoodje.
©unbag iS SKaanbag ftcn 93ro'r,
©ingSbag geitbe ©^ofne^t oor'tToor,
9Ribberoefen tummt f)e roebbcr,
£onner&tag floppt l>e £ebbcr,
grcbag fnit I>e to,
Un ©unnaoenb maft l)e 'n ^aat
©#o. —
9tu Ijar !>e rood no* gecrn loot baan,
Slmerft ba roeer cm be ©etc ocrgaan.
©renter Sft. 22.
1379. ©djitftet, ©erier, 8ftrf d>»er.
JRomm, romm, romm.
$e ©*ufta, be ^ucft fromm.
$>e ©crroa fpiilt met rotye ftagef,
®et #erf*na met be flatte$agel.
8tomm, romm, romm,
2>e ©*ufta, be ^ucft fromm!
©imrocf 424.
1380. ©djtoeijerMfe'Seteitiwg.
m Wuattr if* e ©^njcijeri,
©e Ijatt e ©tall oott ©i&eli ifl.Siegen),
$'r ?8atc if* * StypajaHcr,
$t frefrt br #a« mctfant em Seller.
HuS fticbeifept im Ober.fclfafc.
1381. Krter.
©cberle, ©eberle, roicf, roicf, roicf!
9Ha* mir'S $u* brei <&l)le bicf,
£a| mir a ©pule laufe,
3 roiU bir a SSecfla faufc.
(fc.9Reierl31. ©tmrocf443. SBerfil.
oben «Rr. 883.
)Qic
— 284
1382.
SBBeaber, ©eaber roirf,
9Roara fommt ber Surf.
®er Surf, bear fommt toon Oba ra
Unb jutd&t bcm SBeber b'$ofe ta.
Sllertfjal: ©trlinger 51.
1383.
©eber, 2Beber, rcicf, rotcf, roicf!
2Haa) mir meine $ofen bid!
9Ka# mic au en Settele bran,
®a£ t bi bran tyenfe fann.
SReier 132.
1384.
2Beber, bumm, bumm,
#at bic #ofen roettunt',
gdt'ft 6ocfcl ttJdt ob'n,
§4t Rebel eing'fc&obn,
#at genfter etngefcfclagn
Unb'ft »let babon trdgn,
#4t tfuglen brauft goffen,
#dt bic Oraben berfa)o|fen
Unb bie tfrumpen fein in bie 9Kauft«
lod) g'fefcoffen.
Huft 3nn«btucf : bur* Singerle (SBolf'ft
3eitfa)r. I. 475). ©imrocf 444.
1385.
Suftig jlnb bie SBeberfnappe,
2Benn fie b' ©pfeUeut fjorcn trappe,
Suftig jinb bie ©crftleut',
2Benn eft ju ben Andpfle gcit
SReiet 133.
1386. 3u»raerraattn n. 3Ranm.
®tc Simmret unb bie SKauret
$>aft jlnb bie redjten Saurcr.
(Sine ©tunbe tyun jle meffen,
(Sine ©tunbe tfjun fie effen.
(Sine ©tunbe rauc&en fie Sabatf,
S)amtt t>ergel>t ber fyalbe £09.
©imrocf 446
1387* Setermatm (Drgelbretjer).
Rut nut, nut, nut, Urgelftma,
8BeK Da mir jroee pfenning fja.
#alm fya gar fenn frijje,
gangt ^a an ju fdjrejic-
Buft ©iegen bur* Dr. (Sefudje.
1388.
5Baft er am Sag uerbient mit fciner fieier,
$aft gef)t am Slbenb mieber in ben SBinb, 2Binb, SBinb.
grifa)bier 351.
1389. $er ^ielmattit.
©pietmann, waft bleibt er fo fang'?
®ort brunte, bort broroe,
®ort banje bie ©d&rooroe
9Hit ber fleinen ©igelgeie1),
9Hit ber grofen ©urnburn2 .
©0 banje fie afle im 9tingte-n-erum!
6t6ber Rr. 1 1 1. Umgearbettet ift biefer alte *Boirftreim im SBunberljorn III. 268:
©uten 9Rorgen, ©pielmann, tuo 2c.
1) ©eige. 2) grofie Srommel.
Digitized by VjOOQ IC
E. Sjwttretme anf oerf^iebette anbett flerfonett ttnb Dtttge,
1390. «ttf rotljljaartgc SReitfdjeti.
gu$a, gu$S, geuertyeerb,
2Mft fecn rutl)en $efler roertl).
©onneberg.
SRotljer gu$&, bci #aar brennt an,
©d&utt' a Sropfle ©offer bran!
'* 6tiegle nuf, '* SSmmerle 'net,
'* tofrb a rotter gu$a brln fci.
fWeier 174.
c. giUc fij unb fiHe fas,
Sel gint tft fci &$a$:
Sel rott^aarig* SBurfale
9tem i qu net gum c ©d)a|j.
2Reier 175. ^nlirf) Wtw^ofj 305.
d. »ott gigur
6pring uber b' 9ttur.
93ric|>fd& §al3 unb SBein,
$ummf(j} nimc tyeim.
9lu* Solmar.
1391. »tif frmrnne Sftttgcr.
a. Seiner tft mir lieber al* ber Srumm' !
6r tann fo f)6fltdf) tanjen urn tnid)
fyerum,
Urn mi$ tyerum mit feinen gufien,
®afc tt)ir aUe la^en muffen.
Seiner ift mir lieber afe bertfrumm'!
$tu* bem Slfafj unb bee SRbeinpfah:
etober 106.
b. Um unb urn mcin drummer,
drummer, bu bift tnein;
©i, bu frummer lingerie,
9Bie magft bu luftig fein!
eimrocf 339.
o. ©3 ift mir niemer lieber
SBeber unfen (£f)rumb.
©r $a orbli tanjc
©rumol ringelum.
<£r niQ(jit mit fine d)rumbe guefe,
91fc mer aUl ladje muffe,
Unb gumpet mit finer $rambe 6$ein,
9lfc mer alii roieber gtyin.
moc^^ol^ 9tr. 310.
d. 2Bie midj bad ©ing toerbrieft, :|:
£>a£ mein ©c^q^ bucflig ift!
©iibbeutfdj.
1392. Spott anf 9»b^ett *e*
benflidjen SRnfeS.
5lnna STOarie 6d&lenferbein
Sommt bie ganje SBod)' nit tyeim.
§at gefungen, fyat gefprungen
9Kit bem fcfceirocn* 6djufterjungen.
9lu* tfaffei 1892: Dr. (SSFudie.
* f^iefen.
1393.
Unfri SKagb un'S ^errc1) SWagb,
©t ritte2) in b'r tfutfc&e.
Unfri 3Kagb Ijat tfuc&li g'mad&t:
Un'S §crre tyre spiutc.
9iu« Woppenjttjeiler (ObartSlfafr).
1) $erre = ^ffl^err. 2) „reiten"
bebeutet tyier „fafjren".
Digitized by VjOOQ IC
— 286 —
1394. 9tttf armen *bel.
a.
greilcin, greilein, nit fo ftolj.
(Sire @*u* fin bo* oon $0(5;
Sorcn fe bon ©belftein,
ffSnntet Ujr c greilein fein.
*u* griefen (Ober«(£lfa&).
b.
graulein Don 9lbel
§at ©trumpf otync ©aben,
#at ©*ui)' otme §adfen,
©0 iff* graulein gebadfen.
Oftpreu&en: grif*bier 316.
1395. «ttf nad)Hi(i)en 8efn*.
SWuater, liiagct bo,
'* if* c $fabU bo.
Singer's 2i*t a,
91 ji cr inc fa!
„93ru*f* fc £i*t ajinge,
SBirb bee Sag f*o fingc."
$olbrio, rio, riola.
aRiinbU* auft fiiebftborf (firei* m»
£)ber*<&!fa&).
fir*,
1396.
Sit unb jot unb $pfelf*net,
Unb Slnnalc, pufi mcr'e £ia*t!*
$u£ mer net, fo tyfiaS ni* nit.
fturnmt a 2Bef*la j'reita,
Un i l)a$ f*o tyera pfcifa,
Un '* if* fe ©aifala,
Un '0 if* Fe SBocfcla
Un ef* bo* em SRanala fi $olbcr*
ftacfala.
fcu* ftajientyal (fir. Wappolttroeiler
im Dber*eifafr).
* $ie gefperrt gcbrucfte Seile rommt
fdjon in Siebern ju fcnfong be* 16. 3af>r»
bunbert* uor.
1397,
grlcberff, ftanb auf,
©tanb auf unb ma* 'e 2i*t,
$3 ljuppelt cb'* i b'r ©turoe rum,
SBeif jum Seufel nit, ma* '* if*.
«u* UrbtS (Ober-CIfaH.
1398.
SBabele (auf, £abele lauf!
©' SSube gdl) i ©arte,
©ie brc*e bir btme Stdfetl ab,
$ic funen unb bic jarte.
©ro&aM 34.
1399.
SWaibale, ma*' bie fiabcla jua,
'$ fommt a Segianerbua,
(St I)at a rotfj* Wocfala a
Un a ©*labamberla bra.
9(ud #etligfreuj (Sir. Solmar).
1400.
a. tfreiberoeife $aare,
©*n)arj0ett)i*fte ©*ut)',
(Sincn $)cgcn an ber ©cite,
(Sin ©olbftiidf baju.
SWein 6*a£ ift uon Slbcl,
3>on Slbel ift cr:
$&a* fjat cr benn fiir'n Sabel?
tfeinc ©aben tyat cr.
SRljeinlanbif*: ©imrocf, tfinberbu*
3. ftufl. 333.
b. (Sin' filberne @*eibe,
(Sin' golbene #ling\
9Retn ©*a£ ift Don $bel,
95Me frcut mi* ba* $tng!
©imroct 319.
c. 9Kcin 6*afi if* bun Bbel,
#ei&t Slnnemaric:
§at bracfige Wabt
Un f*mujjtge #nie.
©bcr-Slfafr.
Digitized by VjOOQ IC
— 287 —
1401* $tc licbetiidjic tytau.
6 mot 6 ift 36. [Ober anberer ©$luf :]
3ft ber SKann aua) no$ fo firing Unb bic grau ifl no$ fo butnm,
Unb bie grau ift lieberli^, ©$mei£t ben ganjen tfaffee uni.
©e!)t bee ^Qudfjalt Winter ft$.
*ud ffaffel: $*fudK 75. ©imrocf 552 unb fonjt triel gebrutfr.
1402. 2>er Ucberlidjc Vtara.
©d lumme brei ©olbatela,
.©e llopfe qix bod finbela,
©e froge: rou ber $ater ef$.
„$er 95ater efd> em ©irtd&u&,
(Sr fiift olle ©Infer ty,
(Sc tuerft fe fitter b' £f)ere,
©r fud&t fe roiebcr fete,
8ud bem ©ber»(fclfa|: Beubreifadj, Stammfirdj ic.
(Sr merft fe en b' #of)le,
9Kueji fe timber Ijolc. '
(Sr merft fe en b' 5tfc^e,
9Buefc fc mieber roafd&c.
@r roerft fe in b' 5Wiftlad^c,
Sttiief fe roieber fufcr* ma$c.
* fufcr = fauber.
1403, *flerl>attk »c*ctci.
£angt bei einem 93iibd}en ertoad Dom #emb jur #ofe fyeraud, fagt bie Gutter:
„'d fiammlein Ijangt fyttautl" ober ed rufen Me ©affenjungen : „ffieifr*
bier!"
„$)u ^aft ein ©djaf geftofjlen!" ruft man in Oftpreu Jen einem tfnaben nod),
bem man einen tfreibeftndj ouf bie Sacfe gemndjt Ijat.
3Ron aafjlt bietfnopfe am Wocfe cined onbern unb fpridjt babei: „®efunben,
geftofylen, gefauft!" unb bad roirb roieberljolt bid jum lejten tfnopf, ber bie
©ntfdjeibung bring*.
1404.
©totterer roerben genecft*:
©tatterbul §Qrm,
9Haaf ben #ool roarm,
©et 'n up 'n S)if$,
©o mart tye mebber frifefc.
^renter m. 47. UrqucO 6, 23.
* %u&) mit bem SReim 498.
1405.
Bur SJerfpottung berer, bie bat ©a) ma)t
audfpredjen fonnen:
©lad&tcc ©temann fladfot 'n ©mien
5Wit 'n jarten ©roanj.
©mien, fpracfc er, i$ flag bio) tobt,
©meifce bi$ in einen ©oob,
©ncib' bir beinen fmarjen ©meine*
fmnnj ab.
©Ibenburger 5191. 108.
1406.
dur SBertjofmung berer, bie g toie j
fpredjen :
(Sine jut jebratene Sand unb ein
jut jemadjtec Surfenfalat ifl due
jute 3abe Sotted.
1407.
$ur$ Slbamd gaU ift Sript'd Dcr*
berbt,
Unb Siuma liegt baneben.
3n SBelba ift tein §eUer ©elb,
Unb SReuftabt lann nidjtd geben.
3n 3icgenrucf ift gcojie 9totf),
3n SRanid ift fein Stiffen SSrot,
Unb $Qufa ift bie ©o^rocfter:
©inb bod nid)t leere defter?
35ogtlonbifcf)er ©pottreim: ©ra^c,
©ogenftt)o^ bed ^onigreiciid ©adjfen 415.
Digitized by VjOOQ IC
288 —
1408* Sattertt-Spott astf 9M-
tartottc.
S'^cnjotncr1) fin ti*a »fira,
8' S>iatt>iUcr 2) fin t)o*a 9Ruta,
Banbfcn3) if* Me §erreftabt,
3' Wiga4) if* °'* BettelfoA
«u* ©f*cnjTOcilct (Dber»(fclfafr).
1) <&f*enjtt>eiler. 2) ©iettoeiler.
3) Sanj^cim. 4) WinCim.
1409.
8tumarf*a if* a Striftroel,
£)ttmarf*a tyuat ber ©acfel brittjcr,
e*alamj)l if* a fcettelfacT,
2*anjana if* a §erreftabt.
9(u* Sanjenljeim (#r. SRullpufen).
1410.
3n S&attenba*, in SBattenba*,
©a baben (i* bic ©anfe,
©a lorn bet Heine fiinfenfreffer,
©*lug |k auf bie ©*ttanje.
<Wu*e #r. 166. 9N*t ganj t>er*
(tfinMidjer ©pro*, tjcrmutfjli* fru^er ein
Spottruf auf bo« genannte ©orf.
1411.
©te 6a*fenfjet&er ©eta)er*er, l)
©fe trage roeifje $eUocr*er,
Un tragen gale 6*icTe{*er,
Un banje rote bie ©icfei*er.
%u* granffurt* Umgebung.
* ©ie eilbe „*er" flatt „*cn" jum
©eminutit) DolWtyumli* in §effcn, flaf*
fau, *fol3 ic.
a. ©ort oben uf em SBergli,
2Bo ber ©uggf fo f*rett,
©ort tanjt e SBalbbruebcr,
8i* em be ®&utte deceit1),
©albbruber im $uttli,
§et& $utlt2) ufgtynK
Unb'$ «Battc3) oergeffe
Unb be SMblenc nSbentt4).
6*toeijerif* : SRo*ljol;}, Sinberlieber
305.
1) derljeien = derbcrben. 2) ©cbet*
(jnur, ftofenfranj. 3) ©cten. 4) na**
1412. «*•« awf SRSti^e.
b. ©ert unte, bert oroa,
Bo bee tfucfut fo f*reit,
©ort ftet>t a SBatbruaber *),
§at §ofa oer^eit.
$at& SBata oergaffa,
'« $Rif*tec2) ufgtyntt,
©' @*lurba3) umgeroorfe,
©em foible no'g'rannt4).
Sanjenljeim (£)ber*eifaW.
l)93etbruber. 2) ftofenfranj. 3)eon»
balen, ^ontoffeln. 4) na*geranni.
gebadjt.
1413. Set GmfteMcr.
1. ©ort broben auf bem §ugel, 2. ©i lafct tyn nur tanjen!
SSo bie 9to*tigan fingt, @i laftt tyn nur fein!
©a tanjt ber ttinflebel, 3u *Ra*t mufc er beten
©afc bie tfutt' in bie §5^ fpringt. Unb f*tafcn aHein.
3. ©ort briiben auf bem $ugel,
©o'* gu*eii 'rum tauft,
©a (ifct ber (Sinfiebef,
£at bic $utte ucrfauft.
9tyeimf*e* £anjlieb*cn : ffiunberljom III. 25, no*maI* baf. 133.
Digitized by VjOOQ IC
— 289 —
1414. $cr Sittftcbter (Dattficbci). 1415. S^ott gegett ftioftertcfcctt*.
S)er ©tnfiebel in bee tflaufen, 2)5 tfloftafrau en ©art'ntyau*,
SBenn'8 warm tft, ttyut er maufen, $>5 gtaubt, f5 18 baboring:
SBenn'* fait tft, ge^t et 'netn 2)a Hint ber $ater ©uarbian
Un ^eijt ft$ tnarm bie Slauf'n ein. Unb tnunfd&t iatyr guat'n SRoring.
©aljburgifa: Bad) ©iifr Br. 20. ©u£, ©aljburgifdje SolfSl. Br. 18.
* 3ft eigentli$ ein fiocftuf an bie ©$necfe (f. Br. 889), bod) immerljin fatirifd^.
1416. ©egen ©efdjenfe on Softer.
$eter Slbraljamerl jtyt bott aufm ©d&amerl1),
SBett' on tfloftergruaf, tfjuat earn mi) ba guafc.
©d)n>5fta gi-ga-genbel ]&dt a S3uta*$enbl2),
©58 iS Brefart mdr3), b58 t* groifc un tndljr.
65 nrn'S jan 5lng5ben!en an a $(ofta fd&enten.
38 b5S 9Rabl nit a Bar?
©aljburgifa: ©uf SRr. 17.
1) ©djemel. 2) $uterf)ul)n,3£rut()af)n, 9Belfd>ljul)n. 3) $)a* giebt einen mfirben
2*rocfen, Stiffen.
1417. 2)nttfd> ober ®ftlf*j?
(Jlfaffer 93uben fdjreien ben nmlfdjen nadj:
a. 2Balf$er ©ungunger1), bttfe^er ©alat,
#attft en2) nit g'fraffo toarft dje ©olbat.
b. ©altfdjer #rutfd>if, bttfd&er ©alat,
§att|t en nit g'fraffi, tnarft nit ©olbat.
c. §ollarita, $ottarita, ©agumcrfalat *),
$dtfc$ aui beroo gaffe, n>artf$ aui a ©olbat.
®rei ©pottreime au* bem Ober»(£lfaf (firei* 9tltfirc^ unb Sfyinn), jebenfall*
nadj 1871 aufgefommen.
1) ©agumer- ober ©ungunger* bejeiifcnet ©urfen*©alat. 2) §atteft bu il)n nictjt
gefreffen, roarft bu fein ©olbat. [©inn nic^t ffar.]
1418. 9ttf eigentoitttge Sinber.
$>er £an$ im ©djnofenlo^*
§at afleS, n>a$ er null.
Unb roaS er mid, ba$ fjat cr nit.
Unb ma* er fyat, ba$ will cr nit,
®er #an$ im 6d)nofenlod&
§at alleS, tna8 er mill.
©tober 208. ©imrotf 363.
* ©a* ©ctynafcnlod) , eine lanblicfce Ifneipe (Xanj- unb ©djnnflofal) unfern
©trojiburg.
Sot) me, 2>eutfdje« flinberlieb. 19
Digitized by VjOOQ IC
290 —
1419.
a. $)er $an$li am $a$
#at luter guet' 6a$.
$at gtfali $'9Korge,
§at Ctyrcbfclt j'»at$t.
©ro&ntti 34.
#mt* al* Sifter.
b. Dcr $an$jocfclc am %aty
$at alii guct &a$\
$at gif^cle &' gRorjc
Un flrebfelc j' #ad)t.
e^erjreim: ©tober #r. 108.
1420. 2>er jefdjeibtc $an8.
a. §anfel cm SBadj §anfel am 2tod)
§at tauter gut' ©a$', #at lautcr gut' &a6)\
§at'G §aufel oerbrennt, £at gif^lefn gefangen,
$at £umpcn brum g'^enft, #at bic ©(fcuppen tyeim'bradjt.
#anfel unb ©rctel,
3njci luftigc ficut:
$er §anfel fft ndrrifdj,
SMe <9rctel nit gefd&eibt.
2Bunber$orn III. 9lnl). 97. ©imroi 313.
1421. #mtft*.
38>enn tin Olbenburgifdjen meljrere linber mit Gtocfen auf cinen ©egcnftonb fdjlagen,
farcien fie baju:
6la §aman boob, fla $aman boob,
Hainan tjat 'n ©algcn boot
gdr Suben unb foe ©djmau* (©mul, Samuel;.
* $ier ift rootyl auf bic biblifa)e Srjafjlung t)om Suben $amann unb feine
$inrid)tung (©ud) Gftfjer, dap.l) angefpielt, fd)tt>erlidj Quf 3 rutin unb Sotun.
1422. Spottxtimt auf 3fttbe».
£te Stbbcn tjab'n 'en Scfytucin ge*
3n bem ®empel SKofcS
Unb tjaben barauS SBurft gemadjt:
33 ba* nit roaS gamofeft ((Suriofe*)?
flu* tfaffe(: Ctfudje 94. 9Rit fdmtu«
fciflem Sdjlufe in 2,tyiiringen dor 1840
gefyort, aue Oftprcuftcn : f. grifdjbier 355.
1423. 3«™f an bic 3uben.
3ubc, Srfjadjcrmacfjbei,
$ein Sacf off enttuei!
grifdjbicr 357.
1424.
giga, rafce,
Worn fumnta b'Spajje,
©ocmiorn be ginfa:
9lUt 3ube ftinfa.
SMelfaa) au$ Sinbermunb im Ober*
e(fa| urn 1890.
1425. $er tobte 3ttbe.
9li$, ^roei, brci, '$ ifd> c 3ub' taput!
iXtmm en in Sacf unb fdjlcif i^n furt.
[ober:]
Sub, Sub, d^ole:
®'r Scufel fai bi Ijolc!
9)Mjrfad) im Obcr'GIfafr.
Digitized by VjOOQ IC
— 291 —
1426. Wi mtb Sdjmttf,
®ec 3$ig un bee ©$mul,
^ic gcf>n mitnanber en b' ©c&ul.
$)er 2$ig ntmmt'* 9tubelbrfitt
Un fc^ldt em ©d&mule b' 9toe *) eroeg.
$ielfad) ou« bem ©ber*(£lfafr.
* 55 at.: $)cn ©a)nabel, ben ffopf fcinroeg.
1427.
l.£er 3|Mg tain gcrittcn 2. ®et 3|ig tarn geritten,
9luf cinem ©et&ebocf, $te Seitung in bee £anb:
$a gtaubten afle 3fbben, „0 roety! ifjr iitbt 3ube,
<SS fei ber liebe ©ott. S)ie Solera fft im fianb.
9Hecf mdf>! mctf nidi)! SWecf ma^ 2c.
«u* griebriajafegen (tfr. @t. ©oarttyaufen) 1880. Sud> im ^effen- unb 6ieger»
lanb gefannt.
1428. ^oltttfdje Srtmtcntttgett.
a. sptep, ®dnen, piep,
©cfconen bu bifl quttt,
$5r ©tralfunb §aft bu lange lagen,
Si ©abebufef) fjdft bu @c$ldge frdgen.
$iep, $dnen, piep!
tfinber* unb ©pottreim nadj ber ©djladjt bei ©abebufdj, roafjrfdjeinlia) oud einem
altern flinberretm, beffen erflc 98orte: „?iep, SBdgcl, piep", (5. 2K. Wrnbt in „2Rard)en
unb Sugenberinnerungen" I. 402 mitttyeilt.
b. spiep, SBlaurocf, piep !
$e ©allcrfcf) (©aleercn) getft bu quitt!
5lm ©anStrdg bift bu utgeftagen,
&m #olm, bo Ijaft bu 3d)mer gettagen.
spiep, SBlautoct, ptep!
$u& $anjtg; al* 1812 Me *Preu&en fidj Xanjig* bemdajtigten, i(l biefe Urn*
bidjlung entftanben.
c. $tep, $dn, piep!
£o ©atcr bift bu rip!
$>in tfrifdjan in be £uft e* flftgen,
$in ©iftjung (©efionj fyebben* df) b6t fdjldgen!
$ip, 3>dn, pip!
$olftlicb, ale im flpril 1849 im 95ufen Don grfemforbe bo* edjiff ©efion gc*
nommen unb (Sfnriftian VIII. in bie 2uft geflogcn mar. ftrifdjbier 123.
19*
Digitized by VjOOQ IC
X. &itg her tfrtjitle*
(6tt^ftobtr|tyerje, J^trprobtn ttitb dltcfte iibtlrtimc.
1429.
31 b ab,
2^u' bic Stop?*) ab\
31 b c,
$te flafc', bie lauft in ©$nce,
®cr SSater Winter jjer
Sffift cittern grofen ©tude ©a^meec.
SBunber&orn III. 430.
* tfappe = 2Rufce.
1430.
51 b ab,
8Reln ©a)nappfad.
3 u ju,
3Raa)'s Bua) ju!
hunger 123.
1431.
31 b ab,
3Rrin $au$ fdEjna^pt,
3 n in,
'$ ift nt5 brin,
U m urn,
SHujj roa$ 'ncin lumm.
SRunblidj au* S^iiringen.
1432.
91 b ab,
SKeifter, gicb cinen $lapp.
31 b c
Wad)t flopfmelj.
© p q,
©djelm bift bu.
©imrotf 191.
£ic @efdjtyte toon bcr ftafce.
[3ut Unterljaltung in bcr tfinberftube unb fpater oft jum ©$erj gefagt.]
1433.
31 33 <£,
$ie £a$e lief in ©a)nec,
3118 (ie roieber bcrauS fam,
#att' (ie turtle ©ticfetn an,
SDajj fie nimmer laufen fann.
SMelfaa) gebrutft.
1434.
31 *B <S
$>a$ #aj$en lief in'n ©a)nce,
®aS #unb$en lief tytn na:
3(a), tfafrdjen, bift bit ba?
©imrocf 1S7.
1435.
31 » <S,
£e £att Idpt in ©nee,
2>c $ater adjter bec
Wit en gtoot ©titrfe ©meet,
©imrocf 188.
1436.
31 » a,
©'(Sljafc lauft ubcrn ©$nec,
©$ frurt fie a b'bei,
(Sbummt g'fd&tmnb, g'fa)tmnb miebcr Ijef.
9tod)l)o[j, Sieberfibel.
Digitized by VjOOQ IC
— 293 —
1437.
5( 8 <&,
®e Sottc lopt in'n ©nee,
®er #unb, ber agter ^et
9»it'n «pott outt ©moat.
Olbenburger JTSt. 97.
1438.
51 8 <£,
®e #atte (opt in'n ©nee,
51 8 ah,
®e Softer gift bt 'n tffop.
Clbenburger fl9t 97.
1439.
51 8 «,
©te tfa&e Ctcf in' ©d)nee,
5118 ftc toieber 'rau8 lam,
#att' fie tueifce ©tiefeln an,
SBetfe ©tiefeln mufc fte Ijaben,
®afc fie tann na$ ©refiben traben.
2RunbUd)aua6acf)fen unb Cefterreid).
1440.
51 8 £,
®'<£l)a$ (auft iiber'n ©d&nee,
£et§ung (§unb) (auft ubere-n-5(cfeT,
$'£f)a& mu£ ft faf$ j'tobt (a^e.
©rofcatti 26.
1441.
5( 8 (5,
®ie fta£e lief im ©d)nee,
®er ©d&nee fling fjinfceg,
$ie £a$e lief im ®r...
S^urinflen.
1442.
5( 8 $,
®e $a$ (aift im ©d)nee,
®er §unb rannt era no,
£e tfafc f d^reit : SKotbio!
SBielfari) aue bem ©ber»(&lfa|j.
1443.;
5i 8 <&,
8etfcen mi$ bie g(of)'/
8etfcen mi$ bie SBanjen,
ftann i$ ni$t metyr tanjen.
[8eifen mi$ bie ©tiegettfcen,
ftann td& nfmmer ftiKe ftyen.]
©djleidjer 102. hunger 53.
1444.
51 8 (5,
S)ie tfafce (ief in ©d&nee,
Unb trie fie roieber 'rau* tarn,
®a tjatt' fie meife $5G$en an.
© Semine, o je.
51 8 <&,
®ie flafce lief jur §ot>',
©ie lecft it)t talteS $fot$en rein
Unb pufct ficJj aud& bie #5felein
Unb glng ni$t metyr in ©$nee.
© Semine, o je!
3B. ©eifert'* flinbergartlein ; aud>
oielfadj in ©cfjulbudjem.
1445. Weittte attfS gauge
*tyl)a&et.
5( 8 (5, ftopf in bie $5tf!
©8 8, mart', ty treff !
® # 3, ba* ma$t SKuV!
3 £ 2, ntdjt fo faned!
W 91 0, lauft ni$t fo!
$ a 9t, ba* ift farcer!
© X U, t)5t' mic ju!
8 SB £, mad)' 'nen Snij!
Bpfllon 3, gel) ju 8ett.
SRfmMid).
1446. $a$ ttttb ber.
S)-a-S baS, 9Kargarett)e $otta§,
®-e-r ber, 23a$ tniU er?
8-e-( bcl, 8arbiergefeU\
Digitized by VjOOQ IC
— 294 —
1447. Hub.
U-n-b unb,
2Bcr^ ocrjtefyt, bcr rocifc fc&unb (fc^on).
1448. ©apnctncr jn bndfftaburen itadfj alter SRetljobe.
&-a, <£a, p-u, pu, apu, capu,
c-i, ri, uci, puci, apuci, capuci,
n-c-r-ncr, tner, cincr, ucincr, pudncr, apucincr, (Sapuctncr.
$od) ein SGBort gum 8uc$jtabiren : Conftantinopolitonif^cr S)ubelfacfSpfeifer,
1449. Ki^tijc 3tttcrputtftton fefcen.
©& f^ricb cin Sttann an eine 2Banb:
3ctyn ginger l>ab i% an jeber §anb,
gunfunbjroanjig an $anbcn unb giifjen,
98kr ba8 nidjt rocifj, muf tncnig roiffen.
[9Rnn fefce Somma nadj ffT;ab' id)'7 unb nad) *funf".
SRunbli$ unb Diclfadj in ©d)ulbiid)ern ; audj ©imrocf, Slatbfclbu* I. 94. SRodj*
bolj 115. gieblcr 50. grifabier 472. Snglifd) bci Halliwell: »Every lady in
this land* etc.
1450, (Sinew ©a$ fo jtt tefen, baft cr ftdj rctmt.
a. fitcber Slbblf, don mir roeidjen b. 2Bittft bu craig non mir tneidjen,
SBBittft bu totrfH<$?
©utcr grcunb —
sRtmmermcfjr ocrfaji id) bid).
SRon lefe:
[©idft bu tuirflid)? gragejeidjen.
®utcr grcunb, ©ebanfenftrid).]
Caroline ?
W6), roa$ bin t$ ofjnc bi$,
£icbcr grcunb —
ttuft <£$cmnifc.
1451.
2Ba* jlet)t in bicfem ©tnfcl ba?
©in 6-c-^-r-a-n-!.
2Ba$ bie Sinbct gem in itjr SBud) fdjreiben (£tnteljornpl)rafen,
gebetptoben).
1452.
SR. (Jaufnamc) bin \6) genannt,
$. (Otttnamc) ift nicln SBaterlanb.
5lin (Saturn) bin id) geboren,
2Scr \>a* #ud) fmb't, id) fjab'S oerlorcn.
SL^itringifd).
1453.
£tefe$ $u$, ba$ ift mir licb,
28cr cS ftic^lt, bcr ift cin £>icb,
©ct cr Sieitcr obcr #nc$t,
So ftcfyt tym bcr ©algcn rc^t.
6d)tuabif$ unb t§iiringifd).
Digitized by VjOOQ IC
— 295 —
1454.
$iefc* SBu$ Imb' t<$ gctauft,
9W. bin id) getauft,
5R9t. bin tc& genannt,
9W. tft mrin ©atctlanb.
St^nriTiQifcf>.
1466.
#. (^tuQuft ©ill).) bin id& genannt,
#. (©eutfc&tanb) ifl mcin SSatetlanb.
S)ie gebet ifl tndn $flug,
$tum fc^rcib' id) fo gut.
$a* papier ift mcin 9Wet,
$tum fd)tetb' id) fo roacfet.
®ie $inte ift mcin Somen,
#9t. ifl mcin Seamen.
€djroabif(fj.
1456.
$icfc$ 9Q$(ein ifl mir lieb,
©et mft'$ nimmt, bet ifl ein $>teb,
©et mit'* abcr nriebet giebt,
$en t>ab' fd> licb.
1460. Sifcel'Swfc (Sotl&ufer
«. Tet Slffe gat poffitlid) ifl,
3umal roenn cr oom $lpfcl fttft.
$. 3n $olen btummt cin rot Ibet SB a t ,
31) t SBienen, gebt ben §omg fjet!
<£. (Sameele ttagen fd&roete flajt,
£a* (Stanjlefn jiett ben §odfj*
jeittgaft.
$. $et $ad>S im £odjc bdftt ben
§unb,
3olbaten ma$t bet $ eg en funb.
G. $cr ©ft I ttaget fd&werc Sacf',
W\ ©lien mifit bet Cramer meg.
R. $et gtof cl) coag fd&teit Sag unb
sKadjt,
$et gleget gat fefyt mubc ma$t.
©. ®a$ glrffa bet ©anfe fd&mecfet
roofyl,
$)ic ©abel e& jetlegen foil.
1457.
StefeG SiUtyetn ifl mit licb,
©et mit'ft ftic^lt, ift cin fcicb,
©cr mit'3 abet nriebet btingt,
®et ift cin ©otteMinb.
Sftiiringifdy.
1458.
SMcfe* %ud) ifl mit lieb,
SBet eft ftfefclt, ifl cin £ieb.
ftommt ct an eincn Stein,
8ri(Jt et ftdgi cin ©ein,
gaflt et in ben ©taben, •
gteffen ilm bie Raben.
Simrocf 351.
1469.
fiiebe* »u<$lctn, la£ bit fagen,
Senn bid) 3cmanb fort will ttagen,
©ag: \6) licg' in gutet 8tufj,
©et^St' bem (bet) 9t9t. }u.
Styuringifd).
bc$ $nfd&auung$untettic$tt).
§. ©ebtat'ne §uljnet flnb nidfjt boS,
£et §ammel gicbt gat f^artc
etaf.
3. $)er 3ube fdjinbet otmc 2cut',
$a8 3agerl)orn btingt gro&e
Scut1.
*. SMe f d&lf mmc ft a $ e frtft bic SRauf ',
®er ft a mm fyerunter btingt bie
2fiuf\
2. ©ebulbig ifl ba$ 2ammeletn,
£a$2id)t giebt elnen fallen 6$etn.
9». Sum Bctcn ifl bet 9K5nc$ tier*
pflic&t't,
SMt SRcff cr n jH$ bei 2cibe nfdjt!
5». ©icftlo|let*»onnctDiDt^un8u^
@tn' 9? a g e I b o f) t man fyaben mu&.
£>. ^etOt^fe ftofet, bafe eS Frad)t,
^aS 0 1) t jum §5tcn ift gemacfyt.
Digitized by VjOOQ IC
— 296 —
$. ©a* $f erb bcm ftciter ftetjet an, 2S.
©a* $eil gebraud&t bet Simmer*
mann.
O. 2Ba* SBunber! Me gar rotye ftub
©tebtmeffeaRtl<$,£luartla& baju!
8t. S)cS 8H a b c n fiicb ift grab, grab, grab,
$om8Utttgmanben#otf)fd&abtab. £
6. ®te @au im flotf) fid) toaljet fetyr.
®a$@cepterbringet»ul)mu.<Sl)r\ g
S. SSorm £ra$en tin* beroafjre ®ott
Unb trage unS au& after 9£ott). q
U(3S). ©era&ogetfUlUr frul)aufftef)t,
<&r fragt nid&t, ob Me U^r
red&t ge^t.
«u$: Sfcadjtgebanfen fiber bo* 88<£»93u$ t)on Spiritus Asper (= ftriebrufc
gerbinanb #cmpel). fieipjig 1809. $)ie Weime finb aber Diel alter, ba c* f$on im
„9teuen Setyjiger 5tderlei fur 1755" ©. 243 literarifcfce ^arobten barauf giebt, j. ©.:
„®er 5tffe gar pofjulid) ift, jumal roenn er ft$ felber lieft". (9totij uon Dr. feuft*
mann in bem 8u$e: „«U ber ©roftoater bie ©rof mutter naljm".)
S)er 2Bolf \>al e^afletnjfrtpt mit
© er £if d&lcr brauc&t f ein 2B t n f c t *
maaji.
95 a r.: £er tolle Sffiolf in $oIen frafc
£en Sifd)Ier fammt bem SBin*
tetmaaf.
Santippe mar ein' arge #ur'r
£ mat £ ma$t Ijunbert nur.
®e* 8 get* gaut oott @ta$eln tit
9ta$ 8uben*$irfd&en mt$ gelujt't.
®ie Siege Safe giebt Mel 6$ocfr
©a$3a^lbrett)altber6tegenbo(f.
Digitized by VjOOQ IC
XI. &tynt\lfpztA)tn nub %pzaA)fA)tt$t.
A. £a|e j» f^ttellem ttnb toieber^oltem Ita^fprtdjtn.
SBeil babei fldj oft bad SBerfpredjen cinftcllt, fo giebt bad gum fiadjen fcnlafc. 3u»
gleid) ift'd cine nu^(ia)e 3ungen- unb ©prcapubung. @onft rourben bergl. @a(e jum
*Pfanberfpicl oerroenbct: rocr fl$ cerfptaa), gab cin $fanb.
1461.
#and tjacft §0(5 Ijintcc'm gfrtcntyaud.
1462.
#intcr'd #annclcd §anfcd gaud
$angct fjunbcrt gunbd^aut' 'raud.
1463.
#cinridjd §anfcn fjat tjintct #atrlcd #aag
#unbcrt §afa f)afra tyuefta.
1464.
gri^ lit frifa 6d)6pfcnflcffd),
grif$ 6c$opfcnflctfc$ ift gri^.
1465.
gifted gri& fifty frtfdfte gtfty,
grifae gffac fifty giftyrd grifc.
1466.
(£d moAt' cin tfdjjtyn SnoHcn fau'n,
(£d taut cin Sdjtyn $noUcn.
1467.
tfaifcrd $5tyn tann fcincn Salbdfopf fotyn,
#cincn SalbdFopf fann tfaifcrd Sotyn fotyn.
Digitized by VjOOQ IC
— 298 —
1468.
SScnn ©offer 5Bein marc,
2Ber murbc totffen, mo SBirtfye roaren,
Unb too tpolltcn ©eibcr 3Binbeln roafdjen?
1469.
3u tfonftanj an bcr Styeinbrucf licgen
Sroct brct libcrnc icbcrnc ftdfjrle:
5Ber burdj bic jmci brci libcrnc Icbcrnc Stdtyrle reben fann,
#ann n>oi)l, tuo^l reben.
6ubbcutfdj.
147a
Tic SBurjkn mit fc^marjen SBorften burften beffer, at* bic fbutfttn mit
*•' roeifkn $orften.
1471.
, ®er bide SMetrid) trug ben bunnen $)ietrfd& burdj baft brecfig' ®orf
y $unfuf .
1472.
#(cfne Sinber FSnncn tcinc tlctnen $irfd&tern' Fnacfcn.
1473.
-jC #cin Kleiner, Fein ©rofcer, fciti ftonig, Fein #aifer fann einen tfalb**
toff Fodjen (otjnc gcuer).
1474.
* (Sfct effen fteffeln ni$t, 9lc(fcln effen (Sfel nidjt.
1475.
Stteijhr duller, matjlc mir meinc 9Ke£e 9KeI)f,
SHorgen inufc mir incinc Gutter WUc&muS mad)en.
1476.
SBcl^cr 9Ke£ger mejrt fcin 9Re£germcffer?
1477.
£er Sperbcr fpra$: 3K>a& mad)t bie SSadjtcl?
5$a$ fragft bu, Spcrbcr? fagt bic 3Bad)tei.
1478.
9ttefm)ed;fcl fur ©adj&ma&Fcn,
3Badj$maSfcn fur 9ftcfm)cd;fcl.
Digitized by VjOOQ IC
— 299 —
1479.
6edjSimbfcd&$ig @$ocf fad)fifd)e fed^dccfige ^dnifotoecfcn.
1480.
9l$tunbad)t5tg ac^tcrfigc. §cd)t&f6j)fe. n:
1481.
@djnctberfc$cere fc^nefbct fc&arf,
6d)arf fd&neibct 6d>nciberfd&ecre.
1482.
3Bir ©eftemalber 9Kkf$roeibcr rooflten roeifjc ©df$e roaf^cn, njcnn toft
itmfiten, wo toarm SBaffer marc.
1483.
SBann 2Baffcr 2Btc(n) mar, n>o roofltcn b'2Bcttel8f)cmcr un SBenfcmcr
©icmcr cri ©cnbla toafdje?
£>ber*©Ifaj* unt) 2$injen(jetm.
1484.
$5r, bu !Bub, fag bcinem SBuben, bafi bcin 5hib mcincn 93ubcn tcincn
SBuben mctjr ^ci^t, bcnn mcin Sub leib'tS nid^t Don bcincm SBuben, baf
bcin SBub' meinen SBuben cincn SSubcn l>ct^t T —
1485.
(Si 9399c SBogc spoftyaptcc,
3mc SB^gc $ogc ^ojtyapicr,
$ret Stygc SBogc ^oftpapicr 2c.
©rofratti 35.
1486.
®a& bi$ bod) bcr ®ufig*£)onner&*2:cufel$s$icb burd) bal brecfig $orf
$>arebtngcn but$ tragcn tyat!
1487.
Winter #anfcn$ #ul)ncrf)au&
§aut §an8 §oflcrf)olj,
#cfct ben §ut)nerl)unb fyintcr'm §afcn fjcr:
§uffaf), fyurra, fjoribUi — frifili, tyurra babaj!
Siic^crfibcl 63.
1488.
§tntcr bc$ §crm ^irtcnljau&djen ^acftc $an* #ol$. §attc §ann<$cn,
$anfcn* t)iibfd)c& §anndjcn, §an& £olj Ijncfcn tjorcn: fyattc #ann$en, $anfen&
i)iibfd)e$ $ann$cn, $an$ §olj fyacfen Ijclfcn.
Digitized by VjOOQ IC
— 300 —
1489.
$inter §crrc §onfa $uft
§anfc*) Ijunbert $ember2) ml,
$unbert $ember Ijanfe ruft
§inter §crre §anfa $uft.
Ober«<Slfajj. 1) $angen. 2) $emben.
1490.
©ft ging cin §irf$ rooljl uber ben SBadj,
©r bradj jroci, brci Srtypel bi fcrtypcl $[umperbeer*SBlatter ab,
©ft mag tuo^l cin rootylbercbter 9Wann fein,
©er mir bic ^roei, brci Srtypel bi fcrippel 93lumperbecr*$Blatter nadjfpredjen fantu
9We Brten bcr ncueften @d>erj» unb «Pfanbcrfpiclc . . . SUtona unb Scipjtg 1796.
6. 9. $af)et ©rimm, fcltbeutfdje ©alber.
1491.
©ft fprtngt cin §irfdj ubcr ben 95ac§,
5Brofett il)m bret-bri Sroppcl,
6$6ne grune, braune, blauc
Sirnenblatter — flatter oon bem
SBaum ab.
6agt cin guc$ft: ©aft ift cin Sttann,
©er tl)m brci-bri fcroppel,
6c$5ne grune, braune, blauc
SBirnenblatter — flatter Don bem
SBaum 'rabbrotfeln fann.
Sdjnjabifd): Sirlingcr 126.
1492. Unb toad ift baS?
©aft ift bcr ©cfcluffel ju bem $ippa*
sponfenberg.
$luf bem ^ippQ*^onfenbcrg
SBoljnt bic $typa*$ontenfrau,
§at brei sptypa^onfcn'Sod&ter,
Unb bie $ippa*$onfen*2;6d)ter
©ffen sptypa^onfen^appe
Sluft ben $typa**ponfen*2eflern
9Ktt ben $ippa^onfen^5ffc(n.
SBirlinger 125. Clbenburget flflt 68:
©ie ^ipopoiijcnfamilie.
1493.
©ft fam cin Scfciff oon SBagenburg,
©ft roar belabcn mit $irf$en,
9ttirfdjen, Sinten, $rif pen,$rafpen grun.
©a fam bcr Sonig Don ©crin
Unb fragte, ob §irfc£en, OJftrfcfjen,
$tnten, tfrifpen, ftrafpen grun baroarcn.
Sirlinger 122.
1494.
9ttmm ^in baft!
©aft ift baft?
Gin f^dncr ffitng.
SBaft fteftt barin gefarieben ?
©rei fdjdnc Sungfrauen.
©ie crflc Ijeifct $infa,
©ie anberc $nobla*$infa,
©ie brittc 6$icfnicfna*tfnobla*$infa.
©a naljm bic $infa cinen ©tein
Unb roarf @cfjicfnicfna*#nobla*$infa
an baft SBein.
©a fing Sc$icfnicfna*$nobla*$infa an
ju fcfcrct'n.
eimrorf 990. SEBolf'ft Bcitfc^r. I.
110. 9(m ffifjein geljort.
Digitized by VjOOQ IC
— 301 —
1495. ftittber- ttttb $fSttberfytel.
S^ubcrgcbcbirbicfe^tuffcljur^fortc ®ie brittc Ijeift 6c$nicffc$natt*9tubcl*
Unb jmar jur ^intern spforte, spinfa.
2Bobur$ ein SBagcn faljren fann, ^Jinfa nafym cincn 6tein,
2Bortn brei fcfcdne Sungfrau'n fijen: 2Barf tyn bcr giltpinfa an'* Knfe SBetn.
$>ie cine Ijeffct $lnfa, SBoruber @4>nicff^nadC * 9lubct* ^pinfa
SHe jwette Ijeifct gilipinfa, fing jammerltcfc an ju fd&rct'n.
[$a« oorfpielenbe tfinb fpri$t in jeilcnroetfen Bbfafcen biefe 9&erfe oor, bie anbern
muffen ee nad)fpre$en. SBer fl<$ Derfprictyt, giebt ein SPfanb.]
«u« 2Ral)ren: SEBolf* Scitfdpr. IV. 361.
1496.
@* flocjen brci (Snten wot)l uber ben SDic brittc grau XriftcaftrifliaS.
9t^cin #m, fym, fpracfc grau 9Wa& ju grau
*Wit tfjren brei golbenen ©^nabelcin. *pa$,
®ie cr|te fjicfc grau 9Ra&, 9Ba* fjat bie grau £rittrattritlia& fur
®ie anberc grau $aS, ein bide* ©efaf!
eimrocf 489.
1497.
3$ giencj uffen 9War$t un fofte tnicfc en $opp. 2Ba$ for'n $opp?
(Sinen irbenen $opp. 2Ba§ war in einenfcop})? ^app. 2Ba* fur'n $app?
©ejucferten, cjebutterten ©djlip}>-©c$lapp-$app. 2Ber ift ben $app? £an$
SBtcCfra^ afc ben cjejucferten, cjebutterten edjltpp-@c$lapp-spapp.
6imro(f 991.
1498. 3t"tg"tfy"l.
6ft war cinmal ein 9Ranu, ber Ijatte brei estjne. ®er crfte tjiefc
Scfcacf, ber anbre 6djacffcfjawweracf, bcr brittc 6$acffc§awwera(f-fc§a(fonlmini.
Stun war aud) eine grau, bie Ijatte brci £5d)ter. $te crfte tjiefc ©ipp,
bie anbre ©ipp-ftwwelipp, bie brittc ©ipp-ftwwetipp-ftppclimtni.
Unb ber 6cfcacf natym 6ipp, unb e$adtfd)awweracf nafjm Sipp-fiwweltpp,
unb 6$a(f-fc$awweracHc£acfcmimint naljm 6ipp-fiwwelipp-fippclimini.
eimrocf 984.
1499. Slffttterattim. ^
SScnn manner 9ttann wufte, wcr mandjer 5ttann ware,
®ab' manner 5ttann manefcem 9ttann tnandjmal mctjr C£fjre.
[5Bcil manner 9flann ni$t weif, wer manner 9Jknn ift,
$>rum manner 9ttann tnanefcen 9J?ann inandjmal Dergifit.]
©fdjenburg, ftenfmaler 425. 9tocty)olj 29. etober 240. eimrocf 978. £>lben*
burger &% 60. grifc&bier 9lr. 418. hunger 194. (Sefudje 118 unb trielfad) munb*
lid). $ie jmeite ^alftc ijl fpaterer, aber iiberpfftger Sufafc.
Digitized by VjOOQ IC
— 302 —
* SHefer fiebenefprua) ift alt. Sljn fc^rieb fa>n ber frommc SR&ftifer Stuolmann
9Her*roin au* Strajiburg am ©djlujj feiner *prebigtbua)er (com 3aj>re 1465) in folgen*
bcr gorm:
SRena) 9Ran fifct bto menajem 9Kan
Unb roaift nit, mad mena) SRan tann.
Unb unfit mend) 9Wan, met mcna) 2Ran roer,
$o but mend) $Ran mend) cm 9Ran 3udjt unb <£r.
f. @rie*f)aber, SUtbeutfdje $rcbigt 2, VIII. Hud) im Sieberbua) ber fcL £afclertn
(1470) *Rr. 69 finben nrir ifjn. — ©iefer oft nricber&olte ©pruaj gc&ort ju ben alteften
au« unfrer beutfdpen 8ittcnle(jre unb tyxttt bormale t>at fcnfefjen unb ben 2Bert& eine*
©ebenf&erfe*. Sin SSorbilb ftnbet pa) fdjon im §abamal ber <£bba, barin geref)rt
roirb, man foUe ben reifenben Unbefannten ntajt Doreilig jum IBeften (jaben.
B. Spra4ifd>erje.
1. @a|c mtt abfidjtlid) derbrefjtet SBortjtcllung
foil ba* £inb ridjtig ftcllcn unb ben Unfmn entfernen. 5)a* madjt ben flinbern uiel
SBergniigen unb bilbet. „8Up,pebujli" fjeifien in bee Sdjrocij folate ©dfce mit
ucrfetyrtcr ©ortfolge. 3m ^fai/berfpiel murbc ber beftraft, ber beim $aa)fpred)cn bat
S&erfeljrte an ben logifa) ridjtigen Crt fe&te.
1500*
c. SBafanbele, SBafanbelc,
@c$lag uf unb ftanb a iMdjt!
3unb $ofe a, ^unb §ofe a,
sRimm b' 6ticge unter b7 $lrm!
Unb rote er bie $ofe abt fommt,
©prtngt ber 6tatt im Edible rum.
3unb' $ul> a, junb' $ul> a!
$)ie Saternc mitt a Edible ^a:
(Si, rote fc&eint ber Ijett fo SWonb.
edmmbifo): SReicr 365.
SBafanneli, SBafanneli,
e^lag' uff unb ftanb a £t$t: '
@$ ge^t a #au8 im ©eift fjerum,
3c& greif, er fiirdjt mt$ an.
3unb'S tfuetylean, junb'$$uef)le an,
'» Saternle rottt a #dlb(c Ijan,
Unb rote ber Scig am §imme( ftefjt,
$)a fa)te|jt ber lag in Dfa.
2Bolf* Beitfdjr. I. 252.
b. 5Baa% Slnneli, roaa), $lnneli,
Sdjlag uf unb ftanb e$ £id&t,
(S3 lauft e$ #auS im ©eift Ijerum,
26) fiird)te, bafc mcr'8 g'fidjt.
3unb'S (Sljucli a, junb'S <5f)ucU a,
'ft fcatcrnbli roott c8 S^dlbli ^a.
s3J?ad), bafy bcr Sag im Cfe fjofd),
Unbroenn ber Icig am^immclftojit,
Unb roenn bcr (Sfyaf ft im 38aff er djodjt,
8o trag bcr 1\\6) uff b' 8uppc.
SKodjljolj 43.
d. §ubcrti, ftanb uf,
§cg b' 6tag a1),
sprang b' §ofa na2),
3anb 3) Rtya a,
5)' 2aterna roifl falroera4;.
Hu* bem £)bcr»eifa&.
1) 3icfj bie ircwe an. 2) |)inauf.
3) jfinb'. 4) fatten.
Digitized by VjOOQ IC
— 303 —
1501.
SBorigen $anbf$ul) ucclor id) mcincn §crbft,
®a gtng ic$ au&finben, bid bafc id) tyn fudjtc.
$a fam i$ an cine ®u<fte unb fd&luc&t Ijtnein,
©a fafcen brci ©tiiljle auf brci grofcen $erren,
$a nafym i$ mcincn guten Sag unb fagte: ©uten $ut, mcinc $erren,
$a bring' id) 3 $aar ©tcumpfe auf 3 ^funb ®arn,
6ie fofltcn morgen fcrtig rocrben, bajj i$ fie Ijeut noc£ anjieljen fann.
Sttefjrfad) munMid). Weimlid) ffio^olj 42.
1502.
„®ota 9Horga, £err Salbfleifcfc! i jjatt' gem jroet $funb SUbredjt,
Ijtnten 'rab oon ber ©erftcfupp', in ntein' ©cfcnjanjriemen 'ncin."
9Heier 364.
SDicfcr 'roeitocrbreitete tlnflnn roar urfprunqli^ cin (Sjorcifmu* gegen bie in*
$au$ fid) euifc^lcidjcnben Sroergc unb ©rbmannlctn. Urn bicfc roieber lod ju roerben,
mujjte man afle* im #aufe oerfc&rt anfangen: ba* $olj jur £uppe fauber ab»
roafeben unb bae fcleifcb jedjacfen, urn geuer bamit anjulegen. — $ie Slngabe t>on
bcr falbenben Satcrne trifft jufammen mit bem bci 9RfiUcn^ojf (6. 312) gcmelbctcn
Bberglauben : ©oflten bic Untcrirbifdjen cin Sinb fteblen, fo fnijfen fie braulen ciner
£ul) in bic Ofjrcn; Iicfcn nun bie ficutc be* ©ebrfiQce roegen ijinau*, fo f(fylid) (id)
bcr Srocrg herein unb rcrtaufcfjtc ba* tfinb.
2. ©a£e mit untergclegtem fallen Accent
raf$ au*gefprod;en, roerten frembartig unb unoerftanMid), j. 9?.:
1503.
a. i) ftecben ot)n£ ©faubb ift eroige* *B£rbcrb£n.
b. ©olbatin Ijabin ©dbel.
c. SMe drgebung bcr 6ac£f<n.
d. 5lm Cludtember cin SBei&gccbec fam.
e. 3d) fat) au& cincin ©d)febfenftec-d)cn
S5ci meineS SRadjbarS tircnMl,
£a fam cin §ecr oon ©efpenfter-c&cn
Unb jupfte mid) am ^cljarm-el.
3. ©aucrfraut^atcin*.
Sine Slrt ©prad)fd)erje bcftc()t barin, ba$ man gcroiffc eiijje, roc!d)c ta* ^lu^fc^en
u on 2 ate in Ijaben, in beutfdje ©pracbe umfefct. 3. 93.:
1504.
a. Si legendarum in dicasse, (Sic legen barum in bie tfaffc,
da mites dicant se statuisse. $aimt c$ bie ganjc 8tabt ttriffe.)
Tlbcnburgcr m. 59.
b. Immo filamentum. (3m §of fiel foljm' ($nt' urn.)
9lel;nlid) jdjon im 16. Saljxl)., bci gifdjart.
Digitized by VjOOQ IC
- 304 —
c. Distinguendum. (©te& ©tng tuenb urn!)
d. Dona didat hecto decorant dat vena.
(©o na bi bat §cl to, be #olj rannt bat SBel) na.)
e. Hac avis randavis solutis schosschentis.]
(§acf af i$, ffianb af ft, ®ol)l ut l&, @a)o^ foment [gefa)anbet] tS.)
f. Terra patsi dicure ibtsi. (©er Stab' bab't pa), btc #ul) reibt pa).)
g. Si venet si. (6iel), trie nafjt pe.)
h. Di curante bissifil. (©ie $ul) rannte, M$ fte pel.)
i. Varge stern vemm vax. (3Bar geftern roer urn 2Baa)3?)
k. Erasmus, Alasi. («r af 9Wu3, 9Ial af fie.)
1. Alasser Siasmus. (&al af er, fte af 9Ku$.)
m. Rekolas, Mausmelas, Kuklefand, Densifrass.
(Met) #of)l af, 3»auS SWcljl af, tfulj #lee fanb, ben fie fraf.)
n. Ave tera nisa alter sol dat, ave teri ne risa vi doctor.
(* Veteran ft a alter 6olbat, a Seterlnar i$ a Steljbottor.)
o. Di da mensa gens niger ne da si libendi cavet asse.
(©ie ©amen fagen nie gcrne, baf pe Ucben bie Saffetaffe.)
* Wit bergl. ©djerjen, bie nur fur fiateinfajuler unb pubirte alte £erren 3nter>
effe Ijaben unb in iduftrirten Slattern jur Unterljaltung am ©iertifaje oielfadj ale
3nfctjriften oon 9Ronumenten bargeboten roerben, Ijabe id) bie ©renje be* 8Bolf*«
mafigen ettoa* uberfajritten unb bitte prenge $ia)ter urn SBerjeiljung.
4. ©ie ©eljeimfpradien.
1505,
Bu iljrem SBcrgniigcn Ijabcn bie tfinber nod) iljre eigene ©ef)eimfpraa)e ge-
bilbet, bie bem SRidjteingeroeiljten unoerftanblia; flingt unb boa) feljr einfad) ip unb
bei einigec ttebung Don ben Jtinbern balb erlernt roirb. ©ie briUen bamit i&re
3ungc unb fdjnrfen iljr Dfjr- ©o pnben pa) in §effen, Olbenburg unb bem SBogt*
Ianbe unter t>tn ftinbern folgenbe ©praajen:
1. ©ie 3**6praa)c,
roeldje barin beftc^t, baf jebe ©ilbe roieberfjolt unb bei SGBieber^oluna ber ©onfonant
b oorgefefct nrirb, j. S3. SRairegen Ijeift in ber B*@praa)e: 2Raibaf8ftebe*@enben.
©er ©afc: ©u bip ein bofer 93u! tyeift: 2>ubu bibift eibein bobofeber Subu. [<&**
fudje 46. hunger 138.]
2. ©ie $*©praa)e.
2ttairegen flingt barin fo: 2Rai§aUefai«8te§elefe*@enl)enlefen. [©efudje 46.]
3. ©ie 9tef*@praa)e.
©u bift cin bofer 93u = ©unefu binepft cinefein bonefofefer Sunefu. [©unger 38.]
4. ©ie #o*@praa)e.
©abei roirb jebem SSofal bie ©ilbc bo angefjangt, j. 93. bcrHtoter fyeift: bebor 5tobo-
tcbor. [Olbenburger m. 58.]
Digitized by VjOOQ IC
— 305 —
5. SMe $Bci*@prac£e,
in metdjet an Me #auptftlbe bei angcljdngt nrirb, j. 93.:
SGSennbei mcinbci SWuttbei nmfitbet,
SBie'Sbei inbci grembbei fling, [hunger 138.]
6. ®ic £)*Sprad)c,
in roeldjer jnrifdjen afle tfonfonanten ein 0 gefefct nrirb; j. 93. ftarl fomm Ijer! ^ei^t 2
flofarorlol fofomomom (>o(jeror.
7. SMe ©rbefen*6prad>e.
[in flaffel, CUfudje 46]: Sebem 93udjftaben roerben bie brei €>ilben ©rbefen angeljdngt,
3. 85. SRairegen = 9Wcrbcfcn»arbefcn*irbcfcn»?erbefcn«erbcfcn»gcrbefen«erbefcn«tierbcfen.
C. Stynumn.
1506.
[3nriegefprda)e mit broQigen GinfdOen, auaroeidjenber 9tebe unb nrifeig»abtrumpfenbem
6*luffe*J
a. 3e«tftage.
©ott gru£ tuti), SWagb! 3 mein, ma* Ijat e* gcfcfclage?
So, §err, i rodfdje nc ©dcf. §antne gemdfdje, fe roittneljeitrdge.
2BaS mag e$ ou fur 3tt ft? '* mcint ©im, bu rodrft e ©audj!
3o, §err, gdljnt jroolf 9ttdfc bri. ©laubt bcr §err, fo ift er'S audj.
9tod)f>ofj 44.
b. aRarltfrage-
SWaibeli, roa &efd) fcil? $d, bcr grofce 3Btma (9Beinmadjer).
sRett' $drbdpfelt (Hctte ©rbdpfel). 9Bic t)icl SSt mad&t cr im-e-£ag?
5Bte uicl gifdj urn a £f)rujer? SRc'S ganj gajj Dot.
©iebeni, ad&ti, num. 2Bie Diel go^t i'S Safe t?
©ifdj nit ou ^edjnt, filfi, jroolfi? *Bi$ e$ cbbc oofl tfdj.
«d, bcr Ketti balgt (bcr SSater gjtotbeli, bu bif$ au nri&ig!
fdjldgt) mi. ©cdct-cr (=gcltc) ^inbc runb, oorc
35, wcr if$ ed>t bin Slctti? fpifcig?
Sftodjljolj 45. 3m €pieloerjeid)niJ Don gifdjart (©argantua dap. 25) fommt
bicfc SRarftfrage ebcnfall* mit oor: „roieDiel befj fraiit* tomb ein feller?"
* „$a* SHittefolter fannte eine bid ju fpridjroortlidjer Ueberlieferung auSgebilbete
©efprad)*funft, ben gragen, 93itten obet ©djelten Semanbe* mit tyolmifdier, &er>
feljrtec ober abfldulid) ftnnlofer Slntroort aufyuroeidjen unb i!)n julefct mit einem
©djlujiroifce abautcumpfen, bcr (id) jum Dorangcgangenen SBortftrcite uric eine
logifdje golgcrung oerljalt" — bcmerft 9loa)f)oU unb fiiful 93ei[piele au* bee 2ittc«
ratur bed 15. 3al)rl;unbert$ an. &ud) unfere beiben 3roiegefprdd)e gefjoren ju ben
brofligen (SinfaQen mit nrifciger Slbfertigung am ©djluffe.
96$ me, $eittfd)et fttnbetlieb. 20
Digitized by VjOOQ IC
XII. $taberprebi0ktt mtb Rttttnttimt.
1507,
3^r ©iener, mcine $erren!
5lcpfct finb fcinc $ern,
SBern flnb fcinc Slepfd,
®ie 2Burft i)at jroci Sepfd,
Sroci Scpfcl Ijat bic 2Burft,
®cr SBaucr tjat diet ®urft,
®iet ©utjl fjat ber SBaucr,
©ein fieben nrirb ttjm fauer,
©auer nrirb tym fcin ficben,
®er SKkinfrocf l>at Did Cftcbcn,
SSicl ffieben l>at bcr SBeinftocf,
(Sin Salb ift fcin Sicgcnbocf,
©in Siegenbocf ift fcin £alb,
9?un ift mcine $rebigt crfl !>alb.
§alb ift mcine sprebtgt,
®er S3rotf$ranf ift mir notljig,
$6tf)ig ift mir bcc ©rotfd&ranf,
©in Sifd) ift fcinc Ofenbanf,
Sine Ofcnbanf ift fcin £if$,
3n bcr ©cc tcben Did gifdj',
3>id gift' leben in bcr @ce,
®er §unb Ijat Did %lbtf,
mi gloV t>at bcr £unb,
(Sine Sail* ift fcin sjjfunb,
(Sin $funb ift fcinc 2au*,
SWdne ^rcbigt ift au*!
&u$ bent SJogtlanbe. 3n $l)uringen foft ebenfo. Slur bcr 2lnfang: „£ort,
mcine £errn !" ic. — unb ber 6d;lut» funer, fo : „£>alb ift meine Sfrebigt, bcr *Brot»
fdjranf ift mir nottytg: $ae unb ©utter nepme id) brau*, SRun ift meine $rebigt ganj
au*". — 3n ber SauftJ mit roenig $broei<$ung. — 9Hebcrbeutf$e ftoffung f. aftullen*
Ijoff 477.
1508*
©diebte in bem §crrn!
$cr Skpfd I)at ad^t £ern';
Sldjt #crn' l)at bcr 9lcpfeU
ffiie SBurft ^at jmci Scpfcl;
3nm Sepfd t)at bic 5Burft,
£)cr SBaucr Idbct grojicn $)urft;
©rofen £)urft Idbct bcr SBauer,
$>a8 fieben nrirb tym faucr;
©auer nrirb tym ba8 Seben,
$>iftd pnb fdnc 9tcben;
9teben finb fcinc ©iftel,
®a* ift bic ganje ©jriftd.
e.pReier 39.
1509*
3d) bin bcr §crr $aftor
Unb prcb'ge eudj maS Dor,
Unb roenn itf) nidjt tnc^r inciter fann,
6o fang7 id) nrieber Don Dome an.
SttunMid; au$ fiaffd (ficmaltcr). ©enau fo au* €d)lc*nrig (Sarftenfen).
Digitized by VjOOQ IC
— 307 —
@m $uf>n unb ein $atyn,
©ie $rebigt geljt an,
Sine $ul) unb ein #alb,
©ie «prcbigt ifl fjalb,
©in' tfafc unb ein' SHauft,
©ie $rebigt ift auft,
®ct)t afle na$ $auft
SBunberfjorn 1808. Slnl). 22.
fauifdpen.
1510,
Unb tyaltet einen ©djmauft.
$abt U)t roaft, fo ejit eft,
#abt tyr niefctft, oergefit eft,
$abt tyr ein ©tudtdjen »rot,
©o tyeilt eft mit bet ftoty.
$abt ifjr no$ ein JBrofamlcin,
©o ftreuet eft ben SB5gelein.
SDtc fe^ft crftcn Scilen mfinblid) nuft bem 9tof«
1511.
Sefuft fpradji ju feinen Sungern:
Ser feinen £5ffel l)at, ift mit ben gingern.
Unb ber #err, ber fpra<$ ju feinen Sungern:
2Ber fein SBrot Ijat, bee mu|* oerfjungern. Slmen.
3n $I|uringen gcljort. Sei ©imrocf mit ben Iateimf^en Bnfangfroortcn: Dixit
dominus
1512.
#ter ftelj' idj auf ber #anjel
Unb pteb'ge roie 'ne 9lmfel.
©eft SWorgenft frafjt ber $af)n,
©ann getjt mein' ^tebigt an;
©eft 3Kittagft plarrt baft «alb,
©ann ift bie $rebigt Imlb.
©eft &benbft pfefft bie ORauft,
©ann ift bie ^rebigt auft.
1880.
9HunMi$ auft Dberfjeffen (Warburg).
1513.
3$ prebige, roaft i roei(*,
$o-n-ere-n alte Sftutti geif.
©i l)at ber ©til oerlore
SBor fyunberttuftg Soljre,
©i fjet e roibber g'fungc
3' SBafel a ber ©unne.
&t)ajj, muft!
3e£ ifdj b' ^rebig uft,
©rofcatti 26.
1514.
§ier (let)' \6) auf ber tfanjel
Unb prebig' roie bie Slmfel.
©a fam bie Sajj' unb lacfjt midj auft:
©a roar bie ganje ^rebigt auft.
9taffauifd).
1515.
Ouibuft quabuft,
©ie ©nten geljn barfujj,
©ie ©anft fyaben gar feine ©$ul)':
©aft fagen benn bie lieben$ul)nerbaju?
Unb aid id) nun fam an baft lanal*
jeifdje1) 9Heer,
©a fanb id) brci banner unb no$
t)iel mefjr.
©er eine fyatte niemalft roaft,
©er anbere nid)t t>a$,
Unb ber britte gar nta)tft.
©ie fauften jic$ einen ©emmel
20*
Digitized by VjOOQ IC
— 308 —
Unb cincn ©entner Ijollanbifd&en $afc
Unb futyren batnit an t*al fanaljetfcfce
9»ecr.
Unb al8 fie tamen an ba* fanaljeifdje
9Reer,
$a fanbcn fie ctn fianb, unb baS
roar leer,
Unb fie f amen an eine $tr$c oon papier,
$)arin roar eine #ugel Don ©orbuan2)
©unberfjorn 1808. *n(>. 53.
1) ©innlofe* SBort, ganj paffenb ju
an 2Rattl). 15, 22: „ein fananaifae* 2Beib,
29: „an ben galilaifdjen @ee". 2) getne*
Unb ein $faffe Don ffiotyftein,
®cr ferric: §cut tyaben roir 8unbc
getyan;
SSertetyt un* ©ott baft fieben,
@o rooflen rotr morgen roicberbran!
Unb bie brei ©djrocftern Sajati,
tfatljarina, 6ibdtla, ©djroetgftilla,
©einten bttterli<$,
Unb ber §afm fcafjte SButtermtfdj.
bem albernen tfinbergerebe nut Slnflang
au* bet ©egenb Don ttjru* unb ©ibon",
fiebec Don BiegenfeU.
B. Jiettenretme,
1516. Seta ober SRtdjtfetit.
©in$, jroei, brei,
m ift niefct ncu,
9fceu ift nid)t alt,
SBarni ift nidjt fait,
$alt ift nid)t roanu,
8teic£ ift ntc^t arm.
9irm ift nid)t reid),
Ungrab' ift ni$t gleid),
©leidj ift nid)t ungrab',
©in SSagen ift fein ^flugrab.
$flug ift fein SBagen,
©ingen ift nid)t fagen,
©agen ift nidjt fingen,
£an$en ift nid)t fpringen.
©pringen ift nid)t tanjen,
glo^ finb feine 2Banjcn,
SBanjen finb feine gloty',
©in £irf$ ift fein 9te^.
ffief) ift fein §irfd>,
gaut ift ntd^t frifc^,
grifefc ift nitfct faul,
©in 04)S ift fein @aul.
(Sin ©aul ift fein Od)$,
©in §a$ ift fein gud)8,
(Sin guc$$ ift fein §a8,
$ie Sunge ift fein' »a*.
9ta$ ift feine 3unge,
£cber ift feine Sungc,
Sung' ift feine ficber,
®cr ©djneiber ift fein SSeber.
©in SSkbcr ift fein ©dmeiber,
©in SBauct ift fein ©efcrciber,
©in ©djreibet ift fein SBauer,
6ufj ift nidjt fauer.
©auer ift nidjt fiiji,
®ie §anb' finb feine gufc',
®ie gufc' ftnb feine ^anb',
SBruft ljat fein' ©nt\
©nt' Ijat feine Sruft,
hunger ift fein ®urft,
®urft ift fein hunger,
©in filter ift fein Sunger.
Digitized by VjOOQ IC
— 309 —
&in 3unger ift fcin filter,
£ie SBibel, bie fat ^falter,
$f alter ift fcin Seftament:
m\o fat bag fiicb cin <£nb\
9?ad) bem ©efange eine* reifenben ©pielmanne* in granfen, mitget^cilt in
©ufdjing'* ©otjcntliajen 9toa)ridjten I. 210. ©a&er (Jrlaa5, 33olf*lieber III. 49.
Set ©imrocf 167.
1517.
.fturje gaffung bee oorigen ffettenteim*:
1. ©in* jroei brei, 2. @in$ 3»ei brei,
Silt ift nid)t neu, 3l(t ift nidjt neu,
9tcu ift nid)t alt, Sirnt ift nic&t reidj,
©arm ift nidjt fait, $art ift nic&t mcidj,
tfalt ift niajt roarm, §rifa) ift niefct faul,
8tcia) ift ntdjt arm. Ocfa ift fein ©aul.
3. din* jroet brei,
Silt ift nid)t neu,
@auer ift nidjt fu^,
§anb' fmb feine gufc\
Suf' finb frine #anb',
'3 Sicb fat ein ©nb.
SBiel gebrucft in gibeln. ©imrocf 165.
1518. flettenrctme.
[<Beim JWcitcnfaffcn auf bent tfnie oorgefagt.]
£roft, trojt, trull, ®er Siegenbocf fat §5rner,
®er #auer fat ein gulT, 3m 5Balbe roadjfen Corner,
Sullen mill nidjt laufen, Corner roadjfen im SBalb,
®cr SBauer nritt'8 oerfaufen. 3m Winter ift e8 fait,
SBerfaufcn nutt'S ber SBauer, #alt ift e$ im ©inter,
®a$ 2eben roirb ifai fauer. [®a frier'n bie fleinen #inbcr,
€auer wirb u)m \>al £cben, $ie fleinen tinber friercn,
$>er SBeinftotf, ber tragi fteben, Unb mer's nidjt glaubt, ber fann'&
8teben tragt ber 2Beinftoa\ probiren].
Corner fat ber 3iegcnbocf,
Sielfaa) miinblia) au* bem 9laffauifa)en. 3m SBunberfarn III. 419 mit folgen*
bem £d)lufi:
[$or ber Stabt tuofat ber €d)inber,
SBcnn ber 6d)inbcr geffen fat,
£ann ift ec fatt.]
Digitized by VjOOQ IC
— 310 —
1519.
3$ tuottt, id) wottt, id) roollt:
®a£ idj ben beften SBogcl fingc.
®er SBogel foil mit $eu bringen,
$)a& §cu will idj bet #ul) $eben,
©ic «u!) foil mir SWtldj geben,
S)le 3Mdj will id& betn 93adfcr geben,
5Der SBddcr foil tnir SBrot geben,
®a* SBrot null icfj ber SBraut geben,
®te SBraut foil mir $raut geben,
®aS #raut will idj bent Stoter geben,
SSatcr foil mir 'ncn Scaler geben,
$>en Scaler will idj ber SWuttcr geben,
3Kutter foil mir #afe geben,
®en #a& will ic£ betn #ater geben,
®er ftater foil mir SWaufe fangen,
®ie SWauf' will ic$ in fftauti) fangen.
©imrocf 168.
1520.
®cr 3Binb, ber wel)t,
$>er §at)n, ber frafjt,
®er gudj* fa|* auf bem Saune
Unb pflucft ft$ eine spflaume.
3d[> fpradj, cr follt' mir eine geben,
@r fpracfc, er woUt' mir ©tcine geben.
$>a naljm icfj meincn ©tacljclftocf
Unb fdjlug Ujn auf ben #el)lfopf.
®a ricf er: „9Rcifter Safob!
Safob, Safob, la£ mid) leben,
3c£ willbir allcmeine^flaumen
geben!"
9tein, bu follfi mir ©trol) geben,
@trolj will iti) SWutjen (Stvfy) geben,
SRutjcn foil mir TOld) geben,
mi$ Witt idj ber Gutter geben,
SDtuttcr foil mir pfennig geben,
pfennig will t<$ bem SBdcfcr geben,
SBatfcr foil mir ©emmel geben,
©emmel will id) ber #a$e geben,
#af;e foil mir 5Kaufe fangen,
Tic will id) in ben ©cfjomftein fangen.
£5l)ltr, SRutterfdjulc.
1521.
®c SBinb be wcib,
5Dc §aan be freib,
SDe 9*o$ fatt up ben Suune
Un plutb' be gelen $lummcn.
3! fa, fye fdjall mi ene geoen,
®o nam it mienen 6tocf
Un flog em up {ten fallen tfopp,
5Do reep fye: „SBrober 3atob!
Satob, 3afob, laat mi lewen,
3f will bi oof'n go lb en 2* a gel
geoen.
SBagel f$al bie 6tro geoen,
©remer m. 13. grifdjbier $r. 108
@tro fdjaft bu be #o geoen,
£o fcijal bi 9Mf geoen,
9Mf fcijaft bu ben Sacfcr geoen,
^Barter fdjal bi Stuten batfen,
©tuten fcijaft bu be SBruut geoen,
SBruut fdjall bi #ruut geoen,
$ruut fc^aft bu ben SBragam geoen,
SBragam fdjal bi 2*raen geoen,
SBracn fd^aft bu be $uStatte geoen,
^uSfatte fdjal bi SKufe fangen,
5Kufe fc^aft bu in'n ©$ofteen fangen".
bloji bie erften a$t 3eilen.
1522.
(Sngcrlc, Sengcrle, la£ midfj leben,
3$ will bir'n fdjonen SBogel geben.
SBogel wtrb mir §eu geben,
§eu werb' ic^ ber ^u^ geben,
ku\) wirb mir 5Wil$ geben,
9Ktl$ werb' ic^ ^a^el geben,
Digitized by VjOOQ IC
— 311
#a£et micb mic gcH geben,
gett mcrb' i$ $ucfa)nec geben,
£ucfa)nec micb tnic ©elb geben,
©elb mecb' i$ SRuflcr geben,
9ttuHec micb tnir 9Hef)l geben,
5Wc^t mecb' ia) SBacfer geben,
SBadtec micb mic Scob geben,
SBcob mecb' idj §ul)net geben,
$u^ne( mtrb mic diet geben.
(Siec mecb' ic$ oecfaufen,
Sum Scoppaucc 2*)oc 'nauSlaufen.
flu* Defterrcid)if($-@a)lefien: $eter 9fcr. 121.
1523,
Slnna Stonna, lojj mi lame,
3 mill b'c a fdjene SBogel game,
95ogct m'c ©troil) go,
©tcoify idj bem #iala ga,
$iata mcc 9Md& ga,
*DMd) id) §cijala ga,
Ijeijala mcc 2torfa)ta ga,
5Botfc^ta icfj ©djiiamadjccla ga,
©djuamacfcecla met ®<fju ga,
6a)u id> 9Kama ga,
@a)u ueclora,
$)u befdj gcbora.
SWc^rfac^ au* bem ©ber*(£lfafj (SWfdjmeiler, Statin k.).
1524.
<£ngel, 93engel! lafj mid} getyn,
3d> f)ab' en fcfjonen $ogel gefetjn.
SBogel gicbt mic (Sier,
<Sicr geb' ia) #iif)d)en,
£ul)d)en gicbt mic Wity,
3HUd) geb' ia) bem £a|djen,
tfaj^en fdngt mir 9ttau$djen,
9ttauSa)cn giebt mic 9Hift,
9ttift geb' idj bem gctb,
©imrocf 940. SBergletaje bat fiieb: ,r@rafin Don Drlamiinbe" im ©unbertyorn
II. 236, gebia)tet uon SStcntano nact) einer djronifalcn ©rolling, ©rtmm, 3)cutfdje
©agen II. 277. fflocMolj, flinberfaiel 374. ^te^ntic^er fficim Olbenburger m. 67:
3an mit t»e SBene laat mi leben,
[3f nrifl bi oof 'n lutjen ^iepfagel geben!]
*|Hepfagel fdjall un« ©trofj gcben ic.
gelb giebt mic ftorn,
#orn geb' idj 9ttiiUec,
SKuUec giebt mic 3Re#,
9Kel)l geb' idj bem SBatfec,
SBatfcc gicbt mic Scot,
93cot geb' ia) $ipj?3>en,
$ippa)en legt mic Giec,
©ier idj oerfauf.
1525.
©ra3, ©caS, ©cimmel,
3m ©acten macfcft bee gimmel.
3Badjft bee gimmel im ©acten,
$)ec SBaucen moflen mic marten.
SBBartcn mic bee SBauccn,
®ic ©tppen (£5pfc) moflen mic fdjauecn.
6a)aueen (= fc^euecn) mic bic SMppen,
®k ^iefc^cn tuoflen roic pflucfcn,
^fliicfcn mic bie tfiefdjen,
®ie ^(eibec mollen mir biicften.
Sucften mic bie ^leibec,
2lm §immel micb eS ^eiter,
#eitec micb'8 am ^immel,
©cae, ©cad, ©cimmel.
©imrocf 163.
Digitized by VjOOQ IC
— 312 —
©itte batte 9KdnMc,
£)er spatcr l>at jtuei $dnbie,
Sroei #dnb(c fyat bcr 9$ater,
SDic ©anft Ijat cincn ©dmabel,
©in' ©dmabcl t»at b' ©anft.
'ft ©loctfc fjat an Ion.
3$ gtng einmal na<$ ©ngelanb,
©egegnet mir cin ©lepfjant,
elegant mir ©raft gab,
©raft id) ber $ul) gab,
&ul) mir 9Md> gab,
2KUcf> icfj bcr Gutter gab,
Gutter mir 'nen Ureter gab,
®reier id) bem ©defer gab,
3 gang in bie Untermuljlc na
Unb trag a $aar ©ofyla na,
©' @o^la gib i am £cfmfterte,
'ft 6cf)uftertc gcit mir spantoffctc,
$>' ^antoffele gib i a'm ©rautle,
'ft ©rdutie gcit mir a $rdnjle,
'ft tfrdnjlc gib i am (Sngclc.
'ft (Sngele gcit mir a ©rdftlc,
'ft ©rdftle gib i am 5Kurf c&ele («u&) ,
'ft 5Kutft*>ete Qcit mir a SMcfjle,
'ft SKUcile gib i am tfafclc,
1529.
Es reit ein herre:
sin schilt was ein gere ;
Ein gere was sin schilt,
unde ein hagel sin wint:
Sin wint was ein hagel,
ich wil inch furbas !) sagen,
Ich wil iuch furbas singen:
bougen2) das sint ringe;
Ringe das sint bougen,
unde ein slaf ein ouge;
Unde ein ouge ist ein slaf,
1526.
(Sin Son Ijat'ft ©Iodic;
'ft braun Sftdble- fyat jroct 9t5ctte,
3roci Stdcfle f)at braun Stable,
©in $flug tyat jroei Stable,
3roei Stable f)at ber spflug,
[$aft .-roare woljl genugl]
©djroabifd): ©irlinger 137.
1527*
©defer mir cin ©rotc&cn gab,
©rotdjen idj bem gleifc^er gab,
gieifc^er mir cin 5Burftcl gab,
SBurftel \6) bem §unbci gab,
§unbcl mir ^pfotcl gab,
spfotel id) bcr 5ttagb gab,
9Kagb mir einen $litfcf) gab.
SBogtlanb: £ol)ler 331.
1528.
'ft #d£lc fangt mir a SKduftle,
'ft Sflduftle gib i am $unblc,
'■ft $unble fangt mir a $dftle,
'ft Rdftle gib i am Sdgcrie,
'ft Sdgerie geit mir a ©a£de (@elb),
'ft ©a£ele gib im a ©dcfle (©defer),
'ft ©defle gcit mir a SBccflc (©aefroerf),
'ft SBecflc fcimeib' i in b' @upp' 'nein,
®ann fdjrcit bie $a£: Sftiau!
Olafmirboc^meincSuppeftaun(ftelm)!
©djtuabifd): ©irlinger 138.
Settenrcun an£ bent 14. 3af)rf)ttnbert.
unde ein wider ist ein schaf:
Ein schaf ist ein wider;
unde ein geis ist eine zige;
Unde ein zige ist ein geis,
unde ein stticke ist ein fleisch;
Unde ein fleisch ist ein stiicke,
unde ein bein ist ein rippe;
Unde ein rippe ist ein bein,
unde ein wacke ist ein stein,
Unde ein stein ist ein wacke,
unde ein bihel3) ist ein ackes4).
9ttitgetl)eilt in S. ©acfernagel, Slltbeutfdjcft Cefebud) @p. 967.
Grtl.: 1) mciter. 2) epangc. 3) ©cil. 4} >W$t.
Digitized by VjOOQ IC
XTTL &itibtt%tbttt unb fromme fltrimt-
®er Slbcnbf cgcn.
[tfinbergebete dor ©<$lafengef)en.]
1530,
&benb$ roenn id) fc^lafen gel), Sroei ju mcincn gufcen,
SBierjelm 6ngel tnit mir geljn, Stud, bic midj bccfen,
3roei ju mdner SUcc^tcn, 3rod, bic mid) roecfcn,
3tt)ci ju mcincr £infen, Stud, bie nu$ rodfen
Sroei ju mcincn $duj>tcn, 2m ba$ tjimmlifdje ^arabdfe.
3n ganj $)eutfd)lanb oerbreitet unb fefyr alt, roie nadjfolgenbe Br. beftdtigt.
<tert jner au6 bcm Wbeinlanbe : dxt I. 5, 69, au* bcm Sergifdjen :" ©imrocf, tfinber*
bud) 257. Boljmiftbe $.2. 398. SBunberljorn III. *nj). 27. ©tober Br. 136.
TOcicr 25. speter I. Br. 105 mit bcm Scfclufi: 3roei bic mir jeigen cm* ijofyen ©trig
in bat eroige £immelreidj. hunger Br. 115, ©$lup: 3mei bic mm) fuljren gu bed
§immcl« I^urcn. — Nobler I, 196: 3ej men mcr niebergd, adjtjefjn ©ngcl mit una
id. 93irlinger 24: 3efct gang i ju 53ctt :c — fcnfang aua): Slbenbd, wenn id) ju
Skttc gelj — obcr: %t)\i id) Stbenb* f^lafen ge()n.
1531.
9$nd tfinber Icrntcn tmfere eltern alfo bitten, menn mir fdjlaffen gicngen:
3d) mill ^ctjnbt fdjlaffen geljen, Sroen bic mtdj becfen,
3ttolf (Sngcl mit mir geljen, 3roen. bic tm<$ roecfen,
3mcn jun tjauptcn, 3roen bic mic£ meifen
Sroen jun feiten, 3u bcm fytjmmlifcfjen sparabebfce.
3n?cn jun fiifen, Slmen.
fcgricola, $eutfd)e ©pridjroorter. £agenau 1534 Br. 547. Bad) ©tober, 6l«
fdfftfdje* SBolfdbudjlein I. 136, flnbet fld) badfelbe ©ebetfprucblein fdjon auf bcm
®rabftein bed im 3al)r 1324 oerftorbenen griebridj mit ber gebiffenen SBange, 5Worf*
grafen ju SReifccn. — 9Rcfjr Botijen in 8t. tfoblcr'd Sluffafcen in ©crmania V. 448,
VI. 435 unb 3af)rb. fur rom. u. cngl. fiitt. VIII. 409.
1532.
3n ©ottci Bomcn fdjlafcn gelm! Sroei ju mcincn giifjen,
©ieben (Sngel mit mir gcr)n: $>er cine foil mid) becfen,
3roci ju mdncn §duj>ten, ©ott bcr §crr rootf micr) gefunb auf*
3roei ju mdncn ©eiten, . roecfen!
©iebenburgifa)e SBoKMieber Br. 150 (au* bcm SHalefr uberfefct).
Digitized by VjOOQ IC
— 314 —
Slbenbgebete ber ftinbcr.
1533.
3$ bin tfdn,
9Wein §er$ ifi rein,
®af niemanb brin roofjne,
9U3 3efu3 attrin.
©ittmat 12. ©djuftcr 152.
1534,
a. 5ttdn $er$ ift tlein,
$>arf nicmonb 'nein,
911* bu, mdn Itebed Sefuldn.
b. 3efu mein,
3d} bin bdn,
3n bcinem Samcn fdjlaf i$ cin.
c. 3efufinbldn, blcib' bci mir,
SKadj' dn gute* «inb au* mir!
So^mif^c SSolffUeber 398.
©u§ 3.
1535.
9DMn $er$et ifd) ftcin,
$6nnt' flcincr nicfjt fein,
'$ fann niemanb ban roolmen
m Sefu* aOein.
3efu& im $erjen,
(S^riftud im ©inn.
3n ©otte* 9tamcn fcfclaf t$ tn!
©djmeijerifd): 6imrocf 266.
1536.
$)er Sag ift fdjo umma,
$er 9Hdn faeint fo fted:
2Mtt' bi ga fdjen, mdn ©ngel,
©ieb 91c$t anf mcin Sett.
burgifd) : 6ufi 5.
1537.
SefufinMein tlein,
$Ra$ mein $erjc rein!
fiafc niemanb brin roofynen,
211* 3efu$, SKaria unb 3ofept) aOdtu
©imrocf 265.
1538.
(Sfjufti 93tut unb ®ere$tigfeit,
£>a$ ift mdn ©djmucf unb ©tyrenfleib,
®amit roitt iti) Dor ©ott beftcfjn,
3Benn icfc jum $immel roerb' dngcfjn.
9lu* tfinbcrmunb in ©iegen 1896.
Gbenfo im SBogtlanb : hunger 116. ®cr
Steim if! entnommen einem Don $au(
©ber urn 1570 gebidjteten ©terbeliebe :
„3n fcljrifU ©unben fdjlaf id) ein" :c;
cttoa* umgearbcitet mit obigem Hnfange
Don 3uijenborff.
1539. Seittt ©djlafeitgeljeti.
3e|t gcV i$ falafen,
©er licbe ©ott rood' midj nidjt oer*
laffen!
3efu $reuj ift mein Men,
3efu #anb berft midj,
3efu etunb' roecft miefc.
3cfu in meincm $crjen,
3cfu in mcinem ©inn:
3n 3cfu 9tamen fc^laf ic$ in!
eimrocf 267.
Digitized by VjOOQ IC
— 315 —
1540.
©ott, bcr fyeutc mia) bcroad&t,
*Bef<$u&c mia) aua) bicfc 9ta$t!
3d) bin bcin tfinb, bu licbeji au$ mia),
3$ banfc bir unb Ijoff' auf bic&.
©fif, flinberiuft
1541.
a. ®u licbcr ©ott, ic& bet' ju bir,
9RadV bo$ cin frommea Sinb au$ mir !
Unb roenn ia) ba$ nia)t f oUte roerben,
©o nimm mia) licbcr Don bcr$rbcn,
9ttmm mia) in bcin $tmmelrcia),
SKad)' mid^ bcincn ©ngeln gleid^.
«. $eter 9fcr. 101. ®ittmar 12.
hunger 132, ncuc gufl. Snfang: fiteber
©ott, ia) bittc bid), cin fromtnc* tfinb
la| roerben mia) jc.
1542.
fiieber ©ott, maa)' mia) fromm,
®afc tc& in ben §immel fommM
SRunMiaj au* fcljuringen unb ©aa)fen.
8uaj bci eimrocf 278. 6t6ber 112.
$eter 199. 6ct>ufter 153. hunger 114.
1543.
3efu, tlcincd tftnbelein,
©d)liefje auf bad §crjc mcin,
©cnb' mir ben fyeil'gen ©cift fyinein,
$arinnc folljt bu roolmen,
®arfnne follft bu eroig fcin.
% «Pctcr 9tr. 102.
h. Sieber §crr!
®a* ©ebetc&en fa^cnl' t$ bir,
9flaay cin fromme$ ftinb au$ mir!
tfann \6) t>a$ nic&t roerben,
@o nimm mi$ Don bcr ©rben
8u bir in bcin §immelrei$,
9Ra$' mid) bcincn ©ngeln gleta).
©imrocf 272. ffietjben, <£5ln Dor
50 3al)ren, 6. 60, im $ialeft.
1544.
Sicbcr ©ott, laf mia) fcin
gromm rote bic licben (Sngelein,
«. «pctcr 100.
1545.
§crr 3cfu, bir leb' i$,
§crr 3efu, bir fterb' id),
§crr 3cfu, bir bleib' to),
Sobt obcr lebenbig!
[9Rad)' mia) croig fclig!]
3(u9 ©icbenburgen nad) cittern #au&«
budje 1719 bei ©a)uftcr 158.
1546. Sprttdj jttr gtttett Stadfjt bettt Stttbe.
[#cim Suberfcn.]
a. ©uten 9lbenb, gutc $ad)t,
9Hit ffiofen bebadjt,
9JM SRaglein*) bejtedft,
©$(upf unter bie $cdf\
SRorgcn frity, roenn's ©ott roifl,
SSirft bu roieber geroedft.
3Bunbcr^orn fr\{). 60.
* Waglein =' 9tclfcn.
b. ©oben 9lbenb, gobc 9taa)t,
mt ffiofen bcbac&t,
9Jftt ^agelfcn beftafen,
$ruup unner be $>afen,
SKorgen frol) roc roi u$ roebber
fpratcn.
Dlbcnburger m. 107.
Digitized by VjOOQ IC
— 316 —
c. ©onad)! ©onad)!
mt ffiofen bebad),
mt Sdctfcn bcftctcn,
#rup unner be $>eten.
SBiUt' ©ott, roar'n mi un$ marg'n oerrcr fprefen.
*piattbeutfa;eS Solfcbot ton Buguftin^. gleneburg 1857.
1547. 2>er Sdjttfcettgct.
1 . Unb auf a jebeS #inbel an Sngel gtbt 9l$t,
Unb ftyt an fcin SBettcl, balV) fa^laft bci bcr ftadjt.
2. Unb baf 8 !) SUnbcC grower roirb, frumm, beau unb treu,
@o blcibt berfelb' ©ngcl fei fiebta babci.
Obcrbairifa);
9Jr. 7.
$occi unb fiftaumer 91 r. 18. Gbcnfo im Saljburgifajcn : ©ufj
1) bar* bs roann c6.
1548.
*Ru nriH icf flapcn gan
Unb nit op mtnen ©ott oerlatcn.
Unb tuenn bcr bitter Job fummt
Un ttJtfl mi beflifen:
6o foer mi, $err 3efu,
3n bin $immelrife!
©imrocf 271.
1549.
2Bann icf liggen ga, ujcU ffapen,
£>ann roeff mi op ©uot ben §dren
tjertaten.
3Benn bitter $>ot fummt un roctf mi
flufen,
®ann tyol mi, ©uot, in bin§tmmelrife.
©imrocf 270.
1550,
$eiliger 8dju£cnge( mein,
£afi mid) bir anbefo^len fcin ;
Jretb' mid) an ju ©otteS tyt\
SBcnb' uon mir att' bofe fict>r'. Simen.
©etjben, <E5ln t)or 50 Saljren, 8. 60.
eimrocf 264.
1551.
@ngel ©otte*, #uter mein,
£af* mia) bir befofylcn fcin!
§eut bicfen Jag, ba8 bitt id) Md),
erfjalt', regier', before mia),
2*ef)ute mid) oor @djanb' unb Spott
Unb fufyrc tnicfc na$ meincm Job
3n$ §immelrcid) ju meincm ©ott.
«. $eter I. Hr. 104.
1552.
3n mein SBettdjcn leg' id) midj,
SKeinem ©ott befell' id) midj,
5iUe Slbcnb, afle SKorgen
9Birb mir ©ott mein' 6eef oerforgen.
$men.
©icbenburgen : 6a)uftcr 9tr. 154
(f)ier im ©djriftbcutfd)). ©imrocf 258.
1553.
fiieber ©ott unb (Sngelein,
Sajit mia) fromm unb gut fcin!
£a|jt mir bod) aucfy mein §embc(ein
titttyt balb rocrben Diet $u flein!
2Bunberl)orn ttn$! 26.
Digitized by VjOOQ IC
— 317 —
1654.
3m §immel, ton $immet finb bcr greuben fotiicf,
$>a ftjjen bic (Sngel unb tyaben tyr 8ptel;
6ie ftcigcn, fte fpringcn, fte fyaben cinen 9Kutf),
©ie tfyeilen miteinanber bad etuige ©ut.
SKeier 55.
1555. Son bett tteiett @ugclcm.
.§ordjt, $tnber, ma J flingct!
6ingen ©nglein fo fcin?
6tetgen auf unb ftetgcn nieber,
6d)togen SrtHerlein brcin.
9Reljrfad> munblia), gefungen nadj berSWel: „tfommt cin SBogel geflogen". 3m
©unberljorn $nl). 56 bie crfle 3eile fo: „0 bu mcin ©ott, o bu mcin ©oft".
$occi unb SRaumer, Sinberlieber 9tr. 6.
1556.
a. ©tefyt c SBaum im $arabei$,
• SSlu^ct aUc $a$te mei|.
. 9Reiner 9Rutter tfinbeiein
©inget* ttrie bic ©ngeletn.
Wlatf mi$ fromm, ma$' mi6) fromm,
®aj* tcf) balb i'n $immcl fomm!
[$citanb matf) c S^urtc auf,
2a|t bic ticbc 6onne 'rau8,
£afct ben 6$atte brobc,
$et(anb muj* mcc lobe]
©onningen auf bet fefcroab. 9Ub,
burd) SWannbarbt in Solfe 3citf(br.
II. 433.
* ©inget, pi. = fingen.
. <£$ gc^t a S^ uric in §tmmet 'nein,
fiaufet ©ngete au* unb ein,
SBetet fur mid) 9^ac^t unb Sag,
$)af idj fclig jtcrben mag.
©tyoabifdj: 9)lcicr 53.
c. §dt be t)imlofd)5 95ata
Kit'8 Styrl juatyan,
#ft* fanb earn b5 ©ngel
5iU auf unb babon.
9lu« ©aljburg: ©uj? 4.
* aft » fo.
1557.
©ngel ©otte$, §utcr mcin,
fiafi mid) bir empfot)len fcin!
fiette mi$, bafc l)ter auf ©rben
3c& cin guteS 5linb mag rocrben.
gu^rc mi<$ an bciner §anb
3n ba$ ctu'gc Staterlanb.
S36l)m. Solfclieber 6. 399. $r. 103.
1558.
©a ftefyt ein 2*aum,
$>a!)in leg' itf) mcinen £raum,
©aljin teg* ic§ mcinc 6unb\
®ann fdjlaf \6) mit bem Sefu$finb,
9flit Sofepfj unb SKaria rein,
@an& fi$er cin. 5lmcn.
eimrocf 26S.
Digitized by VjOOQ IC
— 318 —
Slbenbgebetc.
1569, fflitf an St. »eit.
$eiltger @ant 8dt
©eel' mt<$ jur rec&ten Sett,
Wid^t ju fruf) unb nid^t ju fpat,
©enn Mc ©locfe flcbcn fdjlat.
SMrlinger 26. ©imrocf 159.
b. $ailiger 8anft 8it
SSecfe mi in be Sit,
*Rit i friai unb nit j* fpot,
©enn'* ©IDcTclc f<#fc f$lot.
Dbeffclfafr.
3n Socmen Ijei|jt bte 2. $alfte: „$)a& id> re$t ertoa$, unb bic €$ule ntcfyt
oerfAtaf!" — 3n ©<$n>aben gegen Scttnoffcn gebraudjt: „®af e* nit in* Settle
gef)t" ^ci^t ba bcr 6d>lu&.
1560.
ttnflH, ©ngli jltli^
2Becf mi mom bijtti,
5dib fo frity unb nib fo fpat,
©enn bad ©Idggli a$tt fdtfat.
6imrocf 260.
1561.
Gngete fumm!
SGBcrf' nitc& jur @tunb'!
(St ju frity unb ct ju fpat,
©enn bic Uf)r auf fed&fe jtefjt.
SWeier 52.
1562. Set ber ^bcubglorfc.
®locf<f)en, 5lbcnbglucfc^cn lautc
gricben, greube
Slflen 9flenfc&en ju;
§cUc la| bcin Sieb erfdjaHen
Unb bring' alien
(Sine fanftc ffiul}'.
Stufyc bent, ber forgt unb tocint,
9hiV bem greunbe unb bem getnb;
9Wen Siebcn bringc bu
ftufjc, unb aud) mir baju!
8u& @d)uHefebudjern.
1563. 2)er ©ugieiu ffiadjt.
SBenn bic tfinber fc^tafen ctn,
9Bad)cn auf bte ©terne,
Unb c$ fteigen ©ngelein
SRieber au$ ber gerne,
fatten treu bte ganjc 9ta4)t
©ei ben fromnten ^inbern ©ac^t.
griebr. ©itH, flinberfjrintat (1836).
1564.
3Bcnn fromme ^inbtcin fcfcfafen gefyn,
$ln tyrem ©ctt jroci (Snglein ftc^n,
©ecfen (ie ju, becfen fte auf,
$aben ein liebenb 5luge barauf.
©enn abcr auf bic tfinblein ftcl)n,
S)ie (reiben ©ngel fd&Iafcn gefyn,
Sftcid^t nun ntdjt mctyr ber ©nglein 5Badjt,
®er liebe ©ott t>alt fclbft bic 2Ba<$t
$rucf auf einem fi. 931. 1849, t>on
9tob. ©djumann fomponiert: fiieberalbum
fur bie 3ugenb 79 9lr. 21.
1565. 9Roubltcbrf)cn.
9Bie ber 9ftonb fo fdjon fdjeint
Unb bie sRac&tigatt ftngt:
3Bie luftig mag's im §immcl fein
SBetm fletnen SefuMinb.
Sunberfjorn *n$. 69.
Digitized by VjOOQ IC
— 319 —
1566. Sottneitfdjettt*
©uten 3Rorgen, licbct 6onnenf$etn,
©ucfft in mein genfter fc&oni)inein?
5Ba8 macfccn benn bie SB5gcletn?
„3>ie 9Sogelein (Inb aufgeroadjt
Unb Ijabcn fur bie ftiUe #ad?t
®em 6$opfer tyren £anf gcbrad&t.
Unb tuiflft bu frSfjlidj fein, mcin fitnb,
@o frof)U($ rote bie SBogel fmb,
9Rufct bu tym ban! en au$ gcfd&iDtnb."
5)tttmar 40.
1567. 9torge!ttteb<
©tetjt auf, tyr licben ftinbelein,
$er Sftorgenftern mit fyeHem ©<f)ein
fiaft ftc^ fct>n frci glcic^ wte cin $elb
Unb leucfctet in bie ganje ©elt.
6ei tutfltommen, Ueber Sag,
$or bir bie 5«ad^t nic&t Meiben mag,
ficud&t' un* in unfre §erjen fein
$Wit beineni fjimmelifdjen 6d>ein.
ffiunberljorn III. 5Tnl). 69. 3ft ber
Slnfang eine* nieberbeutfdjen flinberliebe*
Don (Sroemue Wberu*. 9to* Sler* Can-
tica sacra Hamburg 1588 II. 72 lautet
ba* Original:
©taet up, gty leoen ^inbclgn,
be 9ttorgenftem mit florem @$tm
left fit fri) feen gtycf aid ein £elbt
unb Iudjtet in be gnnje SEBelt.
1568. 2>a3 „»atte ©ott"
cittcr SRtttter.
§atf mein tfinbeletn fdjlafen ntcber*
getcgt,
§ab' \$$ mit SBattc ©ott SSater ju*
gebetft.
®a8 malt' ©ott 2>ater, ©oljn unb
fjeittger ©ctjt,
®er mir mein £inbelc tranfetunb fpeift.
SBunber^om *nlj. 67, 6tr. 2 oon
(Siapopeia.
1569. 2>aS „28atte ©ott"
ber Sttitber,
©a* roalte ©ott, ber Ijelfen !ann!
$Dttt ©ott fang' \6) bie Arbeit an.
6o ©ott nidfrt $ttft, fo fann id) nic&tt,
SBo ©ott ni$t giebt, aUba gcbridjt'S.
®a$ walte ©ott!
©imrocf 276.
1570.
®a& malt' ©ott!
«Bef)ieb mer ©ob
9Hiene Ikbt SBabbe,
Stttene Uebi SKamme,
9fliene liebi ©efd&nnfterte
Un aUi 9Hcnfd)c. 9lme!
2lu* ©trafrburg: etober 135.
1571.
®ic ©Item mein befell' id) Mr,
SBefjiitc, lieber ©ott, fte mir!
SBcrgcltc #err, roaS \tf) nid)t fann,
$!a$ ©ute, roa8 fie mir getyan.
SMttmar 44.
1572.
3n ©otteS tauten aufgeftanben!
®a& malt' ©ott, bct)ut' unS ©ott,
©ott ber SBater, ©ott ber 8oI)n, ©ott
ber ^cilige ©eift.
3n ©otteS Stamen ju »cttc gegangen,
$a$ wait' ©ott, bebut' un$ ©ott,
©ott ber $ater, ©ott ber ®otm, ©ott
ber fyeiligc ©eift.
SBetglocf, t)Uf un$ ©ott, ©ott ber
SBatcr 2C.
Bu« eiebenburgen : ©d)ufter 148.
149. 150.
Digitized by VjOOQ IC
— 320 —
1573.
5Bie fjotfc ift bcr #immel,
2Bie glifcern bie ©tern'!
2Bic fyat botf) bcr ^opa
@cin #inb$en fo 9cm!
©imrocf 288.
£ifd)geb
1574.
I. $or $tfd>e.
a. $omm, §crr Sefu, a.
@ei unfer ©oft
llnb fegnc, roa8 bit
S3ef$eret tyaft. $imen.
9Utd)riftltcf)eS gamilien-fcrbftiicf.
b,
b. §egne, 2*ater, bicfc ©peife
' Un3 gum 2Bol)l unb Mr $um ^prcifc-
8u$ ©adjfen unb bcr ©djrocij.
c. ©egne, fBatcr, bicfc ©aben,
SMc nrir Don Mr cmpfangcn Ijaben.
2lu* ©adjfen.
cte.
U. 9lad> Xlfi^e.
3f bin fatt, Dan $arten fatt.
$>anf, Iccu $ater, ®anf, Iccb Sttober,
®anf, Iccu ©ob!
Dlbenburger JIK. 92.
SBir banfen, ©ott, fur bctnc ©abcn,
$>ie roir uon btr empfangcn Ijabcn,
SBir bitten M$, ben licben §errn,
£u rooUft tjinfort no$ metjr be*
fdjer'n
Unb fpeifen unS mit beincm 5Bort,
9iuf bafi nrir fatt toerben fjier unb bort.
SCu8 $I)uringen Dor 1850.
1575. 2Bie btelmal ©ott gtt bottfett fet.
[£a& flinb, baft bic 9tbftammung ber grofen fdjonen 9totur Don cincm tyodjften ©cfen
afjnt, roirb jeitig ju frommcc ©anfbarfcit geleitet.]
9Bic triel ©anb in bem 50?ccr,
SBic Did 6tcrn[ein obenfycr,
9Sic Die! 3tyerlein in ber 5Sdt,
SBie Did §edcr unterm ©elb,
3n ben Slbern tote Did 33lut,
3n bem geucr nrieoiel ©lut,
SBBic Diet flatter in ben SBatbern,
SBie Diet ©raSletn in ben gelbem,
3n ben §ctfen nrie t>iel Corner,
5luf bem Slcfcr nrie Did Corner,
Sunbcr^orn *nl). 27. — 3n 3. SRattfj. SRdjfart'* „9fcero (korrigirtem $tmm*
lifdjen Scrufalcm. $iirnberg 1644" (SBorrcbe 1627) fteht ©. 277 cin atyilufte* @e«
buf)t, ba$ I)ier ftarf ubcrarbcitct ift. Sntjalttoerroanbt ift bae tfinberlieb Don £eg:
w2Beifjt bu, nrie Did ©terne ftefjen an bem blauen ^immetejelt?"
9luf ben ©icfen nrie Did Sice,
SBSte Diet Staubletn in ber $ty\
3n t>tn gluffcn nrie Did gtf^lein,
3n bem 9ftcere nrie Diel 3ttufc&tein,
SBic Did Sropfen in bcr 6ce,
5Bie oiel glocfen in bem ©c&nce,
@o Did lebenbtg roeit unb brcit,
60 Did £>anf $)anf fci ©ott in
©nrigfeit.
Digitized by VjOOQ IC
— 321
1576. mttt an ba* Gljrifffittb*
<5l)riftfinbd)en, id) mtU artig fein,
SBefdjcr' mir ma8 in mem <3a)u|feletn,
9lepfel, 9tuffe, ein$ $mei brei
Unb cin *piippa)en aud) babei.
3lu* ©iegen 1896 burcf) Dr. defuse.
1577.
<Sf)rtftfinb$en, fomm in unfer $au&,
Seer' beine gro)*e $afa)e and,
@telf bein' ea)immd untem 2ifa),
®afi cr §eu unb §afer fri|t.
§eu unb $afer frifjt er nia)t,
Surferbrcjjel friegt er nia)t.
91u3 ©iegen 1896.
1578.
<£!>riftfinbd)en, fomm in unfer $au8,
Seer' beine grujie ©arfe auS,
6tcU' bet 3fela)en ((Sfclcin) uf ber 2Kift,
$>afj e$ §eu unb garner frijjt.
SHaffauifc^.
1579.
(£l)rfftfinbd)en fomm,
9ftad)' mia) fromm,
®af id) in ben $immcl fomm!
$apa foU ia)? „sRoa) nia)t,"
2Kama foil ia)? „sRoa) nia)t."
3Bie un$ ba $u Sttutye mar,
2US mir fiinber famen,
©afyen, ma$ ba$ §f}riftu3finb
Un$ befa)eret! Slmen.
©imrocf 278.
9to$ meljr uber £l)riftfinbri)en fc^c
1580.
§eU'g,er (Shrift, mir fioten,
Srommeln unb trompeten:
©ring' un& red)t ma$ @d)5ne$ mit,
Sieber, guter, Ijeil'ger (Shrift!
£[tpreuf»en: grifd)biet 787.
1581.
§ei(i Shrift, bu goobe SKann,
Stop an aUe £odren an,
£utje dinner bringt tyc mat,
©rote Sinner friegt 'n Slapp.
Olbenburger m. 92.
1582.
Sinfen 36fe$, giff mi mat
Ut bin ©djap1) .unb in min gatt2),
Sriegen a He lutjen, f rommen Sinner mat,
3f uf mat.
SRunblta) aud ©ri)le«roig.
1) ©ttjranf. 2) ©cfafe, ©a)uffel.
1583.
2Benn faufen bie SBinMetn,
$>ann fommt baft (Sljrtjttinblein
SSeim bunfeln genfter herein;
$ora), mie bie Sinbelein
3Beinen unb fa)rei'n!
®rum gebt eua) jufrieben,
$)ann mirb eud) befa)ieben,
2Ba8 iljr nur moflt:
9iepfel, SSirnen unb 9tu|fen,
3>ie( ©aa)en Don Surfer unb
©aljburgiftt): ©ii| 24.
unter ^njtngeiieber" «Rr. 1677 ff.
1584. Sfjrtftmaittt ttttb 9tuprcd)t mit ber Mtttlje.
®a8 Sefulein bin id) genannt,
®en frommen Stnberlein befannt,
£)te tljren ©Itern gefyorfam fein,
©id) mafa)en unb aud) (ernen fein,
$>ie frut) aufftefyn unb beten gem,
®en mill ia) M'* befa)eer'n.
Cdtjme, 2>eittf*e« tfinberlteb.
$ie aber folate ^oljbdrf' fein,
<£ie fa)lagen tyre ©djmefterlein
Unb fa)meifien i^rc SBrubertein:
®ie fterft ffiuprecljt in'n ©arf ^inein!
83ulpiu«f SJoqcit I. CJrfurt 1817.
21
Digitized by VjOOQ IC
— 322 —
1585. Stttbertieb ju SBetljitadjteit.
1. ©ott'ft SBunber, (ieber *Bu, @r f)at eft fo erfufct,
©el)', f)or$ ein mentg &u!
©aft tdj mill erjaljlen,
SBaft gefc^a^ in aUcr grul)!
Da get)' idj fiber em' $aib\
2Bo man bic ©djaflein meib't,
Da fam cin fleiner *Bu gerennt,
3d) f)ab' tyn all mcin Sag nit fennt.
2. ©ott'ft ©unber, lieber «Bu,
©el)\ IjoroV cin menig ju!
Den altcn Simmermann,
Den fc&aun mir allc an,
Der ljat bem flcincn ftinbclcin
SSicl ©uteft angctyan.
3Uft Sngolftabter 9SBeiljnad)tftlieb bom 3af)re 1758 mit 2ReI. in bem „2iebei>93ud>
fur fcomteffe 9teuS . . . Slnno 1741" (8ibl. ju fRo&la) gefunben Don Dr. eftfudje.
©ft mar cin' maljre 2uft.
©r fdjafft bad Brob, ifct fclbcr nio$t,
3ft au<$ fein renter SSatcr ntd)t.
3. ©ott'ft SBunbcr, licber 2*ue,
©el)', laufdj' cin menig ju!
$att' idj nur bran gcbcnft,
Dem $inb fjatt' i$ waft g'faenft;
Smci Slepfel Ijab' idj bei mir g'ljabt,
(Sft Ijat mid) freunblidf) angcla^t.
©ott'ft ©unber, licber $ue,
©el)', tjorcfc' cin menig ju!
SESunberljorn III. Bitf). 20.
1586. »or 28etfjitadjtett.
Daft fc&onc 2Beil)na$ten — t>a frcu' id) mid) brauf,
Da pu$t bcr Ijcil'ge ©fjrift a fcfconft SBaumcl auf;
Da funfeln bic 2lepfcl, ba glanjen bic Stuff,
2>a ftefjt bod) allcft mie bcr tjeilige (Shrift.
SSogtlanbifd) : hunger 119 (ncuc «uf(.).
1587
1. 3n 3Ritten bcr 3ftac§t
Die §irtcn crmadjt,
3n fiuften l)5ren flingen,
Daft ©loria ftngen
Die l)immltfd)e ©c&aar:
Daji ©ott geboren, ift maljr!
2. Die §irtcn im §clb
Skrliefcen iljr Sclt,
6ie fonnten faum fc&naufen
$or Stennen, eft laufen
Dcr §irt unb bic S3u
Dcm $rippelein ju.
3. Dabci jeigt ftdj au$
Sine fdjone Sungfrau;
8ic tfjat fid) bcmuljen,
SBeim $inblein ju fnicen,
Unb bctet eft an,
(Si, SBrubcr, fdjaut'ft an!
28etl}itadjt$tieb*
2. 9ld), ba£ ©ott wait'!
SSie ift eft fo fait!
9fto<$t einer erfricren,
^a^ fieben ucrliercn.
SBie baucrt mid) baft $inb,
3Ste fd)arf gel)t ber ©inb!
5. Sid), ba£ ©ott erbarmM
SBic ift bic Gutter fo arm!
6ie tjat ja fein ^fdnnlein,
8u foc^cn bem fiinblcin,
$ein 5Wc^l unb fein ©d^malj,
#eln SWilc^ unb fein @alj.
6. 2tyr Briibcr, fommt 'rauft,
2Bir moHcn nac^ §auft,
^ommt 9lflc, mir mollen
Dcm ^inblcin maft ^olcn:
ommt eincr ^ier^er,
So fomm cr nid^t leer!
Huft ©ur^burg, Sambcrg, Gic^ftabt u. Sahburg aufgej. in 95ulpiuftf Suriofttaten
1, 110, taljer eimrocf 909. Nobler I. 1 (edjmetj). ^aiUcr, SBetynacfttel. 145 (©IfoW-
Digitized by VjOOQ IC
— 323 —
1588.
©enn fcer tjeilge (kfjrift ben tfinbern ein £ljrift»#rippeUin mitgebradjt fyattt, fo
fangen fonft in fatljolifdjen fianbetn bic bura) folded ©efdjenf crfrcutcn tfleinen:
3dj roitt mia) jur Uebcn 9Raria Dermietyen,
$)a nriU idj ifyr #inblein tuiegen unb ^utcn,
©ie fiitjret mid) in iljr tfammerletn,
$)a finb bic lieben ©ngelein,
$>ie fingen aQe ©loria!
©elobet fci SKaria!
8u* S&ulpurt, SBorjeit I. 1817. 3m ©unbcrljorn III. 419 aid „©iegenlieb
einer olten fcommen 3Jtogb". Bnfang: „3a) tpofltc mia)" ic. ©imrod 244.
1589. ©cforadj bcr Stuber wit bem Cljrtfffitibe,
grage: Hu* ©eftfalen. 2Runblid) 1855.
*=t
S
^^
*
ifflfe
1. ©ir bit > ten Ma;, o
i
p£^
3e * fu * lein, fdjon'* Stin
^ Bntroort:
be* lein, tooQ'ft
^^
?Eu
3
mit un* re * ben ein ©or * te •
2. 0 fag roarum man bidj l)ier finb't,
©c&onS Sefulein!
$uf biefer ©elt ein fleine* £inb?
„$luS lauter Sieb' allein!"
3. ©arum bift fommen auf biefe ©elt,
©djon'* 3efulein?
9ttd)t$ mit bir 'bradjt, fcin @ut,
fein (Mb?
„9iu& lauter Sieb' atlein!"
4. ©arum tjaft bu fo gar oeradjt't,
©$dn'3 Sefulein!
®ie ©elt, tyr ©ut, att' ©{jr' unb
^radjt?
„3lu3 lauter 2ieb' aflein!"
I
letn!„8agt'&, lie * be tfin - ber mem!"
5. ©arum bift bu fo fdjroadj auf biefer
©elt,
©djon'8 Sefulein!
®e|f Start' bie ganjc ©elt ertjalt?
„9lu* lauter 2icb' aUein!"
6. ©ie bift fo arm in biefem ©tall,
©c&on'S Sefulein!
®er bu bie^enfa^enretc&madjjtau0?
„2lu$ lauter £icb' atlein!"
7. ©aft foU'n mir fur bie Siebe bein,
©djon'S Sefulein!
®ir nriebergeben, (Stjriftfinbelein ?
„$a& ifjr midj liebt aUein!"
3n 3ugcnbfd)riften gefunben.
1590. KcitjafjrStoititfdj.
[©efdjrteben t>on tfinbern.]
3d) nntnfdje eudj Don §erjen8grunb
(Sin neued 3afjr in biefer ©tunb\
(Sin neucft ©lutf, ein neueS fieb'n,
©ad eudj bcr liebe ©ott rooU' geben,
21*
Digitized by VjOOQ IC
— 324 —
&a3 ift bcr 5Bunfd& jum ncucn 3a^r:
#omm, Ucbfter Sefu, maaV e$ mafyr!
@oU biefe$ Satyr ba$ lefitc fctn,
€o fufyr' mid) in ben #tmmel cin.
Bu* ©djulljeften Don (fclfaffer fianbfinbern 1884. — ©Unblidjer ©lii ri-
te unfd) in ganj $!cutfa)lanb: „3d) tuunfa;e Sljnen ein gliirflidjea neue*3a(jr; langc*
fieben, gute ©efunbljeit unb afle*, ma* ©ie pa) fclbft mitnfa)cn".
1591. 3ttr $afftoit$. unb ©fterjeit.
£er §cilanb am ^rcuj, Sin's §ciianb fcin ®rab.
SHc 9Warta babei, ®a$ ©rab ift ocrfdjfolfen,
®er Sofcptj baneben, ®cr $immel ftcfyt offen,
®fe ©ngclcin -fdjmeben, ®ie ©ngelein ftngct:
©ic jucfet, fw gucfet, $afle[uja, $aHeluja!
Ob b' Subc nit fommct 9tu$ Tubingen: 5Wcicr 232.
1592. $efittag*ftimm!titg.
3a) fyort' ein ©locfiein flingen, £cr ^lltar mar gcbedt,
®ictyetligen©ngelim§imme[fingen; Um ben SUtar ging id),
3a)fa)lief bei©ottbem§ercnfcinengu^, (Shrift ben §crrn empfing id).
Oar fuf! grcu' bio), ©eel'!
(Sr mecft mid) auf, greu' bia), §crj!
(Er fdjicft mi$ in bie tfirdj'. ©S fommt bcin Xroft,
$)ie k\xtf)t mar gefetyrt, <Tcr bid) auS ber §6U crloft. Slmcn.
9lu9 ©iebenbiirgen: 6djuftec 157 (uberfefct;, auaj bei ©imrorf 274.
1593.
9Ber bift bu armer 9Kanu?
„Ter §immel ift mcin §ut,
®ie (Srbe ift mein edmtj,
SFa8 fyeifgc #reuj mein Sdjroert,
2Ber midj ftefyt, l>at mid) lieb unb mcrtty."
SBunberfjorn 9lnl> 93. ©imrocf 292.
1594. 9tuf an St. 9Karia.
5flaria, o bu Gutter mein, 9flein f inMid) §crj nod) cinmat fpric&t :
SBefa)u$', mie einft bcin 3cfulein, SBerfdjmatye meine S3ittc nia)t,
$or jebem Un^ctl liebretdj mid& 6ci meine Gutter fur unb fur,
Unb forge fur mid) miitterlid)! 3dj bin bein tinb unb folge bir!
Ocflcrreic^ifc^-ec^lcftcn : Sfeter «ftr. 103.
Digitized by VjOOQ IC
— 325 —
1595. £>a£ fjtmgmtbe Stub.
y
1. gutter, adj Gutter! cSfjungcrtmicf),
©ieb mir ©rot, fonft ftcrbc io)!"
„3Barte nur, mcin liebcS $inb!
Worgen rooflen rote f aen gefd&roinb. u
2. llnb al$ ba8 Itorn gefaet roar,
9tief ba$ $inb nod) immcrbar:
gutter, a<f)9Rutter! eSijungertmid),
©icb nut ©cot, fonft jterbe i<&!"
„$Barte nur, mcin ItebeS $inb!
9ttorgen rooflen roir fdjnetben ge*
fc&romb."
3. Unbal&ba&Sorn gefdjntttenroar,
0ltcf ba8 #tnb no$ immcrbar:
gutter, ad) Gutter ! e$ fjungert midj,
©icb mir ©rot, fonft ftcrbe m)."
„5Barte nur, mein UcbcS &inb,
9)Jorgcn rooflen roir brefdjen ge*
fdjroinb."
4. llnb al$ ba$ fiorn gebrofdjen
roar,
9tief ba$ $inb no$ immcrbar:
„3Hutter, ad) Gutter! cS Ijungert
mtd(j,
©icb mir ©rot, fonft ftcrbc id)."
„3Barte nur, mcin liebe* #inb!
Sttorgcn rooflen roir marten ge*
fdjroinb."
5. Unb a!8 ba8 $orn gemafylen roar,
Stief t>ab #inb nod) immcrbar:
„9flutter,adf) Gutter ! e$I)ungertmi<$,
©icb mir ©rot, fonft ftcrbc id)."
„$Barte nur, mcin licbcS 5Hnb!
SKorgcn rooflen roir badfen ge*
fdjroinb."
6. Unb al$ baS ©rot gebaden roar,
Sag ba$ #inb auf bcr Sobtcnbaljr'.
$icfe& rocitoerbreitete 2ieb, bai mcift abcr nur gefprodjen roirb, mag au* £lju*
ringen obcr granfen ftammen. Suerft aufgcjcidjnct uon Dr. med. $oi;nbaum in
£iloburgf)aufen unb mitgetljeilt in 2. t>. Secfenborf* SRufenalmanadj fur 1808.
6. 32. Bbbrurf bei Ufjlanb, *Bolfelicber 9fcr. HO. 3m ©unberborn II. 1808. 6. 10
ftnb jroei SSorte binjugefommeu : „ad)" (oor SWuttcr) unb „gefd)nrinb" am ©djluffc.
3)et 2$unberf)orntert mit felbftgemadjten SRelobten bci ftreMdjnter, ©olfelicber I. 53.
IL 352. — ©erlangerter %ttt mit ©olforoeife bci (fcrt I. 3, 52 (baljer Sieberijort
9tr. 20) aud bcr Umgcgcnb Don §aflc. &nbere 93oIf*roeife bci ©olfram , 9Raffauec
©olfclicber 9ir. 14. — Sejta bbrucfe: littler 9tr. 119. @imrocf, ©olttlieber 354.
9lltrf)cinifd)C SRarlein unb Sicblcm 63. ©djmifc, CSiflcr ©Men 162. «pctcr I. 212.
e*u(ter 115. ©djleidjer 107. «lfr. Gutter, (Sragcbtrgifdjc »oif«licbcr 183. hunger
86. — Slnfang in fcljuringen: „9Rutter, Gutter, roic Ijungcrt mid)! gebt mir ©rot
fonft ftcrbc id)".
1596. 9Bmtbergartctt.
3d) roifl bir roaS cr§ai)len
©on bcr 9ftuf)me 8taf)lcn:
$>icfe 9Jhil)me Ijatte cincn ©artcn,
Unb bal roar cin SBunbergarten.
3n bem ©artcn ftanb cin ©a urn,
Unb ba& roar cin 3Bunberbaum.
$luf bem ©aumc roarcn 5lcfte,
Unb ba$ roarcn ©unberdftc.
$ln ben $lcften roarcn 3rocigc,
Unb ba8 roarcn 3Bunber$roeigc.
$ln ben Sroeigen roarcn ©latter,
Unb ba& roaren ©unbcrblattcr.
2>n ben ©lattcrn roar ein 9tejt,
Uub ba$ roar cin 3$unberneft.
3n bem 9lefte lagen (Sier,
Unb ba& roarcn ©unbercier.
5luS ben (Stern famen ©5 gel,
Unb bat roarcn SBunberuogcl.
$iefe ©ogel fatten gebcrn,
llnb baft roarcn SBunberfebern.
Digitized by VjOOQ IC
326 —
9iu$ ben gebern roarb cin SBettd)cn,
Unb ba$ roar ein 2Bunberbetta)cn,
*Bor bcm SBettd)en ftanb cin $if d)d)en,
Unb ba$ roar cin 2Bunbcrtifd)a)en.
2iuf bcm £ifa)d)en tog cin SBud),
Unb ba$ roar ein SBunbcrbud).
3n bcm SBud)c ftanb gefd)rieben:
„®u f ollft bcinc ©Item licbcn!"
Dr. $artmann 41 : „<&in $abinett6ftuct$en" ber t>olf*t(}umlia)en Sinberliebdjen.
8e!)nlia)er, aber nidjt ganj uoHftanbiger Reim au* bcr ©egenb Don #a&*e bei <&rt I.
3, 17: „£omm, roir rooU'n in ©arten geljn, unb ber ©arten roar runo" jc
1597. 3fof bent ©rabftctn tines S tubes in einent Sirdjfjof
int Dbcuroalb.
£icbc ©Item, gute *Raa)t,
3a) foU roieber Don cud) fa)ciben,
#aum roar ia) jur SSclt gebrad)t,
§ab' genoffen feine grcuben.
3a), ba8 ftcinftc curcr ©lieber,
@eij' fd)on fort, bod) nia)t aOein,
©Kern, 6d)roeftcrn unb bic SBruber
SBcrben aua) balb bei mir fein,
3Bcil fie rounfa)en, bitten, roeincn,
$>af iljr Sag mag balb crfd)cinen.
©unberljorn 1808. $tnl). 26.
1598. Sic $anb bed nngeratijenen SoljneS.
1. 6ief>, fle&, bu bofcS ffinb!
5BaS man tjicr mcrflid) finb't.
©ie $anb, bic nid)t Dcrroeft,
S5kU bcr, bef fte geroeft,
(Sin ungeratlj'ncS $inb;
®rum beffrc bid) gcfa)roinb.
2. ®cn *Bater fd)lug ber ©o^n,
®rum fyat er bie$ jum fiofjn,
©r fa)lug ifyn mit ber §anb,
9tun fteije fcine 6d)anb':
SDie §anb roud)$ au$ bcr ©rb',
©in cro'ger SBorrourf roaljrt.
©unber^orn I. 1806. ©.226. ©oetfje fagt baruber: „$ebeutenbe* 2Rotit>, turj
abgefertigt". — ©ntnommen ift bie* ergreifenbe ©ebidjt bent 9lntiquariu* be* ©lb»
ftrome. granffurt a./2R. 1741. ©. 646: „©enn man in Me tfirdje be* $orfe*
@rofJ«8toben*leben (im SRagbeburgifdjen) bura> bie tftrdMtire, fo jur linfen #anb tft,
luneinfommt, erbltcft man an bcm eineu fteinernen $feiler, roorauf bie 6d)nribb6gen
ber &ira)e ruben, eine fjoljerne, fdnoarjangeftridjene iafel, auf fceren mittlerm %fyc\lt
man biefe 8*erfe lieft".
1599. ©eict tyut notfj.
=fc
*=^
»-* J J
*
«
*-?-
93et't, Sin • ber, beft! 9Kor»gen fommt ber ©djroeb1, mor*gen fommt ber
i
m
5=5=
^
5—5 U— £=
0 « r,en«ftcrn*, tttirb bie Sin * ber be * ten lern'n. S3et't, Sin • ber, bef t!
$crt im SBunber^om III. (1808) Slnl). 56.
* ©raf Hjel Ojenftjcrn, bcr I)ier aU <Sa)recfgcftalt angefuljrt roirb, roar ber
febroebifdje Sanger ©uftao ^bolfe. ©afi fiicbdjen ftammt bemnaa) au* ber 3eit bee
30jdl)rigen Sriegee, ift obcr je^t nodj in ©i'^beutfa;Ianb unb am Styein aUgcmein
befannt.
Digitized by VjOOQ IC
Ginlettung.
— 327 —
1600. «r«ter Stttket ffianberUeb.
3=
spaberbotnifd).
£
giigag
BE
i!E
i
3$ will in ©or » ten ge » (jen, o 2Rut-ter, o 3Wut* tcr, o
SKel. ju 6tr. 1—6. ^
jj J* g jirfi^itir_!LLi.^g
■^~
sfRuMermein! l.„5Ba«roinftbu in bem ©ar*ten tlmn, fcfcon-fte 9Ka * ti - a?"
JlHIJJZa^^ r I i j r^B3
(Sin SHum«lein pfliif » ten, cin 93liim*lein pfluf*fen, o TOut « ter ntcin!
2. „sg&aS toilllt bu mit bcm BCumldn tyun, fdjonfte 9J?aria?"
(Sin fttanjlcin madjcn :|:, o Gutter mcin.
3. „3Ba& roittft bu mit bcm tfranjlcin tfyun, f<f)5nftc SKaria?"
3n bic $irdje tragen :|:, o SKutter mcin.
4. „2&a3 totllft bu in bcr Sicdje tyun, fc&onfte Sftarta?"
$cn lieben ©ott anbeten :j:, o SKutter mcin.
5. „9Barum miUft bu Oott anbeten, fdjonftc 9Haria?"
$>af» idj in ben $immel fomm' :j:, o SRutter mcin.
6. „5Ba3 nritlft bu in bcm §immcl tfjun, fc&onftc Sttatia?"
Sttit ben (Sngein frofjlicfy ftngen, brcimal §eilig m5ge flingen uor bcm
SBatec mcin.
9lu« bcm spaberborn'fdjen, miinblid). £rf, Sieberljort Sir. 200. SUfjnlid) toon
$ajtljaufen, ©eiftlidje *Bolfelieber. ^abcrborn 1850. @. 26, barau* im SBunberfjorn
IV. 134. 3d> fyabe bod ©ebtdjt nod) jrociaeiligcn ©tropljen georbnet, <&rf tyat einjeilige.
m
ifl-
1601. dttnt 9tamettdtag 3eftt.
8u6 tforfnrifc bei 9lei^e 1840.
=t
*^=F^
3=^
S
T- .
I ©& biulj'n brct $o * fen auf ci * ncm 3roctg, r ~
/ @ic bliil) * ten atlc bret in'* £im * mcl * rcidj.
3Ra • ri-
i
ii
^
9Ka * ri » a
bcr « on, tuir
gSEE^-^-N
^
5E
gru * fen bid) Diel tau * fenb * mal, triel tou « fenb « mal.
Digitized by VjOOQ IC
— 328 —
2. $>a8 crftc roar ©ott bcr 3>atcr,
$>cr un8 altyfer crfc&affen Ijat.
3. ®a8 jroeite war ©ott bcr 6of>n,
@r tragt bic Ijimntiifdje $ron\
4. S)a8 britt' ift ©ott bcr f)cifge ©cift,
$)er un$ ben ©eg in ben $immcl
roeift.
5. ©aMragt^ariaunterU)rcm©d)ofi?
din McineS $tnb(ein, mar naa*t unb
bio*.
6. ©a* tragt 9Raria auf tyrem Slrm?
©in fleine* $inb, baft fia) unfer
erbarm'.
7. *Ba$ tragt 9)kria in Ujrer §anb?
@in Scepter, ben Ijat tyr ©ott ber
@ot)n crlangt.
(8.)©a8 tragt OHarta auf tyrcm
$aupt?
Tie Srone, bic fyat tf)r ©ott bcr
§crr crlaubt.
3n tforfroij bei 9teifce 1840 con $offmann aufgefdjriebcn (f. fiieberf). III. 107).
P
1602. $te jwSlf Ijciligen 3a^Ien.
«u« Socmen (not 1820).
£E£
*
*
-»-*-
Sicb * ftcr grcunb, rcaft fragjt 5u mid)?
g' mir, roaft ift
i
^
ese
=t
6in8.
Sine unb (Sin* ift ©ott bet §crr, ber bo (ebt unb
i
*
m
JStL
tier ba fdjroebt im #im » mel
* 9We Suffice ber folgenben ©tropin
unb * gefungen.
2. £iebcr greunb, ia) fragc bid),
fiiebfter grcunb, roa8 fragft bu mid) ?
€age mir, roa$ ftnb 3ro ei?
3roci ftnb Xafctn 5Rofi8,
SinS unb (Sin8 ift ©ott bcr §err,
£cr ba lebt unb bcr ba fd&roebt
3m §imme[ unb auf (Srben.
3. £iebcr grcunb, id) fragc bid) k.
6ag' mir, roafi ftnb $rci?
$rei ftnb «Patriard;cn,
Broei ftnb lafcin SKoftS,
(u. f. ro. rudroarte).
unb auf ©r « ben.
roerben auf ben 9tte(obiefaj> &nrifa)en *
4. fiieber grcunb 2c.
@age mir, roa& ftnb 2>ier?
$ier ftnb ©tmngciiftcn,
$>rci *patriard)en (ritcfroartS).
5. SHcber greunb 2c.
6ag mir, mad ftnb gu nf c?
Sttnf ftnb SBunben (E^rifti,
2>ier Goangeliftcn 2c.
0. £ieber grcunb k.
€ag' mir, roa$ ftnb ©ed)$?
6cd)3 ftnb $riig' mit rotfjem 98>cin,
$>ie bcr §crr ©ott fc&enfet cin
3u Sana in ©alUda,
gunf Sunbcn (Sfjriftt ic.
Digitized by VjOOQ IC
329 —
7. fiicbcr grcunb 2c.
609' mir, was finb ©tcbcn?
©teben finb ©aframentc,
©ed)$ ^rug' nut rotljcm 2Bctn,
$>ic bcr $err gcfd^cnfct cin 2c.
8. fiicbcc greunb 2c.
©ag' mir, raa$ fmb &djt?
8U$t finb ©cligfcitcn,
©icbcn ©aframentc 2c.
9. Sieber greunb 2c.
©ag' mir, roa& ftnb 9ft cun?
$eun finb <5f)6re bcr (Sngel,
' Sldjt ©eligteiten 2c.
10. fiieber greunb 2c.
©ag mtr, wa$ ftnb Setyn?
Sc^n ©ebote ©otteS,
SReun &t)6re bcr ©ngel 2c.
11. Sicbcr greunb 2c.
©ag' mir, was fmb (Silf?
©ilftaufenb Sungfrauen,
Sc^n ©ebote ©otte* 2c.
12. Stcbcr greunb, i# frage bid) 2c.
©ag' mir, mad finb 3 wo If?
3w5lf finb Slpoftel,
(Silftaufenb Sungfrauen,
3c^n ©ebote ©ottcS,
9teun ^5rc bcr @nget,
5lc^t ©etigfciten,
©ieben ©aframente,
©ed)$ ^rug' ntit rotfyem SBcin,
gunf ©unben £f>rtfti,
SBter ©oangeliften,
$>rci spatriardjen,
3wci Safeln 3RoftS,
$in8 unb (SinS tft ©ott bcr §err,
$>cr ba (cbt unb bcr ba fdjroebt
3m $immel unb auf (Srbcn.
9ta4 S. erf* Sieberljort 1856. 9tr. 198 («Rcue Searbeitung III. ©. 825—831),
2)ort oicle SRotijcn uber Ijebraif^en Urfprung biefer 3af}lgefdjid)te, ifyxt latcinifc^c
gaffung unb ^erbreitung faft in alien ©pradjen be* djriftlidien (£uropa8.
1603. 3»9tf Iieittge Satytn.
II.
$lu& bcm UntertaunuS.
Be
*
-*■
^
1. ©u«ter greunb, id) fra«ge bid) — „S3C'fler greunb, roaJfragftbu mid)?"
I.
S=S=^
*
=rft=
m
«
?
©ag' mir mal fraS 6r « ftc! „$in& unb ©in$ ijt ©ott al = kin,
-K Kt" *— h *r
gzezgfFT1^^
^S
*
£
bcr ba Icbt unb bcr ba fdjroebt im £im«mel unb auf <£r • ben".
2. ©utcr greunb, idj fragc bidj, —
fBcftcr greunb, wad fragft bu midr?
©ag mir mat bad 3wcitc!
3wci £afeln 2Kofi8,
(Sin8 unb ©in* ift ©ott aflcin 2c.
3. ©utcr greunb 2c.
©ag mir mal bat ©ritte!
®rei fmb spatriardjen,
3tt)ci Safeln 9KoftS,
©in8 unb (£in8 ift ©ott aflcin 2c.
Digitized by VjOOQ IC
— 330 —
4. ©ag mir mat boS SSicrtc!
SBicr ©Dangeliften 2c
5. ©ag mir mol boS gunftc!
pnf ©ebet bet tfirdjc k.
6. Sag mir mal ba8 ©cd^ftc!
©edj>8 $rug' mit rotycm SScin
©c&enft' ber $err $u $ana cin jc.
7. ©ag mir mal ba8 ©iebtc!
©icben ©aframente 2c.
8. ©ag mir mal ba8 9lrf»tM
5l$t ©eligfeiten ac.
itC!
9. ©ag mir mal bad 9tamte!
9teun (&l)dre bcr ©ngelein k.
10. ©ag mir mal \>a$ Sclmte!
Sctyn ©cbotc ©otteS jc.
11. ©ag mir mal ba& (Stfte!
©Iftaufenb Sttartyrer k.
12. ©ag mir mal ba$ Sroolftc!
3ro5lf Styoftcl,
©Iftaufenb SKartyrer,
3et)n ©ebote ©otte& 2c. (rudfroartS)
9lue bem 9kffauif$en (SSurge*) bci SBolfram, 9taf[auif$e *Bolf*Ueber 8lr. 6.
S)ae Sicb roirb oon tfinbern im SBedjfelcfcor gefungen. 55>ic Sttelobieftelle anrifdjen *
unb * roirb fooielmal roiebertyolt, aid bic Sufdfce in ben nddjften ©tropfyen eft cr«
forbcrn.
1604* $er jftttgfie Jag.
2Benn bcr jungftc £ag nritt roerben,
®a fatt'n bic ©tcrntein auf bic (Srben,
®a beugen fu& bic SBaumelcin,
v®a ftngen bic SBalboogelein.
®a tommt bcr liebe ©ott gejogen
9luf etnen grojien Sftegenbogcn:
rr3^r Sobten, tyr foUt auferftelm!
2tyr foUt uor ©otteS ©cridjte gc^n!
2tyr fottt trctcn auf bic ©ptyen,
$>a bie licben ©nglein ftjjen!
2tyr fottt trctcn auf bic $Balm!w
®er liebe ©ott nelmte un& 81U' in
©naben an.
©iefer altc fromme 8ieim, bcr in ganj ®eutfd)lanb gefannt ift, mag aue bem
tfatljolififten ftammen, ift abec in feinem fattjoliffym ©efangbud) ju ftnben. fcr
fpiegelt mittelalterli^c 9lnfd)auung roieber, mono* CLljriftu* auf bem Btegenbogen
fifcenb bat SBeltgericftt abfydlt. Sttan fann barin ©puren au$ bem altljodjb. ©ebitftt
>Muspillic (SBeltuntergang) ftnben (Dergl. %\). ©djauffier, Sllt&odjb. fiitt. ©tuttg. 1893.
©. 71 ff.). ®afe letitcre* ©cbid)t Ijeibnifdje SBorftellungen berge, braudjt nidjt not^
tuenbtg angenommen ju roerben. — 3n i^iiringen tybxtt id) biefen ©prudj urn 1840
uon armen fattyolifdjen ^inbern oom ©ia)$felb (Umgegenb toon $ei(igcnftabt) fagen
(menial* fingen), roenn fie urn eine ©abe anfpradjen; nadj biefer munblic^en Ueber«
lieferung b«r. Gbenfo au# ©ac^fen: §afe, fiieberbu^ be$ beutf^en SSoIfeft 1843.
SRit gcringfugigen ^btoeia^ungen bei SHeidje. ©agenbu^ ber fdc^f. ©d)meij (1894).
9lu* ^ur^effen: littler «Kr. 473 unb 474; no* urn 1880 in Oberljeffen geljort
(f. Eocfel, ©olfdiieber 115). 6rf, ©ennania 9lr. 273 (t»om 3a^r 1817). 5Cu« 5Wd^ren
in 2Bolf« Bcitfdjr. IV. 321 unb 336. flu* Bowmen: $nifct)fa Unb Xoif^er 5^r. 84b.
£uer ift bee &leim oerbunben mit bem spaffionMicbe: ,,9(1* 3cfuft in ben ©arten
ging". 3m ebemaligen ^ur^effen folgte barauf bat fatljolifdje fitcb: w3efu, Sefu
rofenrotl)" (f. littler 9lr. 474). iicjterc* ift ein ^obtenfegen, au* mit bem
Gingange: f,2Karta, 2Karia rofenrotlj, mie Heat ber SWenf* in grojjer 9lot^, rnie Uegt
ber 2ttenfd) in grower «pein, mie gem' moc^r id) im £>immel fein !" k. 91u6 Slier*
ftcin a. 9tl). mitgetbeilt in SBolf* 3ettf*r. I. 110. 9?erdnbert im SGSunberborn II.
12: f,0 8to$d)cn rotl)! ^er fflcnia) licgt in grower 9Totl>" ic. mit ber tteberfd>rift
Digitized by VjOOQ IC
XIV. &ttfto0elute rntti ftttttktimt
ber Jnjenb bet ben Mmjugtn an ben Jttjjresfe/len.
i
1605. ^crmatttt' ober 3rsttittlieb*
[3um ©ommercmpfange.]
©djneH unb im ©prea)ton. SBcjlfalcn (?) Dot 1850.
3E
^n /"^-^-p" gl £
§er»mann, f la Sarnt an, Ici pi * pen, Ici trummen ! be tf ei » fer win
i
facgP^^E^
f urn * men mit £am * met unb ©tan* gen, mid (511 * Ie) up *l)an* gen.
§er * mann
$)ie beigefejte ©ingtoeife Ijabe id) 1885 im ©ifenbafjmDagen einem SReifenben
au* ©ortmunb nadjgefa^rieben, ber freilid) fid) nidjt auf afle 5ldnc erinnern tonnte.
%m\ Dielfadje* 9iac^forfc^cn wad) ber 2M. in ffieftfalen, $annoDer unb $ef[en*9taffau
erlangte id) feine, fonbern nur bie 9tac^ric^t: bafi gegentoartig bee JRcim Don $inbcrn
nid)t mef)r ge&ort toerbe, unb frufjer nid)t gefungen, fonbern nut Ijergeleiert
•unb benen aU 91 erf crci jugerufen toorben fci, n>eld)e Hermann ^ie^en. $)arum
aucjj bei ©imroc! 422 unter bie ©potrreime geftellt. 93on anberer ©eite tourbe mir
beridjtet, ber Sfceim fei a (3 #u$aa()lfpru$ benujjt toorben.
5Dic flinber bilben eincn £rei«, betm SSorte a lie, bat mel)r gefdjriecn al* ge*
fungen toirb, fpringen fie auSeinanber unb folgt cin $afdjenfpiel.
1606.
2. Un Hermen slaug dermen,
slaug pip en, slaug trummen,
de firsten sind kummen
met all eren mannen,
hebt Varus uphangen.
1 . Hermen, sla dermen,
sla pipen, sla trummen,
de kaiser will kummen
met hamer und stangen,
will Hermen uphangen.
$>a* Ciebdjen Iebte nod) bid urn 1850 aU tfinberlieb gum ©mpfange be* ©om»
inert im fad)fif$en #e(fen (SMemelgegenb) , im spaberbornfo^cn , Sftauendbergifc^en,
2ttunfterfrf>en, *Bi*tljum SRinben unb §>erjogtl)um SBeftfalen. [f. flftommefS §effen I.
5inm. ©. 66. Westphalia. SRinben 1830. I. 4, 5. ©rimm, 2Rdtl)ol. 329. ©im-
rocf, SRotljoI. 261. tfrefcfdjmer, 93olftlieber I. 9lr. 32, mit 2Rel. bo^u au* 5RolI Don
SB. D. 3uccalmagIio gemad)t unb in JR. ©cfyumami'* 5ttcuer 3eitfdjr. f. 9Ruflf 1836
obbrurfen laffen.] &bgebr. im SRicberb. fiieberb. 1884. *Rr. 49. — Hermen ober
Srmin (?) toirb Ijier aufgeforbert, friegerifdjeft ©piel anjuftimmen: ©aiten, $feifen,
ftrommeln erfdjaHen ju Iaffen ; ber geinb nalje fid) mit £ammern unb ©tangen unb
rooOe §ermen auffjaugen. $ae ©djlagen unb bie ©tangen (©tabe) erinnern fcljr on
t>at SBinterau&tragen anberer Sieber. 3'. ©rimm bejicljt biefen JReim nur auf ben
3rmin«(£ultu$, ber in ©eftfalen unb SRieberf ad) fen feincn ©i£ l;atte. „9ttd)t unmog»
Digitized by VjOOQ IC
— 332 —
lid), bafi |id) in biefen bur* lange fcrabition bcr Saljrtjunberte gegangenen, entfteflten
SBortcn Ueberrefte cine* Sicbc* erljalten fjaben, bat ju bee Beit crfdjoll, ale (£arl bie
Srminfdule jerftortc. 51uf ben altera touniu* unb bie hornet laffen fie fia) weniger
bcuten" (©rimrn). 2Ran (jat nam lid) latere SluMegung aud) oerfua)t unb German fur
Mermen gefefct, fogar eine jroeite, erjdfjlenbe ©tropfje bajugefunben, bie aber (nadj
©rimrn'* 9Reinung) niefct im SRunbe bee SBolfe* ^aftct. 3>ie frdfjere Slnnafjme. bai
ber Sfteim ein Ueberreft Don einem fyijtorifdjen Siebe fei, ift je£t foft aflgemein ber*
roorfen, aud) ©rimrn i)at fpdter nriberrufen. — SB o c ft c (©eftfdl. Uebedieferungen
1848. 6. 34) Ijalt bicfen eerbunfeltcn JReimfprud) ber Sinber au* 9tieberfad)fen,
ben man auf 9frmin gcbeutet, nur fur einen gruljltngftruf ber SUnber unb bat
SBort §iarmen fitr blojje Snterjettion, bie roeber auf ben l)i|torifd)en Strmin noa) auf
ben mi)tbifd)eri Srmin ju beuten fei. 5Kit ©poren unb ©tangen foil ber SBinter au$
bem fianbe geftofien roerben. Tie gaffuug giebt SBocfte fo:
£idrmen, fla Tidrmen, met ©tangen un ^rangen,
fla Spipen, fla fcrummen, roeH $idrmen opfyangen.
be Staifer well fummen
1607.
a. #ctmcn, flag Mermen, b. §armen, fla £armcn,
6lag ?ipen, flag Trummcn! 6la *|$ipen, fla Trummen,
Tet $aifcr mill fummen, Tc $aru8 will fummen
9Jtit jammer un 6tangcn, 9)Ztt Stocfen un 6tangen,
©id #ermen upfyangen. 5BiH §armen upfyangen.'
5Riinblid) au3 ©icgen 1896 burd) 5lm UrqueH VI. 22, mfmblid) au*
Dr. ©Gfudje. 9toa; il)m roeber ein Srmin* bem $remifdjcn mitgetfj. oom BmtSridjtcr
nod) $crmannMieb, fonbern ocrmutfjlid) Dr. %. £. $oft in ^Bremen. „9(uf ben
Ueberreft eine* 2anb$fned)t*ltcbe$ ; in bie* (Sl)eru*fcrf urftcn (?) benefit fid) biefed *Bolf6*
fer norbbeutfc&en 2ttunbart eor 40 3a^» licb. Sft fdjeint nod) mel)r $erfe ju Ijaben,
ren ju ©iegen aU £an$licbd)en gefungen. id) fjabc nidjt meljr auftreiben fdnncn."
1608. 28interaii8trettett (out ©omttag Sfitotc).
a. $un treiben tuir ben lob IjinauS,
Ten altcn ©cibcrn in bat §au3,
Ten 8kid)en in ben $aften,
$cutc ift Sttitfaften.
Sfteimann, 2*olf$f. 17.
b. 9tun treiben mic ben lob rjinauS, SBir treiben it)it fiber &erg unb
Tern alten 3uben in fetnen $audj, tiefc Sljal,
®em jungen in ben Stiicfe, 2)a^ ec nia^t mieber fommen foil!
Ta§ ift fein Ungelucfc SSir treiben i^n fiber bie §aibe,
Taft t^un mir ben 6d)dferu ju Seibc
9lcimann, Stolfef. 17.
©ergleid^en fiieber roaren fdjon im 16. 3abr^. oor^anben, benn mir ^aben au«
jener Beit &roei gebrurfte ^arobien. 3unaa)ft ift c$ bat iiieb Dr. fiuttjer'* (Smitten*
berg 1545):
91un treiben roir ben ^pabft ^inauft
9lu$ aijrifti &\xtf unb ©ottee £au«,
Tarin er morblia) t)at regiert
Unb unjdl)lig oiel ©cel'n oerfuljrt. (5 ©tr.)
Digitized by VjOOQ IC
— 333 —
Tann folgenbc* traftigc Sicb born geiftlidjen 95>interau$treiben (1584):
1. So trciben mir ben ©inter au$ 3. Stun f)aben ben ©inter loir auflgetrieben,
Turd) unfit <Stabt jum Sfjor Ijinaue <2o bringen nrir ben 6ummcr betttrieb'r,
2Rit fein ©etrug unb fiiften, Ten ©ommer unb ben SRaien,
Ten redjten ttnti^riften. Tie SMumlein mandjerleien.
2. SBir ftur^cn i^n oon *Berg ju Zfyal, 4. Tie SHumlein finb \>at gottli* SBort,
Tamit cr fid) ju Sobe fafl' 2)a$ blufjt jefcunber on mandjem Ort,
Unb un$ ni#t mebr betruge Ta* nrirb un* rein gelefyret,
Turcfc falf*e fiefjr' unb Siige. ©ott iff*, ber '* l)at befdjeret.
5.Te* banfen ©ott Don $erjen roir,
©ittenb, bafi cr tooHf fenben fdjicr
dfjriftum un$ ju erlofen
SBom SBinter unb oUcm 935fen.
fcu* einem ©efprac^ fiber ben ©regortanifeben tfalenber Don 1584. ©ielje:
S3u*erfd)afc ber beutf^en tfationaMHtteratur be« 16. unb 17. Safjrl). Berlin 1854.
©tr. 1 — 4 mit einigen fcbroeidjungen im ffiunberljorn I. 165. „@ar luftig, n?o^l-
gefuljlt unb jroedmafig" — recenftrt ©oetlje bal iiicb.
1609. ©oramergenunn.
[2ieb auf bem fifciitfjuge com 8&interau$tragen gefungen.]
a.. Ten Sob fyaben nrir auBgetrieben,
Ten @ommet bringen nrir roiebcr;
TaS ifeben ift ju §au& geblicben.
Tarum ftngct froljlidje Sicbcr.
«u« ber $ifenad)er ©egenb: Tiiringefelb, Ta* feftl. 3al)r ©. 79.
b. sftun-fyab'n ben Job roir auSgctrieben
Unb bring'n ben Ueben ©ommer roieber,
Ten @ommer unb ben 9ttaien,
Tic JBlumletn manc^erleien.
SBir fommen unb bringen mit herein
Ten Sommcr unb ben @onnenfc^cin.
Snft Sljuringen: Stetmann, SBolfSf. 18. SBulpiuS, Cur. II. 472.
c. ^tn Sob Ijaben roir IjtnauSgetrteben,
Ten ©ommcr bringen nrir nrieber,
Te$ @ommcr8 unb beS Sttaien,
Te& rooUen tuir un$ freuen!
©omtnerlanb, €>ommerlanb,
Ter Sob tyat ftcf) Don bit geroanbt,
§r ift auf bie fc^e glur nerbannt.
8u* ber 9toumburger ©egenb: Turinglfelb 79.
Digitized by VjOOQ IC
— 334 —
1610. SobanSireiiett itt ©adffen.
9tod> uraltem SBraua) jie&en am ©onntag fiatare (bem $obtenfonntag) bie tfinber
au&, urn bat $obau*treiben, b. i. ba$ 9(u«treiben be* ©inter*, ju itben. fcu*geruftet
mit einem entlaubten ©aumdjen, bad rei^Iidj mit spapierftreifen gefa)mucft ift, jiefcen
fte oon $au* ju $au$ unb fin gen iljren dteim, ben audj bit jiingften $inber mit
(Sifer lernen. 2)er 2ol)n ber fleinen ©anger befte^t meift in ©refcem ober einem ©i,
ana) in fleinen ©elbfpenben unb nrirb Don alien gem geroa^rt. S)ie ublidjen SReime
tauten:
A. 3n 2ommaj&fa)er ©egenb (1893).
®cn $ob, htn Sob Imb'n roir ber* Unb fdjenft fie un& ba& ©acfei nid^t,
trieben ©o brtngen mir audj) ben ©ommer
Unb ftnb in unfertn ®orf gebliebcn, nidjt;
3n unferni S)orf unb 2anbe, ®er ©ommer unb bee ©inter,
S)a$ tnadjt un* fetne ©d&anbc. — S)a& finb ©efd&mifterfinber.
®te ©duffel l)at einen golbnen 8tanb, ®er 9Warj unb ber 9Wat,
®te 3ungfrau tyat ein' tnilbe $anb, $a finb mir auc£ babei.
©te mirb un* motyl bebenfen 3RQnblid>.
Unb un& ein ©acfei fd&enfen.
.B. 5(u« ber ©egenb Don ©rofienljain (1874).
©entobtenSoblmb'nmirauSgetrteb'n, ©te ©djiiffel Imt ein' golbnen 8tonb,
(St ift in unfertn fianbe geblieb'n, ®ie Gutter t)at ein' tnilbe $anb,
3n unferm $>orf unb 2anbe, ©ie mirb fief) rootyl bebenfen
®a$ ntac&t un* feine ©$anbe. Unb mir ein ©acf^t fdjenfen.
©ir tyab'n tyn getrieb'n uber ©tocf Unb f^enft fie un$ baft @acf*©i nidjt,
unb ©tein, ©o friegt fte unfern ©ommer nta)t.
©tr Imb'n tynt gebro$en§al§ unb SBetn, 5Runbltd).
C. *u« Sftorifcburg (1871).
Die tfinber gingen Don $au9 ju £au$ mit griinen Sannenjroeigen (©ontmerbaumen),
bie mit bunten $apierfa)nijeln angepufct maren unb erl)eifa)ten eine ©abe, i«bem fte
fangen :
©otnmerbaum, fle^ ftifle! ©o friegt fte mcinen ©ommer nidjt.
$le grau 9t #. (SHuHern) bie ftyt $er ©ommet unb ber ©inter,
brinne, $ie fein ©efdpifterfinber,
©te mirb flc^ mo^l bebenfen $er §crbft unb ber 9Wai,
Unb mir ein' $)reier fc^enfen. ®le fein aucf) babei.
Unb fc&enft fte mir ben Ureter nm)t, 2Runblid).
D. 3m SBogtlanbe fangen bie flinber bcim gruf)lingSfefte 1800 folgenben ©ru|:
©ir attc, mir aflc fommen fy'rauS
Unb tragen ^eut' ben lob IjinauS.
$omm, grueling, nieber mit un& in'3 $orf!
©iUfommen, lieber grueling!
Saufifcer 2Honatefa)rift 1802. I. 199.
Digitized by VjOOQ IC
— 335 —
E. 23eim grul)ling$um$ug bcr Winter in ©adjfen (um 1820).
®urt brieben fteljt cin l>uc^ed $au&,
25a fiej)t'n faience §erre rauS,
$e mirb fid) muljl bebenfen
Unb mirb imS ctma* fefcenfen.
[2Benn fie etma* befommen Ijaben, ban*
fen fie:]
§abt $anf, itjr Ucbcn $erren mein,
$)a$ $tmmelrei# fott cuct fcin,
3)aju bic ^immltfc^c Krone,
©ott mirb'* cudj) moljl belo^nc.
[SBenn ftc nid)t* erqalten, fo fin gen fie
jur 9tod)e:]
@tecfen mir ben ©ommct uf be teller.
#raj$al$, #rumml)at$ l)at fein teller!
§e gab un* gcrn en ©rafale,
§e l>at 09 feen& im Safdjle.
fteimann, S&olfSfefte 21.
1611. ©prtidjc bctm $obatt£ffilpett ttttb ®ommertoerfihtbtgett in
$31)sttetu
[f. *Bolf*lieber au« Socmen 1691. 6. 52 u. 53.]
a. 2Beir atte, mete afle, meir fiimrna rau&,
2Beir brenge enf'n Sob fu'nau*;
$er 6umma id mieber fumme,
SSiflfummen, lieber 6umme! Se^nifc.
b. Sragen mer, tragen mer'n Sob au&
6($lagenmattcr Stotl^auS;
£aut in bee gaften.
6tctt'n mer'n Job am gaften,
SteU'n mer'n Sob am SButterfofr,
©ieb er troppe*traf($c nofr.
galfenau.
c. §eut' trag'n mir'n Sob au$
. 3n tfaben uber'3 9tatyl)au8,
3n $uppe uber'n Gaften,
£eiit' l)ab'n mir 9Ritterfaften.
#att'n mir'n Sob net aufcgetrag'n,
#att' er b' alien SSeiber afle ber*
fc&tag'n. ggerlanb.
1612. Somstterltebdjett bet Sittbet itt Sdjmetbnt^er ©eg cub.
A.
§
BE
=P=
=P=
^ic
8ie
gulb « ne ©cijnur gieljt um bad §au$, J I Sii
$ie fdjiene grew 2Birtf)in giefct ein unb au«. ( / in
peljt nrie ei » ne So * rfe M $e« 2Rur«gen«, menn fie fruf) iif » ftteljt /
tl) »remfd)n)arjbraunen8to» cfe; ( / unb in bie lie • be £er«d)e gief)t, (
F**-!
-ft — ft — • — ft — 9 — T~
™f — ^ h~
-*-* — i* — f—
*=^
i — P — V — 3 — Si — U-
fefct fie fidj nic«ber an
if) * ren Ort,
-2-5 — n — ^—
an if) * ren
i
3^
*=^
^
^f^?
?
Crt, unb Ijort gar flci * pig auf ©ot » ted 2Bort.
Digitized by VjOOQ IC
— 336 —
B.
8tott)e 8tofcn, rotye, ftiel)n auf cittern Stengel:
$er §err ift fd>5n, bet $err ift fdj>5n, bie grau ift mie ein fcnget.
$leene gffdje, flcene, bie fdjmtmmen in a £eidjen:
®er $err ift fci)5n, ber #err ift fcfjon, bie grau ift fetne8glei($cn.
$1 %\x\)ta (£oten) Ijoan mer auSgetrieba,
51 Ueba Summer breng mer nriebet,
31 Summer unb unb a 9Rca (5Kaien)
SMumla mondjertea.
SBlumla monger Smeiglein:
$>cr liebe ©ott mcrb bei ©u$ fetn,
dr mirb auc£ bei eucf) molmen,
Oben in ben kronen,
Oben in ber ^cligfcit.
©a iS bet gro SBertyin a Stul)l bcreit,
$>a mirb fie bruffa fi|cn,
9Kit ifyrem Sefum (Sljriften.
Stielj, Summer, fttHe!
'* i8 ber grol) (grau) $SiUe.
D.
3d) jiel) gum Summer,
3dj bin a fleener Rummer.
SBrengt mer a pajte* SBerna rau$,
£>ann renn tdj gleic$ $um Spuria nau$.
* ©ebatfene Sirnen.
E.
$er ». $. ^ot a ©artla grien,
91 t)5t a Sddjtcrta (Siefmla), ba* i*
fefcien.
51 mirb fldj) mutt bebenfa,
Sum Summer mer ma$ fdjenfa.
Die erften brci JReime fteljen fdjon in „Sa)leftfa)e ©ebidjte" uon ft. ». #oltei.
1855. Die jmei lefcten murben im 3a§r 1879 an (£rf mitgetyeilt; babei roaren aua)
bie erften (f. 2iebert>ort m. 135).
m
1613. &*8 Soraraergrftften in ©logancr @ eg cub.
A.
fiieber^ort III. 136.
■r-^JLLAJ
Sfc
±:
:£
3d) fumm jum Sum • met, 'cb. bin en flei » net $um • met.
^B^fTrT^E^
^
*
£
got mer boe a ©a * cfo, bafj 'a; fann met) • ber mo » tfon.
IN
B.
=8=*=
r^F^
3=*
\ 9to*tl)e 9to*fen, ro * tlje Sto » fen blii»f)en ouf bem @ten»gel, /
/ ®er £crr ift fdji>n,ber §crr ift fdjon, bie grau i(t mie ein (£n » gel. (
Digitized by VjOOQ IC
— 337 —
C.
S3
m
%Tl^S
*=r-
m
33
lz=£
«?=
v— w-v-
*"
v=?-
T-^
£err*R9t. Ijat 'ne l)o»l)C 9ftu«fce, cr l;at fie doH ®u*!a?ten fi»fcen, cr
K+-
S|
>_g l» Mz
^
P=fr
nrirb fl$ it)ol)l be « ben * fen unb nrirb un* ei « nen fdjen » fen.
D.
i
^
^f^?
$=P=
*-# fk-
tJ=tc
Srou 9J9J. — bat gat fpi«fee®djul), M in bie8h>ebe geljt fie be«ten,
©ie ge^t roobl ouf bic Sir«4ie ju, j/in ben §immel roirb fie tccten.
|
3=fr
45±Z^
i
in ben §im»mel nrirb fie fom*men, iff* 2Bin*ter o • ber ©onwner.
1614. SDtailieber (am ©onutag fiatarc .
SBir geljen tyeut' $um 9Waien ©efunbljeit, langcS Seben
Sei bicfer gaftenjeit: SBunfa)' ia) al$ Heine* $inb.
©ott mode un$ oerletyen 2Benn iljr mir rooUt roaS geben,
$>en grieb'n in (Smigfcit. 60 gebt mir'& nur gefdjnrinb.
«u* Oefterrei<$ifa>@ft;lefien : $eter 9ir. 213.
1615* 3Raitteb ieittt ttmjng an £ at arc,
2Bir fyaben cua) 'n 9Jtai gebrac^t, $a$u noa) eure ©apeuer;
$>aS fjat ber liebe ©ott etbadjt.
Somint aua), liebe f#5ne graun,
tfommt boa) ben 3Kaf anjufdjaun.
©et 9M, ber ift rool)l grjin unb gelb,, @ie ge^t in tfjrem 9to<fe
®er ift gar Ueblid) an$ufa)aun, 9US wte bie fd^onftc Sotfe.
#at roaffergrune garbc. Ste ift gar fe^r ein g'funbe§ 93kib,
©te SBIiintlcin fmb berborben. Sic tritt gar gern am $irajenftetg,
5Bir trag'n t^tn 2Kaien ju biefer grift 3m Winter nric im Sommcr,
Unb lob'n ©ott $ater unb 3efu (Shrift, 3n 'n §immel roirb fie fommen.
Sttaria unb baS SinMein. ®er §err ber fyat 'n gebecftcn £ifa),
SBor 58affer unb Dor geuer.
®ie golbne@djnur gefjt um ba$ $au&,
STic fa)onegrau5BirtI)tn ge^t cin unb au&,
®a& tfinblein roitt geroieget fetn,
'* befyut' eua) euer #au$ unb $of,
S)aju noa) euer 8tinb unb 6a)af,
5luf jeber (Scfe $arpfcnfifd)
Unb urn unb um 'n *Pfefferfua)en,
£er #err ber foU 'n ^Bienen1) fua^en.
Slue £efterrei$ifdi*£cf)leften: qjetec 9lr. 218 (liiec au* bem $)inleft fibecfejt).
1) ®efd)enf.
23b()mc, 'DeutfM flinbetlieb. 22
Digitized by VjOOQ IC
— 338 —
1616. ®0sttmertag£-9lttftttgeKeb au8 bcm Obentoalb.
l.#cut' ift 9Httterfaften,
®a leeten bic SBauern Me fiaften.
2. £l)un ftc bic #aften fc&on leeren,
©ott rr»tH un& roa& 9?eue$ bcf^ccrcn.
3. 3m @ommer, ba betyen bic griic&te fo rootyl,
®a friegen fie ©djeuern unb Saften fo oofl.
4. 2Bo fmb bcnn unfrc Snaben,
®ie ben ©ommectag tjatfen tragen?
5. ©ie fijjen rootjl Winter bcm 5Belngart$bcrg
Unb ru^cn tyre gartc §anbelein au8.
6. 3Bir gel)en jefct in bte* ©irttyauS,
®a fdjaut eln §crr gum genftet raufc,
7. &r fd^atit f)crau& unb roieber tyinein,
©r ftfjenft un* roaS tn'3 2*eutetein.
8. [SSir fd)reiben$ auf cin (Std^cnblatt
Unb rounfe^cn bcm §crm cinen guten Sag.]
9. SBir nwnfe^cn bcm §crrn cin golbnen Z\\$,
$luf jcbcm ©cf cincn bacfenen gifdj.
10. Unb mitten b'rein cine Sonne oofl 5Bein,
®a fann ber §err redjt luftig fctn.
1 1 . [SBic rounfefcen bcr grau einc golbene SBtege,
®amit foil fie tyr Sinblein roiege.
12. ©it tminfd&en bee grau eine golbene ©djnur,
$>amit binb fie tyr Stnblein $u.
13. SBic munfdjen bcm §errn cincn ftlbecnen 5Bagen,
$amit foil cr in'$ §immelrcid^ fallen.]
25uf$tng. 95>odjentlid)e 9ladjria)ten 1816. I. 185. Biemlic^ gleidjlautenb, abec
roeniger gut fctyon im ©unberljorn III. 1808. &nb. 36: „§euf ift mitten in ber
gaften, ba leeren tie Sauern tie #aften" jc $)ie l)ter eingeflammerten Sfteime finb
au6 bem 2£unberI)orn entnommen, fie feljlen bci ©ufdjing. — ©in fiieb gleidjen &n*
fang* unb fur gleidjen 3roecf, aber im SHaleft unb in gemeinfter 93ettlerfpradje, fteljt
im Journal Don unb fur ©eutfdjianb 1787. e. 182 (9lbbr.: JReimann, SSolfefefte 21).
(£« ftanimt au$ 9?urnberg unb beginnt:
£cunt if* Sttitt'gafjta,
9fter trag'n be Saub'n in'3 SBoffa,
Wcc trogna nei unb roibber rau*,
2tter trogna our 93ibbermofm* §au$ jc.
6rf I.: 1, 1 2Ritterfaften, 9Kitten*gaftcn, bo$ ift bcr ftofenfonntag ober 6onn*
tog ju gaften, fo man in ber 5tird)e Laetare, Jerusalem (greue bid), Serufalem)
fingt unb ift ber $ag jum ©inter- ober Sobauetragen. 4, 2 6ommerFranj ftatt
©ommcrtag (ffiunbcrljorn). 5, 1 2Bengert*berg, SBingertGberg (©unberfyorn) = 2Bein»
gartsberg. 9, 1 £a* Grf ftatt bic (scfc fprirfjt Da* 93oIf in bcr ©egenb urn granffurt.
Digitized by VjOOQ IC
— 339 —
1617. &tttteratt£tmftett itt ber SWjeitttfalj.
©tab au$! ©tab au*1)!
®em ©inter gelm bic Slugen au&2);
SBeildjen, Stofenblumen!
#olen rofr bcm ©ommer,
©djicfen ben ©inter ubern 8tyetn,
SBringt un& guten, tu^len ©ein.
©rimm, SWat&oi. n. *. 6. 441.
SBarianten: 1) $eib' au$, treib'
au*! 2) ©toft (pctt)t) bent Sinter bic
fcugen au0.
b.
©taup au&, jtaup au$!
$)em ©inter getyn bie Slugen au$
©efldjen, 8tofenblumen!
©it f)olen un$ ben ©ommer,
©c&tcfcn ben ©inter ubern 8tf)etn,
Skingt un$ Irauben unb guten ©ein
SDittitiar, tfinberluft 202. ®afc Ijier
„6tab au*" bura) „©taup au$" iiberfejjt
mirb, ift ridjtig. Sergl. 1621.
©tab au$, ©tab au$!
$em ©inter gel)n bte Sfogen au&.
®te SBcile unb bie Slume",
$er Summer roerb balb tummf .
8ti-ra-ro!
®er ©ummertag id bo.
S)er gucfc* ber fteit in'* $tnteH)au$
Unb f)olt bie @ier atle rau*,
«u« ber Styeinpfalj. SRitgetyeilt in ©auaria IV (1850).
9Wer en8, ber en&,
®cn ane're Sinner gar fen*.
'3 ©d)uffelc$e toerb balb Hinge,
©& roirb un$ tbbt& bringe,
©aft bann?
<&' ©djuffelcfce t>oU lu^Ie ©ef,,
£unf ia) aa) mei 93re|c( 'nei.
1618. ©oraraertag«(tcb au8 ber $fal}.
3n ber $falj unb ben umliegenben ©egenben geljen am ©onntag 2 a tare, roelc&en
man ben ©ommertag nennt, bie l?inbcr auf ber ©affe Ijerum tnit Ijoljernen
©taben, an melcben einc mit 95anbern gefajmutfte SBrejjel fjdngt, unb fin gen ben
©ommer an, rooruber fid) Sebermann freut. 3)a« ©ommerlieb fjeifit fo:
9tf)einpfal$er u. Dbenroalber 93olferoeife (golfing 9tr. 17).
m
m
*&£
3s=£
SE^^
&
1. $ra«ri*ro, ber ©ommer ber ift bo! S&irrooflen 'nau* in ®ar*ten unb
1=
mm^
ffi^=g^S
roolTn be* ©ommer* roar • ten. So, jo, jo! ber ©ommer, ber ift bo!
2. 2ra-ri-ro ! ber ©ommer ber ift bo !
©ir rooflen Winter bie #ecfen
Unb roott'n ben ©ommer roecfen.
So, jo, jo! ber ©ommer ber ift bo!
3. $ra*ri*ro! ber ©ommer, ber ift bo I
®er ©ommer fjat geroonnen,
$er ©inter l)at berloren.
3o, jo, jo! ber ©ommer ber ift bo!
22*
Digitized by VjOOQ IC
340
. Sra-ri-ro! bet ©ommer ber ift bo!
Sum 5Here! Sum SBiere!
®er ©inter Uegt gefangen,
Unb toer nlc$t baju fommt,
£cn fcfclagen tt)ir mit ©tangen.
So, jo, jo! ber ©ommer ber ift bo!
. $ra-rl-ro! ber ©ommer ber ift bo!
Sum ©eine, gum ©eine!
3n meiner Gutter Seller
Siegt guter 9Ru$fateUer.
3o, jo, jo! ber ©ommer ber ift bo!
6. Sra-ri-ro! ber ©ommer ber ift bo!
©ir munfeijen bem §errn ein'n
gotbnen $ifd),
$luf jcber @d ein'n gebaefnen gtfdj
Unb mitten tytnein brei Sannen
Doll ©ein,
®afj er babel fann fro^lic^ fein.
3o, jd, jo! ber @ommer ber ift bo !
6el)r alttf SBoIfdlicb r bat einft bei ben flampffpielen jnufcfym ©ommer unb
©inter gefungen unb noc^» gegen Cnbe bee 18. 3af)rl). am ©onntag fiatare Don fcft»
ltd) umljer jieljenben ft i n b e r n amdtljeine gefungen rourbc. TOtgetljeilf oom $rof.
©ijbolb unb juerft gebrurft tin £eutf$en SRufeum 1778. II. 364. $arau* in
Sufdnng'S «Bolf«iiebern 1807. ©.74. $ann 1808 im ©unberljorn III. «n(>. 39.
3n ©$ull)eften nur bie brei erften ©tropin mit ber 5ReI. oon „#opp, l)opp, bopp!
spfertxfjen" jc — ober mit ber oon £. 9tt. o. ©eber, bie aber fur ^inber nidjt ftng«
bar ift; barum oon ©rf oereinfadjt!
1619. ©ommcruerfuubtgcu in ber 9if}etttpfal$.
5(m ©onntag ju 9JUtterfaften (ber ©ommcrtag genannt, nad) ber altcn fcnfn&t,
roelrije bat 3ab,r nur in ©inter unb ©ommer abttyetlt) geljen bie tfinber in ber ^Pfalj
auf fcen ©trafcen tyerum mit fjoljernen ©tdben, an roeldjen eine mit ©anbern ge«
fdjmiicfte SBrefcel f)dngt, unb fingen Don §au* ju §au$ ben ©ommer an, wofur fie
tmnn etroaS erljalten:
$rci Sonne tJ'oll ©ein!
JRi-ra-ro !
®cr ©ommerbaf ifdjj bo!
©i$fel, ©e$fel,
©ei$ mer'S £d£el!
©utyn? bortyln!
Uf ber gulbne ©iffe
Sommt ber ©ummcr gefdjlidje. —
Sum SBerenb*, jum SBerenb!
3m Seller leit cr gefange,
Un roann m'r nit baju fommt,
STrei Brefiele 'nein,
©ofle mer Ijeute lufdjtig fci.
3d) ^ore tbbtt Hinge,
£' 5Dkbame mill mer ma* bringe.
8U-ra-ro!
®cr ©ommerbaf ifd) bo!
[©enn bie Stinber nidjtfr crtjalten:]
@tocffifd), ©torffif*!
(Sebfdjt mer atle 3ofyr nicft.
(Srfdjlagt em (ilm) mit be ©range! —
9lu$ ber llmgegcnb Don ©peier urn 1840: ftirmenicj) II. 15. #aoaria IV. 257.
©imrocf 224. ©etyr d^nlic^cr $ert nod) bci girmenic^ VI. 13. 2)ic SDMobie baju,
fdjon frii^er notirt, lautet:
* $^er angerufene Serenb ift §acfelberenb, ber ^nfu^rer ber milben 3agb;
julc^t ber 6d)immelreitcr ©oban (f. ©imrocf, 2Kut^ol. 196).
1620.
9lu3 ber $fala 1827. [©tuttg. Sieberfranj II. fiieferung.]-
i
Dirt: —
m
^
9ti, ra, ro! ber ©um»mcr«tag ift bo! ©idj'fcl, ©ed)*fel,
Digitized by VjOOQ IC
341 —
P
2
3E
±
jeig' mit'j So < fcel, rou «f)in? bort«f)in! llf bet grii«nen 2Bie « fe
feg
W
-**-
=t
Fummt ber 8um«mer fl'f$li«$e. [9to, ri, ro, ber ©um»mer» tag ift bo.]
1621. @osttmertag$Iteb.
fln bcr ©erajtrafce unb im Cbenroalb: Grf, SSolfMieber II. 2, 36.
£
^£
$3
1. Sum * mer, ©urn * mer, 2tta • je! bic §in « fcl *) lege bie 9li * jer2);fle
fc£
4=
£
3=*
2=0=0=
le * ge fe I)in*ncr$ 2od), bo fin - ne mer fe bod).
Vo * n-
^
S^
$
ft*=tc
to! bet 6u.iii.mer, ber ift bo! 2. 93re«&el brcin, ©il • Ie»n>ein3),
I
i^s^si
mrsis
5^3
-(*—*-
P
rr^TTcp
^jrti>_U_ lc
oI»Ie flii«le @o»d)e'netn!®laob4)ou8! Staabnu*! bem2Sin«fer flefjn bic
Sg^^^
^=BS
=P=
9lu*a,en au*;bic 3>ei - (en unb bie $(u » men, bie brin*gen un$ ben
ii3^^tefej^
£
6um*mcr.
£o * ri » ro! ber 6om*mer bcr ift bo.
3. grou
-*•+-
^3
S
£=£=!£
3E
tr=S=
2Rut»tet ift en bto.oe grau, (ie giebt unS roof ouo ill • rem #nue,
fe^F^P^
fe
si « jer e * ber3; ©pecf, fo gety'ii mer gleid) e • wecf.
©rflarung: 1) £iiljner. 2) Gtier. 3) ©iHcroein, au« „@Ua,enroein", oergl.
SRofenplut'S ^alenber: „$>er lieb Ijerr fanb ©ilge, ber pringt un* neroe* btjer".
4) „©taub Que!", fo erMart Crf, ber ben SMaleft fciner $etmatl) ujo^I fannte. £a&
ftimmt jiemlid) mit „@taup au«!" (f. oben Wr. 1617*>». 5) o>Cr.
Digitized by VjOOQ IC
— 342 —
1622. Sprudj bet „©oraraerbo(fett\
5Bir fommen fjereingetreten,
Urn ©rlaubniji tljun roir beten,
£>en $crrn unb auc£ bic grauen:
2Bir moUen bad $immelreic£ bauen.
SBtr bauen, nrir bauen btft an bic ©ptjjen,
2Bo bic lieben ©nglein ftyen.
3m §immel, tm $immel ifl etn golbtgcr £tfdj,
®'ran fpeift ©ott Eater, §err 3efu C^rifi.
3m $tmmet, im $tmmel i(t ein golbtget ©tern,
®ort roarcn tcir $inber aUc fo gent.
2Bir j)6ren bie ©djlujfelein flingen,
grau Gutter roirb unft toad bringen.
©i, bring' jte unft etn paar tfreujer Ijerauft,
SBir fmb junge 9Wabele unb fptelen jte nidjt auft.
[Wad) (Smpfang eineft ©efdjenfeft rotrb gefungen:]
#ab't ®anf, Ijab't ®anf, grau ©irtjjin tnein,
®aft #tntmelret# foil ©uer fctn!
©ott rotrb eft roteber bclotynen,
®aft §ab unb @ut @udj fa;onen,
©ott roirb eft roteber Dergelten
3n ©arten unb in gelben.
&uft Baai in ©5ljmen, f. $rufdjfa unb £oifd)er, SBolfdlicbcr ©. 53#
1623. Sosttmerterfftitbigttttg.
3n cinigen ©egenben Don §olftein jieljen bie tfinber, um ben grueling 311 oerfiin*
bigen, oon £auft ju £auft; eineft tragt in einem tforbe eincn tobten gudjft toorauft,
fie (ingen oaju:
1. $anft SBofc fyei&t er, gtfit einem ©filling, bret,oicrobermel)r,
©djclmftucfc rocifi cr, ©enn'ft au$ ein tyalber Scaler mar.
£ie er nidjt toei*, roiO cr letjrcn, 3. $cobcn in ber $auftftrft,
§auft unb §of Witt cr ucrje^ren. §dngcn Me lanQCn SRettmurft:
*8rot uf bic Srage, ©cbt unS bic langen,
©pccT uf bic ©age, £a|t b|c furjen Ijangen.
©ier fn'ft S^cft : ©inb fic ctmaft Heine,
^ermirmaftgiebt,beriftber*Beft.— ©c&t unft $mel fur etne.
2. 5118 t# tyier oor biefcm roaft, ©inb fie etroaft jerbrodjen,
5Bar [)ter ntdjtft alft 2aub unb ©raft. ©0 finb fie leister I oc&en ;
$)a mar aud) I)ier fein renter 9)knn, ©inb fie etroaft fett,
5)er unft ben 5kutet fuUcn fann 3c beffer eft unft fdjmecft.
©uut>erf)orn III. fcnl). 20 (a. $. III. 376). ©aljer ©imrocf, flinberbud) Kr. 899.
Digitized by VjOOQ IC
— 343 —
1624. ©tttcllicb trim 3rfi1jHiig0«»i}«8 bcr Colucr Sinker.
3m Spredjton. Wit Segleitung bet 9taffeln. Coin: Crf II. 6, 40.
m
s=s
^^^
^^
BB
«o-kn, IHo-ben (Siift.^n1), gitt2) met gat3) en et 3ei$ty6n!<)
0to • ben bit, to • ben bat, girt mcr en ba £napp» focf. 9Riie, 5Rue,
©eoelmt unb fleljcnb.
fomm c « rile, brcngmer a grof ©rocffolj c *rft*! O, girt mcr alb5)
©efdjnrinb.
|HII
f f j F
*=fc
*=3=
1^
gat! (St pfc en@d>roaIfter6)op bem ©aa)7), be briefe8) ber grau en
ritori/.
:t
^^*E£
Bug' tie, en Bug' ue, en
fl' ue!
£ue ber Umgegeub Don Coin unb ber ©tabt felbft: girmenia) I. 45. Grf II.
6, 40. ©e&ben, Coin oor 50 Sabjen ©. 127. 9t0e bejeia)nen bie SBerfe aid Coiner
„3ubaeiiebd)en"; biefer £itel ift falfcfj. ®ae fiiebdjen fangen fonft bie ©oiner
Jfcinber beim grutylingGunuuge. Ginen ©ttoljmann ouf einer ©tange tragenb (ber
naa) SBolfemeinung ben $erratljer Subae bebeutcn foil!), jogen pe mit SRafleln
(©dmurren) in ben $anben oon $au* ju #aue unb baten urn #olj unb fonftigrt
©rennmaterial. fatten pe baoon l)inlanglidj gefammclt, fo jogen pe naa) einem
freien *piafce unb bort rourbe bie ©troljpuppe (roie anberroarte ber SBinter = ber
iob) oerbrannt. ®ie jroei fpdttifdjen 6a)lu&aeilen fangen bie ftinber nur oor $aufern,
too fie nia)te befamen, madjten fid) aber balb baoon, urn nidjt mit Staffer uberfdjuttet
$u roerben.
* 2)ae ©idjljbrndjen mar (roie ber gua)e), ein bem $onar geljeiligtee $(jier.
$ae Sagen biefer Sieblinge bee §eibengottee, tuae in ©eutfajlanb fruljer urn Oftern,
in Gnglanb urn 3Beif>nad)ten gefajalj (tfuljn 374. SBolf, Seitrage 78), fann man
ale ein Opfer beuten. 9tua) bae §erumtragen bee ftudjfee bei 6ommeroerfiinbigung
barf man Ijinju nefymen.
SBortertl.: 1) (fciajljorn, roeldjce bie finaben bei biefem Umjuge ale ein fonft
befanntee grul)lingetl)ier mit pa) trugen. $ae er$al)lt 3S. SBolf (©eitrage jur 9Rtotfjol.
I. 74, ber ale flnabe bie SBcrfe mitgefungen, unb fa)reibt ria)tiger: r&de r&de eich-
hdn. JHoben bejeia)nct Ijier nia)t bie rotlje ftarbe, fonbem raffeln, fdjnarren. JRobel
beifit eine flinDertlapper unb biefe fiiljrten bie ^uiber ^um Carmen auf i^rem 3uge
mit pa). 2) gebt mir. 3) gatt, get = etroae. 4) 3cia)born, unoerftanbenee
SBort, oielleicbt nur bee Sfceimee megen gebilbet, ober foU'e ein gullljorn fein?
5) boa). 6) ©ajroalbc. 7) 3)er 9leim forbert file ftatt {toad)). 8) Ijacft.
Digitized by VjOOQ IC
— 344 —
1625. $a* ©efjtoebcttlieb *
a.
$ie edjrocben jinb getommen
$aben aUed mltgenommen
§aben'$ genfter eingefdjlagen,
$aben'$ SMei batjon getragen,
$aben Jhigeln barauS gegoffen
Unb bte SBaucrn erfcfcoffen.
Franconia. Bnfpad) 1813. I. 50.
3u 9! n fang biefe* 3al)rlninbert& nod) Die!
gefungen.
$er 6djtt>eb ift fommen,
$at 9lUe& meg g'nommen,
§at'$ gcnftcr net g'fdjjlagen,
§at'$ ©let 'nauS getragen,
§at #ugeln brauS goffen,
§at SlUe* Dcrf^offcn.
I. 80.
$ufd)ing, ©6$entl.$aa)ria)tenl816.
an* bent 30jfi^rtgcn ftriege.
c.
£er ©c&roebli tfc^t fomme,
Sttit $feife unb Sromme,
#at b'genfter i' g'fe^tage
Unb'a SBlci baoon g'trage,
§at <&{)ugeH goffe
Unb b'$ure ticrfc^offc.
91 u* ber 6^roet3 mitgctfyeilt bet €>im*
rocf 111.
8hitn tara turn turn
£a tfoafa1) fdjlagt urn
9JW §anb' unb mit giaf,
Stttt feurogc @pia(»;
§dt b'genfter cing'fdjldg'n,
#dt'S 93lcl baoon trdg'n,
§dt Sugln brau* goff n,
Unb b'SBauern bafdjoffen.
©aljburgifd): eii| #r. 30.
1) ffaifer.
* $)iefe* fogenannte ©$roebenlieb mag im 30jab,rigen tfriege entftanben fein,
abcr auf @runb eine* alten gruljlingfcrufe* ber tfinber in ©ubbcutfcfclanb. Stud)
folflcnber 9teim ift ein oerbunfcltcr unb eniftetlter griii)ling*ruf ber tfinber in bee
8d)roei$ bcim SBinteraufttreiben, crfjalten in einem fdjroeijerif^en ©ebet urn
gricben, brtl einer fieidjenprebigt angetyangt ift (Dor 1700).
Gia Victoria!
$er gtnb ift fo,
$et ailed gno
£et b'genfter i gfdjlaga,
§ct'$ 33ti bru* grefca,
$at $ugel gofm
Unb b'SBaura erfdjoffa.
(£ia Victoria!
$u fyat ber $rtcg ein Snbe!
SBunbertjorn II. (Eirlinfler'S 91u*gabe) @. 623, Slbbr. au« einem fl. ©I. o. 3.:
„£inc fdjone 2eia>©ret)leM5cftattung be« fiirgeadjteten unb frommen 93antle flare*,
g*roefeten SBiirger unb Corporal ju Slnbelfingen, welder am 30. #ornung in ©cufein
ciner ©djaar Don 9iirgendl)aufcn ju feinem 8tul)cbettlcin ift begleitet roorben. ©c*
Ijaltcn Don Antonio ftorebofer". [2Rit cinigen ©ilben anber* im 9Bunberl)orn III.
(1808) ©. 130, al« ©dnveijcrifdiea £rieg*gebet: „2af*t uft abermal betta fur ufre
Stabt unb glecfa".] 3Nefe altc $rebigt roiebcrfyolt , aber am ©c^ufe geaubtrt in
<2. $ad)0 3eitoertreiber 1700. 6. 579, all „i*cid)enprebig £>er £>anjjen Wapieri ju
3iirrij". . .
Digitized by VjOOQ IC
— 345 —
1626. ^altttfomttaglieber.
&m $almenfonntag ($almarum) geljn tie ftinber in ©eftfolen Don #au* ju
$au*, fludjen faring ling) ju erbitten. @ie tragen babei ftott ber $almen (£)fter«
ober $affa^*$almen) blufjenbe 3meige ber ©aalmeibe in ben #anben unb ftngen eine*
biefer 9&erta)en:
a. $alm, $atm, Stolen! b. $alm'n, ^afoi'n, $aaffen!
fiafct ben tfufuf rofdjen. £dt ben ihicfuf frdSfen,
©tyt ein 2Rdnnd)en Winter ber tyut, £dt bci SBiogel ftngen,
'$ moflte gem 'nen ^tingling fjaben. fidt ben #ucfuf fpringen.
m\t einen, bir einen, ^ui Uv ^raffc^oft 8taoen*berg:
SlUen guten $inber etnen. girmenia) L 281.
G.£afe,33olf*licberbud) 1843. Hr.61.
1627, Seim Oftenttttjitg bet ftiitber.
$)ie tfinber liefen fonft mit nngejunbeten Cistern umfjer, jubelten unb fangen:
©ia! &ia! 2Mel beffer fdjmecfen.
Oftern ift ba! gaften ift dorftber
gaften ift ooruber, ®a$ ift mir tieber.
®a* ift mir lieber. *. (£ia! (Sia!
(Siet unb ©ecfen Oftern ift ta\
9kdj (&. ©iebemann'S fjanbfdjriftlidjer d^ronif ber 6tabt $of. 1614. Shilpiu*,
fcuriof. II. 472.
1628, ©iufararacltt jitnt Dfterfciter.
£urj uor Oftern jie^n bie tfinber im Olbenburgifcben noa) juroeilen mit biefem SReim
burdj bie ©rrafcen unb fammeln ©elb, $o!j ober 8trof) jum Ofterfeuer.
a. 5Bi fammelt mat to't Ofterfmir, b. Oftern, Oftern fumt tyeran,
®e oten $df)rtunnen fiinb fo buur, $at jo $ogter nocfc fien' 2Rann?
5Bilt fe unS nig 'n ©roten gdben ? 6o munf^ if dj)r en Simmer*
6o fc&ddlt fe be greube of mit mann,
beldbcn. £e ften SBroob oerbenen fann.
Olbenburger £9t 11. 9lu*Olbenburg: Olbenburgerfl8R.il.
1629. @*«tdj ieim „<Sd}me<f often".
%m 2. Oftertage gingen fonft in Socmen, ©djlefien, Oftpreufecn jc. t>it tfnaben febr
frube mit jufammengebunbenen jungcn SBirfenrutljen ober fleinen speitfdjen auS ab-
ge_fa)abten SBeibenrutljen , bie mit bunten Sdppajen burd)flod)ten maren, in anbere
£dufer, urn bie 8Rdba)en, §au*frauen ic. ju ftiepen, b. \). ju fdjlagen, unb urn fid?
cine ©abe ju erbitten:
3n Horbbofjmcn (f. ©obm. SSolfolieber 1891. ©. 85) fagten fie babei:
3£ bin tdj raigetraten, $>er ©djluffel fjot en gulben 8tanb,
3$ fjo nou ne gebaten: ®e grou ^at eine milbe §Qnb,
SRut^c 9tufe, sRutlje SHufc. ©e merb $6) rou bebenfcn
:|: 5)er §err ber i& erf4)ienen. :|: Unb roerb mer mu moi f^enfcn,
Digitized by VjOOQ IC
— 346 —
[fcrfjalten bic ftinber einc @abt, fo ban* [Selommen fie nidjr*, fo radjen fie fid)
fen fie:] burtf) ein ol)rjerrei&enbe*:]
©out ®anf! gout ®anf! 3o#, jod), 300} Sicgenbocf!
'* $tmmelreio5 fofl bir fain, Sit ban $aufe fain garfefcttge fiottc
$)e tyitnmlifcfce tfrunc
©oil bid) belu^nen.
3n ec^Iepcn lautet ber ©prud) beim ©djmetfoftern no* $eter 9frr. 210:
§aite i* Uftan, ®o ^oa icfc bi<& urn bic gufe.
®o geit ma fdjmacfuften. Sort iti) ni lange puffa
SBaine ©djmacfuftcrn t$ fufce, ©m a ©tucfla #u$a. —
3n ©ftpreufcen l)ie& ber ©prud) nadj grifdjbier 797:
©ftre, gief gtabe,
©djmacfoftre, ©ei^fi ©icr,
©reen Oftre! @ @tucf ©pecf,
®ann gety 6$ glief meg.
3n fcfjuringen (jiefi biefe* ©taupen mit Sefenrutfjen baS „£ingeln", rocil eft am
Sag ber unfdjulbigen flinblein (28. December), an bem fogenannten w5?ingeltage<'
toon jungen fieuten auSgcubt rourbe. $)er JBraud) ber ©ttymetfoftern, ben jule|t nut
nod) arme flinber unb alte gtauen a IS ©eroerbe benufcten, if! roobl uberaQ langft
abgefdjafft.
1630. 2RU grfincn 3Raijttietgcn am 1. Wax.
Hm erften 2Rai ober roann Hi er[te ©run don CaubfjSljern ju Ijaben tjt, fommen
bie &inber in ©eftfalen unb ber ©raffdjaft SXarf mit grunen dmeigen (5Raien ge«
nannt) in bie £aufer unb fpredjen:
©un Qatf), gun ®adj, gun ®a$ int §ft&!
$t breng'f if ben erften SWat int $u$.
$e erfte 9Kat i* muat fo guet:
3f Ijabbe fo game' ne nate guet (naffen guf?).
[©arauf roerben fte begoffen unb mit (Siern ober ©elb befdjenft.]
©oefte, 93olf*tiberlieferungen 26.
1631. Sfobcre* SRaUieb au8 Sd^ttteit.
9Rate, 2Kate, ©intergriin, 2Ba$fen ofn ©trauefcta.
®ie Sngel ftng'n im §imme( fefcien, £cr §crr i8 fdjtcn, bie grau i^fc^ien,
eie fingen fiber bie 9Bafcen. 3* £tnb i* mie a ©ngel.
©ott nrirb eud) nie oerlafien. SMe 6d)uffel Ijat an golben ffianb,
Elaine gifdjltcfc, gru&e gifc&lic^ SMc #6d)in fjat jtc&'n 9lrm ocrbrannt
©djnrimmen in ben $eid)c: @ie roerben fu& roofjl bebenfen
$fonc SticMtdj (SRoStctn), gru(?e Unb mam unS rooljl roa& fc&enfen.
ffiteMtcfc ?ippellone, tyimmlifo^e 5hone!
5(u6 ConbSfron: ^rufc^fa unb $oifd)er 55.
Digitized by VjOOQ IC
— 347 —
1632. ttralte* SRaUiet bar ©trntr ftinbtr.
m
%m
mi 1812.
s
s^e
£
$er 9Reu » e-n ifa) fom-men un btt* ifd) ft wa$r! OU gru-net jifc
j^*-r-ftf. EDITHS!
5(1 » Ice i fiaub un i
@ra*
J 3 Snub un in @ra« ft) ber
' ) 9tu tang, nu tan), 2Ra *
M'J' Jlr J' I J I
=6=*=
SHuefMi fo Did, brum ton-jet'SSWa * ret) • le im ©ai • ten -fpieL f
red - li tanj! bu Ijefd) e* ge - roun»ne - 'ne Wo - f e - franj! (
2. 3Ktt tjaue bcr 9Wet), mir tfjiie — 'nc in* Sfjau,
9Rir ftnge'S bcm 2hmre ftjr frunbttdje grau,
$)et frunblidje grau unb bcm c^rti^c 9fla,
®er u$ e fo rit^lit^ betotjne d)a.
$ie S3iiuri ifdj laub (lieb), u fi git t* fo gern
©<$5n £)pfd u ©ire mit bruncni Gfjetn.
3. @ct ufc, get ufe Did ©ier u Qtibl
©o cfconne mir ronter* u jidj uber gelb.
@et ufc— 'nc, tyr2ut, get id Slnfo— n— u 9t$l!
$)ie <£l)ue$li fi fjuiir no baft aid fern.
® Gtyetti ao ©olb rooljt )'rlngS urn bad §uu&!
U ji^c — n — tfcfc ufcS f$dn 2Renelieb u*. —
4. ©ott ban! e$. ©ott ban! e#, tyr frunblicfce 2flt!
©ott $df ed), ©ott $elf ed) i bad fjimmlifdji 9ti<$!
3m §immd ba if$ rooljl c gutbige $ifd),
$a ft£e bic @ngd gefunb u frffefc.
3m §immd ba ifa) c gulbige Styron:
©ott gcbi cud) aUe bcr cmigc Sofjn!
BuS ©. 3. flufjn, ©annulling Don ©ajroeijcr ftiiljreiljen unb altcn SSolfMiebern.
2. audgabc. ©cm 1812. ©.42; babei bic SBemerfung: „$)tefe« Siebdjen roirb am
crftcn SRai Don gepufcten ftinbern uor ben #aufern gefungen. ©ie Ijalten babci ein
SBaumdjen in ber £anb, gefdjmiitft mit bunten 93anbern unb auSgcblafcncn (Jiern".
fce()nlia)er $ejt bci $ernalefcn, fclpenfagen 1858. ©. 362. ®ie «nfang*ftrop()e
mit SRdobie fyat Dcrmutljlid) einft ju eincm alten SRaitanjIiebe geljort, i^r ftnb
fpdter bie ©ettdreime angetjangen roorben. JRodjljoI} (©. 475) mill oerbaajtige ©purcn
fdjulmeijterlidjer 3Jlac^e barin erfenncn. — SMe fjodjit einfacfyc SRelobic im muntercn
Sripeltaft, an bic urnltcn romifdjen ^iffcrarimdobicn crinncrnb, fann al* alte §irtcn*
tueife redjt roofjl aua) jum ^lanjc gebient ()aben.
Digitized by VjOOQ IC
— 348
1633. (Sedjfeifiutctt in 3imc*j-
©a* ©et^fetduten*) unb ba§ ift ba,
(5$ grunet tyier afleS in fiaub unb ©raS,
3n £aub unb ©raft bcr Gluten fooiet,
©rum tanjet '& 5ttateielt im 6attenfotel.
SfJcig' bi, o neig' bi, 9ttarcielt neig' bi,
5^cig' bu bi$ Dor be$ #errcn §u*,
($8 fdjauen tJtcl fd)6ne ©amen bru$.
©in rotfyer 9lpfel, cin bruncr Setn,
©tc grau ift tyubfd), ftc la^et gern,
(Sin' golbnen gabcn $tef>t cr urn ft'S^u*,
9lbe, nu ift 1>a$ 9ttaien(teb u&!
%antf, nu tan$\ SWareieti, tan^!
©u §aft gerounne ben SRofentranj.
SSernaleren, SUpenfagen 1858. 6. 362.
* ©a* ©edjfelautcn in 3uri(^ ift cin altf)ergebra#ter griif)ling*umgang bcr
tfnaben unb SRdbdjen (2Raielie, bcr 9ttaitinber) mit eincm SXaibdumcfcen ttm SXontag
no* grul)Iing*anfang. Sfcd&ere* f. 9tein*berg-©uring*felb, geftlid)eS 3af)r ©. 86. ©er
fcnfang be* fiiebdjenf dfjnelt feljr bent oorangeljenben SBerner *Dtailiebe.
1634. $e aRaojmee* (3RailButgtu).
$m 1. 9Rai umbinben unb fcfjmiicfen bie tleincn SRdbdjen auf bem 2anbe cin Sinb
mit griinen SMtfenreifern, nennen eft SRaajmee*; mit iljm jieljcn fie con #au* ju
£au* unb cin ©efdjent ermartcnb ftngen fie:
©e Sflaajmee*1), be SWaa jmecS,
©ie meU mat ijaan, bie well mat tyaan2)
©ic well mat en tyt tforfdjen3) fyaan.
Bptd on ©jer en be $ann4)
©at get en gooren fiecfermaan6).
girmenidj III. 521, au* bem glecfen greuSberg bci Giegen (SBeftfalcn) Don
einem Sanbmdbdjen.
1) 9Kaimagb, uerftummelt auS >IRaimc{) (roie ©ra«me& = ftraftmabefyen).
2) mill etroa* Ijaben. 3) florbdjen. 4) spfanne. 5) ©oft giebt cincn gutcn 2etfer»
munb.
^
1635. 8cim Ginfyolen bet SRaifouigui (^aubmdnn^en).
9lu3 $l)iiringen.
3=
it
93ld»fofjl, 93la«fol)l fein Me be ■ ften spfton-jen. SSRenn bo* 9Rab*d)en
M
SEE
mi
P=
gef » fen fyat^ fangt fie an ju tan » jen.
$nnj\9Rabd)en, tanj'!
^ D.C.
b'8d)u«^e fein nod) ganj, rodr'n fie audj jer* rif »fen, fo tonj'ft bu auf ben gu«fcen.
Digitized by VjOOQ IC
— 349 —
©o nmrbe l*a* fiiebtt)en ju 8fcul)la in SUjuringen uon tfinbern dor 1800
gefungen. 9Jacft 5Rittt)eilung be* 1794 in Wufcla geborenen ^farrer* Soljannee (Sotta
{+ 1868 in SBiQerflebt). ©a* «Bolf*feft ift in 8tuf)la bi* Ijeute noa) erljalten.
S&ergL Steimann, 93oIfefe(lc 160. SDicfet Sanjreim ift in aanj ©eutfdjlanb gefannt,
natiirlid) in mandjerlei SSarianten. 3m 8tl)einlanbe geljen Die SXdbdjen erft fangfam
im tfreife; am ©ajlufi fjupfen fie, inbem fie pa) paartoeif e bie $anb reidjen. Stlfo
ein urolter „$uppeltanj".
b. 93ruunfol)l, SBruunfoljl d. Stotljc tfoljt, rotyc ftoljl,
®at funb bie beft'n ^lanten: ©inn be beftc $flan$e.
SBemt bai Stopp ebrunf'n l>at, SBSenn bieSBurfay in'* ©irt^aufi ge^n,
2)ann tmfln be goite banjen." ®urfen bie Sttdberdjen tanje?
SRagbeburgifay. Segener #r. 981. [«u* bent ©benroalb : SSolj'* 3tfdjr.
griftt)bier 965 mit 3 Slnfangen: ®at rotfje II. 433.]
ifoljl ic, ®reene flofjl ic, Erauntraut jc.
e. SMumcnto&l, 93lumenfol)l
c. $raunfraut, $raunfraut $aa ift bie fd&6nftc ^flanjc;
©inb bie beften spflanjcn. ggenn bie 9Kdbd)en luftig fmb,
©enn ber £opf befoffen ift, gangcn pc an jU tanjen.
5Bott'n bie 58cinc tanjten. rcot . .- ... . m s M .
0 [Wfjemlanbifd): @egenb uon 55ad)o«
©imrocf 478. gicMcr 125. rod), burn) $errn g. 9taa)tigaH 1896.]
1636. aRahrtodjctfS Untjug am 1. 9Rai.
3u $f)ann im Slfafj tragt ein tfinb, ba* SKaiereefele (9Kairo*lein) genannt, einen
mit 93lumenftrau& unb Sanbern gefdjmucften SRaien; ein anbere* einen florb, urn
©aben in (Smpfang ju neljmen; bie anberen flinber folgen unb fingen:
1. SRaiereefele, feljr bi breimot erum,
2ofc bi befdjaie 'rum un — n — urn!
[©o fafjrc roir no 9Dfote in bie 8lofe!]
2. 9ttaireefele, fumm! merr rodnn in griene SSalb Ijincin,
Wltvc mode— n afli (uftig fcin! ©o faljre 2c.
• 3. 2Benn ieljr un$ fa ©ier roann gal),
6o muefi ber barber b'§ut)ner ndl). ©o fatyrc 2c.
4. SBenn iefjr unS Id ©elb tudnn gal),
6o mue(? ber ©djcltn ben ©defel ndl). ©o fafyrc 2C.
5. SSenn ic^r un& Id 53 tj rodnn gal),
6o muefi ber ©todC fd ^r^njej met) gal), ©o fa^re 2c.
6. 5Benn ie^r un§ fa dljl rodnn gd^,
©o mu| ber 2*oim ta 9luffe me^ gaty. ©o fa^re 2C.
7. 5Benn ie^r un§ fd S3rob roann gd^
©o mu^ ber Slcfer fd grua)t mcl) gd^. ©o fa^re 2C.
8. '^ ifa)t e gaoler gabc urn baS §u|:
©er §err NN fpa^icrt breimol brin unn bru^. ©o faljre tt)ir 2c.
«. ©tober: (Jlfdffer «Bolf»bua;lcin -9lr. 127. UOlanb'* ©a)riften III. 30.
Digitized by VjOOQ IC
— 350 —
1637. Seittt $enttttf&Ijreit bet Waibtant.
SKatbrut, SWaibrftt! 2Bi pnn'n $dr atmc Sinnerten.
©at gebet ju be fldne 9Ratbrut? $eit (jie|t) en ©naur (©cfcnur) urn
©ebet ju mat, fo fjett fc mat, bat §ftd,
©o fjett fe't ganje Sd^r mat! Srftt 'ne fldne Suffer rut!
©ebet ju nift, fo l^ett fc nift, 2ram tram trtcfen
©o ijett fe't ganje 3d^r nijt. Uf mdn SKitten, uf mcin Slut.
Slopfe, flopfe ffiingelfen,
*u« ber @raffa)aft 3Rarf: flu&n, 3Rarfifa)e ©agen 322.
1638. ^fmgftiimjiig.
3n ber Umgegenb Don gtirftenroalbe gebt am 2. sppngfttage ba* dauber n eft umljer,
b. fj. ein tfnabe, ber ganj in SWaibufa) eingefjiiOt ift, eine JBlumenfrone auf bent
flopfe unb in jeber $anb eine ©locfe trdgt ; mit i§m jie^en bie Odjfenjungen umfjer
unt) fammeln ©aben ein, inbem fte babei pngen:
SESir treten auf dnen brdten ©tdn, ®te 9Rab$en Ijaben 'ne $uU.
$Wj ©ott, mie froren und bie 83dn ! SBer bem armen tfuberneft tniH niefctd
Sir treten auf dn Silienbtatt, geben,
2Bir bitten ben $errn, er geb und mat. ®em rooUen nrir pietfefcen tljecren.
§ier fommen mir ofjn' alien ©pott, SBoUen und glacis abfc&eeren,
(Sin liebed ^pngften geb und ©ott! $)er foil nun niefctd mefjr gemtnnen.
Suberneft, ffuberneft, Ijippel uf be ®er SBirtlj ber ift ein braoer 9Rann,
©trafjej, $>er roirb und rooljl wad geben,
§at innen j?len ©trftf jelc^-i, ©r tuirb und nidjt lange laffen jtetyn.
3d janj jrun unb jel jemorben. §alt! rote roollen rodtergeljn.
Set)' nun in bie Safe! ©ie tyab'n und eine SBercljrung gegeben,
ginben roir ntd)t bie ^u^e, f ©ott laffe ©ie langer leben.
©o finben mic bod) bie ©djafe. SBor biefed Satyr, Dor manned Satyr,
©tripp, ftrapp, ftruF. 9Bor Unglucf aud) ©ott beroatyr!
; . " 91. tfufjn : Worbbeutfdje ©agen 385.
1039. Wit bet SPfmgjWume um^idjeub.
3n ber ©raffdjaft fcecflenburg jteben am *ppngftnaa)mittage bie flinber umfjer, inbem
fte ein 9Kabdjen, bad mit grunen Weifcrn unb ©infter bebceft ift unb auf bem tfopf
eine ©lumenfrone tragt, Dor pa) (jertreiben. $abci fammeln pe ©aben ein unb pngen:
spfingfterblome,
gule ©ugc (©au),
§arft bu Scr uppe^aun,
§arret bi tin 2eib ebaun*
tfuljn, SBeftfdlifa)e ©ebraua)e II.
«Ppngfterblome fjeifct bat juleM aufgeftanbenc 9Raba)en. SSergl. ben abroeia)enben
^oHanbifa)en ©ebraua): ©rimm, 3Jlot()ol. 748.
Digitized by VjOOQ IC
— 351 —
1640. 2>ie ^fmgftbraut.
^ingflbrftt,
giite §ut!
SSorft bu 'n Mtfen fror upftdn,
©or 't bi'n bitten beater gin.
3um 3$erftanbni* : $a$ ^Pfingftfcft roar oorjugtooeife ein geft ber #irten unb
ber mit bem 9&iel) befdjaftigten SMenftboten auf bem fianbe. 9ln einigen £)rten ©eft*
falen* geljort bie SRild), bie am spfingfttag gem o I fen, ben SHagben, unb fte madjen
fidj ein geft, inbem fie biefelbe in ©cfeflfc^aft oerfpeifen. $)a* 2Rab$en ober ber
Surface, ber beim $u«trciben be* 2*iej)e* julefct antommt, nrirb »9$fingftfo&",
ba* SRabdjen aucfc rooljl „$f ingftbraut ober »pingjuffer«, Me julefct auf bem
$Ian erf eminence #ul) »pingstkau«, ober roenn e* ein Od)$ ift, ber julefct
lommt: >ping8tosse« , genannr. SDic ^fingftful) ober ber *Pfingftod>&, aud) roof) I
bie spfingftbrcmt ober ber ^fingflfuc^* wcrben nun unter grofeem 3ubel mit SBlumen
unb 2oub gefdmiucft, roa$ man tronen nennt. $)er pingstjuffer nrirb aud) rooljl
ein 9Katcnbaum an ber $au*tbur crrirfjtct, unb man flngt obigen 8fteim, roobei man
bie gefronte $fingftbraut buret* SL^or fufjrt. (SWaibraut unb Sljaufdjlopper fdjeinen
§ier miteinanber berfdjmoljen ju fein).
£ul)n: ©eftfalifa)e ©agen II. 450.
1641. ^fiitgftfit^^
«ptnteSfof», bu ©ulcnfopp,
6taift urn niegen ©uer op.
9Sarft' en btetfen aer opft^n,
©arfte teinen «pinfftfofc twren.
©eftfalifa): ©oefte in ©ermania IX. 289.
1642. ^ftngftquarf.
$m ^Jfingfhnontage geljen in ben alMjanauifdjen fcorffdjafte. im (Slfafj) bie flnaben
trupproeife Return mit gefdmii'tcften 9Raien, don roeldjen leioene 33anber fjerab*
flattern, bie fur bie SHabdjen beftimmt pnb. @ie fammeln ©ier, ©pert unb 6emmel*
fudjen (Sftoje) in einem tforbe unb ©ein in einem gafeefcen. 5)a* C&efammelte roiro
9(benb« con jeber spartfyei befonfcer* oerjebrt. 55eim Sinfammeln f».igen bie fleinen
tfnaben:
^fingftequacf ») ^et b'Sier g'freffe,
§at b'£5a;fe unn b'SRofr im 6tatt dergeffe.
§eb' inge2)-n-u|! tyeb oroe-n-ufi!
§eb' aUi blubb3) unn blingc Skjel ufj!
@n 6i eru|! c-n-^i cru|!
Ober i fa;icf i be SRarbcr in§ §ief>nerf)u|. etobcr 126.
1) ^fingftquacf = $fingftbu&, *Pfmgftliimmel (©imrotf: 9Hotbol. 556). 2) inge
= unten. 3) blubb unb blingc = blofee (feberlofe) unb blinbe junge SBogel.
Digitized by VjOOQ IC
— 352 —
1643. Stint ^fittgfihttttjttg (3Rainra$ng).
©6ben $>ad> int §u8, SBie Ijebben but Sdfjr en fmaefcen
Unglucf torn ©amet fjerut! spingftfam,
©mart £of> fteit in ©tall, 9ttutten un$ mat to §ulp gamen,
SWclft mitt 2Mf; ®attetdnnet3d^rftramer(ftraffer)mdrt.
©mart §ot)n fttt uj>t «cft, $dr ©ter, flat $rciet, ©tucf ©ptcf,
Seggt mitt ®icr. $>enn gdfjn mi gtifft mebbet meg.
Suljn: ftorbbeutfdje ©agen 380.
3n ©rofhStebelifc bci ©aljmebel finDct ju ^Pfingftcn ein Settlouf bcr Sungen
ftatt. ©abet mirb ein 9Raienbufd) im gelbc aufgeftectt unb bonad) gelaufen. 9Ber
jiegt, ift tfonig unb crljalt ein ©lumenfranj urn ben #al* unb einen Sttaienbufd)
in bie $anb, in it melcfyem er nadjfjer beim Umjug ben Sljau roegfegt unb bafyer
$)aufcjjloper Ijeifet. $er fiefcte beim fiauf mirb spingftfam genannt unb mujj
bat Sticfe (ein £oljgeftefl auf ^flocfen) tragen; bie* ift nut ©lumen gefdjmucft unb
mirb beim (Sintritt in'* #aufc in bie fiufe gefefct, mo bann ©pecf unb ©urfte baran
geljangt merben. $er SSorlefcte fyeifit £unnpitfcf)er unb mufj bie bem ©pecf na$«
folgenben #unbe megjagen. Sttan flngt babei obigen JReim.
1644* 9ladj bem ^fingft-SBettlaufen.
9(uf qjalmarum flerft man ju SBrunau in ber 9lltmarf bie $fingftroeibe ab. 3u
^Jfingften finfcet bann ein ©etflauf ju gu(? ftatt. ®er julefct Mangenbe babei foeifct
SWolijj; bat)er ba* ganje audj: „9KolijMaufen". 9Ran binbet ifym ein ©troljbanb
urn bat &nie unb jieljt bann mit ilmt im £>orf umfjer, fingenb:
Sir fjaben ^fingftmeibe abgeftecft,
3Sir fjaben 9Holf£ gelaufen
9Mi£ \)at fi$ ein neu #auS gebaut,
5Koli$ tyat ficb in'S #nie gctyaut,
9SoUen mir audj bitten urn ein $aar ©djocf (Sicr.
fiulm: 9torbbeutfa)e ©agen 380.
1645. ^ftngftUeb^en aits ftrieSiattb,
din uralre* Sftailieb, bat nod) jejjt jur SJJfingftjeit oon ber Sugenb ju Slurid) gefungen
roirb, ivenn fie urn ben fogenannten SJtaienbaum tanjt, lautet:
©aiboom! 9ttaiboom! \)otf bi fafte,
3K6rgen frieg' mi fromb 2u to ©afte —
San mann iS ftn SBief entloopen,
2Bel fall fyiim be SBofjnen fofen?
$>at mag San mann fulocnS boen!
©ott gab fyiim 'n goobe SWorgcn,
$er mag San mann fiitojt uor forgen!
aWitgetbeilt t?on Dr. $t SBolcfmar im ©(terprogr. bed flgl. Gtymnafium* *u tturia)
1867. ©. 44. Seitfdjr. Frisia 1842. 9tr. 8.
Digitized by VjOOQ IC
— 353 —
1646. Set Umjug mit bent SBafferbogcf ju ^ftitgftett*
©affetDogel nonntc man bi* in ben Slnfang biefe* Satyxi). in Bug«butg cinen 3ungen,
bcr Don Sopf bi* auf bic gii&e mit.©dnlfto()t umfloajten, jur spjingftjeit Don jroci
anbetcn, roeldje Sitfcnjroeige in bet £anb fatten, in ber ©tabt Ijetumgef tiljtt routbe.
@ie fangen bobei folgenbe* Siebdjen:
*Pfingfta, spfingfta ift fomma,
graen ftd) 9llte unb Sunga,
gifdjla im 5Baffer,
SBuba auf bet freia ©affa.
©ill un* ber *Bauet ^fingjta oerbieta,
60 moll mit tytn foa SRo^ meljr ^uta,
#oa 8tofi tne^t fyuta, foa #orn ab-
fc^ntita,
@o roolla mit $uba auf greibetg
retta,
5luf greiberg reita, baft !>ol)e 6d)lofc.
§au*ftettet* SBrucf iff btocfca
mt tautet §au$ftettifd>e ffiofca.
©ofjt a golbna ©djnur urn* $au&,
©ucfet §ett unb gto 'rau*,
9Ktr woOa'ft £iebla befaliefa,
9W6d)t §ett unb gto oerbriefca.
9Wir mdUi'a SMebli bleiba laun,
2flir mufji fjeut nu meitet gaun.
91 ©cfcuffel doU tfnopfii ifl no nit
gnua,
21 ©c&uffel oott ftuc^la g^ott 0 barjua.
3ob- £f)tiftopb Don 6d)mib: ©cljtoabifdje* SBottetbud). Stuttgart 1831. g. 518.
9luf roeldjen einjelnen 93otfaU baft fiiebdjen Sejug (jat, ift unbefannt, bemerft ©dmiib.
* £auftftetten ift ein S)otf, roelrijca fonft bem &loftet @t. tUti$ ju 8ug$buig
geljotte. ©0 lag bat gteibetg, nadj roeldjem bet fiibbcutfaje 93ube teiten wiQ?
<Ee ift gtiebbetg bei HugGbutg gemeint.
1647. Vtaftliefc ($et$leeb),
[3n bet ©egenb Don SJutf^eib unb SReufir^en an bet Suppet (Stljeinptooinj) nritb
Dies fiieb Dot ^fingflen Dot ben Stjiiten gefungen unb jroat meift Don (Stroac&fenen
beibetlei ©efdjledM*. (Sinet ttagt eine tfiepe fut fciet, ©utfte unb bergl., toad meift
Dot jebet £tjur Derabrcid)t tuirb. 9&om ©ingebtadjtcn t)alt man in betfelben 9taa)t
einen frot^Iic^en ©djmau*.]
hunter.
pp2p
eefjr alte Sttel.: <£tf u. ©otjinc, fiiebetfjott HI. 149.
fflefr.
=£=£
=#=^
is
^
-« d »
$
«($$rau, get on» en ^eift«(Ei ! (gein 9to • fen « blii - me • Icin!) bat
Weft.
3^
£E3
fdjlont roie en be ^ann ent»3roei. (gein 9fto ■ fen « blu « me * Icin,
i
fe^;IL^L_ia
*^
ei, bu road' » te« 9Wag • be » Icin!)
Cftftme. 'Seutfdjefl UtnDctlieb.
23
Digitized by VjOOQ IC
— 354 —
8. Saft't wo^l en bat ttlerfafc
©ann toerben of be §aub nit najj.
9. ©at §u« ta ftefjt op 9Kurcn,
$te moljnen be rndje *Buren.
10. ©e 9*. 9*. e* en braocn 9Kann,
©e on& brad mat gcrocn fann.
11.® at §u$ bat fte^t op Elanfen.
2Bie bont on$ ot bebanfen!
[SBirb mit ben ©aben gejogert:]
12. SBcHt Ujr on& nodj nit Ijoren,
2Bie jtotyn for uren ©filjren!
13. 2Bellt iljr on* no# nit meffen,
SBie ftoljn op uren 9Reffen!
14. ©rom lofit on$ nit fo lange fto^nr
©enn mie fyant jo nod) fo wit
&u go^n:
[SBirb nity* gegeben, fo fjeifct'e:]
15. ©c 9m. l)at en speritcf op,
©o fe£t ber ©utocl metten op.
3m SreiS ©olingen (Eurfdjeib, Dplaben) geljort: 6rf II. 3, 3. Nefjnlicfar Xert
mit geanberter SWel. bei Srcfcfdjnter, SSoIfolieber 1840. 9tr. 112. %a&) ©imrocf, ©it
Styeinlanber. fieipjig 1840. ©.442 foil fid) bcr genufe t>icl alterc ©raud) be* ^fingjt*
eier»©ammeln$ auf eine gefdjidjtlidje ©egebentyett aur 3eit be* ©egenfonig* spijilipp
Don ©djtuaben uno Otto IV. (1197—1208) bejie^en.
1. V$ grau, get on J en ^eiftei
($fingfH&i)!
— gein ffiofenbtumeletn! —
©at f $lont roie en be $ann entjmei.
— gein Stofcnblumelein,
(St bu roacfre* 9Kagbelein. —
2. Sennt i^r fe nod) nit fengen?
— gein SRofenblumelein! —
©e liggen auf ben ©pengen.
— gein 8tofcnMumelcin *c.
3. $1$ grau, get onS en ffiucfftucf,
©ann roerben of be 3ongen flucf.
4. $$ grau, get on* en SBrotrourft,
^at ftollt ben longer on brengt
tm ©or(t.
5. 91$ grau, fdjdt tyr bat Cpfto^n,
©o lof?t be Softer for bti) gotjn!
6. On e* be Softer oil ju ftolj,
©o fc&lagt fe met betn bicfen §olj.
7. ©ofjt e* op ben SoofftaU,
®o liggen be (Ster Sberafl.
*
1648.
9leuere SRel., unfern S6In gef>5rt 1848.
OTjqE;
"* «-
=P=p:
*Run gebt un6 aud) ein «|kuft»£i! [gei 9to • fen » blu » nic » lein!] bat
i
p
^
eS
33E3
P=&
fdilon tuir in be <P<inn ent»jtoei. [gei Sto » fen « blu • me « lein,
=£
roa ■ cfer ift ba« Sttii • be » lein!]
$crt ftani iiljnlid; nnc oorljer.
Digitized by VjOOQ IC
— 355 —
1649. $fmgfi'@ief£teb,
am BbeiiC not ^pfingften oon tfinbetn gefungen:
©*neU. Weft.
£f£
^^
3EE£
£
"M=*r
i
#ier font* men mir fjer oor Me • fee £au6, [gein ffto • fen»
fcefr.
^m
$=X
=ft=fi=
f *
blu • me « lein !] ba fpielt bie Sa • |e mit bet 2Kau». [gein Mo • fen.
SWoU. -
^-c +JiEHrT-lt
blu » me * lein, ci bu roacf « red
» be • Iein!J
2. $l# gran, gett u!}$ en (Si eff jmei,
gein SRofenblumelein!
®ie fc^to^n mer in be $ann entjroet.
gein SRofenblumelein, ei bu roarfre* Ottagbelein!
3. grau, fufjlt iljr linger o\6) cn't $eft,
5Bo iljr be aa^jig (Stcr roefct.
4. 3ld) grew, getyt op ben Soofftofl,
®oa lieljn be (Sier uroerafl.
5. grau, iff't oidj ju uecbrief?tid) op ju ftofyn,
$oa lo|t be <Doc$ter forr oidf) gofjn.
6. £er 9tfR. i* en braoe 9ttann,
$e girt be Songen, mat Ije fann.
$u6 ber Umgegenb oon ©ummerfcbad) 1850 unb Don ©iegburg (SReg.'Sej. (Sofa)
1857, f. fiicberfjort III. 150. 9Ju« ber Umgebung oon fcoln mit bem 9(nfange:
.„9tuu gebt un* aud) ein $cup*(£i,
gei 9tofcnbliitne(eiu !
Ttt fdjlon nrir in fce *Pfann entjroei,
gei Wofenbliimefein, roacfer ift bal SKagbelein".
3n obiger ©egenb roar e* ©itte, bafj entrocber ju 9Raitag ober ju sppngften
tfnaben Don 10—12 Saljren ober aurf) Siinglinge Don 17—20 Safjren pd) ju*
fcunmen fanben, urn Don £au* ju #au& obiged fiieb ju pngen unb bagegen Ci c r
ju erfynlten, bie gemeinidjaftlidj nodjfyer Derjcfyrt nmrben. ©r^alten fie (Sier, fo fmgen
Pe ben 6. $er6 al$ Tonf. 95cfommcn pc nidjts, fo pngen pc jum £pott tuenige ©erfe,
bie mir ityrer SRofyeit tyalber nid)t nriebergeben molten. Sfaffallcnb ip bie StnfangS*
Propbe ^octjbcutfd), bat meitere int SMnleft gefjalten. ©emerfbor ip ber Sflollfdjlujj
•ber £ingmeife, ber auf Ijoljc* Slltcr jurucfroeift.
Srfliirung: 1) gett = gcbt. 2) eff, of = ober. 3) fdjlon incr in be $ann
= fdjlag'n mir in ber f fann. 4) fjenger oid) = Winter eudj. 5) fiofftaU = 2aub-
poll: ber Sobcn, mo baft trorfene Saub jur €treu fur hat 9Sie^ Uegt unb moljin
bie §uljner il)re ©ier Icgen.
23*
Digitized by VjOOQ IC
— 356 —
1650. ^otyamtisfener (Sotttttterttettbfeuer).
(Sine SPBoc^c languor bem ©ebad)tnt*tage Sotymni* be* Saufer* jogen t>erfd)iebene
tfnabenrorten bie ©trafjen unb §aufer mit cinem gepufcten 95num . burdj , fdjricen
cinigc febledjt gereimte ©tropin C|er unb fammelten #o!j ju 3ol)anni*feuern, uber
roe Id? e alSbann grofce unb tleine $erfonen au* Slberglauben unb 2Rutl)nriQen fprangen
unb cinen unjiemlidjen Unfug iibten. 3)ie tfnaben fpra^en:
®a fommen brei §erren gegangen, 3Bir fydren brei ©djluffelein flingen
SWtt ©ptefcen unb mit ©tangen! Unb un* ein ©c^eitlein bringen.
gtorian! gtorian! gtorian! fyut unb fyox ift auf gegangen,
Sunb' bem Otfabet ben Stocfen an, ©in ©d)eittein $ol$ 'rau*,
$>af jle nimmer fpinnen fann! Ober roir fdjlagen cin £od) in'* §au*!
3ft ein guter §err im §au*, [gotten bie tfnaben einc ©abe crljalren,
2angt ein ©d&eitle §o!j 'rau*. f° »at iljre fcantfagung bicfe:]
&i bit (icber ©ijt, „2Bir banfen fur bie ©abe,'
©teb un* fein ein buf'*! 2>tc roir empfangen tyaben.
<£i bu tieber $<mn*, 98knn roir fiber's Satyr nrieber 'rum
©ieb un* fein ein lang*! ftngen,
<£t bu tieber Sfyuma (Styoma*), SBotlen nrir ber gran einen spelj mit*
Saf ein ©djeitlcin fumma. bringen."
«u* Bnfpatf): 3. ©crnb. gifefcr, ©efc^ic^tc ber ©tabt Sfofpa* 1786. ©. 179.
©djiuetler, SSdrterbudj III. 262. $al)er ^anjer I. 219.
1651. Seim Giufarameln jum SofyatmiSfeucr (©onnenweubfeuer .
§eiliga ©anft $eit*,
©djtcf' un* a ©d)ctt,
§eiliga ©anft 3BenM,
©d;tct' un* a SBengl,
§eiliga ©anft glorio,
#eint (junb) un* be* guiar o!
2(u* Slltbauern: ©djmeflcr, Eaurifcfce* 2£orterbud) HI. 262, au$ in beffen
„<Wunbarten ©anern*". Daljer girmenid) II. 703. ©oldje geuer rourben feit Biter*
fdjon jur ^eibnifdjen 3eit 311m geft ber ©ommerfonnenroenbe (24. 3uni) angejunbet.
®aju bemerft ©djmeller (urn 1830): Ueber ein im greien angemaebte* geuer am
$age Sofmnne* be* Saufer* roirb gefprungen, roobei e* in Slltbauern bi* t>or furjem
(1830) luftig Merging unb pofftrlidj ber ©prung ber alten grauen uber biefe* geuer
anjufetyen ift. (J* fnupft f\a) an biefe* ©pringen mandjerlei Hberglaube, 3. 35. bafc
bem ungefengten ©pringer \>at ganje Satyr tyinburd) fein gieber beifomme. 5Kan
pflegte audj blauen SRitterfporn in ba* geuer ju merfen unb babet ju fpredjen: w€*
gelje Ijinroeg unb merbe perbrennt mit biefem ftraut att metn Itnglurf"! gru^er
nmrbe ba* ©ommenuenbfeuer fclbft im Snneren gro^ercr Btattt angejunbet. ©0
tanjte im 3atyre 1471 auf bem 9deid)*tage ^u 9legen*burg ^onig griebridj mit
feftonen grauen urn ba* ange^iinbete geuer. — SWcbr in meiner ©efdndjte be* lanje*.
Sludj cinigc* bei 5Rorf: geftfalenbcr 398. Worf, 2»tttl)ol. ber «Bolf*fagen 562.
«. ©uttfe, «Bolf*aberglaube 1869. § 38.
* $ier n)ie bcim $eit*tanj (chorea Sancti Viti) rourbe ©t. 93eit al* ^elfer
angerufen. Qat ift abcr einc termed)* lung; benn mit bem 12jdljrigen romifeben
tfnaben ©t. S5eit, ber untcr Diocletian al* 9)cdrtt)rcr geftorben, fann bo<$ ber Wuf
Digitized by VjOOQ IC
— 357 —
unb bic £anjfranfljeit nid)t* ju tjjun (jaben. Urfprimglia) gait biefer 9tuf tuo^l bcm
flaoifdjcn ©ott Swantewit (fjeilige* Siajt), bcm ©ott be* fiidjt* unb bcr ©onne,
baljer gorberer ber grudjtbarfeit, ©cbcr be* ©Iucfcd unb be* Siege*. $er liemlidj
gleidjetflang mitSante Vit mag ju biefer 93ertaufa)ung gefiiljrt Jaben. Ucbrigen*
tvurben aud) urn gleidje Beit (ber ©onnenroenbe) don ben Ijeibmfdjen ©la Den lieilige
San^e au ©Ijren be* ©onnengotte* aufgefufjrt, baljer aud) ber &u*brucf 93ci t* tan 3
nur auf ben (Eultu* be* etuantenrit, nicfyt auf ben romifajen Sttartorer, jururfju*
fit^ren tft.
P
1652.
Reft.
ttralteS 9nftngclitb am 3«ljatt»i£afieub.
*E
3
Slu* bem (Jlfafc.
-#— *-
V— V-
^r-
-v—v-
S5ei * le, 8to * fe, 33lia»meIein,2Rcrfin * gen urn bie 5tia * d)e*lein.
i
n Solo.
:*=*:
5^
^
i
SMefliadj'le fa ge » ba * dje, mcr fyee « reb7^fan«ne fra
H ftefr.
dje.
5
m
ID'tfiaaVle ru*! b'$tiaa>le ru*! ©lief un £eil in'* $er * re $u*!
. Stale, SRofe, Sliamelcin,
9Jier jtngen urn bie $tad)eletn.
$er §err, bee tyat a fc&eeni Softer,
6ie ijat b'$oor fdjon g'flocf)te.
®'«Iq(J[c rue! b' £iad)le ru*!
©lief un §eil in* §errc*$u*!
3. 2>eile, 9tofe, SBltamelein,
9Ker fingen urn bie ftiadjelein.
9tter Ijcere b'Sdjluffel ttinge,
®'grau roirb'* tiadjle bringe.
S^tadjle tu*! $Yliad)lc ru*!
©lief un §cil in* §erre*§u*!
*lu* bem (Slfap: SSecferlin II. 78.
1653.
3um 3oI)anni*feuer!
®er §abei* ift gar $u tljeuer,
§aber jud)! $aber judj!
3>toat 3o^anne*tag!
«u* tfaffel urn 1860, burdj eine fiaffeler £ame.
1654. ghtlbaifdjeS SoljamttSlteb.
[Unter SBorantragcn cine* gepufcten 95aume* Don flnaben gefungen:]
$)a fommen mir tyergegangen ©cbt ifyr un* ber (Sier ein
2Rit @piefcen unb utit 6tangen 3um 3oljanni*fcuer.
Unb rooflen bie ©ter langen. §aberjc, fyaberju! gri, fre, frib! '
geuerrotye SMumelein, <$tbt un* bocr) ein 6$iet!
5ln ber ©rbe ftmngt ber SBein.
2Bolf, ©eitrage jur beutfdjen 2Kt)t^ol. II. 384. eimrocf 902.
Digitized by VjOOQ IC
358 —
1655. 3oljaititi£tiebdjeit a»£ Socmen.
2Btr fommen fjergcritten
Sluf cincr roetjien Sicg'
Unb roott'n bie grauen bitten
Urn SBufc&etyola unb 8tel&ig.
Unb roenn fie mill net ©teucr geben,
©oil fe'd anb're 3aljr net teben.
Stud galfcnau unb Socmen: £rufdjfa 9tr. 91.
©. 61.
1656. Sited Grfurter Stttberfteb am SoljautttSabeitbe,
@i$en o^ne ©arten! 9luf biefer ©tatt!
SBir famen nor etn |:| Sfyaletein |:| SBoHen rotr aber ftngen:
ffiotye ffiofenblatterletn. <$tbt road tyr fjabt!
©tetjt ftttt, fteljt ftiO sprugel &er!
galcTenftein, $iftorie toon Grffurtl). (Srfurt 1739. I. 384. $cr <£()ronift, bcr
biefed ^nfmglieb aid ^iftorifa)e (Srinnerung auf bic Serftdrung bed ©djloffed SMenft*
berg 1289 beutet, bemerft: „$)ad ftngen bic tfnaben noc^ auf n ©t. 3o^anni6^benbcl<.
1657. a3r«nnctt*Gicr-£ieb in bet 3oljattJtt£jtadjt
3m SKeftrid) unb mandjen Orten ber Wljeinpfalj burdjjiefjen bic ber ©cfjule ent-
Ittffenen ftnaben urn 2Kitternaa)t bed Soljannidtaged gruppenroeife bod $)orf unb
ftngen, oon einer (Slarinette ooer einem anberen SMadinftrument begleitet, folgenbcd
eintonige materiette Sieb:
6. $abt il)r ja feme Softer im $aud,
©o fdjidt bic 2Ragb im §cmb
tyeraud.
1. §eint tyaben roir ©efyannednadpt,
[©run ift bie £inbe!]
©o forbern (fycifdjen) tnir bie ganje
[3ungfrifc& unb bad ©eftnbe.]
2. ®ort broben auf ber 2aie (am
©diieferftcine)
[©run ift bie Sinbe.]
$ort fte^t ein $orb mit ©ice.
[Sungfrifd; unb ba§ ©eftnbe.]
3. Unb ftnb ftc ja fo grojk,
©o njoUn roir brum lofen.
4. Unb finb ftc ja fo fleine,
©o gebt und jroct fur cine.
5. Unb ftnb ftc gar ocrbrodjen,
©o fdjitft und cure £oa)tcr.
[$adj empfangener ©abe:]
7. 2Bir banfen eud) fur cure ©aben,
[©run ift bie Cinbc!]
$)tc roir uon cudj empfangen fjaben.
[©run ift bic fiinbe.]
8. 3e£t legt eud) roiebrum fdjtafen,
2Bir gic^n unfre ©trafcen.
9. Unb unfre ©traf?en jicfyn roir gern,
[©run ift bie Sfnbc]
S3ct f djoncn 9ttab$cn bleiben roir gern.
[©run ift bic Sinbe.]
Sawiria IV. 360.
Digitized by VjOOQ IC
— 359 —
1658. Snumen-Gter-Steb.
©artlein*), ©artlcin, Sfrunneneier! ©cbt mir cure Softer.
.$eut' Ijan mit 3of>anni$tag, 6inb 6ic ju flein,
[©run ftnb bic fiilien!] ©ebt mic jroci fur cm.
ffiufen mir grau SBirt^tn an: ©tril), @tca^ ©trot)!
©rauji auf bcr Scicn (s6<$iefer) §eut uber'8 Satyr, jinb nrir all mit*
©tetyt cin tforb mit fiietn. cinanber mieber bo.
6inb fte jerbrod&en, * ftidjtiger roof)l ©erten, ffiutljen.
©unberljorn III. $nl). ($aljer ©imrocf *Rr. 900). 3)a* S&unberborn bemerft
baju: „3u tfreujnad) unb anberen 6tabten am 9lr)ein werben ju 3otyanni bie Srunnen
gcrcinigt unb neuc ©runnenmeifter gemafylt, roomit cin geft berbunben ift. 9(m
IRadjmittag fommeln bic &inber fiier, roel<$e abenbd gebacfen unb oerjeljrt roerben.
SBeim fiinfammeln fin gen bie $inber obigen fteim. 3)iefe ©elage roaren bereitd
im 15. Saljrlj. im Sraudje unb nod) 1886 rourbe in granffurt»@aa)fcn^aufcn \>at
^runnenroeitjfeft" t)on ^Irbcitern gefcicrt. Cin Brtifcl iibcr 9Raifttten am Stljein (%m
Urquell IV. 241) gcbcnft aud) ber ©runrienfefte unb bringt folgenbe fdjon bci SWon*
tanud ftefjenbe SBrunnenliebdjen:
I. $cr liebe 9ttai jiefjt ein ©lumen im fcljal, SWagblcin im ©aal.
SWit fiicb unb gonnenfdjein, grdljlid) ift ber SWaie!
fir bringt Slumlein rotl) unb roeifc:
2Bir fegen ben *Brunnen rein II. fi6 flog ein flugger 93ogel,
3m 2Rai, im Sttai, judjljei! fir flog oon fern tyerbei.
$er Sttai bringt SBoglein jung unb alt fir jingt in feincm ©inne,
3m grunen SBalb. fir fmgt ©onn1 unb 9Kai.
SBrunnen gefegt! 6onn' unb 9ttai, fomm' herein,
$reijelm fiicr ift fo rcct)t! *Bringt bic fdjonen 95laublumlein!
1659. SatentettKeber and Sfiietf.
iBenn im ©patfommer, befonber* gegen September Ijin bie Hbenbc long roerben,
gict)cn bic tfinber einjeln unb fdjaarenroeife mit bunten *Papierlaternen burd)
bie ©trafien unb ftngen folgenbe 2ieba)en:!
a. Sonne, SRonb unb ©terne, b. ©iroottfogerninHtSRanfc&iengatyn,
3d) get)' mit mcincr Saterne, SBcnn man be bofe IRutcrt ni$
SWeine fiaternc ift fyubfc^ unb fcin, !amt (fame).
$tum gel)' id) mit ifyr ganj aQein. ®a famt fc att fyer
*m limited VI. 98. 8Rit oollem ©emetyt.
3ud$anbrei!
1660. Samtiettit«'Sieber.
$m 2ambertu6tagc, (17. ©cpt.) fo roie oor unb na$ biefem gefte jie^en ju
Wmfter unb Umgegenb bic Sinber unb junge sperfonen nad) ©onnenuntergang mit
brennenben Cistern unb feftlid) gefa^mucften ^ijramibcn oon 2aub, bie fie umtanjen,
auf ben ©trafien uml)er unb ftngen babci folgenbe £iebcr.
a. 2ambcrtu$ fall lidttjen,
§e ^at unS fo lain) (lieb)!
SSe bot ni$t mitt lauroen (glaubcn)
Sat i*'n rec^ten Slaif (Solpel).
Digitized by VjOOQ IC
— 360 —
b. 95an 5loroenb (fjeute) ft Sunt 2ammerte*5ioroenb,
tfdff (fauf) min 9Koor (Gutter) en faring.
9Dttn 5Saar (<Bater) en 6turf, min 9Woor en etucf,
$e Sinber frigt ben 8t5ggelucf (ffiogen)!
ftcftlic^ce Sa^t 276.
SBcltlidje ©piellieber am Sambertu&abenb flebcn in SWunfterfc&en ©efd)i$tcn
1825. ©. 260 (f. SMeber&ort III. 530 u. II. 738). (Sin ©efang bet ber Sambertu*.
$ro;effton aue ©eftfalen, abgebr. in ber SRundjener 3eitfd)r. Ctoft 1810 geljort nid)t
(jierijer.
1661. 3« SRidjaeli (29. @e*t.).
(Jin fixr biefe* geft beflimmter Jtinbcrfprudj (nur abgeanberter 2Rartin*fprud>) lauttf
ju Styeba in SBeftfalen:
„$Dtt<$aUc, 9Wi*aUe, ^ittig 9Hann!
®e Slppeln unb SBitfren uS djiroen fann,
®e d^itoe u& tt)at un Idte un$ c$an,
SSi m5ttet n6 brei ©tfinne ©i(fge8 cfcan ;
feljfoet u$ ainen tfaufen,
®o fon — roe be SBrifut upjaufen,
C^iroet uS ainen 2Mgcn,
.©o fdn — roe be SBrifut umjdgen."
[SSenn fie nidjt* befonmicn,' jteljcn fie
fjinab mit bem Sfcufe:]
„£l)ue, $ire, $icfelti(froe!"
tfulm, ©eftfalifdje ©ebrou^c 97.
1662,
SBenn am $Ulerf>eiligcn»9(benb gcfammelt roirb, fpredjen bie flinber im Ober*
(Slfafi ben 95ert:
£er Ijailig ©eift fligt fiber's $u$!
SBerfet bie arme 8ee(e cbbiS jum genjter nii$!
2Runblicf) cm* Stltfir* (DbecGlfaf) 1896.
1663. StartittStieb ait* Carmen,
-hi
erf II. 2, 17.
fsrysT^ijjtikj (j wjUnsm
•ten ed en goobSttann, be u6 brao roat ge*roen fann: fteppel on be
s»=?
T~P""P"
H
1
-*— #■
■9 V V-
SBie * rcn, be 9lo-tc gon rooU met.
3on«gc grau, trapp op on auf !
I
^=^
h h- j + -h
"? * *— 01
■9—+
P W
»
-U-V-li-U
=?=p
v— tt
— r » » w w www — w w — w • w —
$afi tool en ben 9to»tcnfacf! %a$ bcrnid) bat * neroen: \l) fount u3 brao roat
I
lEjsgg
ISI
gcrocn! ©ctt mat! fyoltroat! op [tt Sol) • ec roiet roat.
Digitized by VjOOQ IC
361
SKaten1) eS en goob Sttann,
©e uS brat) mat gemen fann:
©e Stypel on be SBieren,
©e $5te gon2) moll met.
Songe grau, trap op on af!
Safc3) moll en ben SRootenfacf4)!
$afc ber nidj bernemen:
3 fonnt u3 brao mat gemen!
@5tt mat,
#otlt mat!
Opet Soer5) mler mat..
[fcudj Ijodjbeutfd) gefungen, fo:]
[§ier moljnt ein reiser 9Wann,
©er un$ oiel geben fann,
2Bie oiel foil er geben?
SBie tang foil er leben?
2Bie felig foil er jterben,
©a3 $immelreid) ererben!]
Omen in bem @cf,
©o Ijangt bat lange ©pecf;
©emen u$ bat lange,
On late'n bat fotte Ijangen!
Omen en ben genfen6)
©a Ijang'n be lange edjenfen;
©emen u$ be tangen,
On lot'n be fotten Ijangen!
Omen en bem 6<§orfdjten,
©o Ijangen be lange 2B55rfdjte;
©emen uS be langen,
On lot'n be fotten Ijangen.
Sttaten e3 en SSogelfdjen,
©at e& fo ronb mie'n tfSgel'fdjen,
©at flfigt bol)cr,
©at jtiift boljer
SBtS ooocr ben Stftfen,
23o be maef're 9Kabfe8 pen.
[Wad) langem barren auf ©aben:]
SSenn get uS nUfcS gemen meU'n,
©ann lot'n u$ n\6) fo lange ftoljn,
SBimodjt'n nodj'n §u$f en mibber goljn,
On Ijant nod) lange nidj geboljn!
[Wad) feinem Srfolge beim 9Beggel)en:]
SHaten e* en @fel
©e tul)t be tfuol) am «8ccf ct 7) ,
§e ^5Ht fe fa(t am Snoope8)
On I5tt fe nod) mter loopen!9)
3Katen l)at' ne ^eriicfe op,
©o fitt be ©uroel bomen brop!
girmeni* I. 424. 2Rel. drf, SBolfelieber II. 2, 17. ©imrocf, 2Rartin6licber 38.
1) 2Rarten, Martin. 2) ©ie 9iuffe gcljen roo^l tnit. 3) ©reif. 4) flufcfatf.
5) «uf ba* Safjr roieber etma«. 6) 9taud)fangen. 7) „©er jieljt (tityt) bie tfulj am
edjman&e" (SBeefel) tyeifet: „©er bat fein ©etb im $cutel"; franj.: tirer le diable par
la queue. 8) tfnopfe. 9) Ictufcn.
1664. SKartiitSlieb anS Somt.
$e Sinter 9Ha te (6. Martin),
©at maor'nc gobe Sttann,
©a beelt ftngc' Mantel
3)?et cnem armc 9ttann,
©a ©reifoofc, me fjecfd) ba goof,
©o faom ene 9ttann met $ii$en fyeruS,
113 be$ fefoige' 9Kann* $u3.
9taof)ben bit, raofyben bat*)
5Be jett l)att, ba fc&ott ba ^nappfacf.
9ftaten8aooenb, maad&e' be SSHfjmer be Sufyrfd),
Onn mann fe 3Bing em Metier Ijann,
©ann brlnfen fe, mann fc bu^rfdj).
Digitized by VjOOQ IC
362 —
2Btng$en cnn ba glafdjc,
©eflc&en enn ba Safdjc:
Single mofc gebrunfe fenn,
©clUcn mojj berjetyrt fcnn.
9Wuu$, 9Kuu$, fomm eruuS,
SBreug c grufi ©tocf §olj enm$.
O gctt bcm armc 9Ha'te&mand)en bo$ c Keen ©tdffeldje $o l$!
[Wati) oergeblidjem SBarten ftngen bie ftinber:]
„(£t fcfi en ©djtoalfter op bcm ©aa$,
„©e brijj bcr 2Raf)ben Oog uu$ en Dog ihiS."
©imrocf, $inberbu$9tr. 903. Stablof, 9Rufterfaal II. 180. ©imrocf, 2Rartine*
licber 26.
* Sergl. baju bae Coiner SubaMieb: „8tobcn roben (Settion" 9*r. 1624.
3n ©ottingen ftngen
„3Karten SKarten, 9Kare,
©d)enfet fc mttf ne 3kcre,
©djenfet fc mc en 9lppcl,
©en fann ef gut berfnappcl ;
©djenfet fc mcV nc 9tujj,
©au geb cf fct en $u£.
SMartenS is en gutcn 9Wann,
©c ct tool ocrgcllcn fann.
©c Slppcl unb be 2*ecren,
©c 9t5te mag ef gcercn.
©at §immclrif i& uppeban,
9)titgetf>eilt bei linger, ©ottingen
1665,
bie tfinber am SRartinSabenb:
©a foil mir aUe tyenin goljn,
9)?it aUc ufc (Mjte,
©e leiDDc ©ott i* be beftc.
©droned gruneS Silicnblatt,
©c&dnfte Sungfer f$enf me mat!
2atcn fc md> ntdj fo lange ftatyn,
©f mot nod) fimmec mteber gatyn,
©f mot no$ fyen na$ stolen
Un nod) traei fenntngc tyolen;
$olcn iS 'ne grote ©tabt,
©a geroct mcf aUe £iiie mat.
unb bie ©corgia Slugufta.'
1666.
3n Gel I c (§annooerifd)) fmgen am SRartineabcnb bie ftinber:
5ftarten, Garten, §ccrcn,
©c SlppelS unb be SBceren1)
©c SRutte2) mag ef gceren.
©iemerling 3) ! ©iemerling !
©djbn i8 be gru.
©c gru4) fttt uppjn ©dfe
Unb tyat en roittet £dfen5 ,
©c mill be ganje 95>elt bebecfen
Unb fann nidj orocr be ©Ibe recfen.
2at uu$ nio5 fo lange ftaljn,
[5Bcnn fte etroa* befommen:]
2Bir munfe^en bcm §crrn cincn golb*
ncn lift,
2ln alien trier ©cfen 'nen gebratenen
Unb in bcr 9ttitte ein ©laSdjcn ©efn,
©a$ foil bem$errn fdn&benbbrob fcin.
[©cnn fte nidjt* befommen:]
Garten, Garten, frrufl,
©at of)le ©ief i* bull.
5Si moten nocfj na ^oten gafyn.
©orterflarung: 1) ©irnen. 2) $iiffc. 3} cin bi«l)er unerflartc* SBort,
4, gru ift Ijier offenbar grau {^ollc gemeint. 5) £W rocifte iiafen, bcr ©c^ncc.
Digitized by VjOOQ IC
— 363 —
1667.
3n fcurid) ($amtooettfd)) ftngen bie Heinen SRabdjen am SRartineabcnbc nuf
ben ©trafcen untct oorangetragenen buntcn spapierlaternen (tftppel = flapp = tfogel
genannt):
9Karee be fjar bet en Stocfje an,
®ar fjungen rool tufenb#locfje$ an.
®e ^Cocfjed fimgcn an to pugein,
15. 2eoe (SngelS fungen an to fingen,
2>on fjier an, Don ba an;
SBaoen wa^nt ber rife SKann,
®ee uu$ mat mat gaoen fann.
ffilefe SHann to sparrc,
20. Unfe leebe §arre
$>e lett roaffen
@oob #oren un gob glaffen,
©ob $orcn un gob £iemfaat.
groofc, iS bat geen goob $uu$*
geratf) ?
1.
©unber SRartene 956gel,
§oI ooer be 8tytn.
£el ji ©dnber 9Kartcn* SSogel
oof pen?
5. $>er flogen trace SRubentjeS na't
spapenfyuu* to,
®atspaj)enf)uu$ roel)r ber berflaten,
®e §itnmcl ftunn fpcrrroiet apen.
913 3ofepf) ut be ©c&ole quam,
#e fjar ber geen hotter,
10. £e Ijar ber geen ©rob,
#e legte fien $opp in SWaree
Ijor 8d)oot.
SRitgetyeUt im §annot). Courier. 10. ftooember 1889. 93eilage.
SBorterflarung: 2) ©anft 2Rartin«o5geL 3) lam, flog uber ben SMjein.
4) §abt iljr ©anft SWartineobgel ana) gefeljen? 5) fRubentje* jc, SRaben naa) bem
$uppenljau3 ju. 6) ®a& spuppenljau* roar \>a oerfdjloffen. 7) ®er §immel ftanb
fperrroeit offen. 11) 3n Sttarien tljren ©djooji. 14) to ptngeln, ju Hingeln.
17) baoen, oben. 19) to $arre, ju *Pfert>e. 21) lafjt road)fen. 22) florn unb
gladj$. 24) graudjen, ift hat fein guter §auerat()?
1668. 2>aS 3Kartttt3t>oglein*.
i
zfcjt^
Tji]f}££.
©ouffemafec 9ftr. 34.
^
=^
i^
?=F
Sin-te Martens vo-geltje,
is met zyn rood kapengelt-je, ge-
(©djniirlcibtjjen)
?=^
*?
++ —
sto-ven, ge - flo-gen regt over den Ryn, waer dat-ter vet-te
4:
ifcfc:
i^^jrl=m^^=f^^^^Tffl
verkenszyn. Goed vrouw, geeft ons wat, al-le hen-ners liggenwat
(gerWj
* 2Ba« unter 2Kartin$oogel ju oerftetyen ift, bleibt fraglify ®afi c* bic ©an*
ni^t ift, erfjetlt au« ber *Bcfd)reibung Ijicr.
Digitized by VjOOQ IC
— 364
1669. SRarttttStieb an£ %tt*tt (im Clbcnburgifd)cn
3Rartena 9ttarten8 ©ofe (©dnfe),
©unb oof att to bdfe.
$ier een ©tofyl nnb boar ecn ©tol>l.
Up jeben ©tol)[ een tfuffen,
Un baar ccn spanfoof troufdjen,
Un fjar if nicfS fan 'n spanfoof frdgen,
©o deer be $anne buften (geborftcn) !
§olt ccn ©dl, fjolt ccn twee ©eil,
Olbenburger SUR. 15. girmenid) I.
$olt brecmal up ben nritten 5Beg,
9Kober, fttt mien $oof oof redjt?
3f faam fcr'n 9lbenb nig roebbcr.
#umftu fer'n &benb nig roebber, •
©o tyaal if Safob 3anfen,
$>e fc^oU bi Idrcn banfen,
S)e f($att bi idrcn Srummci f$laan,
$aarmft toenri na'n SBcbbc gatyn.
231.
1670. 9RartmSltebet:
2Kdrttn, SKdrttnS S&egelfcn,
2M bin oergitlt ©ndcoelfen!
glog \)o$ oocrn 2$iim*,
Sttorgen tS bet SKfirtm!
SKdrtin i$ en goben 9Dfann,
$cr bat rooljl boon fann!
®en Slppeln un be SBeeren,
5hi$n, 9Rdrfifd)c ©agen 345.
* SBiim, SBiem = Ouerftahge,
an§ bet 2Rarf (2RartiitS&ogel) .
®cr madj if gdr to gecrcn.
$c $6tt un be ^ringeln
9ttugen aUe dinner!
sfltdrie, 9tfdrie, mdf up bie $5r,
't finb en $dc armc tfennerfenS Dor,
©iff fe toatt un idt fc gdn,
lat fe anner 3dr roebber fdmn.
©anj d&nlid) au* ©tenbal: girmenidj I. 139.
baran gleifdj unb SB&urft geraudjert roirb.
1671. aRartindlieb bet ftinber iu S^riugcn.
3
£bee
3E
A *
T
~3t
ZStL
2Rar • tin, 5Rar*tin, Martin roar ein fromnner2Rann, J J"?- ^ £|* ^
I
S^^
s
&
x
t:
Slue 3. gait1* ©udj: Dr. 2R. Cutler unb bic Reformation in SSolfMiebern. Srfurt
1830, a(9 alte* SKartinMieb bejeidjnet. galf bemerft ©. 106: „$on ben fru^eften
3eiten ift ber SRartinGabeub ba$ froljlidjfte *8olf*feft in ganj fcfjuringen unb
befonbert in beffen alter $auptftabt (Srfurt gcroefen" k. 5)en $crt fjat ber Srfurter
spfarrer fioffiu* urn 1800 jum ©ebraud) fur feinc tfinber au* nadjftefjenbcm gemeinen
SSolfereim gebilbet, ben id> mit biefer 2Rel. urn 1850 nod) in einigen S)orfern in
fcrfurte ftulje felbft gel)5rt ^abe:
1672.
©if of, gifaf! ©d)ncib' c« nia^ fo rccn ab,
Rcrr e $reier ©o5nupptabaf. 2a| er noa^ e ©tumpela^c bran,
©a^neib' bcr ©an* bad ©ecn ab, $ajj fe nod) geroatfdjle fann.
Son mefyr ale einem l)alben $unbert SWartin^rcimen roablte id) nur einige au*,
Weil bie meiften bod) ju bumm, glcid)artig unb Iangnjeilig finb.
Digitized by VjOOQ IC
— 365 —
1673. £olIanbifd)eS Strmtflieb beim ttntjug mtt bent Stiffen.
9)?elobie au6 ^ntjnfcrfc ($)unferque). Coussemaker 9tr. 44.
i
*=
s^
e
£
=F=P=
Als de groo-te klok-ke luyd, (de klok-ke luyd)de Reu-ze komt
SRefr.
&f£££
^S
3E£
-#*-
uyt. Keere u e's om, de Reuze, de Reu-ze, kee-reues om Reu-ze kom.
2. Moeder, hangt den pot op't vier, 5,Moeder, stopt al pas het vas.
De Reuze komt hier.
Keere u e's om, etc.
3. Moeder, snyd en boteram,
De Reuze is gram.
4. Moeder, onsteekt het beste bier,
De Reuze is hier.
De Reuze is zat.
6. Moeder, geeft my kaes en brood,
De Reuze is dood.
Keere ue's om etc. etc.
1674,
©in feljr aljnlic&ea SRiefenlieb giebt 2BiHem$ (oude vlaem. liederen 9tr. 128), abge-
brucft bci £offmqnn, ftieberlanb. SBolfeiiebcr 5tr. 180:
Die zeidt: wy zyn van Reuzen gekomen,
Zy liegen daer om.
9tcfr: Keere weerom, Reusken, Reusken!
Keere weer om, Reuzeken! (4 @tr.)
SBillem* bcmcrft boju: „$)ie0 fiicb wurbe feit ■ unbent lichen 3eiten gefungen;
jejjt (jort man e* befonber* bei grofjen geftlidjfeiten , roenn bet ben Umgangcn in
mrift alien Ctabten, fogar in einigen 3)6tfern ©ftflanbetn* unb *Brabant3 bat 93olf
ben Sftiefcn umfufyrt. ®ie beruljmteften JRiefen ftnb bie Don Bntroerpen unb SBette*
ren . . . 3)icfe <9erootm(jeit fann toofjl jufammenfyangen mit bee Uebcrlicferung, bafy
wit oon Sfciefen a b ft a mm en". 3)ie Stiefenftgur (abgebilbet in SMiringGfelb,
geftlidje* Safjr 238) beftefjt in einem riepgen Sttanne Don $oIj, in ber $ra$t einee
tomifdjen gelbfycrrn, mit §elm unb €djuppenl)ai:mfd), blojien Slrmen unb Scinen,
in fijjenber Stcttung auf einem $riumpijtoagen. ®er tfopf ift bcroeglicf) unb roirb
Don einem #erl im Snnern be* SWbee tyin unb Ijergebrefjt.
1675. «irmefeltebdje« and SrfiffeL
a. JSeim Cinfammeln jum greubenfeuer am lefcten &irdm)eiljtag :
Roebe doebe doep
Haelt den Mutsaerd uit den Hoek!
Hier ewat en daer ewat,
En't naeste jaer noch wat.
Digitized by VjOOQ IC
— 366 —
b. Sanafptelliebdjen. Unter bet £tone (93 lumen gem in ben) nrirb bat geuer angejunbet
fiobcrt baffelbe, bonn begtnnt ber San 5 in gefd)loffenem tfreie; innerfjalb beffelben
fteljen jroei Sujjer. %ltlc flngen:
Ik heb eenen Ezel aen myn hand, Dry Keeren beschummeld Brood,
Zyn ooren zyn lang. Gelyk enen Ezel toe behoort.
Wat zal ik hem te eten geven? O gy Ezel, o gy Kwezel,
De Winter is lang. Zoekt uw Brood!
2Kit biefen lefcten SBorten ftofct man ein $aar Sanjet in bie 9JMtte be* ftreife*r
unb bie bidder borin ftanben, flnb abgeloft (9BoIf* 3citfd>r. f. 2Rrn1jol. I. 176).
1676. aBitrffcettenieb.
l.$uri, burl ©ire1), 2.3 muofc no bur e finftcrc 2Bolb,
©inber em Ofc ffire2). 3 f)a fel Sfdjope4) unb tf$ fo djalt;
'* 6uli3) l)ct c djrumme$ Set, 3 muofj no fiber ©tocf unb ©tei,
®ebt met e 2Burft, fo djutnm i fjet, 3 djont au got tttfct Bremen eS 93ci;
9Kt fo gar c d&leini, @8 fjet Diet 6tei unb 2Bur$le,
fiieber jroo fixr etni. 3 $ont guet brfiber burjte.
SSurfUe, rau*, 5Burftle rau$! ©urftti rauS, SBSurftli rauS!
®(ud unb ©ege in bal $au$! ©lucf unb @ege in ba8 §au$!
fcobler I. 207 : au* SSalbenburg im ©afellanb. fceljniia) in (Sttingen, nut baj*
bort bat ©ajrocin 9tnla& ju groben Sfnfpiclungen auf bie Suben giebt; titoat turjer
unb ofjne genannte 3utijat im benaa)barten gricftljal, Canton Slargau. — 5Bie am
gajxnaa)te», ®reifomg«» unb SRartinetage fonft Serfellieber ber Sugenb in £>eutfa>
lanb nrie in ber ©djroeij ju fjoren roaren, fo ana) ju ber 3eit, roann bie 95auern
©a)mcine fajlaajteten unb bie Sugenb (Sfriabcn) iljrcn Sintljeil am ©dnnau*
begebrte. $er ©raud) ift fd)on alt, befonber* in ber JSafellanbfdjaft ublia) geroefen
(f. Stofel im 16. Sabrfj. ©. 71). Ginen foldjen $cjt Ijaben rotr £icr Dor uh*. „Um3
©iirftli fin gen" nannte man biefe bettelnben Um$ugc. Sin anbreft 5BurftbettcI«
lieb („'* Sfjrumbein flngc") au3 bem Suridjcr ©einlanbe („3 rounfd) en gueten
9lbig") bei fcoblcr II. 238. baffelbe wirb beim <S$n>cinfd)la<$tfefte (= 3Refcgcten)
oot bem £aufe bed SBauern gefungen.
<&rll.: 1) 3>iirre Sirnen = £ofceln. 2) lu'nterm Ofen 00c. 3) bie flcine San.
4) Satfe, 3oppe.<
1677. 2fm 2fobreaStag (30. Wot>.).
3int SlnbreS, 3int Unbred,
Sint 2lnbrc8 i$ enc jobe 9Kann,
§d jitt, mat ^d no jcroe fann,
lln menn fyd felocr ntj en ^dtt,
Sann jitt ^d auc§ fetnem anbete jett (etma§).
5lue eoln: ffie^ben 123.
Tit Dielcn Sdjerjreime unb JRufe ^eirat^luftiger 9Kaba)en am ©t. 5(nbrca«abenb
ge^orcn nia)t f>icrfjcr.
Digitized by VjOOQ IC
i
— 367 —
1678. 9UHa*.£irtdjt« (6. 2>ec).
. (SRingeltonj bet Sinber.)
©predion. Umgeflenb Don 9Ror» om 9tiet>etr^ein (Sieberl). IIL 160).
? n h-
3^
2
B5=
fertc
gE£-^V-^r
@en«ter $lo*, ben ljeU'gen2Rann, trccft fin©te-fctt on ©po*ren on,
ritt bo»met no Mm » ftecbom, oon am«ftet»bam no epa-nien; be
r~f— r
*=
£e&
S=E«
$ep*pel*te« uan 0 - ra*nien, be 93eer-fe& oon ben 55 of>«nen: ©enter
m==
flloe fall roel balb fo * men!
1679. @t. JRtflaS.
6t. fRiHad tft ein braocr 9ttann,
S3ringt ben fleinen tfinbern roaS,
$ie grofen lajjt er laufen,
SDic f5nnen (id) roa$ faufen.
€imrocf 905.
1680. St. 9KcoiaitSlieb (6. Sec.).
©3 fommt je&t balb bee ^eilig «Rif^ ®a* mac&t mir fein $erbruf.
lau&tag;
3d) fyatf fd&on lang auf tyn geroart't
3# bitt', er roolT tnir legen ein,
2Ba3 fein guter 2BiU mag fein;
Slepfel, 93irn' unb 9tufc,
ffiic Saftgen l)att' i balb Dergeffen,
3 bitt, er rod mic root aufmeffen,
grei aber oil, fret dol,
* ganje gVufete @d)u(fel Doll,
©djroabifdj: SBtrliiiger 256.
1681. ©eforfid) fiber St. 9*«IaS.
^ater: „£& toirb au$ ben 3citungen oernommeu,
$a& ber fcellige 6t. WfolauS toerbc fommen,
9lu8 9fto8fau, mo er gcbalten roertt)
Unb ale ein $eil'ger nrirb geetjrt;
©r ift bereitS fc^on auf ber ga^rt,
3u befudjen bie ©djuljugenb jart,
3u felj'n, was bic fleinen SKagblein unb $naben
3n biefem 3al>r gclernet fjaben
3m SBcten, 6d)rdben, ©ingen unb £efen
Unb ob fie ftnb r)ubfc^ fromm geroefen.
Digitized by VjOOQ IC
— 368 —
©r fjat audj in fcinem Sao? ucrfd^toffen
S$6nc spuppen, au$ 3ucfcr gegoffen:
®en #inbcrn, roelctye ^iibf^ ftomm roatcn,
2Btll cr foldje fdjone Sadjen oeretyrcn."
$a* tf inb ruft: ,,3$ bitte bi$, St »itla*, fc^r,
3n meinem §oufc au$ ctnfcljr.
SBring' SBucfcer, tflelbcr unb aud& Sc^uf)'
Unb no$ Did f$5ne gnte Sad&en baju,
So roiU id& Icrnen rooljl
llnb ftomm fein, rote fdj foil."
St. Rifla* fpric&t, roenn cr erfc^cint :
„©ott grufi eud&, Keben #inberlein!
2tyr follt 95atcr unb 9ttuttec gefyorfam fein!
So foil euo5 roa8 S$6ne& befd&eeret fcin.
2Benn tyr abcr ba& nic^t tyut,
So bring' id& cud) ben Stecfcn unb bie Shitty'." —
©unbetfjorn III. 384. (Hnty. 1808. 6.28.)
St. 9ttclau$*@ebetlein.
1682. 1683,
§ciliger St. 9ttcolau$, Sonti (Stylau* i bittc bf,
^omm' in meine* *BaterS $au&; Stur1) mer bodj e$ ®ttteli2),
2eg' tnir f$6ne Socmen ein, 9lit eS gro£e$, nit eft djty*,
S)ann raitl id& ein brao* SBublc (SKable) 2Bie' em Slnnebabelf ft>&!
fcin- Solotljurn: ©rofratti 26.
6d>roobif$: Sirlinger 255. 1) fteure, fdjenf. 2) SDittelt, ®ut*
djen, fleine 3ucferbute.
1684,
Sunter #laa$, bu gobe ©loob,
*Brmg' uu8 'n batcn Sucferbroob,
5Rig to fol un nig to min,
Smiet't man in'n So5oftccn 'rin.
Olbenburger $SR. 93.
1685. Steber in bet Stopfnadjt* an£ Stltbatjern.
$otta, tyofla! flopf o1)! 9ln #ua$al unb an Seltn6),
S'grau tyot an fctyon «DJo2). 5)a *pcba7) merb'S oageltn,
©eit-1) ma b'grau an tfiiadjal4) j'Soty, $a %tbat i* a tyailiga fflto,
®af t an5) §ecrn globt tyo, £cr olli £ing Dageltn !o.
SdjmeUer, ©air. ©5rterbu$ II. 361. fcarauft girmentd) II. 703.
Digitized by VjOOQ IC
— 369 —
fcrfl.: 1) SNopf on! 2) SWann. 3) @ibt mir bie grau. 4) tfua)en jum fiolm.
5) ben. 6) platted 33acfn>erf, gfoben. 7) $errud.
* SUopfnaajte finb bic fcbenbe bet brei lejjten ©onnerdtage ber fcboentdjeit,
on roeldjen armc tfinber mit ^oljcrnen $ammern fjerumge&en, an bie fcfjuren flopfen,
einen 9teim fprea)en unb fid) eine ©abe erbitten. 51m fiedjrain unb am fcmmerfee
mat bied noaj bid 1880 in ©ebraudj.
1686. JM3*fliSitad)t.
#eut id $lopfeno$t, $c SHagb mit'n ©tucfl ©cob.
2Ber l)et fe au' brodjt! 'd geue l)5rt ma fraefca,
Unfed §errn £ljama ($>ame) #ue$el roerb ma ba$a,
fltumpelt ein be tfamma, $e ©c&u&el l)6rt ma flinga,
fiafft' 6ttegl auf unb a, ftuedjel roerb ma brina.
SBrid&t earn a guejjl a, #ue$el raud, #ue$el raud!
9Ber muefi cd buefien? Ober i fcfclag a 2oc& i'd $aud.
®e grau mit'n tfuw&elfpty, ednnellcr, ©orterbudj II. 362.
1687, JMotfett.
$olla, tyofla! flopfa met a!
Safdj me gcifdjt, ber nem id) a;
Ouetd Saor, guetd 3aor! ba£'d #oare (#orn) rool g'raty,
Unb tjuie (tjeuer) unb fert (fort), bajj roolfl roe'b (rooljlfeU roerbe).
$ud 2Bafferburg bet fiinbau in ©a)roaben. Wad) Spanjer II. 115.
1688. fttttberreim jnm 3dtf(o9ferlettt$-£ag
unb fllopflid»9to$t in gran fen, fogar in proteftantifajen Orten.
&lopfc, ftopfe, fmmmerla!
'd 2kob licgt in'n ftammerla,
'd 9Kcffer licgt barneben,
©oUt encr epped geben,
(Surtyal, (Suttljal unb mein ®'feU'n a en fyal
6pic£, fcrdnto. ftebenarbeiten II. 88 unb ©ajmeller, SBorterbuaj II. 362.
1689. 2teb bet Stttbet Bet bem 9Betf)nad)t3um$uge.
#eut' i|t bie tyeiligc 9tad)t, *D?it brei ft^ernen etangen*.
5Bo Sefud (Shrift geboren roarb. (Sd ftjjt ein ©ngel Ijinter ber Zfyiit,
6$enft ei flare 3Bei! £cr roirft Slepfet unb SBirn fur.
3 rounfefc' bir ©lucf in'd $aud nei! ®tbt mir au balb era (balb Ijerab).
©ad §aud bad ift gefangen Ciebe Sungfrau 9DRarta!
fcud ©djmaben (Eiringen, ©djont^al u. a. C.): G. SDieier, £dmiab. ©agen 458.
* Huf altljeibnifdjen Slberglauben bejiiglid), bebeutet f^ier : „£uer #aud jeigt
gute 93orbebeutung fuYd £djicfjal ber temmenben 3ciiw.
^b^mi, Xeutf^efl fiinberlieto. 24
Digitized by VjOOQ IC
— 370 —
1690* Sent #an*braW (Sdjimmelrefter, K^redji).
#anSbrabb, $an8brabb, ©etc fenne mcr alii fd&en:
©gibbet b^ni Sftofflc ^-n-ab! tfannfat urn e #tfcle2) roiebberfcfc3)
SBrudjft e$ nibb je fc&recfe, gel)n!
2Kit bic'm tange 6tecfe!
etobcr 9tr. 131. Grfl.: 1) ffiSfclein. 2) $au*le. 3) roeiter.
1691. 2>em ©jrtfffinbe (6pruc$ bcr fllnbcr).
$ SSinbel fir* ©ffele,
girt Sinbele c ©lafele,
Unn bctc fcnne merr au!
^riftfinbelc, <&)riftfinbele,
Stumm bu jue un* 'ertm!
SBcrr fjann c frifc^'0 §cubinbele*
Unn au c ©lafele 2Btm.
etober, Clffiff. 93oIfeb. »r. 130.
* $)ie tfinber legen am 95>ei()nad>t*abenb cin roenig #eu t>or bie fcljure tyre*
@$lafjimmer*, jum gutter fur ba* Sfclein, ouf betn bal dljriftfinb ^ergeritten
fommt. ©affelbe, roenn ee roirflia) erfdjeint, befdjenft aber nur bie guten Jfinber,
bie bet en fdnnen; ba^er ber ©djlufcocr*.
1692. <£i>rtfffltib«2tebdje« ber aBetljitadjtffiitjet:*.
G^rifHinbelt mi, @o nimm mid) Don ber @rbe,
2af midj bir empfotyle fi! 9tlmm nu$ uuf in'& $intmclrtdj
9Rag'$ ^ie mir nub geroerbe, Unb tnatfce micfc ben (fcngle gli^i!
* SBirb im Canton fiujern in. ber (jeiligen 9lad)t Don #au* ju £au$ burcb
berumjie^enbe unb fleine ©aben cinfammelnbe tfnaben — bie SBeilmadjtfanger, bie
bo* ganje 3aljr bei ber £)rgcl ftngen — ^ergefagt ober gefungen. fcobler, Sdjroeij.
SBolfdlieber I.
i
1693. SSeim SRetijaljr-2Utftti(jeit (am @*>foefterabe«b).
Seftfalifa).
£
&=^=
*=3=
s
i
*
$e 6! • ben*f$nur geit urn
Nefr.
bo* $u*, be §err be gurft torn
3=
a^
m
=t
gen « ftcr Ijcrflt. $u « gee 3%,
2. 2Bat breit be §crr an finer #anb ?
'n 6c$rtfbof (gc&reibebudj), roaS
Don ©otb fo blanf.
9tugeS 3dljr e& roolgebdu!
3. Ru roiUt nri ben $erren Idten ftdn
Un tuiUt na finer grften g8n.
ffiefr.: #uge$ 3dl>r e3 toolgebdu!
fa)6n
4
e* roobl - ge • ban.
©at breit be gru an erer #anb?
@n Stofcnfranj, toa& Don ©olb
fo blanf. ffiefr.
©c&toarte 6trunip unb fc^warte
e*oi
Garnet tritt fe be ficrfen ^intd.
9lefr.
Digitized by VjOOQ IC
— 371 —
6. ®c fd&roarten ©ibenbanner, 10. 2Batbreitbe$>o$teran£rc#anb?
©c^necroftt fin ef>re$anncr! Stefr. 'nc £ilg, be roa* t>on ©olb fo
7. 9tu ttJiUt be grume mi laten ftdn blanf. iRefr.
Un rotttt nd eren Sunfer g8n. 8tefr. 1 1. ®e ^erlcn fin in ©olb gef^ldgen,
8. 2Bat brcit be 66f>n an finer $>e Sungfer fott bat Don ©olbe
§anb? brdgen. 8tefr.
'ne glinte, ma* oon ©olb fo 12. Sie fdjon ftctt ir be Sragen.
blanf. ffiefr. ©e id oon ottem Slbel. ftefr.
9. §e l)angt fin tfranjlin an hat 13. 9higett>ebeteroe@ott@lucfunb§eil
©djroert, Un geme ©e un* 'ne ©abe
§ee$'nef4)5negr6lenniertf). 9tcfr. 3n bfffem nugen Sdfjre!
«ue ber ©egenb bon ffiittenberg ($erm. ficijfcr'e ftadjlafc): 2Rannbarbt, SWtjtljcn
677. 2ReI. jum gleifyn £ejt au* SBeftfalen (f. 9tcifferfd)eib, SBcftfal. SSolfel. 6. 93).
* $ie ©eibenfdjnur' urn ba* §au« ttrirb in bielen SBolforeimen erroafnit
unb erinnert an ben altgermanifdpn 8Red)Wbraud>, $empel unb ©eridjttftatten burd)
©tenure ju Ijegen; fie burften oljne fdjroere ©trafe nic^t ubcrf Written roerben. ©inn
fyicr: $>iefe« $au« ift oor Ungliicf gefc^ufct.
1694. 92eitja^r-9Citfttt8ett*
1 . 9hin reifen mir fro^ nadj unf 'rer ©onnen,
Mi jjaben atttjier grofe §eil oernommen;
ftefr.: ®e$ freuet fi($ bie cng(if4e ©$aar:
©ic nmnfefcen eu$ aflcn ein gliicffelig SReujaljr.
2. 33ic rounfeben bem §errn einen golb'nen §ut,
©r trinfe f einen SBein, er fei benn gut. 9tcfr.: $e* freuet fid) etc.
3. 5Bir rounfdjen bem #errn einen golbenen SBronnen,
©o ift tym niemalft fein ©lucf jerronnen. ftefr.: ®e$ freuet fu& etc.
4. 2Bir rounfdjen bem $errn einen golbnen SKuJen,
@r laffc fidj aud) oon fetnem trujjen.
5. SBir rounfdjen bem #errn einen golbenen Z\\d),
9iuf jebcr ©cf einen gebratenen gif$.
6. SSir rounfc&en ber grau einen golbenen SRocf,
©ie gefyt batjer alS tote ein ®ocf.
7. ©ir rounfdjen bem ©ofcn ein gcber in ber $anb,
®amit foil er fc^reiben burd)'$ ganje £anb.
8. 38ir rounfdjen ber Softer ein 9tdbetein,
$amit fott fte fpinnen ein gdbelcin.
9. Sir rounfdjen ber 9D£agb einen Skfen in bie §anb,
®amit fott pe fetyren bie ©pinnen oon ber ©anb.
10. ©ir tDunftt)en bem finest eine ^eitfa) in bie §anb,
^)amtt fott er fatyren buret's ganje 2anb.
ll.SBir tminfdjen cua; Allien einen golbenen SKagen,
5)amit i^r fount in'ft $immelreid) fa^ren.
«l« ©tembre^erlieb im ©unbosom III. 386 (1808 im *n$. 30). $ier t?er-
beffert wad} ©imrocf S88.
24*
Digitized by VjOOQ IC
372 —
I
2 ana fain.
§ Hanoi
1695. 9ieiijaljrtoimfd).
©itfurtlj, granf. 8olf*liebet II. 380.
£
g^fe
B^
£
zpr
ffiir foin«men &a • I>er
tn
ber liei » lig • ften Beit unb
i
*H
IS
^
gru * ften bic l>ei « lig ®rci * fal • tig. • fcit.
1696. Stint Sfcnjaljrftiigeit.
a. 3n ftfjiiringen fangen bic flinber am €tyloef!crtage oor ben #aufem folgenben
noa) 1850 gel;5rten SReim:
3d) bin ber flcinc tfonig,
®ebt tnir nidjt ju mcntg!
£afit mid) ntd)t fo lange ftc^n,
$enn id) mu| nodj meitcr gefyn.
b. $aifelben SReim fjortc man bon tfinbcrn in ®a)lefien am ©onntag Satarc al*
©ommerlicbdjen :
3$ bin a flccncr $5nig,
©at mcr ntdjt ju menig,
fiaft mid& ni$ ju langc ftietyn,
3dj mitt a §auMa mcbbcr jic^n.
1697. 8m 9Jcnjaf)rmorg,cn
erfdjcincn in Oberbatyern bic flinber bet i^ren $aufpatben, urn bic SRcujafjrgcfdjcnfc
abjuljolen, mit bem SBunfdje:
sprofj 9taijol)r!
©' SBrefiel mic c Scfjeicrbor,
&' £cbtud)c mic c' Cfcplatt —
©ffcmer un$ allc minanncr fatt.
1698.
SBcnn im Glfafi bic flinber i^r *Reuja(jrgef$enf bet ben spatfjen ablmlcn, fprea)cn fie:
©uabe ®ag, ^febber1) unb ©ebbel2),
3 minfd) i au ©lid §uam neifc So^r!
3 mitt c sBdbftctt3;, mic c ed)ienbof)r4),
(£fy gel) i nebb 311 bcr 6tubbbie^r 'nu£.
etobet 113.
Grf I.: 1; ^febber unb fetter = Watty. 2) ®ie ©ote, ©ote = $at&tn.
3j Ercfcel. 4) Sdjcunttyor.
Digitized by VjOOQ IC
— 373 —
m
1699. @in ©ternlteb toon ben Ijeiligett brei Stbnigtn.
SWelobie 1616.
£
*
£
-*-^
^=Z
£
it
t
Die f)eif«gen brci £5 • nig mit if)
rem @tern, bic fa * men
^s
fc=g=fc^
l)cr aud 5Ror»gen«lanb fern.
2. Dieroeil fte bar gef)5ret jroar,
®a| Sefud ju sBct^c^cm gc*
borcn mar.
3. 3u SBetyletyem im jubifa^cn 2anb,
3ur Scit §erobed rool befannt.
4. Sie jogen gen 3erufalem fort
Unb famen an $erobid Ort.
5. Sie fragtcn $erobem mit grojjen
greuben:
„2Bo tft ber geborcne $6ntg bcr
Siiben?
6. 2Bir l)aben gefefjen fcincn Stern
3m Sttorgenlanb mit grojiem S3c*
gefjrn
7. Unb fommen ic)n anjubeten an:
§err #onig, tf)U und rea^t oer*
ftalm!"
8. Da bad ber #6nig §crobed fyort,
Sein 2eib erfdjrecfet gan$ emport,
9. Dar^u bad ganje $ierufalem,
Darumb er liejj Derfammclen,
10. SlU §of>epriefter unb 6d)rift*
gcletyrten,
gragenb, roo 3efud foU geboren
roerben.
11. Sie aber fagten afljufyanb:
„3u S3ett)le^em im jubifdjen £anb,
12. 9Sie foldjed ad gefdjrieben ftefjt
Dur# ben ^ropfjeten gar bercbt."
13. Ta bcriifct §erobed bie 2Beifen fcin
©ar fyeimlia) unb erlernct Don il)n,
14. 3u welder Scit bcr Sterne jroar
($rfa)icnen roar gar fyell nnb flar,
15. Unb lief* fte gefjn gen SBetfjletjem
Unb fpracj): „9tun jietyet fampt
baljin
16. Unb forfeit mit $(eifc nadj bem
tfinbeleln,
5)a§ ba foil att geboren fcin.
17. Unb roenn tyrd finbet, fagt mir'd
bann,
®a$ id) aud) fomm unb bet ed an. "
18. 2$ie Tie nun folded fatten geljort
35on #6nig $crobe, jogen fte fort,
19. Scrlic^cn 3erufalem, ben $lan
Unb fallen ben Stem Dormer gan,
20. Den fte beoor im 9Korgenlanb
©efeljen fatten unb erfannt,
21. ©ing fur tyn f)ln bid an ben Ort,
Da bad Sinblein geboren roarb.
22. 28ie er nun !am ba auf ben $lan
3u Sctylcfjem, blieb er fttfle fta&n.
23. Da fie nun tf)dten fefjen ben Stern
$on ifynen ftefyen gar nia)t fern,
24. $l)aten fte fid) feljr alle jroar
Unb fyod) im §eqen erfreuen bar
25. Unb gingen in bad $aufelein,
gunben bat jart fa;5ne $inbelcin
26. 9Jiit Sttaria feiner Gutter rein,
9)?it fd)led)ten $ud)lcin roicfelt fcin.
27. Sic ficlcn nicber, bctcten ed an,
Sljatcn ifyr Sdjajje bar auf ben
Digitized by VjOOQ IC
— 374
28. ScQtcn tytn ©olb, SBetyraudj,
SJtyrrtyen bar
Unb rourben im Ziaum geroarnet
jmar (= je tD&rc, furroaljr),
29. ®af fie ni$t roieber $u §erobeft
fcljrten
Unb fe^ten tyr ficben tn@efal)rben.
30. 2Bfc fie oom fcngel fol^'ft fatten
oerjtanben,
fientten fie roieber $u tyren fianben
31. Unbjogenein'anberenSBegtyerauft,
SBermeibetcn alfo #erobift $auft;
32. ®enn $erobeft gejinnet ganj
unb gat,
©aft tfinbltfn umjubringen bar.
33. ®aft tftnbelctn, baft Sefulein,
©oil afljeit in unfetm #er$en fcin,
34. ©affelb beroatyren aflejelt
$or ©unben, ©djanben unb auc&
2elb!
35. (£^r fei, $reift unb f»crrtic^fcit
$em #inblein bcr ^cU'gcn $>rd*
faltigtctt !
36. SBeil tyr unft cine ©abc gegeben,
©o (aft audj baft Sinblcin no<$
lange leben —
37. 3n grieben, greuben immerbar!
$)aft rounftyen rolt eudj jum
ncucn Saljr.
38. SBir fdjreiben eudj auf cin' fiilien*
$roetg:
®er liebc ©ott geb' eu$ baft
$immelreid& !
39. 2Birbabengefungenineurem|>au&:
Sltf Ungclucfc Sa^r barauft!
40. 2Bir ftfcrciben cu$ auf cin £ilicn*
blatt:
©ott geb' eu$ all' einc gutc ftac&t!
fcejt unb SRel. im spabcrborner ©efangbudj 1616. ©. 93 unb gleidjlautenb in
bcr fcuftgabe oon 1617. ©. 93. fcertabbrucf : SBunberljorn II. 716. Hoffmann,
©efd). beft tfinberliebeft 447. SDiefeS £reifdnig*lieb, bat untcr alien fcincr &rt am
mciftcn oerbreitct roar unb nod) in oerfdjiebencn ©cgenben geturjt unb etroa* ocr«
anbert gefunben roirb, mag auft eincm oolffttljiimlidjen SBeibnadjtftfpicl ftammen. —
Hud) ©oetlje bat btefeft 2ieb gefannt, parobirt unb mit $ilfe bcr dorona ©cbrober
1781 ju eincm ©c&erj gebraudjt. SBer tennt nidjt feinc sfarobie: Epiphanias:
5)ic (jeil'gen brei tfonig mit iljrem ©tern,
©ie effen, fie trinfen unb bejafjlen nidjt gem.
©oetfje Ijat einc oolffttfjumlidje ficftart gerabeju benufet, benn fctyon in bem Specimen
tertium Paroemiarum Historicarum, ©iefien 1718, roirb aid ©pridnoort angefiiljrt:
„$)ie Ijeil'gen brei tfonig mit iljrem ©tern, bie freffen unb faufen unb bejatjlen nidjt
gem". — 2>er cinft frommc SBraudj roar jur gemeinen SBettelei Ijcrabgefunfen , tafc
einc SJerfpottung nalje lag, jumal bie ©ternflnger in iljren SSerfcn felbjt baju $er=
anlaffung gaben. ©angen fte bod) fdjon nad) einem SDrucf urn 1568: „©o feinb roir
bodj oom finftern ©tern, roir effen unb trinfen unb jaljlen nicf)t gem".
1700. SreiWttigSUeb.
(Sluft ^^uringen.)
5llle.
1. SSir fommen ba^cr auft fremben i'anb.
@incn gutcn ^Ibcnb, ben geb1 cu$ ©ott!
2. Gitten gutcn ^bcub, cine frol)li(^e Seit,
S)ic un§ bcr §crr (Styriftud mit greuben bcrcit'.
Digitized by VjOOQ IC
— 375 —
$>er SKoljr ollcin:
3. 3d& bin bet $onig au& 9Kol)renlanb,
3e£t fomm id) au& ©g^ptenlanb.
4. Caspar, Salter, 5Kclc^ior bar,
2Btr trctcn jufammen auf cincn 6aal.
[3efrt fommen bie flcinen btei tfonige au« iljrer §iitte bi$ an $erobe$ genfter
fpajiert.]
5. ©it trctcn jufammen dor §erobc$ §au&,
§crobe3 (bcr) fc&aut jum genfter l>erau&.
[Seftt ftccft §erobe« bett ffopf Ijeraue unb nirft juroeilen.]
6. §erobe$ fprad&: „©o rooflt tyr ^tn?" —
„Sa$ Setyletycm ftetyt unfer 6inn:
7. Rati) $ctl)tcf)cm in ®at>ib'$ 8tabt,
33o ba3 $inb 3efu& geboren roarb.'"
®er *WoIjr.
8. §erobe§ fprad&: Fr^ommt' rein ju tnir!
3$ tt)id cud) geben 2Betn unb SBicr ;
9. 3d& raid eud) geben §cu unb @treu,
34 raid eu$ geben bic Sc^rung frei."
Sille.
10. „$$ nein, a$ nein, mir tnuffen fort,
2Bir tyaben cin fleine* tftnblein bort:
11. (Sin Heine* Sinb, cin grower Oott,
®er §immel unb ©rbe erfd^affen Ijat."4
®er 5Kol)r:
12. $crobe8 fprad) mit troj&igem @inn:
fr5SoUt tyr nidjt bleiben, gc^t immer f)in!"
[Aerobe* fcjuttelt ben tfopf unb jieljt tyn roieber juriitf.]
«llc:
13. 2Sir gingen ju cincm SBerg Ijinan,
[bic flcinen brei tfonige rutfen bi& an ben ©tad.]
©a mufite ber ©tern roofjl fttlle ftafyn.
[9tun nrirb bcr ©tern nidjt roeiter gebrefjt.]
14. ^cr ©tern ftanb ftillc, mir gingen tyncin
Unb fanben bic 9Raria mit bem ©^riftfinblcin.
15. 2Bir fnieetcn nicber unb bcteten'* an
[3e£t bucfen fid) bic brei ffieguli breimal.]
Unb faenften ttjm ®olb, SBetyraud) unb SKnrrtjen.
Digitized by VjOOQ IC
— 376 —
[$ie brci flonige, roeldje ibr ©olb unb SBei&rauo) ollc tscrfc^cnft baben, neljmen
nunmeljr aua) mit fleiner ©egejebrung fton ©ilber unb tfupfer Dorlieb unb geben
i^rc $)anfbarfeit burdj rolgenoe unb al)nlid)e 9tetme ju crfcnnen:]
16. ©ie tyaben un* cine SBercljtung gegeben,
®ott lafi jte baft Satyr mit greuben crlcbcn.
17. 9Kit greuben crlcbcn tmmerbar!
®a* nnmfdjen roir tyeut' $um neuen 3afyr.
18. $em $errn rooU'n mit rofinf^en cin golbcncn £ifd),
$luf alien Dice ©cfen gcbratcne ftffrfiM
19. Unb mitten brein, einen SBedjer mit 5Bein,
®a* foil be* §errn fein ©c^laftrunf fcin.
20. $>er grau roott'n rotr rofinfdjcn ein golbcncn Sling (golb'ne #ronT)
Unb fiber'* Satyr cin fleine* $tnb (jungen ©otyn) !
2l.®cm ©otyn roott'n tuir rofinfdjen cin grfinc* $leib
Unb fiber'* Satyr cin junge* SSeib!
22. ®er Softer rooU'n roir rofinfdjen ein' golbcne #ann
Unb uber'3 Satyr ein jungen 9Kann u. f. ro.
$lu* bem Sournal Don unb fur ©eutfcblanb, VI. Satyrg. 1789. 1—6. ©turf.
©. 156 — 159. fcbbr. <£rf, fiiebertyort 50». 3ur (Srlauterung mag nod) bie 3?e*
fa^reibung don bem ©ternbretyer«Umjug in fctyuringen nad) jenem Journal tyier ftetyen.
^cr gerootynlidje 3tufjug ber fogenannten tyeiligen brei tfonige, roelc&e audj in
Styfiringen Dor unb nacb bem 9teujatyrMag in ben ©tabtcn unb auf ben $)orfern
tyerum jogen, fo lange al* e* bie ^olijei nodj nidjt Denvetyrte, roar folgenber:
„2>rei junge 93urfdjen, roeldje fid) auf gemeinfajaftlidje* S&erbienft geeinigt tyaben,
ftnb mit langen roeifeen $emben befleibet, bic ein mit ©olbpapier uberjogener ©urtel
jufammentyalt; glcidjfall* mit ©olbpapier fiberjogene breite SEBeljrgeljange tyangen
fiber ben ©cbultem unb trogen entroeber Ijoljeme, ober Dom SRilitar geborgte ©abel.
S^rer jroei fiityren Dergolbete ©piefie in ben $anbcn, unb ber britte trdgt ben fo*
genannten ©tern, fciner, roelajer ben 5Rotyrenfonig barfteflt, i(t an #anbcn unb
im (Sefictyt gefefcroarjt, tyat einen auf aHerlei Hrt gefd;mficftcn Durban auf unb fiber
biefem, urn bie foniglidjc ffifirbe beffer ju betyaupten, getootynlicty einen langen, fteifen
3opf (bie briben 9lnberen gleidjfaU*) unb jacfigte kronen oon papier.
$>er fogenannte ©tern beftebt au3 ciner ©tange unb einem barauf befeftigten
Srett. 8uf bem 93rcrt fteljt im §»intergrunb eine 5lrt don ©ctylofc (Don ^Pappe)f ba*
mit @olb unb Sud)^baum reia^lid) oerjicrt ift; — auf ber einen ©cite ift eine
bud)*baumenc fiaube, in roeld)cr bie fleinen brei tfonigc fo lange oerborgen ftcl)cnf
bi* Da* 2ieb i^re (Srfa^einung Derlangt; — an bet anberen ©cite ift ber ©tall mit
Sofeplj, 2)taria unb bem ^inMein in tcr Grippe, in ©efcOfdjaft eine* £>ea)*« unb
ftfelein*. 3m ©d)lojj felbft ift in Dec SKitte cin groje* genfter, Winter roeld;em
§erobe*# geroo^nli^) mit einem braunrotljen , fiirc^terlidjen Sepdjt, bo* cine grofce
fa^roarje ^Jcrrficfe jiert, ftcljt. 8He giguren fmb bura) ©djniire tttoa^ beroeglia) unb
rocrben Don ben auf beiben ©citen poftirten flonigen ju feiner 3eit (roic e* ber $ejt
Derlangt) in Seroegung gefc^t. 5tuf ber ©tange ift ein grofeer, Dcrgolbetcr, mit
(Srbfcn gefiillter ©tern Don ^appenbecfel befeftigt, ben ber ©ternl;altcr ^erumbre^tf
unb bat ©anje roirb bura) brei bi* Dicr 2id)tero5cn cclcuajtet".
Digitized by VjOOQ IC
— 377 —
1701. $ie IjetUgeit fcrei SBttige.
1. $rei tf 6nig' f u^ret bie gott* li « (ftc$anb mit ei*nem ©feme au* SRorgenlanb.
2. Sum ©tyrifttinb burd) Serufalem,
2m etnen ©tall nadj ©etl)lcl)em.
3. 9Bir fommcn ba^cr in f^neflcr M
3n btetyelm £agent>tcrf)unbert5Weil\
4. SBir fommcn root tjor §erobc$ $au3,
$>a fdjaut bcr §erobe& jum genjter
t)inau$;
5. S^rlicbcn^crccn.ttJotDoacti^^in?"
„9tod& ©etylcljem ftetjt unfer 8inn!"
6. ,„9tad) ©etytel)em, nad) ®at>ib'$
6tabt,
9lfliuo unSber ©tern gejeidmettyat."'
7. „©a$ fcf>affct tl>r ba, tyr Ucbc btei
§errn?"
^^Sir moUcn bemtfinbe ©olb, 55ci^
raud^ Dcrc^r'n!'"
8. ©ott fufyr' un$ audj $u bicfcm $inb
Unb mad)e un8 311 fcim $ofgefinb. —
SB. ft. S)irfurtlj, granfifae 9*olf6lieber I. 9tr. 12.
9lad) eincr ftorangegangenen ©rjaljlung, an roeldjer otic btci tfonige fid) betljeiligen,
fnieen bic $>ar|tellenben, Welc^ior unb Stoltljafar, niebcr unb fatten tyre €(Jtftcrtcr
anfredjt freujroei* gegen einanber. ©egenuber ftetyt tf afpar unb beroegt feinen ©copter
jnrifdjen ben bcibcn ©djroertfpifcen im $afte bee ftorftefjenl*en, fton 9Wcl$ior unb 95al*
tyafar gefungenen fiiebe*. 3uroeUen nrirb aucb folgenbee 55ctlcllicbd)cnf nad) bctfclbcn
SBeife, angefc&loffcn:
1702. SctteUtckdjcit.
1. SBir fe&reiben 3f)nen auf cincn SMlienjrocig:
©ott gebe Stynen bat $immelreid)!
2. SBir fdjreiben un8 auf cine bucfc 5$urft,
(Sine gutc Sfiafc Scin lofd)t unfern ®urit.
3. $>a xintcr bem Cfcn, ba frabbclt cin 90?au§,
8inb unfer brci ©ruber, fyat fcincr fcin $au3.
4.$a untcr bem £)fcn, t*a jnntfdjert cin' ©rill:
6inb unfer bret ©ruber, Ijat fcincr nit Did,
6inb unfer brci ©ruber, jefct fefcrocigen roir ftifl.
©. u. ©itfurtlj, granfiWe 5$olf*lieber <Rr. 14.
m
1703. Sicb bcr ©tenthtycr in $ttmarfdjctt.
SKeftfuftc fton ©djle&nrig.
1850.
m
m
3
£e?=3e
-#=^
[$ier trcten roir Ijer mit un * fermStern,
em'
fl"
ten
*=
2
91 » benb (jcit « ten nrir gem.]
'2. 9Bir ttmnfdjen bem §errn ein'n ftcrgolbcten 2\\d),
5luf aUcn Dicr Gd!cn cinen gebratenen gifd;,
Digitized by Vj.OOQ IC
— 378 —
3. Unb in ber 3Rittc cin ©laMcin mit 5Bcin,
$>abei fann bcr §err red&t luftig fcin!
4. SBir toiinfdjen bcr Ucbcn grau cin' oergolbete Jfron
Unb funftigcS neuc$ Safjr cincn jungcn 6ofjn!
5. SBir rounfd&en bcm Sunggefellen cin frotylid&'$ ncuc* Satyr,
(Sin jungeS roacfre* *Wab$en Don ad&rjelm Satyr!
6. SBir rounfctycn bcr Sungfrau cin frotylu$'$ neue* Satyr,
<£inen jungcn (kaualier mit gelefraufem §aar!
7. SBir rounfctyen bcr $6<ty in cin frotylictye* neucS Satyr,
®afi all' ityr Ungliidt jum ©(tyornftein tymau$fatyr' !
8. SBir tyctligen brci #5nig' nrir bcrfuctyen bic #ron\
SBir meinen, roir rooflen ba$ SBefte ttyun.
9. SBir tyeiligen brci tfdnig, roir berfuttyen ben $lan,
$rum Mcibct „ber ©terne" gan$ ftillc ftatyn.
[*aufc]
[$ier nmrbe bic ©abe in (fcmofang genommen, roobei ber Stern, bcr border burdj
cine 6ctynur in 93en>egung ertyaltcn rourbe, ftifle ftanb, bann nmrbe wetter gefungen :]
10. Slcty, ©tcrntcin, bu mufct nictyt ftiUe ftatyn,
®u mufit mit un$ natty SBettylctycm gatyn,
ll.sRacty £ettyletyem in ©aoib* ©tabt
SBo 9Raria mit ityrem tfleinfinbclcin tag.
12. (Sin fleineS tinb, cin grower ©ott,
S)er #immel unb 6rbcn erfc^affen tyat. •
13. 3e£t tyoren rotr aUtyier bic 6ctyluffelein flingen,
9Bir mctnen, fie roerben un$ 9terctyrung bringen.
[spaufcl
14. Sejrt tyaben @ic un$ cine SBeretyrung gegeben,
®er Ucbc ©ott laffe 8tc in gricben leben,
15. 2m gricben leben immerfort,
Unb fo marfttyiren roir inciter fort.
SRelobie unb $ejt oon ber SBeftfufte ©ctylrtttrig*. 3R unb I id) oon einem
2Ranne, ber bort in feiner Sugenb Dor 1860 bae fiieb nod) mitgefungen tyat.
Sfafgefctyrieben bur* ben flerrn Cc^rcr <£arftenfen, in fcftrup 1891. SDic Stefdjreibung
bcr eternbretyer»3lufjuge f. 6d)u>, ^olftetnifae* 3biottfon IV, 192.
SWafcig.
1704. $ie ^eiligett brci ftBmgc.
fcrfte SRelobie.
Hue Obertyeffen 1850.
fmriff^
frfr
£
£
£
££
M-i— #■
m
SBir fonwnen bo * tycr ofyn al » len ©pott, ein1 fc^on gu*ten H»benb
Digitized by VjOOQ IC
— 379 —
geb' eud) @ott, ein fc^on gu*ten 9 • benb gcb* eud) @ott.
Snberc SRelobie.
&
Huft ©djlepen.
TT5TJ r M: r l.Ff^TTTTXa
s
5Bir f ommen ba *Ijer oljn aMen6pott, cin ft^on guten 8*benb geb' eu$ @ott.
2. 6in fd)on guten Sibenb, dnc fr5f)lid)e Seit,
$tc unft bcr §err (Sljrifruft l>at bcrcit.
3. 2Bir fommen tyiertyer don ®ott gefanbt
9Hit bicfcm ©tern auft SWorgenlanb.
4. 3Bir jogen balder in fd)netter (SU,
3n breifiig Sagcn biertyunbert 9Keil.
5. 3Btr famen Dor §erobcft #auft,
#erobeft f$aut jum gcnflcr fyerauft:
6. 2tyr licben brci ©eifen, roo mottt tyr tjin?"
,„9tod) Bct&lctyem fteljt unfer Sinn;
7. SRad) Setyleljcm in ©abibft 6tabt,
5lttmo bcr $err (Styrift geboren marb.'"
8. „3tyr lieben ©eifen, blcibt $eute bci tnlr,
3d) mill cud) geben gut Cluartier;
9. 3d) mitt eu$ geben £eu unb 6treu,
Unb mitt eud) tyalten in Sprung fret."
10. ,„$ld) (icber §crobeft, bo* fann nt$t gefc&etyn,
3Bir tnuffen ben Sag nod& meiter getyn.'"
1 1 . ©ir jogen mitcinanber ben ©erg l)inauft,
2Bir faljen, ber 6tern ftanb fiber bem §a\\l.
12. SBfr jogen mit einanber baft Sfyal fyinein
Unb fanben baft tfinb im trippelein.
13. SBBir fanben baft #inb, mar nacfenb unb blofi,
5Waria naljmft auf tyrcn @$oofj.
14. Unb Sofepl) jog fein §cmblein auft,
©ab'ft *Waria, bie tnad&t ©inbeln b'rauft.
1 5. Sir ttjaten unfre @d)a£c auf
Unb fc&cnften bem #inbe @olb, SBetyeraud).
16. ©olb, 5BeU)erau$ unb SJtyrrtyen fein:
$>aft Sinb foil unfer tfonig fein!
Digitized by VjOOQ IC
— 380 —
©o")luj? (nati empfangenet ©abe):
17. 3l)r fyabt un& cine SBereljruiig geb'n,
$er liebe ©ott lafi eucf» in grieben leb'n!
18. SBBir fdnnen Ijier ntc^t (anger blciben,
£er ©tern foil un& no$ roeiter leua^ten.
SRelobien unb $cjt bei ©rf, Sieberljort 9tr. 50. ©afan 1510 unter ben fot^o-
Ufctyen „fcnfingliebern".
1705. 8n* ban dlfafe.
4 ®a fommen bie brei tfontg mit tfyrem ©tern,
©ic frozen bie 9tuffe unb effen ben tfern.
©ie roerfen bie ©$alcn $um genfter fyinauS,
$>a fommen bie §uf)nletn unb picfen fie auf.
6tober, eifafpf*e« 2$olf*bud)lein #r. 114.
1706. Sternbrdjerlub anS Samlanb.
2Btr treten Ijer unb oljne ©pott.
(Sinen fdjon guten 5lbenb, ben geb' un& ©ott!
SBir jiefyen eine ©olbfd&nur uber bat £au$;
2Sir jiefyen ein fdjroarjbrauneS SKabcl bcrau^.
£a$ 9Habel, bal fpracfc mit falfajem 2Bort:
©arum fyat ftd) ber ©ngel fo fdjnmrj gcmac&t?
£cr ©a^ttjarje, ber ift un& rooljlbcfannt,
®a8 ift ber tfonig Don 5Wo^renlanb.
#eue qtaufcifdje ^romnjialblatter VI. 1S4S. 2. 209.
1707. Sim $rctf8ntfl8tagc.
geuer — SWducr ubcnauS, £a moll' mer unS brum frozen;
©et mer a ©tuefdje $ud)e rau$! (Set mcr a ©tucfc&en rocifjen,
©et mcr r\\6) ju roenig, $>a rooU' mer un8 brum bcifien;
3a) bin ber flcene $onig! ©et mcr a ©tiitfdjcn mittctn,
®et mer a ©tutfdjen fdjiuaqcn, $a rootT mer urn* brum fniitteln.
8u* Dfdjafc in ©ad)fen 1871.
1708. $aftttaf^td(ieb jttm 9lumme!topf* gefungcu.
Unfcrn Gdln: flre&fdjmer II. 276.
^^
I
9tau, rau, 8tommeI**t>6p*pen!2J?or*gen gelt et'n Wei* gen (jop'pen
$rop un bran, 3on * gen, bran : gaf * tel * o »i)cnfc fjiitt l;er » an.
* $cr SRummeltopf (flfcommelpot), mit roelcfcn bie tfnaben am gaftnad)t««
ober 9Rartin*aben& unb jur 9£eilmnd)t&jeit lucrum jiefjen, urn ©aben ju fammeln,
Digitized by VjOOQ IC
— 381 —
ift ein mit Staffer gefuflter fcopf; bariiber ift ein 6(iirf ^roein&btofe ftraff ge»
bunben, unb in beffcn SRitte ein Stucf 8tot)r befeftigt. ga&rt nun bcr tfnabe mit
benefcten gingern on bent 9tol)re nuf unb nieber, fo giebt e& cincn Jon, bcr un»
gefajjr bent flange einer derftimmten $a£faite ober bent ©runjen cine* 6$roeinet
afmelt. 3u bent murjenben ©etone ftngcn bie Srager iljre alten 2ieb<^en unb roaren
bob on begetftert.
1709. Kmmncttotf.Stcb ait* dutin.
Urn 2Beifmaa)ten jief>en bie ftnaben rntit einem fogenannten Btummeltopf Return,
ftngen uor ben $aufern, inbem fte jugleiaj urn ©efo^enfe bitten:]
[©enn fie eine <&Qbt erfjalten Ijaben,
fiiefc&en1) maf be $ol)r open2),
fiat'n Sftummelpott fjerin.
SBenn bat 6$ipp Don #oflanb fummt,
$et'n gob'n 2Bmn3),
©Ripper, rouflt bu roiefcn4).
@peelmann, muUt bu ftriefen5):
©ett'n ©egcl op'n $>opp6)
Un gtf mi mat tn'n Bhimmelpott!
Srflarung: 1) fiie*a)en. 2) madjt bie Jljiir ouf! 3) ©enrinn. 4) meia)en.
5) ftreia)en, ouf ber ©eige. 6) ©pi£e be* Sttafte*. 7) fleinen. 8) roeiter.
1710. 9ltttnmeitopf^tcb auS @djle£toig jitr 9Set^na^t^eit.
fingen fte junt Slbfdjieb ben SajerjberS :]
„§au be tfatt 'n ©a^manj aff!
§au en ntdj to lang aff!
£at 'n lutten7) ©tummel ftatyn,
Sftorgcn rood mi roicber8) gafyn.
[ginncnid) III. 59.]
grufen, tttaaf be $>6r up
Un (aat be flhnimieipott in!
Un menn bat ©$ipp oan §oflanb
fummt,
6o Ijat bat moje ©inn.
6d)typet, mtft bu roiifen?
SBooSmann, nrift bu ftriifen?
8ett be ©eegcl up be lopp
Un gio mi mat in be 9tummelpott.
£atio! \>aUo\ ^aUo!
Un a$ be arme ©ecmann
So §ufe famm, to l)ufc famm,
©ien gru leg up bat S5erbe.
@e fasten mol Ijtn, fe fd&tcftcn mol bar,
@e fa*)t<ften na Safob $anfen;
$)e funn op be Sute fpeelen,
Un ta fonnen fe na banjen.
§aUo! IjaUo! fjaUo!
[©enn bie tfnaben ein flcineS ©effluent
erljalten fyabcn, fingen fte:]
§au be #att be ©manj af!
§au em nia) to lang af!
{'aat cen lutjen ©tummel ftafyn,
$>at be $att fann miebec galjn.
§aUo! tjaHo! tjatio!
girmcma) III. 38. eimrocf 894.
1711. ftricftfdjcS 9hsmmelto)>f-£tebcfjett jura SWartiitfa&cttb.
8tummelpott muHn Oertje* fyebbcn.
'n Dettje of een $lppcl.
2aat mi ni$ to lange fta^n,
2d mutt noaVn §fi^fen mieber gatyn!
9WunbIid) aue ^luriaj 1892. * Oertje, Heine SKiinje ober entfpredjenbea
©efd)enf an ?(epfeln ober Skcfroerf.
Digitized by VjOOQ IC
— 382 —
1712. ©ottStJjetl (SKwofett) fir ben WummtHotf.
1. Geft wat om den rommelpot, 2. God heft mi zoo lang geholpen,
't is zoo goed em hutspot1), DatmynKoetje88)zyngemolken,
Van de lire, van de lare, Van de lire, van de lare,
Van de lire, liromla. Van de lire, liromla:
Vroutje2), geft het godsdeel! Vroutje, geft net godsdeel!
[God help ye!] [God bewaer ye!]
3. God heeft my zoo lang bewaerd,
Dat ik draeg een gryzen baerd4)
Van de lire, van de lare,
Van de lire, liromla.
Vroutje, geft het godsdeel!
$inbeilieb am $)reif6nig$tage au* bem franjoflfdjen $lanbern: (Eouffemafer
«ftr. 32. «u« bem tfuljmelfen (@tr. 2) unb bcm grcifcn Bart (@tr. 3) folgt, bofr
urfprfmgliaj toe* fiieba>n oon $irten gefungen row-be. 2)ie ©unfdje: „@ott (jelf!
©ott berooljre eudj!" rourben Mo|» gefproc&en.
(fcrflarung: 1) ^uftyot, fleine Ijoljerne 6a)lu|fcl (gamelle) bcr SWatrofen.
2) S&routje, graua)cn. 3) tfu&djen. 4) greifen ©art.
1713. Seim Sottttetttoogel-Sitftmbett.
[Hnflopfen an bic $aufer, urn ben ©ommer ju tuccfcn:]
Huf ©t. $eter«tag ($etri etuljlfeier, 22. gebruar (fcnbe be* SBintcre) jieljen in
SBeftfalen bic flnaben am SWorgen bon £>of ju #of unb flopfcn mit ^oljernen
$ammern on bic $f often bet #aufer unb ftngen ober rufen bobei:
A.
6unte Writer iffe futnen,
8tiut, riut, ©unncnfuegel,
©untc digged (9Kattl)la$tag 24. gebr.) mitt fumen.
ffiiut, riut aUe 9Kiu8,
9liut, riut junge 9Miu$,
Me* Unglucf ut bicfem §iu&!
Sufjn, ©eftfalifdje 6agen II. 367, 371.
B.
51m speterMag roirb in bet ©raffdjoft SHart ber ©unneouel gejagt unb
gefprodjen :
[Reut, t£ut, 6unnctme"(,
6cnte ^pcitec ieS l)et,
©ente Jigged fucmt nS;
e"ut ©$oppeu, frit @d)uiren,
cut $ellcnt, gut SRuiren,
rcut, rfcut!
S)abei flopfen bie flinber mit §ammern an bie £aufer unb fammeln ©oben.
SRon glaubt, baf ber ©inter nun roeidjen miiffe, [SSoefte, in ©ermanta IX. 288.]
Digitized by VjOOQ IC
— 383 —
C.
'rut, 'rut, ©unteuuegel! 6qCI M afle @d)elm be lange $al$ af.
Suntc $eterba e* fuemen, ©a in be 6tecnflippe, ba fajtu ftttcn;
Siinte $tgge* fuemet no$, ©a in be @teenfulc, ba faftu in
§ai ocrbutt bi $u$ un $of, uerfueln.
fianb un ©anb, £ot) unb ©ra8. (3a no me ftlufenjtccn
$tt ginte 34 urn buen ®a$. • Un tebrif §al§ un Seen.
£en ©ommeroogel (= @djmetterling) jagt man, roctf man feine IRaupcn
befommen nriH. 3m ©runbe moflte man bunb biefe* ^odjen ben grueling erroeden.
2Boefte, ^Bolf6uber(ieferungen 24. — 3n €>atbfen giebt'* etnen fldeun: „©ommeroogcl,
jiefje au«, bring' mir rec&t gut Setter ind $au«!"
1714. GBlmfdjcr Keitnftmtdj jit ftaftaadjt.
gaftefouenb futt tyeran,
SpiOc-mer op ber SBuffen1)!
Me 9ttabd)er friegen enn SWann,
3d) onn o$ ming ©uftcr.
SBeibcn, Coin oor 50 Saljren, @. 116. 3ur gaftno^tdjeit oon fleinen 2Rabd;en
gefungen, bie truppenmeife bunb bie ©trafcen jogen. 1) SMe ©ufe, ©uffe, boflonbifdj
buise, ein leidjte* ga^rjeug (ffal)n) mit gro^em Waft, rote e* in $odanb jum
#ering*fange nocb gebraudjt nrirb, bafjer #aring*nafe. — $en Dteim beutet ©imrod
(SRbtbol. 356) auf ben ©(fciffeumjug am JR^ein ju (£()ren ber mutterlidjen ©ott*
beit §ertba, bie bem Sltferbau unb bee ©djiffatyrt, aber audj ber fiiebe fjolb war.
b. 3raftttadjt$Uebd)ett mit bent Snnrrpott*.
gajtelauenb fiitt fytvan, §icr roo^nt ein reiser SWann,
6piele mer op ber Stiffen. ®er im$ mo^t roa§ gcben fann.
§ier ein ©tuf)l unb ba ein 6tu^l, 3>iele& fann er geben,
5luf jeben 6tu^( ein tfuflen, Sange foil er leben,
Unb ba bie Stfettrourft jroifdjen. Son biefcm 3aljr auf* anbre 3af)r!
©imrod, ^inberbud) 9tr. 895. * tfnurrpot = JRommelpot.
1715. $aflnac$tSKd>lcut«2icbcr.
A.
Seie1), 8tofe2), SUemelein3)! eie bet b'#oor fdjeen geflodjte.
9tter finge-n-um bie #ie<bclein. 9J?err ^errn be Sdjliffel flinge,
$}'£ied)le pnn gebadje, $7grau rourb' be &ied)iein bringe.
9Herr ^errn b'^fanne fra^e. $ied)le rufi! $ied)le rufi!
2>er §err bet e febeent S)o$ter, ©lief unb $ett in'8 $errebufc!
etober, fclfaffifcbe* 93olfebud)lcin Br. 115.
(Erflarung: 1) ©eildjen. 2) fflofen. 3) Slfimelein. <5>ic crftc 3cilc ein alter
SRcfrain be* 15. Sabrf). (f. Sicbcr^ort III. 155).
Digitized by VjOOQ IC
SitfyU 'rufr! Steele 'ruf!
©lief unn §ett in'd $crreljufj!
'$ fricrt mi an mien giefel,
3 meec&t fo gern c #ie$el!
334 —
B.
'* fricrt mi nurr c Eiffel bran,
3 mcedjt fo gem c Stktytl fyan!
#ied>ie 'ruf! tfiedjle 'rufc!
©lief unn #eil in'S $erreljufc!
etober, (tlfafflfctes SJolffbudjletn 9tr. 116.
C.
'rau$! 'rau*! jtiagle 'rau$!
3 winfej i ©lucf in eter §au$!
SWcrr tjerre1) b'^fonnc frac&e,
3Re2) mirb t*3, #idd)le bac&e.
9tterr Ijerre '* 6$Hffele flinge,
9He mirb t$ ^tdd^te bringe.
Stfcrr ^crre '* SWefferli Q^gc4),
9Hc luirb it $id$le fdjnpbe.
SRcrr tyerre b'grau in b'tfammer gol)5),
3Kc mirb i$ #idd)le atuclo^n6).
©gbefabe7) urn t>a$ #au&,
'$ ludge8) fdjeent Sumpfere brauS.
Seen9): b'SuwU10) nibb fo tang
tele,")
£er Sinig fd)laat afle £ag fyunbert
un brei nele!
fieen mi nibb fo lang ftel>\
3 rnudf bur e bidfe, bidfe ©$nee!
2een mi nibb fo lang roarbe,
3 mudfi bur e lange, lange ©arbc!
Seen mi nibb fo lang paffe,
3 muafi bur en cnge, cnge ©affe!
Gr^alten bie Stnber etroaft, fo banfen
pe alfo:
$anf i ©ott, ie^r lidtoe Stybb12),
£droc roofyl unn jfrne nibb!
(£rl)alten fie teine ©abe, fo fpre$en ftc
fc^elmifc^ loc&enb unb fortlaufenb:
(£$ ftdrft e ©aioele13)-n-in eterer ©anb,
©rr bammcr14) nicf$ gdl), bal if$ c
e^anb!
«u0 SRiil&aufen: ©tober, <£lfafPfd>e« 9*olfebu$lein 9ir. 117.
©orterfldrung: 1) SBir Ijdren. 2) man. 3) un*. 4) geigen, ^in» unb
Ijcrfiebeln. 5) fle&n. 7) ablaffen. 8) ©eibenfaben. 8) fdjauen. 9) Safjt eudj.
10j SDumlc, ©trafjburgifd) SHbbele = Ijalber ©ou«, feller. 11) bauern, reuen.
12) $anf eudj ©ott, i^r lieben 2eut! 13) eine ©abel. 14) Sin* ^abt mtr nu$t$
171 6* §a\>tlt £aJ>nc (ga|rnac$tMieb).
[3u gaftnao^t gefjen bie Sinber am fRfjein nut einem Sorb, in bem ein gebunbener
#abn licgt, pe fcfjaufeln tyn unb- pngen:]
#auelc, r)aDclc $afjnc!
gaftennadjt gef)t anc.
$)roben in bem §infell)au&
§dngt ein #orb mit (Sicrn rau$.
£roben in ber girftc,
§dngen bie ©ratnmrftc:
©ebt un& bie langen,
Sajit bie turjen fyangen!
8ti, ra, rum,
Tcr 5Sinter mufi ^erum!
©as moUt i^r un& benn geben?
©in gturffelig 2cben:
©lucf Wlag in'S §aud,
ftomm nimmcr ^erauS!
©unberljorn III. 377, [ba^cr ©im»
rocf 9h. b90].
Digitized by VjOOQ IC
385 —
1717. $**tfef
#amele, faroelc, #one!
®te gaftnac&t gcfjt balb one.
Unten in beni $unfeHjau$,
#dngt ein Sorb tnit (Stern f>'wu*-
®roben in ber girfte,
#fingen bie SSratmurfte.
©cbt tin* toon langen,
fiafit bie furjen Ijangen.
©lucf fd^tag* in'$ £au*,
Xomm nimmcrmetjr fyeraufc!
stolen unb bie SBlumen
Srtngen un* ben ©ommer.
8tt, to, mm,
®et SB inter ift balb l^rum.
£er Sommet ift fo fed
Unb mtrft ben ©inter in ®tc<£
SBenn tyr un* maB geben motlt,
©o gebt und alfo balb,
$enn unfre $anb' unb gitye
SBerben und $u (alt.
[SRiiffen bie Sungen lange marten, ft n gen
pe:]
©taam au$, ©taam au$,
tfe&rt ber *Wagb \>a* $emb' au*!
[©efommen fie nadj einer $aufe ntdjte,
fo faliefcen fie fdjmaljenb:
©tocffifd&, ©toefftfefc,
©ibt un* atte Safcre ni$tB,
©enn i$ fotnm, fo ^aft nl$tl!
girmenic$ H 66 au* granff. a./2R.
1718. SBemt bie ftinber „$amiawrfii" geljeit.
3u gaftnac^t ge^en bie tfinber in ber Wljeinpfalj oon #au* ju $au*, ©aben etn*
fammelnfc unb fu^rten too^l urfprunglidj einen $aljn im tforbe mit fid), baljer ber
jefct unoerftanblidje Bnfang beft Sfteime*, ben fie bei biefem llmjuge lo«laf[en;
er ift eine CntfteOung au* „$aoele, ijaoele £afnte" unb Ijeifct na$ Bacaria IV. 355:
§annappel-l^ ! (§a^n)
ffitc gaftna^t ge^t a,
©emen mer ©ier ober ©pec!,
©eljn i oon ber £el>r emecf.
®ort owe in be gcrfd&te (girfte)
§ange bie langen ©erfd)te.
$ie en i* mer $u He",
©emen mer jmo for e\
S)ie $anne frac^t, bie $ann tra4)t,
S>ie flid&eld&er fein gebatf.
©rau* met! erau* met!
3$ ftecf fe in be ©act
1719. Spiefteiitreitett geljit jn Saffctadjt.
9tm Qonnerttag oor gaftaadjt (luttlen gaffelamenb) pflegen in ©eftfalen junge Scute
tnit einem ©piet (b. f>. einer ©tange mit einer Ouerleifte T) umljerjujieijen, ©aben
einjufammeln unb babei einen ber folgenben 9teime ju fpredjen:
b. gaffeldmenb l>ait if,
gaffel&menb ^ait icf,
Mt ©c&elmftucfe to&tt icf,
®a icf nit wait me 'f laemen,
*Win *Bar i* 'n r^fen SRa'nn,
$iat ber ^iarre flemen ©pann,
$rai ty&t i lent,
Un odir tjoart tarn nit tau,
$rum fjiat fye taine ©trumpc un ©<$au.
»b^inc, 2)cutfd)e« ftinberlteb.
©iet mi mat an mnnen ©piet.
Uppet 3dr urn buefe 2tjt,
©an be ©m^ne fdtt fot,
®an miart unnern ^lifenboume,
Uefe §iarguot m^r beloune.
5lutjn, SBeftfalifdje ©agen II. 126.
25
Digitized by VjOOQ IC
— 386 —
Qiefer SBraudj befteljt oua) im <£rjgebirge unb im SBogtlanbe. Um Jlinber ober
tfuljjungen jum barren ju l)aben, merben fte ju ben 9taa)barn gefdntfr, ben
„©piefc einjureden". ®abei tragen fie € tan gen, an beren €>pifce ein Sua) ober fonfl
etma* gebunben ip. $)iefe Ijalten fie dor Me genjler ober jum genfter tyincin, unb
roirb ijjnen ttwa* jum ©efdienf baran geftecft. €ne burfen pd) bobei abet nidjt
erroifefeen laflen, fonft merben pe mit Saffer uberfc&uttet unb jietyen mit 6d)impf
unb ©c&anbe baoon. — 9tad) 2R. ©piefc (Slberglauben unb ©itten im £)ber*(fcra«
gebirfle, 1862. ©. 76) fangen pe babei:
$a reef1 id) meinen ©piefj ein 91$ grau, tang' mir a Jlrdppel 'raue!
lleber'n $erm 3efu fan £ifd) nein. €>ie SRabame, €>ie mein fieben,
©tecft er mir a tfrappel na, tfdnnten mir a tfrappel geben,
36 er oa) a feiner 2Ra. 9ttdjt ju grofc unb nidjt ju flein,
3a) renne breimal um baS $au$, ®afc id) fonnt1 gufrieben fein.
1720. »m Snrgfomttage,
5tm erpeu gaftenfonntage (Invocavit), ber aua) IBurgfonntag fjeifct, in ©ub*
bcutfa)lanb „a\tt gaftnadjt, grofie gafcnaajt, 9tadjfafa)ing, ftreubenfonntag, $ufccU,
93rob«, flafefonntag, gunfen», $urten*, 6d)6f» unb $olepfannfonntag" genannt toirb,
— gejjen in ber ©ifclgegenb bie tfnaben con #au$ ju $au«, geuennaterial ein«
fammeln ju einer abjubrennenben Surg; unter SBorantragen eineS €>trol)manne$
pngen Pe ben 9teim:
©trot), @trot), ©$an$en,
©djier $ibenb get)n mir tanjen.
©et un8 jet (etroafc) unb lofi un$ goljn,
3Bir t)on ber $)5ren noa) mter) $u got)n.'
SBir ftiecjn auf fpijjen ©teinen,
SBir buljn un§ roief) an ben 9$einen.
3lu$ ©a)mij>, Sitten unb ©ebraudje bee (fciper Soiree.
1721.
9lm erften ©onntag in ber gapen murbe ju Dbcrftattfelb in ber Sifel ein ftab
oon einem Serge geroOt. $er junge SWann, mela;er julefct berljeiratfjet mar, mujite
i>at 9tob beftellcn unb bejaljlen, ba& don ermadjfenen jungen fieuten gefdjoben murbe.
5Mc ©dmlfnaben fammelten bat <Stro&, bie Sa)ulmabd)en bie fcrbfen, meldje
pe mit ben ^naben oerjeljrten. ©eim ©infammeln fangen fiejtere folgenbe* fiicb:
„greub! greub! ©ott mill un8 [er» ®er DoUen ©d&ufieln Dicr,
frcuen! 5luf§ 3ar)r jurueffe^ren mir.
©ebt un§ cure 6rbfcn, flapper, flapper, JHingelpab,
6te madtfen auf ben 93ergen. ©ebt ben armen ^inbern mad;
©cbt un8 cure S3icrcn, ®cbt itjnen roa$ unb [aft pe gar)n,
©ie maa^fen auf ben ©tielen. $a$ §immelrei$ ip aufgettjan,
©ebt un$ cure 5lcpfe(, S5>ic §5fle ift gefc^lofien,
6ie maa)fen auf bm ©djnfippen. ^ctruft ift ein guter 9Jiann,
@ebt un^ eure SBorjnen, ©r t)at bie ©a^luPel in ber $anb,
«Petru0 mirb e& lo^nen. ©a)lte|t auf, fa^licft ju,
^cr DoHen 6a)iipeln brei, 8totrjer ^Ipfel, golben S3rob.
^arum pub mir t)ei.
llmgcgcnb oon fcrier, mitgetl;eilt 1853 oon 9locfer in ©olf'S 3eitfa)r. I. 90.
Digitized by VjOOQ IC
— 387 —
1722. Saffctadjttgefaitg ber £amtett-ftmber*
in #5nig6berg unb im ©am (an be.
l.Sir fanimen fjereingetreten,
Soop an be fiingc1)
5Wtt 6ingen unb mit SBeten,
Soop an be Singe!
25e ©trufcflang2) flinge,
$c gdfe^feft fpringc,
$ic $anne*#tnber jinge.
2. So ofc benn be tfafe3)?
Coop an be Singe!
Sic rooUe mot e^r fprate.
Coop an be Singe ic. (rote oben).
3. $ie Safe fle^t am geuerljerb,
£o ofi of feine @rofd)e roertf).
4. $ie #afe f^iert bem tfatel Man?
Cn f^robbt4) bet ganje $uu&
entlang.
5. Sir nn"infd)en bem §eern ein'
golbnen Xtfd),
^luf alien uterficfen gcbrat'negifd&!
6. Sir nnmfd)cn ber grau ein' golbne
#ron',
9luf& anbre Satjr einen jungen
@ot)n!
7. Sir tuunfd)en ber ffltamfetl cine
golbne 8$natl,
9luf§ anbre Saljr einen Sung*
gefcll!
8. Sir rounf^en ber Safe e topper
$ann,
Op't anbre 3a^r e pucflige 9flann.
9. 5Tort an jennem Sinfel,
®a Ijangt e fetter ©d)infe.
10. ®ort op jennem 9lagel,
$>a tjangt e fetter Sagel (3agel)5).
1 1 . <Dort on jennem foppre $opp,
$>a of e gober ©djnrienSfopp.
[©erne 6e on§ e 6$nMen$fopp,
Sic ro5lle em ftdcfc on onfer $opp.]
12. Sat on* nid) (ang lure,
$ct SBeer roerb on$ uerfure!
13. Sat on3 nld) (ange ftatjnc,
Si motten roieber galjne!
14. Sat on$ nid) fo (ange roadjte,
Si motten tyier oerf$ma$te !
1 5. Sir ftefjn auf einem Sinbcnblatt
On onfre geet fon ommer natt.
1 6. Sir (telm auf einem breiten @tein.
Ser un& lieb fyat, Ijolt un& ein.
[ober:]
(Sir mii(fen fjeut' no$ ttKitergefm.)
grifdjbier flr. 796, nad) ben „9teuen «prcuft- ^roD.^lattern" VI. 221. 3m
Sieberfjort III. 101 ift ein fragment ber 2ftel. oom SUifingelieb „£annejunge"
in Seifjnacfyten mitgetljeUt.
firflarung: 1) Saub an ber Sinbe (uralter tfefjrreim in norbifdjen unb
germanifdjen Siebern !). 2) (Straufc flang au<& flUngflang, bat tfmfiern ber bun n en
9Reffingblattd)en , roeldje ben SannenjtraucJ) jiercn. 3) flodjin. 4) fdjrobben =
fc^euern, pufcen. 5) $agel, 3agel = ©cfyroanjftucf oom ©djroein.
* 2Me Sannenfinber fiiljren einen mit bunten ©anbern (bunnen aHeffing*
blattern) tfnaftergolb k. bepufcten fleinen fcannenbnum mit fid), ben fie ju itjrem
©efange rfjutymifd) beroegen. ®ie im fiefjrreim ernmlmten gift^en jkljt man jefct
nidjt metyr auf bem Stoum, bafiir juroeilen eine $uppe. Slud) bie fcannenbaume
pnb abgefommen, on ifjre ©telle finb $annenfranje getreten.
25*
Digitized by VjOOQ IC
— 388 —
1723. $t* Stubtc »o» ftriegaorf.
3n mandjen ©egenben bet ©djweij gingen fonft bie Sinber jur gaftenjeit mit finer
©troljpuppe Return unb fangen babei:
0 Sefu*, e* (S^inble do fc&rieg&borf ift g'ftorbe!
2&cnn'$ mit cm $ttne ©albfjdrnli tutet*)
Unb mit ben grofe ©logge ftutmt,
©o muent all ntebct <$neuc-n-unb bete,
5Kuent all fttelj, ba£ fte ber Sob nit nimnit.
Sflo^ola 472. * $en fifceim beutet $rof. fto^olft mbtl)ifa): 9toa) ber SSolufpa
§eljt bic SBelt unter beim geflenben 9tuf be* ©jaflar&omtt: „3n* erljobene £>orn
tiift §eimbatlr lout", (©imrocf, fcbba 9). — 35ci gifaart, ©argantua (tap. 25
iji woljl ouf biefen 8teim angefpielt in ben SBorten: „©enu id) mein $ornlein blafc".
©ollte ber 9teim niajt ein Ueberreft au« ber *Peftjeit fein, mo bie fcngft Dot bent
fdjmarjen Job bie SReitfdjen jur Sufie (ftieberfnieen) ermafmre?
1724.
3m ftaffauerlanbe fangen bietfinber bei bem fru&er ubliajen $aftnaa)t*umjuge,
wenn fie eine <&abz er^alten fatten, naa) SBolfram, *Raffauifa)e SBolfMiebcr 9lr. 406 :
#abt nun ®anf fur eure ©ab\ Sebct wofjl tyeut! uber'§ 3aljr,
$)ie tyr un* gegeben Ijabt, ©o ©ott will, fe^t tljr un$ jwar.
3eber wunfd&t un$, wie er foil, $lber nid^t fo flein wie t>cut\
$>a£ fte un$ betomme wofjL ©enn aud tfinbern werben 2eut\
$m ©djlufc ber fcnfingeHeber gebe ia) ba« bei Htljenacue VIII. 15 jtefyenbe, don
$rof 5t3eU 1826 uberfefcte grie^ifdje ©djwalbenlieb jum ©emeife bafur, baf?
bie Sinber ber ©riedjen bor balb 2000 Safjren ganj cfynlufc $eifdjelieber fatten.
SDiefc* fiieb fangen bie £inber jur gruljlingSfeier bei Slnfunft ber erften ©dp rod be.
5Dic ©djwalbe ift wieber, 5Bic? gicbft t>n nidjt eine $eigc?
3ft wieber gefommen, UnS au* bem reiajen $auft?
©ie bringet ben grueling Sine ©d)aole mit SBein,
Unb lieblidje Sage. (Sin flSrbcben mit ffa* unb SRel)l?
SBeif ift fie am $au$e, Gierfemmeln aua)
©a)marj ift fie am Wiitfen. Siebet bie ©ajroalbe.
9tun, fofl'n roir m* friegen ober foU'n wit gefm?
®ein ©liicf, wenn bu un* giebft, roir laffen bio) fonft nio)t;
• 2Bir fdjleppen bir bie Satire mit ber ©a)welle fort,
Ober aua) bie grau, bie brinnen ftyt, bie (jolen wir.
tflcin ift fie ja, lcid)t (jolen wir bie Heine grau.
3>oa) bringft bu etmt, bringe una rea)t Diet unb gut.
2Raay auf bie 5LprM ber ©cbwalbe mod)' bie Sfjiire auf:
9lia)t 5Jlte ftnb wir, fonbern ja junge ftnaben noa).
Digitized by VjOOQ IC
XV. 3to^itt)Wteime
t>ot ben
fttttberfpielen.
1725.
a. Slbrafyam unb Sfaaf,
$ie fc&lugen [\$ mit Sroiebacf,
$cr Sroiebacf bra$ entjroei,
Stbtafjam friegt bad fci.
SXunMid) auft £§uringen, Ober»(£lfafj
unb bem ftaffauerlanb tc.
b. $lbram tin 3fa<f,
©e flogcn fif unt'n fcroiebatf,
©e Smtebacf gung entroci,
Un «bram tteeg bat ©f.
3Bremer$8t.54. ©Ibenburger$9t52.
1726.
a. $bam unb @t>a
6afen auf bcm #lo|&.
Unb bet Heine Setfjera
%$ eine ed&uffel Doll 2Ro&.
IBogtlanbifdj.
1727.
Slmtmann'* SBar
Sc^icft mic& fjer:
3c$ foUte l>olen
Stuct $iftolcn.
(Sine fur bl(&,
6ine fur mid),
3$ bin ab
Unb bit no$ ni$t.
©unger271. gicblcr 59. ©imrocf807.
b. Slbant ef$ in ®arten ganga,
©ieDiel 2*5gele &at et g'f anga ?
$tn&, jtoei, brci,
®u bift frci.
Cberiftlfat.
1728.
Slnberlc, SBanberle, fcfclag ml net!
Sraut unb ©pafclc mag I net,
©ebacfene gifefje tfr i gern,
®at ift gut fur meinen §errn.
Siferift! fprtng ba&on,
0 bu alter tfufutu!
6. 2Reier 117.
1729.
a. $nige, 9$anige, ©oppelbe
fflciffel, ffiaffel, 2Runimelme,
Slnfebrob, i ber 9totlj,
©a$ too binne buffe, banne |tof)t.
©ro&atti 36.
b. <&nbt, SBanbl, ©opptbe,
©toi, ©at>i, ©omtne,
$lcferebrot, Sinnerenot,
3lnne, $fanne, Seller, ©uffe fto^t.
©rofcatti 36.
Digitized by VjOOQ IC
— 390 —
1730.
©inb nut ncin gefrodjcn,
$aben bic $opf Derbrodjen.
SBcnn ber ^cffcl ticf ift,
*8knn bic 9JMd> fufc ift,
SBcnn bic ^uppcn tanjen:
SBolIcn roir Sonjcn pflanjcn.
$11} tie, ftratync, tuicfctc roafme,
©ollcn mtc nit nadj ©ngellanb*)
fatjre ?
(Sngelfanb ifl t>erfd)[offen,
©djloffer finb derroftet,
©$luf[el jinb Derloren,
9Kuffen rotr cin £odj ncin bofyren,
SBunberljorn III. 1808. *n^. 90. fcerfelbe Sn&alt im Weigen: „$rone, flrane,
fajroicfle fdjroane". * ©ngellanb, fionb bcr ©eligen.
1731.
a. Sld&ter 'n #artl)of floof bat ©anb,
®o teem be §crr fan ©ngcllanb,
®o feem be Sumfer mit befcuten,
SBuU be ganje Sett befluten.
[©en, tctn, trointig, barttg, fcertig,
foflig, fcftiQ, fabentig, adjttg,
nagentig, tjunbert.
9lud 3et>er: Olbenburger £8t. 52.
b. 9la)tern tfertyoff ftuff bat ©anb,
3n ©ngeilanb, in Srabant.
Suffer mit be £utc*,
#elle mit befd)utc.
©rre, berre, bottcr,
©rre* berrc, SBotterferre,
Srumpet, of fctt!
fcud ©tcinbab in $annooer: 9Rann-
barbt 405. <£ r tl.: ftuff, ftoof = ftfiubt.
* Slnmertung: SBcr Mc Sungfrau mit ber Jute (ober bem £orn ober ber
fcrompete) fei, ift nidjt flor. 3m SB in be fafjrt naa) germanifdjem ©lauben bie ©eele
gu ben l)immlifa)en ftegioncn einpor. Sid jur Seftattung bed fieidmamd umfdjroebt fie
ben tforper, bonn eilt fie bem ©ifce ber ©eligen, bem fcngellanbe entgegen. $er
SBinb roirbelt im ©an be, ber roeitfjin ftiebt. SDtc £immeldtl)ur tt;ut ftdj auf, ber
£err oom Sngellanb (ber Job) empfangt bie ©eelen, unb Me fcljur roirb roieber be*
f cfilo f f c n.
c. Up ben tfartyof ftufft bat ©anb,
®at©anbbatftufftna©ngcllanb,
S8on ©ngellanb na Brabant
$on SBrabant na 3umfcrnftanb.
Sumfernftanb id utc,
Srtegft eent up be ©dmute.
Bremer Sift. 62.
d. 3mma)en $>imma)cn 3ud erltmma)cn,
©et/ mit mir nadj #ar(eftmma)cn,
^arlcfimmdjen ift nfdjt roeit.
24 ©tunben brcit.
§intcr ber #ira)e liegt ber ©anb,
$ludgebogen (Sngellanb,
©ngelfanb unb ©panien,
$>tp — ®a\> — ©amen,
Unb bu mujit cd fcin!
*ud Mel: fcdfudje *r. 59.
e. Sjjcn bi|en Suderbutdjen,
©et/ mit mir naa) §orenjtgcn,
#orenjigen ijt fo roeit,
2>terunbjroanjig ©tunben roeit.
3n ber ftua)c*) liegt bcr ©anb,
$cr ift gefommen Don ©ngellanb,
©ngellanb ift jugefa)loffen,
Unb ber ©ruder abgcbroa)en.
3Wagb, [jolt bein!
#nca)t, fdjentc ein!
$err, fudj aud,
3a) ober bu mufct naud!
»ogtlanbifa): Soljler 186. hunger 264. * (Snrfteat aud: Winter ber ^ira)e.
Digitized by VjOOQ IC
— 391 —
f. $intet bet Sctd&c Uegt bet ©anb,
3f$ geftoben nad) (Sngcllanb.
(Sngellanb if$ jugefdjloffe,
$et Suloetbamm ifdSi abgebtoefce.
SBauet, binb' ben spubel an,
$)afi ct mi$ net beifce fann;
5*eifct et mid), fo treff \6) bt$
Urn e ©ulbe brei^tg.
«m UrqueH VI. 97, au* ber Umgegenb oon $eibelberg (©aibftabt).
1732.
a. Sidjtet ben Stocfaocn, ba roctt bet tole ©inb,
#anf$en \6)aU lamen unb b5fen bat #tnb,
9ffiobet roitt bacfen im $anfdS>en fen 6$o,
#anfd)cn fc&alt fasten na ^ommettonb to. ©imrocf 211.
b. Sldjtet'n Bacfabenb (»acfofen) bat if fat,
SBtaben §5nct be ft at,
gtamfd&en ©ten ben ft btunf,
®c mi in bat $attc gunt.
Wfr puff, pat
®u bift aff ! Olbenburger tfffi. 56.
1733.
a. Slepfcf, »et, 5Ru|
®u obet t$ bifefc buf!
©ber*<&lfa&.
b. Sppelc&en, SBappeldjen,
»tett&cn, SBefcfcen
*uff!
«u« flaffel.
1734.
9lmftetbam ge gtote @tabt,
3d geboot up $alen,
©enn be nu maal umme faUt,
©et fc&oU bat betaten?
3^ of bu of §innetf Oljm!
Saturn telt mi : een, teni, trofntig —
u. f. f. bid l)unbctt.
Olbenburger m. 53.
1735.
5line, batne, bumme Sdtf),
©emmet me£e*, fyammet @pecf,
©ennet ba$e, fyammet $tot,
©emmet ftetbc, fammct tobt.
£)ber*Glfo&. * mefcen = fdjlaifcten.
1736. X
$luf bem SBetge 6inai
©o^nt bet 6d>neibet tffttifi,
©eine gtau, bte SWatgatete,
©a| auf bem SBafton unb nd^te,
giet tyetab, fiel Ijetab,
Unb bad Unfe SBein btac^ ab.
Sam bet ©octot Ijetgetannt
9Hit bet 9labe( in bet §anb,
9tdl?t c$ an, na^t eS an,
®afc fie tmebet laufen fann.
5tu« SUnbermunb in ftaffel: ©fcfudje
SRt. 79. 9tud> im fac^fif4en Srjgebirg
getyort. $er mardjenljafte ©ctierjrehn bom
funftfertigen ©cfyneiber 5Hfrifi erinner
an Me qjoffc &om „<3dmeiber tfatabu".
Digitized by VjOOQ IC
— 392 —
1737.
Hrre, »arre,
SBottcrtarre,
©ne bene bu!
Slffe bflft bu!
Olbenburger £W. 53.
1738.
Sibelc, aSabclc,
©anfefc&nabele !
3Benn \$ bi$ im $tmme( fjabe,
fteifc i$ bit a Beincl 'rauS,
3Rad)' id& tiiir a $fcifel brau*.
tfommen bie jungcn ©taaren,
glogcn 'nein in'* ©irtb^aue,
Srantcn an #rug 2Mer au*,
SBerfen 'n #rug jum gcnjter 'nauS.
Heic&enbad): toiler 6. 34.
1739.
5Hm, bam, bum!
Dad Saljlen gef>t rum.
©d&nccfe, 6$nccfe, fanure,
2Ranndj>en gel) unb fuljre
Un6 herein, bcrau*:
Du btft 'rau$! «mbro« 44.
1740.
©el) in* $olj,
Sfetj ben Piemen,
@ef) gen Dtemen,
©el) in'* Oberbedfenljau*!
©* jtyt einegrau Dor intern §iiIjncrl)auS,
tffeft i^rc ficben beften pljner 'rau*.
Set ift bru&,
3$ ober bu?
edjroobifd): Wrier 118.
1741.
a. 3. 6. 9,
§inten fieljt bie €k$cun,
SBorn fte^t bad $au*;
3^ ober bu bift nau*!
. 3. 6. 9,
®ie §o$ i|l bie 6<$cun?
2&ie i}od) ift bad $au*?
3$ ober bu mufct nau*.
c. 3. 6, 9.
Ucbcr einc ©d&cun,
Ueber ein $auft:
Du btft nau*. Dunger 239—241.
1742.
Drcie, fec&fe, ncune!
3m ©arten fte^t 'ne @$eunc,
3m ©arten ftefjt ein ^tntcrfjau*1),
Da fe^n brei liebe $uppen rau*2)
Die eine fpinnt ©eibe,
Die anbre fpielt mit tfrcfbe,
Die britte fc&liejit ben #immel auf,
^a fel)n afle bie lieben $uppen3) rau*.
Umaeflenb toon Serlin : $agen'* @cr»
mania VIII. 226.
93 a r.: 1) $ubner()au*. 2) golb'nc
Sngel 'raut. 3) oue Sngel 'rau*.
1743.
Drcie, fedrfe, ncune!
3m ©arten (auf bem $ofe) fte^t
'ne ©d&eune,
3m§ofe ftcljt ein#uf)nerf>aua(5;auben«
baud, 6$i(berf)au$).
^a gucfen brei golb'ne^upplein fycrau*.
Die eine f^abt tfreibe,
Die anbere fpinnt ®etbe,
Die britte fdjlfefct ben §immel auf,
^ta fieljtSRuttet 9Raria mitScfu* l)erau$.
Berlin: 9RannI)arbt 526.
Die brei qhippen (Sungfrauen) in <Wr. 1742—1745 ftnb bie % omen.
Digitized by VjOOQ IC
— 393
1744.
®refe, fed&fe, tmine!
3m ©arten ftc^t 'ne S$eune,
3m ©arten ftc^t tin $tnter&au*,
®a fcljn brd golbneSRfibd&enraul.
®ie cine fpinnt ®etbe,
£ie anbere tarrt ©tcine,
^tc bdttc fc&lie&t ben £immcl auf,
$a gucft 3Ruttcr 3tfada Ijerau*.
Berlin : SRannljarbt 526.
1745.
$rei, fc$$, neune,
3m $ofe fteljt ein' e^eune
3m ©artcn ftd)t ein $intcd)au$,
® a gudfen bcei golbne Sungf rau'n 'rau$.
®ie eine fpinnt bie 6dbe,
®ie anbre reibt bie tfrdbe,
$le britte f#tc&t ben $immcl auf,
$a gudt bie Gutter 2Rada 'roue,
hunger 242. @tober 9tr. 101.
1746.
fcrct 6n g el ji&en im ©artcn;
©iner jie^t bie Sdne,
eincr fpictt bie ©eige,
(Siner faliefct ben $imme( auf,
$a fommt bie abutter 3Rada l)erau$.
Berlin: SHannljarM 526.
1747.
a. $refe, fec^fc, ncun,
9Rabel urn bie ©djeun,
SRabel urn ben 9ting,
®ic alte §cjc fpdngt,
9Kabel urn ba* §au$,
3d) ober bu mujit rau*.
9tu6 $ot*bam.
b. $reie, fecfcfe, neune,
3m $ofe ftc^t bie ©djcune.
3n bem ©artcn jagt bcr SBinb,
3n bem Stunnen licgt bat #inb,
Wte $ege, fpdng!
©imrocf 791.
1748.
®refe, fe^fc, neun,
3m $ofe ftcljt bie 6<$cun,
3m ©artcn jagt bal #inb,
Stnna SKadc, fpdng!
51u6 SBdfcnfel*.
1749.
SMfferl, baffed,
3dg mtr'* ©affcrl,
SBo man f)in in'* SBdtynifa getyt:
©agt ba* grated: bu moufct fein:
(Sium, factum, $im, jum,
3f», uffi, affl!
Dberpfalj: Saoaria II. 258.
1750.
$ur$ gelb unb SBalb
$a* #orn crfdjaUt.
grau #olba fommt, ljulju!
3^r 6cfca|c&en bat bift bu!
Bulpiu*, Guriof. II. 473 (1812).
1751.
fcrarat), traral), traraf)!
grau #olba ©albina ift ba!
Unb Idmmt il)r bad 6djaj$cn fein nar),
®a$ fie mit ben 9lugen crfa^:
@o fut>rt fte tyn mit fu$. Sraraf)!
Buluiu*, fcuriof. II. 472. $iefer
9teim bejiefjt fid) mie ber oorige auf $olt>a
unb bie nrilbe 3agb; aber beibe Ijnlte id)
fuc moberne SHadjtverte, tnelleidjt erft im
18. 3a(jrlj. auf bie in fclnmngen befonba*
befannte alte ©age gebidjtet.
1752.
Sine Heine tueifje SBor)ne
0tcifete nadSi ©ngellanb.
©ngcllanb roar jugcfc&loffen
Unb bcr 6$luffcl abgebrodjen.
*tff, puff, Mf!
$u bift af!
©tmrocf 750. ©Ibenburger SIN. 55.
Digitized by VjOOQ IC
394 —
1753.
(Sine Heine $iepmau8
Sief um'6 9lat^au8.
©djiUeroipp, ©d&ifleroapp !
*u* flap*
1754.
(Snige Benigc Bint unb Bant,
©eljen rotr na$ ©ngellanb,
©ngellanb ift jugefd&loffen
Unb ber ©djluffel abgebroefcen.
Seljn *|$ferb' an eincm SBagen,
9ttuj» man mit bem @tccfen fdjlagen.
©in*, ^nici, brei,
9ttcfe, necfe, net,
SRicfe, necfe, nufc,
®u bift roatyrljaftig bufc (braufc).
©d?roabifd>: SReicr Sir. 108.
n
1755.
SBcr ge^t mit na$ ©ngellanb?
©ngellanb ift jugefdtfoffen
Unb bet 6d)luffel abgebrodjen.
3c^n spferb an eincm 5Bagen,
2Kuj» man mit bee ^citfc&e fefctagen.
Bauer binb' ben sfubet an,
®afj cc mi$ \\\6)t betfien fann!
Bcifct et mi$, fo ftraf id) bi$
Urn en Scaler breifng.
2Reier 109. S&ergl. oben 1731.
1756.
One bone SBiberftanb.
©e^ft bu mit nad) ©ngellanb?
(Sngellanb ift jugefc&loffen,
3S bcr ©riicfcl ajroci gebroefcen.
©e$, teed @$lenfermau$,
2Bcr fummt ecca nau8,
3d) oroec bu? benn bu bift nau&#
9lu* ©onncberg.
1757.
@ne, bine, bitc&e, battle,
Simmerne btmmerne, bonc&c batc^c,
Simmerne bimmerne, puff!
2Ber julejjt lommt, mufc.
9lu6 Warburg.
1758.
©ne, bene, Slaffetbanb,
'$ nidjt roeit Don ©ngeltanb.
dngellanb ift jugefcfcloffen.
'* @#luffcld)en ift abgebroc&en.
$iff, puff, paff, bu bift af.
©imrocf 749.
b. ©inige beinige Safelaroanb,
'$ ifdj nit nri do ©ngellanb,
©ngellanb tfdS> $uegefdS>loffa,
Bier ©c&liffel fin f$o abgcbroc&a.
3Kago, ^ol 5Bi!
$err, fdjanf t!
ftnadjt trinf u*!
®u btfc$ j'crft bru&.
9(u6 griefen im Ober*<£lfa|.
c. ©inlge beinige $>oppelbanb,
3f$ nit nut Don Slngalanb ((Sngef*
lanb),
5lngalanb ifdj fliigefdjloffa,
$>er crfdjte @cf)liffcl ifd^i abgebrodja,
$11$, jnjai, brei,
9Ri SRiattcr pt a ©efc^roei (6c&roa-
gerin)
®er $apa tyat a #fnb pifu (be*
fonnncn)
Wxa fofle l)d&a?
3ucfer uf ba ©aifia.
©ar foU* tyba?
®'alt ©c^nicbermetDe.
SBar foil b'5Binbla roafefce?
Sllti alti tflappertafd&e.
TCnblid) au$ 93anjen^eim im Obcr*
fclfafr. $ergl. Wr. 1794.
Digitized by VjOOQ IC
— 395 —
1759.
(Sent, mccnc, tnieten, 9Rdten @$l5tel tt enttuei gebroten.
#dt en 3We|er, will bie ftdefen, SBccc $drb t>5r ben 5Bagen,
#dt en ©tocf un will bic fc&lan. 31 mill fttten, bu foft jagen:
Sumtn, roilTnbefb'na@nglanbg&n! Sibber bi bibber be biff, baff, aff!
<£ngellanb i* tSgefcfcloten, ©iifaing. 8olf»I. #r. 115. 6.281.
1760.
a. ©ne, bene, SMenfafc,
©el) in bie @$uf unb lerne roa*.
2Benn bu roa$ gelernet fyaft,
#ommnac&$au8 unb fag'mir roa$.
©in$, jroei brei:
®u bift frci!
$RunMid) au$$f>uringen; bei@imrocf 753.
b. 9lne bune, Sentefafc,
©ang en b'@djual un lit bie ©a$.
Un roenn bie ©a$ gelfoet f)af<$,
6o fomm jua met un fag met bad;
&, e, i, o, u,
©rofrcr (Sfel bef$ bu!
Ober-OIfoJ. ^nli^Strlinger 151.
c. @nc mene Sintenfafc,
©el) in bic ©c$ut unb [erne wo6.
(Sene mene ©anbbu#&,
SBlcib batyeim, bu lannft nij.
©imrocf 755.
1761.
a. Otoe, bene, ®i$cl$cn,
9»ein' 3Wutter bie tod&t @dmi|eld&en,
$>a gel) idj bran unb led',
$>a fommt jie mit bent ©tedf ;
$a gel) i$ $u bem $nedjt,
®er fagt, c& rodre rcd^t.
®a gel) ic& ju ber 9ttagb,
SDic f)at mi$ auSgcla<$t,
$>a gel) id) ju ber 9Rau8,
3d) ober bu btffc 'nau*!
2Runblid) t>om Wljein.
b. SRarie, 9Rarfe, 9Kart|elc&en,
®te SRuttcr bie bactt SBri|eldjen.
®o rooflt' id) einmal lecfe,
®o fdjlug fe tnidj met ©tecfe.
9Runbli$ aud ©tegen.
1762.
a. (gnige, benfge, tlcfen, tadfen
§dfjne fnacfen,
Sogel ftngen,
©locfen flingen,
spiff, paff, puff!
spetec fc&lag btuff!
9»it ©if en, $utoer, 6d)rot
©d)ie£en bie ©olbaten tobt!
Digitized by VjOOQ IC
— 396 —
b. ©nfd&en $entd)en,
tforb doll 6tenid)en,
Sribbelte, frabbelte, $uff!
©imrod 756.
1763.
©nc bene gfngerl)ut,
eticbt ber Bauer, tjrt nt$t gut;
@>terben bie #inbcr aH$uglefd&,
©e&n bie 6n gel mit gur field).
Gutter, bad bie «u$en,
£a£ mid) au<$ tjerfuc&cn.
SBirf ein ©tudfc&en Winter bie S^ftr,
tfommt bie #afc unb lectt bafur.
tfommt ber SWann mit ©piemen,
eticbt tyr in bie gufce,
tfreifdjt bie #a|c miau,
S5>ia'« nt4>t roteber tljaun.
@imrocf 763.
1764.
©ndjen, ©enefcen, ©dnfefdmabel,
SBenn id) bta) im #immel fyabt,
8telfc t$ bir ein $ein<$en au*,
matf id) mir ein ^feifefcen b'rau*,
Welf i* affe 3Korgen,
#6ren'6 aUc 6tordjen;
®cfct bie 9Huf)le Hipp, flapp,
#ommt ber Sfel tripp, trapp,
0 bu alter fcubelfacf.
SRunblidj aud 6a$fen. tte§nlid>
tf51jler 334: „«ibele, habere, ©anfe*
fanabel" k.
1765.
(Sgel, $egel, $opmann$ 6pegel,
©eloer eanb, tfrane $uff,
SEBcUc mcr tuetten 6m en SBlatt,
®itt ober batt.
ffie^ben 77. eimrocf 741.
c. ttintge, betntge, gofatnopf,
3>'r $af$a ff$ a armer Sropf:
$at fa' Surfer im fiaffeetajnn),
SBuaf a bitter SKut brfu (ba-
bon) tyan.
*u« Sanjenljeim (Ober»(&lfaji).
1766.
<5nne bi roenne, bi tuitten, bie roei,
SBoU'n mer gem bie 8u$fen brei;
(Bine ftunb in ©artcn,
@oU'n bie tfutfclein roarten.
ffommt ber alte ficineroeber,
@$ldgt bie #a| auf tyre ficber,
6$rett bie #a|e: miau, miau,
3d> famt net langer bau!
9lu$ Sonneberg: 8$lei($er 99.
1767.
Sine, beine, »u|i,
SBer ni$t auSrcnnt, muf!
©tmrocf 760.
1768.
Sine, beinc, ttat^fel,
5Bcr bactt #re$el?
SSer bdeft £ud)cn?
®u muft fu$en!
©imrocf 761.
1769.
Sine Sene 3erj,
©ieb btn 3iegen #er$,
6afferan unb ^itteltjjran
dne Sene §crj.
Olbenburgcr fift. 55.
1770.
ete mete men,
Sipper, tapper, ben,
§auer, bauer ban
®u bift'roan.
©renter &til. 54.
Digitized by VjOOQ IC
— 397
1771.
<&nc jtatrene, &atro$,
$etet, la^ttjcjtu nog?
©arum me mi mebben?
Urn n' golbcn tfebbcn,
Um'n 900b ©la* ©icn:
$cter, bu fc&afft (Un!
Olbenburger £8t. 51.
1772.
<&ne 3Wete, 3ucfetf5te,
©olben filing, #5nig*tinb,
$>u fc^afl leeren boofjtabcren.
31 8 But, tricgft 'n lutjen Slut,
Srtegft'n lutjcn dieter, tfater,
®e fdjjatl fmommen up bat SBatet.
©remer S9K. 58.
1773.
<Slc 2Me,
Sucfcrfcele,
#dnig6finb,
©olbenrtng.
®u fefcaft leeren
Bootftaberen:
51 b ob,
$>u bift barab.
eimrocl 739.
1774.
(Snfel, 3roentel, buntel, funfel,
ffiabel, ec&nabel, tfaifcr, &bt,
®ifle, buffer — r&s!
Slue ©onnebcrg.
1775.
©nj, &enj unb <5berl)arbt,
§ent be befte ©cfcnupftabad.
SReier 126.
1776.
a. Sngel, $cngel, la£ mi$ leben,
SBitt bir meine ©djmefter gcben.
©timm, SWor^en II. 277.
b. &$ Uebec 3gel, Icr^ mi$ leben,
3dj mill bit meine ©cfcroefter geben,
5Weine @d)mefter @rete.
*Rif. 3ange, 9fceroe Sieber 1626.
ftr. 25. ®ie 8»ei. baju f. 9tltbeutf(^e$
Sieberbu^ 9^r. 501.
c. &$ liebet 3gel, laf mu$ leben,
3dj mill bit meine ©c&mefter geben,
9tun, rool)l an!
2R.grancf,Fasc.quodlib. 1611. 9tr.2.
d. (Sngel, $engel, laji midj leben,
3$ mill bit einen fefconen Sogel
geben!
9119 $u*jaf)lreim in ber ftieberlaufifc
bejeidjnet tm 3Bunberl)orn II. 235.
1777.
a. $tn $auer liefc ein 8lab bef^lagen, b. tfommt ein 9Hann mit Stofc unb
2Bie diel Sfcagel mufct er tyaben?
ftatyt bu!*)
SBaga,
3BeU fi 9tof laffa b'fc&lage,
2Btc Diet Sagel mua| er &a?
Ober-Slfafc.
%ud £f}uringen unb bent SBog^lanbe.
Befjnlidj giebler 58. qkter 146. Olben-
burger m. 53.
* fcerjenige, ouf welc&en bie lefcte ©tlbe faUt, nennt eine beliebtge 3a^lenrei^e,
bie dorn ©prefer bur$geja()U roirb; ber lefcte ift „bron".
Digitized by VjOOQ IC
— 398
1778.
5Boflt' cin ©c&mteb cin $ferb befd&lagcn,
2Bfe trtel IRagel mufi cr tyaben.
$ret, fcc^ft, neun,
Sung', t)ol' 2Bein!
#nc$t, fdjenf cin!
#err, trinf au$,
$u bift brau*.
©imrocf 788.
1779.
(Stn Wetter tie£ fein ^fcrb befc^lagcn,
SEBic diet SRagel mufc ec Ijabcn?
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Gutter, @$malj, tfafe unb ffiuben.
$b, bran!
*mbro« 6. 40.
1780.
@tn$ jrocf, ^apagei,
3. 4, 3Ru*fatier,
5. 6, Hebe #C£,
7. 8, #iif>[enbad>,
9. 10, 93raunbeer,
11. 12, Slpfclfc&etf,
13. 14, fu^e sRu&,
3dj bin brin unb bu bift brufc.
©irlinger 149.
1781.
(Sine, jtuci, brci,
Wifc^ctaf^c rei',
ffiifcfcc, rafdje,
spiaubertafc&e.
1. 2. 3.
«mbro* 6. 39.
1782.
(Stn$, jroei. brei,
©utter auf ben SBrei,
Salj auf ben 8pecf:
$u muj»t meg!
Simrocf 776.
1783.
1. 2. 3,
2Bir alle ftnb babei!
4. 5. 6,
®le Sim' ift cin
7. 8. 9,
$u mufct'S fein!
3afob 438.
b. 1. 2, ^oli^ei,
3. 4, Offyier,
5. 6, alte $e$,
7. 8, gute #acfct,
9. 10, auf ©ieberfe^n,
11. 12, cinigc ©olfe,
fcrin ftccft eta 9Kau$:
®u mufct 'naufc!
hunger »r. 226. $cter I. 246.
1784.
©infr, jroet, brci,
$u btjt frei,
$ier, funf, fedjS,
$>u bift ne$,
©ieben, ad)t, ncun,
®u mujit'a fein.
<&. SWcier 35.
1785.
©in*, jroei, brci,
SBicfe, roacfe, rod,
SBfcfe, roacfe, #afcnbrot,
6iebcn 3agcc fdjlugcn ftdj tobt!
«u« eiegen 1896.
1786.
din$, amei, brci,
£ie anbern ftnb Dorbci.
9ttp$, rap$, 'rau$,
$u bift braufc.
fcu* granfen.
Digitized by VjOOQ IC
— 399 —
1787.
(Sin?, jroei, btei, *
$icfe, fjacfe, $eu!
§icfe, §ocfc ^feffetfotn,
$et aflutter f)at fein' gtau tjctlor'n,
$)o* $an$djen l)at ftc funbcn.
(St glaubt fie fci betfc&rounben.
3©te fields nun in bet 9Ruf>le au$?
$ie 6pinnen gucfen jum genftet 'tau$,
®ie 9Raufe tetyten bie ©tuben au$,
$ie fatten ttagen ben Se^ric^t 'tau*.
<S* fijjt cirt #aj$en auf bem ®a$,
£a$ §at fie aUe au$gelad)t.
§a, f>a, &a!
SRunblidj aud Haffel (Senmlter).
1788.
-4
<£tn$, ^roei, btei,
3n bet $e$anci
@tel)t ein SeUet auf bem %\\§,
#am bie £a|' unb ftafc ben gif$.
torn bet 3aget mit bet %a\tf,
§aut bie $a|e ubetn 21 —
Sdjtie bie Sajje i mau, mau!
SBo ift mcine gtau?
SDtfeine gtau ift roeggelaufcn.
5ttufj mit eine anbte faufen.
*u* ^omereOen: SBolf* Seitfc^rift
IV. 436.
1789.
@in$, jroei, btei,|
3n bet ©edjanei1)
Stefyt ein Seflet auf bem Sifdj,
tfommt bie #a$' unb ftifct ben gif$,
tfommt bet Saget mit bet ©abel2),
6d)lagt ba$ tfajjlctn auf ben 6djnabel 3);
etfjtett bie #a$e: 9Jftau, miaun,
3Bitt'8 mcin fiebtag nimmet tyaun!
2Bunberf>orn $n(). 84. Hmbroe 41.
Simrocf 764.
25 a r. bet fcmbroe: 1) gorfterei.
2) mit ber 3Bud>e. 3) friegt bie ffafce
tudjtig JEBidje.
1790.
<5in&, jroeie, bteic, ^
Sicfe bucfe neie,
iBicfebacfen oben btoben,
'$ routben 'mat jroet tfinbet geboten,
Uf bet 6c$afcteie,
$>ie eine bie I)ie£ Sicfebifle,
®ie anbete l)icfi #attoffetfd)elIe.
SMcfetbefle, tomm' in'8 $au$,
Jteib' un6 ad' bie §u^net au$.
'$ ift ein tottjer $afjn babei,
SMeji unb bad foil beine fein.
©imrocf 766.
1791. ^l
©in$, jroei, btei,
§icfe Ijacfe §eu,
$icfe, fjacfe, $abetftto!j,
Satet ift ein @$m$let rooty
6$nijjelt mit em' *Bol$,
3ieV \6) mit in'$ $ol$;
3ie^' id) mit in'8 grime ©ta$:
®ucf, 95atet, roa* ift bal?
„#inb, bat ift ein roctfjet faa?:
spuff, ben fd)iefr' idj auf bie 9taf"'.
SEBunberfjorn %\\\). 85. Erfurt unb
3lmenau: ©tmrocf 768. @d)Iei*er 100.
ec^etec II. 10.
1792.
(Sin*, jroei, btei,
5Bicfe botne ^ei1),
83icfe botne spfcffetfotn,
3)et 5WuHet ^at fein gtau derlot'n,
§anSc^en2) ^at [it g'funben.
2)'ta|en3) f^iagen b'Stomme,
®'9Kauf' fe^ven b'etuben aud,
5)'9tatten ttagen ben ^tecf ^inau§.
70 ftjjt ein Sflannel untet4) bem $a#,
§at fiti) balb ju ftanf5) gelac^t.
«Bunbccl)orn «nlj. 88. 5T.3afob438,
mit folgenben Starianten: 1) ^icfe, fjacfe,
fjei. 2) bat Gnt^en. 3) bie Sabtn
fdjlafen brunten. 4) auf. 5) faput.
Digitized by VjOOQ IC
— 400 —
1793.
©in*, jtuei, brei,
#adc 93ol)ne nei,
§qcTc SBo^nc ubern £ifc&,
®a fam We #a$ unb nafjm ben gtfc$,
flam ber Soger mit ber $eitf$',
#aut bie #a|c ubec'* tfreu$,
9Kau! mau!
®a mac 'ne golbne gtau*!
*u* ^ommereHen: SRolfe Seitfdjr.
IV. 438.
* SSerroonbelneiner^alKmeinegrou
ift Ijeitmifdjer *bergfoube (f. Hr. 1842).
1794.
(Sine, jtuct, brei,
$icfe, ljacfe Ijei,
§icfc ^adfe $ornft>orn;
Sroanjig tffnbet finb Derlor'n.
SBie foU'n fie ^eifen?
flarl ober SBeijien.
Set fott bie ©tnbeln njafd^cn?
©el), bu alte ^lawertafdje.
«ue gjomerellen: SWonn^arbt 535.
1795.
©in*, jroei, brei,
3Reiner SKuttec ©'famci*,
#at e* (fcfjinble g'funbe,
$dtd in ^limber bunbe.
®te muefc e* ^et&en?
@t$i obet ©Atfien,
®et muefr be ®inb(e wafeftn?
'* 8taebli mit ber Stompetafcfcen.
9to$§olj 129.
* ©ef<$roei, oberb. ©^wagertn,
au$ jebe toerfamtfgerte $erfon.
1796.
©in*, jroei, brei,
§err ©etmtter grei,
#err ©eoatter gfjefar,e,
6ec$jel)n $efler gitt bee $a|e.
3ung', f>ol' 2Betn,
flne$t, f$enf' ein,
#err, trinf * au$,
3b, ab, airt!
ffiSeifert's tfmbergartlein.
1797.
1. 2. 3. 4,
Stuf beni fllaoier,
®a ift cin $tng, S)ing,
1798.
a. I. 2. 3. 4,
Ufem tffatoier
®ie tnuef gltcfc l)cru$.
ttuS fcljann im £>ber*<Jlfaf».
1. 2. 3. 4.
SBor'm ©olbfc&mieb feinet £f>ur,
®a fafren jroei Saubd&en
3tfit golbencn §aub$en.
SMe flogen na$ $refen
1799.
$>a6 madjt flingfling,
flltngftfng madjt e*,
Unb bu bift e*.
«ue $anjenl)eim (Ober>Ctlfa^).
b. 1. 2. 3. 4,
Uf em fllauier
©i&t a grau,
Un fd&reit: 9Riau!
&u« fcolmar.
$uf golbencn SBefcn,
SMc flogen na$ §afle
5luf golbener Sc&nafle.
$on ba in ben $>r . .
sputfefj! roaren fte meg.
©imrocf 779.
Digitized by VjOOQ IC
— 401
1800.
1. 2. 3. 4,
@cV ntdjt ju 93ter,
6onft fommt bic patrol I*
ec&lagt bir ben SBucfel ooU.
9u* $omereUcn. grifdjbier 564.
1801.
a. (£in&, jroci, brei, uicr,
©cl)t nic^t ju S3tcr,
6onft fommt bic *p a troll*,
Unb Ijaut bir bic #obbcrn doU.
Oftpreujien: 9Jcuc ^reufc. $roo.-$l.
XI. 434.
b. ©inS, jroei, brei, okr,
©el)t ntd)t ju !8ter,
6on(l fommt bic ^atterull*
©djlaet cud) ben SSucfcl doU.
$)effau: gicbler 55.
1802.
©n, ttuc, bre, ucr,
$)rinf nig m£r a8 en ©loft SBccr,
SlnncrS fumt be Martin Srull*
Un fjaut bi ben *J$ucfcl bicf un berbig Doll.
Olbenburger Aft. 90.
1803.
©nt, tra6 br6, u6r!
(Sua (gel)') nig bit (bei'3) $ccr!
6unfd)t funt $eter §oll*
©c&mert bi be flobbern uod.
9lu« $anjiger (Segenb: SSolfe 3ett=
fdjrift n. 194.
1804.
1. 2. 3. 4,
©el)' nid)t 311 9Mcr,
©unft fommt $cter §oll*,
@$lagt bir ben 93ucfcl uofl.
©imrocf 777.
* 3n t>em ©orte SPc tcr £oll Ijat Dr. SRannfyarbt cinen £au*fobolb unb olfo iu
alien « oorftcljenben 9lbjdl)lreimen ©puren be* £olbaDienftc$ erfenncn tooflcn. 3d) balte
ba* ©ort fur eine SBerbreljung au$ ^atrouille. ®icfe urfpriinglidje gaflung, roeldje
in *Rr. 1800 unb 1801 fteljt, Ijaben bie flinber paj munbgcrcdjt gemadjt unb entftcllt
1805.
Stn8, jroei, brei, trier,
» ©el)' md)t ju 93icr,
Sonft fommt bie tfaftroll*
6$miert bir ba§ Scber Doll.
SEBolf* Scitfdjr. III. 197.
* tfaftroll, flafferole, Derberbt aue
tfarjroll. $a* foil nadj 2Rannl;arfc>t
eine ebenfo treffenbe ©ejeidjnung fur einen
(SefeQen ber £oll>a fein, roic $etec #ofl.
1806.
(StnS, jroet, brei, Dice,
$Wa marfd)icr!
genf fcd)&, bu alte §cr,.
6cben, a6)t, bu Ijcfci) fe 5Hac$t!
9iin, jeljn, bu bif$ gar fefcen.
©If, a^elf, '3 bijic mi aUe jungc SSclf.
5lu« €teinbnd) bei 8ennfjeim (Ober*
ttlfafi).
» b Ij ra e $eu!fd>e3 Xtnberlieb.
1807.
1. 2. 3. 4,
tfncc&t, l)olt »tcr!
§err, trinft a\\$\
$u bi ft brauSl
eimrocf 77S. Mmbro* 59.
1808.
1. 2. 3 unb 4,
©3 fa| cin 9flannd)en an bcr Sljiir,
§att' cin ©Idfcdjen in bcr §anb.
^infepanf, 3ucfcrfanb.
?lmbro« 42. (simrocf 770.
1809.
1. 2. 3. 4. 5,
©tricf mir ein $aar ©trumpf,
SRic^t ju gro| unb nic^t ju flein,
©onft mu^t bu ber§af(^mann fein.
SBogtlanb: hunger 231. ebenfo
ou« ©era 1896.
2i>
Digitized by VjOOQ IC
— 402
1810.
1. 2. 3. 4. 5,
©ttefel, ©djul) unb ©trumpf.
5. 4. 3. 2. 1,
defter bod) aU feinS.
6. 7. 8. 9. 0,
Zxa, tee, tri, tro, trull,
0. 9. 8. 7. 6,
©pra$' bie a(tc §eg.
©d)lefien: Safob 438.
1811.
1. 2. 3. 4. 5 unb 6,
3m $ofe ging cin' altc §er,,
©ie btummtc immer l)tn unb l)cr,
©ic bmmmtc rote cin after SBctr.
©djlefien: Safob 439.
1812.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7,
$>elft mit bod) ben ©djtebbocf fc&teben!
SBu benn l)tn? „#adf) Berlin!"
©efc' bidf) b'rauf unb faljr' malljln!
*u« Bowmen (§rufd)fa 400). $ctec
ttr. 45.
1813.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7,
2Bo pnb bie granjofen cjcblieben?
3u 9Ko$tau in bent tiefen ©djnee.
®a rufen fie aU': „© rocl)! o roefj!
5Ber l)ilft un* au* bem tiefen ©$nce?"
6imrocf 784. Serein II. 116.
Hoc^olj 123.
1814.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7,
SReinc 9Rutter to$et 8Ruben,
SKcinc gutter fod&et ©pec!:
3d) ober bu bleibft meg.
9todH)oIft 123.
1815.
1. 2. ?. 4. 5. 6. 7,
©aucrfraut unb 91 u ben,
®ie tyaben mi$ oertrieben.
$att' meine Gutter gleifd) cjefoty,
5Bar1 id) bei i!)r geblieben.
Siiurocf TfiS.
1816.
I. 2. 3. 4. 5. 6. 7,
$etru8 ^auluS Ijat gcfc^ricbcn
dinen SBrief uac^ spariS:
©r foil Ijolen brei ^iftolen:
©in' fur micl), cin7 fur biclj,
©in' fur'n Onfel Suberoicj*.
SRunMid) 1871 au* $reSben, 1896
aue ©ieflcn. $ue bem 3$ocjtlant>: hunger
235. Ccfetcre bcibc mit bem ©djlufc:
„95rubcr £cinerid/'.
1817.
a. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9,
3u §amburg fte^t 'ne ©$eun',
3u Hamburg fteljt cin $au$,
©etj'n brei alte 3ungf em ^erau$>
$)ie einc mad)t $rcibe,
®ie jroeite nal)t ©eibc,
®ie brittc naljt §embe;
9Rir etn$, bir ctn$, bem befoffnen
©c^netber fern*.
2lu& qSomercflcn: 2Kannl)arM 531.
b. SBic 1)0$ fte^t bie ©djeun'?
3Bie 1)0$ fte^t baS $au$?
®a f$auen brei 3ungfrau'n
jumgenjterljtnau*.
2)ie crfte fpinnt §cibe,
©ie jroeitc roicfclt ©etbe,
©ie brittc natjt §cmb$cn;
gur midj ein$, fur bid) cin* unb
fur ben falfd&en 3uben aud) ein*.
«u« Berlin: gttannfcatbt 53!.
Digitized by VjOOQ IC
— 403 —
1818.
1. 2. 3.
4. 5. 6.
7. 8. 9,
flncc&t, l>ol' 9BBtn!
tfnec&t; fc&cnf in!
§err, tran!' anS!
9Bcr efcb ber nod) brauS?
3$ ober bii?
'* $alroale fdjreit mill).
93itfd)»vcilcr^[)ann.
1819.
@in$, jtoei, brei,
SBtcr, flnf, fed)3,
©ieben, adjt, ncun —
©el)' in'8 ©affel 'nein!
3m ©affel ift cin $au&,
9tm §au$ ift cin ©arten,
3m ©arten tft etn SBaum,
Slufm SBaum ift cin SReft,
3m Sfteft ift cin (Si,
3m ©i ift cin ©otter,
3m ©otter ift cin $a&\
©er fpringt bir auf bie 9ta$'I
©djererll. 41. $ergl.: „9Rein 9toter
f)at ein'n ©arten Qefauft".
1820.
1. 2. 3 bid 13,
3$ fauf ©eijen,
3d& fauf #orn:
3d) ober bu mufit fcfcnorr'n.
©unfler 237. Heljnlid) $eter 146.
gieblcr 57.
1821*
1. 2. 3. 4 bit 9,
Sn 6djroe| ftefyt cin' lange ©djjeun',
©ie ift ooU ffioggen unb 5Beijen,
SBie fott bod tfinblein Ijeifcen!
Ente potente knix, knax, knorr.
9iu* (Sroubcn;.
1822.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9,
©ef>' \6) in ba8 ©affel 'nein,
6d)lag' bem $auer bie genfter etn,
#ommt ber *8utte(, fc^t mid) em,
©e£t midj in bad Sfcarrenljau*,
©eb' i$ brci, oter 9$a£en 'rau*.
9ti ra, Ofenlod&,
#att' id) mcinc brci Stamen no$!
SBunberljorn Bnl). 91.
1823.
1. 2. 3. 4. 5 bi$ 9,
ffiie tjodf) fteljt bie @djeun'?
mt'tyd) ift baS £au*?
®er flctne 6pi£bub mu£ Ijeraua?
©imrocf 790.
1824.
1. 2. 3 — 12
Untcr bem ©ctoolb'
6i£t cine 5KauS,
©ie mufi 'rau$.
1825.
1. 2. 3. 4 — 13,
@ef) f)in unb tjole SBctjen,
©el) l)tn unb l)ole #orn,
SBletb Ijtnten ober corn.
©unger 236. ©imrorf 796.
1826.
1. 2 3 — 20,
9Ser getjt mit mir nadf) ©anjig?
9Ber ge^t mit mir nadj SBien
Unb Ijolt fidj cin »unb «ien?
©imrod 796.
26*
Digitized by VjOOQ IC
— 404 —
1827.
a. 1. 2. 3. — 20.
®icgran$ofcn$ogennad)S)an$ig*,
©anjig fing on ju brennen,
$a fricgten bic granjofcn ba$
9tenncn.
9lb unb on, bu bift bran!
*Peter 9lr. 47. ©imrocf 797.
c. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7 — 20,
^'©olbate gefyn uf $an$ig,
SRanjtg fangt an $u brennen,
b'6olbat fangc a $c rcnnc!
1. 2. 3, bu btft ftci!
Hu* SWunflcr (fir. Golmor im Ober*
Glfaf?).
b. 1. 2. 3 — 20,
$>ie gran3of en rittcn nacfc £ a n j i 9 *)
$anjig fing on ju brennen,.
$)ic granjofen friegtcn ba% Stcnncn;
Oljne 6triuupf unb oljne 6djul),
Sfcannten ftc naa) granfrcidj ju!
«. $eter 9k. 47 (n[» Sdjautcllicb).
iieipjig unb SSogtlanb: ©unger 238.
* 3>anjig ift 3tenvett)Mung mit 9)to*fau. 3n ©cfalcpcn fingt man: „Tic 91 uf fen
joftcn nad) Donjig".
1828.
d. £aliob, balloty, tyaUoi),
$)er #ufter licgt auf ban 6tcofy,
$>a3 ©trol) fing an ju brennen,
$cr ^iiftcr fricgt ba% Stcnncn.
£aUol), Ijallok tjaflol)!
Berlin.
b. '$ gcljt a 9ttanuclc iwer ber Sty?,
'* fafyrct on a ^foftc,
<Dcr«Pfoftc frad)t, '$ $Jannclclacr;t:
§e, ije l>c, l)c!
2ttunMidj au$ Sttftnfter, &r. Gohnar
(Ober-Glfafc.
a. (5$ gcl)t cin Sftdnndjcn fiber bic
SBrinf,
©at cin 6daMjcn auf bem 8tucf,
3d)lagtcattribcrben Soften (^Jf often ),
Soften frad)t, 9Kdnna)cn laa)t:
2ipp tipp tapp — bu btft ab!
ftaffauifa) 1880: (Simrocf 802. (Sbenfo
au* Sd;leftcn. Safob 437.
1829.
£3 gieng cin 9ftann ben $crg Ijinauf,
Ta begegnct tym cin ©cift;
$a tyub cc fcinen 6tecfen auf
Unb fprad): role Diel bu tucifit.
[Xerjenigc, ouf ben bcim £erfagen baS lefete Sort faHr, mu| cine 3al)l angeben,
biefc iuiri> bann ber 8teU;e una) abgejaljlt.]
e. SMcicr 130.
1830.
a; £8 get)t cine OTaud b. GS lief cine 9tfau$,
$urc&$ ncu gebaute $au&; 9§ol fiber \>a$ §au$,
battler ab, $cn 2ripp, ben $rapp,
$u geljft ab\ ^enn bu tuarft ab!
SKclt Ml. eimrocf son.
Digitized by VjOOQ IC
— 405 —
1831.
©S gef)t em (Sngele ju bcr ficio),
6a)urle, burlc ^rautgart.
2Kcin $ater ift cin ©a)nipfler,
(@tt)ni£ler),
(Sr fa)nipfelt niir cin $ol$.
©r fc^ictt mi nau& inS grime ©rag,
£ort obcn ift cin fa)nee*rretberoctficr
•§a$!
1: TOcter 122.
1832.
3r,en bijen, Silbcrfnigcn,
3rm, bijcn — nau$!
[ober:]
3r,en, bijcn, $ufocr, 58tci unb @a)rot,
6a)ie|*en aUc meine bofcn geinbe tobt.
Tungcr 244.
1833.
3pte, tipte 3ucfcrmine,
©el) mit mir in better,
0d)enf mir 98ier, fa)enf mir ©ein,
f3d)enf mir 3Ru8fatefler.
$to$fatcfler trinf ia) gem,
tfleinc @lodfd)en fyab ia) gem,
SMcbe Softer — fpting!
hunger 265.
1836.
3a) unb bu unb noa) a *Bu
Unb bcr better @cibel
$amm aerrijj'ne $ofen an
Unb fein ©elb im $eutel.
S)ungcr 275.
1834.
3a) nnb bu,
mdtt* #ut),
duller* ©fel,
$er bifl bu!
[Cbcr: $ran bift bu!]
3n ganj 2>cutfa)lanb gefannt. 9Riinb*
lid) au* Stljuringen unb ©ad)fen. ©benfo
©djleidjer 100. hunger 273. gicblcr 47.
eimrocf 737. sgeter 142. ©tobcr 141.
3ofob 436.
1835.
3a) unb bu
Unb SRuOerS 9Ruf> (6ity)
Unb 85ac!erS 6tier
©inb unfer trier.
©tiinblitt) au6 bcm©6er«(fcl|afr: ©rofc-
atti 45. ©imrocf 738.
1837.
3d) ging einmal auf8 9tatf$au§,
3d) jaljlte mcinc §u^ncr au$,
$)a fefylte mir cin $app.
SSibe wibc roapp,
$u bifl ab\
6imrotf 805.
1838.
3a) ging einmal naa) (Sngellanb,
&raa)t cin fa)dnc* ©tcfclbanb,
SBirfcl tnicfel immer $u,
tfauf ben JHnbern ncue @a)ul).
@r„ @pea\ ®rcct:
3a) obcr bu bifl meg. —
Set SWann^arbt.
1839.
3a) ging einmal naa) Csngellanb,
SBegcgnet mir ein ©lepfyant,
(Slepljant mir ©raft gab,
©ra8 ia) bcr #ul) gab,
$ul) mir 9Hila) gab,
3Rila) ia) ber Gutter gab,
SRutter mir ein' ®reier gab,
3)rcicr ia) bem 23adter gab,
Digitized by VjOOQ IC
— 406
Stedfer mir SBrobdjen gab,
JBrobdjen \6) bcm gleifdjcr gab,
glcifdjer tnir cin SSStirftel gab,
SBurftcl id) bcm §unb gab,
$unb mir cin spfotcl gab,
3$ gtng einmal nad) ©itterlijj,
Sam cine alte grau getyejjt:
6ag ia): gib mir cine! ,
<$ab ftc mir gar fcinc.
©ag id): gib mir jiuee!
*Braa)t ftc mir an £I)ce.
©agt id): gib mir brci!
Stofyt fie mir an 2kei.
©ag id): gib mir funfe!
©tricft fie mir cin $aar ©trumpfe.
«Pfotct to) bcr 3Kagb gab,
Sttagb mir einen tlttfd) gab.
line bune bauS,
$u bfft 'nau§!
hunger 285. ©adifen.
1840.
©ag tdj: gib mir fcd$!
SBoUt fie midj mad)cn jur $e£.
©ag id>: gib mir Rcben!
5Boflt fie mid) nid)t mcl)r licbcn.
©agt id): gib mir adjte!
SSoflt fie midj laffcn fcr>lac^tcn ,
©agt ia): gib mir newte,
gutyrt fie mid) in bie ©djeunc.
1. 2. 3,
$>u bift frci!
9lu§ b:m Wofltlanb (3cuIenrobn): 2)unger 9fr. 245.
1841*
Bufdje, bufdje, bennc!
$er glials, bcr frajj bic §ennc,
©ab er mir ben 9Kagcn,
©ollt iaVs Sfticmanb fagen;
©agt' iaV3, fa)lttg cr mid), grinn
(roeinte) id),
©ing cr n'auS in fcin tammerld,
§olt cr mir d ©emmeld;
©d)tt)icg idj roiebcr (tide,
©cjjt mid) auf mem' ©telle;
£a fam bie^ajj' unb tnofltc nafd)cn,
©agt' id): ftatf 'nauS!
$a fprang bic ka$ jum genfter 'nau§!
©prang fie 'naufn SBirnbaum,
ging ber SBirnbaum an $u brennen,
gangt'S $a£cl an ju rennen,
Stennt 'nein'n £abcn,
grift bcm alten ©djleifiemann fcin'
^onigflabcn.
hunger N)tr. 2s-l.
1842.
a. Sube, 3ube, fdjadjrc nid)t!
ffici&t bu nidjt, roa8 9ttofeS fpric&t:
9Rofe* fpridjt: &u foUft nidjt
fdjadjern!"
3a) nriU bir ben 53udtct roadcln.
„!Bua*cl tuacfcln mag idj nidjt!"
(Si, roa* bift'ne $ofcnnd)t!
5fu* £anerum in £olftcin. 9ftitgetljeilt Don SDfannljarM in 3Bolf6 Bcitfdjr. fiir
2Rl)tf). II. 432. ®al)cr ©imrocf 809.
* $ic ^enuanMung cined 936fenrid)t$ in einc tfajje ift in bicfem unb
folgenbem 9teimc mcrfroiirbig. ©oldje 9Rctamorpljofen roerbcti in ©agen unb Sttardjen
gerootynlid) oon £cjcn unb 61 ben bcridjtet. 3)ic £e$en roarcn urfprunglid) Glbcn
unb audi bier mag eine Glbenfage betn 3a u ber ju ©run be liegen. SSrrgl. 1793.
586fen3id)t lep 'licfi aa^tcr bat ©djip;
sBaxt> en lurtje grifc «att*).
Wrifc ^att lep up be ©trat,
©arb in lutten ©tabtfolbat,
©tabtfolbat Up t)6r H $or,
3Barb en lutten $tinn*9Rajor.
Digitized by VjOOQ IC
407 —
b. 3ube, Sube, fdjadjer ntd)t!
©eifct bu nidjt, roa* SOTofe* fpridjt?
2Hofe« foric^t: „bu foUfi nid&t
fdpadjtcln",
3d) tt>iU bit ben ^Pudtcl tuadcln.
s£ucfel roacf cln gilt man nidj,
3unS bift bu en SBoferroidj,
SBofcrroid) frodj vinncirt 6dja:pj) l),
2Barb fo'n luttjc graue Satt.
©roue tfatt be fteeg to 8o'n2),
©orb en tuttger junge ©oljn.
3unge @ol)n leep opp'e ©tract,
2Barb en luttjer ©tocffolbat.
©tocffolbat gct)t in'e $art (£trd;e)
SSarb en luttje SBiftcrbarg:
SBifterbarg ftcit Dor be £ol)r,
Seft (lieft) be ganje ©ibel \>n.
9tu6.£unbcn: Dr. Wegener, «BolfMt;iim[ic^c fiicber au* ftorbbeutfdjlanb *Hr. 1064.
1) ©djapp = 3cbiff. . 2) $o'n = *Boben.
1843.
£trum, larum £offclftiel,
$ie atte SBeiber frefcet oiel,
®te junge miifcet fafte,
'* ©rot leit im $afte,
'8 Wtty leit im Saubefjau*,
$ommt a 9ttau8, trait e3 nauS,
#ommt en 3gcl, bringt e§ tutcber.
SWcicr 116.
1&44.
Slnna, *Pfanna, Rcffclfttcl,
SMc altcn SScibcr freffen oiel,
Sie jungen muffen faftcn,
®a* 93rob tiegt im tfaften,
®er 5Bcin liegt im teller,
$er ©djoppen un en §efler.
©kier 115.
1845.
10. 20. 30,
9Rabd)en, bu bift fletfng.
40. 50. 60,
*Wabd)en, bu bift pradjtig.
70. 80. 90,
2Rabd)cn, bu bift einjig.
100. 100. luOOOOO,
SRdbdjen, bu oerbienft bic firon'.
edjlcficn : 3afob 469. 51U grants
furter SReim jum ©tiden ongefiiljrt bci
JKodjtyolj 310; in 3eile 4 abcr tjtrjig.
1846.
©icfe*, ®acfc$ (SicrmuS,
©anfe laufen barfufc.
§intemi £)fcn ftcfyt fc,
9>or ben Ofen gefjt fc, ,
§at ftc 6d)ulj, ftc legt fte an,
§at fte feinc, fo fauft fte ein $aar.
2Bunberl)orn III. 446. eimroef 803.
SSergl. bnju lS56b unten.
1847.
£trum larum (SiermuS,
Unfcr #a£ gcf)t barfufi.
SBarfuji gel)t fe,
§tntcrm Cfcn ftefyt fe,
§at c $aar robe ©djicflc an,
$inten un oornc $raflc bran,
$ippt fo in§ 5Birtt)$l)u3,
Srinft e ©djoppe SBintt u8,
$ippt toicber jjeem,
Sfttt U)rcn fruinmc §ippelbcen.
eimrocf 804.
1848.
9flcin, bein, fcin,
5)cr T\\6) ift nodj rein,
£cr Sttagcn ift nod} leer
Unb brummt roic ciu 85dr.
©imrocf 742.
Digitized by VjOOQ IC
408
1849.
a. Sfclgel, SRagel, gingcrl)ut,
[ober: 9tobel, gabe, gingerljut)
©enn bu ftirbft, fo ge^t birft gut,
©anget brei ©ngel mit ber Seid),
Iraget bi inft §unmclreia),
ftommt a altcS ©cib,
SReijit bit a ©tud! uom 2eib,
fiommt en alter 9tta,
gltdt birft nrieber no.
0 bu alter, gutcr 9tta,
©afi bu fo gut flicfe fannft!
9Hcicr 120.
b. sRifele, sRafele, ginger^ut.
©enn bu ftirbft, fo ifd)t bir gut.
©anget brei ©ngele mit ber £eid
Sraget bia) inft §immelreid;.
tfommt ein altcft ©cib,
ffietft e ©tucf uom Seib.
fiommt ein alter 5R4.
glfdft bir'ft nrieber a.
©anf bir ©ott, bu alter 9M,
©af bu fo gut flicfe fanntfa)t.
©onningen auf berSdjiuabifdjen Sllb:
SSoIf'd 3eitfa)r. II. 433.
c. SRabeln, SRabeln, gtngcrt)ut,
©tirbt ber #au'r, iftft au gut,
©tirbt ber Sau'r ift« au fogleidj,
'ft gajjnb brei (Sngelc mit ber
Scudjt:
filing, flang, gtoribuft
©eler (tuela)er) § a § ift j'erfta brufc ?
9lu$ 93om& in ©urtembcrg: Sir-
linger 156.
d. gtfeffer, ©abel, ginger^ut,
©tirbt ber $auer, id niet gut,
©tirbt bie Saura afljcgleia),
tfumt ber (Sngel mit ber ©eig.
§*i, $«, ftifolau*,
©er fiimt eljer nauft,
3a) omer bu ? benn bu bift 'nauft.
«d)leirf)er 99.
e. gibe, gabe, gengerljuat,
tfnaffelte1) Sera1) fen o guat.
m SSatcc efa) a ©a)ne$ler2),
©a fdfjnej&elt mer a fdjene $aft,
©o part mi en baft griane ©raft,
©enn i inft griane ©raft turn,
©o efd) a roifea ©djimmel,
©a fiart mi en ber $immcl.
©enn i in ber $immel fomm,
<£fa) b'alt Saf tfatyeri,
©e tyiiat a ©tedla ©paa* bri.
©a muft j' erfa)t gaffa Ijat,
©a efa) bruft!
Surfljeim bei (Solmar (Ober-fclfafr).
1) gebacfene 25irnen. 2) ©a)nij&ler.
1850.
9ttein $ater Ijat einen ©arten gefauft
3n bein ©arten ftanb ein 5toum,
9ln bem SBaume mar ein 8lft,
$luf bem Slfte mar ein 9teft,
3n bem $efte lag ein ©i,
3n bem (£1 war ein ©otter,
3n bem ©otter mar ein' fiauft;
3a) ober bu bift 'nauft!
3Reier 121. ©unger 282.
1851.
£)ania)e boania)e,
©aria)e bairidje,
ffityabi, bibabi, fnofl.
©imrocf 758.
1852.
One bone bid 9Rabam!
©oflte funf tfanindjen tya'm ftabcu^
gunf #anina)en, 93acfenbrot,
©a)iefjt ben altcn SBaucrn tobt.
©efjt ber ©inb,
©o bie alte $ejc fpinnt.
©ogtlanb : tf 6(>ler 335. ©ungcr 267.
Digitized by VjOOQ IC
— 409
a. fittv, speter Scfcnftricf,
6ieben #ajjen fcfylugen fid)
3n bee bunfeln ftommcr
9Wit 'ncm blanfcn $ammer.
(Sine friegt 'ncn gotten @c()lag,
$)aji ftc fyintcr bcr 2^urc lag.
^iff paff, bu bift ab!
$f)uringifd). Bud) bei grifdjbier 547 :
„*Pieter, ^petcr ffiiefenftrief" jc. hunger
270: „©iber, babcr etfenftricf" ic.
c Ulcn bulcn SStfcnftrif,
6oaroen $aten bctcn fit
3n be buflern $ammcrn,
6logen fif mit §ammcrn,
1853.
b.
1854.
a. ©djufferl, ©$u|fccl*) leger,
gafjr mit mir nod) ©ger,
gatyr mit mir inft fiumpenfjauft,
$ommt bee 5Rann, ijit ©uppen auft.
Aomint bie grau @abina,
3o^lt fie tyre Stna2),
38ie oicl moujj ma fa^opp'n :
91 $afm unb an #opp'n,3)
(Slum, betum, $im, jam,
3fH, ufjt, affi.
Dberpfalj: ©aDaria II. 258.
1) €Sdjuffel = eine flottcr^ofte ltcib-
lid)e ferfon. 2) flinber. 3) flopp'u =
tfapaun.
1855.
a. Sine, bane, bibie,
'ft foma brei ^amimefj1),
grogen naa) bem Sofcplj.
3ofepl> ifa) ber befc&ta 90tomt,
§at bie fdjonfta tfleibcr an.
SRuter tot, 2>atcr tot,
$ttcr, ^ater, ^itcrnrif,
©oaben fatten f(5gcn ftf
3n be bunflc hammer
SHit'u blanfen §amer.
$e enc frceg'n fyarten ©lag,
®at fe agtcr bcr $oare lag,
$if, puf, paf,
$u buft ber fan af!
Olbenburgcr £9t. 54.
$>c ene freeg 7n 9taffenflag,
£at fe for be 6ale lag.
$lnnc roanne af,
$u bift af.
Dlbenburger 5t9t 54.
6a)uffela, @a)uffela (@a)a£) rege,
gafyr mit mir naa) 9pege (^egau),
galjr mit mir inft ©lotfenfyauft,
$angen brei filberne $)oden
'rauft.
$ie erfte fpinnt @eibe,
$)ie anbre roitfelt SBeibe,
$>ie britte maa)t a' Styurle auf,
2afct 'n Biffel Sonne 'rauft.
tfommt bie grau eon Stinne,
©rjatylt oon Ujren Sinbern,
#oppfyaf)n, §auftt)at)n,
®ia) raotl'n mcr 'nauft tljan.
hunger 2S3.
SBrengt em Sofepl) SButterbrob.
SButterbrob begefjr i net,
§annft ©annela2) fycifi 1,
Sdjeni 9Raibla roeiji i.
©inft, jroei, brei,
$u befa) frei.
SRuttblia; au* etrafeburg 1890: etobcr 9tr. 39.
1) ateimfpielerci. 2) 3o(jann $aniel.x
Digitized by VjOOQ IC
— 410
b. 9ltS, jroct, brei,
Sftgi — bagt — bci,
iBtgi — bagi — #ammerla,
®'r #5nig ftjjt im Stammerla.
©r Ijat c fteinig §icble uff,
'$ fjocfc funfunjroanjig 8d)elme
bruff.
©r fann fe net ettraga.
5Htt cm 9to^ unb 5Baga,
<Bi8 b'r 3Ketfter pfifft,
Unb'8 bec §crmaun brifft.
&in8, $roci, brci, bu btfd) fcei!
Slii* griefcn !Obcr<Glfafi).
^InS, jroci, bcci,
SBiga, baga, bai,
98tga, baga, §abcrmu3,
b'OanS geljn barfufi,
2*arfufe gcjjn ftc,
#tntcrm Dfen ftc^n fie.
6d)niroel, 6d;nan)el fpefce ftc,
'§ ftalml jett am Sterna,
sKm Untcrtfyor efd) nana,
b. 93iga, baga §abcrmii$,
b'(Mnf gefyn barffi^,
Sarfu^ gefyn ftc,
§intrein Ofa ftcfyn ftc,
b'flaj legt1 etiefel a,
Springt in ben SBrunna,
gtnbt a fiinb.
%lu* Ofdwicr bci (Eolmar.
* altc Sciber.
1866.
$m Obcra tyov efd> SSotlgfang.
filter 9Wann, roarum lebfd) bu lang?
©arum foil id) nid) lang leroe?
9)?icn Jabber cfd; an be 8ictr»c,
9Kicn Quebec efd) am ©urocfciiG,
6djeud)t aflc $>firoa nu*,
$)ic junga, tuic bic alta,
b'fd)enfd)ta roolln m'r b'^alta.
SRunblid) au& ©trafeburg; aim lid) 6tobct 41.
»ic foils tjci&c,
3ucfcr tiff bic (Scijic.
9Skr foils tjcroc?
Sdjntcber unb alti SBcroa*)
2Ser foil's SSiuMa roafd;c ?
Slltt, alti Sumpatafdjc.
$ergl. „®itfc3 tfacfc* &iermu*" *Rr. lS4fi.
1857.
a. Ulcn bulcn but,
£utnfcl, quanfel, quitt.
©ob Don* alcn,
Tunfcl balcn,
Ulcn bulcn butt.
Tu bift ut!
$eibe ftutyiljlfpriidjc oon £elgolanb 1861.
menten".
b. Ufc §an tin juc £dn
'Pat ftnt en paar $mnpan,
Un men fc op be SHifdje ftan,
6c latcn fe ftf nid) lumpen.
^apt;r un ^ergamcutcn *,
Tat ftnt en paar €tubentcn.
* Tcr Suture fngtc: ,r^orga«
1858.
a. Ulcn, brulcn, ©intcfafi,
®cl)' jur 6d)ulc unb Ictnc tuaS,
1'crnc, road bcin 5>atcr fann,
©cin isater ift ein braocc 9)iann, -
Unb ivcnn bu bann maS fHcdjted
fannft,
3o foUft bu Ijcifkn tuact'rer #an§.
6imrocf 55.
Digitized by VjOOQ IC
— 411 —
b. Ulen, ®tulen, ©celenjagen,
©e bat fummt, ben me mi jagen
gan be £ebbct up bie £itn,
$ater noftct, bu fd&aft't ffen.
©imrocf 54.
1859.
-/
Une bune, quinbe quanbe,
galjt mit mir nac&, ©ngellanbe.
dngellanb ijt gugefdjloflen
Unb bet ©djluffel. abgebrodjen.
SMet ^fetbc an ben 5Bagen,
3RU bet spcttfd^c muf man fdjlagen;
flutfdjec, @ped, ©tecfe:
Sdj obet bu mufit meg!
hunger 253. Sleljnlid) SWeier 109.
ed)lei*er 99. Sirltnger 152.
1860.
Une, bune bau§,
®u btft 'nau*!
[ober:]
Une bune bangen (baf^ien)
$>u mufct fangen ftaf<$en),
Une bune bau$,
$)u bi(l 'nau*!
hunger 452.
1861*
Une, boe, true fatter,
SKamfel, mule mule mattet,
9ttamfel mule mule mu:
31) obet bu?
Dlbenburger ffffi. 52.
b. Un, deux, trois, quatre,
3RabamolfcUe ©oamattet,
Sttabamotfetle SBoamu:
$a$ bift bu!
hunger 249.
1862.
Unig, tunig, Sttfcnjanf, •*"
Sutje Sleibet flnb nidjt long,
gtau mollt ben #almen locfen,
$a\)ti mat im ©attcn,
©oflt bet tudjlein matten;
#am bie SBcifyefyoppe
9Wit bem langen 3oppe*.
Simrocf 762. * Bopf, Ijier geber*
bufdj auf bem ftopfc.
1863. +
©anb mibet Sanb!
$an$d)en fam getannt,
fiauft et in bed ^ac^batS $au$,
3ft htn Sopf ooll §ontg auS,
fiajit ^tn 2offel batin ftecfen,
©art, id) mill bit $ontg lecfen!
$u muftt fein.
$l;uringif cf) : £tan gen betger 55. <©im-
rotf 881.
1864.
Up b't @ee i8 gtote *Rob,
®at i*'n ©dripper bleoen boot.
5111 be mit mi to fiiefe galjt,
®a fdjolt be Soft betaten.
Smmet ammet,
Ottet bammet,
$ttmn, patuw, puff!
Stummelfdjlaget btuff!
Seine, tmintig, battig 2c.
»remer «$ft. 53.
Digitized by VjOOQ IC
— 412 —
1865.
5Bir fooUen roanbern
$on dner 6tabt gttr anbern,
§anb in §anb burdj* ganje fianb
3Bofln wir bdbe roanbern.
SBir ftjoDcn roetten
Um bed golbne ^cttcn.
Urn tin €^bpp^tn 5Bein:
JJteter, bu mu£t$ fein!
9tu* granfen: Siebcrfibcl 41.
1866.
Um roa$ njoU'n wir roetten?
Um btci golbne tfetten,
Um dn ©la$$en Stofentoein,
SSer e* auStrtntt, ber foU'ft fcin.'
grifdjbier 646.
1867.
§ler in biefer fldncn @dja$td
fifegt begraben dnc Battel,
§te mar munter, fett unb bicf,
9ttdne Hebe ^idparidf.
fcrifdjbier 639.
1868.
gRailer* bide, faule ©retc
6ajj auf cincm 5toum unb natytc.
^lump* — fid fte fyerab:
$)u bi(l ab.
grifdjbier 653.
1869.
@ne menc 9Rtnjcn,
3Ber bacft spitnjen*,
SScr batft #u$en,
$)er mu|i fu$en.
$rifd)bier 614.
* (Sine 9Crt bunner, jufammengc
rollter, in Sutter gebacfener tfudjen au*
#eibdorn-9Reljl.
1870.
Pummel be SBummel
$>e «W be »efl
©djlug bie S©eU
3n bem ©ee;
Ram bad 8tcf).
Sieber be Sieber be paff,
$>u bift af.
grifdjbier 635.
Digitized by VjOOQ IC
3t»ette« ©ufy
%\nt*tvlp\tl
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
1. KnterljaltuttQett rntb fieluftigutigen ans beut JHnbedeben,
oljne fefle SjrielregeL
Wie fel)lt e3 bcm $inbe an ?uft jum ©piele, roeil ber £fjatigleit3trieb
atfleit 23efd)dftigung oerlangt unb alle gefunben $ inber jur nddjftliegenben Xljdtig-
teif, pm ©piele, treibt. (Sbenforoenig fel)lt e£ bem flinbe an ©toff &u f enter
Urtterljaltung; audj ba§ iHeinfte unb Unfdjetn&arfte feincr Umgebung uermag feme
©ptelluft 3U befriebigen. Unb roie roenig braud)t bodj ein #inb urn gludlid) ju fein!
(Sinige ^oljftdbdjen, einige ©teindjen, ein ©anb* ober (Srbljaufen 2c. genugen il&m,
urn ftunbenlang baran fid) $u oergniigen. £dtte e3 felbft biefe ©egenftdnbe ni$t
nun fo fann ee tjupjen unb fpringen, uber ©raben fe^cn, burdj ben 3<tun ober eine
SWauerlude fciecfjen, unb ift bieS nid)t au$ etroag? 3ebe Saljre^eit bietet tym Unter*
l)altung3ftoff in guile. 23alb burd) ©erumtummeln im greien, balb in ber ©tube
tann eg fur foine immer uorfjanbene ©pielluft 93efriebigung finben, am Uebften
aber in ©efellfdjaft mit anberen tinbern nrirb e£ flc^ bort unterfjalten. Sftele
tfinberfpiele unb Unterfjaltungen fydngen mit bem 3al)re8lauf jufammen unb
fe^ren mit ben 3a^re<3^eiten regelmdjrig nrieber; anbere bagegen finb an teine be*
ftimmte 3al)re^eit gebunben.
§alten roir jefet eine fleine Umfdjau uber bie erften Unter&altungen in ber
©pielftube unb bann uber bie tfinberbeluftigungen im greien, bie ja&rlidf) fidf)
fo erneuern, nrie bie 9?atur, an bie fte eng fid) anfdf)iefjen. — 2Ran tdnnte
biefen ^eitoertreib uneigentlidfje ©piele nennen, barum fie aud) nid&t in
©pielbudjern oerjeidfjnet fte&en, aber ©piele bleiben'3 immer, menn audf) eine
©pielregel nidjt ju beobadjten, unb ein „©pielgebante", mm bem in ©piel*
bud&ern oft in red&t erjroungener ©pradje gerebet nrirb, nid&t ju finben ift. —
2Ran erroarte t)ier aber nidjt eine roeitlduftge 93efd(jreibung Don ben un3 alien
belannten 33eluftigungen; idfj roerbe an jebeS ©piel ^i.-urifdjeSemertungen
anfdfjliefjen, urn bie ©a<$e fur (Srroadjfene intereffanter ju mad)en unb ben ©afc
$u beroeifen: ba§ $inb in feinen angeftammten ©pielen war $u alien 3eiten
baSfelbe.
1* $ie erften ©piele mit bem Sutbe.
2)a3 Heine Sebemejen, nrie e$ al3 2Bicfeltinb l)Uflo8 unb auf SWutterliebe
unb Wege angenriefen Dor un3 liegt, fpielt in ben erften SRonaten feinen 3)a*
feinS nid)t, rool)l aber nrirb mit i|m gefpielt. (53 Degetirt blofj, benn nur in
Sprung ju fid) ne&men, uiel ©djlafen, tud^tig ©d&reien unb einige ©tunben
roadjenbem ©tillliegen ober ©trampeln bet^dtigt e^ fein Seben. ©^einbar be*
rou|tloS Waut ber ©augling IjinauS in bie SBelt, empfdngt oon il>r aber fort-
gefeft ©mneSeinbrucfe jur SBecfung feiner ©eele, big jur greube ber (Sltern bag
erfte 2a$eln fi^ einftellt unb barum bie erften ©puren be3 ©eelenlebeng fic§
offenbaren. — 2Ba8 ge^5rt nun jur Unterljaltung beg flinbeS im
erften 3a^re burd& iWutter unb Slmmen?
Digitized by VjOOQ IC
— 41G —
a. 2Ruttettdnbeleien unb$oferootte ftnb feine etfte Untetl^altung, mel
Ijeiteteg unb geftihilicrtc^ 9teben mit bem tfinbe von nidjtigen, abet i§m roid>»
tigen 2)ingen feinet llmgebung, nennen roit eg $laubetn unb 2)o^Ien unb
tftnbelnbeg ©djetjen, roog ju feinet Untet&altung bicnt. SB a 3 follcn abet 9Ruttet
bem &inbe Dotmadjen? 2)ag finbet jebe, aud) bie jungfte Gutter balb Don
felbft unb beffet alg alle (Stjieljunggfdjtiften U)t le&ten tdnnten. (58 ift, alg
bag liebenbe Sttuttetljetj a^nte, bafj bie etften @inbtude auf bag $inb jut ©il»
bung beg ©emutljg am roid&tigften unb futg ganje Seben bleibenb fmb. 2>atan
benft bet 2)id)tet, roenn et rounfd)t:
9Rutterfpradje, 9Rutterlaut, &&bti crnfteft 2iebc*roort,
3Bie luonncfam unb traut! Grfter Son, ten id) gelaflet,
(fcrftc* ©ort, ba6 mtr erfdjallet, tflingc croig in mir fort!
b. (Sine ebenfo natyeltegenbe alg notfjroenbige Untetfcaltung beg £inbeg ijt
bag @djauteln auf bem &tme, untet Sbfmgen befdjroid)tigenbet, jum@d)laf
einlullenbet Siebdjen (f. 9Gt. 313 ff.). c. ©etaften einjelnet ^dtpett&eile, unb
jule&t fltabbeln, roag befonbetg beim SBafdjen unb Bnfleiben ftattfinbet, ift
fetnet eine ©eluffcigung fut Sidelfinbet toetgl. bie SReime 9?t. 143—173). SBeitet
tommt Ijinju d. $atfd)ljdnbdjen (f. 9lt. 174) e. gingetfpiel unb fpdtet
©enennen bet ginget mit Sqdblen oon gingetmdtd)en iftt. 190—217).
f. 3(ud) bet Satet roitb jut flinbeguntettyaltung beittagen, roenn et in geier*
jhmben ben tleinen Siebling, bet bag etfte SebenSjaljt balb etteidjt, auf bie
£niee nimmt unb if)n teiten Idjjt, roobei allet^anb #nieteitetliebd)en
(f. iRr. 231 ff.) gefungen obet gefagt roetben. g. SWit tflappetn*, tfnatten
unb ffiaffeln roetben Heine tfinbet betuljigt unb untetfjalten. — 5$erlaffen roit
jefct bie tfinbetftube, roo bie gludlidje 2J?uttet mit bem £inbe eben getofet unb
gefd)etjt F)at unb eg bem $atet ubetreid)t, roeil eg nadj i^m oetlangte. SDtoge
bet ©dugling ttutyen, b. I), roadjfen unb gebei&en, big roit uberg Saljt roiebet*
tommen, urn bag @ptel begjelben ju beobadjten. ©ig ba^in roitb bie 2Ruttet
nod) man$e3 ©ufaninna obet (Siapopeta fingen 'unb mandje 9tad)ttul)e opfetn
muff en; bodj 9ftuttetliebe finbet tein Opfet ju gtofj unb fdjroet.
* Uralt unb bei alien SSolfern gefunben finb bie SUnbcrflappern, mclriK
burdj ilu* ©craufd) fdjreienbc &inb?r befd)n)id)tigen follcn obet oon iljncn felbft in bie
$anb genommen, gu il)rec Unterbaltung bienen. 8ic beftcljen ^umeift au* citter
l)ol)len ^ugcl Don ^iirtflcbranntem %[)on, mit 5—8 Suftlodjcrn, balb ol)ne, balb mit
©riff. 3m 3nncrn fmb jum Waffcln flcine ©tcine. 9&ic bereitft in ©rabbenfmalern
ler altcn fccguptec \)a\ man aud) in ©ermanengrabcrn folate Spieljcugc aufgefunben.,
j\. »9. im 95a)cllanbe# in SBurttembcrg unb in 8ad)fcn bci Saufeen unb Ofd;att. [Sergl.
Stoojljolj 356 unb *. 9tid)tcr, 3uc ©efd)id)te be* ^inbcrfpicl*.] 9tad) fet)r altcm
Stberglauben rourben Mlappcrn t»on ben *)Jatl)cn an bie ^inber Derfrijenft, bamit biefc
balb fprcd)cn Icruen folltcti. — Phoneme ^inberflappcrn fiubet man jcjjt fclten, bafur
abcr SRaffclu unb ^lappern au* ©led) mit SRetallpldttdjen bel)angen, obet ©tcindjen
in einem ^oljgcflcdjt unb aubere* flapper* unb Staff elroetf.
2. $a$ fclbftfptclcnbe fltub unb feine crftcn Sclufttgungen.
2)et ^dtigleitgttieb im itinbe du|ett ft^ junad^ft alg SBeroegung, bann
alg Umgeftaltung, roobei eg an bag 3*tftdten unb $etmd)ten bet @pielr
jeuge gebt, unb enblidj alg ©c^affen unb ©eftalten. ©it roollen jeft bag
£inb auf bet etften biefet btei ©tufen beobad)ten unb betteten batum roiebet
bie ^inbetftube, jeneg ©djafctdmrnetlein beg roal)ren gamilienlebeng. 2)a ladjt
Digitized by VjOOQ IC
— 417 —
bag S3ublein ung entgegen unb aug feinen flinbegaugen leud&tet bcr ©egen
@otte$ ung ing 3fageftdjt. SSir finbcn ben Ijitbfd) entaridelten Sd&rling nod&
am ©oben tauernb ober auf feinem @tul)ldjen fi&enb. 3n biefer @tellung
aber fpielt er ganj aergnugt „fur fid)" unb jroar mit £oljtl5fcd)en unb ©olj»
jtabd&en ober mit feinem erften ©pieljeug oon £olj ober £l>on ober ©led).
Urn fortgeroorfeneg @piel$eug roieber ju Ijolen, Ijutfdjt er &in unb &er.
£aum (jat eg bie erften 2aufuerfud)e an ^uttei^anb gemad)t, fo gent's
audj fd)on ang fllettern: eg tlettert in ber Siege empor, auf @tul)le fcinauf
unb jum @$red ber (Sltern gar fjinauf ing genfter. @old)eg #lettern madjt
bem tndbletn ebenfo gro&eg 33ergnugen, nrie fpdter bag ©aumtlettern, unb
aua) ba§ SRdgblein oerfteigt ftdf) gem bei feinem @piel in ber @tube, big e«
^erunter genommen roirb ober ^erunterplumt. gerner fel>n mir jebeg gefunbe
#inb gern Ijupfen unb fpringen, bre&en unb tanjen, lettered gefd)te$tbe*
fonberg oon fleinen SDMbdjen, juroeilen allein, meift aber mit anbern ©efpie«
Unnen ober ber Gutter ober ber $uppe. 3" biefen ©pielen unb ©ptelberoe*
gungen fcortman aua) roo&l bie erften ©ingoerfudje ber tleinen burcij ©um»
men, 92inneln ober tfrdljen, ma$ tyre gute ©timmung anjeigt. 3um @pafj
laffen fidj bie tleinen gern ijafdjen unb aerfteden fid) unter bie @ajur§e ber
SWutter, in ber Sttetnung, bafi bort fie niemanb fie^t. Unter alien gefdjentten
©pielfadfjen roirb bag SKdgblein am liebften na<$ ber <pu ppe, bag tfnablein
nad) ©tedenpferb unb <Peitfdje greifen. 33on beiben jefct mefjr.
3. Sag Stccfenpferb.
mar feit dltefter 3eit bei $naben aller Poller ein beliebteg ©piel unb ift'g big
(jeute; ber erfte befte @teden bient tym jum SReiten. —
3>er Spartan erf on ig ^(gefilaog (fo erjaljlt spiutard;) reitct unter feinen tfinbern
auf einem ©tetfen fjeruin. Son SofrateS, bem e* an 95>ei$l;eit nie gebradj, erjaljlt
SaleriuG, bay bcr ^ilofopti $ur (£rfrifd)uug feineg ®eifte$ unter ben ftinbern auf
©tetfen ijerumritt, roa* iljm freilid) al* finbifd) Don fllcibiabe* ocrubelt roarb (din*
gerlc 22 bn§ lateinifdjc Gitat). — 9HittelI)od;bcutfd)e ®idjter, rote £artmann D. ber
iue unb Ulrid) Don fiidjtenftein bejeiajneten bie Scit ifyrer flinbljeit aid bie 3eit, ba
fie nod) auf ©tetfenpfcrben ritten. (Siner biefer Sidjter erjaljU, ba$ er ftd) ber $)ame
feine* ^erjen* bercit§ crgeben l)abe, ba er noa) >reit kindlich M eim stab*. 3m
Stenncr Don §ugo o. Srimberg mirb Don cinem alten 5)?anne erjaljlt, bafy er nod)
auf unb ab reitet >mit cleinen kinden \lf eim stab*. 9Cuf einem ber dlteften
Sira)engefangbud)Iein, bem (Srfurter uom 3al)r 1526, fteljt man auf bem Derjierten
fcitelblatt Dier (Soangeliften, unten aber einen ©ngcl, ber auf bem (Stetfenpferbc
reitet. 5)a« ift „ba$ spferblin in o I ber e it", ba* 9titfa)enro Jmaa^en , uon bem
ftifd)art'« ©pielDerjcic^ni^ im ©argantua £ap. 25 rebet. — 3n ber lleberfe^ung Don
^etrard)d Jroftfpiegel (granffurt 1572) ift auf ©I. 61 bit Kbbilbung einer beutfa)en
jtiuberftube gegeben. 5)arauf ftel)t man einen ^uaben mit bem @terfenpferbe; er
reitet urn bie oerljdngte ©a)aufeln)icge ^erum, Dor roeld)er bie dltere ©djmefter Jl^t,
fie mit bent gujie in ©enjegung fejt uno babei flei^ig bie tfunfel fur>rt (Woa)ioIj
©. 466). — $er ©afeler «|Jrof. gelir. flatter erja^It au« feiner 3ugenb (SWitte
be6 16. 3a^rb.) Don einem etcrfenpferbritt bei ciner ©djauftcllung: (Sr fyattt mit
anbren Snaben auf bem SRarftplafc feiner ©aterftabt bat Sdjaufpiel Don Sauluft1
©efe^rung barfteOen fe^en, unb balb regte fid) ber 9tad)afnnung*trieb in ben tfnaben.
^ic ©cene, roie ber baijerreitenbe ©auluft geblenbet roirb, fteflcn bie tfnaben im ftofe
be6 oaterlidjen §aufe» bar. i£in ,^nabc reitet auf cinem ©tetfenpferb ba^er,
tfelir, aber, auf einem ^oljftope ftfccnb, fdjlcubert in (Jrmangelung cine* geuerftra^l?
cin $oI)fa)eit gegen ibn. IMS Snbe uom ©piele roar blutige ©errounbung, gro^e
©otjnif. Te«tf^e# 2inberlieb. 27
Digitized by VjOOQ IC
— 418 —
fcngft unb^riigel. — $er ©tuttgarter §ofprebiger Valentin Stnbred (geb. 1586)
beric^tet in feinec ©elbftbiograpljie Don feinem Sugenbfreunbe 5)nt)ib ©teublin: baji
berfelbe, jroei 3al)r alt, bci ber fieidje feineft Stoterft auf cincm ©tetfenpferb
fjerumritt unb burdj biefe unjcitige Cuftbatfcit alien anroefenben Ceibtragenben reia)*
Iid)e kronen auftpre&te (nad) 9llb. Winter). — SMe grdfjte ©djaar Don ©tecfen»
pferbreitern war rooljl in Sfturnberg am 22. 3uni 1650 beifammen, alft nadj
93eenbigung bcft 30 join?, firiegcft ein aOgemeineft griebenft- unb greubenfeft gefeicrt
rourbc $ln bicfcm $age famcn 1476 tfnaben bcr ©tabt Slurnberg auf ©tecferipferben
oor t*a& £nuft beft faiferlidjen (Sommiffariuft piccolo mini, §erjogft Don Slmalfi.
S)er #enog erroieft ben freunblidjgefinnten tfnaben eine ebenfo auftgefudjte ©egenefyre.
<£r liefi fur jeben fcljeilnebmer an biefem Slufeugc cinen oierecfigen filbernen grieben*
pfennig pragcn, auf beffen einer ©eite ein ftetfenpferbreitenber imabe mit ber 3n-
fdjrift: „griebenft*©ebddjtnuft in 9Hirnb, 1650" ju lefen mar, rodrntnb bie anbere
©eite ben boppelfopfigen Slbler unb bie Snfdjrift >Vivat Ferdinandus III., Rom.
Imp. Tivat< aufroieft. ©pater macbte ein ©pafjbogel unter ben Sfturnbcrger ftnaben
bcfannt, jic tnurben alle folate griebenftpfennige erfyalten, rocnn fte am folgenben
©onntag ebenfaUft ein foldjcft 9lufreitcn oeranftalteten. 3n ber SL^at erfd)ien am
nfidjjten ©onntage roieber eine grofe ©djaar Don ©retfenreitern oor bem Ouarfier
bed §erjogft, ber finberfreunbliaj genug mar, bie JReiter uber ad)t $age mieber ju
befteUen, mo bann ein jebcr bie erfjoffte SDenfmunje elicit. [9luft SWurr'ft 93eitrdgen
jur @efd). be* 30 jaljr. Stoegft. SRurnberg 1790, naajerjaljlt bei 9toa)bolj 466.]
4. $>a« ©ptel mit ber ^nppt Todc
mar, ift unb bleibt unter alien 2JMbdjenfpielen baS naturltdjfte unb beliebtefte;
e3 roirb barum audj in alten ^djriften am meiften errodfynt unb 3)entmale ba«
oon au8 alter £t\t fmb bei alien $oltern uorljanben. SBdfjrenb bie ftnaben
ba3 £f)un unb £reiben be© $ater§ in ifyren ©pielen nadjaljmen, fefyen mir bie
2Rfibd)en mit tyren ^uppen fpielen unb am' finbifdfoen $uj$ fid) erfreuen. (§3
fdjeint, al$ mare oon 9latur ber fimfttge SBcruf ber 2ftdbd)en in biefem @piele
angebeutet; an ben <Puppen ubtn fte im aorauS funftige 2ftutterpfUd)ten.
„2)em grauenoolt" — fagt ein ©d^riftfteller im 17. 3aljrl)unbert — - „flebt erne
fonberlidje ^uneigung gegen ben vtinbern an. 2)a3 fte^et man an beren tleinen
Xfid^terlein, roeld^e, obroor)l tie nod) nid)t miffen, ob fie SOMgblein fmb, no$ mel
minber roarumb fie folc^e fmb, benuodj in i^ren itinberfpielen aug Sumpen
jufammen gema^te 2)odEen ^erumtragen, roiegen, einfdtf^en unb oecforgen;
ba^ingegen bie tfnaben ^du^le bauen, Steden reiten, 2)egen unb 33iyenf and^
2Utdre ma^en befd&dftigt fmb." (Strc^e ftoe'3, 2)illingen 1693. ®. 323.)
3m beutfdjen 5lltertljum unb ©iittelalter fiiljrte bie ^>uppe ben Xiamen to eke
(altb. docca), roie fie quo) nod) in einjelnen ©egenben, j. ©. in Xburingen t^ei^t,
anberwart* mu§ fie fia) franjofifa) benenneu laffen. ®enn ber Sludbrucf $uppe ift
au* bem lateinifdjen puppa entftanben unb bura> baft J^ranjofifcbe noa) 5)euffa)lanb
gefommen; fdjon £aifer$berg unb gifd)art gebraua)en ba* SBort Buppe. — Unter
allert mitteIl)oa)beutfd)en 5)id)tern bat ©olfram o. 6f djenbaa) bie iotfe am offer-
ften erroaljnt, oielmalft im bilblidjen ©inne. $& fdjeint, ba$ ber ©ebanfe an fein
eigeneft 5t6a^terlein, beffen Socfenfpicl ber S5atcr wol)l oft mit SBergniigcn belauf4)t
^aben mag, ilw barauf gefiil)rt Ijabe. SSenigftenS fdnlbert er einmal bie (lattlia^e
©rfdjeinung einer JRittcrfdjaar, beren SBappenrorfe im 5Biberfd)cin ber ©onne ergldnjen,
u. 91. mit ben Shorten, fciner $od)ter $ocfe fci faum fo fd)6n (= miner tohter
tocke ist unnach sd schoeue). ©« murbe ermuben, follten bier bie oielen Sitate
fiber tocke angefufyrt merben; man pnbet felbige bei 3ingerlc 19 — 22. Stud) bei
anbern 2)ia)tern roirb oft bie $ocfe errodbnt unb namentlidj in bilblidjer 9£eifc roirD
baft SBort gebraudjt. 6o nennt Oftroalb o. ©olfenftcin in feinen Siebern feine <Se*
liebte oielmalft: ach, reines tockel! trute schoene tocke! Hebe tocke. $ie
Digitized by VjOOQ IC
— 419 —
JBerganglidjfeit bcr greubc ber SBelt nennt Xurlin cin Sotfefpiel. 3m politifdjen
<&ifer fojar bebient fia) ein SDidjtcr biefed ©ilbed, menu ed l)ei|it, bcr rudifc^c ^apft
fpielt mtt beutfajen giirften roie mit $uppen:
als der tocken spilt der Walch mit tiutschen vflrsten:
er sezzet si uf, er sezzet si abe. [MSH. II. 361.]
S)ie fcodenroiege erroaljnt bcr 5Md)ter SReibljart, abcr Don 2,otfen-©tuben
unb $orfen*tfud)en ift erft in fpatern Sabrtjunberten bic 9lcbc. 3m 17. 3al)ri). mirb
aud Bugdburg beridjtet, bafi bie SWabdjen mtt $otfen, Sorfenjimmern unb Xocf en-
lab en fpielten, oft bid pe 93raute rourben. „2Randje Scute", Ijeijfd bo, „trieben ed
abcr mit biefcn ©pielen fo uppig, bafj eine foldpc Ctinridjtung gegen taufcnb ©ulben
unb baruber ju fte^en fam." — ©leid? boncbcn fteljt freilidj: „3)agegen lad fctn
grauenjimmer leidjt cin anbered Sua), aid ein geiftlitbed unb etroa nod) ben tfalenber,
unb aua) biefcn oft fd)led)t gnug". Cfcinige pradjtige *puppenl)aufer, in me^rere
Cttagen gettjeilt unb mit jterlid)ften unb prunfljaften (Sinridjtungen ber SBo&n* unb
©d)lafraume, bee fludje unb anberer SRaume bed #aufcd fyaben fidj aud Dergangenen
Safjrljunberten bid tjeute erljaltcn. go bema^rt bad ©ermanifdje SRufeum in dum-
ber 9 cin spradjtejemplar don einer spuppenftube.
5. £a3 ©pielen mit $auStf)teren.
2)eg flinbeg liebfte unb leidjt flu l>abenbe ©pielfameraben fmb bie Xfjiere
feiner Umgebung, unb balb ftcllt biefe Unterljaltung mit ilmen fi<§ ein. Ober
wdren bag etroa teine ©pielc, roeil ber tijierifdje <part fidj paffro ner^dlt? 3d)
bente bod), ba \a bie ©prad>e fte alg fold&e bejeidjnet. ®a$ $inb fpielt mit ber
#a$e (2ftiejd)en) ftreidjelt fie, trdgt unb brucft fie an bie 93ruft, futtert fie unb pufct
fie mit bunten $algbdnbd)en ; eg fpielt mit bem §unbe (Sauroau) unb mufj ber
geleljrige $ubel ober ©pifcdjen feine #unftftudd)en madjen. 2)ie Sanbtinber fmb
nodj beffer alg ©tabttmber baran, ba fie audj mit ©djafdjen unb Sta IB dj en,
jungen #ul)nd)en unb ©dngdjen, felbft mit bem goljlen fpielen fdnnen,
auf lefjerem barf ber 33ube unter Waters Stuffiest audj roo^t einmal reiten ober
f ann ben3^G^nbod anf pannen. Unb roie g e r n fpielen bie Clemen mit ben #aug«
tljieren! 2>ie meiften ©pielfadjen, bod) geroofynlidj nur 9?a<$bilbung ©on 23)ier*
geftalten, &at eg gern, aber bie Originate nod) lieber, rote man tag lid) be*
obadjten !ann. (S3 toft mit ben Sfjieren, jagt fid) mit tynen Return ober fu^rt
fie an ber Seine, fpornt fie an unb fprid)t fogar mit ifjnen. Sag ben (Srroadjfenen
ber ©port mit SReiten, gatyren unb Sagen, ba§ ift bem ^inbe bag @piel mit
ben ©augt^ieren. Unb foldjeS ©pielen ift if)m nic^t allein B^ituertrcib, fonbern
jebenfallg bilbenb unb roedenb fur §erj unb $erftanb. Sag mag alleg in bem
jungen #irn oorge^en, roenn eg tdglid) SJnfc^auungen aug ber £f)ierroelt burd&
t)ie ©inne aufnimmt, unb baraug fia) 35orftelIungen bilben. Siebe sur Xtytx*
melt roirb jebenfallg baburd) anerjogen unb ^enntnife beg Styerlebeng beforbert.
6. Srcifcltrcttew.
(Sine beliebte ^eluftigung ber ^naben bei fdjonem gruljlinggroetter ift bag
©piel mit bem ^reifel, ber mit ©ilfe einer fleinen ^Peitf^e auf ben ©tein*
megen ber ©tabt ober fonft auf ebenen ^lajjen getrieben roirb. S3ei ben 2)id^»
tern beg SWittelalterg ^ie& ber gebre&te ^oljfreifel ber ^topf. Unter biefem
ftamen begegnct er ung §. S3, bei SSolfram uon @fd&enbaa>, ber babei aud^ er»
rodent, ba| er mit ber ©eifiel (^eitfa^e) gef^lageu roerbe : „4>ier ifl We ©ei&el,
bort ber £opf, g5nntg bem ^inbe, i()n umjutreiben. (Marginal 150.) 3n bem
mittel^oa^beutf^en ©ebic^t „5Son bem ubeln SSeibe", urn 1250 in $irol ent*
27*
Digitized by VjOOQ IC
— 420 —
fianben, ttagt ein oon fcincr grau geprugelter Wlann; bafj ein won bet $eitf<fce
gefdtfagener flreifel fid) nidjt fdjneller umfdjroingen tonne, alg er, bo fein Stab
Ujn mit @djlagen urn unb urn getrieben fjabe:
»e$ gewan nie topfe
vor geiseln solchen unbeswanc,
als si mich ane minen danc
mit slegen umb und umbe trei'n.*
2)ag 33 ciiebif tincr ftif t $3an$ rourbe bcr @age nadj Don einer ©rafin Hlbe»
rabe gegrunbet, nadjbem i&r ©dfjnlein beim $reifelfd>lagen an bcm Ufcr beg
gefrornen 9flaing in ben gluten beg lefctern ertrunfen roar.
7. Sieiftretoeit,
2)ie roarme griiljlinggfonne lorft 33uben unb 9ttabdjen Ijinaug ing greie.
Seldjeg 2eben giebt^ ba auf 8trafjen unb ©pielplafcen an f<$6nen grufjlingg-
tagen! — 2)ort fteljt man Don $naben unb 2tfabdjen SKeife treiben, gleid>-
r»iel ob eg funftlidj gefertigte aug einer ©pielroaarenfyanblung ftnb ober einfai^e
gafjreifen ober bei 2)orfjungen ein @tutf oon einem alten @iebe, alleg gut,
roenng nur lauft. Xa$ gorttreiben gefd)ieljt balb mit ber §anb, balb mit einem
Meinen ©tabdjen. 2)ag ift ein gar (jerrlidjeg Sauffpiel, roel<$eg gelent unb be*
roeglid) madjt. 2llle ©pielbud^er ijaben eg barum aufgenommen unb befdjrieben.
3n ben 26 9tid)tigen ftinbcrfpielen 1657 roirb eft mit folgenben leljrreidjen 55c»
tradjtungen erroafnit:
„3)aft Slinb, baft mit bent SReife fpilt, er tritt jroar in ein anber 3af)r,
^a0 jeigct aud) ein cigen bilb bod) enbert eft ftd) urn fein tjaar,
oon einem ber fein Icbelang fdjon er crrcidjt bet 3atjrcn mel,
gefyt immcr feinctt altcn ©ang. fo fpilt er nur t>a& alte €pil.
(Sr ftljt bie Sonne, er ftcljt ben SRon, SJiel bilben itynen egn gaiu fteiff,
er roeifit ben Sauf beft §immclft fdjon, roie bajj fie treiben ifjren $eiff,
er treljt ftd? mit ber jeit aud) runb, ba bod) ber SReiff fie treiben tljut,
boa^ fomt er roiber mo er ftuljnb, bajj fie mit ganfcem Sinn unb mutlj
fcann fdjnut, in fcinem gan^en lauff it;n mnffen folgen tag unb nadjt,
madjt er eft mie bcr grofte bauff, fo iljnen forg unb fummer madjt.
©eiler o. tfaiferftberg fitful ^ SReif treiben ober SReiffdjlagen aid
ein befanntcft SUnberfpiel an: „£lft bic tint, bie Die reif treiben, bic fdjlogcn fur unb
fur off ben reif mit einem ftccfen". 95c i t Sdjroarj fdjreibt umft 3aljr 1550: „©o
mnft bifi mcin gretib, roenn id) auft bcr @d)ul fam ober Winter bic ©cfyul ging mit
SBogel, triblcn, flucfern, (jornuffen, raifftrciben unb bergleidjcn greuben meer".
3m 9tdrblinger Spielgcfejj com 3nbr 1426 mirb ju fpielen erlaubt: „$aarlaufen,
Megeln, Slab treiben, ?Hiicfen unb ©djncifre, ^afcnfa^lagen, SLopffpicl unb ©djnell*
fugeldjen". — 1>en ©rierijen unb SRomcrn mar baft 9tciffpicl befannt, eft fjief* grica^ifa^
Krikelasia, oon krikos ober trochos (lat. trochus), bcr SReif. iuf mijt^ologif^en
5)arftcQungen jicljt man gemotjnliri) ben ©ottcrfeUner ©anumefceft mit bem Weifen
bargeftcQt. 93ei ben JRomem mar ber SReif jumeilen mit ©locfd)en, fRingen ober
SMedjen be^angen, bie beim §crumbrel)en beffclben flirrten.
8* Sctffpriugen.
2)er 9?eif, roel^er me^r alg Ijalb fo ^od& roie ber @pielenbe fein mu|, roirb
mit ben $anben gefa&t, bann uber ben &opf nad) l)inten unb unter ben gufeeu
bur^gefd&lagen, inbem bie gufee (eid&t empor^upfen. 2)ag ©djnringen beg
9ieifeng tann aurf) umgetejjrt gefd^e^en, b. f). unter ben gu^en ^inroeg na* binten
unb fiber ben f opf roieber §urucf.
Digitized by VjOOQ IC
— 421 —
9. Sctlfprtngeu tittb Sdjttmttgfcil.
tfleine SWdbdjen fie&t man im grufjjaljr unb §erbft uber bag (Beil
fp ring en, unb ift eg eine rec^t fcubfdfje ©rfdjeinung bag Heine @d)roungfeil in
3arten #dnben feftgeljalten, regelmdfeig fdjroingenb unb bic gefd&icft nad) bem
£afte baruber Ijiipfenben Mnber, oljne baft fie auf bic Sftafe fallen.
©efeUiger alg bieg einfad&e ©eilfpringen (©eilgumpen) ift bag @piel mit
bem grojjen ©dfjroungfeil. 3roei 3ttdbd)en f<§roingen gemeinfam ein@eil oon
ungefttyr 5 2Reter Sdnge auf unb ab, unb ein britteg mu§ baruber fpringen.
©eru&rt eg beim ©prunge mit ber @p^le bag @eil, fo mufj eg ben *piafc einer
@<$roingenben einnelimen unb borten ben £attfprudj fortfingen:
„6tumpeli, ©iimpcrli, SRumbitbumb,
(£l)um, mer ^ant en ©eiligump!"
@o in ber ©djjroeij. £nberrodrtg fdllt ber ©prudfj fort unb roirb bag ©piel
oon ganjen ©efeQfdfjaften auggefufyrt. 2Ser beim fpringen ju unentfdfjloffen
unb Iangfam ift, roirb oom @eil felbft beftraft, bag i^m einen ©dfjlag auf ben
9htdten giebt. ©el)r ridjtig Ijeifct'g barum uber bag „@eild)en fpringen" in
Simmon's nid)tigen tfinberfpielen:
3)er feiHe fprinaer jeigt ben fuitb, 5t6nt if>r nun fpringen, bafi geraljt
roie man fol adjten auf bie ftunb, nidjt gar ju friifj, nidjt gar ju fpaljr,
roie man fol paffen auf bie jeit, nidjt gar ju trag, nid)t gar ju fajnell,
el) benn cntroiifa) gelegenljeit. im ©piel bleibt eua) bie StteiftcrfteU'.
10. $a$ ScanWit
ift ein uralteg unb redfjt billigeg $ergnugen. bag gleidjrool)l ben 2flenfdfjen auf
fefyr f>ojjen ©tanbpuntt erfjebt. (Sine ©djaufel ift balb tyergeftellt unb oon
flnaben meift felbft gemadfjt. ffian legt ein ftarfeg SBrett quer uber einen feften
@tamm. 2tuf jebeg (Snbe beg SBretteg fefct fidj ein flnabe. 3ft ber eine leidfjter
alg ber anbere, fo roirb bag ©leidfjgeroid&t baburd) tyergefteUt, bafj bem leidfjteren
ein langereg ©tucf jugefd^oben roirb, alg feinem ®egner. 9hin ijebt abroedjfelnb
ber eine ben anbern in bie §6^e. SBeim Sftieberfmfen ift barauf ju adjten, bafj
bie gufee nidjjt unter bag SBrett fommen unb gequetfdjt roerben. 2)ag rodre bie
einfadfjfte 93rettf<$aufel, roeldfje nid^t nur ben Mnbem gefdllt, fonbern aud&
@rroadjfenen jur $ol?gbeluftigung bient, 5. 33. in ftufelanb, roo bie Seute fidj nidfjt
auf bie ©rettenben fefen, fonbern ftellen. S3ielfad^ fann man audE) fe^en, roie
unfere ^naben fid) auf etroag anbere 9Crt eine ©df)autel 3ure$t madden, inbem fie
im $ofe ober auf einem SBauplafce einen ^ang^oljbalfen nel)men unb uber anbere
@tdmme legen, big fie baoon uerjagt roerben ober ^erunter purjcln. Sine oer*
befferte unb no$ meljr beliebte Irt ber @(§autel ift bie ©tricffd^autel. 9ttan
binbet ein ^anffeil mit beiben (Snben feft an einen roagredfjten ftarfen SBaum-
aft, ober befeftigt biefen @tricf an jroei nebeneinanberfte^enbe S3dume (©alten),
legt unten in bie 2flitte beg lierab^dngenben ©tritfeg ein SrettftucE ober Ciuer*
Ijolj unb feftt fid^ barauf, um §u f(|auteln. SKit ben £anben ^dlt man fi(| linfg
unb red>tg am ©tricfe feft unb giebt fidfj mit ben ©einen einen @^roung, big
man immer Ijdljer fliegt. 2)iefe @tridtfd^au!el mit ©ifcbrett ^at man t)ielfad^ oer*
oolltommet aud^ oertunftelt, inbem man (Sifenftdbe ftatt ber ©tricfe nimmt unb
in ber 2Jtttte ein Oeftell (@tul)l) sum (Siften anbringt. 3)ergleid^en ©artenluft
roirb nod^ ubetboten burd) bie auf 3a^rmdrtten unb Solfgfeften aufgeftellten
Digitized by VjOOQ IC
— 422 —
grofjen ©cbaufeln. 2)ie tleinen Sieblinge molten fo gerne einmal fdjauteln, unb
follte ed ben unbemittclten (Sltern ben lefcten gunferlmg toften. greilia) §aben
bagegen mandje #eilfimftler unb $dbagogen bie @djautel aid gefdljrluf fftt
bag junge §irn oerbannen mollen, nrie fie aud gleidjem ©runbe fdjon bie Siege
in SDttfjfrebit gebra<$t Ijaben.
SBeil bo* ©djaufeln bod allercinfadjfte ©piel ift, fein SSuuber, bof e* fttt) bet
alien 9tatur* unb (Eulturoolfern finbet. ®en olten ©tiedjen gait e* al* ein be*
liebte* flinberfpiel (f. ©raSberger 117). 5Bci unfern Sorfatyren I)te| eft schoc, schocke,
roomit foroofjl bie ©djaufel al$ bad ©djaufeln bejeidjnet ift. Severe* rourbe aud)
uf schocken varen, uf dem schok ober seile men genannt. 2Rittell)oa)beutfa)e
SMdjter enualjnen oft biefed SieblingSfpiel:
seht, wie kint uf schocken varn,
die man schockes niht wil spam, [$ar$idal 181, 7.]
des mac das herze nimmer m6r geruon,
danne als da man uf ein schocke ritet. [©enter Don (fclmenborf 826.]
si rite mit den kinden uf dem seile. [9teibl)att 48, 44.]
11. 3rrflljlwgS« ober Dfterftriele.
a. Stange vox (Sinfufjrung bed djriftlidfjen Ofterf efteS feierten betanntlia)
bie Ijeibnifdjen ©ermanen Ujr Sluferfteljungdfeft berftatur, \\)t griiljlingdfeft
bur$ mandjerlei 93rdudje, baoon bie fd)6nften ftdj ind (Sfjrtftentljum ^eritber ge*
tettet unb unter d^riftlic^er Umbeutung fidj burets ganje Sttittelalter lunburdfr
bid §ur ©egenroart er&alten Ijaben. 2)aju geljdrt badSBinteraudtragen ober
Xobaudtreiben, audj ^ommergeroinn genannt, bad Ijeutjutage nut nod) in
roenigen ©egenben ubiify ift. (£d ftnb Umjuge mit einer ©troljpunpe unter ©e»
fang jum Hbfdjieb bed fdfjetbenben SStfnterd unb jur Eegrufeung bed grueling*.
[SKeljr baruber fagen bie STnfingelieber Wt. 1608—1628.] SOBaren biefe Umjttge
fritter Don ber erroadjfenen Sugenb getyalten unb mit SBettftreit jroifo^en
2B inter unb@ommer oerbunben, fo wrblieb bad Sinteraudtragen nur no#
ben tfinbern, bid audj biefen btejed ^ergnugen oon ber ISblidjen $olijet uer«
boten rourbe. — b. ©leidfoeitig mit bem SBinteraudtretben begann bad ©ammeln
§um Oftf euer. Ueberall auf Siefen unb SOBegen, in gelb unb ©arten rourbe
ailed ©rennbare, aid ©oljjtutfe, heifer :c aufge&duft unb in einen #aufen ju-
fammengefa)leppt unb jmar moglidjft auf einen ©erg ober eine $fol)dlje gebrad&t.
3u gleia^em 3roecfe jie^en nodjf jejt ba unb bort bie £tnber turj uor Oftern oon
$aud ju ©aud unb fammeln $ol$, @tro^ SReifeig, alte gaffer unb ©elb; aua>
(gier roerben nic^t abgeroiefen. «ei biefen Umjugen bura) bie ©tra^en ftngen
fte altfjergebradjte ^eifa^e-^eime, roie folate oben 9ir. 1627—1629 fte^en, §. ©.:
^9Bir fommeln §olj jum Dfterfeuer,
5He alten J^eertonnen ftnb fo tljeuer.
Sollen ©ie und niajt ein'n ©roftt)en geben?
©o foUen ©ie bie greub1 aua) mit erleben.
9(m Slbenb bed erften Oftertagd merben bann enbli(^ bie Ofterfeuer an«
gejunbet, bie aid grulilingdboten Don ©erged^d^ toeit ind Sanb ^ineinleua^ten
unb %(t unb 3ung ^inaudloden, T^ ^u freuen unb *u jubeln, rote folded ja
gegenrodrtig bei jebem ^unftfeuermert gefd&ie&t. — c. Sin anbered. ebenfaUd aud
leibnifdjer 3ett ftammenbed Cfteruergnugen ber 3ugenb ift bad (£ierfu$enf
(Si er Ief en unb ©piel mit rottj gefdrbten ©ieru, bie ben 9*amen Oftereier
Digitized by VjOOQ IC
— 423 —
fu&ten unb ben tfinbern oon ben (Sltetn unb $atljen gefd^entt roetben. 2)a roetben
am Dftetmotgen oon ben (Sltetn getoa)te (giet, bie bunt gefatbt unb jumeilen mit
©ilb unb @5d&tift gefdjjmudft finb, im ®atten unlet ©ebufdfj unb ©tag oetftedtt
unb bann auf tfommanbo untet Settlaufen oon ben tfletnen begietig gefudjt.
Seldfje gteube, ein fold^e^ Si gefunben, bag nadj flinbetglauben betJDftetljafe
gelegt ljat! Sie getabe bet $afe ba§utommt, gegen feine SRatut (Siet ju legen,
fd&eint batauf Ijinjufuliten, baft et jut gtu&lingggottin Ostara obet jut (Stb-
gottin Nerthus in 8e§tel>ung ftanb, i^t alg Dpfettljiet batgebtadfjt nmtbe, obet
au$, roeil bet $afe, roie bag (St, alg ©nmbol bet gtudfjtbatteit gait. — 2)iefeg
(5 i e 1 1 e f e n obet (Siettlaubenift fcit altetg big fjeute noa) in einigen ©egenben,
j. 39. in $effen, in bet (Sifel, in ©dfnoaben, £ntol k. ein 33oltgfeft am Dftet-
montage; bet bamit oetbunbene Settlauf, (Sietlauf, witb oon etroadjjfenen
©utfdjen unb aflabdfjen auggefufytt; meift abet ift'g etne Dftetbeluftigung fut
£inbet, bie fogat im ©d)lo|$gatten ju <Potgbam ben taifetlia^en ^ttn^en batge-
boten roitb. 3n einet alten ©d)tift, bem „9luggputgifd(jem 3a^>t", battn bie j&ljt*
lidjjen geftfteuben in $nittefoetfen befungen metben, Ijeifjt'g ubet bag (5ietfud)en
obet (Siettlauben:
„tfommt Oftcrn, fo Icgt (£ier bet $ai,\
©orool in §aufetn ale in ©ra*.
9m Dftetbienftag, man barf* glauben,
Sft'e eine gtcub' \>a* (Sierflauben."
$aum fjaben bie $inbet tyte ©ftetetet, fo geljtg bann balb an ein @<$etj-
fpiel: fie fudjjen bie diet bet anbetn ju jetbtedjen, inbem fie mit bem fatten,
fpifcen Sfyeile bet @iet gegeneinanbet ftofjen. 2)ag nennt man in Sfnitingen
tfippen, in ©dnoaben: ©icfen obet Xupfen, in bet @d&n>eij: 2)upfen,
anbetgroo Xippen, Xidfen, ©pitfen. 2)ag (Sietbidfen etrodfjnt bag @piel-
oetjeidjjnif} bei Bltfroett;
zwei wolten mit eigern klucken.
SBeffen (Si jetbtadjj, bet Ijatte oetloten, unb bag jetbtod&ene (Si fiel bem §u, bet
eg jetfdfjlagen $atte. 3m $ogtlanbe nennt man eg (Sietjjdtten auf 'Stud unb
@pty. 3)eg ©pieleg (Snbe ift natutlidj bag (Stet»(Sffen. — d. 2)et gtu&lingg-
feiet unb Segtujmng beg ©ommetg galten utfptunglidjj audfj bie jum Xljetl nod&
etbaltenenSftaifpiele. llebet bag (Sinfcolen bet9Kaitdnigin unb dljnlid)e $finf^
aufeuge in Saubfleibung f. bie Slnftngeliebet ^t. 1614. 1615 u. 1630—1548.
12. Sad $olberfd)0}*@d)te§en^
ift in bet (Sdjroeij nodfj je^t ein ^inbet« unb 3ugenbfpiel jut geiet beg gtufc-
lingg. (gg roitb mit bem fogenannten «olj (einem ®tag|alm obet ©lut^en-
ftengel) gegen ben abjie^enben SBintet gefc^offen, inbem man ben Sol} mittelft
einet gegen tyn loggelaffenen @^neUgette pfeilattig in bie Suft ^inaugfc^nellt.
2)iefet 5^inbetbraua) ift fef>r alt. Sdjon ber ©t. ©ollener 9JJ6nd^ hotter um«
3al)tl000 erinnert fi* beffelben bei feiner ^falmenuberfefcung. 3)ie SSorte in ?f. 63:
>Sagittae infantium facta e sunt plagae eorum« uberfejt et: iro strala uurten
chindostrale, diu u$er stengelon ire scho; machent. — Unter fitebenben fyai
fio) bie ©itte bee $olberfc^o^ obet 6tengelfa)iejjen* noa) et^alten unb 5luebtude in
often SBolteliebetn, j. 93. „3a) la^' fie grii^en bura) einen 6tengel 9to0marin" etflaren
pa) au* biefet @itte. [5We^r batuber 8toa)^oIj 170—172.]
Digitized by VjOOQ IC
— 424 —
13. SRatffifertytele.
3u ben griil)ttng3fpielen mit £l)ieren gel)dren uor alien bie uralten, oon
gried&ifdjen tfinbern fdjon getrtebenen mit bem SWaifdf er unb anbern $dfern,
bie man in ^dljerncn fldftcfjen fammelt unb mit Slattern futtert. SWan binbet
bem 9flaifdfer einen gaben an ben gufj unb fudjt U)n jum gliegen $u brtngen;
ober man fefct ba3 oeracfjtete £ljierd)en auf ben ginger unb forbert ifm jum
gliegen auf. 2)abei erfd^alleu alle 5lvten uon „$dferlieb<I)en", bie unter„Um«
gang mit ber ^ievwelt $te. "798 ff.) mitgetbeilt ftnb.
14. $fetfenmad)en.
@oroie ber ©aft in bie 33dume tritt, fte tnofpen unb au£fd)fagen, gletd) ftnb
bie tfinber ba, sJ$fetfeu (©aftpfeifen, (Bapiipm, £uppen, ©djalmeien) 3U madjen.
®ie fdfjneiben fafttge SBeibeujroeige ah, flopfen ein @turf 23aumrinbe, an roel^em
feine Bfttnoten fmb, unter (Sefang fo lange mit bem ©riffe be3 9fteffer§, bis fid)
bie SRinbe unoerfefyrt al3 fflo!)re ablofen lafit. 2)ann roirb ba$ (Snbe ber 9toj)re
jufammengebrudt, bie dufeere grime ©djale abgefdjabt unb bie 935eibenfldte ift
fertig. SBeim 2(nfertigen folder ^feifen roerben £uppenlieber gefungen, ba*
oon eine grofie %n$al)[ untet 9ii*. 913 — 938 oben fteljt. 8ie finb uielfacf) unuer*
ftdnblid), entbalten $berglauben unb 9tadf)fldnge altfjeibnifdfjer 3ouberfprud)e
(ftunen), bie man auf SBaumrinbe rifcte. llralt ift jebenfallS bie roeitoerbreitete
©itte, ©djalmeien 3U madden unb bamit ben grueling „ein3ublafen". Site
ftinbenpfetflin unb S&eibenbogHn errodfynt gifdjar* biefe$ ©piel.
15. SSlafeu auf ©raSilfittent ober SdjilfSfjatot.
(Sine mufitalifdje 33eluftigung mactyen fid) bie tfinber baburd), bajj fie einen
©raSljalm ober ©djilfblatt feft 3roifdjen bie 2)aumen beiber £dnbe eintlemmen
unb auf bie fdjarfe $ante beSfelben blafen. (S3 entftefyt baburdfj ein jirpenber
roenig mufrtalifdjer £on. 2)ie3 SDtuftciren auf ©ralbldttern ernmlmt fdjjou Wolfram
im ^arjioal SadjmannS 2(u$g. 120, 13).
>er brach durch blattcs stimme en zwic.«
16. Sttattett auf $ffott$eiiblattertt.
9ttan nimmt ein frifcbeS SBaumblatt, etroa won einer Sinbe, uor ben 9ttunb
unb 3iebt ben 2ltf)em ftarf an, fo jerfpringt e3 mit einem fluall. 2)a3 Ijeifjt
in ©ubbeutfdfjlanb „ftdpfen". Cber man nimmt ein SBlatt, fafjt'3 am SRanbe
jufammen, ba& e3 einen mit ?uft gefullten ©act bilbet unb fc^ldgt mit ber flaxen
$anb barauf. S)a^ fjeifjt in ©diroaben ^©laberen mac^en",
17. $f crimen- SpitL
„^ferbd)en" ift ein £iebling&fpiel tleiner ilnaben, ba3 man tdglic^ fe^en !ann,
fobalb fie frei im ©arten, im §ofe ober auf ber Strafie fic^ bemegen burfen.
(Siner, ber fid) fur einen gafyrmanu ober ^tutfc^er ^dlt, binbet ein ©eildjen (©tricf,
«inbfaben) an 3mei itinber, Idut fie al^ ^ferbe oor fid^ b^rgeben unb lentt fie mit
melem Sergnugen. ©ie folgen auf^ iiommanboroort $ub! 9ied)t«! Sinte! Xrab!
$alt! SBerben fie bi£roeilen mutbmillig unb roollen fte tyrem ©errn entflieben.
Digitized by VjOOQ IC
— 425 —
ba gtbt'3 jur Orbnung unb Bnregung bet Prober bie $ettfd>e, beren fanfte
@d>ldge fid> bie $fetb<^en gef alien lafjen. 3uroeilen roirb audj fedjsfpdnntg
gefaljren, b. I). 3roei unb sroet #tnber roerben an8 @eil gebunben unb laufen uor
einanber Ijer, ber flutfdfjer fjdlt fie am 3guw unb fdfjroingt bie ^eitfdje, unb worn
reiten no4 jwei ^Sorreiter. 9?ad)bem bie $ferbd>en gelaufen, erfolgt roo^I audj
BuSfpannung unb gutterung: 3Me £tnber nefjmen ©ra3, ©lumen unb
tfrduter, legen foldje ate gutter an paffenben Ort, roo&in bie ^ferbe gefuljrt
roerben. Ober bie ^ferbc^en iaufen im fatten umjjer unb mitffen bann, roenn
ber $err befieljlt, roieber an iljren Ort (ben ©tall) jururfte^ren. 2Rit roeldjem Grnft
unb (Sifer unb mit roeldfjer 33egetfterung Don ben tfleinen ba3 @piel betrieben
roirb, baoon fmb roir uberjeugt, roenn roir e$ gefefjen ober felbft mit gefpielt fyabtn.
18. Stafentodl^en, ^itrjelbatmt, SRabfdjlagett, Watttmeltt.
2)amit fmb nocf) einige 23eluftigungen — fd>on meljr ^roben ber Sludge*
laffenljeit ber tfnaben — im grut)jal>r angefu&rt, bie aber audfj im (Sommer bis
jum £erbft im greien betrieben roerben. S)a fe&en roir an grafigen £bl)angen
bte3ungen£ jum @pa&e tyerabfollern unb anbere auf gruner ©pielroiefe ober
im @ra3garten 9fcafenrodl3erS fptelen, ober burd) ©dfjroung unb £anb* unb
gufjberoegung eine 2)1 u bie barftellen, unb, ift ifmen gan3 fannibalifdf) rooljl, aud(j
^urselbaume madjen unb auf bem $opfe fteljeu. 3ugenb roill auStoben.
Unb fo erroa£ Xurniibung ofjne 2>rill ift gefunb. Son einem glatten ftaubigen
Bbljang Ijerab fdjaut man freilid) audj bie tfinber rutfdjen ober Ijutfdjen,
al£ ob bie #ofe bie ©eftimmung fjabe, 3ur 9hitfcbpartl)ie 311 bienen. 2)a3 jefct
nod) bei tfnaben ublidjc 9tabfd)lagen (Wlifylt) roar uor einem 2ttenfd)enalter
in ber @d)roei3 nodj llebung fur banner bi3 in iljr 50. 3al)r. — 2)a» foge*
nannte „9?ammeln" oberSBalgen ber Jtnaben miteinanber ift ber erfte Serf udf),
bie #raft gegenfeitig 3U meffen; roo nur ein paar Heine tferle fteljen, fo ge&t'a
balb an biefe fyarmlofe Wedferei, um ju fefyen, „roer ©err roirb" uber ben anbern:
e3 ift ba$ primitiofte tfampffpiel.
Dr. fiutljer tocrtbeibigt 1524 in fciner ©thrift „%n bie 9ftrgernieifter unb 9tatl)$«
fjerrcn oOer 6tdbte" ba* gutc 9ted)t ber bcutfdjen ^naben, aud) ferner^tn ^tfauldjcn
ju f^ie^cn, 3U laufcn, ju rammcln unb 5?all ju fpielen".
19. $urd)ftretfen turn fflufd) unb 23alb.
[5)ogelfang unb SSogclfang, 9tutljenfd;neiben unb $citfd;cnutad)cu.]
3iel)en bie ^inber nereint ober an 3>ater$ $anb an einem fdjonen grul)=
ling^morgen l)inau3 na$ SBufc^ unb 3Salb, fo erf^eint i^nen geroi^ bie Selt
3ur greube gemao^t, fo fcf)5n, fo grofi, fo werfldrt ift alle£ um fie ^er unb leb«
|aft roirb'§ im ®ebitf$, roo ba§ SBalbooglein fmgt ©olcben 9iaturgenu6,
ben roir (Sultur- unb (Stubenmenfdjen leiber nur 311 r»iel entbebren muffen, follte
man ber fjeranroadfjfenben 3ugenb recbt oft bieten.
©ro|e greube ^aben bie SUnber, tuie bie ^idjter allcr 3eiten unb bie diatur*
freunbe iiberljaiipt, on ben SSogeln. Sie erfreuen fid) an il)rem lieblicften ©ange,
o^men bcnfelben wad), bculen iljn fognr mit SBorten: fte fmb ber $ogelfprarfje funb
(f. oben 9lbtl). VII). ®ie 3ugoogel, roenn fie fommen unb geljen, roerben oon i^nen
beobadjtet unb begrii^t barunter befonbere ©tord) unb ©djroalbe (f. oben bie betreffen*
ben SReime). — 5(ber th giebt otidj bofe 55uben, roeUe ben befieberten greunben nadj=
Digitized by VjOOQ IC
— 421) —
fteflen. tfaum finb bie Sfcanbcroogel roieber angefoutmen unb ift bie Srufyeit ber
einljeimiftt)en S&ogel c in get ret en, ba beginnt aud) t>a* Buffudjen unb fcudnetjmen bee
S&ogelnefter bura) foldje rof)e tfnaben. ©teigt bad Siiblein auf ben Saurn unb fa)lupft
Don 51ft ju Sift bid jum 9teft, fo mod) ten tuir ilmi biefed tflettern aid fcurniibung
uim $ofenjerreifren rco^l gonnen, aud) bad ^ergnugen am SUiblid ber audgebrutetcn
SBoglein, aber bad 9leftaudnefjmen unb gorttragm ber jungen 9S5gel, urn fie ju
Sooe ^u martern, fann nidjt t)art genug beftraft toerben, roie aud) ha^ ©pen gel-
ftellen jum 98ogelfang nidjt geftottet roerben fonte. Slber adj! bie bofen Storbilocr,
bie bad flinb bei <£rroad)fenen taglid) fiefjt! i)ie (£rtuaa)fenen begnugen fid) langft
nidjt mit bem ©efange ber luftigen freien SBoglein, fonbern fangen biefelben ein
unb I) a I ten fie ju i^rer Unterljaltung in tfafigan. Sxojj aUer IBereine jum 6djufc
ber ©ingoSgel unb gegen £l)ierqualerei ift biefe Unfittc nod) Ijeute ju finben, Ijaufiger
mar aber im 9Rittelalter ber SBogelfang. $)a* 8tud)lofeftc ift aber, bajj genriffe £rten
©ingddgel (Serpen k.) gcbraten aid fiecferbiffen bienen miiffen. #errlid) ifi
bie SBelt bodj uberaH, rooljin ber Sttenfa) nidjt fommt mit feiner dual! — 3m
$uf$e fet)cn bie tfnaben fjubfdje ©erten, unb ba fie fo gem beroefjrt unb betoaffnet
erfdjeinen, fonnen fie fid) nid)t entljalten, bad $afa)enmeffer Ijeraudjutyolen unb
flturfjen abjufdjneiben, urn baraud 6d)tt»ippen unb $eitfa)en 3U madjen.
20* ©lumcufudjeu, Srdnjetoinbctt unb sJJcigcul)fl^feu ber SWfibdjeu*
tfaum fiat ber Sinter Slbfdjteb genommen unb ba3 erfte ©run brtdjt au8
ber (Srbe Ijeroor, fo gefjt'S l)inau£ unb e3 beginnen bie luftigen gruljhngSfpiele,
barunter fur SWdbdjen bie ftingelreifjen, fur tnaben ba£ ©allfpiel not
alien ju nennen ; beiben ©pielen ift unten tyrer Sidjjtigfeit f)alber ein befonberer
Slbfcijnitt getmbmet. 3um £an$ geljort aber ein ^ranj unb ©lumen. 2)arum
getyen bie 3Mbdjen f>inau$ nad) bem SSalb ober auf bie SBiefe, S3eUdjen ju
fudfjen, bie fie <*13 erften gru^ling^boten jubefab nadfj £aufe bringen.
>zwei diu such ten viol*
beijjt'£ bei SUtfroert unb d^nlicr) nodj uierfacr) bei mittelfjodjjbeutfdjjen 2)idjtem.
23ie Ijeute nod& unfre tfinber jum ©eildjjenfudjen auSjiefjen, fo gefd)al) folded
audjj im 9ttittelter, nidjt allein oon #inbern, fonbern audj non (Srroa^fenen.
S)a8 erfte S3etldr)en, ber SWelbebrief beg ©ommer^, rourbe auf eine ©tange ge-
ftedt, jubelnb burd^S 2)orf gerragen unb umtanjt, roie i$ f^on oben 9h. 90S
bef(|rieben ^abe. — §at bie (Srbe unterbeffen nodj mef)r ber ©lumen ^e^)o^
gebradfjt, bann giebt'g ber ©lumenfpiele fo ntele, fo §ubf^, fo poetif$. 95He
nor einigen SBod^en nad> ©eild&en, fo ge^en jeft bie tfinber ^inau^ auf ffiiefen
unb SBalbrfinber, urn @^liiffelblumen (|)immelf(^luffel^en, $rimeln, in
©^maben ©atenta) ju fu$en unb f\t als ©trdu^lein in£ 2Ba(fer §u fteHen, ober
aud ben ineinanbergeftecften ©lut^en Heine &r&n§e ju bilben, bie in $u$er g^
Iegt roerben. Nod) etroaS fpdter ^olt man aud bem SBalbe bie jterli^en 2Rai»
b I urn dj en C3eib^en;, btnbet ©trdu&^en, bie man in3 SBafferglaS t^ut unb an
baSgenjter ftetlt, bamit i^r lieblid^er SBo^Igeruc^ bie ©tube erfulie. 2)er glie«
ber (©uringe, turfif^er ^oHunber) fte^t in noller ©Iiit^e unb buften alle
©artenjdune, bo trdgt man bufdjige ©trdufee mit ©Iau- ober ffieifeblut^e in bie
©tuben unb Heine 2Rfibd)en madden au« ben ineinonbergeftedten ©lut^en fia)
*rdn§(|en, bie fie trofc aller ©erbote in ©ud&er preffen unb aufbema^ren. «u8
ben ©tengeln bed Sdroenja^nd, ben bie tfinber ^tngel* ober Aettenblume
nennen, roerben ^etten gef^lungenf bie beim frd^id^en 9leigenfpiel (). unten
irettenfpiel) bienen. 2)ie roei&e ©amenroolle nom ^droenja^n fud^en bie ihnber
Digitized by VjOOQ IC
— 427 —
abjublaf en, road fte „2 i d) t e r a u S b I a f e it" nenncn ; erroadjfene 9fldb<$en trciben
baffelbe ©ptel unb beuten bie ftetyenbleibenben ©amenbldttdien: roer aHe ab«
blafen tann, betommt fcinen SBunfdfj erfullt. — 3)ie grojie ©dnfeblume
(SWajjliebdEjen) roirb con fleinen unb grofjen 2ttdbdf)en gepflucft unb beim 3er«
jupfen fte aB ©lumen or a! el (f. ftr. 910) befragt. 3mmer ndtyer rucft ber
©ommer mit fetner ©lutljenfulle. 3ft bie ^ftngftrofe unb onbere ttyrer
©dfjroeftern Derblutyt, fo tommt bie #dntgtn aller ©lumen, bie roirtlidjje ffiofe,
tyenror, in taufenb iljrer ©ptelarten uom tletnen 9flooSr63d&en bis jur fcenttfolie,
erfreut ftdj 3ung unb ftlt burdj ttyren f>errlid>en 2)uft unb tyre jjarbenpradfjt :
roetfj, gelb, aber t)orl>errfd(jenb rotty. 3n ber fdjonen SKofenjeit um3oljamti3*
tag will ba3 flrdnjeroinben unb tfrdnjetragen ber flinber tein (Snbe neljmen;
audj (Srroadjfene tragen aid ©djjmud unb Bier tljr 9td3letn unb befdjenten ein-
anber mit SRofenftrdujjen. 2)a3 3ol>annt3feft, urfprunglicij ein Waturfeft jur
©ommerfonnenroenbe, rourbe jur $eibenjeit unb burdjg ganje 2Kittelalter bt8 in
unfer 3af)rljunbert oon Srroadjfenen tyodjfeftlidfj begangen unb roar befonberS
burdjj frotylid&e Zan^t SofjamtiStdnje, SRofenfronentdnje) fritter auSgepdjnet,
roobei au<$ nadj altgermanifctyem ©raudj bie ©onnroenbfeuer (3oljanni3feuer)
con ben ©ergen ober in ben ©trafjen loberten. ©oldfje geftluft ijt oon un$
nidfjt meljr getannt. ©erlaffen roir bie 3eit ber bluf>enben SRofen unb gebenfen
fd)lief$li(l) nod& ber $orn blunt e, bie feit altera als gelbblumlein jum flinber*
fpiel biente, in jungfter 3«t unter $aifer SBilljelm I. al3 (Styrenfd&mucf beltebt
roar. — SBie lieblidfj audfj bag greubenfptel mit ©lumen tft, fo geljt e8 bod), roie
ailed Dom ©taube geborene, balb baljtn: „53Iu^t morgen bir ein ftoSlein auf,
eg roeltt rooljl fdfjon bie ftadjt barauf".
21. Spiel am Sattbfjattfett (©anbfpielc).
©anbtyaufen, in einer @cfe bed ©arteng ober an offentlidjen ©pielpldfcen
aufgefdfjuttet, finb bag billigfte unb be fte ©pieljeug fur flinber. 2)a fpielen
unb routylen fte mit ober ofjne Sdffel unb £opfd)en, mit einem ©tucf^en #olj
nad(j #er§engluft unb ©enugfamtett, roie fie nur ^inbern eigen. SBie bie STmeifen
auf ifjrem ©rb^aufen roacfer um^erlaufen unb f^affen, fo beroegen unb freuen
ftd^ unb fc^affen aud& bie tfleinen bei gunftigem ©etter auf einem §aufen @anb.
©aben fie tyre £dpfdjen, Seller^en unb ©oljldffel mit jur ^anb, fo ge^t'S an
ein 9Keffen, gullen, gorttragen unb BuSfdjtitten oon ©anb, aid rodren ed toft-
bare ©etreibe* unb ©peifeoorrdt^e auf bem 9Wartte. (58 tommt einem oor, aid
rodre ber ©erg uoHer ^onig, ben bag Heine ©olt audfaugen mod^te; benn bort
ftftteinerunb grdbt einenSBrunnen, ^ier bilbet einer einenglu^, bort madfjt
einer ein ©lumenbeet, f)ier baut einer ein ^dug^en, eine ^irc^e mit
X^urm; bort fud&t einer bie Sifenba^n na^ubilben, fyier grdbt ein anberer
eine § Style, in ber fid^ biegtld^fe auftyalten :c. ©ei biefem ©d^affen im©anbe
tommen tleine 3iegelftucfe, ©pdtyne, ^lo^en unb ftbfalle aug ber ©d^reiner*
SBertftatt ben tleinen ©autunftlern fetyr ju ftatten. 9Wan mu& bad ailed gefetyen
unb mitgefpielt fyabtn, urn oon ber ©innigteit ber fmbltdfjen (Smpfinbung unb
oon ber Sid&ttgteit biefer ©piele uberjeugt ju fein. — 2fa<$ 3ean $aul in
fetner Srjietyungdletyre (?e»ana) tyat aid Unioerfalfpielmittel fur bie erften tfinber*
jatyre unb jroar fur beibe ©efdjjledjjter reinen ©anb oorgefd^lagen, inbem er,
roeil er in #tnfidjt ber gorm nid^td fei, Don ben flinbern §um ©auen, SBerfen,
ffiafferfaU, ©d^reib« unb a^alergrunb oerroenbet roerben fdnne."
Digitized by VjOOQ IC
— 423 —
9iatiirlidf) liebtcn fdjon bic beutfc^en SUuber im 9)Mttelalter ben ©anbljaufen,
i>a$ ©piel rait 3iegelmef)l, fpiciten bamit tfaufmannft unb Derftanben fd)on „©afftan,
3ngtt>er unb ©ufnourj" ju oerfaufen, aber e$ roar eitcl 6anb, obcr aTlc* „uj? cincm
jigel gerieben unb jigelmeU — fagt ©eiler t). £aifer*berg (f. oben 9tr. 532,. 9Bic
bic ftinber gem ©ruben in ben ©anb molten, baoon beridnxt nodj roeit fruiter
#ugo Don trimberg in fcincra tenner:
si ligent hie reht als diu kiut,
diu grueblin grabent an der striken.
22. Stgurcu bilben att£ feud)tem Se^ttt obcr Sfjott
ift cine fteblinggneigung aller fpielenben tfinber. 3I)re Suft am ©eftalten dujjert
fidfj audj baburd). 2>a roerben $ugeln, teller, ©dfjiiffeln unb £6pfe formirt unb
an ber@onne getrodfnet; aud) giguren oon £fn'eren unb SWenfdjjen gefonnt unb
au£ ©onb unb 2e&m £dufer unb flirdjen gebaut, felbft ein <pfarrer auf bic
flanjel geftellt.
©icfeft tfinberfpiel pnben roir fdjon in ben altbeutfd)en Segenben Don ber &inb»
Ijeit 3efu erroafmt. 3n eincr roirb erjafclt, roie 3efuft rait anbern flinbern $ogel
au* fieljm gefnetct Ijabe. ©in oorubergefjenber 3ube mofltc bic jura Srocfneu
an bic ©onnc gefteOten $bglein jerrreten, roeil fie am Sabbatlj gemadjt roaren.
3efu« abcr flatfdjte in bic §anbe unb bic Sefnuooglein flogen bauon. — Sin anber*
mnl roirb beridjtet, roie 3efuS mit anbern tfnaben Heine SBeiljer am Ufcr eincS
SBadje* grub unb SBaffer in biefelben Icitctc. 3ft'S nid)t, ale faljen roir unferc tflei-
nen fpiclen? ($ergl. lingerie 25.)
23. Selaftigttagett am SBaffer.
2tm Saffer beluftigen §ur (Sommerjeit bic $inber fid) fe&r gem, unb trofc
alter SBarnung laufen fie bodfj immer umber an ben $adj unb fei e3 nur bic
2>orfpfufce. 2Ba3 treiben fie ba? @ie roaben barfufj in ben $fu$en, be-
fonberS nad> einem roarmen ©eroitterregen. @ie bauen 2)dmme in ben SBa<§,
bie fie batb roieber nieberreifjen, roenn e3 bie ftarte glutlj nidjt juoor tljut. 3ie
fefcen @<i)iffd&en auf ba$ fliefjenbe Baffer, bie fie auS papier gefaltet ober
au3 bunnen ©oljfpdnen fi<$ gefcijnifct $aben. 3ie laffen am 2)orfba^ i^re
felbftgefertigten SSaffermutjlen lo^ unb freuen ft$ uber bag ^lipptlapp ber
©tampfen. <Sie roerfen ©teine in ben Xetd^ unb freuen )ic^ uber bad
55lumpfen unb bie ^ingbilbung ber Snellen auf ber SSafferfldd^e (f. SReime
g^r. 1070). $or allem aber ift ba« 2Wantfd^en (b. Ij. 2Bafferf(^6pfen unb 2Bieber»
auSgie&en) am Srunnen ober ©ad^e eine ber liebften Unter^altungen ber ttemen
SWdbd^en. SSurben fie aud^ ijunbertmal roegeu naffer ^teiber ober fd&mufcujer
©^e uon 3Wama beftraft, fie lonnen ed nid^t laffen: bad naffe (glement jie^t
fie an ober ridjjtiger: it)r jutunf tiger #au8frauenberuf liegt i&nen f^on in ben
©liebern unb finbet in ©pielen am SBaffer feinen erften 2lu$brucf. — ©ruber
s^ilipp in femem ^^arienleben" ^cr^ 454 ff.? erroalmt bicfe«, bem Mnberleben
entnommenc ©piet:
Dar uach kom der kinde vil uud schepften wa^er dar in
alle dar ze einem spil. si trunken unde gu^en u?.
Si truogeu alle kruegelin
Digitized by VjOOQ IC
— 429 —
S&enn fcin ©adj ober Seidj norfjanben, fo rnufc ein Safferbe&filtet au$*
^>elfen: bie oon berSflhttter tyingefteHteSBanne m it Staffer roirb bem fptelcn-
ben tfinbe jur <See. 2Kitgebradjte Wufefdfjalen, ^tro^almcn, ©latter ober £olj«
ftucfdjen fdfjnnmmen auf biefem Djean ate @<$iffe Return, ©utmutfjige Safer
fteigen ate SWatrofen auf ben fdjroanten 9flaft. ©duffbrudj fe^lt felten; aber
fur ftettung ber SSerungludten ift geforgt: ein ©paljn ift ate SRettungS&oot, ein
©rag&alm ate Ijelfenber £au norfjanben, ba& niemanb l)ier bag ?eben nerliert.
— SBabeluft: £at ber @ommer mit feiner brudenben £ifce fid(j eingeftellt, fo
locft eg bie (Snoacbfenen unb tfinber ing 58 a b. $aum ift bie ©dfjule beenbet,
fo eilen bie fnaben bem gluffe ju, urn bie ©Ueber in ben fu^Ienben DueUen
platfd&ern ju laffen unb ficft baburdj ju erfrifdjen. 2Bol)l ben 2)6rfern unb
©tdbten, bie ^inrei^enbe unb geeignete 33abepla|je fur u)re @inroo^nerf(|aft
&aben! — 3)ag Sing ein ift groar au$ ein 3eitoertreib fur uornelmte gaulenjer,
aber fein eigentlidieg tfinberfpiel; ba§ fid) $inber baran betfjeiligen, ift fur i&r
©emutl), roegen ber babei erregten 2ftorbluft unb greube am 3>(upvtln ber gifdj*
lent, nid)t unbebenttid).
24. Seereufudjett.
(Sine befonbere £ommerluft, jugleidj nu&lkbe #efd(jaftigung unb ©roterroerb
ift bad eudjen Don Salbbeeren ober §eibelbeeren, urn fie mit ben 3fa*
geljdrigen ju genie&en unb ju oertaufen. ^djaaremoeife jie^cn bie tfinber nebft
Crroadfjfenen Ijinaug jum SBalb unb mit blauem SDhmbe fingen fie #eibelbeer*
£iebdf)en (f. 9&r. 946 — 957), urn fid) 3um 2efen 3U evmuutern unb beim §eim*
juge ju erljeitern. S33eit frufyer im ©ommer, menu bie @rb beer en in SReife
fteijien, gefjen bie &inber, folc&e am fonnigen 3totn ober im §oljfdf)lage ju fudjeiv
2>iefe tfinberluft befdfjreibt ber roilbe 2lleyanber:
Seht, do lief wir ertber suochen »wol dan, kinder, nnd gat heim!<
von der tannen zu der buochen "VVir enpfiengen alle masen
Ober stoc und uber stein, eester ad wir ertber lasen:
der wile da^ diu sunne schein. daz was uns ein kintlich spil.
25. fttrfdjcnpflucfcn.
3temlid(j gleidfj^eittg mit ben ©eeren fmb bie JHrfcljen gereift. @ie ju
pfluden unb ju effen, felbft roenn fie nodj nid^t ganj reif fmb, ift gennfj jebem
^inbe ein grower @enu&. ©elbft ein ©d^er^fpiel barf nid)t fe^len: e§ ift bag
©dmippen mit bem ^irf^fern, ber fogenannte ©pri&tern. @g mirb ein tfirfdj-
fern pifd^en 2)aumen unb Seigefinger gemeipt, fobafe er fortfd&nellt. greilid^
ein jiemli^i unartigeg ®piel, urn anbere auS 9?ecferei $u bef^mu^en.
26. 3n bie 5»fiffe ge^ctt.
©alb nad^ ber ©etreibeernte reifen in ©ufd& unb SBalb bie Jpafelnuffe.
25a fte^t man bie flinber einjeln ober fdjaarenroeife „in bie 9?uffe ge^en". 2)ie
gepflucften 9?uffe roerben mit nad> $aufe genommen, gef^alt unb — road bem
tinbe bag liebfte ift — gegeffen. ©eim Buftnaden ber ^uffe bebient man ftd)
meift ber 3d^ne ober eineS 9iu^(nacferg.
Digitized by VjOOQ IC
— 430 —
$a* SRiiffefdjalen crroafjnt greibanf 127, 2:
sw& nu^e schelnt diu kindelin,
d& mac des ldnes lihte sin.
$)ie beim 9tuffefud)en gefungcnen Bteime (oben #r. 958 ff.) fjaben nidjt finbltdjen.
fonbern erotifdjen 3nl)alt, roeil fle urfpriinglid) bod) oon erroadtfener Sugenb gefungcn
unb turn ben iftnbcrn aufgefdjnnppt roorben fmb.
27, 2>te ©ifternte
ift getommen, roeld&e Suft fur bie tfinber! 2)er Dbftgarteu rotrb fleifng befudjjt,
mit unb of)ne (grlaubnifj Dbft gepflutft unb gegeffen. In bem SBirnbaum ju
fdjutteln oerfudjen fdjjon ber fpannenlange #anfel unb bie nubelbufe SDirn
if. 9fr. 970). #inauffteigen mit ber Setter ober §inauftlettern, nadjj Obft roerfen
— roirb oon grofjen JHnbern oerfudjt, urn ber faftigen fujien grudjjt Ijab&aft ju
roerben.
©ie ©bfternte bauert t)om ©ommer bi& #erbft, ift abcr bie tfrone ber #erbftluft,
unb roenn aud) fein ©piel. fo boa) genii jj ein nridjtige*, fa)on lange (jerbeigetuunf djte*
©reignijj fur &inber. $at \>al tfinb fa)on bidder mandjen (jalbreifen &pfel unb manage
93irne Ijeimlid) Ijinterm ©artenjaun oerjcfjrt, fo fdjroelgt jefct bie junge SBelt, roenn
com Stater bie Gtrlaubnif jum Obftabneljmen erti^eilt roirb. 9tun roirb eine
guile be* faftigen Obfte* genoffen, unb in feiner Unerfattlidjfeit beift pa) manner
fleine 9Hunb am fauerlidjen gleifd) ber Slepfel bie daljiie ftumpf. 2)a roirb roof)l
aud) fur ben ©inter ein ^effc ttott Obft in ber fiammer angelegt. $ud) gebocfene
spflaumen, geborrte 5CepfeI unb 93imenfa)ni)jel (#ufceln) finb oft i*a* 3iel ber tfinber.
— 3n Unterfronfen gab'* fogar ein #ufccltag*lieb, bo« ad)t £age nad) bem
erften gaftenfonntnge oon $)orfjungen t>or ben §aufern gefungen tourbe, urn Strolj
jum Ofterfeuer einjufammeln, roobei fie aud) §ujjeln |jeifa)ten.
28. $feil unb Sogcu unb JjSljente SabeL
(58 rourbe ein ©auptt&eil ber ^inberfpiele fefylen, roollten roir ntdjjt be3
©olbaten* unb 3dgerfpieB beutf^er Jhiaben erroafjnen, roie fie ©d^lad)ten liefero,
©ogen unb^feile unb fjdl^erne ®dfjroerter fi$ felbft anfertigen. 3efct nodj
roie fonft. ©djon oom jungen $ar$it>al roirb er^a^lt, bo& er f\6) $feil unb S3ogen
mit eigener $anb fd^ni^te, foroie ba& er fidf) be^ SBIafero^rS jur 3agb auf
©dgel bebiente. Unb non 3org SSicfram roirb in feiner 1557 erfd&ienenen @r»
jd^lung „2)er ©olbfaben" ein ©efed^t gefd^ilbert, roelc^eg ber junge Seufrieb mit
feinen ©pielfameraben anbern tinbern lieferte unb roobei fie ftd^ ^5ljemer
©c^roerter bebienten. 2)ie ©ruft^arnifc^e roaren au§ ©aumrinbe nerfertigt, unb
ftatt ber flanonenfugeln roarf man mit ben Jpanben (Srb!l5Je [^otij bei % 8ttdj-
ter]. 2Wit bem $feil unb ©ogen fommt ber fleine @d)ufc fo gem gejogen §u
feinen gruljling$fpielen. 3m @ommer roirb mit ber Srmbruft nad^ bem ffiogel
gefd^offen unb ba^ angeftellte ffiogel- ober @^eibenfd^ie^en bilbet ein
tfinberfeft.
29, 2)ie ©inbfo^e.
[SBinbniu^lc, Slinberftocf, ©inbtrutlc, Sinbfpiel, ©re^niu^lc]
(Sin ^armlofel @pieljeug, bad bie ^inber unter nerfd^iebenen 9iamen roo^l
allent^alben fennen unb fid) felbft cerfertigen follten. 9Kan nogelt ein $aar i
©tdbc^en fo jufammen, ba^ fte ein ^reu§ mit einem ober jroei Ctuerfc^enleln X
bilben. 3)onn fd^neibet man mit ber ©d^eere quabratifd^e ©latter non partem I
Digitized by VjOOQ IC
— 431 —
Ropier, madjt baran (Stnfdjnitte oon ben Sden nadj ber SWitte §u, btegt oon
jeber (Sde fyer in ber SReibe Ijerum einen ^apierjipfel nadj bem onbern &ur SWitte
jebeg ©lotted, ftecft burdfj a lie met ©ptfcen unb bie 2)litte eine ©tednabel, biegt
einen fleinen ^apierjnlinber (Ijalb fo lang roie bie 9*abel) urn biefe unb fdjlagt
fie nun an ben (Snben unb an ben $erbtnbunggftellen ber tfreujftabe ein. 2)ann
ift bag ©piefyeug fertig. Me glugrdbdjen roerben tm rafdjen llmtreife roir«
beln, fobalb ber ©inb gegen tyre $orberfeite blcift, audj bei ruljiger Suft, fobalb
bie tfinber im rafd)en Jaufe fenfredjt eg oor fid) ^er tragen ober beim ©till-
ftejjen ben ©tod burdj bie 2uft ^inuber unb tyeruber fcbroingeu.
$)ie ffiinfctrulle nebft bem <£tcrfcnpfcrb gcidmct (S. SWetjec auf ^a& $itelblatt
feiner 26 9tid)tigcn SUnberfpiele (Biiricl) 165/) unb nennt crftere* baft ©ptrenlau*
fen. 3n ^etrarfa'e Stroftfpicgcl (granffurt 1571) pnben fid) jtoei 53ilber t)on ftecfcn*
pferbreitenbcn flnaben. £cr etne fleinc Steiter fiibrt jugleid) einen ©tab, an fceffen
oberem 6nbe jmci breljbar angeftctfte tfreujftabdjcn mit angcflebten ^aptcrMattern burdj
ben £uftjug in ©erocgung gefefct tverben.
30. Steigettlaffett toon ^apterbradjen.
©enn gelber unb SBiefen geleert fmb unb ber ©erbftroinb uber bie ©toppeln
roeljt, jie^en bie tfnaben fjtnaug mit bem ^apierbradjen. 3e grower ber
2)radje, je (anger ber gaben unb ber oon ^apierfdfjnifceln gefertigte ©djtoanj,
befto grd&er ift bag $ergmigen. 9ftit grellen garben^malt man bem 2)rad)en
roo^l audj ein p&antaftifdjeg ©efidjt unb fjeftet tym glugel an. ©tef)t ber 2)radje
redjt l)o<$, fo fdjidt man tym einen „$8rief" Innauf, b. I), man ftedt burd^ldd^erte
^apierftuddfjen auf bie ©dfjnur unb lajjt fte oom SBinbe in bie $6lje treiben,
SBeit bag ©tetgenlaffen beg 3)radjen oiel ©eioegung in freier Suft, beffen 2Tn-
fertigung aber ©efdjid unb Umftdit erforbert, fo ift bieS ©piel alg erquidenbe
(Srfyolung fur $naben feljr ju empfef)len. 3n (S&ina Ijat man bag 2>radjen«
fpiel §u grower flunjtfertigteit gebradjt unb bilbet eg bort felbft fur (Snoadjfene
(Srtyolung unb UnterFjaltung.
31. $aS Steljmtattfen.
Urfprunglid^ oon 23etool)nem oon ©umpfgegenben 'SDJarfdfjboben) unb ftn*
rooljnern beg SKeereS alg ftotfjbetjelf erfunben, ift eg julefct ein ^inberfpiel unb
§u>ar ein gnmnaftifd^eg geroorben, bag oorjuggroeife ju ben ^erbfroergnugungen
ber flinber ge^ort, aber auc^ jur gru^linggjeit betrieben toirb.
32. Sdjuffer- ober 2RurmeIf»>iel.
Senn bie Sage turner roerben unb bie raube, feud^te 8Bitterung nid^t me^r
jum Um^erftreifen auf gelb unb SBiefe einlabet, fo roerben jum ©piele foge»
nannte ©^u^ugeln ober 2fturmeln ^erbeige^olt. 2)a fiel)t man auf glatten
guferoegen an ben $aufern ^in ober am gu&e oon S3dumen Heine ©efellfc^aften
t)on tfnaben eifrig bamit befc^aftigt, fleine tfugeln aug gebontem ober gebranntem
£f)on ober ©tein- unb 9)?armor!ugeln §u roerfen. 28em bie getauften ©tein»
unb SWarmortugeln ju toftfpielig fmb, begnugt ftc^ mit ^pfirftd&ternen ober ^or*
jellanfd&erben. 2)ie ©pielart ift oerfc^ieben, me^r baoon unten.
Digitized by VjOOQ IC
— 432 —
33. ttmjfige mit Saterttett am SWarttngfcftc.
2)ag SWarttngfeffc (10. SRooember) bringt ben tfinbern eine befonbere Unter-
fjaltung. @ic Ijalten am 2ttartingabenb U mjuge mit felbftgemad)ten Satemen,
fingen babei 9flartingHeber (f. unter 9*r. 1663—1672) unb fammeln ©aben.
2)iefe tfinberluft, in ben ©tdbten langft abgefdjafft, roar bigger nodfj auf bem
Sanbe in 9torbbeutfd)lanb §u finben. Senn aud) bag 2tnftngen unb £eifdjen
polisetUd^ oerboten ift, fo fiejjt man bort nod& tyie unb ba, j. S3, in Subed,
Dlbenburg, an #erbftabenben biettnber mit 2a tern en oon augge&oljlten £ur»
biffen, in bie man ein 9ftenfcf)engefid)t mit Buge, 2ttunb unb 9Jafe ju fdjjneiben
pflegt, — ober ?aternen oon geoltem papier mit eingefdDnittenen ober auf*
geflebten giguren; Sonne, 2)*onb unb ©terne fmb bie gerodfjnltd&ften; audfj
tommen ©aufer, ©cjjiffe, X&iere unb anbere ©egenftdnbe &ur 3)arftellung. 2>ie
Staternen roerben unter ©efang oon Saternenliebdjen (f. 9?r. 1659) burdjj bie
©trafjen getragen, big bie aflutter bag fyalberfrorene $inb ju SBette ruft. 3)ie
SWartingfeuer, feit ber ©eibenjeit unb burcbg ganje SUtfttelalter oon (5rroad>*
fenen abgebrannt unb julefct nod) eine flnabenluft, fmb aud) abgefdjafft.
34. ©piel mit eitter Sd)toeitt$fclafe.
Sirb im^erbft ober ©inter ein ©dfjroein gefdfjladjtet, fo betommt bag
£inb bie aufgebldljte 93lafe (©latter) unb fpielt bamit. (S3 fyangt biefelbe mit
6rbfen gefiillt fidf) urn, ober bem £augf)unb unb ber tafce an ben @djroan&,
roeldje bariiber toll baoonfpringen. @o beridjjtet (Sonrab 3)tener in 26 9tfd(jtigen
&inberfpielen. 3>\ix\tf) 1657. ©eiler 0. flatfergberg erjdljlt bariiber in feinen
©trafjburger tfanjelreben (93rofdmlin II. 331. 51) : „Sen man ein furo mefcget,
fo nemen bie bofen fnaben bie blatter onb blafent fie off onb tfmon brei ober
oier erbfen barun onb madfjent ein gerumpel, onb ift unen bie blatter lieber
bann jroo feiten fped" [oergl. SRodjljolj 443].
9tod) einige Unterljaltungen jum Seitoertreib , bie an feine befttmmtc
Sa^regjeit gebunben finb, mill id) bier anfiiljrcn:
35. Setfcublafen madjen.
(Stroag Saffer, barin @eife aufgeldft ift, roirb in ein ftdpfdjen get^an. 3n
bag ©eifenroaffer roirb ein Sljonpfeifdjen ober ©trol^alm, bejfen (Snbe man in
oier Xtyik gefpalten unb umgebogen l>at, eingetaud&t unb roieber ljeraugge»
nommen. ©Idft man nun mit ^orficfjt in ben $alm ober bag $fetf<$en, fo roirb
algbalb fidj eine 33lafe btlben, bie burdjj fortgefefeteg ©lafen immer grdjjer roirb,
farbig roie ein ^egenbogen glanjt unb emporfUegt unb enblid^ jerplaft. 2)ag
^inb freut ftd^ uber biefen ^armlofen 3^itoertreib , ben Simmon in nidfjtigen
©pielen alg „©latern b la feu" erroa&nt.
36. SBrpcrldnge meffen.
2)ag gefdjiefjt nod^ ()eute oon ©Item, urn bag Sad^gt^um i^rer ^inber ju
beobac^ten unb gef^a^ fonft ju abergldubif^en 3roeden bei 3auberturen: man
Digitized by VjOOQ IC
— 433 —
ntafj frante ©tallttyere unb frante JHnber. 9113 £inb erf piel mirb e$ urn 1300
ermfl&nt im ©ebidjt t)om Seben bet Ijeiltgen (SUfabetlj (2)iut. 1, 364):
Si sprach: ei lat vns me;;en
welch vnser lenger muge sin?
Sub m&zen sich die magedin (Sttdbdjen)
welche die lengest were.
37* Sfiugerfotele.
a. ©aumenfptel (Sirlin ffltirlin).
3m SDlittelalter nrirb dfter cin @piel „3irlin mirlin" genannt 3uerji
begegnet e8 im ©ebidjt „ber Sugenben @d)afc" (SHtfroert 90):
»zwei spilten zurlin miirlin*.
2)ann 1507 bet ©eiler „$on ben 15 ftaffeln" ©(.17: „99Ban man ftyt unb bie
fyenb umb einanber nricfelt unb madjet jirlin, mirlin, gaffentirlin". ©ieber
dljnlid) fagt berfelbe in ber (SmeiS 331. 25: „2Ban fie (bie feigen roetber) mufcig
gon, fo loffen fie von eim rotnfel in ben anbern, ie$ obnen im ljufj, ie| unbnen,
ban unber ber tlnlr unb madjen jirlin mirlin, gartentfjurltn, unb ftopfen
ban mit bem meffer in ein flinfen, unb hmnt ban onber letferen tier nadjj".
$iefe* Spiel fagt 8tod)bolj SRr. 42, fcbeint cine mit $eiuegung beibcr $)aumen
ucrbunbene 3auberformeI geroefen &u fcin, mit ber fid) entfernte fiiebenbe citirten:
„ju ibr, ju mir, jur ©artentbiir!" 9tadj ©talber'S fiejifon (I. 284) ift 3irrlen =
birrlen ein fpielenbe* 3upfcn on ben gingern. 5>n$ roore jebenfatt? ba& allerroartt
gefannte gingerfnacf en, ba& jejt nod) berantoadjfenben 9ttdbd)en al$ ein Bcidjen,
einen entfernten Siebften ju bcfijjen, gilt. 9lud) bei .ftinbern ftel)t man oft aid 3cit*
ucrtreib bn* 3ufammenfled)ten ber £dnbe uno bat ©ptelen (runbberumbreben) ber
bciben ©aumen. — 3n ben mittelbocbbeutfdjen ©priicben oon §ofjud)t (flefler. Slltb.
(Srjdblungen 544) beiBt c* oom futfamen ^eneljmcn in gefcQfcbaftlidjen treifen:
„(£in iglid) juneffrau fol fttjlle fton mit ben fujen, ba% jimt rool. tein jungfrnu
fol 5 i r ten mit ben benben nidjt, .ob jr $u fprcdjen ift befd)id)t". — 9ln ben 9tamen
be§ alten ©ptelfc erinnert nod} cin clfdftifdjer ©ptelreim : „3irle SKirle, ©unfebirle" k.
b. $orbIinmadS)en$*
ermafynt fdfjon gifd)art. (S3 ift ein gingerfptel ber SJMbdjen, mobei burdfj eigen«
artigeS 3ufammenfledE)ten ber ginger beiber §dnbe eine 2lrt $ 6 r b d) e n gebilbet
roirb. 3n biefer ©pielerei, bie id) in 9torb* unb @ublanb fa^, fmb bie tfleinen
}el)r gefc^idft.
* ©inen 91 eim baju oergl. oben 9lr. 517b.
c. $>a$ Sd^cngcben ober gingcrlitdtft^e
gefd^ie^t oon jroei ^inbern in ber £rt, bafe fie mit ber 93reite be§ 3eige* unb
2KittelfmgerS auf bie bargebotenen ginger be3 Snbern fc^lagen, unb ba3 ab-
med^felrtb fo lange t^un, bi§ fie eg fatt Ijaben, ober el fie fc^merjt.
8 of) me, S)eatfd)e« ^inberlicb. 28
Digitized by VjOOQ IC
— 434 —
d. gtngerjteljcn ($afeln, $angcln).
3e &roet tfinber fjafeln tyre SDtfttel- unb 3ei0eftnger ber redjten ober linteit
$dnbe ein unb fud)en fidj gegenfeitig oom tylafye ju jie&en. 3n 33agem ^eifet
bag $ ate tn, in Enrol #angeln unb roirb &on erroadjfenen Surfdjen in
©djfinfen getrieben. 3eber legt feine gauft auf ben £if$ in beffen Sttitte, bann
Ijateln beibe ein unb fudjen ftdj im @ifcen oom ^lafce ju 'jieljen. ©em ed ge«
Ungt, bed ©egnerd &rm ^>eruber ju betommen, ift SHetfter, &at geroonnen.
lleber baS ffiatljen bcr gingcrjafjl (SRotrafpiel) f. %bt\). 7: Watfjcfpielc.
38. Unterfialtung burrf) SWnftfutftntmente,
Unter alien ©ptelfadjen ftnb bem #naben nfidjft bent ©tedenpferb gerot& bie
mufttalif<$eu 3nftrumente am liebften. 9$on ber£inbertlapper unb @d)narrer
mit benen man @fiuglinge §ur 9htlje bringt, roar fd)on oben bie ftebe, Iner fei
errod^nt, road bie tftnber ju i^rer mufitalifdjen Untedjaltung, 3ur 23efriebigung
eined in jebem 9Kenfdjen fdjlummernben mufttalifdjen Ertebed felbft ergretfen-
Stange beoor fie mit <pfetfe unb Xrommel ju intern ©olbatenfptel aufmar*
fdneren, !ann man flinbergruppen mit impronifirten iWufifinftrumenten
feelenoergnugt burdj bie <&tuhe jie&en fefjen. 3)ad eine £inb $alt einen aud ber
£ud)e beige&olten £ridjter nadj £rompetenart nor ben 2Runb unb tutet barauf;
bad anbere trommelt auf einem alten $3lec$gefdjirr, roetl ed nod) feine fcrommel
^at; bad btitte Ijalt im linten Stmt ein @tucf 4>ol) ober einen ©tiefelfnedjt unb
geigt barauf mit einem ©tabdjen in ber SRedjten, aid rodre ed bie befte ©trabioari-
©eige; ein oierted blaft ^ofaune auf einem Idngeren ©tab, ben ed nor fld& &at :c.
3ft bad nidjt ein ^erjerfreuenbed ©ilb, roie roir ed aud ?. ftidjterd jjeidjnung;
tennen? — 3u biefen 3nftrumenten o&ne Songebung beforgen bie tftnber felbft
bad SRufitgetdn burd) tfreifdjen unb Xrubeln nadj fltnberart. 23alb roerben
roirtlidje Sonroertjeuge ben tfinbern jur greube auf bem 3a^rmartte getauft;
bad ftnb gerodlntlidj flinberpfetfen aller 3Crtf mm £ljon, $olj ober SWetall
(lefctere fur unfere ©affenjungen bie bettebteften !) ferner flinbertrompeten
mit SWetalljungen am 2ttunbftud, roeldje bad ©djjidfal tyaben, ba|$ fie balb jer*
brucft ober nerblafen ftnb, unb ntd)t me&r geljetu 2)ie Idngft bege^rte #tnber-
geige fur ben angeljenben (Joncertmeifter liegt unterm (Sfiriftbaume, gerodljnlid)
ift and) eine trommel babei. 9?un ge^t ed an ein 2ftuftriren, Ouiriliren,
^feifen unb Xrommeln, ba& ©ello ju ^eulen anfangt ynb f^roa^neruige ^erfonen
bie DIjren ft(^ ju^alten. 3)ennocb fd^aben foldje SWufiteyercitien bem ^inbe no^
nidjtd. 5Rur erft fpciter, roenn ber „£aftenflimpertaften" ind ©aud tommt, be*
ginnt bie £inberqual. —
3n bem ©u^e w6ieben bofe ©eifter", ba$ ju Cnbe be« 17. Safjrlj. erfriiicn,
roirb erja^It Don einer luftigen 3a^rmarft?gefellf^aft, bie einen ebenfaQd jum 3af)r*
marft anroefenben ©orffc^uljcn urn ein 3aftrmarft?gef^en( angefjt. ffCt gc^et fjin
unb taufet einem Scben ein mufifalifdje* Snftrument: bem erften eine^inber-
geige oor einen (SroWcn, bem anbern eine ^fennigpfeife, bem britten eine
topferne S.rompete, bem oierten ein £acfbreta)en, bem fi'mften eine 6<^ol*
men, bem fedjften ein Sfiger^orntfeen, bem pebenten einen ^unb, bem man
auf bem gdnoanje pfcifen fann, bem a^ten ein 53rummeifen.w — fcu* biefem
3a^rmarft«f(^erje lernen roir ein oollftanbiael ^inber-Ortfteftcc bcr Sorjcit fennen,
ba« roo^l nie in foldjcr ©oHftanbigfeit auftritt, jumal ^arfbrett unb ©rummeifen
Digitized by VjOOQ IC
— 435 —
Idngfl in Slbgang gefommcn finb. — $)ie einfndjften 9ttuftfinftrumeute follen unb
fonnen bic .ftnaben ju i^rec ttntertyoltung fid) felbft anfertigen. Itoju gc^Srcn:
a. 2>ie lam m t romp etc. 5)ie 3 in fen cine* §aarfamm* roerben mit einem ©tutf
$apier iibcrberft unb borauf nrirb gefummt unb gebrummt. $ie £one roerben ^cO.
unb jitternb. 3>od) ift baft 93lafen auf bem flamme nic^i Iciest, weil e* im SSlafcr
mufiralifdje ©tuefdjen oorauafefct, bic cr in boft 3)ing bineinju blofcn Ijat. b. $er
©Snapper obcr bad £ejentlaoier (in ©dmmben). man nimmt cine fjalbe
SSallnufjfdjale, fdmeibet an bem folbigen (Snbe etn 6tucf fjcraufl, binbet iibcr ben
JRiirfen (etwa in bet SWittc) eincn $>oppelfaben, fpannt in bicfen ein aoMangc* $olj*
ftabdjen. SBirb nun mit bem ginger bai §oljdjcn an ber auftgefdjnittenen ©telle
niebergebrueft unb fdjneH tuicber lo*gelaffen, fo fc^lagt e* fdmappenb nuf ber anbern
©cite an unb biefed ©a)nappen ift ber ganje ©pap. c. 9Ran madjt JUappern au8
jroei ©rettajen, bic nadj &rt ber (Saftagnetten taftmafcig gcfajlagcn mcrben, inbem
man einft jnrifdjen 3eige« unb SRittelfinger, ein* jnrifdjen 9Hittcl» unb ©olbfinger
ftetft. ©ola)eft rfyntljmifd&e ©eraufdj bcrtreibt ben flnaben bic 3eit unb marfdjirt aua)
oft cine ganjc ©pielgefellfdjaft banad). d. $>er im 16. 3atyrf). ju *Bafcl lebenbe
^Jrof. £^ omad flatter erjaljlt, bafi er in feincr Sugcnb ©aitcn auf cine ©djinbet
(93rettd)en) geflogen, einen ©teg baruntcr gemadjt unb fie bann mit ben §anben obcr
bem £aarbogen geriffen, alfo cine 3itf)cr unb ©cige fclbft gemadjt fyabe. SSMr
tfnaben in £fjuringen ftellten bal ©pieljeug nod) einfadjer baburd) fyer, bafi roir
3nrirnfaben auf eincn $aa)fpan fpanntcn.
39* SBittierlitft im Srcieit*.
3)er Sinter mit fcincr frrengen $alte nermag bic fpiclluftige Sugenb nicfir
tynterm Cfeit feftju^alten. £>er crftc ©djnee ift gefallen, ba roirb ber ©djlitten
tyerbei gefudjt unb e3 beginnt
ba& ©djlittcnfatjrcn,
cin uralteS, in alien Sanbern mit (Sis unb ©djneefall gefannteS SJergnugen fur
(£rn>ad)fcne, n>ic fur $inber. S)a fie^t man bei ben $leinen oft fcr>r einfad)e,
au3 einigen 23rettern gufammengenagelte galjrjeuge ($afel)ufcfdje in Xfyuringen ge*
nannt), baneben grofjere obcr fleinere tufenfdjlitten au3 £ol$ uub in neuercr
3cit au£ (Sifen gebaut. 2faf tyren ©djlitten roerben bic $inber con anbern ab*
roed)felnb gejogen, obcr ftc fatten fic^ feft an, unb laffen ben @d)litten Don
cinem 3(b^angc fclbft fallen; bag Ic^tcrc giebt grofeere Shift abcr aucfi ©efa^r
jurocilcn. — 2)ic glattc (Si^flda^c auf Xeid) unb glu^ lodft bic 3ug,enb jum
©a)littfa)u^laufcn.
(Siebt'S nic3r)t tyeure ©^Itttfc^u^e uon ©ta^I, fo muffen felbftgemac^te von
$olj einftrocilen bienen, bie an bie @ticfel gcbunben roerben, roie bie ©c^nccfc^u^e
ber Worblfinber. —
Scr n\6)t ©djlitten unb (Sdt)littfdt)u^ jur $anb Ijat, begnugt fidt) mit
©Icitcn auf bem ©ifc,
roofur man uerfd)iebene 2Cu3brucfe ^at al^ ©(^inbern unb ©djuffeln, in
©ad^fen, ©Utfd&cn unb ©lanncrn in ^uringen 2c. Unb roenn bie ©locfc
|ur @djule ruft, benuften gemife bie tinber ben le^ten 3(ugcnbli(f, ben 2Beg 6i^
28*
Digitized by VjOOQ IC
— 436 —
&um ©dnilljaufe in langer 9?ei^e Ijintereinanber, auf fdjmalen jugefrornen ©ojfen
$inrutfd&enb jurucfyulegen, unb auf bem SRucfroege geljfs ebenfo. - #at bie
toarme 9fttttag3fonne ben ©djnee etroaS roetd) unb feud^t gemadjt, fo mirb
cin ©djneemann
gebaut, mit unfdrmlid) bicfen ©einen unb ftrmen, mit turjem #alfe unb runbcm
#opfe, beffen mit $of)le gefdnodrste Sfagen grimmig in bie SBelt l)tneinftarren.
2flan giebt tym mol)l gat einen <&tab in bie $anb unb eine 3Trt £aba!3pfeife
in ben SWunb. — SBdfyrenb beffen Dergnugen fid^ anbere $inber mit
©djnceballroerfen.
3)a ftebt man ganje §eerlager gegen einanber rutfen unb ba3 Iuftige ©algen
unb Serfen (piroeilen leiber and) auf Dorubergefyenbe Qrroadjfene) gefjt fo Iange
fort, 6i3 eine emgeroorfene genfterfdjeibe in ber 9?df>e tlirrt unb bie ©dmec
ballroerfer • 33anbe auSeinanber ftiebt, ober ein 2>orffd)u&e ober ^olijift ber
©d^neebataille ein (Snbe mad)t.
93eginnt ba3 (£i3 ju ttyauen, fo gibts £oUful)ne, bie unberufen mit ftam«
pfenbem gufee ba% (Sis auf 93ad) ober Seiche auftauen, auf bem lofen (Sife I)tn*
unb bertoufen, in gefdf)rlidf)em SBetteifer bis an ben ftanb be$ Staffers fid)
fyinauSroagen ober gar auf eine abgelofte SiSfdfjoIle fid) ftellen, urn roie auf
einem #oi$flof5 ju fdjroimmen, bis einer ober ber anbere tferunglurft unb ber
©djerj ein traurigeS dribe nimmt. — 2)odf) allerfyanb Heine ©efabren fonft, nrie
Dljren* unb $dnbeerfriercn, roerben unb follen bie JHnber nicbt abfjalten, aud)
jur SSinterSjeit im greien ftdj Ijerum ju tummeln unb abju^drten.
* SDic jaljlrcirfjen $eluftigungen in ber ©tube $ur 9Sinter*$eit folgen untcr
Sibfdjnitt 8 ber epicle.
40. Sljrifrtaum uub gBcUjnadjtSfcfi.
2)amit ift jroar tein flinberfpiel, aber bodj ber Urquell unb 2Iu3gang$punft
Dteler tfinberfreuben unb jroar ber l)d(I)ften unb ebelften, genannt; id) burfte
barum bier ba£ fdfjone 2Beibnad)t8feft mit bem angepu&ten (Sljriftbaume ntd^t
unerrodljnt Iaffen. — 2fa ben (Sljriftbaum unb bie fjeilige 9*ad)t mit tyrem nmnber-
baren 3<wber tnupfen ftd) be3 £inbe£ fd)5nfte §offnungen, ffiiinfdfje unb £rdume.
(£3 freut ftdj fdfjon lange Dormer auf ben fjeiligen (Shrift; unb beoor ba3
Cfyrifttinb ober fein ©egleiter $nedf)t SRupredjt al3 ©djimmelreiter ober fein
SBorbote ©t. 9Htla3 auf tyren Umjugen am genfter erfdjeinen unb nadf) ben
guten tfinbern fragen, audfj roo^l eine 92ufj jur £f)ur herein roerfen, o^ne ftdfj
fer)en jit Iaffen, Iange corner lernt baS ^inb fein frommeS ©cbetc^en, urn att
guteS tfinb ju beftel)en; unb Ijoffenb auf ba3 liebe Sei^na^ten fmgt e$:
O bu froblic^e, ©elt ging t»erlorcn,
£) bu felige, (Lljrift ift gcboren,
(Snabenbringenbe 5EBcil)nad)t*^eit. grcue, freue bid), o Gljriftenbeit !
Unb ift na$ man^erlei SBorbereitungen enblid) bie Iang erfe^nte ©tunbe ber
©ef^erung gefommen unb treten bie bisber in bunfler hammer roeilenben
^inber herein »or ben lidjtflammenben, golbglifernben S^riftbaum unb feine
baran Ijdngenben ober barunter Uegenben ©ejdjente, mie fromm»fr5l)H^ frimmen
Digitized by VjOOQ IC
— 437 —
fte oonn on „©tiUe 9tad>t, fjeil'ge SRadjt" :c. unb fturjen bann auf tyre
@ef$ente, balb barauf aber au$ in ben 2(rm bet (Sltem, mit #erj unb 2Runb
fur bie fdtfnen ©efdjente U)nen bantenb unb fleine ©egengefdjente barbringenb.
3a, bag (Styriftfeft ift ein rentes geft ber Siebe, ein ijotyeS tirdjenfeft, an roelcfcem
bie ©eburtbeS SelttyeilanbeS gefeiert nrirb, jugleidj aber ein waijre3 gamilien-
f eft. 3)er Gfjriftbaum ift ber fonnige SJUttelpunft be3 2Beil)nad>t3fefte3. &r
ift germanifdjen UrfprungS, rourbe aber in3 (£ijriftentf)um tyerubergenommen, be-
fonber8 oon ben ^roteftanten ate Unterfdjeibung$§eief)en unb ©nmbol beibe^alten;
roabren bie flatljolifen bid Sfofang biefeS 3al>rf)unbert8 an tyren in flird&e unb
gamilten aufgeftellten „#rippen", bei roeldjen bem (Sfyrifttinbe geiftlidje 2Biegen«
lieber gefungen nmrben, fefttyielten. 3efct ift er confefftonSloS geroorben unb in
alle SBelt, too 2)eutfdje rooljnen, uerbreitet.
Urfprunglia) mar ber <£f)riftbaum bat €>umbol fur baft unaufljdrlia)e SBalten
ber ©ottbeit in ber fdjeinbar tobten 9totur, inbem bie trofc ©if unb €>a)nee fmmer*
grune $anne bie #offnung auf tat junge ©run bed fommenben grueling* Derpnm
lia)t. — r 3Bie einft bie beibnifa)en «|}riejter am 3 u If eft (3Binterfonnwenbe) ben Urn*
jug tfjrer ©otter in frommem 9Rummenfa)anj dufcerlia) jur fcarfteQung braa)ten, fo
int pa) unterm ©influfj bed ©bnftentbumft boa; mana)eft baDon erbalten, Dor aQcm
iftft baft Umjieljen beft ©Ijriftfinbeft, bat Huftreten beft £nea)t 9tuprea)t, ber 6a)immel»
reiter 6t. 9tiflaft, speljmarbel, Winter n>ela)en giguren pa) fjeibnifdje ©otttjeiten bergen.
$uf bie jablreid;en, intereffanten 3Beibnaa)tftgebrdua)e, barunter baft altertyum*
Iidje Suit lap p im 9tteberbeutfa)en unb in ©djroeten, barf ia) tjier nia)t eingetjen.
9tur noa) einmal Dor ben G^riftbaum rooflen ruir treten unb mit fiinbern unb
©nfeln uber biefen poetifdjen ©ebraua) unft freuen. 2Bcla)e fiuft fdjon fur bie SUnber,
roenn fie felbft ben d^rjftbaum mit anpufcen bi'irfen. #aa)bem fie lungft tjintet
baft ©e^eimni^ gefommen, bafi bie ©Item bie ©a)enfgeber [bat fctyriftfinb) pnb, roirb
aber boa) an ber tfrone beft ©briftbaumft ein ©tyriftfinb ober ein ©nael ange*
braa)t. erinnernb an bie beilige War, bab ©ngel com #immel Famen unb Die ©eburt
beft §eilanbft ocrfiinbeten. ©aft fe^en roir noa) afleft am ©briftbaum? &n Den
dmeigen bangen im ©lan^e un^Iiger 2ia)tlein jnrifa)en fleinen galmdjen unb bunten
spapiemefcen unb anberer gli^ernber 3?erjierung oergolbete SRiiffe unb Wepfel, giguren
auft 3uefer, fcljotolabe unb $Preffertua)en unb jutoeilen fleine foftbare ©efdjenfe. Unter
bem SBaume aber liegen <StoClcn, ^fefferfuajen unb allerfjanb ©efa^cnfc, fur SWdbajcn
grofe unb fleine ?uppen, fur flnaben Sa^aufetpferb , trommel, qjfeife unb ©o
roe^r; baneben oiele ©pielfaa^en in ©a)aa)teln unb ^arfeten. $)er 53orrat^ mu| baft
ganje 3aljr binbura) reiajen, bift baft Gljriftfinb neue bringt. Unb bie greube ber
5tinber unb Cnfel ift fur ©Item unb ©ropeltcrn bie redjte 5Bei^nad)tftfreube. — SBie
unergrunb(id) ift boa) ber dauber, ben tat SBeibnadjtftfejt auf bat SWenfa)enberj ant*
ubt! 3n frii^er 3ugenb nimmt er eft gefangen unb am Bbenb beft fiebenft noa) fenft
er fid) in jeber fjeiligen $taa)t bemieber, nia)t blofc ©rinnerungen erroecfenb an bie
Idngft ocrgangene ^inb^eit, fonbern ben ©reift felbft noa) mit finblia)er greube er«»
fuOenb. Unb nia)t ettoa finb'ft reia)e ©efa)enfef n>ela)e ben 3auber fo lange fort*
erbalten, benn fonft roiirbe SWana)er, ber am meiften unter feinem Sonne ftebt, nia)tft
me^r baoon fufylen. 3a, eine rounberfame ^Joepe raufa)t bura) bie beilige 9laa)t unb
ber raubefte 5Wenfa) fiiblt ir>rc Sa)wingen, aber fein ©ort erfdjopft fie unb fein £ieb
ftngt fie auft.
* 3um 5*efa)lu| beft erften 5lbfa)nitteft erlaubc ia) mir auf einen i?upferftia) bom Satyr
1628 binjuroeifen, ber fta) in einem ju §aag gebrucften ©ua)e, Don ben greuben unb
Seiben beft ©beftanbft tyanbelnb, befinbet. SDic Slbbilbungen bort, auf roela)e fa)on 51. 9tia)ter
in feiner 3lb!)anMung „3ur ©efa)ia)te beft JHnberfpielft" aufmerffam maa)t, laffen einen
lefn-reia)en S5lirf auf \>at ^inberfpiel oergangener Sabrtyunberte ttyun unb
Digitized by VjOOQ IC
— 438 ^
tnerben und ba Dicle ber cben be(anbelten ©piele begegnen: 3m SBorbergrunbe crblicfcn
roir cin fleined 9ftabc(cn, mit t>ier $upppen fpielenb, n>a(renb cin anbcre* in bcm
bancben fte(enbcn SPuppenroagen bic 93etten juredjtlegt. gerner begegnet un* ein
©tertenpferbreiter. SBon ben ubrigen bargefleQten 2Rabc(en nrirb l>at cine con
einem mit speitfdje beroaffneten tfnaben ate $fcrbd)en on ber Seine gefu(rt,
roa(renb ein poar anbere bei einem 2Minbcfu(fpiele bet(eiligt finb. <Enblic(
marfdjirt ein Heine* SRabdjen and) mit einem 3ugc uon tfuaben, bie mit (6Uer«
nen ©piemen beroaffnet finb unb benen ein fleiner$rommler Doranfc(reitet. $on
tueiteren Inabcnfpielcn etblicft man ouf bem Silbe boe 5lrcif ettrciben, Steifen*
treiben, 93allfc(lagen, ©eilfpringen, $urflelbaumfd)ie|en, 6tel*
jenlaufen unb tfcgelfdjieben. ©tlidje Shtaben beluftigen ftc( mit ©tetaenlaffen
eine* ©radjen, onberc fefcen SSBinbfpiele in ©eroegung; einet (at eine Jrinber*
gcige in ber £anb, ein anbercr eine fogenannte ©djeere, nrie fie nodj (cute in
jcber €a)ac(tel mit (dljernen ©o lb a ten ju fin ben ift unb bie im jufommenge*
fefcten Buftanbe Sle(nlic(feit mit einer (Jgge (at. Gin ftnabc beugt ben SRurten unb
lafct einen anbern fiber fie( (inroegfpringen; jmei beluftigen flc( mit bem $uf«
blafcn einer ©cbroeinGblafe. SDcr IHeft bcrflnaben abet fdjeint am blofjen $um«
me In bat mcifte $ergniigcn ju finben unb jagt mit etlidjen $unben (erum.
2. ttetgen mrt fcanjfjriele.
tfommt ber Iangerfe(nte grueling, fo beginncn bie grii(Iingefpiele. 2)aju gc(orcn
Dor allcm bic 8Ungelrei(en (= Stingelreigen), bie oon fleinen 3Rabd)en ladjenb
unb fdjerjenb unter ©efang gefprungen roerben. fiaffen mir pc folgen:
A. Ottngclrci^cn mit SliebctfaUcn.
m
41. 2)te fttttber anf bent ^>olberbttf(^*
a. Srfte 2Helobie.
Ww-ir
?=*£
V=V-
£
8tin*gel, SRingcl, JHei * (e!
©inbbertfinber brci • c,
©it-jen ouf bem $ol * ber* bud),
6d)reien aUk: (ufc(,(ufc(, (ufc(!
b. Sweitc SRelobic.
-ih*-r-F-?-*- P * i \
-§M-£-£-4--y- -p «UJ
9tin«gel, SRingel, 8tei * -(c!
©inbberSUnber brei « e.
<Sit«jenaufbem £ol«ber*buf<(,
©djreien a I • le : ( uf d), ( uf dj, (uf c( !
?luefu( rung: 3Me 5linber fajfen einanber an ben $dnben unb ge(en ftngenb
im Slretfe (erum. Hm ©djluffe Iaffen jie fta) alle jugleid) auf ben Sobcn nieber,
idoju fie ladjen unb t>a* ©piel oon ncuem beginncn. — 93eibe SKelobien finb uralt
unb in ganj $eutfd)lanb ber flinbcrmelt eigen; bie jmeite ift feltener. 2Ran ftngt
aenj5(nlic( nur btefe oier 3cilen, in oielen ffiacianten. 2)o(( fdjeint and) eine jmcitc
©trop(e baju geljort ju (aben, toie folgcnbc brei %qtt bemeifen.
Digitized by VjOOQ IC
— 439 —
42.
ffiingcl, ffiingcl, ffietyc,
©inb bet Sinbet facie,
©t£en ouf bcm #olbctbuf$,
©d&teten aflc: mufa), muf<&, mufa)!
. [eifct nicbet!]
©i£t 'nc gtau im [Rlngclcin
5Kit jiebcn flcincn tfinbctlciu.
2Ba8 c(fcn§ 9cm? gifdjelein.
3Ba8 ttinten& gem? Stolen SBcin.
[6lft nicbet!]
Sunberfjorn *nl). 86 (91. 8. IIL 444).
43.
ffiinflc, Stingc, 9tci^c!
©inb bec Sinbcc bteie,
©tycn auf bcm §olbctbufdj,
Shifen aflc: mufa), mufa), mufa)!
©e$t eua) niebet!
<S& fifrt 'nc grau im ©artentyau*
5Kit fieben flcincn JUnberlcin.
S5>a* c|fen& gem? gifa)elcin.
©a* trinten* gem? 9tot^cn SScin.
©ejjt eua) nicber!
©rater, «Bragur III. 245 (1796).
©rimm, flinberniarajen 1819. II. ©. 15.
©imrocf 827.
44.
ffiinge, 8tingc, ffietye,
?* ftnb bcr Sinbcr ^eic,
©ifcen auf bcm #olletbufa),
©a)reien Slfle: l)ufa), \)\\\ti), tyW
©cfct eua) nicbet!
©ifct cine gtau im Stingclcin
9Kit fieben Heine tfinbelein.
S5>a$ cffcuS gem? gifa)clcin.
2Ba& ttinten* gem? Stot^cn SBcin.
©c£t cud) niebet!
S.qjaul gr.ffiiajter, glegeljctljrc 1804*
45.
SRingi, 8Ungi, 9taja,
©inb bcr tftnber bteta,
©ctyn rolt untet'n §olbetbufd),
©agen aflc: tyufd), tyufd), ljufa)!
Slue ©ten: ©oife Setter. IL 220.
46.
ffiinge, [Ringe, ffleilje!
'$ ftnb bet tfinbet jmcie:
©ic tanjeb urn e Stofebufa)
llnb maa)cb aflc: tjufa), f)ufa), ljufa)!
©djweijerifa).
47.
SHngcle, ffiingcle, 8tcu)c,
SSir fmb unfetcc ^weie,
©irfa^lupfcnbur^eincn^olbetftocf,
$ufcli, bufcli, but, but, but!
©a)roabifa): ©irlinger 155.
48.
Stingla, ffiingla, fflctya,
©emmet Sfnnctli brcia,
©tcig'n met ofm §olletbufa),
©djtcia aUa: fyufa), fyufa), fyufa)!
SBinbeljeim in Sagern.
49.
[Ringc, ffiinge ffietye!
$'>]tteibfa)i gitynb i b'SKaie,
S>'*Bube gitynb i b'$afelnufc,
©ic maa)ctafli: §ufa), tjufa), ^ufa)!
©rofcatti 39.
50.
ffiingcl, ffiingeli, mei^e,
fc'S&tnb goljnt i b'SKaie.
©ie tanjet urn bie ffiofeftoa*
Unb maa)et afle SBobe*»obe^5cC
«argauifd): JRod^olj 183*
Digitized by VjOOQ IC
— 440 —
51-
SRtngafa, SRingala, ffttfya,
(£ft fcien bcr Stnber brcia,
©tcifl'n ftc aufm $oUerbufd),
§$rcia fle aflc: fjuf$, fjufa, ijufcfc!
9fttba^ern; qjonjcr II. 93.
52.
ffiinge, ffiingc, ffietyc,
SKorgen fruf) urn breic
©irb'ft a ©djncele fdjncle,
6tcig'n mcr aufm §ollabufdj,
6lnge merafle: ljufdj, fyufdj, ^ufd^ !
Dber«93ogtlanb : hunger, #of;ler.
SlinQcl, Mangel, ffietye,
©ft fmb bcr flinber breie,
$>ie ft|cn in bem §urlebufd)
Unb fagen aUe: ljuf$, fjuf$, Ijufd;!
OCbenburger £9t 36.
54.
fltinga, Slinga, 8tajc,
6ai m'r unfer traja,
©ifct m'r aUc uf tc #o(Urbufdj,
6$rci m'c aflc: tufdj, fufdj, tuf$!
fcemefc&e* SBanat in Ungarn. ©olf'ft
3eitf*r. II. 220.
55.
Sange, langc ffietye,
©ft (tnb bcc fltnber jroeie,
ffilr jtyen auf bem ©ad)l)olberbu{cf)
Unb ma$en aflc: fjufcfc, t>uf$, fjufdj!
5luft ^affcl: Seroalter 4, 8r. 16.
56.
Sttnge, ffilngc, ffietye,
6tnb bcr tftnbcr breie,
6tcig'n fie auf ben #oflerbufd>,
@<§rct'n fie aflc: tyufefc, Imfdj, \)\i\d)\
*u0 Oberfranfcn : Bavaria III. 282.
57.
Btfngete, Slingete, M\)t,
@enn' m'r a ©tucfer breic,
©teig' m'r auf'n Jpollerbaum,
ty&n m'r fc^roarje SBeerla 'runtcr,
Simmt bcr ©dgcr, fdjiefit unft 'runtcr,
gafl' m'r aflc nieber.
Dbercft Stogtlanb: hunger 318.
58.
SUngele, Stingelc, Striker,
®er Sogct frifrt bie ©ier,
$cr SBoget frifjt bic 6djalcn,
tfdnn' m'r fc net bcjafjlen:
6tcig' m'r auf'n §ollerbufd),
6djretn m'r afle: #ufd), fjufc§/ l)uf$.
Obereft SSogtfonb: hunger 319.
59.
dtunbe, runbe ftofenfranj
6a)j auf cincm SBtpfelftanj,
SBipfelftanj rooflt' breefcen,
Gutter gab cin ©locfc&cn
9luf baft buntc SRdcfdjcn.
#Ungftbal, nod) einmal,
Slfle fleinen tfinberc&cn fatten bal*.
Hut ^ommcreflen: grifabier 669.
. * bal = nieber.
60.
9tinga, Sttnga, 9teia,
$)d ©anft bo gclmt en ©eta;
2)6 SBogcl fanb en $oflebuf$,
6djret, mcin tfinberl, fjufcfc, fjufdj, fyu\6) I
ealjburgif^: 8uJ ftr. 100.
61.
Stengala, SRengalc, SRaia,
#a£la uf bcr ©traic,
WMa uf'm ^olberbufcfc:
• e^rcia aflc: l)ufd&, \)\\\ti), ^ufd&!
SRiinblid) auft Sitfdjroeiler » $$ann
£)ber.(£lfa&).
Digitized by VjOOQ IC
— 441 —
62.
9Hngc(, Sttngel, Slate,
$an$ ro'r aUc braie.
$an$ m'r onb'r a §oflerbuf$,
3Ha<$ w'r ottc: t>ufdS>, ljufd), W#!
$u* £>cpcrrci4*@djlcficn : «. qjeter I. 50.
63.
i
Bu* S>armftabt: golfing 9tr. 94.
33=
EE
=tt
9ftng*le, Sting «le, 0lci - be ! £ie tfin « bcr ftt*3cn imgrei-en, bic
I
»
#=P=
E^3
£
m
P=P-
5=5=
flin*bet ftt«jen im #oMer-bufcbunb freifcben bregma!: l)ufcb,bufcb, b"f<b-
€ie ftjen unterm poller*
©benfo au* SRaubeim bet Simburg (1885). $ar.:
bufd) unb fingen aUc Ijufcb ic.
64.
JRtngcl, Stingeli, Sfceitje,
®'<£t)tnb ftnb aUi 6^taije* (tfta^en),
©'(S&inb ftnb aUc §olberftdcT**
Unb tnadjet aUi 5Bobc*93obc^6cf.
SRocbbola 183. * $)aju an onberer ©telle bet SBermert: „#ejen benuanbeln fleinc
Sinber in tfraben, bic bann auf £>otlunberbdumen niften muffen". $aburd)
nrirb biefer, anberroart* mebr entftedte tfinberreim com ©ifcen bet SHnber auf bem
(nicf)t unter betn) §oHerbufcb ttrvat bcrftanblicb unb bat ©djreien: „bufd), &ufcb,
bufeb!" am ©ajluffe be* bcutfeben «8er*lein* betommt 6inn: gleiebfam al* ob ein
SRaubbogel fie bebrobte, roebren fte ab, Sine tiicl tiefer getyenbe SDeutung naa) Sttann*
barbt folgt Ijier.
** Sebeutfam unb fur bat b°b* filter ber eben Dorgefubrten Steigentejte ift ber
Wufcbrucf £olterbufcb ober £olberbufcb, bee faft in alien au* berfdjiebenen
fianbe*tbeilen gefammelten Steimen uorfommt unb offenbar an grau $olba, b. b-
bie ©ottin greija erinnert, roeldje bat $au*mefen unb befonber* bat ©pinngefebaft
iibermadjjte unb barutn jut 3eit ber SBinterfonnenroenbe (SBeibnacbtfyeit) umberjog,
bie ©pinnenben ju beobadjtcn unb ju belobnen. %aa) bem 93olf*marcben fdjuttelt
fie tbre „©ettfebern", roenn e* febneit. 9tidjt otyne 3ufammenbang roirb barum beim
£olbcrbufcbbefteigen im oogtlanbifdjen Sejte aucb bat ©cbneien mit erroabnt. $)er
fo toielfadj erroabnte $olberbufd) ift aber nidjt etroa ber #oOunberftraucb, fonbern
nacb Dr. SRannbarbt'* 9Rt)tbenforfdwng „#olba'* 33ufcb", b. b- ba* nrirre Sorfen*
baar ber in ben £erjen ber SWenfcben ©turm anregenben §olba, roie man in $effen
bom w$oHerjopf" fpricbt. greija = $olba, bie ntutterlicb gebacbte beutfebe 2iebe*«
gottin, melcbe in ibrem auf SBaffcrtgrunbe (in einem ©runnen) befinblicben, blumeu*
burebbuftenben unb fonnigen ©arten roeilt, ift bie §uterin ber Ungeborenen. ®ie
©eeldjen ftnb febon bei ibr in 53lutl?enfela>n unb auf ©ufeben geborgen, bi* fte, in*
irbifebe Seben gerufen, jur SBelt fommen. 5)amtt bnngt aua) ber «u*brucf jufammen,
ba$ bie ^inber au* bem^ollebaum (nia)t ^o^lcr Saum) ober au* bem tfinblein**
brunnen fommen.
Digitized by VjOOQ IC
— 442 —
65. $te %tau utU fte&en ftinbttn.
I
flirt ©if gen 18S5.
=P=JC
£EE£
m
=3=
:&=£=
«u„,,„c, rUra.n,e ao.fen.W. | *[«« * jJJ* Jf.'&l
^^^-Htj^^^
i§i§ll
fie £at»te gem ein ©la0d>e SBein un a bift - c^e Bucfer»d)c nein. Sud)!
Sim ©djluffe fallen bie £inber nieber.
66.
ffiinge*8ttnge*9lofenfranj! #att' fo gem ein ©la&d&cn ©ein,
£ie grau bie fa| iiu Sringcl, 9lu$ ein rocntg Sucfenfcen brcin.
ffitt ben fieben tflnbccn, Su^ei, 2tno, Su^ci!
ttue ffiieljl (5tr. Sunnertbadj, Weg.»»cj. tfoln): SRannljarbi 507.
67.
Uralte gSolfrroeife pug £I)uringen, £effcn unb ©adjfcn.
i
-tr-f^-j
3E$
\t V U V2
3=fr
£—£-*■
*=&:
C* jifct 'ne grau im fflin-ge'lein mit fie>ben flci«nen8iift>e»lein. 8Ba»
§
i
=*=*=
i^ i^, — #H — I — k— #'
OZ^t
:p=P=
* r v
ir\r9LTE
V=?z
x_^ ^ ^ ' W — W 1 ■ * J J
ef«fenfgern? gifdjelein. SBa* trinfenft gem? fRotljen ©ein. ©ifct nieber! ftyt nieber!
$ejt ift bie jroeite ©troplje bet obigen Sttngetrei&en 9k. 2, 3 unb 4. ©anj
berftummelt fanb fid? ber $ejt im 9iaffauifdjen : „£reife, 5lrcifcr fringe, ftebenfjunbert
©djlinge. ©laSdjen 5$ctn, 93rcjjeld)en brein, ©rout foil ftiUe fein. ©Me, giUe,
giUe!"
68. ®*ofec ®8f$c*
9(u$ $l)uringen, ©adjfen, Sranbenburg unb fteffen
i^^
£te=g=g
s
^=p=
tn=tc
*=fc
&S
9tin«gel, 9lin»gel, Wo-fen-franj! fefc' ein $5pf»c$en SBaf « fee bei,
t^ — fti ft=A:
^
^
=?=££
it
*=tP
mor« gen wolPn roie ma- fdjen,
f lei ■ ne ©a * fdje, gro * % e ©a • fa>,
i
IS
?=£
?=F=*
^M*1
fti • ft * ri » ft!
ol « ler • Ijanb feljr fdjo « nc 3Ba * fd)c.
$ejt Aiemlid) gleidj bei grifdjbier 9tr. 067 aud $ommereQen. SBergl. ©imrorf
830. golfing 92.
* 93ei btefem 9tufc, mcljr gefdjrieen afo gefungen, bucfen ftc^ bie tfinber nieber.
Digitized by VjOOQ IC
443 —
69.
t&lngel, [Ringel, ffiofenftana,
@et en Sopplen 2Boater bt,
Sttorgen moU'n nrir mafefcen
tfleene SSdfdje, groote 9Bdf$e,
SlUerljanb fer fdjeene 9Bdf$e.
tfiterifiti!
©ranbenburgifdj : <£rt L 5, 41.
©ergl. giebler 64. girmenid) I. 123.
I. 144. II. 556.
70.
$ingel*8ttngel*8tofenfranj,
#ul>f<$man$.
9Rdb$en, ^olc ©offer,
©iefr' e* in ben tfeffel.
SBenn bet tfeffel umafallt,
@o fatfn wtc aflgufamm.
OibenburgetSJR. 35. (Sbenfo griftt>
bier 9tr. 668, nur lefcte 3eile: „2aufen
oQe bacon".
71.
$Ringel*9tingel*8tofenlran$,
@e$t ein Sopfd&en SBaffec auf,
SWorgen moU'n nrir mafdjen,
tfleine 2Bdf#e, grofre ©df#c.
SBcnn ber §a^n mirb ftdfjen,
5Berb'n mic frutj aufftctjen.
Tie gan$e tfompagnie madjt tfiferifi!
$uft Berlin: Simmer 9tr. le.
72.
«u$ $annftabt: golfing 9tr. 93.
«=ft=
2E
ii — r
3=
«
9tin*gel, Win « gel, 9to • fen* franj ! f lei * ne SBafdj, gro * f e SSafcb,
§
¥ f_ *
*
=t
^
3E
3fc
©ctyoppdje ©ein, Sret-jel « d;e brein. JH * fe * ri * fi - ti?
73. fieffelbanen.
Umgegenb Don SBeiinar 1840.
£==?=£3:
^F^
=t
8rei*,tfrei», Sef'W
mot. gen roirt e» bef » f er ;
i
JS=t
*=*
-^~
mor*gen
[mor*gen
former §ir«fen*brei: fdllt ber gan • je #ef*fel ein.
ftbtacbten nrir ein©<bmein:bau&!bafdntber flef«fel ein.]
74.
a
=s=
Umgegenb Don ©rfutt 1S58.
Htt^ rti+fr
^
¥^S^^
Stete, tfretft, $ef » fel ! mor* gen mirb e$ bef * fer, mor* gen trag'n nrir
P
£
» *
si
$
-¥ f^
95>af > fer ein, ffiflt ber gan * je ftef * fel ein.
Digitized by VjOOQ IC
— 444 —
m
*—k£
75.
Sue Socmen (1872).
Sejt ebenfo eitncod 843.
^
^
3EE£
*-
bef • fer,
©an - er, bau - c £ef » fel, mor • gen nrirb c*
3ee£
=£=3
E£
^i
E
*
£
&, ba fallt ber ffef'fel ein.
77.
2*rau, brau Mel,
9ttorgen roott'n nric roafdjen,
Uebermorgen SBaffet trag'n,
$(ump$ in bic 9lfae.
Bu* ^affel : Sewalter 4, 40.
tragt bic Srout ba* SBaf* fcr cin: baufc,
76.
SBauer, bauc Aeffctein,
Sttorgen trag' met SBaffer cin.
glicgt 'nc roetiie £aube 'ncin:
gfiUt bec ganje tfeffet cin.
fcue bem S&ogtfonb: hunger 322.
SergL aua): dimmer 9tr. 3. *Ifr. SWulIer, (Jrjgcb. 9Solf*lieber 194.
78. $er Seflel anf bem gciter.
9tingelban$, Stofenftanj,
®e tfetel (*cffel) ^ang to gfifjr (am gcucr)!
®e Sungfern ftnb fo bulje (tljcuer),
®cfeflen (inb fo goben (leidjt) to foep foil faufen),
®at fe op be ©tcaten loept (laufen).
(©crufen:) Unfit, fufie^u!
[SRober, gift me 'n ftlocffdjen (©BdH&en),
®at tying if an min 9l6cffa)en:
gaeg (fety) if bann be ©tratenbaec (6trafcentljur),
Saept be ©efellcn actyet (Winter) mi tjaec.
$a fa bat tflocffctyn: JMtng.]
SRunblid) au* ©djlelroig (Wjfrup) 1896. ©ei 3RfiQen()off 484 nod) ber ein*
geflammerte jtoeite ©a J. $ie SRefobte baju gel)t fo:
r— ^ »L -M
SEE*
m,.
wi-F
79. tttngel, ffttngel, ffiofett.
«u» fiaffel: fieroaltcr I »r. 12.
tr-NT— : — i ■ . 'h- !Vt
*
BS
£
3±3
3
9tin«gel, Win*gel JRo»fcn, fa)o»ne 51 * pri • fo • fen, SBeiUdjcn blau $cr-
i
IS
£^
=*!=*:
3
£i » f e • ri • fi
gif?*mcin»ni$t, al «■ le $in • ber fe * Jen fttt). tfi»Fe* ri • fi!
©cnau fo bet $ejt im S&ogtlanb, f. hunger 320. ©benfo im ftaffauerlanbe
mflnblia) burd) S&olfram.
Digitized by VjOOQ IC
— 445 —
81.
ffietye, ffietye, ffiofe!
SBucroe ttage §ofe,
Sttatble ttage tfranjele,
liri, tiri, tanjele!
9Runblidj auft ©ammfira) unb San*
aenfjeim (Ober*(£lfa&).
SMe SWabdjen bilben einen ftrei* unb jingen beim Umgange. ©cim lefcten SSerfe
laffen bic tfinber bic £anbe Io9 unb fefccn ficfy fdjnefl auf cincn Slugenblid (fie
„bucfen" jidj). —
80.
Single, Single, atofcn,
®ie SBuben ttagcn §ofen.
®ic 9Kabdjen trogcti 9tocfe(c^en
Unb fallen all' in* edfeld&en.
8u0 Dberbiebad) a. 9tl).
82.
i
^
Unter*(Slfafr 1895.
^
^=qt:
3EEEE
J Wci^e, WeMje,
/£'&ied)le fin gc «
b(o
•fe, (
•fe; I
*=tc
un tnenn tnei SKueter fen ftie$*le bad)t, fo
iuss
s
Tinr
"p~y
5=rb=b=
Z*=M±Ml
5=P=
matt)i be 53unbcl un f ft gu*et 9lod)t! ©ajlepperle, fdjlepper«le, f)up«fa«fa!
55ei ben ©djlufefilben fifcen atle nieber. Bum $ejt oergl. 9ir. 506.
I
83.
9lu* SSBeftfalen 1885 (burd) 6. SBolfram.)
A H U
T=*z
-v-v-
"SK1!?'^ l^lHecDma^inbem ftaften, morgen n,oQ'n mer
Sutter1) in bee $o*fe,
m
SE
yzizt
=9:
^=t3=
m
zp=$±=
fa • ften, ii • ber* mor« gen 2amtna)en3)fa)laa)ten, bad foil fa • gen: 9Raf>4)!
*m ©d)Iu| bee SReigen* fefcen fia) bie tfinber. — Slefynlicfye fcejte munblidj auft
€iegen, au$ 8djlettmg unb gebr. bei 3immer 9tr. 1. — Parian ten: 1) 3udet.
2) ©afc (<£ier), ©elb in ber $afd)en, tnorgen rooU'n nrir roafa)en. 3) ©d;roeina)en.
4] tniet!
84. Sinbcrrcigen tnit SRicbcrf aflcu *.
5lu8 ber ffietterau (©etten^aufen) fietualter 2, «Rr. 36.
$
.f-- r*
^e
i
£an * je, tan* it, % e * I e m a n n ! bie 5?a « fce fa* ^cn Sc&nxin$ oerbrannt
; — r==Jr-fn— ■ i^^r:^__h_ fr~ *t~. ::r3r^ ~
£jE=^5^^^=g=^P
-*-*•
in ber tu>len $a«d)el, ba muf ber Je-Iemann la«d)en. 5H*fc«ri*fi!
Digitized by VjOOQ IC
— 446 —
fcirtfuljrung nrie in borangeljenben [Ringelreiljen. — %([0 nieberbeutfdje* £anj»
liebcfcen ettpad anber* bei ffiegener 9lr. 1006:
©anje, banje $ielemann!
ftaftc faine 6djulj,
S^u'n qjaot oQe ©larmen (6d)lumpen) on,
SBinb' fe bobcn tau.
85* Stttber-Weigen wit 9tieberfanern.
SRufefranj, matt jilt bet 6c§an$?
(linen bicfen S)aler,
Sttorge mode mcr bejalen.
$t fty a sWannd&rn op bcr ^olja*,
5Bei£ nit, matt ct effe foil,
(Si etodfcl^c #i$ un »rub,
gaden aU' be (Sngeldjer bftb.
[Ober: gotten aUe $eibcn onn Sorfcn bub.]
3Rit bent ©djluf* bed Stcigen* tauern fid; bie im 5?rcifc tanjenben tfinber niebcr.
8u* Coin: SBepben 82; batyer 6tmrort 845. * spforte, eajroefle.
Slingel, Bttngel, 9tofentran§.
SBBa* gift ber tfranj?
£incn bicfen Scaler.
86.
87.
©ec fann* bqaljlen?
$er ©ocfel auf bet 9Rauct:
Siterift! Sitetutu!
Baffauifa), 1880.
i
£u« Dberbiebad) bet 5to$arod) a. Sty. 1896,
3=
^
=t
£
^
£
6t » cr«franj, 6i - cr « f ranj, roa« gilt bic©a)anj?$)rei!Ba«&en. $a$
i
£
mE$
^
*=p=
^
©Sf'fd-c^en liegt auf ber 2Kau»er, e*
fatagt jrootf 8u • ct»
(UW
p r r r a^J^nrpi
y<^
* ne tra • I)en, $ul) » ner le • gen. #i • ti • ri » ti !
$He Hinbec faffen bie §anbe, geljen im flreife unb ftngen ©bigei. Seim 6djlu$»
mort beugen ftc^ aOe unb rufen flirferifi! —
* $We bie borgefiibrten ffiingelreigcn merben con Bltertljumeforfdjem (5Wu(Ien-
boff, SWannljarbt k.) fur Ucberrefte alter Dpfertanje gebalten. fcarau* erflart
pd) mo^l ba« #ieberbeugen ober Stieberfallen im flinberreigen, ba* uormal*
bei gemiffen (fcercmonien ber ®5tteranrufung, (Hjnlidj roic bo* $nien beim (Bebet,
ftattgefunben Ijaben mag.
Digitized by VjOOQ IC
— 447
B. fttngeltanj mit Umfefyr bc$ tftcifeS.
88. S^orrctgctt jn fttfifjlrngSanfaua, (tfettcnfoiel).
Sftingcl, JRingcl, Stofcnfranj! $at gcfoonnen peben 3atyr.
9Bir tcctcn auf bic #ette, €iebcn Satyr flub urn unb um,
®aj» bic tfette flingen foil. Sungfer Slnna bretyt pa) um!
tflar, tfor nrie cin §aar, [SicbcS $anna)en, brety' bta) um!]
®ic ©piclcnbcn petycn im flreia unb pngen, §anb in £anb umtyergetyenb, bicfc
SBcrfe. Bum €a)lufr mujj cin tfinb pdj fo brety en, bo| e* ben SHucfen naa) bem
3nnem be* tfrcife* fetyrt. 6tnb auf biefe SBeife otic tfinber mit bem ©epctyt nacty
Stufcen gefc^rt, fo muffen pe roieber ber SReitye natty pa) natty inn en fetyren unb ju
jeber Umfctyr be* Cinjelncn roerben bie Weimc roiebertyolt. — SWunbltcty au0 Styiiringen
unfern SBcimar. Sbenfo au* ©attyfen in $afe'* fiieberb. 1843. ©. 10.
89.
Stingcl, Sftingcl, ftofenfranj,
gua)3fa)roan$,
@afi auf einer 95*eibe,
6pann fo flare 6cibe,
6o tlar trie ein $aar,
©pann rootyl itber peben Satyr,
©ieben Satyr pnb um unb um,
5Ute §er,e, brety' bia) um!
9lu* fieipjifl. fcufgejeidjnet bon Dr.
£ilbebranb. $ei SRannljarbt 513.
90.
Slingcl, 9Hngel, ffiofenfranj!
gua)$fa)roanj,
©ir trcten auf bic tfctte,
®a& bie tfctte flingen foil,
#lar, flar, roie ein §aar,
§at gelebct peben Satyr.
@iebcn Satyr pnb umme,
#.#. (©retaken) bretyt pa) umme.
©retaken tyat Pa) umgebretyt,
Styr Stcbftcr tyat fe 'n tfranj befctycert
$on be grunen SBcibc.
giebler, Bntynlt. $9t 63. 2Rann«
tyarbt 515.
91.
Sftinge^ 9ttngel, ffiofcnfranj!
m* trcten auf bie tfctte,
$aj» bie #cttc flingen foil,
6o !lar mie ein $aar,
#at gefoonnen Peben Satyr,
6ieben Satyr pnb um unb um:
®retyt pa) graulein $.#. (Sttarttya) um,
2Bie pe pa) tyat umgebretyt,
§at ftyr SHebftcr 'nen #ran$ bcfa)cert
si>on blauer, blaucr 6cibe,
Tcr Scrl ijl nia)t gefa)ctbtc!
9ttunblitty in $)rc*ben. 1871.
92.
2Bir trcten auf bie tfette,
tfette flingt fo tyetl unb flar,
(£8 pnb geroefen Peben Satyr.
6icben Satyr pnb um,
%M. (Cmtlie) bretyt pa) 'rum.
(Smilic tyat pa) umgcbrctyt
^er fiicbft' tyat ityr ben Sranj befa)eert.
95om Cberljarj: SBoIf^ 3eitf*r. I.
81. 5)cr Weigen wurbe amSo^anni*-
abenb t»on jungen 5Waba)en um einen
gefa)murften iannenbaum getanjt.
Digitized by VjOOQ IC
— 448 —
mm
93. 2>ie fiette (Rrigenfpiel).
llmgegenb oon tttfurt 1858.
£
ffiE£
3t*
w=**=±
V=&
i
t
6r;-„ »u-.. (aiR/»*»„i i SBtr <re« ten auf bie Set«tc, ba& ba* J?ettd>en Mingt.l
S[mg,tI.ng,©I8<td)en! j ^ ift ba, f(f,Ue TOoba)en, ba« fo fd,6«ne ftngt? {
*=$
S^
a=*=e
5J=P=
£
53
«
©o flor nrie cin £aar, \)at ge* Ic * bet fie*ben 3aljr, pe»ben Saljrfinb urn.
*=*
g^g^^ig-e^
=P=5:
i
I-
2)ic 6djo*ne ljat fid) urn • gc • brcl)t, fyat ci * nen f$5nen flranj bc*fd)cert.
s^^i^
pi
9tin«gel. Win » gel, 8lo * fcn*franj, moreen gefj'n roir auf benfcanj
94. fictienfoid.
(Jin tfrei* Don SRabcqen reidjt fid) bic
£anbc unb fingt:
2Bir gcfjen urn bic $cttc,
epief*gla8*@latte.
S>ic tfcttc foU ftd) fdjlingen,
SScldjcd ift bte fdjijnfte 3ungfer
Unter bicfcm 8Ungelctn?
[3cjjt rufen ou"e ben SRamen bcr <&djdn*
(ten nuft; bie bejeidjnete mu§ fid) urn*
fcljrcn unb tueiter roirb gefungen:]
Sungfcr 9t.9t. fdjr' ftd) um!
tfcfyr' fid) brcimal urn unb urn,
Sttft bic Sungfrau roieberfommt
2luft bcr (Srbcn, au& bcr (Srbcn,
Sftorgen roirb eft beffer tuerben.
«u« $fuHingen: SWeier 379.
95.
3Blr gefjen urn bic Scttc,
6picfrglaft*©latte.
$5ljlc auf bcr 3Bicfe,
Sicbcn Saljrc fc&iefje,
2ld)t Satyrc Stumpctc pump,
Sungfer 9Katyilb' brct)' flc^ 'rum!
Sungfer Wot^ilb' f)at fid) bnty,
#at bcr ^afc' ben ©c^njanj rum brefyt.
Sluft fciibingen: 3Reicr 379. — Toft
©piel tvirb fo cielmal toiebcrljolt, bi$ nadj
unb nad) ber ganje &rci* auftroartft ge«
teljrt ift. £ann muji ber ganje tfreift au$
tuiebcr eintuartft gcMjrt roerben. —
3n SWtttelfranfen bci&f*: „$Sir trcten
auf bie &cttc, bic tfctte ift ju na|; roir
trcten auf bie SSMcfen unb njollcn Ijier
erfdnefcen" ic.
96. Sttttt (ffieigenfpicl).
$iu* tf affcl : Seroalter II SRr. 34,
J 2Sir trc * ten auf bie M * te,
/ ©ir iy\* ben ci
$
nen 35o
baf* bie M « te flingt; /
gel, ber fo fa)6*ne flngt. \
3==* — * g=
=*=
$at gc * fun • gen fie • ben 3a()r, fie * ben 3al;r pnb rum.
Digitized by VjOOQ IC
449 —
£=?=?E
:t
=tc
$S
$rie«ba t)at fid) um« ge-brebt, f)at fein' ©djoj ein' $u|j t>er«ef)rt. ffut
$
DtZ3t
V^T^
=1
H
=p=
fdja*me bid), pfui fcftd-me bid), bu un « ge»joQ«ne* SHnb!
2)erfelbe SReim bci @. <£3tiid)e 9tr. 194. Slefmlidjer £ejt (oljne ben ©djlupruf) au*
Dberbieba* a. 8t(j. ®a« SRab^en l)ei|t bort ^mfcl^fiino.
97*
3Bir treten auf bic tfette,
®aj» atteS rappcln mu£.
Silber*2ina, ©olber*2ina,
^rct)' bid) breimal Ijerum!
Scttenfoiel.
Hina fyat pdj umgebretyt
Unb font ben ganjen $rci& oecbretyt.
:|: *Pfui, f$ame bi$! :!:
$u* $anau (1880-.
i
98. ftettenfytd.
%ue bcr Dberlaupfc (®cgenb Don <£amenj) 1830,
^S
£
spring pe auf, bic ^ct * tc, |:bajj pe flingt! :| SBeNdje* ift bie
©dponfte in bem Sting?
^=^=
=£=?-
i:e=*:
=P='P==:
_^_?„
<S$6nper*Prinj, tomm herein ; lafi mid) bci * itc
[©djonfte 2)am', fomm herein! lafj midp fe *^en
®a • me fein ! $a * me fein !
bei * nen ©djein ! bci * nen ©d)ein !]
99. Settentyiel and bcr Dfener ©cflcub.
. [SBafjrenb p# ber &rei3 Don SWdb^en brejt, nrirb gefungen:]
2Bir treten in bie ^ett'n, baj* alleS gti^t unb glanjt,
SBSuliS iS bie fdjonftc in biefem gulbnen ^ranj?
#ibfd>e 91., brat) bi au& bem #ranj!
[5)ie ©enanntc roenbet pdj urn. 3)a$ ©picl bauert, bid ofle fid) umgeroenbet (jaben,
b. I), mit bem ©epdjt nad) auSroartS gefc^rt pnb.]
Knbe cr 9tcim ju biefem ©pielc.
glorian, glorian, 91.91. tyat p untgebraljt,
§at gelebet pebner Safjr, §at ben gulbnen tfranj Derbra^t.
Siebner Satyr is urn, glorian, glorian, k.
91.91. brafjt p urn.
SRitgetyeilt in „2lm UrqueU" VI. 189. Keftnli$ fonft aut Ungam: Solf't
3eitfdjr. I. 220: „95>ir fdjlingen un* bie ffette" it.
93b l) me, Xeutf^efi tfinberUeb. 29
Digitized by VjOOQ IC
m
— 450 —
100. fttttgelttttg and bar $ro** Sadjftit*
rr^"
fEg^^S
IfMu ft& £:&| '• «« - * *«•
*=$:
3=£
JF^CT
^
3ti3t:
firt* «. fMrt« «,« ii* f.*« *„ur S @te»ben Safcrfinb urn unb um, (
tat ge-fpon-nen fte-benSatr j 3una/fct tf fc. brc()t M UTn. {
i ssft e -csaasMi1** I ^ •*- ■"■«~
B- ^^H^Jg'rj :i gfepfl
(Et wie nrirb Hjr©rautgam la«d)en, roenn (Jm» ilie nrirb #oa>jeit ma«d)en.
Xejtau* Sutetbogf: 8Rann(>arbt 514. SBegener62, ofyne bie jtoet lefcten Beilen.
101.
3n Sdjlefien, ©egenb Don £annau, ftngt man:
glorian, glorian, S)te (Slnna) breljt ficfc urn
§at gelegen (*) fteben 3a^r,
©iebcn 3aljr ftnb urn,
Safob 215. Vanity tier tfr. 99^
gefponnetu
102. »cti«tfotd.
Sftyeinlanb (fiaubenteira, Siangenlonfcteim) 1896*
®tc Slnna Ijat fldj umgefetrt,
®ar ©raut'gam i^r ben tfranj bcfd&ert.
* fcnberroatt* t*W* gelebet, gcltebet,
*N
£
*
3=*
| ffiir tra * ten auf bie let • te, ba^ bie M * te Hang. /
\%A mar ein fdjo-ner So* gel, bee fo lieb-lidj fang, j
i
31— i— 1 i — p-
'M-frT^S^f^t-tXf^^
dr fang f o flat tote ein #aar, bat ge • fun « gen fie • ben Safjr,
i
^
^ES
E
^
±=fc
3Z
-V *■
e*ben 3af>r ftnb urn: grfiu-lein 2ie**djen brefct fkfj urn!
Digitized by VjOOQ IC
— 451 —
103.
Srctct auf bie #ette,
fcafr bic flette flingt.
9Btr Ijaben cincn IBogel,
$>cr fo f$5ne fingt,
©tngt fo flar, rote cin #aar,
#at gefungen fteben 3aljr.
©ieben 3aljr fmb urn:
graulein $.$. brcfjt ftd> fyerum.
9^afTauif4 ($erbom) 1880.
105.
3$ trot auf cine $ette,
©o bafc bic tfette flang;
#am cine fdfoone ®ame,
$>ie fo liebllc$ fang.
Unb roenn e$ foil ein SRagblcin fein,
©o foil'* bat Heine Sicken fein.
^ref)' bta) mal urn
Unb fet nt$t fo bumra!
*u« ©a)lrtroig l*a)trup) 1896*
104. »ctte»foicl.
[$)te tfinber fte^en tm ffreife, bad
©eftdjt in ben tfreie geridjtet unb ftngen:
9Hcr trctcn auf bie ©locfen,
®a8 bie ©locfen flingen follen.
@i fo flor roie a $oor,
£ot gelebet (ieben 3ofjr;
©ieben 3ofyr fenn rum,
'$ 95 orb a bratyt fid) rum.
ptodjbem bicfe fia) mit bem @efia)t
nac^ aufcen gebre&t Ijat:]
'$ SBarba tyot fi$ rum gebrcfjt,
#at on tfranj mit ©lumen befaert;
<£i fo flor roie a $oor,
#at gelebet fteben Soljr,
®te Slnna bret)t fid} rum.
[Unb fo gefct bo« ©tngen unb' Urn-
breben fort, bid Slue mit bem ©eflc&t nad)
aujen fid) gefefjrt f)aben. ©oiuwn fjetfct'e :]
9Wcr Ijab'n urn* ade rum gebrefjt
Un Ijab'n cn#ran$ mitSMumen befc&ert ;
(Si fo flor, roie a #oor,
#ot gelebt fieben 3at)r,
©ieben 3oIjr fein rum,
9Her brefjn un8 9We rum!
[Sefct bre&en fia) ofle tfinber mit
einemmale roieber fo, bafc fie mit bem
©efltfcte in ben tfreid fe&en. $a« ©piel
farni bann roieber oon Heuem beginnen.]
«u« 6onnebcrg in fcljuringen. 9tacb
Dr. ©a)kia)er 97.
106.
§ol!e, $oHe, SBeibe,
©ptnnt fie flare ©cibe;
©ptnnt fie flar, roie ein $aar,
&bgefponnen fieben 3af)r.
©ieben 3a&re finb je|t urn,
$>ie ft. (Olga) brccjt fu$ einmal urn !
ft.ft. l>at fia) umgebre^t,
®a$ £ieba)en je£t oon oorn angeljt.
[©a)lu£ :] ©ieben 3afjrc fmb nun urn,
ftiemanb breljt fu$ jefct meljr urn.
Bu* $lan: »obm. ©olfolieber 442.
#r. 374b
107.
SSdgeld&en auf ber SBeibe*
©pinnt fo flare ©eibe,
5llfo flare fieben Saljrc,
©ieben 3afjr' fmb 'rum,
'* 3Rarfea)en brefjt fia) 'rum.
'$ 9ttartea)en Ijat fidj 'rumgebreljt,
$at'$ §innerfte ju SSorberfte gebre^t.
Weigen au* jraffel: (Sdtuaje 9Jr. 195.
(Jin arg entjteHtc* fragment im SBunber*
Ijorn (?ln^89); meine Seria)tigung baju
folgt &ier in Slammer:
©oglein auf bee SBiege (5Biebe),
©ingt (fpinnt) fo flare 3uge (©iebe),
«lfo flar, fieben Sa&r,
©ieben 3a^r Ijerum.
* SBeibenbaum, SBiebe (s&lix).
29*
Digitized by VjOOQ IC
— 452
108.
3d) trctc auf bie ©tocfe!
SHe ©locfc tyut cincn Ijellen tflang,
§inb peben 3af)r, flnb taufcnb 3aljr,
$>ie taufcnb Satyr ftnb balb Ijerum
Unb 3ungfer £ie$d)cn bretyt pa) urn.
3ungfer £ie$a)cn Ijat pd) umgebrefjt,
3^t 6d)a$ Ijat tyr cincn tfranj befdjert.
Slue bcm 9toffauifa;en ((£fa)toege)
burd; £errn ffiolfram.
109.
34) trot auf cine tfettc,
Unb al$ bic $ette ftang,
S)a fam 'nc fdjdne Sungfrau 'rein,
(£$ mar fo f$6n ©efang.
Unb roer foil biefc 3ungfrau fcin?
®a$ foil bic Sungfrau (SieSdfoen jc.) fcin.
$ld) feljren @ic pd) 'rum,
Unb fcin 6ic nic^t fo bumm!
$u* bcm ©amlanbe: grifdjbier 671.
110. Mtngcltanj ber ftmfcer in SRaljreii.
a. &u$ 93riinn:
Tic SHnber breljen pd) im flteigen unb
pngen :
Stinge, Stinge, ffiofenfranj!
®ir trctcn auf bic tfctte,
®afc bic tfctte flingen foil,
^a! jatya!
@ieben 3af>r f>at'$ gefponnen,
6icben 3af)r pnb fdjon urn,
sjKatnfcU #.$. brc^t pd) urn.
[§ier breljt pd) baft genannte JUnb uni,
1'obaji e« au$ bcm tfreife pefjt, bie ubrigen
fingcn rocitcr:]
SttamfeU %.% Ijat pa; umgebrc^t.
2)ie ©ile, bic SBeile,
$ie unocrfeljrte 6aule.
b. «u6 «pra life:
Stingel, ffilngel, 9tofenfranj!
©it trctcn auf bic tfette,
$>a| bic tfettc flingen foil.
5lra, jara!
@ieben 3aljr Ijat'S geregnet,
6ieben 3af)r ftnb fdjon ba,
Slngel 3ulju& bref)' Ma; urn!
c. ttuft Sglau:
35ic fpielen in bie golbnc ftettc,
$>aji ailed tlingt unb fa)tmngt,
3Scld)eS ift bic 6a;onfte
3n biefcm ffiing?
S)ie golbcnc (bic filbcrnc) %.%. brc^t
pa) au$ bem 9ting!
©o gdjt'd wieber Don Slnfang. £aben pd) aHe flinber gebrefct, fo (jeijjf*: waUc
3Ramfefln breljn pa) urn!" roobei a lie Mincer auf einmal roieber tjinein in ben
tfrcie feljren. — ©olf* 3citfd)r. IV. 365.
111. Sijettetttli* ober $e$leitef)>iel ittt Slargatt.
Jrettet jue, tcctet jue,
©paret nit bie nue 6a)uelj!
Irettct uf \>a$ fcljettcmli,
$)a& eS foil erdjlingle,
sBer bie fa)dnfte 3ungfer pg
3 bem ganje Single. —
(Sin Sag ffiife, jrccu Jag 3fe,
Irei Jag 9tumpebipum !
3ba ^at pa; unime g'fe^rt,
§ct ber ©^a^ ben Sa^ttjanj uSjert.
6icbc 3ol)r g'fpunne,
5la)t 3oIjre Sunne,
9litn mol Stumpcbipum,
A^r' bia; no*ne-molcn urn,
S3B %S. (gri^c) ju bir a;unnt.
ftodjljolj 467.
>)t.^. (3ba), fcl)r' bio; urn!
3ur griil)ling^eit fugen bie ^inber bie ^oljlen Stengel' be* iiotuenjafjn (Taraxiim
pratensej ^uciner^ette jufammen, fo gro| ale ber 5trci0 jum 8ttngclreil)en roerben
10 a. 2)ie tolc nrirb fo geljalten, t>a$ pe waljrenb bee glcia)jeitigen ^inbertanjee
cinen innern ^reift bilbet. 3cjt cr^cbt pa; ber (Sefang unb bal Seipcgcn bc« ftreifrt.
Digitized by VjOOQ IC
— 453 —
<Der gcfdjloffene fcanjfrei* brebt fia) balb nod) linfl, bo lb na$ recite, fe^rt fid) baft
naa) innen, balb nad) aufien unb trennt fia) in groei &uyrei(jen, bie cinanbcr ftngenb
entgegenge^en unb roieber entfemen. 6obalb cine bee 9Jatfpielenben mit 9tamen ge-
rufen roirb, (ritt e* in bic 3Ritte be* tfreifc* unb tanjt ©olo, bi* ein jroeite* unb
britte* tftnb nuf gleia)e SBeife genannt ift, bie bann jufammen einen innern £ret*
bilben. ©djltefilia) gefjen fie burd) bie geljobenen fcrme bed aufceren tfreife* fcinburd),
jieljen biefen nad) fid) unb fteOen baburd) bie urfprunglidje ^ctte roieber l^er. — 9Rit
biefem 8teigenfprud)e foil be* ©inter* (fci* (3*) nebfl ©djnee, $agel unb ©djlofan
(flteife unb ©d)liefce), fonrie ade* polternbe Unroetter (rumpibum) oertrteben roerben.
®ic roettermadjenbe 8a Je feljlt nia)t, ifjc nrirb burd) Umfefjr be* tfreife* ber ©a)n>anj
au*gejerrt, b. I), bo* Unroetter oerjagt. — ©iefen @prud) uber bie ilettenblume, bie
in ber ©djroeij auaj gefilene Ijei&t, Ijalt SRoajtjolj (©. 470) fur Ijodjft roidjtig, roetl
er ubereinftimmt mit einer ©itte, bie \>a^ altefte un* er^altene ©ajriftbenfmal erroalmt:
9taa) einem ber beiben 3Rerfeburger 3auberfprudje „faf»en einft brei 6a)lad)t«
jungfrauen (SBalfuren) jufammen, urn ba* §eft ju Ijeften, urn ba* geinbe*l)eer auf*
juljalten, urn ffetten ju pflucfen au* feffclnben Slumen". SMefer freien Ueberfefcung
Don 8Koa)l)olj fonn fein ©ermanift beiftimmen. 9tid)tige (fcrflarung mit Urtejt aufer
bei ©rimm 1812 bieten SRuflenljoff unb ©djerer: 3)enfmaler IV. 1 (©djerer, Sitt.-
©eftt). 15), 6<baufler, *ltljo<t)beutfd)e Sitteratur 1893. 6. 42.
112. 9itugelretf)ett and ©cfjleStoig.
Sretfe (jielje) mb be #ab op! $)at id 2enc 3unfer,
„$>e #ab i* in be tflinf." $e fleit up aren ©pronfer,
©at i* bat aflerfdjonfte ? Un brett fif mael fjerum.
„$at SDGabjen bat bar ftngt. " Mllenljoff 48J.
5>ic Atinber fteljen in SRingelfranjftellung ober ^cttc. 9to$ Slufforberung be*
Sortanjer*, ber au&erljalb be* tfreifc* ftef)t, Feljren fie naa) unb nad) pa) Ijerum, bi*
fie aQe ben SRucfen nodi innen roenben. $)ann fdjliefct fid) ber ftret* Don 9?euem.
113. Stuberretgen and Sola.
a. ©pene gldl)*, fpene gal)*, b. ©igge gldlj*, figgc Sld^*,
©ibbe 3o^r gefponnen! ©iDDe 3o^r eriimme!
SKaria ^at fta) ^eromgebrie^t, ®at^)rurfa)en^atfia)^cr5mgebrie^t
§at bat §ingefa)eng oor gebrie^t. §at bat §ingerfa) t)5r geftyrt,
6p^ne glft^*, fpene gla^! 6igge %iaW, figge glal)*,
6tbbe 3o^r gefponne! 6iot)e 3o^r eromme!
2Bct)ben, ^oln t?or 50 Saljren, ©. 82. ©imrocf 466.
114. 9tingeltanj uom 9Jteberr^etn.
<Sf ^ebb en Spolfcn1) gefponnen, 5)o brett fif %.%. 6nt.
<5f ^ebb en §a*pe(4)en2) gemonnen, 5^.5^. ^att fif umme breit,
«f fit att op Snen faften ^rdt, ©at (aft 5r Saber on OKSbcr ikU
5Bo ef fdmen Sdr op fdt, Son 3faaf, oon 3faaf3)
®e fomen 3dr be ftnb all 6m, Son lilter fldren 3faaf.
*u* 3R6r*f bei SWannljarbt, ©erm. SRnt^en 515.
1) 6pulc 2) $a*pel = ©amroinbe, ©arnmaf. 3) unt»erftanblia).
Digitized by VjOOQ IC
454 —
115. ftittgeltatt} tut Bogtlattb.
9Ungde, JRingele, Stofenfranj,
&tr fafcn auf bet SStibc (salix),
@j>annen tfarc 6dbc,
(Sin Satyr, fieben Satyr,
@ieben Satyr flnb um unb urn,
£retyt fid) groultin (Sungfer) fclara um!
[$ier bretyt fid) bie Sefddjnete fo urn,.
bafj fie in ber JReitye bleibenb ben JRutfen
bcr SRitte be* flrdfe* jumenbet.]
8Bdl fie fid) tyat umgebretyt,
$at ityr 6(tya|j ityr 'n ffranj befctyeert,
Unb eine golbne tfette. hunger 323 .
fcnberer fcnfang:
ffiingele, ftingde, 8lofentran§, Sieben Satyr fmb um unb um,
mv taten auf bie ©erte*, Sungfer Berttya bretyt fitty um!
$ie ©crte roatyrct (fcbct) fleben Satyr, 2Bdt fie fitty tyat jc. hunger 324.
* ©erte = ein Brodg ber SBeibe (wdix), Die am frutyeften twibt, unb bielfacfr
am ©runbonncrftog. eingctrogen unb in* ©offer gefterft nritb.
fritter fcnfang:
Bttngelc, 8ltngde, Stofenfranj, $ie am fa)5nften fang.
©ir traten auf bie tfette, 3Btr tyaben gefungen fiebcn Satyr;
$a£ bie «ette Hang, 6teben Satyr fmb k.
Unb rodctye mar bie fctyonfte? hunger 325.
116. WwgrircUjr* m* eibcrfelb.
©ad motten mtr benn maa^cn, 6ieben Satyr' gcmonnen,
$)a| rotr aUe lactyen? 8ieben Satyr bie SKolfen tyerum,
$ommen mir alfo fo fo* $)ann brcr>t jicty biefer unb ber tyerum.
©ieben Satyr' gefponncn,
Stingdreityen aud Barmen unb ©Iberfelb, 1843 aufgejeidjnet Don Hoffmann eon
gaQerdleben (bei 5Kanntyarbt 515).
* 2)ie SWitfpidenben getyen im flreife umtyer, tyeben bei ben ffiorten „fo fo"
bie $anbc auf unb bretyen fid) metyrere SRale'um.
117.
3a) faf auf gruner $eibe,
Unb fpann' fo fa)one ©eibe;
5>te &dbt mar fo fein mie 'n £aar,
Tarum fpann ia) fiebcn Satyr.
6ieben Satyr gefponnen,
9la)t Satyr gemonnen,
9tcun Satyr ftnb um unb um:
$arum fetyrt ficty %M. (Una) um.
%u9 ea)Ie«mig (*a)trup) 1896.
118*
Spinnen1), fpfnncn gr5nc 6tbe,
©rone ©ibe ma* fa r&r,
6ptnnen omer femen 34r.
©emen Sir un be roarn urn,
2)4 fert ftf gflamfeQ StucWfen2) um.
Drucf&fcn tyat ftf umefirt,
tforante, SHatante, SKatante!
©Zunfterfctye ©efajic^ten u. ©agen 265.
(fcrflar.: 1) im fcrucf: ©pattnen.
2) fcrieberife, Hicfctyen.
Digitized by VjOOQ IC
455
te
^=t
119. «i«gelfeiel nit tt»tojt.
«u« «offel: fiemoltet I. 34.
Sfi j-r^lT^^Bi
* *
£« Sirfdjbaum t)ot fein Snub oeMor'n, rott mid bo-fut fot.gen?)
$a< foil bie grctulein 8n • no tljun, roirrounfdienibr fju • ten 9Rorgen,(
m * 6d)Iu& in SafJeL a* 6d)Iufc in ©atmftabt (nad) fc5lfinfl).
1
^fe
S
B
*=
@u»ten 3Ror«gen!
©u«ten 8Ror«gen! ©u-tcn SRor«gen!
din beltebtei tfretSfpiel in $effeiu Serf ebenfo in ©armftobt (golfing ^r. Ill)
unb im Kaffauifajen bunt) S&olfram. SMe Kin be r ftc^n im flretfe, mit ben ©ep^tcrn
na$ innen geroenbet unb gefcen langfam ^erum. 85ei bent Siufe graulein Inna
(fimma k.) brel)t fia) bad getufene Sinb nacb au^en. (fcbenfo nwdjt'* nadjeinanber
nun jebe* onbere flinb, fobalb fein 92ame in bem folgenben ©pick gerufen roirb.
£aben fammtli^e ftinbet fid) fo bura) Umtefyr na$ aufcen gem en bet, fo beginnt baft
©piel mit aflma&lidjem Umbreljen nad) innen unb tnirb fo $u dnbe gefuijrt.
120.
*u* Oberbtebaa) am Sft^ein 1896.
$tH*auf bee 2Bie>fe fiingt e* an ju fdjie<$en, ficben 3al;r 90
hn
SE
MM-f— fr
£
roun*ben, adjt 3a$r ge« fdntmn-ben, neun 3al)«re o • ben*brauf:
=5=fc=d
BE
*E$
^
=£=£
fcdbfc:
©om.fcri ©ret»d)en, bret)' bid) urn! SRaimfefl ©ret<d)en I)at fid)
i
s
k^E
=*=*
S=£
:iz4s;
^i!
urn * ge « fcljrt fyat fei « ncm &d)a$ ein' Ihiji t>er* efcrt.
* 3u biefet befremblia)en 9&eben*art oergl. oben $r. 95 „$b\)lt auf ber SSiefe".
9fcod$olj 470 beutet fte auf (£brottenb6f$e (ftubblume, calthara palustris) unb
tfrotentraut. (S&rotte (tfrote), i>a$ $tjier be* grudjtfegen*, i>at untec jener 81ume
auf feud)ten SBiefen roolmt, roarb entfieQt ju ©rotte unb enblidj ju £6&le. 3n
bet ©aargegenb pngt man: ,f$eter auf ber SEBicfe, (ieben 3al)re f4He|eM ic.
121. $fi«tf4}er ttingelret|en ber Sinker.
©pinbe, fpinbe a 9l6gle ©am
faa flint, faa fiint fom ©ejlgarn.
for (ttnna) oiCic oi buffe,
for ($lnna) oifle oi nejc,
for (Slnna) oifle oi foinge.
©pinne, fpinn ein induct (Gtucf el) ©am
Bo fein, fo fein rote 3cgelgarn.
$or (5lnna) moU'n mir un* beugen,
5Sor (5lnna) woU'n mir unS nei^en,
s^or (3lnna) woU'n nuc und f^mingen.
Digitized by VjOOQ IC
— 456 —
£u*fu^rung: 3)ie 9Ritfpieler fteQen fid) in einen frei« unb fingen umfyer*
tanjenb obigen JReim. ©effen 9fame barin genannt rotrb, mufi fia) fo Ijerumbreljen,
baji er bem tfreife ben SRutfen jufcf/rt. §abcn qDc fid) umgebrefjt, fo roirb bai Sieb
noa) einmal gefungen, abcr mit bee SSeranberung, bafi ftatt be* ©injelnamen* bie
©orte „for o$ afle" (fur un* oHe) eintreten unb alle tfinber auf einmal fid) um<
brefjen, fobaj fie nrieber roie ju Slnfong bee ©piel* fteljen.
98on bet Snfcl galfter, bei SRannljarbt 517.
3)er in enblofen S&artanten gefungene, in S>eutfdjlanb, §oHanb unb ©anemarf
gefannte SRingelreifyen mit ber ftctte mar, roie 9Rannf)arbt unb Jftodjljolj nad>
gcroiefen, urfprunglia) jur §eibenjeit etn CLfyorreigen, ber bei gru&lingeanfang
aufgefuljrt nmrbe unb Ijangt beffen 3nfjalt mit bem ©onnenbtenfte jufammen.
Dr. hunger bemerft baruber in fturje : „$ie peben Safjre bebeuten bie fieben ©inter-
monate; ber 6 a) a £ ift ber grilling, roeldjer ber Ctrbe Slumenfranje ober ©erten (bie
frifajgriinenben ©eibenjroeige) ate 93rautgefa)enfe bietet". 3)a* fo oft erroaljnte
© p i n n e n beutet auf bie bem Slcferbau unb bem ©pinnen Dorftetjenbe ©otttn §olba.
9ia$ ftebenja^rigem (b. I}, nad) fieben monatlicfyem) ©alien ber ©ottin unb t&rer ©e»
faljrten, bre^t pa) ber 5rrei$, ber fpmbolifd) bie ©onnenfdjeibe barfteHt, fyerum, b. \).
nad) ©inters ©i* unb ©djnee erfa^eint bie ©onne unb ber grueling. — 3)er in ber
©ctyroeij ju biefem f ettenfpiel gebraudjte fioroenjaljn r>ci^t noa) jefct ©onnen*
roirbel unb &at mit 9ted)t barum biefe ^flan^e i&ren spiafc in bem alten grueling**
reigen, ber bie ©onnenroenbe barfteGft unb bem ©onnenbienft ange^ort fyat
i
122. 3'ranMlben.
«u« fieipjig 1885, $re*ben 1890.
EE
1
-yt-.
*
I. 2)er 3aun ber roirb ge * florf) * ten, o Ijer * jen* » lieb * fie*
n
=*=*=£=
53
($rubd)en) mein! ©itlft bu mir ^cl-fcn fledjten, fo Fomm unb flicbt mit ein.
II. ®er 3aun ber roirb gebrodjen,
0 fjerjenMiebfteS (2lenndjen) mcin!
©illft ®u mir tyclfen bredjen,
6o fomnt unb btidj mit mir!
£u*fuf)tung. ©tetfinber faffen fia) an ben $anbcn, bilben einen $reid unb
fingen im ©etjen ben erften ffieim Don bier 3etlen. 5$>ic ©erufene legt bie Slrme
freujroeife uber bie Sruft, bleibt aber in ber Stttt. 5inma^Iid) t^un bat ebenfo
aOe ubrigen SKitfpielenben. SUroeilen b ret) en fie pa) aua) mit bem ©eftctyt naa)
au^en geroenbet unb fingen baju ben jroeiten ?Heim. 3)ie je^t ©enannte loft bie
9rme aud if>rer SBerbinbung (bre^t fid) roieber naa) innen) unb auf gleidje ©eife ge*
Wie^t folcbeft naa) unb naa) oon alien ubrigen, fobafc enblia) bie Sette roieber fo
roie im fcnfange auftfie^t. 3)amit ift baft ©piel ju ©nbe. — 3a) Ijalte biefeft in
6aa)fen oiel ge^orte ^inberfpiel fur ben im SRittelalter oft genannten Saunertanj
(f. m. ©efd). bed £anjc« I. 55).
Digitized by VjOOQ IC
— 457
C. ftingetretfyen mit 9luflofen be* JtreifeS
unb £afd)enj>icl.
123. $eS 85mg3 XiftttUiu.
8tingel, Stingcl, tale ringen, $)arf man fk aud) anfdjauen?
3Ber ftjjt in biefem purine b'rinnen? fr?ftcin, bcr Sljurm ift Did $u tjod),
„#5nig$, $ontg$ Sodjterlein." 9Kan mufc cincn ©tein abrjauen."
©unberljorn III. 1808. ©. 87. ©imrocf 831.
&u*fu|rung: (£tn 3Kabd)en fauert fid) auf bic ©rbe unb jtcljt Ujr Oberfleib
ikber ben tfopf in bic §olje. $>ie mitfpielenben tfinber (bid auf ein$, bod fjerumgefjtj
ffe^cn urn fie unb fjalten ben JHod feft. $)a« umgebenbe tftnb frogt unb erljalt bor«
ftefjenbe 9lntroort. $)arauf fdjlagt c* eine ber fejtljaltenben £dnbe Ijerab unb bicfe
lafet bom Stotfc. ®ann beginnt grage unb Bntroort Don neuem. ©inb a He ©teine
aefallen, fo lauft bo* befreite £6nigMdd)terIein ben 5Ritfpielent)en nad) unb roer er«
j)afd)t roirb, mufc in ben £f)urm.
3ft>ei ©eutungen ^ot Dicfcd ©piel gefunben: a. Unter bem &6ntg*t5d>terletn
fet bie rodfyrenb ber ©intermonate gefangen geljaltene ©otttn £olba ju oerftefyen,
bic iiu grueling befreit roirb, bie ©amoncn bed SBintcrt roeid)en, bat l)immlifa)e
fiidjrreia) roirb neu erfdjloffen. — b. SBeniger gefudjt ijt bie «nno^me 5r. SRuflen*
Ijoff*, bab biefe* ©piel fid? auf eine fagengafte SSermauerung irgenb einer flonig«»
totter bqiefje. (Jin 9Hdrd)cn oon Sungfer 9RaIeen unb einet bermauerten $rinjeffln
etjaljlt er in feinen ©d)le$roig'fd)en ©agen unb 2Rard)en 391 ff. unb glaubt, auf
bicfe* ober bod) auf ein df)nlia)e* 9Rard)en bejoge fid) folgenbe* tfinberfpiel:
124. Sprittjefftit erlofen.
tfling, flang, gloria!
2Ber fttt in biffen Scoria?
„$)ar fttt en $5mg8bod)ter in,"
®ie fann if nia) to feen frign?
®c 9Jhmr be roitt nid) brdfen,
®c 8ten be mill nid) ftdfen. —
#dn$d)en mit be buntc 3aa\
kumm unn folg mi adjtcrna!
9Runcnr)off 394.
125.
#ltng, flang, gloria!
2Ber ftjjt in biefem §>oria?
„$)a ftjjt 'ne £5nig$tod)ter b'rin."
#ann man fie nidjt $u fefjen friegen ?
„9fcein, ber Sfjutm ift Diet ju Ijod)."
®aS fdjabt ntdjt, bad bdtt niajt.
5Rauern muji man bredjen,
©trine mufj man ftedjen.
*u« £>olftein: 2Rnnnl)arbt 493.
126.
$ling, Hang, gloria!
3Ber ft£t in biefem £oria?
„©$ ift bed #5nig8 Sodjtcrlctn"
5Ba$ trinft ftc gcrn?
„@in ©IdSdjen 28cin."
5SaS i&t fie gern?
r,'n ^ua)en fein."
®er S^urm, ber S^urm ift m'el ju ^od^,
<&$ muf; ein anbrer gebauet fein.
Slu* SBeimar, burd) SR. ^6l)ler bei
3Rannl)nrM 497.
127.
9ting, 9ting, talc 9ting!
SEBcc fi^t benn fyier in biefem ®ing?
„@tne fleine ^5nigin
©arb fo fcftgemauret."
^ic SKaucrn rooU'n roir ftedjen,
®ie ©teinc rooll'n roir bredjen,
§anb rocg, §anb roeg!
Bu* 2Bei&enfete: gRann^artt 493.
Digitized by VjOOQ IC
— 458 —
128. 129.
tfling, Hang: gloria! tfling, Hang, gloria!
Set ftyt in bicfcm fcoria? 6i$t 'ne fdjdne Sompfer brin,
„<&ine Heine #6nig$todjter, $ic mer nit erfeilje fdnn\
®ic man ni$t $u feljen fricgt." §aut fe, baujc!
©trine moU'n mtr bredjen, $e cnc $anb bat>on!
SRorgen mofl'n mir fte^cn. SRunblicfc aue ©otlja 1872.
£an$djen mit bem rotten tftod,
§af mid) fjinten an mcincm JRocf.
*u* ©tegen: 3Rannfcarbt 493.
130.
glid be flocf be floria! $>ie 9Kauer roolTn mir $erbrcc&cn,
©i|t bie ftonig«o4)ter ba. $>ie ©tctn moU'n mir jerfte^en.
2Bir modjjtcn fie gem fefjen. (Sine $anb fallt ab,
„'© ijt cine jtarfe *Dtouer b'rum." 5Kunbli<t) au* 5)re*ben 1871.
131. £ie bermancrte SpnigSiocffrer alie #*£*)♦
din SRabdjen (A) fniet in ber 5Rittc, bie tibrigen §alten mit beiben £anben bat
tf leib jenrt SRabdjcne in bie $Sf>e. (Sin anbere* tftnb (B) geljt urn ben &rei* Return
unb ftngt:
SKk ftoj, florian! SDtouer muf* man bre^en,
©8roareinmaleincfd}5nc$6nigModjter, 3iegel mujj man ftedjjen.
5>ic mar gang oermauert. (Sine §anb ab\ —
SRit lefcten SBorten fdjlfigt A. einem Jiinbe auf bie £>anb, bie ba* jtleib fasten
la&t. ftun flngt B. Don neuem, inbem fie Ijerumgeljt unb nad) unb na$ jebem tfinbe
auf bie $anb fdjlagt. Sebce abgefcfclagene ftinb fjangt fta) ruefmartd an B. an
uitD gef)t mit, bid aUe JHrber an B. Ijangen. — 9lu« SBrunn. SRitgetfjeilt Don
geifalif in ffiolf* 3eitf$r. IV. 364.
132. ©ie *entt<titerte nub erlBfte ftdrngStocffier.
dine jtfct, in bad ubergefefctogene JHeib oer^ullt; barauf erfolgt bie Bnrebe:
3Ber fttt up biffen fjogen tyv&n? %t will bi 61 geocn 'ne golben tfutfdjen.
„®a jttt in tfonigSboc&ter in!" $e, SKfiber, nc!
#amt if fe ni$ mat to fSn frign? 3f mill bi 6f geocn be fjatoc ©elt.
„*Re, 2Rdber, nc!" 91c, 9H6bcr, ne!
3f miU bi fit geoen tmJ $aar ®$fy, 3f mitt bi dl geoen be ganje SBctt!
„9te, SMber, nc!" „3a, 9»dber, ja!" —
3f mid bi flf gcoen 'n golben Sling. ®e 9Kuren mitt mt tobrefen,
9*e, 9Kobcr, ne! $c ©t£ne mitt mt oerftecfen,
2t mill bi 3f geoen en ploccn ^utfe^cn. 5lnn SWargretc, ©raurod!
9le, ^Rfibcr, nc! Saat»mi a^ter an ben Rof —
$e ^)dt be fumt, be $dt be fumt!
5)ie SfcrljuOte jeigt pa) unb fletgt nun oon i^rem 6ijj ^erab, unb jagt fnnter
ben 9nbern tjtx, fte ju fangen. — ©renter £9t 5ft.
Digitized by VjOOQ IC
— 459 —
133. ftittif* SM|fcrIei«.
2Ber fttt in btffen Ijogen Soetn? „$eibe Ogen faUt bi uct.
„$at fitt en £6nigdbod>ter in." Sfla, na!
jfcann ife be ni$ to feen frigen? ©cfcaet nid) (fdjabet nid&td)
„©e id fo faft Dermuret, »aet ni$ fttlft niefctd)
®e 9Ruer be roiU ni$ brafen ©teen unb SBeen oerlaet mi,
$e ©teenc be rotU ni<$ ftafen." tfltng, flang, flotia,
(Snen ©teen braf if uet. #umm unb folg mi adjterna!
Budfiiljrung: 3n ber SKitte bed tfretfed Don Sanjenben fjocft ein fltnb, bie
tfdnigdtodjter im 2,lmrm. Gin an bereft (aid S&ortanjer) ftefjt aujierfjalb bed ftreifed
unb fingt, roorauf man antroortet. Set ben Iefcten SBorten er&alt eine Janjerin bed
tfreifed einen ©djlag unb folgt ber SBortanjerin, fie am tfleibe faffenb. ©o nrirb
ber $anj fortgefefct, bid ber tfreid aufgeloft unb bie $6nigdtod)ter befreit ijt —
SRuflen&off 485.
134. £a3 ticrmoitertc 9Ragbclctu.
SSer jtyt in biefent fjofjen Jfjurm? £>ie SRauer nrifl id) jerbredjen
„&d tft einf^toarjbraundSttagbeletn.'' STic ©tcin' mill id) $erfte#en,
tfann idj fie rootyl ju feljn befommen? (£incn ©tein gcben ©ie mic,
,,91$ nein, adj nein, bod gefyt nidjtan, Sungfer jR.9t folgen ©ie mir!
<5d ftyt ein' fcftc 9Hauer b'ran." ©Ibcnburger M. 40.
135. ttraiie* ftinberfotcl.
fciner ber ©pielenben fifct in ber 2Ritte,*ein Bnberer gef)t an ben flretd unb fraflt:
2Bcc jijjt in biefem fjofjen £ljron?
„©ine grau $5nigin" — roirb geantroortet.
#ann man fie nidjt ju fefjen friegen?
„$ein, nein! bec Sfjurm ift oiel ju f)od)."
$>arf man nid&t einen ©tein audbredjen?
„@inen Stein unb bann ni$t mefyt."
Singetang, fteflergang,
ffiotye, rotye 8tofe,
(Sfiebu, ©ffebn:
©et bu fo gut; faf* Winter mid)!
*ud: ^rooinjiialdjaratterjuge ober SWidcetlaneen jur 6ittengefdjia)tc fleiner ©tabte
in ieutfdjlanb. ®effau 1784. 6. 112. ©af)er mitaetf^eilt in Sbuna unb §ermobe
1814. fiift^»etl. ©. 16.
136. $ie tiertttattette ftotiigStodjter*
Siting, 21)ing, Catering,
2Bec ftyt auf biefem £Ijurm?
©in fd)5ned junged Sddjterlein,
®ec Stjurm mu| abgebro^en fein.
93ri$ ab, bri$ ab, bri$ ab!
9?offauifc^ (griebridjdfegen, §anau ic) 1896. 9(uf^ mit bem 5(nfonge:
w9lonbe, Slonbe, ^alerronbe" k.
Digitized by VjOOQ IC
— 460 —
137.
«
Bud ©totternfjeim bci (Erfurt 1858.
£
:p=p:
£
=tc
3)ing, 3)ing, $lja«le« ring! SBa* ftedt bcnn un • tec bit » fern Sing?
£3i
m
3?=&
^r-
ei * ne flei « nc
» • nt * gin, fie tjt fo fcft t>cr»mau*ert.
j^=
=*=
E
^st:
=5-
£anb, §anb meg!
| 9Rau<er roolPn nrir fte»d>en,
} 6tci -nc roolTn mir bre-djen,
* Sin SWabdjen fi|t in ber 2Ritte, bie anbern Ijalten it^r bad tfleib fiber ben
tfopf. (Sine jaljlt aud: „eind, jroei, brei! $anb meg!" roenn bad ©ort „meg!"
fommt, lo&t fle lod oom Stletbe. SBicberfjoIung be6 fiicbed, bid nod) (Kind bie $anbe
am tfleibe foot; aua) biefe lajt beim lefcten „n>eg" lod unb a He roetben Don bet in
ber Sftirte ©tfcenben ju fcafdjen gefuajt.
138.
H
'=*=?=&*
■+-=t
«u» Dberbieba* am gtfttin 1896.
i
Sing, tang, tral«la» la! 5$er ift in mei»nem $ljo»re? din
X^zt
^:eee£
wun « ber « fd)5 • ncd 9Rag » be « letn, bad fprac^ f o :
f"# ^ — ^H— * + — -
6r«(ter etein,
=t
itz^t:
i
jroei-tcr ©tcin, brit«ter @tein. 9RaNd>en, bu [ollft mit mir fcin!
din 6piel fur jroolf SRabdjen, bie einen tfreid bilben. (line geljt urn benfelben
unb flopft einer auf bie ©adulter unb fagt: „9Raba)en, bu f ollft mit mir fein!"
$ie fcrrodfjlte tritt »u ber Umgetjenben, bid nod) bier aud bem &reife Ijinjugcnomraen
flnb. Sfcun fteljen fedjd im aufiern unb fed)* im inn em ffreife. 3)ie im innern
faffen fid) unter oem Btme, bann roirb nod) einmal bad fiieb gefungen. SBei ber
lefcten deile nrirb ber innere tfreid jum aufiern unb ber duSerc jum innern.
139.
$e Ijabb be #&c gcflodjtc.
m men cf fdjlfln,
$e foil adjteran gon.
Jang, tang, taderang,
®e 8tofen fallen an.
®o gdt en ftdnigdbodjtcr
Op iren goUnen Gtol,
©ei ben lefcten SBorten liifct eind ber Ijaltenbcn tfinber bad Oberfleib ber tonigf*
todjter lod unb folgt bem umljergeljenben. ©o gef)t ed fort, ©ijjt julefct bie Kdnigd*
Digitized by VjOOQ IC
— 461 —
todjter aOein im fclmrm, fo luftct bie gufcrerin be* dugd ben £lmrm ein roenig,
guctt binein unb fagt: „$)ie grau ift fcalbfranf"; nadj einer ffieile: „©ie grau ifl
ganj front"; barauf „bie grau ifl fcalbtobt", unb enblicfi „bie grau ift ganj tobt!"
S)ann tteten bie ubrigen flinber Ijerju unb fingen: a bombclam, a bombclam! (toad
t>ai fiauten ber ©terbeglocfe anbeuten foO). ©ie #onig*tod)ter abet fpringt auf unb
er^afdjt eine. — *u$ 2Ror* bura) SB. ©reef, bei 3Rann(jarbt 498.
140.
Xing ting, tcaUala
2BaS ft|t in biefem £f)urme? (£t)orn)
„@tn rounberfdjdneS 2:d^tcr(cin."
#ann man jie nidjt fefjen?
„£> nein, ber $t)urm ift Diet ju Ijod),
3Ran mufc einen 8tein abbred&cn."
©rftcr 6tein, grocitcr 6tein, brittcr 8tcin !
©oil mit mir fein!
Umgegenb Don Sriet 1880.
141.
Sling, flang: gloria!
SScr ftjjt in biefem $>oria?
(Sine fleine $6nigin,
$ic man nidjt ju fefycn friegt.
£ie ft|t in feften SJlauern.
$ic 9ttauern rootfn mir brcdjen,
6teine rooU'n roir ftec^en.
6aljfifd), e$ma[jfif(&,
Summ fyerauS unb frif* m\ti)\
$u$ ©dttingen: SHann^arbt 494.
142.
g, flang: gloria!
2Bcr ft£t in biefem Soria?
„$a$ ift 'nc grau Don #6nigin."
.ftann ia) fte rootyl ju felm friegn?
y}{6) nein, aty nein, 1>a$ fann nid)t fein,
(£S ift 'ne grojic Sttaucr brum.
£te SJiauer mill ia) bredjen,
Sic Stetnc will ia) ftedjen.
(Sinen 8tcin, bocf) ja nia)t meljr!
^lud Clbenbnrg: 2)tannl)arbt 494.
143,
et. ©alien Sting
2Ber fi£t in biefem gele Sting?
98cr fi£t in biefem Sljurmelein ?
„S>eS #6nig8, tfdnig* £dd)terlein."
S)arf man fie audj befa)aucn?
f,*Rcin, ber S^urm ift Diet ju fjodj,
9ttan muf einen @tein abfjauen.
*u« ber ©dnoeia: Stod^olj 411.
144.
Sting, Sting, gale Sting!
3Scr fi|t in biefem Sting?
(5* ifa) befi #5nig3 Sodjtcrlein.
Unb rocr fte mill befdjauc,
£e muf; be 6tein abfyauc.
Simrocf 832.
145.
tfattun, tfattun in biefen Sting!
£3 ftyt ;nc #5nig$toa)ter b'rin.
$>ie sjftanern fann man brec&en,
$ie @teine fann man ftedjen.
Sc&ab't nid)t, batt foUft) nidjt.
Sungfer fomm unb folge mia).
^llttopli^ bei $ot*bam: SRannljarbt
493.
146.
Stingel, Stingel Sornau,
SBer fi^t in biefem ©ornau?
®a fi^t 'ne fa)5ne Sungfer b'rin,
Wlan fann fie nidjt ju fe^en friegen
®a$ fa^abt nia^t, #
$a$ batt nia^t, '
S)a fommt ber rot^e gu^rpiann:
6a^6ne Sungfer, fa^ mia) an!
©imrocf 833.
Digitized by VjOOQ IC
462 —
147.
ffitngel, 9tingcl, fcotne,
SBcr fi$t in bicfcm tfotne ?
„$>a ftjjt'nc fdjSne 3ungftan brtn,
®ic fann man nidjt ju fetjn ftteg'n."
S)a* $f)or ift gefcfcloffen,
®er ©djliiffel ift: jcrbrocfcen.
©djjdne Sungftau, fomm tjcrauS,
Unb fudj' bir einen anbern au$!
«u$ Berlin: SRannfjarbt 494. $ben*
fo in fcreblin unb 3oa$ini*tl)aL
148.
ffitnget, 9tingel, S5orne.
SBcr ftyt in bicfcm tfornc?
£6nig8, tfdnig* Sd^tcrlcin.
#ein, ncin, ba$ ift fie nic&t,
£a$ ift bic fefte SRauer.
9Hauer, nrtflft bu brecfcen,
(Souftndjen, roiflft bu ftecfcen?
#omm Winter mir, fomm Winter mir.
©Ijr' mcin SUter, fotge mir!
Berlin: gRannbarbt 494. Be^nlidj
^ttgen1* ©ermania 1. 304.
149.
SBer rooljnt in biefem £5rnetein?*
„'* tfonig*, '* fldnigS Socfcterlein,"
®atf man fie audjj befc&aue?
„0 ja, man muf eine$anb abljaue."
$)er *Wunffertf)urm ift nod) fo 1)0$,
5We muefj'ne $anb abbre^e IS. —
[©inb afle $anbe abgefdjlagen, fo
nurb bie tfonigfrtodjter gefragt:]
©at mitt lieber, ®affer ober ©b ? „ $Btj. "
©o fc&lage-n-afle jammi br&. —
[Side tfinber fpringen fort, ba* aut
ber TOittc ifjnen nadj. ©cldjrt gefangen
roirb, ba$ mu| in bie SRitte.)
©a«l« £8ft. 1857. 6. 27.
* $om ift entftellt au* thurn, aire
gorm fur fcfyurm.
150. «9mfl« 2W)ier!eiir.
SBer ft£t in biefem fforbclcin?
®e$ «dnig$, tfdmg* 2d4>terlefn.
&a* r£t fie gem ? rca* trintt fie gern ?
Sucfer unb fufen 5ftanbelfern.
©it rooflen fie befdjaucn, beraufyen,
Unb eine §anb abjjauen.
Stogtlanbifa: hunger «r. 294.
* beraufyen, raulj madjen.
151.
§ocfe, fjocfe, fyoce,
©er fttt in biefem #ore?
$)or fltt en $6nig*bod}ter in,
®ic fann icf ni$ to feljen frieg'n.
3a Matter! nee 9Kutter!
©e ©tang' be mill id) bredjen,
®e ©tang' be rota i# ftetfcen:
$omm bu unb folge alterant
9Hunbli* 1 896 au« (Snge in ©djfeenug.
152.
ffiingel, Stingel, ©aa(c (Galium),
90&er ift in biefem $r)ate (Galium]?
„$)er tfonig mit fcinem £5$tcrlein.4<
2Ba$ effen fie? roa$ trinfen fie?
„8ucfer, SBraten unb SBranntetoein. "
&dj nein, ati) ncin, bad fann ni$t fein,
®icfc alte faulc §anb mufc abgef^la*
gen fcin.
Bogtlanbifa: hunger 295.
153. ^ristjeffut erlSfnt.
©i^t cine grau im gauSte,
©pinnt fo jartc ©eibe*,
3art, jart tnic ein $aar,
§at gefponnen fteben 3a^r.
^ann man fie au^> fctjen?
Sfcein, bcr I^urm ift Did ju tjod^,
9Wan mu^ cincn ©tcin abljauen.
©(^toabifd): 6. SWeier 103.
* ©d^renb be* ©piel* macfjt bic
^onigdtod^ter bie ©eb&rDe be* ©pinnenft.
Digitized by VjOOQ IC
— 463 —
154.
6ijjt e grau im ©artentyaufc 3art, jart rote cin §aar,
5Bit peben Hcinen tfinberletn. £at gefponnen peben 3al>r.
SSkt* modjte pc 9cm? 9Ba$ modjjte #ann man fie au$ fdjjauen?
ftc gem? SRein, ber Sljurm tft Diet ju Ijo$,
(Sin ©laMe tjoUer fu^len SBein 9Ron mufj'nen ©tein abljauen.
Unb e ©tangelc sprefcel brein. & gReier, baf. 104.
155.
$tnf, tanf, £[)urmeleinl „9Betn."
5Ba$ pjjt in biefem Styurmclein! #ann niQn fie nidjjt feljen?
„(&inc fdjane ^rtnjefPn." „%6) nttn, a$ netn, ad) nein!
3&a$ effen ©ie gem? ©er Sljurm ift gat ju Ijodj,
„3ucTer, ffiopnen unb SRanbelfern. M 9Kan mufc bie Steinc bte^cn*."
SBa8 trinfen fie gern?
%u* £emf$lag in SEBeftfalen : SKann^arbt 497.
* 5lm €J<j(>luf» roirb ber fcljurm umgeroorfen, unb atte tfinber, roeldje iljn (b. Ij.
ben Oberrocf fiber bent tfopfe ber sfrinjefpn) bielten, aufcer bent 6pre$er, laufen
baoon unb Dcrftcrfen pdj. $)er ©predjer tritt binju unb bria)t bie ©teine, inbem er
mit ben $anben auf ben £!)urm lo*f$Iagt. ©ann etloft er bie $rinjefpn, roel^e
nun bie tfinber fudjen ntufc.
156. flfltttflStSrfjtetleiu. 157. $ic ei«gemauerte ftitiitgttt.
ffiingel — ffiingel, golb'ne 9ting! 3iegori, Slegori, ©efenturi!
©er ifd& bo$ in biefem Ring? ©er p$t in biefem $uri? (S^urmc)
<& #5nig* — #dnigMoc$terfo, ftonig uf cer 9Wauer
©aS mac^t' i gern befdjaue. 3iege( mufj man bredje,
®er£ljurm,ber$$urmtfd&M^t3utyod), Stegel mufc man fttfyt.
©a mu£ i 'n Stein abfyaue. Siegori, Siegori, Winter mein . . .!
, 2Rabd)en[pieL SRunblid) auf bent Sc&roabifdjee tfinberfpiel au« ber
Ober-(SIfaf (grtefen, ©itfdjroeiler). *u«- Ofener ©egenb: Urquefl VI. 190.
fu^rung rote anberroart*.
35 a r. $u #r. 156: 1) gale (gelber) Steng. 2) 2Ber fefct in befefcem ffienga?
158. ftdtttgSiodfiet (alte §eje).
Die SWaba)en rcidjen p$ bie $anbe unb bilben einen £rei«, in roeldjem cin $inb
(bie $eje) auf bent $oben Pfct unb babei bad ftleib ringfcum unb fiber bent ftopfe
auebreitet. ©ie 3Rab$en brefjen pd) unb Pngen:
„©$ roar einmat a #5nig8tod)ter,
©ie roar ganj Dermauert.
5)ie 5Wauer mup man bred^en,
3iege( mu^ man fte^en.
?l(te ^cge, ^dnt btcfr an!
55ei biefen ©orten fpringt bie £eje auf unb fj(afd?t ein« bet ffte^enben ^tnbet, ba«
nun $eje roirb.
irinberfpiel ju Sglau in 2Ral)ren: SBolfe Seitfdjr. IV. 364.
Digitized by VjOOQ IC
— 464 —
159. JUttigftSdjterteitt.
Sling, Slang, ©lotia, $)er Sempel ift ju Ijoc&gebaut,
ftotfel, Sloffcl, gilta! 9Kan mufc ein'n ©tetn jerbrec&iu".
2Ber ftyt in biefcm £empelein? ©rfter ©trin, jroeiter ©tein, brittet
„<£tn fc^ancS, fc&dne* 3Ragbclrin." ©tein:
Sann man e$ audj fefjen? $>u foUft mit mir fcin!
„9trin, nein, nein!. Dberbiebadj a. Stbcin 1896.
160. ©ie SdjitljeifSoiljter.
3n bet Sftitte eine* tfreifc* Don SKabdjen p>t eine. Urn ben Sreid ^crum getyt
eine anbere ftngenb:
©aten9Rac&8fen(^abdKn)inber^ur, M be feroen 3dr om roeren,
©ponn fo fine ©ibc, SBurb fe ©djulten Softer,
©o fin a$ en $aar, 3Burb ur Srone floc^ten.
3o grof a$ en SBdr. 2:^^mian, 9ttaioran,
®rop fat fe feroen 3dr. ©djulten Suiter tyingeran!
9tod) biefen SBorten tritt eine ber mitfpielenben JUnber au* bem 5frcifc berau*
unb fteOt fid) Winter bie ©predjerin. Seibe beginnen nun ben Umgang Don neuem,
bt* ber ganje Sreie aufgel5(l ift unb bie©d)uljen*$od)ter adcin baftyt. ®a
ruft mit einmal ein* oon ben JHnbern: „9tdf), be ©d)ulten»®o$ter e$ ge«
ft or roe!" unb bittet jum SBegrabnifi: „©g mocbte bod) torn 93egraftni* fame on ge»
bacfene 2u$ on glog metbrenge. ©t) mottc arocr en fdjroart tfleb anberoroe. ©e
lent bett (bie !ein* bat), b^nflt annert innen 8toof, on 3Worge e* et febroart." —
«u« «pommerellcn: SBannbarbt, ©erm. SKbtyen 498; beina^e gleicb griftbbier 9tr. 689:
„©at en 2Raf*fen on be 9Kuur" k.
161. ©alj im Seffel obcr ^rwjefftit erlofetu
*Ba$ ^abt tyr in bem Seffd? ©alj, ©al*., ©alj.
9B>aS rooU'n mit bamit effen? 23rot, ©rot, $rot.
$>a (ommt ber 2)ocftor ^ontian mit fcinem golbnen 5Bagen,
gruljer rooU'n mit ntdjt aufcrftefyen,
griper rooU'n mir ntctyt niebergebn.
ling, tang, teflering,
Ginc «§anb mufj ab\ —
©in SWabdjen fauert an bie Ctrbe nieber. ©ie ubrigen ©pielenben faffen ba*
Stleib berfelbcn mit beiben #anben unb b^ben e* i^r bi* jur ©e|id)t$bobe. ©ie bilben
eincn .Hrcid unb ft n 3 en obigen fteim. ©in anberer ©pielcnber gctyt urn ben £rei*
berum unb bei ben ©djlufnoorten „(Eine $anb mufi ob!" beruljrt er eine ber bat
ftlcib faffenben £anbe, bie nun loMajjt. ©0 gebt1* fort, bi* afle #anbe „ab" pnb
unb fomit bat tfleib berabffillt. 9lun laufen afle ©pieler fort. 3)er in ber SWitte
fudjt eine au ex\)a\a)tn, baft bann -an feine ©telle tritt. — &u* SS&eftfalen (Sferlo^n).
2Kit SReL bei ftr. Simmer 9lr. 37.
Digitized by VjOOQ IC
— 465 —
162* SBttttrljegt (§ftfd)ettftud).
din SRabdjen $otft im frreife, bie berumpefcenben jityen tyr bo* ftleib fiber ben Jtopf.
ffioljrenb be$ TlmDreijen* pngt ber £rei$:
DIM, olbt ©cttetyese,
3n fltegen unb ©c&nee.
2Ba$ rocr met tyre $u freff'ti gebn?
tfraut unb ftoffcc.
3lpfx, Bapfi, #<tynertratM.
3)arauf toermirren pe bie #aare ber $ocfenben, bie nun 3emanben etyafaen
mufr, bie an tyre ©telle trttt. — ©(Jjwabifoe* tfinberfpiel au$ ber Ofner ©egenb.
SRitgetyeilt im UrqueQ VL 190.
163. Set @fi«ftbitfe.
(fcrpe 3Xelobie*
ttu* Berlin 1840: ((Srf I. 5, 8.)
^
iSzfa:is3^£Elfestefcg
2Ber ei * ne ©an* ge * ftrty • len Ijat, ber ift cin SDicb; roer
I
^
=£=^
=P=
mir pe q * ber roie * berbringt, ben ^ob1
lieb. $a
^
gin
:-*-=*=
Peljt ber @an«fe»bieb!
dmeite SRelobie.
3n ganft $eutftt)lanb gefannt.
tpie = ber-giebt, ben ^ab' id) lieb.
©a ptyt ber ©an-fe-bieb!
8u*fuljrung: ®ie 3ctyl ber 6pielenben mujj ungerab fetn. din* ber tfinber
Pefjt im flreife (ofme uerbunbene Slugen), bie anbern tanjen urn baftfelbe unb pngen
roie oben fte&t. Sfcacb bem 6d)lufc ber Strophe bei ben SBorten „3)en (jab1 icb lieb"
roatjlt er pdj ein Sinb unb tanjt mit tym, aOe ubrigen binder paaren pdj aud)
nad} ©elieben rafd) unb tanjen mit. SBer ubrig bleibt, ip ©egenpanb ber 3&er«
fpottung. <J)ie pdj urn tyn brangenben „fcbaben Stubdjen" ■ unb fprecben im Sing-
ton: a®a peljt ber ©anfebieb!" — #ierauf tritt bicfer in Me SRitte unb bat
©piel beginnt Don oorn. — fcnbere *rt be* epieU: SDie ©efellfdjaft geljt
Pngenb im Sreife fjerum. diner Permit oerbunbenen Bugen in beffen SXiite
unb fjat einen ©tab in ber £anb , mit roelcfyem er am 8<J>lufc be* ©efnnge* auf
einen im 5frcijc jeigt, ber feine ©telle einjunelmien $at. — dine Umarbeitung
© 6 fj m e , ©eutfdje* ftinbnlieb. 30
Digitized by VjOOQ IC
— 466 —
mit ber jroeiten SBeife Don <L «nfa)ufc urn 1824 fat burd) ©d)ulbua)er meitefte
JBcrbreitung gefunben:
%ud)t, bu baft bie ©an« geftofjlen,
©ieb fie roieber ^cr,
6onft roirb bid) bet Soger bolen
3Xit bem ©djiefjgeroefjr.
<&r nimmt bit lange $oppclflinte,
6djiefct auf bid) bat ©djrot,
$)a& bid) farbt bie rotye link,
ttnb bo bift bu tobt.
3m Stogtlanbe fang bie erroadjfene 3ugcnb fonft folgenben Weim ju bcmfelben
©piele: 3)er ©anfebicb ftcbt brin,
SRag nidjt genie fpinn\
SRag nia)t geme 93oten laufen,
2Rag pd) feine ©dnfe faufen.
$ier ftebt bcr ©Snfebieb!
Dr. Holler, SJogtlanbifdjer 93raucb 191.
164. St^ftrH, mtXi.
3)ic JUnber tanjen im tfrcife unb pngen:
©<&urlt, SRurli*, «tya£etf)ftrlt,
#of, $of, uber $of.
'* fc&aibll jic^t ber Sterne,
3m Obcrlang lf$ nieme,
3m Ungcrlang if# ^ogelg'fang,
$u alter ©c&elm, role lebfcfc fo lang!
SBarum fett i nit lebc?
9Ri Stoter ifd> e SSkber,
9Hi SKuctter \\6) e £f)uc&ifrau,
©a* fi Ijet, fo girt mer au.
3 golj — n — ern — n ubere #afe,
@i git mer'* e$ot uff b' 9lafc
93ircfcfcni|! 93ircfd)nty! 93ircfc^m|i!
#a g'metnt, bu fogtfcfc g'ftorbe,
»ifd[) roieber lebig roorbc?
tfreilfpiel im ©olotburner Sanbe: ©rofiatti 37. — ®er Hreie loft pa) auf unb
bie tfinber fpringen aufceinanber. — 3um Snljalt oergl. Sieb 966 oben.
$crgl. 6picl 37».
165. SttflBfett bes Stt etfeS.
Dberbiebadj am 9t\)tin 1895.
m
£
em
cR^pqr
it
v=^
=t
<bt tarn ein rei-dier 8$o»gel, au» feinem 9te|t ge • flo-fltn, or
fejit pd) nicber auf bie 2inb\ SBae fa)enf ia) mei*nemtfinb? 3$
^S^^mTjLLlt^E^
bin fo arm unb (ja«be niajtl, unb al«le$ roa* mein eugen ift, ein
fcbroarjbranSRag-be-lein: ba« foil bie | {51 /"*• & •"•{ fcin?
fit -na
53er*tba
$ie Spieler bilben einen Jcwi*. <£in* getyt urn benfeiben, flngt unb nennt ju»
lefct btn 9tamen einer, bie ibr folgt. 9Kun geben beibe, bann brei ic. um ben ffreif,
ber immer fleiner roirb unb pd) cnblidj aufldfl. — SXit anberer 2ReI. unb Xert ertpa*
obroeidjenb bei tfetfa), ©pielb. 142: „€« fommt ein reiser $ogel" k.
Digitized by VjOOQ IC
y 4 "p~^
— 467 —
166. Side £»»«, fotge mir!
Su» 0berbieba$ am R&ein 1896.
-4 — ft-
+EE3EE$E$EE$E£±E5E£
*=&■
Drei*mal urn ba$
ft»$en, i<f) weifj nid)t, roal ba flog. Da
H
^^^3§^
=?=¥
flog cin flei * ner ,$o » gel, ber fpraa) fo :
lie * be Bn * na,
jg=fc=g=z^^B=jitiia^^ii8a
fol * ge mir unb faf » fe midj am @a)leier, unb nxnn ber 6d)leier in
Sil
=£=£
SI
<Stu» cfc brity, bann fauf ia) ei * nen neu«en.
Die tfinber bilben einen SreU. Sine ge^t urn benfelben unb ftngt. Die ©e*
rufene (Hnna ic.) folgt ifjr naa) unb beibe faffen fid) an bie #anb. [Dffenbar feljlt
§ier noa) ettoa* jur Bulfuljrung.]
i
167* 2>cr ©Jnelmatm (sate* Sanjlieb).
$u* Dberbiebaa) bet $a$araa) am Styein 1896.
2=fc^=*.
£
3E
SI
E
rpz={c
J ®u • ten
| SRit ter
SI « benb, £ert ©piclmnnn, roie jjef)t t»
flei • nen Sio < Ii»n«, mitber gro»$en€d)rumf4)rum?i
euaj benn, (
JS^E^B
EE
S
£E£
<Ta raf-felt ber £ef>fe(, fca f lin - gelt ber $opf, ba tan*jen bie
i
2E
S
*
»
1
9Rab*d)en ei • nen ©a«lopp. $ral* la » la * la • la » la.
Vile Sinber bilben einen ftreit unb fingen. 3Rit bem SEBorte ©alopp fangen fie
alle an, brauf lo$ ju tanjen. jebe* aEfein oter ju jroeien. — ®a* ijt ein fpfitcr
9tad)tommling einc* altfdjroabifdjen unb rljeiiufdjen $anjliebe$, bafi bie 5Bunfcer(jorn«
IjerauSgeber 1808 uberarbeitet unb mit Bufa^en oerfetyen tyaben unb fo anfjebt:
©uten 9Rorgen, 6piclemann, Da tanjen bie @a)roaben
fflo bleibft bu fo long? 3Rit ber tleinen tfillifeie,
Da braujen, ba broben, 3Xit ber grojjen fumfum.
30*
Digitized by VjOOQ IC
— 468 —
168, $im»mteMjeit,
$ier bid funf SRdbdjen rreten in einen tfreid jufammen unb ftretfen nebeneinanber
bie £anbe aud. (Sine fprid^t folgenben SReim unb berubrt auf jebe ©ilbe einen
ftinger ber ©efptelinnen bet 9teil)e nndj:
$inq>erneUc$en, fd^lag bein ©d&eUc&cn @i|t cine alte grau im ©arten,
Son ber 9Rofel bid an ben 8tyein! 2Bartet ein *Bcil$en bie §u^ncr ab,
©d&luffclfc&rocnfe, fe^r bie 2*anle, #ommt ber grofce ©tybigapp
Sibi, MM, bi sproll! Sei&tberaltengraubenHcinengingetab.
©berbiebaa) a. 1Kb. 1896. $em ©pieie feblt ber £>5l>epunrt unb Kbfa)lu$. 2fcad
roirb, roenn fcDe bie ginger eingefa)lagen baben?
* 3)er ginger, wela)er beim lefcten SBorte berityrt nrirb, roirb eingejogen unb
bad ©piel ge^t wetter.
i
169, Sad frtfdjett attf bar See ober ber Sowettret*.
(Srfte *rt.
&ud ©tyedroig 1896 bur$ <£ar[tenfen,
^s:
S2=E
*
-£=*
J
J SBennmtr falj«ren auf bie 6ee, felj'n bie gtf<&lein faroimraen, J &u0Tt
) fcreu«en pa) oat gon • je $eer unb bie ©au-ern pn«gen. J ^9'**
SE
M^ij=q
rocfj * re mir ftnb b*«!
O Ser»tfja, o ©cr * tl;a, fol « ge mir!
[fcnna k. fiina u]
$ie tfinber bcroegen pa) mit angefajjtcn #anben im tfreife b^rum. Ctind gebt
aufcerfcalb beffelben ^erum unb nimmt bei ben Shorten „ftolge mir!" ein* aud bem
Srreife bernu*. 2) a bei nrirb ber 9tome bed flinbed gefungen, alfo „CL$rifUne, £b ri-
ft in c foljje mir!" ©ei ber SBieberbolung be$ 6pield roirb nrieber ein* tueggenommen,
unb fo tort, bid ber tfreid fid) aufgeloft l)Qt unb aile^inber (jintereinanber Ijer*
ge&en.
*nbere *rt.
Hud ffaffel: Sewaitcr 5, 35.
j SBir fa^ren auf ber gru-nen ©ec, too bie ftifd)«lein fajroimmen. I
I £a frcu«ct pa) mein ganged $erj, ju«belt laut unb fin- get! (
^v^
^
^
^P
6f)- re, 95ee« re, wir Pnb bier: ben ©olbpfd), ben ©olbpfa), ben fan > gen n)ir!
$)ie tfinber bilben einen flreid unb pngen unter #erumtpanbefn. 53eim Wufe
„ben ©olbpfa)" folgt eind ber tfinber unb ftcttt peb neben oat aufrerbalb bed Sreifed
ftebenbe unb umfafct ed am fllcibe. ©o roirb bad ©picl fortgefefct, bid atte ^inber
bintercinanber ju fte^en fommen.
Digitized by VjOOQ IC
469 —
Jrittc *rt.
Umgegenb toon SRainj 1895.
ip&t-f-tM^^^hU}f=£m
J Dort un*ten in ber gru-nen ©ee,
J fteu»et pa) mein flange* $erj,
mo bo$ gifa>lein fd)toimmet, /
ju» belt ouf unb pn« get: (
^
E^E
111
3ti
3f)'te bi()«re, wirpnbtyier: ber ©olbpfa), bet ©olbpfaj, ber fol-ge mit!
i
*^4
Sierte Brt.
Styrinlanbifa) (Umgegenb oon Sao^arao)).
^^^3^S
*
P-
£
) 9Bir fal^ren auf Me ©ee, too bic gifdj'tein fdjmimmen, J
) greut pa) je»bet ©ot*te* SBetm, mirbmein£erjfa)on pn»gen. (
i
f»f-^H
§&i
-<^
S£
*£ESe£E£
S
<&«mig, e*mig, mirpnbfjier: bie $n«na, bie Bn*na, bie fol»gc mir!
Die rljeinlanbifdje $u*fuljrung ift abroeicbenb. <5>ic tfinber bilbeir eineit
itrei*. CinS gebt urn benfelben lucrum unb pngt obigen 9teim. Die jebefmal ©c-
rufene folgt. ©inb nod) unb nao) 6—8 nadj auf en gerufen, fo treten pe in ben
frreil. #un fingt ber Sreif, inbem er bie 3nnenfte(jenben umgel)t, bafi pd) an*
fajliejjenbe fiieb oom „3iegenbocf in ber >IRul)le" (f. toeiter unten), fobajj ein
©rajfelgefang entjrefjt. Die Sfufcenftebenben fragen: ,,©0 mareft bu" k. Die
Snnenfteijenben antroorten: „3n ber SRftfjle". — Sofaliprt auf ben Dreebner
•darolateidj unb mit turnfunftlerifajer SSorfufjrung in ftetfdj, fiieberbua) f. 3Raba>n
€.141:
Druben am (karolafee, mo bie ftifa)e fajmimmen,
greuet pa) mein ganje* §er$ ooOer Suft unb ©ingen.
$ou*a, ^ofla, toir pnb bier,
Det ©olbpfaj, ber ©olbpfa), ber folgt mir!
D. fflingelreiften mit SBafyl (Srauttoerbung).
170. 2>te ttoffe 8rfirfe.
Slue ©adrfeu unb Berlin 1872.
M
m
&e
-r-*— g=
-v — j
J 4» reg'net auf ber >Brii»(fe, unb e« watb nafi. J «4
j 3aj dab' et'too* net » gef<[en, unb rocif nufct nm». ( ^'
H
3^?g
*=£=
3E
-C-^-r
faj5n»fter ©dja J, fomm 'rein gu mir, ee pnb fein' fa)6n'»re Seuf ale mir.
Digitized by VjOOQ IC
470 —
mm
f-
=t
Hi, ja frei • lid) ! SBer id) bin, ber bleib id), bieib' id) met id)
ft— t
lie^n
&
bin : fcb » je, ab * je ! mein 5Unb !
$ejt au« (Sfjemnifc unb SRalbfir^cn im aSogrfanb: hunger 314.
HuSfutyruiifl: din JUnb fte^t in ber SWitte be* flreife*, ber ftngenb fl<f) be*
roegt. 93ei ber ©telle: „©d)6nfter 6d)aJ" erfafit biefel JUnb ein jroeite* unb tanjt
mit ifjm tyerum. 5)a& jule&t eingetretene £inb bleibt bann im Kreife fteljcn unb i>al
©piel nrieberljolt pcfj beliebige mal. '
* liefer JHeim roar fd)on ju $nfang be* 16. Saljrfjunbertl in ©ubbeurfdjlanb
gefannt, bad bejeugt folgcnbe* fragment:
171. %Ut8 fragment.
^m
:3=
£3S
e^melfcel, Ouoblib. 1544. 9tr. 7.
-N-t 1 —
3ung-frau in bcm to«t(jen 9tocf,fommt Ijer ju mit! <S*
I
^rfrTi
p
fein nit t)iib * fdjer' fieu » te Ijic, benn id) unb tyr.
x'*' 93om Xieberr|ein: drt I. 5, 26.
gFrrrri
Zf=I3t
(£e reg » net auf ber SSriif «;fe, unb id) roarb nafi. j
3d) fjab et • mo* ocr » gef • fen, unb roeifi nia)t mo*. (
$m
&
%^£
»
©4)6n • fte Sung'fer, ljubfd) unb fein, fomm ju mir jum £anj fjer » ein !
I
£
13^1
_^_x
2a I unt ein « mal tan«jen unb lu » ftig fein.
* Stor. in ©djlc|ien:
fr"? — F
J^EZE^
3^
£=£
i=p=prrt3={?
— I ^ ]/.
i
^
3-H*— bL
^ hi ■■!
^
3>icfe fieiart au$ in ©pielbudjern fur 2Waba)en. SRunbU<$ gennu fo im £ejt
ou* bem IRaffauifcfcen.
Digitized by VjOOQ IC
471 —
173.
3<b gtng uber cine SBtucfe
Unb bie mar na£,
IBegegnet mir cine Side
Unb bic frafc ©ra*.
n$$ f<bdnjtcr6c&a&, lomm tyer jumit!
(S« finb }q fd^dne 2eutcben& l)ier —
§i, jo freilic&!
SBct \6) bin, bet Meib 1$;
SBleib ic&, met i$ bin.
91b je, mein febone* tfinb!
*nft Berlin : (Stf I. 4 u. 7. 3RcL
mie oben ju ttr. 170.
174.
Storing ©adrfeu (£afle, SRogbeburg); Sergl. dimmer 12*.
P^
fe^
■=4
EB
I 3$ ging mol
} be • geg • ne*ten mir
u-ber 'ne' 93ru«tfe,
jmei 3i-tfen,
mar
Me frozen @ra*.
^l
*=*:
:*=&
(* % 0
Sd)5n*fter£d)a&, fommfyer .ju mir, e*
finb ja fd)d • ne fieu » te ^ier. %
be,
be, a * be!
#
be.
be.
be!
i
SRafrig.
175.
*u* Socmen (<£hemni& unb Sogtlanb) 1872.
S
3E
EEE
£E£
fit*
lAk-U-
I
<2U reg-net auf ber 93ru»cfc, eft ijt fdjon naj? ; id> ^Q*be ma$ t>et»
m
3E
"P — F
^-^-^-
^=p=
gef « fen, i$ mt\$ nit)t mat? !Tte • fe foil mein ei«gen fcin. Me
+
tg-r^nt
«
S
^
^
»
k * * *-
fodmicit)ol)l«ge'fol« (en; bie*fefoHmeinei»genfcinun<ter bie»fcn al-len.
Sir treten auf We ©tfitte,
$te ©tatte, Die ift naf;
SBit Ijaben roa* oerloren,
Unb rotffen ntcbt, toai.
176.
$alt ein roenig ftiU unb ©tanb,
9ttmm ein SKabdjen 6ei ber $anb.
®ieb il>t einen ftu|j,
®afc fte tanjen muf.
96&m. SJolteliebet ©. 443. Sir. 380.
Digitized by VjOOQlC
— 472
177.
©d regnet auf ben ©rucfen,
$)ad roar na$;
©d Ijat mi4 mad oerbroffen,
©ei| mo^l waft!
#erjiger ©c&ajj,. fomm' rein $u mir,
©tnb gat faone Seut' bonier.
3ul)c, freu' bic$!
®cm tc& bin, bem bletb' t<&,
Bbjc, mein tfinb!
3Rabd>enfpiel tm fclfafc : ©tober *r. 60.
178.
[®ie 9Rabd)en bilben eincn tfteid, faffen
ft^.an ben #anben unb ft n gen, immer
Ijerumgebenb:]
„(fcd regnet auf bet SBrucfc
Unb Med bad mat nafc;
©d ^at tuic^ mad oerbroffen,
3$ n>etf rooljl roa*."
Clbenburaer SfR. 35. Bremer £9t. 29. «udj am ffibein (©imrocf 851) fo toie
in ©adrfen (SXeifcen) gefannt. Bud ber Bltmarf: Dr. ffiegener ttr. 999: „$anj
mit mir! :|: 34 jjab1 'ne bunte ©cburje fur" k. (rote oben).
* £ammertu4 = bie jur BuGftattung einer Sraut gc^drige gute fieinroanb.
[9tun tanjen fie paarroeife, inbent fie
fingen :]
#omm, tanj mtt mir! fomm, tanj
mit mit!
34* ^ab' ne bunte ©4ur$e fur.
9Rit mi oof, mit mi oof,
SKlne id oom ftammetboof.*)
179.
3^ giug' mal fiber bie SBrucfe
Unb bie roar nafc.
34 tyatte road ocrgeffen
Unb roeifr nt4t wad. —
f^omm Ijer, mein liebed tftnbelein,
3eig mir bein ©efatelctn!" —
*<&i, fo eilig!
Sad id? bin, bad bieib' \6)\
8letb' i* mi i4 bin!
„Bbje, mein liebed tfinb." —
Bud #effen.
180. S^wabctttanj (dtdgen) .
®en ©4tDaben, ben ©4roaben,
®cn mo4t' 14 gerne fyaben.
': tfommen ©ie, grdulein! :|:
Sir rooQen jufammen luftig fein!
®en ©4roaben, ben ©4tnaben,
$en mocfct* 14 gerne Ijaben.
:|: ©4cren ©ic fi4 Ijinaud!
9lbeinlanMf4 (Dberbiebacfy) bureb
fterrn grife ttacbtigaQ 1896. — 3n ben
fmgenben $rri* tritt eine berein, roel^e
erft beim ©cblufcoerd benfelbcn roieber
oerlafst.
181. «iitgelreUje«.
m
Bud 3Xeerane 1886.
•^-4-V
?=P=
3E^
©itQing'n ein*mal na$8$roabcn, ba fam ein flet»ned$u>neMein, bad
9=P=
¥--¥-
i
z±
&=*r*^z4=tiL
*E?E£
J^*^
+=ttr-
^c^z
52=P^
-V— *— *
mott'tcn roimi4tba«ben.tfomm fjefrin, fomm herein! O^nebir geljt'd ou4 no4 fein.
Snfcalt unb Budfutyrung nicbt nafjer befannt, oermutfjlid) bem oorfteljenben
3pielc atjnlidj. -
Digitized by VjOOQ IC
— 473
182. WofettfTonett-Jftttj (ftcigen mit $pantomtmen).
l.Sungfet, gebt mit bic mci&e #anb 3. 3ungfct, fptingt macf et auf bic ©$uV,
Uub gct)t mit mir in bicfcn $anj. 9Kotgen rooU'n roit jic lappen tyun.
ftofenbtumen auf metnem #ut, 4. Sungfet, tyt foUt fuf fen,
§att' i$ ©cib unb ba* mat' gut, ®aa ty&t bic 3ungftau luften.
5. Sungfet, tljr foUt nid&en (nttfen),
2)a* tyat bic Sungftau jfric&en.
6. Sungfet, iljt foflt fc&eibcn,
®a$ tyat bet Sungftau leibe.
©imrocf, SBolflliebcr 107. SRunblicb bom Stieberrbein (unfern Bonn), nod)
1847 uon ber erttmdjfenen 3ugcnb getanjt. Sine Storiante baoon in Crf'ft fiieber*
*ort *r* 139: „*imm ftc bet bcr fajncemei&en $anb
Unb fuftr' fie in ben JRofenfranj.
SRefr.: 9Mau, blau ©lumen auf tneinem Jut,
§att' id) ©elb unb bad roar' gut,
©lumen ouf mein ^utdjen."
183. SRofenlrotttii Jauj (fteigen mit ^antomimen).
1. #ummt mit moflen nad&8tofen getm, 4. ©ir beibc rooflen un$ fuffen,
©lumen auf mein §ut$cn!
Sungfet, tyt follt tanjen
3n btefem fltofenftanje.
8tofenblumcn 2c.
8tofen auf mein $ut$en!
©d&dne SJtofen auf meinen $ut:
§att' ia) ®clb, bann roar' e* gut.
SJtofen auf mein #utd)en!
2. ©it beibe rooflen un$ gtufcen,
8tofen auf mein $ut$en 2c.
3. ©it beibc moUen un* bie$anbe geben,
Stofen auf mein $ut<&en 2c.
SJtofen auf mein §fita)en 2c.
5. ©it bcibe rooflen jum 5£an$e gel)?n,
Stofcn auf mein §ut$en 2c.
6. ©it beibe muffen un$ faeiben,
©djelben ba$ btingt fietben,
©(fceiben ift ein fdjroetc spein,
3ebo# c* mufr geftfcicben fein,
©d&ciben bag btingt Seiben!
$er in ber 3Ritte be* SReifjentreife* ©tetyenbe roatjlt bei ©tr. 2, jietyt ben ©eroaljlten
bci ©tr. 3 in ben flrei*, fujjt iljn, tanjt mit itym unb lajjt ifm fajlieflid) juriicf,
ganj roie ber $ejt botftfcreibt.
$ejt roie \)'\tt au& Oftpreufen bei grifa^bier 674. Cbne jroette ©tr. fdjon in
#euc *reufr. $n>D.*»fl. III. 145. ®af>et ©imtocf 648, aber biofr etfte ©troplje.
ttor. be* Slnfang*: ,,9Ramfeli (SRabam), roir rooEPn" ic. „©a)aut an, mir rooflV
k. 3ure$t gemadjt in ©pielbud) f. SRdbcfyen oon ©. ©eorgenft: „.ftommt, mir rooflen
naaj SRofcn ge^n, Wofen unb Stolen11.
hunter.
184. ftusfcemtgett (mit ^antomimen).
5(ue ©a)leemig 1891 burn) §errn ^arftenfen.
'-i— <&- J-
s^S^^i^
^
^=3:
&=±
Ititt in' Stei*, mei • ne 8lo • fo, tritt in' Stei», mti • ne
i
^=^^
±=lfCl
3:
H?'
%lo » to ! tritt in Srei* mein Stl • ler »Iej) • tet, 4H • (et • lc^ • tec ge « troft !
Digitized by VjOOQlC
— 474
2. #mV bi$ nieber, mdnc 9tofa (u. 5. 0te^e auf, mcinc 8tofa k.
f. m., trie oben) 6. 5Bafdj> bid? rein, mcinc ffiofa ic.
3. ©c&lafe ein, mcinc 0lofa k. 7. Sdmm' bid) glatt, mcinc fflofa 2c
4. ®adj)c auf, mcinc fflofa ?c. 8. Sritt auS bemftrcis! mcineftofa jc
3(u6 ©aVeSroig 1891 burdj $errn §arftcnfen in Hdjtrup.
b) (Strooe anberf.
«uS Jtoffel 1896 burdj 3. Cetoalter.
E^E^
£?^£
=£=*
£
in ben £rci«, mci * nc 8to » fa, gcb in ben tfreie, mci « nc
fcerrf^FR^M^g^^^l
8lu«me, gel) in ben ffreiS, $n«nar-jettcf)cn,mein %ln - nar-jett » c^en * bifl bu.
Jcjt 2c. nrie oben.
* 3)ie tfinber fteUen fid) in einen tfrei*. $rci mfiffen braujen ftcben bleiben. 3)a$
eine fjeiiit Sft o fa, bad anbere Slunu (Slora), bne britte Slnnarjcttdjen. ®ann
fingen bie tfinber obigen JReim. *Wit biefer erften ©tropic trcten bie brei genannten
tfinber in ben &rei* unb fuljren bie Que ben naajften 6 tropin betoorgebenben 9e*
wegungen au$. — 3ft ba* Sieb bi$ dnbe aufrgefubrt, bann treten bie brei au$ bent
Sreife unb brei anbere nefjmen bercn ©telle ein. — * Hnna $enriette.
185* Stofentrattg.
ffiofe, »ofc tcine, „9tel)me 6ic bie ©aljle,
e^idc 6ic mir cine! ©elc&e tyr gefaflc!"
„«<&, ma* foU id) faicfc?" 9limm bie Snngfer bci bet $anb,
© ffidfel unn e ©tefc. Sityr' jic in \>tn ffiofenltanj.
©tober 61. — $We Siinbcr, bis auf ein*, fajliejjcn einen 5irei& unb tanjen. ©ei
ben jroei lefcten deilen nimmt bat im Centrum fteljenbe £inb ein anbere* bei ber
£anb unb jiebt'f herein, ©o gel)t bat inciter, bit bie 3afyl ber im fReiben fteljenben
tfinber fo grofc roirb, ba& berfelbe fie nic^t meljr umfaffen fann.
186. £ran$fma,eit.
*
*u* fcarmftabt: golfing 110.
-* — v
3E£
£
©Inu * er, blau • cr gin - ger • but, fteljt bem 2Rab»djen gar &u gut.
lp3E3E^&EE£
Jr3.
itSr*.
^-d'—a-JL.
mm=m
3ung»fer, fie mufr tan « gen in t^rem 9to«fcn»fran«je. ©djaflcin,©djfiflein,
m*
=£
E^fe^^^g^Efep
fnie bio) oor un - feen gii»f»en, bafj ia) Mr uer»jei»^en mufi.
ei ' nen &u$ ju trie* gen
Digitized by VjOOQ IC
— 475 —
dbenfo bet Hnfang au6 tfaffel (fieroalter 3, 22). @tatt be* jroeiten 6afre* aber
blofr: »S>a* 2Rdba>n bo* muji fnicn unb fid) cine jiejjen". — fculfiibrung: 3n
ber SXitte einc* ftngenben flreife* fteljt ein Sinb. $ei ben ffiortcn: „3nngfer, fie
mufr tanjen", brctjt e* fid) breimal Ijerum, unb bei „fnie" fefet e$ fid) nieber. Sim
6$(uft nacfi „triegen#l gel)t ba« SWdbdjjen ju irgenb einer SWitfpielenbcn unb gtcbt
ifn* einen Siufe, ruorauf biefe fid) in bie SWitte gu begeben fjat.
187.
%ue Dbcrbiebad) am ftljein 1896. 6d)lufrreim finnlo*.
^^^^=^fiTVTT^^m
8lou»cr, Mou»et §in'»fler«but, ( _,„ „,„ . . ~ „
batfnmit ®elb, fo Sat rt pt, { m'mn al ' ,e Sa * «e-
III
S
5
S
£
P=£
Sungfrau, fie mufe
fte^n, j ISungfer pe muf tan-jen J
in tern Sranj um • fetjn. ( jin bent febo-nen Stan-jelf
ftil « le
^
;k=p=
BE
?=r-
5
=?C
^3
Sungfrau, fie ntup ftil * le jteljn unb
ein' er • mfif)» len !
ii
is
HE
=E
=p=
pf'lein, gdjfif-lein fnie • e bi$, fdjon in ftu • b«n Sob 'fen,
m
&
£3^
$
-x
V—V—V-
t\f nrir Don bir fc^et * t»en gel)nf fro^ unb fpot ge • la > ben.
188.
$ld, bid gingcrfjot,
#dtf' mer ©elb, bat mar j6t,
IBlomen aHe ®agc.
Sumfer, fie mofr ftefl bo ftofjn,
3*c$ met breimal om fte gofjn.
3umfer, fte mofi banje
3n eincm grofcen tfranje
tfrleg', men bo frieg' fannft!
SBeuben, floln oor 50 Satjren, e. 82.
Simrocf 847.
190.
SBlauer, blaucr gingerljut
6tcfjt bem 9ftdba)en gar ju gut.
SWdbd&en, millft bu tanjen
SRfmblia) in $rc*ben 1873.
189.
SBlauer, Mauer gingerljut
@tel)t ber Sungfrau gar fo gut.
Sungfrau, Sungfrau, tanje
3n bem grunen $ranje!
6a)dflein, 8d)aflein, fnie bid),
$nie bid) ju gufien.
dine foQft bu fuffen,
tfiiffe, men bu mifl|t!
Sofjmifdje 93olf*licber 443.
3n bent Sungfernfranje?
breimal, breimal um fid) feljn
Unb ftdji dine maiden.
Digitized by VjOOQ IC
476 —
SBlauct, blauer gingertjut *),
^att'n tpic ©elb, baft mate gut2).
Stamen aUc Sage.
Sungfer, flc muf tanjen
3n cincm grunen tfranje.
191.
3ungfer, Pe tnufc fHflc pelj'n,
2Mft role bretmal urn pe gclj'n,
3ungfer, fie mufc tnieen
Unb p$ 'ne anb'rc jictyen!
*u* bem Haffauerlanbe. 1890.
1) gingerfmt (digitalis) tyat rotfje SSIut^en; gemcint ift bie bloue ©locfenblume
(campanula). 2) $ar.: wetirbt ber Bauer, ift1! nidjt gut".
192.
©lauer, blauet gingertyut, 5D?it bem grunen tfranje.
§aft bad ganje (Srbengut. Sungfcr, pe mufc ftiQe fte^'n,
3ungfer, fie muf tanjen Urn p$ breimal umjubrcty'n.
$abci brc^t pdj baft in ber 9Ritte beft geftbloffenen Sreifcft pebenbe 2Rab<ben breimal
urn unb gefyt bann innerbalb beft flreifeft an bie SRitfpielenben bin mit ben SBorten :
„©u bift f$dn, bu bift f$5n,
$u bift bie — Merfc&Snfte!"
©ei biefen SBortcn beru^rt fie ber Meifye nadj bie 9Rab<ben. $ie Sulefrtgetroffene
mufc in ben ffreift treten unb pe ablofen. — Stogtlanb: hunger 327. flower 192.
@ebr dbnlid) auft Saffel bei (fcftfucbe 206:
2Hau, blau gingerfmt, €<boflein, ©djaflein, fniee bi$,
SBer bat baft ganje Gfyrengut? Slnie bid) }u meinen gufren,
Sungfer, pe muf tanjen $a£ itb btr berjeiben mufj,
3n einem Wofen-tfranu. (linen mu&t bu fuffen.
3ungfer, pe mufc piUe ftegn. ©u bifl ber ©<b6nftc, ber ©djonpc,
$reimal, breimal 'rum pi brefm. Unb bu bift ber SWerfcbdnfte.
$>ie tfinber bilben einen tfreift, ein Sinb in ber SRitte bre$t p<b beim ©efang brei*
mat berum unb fniet bann nieber. $arauf gebt eft fuAenb im tfreife berum, jeijt
auf mebrere tfinber atft bie febdnpen unb nimmt ein britteft, alft baft allerfcbonfte in
bie SRitte beft tfrcifeft, baft an feiner ©tart fur baft nad)Pe ©piel barin fleljen bleibt.
193.
gebcrblutb1 auf meinen Sut
§att' i$ gem, boft mar1 nit gut.
Sungfer bie foil tanjen
3n tyrem grunen grange.
Sungfcr bie foil ftiOe ftcb'n,
5Hft ber tfreift berum foil gefj'n.
®rel)t auf ben ©cfcluffel,
$tft bafc er Wngt,
©elc&eft ift bie fcinftc 9Hagb,
$ic fo pngt?
3ungfer 9t.9t. erft genannt
Sat ben Sd&luffcl in ber §anb:
spring einmal urn unb brum.
9uft £ald)enborf bei Siegen : 8Rann»
barbt 516.
194.
Gin 3Rabdjen nrirb mitten in ben Jhreift
gepeflt, ber pe umtanjt unb babei pngt:
Stofcn, 8tofen auf unfer'm §ut
3P baft bepc ©tjrengut.
Sungfer, pe mufc tanjen
3n einem Stofcnlranje!
©c&aPein, 6c|mPetn, fniee tofyl
[3e|t mufi ha^ 3Kdbd)en nieberfnieen.]
^nie ju beinen gu^en^
$afc icb balb ocrjieben mu| (?)
(Sinen $uf ju tuffen.
Rufit, tuen bu miUp!
9m Sdjlufc ftcbt H^ SWabcben auf
unb fu§t eine ^nbere, bie bann an ifjre
eteOe tritt. — SWeier 385.
Digitized by VjOOQ IC
— 477 —
195. 8la«er fttBjerljttt.
' £inb« im *rei», cin* in bet SWitte, bcmcgen flifc pngenb:
i^
s^a
-7— p— +—
Slau, blau $in»aer - fyut
9Racbt bae gan • jc fie • ben gut.
3ung*ftau, Du mufct tan * jen
3n bem $lu-men * fran » je!
[$a« ffinb in ber 2Ritte" bre^t fid)]
3ung*frau, bu mufjt flil - le ffeb'n,
Unb bid) brei»mal runbum*bre^n! (gefa)ieljt)
6d)af«Iein,6a)aflein, fnie « e.
tfnie * e bu ju ftu » jfcn. (gefa)ief>t)
=fc
X
3c
b^==J=
=^^
SBenn bu roie* bet ouf » er« fte^ft, mufct bu ei » ne er « toa^Ien.
Dae flinb in ber 9Ritte toerbetft bod ©ept^t mit ber ea)urje unb geftt fo gegen
ben tfrei* fceran. 2)aS beruljrte Sinb tritt jefrt in ben tfreil, morauf ba« @piel in
betfelben SBeife roeiterge&t. — «u« @a)le*nng (Bdjtrup) 1896.
196. $a$ Jfotorftiel im fttnbcnttttisbe.
a. Slbram mollte $$ etquicfen,
®iefeft rooUte ft$ ni#t fatten,
©r gtng roicbcr auf unb nteber,
2M$ er feine 9tofa fanb.
6o 1873 in $)reeben turn SRabdjen gefpielt. 6ie fleften in longer Steifye; einl
geljt auf unb ab unb neigt pa) bann oor einer, bie an tyre ©telle tritt.
^^S^e^^^53B^
uStfraEKE ?«JS£f «■ «"•» -*« -f »'
^^^^Efm-?-?frT33i
nie-ber, bie er fcin* ©e«lieb»te fanb. tfomm, bu al * ler»fa)on«fte$
H
*
^
*=*-
i
JHnb^en, jeig1 mir bein ju«der • f u»fce$ 9Runba)en. greu1 bid), f reu* bid), 2ie»be
I
E-?-J *— e=y
£=t
g^
freu'. bia) t$, (jab' ge* fun* ben mei*nen6a>fc!
Digitized by VjOOQ IC
— 478 —
$m ftfjein (Dberbiebao)) 1896 Don fleinen 3Raba)en gefpiclt. @ie bilbcn *
lange JReifje. Sine gel)t l)in unb ber jur SReifje unb jurucf. %de pngen. 2>ic SB
„flomm, bu" k. pngt bie (Sine unb toinft eincr anbern ©efpielin, Die ju tfjr j
9Benn naa) unb naa) alle ju ber cincn gefommen, bonn pngen fie: „5Me Steife f
jc. 9Qe faffen pa) an ben $anben unb ^upfen.
$iefe$ Ijarmlofe tfinberfpiel ift ein cntpelltcr Ueberreft eineS ©a)oferfpiel$
bei 6rroaa)fenen jum tfiffentanj im 18. Safjrlj. bid 1840 in ganj 3>eutf
ftblia) war:
c. $a* Slmorfpiel.
1. ttmor fling unb tooUte pa) erquicfen,
3)oa) bod €piela)en moQte fid) nia)t fa)icfen;
(Jc fling roieber auf unb nieber,
93i« er feine Siebpe fanb.
2. „6a)6npe", fpraa) er mit Derliebten SRienen,
„3Mr gu bienen bin ia) l)ier erfdjienen,
SDicfeft #anba)en fed jum ^fdnb^en
$ir in fcreu Derbunben fein.
3. tfomm, ad) fomm, mein liebe* tfinbdjen,
Weia)' jum tfuffe mir bein 9Runbd)en!
#omm gefdjtoinbe, fein gelinbe,
©onfl mujj ia) in fiieb' oergetyn." —
9lu*ful)rung: 9lmor pel)t aroifa)en jroei 9tcil)en Don Spiefgenoffen, tragi ein
Stiffen unb gefjt auf unb ab, roajjrenb bie ubrigen bie crfte ©tropic pngen. Stmor
roa^lt pa) barauf eine SWitfpielerin, Dor ber er bat fliffen nieberlegt. 93eibe fnieeu
barauf unb fuffeti einanber.
jejt fjier naa) einer altern £bfa)r. au* 6aa)fen. TOit wenig 2Borten anber*
au* Oftpreu&en bei gr if a) bier 673. 3n $reu|en ^orte man aua): Jkm roofltc"
u. unb in flonigfcberg fang man foflar ©mma ftatt $mor. — 3n $effen fanb id)
ben $ejt gefunt mit bem Bnfange: „9lmelung ber rooflte pa) oerbinben, unb ba«
epielajcn rooQr ifjm nia)t gelingen" k. (f. 3eitfa)r. f. tjeff. ©efa). I. 287).
197. SdjSfer nttb SdjJferut.
3$ fuefce meine 6d&aferin, ©oljl unter jener fiinben.
SBo merb' \$ pe rooljl pnben? grau ©djaferin, roirb pe f\6) neigen
98of)l untcr jenem grunen SBaum Unb mir ein ftuf$en reidpen?
*u* ©aajfen: tf. £afe, fiieberbua) be* beutfa)en SWfe*. Beipjig 1843. ^Jr. 82.
3n ber SRitte be! flreife* ftebt ein £inb mit Derbunbenen Hugen, bae pa) am ©a)lufi
bee (Sefange* Dor einem neigt, baft bann eintritt. — $a* ift mieberum ein in ben
tfinbermuno gerat^ene* ©djaferfpiel Don ©rmad)fenenf bat Dor ^unbert 3abrcn
in ganj 5)eutfa)Ianb belicbt unb bie jum Sabre 1850 an mandjen Orten in $reu|en
unb ©eftfalen nod) gefpielt tourbe. 3a) miQ Ijicr bie ilelart auft Op' unb ©eft-
preu&en bei grtfajbier 684 mitt^eilen:
1. ffio treff* ia) meinen ©a)afer an, 2. €a)afer, er bleibt flide pe^n.
©o merb' ia) i^n mo^I pnben, 5Hia) beudjt, ia) foflt' i^n fennen
2)er mir mein ^erj Dergnugen fann ©arum roiK er Don mir aefyn
Unb Pa) mit mir Derbinoen? Unb pa) Don mir trenncn?
©o foQ ia) Um erroifa)en? 3a) miQ mia) ju i^m toenben,
Unter ben grunen $ufa)cn. Saffcn fein* fa)neemei|en #anbe;
5Bo foO ia) ibn pnben? ©r mirb tbun brtgleia)en,
Unter einer fiinben. 9Rir ein Srufccfjen rei(^n«
Digitized by VjOOQ IC
— 479 —
3. 9tun tonjt W unb freuet eud),
3fjr ©confer in bem Weiijen,
$l)ut d ottc mit mir gleid),
Unb t()ut eud) ad1 erfreuen.
Sefco finb bie greubenftunben,
So id) meinen ©ctyafer funben,
Sejjo ijt grcub* unb fiadjen,
Sir rooflen £od)jeit madjen!
^
fqi
198. SdjJfmu fni^en.
*u* gtouftabt ($ofen) 1856.
Bieberljort III. 609.
See£
=?=r-
3E
33E
ftern
^od) » tc
(fct, tua* tl)uft bu
3>a - fur
„©tra-fet,
*Kie - ber
1=
91 • bcnb ging' id) au* un * ter ei » nc
bort in mei»nem©inn, ©djafcdjeu, bid) ju
l)iet al * lein, mill ft bu Sam • met
in* • ge*metn fd)roe»re ©tra» fe
roie iljr wollt, fctyontmein junked
.... ... .... .... mill id) mid) fjter ju (£u*ren
„^,()olber©d)a»fer, fteljt bod) auf! ^aft ja nid)t*oer «
Sirft oon bci » net ©d)d" » fcr-fdjaoc f ret unb lu * [tig
foUft bu
ftra « fet,
» mer«fen
Sin - be,
fin «bcn.
roei »ben ?
lei * ben.
fie • ben ! /
»u- &en."(
bro-djen; {
fproc&en." j
£e££
§^S
=s=£
jqcg
grei-e fiuft, ftei * e fiuft* fomm mit mol * len tan*jen gefj'n, bie
#
^!S=*L
£^
1
an»bern muf»fen ftil * le ftelj'n.
199. Sfibelfumfet ober ftibelttntfet (ffiingelreigen mit Sa^l).
a. Slu* Bremen [Bremer 88i 58].
$)an$ mi mal ^tn gibelfumfci,
gibelfumfei, mein ©imager: —
Set i8 ^icr in biffen £ran$,
©a mit fann beljagcn?
„#rifc&an SKc^er" (u. f. to,)
$rif$an sTOeger, mein befter grcunb,
Srieg mi ec^tet bi 'n #ragen;
Jhmt fje ni$, fo fjaal \ti) em
9ftct tmce beflag'nen Sageu.
b. «ii* ©I ben burg [Olbenburger m. 33].
$)an$ mal urn ben gibelumfei, ®c mi fann beljagcn?
gibelumfei, mien ©roager, — $unnft bu nig, fo Ijaal if bi.
3ft baar 9him$ in biffen $ran$, Up brc befdjlagnen SSagen.
9u*fuf)rung: 5>ie SDtdbdjen ftefjen im ftreife, einS geljt urn benfelben Return.
3)ann nimmt e* ein* ber im ftreife fteljenben SWabdjen, bat fid) il)m anfd)liejjen unb
e& Ijinten am flleibe faffen mufc. $iefe* jroeite flinb ftngt nun ben obigen 8teim
unb (jolt pd) eine ©enoffin Ijerau* unb fo fort.
* 3)er ftame „$ibclumfei" be$eidjnet jebenfall* cinen alten 93olf$tanj mit
ber gicbel gcfpielt; aljnlid) tlingen bie 9luebrucfe fur alte Sauerntanje heierlei
unb firlefei, roela)e don SWinnefangern erma^nt roerben. gifc^att nennt unter
ben SBoltttanjen, bie bom ©pielmann mit bet ©eige ober ©aefpfeife oerlangt roerben,
^Wad)1 une ben $utelet), ben ©pri finger unb girlefei!" (©argantua 1591.
fcap. 8. 81. 99.)
Digitized by VjOOQ IC
— 480 —
200* Weigcn tout ^odjjeitiiudjeii.
9)ielobie auft ©adtfen unb $effen.
m
I I- II 2-
-*— N-
£3^^
"^ *-
V P-
$e - ter - fll « je, ©up* pen* frout madjft in un • ferm ©or « ten
Un* fer §ann*a)en ift *ne ©raut, foO nict>t Ian« ger roar
•ten.}
P
_ I L ll IL I
9to*tyerffiein, roei«frcr 2Bcin,mor*gen foQ bie $o$*jeit fein. fein.
SRunblid) auft fieipjig (1872) unb $reftben (1872), au* ©cffcn (Semalter IIL 67)
unb t>om S^ein (Simrocf 8r. 332). SB. ©alter, Stoltftlieber 196 (out 2eipjig). SMe
$reftbner 9Rel. ift am ©$lu$ abroeitfcenb unb monoton. — S&arianten beft tlnfangft:
a. ©reftben: b. 3n $buringen:
fceflerie unb ©nppenfraut JRoftmarin unb Ifjomian
SBadjft in unferm Garten, ffiadjft in unferm Garten,
ftraulein SWartfja ift bie Braut k. Sungfer fcnna bie ift ©raut ic.
ttiebcrbeutfdj.
^eterfiljen, ©oppenfrut ®at fe na bet fatten geit
ffiafft in ufen ©atten, Un ben ffiodt in golen (= galten) fleit.
Ufe $lnt(&en be ift &rut, ffioen Sten, mitten ©ien,
6(&att ni$ (ang mcljr marten, 9Rorgen f$aH bie $o(fcticb fien.
©renter £91. 22. — Buftfufjrung: 3)ie flinber bilben einen tfreift. 3n ber
SRitte beffelben fte&t ein Sinb, baft bie ©rout oorfteflt. *m edjlufc beft fiiebc&enft
fpridjt fie bieffiorte: „$er Brfiutgam mag nun tommen!" ©arauf tritt ein anbercft
kinb auft ber Weifce in ben Ireift unb tanjt alft ©rautigam mit ber ©rout.
SBafjrenbbeffen pngen bie ubrigcn tfinber \>at fiieb roieber oon com. $>ann tritt ein*
anbere ©raut ein, u. f. f., bift man eft fatt f)at — 3)er $eyt erinnert an ben Sungfem-
franjgefang in SBeber'ft grcifdjufc: „QaDenbe(n, SWbrttj' unb Simian, tat roadjft in
meinem ©arten; roie long' blcibt boct> ber greicrftmann? i$ fann eft faum ermarten."
201. Sat tiertorettett 64«4 fmfjeu.
[din tleiner „8ei*w (= fcanjfpiellicb) ber flinber.]
3ammcr, Samnicr ^in unb tjer 3$ mufj tyn fu^en an biefem *pta|,
Ueber mi# ju Hagen! @fel) *a, ftei) ba! ba fteljtmcin ©c$a|.
Gft briictt mein §crje gar ju fetyr, 9tan if! all' fcraurigfeit aerfdjmunben,
3$ fann eft gar ni$t fagen. ^ab'i^bo^meinfiiebftenmieberfunben:
3Ra(fc' auf, ma^' auf ben ©atten, 9Reine Sicbe' unb beine
3$ fann nlc&t (anger marten, lie fuffen $6) \a beibe.
din $anjer flefct aufrerfjalb beft tfreifeft. %n einem Orte offnet fid) biefer, baft
£inb rua^lt unb fingt bann ben 6a)Iu|reim. — %uft &$leftroig'$olftein: SXuQen*
W 485.
Digitized by VjOOQ IC
— 481 —
202. $ar gefnttkette ®dj*4»
[din SRabcfcn gefjt urn ben Jrm* $erum [$>er tfretft offnct fl4 unb baft 9Rabdjen
unb ftngt trauernb:] tritt cin.]
£) hammer, Summer, tyore jul 34 tr»ill gcljen, urn ju fc^cn,
Unb wad i4 Mr roiU fagen: Ob t4 tyn !ann finben,
34 l)ab' Dcrtoren meinen $4a£, Unb menn 14 ^n gefunben Ijab',
64lief' auf, f4liefc' auf ben ©artenl @o foil f4 tym $u giifren
[6ie faQt t»oc einem anbern 8Rftb4en niebet:]
Urn fcine $anb &u ffiffcn.
3efct trcten beibe SRabdjen auft bem ffreife fjerauft unb a,el)en fingenb urn Ujn (jerum,
bid in ben ©otten „®a)lie& auf ben ©arten" bat jttmte ^inein tritt unb t&ut, nrie
baft erfte getfjan fjat, roafjtenb biefeft nun fingenb urn ben tfretft ^erumroanbelt. ©o
ge§t eft immerfort, bift bet Jrrcift aufgeloft ift — Olbenburger tfffi. 33.
203.
3ammer, 3ammcr, tyoret ju, 34 roltt geljen, i4 will fc!)en,
SBaft i4 au4 rottt fagen: Ob i4 tyn antreffen tann.
34 fy*&' uerlorcn meinen 64a$/ ®i^e ba! baft ift mein ©4a|/
5Wa4et auf ben ©arten! ®em i4 fair $u gufren.
din ffinb, baft aufcerfcalb beft tfreifeft |te$t, trennt benfelben bei ben Shorten
„antreffen fann", tritt in benfelben unb fniet bor einem mitfpielenben l)in, t>a$ nun
beffen 6teu*e einnimmt. — *uft ©iefefelb: SMttmar 271.
204. 205.
3ammer, 3ammer, uber 3ammcr, 3ammer, 3ammcr, 3ammcr,
§atf uerloren meinen ©4a&» $<*&' toerloren meinen @4a£«
34! mu& getyen, unb mujj fetyen 34 roitt getyen, unb mid fe^en.
Ob i4 einen finben fann. Unb mid fu4en meinen @4afc-
@41ie|t mir auf t>a$ 8tofengart4en, 2Ra4t mir auf ben ©artenpfojj,
©4lieft mir auf bie $immelfttl)ur: ®a| i4 fu4e meinen ©4afc-
grcube, greube, uber greube greube, gteube, uber greube,
§atf gefunben meinen &6)a$\ #<*&' gefunben meinen ©4alM
3eitf4t. fur fceff. @efa)i4te. 91. g. SBetjben, Soln oor 50 Saljren, 6. 83,
I. 288. ba^er 6imtocf 823.
206*
9Kartann\ 9flariann', o Ijore $u, Unb menn i4 il)n gefunben l)ab',
3Baft i4 Mr mitt erjaljlen: $)ann fall' ia) il)tn ju gufen,
34 fy&b berloren meinen @4fl&/ SSScit cr mi4 ftetft toerloren fjat,
O ma4t mir auf ben ©artenptajj! 5Bill 14. i^n no4molft fuffen^
34 witt ge^en unb mitt fc^en, Victoria, SBictoria,
Ob i4 i^n ni4t finben lann. 34 ^ab' mein' @4a^ gefunben! •
5luft ^effen 1896. ©onj a^nlic^ auft ©iegen:
w?lnne Marianne, ^8re ju,
S)aJ i4 bir einft mill fagen" ic.
Eoljnie, ^rotf(^e« ^inbetlieb. 31
Digitized by VjOOQ IC
— 482
^m
207. Sett toerlotettett Sdjafc fttdjett.
*u* bem ©ergiftt)en: (Steberljort III. 607.)
■f-T-XE
3
?=£*&=*
XZ3C
1. 3am* mer, Sanwner, u*ber Sammer, J)ab' oer » lo * ren mei»nen ©djafc.
2.3d? toid ge*l>en, idjroitt fe»$en, ob er too^C bo * rin-nen ift.
3. SRa»a)et auf bie i)0*tye $for»te, ob er roofjl ba * rin-ncn ift
t=
l^^^^at
£
i
i=
J $u bift mein lie * ber 6djafc, \ j fol • le bir ju gu • fen, {
J ben ia) ge- lie -bet fjab'; ( J ge * be bir jefct tfuf- fe. (
^1
^3^
£
e£
=9=
i
8&al- le » ri, oal * le « ri, mor»gen fofl bie $od> • jeit fein.
206. Sett toeriorcnett Wing fttdjett.
9tyeinlanbif$: 9KeIobie oor 1845.
rjTnU-^^T^
=$*
*
■&-
1. £rau«er, £rau«er, u » ber £wu«er, bab' wc»lo»ten meunen Ring. 3d) mufc
2. $reu»6e, greu»be, u « bet greu»be, bob' ge»funben meitien Wing !34 bob'
m
rSM
X
*e£
TT tT 9 T ' »l h W 9
fu * d)en, id) mu& fric • d)en, bie id) fin - be mei * nen Sting,
fu^enmuff'n^ii fab' frtedjen mfifpn, bis id) g'fumben mei* nen Wing,
©iefe pabagogifdje Umbilbung mit berfelben SRel. bei golpng #r. 26. ©erfelbe
fcejt aud) me&rfad) munblid), julefct out fiaubenljeim (Balje) unb ©berbiebacfc burd)
ben Setter grifr #aa)tigall 1896.
m
209. Sett tetlorettett ©djatj fttdjett.
#ranbenbnrg 1846.
g_C " i 1 6 S — fE
£
$ier ift ©ta*, bort ift ©ra*, un * ter mei -nen gu-fren. 34
is
3E
5=tc
=p=p-
fcab' oer • lo • ren mei* nen €>d)afc, id) foil iljn tuie*bcr • fin * ben.1
2. #ter unb bott on bem Ort 3. ©iel), maft tyab \6) bei ber #anb,
Unter biefen alien, 6icl|, roa* tfju' ia> fiiljren?
®a* 5Waba>en mit bem roten ftocf, (Sine Sungfrau, fa>6ne SSraut.
®aS tfjut tnir gefaden. 6ic ftet)t in golbncn 6d)miren.
Digitized by VjOOQ IC
— 483 —
4. fiafr |le ge!)'n, la* fie geij'ti,
3$ will bet cinet anWn gel)'n!
$ejt nad> fiiebet&ott ILL 609, aut Suftoro bet Hauen t>or 1850.
210,
is
h *
i^Fm
ftier
ift ©rat unb
ba
ift ©rat
Un
> tet mei » nen
ft*
» • §en.
34
bob ocr > Io •
foil id) if)n
ten
mein* @<$afc.
©0
fu
- - djen?J
2. #ier unb bort in aQer Ort,
fteiner Don fie (i^nen) alien/
2)at 9Rab$en mit bem bunten
«lcib
Sljut mtr fe&r gefaQen.
<fci roat l)ab' t# an bet $anb?
(Bine fc^dne fcame,
@c^J fie roofjl unb frleg' fie nl#t,
3Ru|t fie laffen fteljen,
WE*
:-> h— q
s*^
mei » ne SBe • ge gefm— .
*ut Mttup (©djletroig) 1896. — tfinbet im ffreife fid) beroegenb. 3roei fte^en
mit angefa&ten $anbcn in bee SRitte. Set bet 3eile ^at SRftbcben mit bem bunten
tfleib" Ijolen fid) biefe jroei anbere aut bem flreife unb et beroegen fla) biefe beiben
$aate nun mit gefreujten $anben (9Riil)le) in bet Stunbe bit jum ©d)lufc.
Webann ttitt bat etjte $aar in ben flreit alt ©lieb bet Sttttt ein, bat neue $aar
bagegen roaljlt roiebet ein ?aar aut bem tftcife u. f. f.
211. Sat Sdjtfc fttdjeit*
5Die Srinbcr bre&en fid) im ffreife, einet ftefjt in bet SWitte; ade fingen:
©rienet ©tat, gtienet ©tat
Untet meinen gtefjen.
#erjlgt @$a$et(, roenn bu roittft mei @$a|et( fcin,
©0 gelje mit mit tanjen.
[ftun toatylt fla) bet in bet 9Ritte Semanben jum Xanje, unb atte fingen toeiter: !
fcanjen tljat i alii Sag,
$ab fa «rcijer ©olb im @acf,
®ral) bi bteimal umatum,
©it i roieb'tum jitter fumm.
ffienn i nimmet jitter fumm
0o f#au' bi urn ein anbetn urn!
[9tun roedjfeln fie beibe bie 9totte unb ben $lafr.]
tut Ofenet ©egenb. SRitgetyeilt im Urquett VI. 189.
31*
Digitized by VjOOQ IC
— 484 —
212.
1. ©tune* Ota*, gtuneft ©taft 3. Sift bu'ft n>of)(, metn licbcft JHnb?
Untct mdnen gufren. „%a\u
3^ ^ab' oetiotcn mctncn 6c^a^, §aft bu mtdj auf btcimal licb?
3^ roetb' if)n fu4cn muffen. w3a!"
2. #iet unb bott, ^ict unb bott 4. ®u fagfl immct ^ja, ja, \au
Untct biefcn alien, Unb mdnft bt>4 immet ^ndn",
SBttb bod) roo^l no4 einet fdn, Saturn raid i4 bi4 (affen fle^n
®et tnit roftb jjcfallcn. . Unb ju einet anbetn gei&'n.
5. $14, mcin «inb, M4 wiO i4 Rcben,
$)u bifl tnit in'* $etj gef4rtcben
:|: ®u gefaflfi tnit roolu*: :|:
fcuft ©berbieba* a. 8ty. (1896). — din Hint) fteljt in bet SRitte beft flnynben
treifeft. 6tr. 3 wirb blofc gefort>4en: er fraat eine bet 8Ritfjrielenbc* «nb ©enbet
ftc^ au finer anbetn, bee ec bie $anb reid^t; beibe ftnaen oereint ©rr. 5, inbem fie
im Inreife Ijetumtanjcn. Sulefct oerlafct bie juerft im xteife ©tc^enbe benfdben.
213. Sett tetlotettett <5dj«t? fudjeu.
§ict ifl ein ©tun, !)tet ifl dn ©tun tfdnnte mit gefaHen.
Untet mdnen gtifeen. $>tcV btc^ urn, ufc fenn' bi4 nt4t
34 f)ab' Detloten mdnen 64a&, ©ifl bu'ft obct bifl bu'ft nt4t!
34 w«b' tyn fu4en muffen. SRein, ncin, bu bifl eft ni4t,
#iet unb ba, l)iet unb ba, ©ef)' nut fort, i4 will bicjj ni4t.
Untet biefcn alien (Ober:) 3a, ja, bu bifl eft mofrl,
SHefet mit bem bunten 8todt $ct mit ein Stuffy tn geben foil.
6imtocf 824. — ©arauft ift folgcnber fcejt fiir tfinbergarten jure$t gema4t,
ben i4 in ©eorgeft' €>pielbu4 fanb: „$itx ein ©run, bort ein ©run rooijl unter
meinen gufcen. 34 W dcrloren tneinen €djafc, id) roerb1 tljn fudjen muffen. $rcb*
M4 urn :|:, idj tenne bi4 ja nid)t. Sift bu'ft ober bift bu1! nidjt? «4 jo, ad) ja,
bu bift eft ja, bem ia) baft §anb4en fdjulbtg mar. [Ober:] fca) netn, aa) nein, bu
bift eft nidjt, f4er' bi4 binauft, id? mag bia) ni4t!" — Sine anbere toon ^abagogen
geformte unbebenfliaje gaffung beiftt;
©runeft ©taft, gtuneft ©raft
Unter meinen gufcen,
Ser bie ©cbonfle fcaben will,
SRufc fie ijoflid) griifjen.
fcm 64Iu| beft ffldmft fteljt bet Sreift ftifl unb bie in ber SRitte fianb, naljert
P4 einer ber ©pielcnben unb toaijlt fie bur4 eine Serbeugung &u — ifjrer 9fca4folgcrin.
214. Sett toetlorettett S$a4 ftt^ett*
[S)ie Sinber bitben einen ^reift mit fcuftfdjlufc eineft (Jtnjigen.]
®et flc^t benn btau|en t?ot bet $f)iir 34 W badn ju fu4en;
Unb t^ut fo laut anflopfen? 34 ^a^' tjctloten mdnen ©4^
[^er 2)tau^enflebcnbe fmgt:] 5luf biefem ^la^, auf blefcm y(d|,
„34 bin bet gutfl(?),i4 fle^'bafut, 9Xa4t auf, ma4t auf ben ©atten!"
Digitized by VjOOQ IC
— 485 —
[SDer ©u$enbe wirb jefct in ben ShretS [$ei biefen ffiorten xoatyt bcr ffnabe ein
eingelaffen unb flngt nun:] 3Raba)en obcr uragefefjrt unb flngt:]
„§ict finb' ia) meinen lieben ©$a£, #icr l)aft bu ratine recite #anb
3n ben ia) ml* toerlicbte; Unb einen ftu$ jura Untcrpfanb,
34 will ij)n lieben fur unb fur 9Waa)t auf, maa)t auf ben ©arten!
Unb »itt tyn nie betruben."
2)er tfrei* wirb ge5ffnet, bat $aor tritt (jinau*. 3)a§ 6ptcl wirb nun Don bent
finautgefufjrten wieber begonnen. $)er corner 6ud>enbe reityt fin) mit in ben
Jfrctt. — Sogtlanb: Stoffkt 190. hunger *r. 305.
215. Urn dfrljaittttttag ittt Grjgebtrge.
Stebcjen beim ttmtanjen be* SofrannUbaume* [b. J. einet auf oier 6tnben be-
fb&enben, mit jtrangeti unb ©lumen umnmnbenen ^nraraibe, we($e in bet ©tube ober
auf ber 6trafce auf ein fcifdjajen geftedt unb « ben be mit 2ia)tern gejiert wirb]. 'Die
$anjer finb babei wei| gefleibet.
Ser ftel)t benn brau|en,oor bcr £l>iir 9Xa*t auf, mad)t auf ben ©artcn!
Unb t^ut fo leife flopfcn? @ief)' ba, fie^' ba, ^ier iftmein ®$a$,
„©* ift ber gorflcr (?), ftc^t bafur 2Rit bem t* mi* oerlobet.
Unb Ijat fta) wa* $u fu*cn: §ier l)aft bu mcine rea)te §anb
3* fyatf oerloren meinen ©*a|j Unb eincn #u$ jum Unterpfanb,
Slltytcr, altyler auf biefem $la&. 9luf bafc bu bleibft mein eigen!11
Dr. 9R. ©piefi, fcberglauben, Sittcn unb ©ebrauajc im faojf. Ober«(£ngebirge
(1862) 6. 76.
216. $eit S$tfc fm$en*
©te Sinber bilben einen fteit. (feint bcr SRitfoielenben ftety braufcen unb tlopft.
Lftin tfinb im ffreife, bat baju beftimmt ift, fmgt:
i
^^=^^-~nrrTii
SBerftefjt ba brau»fcent>or ber £f)ur unbftopftfo lei * fe an?
[$>ae eingctretene tfinb fpridjt:]
r#3* fomme herein unb fua)e meinen ©a)afc; ift er tyier?"
[$ierauf fcafjlt eft folgenbermafcen ab:]
„2)u bift f*6n, bu bift fdjdn,
®u bift ber ^Ucrfc^onftc !"
Qaljenige tfinb, auf meldje* ba* lefcte Sort fallt, beginnt bann wieber mit bem
©efange: „3a) fomme fjerein" ic. unb gctylt ab u. f. f. — fcu* ber SBetterau (Ober»
^effen): Sewaiter in. 9tr. 31.
217. ©dja* fit^ett.
1. $Ria) l>at bad ©ludt gefu^rt in biefen ftetyen,
©rum wirb mir au* bte (Sompagnie oerjetyen,
®a| i* fo fufjne bin unb mir crroaljle
®ie fa)5nfte ©am' Don ©runb ber 6eele.
Digitized by VjOOQ IC
— 486 —
2. $u ftebft mir gar n\6)t an, bu bift tnit bid 311 l)i|i(},
Unb beine JRebenSarten flnb mir Diet ju fpifctg.
©u ftebft mir auc$ nid&t an, bu bift Don glanbcrn,
©onft Ijatf icb bidj) ficttcbt oor alien anbcrn.
3. Slbje! \6) fcbelbe, ocrlaf} eu$ beibe
Unb fuc&e meinc $er$en$faft unb greube.
$lbje! metn ©ngel&flnb, abje, mcin £eben,
Unb laf bir nod) julefct cin &bf($teb$tu|c|jeu gebcn.
S)ie tfinber bilben einen ftreit unb geben urn ein $inb berum, ba* obige SBerfe flngt.
SBcr gefufct ttrirb, fommt bann in ben tfrei*.
SKunblicb au§ 9Kurnberg. fcebnlitb fcrifcbbier 677. g&ergl. aucb fiieberbort IIL
973: ^©eil micb ba9 ©lutfe fugt in biefen Reiben, fo ttrirb bie (Sompagnie e* mir
Dergeiben, bafc id) fo fufme bin, mi<b untertoinbe, mat id) am Ucbftcn b<*b' aflbier
|u finben* jc
218* Srtnftera ®«IbIo.@^icI (fficigen bcr tfinber).
Sir gc^a burtb ben pnftcra SBatb, $a$ fie roerba treu uerbUtba,
€inga bie IBdgclem manigfaft, SBiS fte Don einanber ftbciba.
6i^a rool nieber an bie Slue,' @$eiba Don ber fiieba onb baft
©<£aua bem lleina ©albooglein juc, tyueb rocb,
SBeuta enanb bie recite $anb Solcbc Sieba geb$ leina mcb!
Onb fiiffa enanb jum spfanb,
SRittler, 2tolftlieber 9?r. 1225. a&ermutblicb au* Socmen obcr Ba^em. — *u«-
f ubrung: din £nabe unb ein 5Wabd;en ftefyen in cin cm Sreife unb jroar einanber
gegenuber unb bitten einanber bie $anb. ©ei bem SBorte „fuffa* giebt ber tfnabe
bem SRabdjen einen fiu$ unb am 6$luffe be* fiiebe* oerlaffen beibe einanber. Gin
anberel $aar tritt an beren ©telle.
219. Stoljer ftitoig.
Sine im Rreife ftyenbe epielgenoffin roirb Don 9Wafrd;en umtanjt, roobei fie ftngen:
©toiler tfdntg, ftofjer tfonig, Sudfoe bir ein ©ngelcin, *
©arum tyuft bu proven? 6ejj' c$ auf bcin Jlnicelcin;
©ieb' bidfj um unb febau' bicb uin, $ann nocb gib Ujm einen £u|,
SBaft ift bein SBcrlangen? ©eil c* Don bir febeiben mufr.
Sogtlanb (JDefeniJ): hunger 311.
* 55eim SBort „(£ngelein" fuc^t fi(b bie brinnen ©ifeenbe ein 2Rabd;en au* unb
giebt ibm einen $u&. $ie ©efiifjte fefct fid) nun in tie SRitte.
b. Slnbrc £c*ort.
€c$warjer tfonig, roetfjer Adnig Si bad fdfjone 9innelein,
$bu nur nicbt fo proven. £i£t auf feinem (ibrem) tnieelein,
€<bau bi(b um unb febau bic^ an, ©ibt ibm einen fanften &u$,
©el(be miflft bu baben? Taf man brubcr (acben mufi.
®ogtlanbif(b (Weidjenba*): ^o^lcr 194.
Digitized by VjOOQ IC
— 487
c. $ritte *rt.
$ctjcr Sonig, ftoljcr Sonig,
©arum bift bu fo in Srauer?
6oU ia) bcnn nia)t traurig fcin,
3!)r fe|t cincn anbern #5nlg cin.
6a)aut eua) um, fa)aut eua) urn,
6d)aut auf cure 2Raucr.
3e|t ba fommt mein £ieba)en 'rdn^
#ntet fia) auf cin tfnleelcin.
3e|b geb ia) tyr 'nen #uf,
SBeil to) t)on tyr fd)eiben muf.
©imrocf 825.
220. Set blaue Stein.
[ginben unb 9lbfa)feb geben.]
Branbenburg unb ©eftfalen: gimrorf Sir. 15.
&=JE
julj plQI^^^aE^l
=*=E
Da o > ben auf bent ftird)<f)of, ba ftef)t ein blau » et Stein, oi • be»
i
-+- *r-
£
^^
^=#*
I
la, t>i * be • rol * to • la » la * la.
4. 3d^ ne^m' mein $utlein ab
Unb fag' tym guten Sag.
5. 3a) geb' tfjm einen #ufi,
5Beil ia) 9lbfa)ieb neljmen muf.
6. 3d) ncljme Don Hjm 2lbfa)eib,
• • ®a* tyut mic ^crjiia} leib.
(Sin $inb ftefjt im fingenben tfreife. $ei ber 2. ©tr. toa^lt et ein*, ba* mit
in ben Jcrei* tritt. Seibe fu^ren bann au*, toa* nun in 6tr. 3 — 5 gefungen wirb.
0m 6a)lu& (6tr. 6) gcl)t Me crfte au* ber SRitfe unb ba* 6piel beginnt Don neuem.
ral « la • la, Di « be • ral » la
2. Unb roer ben 6a)ajj tjcrloren fjat,
$)cr nimmt jtuei fur ein'n.
3. 3a) geb' tym cine §anb
Sur^greunbfd^aft unb gum $fanb.
221. Set Mane Stew*
Som mi;cin 1884.
tt?-?^
-h—tr
Zfe=3t
5)ro»ben auf bem tfira>bof, ba liegt ein blau*e* €tein*a)en: roer
i
■J-JL-jL-*-
3^*
:£=*:
5
fei - nen ©d)afc Der * lo * ren fyat, ber nimmt fid; jroei fur ei * nen. 33i«be*
1M
5=^
3E£
ral * la < la, oi » be » ral * la » la, Di • be * ral * la » la * la * la.
2. 3a) gebe Mr bic $anb
3um greien unb jum $fanb,
3a) geb' bir cincn &v%
3ur8reube,$um®enuf. SBiberattala.
3. 3a) muf Don bir abfd^eiben,
$a* tl)ut tnir fjerjlia) leibc
3a) tfyu' mein §utlein ab
Unb fage: ®utcn Sag! SBibcrallala.
Digitized by VjOOQ IC
— 488 —
222. $er t(«ae Stein.
i
i^
Bui bent ftofelfyole.
*ee&
5=P=
^£
^i1^
^
ttl* ia) auf ben #ird>-t>of tons ba lag ein blau » er 6tein. IBet
*2
33e£
*=*
£
^9
=P=4r
bie • fen Stein oer > lo • ten fyxt,jDtt nimmt fty ri • nen 'rein : $i • be»
|
^e
*:
trrg s s
2e£=E33
ral • la » la, ft • be • rol * In « In, fi » be » ral » la - la • lo • la.
4. 3d; fejje mir bad $utletn auf
Unb fage bir: wabe abel"
5. 34 mu£ Don bir jc|t f$eiben,
$a* tyut mir ^crjli^ leibe.
2. 34 gebe bit bie §anb.
6ic ift bit rooljlbetannt gtberaUala.
8. 34 gcb' bir einen #ufe,
8ur gteunbf4aft, jum ©enuf.
gtberaUala.
Belmlia) ber uberarbettete £e$t bei Stomal, ©piele fur 8Xabd)en. $rier 1893.
6. 26. — ttnbere Umorbeitung in ftetfa), ©pielbua) fur 2Raba)en 154: „fcuf einer
©ergcfmauer ba liegt ein blauer 6tein" ic
223. Set blauc Stein.
*u$ tfaffcl, aud) fo im 9&affauifa)en : iieiualtet IV. 32.
$m
^m
-f— fr^tr
3t=3t
L hN ^ t)_jLl=* f< h
Qort o * ben auf bem S3er * ge ba liegt ein blau * er ©tein, unb
I
^^
\ <■ f
sy ^ w-u-
=2=3?
*=*
toer ben 6tein oer » lo - ren l>at, ber foil mein @a)aj)d)en fein. 95i • be*
[ber nimmt pa) jroei fur ein'.]
^H
3e£2e
#
tal * la * la, oi • be • ral * la - la, oi » be « ral - la » la • la • la.
224. Set Mane Stein.
$ul Berlin : gr. Simmer 9Kr. 15 b.
IP
s
1 1.
2.
t< — *
jfrrrrP
*
Jfcuf ei«ncr ljo*l)en9Rau*et ba lag ein gro - frer ©tein .
j unb toer itm Ijat oer • lo « ren, bem geb1 id) jroei fur
. ein'.
Digitized by VjOOQ IC
489 —
[ffiiM,- : J' iq i gg jmu^
1.34 ret*$e bic bie $anb, mit$reu*ben unb ae-roanbt.
2. 3$ ge»bc bir ein* Jtufr, mitgreu»ben unb ©e* nufc. Jl-3.95i-be*
3. 34 muf jefct Don birfa)eib'n, ba$ tljut mir $erj*Ua) Ieib.
EgJtLJ: j- jTTft^1?^^^^ I j j 7 ;ll
tal • la * la, t>i * be « ral * la * la, t?i « be • ml «• la * la - la » la.
i
225. $«t ©d>a* fndjen.
3Rel. au§ ffaffel: 3. Semalter IV. »c 7.
E
W 0 it g
?~r
£:&=ex
P^^ztz
=P=P— U » U -U
SBoQ'n tie met • fen grau»en fta-gen, ob fie tei » ne $6d)«ter I»a • ben.
i
ii
Tj=F
s
3Re$ -men 6ie, nel) « men ©ie, rod * a)e moQ'n 6ic &a » ben?
[®efj>toc$en:] SHefe, biefe will i$ nufct,
SHefe, btefe mag i$ niefct,
SHefe mitt t$ l>aben.
$ie ftinber fdjliefan einen tfrei*. ©ine* ber mitfpielenben fteljt in ber SRitte bee*
felben unb fudjt pa) mit ben SBorten: -3>icfc roill ia) (jaben11 ein tfinb aug, n>ela)e*
bam" in bie SRitte ttitt. — $cjt naa) Dr. $Sfua)e 9tr. 202.
226. Stutter unb Softer.
Gutter: 3$ Ijabe ber lieben tfinber fo oicle,
%i rorif* nidjt, tote id) fie natyren foil.
3$ benfc fo oft unb fo oicl baran, '
©ie id) fte atlc oertyetratcn foil.
@te^ ftitte, meine Jotter ia) rebc $u bir!
Softer: $er$lfebfte grau 9(Kuttrr, maS befe^lcn ©ic mir?
Gutter: 6ie fagen, bu feieft oon §erjen oerliebt,
$>rum fuffe \)tn tfnaben, ber neben bir fteljt.
$ie flinber fi^en im Sreife. 3n ber 3Xitte fteljt bie Gutter, ©ie fpria)t ju
einei ifyver $5c$ter, mela)e pa) gu ertyeben l)at unb fa)liefclid) ben bejeidmeten SRann
tu&t. — *u« Oftyreujen (bei 8teufa), #eue $reu^. «Prot>..«H. 1851), grtfdjbier 672.
©imrocf 849 ebenba^er.
Digitized by VjOOQ IC
— 490 —
i
227. tteigen mit Stty.'
«u« Safftl: fitwoltet IV. »r. 30.
^^
:£5ee
916 « tlje tfir»fdjen efi id) gem, fdjroar « je no<$ oiei lie - 6er,
mmiE^M^
m
EE2
i
ftolften ouf btt ttj • tra « poft, wenn e« tau>ftnb S^o-Iet toft.
Xau«(enb II;o«let ift fein ©elb, roenn e» mei 'tien ©djafe flffaQt.
r3-
E£
=£
^^
6(^5^ * djen fjier, ©djafc«cien to, ©djajj«djen in 51 * me • ri » fa.
Qie fiinber bilben einen ftreift. din* fte^t in beffen SRitte unb nntylt fid) bei
„meinem &d)ab gefaflt" ein anbere* $inb jum ©djofc, mit roeldjcm et bann ju ben
©djlufroorten „©($o|}d)en ^icr'7 k. im Srreife fjerumtonjt.
228. $et IttfHgc Springer (ftrigen mit 9Bal)l).
3
Slu* Oftpreufen unb Berlin: %z. dimmer 9*r. 16.
*t-1 : M-r-j ft ^ I — fV"
Wk
2Ru| roan«bern, muf roon«bern, rootyl ljin ouf Me* fen grii»nen $la|j,
(SRe&r gefprodjen.*)
s
=t£={S
I
Sommtein luf • ti * ger ©prin»get l;er»cin,
fdjuMelt mit bemflopf,
' rut * telt mit bem 9tocT, \
flompft mit bem gufc.
*^r
3t3t
£=*=
£
-*+-Nr
=fc=*
S=-SL-gL-S:
?=?
-*-*-
Jrfr-f-
i
Somnit, roir rool-len ton • jen gefjn, tamjen gefm, bic onbern muf»fen ftil« Ic ftebn.
2)ie tfinber (tetjen im tfreife. Gin* ge()t au^er^atb bcdfclben fjerum unb fpringt
bei ben SBorten: „#ommt ein luftiger ©pringer" ic. in ben tfrei* ^inein unb modit
frann bie ou* ben SBorten beroorgeljenben SJeroegungen. 95cim ©djlufcgefang: „$ommt,
mit rooQen tanjen" :c. roaljlt ft 4 ber ©pringer ein fiinb unb tanjt mit biefem im
tfreife fjerum, roafjrenb ber ftrei* ft id ftet)t. 3m neuen ©piel tritt bo* jum tan}
aufgeforberte SKobdjen in bie SRittc be* tfreifc*.
iiefclbe 9Rel. finbet ftdj ou^er bei 3immet audj bei fieroalter III. 5 out
Obetfjeffen unb beiSafob 208 au* ©djlefien. 9tur bie monoton rccitirenbe ©telle *
roeidjtab: fie nrirb in £e|fen auf a, in edjlepen ouf e fortgefungen. 9lm 9tyein, im
9taffouerlanbe unb in ©doner'* ©piclbuo) 119 fyat bie 9Rel. gor teine monotone
©tefle, fonbem e* toirb jeoer ber trier SRittelfaJe ouf ber Ouinte intonirt unb mit
ber £er) befdjloffen. 9Rit langroeiliaer SWel. au* 2>otmftobt bei ftSIfing #r. 70. —
ftelmlidje iejte: ©a*ler £91. $r. 71. ©ut«9Rutt)« 239. grifdjbier 656 (mit ber
Sar. bet jroeiten 3cile: w«fl^ier ouf biefet grunen %uu).
Digitized by VjOOQ IC
— 491
„£> mer ^dnt en f^dne Sting,
©arte, wort e ©tic tang:"
3o, met went nc fc$on Denuinbre,
©arte, wort c ©tie long.
229."* 9tittgeltowj tut* bet Sdjtueij.
©art c ©tic, bdt c ©tic,
6i& c ©tic nieber,
Un wenn b' c ©tie gfoffe Mft,
©c $um un fog mer8 wleber.
9toa)bo(} 183: Bargouifcb. SWia) biinft, ber foppenbe 8Reim fei franjoftfdjen
ttrfprung*, weil in ben ©afeler JtR. 1857. ©. 20 <in ftanjoflfdjer SJrocfen unter*
mifeftt ijt (f. Hoa)boIa 447).
230. 3f* ber ftnAtl jtt $ait«? ((Sin gangfpiel.)
©tr geben unt bod ftuctutMjauft,
$)er tfudtof fucft jum genftcr 'nau&,
$urralj, f>urralj, ift er ju §au$?
[Sutfufe Slntroort: l)^ein. 2) SHcin. 3) 3a.]
SReier 369. Stebnlidjer Reim beim $abnlcinbraten : „©ir geben urn Daft Sdjufcen*
bau*, bo febaut ber gudj* jum genffer 'rau*!" — Sluffuljrung: Cine Don ben
fpielenben tfinbern. ba* ben flurfuf barfteOt, ftef)t im Jlreifc. 9tde fingen, inbem fie
ftcb im flrcife breben, Dorftebenben JReim. fcierauf antroortet ber ffucfuf : „9tein !" —
$)a* fiieb rotrb bann jum jweitenmal gefungen unb wicber fagt er „9lein!" Stuf bie
brittc groge mufi er „3q!m fogen, er fafet ein Sinb unb bonn beginnt bo* 6piel
t>on tjorn, inbem bat erfafcte fitnb ben tfucfut fpielt.
231. £afennfi!|Ctt (olted @cf cUf d^aftdfpict) .
I
*
Mite 8olf»twife.
£E
ziz
o: J SWor * a<
r: / $a* f(
enroolfnnrir §a*fer mob'n, mer foil ben un* bin* ben?
5>a* foil unf » re greun*bin tfjun, bie roir bier fa>n fin * ben.
I
W— f— ,
£
3^=fe
feE
— I ^ — i-
©olo: 9Raa)t nur fort, ja madjtnur fort, l)ter unb bort, ja ^ier unb bort.
mm
;r-
^
*
i
Un • ter bie* fen
911
len tuirb mir bie* ge * faMcn.
Sine $erfon (ber #afermnl)er) fteb* in ber 9Ritfe bcaflreifc*; alle ubrigen tfinber
breben fldj fingenb im tfreife betum. Seim ootlcfeten 3Rale (bie*) forbert ber 9Ratjer
ein JUnb im tfreife auf jum fcanje unb tanjt mit bemfelben einigemal berum. ©arauf
nimmt ber $afermaber ben $lafc im Sreife ein, ben ber onbere oerloffen but. S)a0
jurutfbletbenbe 5Unb roirb „5Raber". ©efong unb Ringelioru mit ©aljl ert)ebt pa)
oon neuem. — fcnbere 9lrt ber $lu$ful)rung: 9tod)bem ber 2Raber fldj eine fcanjerin
gewfiblt, pa or en fid? quo) a lie an ber n jum Sonje, unb eincr, ber ubrig bleibt
— toeil bie ©pielena^I ungerab ift — roirb nun jum ^ofermaber. — 3)aft war ein
a (ted ©efeflfdjaftelpiel ber enoadjfenen Sugenb, bat fajon im 16. Safyrb. oorfommt:
gifa^art 1590 nennt unrer oielen ©pielen aud) ^en £abern faien". 3n eincm
SRaitanjlieb mit 2J?el. 1534 bei 3. Ott bei^: „%m 5Waien :|:, r>6rt man bie $ab*
Digitized by VjOOQ IC
— 492 —
tien fcfcreien. greu' bidj, bu liebeS ©auernmeibl, mir molTn ,ben $aber faen!1"
3n (Srimm'ft ffieifttyumeru I, 8 (jeifct1*: „gu bcr ^aberfdt an font SBaltpurg abenb*. —
$)er arme 2Rann im ^rodenburg" 60 fagt: ,,Sn gebadjten fonntagen gu abe*t
madjten mir jungcn ficutc mit einanbec buntreiljen, Mettcnftyeuffen, ^abcifebcni,
ftu&le oerbergen unb bergleicben". — SMe SWelobie ifl cine alte 95olfftmeifc bet
16. Saljrf). Ob fie urfpriinglicfy gum 6pielte$te gebdrte, mage id) nidjt gu beftimmev.
3a) fanb fie bajugefefct bei 3afob, 3ugenbfpiele 198. — grader fang man nadj tyr
t>ai fdjone «bfd)ieDftlieb „#un fo reift ict> meg don &ier", bift 1830 6il$er'« 5Kcl.
mit einigcn anbetn fcejtmorten: „8Rorgen mufc i<& fort Don f)ier" erfajicn unb fie
tierbrfingte. SSoc 1800 murbe aud) ein fcrintlieb „ffienn. ber €a)fifer fa)ecren via11
gu berfelben 9Rel. gebSrt. fcudj einem ©djerglieb bom €?$ulmeifter unb feinen flinbern
iffc fle geeignet: pe pngen gmeiftimmig : nfc&fcSXfcg®" ic, er concertirt unb rafon*
nirt bagu. — 3n beiben (etitern gauen ift bie SRel. einfaa)rr: eft feijlen bie £dne
ber l)o$en Oftade unb bie $unfte.
232. £«bcrmal|Ctt (Sang* unb epielltcb).
Slnbere ileftart.
1. SWorgen moUn mir $aber matfn, 4. 3$ gebaa)t' in meinem 6inn
SKorgen moti'n mir binben. 3a) merbe fie fa)on finbcn.
2. SBo ifl benn bie fiiebfle meinf 5' ®a* &tf «* on meiner §anb?
So foO t* Pc finben? ®a* &an*c *»««**€.
6. ®icft unb baft unb baft ifl mein,
3. ©eflccn &benb faf) i# fie Unb baft foU meine Siebfle fein.
SBoljl unter einer SMnben. • [3ua)l)ei, moU'n mir fpringen:]
Unter ben Sambertuftliebern in „SRiinpcrfd)e ©efdndjten*. SRunper 1825. 6. 268.
3ur ttuftfuljrung ifl bemertt: 3met fteben innerbalb eineft Jrreifeft unb pngen,
roaft jjier pebt. 3ebe ©ttopije mirb oom fc&or mieberbolt. 3*ci 6tr. 6 tanjt jeber
mit bem ermablten ©djafr im Sreife fcerum. — $affelbe €>piellieb fdjon 1808 im
SBunberljorn III. 118, nur baft BnfangMoort anberft: „$eute molTn mir $aber
malm".
233,
$ritte Scftart.
SRorgcn moUn mir $afer maljcn, SSifl ja bot$ mcin liebcft #tnb!
SBer Ijat Sup gum binben? &o) ja, ja, ja.
SBer miU meine Stcbftc fein? ©ie fagen afle ja,
Die mirb pa) f$on pnben. Unb meinenft boa) fo nid&t.
$tcr unb' ba, fern unb na&,
fcuft Do^ufen in Braunfdmmg (1895) bura) Dr. ©. (Sftfudje.
234. $«ferf^tteikeit.
S)ie ©ptelenben bilben einen Ircift. ©inft berfttnber flc^t in ber Witte; Pe Pngen:]
9Rorgen mod' m'r §abcr fc^neibcn, ^ie id) je^t mir ne^men foO,
^leinc ©drble binben. ©irb mir mo^lgefaUcn.-— r
34f tyib oerloren mein geinftlicb, [Ober: „#ter unb bort, fein anbrerOtt
2Birb Pc^ micber pnben. Unter biefen alien!
§ier unb bort efn anber mat <&i, fo nimm pc bei ber §anb
Unter biefen alien! @ie mirb bir gefatten!]
Digitized by VjOOQ IC
— 493 —
[$er im ffreife 6teljenbe wafylt M em tfinb unb tanjt mit iljm, rod^renb bie
anbern Pngen:]
©rune, ©rune, tauter ©rune, 2Ber ein feinc* 9Rabo)en tjat,
©rune muf tc$ leiben; 9Ru| p$ Don i^r fc&eiben.
[flierauf trennen fie fld). $a* genmijlte Sinb beginnt bae 6piel Don neuem.]
SBogtlanb: hunger 312.
235. ^iferf^iteibett (8fteigen).
SRorgen fcfcolme #amer fnieben [Unb fte^ auf einmal (till*
„3Ber fdjal un3 benn binben?" Unb tanj mit tocm bu roiflft.
$at \6)al (3ungfer 2te*o$eii) boen. 3ungftau mit bem bunten 9to<f,
„5Bo faoln mu act finbtn?" 5Kit bir ^ob l# $u faerjen.
#icr un baer un aderroegen 3d> meine ja, \$ meine ja,
Unnet biffen alien; 3# liebe SMcfc Don §er$en.
$tcr fjeff icf aer aU fact fragen: 21$ ja! §ab i# bir* nf$t gefagt?
3)o mi ben ©efallen! 9flufc maifaieren in bie ©elt;
©* fann ntt&t anberS fein,
3Rufr fc&efbcn Don ©tr.]
(Sine innerljalb bee tfreifee jteljenbe fcanjerin j^ebt an 311 pngen, bie anbern
antmorten. * »ei biefen SEBorten fteljn oDe ftill, bae tfinb roal)lt pi erne aue bem
Shreife unb tanjt mit il)m inner^alb be* fireifee. 5111c tanjen paarmeife mit bie jum
6djlu|. — SRulIenljoff 484. 2Runblio) 1896 aue fcnge burdj fcarjtene mit bee ein>
geflammerten 93erlangerung.
236. 2>aS mofttt'SpkU
1. SBer pdj in* Softer mill begeben 2. ©egru&et feift bu, eblcS §erje,
&uf eine lange fiebenfyeit, ©cbrudtct fei bir betne §anb!
®er taufefcet fur fein junge* ^^inb^lieb'^i^nio^tjuhi^erje,
%tbtn ©rum ret$' mic beinen 9flunb jum
9iur ftiOe 8tul) unb ©infamfeit, «Pfanb!
3e$t tuenbet fto) mein Softer lucrum, 9Mn §«$, bein §erj ftimmt ubcrein,
3$ fdj' mi$ naa) roa8 6a)6nrem urn! 2ldj ja! a<| nein! baft fann nidjit fein.
3. 3efct mill ia; manbern meine ©trafie,
9Rufi einfam unb aUeine fein,
9flufc gefjn, muj? ftc^n, muf 9lfle$ Derlaffen,
OWujj mieber in mcin klofter I)inein.
&d) ja! ad) nein! ®aS fann ja nidjt fein.
$ann e$ nia)t fein, fo tret fa; ^inein.
Hue Oft- unb SEBeftpreufcen mit Dielen SBarianten bei grifctibier SRt. 678. SBergL
aud) almlidje Sejte bei gieMer 101 unb ©imrocf 822. — fcuefufcrung: din 5tinb
fte^t in ber SRitte bee ^reifee, ber ba$ ^lofter oorftellt. ©emeinfamer ©efang. $ei
benSBorten ^Se^t roenbet fid}*" jc. mad)t bcrtoie entgegengefejte ©emegung.
©ae tfinb in ber 5Kitte gcufet nad) 35orfa)riftf roa^lt unb tuft. $ei w9Kein $erjil
tanjt bae $oar, Me Uebrigen folgen. ®ann bilbet pa) ber 5treie Don SReuem unb
fd)ltejli(^ tritt bie gemaljlte ^erfon in ben ^reie, ^ Spiel neu beginnenb.
Digitized by VjOOQ IC
— 494 —
Bnbre fieftart.
ffier fid) inft blotter roitt begeben
0uf eine lange fiebenftjeit,
$em mujj gefaden baft tflofterleben
Unb eine ftiQe ©infamfeit:
Bonn's fein, fann'ft fein, fann'ft abermalft
fein,
60 gef) nia)t roieber in ein tflofter Ijinein.
3e$f mu| id) roanbern meiner ©trafen,
SWufr ganj berrubt afleine fte&n,
2)M ge^n, muft fte&n, mufc ode oerlaffen,
3Ruji roieber in mein ftlofter gefjn.
Sefct aber oeranbert fic^ mein ©inn,
Unb jie^t mid) nod) road Befferm
Ijin.
©cgrufet feift bu, ebler ©djajj,
©etuffet fei bir beine $anb.
Gfcinen #u& geb1 id) jum 9Ra$elf a) a J*,
<&tnen $u$ geb' i$ jum Untetpfanb.
eimcocf 822. SRunbHa) auft bent SHjeinlanb (Umgebung Don ©t. (Soar) 1896.
* ©er SRafjlfdjafc (mfjb. mahelschax) obec Skautgabe roar baft ©efdjenf beft
Braurigdmft an bie 53 rout, roeldjeS bie SSerlobnng redjtfcfraftig madjte; gerooljnlid)
ber SBerlobungftring [@rimm, SRed)tftaltertl)iimer 133 (3. fcuftg. 1881)]. %\d)t ju oer*
roedjfeln bamit ifl bie SWorgengabe (altljb. morgangeba); fo Ijicfi baft ©efaenf,
roeldjeft ein junger (fcljemann am HRorgen nad) ber Serma^lung feiner ©attm ju
madjen pflegte ((Srimm a. a. 0. 441).
$
E. 9fceigenj>iete mit 9tad)afymuttgett.
237. Sftam* ©dJjttc (ftetgen mit $antomhnen).
L SJjeil: (Sinleitung.
9Relobie auft ffaffel. fieroaltet V. #r. 34.
$=¥=£=*
^^
^
£=£=3=5Ei£
% « bam f)at • te fie • ben ©of) » ne, fie * ben ©ofm' fjatt1 V • bam. ©ie
*=rv
:£=*
=£
^3
=*=£
r«t:
PI
a • |en nidjt, fie tran-fcn nia)t, fie maa;*ten a! > Ie fo roie ia):
m
^
II. I^eil: $antomimtn.
-fvr - .. _
3
m
*=$:■
^&
&=*=
SRit bem ginger*djen tip tip tip, mit bem$dpf*d)en ntcf nicf nicf,
*=£
23
?=?=*
3E
E&E
mit ben gufwijen trab rrab trab, mit ben #finb»d)en tlapp flapp flapp.
^=s
III. Sfjeil: ftunbtanj.
"* H
S3
Z
=Jt£
2E
Jfo^I'tu- btfdKti, So^I<tu>bet-t^en, ba» pnb bie bef>ten ^flanjen, unb
i
=s?=
5E
PI
-*-^
roenn mein Sa * ter $04 «jcit ^alt, bann fan « gen roir an ju tan » jen.
Digitized by VjOOQ IC
— 495 —
fceyt in ganj ©eutfatonb gefannt, geroo&nlia) blo$ L ©a$, fo bci (fcrf I. 4, 53
auft bem ©benroalb. SRit IL ©afr im Sftaffauerlanbe unb bei ©imrotf 196. Bm
ooflftfinbigften (nrie Ijier) auft Staff el : Seroalter V. 9tr. 34, aber mit bem ungerootyn-
IiO)en fcnfange: „3afob $atte" ic. — Huftfuljrung: ©ie tfinber bilben einen Kreift
unb ftngen. $ei fcuftfuljrung ber Setoegungen im II. &$eil roirb naturlia) bet tfreift
unterbrodjen. 8ei ben SBorten tipp, ripp, tipp nrirb mit bem Beigefinger breimal an
bie ©rirn gebeutet, bei nitf, nicf, nicf breimal mit bem tfopfe genicft, bei trab mit
ben ftuften jur (fctbe geftampft unb bei Uapp breimal in bie $anbe geflatfdjt. ©eim
III. ©afe faffen fta) bie Hinber roieber an unb beginnen ju dmeien ju tanjen. —
3)er IIL ©aj ge&drte urfprunglia) nidjt baju, fonbern nrirb all befonbereft fcanjlieb
gefuuben, j. S. all alter SRujjlaer SRaifanj, aua) in gang <Rorbbeutfa)lanb gefannt
(f. 9lt. 1635).
©aft mar urfprunglia) ein ©efellfdjaftftfpiel. ©ingenb ging bie $efett*
fa)aft im tfreife ijerum. Ciner ftanb in ber 9Ritte, ber am ©a)luffe irgenb eine
©teltong ober Seroegung bormaa)te, bie ade Uebngen n act) mad? en mufsten. ffier
eft nia)t gut gemaa)t, mufrte ein $fanb geben unb pa) bann in bie SRitte Jtellen. —
SHefeft fcanj- unb ^antomimenfpiel ift jebenfaUft fe&r alt. gifa)art tannte eft unb
nennt bie fcnfangfyeile baoon (in feinem ©argantua 1590). — 3n ber folgenben
tfurjung ift eft augemein befannt.
m
238. 9tadjii1}mititg$fyiel.
Uralte, in ganj SDeutfdjIanb betannte aSoIlSroeife*.
^SZ3I
E^
Ip-
i
V • bam l)Qt • te fie • ben Sob, • ne, fie « ben ©6&n' batt1 «.bam. @ie
K— fr
3EE£
5^3
•niT?
a • fen nia)t, fie tran * ten nia)t, fte maa>tenft al • le
Knbere SRelobie.
S
*=£=
fo.
Sue ibjringen.
■*-
£
^c=pi
BE
-p=Jj:
iStrd
« > bam bat • te fie < ben 66bn, fie • ben ©6b. n bat % »bam. . ©te
^sgp-rrtr
^
■U U U-
ij=tc
«t
*=5C
a< fen nid)t, fie tran- ten nid)t, fie ma > ten al • le lii « bet « licb, unb
(fie fa • ffen ficb in» «n • ge • pdjt)
t*
£
E£
[ZC
ober
maa) « tenft al * le fo nrie — ia). —
+ $ei biefer ©telle maa)t ber SSorfanger irgenb eine ©ebarbe, ©rimaffe, ©teHung
SSemegung Oor, bie oon alien 9Hitfpielenben nadjgeafjmt nrirb.
Digitized by VjOOQ IC
— 496 —
* SBenn e* in ben Sugenbfpielen Don ©ni*9Rut&* fjeifrt: „9fou$ biefem Bietofcen (?)
tanjtcn bte ^ttmac^r bet iljrer ©prinaptojeffion", fo.ift ba* grunbfolfc^
<Rur bie 8Relobie unfere* ©pielliebe* ift oer alten 3nftrumental»eife ber ©pring-
projeffiou afcnlio}. Severe ift jroeimol notirt ju fejjen in raeinet ©efcfcidjte be*
Sanje*, U. 8b. Seilage Br. 311.
239. $er Saitet (©ingfptel mit ^antotnimen).
a.
fltyeinldnbifdje 9Relobie.
m
±=e=:±=£
^S
2
3z=fc
3Boflt tyr nrif » fen, nrie bee Sou • er fei » nen $a « fee au* • fat? ©eljt
i
^^f
m
£^
I
*
trtr
fo ma$t* ber ©au « er, roenn er $a«fer au*-fat.
b. 3n>eite 9Relobie.
*u* bem $iU' unb Ba&nfrei*.
yFj» ^it-i-c-grr \ i I jiu=pasa
SBoflt ityr roif « fen, tuie ber ©au • ec fei - nen #a • fer au*«fat? ©e$t,
S^r^grpef
fo madjt* ber Sou » er, roenn er $a * fer au* « fat!
2. SBoUt ifyr roiffen, roie ber SBauer feinen #afer abmdtyt?
6el)t fo * ma$t* ber SBauer, roenn er $afer abmaljt.
3. ©oUt tyr roiffen, roie ber £auer in* SBBtrtStjauS etnge^t?
6el)t fo * ma$t* ber SBauer, roenn er in* 3Birt&tjau& eingetyt.
4. Boflt tyr roiffen, roie ber ©auer fein ©$nap8t$en auStrinft?
6ef)t fo * macule ber SBauer, roenn er fein ©$napa<$en au*rrinft.
5. 2Boflt tyr roiffen, roie ber 2touer fein ©$nap$d)en bejatylt?
6el)t fo * mad&ta ber SBaucr, roenn er fein ©c&nap&ojen bejafjlt.
6. ©oOt il)r roiffen, roie ber Sauer au* bem ©irtf^aua gc^t?
6el)t fo * ma$t* ber 5touer, roenn au* bem ©irtySIjaua er geijt.
Set ber mit * be$eia)neten ©telle jeber ©troplje matfcen bie tfinber folgenbc ©e-
roegungen: 1) ©ie arc t fen mit ber $anb nadj ber ©djurje unb afjmen bie ©etoegung
be* ©oen* nadj. 2) ©ie maa)en bie ©eroegung be* Bbma^en* mit ber ©enfe.
3) ©eroegung be* ©eljen*. 4) $He #anb an ben 2Runb gelegt. 5) ©reifen nod?
ber fcafdje unb maa)en auf bem $if$e bie ©eroegung be* Sa^Ien*. 6) ©efpn bau-
Digitized by VjOOQ IC
— 497 —
raelnb aufcinanber. — 9Re&rfad) munbli* unb pielfad) in monger lei dorian ten ge*
orutft: (Srt IL 3, 17 (ba&er golfing SRr. 80). hunger 129. fiewalter II. Hr. 8.
Sofob 199 unb in alien 6pie(bud)ern ju finben.
*u* bem Sogtfonbe, 1895.
il
^
s
s
0 <*
t&oflt tyr nrif * fen, roie ber Sou • er, rooDt i$r nnf • fen, roie ber
rf*
i
I 1. II 2.
S
§SE*
9ou * et fei • nen &a • f er au9 • fat ? fat.
240. »te eft bie 2e»ie
1. Saat uiiS roebben, :|:
$W be lubjen dinner boot:
©tcner fmiten1,
*Uc boot |te fo.
2. fiaat uu* roebben: :|:
2W be jungen jDorenft boot:
tfnteffe mafen2,
SlUc boot fie fo.
7. Saat uu& toebben, :|:
91& be jungen #e trend boot:
Olbenburger $8t. 38. — $ie tfinber aljmen in jeber ©troplje bie burd) ffiorte
angegebenen ©eberben nadj unb beim Iefcten ffiorte in jeber 6 tropic brel;eit fie fid)
aOe fjerum unb flatfdjen in bie $anbe.
fcrfl.: 1) ©teincben roerfen. 2) £nije mad)en. 3) $ut abneljmen. 4) #aar
aufftreidjen. 5) #ofc tyeraufjieljen.
madjett (9toa)al)mung).
#oot afna^men3 :|:
SlUe bot fie fo.
4. fiaat uu$ toebben, :|:
mi be olen fiercer boot:
$aat upftricfen4) :|:
mt boot fie fo.
5. gaat uu§ roebben, :|:
$11* be olen «arel* boot:
mu uptretfen5 :|:
Me boot fie fo.
(®i> madmen's Jltte!)
3. — @o madjen bie ©d)uftct!
4. — ©o mad)en bie ©d)neiber!
5. — ©o madjen bie grauen!
6. — ©o madden ftc 51 tic.
241. $ie ttene 8Ro*e.
1. 3tmfd)en £6ln unb $ari$,
©o bie neue 3Robc ift,
©o, madjen bie $erren!
2. — ©o mad)en bie Somen!
Bu* ©berbiebad) a. Styein. — (Kin ftrei* roirb gebilbet; ift bie *nftal)l ber
tfinber grofc, bann fteflen fid) biefelben in einem boppelten tfreU auf. ©er cine
gefyt nod) red)t*, ber anbere nad) linfd. 2)ann toirb bod fiieb gefungen unb baju
bie betreffenbe 93eroegung gemad)t: 1) 3)ie ©piefcr beugen fid) unb madjen SMener.
2) Siitfen fid) unb. madjen einen flnij. 3) fcljmen bem ©a)ufter nad), roie er ben
sPed)bral)t jieljt. 4) 9tad)abmung ber SRflbberoegung mit ben £anben. 5) 9tad)a^mung
bed ffiafdjen*. 6) ^Jatfd)en unb $erumbrefcen, 3U jeber ©troplje roerben bie jroei
fcnfangfycilen roieber^olt.
8 b ft me , £>ctttfd»e« fiinbctlieb. 32
Digitized by VjOOQ IC
— 498 —
242. ftiuftatmiMg.
j — »*' *
m
=s=
tyr mti'itc §et>ren fo ft&' i<f) mei»nen $u&.
^^j
E^^S
Us=fs:
Tm
* * *
ffioOt ijjr tt>if«fen, n>oltt ifjr toff-feu, rote'* bie jun-gen$)amen ma-cben?
SB
=t<c!=S:
IReif - rod fd)la » gen ; SReif * rod fajlagen ; bie an * bern mo * djenft
m
&
i^
fo, bie on • bern ma»$enft fo!
2. 6el>t il)r k.
:|: SoU't tyr mtffeu, :|: mie'ft bie Nrfnen Wabd^ett madden?
$ity|)$en mac&en, $iipp6)tn mad)en, bte anbern it.
3. e$t tyr ic.
:|: ©oU't tyr totffett, :l: mie'ft bie fleinen ftnaben madden?
$eltf($e falagen, spritfd&e fc&lagen, bie anbern k.
4. e$t tyr k.
:|: ©oU't tyr totffen :|: roie'ft bie alten ffieiber mo^cn?
:|: Coffee trinfen, :|: 6ie afle mad&en'ft fo!
Buft SBeftfalen (£5rbe) 1885 bura) & SBoIfram. Huft tfaffel mit anberer SRel.
bet EeroaUer III. 7.
243. 9ta<ljaljmttttg*f}nel.
l.Scr tulfl luftV ©ofbaten fefj'n, 2, ©cr totQ luft'gc gifd&er fet>n,
®er muf ju unft tftnbern gctj'n: $er mu& $u unft Anbern gei>'n.
»orn>drtft! SRarftf! gift, ftfc^ flf c^ 1
3. SB&er n>iU foflfge ©c&ufter fefj'n,
®er mu| ju unft tfinbern gefyn.
Sum, bum, bum.
(#ag(e mir bie #agel frumm !)
tuft Jtoffel: Betoalter IV. 9tr. 16. — $)ie flinber im treife fte&enb, afjmen
ofler^onb ©eroegungen nod): bei 1) baft ©fujjen ber ©olboten. 2) baft fcifacn.
3) baft ftlopfen beft Ccfcufterft ic. Qei Buftfuljrung ber ©eroegung roirb jebeftmal
ber flreift nnterbrodjen uno bie ffinber ge^en Ijintereinanber J>er. — 6djeint auft ben
©djulen ober tf inbcrgarten ju ftammen.
Digitized by VjOOQ IC
m
— 499 —
244. Sictoria! (*a$a$mung*foict)
*u* fcarmftabt: golfing 6. 12.'
S3E2
ifcrfs;
3^
-#— #-
^
♦it
Sic - to - ri • a, 93ic • to • ri - a ! Unb aid
ZJH
ba* Bdi^*{ein fam,
be*
tfji^g^^^gEfcgEs^ii
gegnenmir„jroci $)amen,"bie*fo ma-djen, bic* fo ma«a)cn, bie* foma»d)eiu
$ie 5linber ftefjett in einem tfreife, fingen unb aljmen babei bura) ©cberben bie
fcljatigfeircn ber befungenen f erfonen natt). 3n bet erften ©troplje Hub'! „&roei
©omen", bie fla) oerneigen; in ben folgenben
2) jroei 2Bafd»n>etber,
3) jroei ©djneiber,
4) jroei ©djuljmadjer,
®ie Bemegungen, roeldje beim ffiafajen, Buttern ic. oerlangt merben, fin ben bie flinber
felbft unb roerben burdj jroei mitten im ffreife ftetjenbe oorgemaa)t. $m ®$lu| em*
pfeljlen fte fid), rofe jroei #erren ju tyun nflegen.
5) jmei ©ajloffer,
6) jroei ©utterfrauen,
7) jroei £erren.
245. 2>a$ fltflne Wimfan.
Langst een groen meuletje
Kwam ik getredan,
Langst een groen meuletje
Kwam ik gegaen.
En wy vondaer eenpaer heeren*,
Ja heeren, ja heeren,
Op onzen wegaert staen.
En zy deen nu van zulke
van zulke, van zulke,
Op eenen wegaert staen,
En a zoo** — en 1 zoo,
Dat zyn hulder manieren.
fteigenlieb auft beta franjofifefren glanbtrn: Coussemaker 342. $)iefet ©efett*
fdjaftf fpiel in JRonboform bat feinen befonbern fifceij in ber Stodjabmung ber 2Rameren
©erjenigen ^erfonen, bie im fiiebe genannt toerben. — * $ier fefrt man jur Sitbung
eiuer jroeiten unb brittcn 6rron(>e anbere beliebige ©tanbctnamen» j. ©. boerman,
nonnen, paters etc. — ** ©et ber ©telle: ,,©0 pnb tyre SRanteren", roirb irgenb
eine $anb», gu£«, ©efia)t*« ober Jrwrperbewegung borgemadjt unb naajgeafjmt.
246. fteigeitftriel wit Xadjaljmiittg.
£ie ©efeflfdiaft fafct einonber bei ben £anben unb geljen in einem tfreie fyerum,
inbem fte folgenben ftngen (bie erften jroei 3eilen langfam):
w3m 6ommer, im ©ommcr, ba ift bie fc&dnfte Sett,
S)a rooflen nut un$ fteuen, roit jungen fieut'".
$ei folgenbem getyt bie ®efeflfd)aft gefajroinber (>erum unb flngt muntrer ale
Dormer:
fiuftig fein unb \tbty\ti) fdn gefaUt un* alien rooty,
Unb bie in biefeni tfreife ftetj'n, bie madjenS aQe fo.
£ier giebt eine qjerfon au* ber ©efellfdjaft ttmat an, j. 53. fie tlatfcf)t in bie
Qanbe unb pngt babci:
„$>ae #fatf<$en, baS filatfc&en, baS mitt mir ntc^t nergclj'it,
Srum muf» i$ mxti) noc^ einmal anbert umbre^n41..
32*
Digitized by VjOOQ IC
- 500 —
$ier breljt brc^t fid) bie $erfon urn; biefeft flngt bie , ganje ©efcOfdjaft jugleidj
unb brefct fia) aua) mit urn. — «Kun fommt eft an bic jroeite ^erfon, bie j. ©. laa)t
unb flngt:
©aft Sadden, bad £a$en, bad mid mtr ni^t ttcrgelj'n,
©rum mu| t$ mi$ nocfc cinmal anberft umbrefy'n.
©aft madjt roieber bic ganje ©efeflfdjaft nadj unb fo mufc jebe $erfon etroaft
anbereft angeben unb jebefmal oom ftnbe an baft roieber^olen, toad bie dormer*
?e&enben $erfonen getljan baben. — fcafdjenbua; jum gefefligen S&ergnugen. Beipjig
793. e. 191. 3roeite *ufl. 1797.
i
ii fcljor.
247. tteigeitftiel (mit Katfcaljmung).
fcuft i^iiringen (SBB^i^enfeU).
fe£
£
if*
at .
m
3m
©a
6om
freu
mer,
en,
tm
bo
6om • mcr
f ceu » en
ba
M
bie fdjdn«jte
le
Beit. (
jun «gen i*eut\{
TT~f=jg:
£
-rnir-F-
5^e
S
3=p=
^=»=
=3=
Unb n>« in bie • fern Srti « fe ift, btt niaaV «* fo n>ie id).
©olo baun fcfjor.
6ci)lujifafe.
&
£
©aft £a«a>n, bad
©rum roiO id), brum
fia»a)en*,baft will
mitt ia) mia) ein
mir gar • uidjt
ma! fdjnefl urn -
wm
8^«- {
brefjn. (
Buft ber ©egenb Don ffiei&enfelft 1857 (mit SKcl.) fiieberbort IXL 610. —
Sluftfufjrung: (£ft roirb ein flrcift gefdjloffen, in beffen Sflitte f^ ein tfinb fteflt.
#un roirb baft fiiebojen Don alien £in&etn angeftimmt, inbem man babei im Stdfe
ijerumgeljt. ©er €d)lufefaj roirb jebo$ Don bem SHnbe im treife all ein gefungen,
unb roen n eft bie ©telle fingt: „©rum mid id) mid) einmal umbrefyn", fo brefcn flo>
ade tfinber urn. (Kin anbreft Stint) trttt bann in bie SXitte unb taft ©picl beginnt
oon neuem. — * ©abei roirb jur fcbrocdiftlung (tart „£ad)en" gefungen: baft ffieinen,
Springen, Xanjen, Snijen, ©pielen, Jllatfdjen ?c.
248.
i^
Huft bem SRofeltljale 1891.
£=£
£=£
=P=
3m ©om-ract, im ©anumer, ba ift bie fa)on fie Beit- j
®a fin • gen unbfptin>gen bie Sin > ber roeitunb bteit. j
H5E
§u»pfen*, bai $ii«pfen, baft muf man ocr-ftelj'n:
ba mufj man, ba
i_^_V — )/
mufr man fid) brei • mal um-bre^'n.
Digitized by VjOOQ IC
— 501 —
3m ©ommcr, im ©ommer,
$a if* bie fc&dnftc 3eit;
$a freuen fi$ bie jungen
Unb au$ bie alten Sent
249.
£a finb fie immec frdt>li$,
$>a finb fie iuuner frol),
Unb bie in unfet'm tfreffe
®ic mac&en'S aUe fo.
[$abei fiiffen fl$ bie tftnber gegenfeitig.]
«ogtlanb: hunger #r. 330.
250. tteigeittytet.
Umgegenb toon (Erfurt (€totternf>eim 1858).
i^
££
3=2
?T-
3m @om • met, im 6om > mer, kn W> « ne ©om « met • jeit.
•7 ao„ " *..M r
£
i
■#—#-#-
*=Sz
1.
*, * ^'i:
-V—-I
v=^
9Ba « rum f o&Y man ba nid)t lu • ftfg fein, i{r licben fun*gen Beut1?
, &
r
3i^
7Jtzzfczt?=rp=
lie* ben jun-gen Seut1?
2. ®a* $an$en, ba6 Sanjen gefaflt mir gar ju rooljl,
®a* muj ein reiser ©auec fein, bee mh& ernaljren foil*.
261
£f)or:
3m SWaien, im SRaien,
$>a rooti'n mir fr5^U4» fein;
$>a tanjen roir ben Striken,
®a tanjen roir ben ftety'n.
$u* Oftpreueen : grifdjbicr 772.
* $er €$lu£ loft erfennen, t>a^ biefet Spiel t>on $eirat&#fajjigen 9R&bdjen
aufcgefuljrt roirb.
262*
Sieberfjort III. 610. *u* Berlin dor 1840.
Solo:
$a* ©otytin, baft 6otyun
©efaOt un* aUcn rooljl.
®a* mu£ ein reiser SBauer fein,
®er un* erna^wn * foil.
£
3E
2=
£
— *-" r-' r
3m ©om » mer, im €>om . mer, ba gefy'n roir ft • ber Bonb ; ba
rr-hT-;
3*=h.
m
2.
^
=*=£
-#-rg
rooQ'n roir al • le
lu * ftig fein, im gra$«grn*nen ffiatb, ba SBalb.
2. $1e 6orgen, bie @orgen S)a* mufj ein' luft'ge @eelt fein,
®ie fenn'n roic aHe f$on: 9Rit ber id) tanjen foil.
Digitized by VjOOQ IC
502
363.
3m 6ommer, im ©ommer
$a Ift bie fadnftc Sett.
®a fpielen bie 9Habd)en
©o tuctt unb fo bteit
$a9 tflatfc&en*, bad #latf<$en
$>a& mufc man oerftelj'n
$a mufc man im ftrcife
@ldj> bwimal 'rumbre^'n.
®te SRabd>en bilbcn aroei tfreife; eincr geljt Don reflt* nadj linfo, bet anbere
t>on Hnfe na$ rcdjt*. 5>ic ffinber fingen. — * $eim ©orte ^latfdjen" baben bie
tfinber mit ben $anben baft autyufubren unb am edjlufr breimal f4 im tfreife ju
breben. 3u ben folgenben Strop^en roerben ftatt „$latf$en" anbere fcljatigfciten
aefe&t unb naa)gea$mt, j. 9. IRtcfen, #upfen k. — 9u* ben 8M)einlanben unb jefct
in Diclen SUnberfpielbu^ern.
254. ftrristaitj nttt 9}a<$|aljittwtfl.
$u* bet ©egenb Don Stodjarad) a. 8ty. 1896.
*
£^
I Vuf bem$er«ge, anf bem 9ter»ge, tta fteljt ein* £a*|>eny ba
) 9Rein $a - ter ift £6 • nig unb id) bin {ein 8ot)n, tuenn er
$
fc
l&t
^
2
tan - ien bie $o - ro • (er mit ib * rer SWam-fell. /
fter » bet, toenn er per « bet, bann erb' i$ fein iftron. j
i
*
anbere* fiieb^en*
* fs
^^^^^^^^
^^£
SE
91' le met » ne ©nt-djen, fdnium»men auf bcr ©ee,
«
^i
33
jtdpf • 4en in bem 2&af»fer, ©ein - djen in bie ©6^.
5Die tfinber bilben einen 5tret9 unb flngen. — * $eim anbern Siebdjen, mit bem
^cflen oerbunben, nxrben bie bem fcejte entiprc^enben Skmegungen gemadjt. fiefcterel
rourbe im 9taffauif$en al* ^.tegeljungenUeodjen" gcbSrt, roenn „aQe Heune"
getroffen warm -— 3*om jroeiten fcejte eine ©ariante au* tfaffel f. oben 9flr. 645.
255. $a* WutntltfuT.
ttut fiircbbttmolb bet «affel: Bewalter V. 9Jr. 61.
1. *l* i$ ein*mal ret • fte, reift' id) bur* ®i » wl • lal • la,
-h— f— *
s
HE
-# — #■ ■# ^ — •■
-*— #-
it
^Pt
unb . id? wot ber tfleta • fte, al » len roof)! be * fount.
Digitized by VjOOQ IC
— 503
2. $erren unb Stouten ftonben rooty Dot tneinet $l>fit,
Soflten genu f$auen, tntcfc f$oneft 9Rurmelfyier.
3. 9Rurmeltl)fcr fann tanjcn, einft, jtoei ober brd unb trier,
£)bcr bu S^ampanfel, bu fdjoneft 3Rurmeltf)ier!
$)ic Jtinber bilben einen Jfreift unb fin gen, inbem fte crft langfam fyerum*
efjen. ©ei ber 2. ©tr. („$erren unb ©amen") Iaffen fte bie $anbc loft unb mat*
ieten fcintereinanber tyt. ©el ber 3. 6tr» („9tvLtmt\tf)'\ttM) laufen fie
fo fdjncll all moglia). — ©iefeft ©pielliebcbeu erfdjeint alft cine (fcrtoeiterung Don
folgenbent alteren fdjroeijerifajen fteim fiit ©a)ofrfinber ({Roc^^olj 305):
%lft i$ einft reifie im Saoonerlanb,
Sar id) ber Sflerfleinfle im ganjen SRurmeltjjterlanb.
3n Cm* 1880 unb anbertoartft im fialjntyale fangen bie tfinber folgenben $e|t,
ber ouf tin filtered ©efeflf(I>aftftfpiel jururfroeip:
3. gRurmeltyier mufr woolen,
®atye, wen bu ttiflft
Stmt bid) auf bie (fcrbe,
$cnn ba fcaft oerfproa)eii
(fcimn Sufr ju geben:
9Ka^ bod? ab, bu garfttg tfinb!
P&ergl. oben baft ©piel bom 6dw^
fuajen 9lr. 313 ff.]
.Sift ia) einmal teifte,
8teiftf ia) in! fcorolerlanb,
$a mar id) bie SIcinfte
3n bem ganjen fianb.
. $Ue $err'n unb fcamen
6tanbcn braufeen Dor ber %f)ux,
ffioCten mid) befa)auen:
O bu armeft 8Rurmeltt)ier!
Wa&ig.
256. Sittraeltljter.
m
$ranbenburgif$.
=*=»
i
1> — * — W
£
3* »!• ein «.»• Nur. metier, ) Jf «J g *, ' "
fe^§*
-y- r
:&=*:
$reu • be, eft ift ein tlei * neS gu»tcftX&ier, tlmtfei' nem maft ju
©ei»nen ftejj'n, unbtan »jen fann eft nmn-ber«fa)dn unb gra » be €a)ilbroad)t
its!
r~W~in
£
£
£
1
fteVben ( ®° 8C"^ *^m nun ®e^ ba»fur, fur fci • nc fd)o»nen$iin»|te!
Spiel fur fleine ftinber, nod) $. Safob, Sugenbfpielc 240, angeblid) auft bem
Sranbenburgiidjen ftammenb, oermutfjlid) erft in ber SKeujeit fur 6pieljdmlen gemadjt.
— ttuftfuljrung: Gin Sinb, baft ein 2Rurmcltl)ier barfteflen foil, friedjt auf #anben
unb fcufcen in ber ftirte eineft fngenben ffreifeft Ijerum. Sri ben SBorten: „<&ft fann
nua) auf jtoei S3eirien fteljn" riajtct eft fid) auf unb bei ^tanjen rounberfajon" bre^t
ef fid) einigemal ^erum, fte^t mieber \)kb\d) gerob, roenn gefungen roirb ^gerabe
6d)ilbmoa)t fte^nM; bei ben SBorten Jo gebet" gebt eft mit aufge^altener $anb ju
einigen jtintern unb befonrmt mit fladjer ^anb einen ©djlag auf bie franb. 2>arauf
ftedt ein anbereft itinb baft SRurmeltyier dor unb baft ©pie I beginnt Don neuem. —
Digitized by VjOOQ IC
— 504 —
ttu* tfoffelfliebl Dr. defuse 9tr. 189 ben $ejt a&nlid), aber toeniger oollftanbig
©ir Ijaben ein fleined SRurmelt&ier, Unb grabe ©aWbioaay fte^n.
3)o* mad)t und triele greuben. 6o gebt i&m nun aud) ©elb bafut]
(fcd fann aud) auf jroci 93einen jte()n, gut fcinc fdjonen Sunfte.
Unb tanjen fann eft nmnberfdjon
257, i »*$ aR*roeWjieir/
[©in ffinb tyocft im 5hrctfc $ie ubrigen geljen fjertfm unb ftngen:]
«ud Sedin: Dr. dimmer Br. 21.
fcztaz
ltDt
zS=fc
=3==*
:£
3o) femT ein *lei-ried9Rur«mel«tljier, t§ut 9tte*manb ma* ju £ei»be.
[$)arauf tommanbirt ein* auf bem tfreife:]
„$ufftelm!" ' (fc.ad 3Rurmelt$ier er&ebt fid).)
„e6)i[bma$ ftefm!" «&* recft fid) gerabe.)
„#a<$ ber ©tefe gejm!" (fcd geljt aud bem tfreife.V
„ffiieber fommen!" (<£d tritt mieber in ben £reid.):
„©$uttel mit bem #o(>f !" \ .-, „fc . , .. . ■ .
I^uttel mit bem XodV } (W ™rt beibe* ftulJ
„9tfmm bit rind!" (£ier nimmt bod 3Rurmeltl>ier ein tfinb and bem flreifc unb
tanjt mit tym. 3>iefed tritt nun an feine ©telle.)
j fcfle biefe 9Rurmeltljier*fiieba)en ftammen aud ber Beit nor unb urn 1800, all
nod) £aoooarbenfnaben mit iljrer $ettlerlcoer (Vielle) unb mit abgeridjteten 9Rurmet*
tl)iera)en grontreia) unb 5)eutfa)lanb burdjjogen.
258. Sengclfotel*,
9Raud, 9TOaud!
So ift bie 9Haud?,
3m alten $aud.
So ift bad nltc #and?
Slbgebrannt.
©o i(t ber $ranb?
3n bem $a$?
.So ift ber £ad&?
®er Od;* ^at t&n audgefoffen.
©o, ift ber Q<$$?
3m milben ©alb.
©o ift ber tuilbc ©alb?
$ie %lgt fjat Hjn abgeljauen.
©o i(t bie *jt?
3n ber 6cl)miebc.
©ad $ut fte ba?
:|: $cngele, bengelc, bengele.
$rei bid bier SKabdjen fte.Qen fid) gufammen unb legen bie ftaufte fen f red) t auf*
etnanbit. Cine ber 8p tele n ben beruljrt bono bei jeber Seile, bie fte berfaat, cine
$au(t ber Weiljc nod). Stetm ©ajlujituort ^engeln" roerben bie ftaufte wife ju«
fommengefajlogen unb nrirb bie Stetoegung M ^engclnd" naa)gemaa)t.
■ ■ * ©engeln ^eiftt cine ©idjel obct ©enfc fa)arfen mittelft fammern bed ftanbed
auf einera fleinen Vntbod (jDengelftocf).
Digitized by VjOOQ IC
— 505 —
259. «of«firi$eit.
mm
flaffel: fieroaltcr IV, 29.
^sgpi
ic
(fcin Slot * be « letn cod 3roe*rf$en : ffomm Ijer, tnetn (ie * be* ©4>aJ«djen<
fen, J
^m.
fr— fri
iZ3t
J3E
:£r=5=£=p:
5=S=t
3a, ja, ja, bie@a)ulbip meinet nidjt; bic©$idb§atmeineflammerraagb,
uaU-£&§£&lTffl
• biepdj nidjt ge • roa»fa)en Ijat. 3a, jo, jo: bie€d>ulb ip meaner nidjt.
3n ber SRitte eine* pngenben Sreife* ton SRabdjen baufdjt ein* feine ©djurje,
al*. ^abe e* etroa SRofen barin. <£* roaljlt fid) ein finb jum ©$a|a)en unb tanjt
mit biefem jum ©djluft^cil ber 9Rupt mefjrmal* im tfreife fycrum. — Bum 6djlu|*
♦ejf wrgl. oben 8Uim ftr. 280: „$ie fdjroarjc Bmfel".
260. #o}>fafa, tralala
S>ie ^inber tanjen im Wei ben urn ein* tjerum. $>iefe* fdjlagt in bie #anbe unb
ber Srei* loft pa) plSfclidj auf, naajbem folgcnbe ©ortc roenigpen* einmal ge{ungen
rourben:
K K SBolferoeife.
m
3E3E5z^m
ztr3
*
^=f^
m
*rrd
3e| wott' mcr, jeti moll' mer, I)op ■ fa • fa « fa !
lu • ftia fein,
n
£E£
5:
ESE
3=
IS
(u * pig fein, tro « la • la * (a.
3)a* in ber SRitte Pcbenbe tfinb maa)t nun aHerlei 3eia)en, ffcmegungen, ladjer*
lidjc$Panromimen: ftc^t ftifl, biipft, fptingt, tanjtw., roaft %fle« unter fottroabrenbera
©ingen oon ben Hnbern nadjgea^mt roirb, waft pdj fefjr pofprlidj auftnimmt. —
etober, (Slffiff. SSolfMicbcr 9lr. 62. 5)er ©pieltejt tft eine Storiante bed fdjerjfjaftcn
©olbatenliebe*: „9tun fo rootFn rojr noa) einmal" ic (f. fiicber^ort III. 519).
Digitized by VjOOQ IC
— 506
F. 8ange ifteifye.
261.
Cat @a$fen unb Iljurin§en 1872.
(San • ge, Ian • ge 8tei « ge, j j brei • fig ift cin 9to « fen • fran|**, J
Bnwn-jig ift 'ne €tei»ge*, j | bier « jig ift ein 3ung«fern tanj. \
l
si
E
3ung«fer mufc fid) net • gen.
* ©teige (stiege, steye) ift eine alte SWafrbeftimmuug turn HO @rucf, geroo^n*
lid) 20 Sa^len ©am ober diet.
** ©er Rofenfranj tyat gemobnlidj 30 tfugelcfcn jum *Paternofter«fcbbeten.
262.
freffifoje $olf*roeife bet golfing »r. 40, t>gl. gJMegenlieb Br. 56.
yrgj^^^ritrT-jr^-c
I
-P— ^
■tp=
^
I 2an»ge, Ian * ge Wei » ge, / J brei « fig ift ein Wo » fen » franj J
/3n>an»jig ift 'nc^tet^ge, ( ) bier -jig ift ein3ung»fern*tanj.J
m
m^
3ung'f«r mufr fid) nei • gen!
263.
%
3^e£-3
2
«u« ed)Ie*iois (*4trup) 1896.
— ^ — 1«— rn
3=^
I
San » ge, Ian « ge fii - fe, twin » tig
3>6r • tig ift en fto*fen»tran6, Deer • tig
ift en 6nie * fe,*
ift en 3ung»fern»bairt.
^
i=i
^E
tee • fen »i, fo tarn mi unb flan be $ott in-n-6oot.
• 6nie#, frieflffleft Sort = ©Hegc, 20 etfirf.
264.
Die SWdbdjen jietyen in ctnef Id n gen Wei&e bie Strape auf unb ab unb fingen:
a. fiange, lange Wicge,
Ewintig ift 'ne 6tiegc,
fcartig Ift 'n Wofenfranj,
*Beertig ift 'n 3umfernbanj,
Sumfern mut't ft! niegen!
Sterner m. 56. Clbcnburger JtW. 35.
[Bei ber lefctcn 3eite Ijotfen aOe jur (Stbe nieber.]
b. fiange, lange Wijge,
Xmintig in be @tije,
Deartig in 'n 8tofenftan|
SSertig in 'n 3uffertan&.
SBeftfalifd).
Digitized by VjOOQ IC
— 507 —
265.
Roze, roze, meie,
Twintig in die steye,
Dertig in de rozenkranz,
Veertig in de mooie meisjedans.
Alle juffertjes nijgen of knielen.
[$ei bem lejten tBorte fallen alle Wabdjcn
ouf bic tnie.]
^otlanbifc^: Kalff, Het lied in de
middleeuwen 526.
266. ^mtm.*itl|*ttgeii.
pDie flinber faffen ficb an unb jicljen im
©anfemarfdj; nad) jebrttnaligem ©c»
fange ^duflt fid) bod ben 3ug fuljrenbe
Sinb an tol Snbc an:
J&trfc^la. §irf$la ^intern ©alb,
®enn'* f^neit tt>irb'* fait,
SBcnn'd regnet wirb'ft nafc.
#irf$la, $trfd&la, ^aft bu'S getyan?
$ang bt$ rolcber tynten an I
Bom S^uringer ©alb: ©ajleityr 97.
267. $te fatoarje ftftftiit.
Bu« $re*ben 1887; a&nlid? au* ffaffel 1896.
din SKabdjen.
«ne.
(Sin*.
3ft Me fdjroarje Jt5*d)in ba? 9t ein, ncin, ncin ! $rei*mat muf id)
i
iOt
*:
£=*=
=*=*=£
r*=£
*
rum marfa)iren, 0'oier»te*mal ben C>ut Dcr-Iic*rcn. Gin* fur mid)!
fcu&fu&rung: SUeine 5Kabdjeu ftetjen in eincm Jireife. Sinf ge^t urn ben*
felbctt tjerum, flngt unb nimmt pa) bcim crftcn tlmgange ein*, beim jroeiten tin
jroeite* Stinb unb fo fort, Ijerau*, bie fid) bem Suge antjangen. $abei fingt bie
Umtyerjieljenbe obiae* 9Berta)cn, baft bom (kljor mit bem ©djreie „9tein !" beantroortet
nrirb. 2Rit ben lepten SBorten, bic in tfaffel „£otnm mit!" lauten, ergreift fie ein*
ber im tfreife ftefjenben SRabcfcen an ber #anb; biefeft fafct bann jene* am SRotf unb
fteQt ftcti ba&tnter. 6o gefyt bat ttmjiefjen mit ©ingen unb (Jntfufjren ber flinber
fort, bis julefct nur noaj ein SWabdjcn oom a I ten tfreife ubrig i(t. $iefe* fteljt ba,
oerfdjamt bie $anbe oort ©efta)t Ijaltenb, unb roirb oom neuen tfreife umfjupft unb
mit folgenben @a)lu^morten gencrft:
W J J .-r-
^^"fr-r
-J-#--
« fc
"i3 — r< — * — sr
IPU ' d C^Sd
* * J
-*-£r
feS=£J
3ft bie f$roar»je #5»d)inba? 3a, ja, ja! $a fteljt fle ja, ba
H
*=
is^y
3=??
zf=*
ftefjt fle ja, ba flefjt bie fdjroar-je £o«d)in ba\ 3ifd>, jifa), jifd)!
Digitized by VjOOQ IC
— 508 —
G. ©egeniibet jte^enbe Steifyen.
268. $etrr toon Sttuijpe ober ©rattttoeronttg.
fcuft $>rcftben unb Ofcftafc 1872.
S5
^
-P-
I.
<t*
lam
cin
II.
©aft
mill
bee
I.
<&r
mill
bie
II.
©aft
rcitt
ct
I.
(Sr
will
i*r
II.
©aft
toirb
ba*
I.
2)a*
toirb
bcr
II.
©0
ncfjmt
flc
cin 9Rann oon 9li • ni • oe*.
5Rann don 9ti • ni • oe?
jiing«fte £odj»ter fjab'n.
mit bcr Jod)«ter maayn?
ei - nenSWann ocr-fdjaifn.
fur cin 9Hannroof)l fein?
©uMerft «u . guft fein.
Ijin bie jiing«|te $oa)ter.
flai»fer fi»pi
£ai*fer fi • pi
la .
la
tuft,
tug.
fcuftfuljrung: 3>ic SRabdjen, in jtuei gegcnftberfteljenben SRei&en aufgejteflt,
geljcn abroedjfelnb auf einanbec ju, oerbeugen (lei) unb fcljren toieber jurucf. 9m
©ajlu& Jteften fie eine auft ber entgegengefefcten Weif)e fjeruber unb bicfe gilt alft
©raut. 9toa)bem ein fliub Ijerubergctreten ift, gefjt bo* ©picl lociter fort mit bem
fcnfange: „(£ft tommen 2, 3 ic. bonnet jc."
* %n baft ()iftorifdje Winioe, bie alte $auptftabt bed affurifeben [Reia^eft, ift
babei natiirlia) nidjt ju ben fen. ©benfotoenig ift Ijier ber biblifdj befannte *Pilatuft ira
JRefrain gemeint, fonbem lettered ift nur roiafurlidjc© ©ilbenfpiel, rote fiflfatu^,
oioilatuft, roifilatuft k. in folgenben Sejten.
%nbere SWclobic.
fluft Stoicfau 1893.
<£* fonwnen brei ©tanner con <Ri«ni *oe. tfai-fer 93i «ot • (a »tuft.
NB. (fcbenfo auft ©djlefttoig (%trup) 1896: Jfcft fomnten bie 3 SRanner oon
Hinioe, £eiftfa $ilatu*." Die gortfefcung inelbet toie (jier: „fie njoQ'n bie jungfte
%odjter $aben unb. iljr einen SRann ocrfdjaffen, bat foil bie 9LSR. {ein."
269. Set #*** »o* Xmifce*
[$fie flinber fteHen ftcb in geraber SReilje mit $anbfaffung auf. ©in flinb ftefjt oor
ber Weifje, ehoa 10 ©c&rirte oon biefen eutfernt, fibreitet auf bie fltetye ju, tnaebt
feine 98erbeup,ung unb fogt:]
<fcft fommt ein §err oon Sfcinioe, juc^eifa oiotlate!
[3)ann oerbeugt eft pa) toieber unb geqt riicftoartft auf feine 6tefle. Sefct tritt bie
ganje Weiljc auf baft eine £inb ju, ade madjen eine Sterbeugung unb fagen:]
©aft mitt ber §etr oon Rini»c? ju^tjeifa oioilate!
[«Qe madKn mieber eine SJerbeugung unb geben ruefmartft. Diefeft abroedjfelnbeft $or«
unb Wucfmartftge^en roieberljolt pdj, inbem babei folgcnbe Weben geroea)felt merben:]
3fl bie Soc&tet ntc^t ju §aufe? jut^^eifa it.
©aft foil bie jungfte loiter benn? ju^elfa 2c.
26) mill bie jungfte $o$tcc ^aben, jua^etfa k.
3^r befommt bie jungfte loiter nid^t ! ju^eifa k.
Dann fc^lag' ic^ eu^ bie genfter cin, jud^^eifa k.
Digitized by VjOOQ IC
509 —
$ann mad)en roir bie Saben ju! jucfcl>eifa :c.
Statin ftccfc t$ bad $aud in Sranb! ju^etfa jc.
2)ann gcbcn roir bie jungfjc Softer tyer! jud&ljeifa 2c.
[$ierauf tritt bad lefcte Sinb in ber ffieilje. ju bcm einjelnen, unb bad ©piel tote*
berlmlt fid), indent nun bie bciben mit #anbfaffen Dor bie 9teit>e rreten unb fpredjen :]
(Sd fommen jroei gerren aud jRintoe, ju^^cifa DiDtlate.
L$ad ©piel fann bann fortgefefct roerben, bid alio Hinbec Dergcben flnb unb Dome
fte^cn. 3um €#luffe bitben aile einen Sreid unb fingen, inbem fie cunb^upfen:]
:|: Sir fcaben eine $raut, :|:
®ic $o<$jeit ift gefc&loffen.
9ta$ $&omad, epiele f. 9Rabcl)en, fcrier 1895. 6. 28; roafjrfgrfnUd) bie bolfd»
tlnlmUdje fiedart aud ber ®egenb Don Jricr unb 6aarbriicfen.
270. §ttv t»on 9?iwtoe.
Sietfburg bet %onn, Sicberfrort III <Rr. 1903.
«
2=3^
ffif
II
I.
II.
I.
II.
I.
II.
I.
II.
1.
II.
L
11.
I.
ftd font » men b'rei
©nd mo I -leu Me
©ie mol ■ len bie
$M moat' tbr mil
SBir molTn fie
-#— *-
# -#-
ffiad foil
Pe
Sir mol* len fte
— ©m
9Bir mol
©ad foil
rfen
len
benn
ffiir mol *Ien il)r
SBad foil bad
£a* fori ber
£er»rcii aud 9ti>m*De. 3uo)ljcWa Di >Di*[a«tud!
£>cr» rett and 91 i • nt - oe?
jung*fte $ocb*ter fjiib'n.
ber jung»ften lodjter tljun?
in ein Mlo*fter t(|iin.
in bcintflo'fter tfjun? .
ftri-cfen unb na *ljcn lem'.
unb mi * Ijcn fatm fiefdjon.
iftr ein ©rtefdjen fdjreib'n. .
bem 99riefrtjen ftcfj'n.
not SRami flc-ben. _.
ein fDiami mo 1)1 fcin ?___
$1. Sdjulac fcin.
in
CL
fur
=«=
-v—*
-q—*-
— * — • — *-— #-
Sir l)a » ben et • ne ©rout, roir ^a « ben ei • ne Sraut,
-4 — J
bie
I
m%
j--
^
$o$ * jeit ift ge « fdjlof * fen.
271. #err an* Wtnine.
a. @d fommt ein §crr aud SRinioc,
(Si, 90, $afenfufc.
SBad mitt ber §err aud Xtntoe?
£i 9a, §afenfu6.
©r miQ bie jungfte Softer l>aben!
. ffiod roifl er mit bet jungften
Soc&ter?
©r mid tyr einen 3Rann Derfc&affen.
2Bad foil bad fur ein 9Waitn
rool)l fein?
@d foU ber ^ronprinj Don $reufen
fein.
(@d foU ber ftaifer Don Diu^lanb
fein.)
«ud ^onigdberg: gri[a)bier 700.
Digitized by VjOOQ IC
— 510 —
b. 3$ bin ber tfatfec don SMniDc, ©a ft&lagen roir bit Sabcn cin.
tfaifer Don $i(atuft. ©a Ijabt 3tyt bie jungfte Softer l>in.
34 mid bie jungfte $o$ter fyaben. tfaifer Don $ilatuft.
$)ie jungfte fcodjter geben wit nic&t. $rufd)fa unb Soifaer 446.
272. ttbfjohtttg ins SMojier.
I. 9td^e: „§e fumm be #arte Don 9tonncfaf>r. $dja gtpifatuft!
[II. flteilje fc^rcitct Dor, oerneigt pdj unb fagt :]
©at roeUe be #arre Dom SRunneefafyr? #eija gfpilatuft!
I. ©ft bet hotter nit jo §uft? #ei$a gipilatuft !
II. ©at melt e^r bci bem Matter ttyun? #eija 2c.
I. *Wer roeUen if)m en Sriefje geDDe. #cija k.
II. ©at foU en bem Srtefje ftonn? §eija 2c.
I. 3Rer toeflen be jungfte Stouter tjan. $eija 2c
n. ©at roeflt efyr met bet jungften ©o^ter bunn? #eija 2c.
I. 3Rer roeUen (ei en c Sluftcr bunn? §ei$a 2c.
II. ©u ne^mt bie Su^gftc an be #anb
Unb ne^mt fe met no SBrobant
©cuben, SBln Dor 50 Saljren. ©. 83.
273.
$tet fommen bie $errn auft SRonnefei. #et$a fi ^iCatud !
©aft rooflen bie #errn auft Sftonnefet? §eija 2c.
©fe roofl'n bie jungfte Softer Ijaben? §eija 2c.
©aft moCien fie mit ber Socfcter tyun? §efja 2c.
©ie wotl'n fie in ein tflofter tyun. $eija 2c.
©aft foU fie in bem Softer tyun? #eija 2c.
©ie foU ba ^riocin roerben. §eija 2c.
#ier bringen rote unfer jungfteft ftinb. #eija it.
©egenb Don ©onn: ©imrotf 821.
274. ftatfer SHfttatuS ($rauttoetbung).
[$ie tfinber fte^en in einer flteifje nebeneinanDer, fo baft bie Sungftc in ber SRitte,
bie alteften an ben beiben fcnbcn finb. Sin tfinb fommt ju biefer Slei^e unb fingt,
inbem eft bor« unb rucftoartft ge^t :]
L „(&ft fommt ein *Wann auft £inaf«, £inaf$. tfaifer ©tfUatuft!
[$ie Weifje antroortet, ifjrcrfeitft oof unb rucfroartftgebenb:]
IL ©aft miU bet SKann auft Sinafe, fiinafe? tfatfer ©ifilatuft!
I. ©t mitt bie jungfte Softer fyann, loiter tyann. $aifcr 2c.
II. ©aft ttJiU et mit ber jungften Softer madjen, loiter ma($cn? tfaifer >c.
I. ©r mill tyr einen SWann Derfaaffen, SRann oerfefcaffen. tfatfer 2c.
n. ©aft foU hah fur cin SRann rooljl fein, $0?ann motjl fein? flaifer 2c.
Digitized by VjOOQ IC
— 511 —
I. ©ft foil bet tdmtfd&c tfatfer fein, tfatfer fcin. tfatfct *c.
II. €o nirnrn bie jungfte Jotter ijin! tfaifet k.
[ftun nimrat fid) A tin* ber Sinber, tuorouf eft rociter^ci^t :
Gft tommen jroei 9Ranner auft fiinafi k.
@o gefjt eft fort, to* nod) bat Icfcte tfinb ju fjolen ift, bei roeldjem eft ftatt
wjungftc Softer" ^ei^t: „alte ©rofcmutter obcr altc glieff emitter". — *uft ©riinn unb
onbern maljrifdjen Drten, mitgetfjeilt in ffiolfft 3eitfa)r. IV, 363.
275. Sratttttertattg.
[$ie tfinber ftcOcn fid) in jroei SReiljen gegeneinanber ouf; toe einen jinb greier,
bie anbem toe Gutter mit ifjrcn % odjtern. ffialjrenb toe 3ugc gegeneinanber rucfen
unb jurudfefjren, roerben folgenbe Seilcn abnxajfelnb gefungen:]
I. ©a tommen jroei #errn auft 2unefelb,
juc&tjetfafa fitabi!
II. ©aft tnollen jmet $ertcn auft fiuncfelb?
ju$t)eifafa filabi!
I. @ie tnotTn bie jungfte loiter frein,
II. Unb roer foU benn ber ©rdutigam fein?
I. $aft foil ber tfaifer felber fein,
II. ©o neljmt fie t)tn mit greuben!
[%uf biefe ffieife roerben auft ber 2. 8teif>e oUe nad) unb nad) abgerufen unb fc^lte^cn
fldj ber ©cite ber greier an, bie bie Gutter aUcin noa) blcibt. Qann fingt man:
©aft moUcn fie mit bet SRutter tyun?
©ie roollen fie in ein JUoftet fperrcn.
SRan fdylie^t urn fie einen Wing, aber fte entoifdjt nad) itgenb einer @tfte unb
man fudjt fie }u er^afien. — *uft ©d)leftnrig«#oluein: SWuHeutjoff 486. (Sine a^n«
lidje fa)leftn>igfd)e gaffung bei fcanbelmann 84b, barin bie jungfte $od)tet inft tflofter
tommt. Bnfang:
„(8ft ift ein $err inft ®orf getommen, £eijafijafum !"
276. 2>er $err an* Sittieitfee.
I.(£ft fommt ein #err auft fitnlenfee, II. ©en foU fie benn jum ^Braut'gam
tfaifer ©Unabu! Ijabcn.
n. ©aft miU ber flaifer auft Sinicnfee ? I. ©ie foil ben NN. $um 2*rautigam
#aifer ©iroabu! tyiben?
1.3ft ber Skater nidjt ju #auft? II.£onnt fie nid^t betommen!
II. ©aft foU ber SBater benn ju $auft? LSo fc&lagen roit bic genftet ein!
LfctfolleintteineftSrieflem fdjreibcn. ILSWacfccn nnr bie £aben ju!
n.©aft foil benn in bem ©ricflcin I.@tecten roir baft #auft in $tanb!
fte^'n? Il.^onnt fie betommen!
I.fcafc NN. eine ©raut foU fein. «uftbcm9laffauerianbe($erbom)1880t
Digitized by VjOOQ IC
— 512 —
ae&nlia; au* Bremen (UrqueH VL 179):
<£* fommt ein 2Xann oon geenefee.
9Ba* mid ber SRann Don geenefee?
$r modjte aern ein 93riefd)en fdjreiben.
2Ba* foil benn in bem 93rief$en fte^'n?
(Slfa ift Dertrout.
SBer ift benn bee Srautigam?
9UR. (fner roirb ein anbrcf flinb genamit;.
277. 3»$ Sfofrer bringen.
I. 66 lommt ein $err au8 SBurttem* II. Sticfen unb na^cn fann fie f$on.
berg*, I. 3cfc miQ fte in ein fllofter bring'n.
Su^eifa fiffUahrt! II. 3n bem Sloftcr mar fte f^on.
II. 9BaS mid ber §err au& 2Burttem* I. $annfted° i^euer #au* in93ranb.
berg ? II. ®ann maefcen mir bie £aben ju.
I. <£r mill bie jungjtc Softer fjaben. I. 3d) mill unb mujj bie jungfte
II. ®ie jungftc Softer Qiebt eS ni(t)t. fcoc&ter Ijab'n.
L S^miUftcfod&enunbbratenlebt'n. II. ®a Ijaben 6ie bie jungfte Sodjter,
IL Stofyn unb braten fann fie fd&on. 3ucJ)t}etfa fifUatufc.
L 3c& mid fie fticfen unb naljen le^r'n.
fcu* Berlin : gr. 3immer, ©piellicber 41. — * 3m Sranbenburgifc&en giebt e*
eine fief art: „<&& fommt ein $err au« SB it ten berg, judjfjeifa jifilati". — w9lu*
$ambura* alten fcagen" Don SB. Batljanfen 1894, 125 ift ein $ejt oeroffentlidjt,
metier oegtnnt: „$* fommt ein §err au$ 01 ben burg".
278. Srauitoerbttttg.
[$)ie jiinber tt)eilen fid) in jroei gegeneinanber gefteQte Steifycn, unb marfdjieren nadj
bem fcafte ber folgenben Berfe gegeneinanber. SBenn tyre beiberfeitigen gttyrer,
(roeldje ben greierftmann unb ben ©djmiegerDater oorfteQen) jc eine Bertjeile ge>
fprodjen (wben, fingt ber dtyox breimal „abe!" unb rucft enttoeber brei ©djritte Dor $u
ober getjt brei jurucf.] :
L (&* c&unnt en §ir mit eini $an* I. £er Sorter fott gang ^§ud $0 !
toff cC ? II. 3Ba3 fott ber barter a'$u& tyo?
<&l>or: Slbe, abc, nt>t\ I. @r fort e c&lifcligd Briefli fariebc.
II. 9Ba* mod ber §er mit eim $on* II. ©a$ fott i fede Briefli (to^?
toff cl ? I. <&$ {ottcn aUi j'fammc $0.
(fctjor: }lbe, abc, a\>t\
[$t bie ten fid) l^icrauf bie beiben guljrer, ebenfo bie 2 unterften tfinber ber 8teiben
bie $anb, fdjliefcen einen ^rei*r fnngen an gu tanjen unb rufen babet ber 8Reir)c na$
(mit 9tomen*aufruf) jur ©raut au*.]
©uete Jag, guctc Sag, guete lag, grau 3te 2c.
[5>ann nueberfcolt ftdj ^cr ^c*m m^ ocr Senberung:]
©* c^unnt en $it mit 2, 3 jc. ^antoffel.
'Jibe, a^>t, abe!
Digitized by VjOOQ IC
— 513 —
2d)luf$t)er*:
Wit hornet ujk 6#roobetonb, Ter 3upfen (3tyfel) ift 'bunbe,
9Ret modjtet gcrn i* @#n%rlanb. Tec Stecfen ift g'fd&unbe,
3uc ber Soc&jig bictc. Ter gtranroifdj (6trobtuifdj) fjeb (td>
®ru| cudj ©ott, grau 3typerinnc, umeg'fctjrt,
§inb bic (£l)inb(i ade bin tie? §et ber <£f)a£ be S^roanj ufyert.
rr5lUc bt* flf eis."
$ei ben lefcten ffiorten, t)ie fidj nuf ben #od)aeit*jopf, ©pinnrocfen unb ffunfel-
ftocf be* auGjufteuernben SRabdjen* bejicEjcn, mufe fid) baftjenige, beffen SRamen nndj
dent ©orte ©rrauroifd) genannt roirb, in ben ftrei* fteQen unb rucfroart* ring*um
tanjen. — 3tu* bee etywij: 9tod)Wj 379/80. $>er £e$t ift bei ffiodn>lj jerruttet;
er $ot jroci. nidjt.jufammengebStenbe fcnfange, ba&on id) cinen tyier roegliefc unb tfjn
untec 9cr. 283 nnmcrftc.
279. ©rtattoetbang rait $atrtoffeL
a. «u* Siibingcn: 9Reiec 381.
[3>ic tfinbec, meift SWabdjen, fteQen ftd> in eine Wei be. (Kind (I), lal einen fremben
£ecrn ober ftreiec borfteflt unb etnw 8 ©djtirte roeit ber Weibe gegenubec ftefjt, gefjt
auf biefe ju unb fpeiebt fjalbfingenb:]
I. @S fommt ein $err mit efnem ^antoffef. $be, att, abc!
[9Rit lectern SBocten gebt ec roiebec jurucf an feinen $la£. Tie ganje SReifjc (II)
gef)t auf ibn &u unb fpridjt:]
n. 2Ba§ modjt ber §crr mit einem ^antoffcl ? 9lbe, ate, abe!
k$ei bem abe beroegt fid) bie SReilje roieber jurud nad) iljrem dorigen spiafce.- Sbenfo
gefaiet)t ba* <Bor» unb ffiiicfroartfcfdjrciten bei folgenbcm ©ec^felgefprad) :1
I. Tet 95atcr foU nacfc #aufe fommen.
II. 5Bafc foU cr benn ju §aufe tbun?
I. ©r foU ein fteineS SBrieflein f^reiben.
II. 3Ba$ fad in biefcm SBricflcin ftctyn?
I. (St foil ficfc eine SBraut erroaljlen.
II. &o roatjl cr fid) bie f^onfte!
I. Tiefc!
[Wit lectern SBorte bcutet ec auf eine t)i" u"b bie erroaEjlte 98 c nut geljt mit itmi.
Tarauf fommen bei be roieber unb fngen:]
©& fommen jroei #errn mit jroei ^antoffel! :c.
[<3o roicb bn* Spiel bucajgcfiiljrt, bis adc 9Habdjcn fort finb.]
b. 3icmlid) gleid)ec $ejt, nur mit ctroaft cmfter Tcobung, au$ Oberbiebadi
am 9lf>etn. 6a)luf»: „5$Mr l)flben eine 93raut, bee tfcanj ber ift gefdjloffen".
c. ffiieber abnlitb au$ §anau 1880. @(^luj: „<2o nimm fie in Me redrte
f»onb unb fubr1 fie in bein Satcclanb."
d. Sua ffaffel: Cemaltcr II, 35: „(£$ famen jroei ^antoffeln berein4' :c. ©ic
fragen nnd) bem §errn ^aftor, bee bic jungfte $oct)ter aid ©rant erfloct. 9Wcl. :
F|f|ffff|afff|cccc|f.
e. 5(u8 ©iegen 1896: fr(i* fommen jroei ^antoffel herein, abe, ai>t, abomm!"
3)a* 3Rabcben foil in* Softer, julejt roicb i^c obec ein SHann jugefc^cieben.
Sftfintf, 3>eutf<br« ^nbcrlieb. 33
Digitized by VjOOQ IC
514 —
280.
(&$ fommen bie Sodjter Don SliniDe, ®ann f^lagen nrir bie genfter ein.
vive la compagnie.* ®ann mac&en roir bic 2aben ju.
2Ba8 rooUen bic Jotter Don SHnibe ? ®ann ftetfen roir bic §aufer in SBranb.
®te rooflen 3f>r cin 58rtefdjcn fd&reiben. $)ann Ijolcu nrir ben §err ©ergeant.
©a* foU in bem 2*riefdjen ftc^n? 3u, ja, ju, bic #ocfc$eit ift gcfc&loffen,
©ic rooflen bic fd&onfte Jotter fjab'n. 2Btr fyaben cine $raut.
©ic fdjonfte fcod&tcr befommen fie niefct.
*u* bem JRaffauifaen turd) <S. ffiolfram. — * $er Refrain tonn ntajt ouf«
fallen, roeil bte gRelobie be* ©pieltejte* biefelbe altc $oltt»eife i% trie „34 nctyne
mein Qlattyn in bie $anb, rive la compagneia (f. dotation 9tr. 287).
Gin anberer ©pieltejt im 9toffautfd?en beginnt:
„3efct fommt bie grau con 9UniDel), #anitira!
&a* wiO bte grau Don #imbet>? £anitira!
3ft ber $atcr nid)t ju $au$?" ic.
Cbenfo bet fcugeburg (©irlinger 126):
„& fommt bie grew oon Binioe,
Hbe, obe, a\>tlu k.
3m 85ftmif4en ftrufafa 445) betfrf*:
„S&m eine grau au* griebelanb.
*be, abe, abe!"
281. $tc SJfoiier Don ftotmafe.
[Bmei fflci&en ffinber fteden ftcfc einanber gegeniiber auf. ©tngenb tanjen fie einonber
entgegen unb roieber jurud. 2)a$ grdfcte ift bie SWutter, roeldjer bie anbern antroorten :]
I. Scfet fommt bic Mutter oon 9ton* fte&t Pngen fie ofle jufammen, inbem
nafe, flc tan3en:l
$a ftbira! ' 3n *>a$ #fofte 0e^ flc nW>
II. SafcroiU bic Gutter oon^onnafi? *<&" *onne n>irt> fa ™*t!
$a fiblra! ®Q peitfat man fie mit ffiutyen,
I. 6ie tnifl baft fadnftc £oc$terletn ®«$ *>ic Stngcr bluten.
jjaben. 9timm fte an ber §anb,
II. Sa«foabaftfutcinX6*tcr(einfcin? 8ty* fa in i^r Eaterlanb.
I. $a$ fott bie fd&one NN. fcin.
«u* bem Sogefcbcrg (Dberbeffenj f. fiieberljort III. #r. 1506.
282. Srantoerbiing.
[CU fteden fid} gegeniiber: eine SWuttcr unb meljrerc todjter. Sue ©utter fommt
jefrt ein SRabdjcn, baft einen greicr bnrfteUr, unb fogt:]
34 bin baijer geritten
SKit cinem ©ault&en — etyitten,
3^ m64te bie gtau bitten
ttm i^re aUeriiebftc Softer.
Digitized by VjOOQ IC
— 515 —
[®ie Gutter antoortet:]
3$ gebe mcine aUerfdjdnfte Xodjter nia)t au& bem #au$ !
®er Sopf ift noa) nic&t geflodpten,
$)er Rod ift noa) nia)t ouft bem 6dmeiberi)au&.
3d) gebe mcinc aHe?fa)5nfte £oa)ter nia)t au* bem §aua!
[£ierauf fpric^t bet £err „«bje!" unb roiH geljn. S)ie Gutter tuft:]
MSMeiben ®ie nur bo:
®er 3opf ift gcflocfrten,
$et 8tocf ift au* bem 6a)nribetf>att*:
3a) gebe meitic aflerfd&dnfte Sodjter au& bem $au$.M —
<Dann fn&t bie fcodjter ben #errn Ijinten am ttocf an unb er fuljrt fie ab,
tommt abec balb nrieber unb (alt auf biefelbe 91 rt urn bie jweite $odjter an unb
befommt fie gleidjfafl*. $a* roteberljolt fid), bid aQe iodjtec roeggeljolt finb. $ei
jeber Skroerbung mufi er aber bie friiljer get) 0 (ten mitbringen unb fo (at er julefet
eine ganjc SReiije (inter fid), bie i(n am 8Rocf feft(alt unb bann larmenb burd)*
cinanber faringt. — «u* $fuOingeu : (5. SReier, ©djroab. Sinberliebet #r. 380.
283. Kottttetteittfleibttttg.
$err: <£& fommt ein §err geritten*
5>on $laa)en unb tion ©ittcn
Unb bittct urn iljr atlerfa)6nfte$ $oa)terletn.
SRuttter: 3fyt £aar Ift nia)t geflot&ten,
31>t ffletb ift ntcfrt genaljt,
3^t' @a)u(e finb nt$t geroia)fet,
tfommen 6ie in einem (atben 3a(rl
[$er $err ge(t unb fommt nad) einem S£eUe(en nrieber unb bringt feinen ©prudj
noa) einmal oot:]
(&$ fommt ein $ecr gerttten :c.
Gutter: 3(t §aat ift gefa)loffen,
3l>t tfleib ift gen&ljt,
3(tc e$u(c finb geroictfet.
[Snbem er nun bie Joajter befommt, ruft biefe:]
Slbe, mein Hebe* sfflutterlcin !
3eft fomm' id) in ein tfldftetfein,
3>a leljrt man mia) naljen, ftticfen, fpinnen,
£>afj meine ginger flingen;
Da (aut man mia) mit. SRutfjen,
®afi meine ginger bluten:
9lbe, mein licbefc Ottuttertcin!
Gutter: $bje!
«u« Tubingen: <£. SReier 380. — * Sfefjnlidjcr «nfang bei 9tod)(olj 379:
„<£• fommt ein #err geritten.
©on altcn Bbam* ©itten,
©r bitf urn* jiingfte $da)terlein.
fiafj c# bid) nia)t geramuen fein."
33*
Digitized by VjOOQ IC
— 516 —
284. HottttettrittNeftttttg.
<&& fommen brd Stamen gcrittcn. „9©a& foil fie in bcm Softer madden?"
§df a gtytlatu* ! @ic foil ba8 ©ticTen unb ©trie! en Ictncn.
$on %lbc( unb oon ©itten. ,,$0* l>at flc fcfcon bd un$ gclernt"
§dfa gtyilatu* ! ©o foil flc roafdjen unb btigeln lernen,
©on ©itten unb Don 9lbd. „9tun, fo nfmm flc ^in ju btr!M
©ir rooUten gctn bic crfte Softer. pr%lbc, abe, licb' SWutterldn,
„5Ba* roolfn ©ic mft bcr crftcn 9Run mufc icij t>on bit fdjdben,
Jotter ?" 3* fommc in dn tflofterlein
98*ir roott'n fie in dn Softer fjaben? Unb mufc ba of el arbdten;
„3n roa* fiit'n Softer rooUen ©ie 3dj friege ©cblagc mit ber 8hitb,
fie fyaben?" 1)a& mdne ginger bluten.
3n baS ©antt SWarien Softer. 9lbe, abe, abe!"
8u* flaffel: um 1660 gefpielt. SRitgetljeilt con einer gcborenen Saffelerin on
Dr. (Bfrfucfce. ©ie bemerft baju brief lid) : „$a* roar ein fefjr f eierlid) mirfenbe* unb
aObeliebte* ©ingfpiel ber tfaffeler $inber." %n ber SBanb eine* $oufe* batten ft*
bie Sinber in einer ffleifje oufgefteQt, ton bcr ©egenfeite fomen bie brei abligen
fcamen, be* Better* ©eroegungen nactyaljmenb unb bradjten iljr 9lnliegen oor. $arauf
folgte ber 95>ed)felgefang. Set „&**, ate* briitfte bic Sibfdjiebnebmcnbe ber SWutter
bie $anb. —
285. 9lott«ettet«netb«ttg (Sttfmutttt).
[3Me SRabdjen fte^en mit angefafcten §onben in einer JReifje, in ber 2Witte „bie
tfafemuttet" unb neben ifjr tot fleinfte £inb al* „?leincr Cngcl". $er JRetye gegen*
fiber fte^t ein SR&bdjen unb fingt, mit jierlidjen ©djrittcn auf fie jutjuufenb:]
3$ woUt' fo gern bie erftc Softer! #dfa fifUaftud!
[©dm Wefwin $aifa fifilafiu*, ben burdjgebcnb* ber gonje (Ebor fingt, bupft
c* roieber jurucf. !Run tanjen bie ubrigen 2Rab$en emige ©djritte uor» unb rucT-
mart*, inbem fie fingen:]
„mt miflft bu mit bcr erften Soc&ter? Ma nfilaftuS !"
[3>ae SScdjfelgefpratb getjt meiter fort, mie folgt:]
3* moOt' mit tyr in'* Softer gelm. §dfa fifUaftu*!
„3n ma* fur ein Softer roiUft bu gelm? Seifa jc.
3n ba& ©anft Waricntloftcr. £dfa 2C.
„©i fo nimm bie crftc Sodjtcr." §dfa x.
[©ei biefen ffiorten gefjt bie erftc $odjter ju bem ollcinftebcnben SWabcben uber, bann
bie jroeite, britte u. f. m. unb enblid) ouf bic ©ittc :]
w3cb mSt^t' fo gern ben flcincn (Sngcl!"
[gebt aud) biefcr unb auf bic ©itte:]
„26) mod^t fo gern bic $afemutter!"
folgt aua^ lefctere. ©ci 9ntunft bcr Mafcmutter abcr fUebcn aQc bie 5Wab(bcn out*
dnanber unb bie erjtc ©ortdnjerin fucftt einft unter i^ncn gu crtjaf^cn, \>at i^re
©tefle dnnimmt. — Olbenburgcr M.W. ^7. ©anj abnlicb au* ©rcmen: „%$ toolltc
gem bie crfte iod)ter, £eifa finlafiu*. 5(m UrqueO VI. 178.
Digitized by VjOOQ IC
— 517
i
286. 3»» ftlofter iriiigen.
»u» gafftl: Semalter III. 8.
S
i:
^3
mi
E^3
U U l* V
£od) >ter.
bein»gen.
ma * djen ?
lee * ncn.
Mr!
%od) »tee.
M>-ter?
bein-gen. k.
£ei*fa fi * fi *la»tu*.
1. 9Bie roun*f$en gem bie ec * ftt
2. ®aft tuoQ'n ©ie mit bee ec * ften
3. SBie roott'n fie in em fflo • flee
4. ©aft foQ fie benn im &lo » ftcr
5. ©ie foil baft ©tricfen unb 9ta * l)en
6. — (Si (onimm. fie f)in &u
7. SBir rouiffdjtn gern bie jroei • te
8. Soft roolTn©ie mit bee jroei*ten
9. 9Bic ipofl'n fte in ein tflo « ftec
©djlufr.
10. ©it roun *fdjeu geen bie ftin • bee • mut » ter. *
11. SBaft rooU,n©ie mit bee tfin-ber • mut* tec?
12. ©ie foil bie Sin « bee bo* JRdfj'n lee • nen.
3)ie Sinber fteHen fta) in einee SReifje nebeneinanber; einft bee mirfpielenben
ftct>t bee flfceilje gegeniiber. 9lun roerben ©te. 1 — H abgefungen, roobei ooc> unb
rucfroartft gegangen roieb. $ei ©te. 6 teitt bie erfte fcodjtee auft bee 8teil)e ju bem
biftbee aQcin fte^enben Sinbe. ©o roicb baft ©piel fortgefefct, bift nue nod) ein
Sinb iibeig bleibt. S)ann toeeben ©te. 10—12 gefungen, rooeauf bie *ftinbee»
mutter (baft afleinftetjenbe Sinb) auftgeflatfdjt roirb.
[287. ftanbuntttw'Spitl.
i^
©eftfalifd).
:3c
S
^-fr
ft—fr
£
a
©olo. $)o torn
&Mr. Sat rootl
£au. S)at mod
<£l>oe. Wat foQ
San. $at fott
3d) net) > me
Unb fity » ee
all
bat
fo
bat
be
0 0
fta * non*ne • fen an.
$ta* n5n»ne *fen bann?
er Ijab'n.
D«men$omen $>ifc
er pen?
fen)* pen.
ten $anb.
ter * lanb !
em
ein
gern ene grei
bann fdr'neftrei
(SBel * lem 3an
bid) jur nd)
bid) inft 85a
$ei bee gortfefcung tyeifcfft: $)o fomen all troec (3, 4, 5 ff.) Sanonnefeft
on ir., aud) meeben jcbeftmal anbeee ftamen auftgeeufen. — Sluft 2R6eft am Sttebeeeljein :
<£rt II. 4/5. 49. Steljnlidjee $ejt au* Jtanten bei 3. ©pee, Stolffttljumliajeft oom
Stiebecefjein 9tc. 21: »Do kome dri Kanonekes here SBiebet filmlid) ift folgenbce
3Uebeelanbifdje Sinbeeeeigen :
288.
{9Rabd)en unb ffnaben fatten fi
entfecnt, ftefjt baft ftanonnifjen,
Het Kanonnikjen.
in einee Steilje auf. 3lje gegenubee 8—10 ©djeitt
3)aft begiunt untee $oe* unb 9tucfroaetftf(^reiten ju
pngen:]
Daer komt een Kanonnikjen aan,
Refr: Heyflank, Koliflank,
Jufrou Eli Flanke,
Spaansche blanke,
bpaansch nood.
Digitized by VjOOQ IC
— 518 —
$arauf roieber an tyren $lafr jurucfgefommen, begiunt bie anberc fReifjc biefelben
95or* unb SRucfroartSberoegungen unb ftngt:]
II. Wat woun dat kanonnikjen bebben?
I. Ik woudt graag uw dochter bebben.
II. Wat woudt gy met myn dochter doen?
[60 gefjt tot fo lange fort, bi* a lie fidj bie $anb gegeben unb famnttlid) ju
einem fRunbtanje ocreinigt flngen:]
Komt laat ons dan te zamen gaen! Hey flank.
No* »Geldersche Volksalmanak voor 1842 «. 6. 90. Kalff 534. J. van
Vloten, S. 139. — tfandnnefien fo oiel rote IRdnndjen (f. f. €rflarung).
$on aualanbifdjen ftaffiingen flnb aufjer ber fjietfleljenben nieberlan»
bifcben unb ber auf nadrfter ©eite ftebenben fdjroebifdjen bcfannt: 5)te englifdje
bei Halliwell, 9tr. 232: We are three brethren, out of Spain. $ie ban if (ben
bei Grundtvig, Gamle danske Folkeminder, I. 26. II. 142. III. 183. dine
banifdje Scrfion aua) mitgetfceilt in ber Bcitfdjr. fur Solfifunbe V, 106.
Urfprung unb alter bc$ SitiberfpieU „§err don Stinibe".
©a* war roofjl ber urfprunglidje Snljalt biefc* meit ocrbreiteten ©piel*? ®te
oielen &erte auft Jtinfeermunb laffen balb unb jumeift Brautroerbung, balb
ftonneneinfleibung (Sinfleiben ber #immel*braut) ertennen. flu* einem alteren
(SefeQfgaftftfpiele fur (irroadjfene, bat gleid) folgen roirb, crfeben roir, bab unfer
Iftnberfpiel au$ einem oerliebten Cpiel jroifdjen SKonnen unb 3R6nd)en gorging. —
Sifaart (1590) fennt et untcr ber Sejeidmung „ 9t at (jet ityr, roae ftanb im
Brief f?* 3>arau* ift ber Snfjalt be* ©picie, unb ob e* JUnber* obcr ©efeOfdjaftt*
fpiel fei, nidjt erfennbar.
©efjr banfen*roert(j unb lidjtbringenb ift cine befonbere Slbljanblung uber biefe*
Stnberfpiet oon Dr. Soljanne* Bolte in Berlin, gebr. in ber 3eitfc^rift futfiolf*
funbe 1894 unb 9tod)trag 1896. 9iadjbem biefer ©clcijrte bie betreffenbe fiirteratnr
auft *Bolt*ubcrlieferung gu foramen geftellt, r>at er nod) folgenbc 3 nnd)tige dltere
gaffungen eine* ©efeUfa;aft$fpiel* beigcbradjt, bie id) Ijiet folgen Iaffe:
a. *pfaljet gragment.
$ie 1652 geborene pfaljifdje ^rinjefpn (^lifabctr) Charlotte, roelcbe 1671 a(*
£cr&ogiu Don Orlean* an ben franjojifajen #of tarn, Mot biefe* 2ieb in ifjrer Sugcnb
mit gefungen unb fcfcreibt 1709 an ityre £albfd)roeftcr (f. Bricfe, bcra ^gegeben oon
kfcoflanb 2, 68 (1871) roie folgt: „3d) banfe (fciid), mir bie jcittiingcn gefd)itft
ju fjaben; fie (jaben mia) redjt Iadjcn madjen, aber d ift tcincarocg* roar, root fie
00m $off fagen. £t mogt aber rooQ mitt gclm, alfj roie man in bem fpilgen fingt:
Son ba fommen mir gecfen unb nonnen Ijer,
#err Domine,
juenbt torn fpiei netjtnlia):
Unb mad nia)t ift, fan merben roar.
Sede, sede, lancte, quid, nostre domine. —
Kotbmal* im Briefe com 7. Suit 1718 erroabnt bie fturftin baffelbe 3ugenbfpielr
inbem pe (Briefe m, 311) fdjreibt: „%$ roar Ijeulte morgen al)n ber lugen geblieben,
fo id) bod) oon t)er£en rounfd]en ntogte, ba$ roar roere. ne^mbliaj bafe bie prinfrefc
oon ©aQi* ben ^5ntg (©eorg I. oon Cnglanb) gcfefjen. §ierauff rooQte iaj ftngen,
roie in bem enbt 00m fpiD:
Digitized by VjOOQ IC
— 519 —
„2)a font men toic gerfen unb nonnen &er,
tier Domine, fyer Domine!
Unb mat nidjt ijt, mag roerben roar,
Cede, cede, sancte, quit, nostre Domine!
Dai ift rood cin narrifa) fpiel. 3a) roeifc nia)t, ob man eft noa) in $eutfd)lanb
fpUi." — <5>icfc« ^faljcr fragment ijt bie alteftc beutfa)e ttiebcrfdjrift unb
ftimmt roefentlia) mit ber nadrfolgenben fa)roebifa)cn iibercin. Bit roeiteren Seleg
au« fllcidjcr Beit f>at Dr. ©olte noa) folgen bet beigebradjt: 2)er hamburger S)ia)ter
&onrab oon §6t>el ((fcanborin genannt) jatylt 1663 in feinem ®efpraa)tfpiele
<5ren«, $anj«, 6inge«, ©a)aufpicl'£ntnmrf (3, 37) folgenbe ©efeUfdjafttfpiele
auf: „£6nigt»@pielen, ©a)ul)e berftatten, ©alien fuajcn, Wing out bem SRunbe nemcn,
©linbefufje laufen, ©rirten flagcn, §apa)cn jagen, Siffen umrragen, spfanb gaben.
£i fommen roir faffen Nonnen f)er, #err Domine. SKorgen molTn mit
£aberen mafoen, Sfitgen, (a§ bio) nia)t erroifa)en, ©atyet eua) nia)t urn, meiu ffnfit*
gen ge^t urn. #ei, roifa) einmal Ijerum. Slbam fjatte ftcbcn ©olme 2C." —
b. 6d)roebtfd)e gaffung (5Rdnd> unb 9tonnenfpiel) .
[3n 6a)meben roirb Don 2Raba)en (I) unb 33urfa)en (II) folgenbet £anj- unb ©piel*
lieb gefungen:]
I. H&r kumm de stolta Nunnor I. §iet fommen bie ftotyen Nonnen,
(Herr Dpmine.j
Fran de grOna L under. $on ben griinen fiinben. (?)
(Cito, cito, citissime, Herr Domine. )
II. Hvad vilja de stolta Nunnor? II. Sat rooflen bie frozen Nonnen ?
Herr Domine!
I. De vilja med Biskopen tala. I. ©icroollen mit bem 93ifa)offp rec&en.
II. Biskopen &r ej hemma. II. 2Mfa)of ift nidjt ba^eim.
I. Hvar mande han da vara? I. 9Bo moflte er benn tjinfaljren?
II. Han as i sin Skrifkammar. II. ©c ift in feine @$reibtammer.
I. Hut lyder det han skrifver? I. 2Bte lautet bat, mat ec gef a)rieben ?
II. Detta BrefVet lyder sa: II. $>er 93rief lautet fo:
AttUngersvenskallJungfrufa. Sebcr 3torfa) foU cine Sungfrau
[obet:] nefjmen. [ober:]
Munken skall till Nunnan ga. 9K6nd)e foden ju Nonnen ge^'n !
&m ©dilujj ergreifcn bie Surfdjen iljr €>pielpubenmfiba)en. — ttrtejt bei Arwid-
son, Svenska Forasanger III. 188 (1842). 3>al)er bet Dr. Solte in 3citfd>r. fur
$olt»funbe 1894. ©. 181. tteberfefcung oon mtr. Sfcrgl. aua) bie 3eitfd)r. ttutlanb
1888. ©. 1029.
c. $at fogenannte tlofter*9Kuna)* unb Stonncnfptcl.
*(&* fteden pa) aHe bor&anbenen 2Rannt»sperfonen in eine lange 9lei^e, unb
gegcnuber bie grauen&immer, boa) baf» bie 3af)( paar unb pnar autmaa)e, eben auf
biefe *rt, roie man pa) bed benen englifa)en $anjen ju petten pflegr. Unten quel*
oor ftettet pa) eine $RQnn**tytx\on, fo fiber bie paarmeife gegen einanber fiber fte^enbc
ubrig feo, unb btefer mirb ber roeife SRann genannt; bie grauenjimmer Pnb Nonnen
unb bie $tann*»$erfonen pnb 8Runa)e. $ierauf fangen bie ftdnngen aOe ^ufammen
alfo ju pngen an:
§ier fommen bie fecfen Nonnen ba^er,
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
Digitized by VjOOQ IC
— 520 —
#ierauf fangen bie gegenubcrftebenben SRund)e ju ftngen «n:
ffia* ift ber ftonnen ibr ©egebr^
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
SMcfem antroorten bic Sfconnen flngenb:
©ir fragen nad) bent roeifeii SRann,
$er unft baft spetfdjaft jeigen faniu
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
$ie 9R&na)e antroorten (jierouf:
$cr roeife SRann ber ift nid)t bier,
©r ift in fcincm ©a)reib«2ofduer.
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
$ic Sfconncn antroorten abcrmalft:
SBir fragcn nod) bcm rocifen SRann,
$er unft ben ©rief redjt lefen fann.
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
9tun fangt ber roeife 9Rann unten qucr Dor an:
3n biefem ©ricfe ftebt gefdjricben:
(Jin Seber foil fetn *R5nnjen lieben.
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
$ierauf nimmt ein jeber SRind) fein gegenuberfte&enbeft Stbnngen, fiifct fie, gebet
mit tyr nad) bem toeifen SRann ju, unb ftngt:
SBir rounfa^en ber ©raut ein neueft Saljr,
SBaft roir roiinfdjen, bat rocrbe roafjr.
Sera, Sera, sancti nostri Domine!
%uft einem um 1750 gebrucftcn ©udjlein: „%Qe Strten Don ©djerj* unb spfanber*
fptelen in luftigen ©ompagnien com ©ruber *!uftigen" — auf €>. 12 alft 9tr. 6.
grantfurt unb fieipflig o. 3. 8°. ©erliner tfonigl. ©ibl. Os 10550. Cine onberc
Sluftgabe „%ngenebmer 3eitoertrcib luftiger ©d)erJ«©pieleM (granffurt unb fieipjig 1757).
(©erliner ©ibl. Os 10560) cntbalt bat ©piel auf 6. 9. 3Hitgctljeilt bura) Dr. 3.
©olte in ber 3eitfa)r. fur ©oltftfunbe 1896. 3. £eft e. 98.
£m ©djluffe feinet fcbbanblung gelangt Dr. ©olte ju ber Slnnalmie: bafc baft
3Xdncbft* unb Stonnenfpiel bic ©runblage jum tfinberfpiel Dom #crrn Don #inioe
feu $em mu& man beiftimmen. $amit ift aber nod) niajt erroiefen, bafc baft
2R5nd)«* unb Wonnenfpiel, auf roeldjeft bic altcftcn $rude ftc^er jurutffubrcn, ber
urfprunglia)e Sntyalt beft tfinberreimeft geroefen ift. 3a) balte bat tfinberfpiel
fur Die I alter unb befjaupte, bab eft juerft eine ©rautroerbung oorfteUt unb
bei ben SRaileljen gebraudjt rourbe, bift eft footer erft in ein ftonnenfpiel umgeroan*
belt unb jule&t Don ben (Srroadjfenen auf bie tfinberroelt tarn. SReine Knnabmc
toirb burdj folgenbe ©runbe geftufct: 3unad*ft fpridjt bafur ein auftbrutflitbeft 3cugnifc
in tfrclfdjmer'ft ©olfftliebern II. 313: „Qiefeft fiieb rourbe friiljcr aUgemein, unb
roirb nod) an einjelnen Ortcn in ber SRaienjeit gefungen, roenn man bie ©iel»
liebdpen (©alentindjen) auftjurufen pflegt, eine €>itte, bie in alien germanifdjen
Sanben, in granfreid) unb (Snglanb befonberft, root)lbefannt iff. 'Dcmnad) rourbe
biefeft epiel fonft am ©alentinfttage, alfo an bem $age aufgcfiibrt, roo baft
©tellieb(ben (bie ©rout auf ein 3at)r) erroabit, ober — roaft baffelbe ift — bie
fonberbare ©itte ber SRaba)enaufttufuna (SHail ct)en) ftattfanb, ein ^albrea^t-
lidpr ©raucb, ber fdjon jur ftttterjeit (alft Knappcnebe unb ©ommetbublen) gefannt
roar, unb bei ben ©auern feit ftnfang beft 14. Sabrt). im Sting Don ffiittenroeilcr
mit bem bajugeborigen Ciebe nacbroeiftbar ift. (©ergt. ©obmc, ©efcbitbtc beft £anje*
L 153 ff. fiieber^ort II. Kr. 966. U^Ianb, ed^riften HI. 390 ff.] »un ftimmt
Digitized by VjOOQ IC
— 521 —
fiber in ben SRailc&en'fcejten (Sieberbort II. 966 ff.) bod Sludrufen „©em foil id) bicfe
(9t.9t.) geben?" ganj iiberein mit bem Sludruf ber^aare im flinberfpiel. ©ogar
bie er^altene 3Relobie ber alten 9Railebcnter.te (j. 95. fiieberbort 9tr. 986b) ftiramt in
ben ©runbjugen auffoQenb iiberein mit ber ©ingroeife jum #crrn Don 9ttnioe unb
tfanonnefenfpiel. gcrner gleidjt bie game 9ludfiil)rung bed ftinberfpield bem alt*
germanifdjen unb nod) im SRittelalter ublicben unb nod) jefct im 9torben getannten
getretcnen $anje: tei^enroeifed *Borrutfen unb Buriicf^ie^en # brei ©djritte fcit*
mart* unb am ©cfcluj JRingelreigen obcr ©pringtanj. [9&crgl. meine ©efdudjte bed
Sanjed L ©. 14. 30. 230.] — Slid 95eleg toia id) nur cinigc ©teUen anfu^ren:
$er$farrer unb 95otanifcr fiungblje, roela)er 1818 bie garoern (b. \). ©d)afdinfeln.)
bereifte. beria)tet uber ben getretcnen $anj ber bortigen SSaucrn unb bie ba ju
unter ^antomimen gefungenen alte $elbenlieber: „ banner unb grauen bilbetcn
eine einjigc lange Sfteilje; fie beroegen fid) brei ©a)ritte naa) oorn ober brei ©a)rittc
jur ©eite, bleiben bann, fid? t)in- unb (>erbiegenb, eine furje ©eile fteben, unb tfmn
roieber brei ©d)ritte jurucf. S)ic ganj\c Steibe (tngt baju fiieber. toelc&e mit ent*
fpredjenben ©ebarben begleitet roerben" [% (J. 9RuHcr bei fiungbge, Fardiske quaeder
8—10. Saber ©einljolb, 2)ie beutfa)en grauen im SRittelaltcr ©. 371* ] 9ln anberer
©telle fagt ityngbge: „%ad) bem ©ottedbienfte trat bie ©emeinbe auf ben flira)l)of unb
fiiljrtc einen pantomimifa)en $an$ auf: jmci ©d)ritt nad) ber ©eite, bann jebedmal
cine SSerbeugung, roobei fie t>a^ alte ©iegfriebdlieb, ©rani trug ©olb oon ber
£cibe' fangen. [©. meine ®efa)ia)te bed Sanjed I. 231.] SBeil nun aber in unferein
tfiuberfpiele biefe altcrtljuinlid)e fcanjtoeife oorfommt, ed gerabeju ein Slufjug
mit getretenem $anj unb $antomimen ift, (o muft ber Urfprung M ftinberfpield
rootyl roeiter jurucfreia)cn, aid bid ju bem erft im 17. 3al)rj)unbcrt naa)geroiefenen
lufternen Slonnenfpiel, t)ai id) nur fur cine $er$errung ber urfprunglidjcn gaffung
^alte. SRan barf fogar oermutben, t>ab bergl. 9lufjugc init getretenem %an^t roie
fie unfer tfinberfpiel auftoeift, bei nmtlid)en 95rautroerbungen unb Serlobungen
in alteftcr 3eit ftattfanben unb unfer tfinberfpiel eine fola)e 95rauttuerbung nadjaljmen
foQ. $>rei Umftdube fiityren mid) barauf: $)ad gragen naa) bem 2*ater im
tfinberfpiel erinnert bod) ju fefjr an \>a^ fiieb Don ber 95rautroerbung : „9Bo ijt euer
«Bater, ^oentbei?" (f. Uljlanb, 95olfdlieber 9tr. 273). 3m fd)mebifa)en $erte fommen
bie 9lonnen oon ber ijinbe l)er. ®ie fiinbe roar ber Siebedgortin 0olba ge^eiligt
unb fiicblingdbaum ber Siebenben, barum in fo oielen 95oltdliebern aid ©ammelpunft
oon fiiebenben erroatjnt; bura) bie fiinbe roirb auf fiicbedroerbung eljrbarer 5lrt
(nia)t auf Sfronnengaufclci) ^ingebeutet unb baburd) auf Ijoljed ^lltertlmm \>t^ ©pield.
(inblid) fprid)t noa) ber im ©pielreim enodbnte $antoff el fiir meine SBermutfjung.
3)er ^antoffel fyattt ft^on feit bem friibeften 3Kittelalter ben ©inn bedSrautfdjuljed:
©d|)u^e fut bie Sraut fiil)rten ©raurroerber (j. 95. bei tfonig {Hotter) mit pd) unb
be(d)ul)ten bie geroorbene 95raut. ^ona)e fatten bei i^rem fd)elm^aften ©ua)cn nad)
einer 9lonne ibr geroij nid)t ben ^antoffcl angeboten. 9111c bie l)ier oorgebrad)ten
©a^rfa)einlia)teitdgrunbe fprea)en bafur, t>a$ unfet ^inberreigen mit feinen altertbum=
lia)en ^nfldngcn nid)t aud etnem SW6nd)d» unb <ftonnenfpie( entftanben fein fann,
fonbern aid ©runblage eine 95rautroerbung t>ci germanifdjen 9(ltert^umd anju»
nebmen ift".
* 9toa)^olj ^at ©. 381 bicfen ©a^ aud ©ein^olb'd ©a)rift cntleljnt, aber burd)
55crfe^en an unredjte ©telle gebraa)t# er ae^ort auf ©. 471; babura) entftanb ein
9tonfend, ben bie ©pielbiidjer oon ©utd5Kutl)d unb 9tetfd) naa)brucften. ©o (efen
roir bei ^etfa) ©. 27 : „$iefed ©piel i§ert oon 9linioe) fteUt einen SBottdtanj ber
95eroo^ner oon ben garoerinfeln bar, rooran fid) fogar unter 9lbpngung oon geiftlid)en
Siebern bie ©eiftlidjcn in 9lmtdtraa)t bet^eiligten^. — 9tta)tig ift nur, toa^ fiongboc
unb naa) i^m SBeinl^olb erjd^len: i>a% bie garoem alte £clbenlieoer ju i^rem ge-
tretcnen $anje fangen, nia)t abet unfer ©piellicb oom SWann aud 9^inioe.
Digitized by VjOOQ IC
522 —
H. Sfyorbttfrcn, £)urd)fuegen unb 3i*fyfampf.
289. 2)a* fBtMtn^itl (Operator).
3roei AUnber, tie fta) bci ben £anben faff en unb bie 8rme tyodj Ijalten, bilben
cine $forte, bura) roeUe bie anbern, ftcfc ^inteteinanber feftfcaltenb unb budenb, bunfc
fcfclupfen, 5)cr fiefrte roirb Don ben beiben 9fdrtnern wo moglidj abgefdjnitten unb
gefangen. Sum ©ingang roirb gefprodjen:
„§aal up be SBruggen, fyaal bal be ©ruggen
35en leften, ben rote fangen,
$>e bltft bar in be&angen."
[Obet audj :]
„$)at Ofterboor* bat U tobrafen,
sJttorgen roollen roi't roebbec malcn;
9Wit 'n ©peigel, mit 'n $)rei*r —
#runp unner bor, i§ rootyl".
[Ober nad) ffiSolf * 3citfa)r. 4, 305 au* Sdjfotfroig :]
§oU op be ©riiggen, Ijott op be ©ruggen,
£c lefcten rotlt ui fongen.
$er ©efangene roirb nun gefragt, ju roeldjcr $artei er geljdren wofle unb roirb
je nadj feincr fcnrroort an bie betreffenbe $artei ocrttyeilt. $ie gragen lauten:
3®o roult br Ijen, na'n #immel ober na'r ^5flc?
(Ober:) „9Bat roult bu pen, froarte ober roitte <§oo* l®et$, Siege?)
(£lber:j pummel, pummel $ertng,
Pummel, rumntel Stering,
©at roult fien: £aan ober SBuf?
,„$uf, ®uf!'" ,„*>aan, £aan!'"
2aut ben oben fulen 5$e(men gaan! [Bremer $9t 59.)
5)ic fo burd) 3ufaH gebilbeten ^arteien ftcden fid) in 2 Setten, roo Seber fid)
feft an (einen 3$orbermann anflainmert , einanber gegeniiber auf unb bie beiben
$orberften, roefa^e fid) bie £>anbe rcityn, fudjen nun 3eber bie $artei fiber einen
Stria), ber beibe Garten trennt, ju pdj fjeruber ju aictyen. ®ie Ueberrounbenen muffen
fdjliefrm unter ben iageln (^lumpfacfen) ber Sieger — Spiefrrutljen lanfen. —
®anj aljnlid) roirb ba* ©rucfenfpiel in ffieftfalen au*geful)rt. S)ie jroei
ftarfen JUnber, roeldje bie ^forte bilben, beiben Sonndjen (Siinfcn) unb SRdnbdjen
(SRanten). KQe ubrigen (jalten fid) bei ben fltoeffajofeen unb ftietjen, eine Iange Wcifje
bilbenb, fpiralformig urn bie beiben mit bent ©efange: „$f)ut bie golbne $forte
offnen,! ($aut be gullnc *porte unpen)." £ann friea)t ber ganje 3ug unter ben #an»
ben ber beiben burd) unb allemal ber lefrte roirb feftgeljalten unb gefragt: „£Bem
roiflft bu angel)5ren?" €* erljalten bura) Ijinjufommcn bie Sonne unb ber 9Honb
einen Sdjrocif. 53ft biefer gebilbct, fo beginnt ber Sroeitampf. yiul)n, ©eftfalifa)e
Sraudje II. 64.]
* 2)a* b«f erwa^nte Osterdoor «Ostera-Thor) bat mandje ju ber Bcmuitbung
ocranlaftt: bat ©rilrfcnfpiel fei ein Ueberreft aittKibnifcber Ofterfpicle, benn ba*
Sort gema^nt an Ostara, bie ©ortin be* SRorgen* unb be! aufge^enben fiidjt*,
ber )u G^ren Dftern fonft gefciert rourbe. $o$ ift oon einer aJtbeurfdjcn ©ortin
Cftara in ben Ueberlieferungen be* tlltertbum* feine Spur ju fiuben (f. g. 5?auff»
mann, $eutfcbe 9Rot^ologie. Stuttgart 1893. S. 106).
Digitized by VjOOQ IC
— 523 —
290. $te tolfeme 8riife.
I. ©it rootlcn burd> bic golb'ne ffrtixdt getyen.
II. @ie ift jctbrod&en.
I. SBir rooUen fie bouen faffcn.
II. $Wit roa&?
I. 9Rtt Stein, mit Bein, mit SSffcl^ol^
SOW eilber, ©olb bcfc&lagen.
II. So lafrt bie Scut' jum £i)or f)inau*,
®er Scjte mufr beialjlen.
Winter ma* miflft' ? $inter ben Spiegel ober Winter ben $tfa)?
SRunblid* au* Burnberg 1873. — dwei fid) gegenuberfteljenbe flinbec fatten bie
$anbc crft tief, bann in bie $dbe unb bilben gleia)fam eine Srucfe. $ie ubrigen
tinber tommen IjintctttnanbcT in einer Stei^e an unb fagen: „©it rooden burd) bie
golbne <Briitfe getm.* $>arauf fagen bie jtoei linber: „$le ift Aerbroa)en," ®ann
jieben bie linber unter ben in bie £6lje gefjobenen $rtnen fjinbura). £aa le^te roitb
gefangen unb mufr fid> Winter ein* ber beiben fteHcn, Don benen cine „%\\&)u, ba*
anore „ Spiegel" fjeifrt. Sinb afle gefangen unb fteljen Winter ben jtvei bie ftettc
bilben ben £inbern, fo jerren fie, bit einc $artei naa)geben mufj.
291. 292.
SRarfdjiert bur#, marfdjtert bura), *Wit reitS ma burcfc :|:
®utdi> bic golbne ©rude! ®ur<& unfa golbani SSrucfa.
Sic ift entjroei, fie ift entjroet, :|: SWer mern'& f$on baun. :|:
©it rootfn fie nrieber flicfen. 3Rit Oolb unb Silbct befdjlagen,
9Rtt ®arfa>, SBeroetnen, bejetnen,
<Wit etnerlei, ®en fiefctcn muefi ma ^ab'n.
mt »»ttaW, *uft ?repburg: SBolfS 3citfa)r. II,
Xet £e£te mufr gefangen fein. 190.
Stonjig: SBoIf* 3eitfa)r. IV, 303.
293. $ie golbige ©rttfe (Sttget- nnb Senfel-^ielj.
Bniifa)en ber Hnfutjrerin be* 3uge* (A.) uub jroei ©rurfenljutern (B.) cnmricfclt fia)
folgenbe* Broiegefpraa^:
A.
©ir roollcn uber bie golbtge
W\t Betnerlet,
©rude fafyren!
9Kit SUbet unb mit ©olb be*
B.
Sie ift jerbroa^en.
fc&lagen.
A.
SBir rooUen fie madden laffen.
$)er lejjte mufi bejafylen.
B.
mt roa$?
B. „Sofaf)renSte, fo fallen Sie!"
A.
9JM SteinerUi,
$er fiefcte roirb abgefangen , Jnbcm man bie ©rftrfe (bic 9(rme) nieberlajjt, unb
roirb gefragt: „©iflft bu jurJRofe ober Aum 93crgi&meinnia)t?" — Crft roenn
*0e eingefangen unb einer $artei angereiljt finb, etfaljren fie, ob fie auf Seite be*
Ctngcl* ober XeufeU ftcfyen. ®er toampf beginnt. SBer am ftarfften jie^en tann, ^at
gemonnen. — ?lu* Tubingen: SReier 101.
Digitized by VjOOQ IC
— 524 —
294.
3e|t ge^'n mic burd) bit golb'nc SBrucf, %on ein$ ju jroei, Don jroei ju bccir
6ic ift entgroei! @ie ift cntjmci! ®a* etftc fommt, bad jrorite fommt,
9Ran mufr ftc madden laffen. S)a* britte mufe gefangen fcin.
Dberla^nfrei*.
295. ®olbcuc Srftife.
2(ut S)atmftabt: golfing Hr. 109.
-A n - :3 — :fr
m
-* —
-#-" — *-
|6d)Iu|)pt ol - le burd), fd)luppt al » le burd),fdjlupptburdjbie golb'-ne
j @ie ift ent«jroei, fie ift ent-jroei, man mufr fie roie»ber
*
=*=^
:£zS=
Jez*
^^7r-Tt^=^z
&=*=3t
J]l*-f', > SRit nw*, mit roa*? mit Gi-ner-lei, mit 3roei-er»lei, ber
fU'de(n).{
(©teinelein) (©einelein)
m
3/-
Scfc • tc mufr be * jal)*le(n).
296. $te golbeue »rMe.
«u* ffieftfalen (Sferlolm) unb bcm ©ranfcenburgifdjen (gurftenberg a. b. ©.;.
Wei. bei %x. dimmer 60 d.
■2-i
•^-¥i
5BE
-*— +
3=
ft— tr
^=*
£=&=
3ic-^e butd), jiolje burd), butd) 6ie golb'tie Stuxfe! ©ie ift entjroei, lit
^nJsz
B£
ift ent » jroei, tuir rooO'n fie roie«ber fli»tfen. $)er er * fte, ber
m
^
jnxi » tet ber brit • te mufr ge * fan • gen fein 1
$tefe* Spiel unterfdjeibet fid) oon alien oorangebenben, ba$ bier oon butdtyicben*
ben fteiben ber je britte ((tart be* lectern) gefongen geljwlten nrirb. — dine afjn*
ltd/ anfangenbe SReL au* 6<$leften bei 3afob e.241: „3ief) bur$" k.
Digitized by VjOOQ IC
— 525
297. $ie g»(»e«e »rflrfe.
m
S^uringer 9Wel. (unfern (Stfarttberga).
fcbenfo 3immcr 50*>. ffiagner ©pielbud). 71.
-*n ^ t— i r i »*
3E
i=t-
E
^;
©olb'-nt, golfc'-ne Stu • (fe! ffiet l)ot fie benn jer«bro 'then? 5)er
i
3^
3^
^zz*~*i
r-f
^t^=E
®olbfd)mieb,bfr(Mbfd)iMeb,imt fei«ner jungften Softer. Bte^t al«le burd)! jiety
$
*
imit:
S=£=P=
=p=?
izfczit
ZfcS
* -J-
£
3E
al » Ic burd) ! ben lefc*ten roolPn roit fangen, mit@jriefren unb mit ©tangtn.
$cjt cbcnfo hunger 299.
298.
98fr $icf)cn fiber btc g o lb en c Staid !
„$1c golbene^rucf iftganjjerbroc&cn."
fBir rooflen flc mieber aufbauen.
„TOt maft?"
fflit ®olb, ©fiber unb (Sbelftcin!
„©o fallen ©ic, fo fallen ©ie!
©o bldbcn Sic!" (®er Sefcte roirb
gcfangcn.)
*u# Xtorol burd>3ingerle, ©Men 159.
300. SKagbeBitrger Srftcfe
(gotbtge unb faulc Srfitfe .
3$ rooflte gem fiber btc 9Kagbe*
burger $rucf,
„$ie ift jetbroc&en".
SBcr Ijat fie jerbroc&en?
„$cr <$olbfc&mieb, ber ©olbfdjmieb
5OTtt fciner jiingftcn Jotter."
£afit ftc nricber bauen!
rrSomit benn?"
9Wit ©teinen, tnit #elncu,
9ttft ®olb* unb ©ilbcrlcinen.
„©a§ gebt tyr mtr 311m £ofmc?"
$a* tynterfte $fcrb mit ©artel unb
$iftole.
fciebler, $effauer «Bolf*reim Kr. 107.
299,
SBir moflen eine p o I n t f $ c SBrucf c baun
3Ber !jat flc benn $erbro$cn?
:|: „Ter ©olbfdjmieb, :|: mit feiner
jungften Softer. M
„2afit fie bod) mieber bau'n!"
„9Hit ma$ benn?"
9JW fletten unb mit ©tangen.
„£ricc&t aOe burd)!"
Sdjlcfifd) bet 3afob 240, mit 9Nel.
301.
3$ moUte gern ubcr bic 9Ragbeburger
$rucfe.
M^ie ift jerbrodjen."
©er fyat fie benn jerbrodjen?
„Ter ©olbfc&mieb, ber (Solbfc&mleb
9Hit feiner jungften Sodjtcr."
fcafit fie bocfc micber bauen.
„m\ ma& benn?"
9Wit #etten unb mit ©tangen.
„$riec&t afle burd), fried)t afle burc&,
Ten i'ejjten rooll'n rotr fangen.
©imrocf 834.
Digitized by VjOOQ IC
526
Sttgbelntger 9xMt.
(Siner: SBaft gebt tyr baoor?
&fle: $ie golb'nc tfronc.
Sie^t aflc bur$, jieljt alic but#,
®er 2c|tc totrb gcfangen
9Rtt ©ptcficn unb mit ©tangen.
(Siner:
$flc: .Kit moflen burd) bic SRagbe*
burger SBrucfe jteljen.
<&fner: ©ie ifl jerbroc&cn.
SlAc: ©er ^at fie benn jerbrod)cn?
fctner: $er ©olbfamieb.
Slfle : 2Btr moflcn fie roicber baucn laffen.
SBei ben lefcten ©or ten roirb ba# julefct burdjjieljenbe tfinb iroifdjen ben nieber*
gejogenen Mrmen (= bem ©itter ber Eriicfe) gefangen unb mufc fld) nun entfdjeiben,
ob <* ju ber Sonne ober ju bem SWonbe fid) (teflen wiQ. ©inb afle gefangen unb
ouf beibe ©eiten berttjeilt, fo begtnnt ein Win gen ober ©temmen &nrifa)cn ben beiben
$arteien. — Ku» SReiba: hunger, Sogtl. Sinberlieb 299.
m
*
^
^
303. $te SRerfetiirgef 8ride.
SWunblid) qu» 2>K»t>en unb 2tip}ig 1866.
•-K-fr-
fcjg^i
it
^
I Si; t? s? K,feir: ■&• * ttv I **• •"*-* ^
i
3E
^^
IM^S
£
©olbfcfomieb, mit fei « ner jung«ften fcocfo • ter.
JSBtriDoD'n jie rote » bet
JSBa* gebt tyr unft gum
$sjj^^^o^_+ij-+t^
bau • en. (
So(j.ne?f
©i»ne golb'-ne $ro « ne. 3ieljt ol • le burd), jieljt
i
3e
se
3^
PSe
SI
ol • le burdj! $)en lefr » tenrooQ'n roirfang'n, mit ©pic»|en unb mit ©tang'n.
fcejt bur* $errn Dr. <&. tfant 1885. 3n Dreeben fang man: „ffiir rooQ'n bic
SRei&ncr 95rucfe boun."
304.
fcnberc *rt.
3Btrrooflengcrnaufbic9Bcrfcburger „9Kit roa* unb roelc&erlet ©a^en?
»rucfc!
„©tc tft jerbroc&cn."
ffier §at fie benn jerbro^en?
„®er ©olbfc^mieb mit fefner Soc&tcr."
©ir rooflcn fie roieber ma^en.
3»it ©teinen, mit »cincn,
mt ®olb unb ©Uber unb (Sbcl^c*
ftcinen.
„3iel)t immcr l)in, jie^t immer Ijin
®er fiefcte mufj bejablen!"
fcicfotungen auft ber flinberroelt. Hamburg 1815.
Digitized by VjOOQ IC
$
— 527 —
305. 9teierf4e Srfide.
SKel. u. lejt au» Saffel: 3immcr 50c. gjftt manaelljaftem lejtc
(„9Reiet jut Srurfcn") bei Seroaltet I St. 18.
=P
3
*--)
zpz
^H
1>ic 3Rei • cr
"TV
fr-f-
fd»e Stu • rft,
1 ■
Me
ift jet«bto • d)en. SBtt
*
£
l)at fie jer»bro«cfcn?!2>er©olbfdmiieb, ber @olbfa)mieb mit [ci- tier jung»ften
i
>->-rr
£Q
=3=
=5=
£od)tcr. ©ir rooMcn ftc roie»ber bau*cn laf » fen mit <$«bci*ftein, mit
* Seroalter.
m
rS=2z
©c * bel«ftcinf ben fjin » ter * ften iuol ■- Icn roir fan * gen.
Bimmer.
-*—- *-
3=£±
m
®ie beiben grofetcu Sttnbcr, bie fid) ofmc SWitroiffen ber Unbent Stamen gegeben
(jaben, bilben buret $odjtjaltcn ber fcrme ein $bor. SMe ubrigen foffen pd> Winter*
einanber on ^>tn JUeibern unb gefjen roaljrenb be* ©efange* buraV* £$or. Sfl bo*
Dinterfte £inb untet bal £ljor gefommen, fo laffen bie beiben gro&tcn bic $rme fallen
unb fangen bttffelbe. €ic frogen e* bonn: SBiUft bu Winter bo* filberue goffelajen
(9tame ein* ber grofetcn Sinber), ober Winter bo* golbene @abcld>en? (9tamc be*
anbem). 3e naa) ber Bnrroort roirb ba* gefragtetfinb Winter bo* ben obigen 9tamen
fubrenbe gefteOt. fcann wirb roeitet gefpielt, bi* afle tftnber gefangen finb.
306. $ie SKrtjerfdje »rt*e.
®ie fcinbet bilben jroei SReiljen in gerabet fiinie, fte^cn einanber gegenubet, fjaben
gegenfeitig bie $anbe angefafit, erfjaltcn fie beftanbig fdjroantenb unb flngen baju
I.
II.
I.
n.
i.
n.
i.
u.
i.
ii.
2Bir rooflcn :|: fiber bie 5RegerfdK 33rude.
6ie ift jerbco^en :|: bie Stfegerfae fbtudt.
2Ber tyat fie benn jcrbroc^en :|: bic SRe^erfcJc Sftucfc.
$cr ®olbj<$micb :|: mit fciner jiingften £o$ctr.
5Bir rooden fie madjen :|: bie sWeperfc&c SBrucfc.
©omit benn? :|: bie SRc^erfc&e SBrucfc.
9Rit ®eftein, mit ©ebein, mit rotljcm ©oibeiein.
2Ba* ffit Scute feib tljr? $lu& mcl^cm Sanbe tommt tyr?
2Bir finb bie §crrcn &on ©djroarjburg,
©it jic^en bur$ bic Stottjenburg.
£afct bic #erren molten,
Den fiefitcn roott'n mit betyalteti.
Digitized by VjOOQ IC
— 528 —
3ft bicfcr SBedjfelgefong ju ©nbe, fo fangt ber I. <&$or on, bci ben nnbern jroifdjen
fcen £>anben f c&longenroei* burd) jufriegen. $ur bic lefcte $erfon booon
wirb bcljalten unb on bo? anberc (£l)or ongefdiloffen. 3>omit roirb fo langc fort*
gefafjren, bi* fttemanb torn I. (5-ljor mc^r ubrig ift. — ®o* ©piel rourbe geroofmlid)
jum tfirdjroeiljfefte oon ben tfinbern gcfpielt. 3n ben ©trofcen ftonb cine $irfe ouf«
gejjflanjt unb oor biefem Stoume ein gcbecfter $ifd), mit tfudjen unb ©ier befejr.
5)er $aum mor tnit oller&anb fleinen Silbcrn, 93anbern unb au*geblafcnen Cicrn
ocrjiert. — 9lu* 9Hiil)ll)aufcn in J^firinoen. 9Ritgetl). in ft. «. ffieimonn, 9$olf*fefte
(1839) 346.
fcelmlidjcr, obcr unoollftanbiger £cjt au* ©ottingen in 5Bolf * deitfe^r. IV, 305.
9Rcierfdje Srficfe, *Weicrfd)c ©rficfe, ®er £6nig mit fciner $od)ter.
3)ie Srficfe ift jerbrodjen. 3>en golbnen Sting, bo* £onig*finb.
©er ijot pe benn jcrbrodjen? S>en fiefcten mofl'n mir fangen.
307. $te frcittenie »rficfe (Gngel- ttttb Icitfelfotd)*
3roei ffinber, oon bencn ein* fcngel, bat onbere Seufel ift, ofme bafi bie SRitfpieler
biefe JRoUe roiffen, foffen fid) an ber #anb unb tyolten bie fcrme in bie £6&e. ®urdj
biefe ©rficfe getyn bie ubrigen liinber, bie p$ ein* bo* onbere om tfleibe gefafct Ijaben,
mabrenb jene jmei pngen:
„©tctnerei, Stemcrei! 9Wit ©tcinerlem, mit Seinerlcin.
(Scfyt burd) bie fteinemc SSrutfe, ®cr crfte tommt, bcr $mette tommt,
©tc ift entjmet, fie ift cntjmet. berbrittejc.fommt
35ir moUen fie gem flicfen. Ter gejjtc mufi gefangen fcin!
9Xit mad? 9JM ©rod,
£amit Ioffen A unb B bie Brme fdjnefl Ijcrobfmfen , urn bo* lefcte £tnb ob*
jufdmeiben. £n* roirb nun gefragt: 3u went roillft bu? unb ftellt pa) ju A ober B.
— ©* roirb bo* SBanbcm unb Slbfdjneiben fo longc fortgefefct, bi* aflc tfinber bci
Sngel ober Seufcl pnb. $ann ftellt fia) ein* [\>a* grdste) in bie SRitte fjin unb
breljt jebe* flinb breimol om #opfe l)erum, roobei e* pngt:
SB&berf, $&bcrl, bre!) bfcfc breimol tim unb urn!
sBenn bu lad)ft, bift a £eufcl,
5\>enn bu nit ladjift, bift a (Sngcl.
$^cr fd)liefelid)c tfompf ber Gngel unb Jeufel fc^lt. — 5lu* 9Kobrcn: SBolf*
3eitfdjr. IV, 361.
306. ftatfer nub fttfuig (bie golbette Srftcfe).
toifer unb ^onig ^olten pa? bie §onbe, mit ben airmen eine ©riicfc bilbenb; olle
onbern tfinber fommen ^intereinonber an bic ©rucfe. ©er ^orbe^e frogt:
Derff i it fiber* golbt ©rucfli faljra? TOt ©ternle unb S^ernle unb@olb unb
„%t\, e* ift dcrbrod)a" (antm. ^. u. ^.) ©ilbcr flberjoga.
3a) will Re roiebcr maa^e Ian. „@o fa^ren pe, fo fallen pe,
rr?D?it ma*?" Wbcr bcr Scfitc mu( bcja^lcn."
!Do* le^te 5finb ber JRciljc mirb oom .^oifer unb flonig amifdjen ben airmen burd)
ge&olten unb gefrogt: w3Bitt Heber jum .^oifer ober ^onig?" C* roafjlt unb flcQt
pd) binter ben, oen c* gemfiljlt. ©o oetyen bic fiinber folange fiber ba* golbne
3?rfidlein unb mu& ba* lejte folonge moolen, bi* ein* ba9> erfle unb lejtc ber 8teifeu«
Digitized by VjOOQ IC
— 529 —
ben jugleid) ift Seller nun meljr geute l)at, betSoifet ober ber fidnig, ber f 047ft
feiwn <Be$ner. Den ©efopften umfdwarroat tie fitnber mtt bem '©efrtreu „#Urtigeft
Wannle! Blutigcft Sfamnle!" — *uft 9R*ctcborf in fBiirttemberg : »irl»ger ltf2;
ofmlio) SReicr 102, nut baft ftipfen feljlt.
309. BrMcttfyiel (Sobtenttti. $tntmtl mtfa #»fle).
ffitr tciten ju $ferbe ®er crflc torn,
3Rit blanfcm ©eroeljre, $er jmeite tarn,
9Kit ©tiefel unb ©poren, ®er $>ritte roarb gefangen.
©el)t Silled uetloren. „$luf roelc&e ©cite rotllft bu?"
©imtocf 835. — * flroci £ inber bilben bura) emporgefjobene #anbe einen $ogen,
bie anbern gelpn iunburg. $)aft lefrte booon toirb aufge^atten unb gefragt, gu
rocMjem t^ctle eft ge^ooen rooQe.
310.
SBoll'n met fibert $ructel fatyren? 5Wtt (Sngeletn, mtt ©pengelein,
'ft ©ructcl ift gerbtoc&'n. 9DM ©ofb unb ©tlber bef^lag'n.
®oll'n mer'ft roteber mac&en Ion! gafyrt immer ju, fa^rt immer ju!
:|: SWtt mooft benn ? : : ®er Sc^tc mufr beaten.
Huft bem Cgerlanb: So^nu 93oir«licb 440, ttr. 369.
»11. 8ri<fenfotd tnt Xattgtit.
a) 3 m6(§t' ubet b'^ollanbif^e b) 3 moc&t' fiber b'filberig ©tyl*
SBcugg, tougg.
„6ic ift Deceit unb broa>." $'8rugg ift b'fa)Ioffe,
^dnb fie roiebrum maty 5Kit ©fiber ubergoffe
Wit tfige ©tac&lc. Unb golbige ©#ibe.
„Unt twelve Solm?" $er Sefrte muefr bo bSbe!
®te ^interft ©eiftboljn.
9tod#oU ©. 373, $r. 2. — 3roei tfinber reic^en fia) bie geljobenc $anb unb bilben
bam it ein iijor. Kile ubrtgen faffen fia) on ber §anb unb jie^en in longer SReilje
galoppitenb gegen boft $fmr herein ; booei entfpinnt fia) obiaeft ©efpraa). Stun fpringen
ode unter bem £&or binbura); foroie ober ber lefctc beft Weitergugft anfommt, laffen
bie jroei $b&rbilbncr iljre 9trmc (alft gallgittet ber ©rutfe) fallen. <&r, bie lefcfe 93obnc,
roela)e alft £olm beia^lt roirb, ift gefangen unb muf fia) entfajeiben, auf roeldje geite
ber beiben 93rutfenbauer er gefteflt roerben mitt. 3e naa) ber Slntroort tommt er alft
binterfte ©cifcbofm jum Seufel ju fte^en ober alft golbige ©djctbc gum Xeufel.
3)ic ubrigen beginnen i^ren Otitt Don neuem buro) ben ^l^orbogen, urn abermalft
einen an^ern Scfetcn baf) inter ju laffen. SSknn aOe gefangen pnb unb ibrcm SKqI)1«
furften jugefngt ^oben, jtellen pe fia) in jtoei ^arteien, ber tfaifcrlitben unb 5leufelifcben,
ber faulen unb ber golbnen 55rurfe unb nun beginnt ein ^flingfampf ber beiben
§aufen. — ©ft fann aber einer ubrig blciben, ber beim 8teiten nifl)t 00m gallgitter
flttroffen ober im Stingfampfe nia)t gefangen roerben fonnte, mebcr 00m £eer ber
ieufel nod) ber (Sn gel. liefer mu^ nun gemeffen unb gem 0 gen roerben. 6r mu§
fta) uber bie ocrfdjrdntten $anbe ber jmei Srutfenbauer legen, unb menn er tro| ber
entfte^enben ©eroegung iljrer §anbe bobei nidjt ^ ©lcio)geroid)t oerliert unb berunter*
purjelt, fo roirb er ein ©ngel unb fann einen $eufcl erlofen. [2>iefcft ©pielocp
fa^ren beft (Sngeltragenft fdjeint gifa)artft 6pieloergeio)ni^ Rap. 25 untet bem
S3 0 1) m e , Xeutfdje* ^inbcrltcb. 34
Digitized by VjOOQ IC
— 530 —
ftomen „$er £immel tyii fid) umgelegt" gemeint ju Ijaben.] Bngerommen on ber
Stride bar :ju (Irl6f enben beginnt jtoifdjen biefen unb ban (irldfer folgenber fltetra*
fprua), mit niel^em et t>on tlrni angenommen ober abgenriefen roirb:
<&t)afee, <&l>a&e»mu#li, • (gf fty e ftrau ufm ^5riiflQcCi,
3* fi&t c grau im $u6li; ®ifa) nw nub, bift e ©aubengcl,
(£ba|e, <£l)a|e*muggeli. . ©iftft met oppti, e golbigcr ©ngel.*
♦Die lefcten SBorte crinncm on ben alten, rufyrenben Bufyafjlreim 9lr. 1716:
(Sngel, ©engel, lafc mia) leben,
34 wiQ Mr ben Stogel geben.
312. Gttjel ober Xeufel (dugdtrtgeti) .
3m Sogtlanbe bilbet bie jroeite £alfte bed boranftefjenben ©piel* ein befonberef ©piel.
beffen fcu*f uljrung fo ift : $ie tfinber bilben einen £rei*, ein tfinb in ber SRitte nrirb
Don eincm Winter ifmt fteljenben meljreremal ljerumgebrel)t, roaljrenb bie onbem fingen :
fcrel)1 bid) um, mein (Sngelein!
3$ benf, bu bift mein SSengelein.
®ucl breimal 'nauf in' #tmmel
Unb [ad)t nic^t !
$ei ben lefcten ffiortcn (tuelo)e gefprodjen roerben) muji ber brtnnen ©tebenbe
breimai emporfeben. ffienn er lad)t, roirb er fceufel unb mufj auf bie linfe ©eitc
treten; ladjt er nidjt, fo nrirb er ftngel unb fommt auf bie red)te ©cite, ©inb
aQe ft in ber Gngel ober fceufel gemorben, fo berfdjronten jroei flinber bie Brme, bie
anbem roerben ber Weifje naa) baraufgelegt; bie ©ngel roerben fanft gefdraufelt mit
ben SBorten:
Kir trogen ben ©ngel in &braf)am& ©djoofi!
®ie Jeufel roerben berb gefcfmttelt mit ben SBorten:
©it trogen ben Xeufel in ber ^ufoergucf (^ufoerbute).
hunger 288. Bbroeia>nb ift bat „®nglirrage" bei 9to<Wo(} 441 #r. 63.
313. (Ettgleitt aufete^eit.
Helmlidj bem bogtlfinbtfdjen (Sngeltragen unb bem Siefjfnmpf im $rudenfpieic
ift folgenbe* ©piel ber&ppenjeller flinbeT. Bile ftocfen fid> auf bie llntetfcbenfei.
$a*jenige, roeldjrt am erften in tauember ©tellung rufng bafiW, ift *Waria, Gutter
(Borte*. 8u biefer tritt ein#, bad allein aufredjt ftefjen blieb unb fragt:
w3)Qtf i$ ein (fcnglctn aufoteljen?" — 3a. —
„£ann* tanjen?" — 3a. —
Stun mirb ein* ber tauemben tfinber bom ©oben aufgejogen unb bie beiben
tan*en. £abei aber mufc bat aufgejogene Jiinb fteti gen $immel fa)auen. i* adj t
rt bann, fo fommt et unter bie ©djaar ber ieufel; bleibt H ernft, untcr bie ber
(fen gel. ©o geljt'fi mit aOen j^inbern ber Stetye naa>. 3ule|t befragt bad aufge*
^obene .Htnb bie Gutter ©ottrt:
itinb: ^Stau 9al, moflt i^r ni(^t fo gutig fein, unb moflt ix\ m\x auf
bie ©tube (jum ®efu^) fommen?
9R. «. : ^ein, @ie faben bofe ^unbe.
Digitized by VjOOQ IC
— 531 —
£tnb: 2ta,.aber He flnb an flroanjtgfadje tfetten angebunben.
3R, ©. : 3a, fo mill i$ eben fommen,
©iefelbe grage tuirb aud) on bie (J n g e I geticbtet 3>arauf jieben fie ade in
cincr tfette jufammen gegen Me fceufel unb balgen fidj> mit Ujnen mute. — 9?atb
Nobler, 6pra<bftba& 169. 3)aber Woebbolj 6, 444 Kr, 65, bcrt im SMnleft.
314. $te ^ragtr ©rfltfe. 315. 2>te fpanif^e ©rfitfe.
«$t'S untct bie $rager ©nidt'n, :|: Sidle bur# :j:
©it mott'n fe toffn flicfeti. $urd> bic fpantfebe ®rucfe.
:|: 9tit rooft "benn? :|: 9B'r roer'n fe mttffen flitfc.
9Rit Stegelftein unb etucfen. :|: 3JM moft benn? :!:
$a erfte torn, ba jmeite torn, $R\t $aoerlein;
$a bcitte foil gefangen fein. 'Set Sejjte mu( gefangen fein!
*uft Sobnftba* ($6bm. SSoltftlieber Sanbftfron ($6bm. $oIftltebet 441.
440. #r. 370»). Kr. 370»>).
316. ©olbeite KM**.
'ft golbige ©cectta ef# gebtodja,
9Rcr roann'ft madja loffa.
®olb unb ©fiber unb $>iamantftetn :
'ft fietfebe rnuaf* eft bejafyla!
8roei SUnber bilben mit ibren au*geftretften unb gebobenen Brmen eine Briitfe.
1)ic anbem 6pielgenoffen laufen barunter meg. <piobli<b wrfperren fie bent (efeten
JHnbe ben ©urdjgang; eft mufc jurucf unb befommt mit bem jufammengeroflten
$afcbentud>e ©cblage. — %u* SEBeftbalten bei fflufa* (Ober-ftlfafr).
* 3n ©iegen beginnt ber fteim: „$urcb bic lange Srucfe" k.
317* $te ftehterne »rft*e (8br ober ©cm).
3wei tfinber AB ftetten fi(b mit erbobenen ttrmen. S)ie anbern, einanber an ben
£uften faffenb, treten btaau, baft gefc^icftefte (C) ooran. Sefct fragen AB ben
SBorbermann:
©o moflt ibr $in? Wit roaft?
„£ur ftancren Sturf.11; „9Xit ®olb unb ©belftcin."
©ie ift jerbroc&ett. ©e^t'ft burdj, gef)t'ft burn),
„SBtt moden fle bauen." $er Sejite tnuf* gefangen fein.
3e&t tuirb bee ©efangene gefragt: „SBobin roidft bu? 3um ©iere ober )um
tBeiii?" 3e nad> feiner fcnhuort tritt er ju A obet ju B. ©nblia) foffen ftdj bie
$Bein» unb $ter»$artei an betv $anben unb f udjen jtcb gegenfei% fiber eine buret)
einen Stein bejetebnete SRarfe bi"uberj\ujieben. — Kuft Sglau in W&bteii: So If*
Better. IV, 362.
34*
Digitized by VjOOQ IC
— 532 —
318* %ttk i& «tger (Srutfenfyid in Orenburg).
3roei ber flartflen tfnaben fojfen pa) an beiben ^finben unb bilben bura) $eben
bet tlrme einc ^forte. Die iibrigen ftellen Pa) in eine tftetyt bintcreinanber ouf unb
friea)en bann, jeber an feinen ©orbermann feft angefa)miegt, bura) bie ¥forte, inbem
fie pngen:
gett i* tnager,
'# ®umel pen 6mager.
Dura) Wieberfoffen ber ttrme roirb ber lefcte in ber gtetye Don fetnem ©orber*
ntann abgefa)nitten unb mu| fa) ber ©efangene einem ber bciben fcbortjiiter an»
fa)lie>en. SBenn ber dug gum jweitenmalc bura)jiebt, roirb ber bietmaliae le#te ab»
gefa)nittcn unb einem ber ©tebenben angereiljt, unb bamtt roirb fortgefaljren, bit
a He oertbeilt unb jroei ftetyen entftanben pnb. <Run begin nt ein 3ie(jfampf: G*
rotrb auf bie Crbe ein ©trio) gejogen unb bie beiben ©tarfften treten einanber gegen*
fiber, $ufc an ftufc, ben ©tria) ai# ©renje ne&menb, unb fua)en pa) gegenfettig mit
feftgebaltenen $anbcn uber bie ©renje ju jieljen, babei rocrben fie toon ber ifp &u«
?etbeilten 2Rannfa)aft unterpufct, inbem Seber ben fieib feine* ©orbermannet um*
lammcrt unb naa) tfraften mitjiebt. — Dlbenburger JftR. 28, bafcer Satob 271.
319. $t* 8rfttfe«foiel in 8fttig*lerg.
3roei tfnaben, bie fdnige, retain a(9 Setter be* ©piel* pa) bie $anbe unb
bilben mit ifjren fcrmen bie ©rude. 3unor $aben fie miteinanber !Ramen oerab*
rebet: (fcngcl — fceufel ober geuer — SBaffer — ©onne — SRonb — fconig —
©torup :c. Die anbern jrnaben peKen pa) ^interetnanber auf, faffen pa) bei ber
©adulter ober $iifte feft unb jieljen gegen bie ©rude:
gaff1 fiber! ©on ©teindKn, oon ©eina)en (oon
3Bo uber? rotljem @a)ariaa), 8tofenljol$).
Uebet bie #ontgbrud'. Sad gibp $fanb?
^onigbrudc $ %tbto6ftn. Da* Ijinlerfite $fetb mit©attela.8aum
gaR' maa)en. unb aflem QefpeU.
Son mad? #utfa)er, fa^r' $u!
Die ©rude 6ffnct pa), inbem bie 9rme erljoben merben. tlcber bem fiefcten faOt
bie ©rude nieber unb er bleibt jroifdjen ben Brmen peben:
©ef mem rotup, betm ©ngela)cn ober beim Icufela)cn?
3c naa) ber getroffenen 2Baf)l fretlt er pa) Winter einen ber tfonige. Die $5nige
geben pa) neue Women, unb mirb fo ber JReibe naa) pert ber fiefctc eingefangen, bi*
bie ganje ©pielerfa)aar in jroet $aufen getljeilt ip. — 3efct fa|t jebe $artei, ber
tfonig an ber ©pi|e, pa) feft bei ben Qctnben , bie beiben tfctten pe&en in geboriger
fcntfernung einanber gcgenuber unb ber fiefte ber an 3abl fa)maa)eren $artei begin nt
cinen ^nlauf auf bie gegiierifdje 5lette # um fie ju bura)fa)neiben. ©elingt rt ibm,
fo Qer)t ber abgefdjnittene E^eil ju feiner ^Jartci uber; bura)bria)t er bie totttt nia)t,
fo ip cr gefangen unb rritt nil ©lieb in bie gegnerifa)e 5^ette. Diefe« ©piel, „ba*
.H 6 n i g * f a) ne i b e n", mirb f olongc fortgefefct, bift eincr ber fionige aOein ubrtg bleibt.
^r barf breimal gcgen bie MU anlaufen, um pa) ein neuc* 6tud be rf el ben abju^
fa)neiben. ©clin^t ibm biefe* nidjt, fo fturmen «Ue auf i^n ein, jmei ber©tarfem
crbeben i^n auf i^re 6dm Item unb bie Uebrigen umringen ibn jubelnb unb ilm fdjerj-
meife fa)lagenb. — - *u* fonigftbeeg: $rifa)bier *93. — Der Slame ber ©rude anbert
fid) jenaa) ber Bonbfdjajt in ber$rou. $reu^en: ^ollanbifa) ©rugg, ©e^laufdjf*.
Vogen*Dobrfa)e« unb griine ©rugg, fogar ttmeifenbriidc (§em*febrdrf).
Digitized by VjOOQ IC
— 533 —
fceufeldfpiel ^ei^t bad Brutfenfpier bei ben tf intern ber ruffifa)en ©a)roeben
on (Jft&lanbd Jtufte unb ber 3nfel ©ormd. Broei fdjroingen mifeinanbcr einen ©tricf,
unter roeld)em bie tlebrigen bura)Iaufen muffen. unb frogen jeben:
Wil tu te Gd-f&r? helder tc f&n?
[©illft bu ju ®ott $ater? obcr jura Seufel?]
€inb naa) breimaligem $urd)laufen aQe an bie beiben 6cilfa)iuinger oert^eilt
(o^ne bafj beren Rofle ooraud befannt roar), fo nimmt ber fceufel ben ©tricf unb
prugelt bie ©einigen frmrit. (WutttHicm, ©ibofolfc II, H2, Reoal 1855.)
321.
3fr Mc $rudc ganj? ©ad geben ©ie jum $fanbe?
9tetn, fie ift entymet. $unberttaufenb Scaler,
3a) moa)te gent tjinuber. Unb raeinen lefcten ©djimmel.
Bud ?otdbam, golbne Briitfe genannt. ffiolf'd 3eitfcr,r. IV, 305.
322* 8ri*t«ftHel.
„©onne unb Wonb" — obet „Wofe unb Helfe" genannt.
„&mtt Sdmfe Idt mi bora), 6 ©pornfe ober en ©a)dpfe. (6a)af)?
Sdt mi bora)! ©at Ijefi getrunfe?
$ora) be golbne Brocf!" „9Rel)l meb ©2n."
„©at geroft b&for?" ©at ^eft gegdte?
„©n golbenet $?rbfe, „#of)l meb ©peaV
<Sn golbenet $omfe (3aun), ©at frdgt an dtbfc?
On en golbenet ©dbelfe." „<S ©ormfe (©urma)en).
„©at weflft it rjem (tyaben), kit na 'm §emmel on lad) nu$!
$n Mtclfc ober en @tecfndtel!e ?
fcud fcanjig: ©olfd 3eitfa)r. IV, 303. grifdjbier ©. 181. $afelbft noa) jwei
Xertfaffungen.
©a* tocitoerbreitete ©rutfenfpicl i[t uralt unb auf mutl>ifa)e ©runblage
*urucfjufuf>ren. Had) ber fceutung bura) SRannbarbt (©otfd 3eltfa)r., f. SRot&ol.
IV, 303 ff. unb 385), unb 9toa)l)ol$ (alem. Sinberlieb 375) bejieljt pa) bad ©rucfen«
(pie I auf ben §eibenglauben Don bent 91 i tie ber fcobten in bad umgitterte SReid)
ber $alja (al)b. $euia, ml). $tttt), ju toela)er ber ©eg fiber bei fcobtenbrucfe fuijrt;
auf iljr flfet bie I) u ten be unb ridptenbe 3ungfrau 9Robgub(>r, bie ju ^ermobbr
fpria)t: „9teitet nur bura), ber 55ruber ift fajon ooraud." — 3ur §el fuijrt bie mit
glanjenbem ©olbe belegte ©jaflrbriicfe; aud) ©alalia ober ber JRegenbogen genannt,
bie Hfenbrucfe ©ifroft, bie einft beim ffieltuntergange )ufammenbrea)en roirb. fcafjer
woljl ber altejtc Home fur bad tfinberfpiel „golbnc BruaV fein mddite. "Dad 3 err en
am ©a) luff e bed ©pie Id beutet auf ben lejtcn flampf, toelajen am (in be ber
©elt bie ©otter unb $elben ©atyadad mit ben Setuoljnern ber Untertoelt fu^rcn.
Maraud nmrbe footer ber $o(fdaberg(aube Don einem Strert jroifdjen ©ngel unb
Seufel ooc ben X^oren bed ^arabiefed urn ben Sefty ber etnjelnen $ee(en am ©terbe-
tage, baoon fa)on unfer altoe^o. ©ebiajt oom jungften (8eria)t (SRufpiOi) pngt.
3m 9RitteIaUer roar txn$ ©piel unter mandierlet %amen befannt. ©o tennt ed
$ifa)art aid „5)er faule 93rutfen", „auf ber Srurfen fuppem in glorie" unb „ fitter
bura) Qitter". fr3n ^immel, in b1 $ott." ©eiler oon ^aiferdberg fu^rt ed in
Digitized by VjOOQ IC
— 534 —
feiner $rebtgt fiber bie JBunben bed SRunbed on, too cr fogt: „ffionteftu jcJitJbeit
f oulcn ©rutfcn fpringen, aid ba bu jroolff jar alt roareft ober oierjefm alt: eft
ronrb bir ubel anjton; ben alten (lot nit an aid ben jungen." —
®ie fiitteratur bed ©riirfenfoield ift aud ben oben beigefefcten Sfngaben £u cr-
feben. ®aut fei nod) bie englifaje fcaffung angefufjrt bet Halliwell 110: ^London
bridge is broken down." 3m engl. $ua) bed Snnben beginnt ber $eyt: „©ieoiel
SReilen pnbd oon ^ter two) Babtilon?" (f. ©utdSRutljd 323.)
323. 8$tr £t*HJletit jtdjn ju ©tlbe.
(fcbenfo rote betm €>piel oon ber aolbnen 93rutfe bilben jtoei tfinber buref) ju«
fammengefafite unb erljobene #anbe ein %\)ot. ®ie ubrigen jiefjen in langem Buge
binbura). $abei roirb gefungen:
2Bit ftijietdj'n und burdj ben SRucfen,.
SBirfdjletdj'iuindburd) bad Sljurle'nein,
®er le^tc foil gefangen fein!
m* $irf<f)letn ate^n ju SSalbe,
©it jief)en bedftadjtd bei 9Wonbenfd>ein.
— 3^r §itfd)lein biicft eu<f) afle!
Sir rooU'n und gerne bticfen,
Sei btefen SBorten rotrb bat julefit gefjenbe 5tinb bunb SRiebcrfenfen ber tlrme
gefangen unb mufc fid) nun.mtt aufjleflen unb ben Sfjorbogen oergrofrern tyelfen.
So geljt ed fort, bid atte $irfa)Iein gefangen pnb. — (2)unger #r. 346, 9tcue
Stufl.)
324. $te ^tntntctet^ftr.
$om Hieberrtjein 183$.
I
*4=?=S
fcr^i
*=^E=3l=fl
3? 4 St ^~*
^
Jtlop'fe, tlop«fe Win* gel*a)en !* ba ftefynjroei ar»me Sin «ber«a)en.
Is
:*=£
3E
-H *"
3e^S
Stat
©ib pe**road unb laj} pe geljn, bie $>ira • met • t^tir ruirb of*fen geim.Sommt
$s
^m.
m
3e » fud aud ber 6a)u * le, foa)t 9Xa • ri • a *p » fel • brei.
m
33
m
fe^n pa) at * le £n • gel bei, tlein unb grofe, narft unb blofi,
£
al • le auf SRa « rie * end ©djoofc.
@picl bet tfinber in SRord am Hieberrljein : drf I. 6, 60. ©tmrocf 839.
Sudfubtung: dioei Jftnber aufterfplb bed ffreifed flopfen bei ben SBorten
wbie $imuieldtbur nrirb often gctjn" auf bie f>finbe gtoeier Sftnber im Streife, meld*
bann ttjre oerfdjlungenen ^anbe in bie ^o^e fatten, bie $immeltff)ur ju bilben
Dura) biefelbe rreten bie armen Sinbenften in ben Sreit ein unb roafjkn burd) (anb»
reia)ung am 6a)luffe bed fiieba>nd bie neuen armen ftinbera)en. SDie arroa^ten
Digitized by VjOOQ IC
— 535 —
getyen #onb in #anb bur$ bie $forte ou9 bem tfreife: bie fruf>crcn treten roieb t in
die ftetye unb ba# ©piel roieberljolt fid). — ©onberbarer Snljalt: ©emifcfc m enift
geiftlidjen unb redjt materieflen SMngcn! Unb tat oDcf — jum Reigeh.
*Kq4i mittelalterlic^ec $auart tuorcn gro|t (iifenringe an ben fcljurcn unb
$l)oren jum Oeffnen berfelben angcbractit, bie jugleid) al* ©djelle bicnten, roenn
Semanb ©inlafr begcljrtc. — ** ©ie ftatt ifmen.
325. 2>ie ^intmel^tur.
tfloppc,, tloppe attngclc&en! $>a btieft 2) fe be SBolten mit burd)'*
3)a fommen jroei armc $tngero$cn.
(debt en get *) un lot fe g6n,
£ann roirb be § i m m e 1 1 ^ u r off en ftoiu
®a tummt Sterna SHuber
Wit bem giilbcnen ©ruber,
$at en ©todeldje in bee $aub
Ku* Jroln: SKannljarbt 394. — „®iefem 9teime liegt bie $orfteHung Don ©olba
ju ©runbe, roetye bie flinberfcelcn ouf bem ©djoofce trogt.41
1) get = etroa*. 2) Deleft = treibt.
2anb,
©olfe, 9Mfe, lauf!
SKaria bie tyat gerufen tn,
©feben tfuV in eincn ©trit (©trid&d),
Sirum, (arum, l)tfaptt.
326. ftraitty unb Sdjtotn (ftingeitanj init ®urd)rmgen).
*u« barmen unb fclberfelb: (fcrt IL 2, 42*
im
*^^
3t=*=
5=
$ro » ne, &ra * ne, fdmricf » le©c$roa*ne! mo > ne roomie nol)
$
-*-
*
4-
$
I
re- „.r i„..>. f««. ™» J *»* 8«1 * taub rt ae » fAlo • ten, be (
<&n.0eUanb ^ • ten. j ^ g trf ^ » . 'j*, • fcn. ffio|
iN
£
I
=«sH£
f 5 roie'n bonn met mi * er mafn ? 9Ret Se • ner * fe*, met ©te » ner * fe*.
3N=gq£
#ru « pe, fru » pe ol * Ie » ner * red!
aneinidjen.)
b.
tfrune $rane $e ©c&ldttel e$ tebtotcn.
©itte ©djroane! 3Ko fdU mi 'n bann mieer mat'n?'
SRornc tool rot no (fcngellanb fasten. SKet SBeenette*, met ©teenerfe*:
(Sngellanb e* gefd&lotcn $rup, trap ott enerfed.
©imrocf 840.
Digitized by VjOOQ IC
— 536 —
*rune *tane, £c ®#atrf e* tobrflfen.
6n>tKe etuonc! ©of on fo( mi no ro&et mafcn?
©anft (5ffc no ttngeUanb fftrc? San Steenen, oan Seenen.
fcngellanb e$ gcfd^tdtcn *rupe b*t$ aUeem.
(fclberfelb, butcb ffioefte bei SRannbatbt 32S.
©inn betffiorte: £rom*! nxufcr 64mwn ! fflkinn fotten wit na$ $ngellanb
tauten (b. $. na$ bcm mWifcfcn fianb bet ©Ifcn, bem ©lafberg, bem tufentbalt
bet «erftorbenen, bem ^orobirt rait bem golbnen 6d)loffe). dngeUanb ijt gefcMoffai,
ber €*luffel ift jerbrocben. ©odon fatten wit fyi twebet macben? Son @*rinen,
Don Seinen. ffrie<be burd) a Heine!
327.
ftrune*fttane, roife ©c&roane,
©et molt metno$<5nglanb fasten?
©nglanb e* gefaloffen,
®ct 6#foffel e« jetbtpc&en.
©ann fttege met' ne neue ©djloffel?
©ann bat tfdnc&e (tfdrnlein) rtf eft,
©ann be 9RiiH (SKu^le) ftif eS,
©ann ber SKuller ma^(e fann,
©ann ber Sacfer badfe fann,
©ann et 9Rab#en frde fann.
#tie$, roenn bu frieze fannft!
©enben, tfdln oor 50 Saljrcn 82.
328.
&rone tfranc
®efcU fafme!
©a roett met no ©ngianb fafjre?
fcngtonb efi gefcfcloffe
5>'r @<$offel efc aerbroc&c,
9Rer well' nen mebbcr mafc
Son Seene, Don ©teene,
Son attctt)anb ficcfertuefc.
«u* fcuffelbotf: girmenid) I, 431.
329.
tftone, #tane,
©tcflefane!
©e well met no #ollanb fare?
§ottanb e* gefc&loffen,
$e ©c&ldffel eft jerbrot^e.
©anne* ftteg mer ne neue?
©enn bat tfdnftfce dp e$,
©enn be ORale pip eft,
©enn be $oppe ban$c
Op be gtone ©<$an$e.
$u*fcn!
*u* Silt: fie^ferf ftaftfaft. ©ann-
barbt 492.
330.
Slime £tane, nricfle malmc,
©oU'n nrir mit na# ©nglanb faijren?
i&ngfonb tft gefaloffen,
£6pfe ftnb jerbro^cn.
©oll'n rotr roiebet neuen maefcen?
©enn ber tfeffel tief ift,
©enn bie 9RU# fflf tft,
©enn bie $uppcn tanjen,
#ab'n roir nid&tt $u flaxen.
Had) ber 91 icbetf thrift in ber ©eaenb
oon Sreujnad) in Don 3rnim* 9to$lafi
toteberbergefteat in Sitlinget'* *u*g. brt
©unberfjorn II, 778. «rg entftettt im
©unberfjorn 1808, ba&er ©imrotf 842.
331.
©er mell met no (Snglanb gon?
©ngfonb c8 uerfd^lofc,
2)er ©c^loflel e* jerbro^e.
©anne frigge mer neue ©djdffel?
©ann bet U6n^e tief a,
©ann be STOull fttef ed,
©ann be Sacfet bacfen fann,
©ann be Stauer btaue fann,
fii^en op be $(ante (@ta«)
fi6f bat ^5pp(^en banje!
^anj, banj fiingefibbel,
SRotge futt ber 6ptllmann roibbcr.
Moln: ginncnitft I, 460.
Digitized by VjOOQ IC
— 537 —
332.
ftufefrang, Satfdftf>man&!
SBcc well met no ©ngdlanb fo^rc?
fcngellanb e* gefc&foffe,
$et ©djldffcl e* jerbTot&e.
ffiann trigge me tie neue ©#loffel?
®atui bat £dn$e rtf cS,
©ann be 9Rull (9Hityle) ftif* e$,
SBann be 9adtt badt fann,
Sann be SBrauer btauen fonn.
SMeStfcen finger be $lantcn,
Sect be $dpp$er battel
tfoln: SRamtfjarto 492.
* ©tff, fteifsftarr, gerobeau* ftefpenb in alien feinen fcljeilen; Don ber
9Ru(jle ift bamit gefagt, bafr fte frill fteljt, met I ber Gutter nia)t* ju maljlen fyit,
ober fie geftemmt unb geftopft ift, bantit fie nid)t gcf>en tonn.
m
3=#c
333. tttttgelretyen.
*u« faffcl: SenwlterV. *t. 10.
£
E£
^tc
ffefl
Jcro*ne# 8ra»ne, to
__^ m — f f~
irf * Ie Sa)nm»ne, rot
r mill mit nadj Sng*lanb faf)«ren?
■#4
* • ' "_.
r * j
L-V — * '
-1 ' ' '■
J <£ng»lanb ift ge«fd)lof * fen, bet <2d)liif*fel ift gc • broken. /
) 3Ror»gen rooQ'n roir'n neuen ma»$en, bi$ bo* florn •ajen reif ift, J
in
5^
=£:
m
=&z:rr=z#
t-
bie bie 9Rul)*le fteif ift. §eif • fa, $uj)p«$cn ton « jen!
9utfu£rung: ®ie tfinber ge&en fingenb im Steife ^erum; bei ben €$lu&«
worttn Ijupjen fie-
334. $ttrdj* 2^ot jrfjfen (Stefgen).
*u* tfaffel.
iv-fr
33=2E
9Wad)t auf ba* fcfjot! madjt auf bo* $f)or, roir fotmmen mit umfern ffia*gen !
4.
:|: ©aft tyat fte benn? :|:
©ic ^at \a waS geftotylcn.
5. :[: SSaft ift eft benn? :|:
<£* ift ein florb mit $ohlcn.
2. :|:8er fi&t barin? :|:
©in *Dtonn mit rotten §aaren.
3. :[: 5Ba$ mill er benn? :|:
©t mill bie Xodjter Ijolen.
*u* liaffel: ttenralter, #ieberl)effifd)e SJolftlieber II, <Rr. 19. — $ie Sinber
ftcUcn fid) tyintereinanber ju sjaoren auf. 3cbe$ $oar bilbet burd) £od)bolten
ber fcrtne unb Hnfaffen ber $anbe cm % \) o r. $Hi* julefct ftetyenbe spoor begtnnt unter
bem $l)ore fjtnbura) ju geljen. 3)ic anbern ^crare rei^en fid) biefem an. 3ft ein
$aar buro) oOe i^ore ^inburdjgejogen, fo bilbet c* ein ncueft %\)ov.
Digitized by VjOOQ IC
— 538 —
S^eH
335. $er cmgebraetjte $ieb.
»uf iSauben&eim (Styeinlatrt) 1896.
£
qf=*—t-J-
*=
t=t
rsz:
fteljt ein Sa "gen.
ro • rljcn #aa «ren.
(9t.9t) ^o - leib
f)at ge * flo^ - len.
9Kad?t auf ba*. llpoc! bo brau*j?en
Sec pfet ba * rin? (£in 3Hann mit
SBa* roitt er benn? St roill bic
(jot pe bcnn ge-madjt? 6ic (>at, pe
*et)nlia)er £ejt.
SWadjet auf ba* $l)or, 'madpt auf bat $(>or, 9Ba* mid er benn? woe tuitt er bcnn?
6* fommt ein ©agen gefatjren: (£r iviQ ben Hermann Ijolen.
©er pfct borin? roer p|t borin? ©a* fyat er benn? roa* ^at cr benn?
6in SHann mit rotyem tfragen. 5>er Hermann \)at geftof)Ien.
Haffauif* 1896.
336. @&de jUefen (Keigen)
Ifaffel: iiewalterV. 25.
^—K
2=
^— * — #
6a * de fii » den, 6a » de fli • den,
=£=*T
i * ben fei » ne Ha • bet
K
18
iz
6djnei«ber, Sdjneifcer, Ijopp, Ijopp, Ijopp, nalj mir mci*nen gu * ten JKod!
$>ann gcfproc&cn: SBcnn i<& jctyle (iinft, jmei bcei,
SKufc baft ffiddlein fertig fein.
©tnft, jroei, brci:
$a* Btddletn ift entjroei.
3roei IHnber bilben burd) $od&l>alten ber Hrme unb fcnfaffen ber £anbe efn
%\)ox; eine ganje fteifc anbrer tfinber tnadjt e* ebenfo unb bilben pe ber fteifc
cntlang ein $ljor. $ann gefjen bie lefcten jroei JUnber ber 8teilje no* burdjftSbor
unb roenn pe t»urd? pnb, bilben pe roieber ein neue* SJjor. 6o madjen* oQe ubrigcn
tyaaxt, fo baj$ fdjlte&lid) aQe SKitfpielenben mit oerfajranften fcrmen bapei)en. &ei
bem SBort -^oppw bid jum @djlu| ljupfen bie Jtinber. Seim gefprodjenen SBorte
„entjwerroirb bie Weilje aufgelop. — *u* tfaffel : iieroalter, 9tieberl>efpf($e* fBolt*
lieb 25. Befmlid) bafclbjt 37 au* ber ©etterau. Safob 221 „glid ben ©ad".
337. $er Sattbmamt (JRefgen).
«u* tfaflel: fiewalter IV. »r. 15.
h 1 +—
3"
ic
V — >—
3>er @ani>>mann tommt, bet Sanb-mann fommt, et |at fo fd)i>« ncn
i
^i
iuei
|en ©anb, ip al * len fieu « ten roo^l « be « fannt.
*u#fu^rung toie „€ade piden" (f. oben). *bgeanbertcr $ejt unb anbere Wei.
in ben 6pielbua)crn t>. »etf* 118. 3afob »r. 212.
Digitized by VjOOQ IC
— 539 —
338.
1. ©er6anbmann ift ba, jmf), \u6) ! ©a gucft cr ftijon jum fcljor tyertfn.
' (Sr t>at fo fdjonen mei&en @anb Gr melfi, mo fc&one SKabc&en fein :
Unb ift im gotten fianb befamtt, ®er ®anbmann ift ba, juc&, juc^F
©er ©anbmann ift ba, \\io), \\xa) !
hunger, ftunba 12 unb munblia) aud ©redben 1886.
339. Wutttt Wofe.
' (iin SRabdjeu, „bie o^te SRober 8tofc" obcr „o&le SKobcr Sarfdje" (b. b. towerfdjc
fceeioerfcbe «» Bauberin , $eje) genannt, fefct fid) auf cinen ©tuljl ober auf bie gl*tte
(fcrbe; il?r auf ben ©djoofr, ein* dor bem anbern fefcen fta) bie mitfpielcnben Sinbtt
aufcer einem, bad roiebet ein 9Raba>n &u fcin pflegt. ©iefe* tommt (jintenb btrju
unb fragt bat borberfte flinb :
»ol>nt buar be oljle SHober fflofe?
ff£reppten Ijdljer" — lautet bte Slntmort.
©iefelbe grage unb Bntroort miebetfcott jid> bei bem jroeitoberften Jtinbe unb fa
Die ganje 9tetye entlang bit auf tad ju unterft fifcenbe:
Beft bu be oljle SHober 9tofc?
„3ua, mat' luiUft ?"
©en ^ftaftcrte for min foremen got.
©ie oljle Gutter 8ft of e Biebt ifcr baft oberfte Sinb. 55a lb tommt bie fialnue jum
jroeitenmal ange^umpelt, fragt bie ganje JReifje burd> unb bittet roieber urn ein Rafter
©ie giebt oor: bad oorlge oerioren au tjaben, ober bie tfafcc, ber fcunb botten ed
gefreffen. 9tocb langerem $in« unb #erreben erb< fie baft jroeite tfinb, auf gleiaje
©eife ba* britte unb fo fort, bid Gutter Wofe aflcin ubrig bleibt. ©ie oom ©a)oofr
abgeljolten 5tinbcr baben pa) nebeneinanoer auf ben Soben b»«gcfauert unb erfjalten
nun oon ber #infenben oerfdjiebene £unbenamcn ($acfan, ©ultan, 55edo ic.) ©arauf
aefjt biefc, urn bie SRutter SRofe jum Coffee einjulaben. Saum nafyt fid) biefe, fo
faljren bie $unbe mit ©eflaff unb broken fie ju jerreifjen." — Hud ©anjig unb
^ommereflen : SWannljarbt 273.
340. 9Rntter SRaric ober $ru Wofe*.
3Mc SHabdjen fijjen in einet 9teil)e einanber auf bem Sdjoofee ober auf einer $reppe
iibcreinanber. (Sine fragt bie Steibe entlang:
ffionaem maent SKutter Sttarie? 5)at fprung awer't §ecf
w$ann nic^ ^oren op mpn rented O^r. Un full in ben ©reef,
iann nid) ^dren op tnpn Unfed O^r." 3f leg em op be ©ant,
grage an bie fiefcte: ®o roeer ^e ad 'n Sel fo lanf.
3d fe Gutter SRarie? 3f leg em op be' ©c&er,
w^annft m^ bat nidj anfeen? ®o roorb' ^e ad en @$eer.
3f fdjilap nidj, if roeat nio^, Sf leg em en be SBeg,
3f bin nic^ in ©rocm.M $>o morb ^c at en gleeg.
5^ann if nio^ oon uer hammer frugen ? 3t leg em op be ginfterbanf,
„$aft ja erft giftern oon fraegen." ®o teem be eif4> SBulf un ^ael em meg.
©at lad) mc&, °ad WQ* nic& ^^^(^att'ftjmanenbeteneoltfealj)
©at ropd be luttcn mitten Hen. opftreiten fult."
Digitized by VjOOQ IC
— 540 —
„3t Ijorr tilM,* rt#a*ft ty wat borgen funnt".
w$arft bg men man en beten lencn ©e nmflcn mt> nil* borgen.
(letycn) tunnt." „9ta, benn nimm bg foer (norn) enwcg
9tober* mullcn m\) nig lenen. Un fluct (f$licf) axfctcr (fainter)
w#arft bt) mat fopen tunnt." roebbcr to!
3t Ijoarr fcnn ©elt.
SMe gragenbc nimmt oorn bie firfte au* ber SReilje ber fifcenben Jiinber, tfjut
bann, a(6 menn fie t>or ber Xacbften bie Jljuc abfcbldjfe. Run mufi bie, meW>e ouf *
aenommen roarb, breimol otjnc $u ladjcn fiber einen ©trio) fpringen. ©elingt* il)r,
fo foramt fie in ben £immel; ladjt fie a ber, tommt fie in bie $5 tie. Sulefct,
mnm ouf biefe tteife otte SRitfpielenben oert^eilt finb, faffen fty bie Stater ©aria
unb bie, meldje bi*t)er fragte, bet ben $anben. ®ie au6 bent $tmmel fjangen fa)
an 3ene, — bie au6 ber $5Qe an SHefe, unb e* gilt jefcr, meia> oon beiben Vartrien
im derren bie ftarffte ift. — @tatt SRaria roirb an eintgen Orttn fcru 81 o fen
gefagt. — 3RuIlenl)off, ©agen unb SXarcben ou6 6djle*nrig486. — ©in abnlidjer
fcejt au# 9*olt in fcngeln: fcbgebrutft im Hieberb. Sabrb. XIV, 1889. @. 100
<baf>er fiieberbort III), ©oncben roatjnt SRutter Waria? Ctb'n etbter mi a jc. 3wci
oerfttimmeltc Jejte au* Wtona bei $anbe(mann 80.
341. $ie Wofemntter.
$ie tfinber fefcen pa) ber Steilje naa) ^intereinanber. S)a6 lefcte tfinb ift bie
„9U fern utter" unb gtebt jebem ber anbern einen ©lumennamen. $6 beginnt:
So mol>nt be Stofenmuttcr? flDie gorbernbe jerrt bie Btume unb ruft:]
Winter mi. #e, f>e, Rofetopp (Rettctopp.)
[6a in ber Keiije fart. 3um Se*tcn:] mt ^n Wbe ^ k ^ unb ^
§dnb fe be ffiofenmutter fBlroft? gorbernbe fragt:]
3a- ©a* (aft getrunten ? „ ©olbnegunf en. "
Sic foil be erfc&t Mometow ^ete? ©a* $aft gegcffen ? ^olbneSreffcn."
«ofe (*eltc jc.) ©a* fliegt in ber Suft? ^ogelcfce."
[$ie oorberfte mirb bei ber $anb gefagt.] ©a* triegt an ber (Srb? rr©urtna)en.M
fttete fe em ni$ ut be ©urjel. Aid gen §immet unb ladj nia)!
ffier beira ^uffte^en jum ftimmel (aa)t# mu^ in bie (olle; b. b- betommt
©trafe mit bem ^lumpfadf. SBer ernft bleibt, fommt in ben $immel (ge^t frei
au#). — «u« ^onigSberg: grifd)bier S?r. 694.
342. $te %xan 9iofe.
Qin6 tritt Dor, bie Anbern ermibem feine grage:
©o ^ocTct b' grau «ofe? — Obe bra.
©ad Ijet fie a? — ©i> unb fa)marj.
©ad no bajuc? — (fc* ncued ^aar ©(^uc^.
3 Ijct gern ed §uenbli g^a, — 'd ift mer i b' %fa^e gfafle.
^ebd iif unb mafa)^! — 'd mott net (o^.
<8>M im #unb! — 'd ift net gfunb.
Gib* ber ^aji! — ^ ift net gefcbmatf.
©ib* im (tyncc&t! — '* ift gar et rccfct.
Digitized by VjOOQ IC
— 541 —
6o gibd bcr SKftdl — 6ie fptingt obc $ur girft fid.
@fbd im SKgal (bcm Bicfel) — <&r frtingt b' Sfinb ftf unb ab unb btingt
merd mieber.
60 nhnm'd oor ab, unb brocket djiu efeid fcflefcK abl
$ad fragenbe llinb nimmt tin ©tStflein, latf bad fcudgetuablte am anbern (Jnbe
anfaffen unb urn fitb Ijerumtanjen. SBirb el babei ft^minDelia ober la$t ed, fo iftd
ein ffiuppel (fceufel) ober ein Rube I (©ummfopf); mo nidjt, fo iftd ein (fcigel. —
8MWJ, «lem. Kinberlieb 436.
343. &rt* Ho*.
(fciner Steibe Stibdjen gegetraber fte^t bic Stutter. 6ie fta§t bie (fcrftc am fcnbe
ber Stetye.
So ift bie gtau Rod?
Winter mtr" (antwortct bie crflc).
fcarouf fu§t bie Starter bet ber JBtteitcn: „So ift grow 9tof'?M flutter mtr!
60 gefctd bie ganje SRei^e bunj. 2)ie tyte antroortct: „3<b b ore n id? tS in
meinemUnlenO^r!" $ie Stutter fragt nun bic, roeldje am ttnfang berStei^e
fte^t unb bie* Stabtben antroortct, baf folgenbed 3roiegefprad() entjtefyt:
©0 ^aft bu bed $errn ©cbluffel n^bon ? 3 tyud tut !
(btngetban?) „3 gib bic c $iertel §tmmelreic$."
„*uf ben Ofen." 3 t^ud nit!
@r liegt nimme aujfem Ofe! „3 gib bir bad Ijalbe #immclrei($."
„9ta, ba ift er berf<$molje." 3 tyud nit!
©art' nur, bad fag' icb bem §crm w3 gib bir bad ganje flimmelrcidj."
ff3 gib bir e ©utterbrob." SReinetroege!
3)arauf nimmt bie Stutter fte an bie $anb unb fubrt fie im Jfretfe berunt,
inbem fie fpridjt:
©ucf uberfcfcc unb la$e nit!
©er lacbt bcr ift e Seufelc,
©er nit lacbt, ift en Gngele.
Stun iac^t eind aud ber SRetlje unb ift bann bad fceufele. flierauf frozen bie
*inber: „®arf i ju bed fceufeld flocbjig?" ©ie Stutter: „3 mid be ieufel Dor
(border) anbinbe." ®ann tljut fie, aid ob fte ibn fcftbinbe. Snbem bie tfinber nun
uir f>o<bjeit gelm unb an bem Seufel oorubtrgebn , fudjt er fte einjufangen. 6ie
flunjten ft(b jur Stutter. 91Qein jule^t fdngt bcr $cufel fte bocb a lie, aujer ber
Stutter, unb ninety* fte ju $eufeln.
344. SWetfrer Xtpptx (Siyfer).
5>ie Stuffteflung ift roie beim 8lofemutter»©pief, fo ba£ bie JHnber bintercinanber
fi&en; ber binterfte ift iopfcr (Xcufcl). 5>er ^aufer bcginnt bei bcm SBorberften:
©0 ma^nt be 5Weifta Sewer? §cfft bci offcbeneSlometepptoDerfepcV
§inba mi. 5i \a, fea uecl.
Unb fo fort bi* jum fiefcten. ©d foigt bic SBa^I unb ^rufung:
Ccff bci be SBeifia Semper? ©at baft gegate?
3a. ©olbene «ratc (Uteffe .
Digitized by VjOOQ IC
_ 542 —
©at t>aft gebrunfc?
©olbne gunfen.
@erj on e #oc&t on lad)' ni#!
$er tfaufer fu^t auf oerfdnebene 9trt ben fcngerebeten jum fiadjen ju bringen.
©elingt tym bad, fo fagt er:
®u boft c ©iemel.
£at ber fcngerebete nidjt gelad)t:
®u bift c t&ngclfe.
U>ic fceufel flctlen fid) nun auf Me ©eite be» Sepper, Me (Sngel auf Me be*
Saufer*. ©o gefjt e# fort, bi6 a He ©iumentopfe ju Seufeln obet (fcngeln geroorben
flnb. £ann fe^icfen bie fceufel einen ©oten an ben SReifter fcep&er:
1. SBotc: TOcifter Scpper, fe fuUc eete fame!
„Od) rjeroro mi nod) be ©djotj to uerfa^tc".
2. SBotc: drifter Sepper, fe fuOc brinfe fame!
wOf rjetom mi nod) be ©trdmp antote^nc".
3. ©ote: ©enn be Seppec nicb glif roaat tame,
„©aat Ijei m5t tfatt on §unb terrete!41
Sefct jtutjen aOe fceufel auf ben $6pfer ju unb jerwoQen (prugeln) itjn burdj.
— *u« Dftpreufren (©dntjofftdbt) ! grifdjbier 695.
345. TOntter SRatia.
flfle ©pielenben fteu*en fid) Ijintcreinanber. $er &u*gejaf)lte fragt:
©o moljnt ©utter 9Raria?
Slntmort: „®lcr)t Winter mir!"
$iefe* ftragen unb fcntroorten gefjt burd) bie ganje ffleifyc bis ju bem lefiten.
®iefe roirb gefragt:
©uten £ag, Gutter 9Haria, feib ir)r bad?
„$)a* bin id) fdjon lange liebe Sabre geroefen nnb bin e* audj nod)."
#ann man rootyl bei eudj berbergen?
„tfetnl"
6o fleet id) eudp $a\\l unb #of an!
„$a* tyut mal."
$)er gragenbe blaft, al* ob er geuer anblafen mode. Gutter SNatia fragt:
„$e, waft matbt ir)r ba?
grage: 3$ fterfe eutb $au$ unb $of an. #ann id) roobl ^tcr berbergen?
,3a!"
©elebe* foU meine #erberge fein?
„$er tfubftaU?"
©eicbe* foU mein £eud)tcntrager fein?
„®er ooran ftebt."
ttun gerjt ber grager $u bem erften in bet Steibe, fanjt mit iqm berum, woju
man fingt:
Gutter SRaria ^at mir 'nen £eud)tentrager gegeben,
$amit foU icb in grieben leben,
Digitized by VjOOQ IC
— 543 —
3n Steuben leben mag i$ nic^t.
©pring brctmal in Me #dV unb \a6)t nt$t!
©eiter fpric^t bet ftraget ju bem, mit bem er gctanjt bat:
r,*0hibt fptedjen unb barfjt beine 3aljne ni$t ^eigen."
Stage: ©aft fliegt bo?
Slntmott: $ogel.
Stage: ©aft trie^t ba?
Sintmort: ©unn.
$ei biefen unb anbern beliebigen gragen mu| fid) ber ftntroottenbe bemuben,
bie dd^ne nidjt ju jeigen, — ©er Don ber ©efedfdjaft etroa fiber bie tomifdjc fcrt
.ber fcuftfpratbe ladjt, ber ift roieber Stager. Unb fo gefyt baft ©piel nrieber t>ou
ootn an. — SKaa) Safob, Sugcnbfpiele Ht. 341, obne fcngabe ber Cluefle, roabr*
fdjcinlitb ©djlefien.
346. $r<m $af}nctomfct.
fcfle SRitfpieler fteQen fid) bintereinanbet. Sine fommt unb fragt bie erfte:
©o rooljnt bie grau ^aljneminfel?
$iefe fagt: (gin 2teppd)en roeitet.
$>iefelbe grage tidjtet fie an bie jroeite, brirte k. unb erbalt biefelbc Slnrroort,
bift fie jur lefcten fommt unb eft entfte^t fotgenbeft Broicgefpracb:
©o mobnt gtau §a^nerotnfel?
„$ier!" lift Me ICntiuottj.
#6nnen @ie mir cin §uljnd)en leiljcn?
„3# fydre nic^t gut." ($>ie Stage roitb lauter roieberbolt:)
#6nnen Sie mir ein §ubndjen letben?
„3a!" (fpridjt grnu §abncnrinfel).
!Run gebt baft fragenbe Stinb juriicf jum erften unb fragt:
©aft fri&t ber Sudjft?
„©tiineft ©raft" (loutct bie fcntroorti.
©aft trinft bet Sud)*?
„8totljcft Scuet."
Badjt nun bie ©eftagte, fo ift fie ein fccufcl, anbetnfattft ein ©ngeL $ei
bet jroeiten, britten k. nrirb ebenfo gefragt, bift atte in jroei ^arteien getbeilt finb.
$>ann rufen fie gegenfeitig: „3br fccufel!" „3br ©"get!" — *uft Oberbiebad) a. 8tb.
(Sine 2e*art auft £effen (bei golfing I. 88) ift offenbar uberarbeitet unb ftum
£(blufe mit SWeL unb fcanjteim oerfeben; bier folgt fte:
SRubme {Roftdjeu.
©uten $ag! " [3ut SRubme gefommen:]
©o roobnt 'ft SRubm* Hoftdjen? ©uten $ag, 9Ru|m* 9tdftd>en!
„Oben, broben." 3d) mocbt' gern ein Sopfdjen.
©aft madjt eft? „S)u ^aft ja einft."
„(£ft fpinnt 6eibe.w «cb, eft fam ein gifeb,
©ie flat? $)er rannt' an mein'n fcifa),
„©ie feine eignen £aar\" ©ft fam ein $ferb,
<J)aft rannt' an mein'n #eerb,
®a ging'ft Jdpfdjen tttput.
„$a baft bu einft."
Digitized by VjOOQ IC
— 544 —
[®$lufrgefang.]
3d) tytf Don SRuljme 8td#$en gut X&pftyn getriegt.
©arinncn roifl id) focfcen aierunbjroan&ig ©odjen
$immel6brot unb f>immelSn>ein,
©id oOc Sage frd^licb fcin.
$a» ftiec oon 9tr. 340—346 bargeftcOte fimbcrfpiel turn grou tt o fen $alt
Dr. SRannljarbt fur Ueberrefte eiued oltcn ljeibnifa)en fcljorreigenS. dr (>at
eine ganje ffleifp Don ©piclformeln aud $)cutfa)lanb, ber ©djmeij, glanbern, ©ttyroeben
unb ffomifdjen fianbem gefammelt, barin bie Sfcamen grau fltofen, grau ©obe, grau
6rio, 6ino, Gutter SRaria, be ole ©fcober fcdrfdje (in Berlin: ©totter fcdpperfaje,
b. I). Sauberin, #eje) dot! ommen. $)ie Studfi&rung ift in oQen Sedarten roefentlidj
gleia). frtne Jtetye flinber ftyen ^intereinonber ober auf einer fcreppe ubereinanber.
Gin fttnb ge&t fragen. (Sd frnat bie Crfte in ber ffceifje: „©o^irt 5Jhitter 8Rofcn
(SRarie :c.) fjier?" fcntroort: „$inter mir". S)iefelbe grage unb Bntroort roieber*
Ijolt f\i) bei oQen in ber IRetlje, bid fid) fcad iefrtc aid bie gefudjte SRutter fflofen ju
crfennen giebt 95on bicfer oerlangt bad fragenbe flinb einen $opf (ein 6a)af, ein
$utm :c), mad ifmt anfangd oermeigcrt, enbli<$ erlaubt nrirb: fi$ bie ftrfte in ber
fltctye )u netymen jc — grauJtofen fteUt nadj SRannfcarbt'd *nfio)t bie grau
#olba ober ftreua bar, b. I), bie bent ©oban beigegebene ffialfen» unb ©turm»
gottin, ber bie Sinberfeelen gerociljt roaren, bie aud beren ©runnen (©olfen) abgefjolt
unb ben gebarenben 8Riittern jugeffitjrt rourben. [3m Spiele |inb biefe 6eelen pet«
fonificirt in ben all gammer, $fityier, Jdpfe ic oon ber SRtrtter Wofen abaetyolteu
Sinbern.] ftrau $olba fifct im $inbe*bt unnen , bie Ungeborenen ft Jen auf tyrem
©djoofr. ©er nio)t ladjt unb bie Bdline jeigt, ift ein fflea^felbalg unb feljrt
jur grau frolle jururf; laa)t er aber unb jeigt bie 3dljne, fo bteibt cr auf ber Grbc
unb roirb SRenfa). — ©inc pbfd)e Sariante bringt oben ber SRuflenfjoff'fdje $cjt:
£olba giebt ber f)olenben Gutter ben dtatf), ben ©etfcfelbalg mit Sal* ju beftreuen.
8a I j bridjt naa) a I tern Soltdglauben ben bofen dauber. $atycr ru^rt aud) roobl
ber 9taty, ben man tlcinen ^inbem f$ergroeife giebt, roenn fie Sogel crgreifen molten :
w©u mu^t ifmen 6alj auf ben ©tort; (©dmHinj) ftrcucn^.
347. $C{etttait} (SiccedBform mit §upfen).
ffiier finber fteOen fio) ju einem ©iererf jufammen unb faffen fio) fiber bad
Mreuj an ben $anben, babei fingen fie:
©in j.: »o ift ber #err? ,raRorgen urn je^n ltyr.M
ff9{ic^t ju §auf c ! " 5)ann ge^ i^ no^ a biffel 'net !
©enn fommt er micber? (^^or: :|:^o ge^tbcr^e^cntanjl :|:
93ei ben SBorten f,2)ann ge^ ^eben bie beiben einanber gegenuberftef)enben ftinber
i^re 9(rme fiber bie £opfe ber anbern binroeg unb tanjen ju ben SBorten: „®o gebt
bet^ejentanj!" reojtd ^erum im tfreife, §eben bann bie Brme mieber jururf, no^«
maU fiber bie flopfe unb tanjen Hnf* tprum. — 9u9 bem SSogtlanbe: hunger 291.
(Sine anbere, oermicfeitere ttu*fu()rung fat baffeibe 6piel am ftfyein, bie aber o
o^ne Seufmung fajmer ju befa)reiben ift. 9Her SWab^en ftellcn fid) freujmeife o-j-o
unb reia)en ptfi bie $anbe treujmeife. ©9 entfte^en alfo jroei $aare. 5)a6 6
erfte $aar beginnt ju fpieien, inbem bie eine fragt, bie a note antroortct:
I. 9So ge^ft bu ^in? I. ©ad gibft bu mir?
IL sJln ben St^ein. II. $inen golb'ncn 9tmg.
I. ©ad tljuft bu ba? I. e^lupfe burc^!
II. ©affer Wopfen.
Digitized by VjOOQ IC
— 545 —
9tun tritt bat IL IRabdjcn jroififcen ^ $anbe bet jweiten $aarct, bann be«
ginnt bat ©picl Don neuem. 3fE et au fcnbe, fo tritt I audj in bat jroeite $aar.
Skim brittcn unb oierten ©pielc gefjt IV unb III roieber (jeraut unb et fte^en bie
SWabdjen mit gefrcujten unb angefaften fcrmen auf bemfttitfen. ©ie beginnen
einen Xanj, b. t). fie fpringen im fefrgefdjloffewen Jhretfe f>in unb Ijer unb rufen baju:
„$cjentanj, §ercntanj!" — ttut Cberbieba^ a. Wfjein.
348. Dtei $€$« (Beigen).
tide Sinbcr faffen fid) an ben $anben unb bref)en fid) im $reife (jerura, tnbem
pe fingen:
3$ ding cinmal na$ ©ujlabe,
$a tarn i$ an etn' grofen See,
£a tarn i<& bet em' sflfttylen^aut,
®a fdjauten brci $er,en jum gcnfter fjeraut.
S)ie erfte ft>ra($: &omm, ifr mit mit!
$)ic jmeite fpra$: tomm trinf mit mir!
®ic brittc na^m ben 9Ruf)lenftein
Unb roarf tyn mir an'* linfe SBctn.
®a ferric td> tout: O roel)! o roety!
3^ 9^' ttid^t metyt na$ &u$labe.
Stat bem Stogelberg in Dberljeffen 1871 (f. fiieberfjort III, 162). gaft gteia>
iautenb oon bet Bergftrajie, mitgetfceilt in ©olf* 3eitfd>r. f. Sfytljol. I, 110. 9fo-
fang: 3a) ging einmal nad) 53 u a) la be* ic — Ucber bie Slutfufjrung ift ungeniigenb
beria)tet.
F. Wingeltdnje fiber alte SBallaben* unb 2War<fyen*
ftoffe.
349. Shttta ttttb btr 9&I}ttruIj.
[S)ie alte Ulingerfage im tfinbermunb.]
fieroalter I. 25. SSolfram 9tr. 39 *. »ecfer 3^r. 17.
i
feE3E
S
i£
^fC
^^
ttlt Me roun-ber«f4i6 ■ ne $n » no auf bent Stei-ten • ftei • ne
*c—K
i* * y
r * ;
^±=J:
:| U U
fa$, unb tioO ' te ib, • re fdjmarj-brau-ncn $aa < re fo fd)6n, unb
(tin « gelt'
ffc
EE
£Fg=ffi
frofl'te if) » re fdnvara* brau » nen $aa s re fo fd)5n.
Sol} me, Xeutfdjc* tfinberlieb. 35
Digitized by VjOOQ IC
— 546 —
2. @ie^ ba fam cinmal ein gdl)nri4 gcritten ba&cr,
:|: Unb fal) bic fdjdne Slnna, bie rodntc fo fdjr. :|:
3. &4, bu nmnbcrf46nc Slnna, nmrum rodneft bu fo feljr?
34 metne nit^t na4 8tri4tljum obet @ut,
3^ rorfne, baft 14 Ijeutc m>4 ftcrbcn muft.
4. @idj, bcr galmeri4 bet jog fdnen 8dbel Ijeraud,
:|: Unb fta4 bic nmnbcrfdjdne Slnna bur4 unb but4. :|:
5.514 §dl)neri4, a4 8dljneri4, road fjaft bu bcnn getyan?
SBooon ift bdn Sfymtttyn fo rotl)?
6. 34 ^be gcftern Slbenb jrod Xaub^cn gcfc^lac^t't,
:|: ©at>on ift mir mcin S4roert4cn nod) fo rotlj. :|:
7. 3roei Sdub4en gcf4la4trt, bad tann ed ja nic^t fdn,
:|: $ie rounbcrf^onc $lnna roirb bad £aub$en rooty fdn. :|:
Diefrt unb folgenbe ©pielc beljanbeln bie aitt Staflabe uber bie ©age oom
gRdbdjenrauber fitter U linger" (SMebertjort I. 9ir. 41). flbrocidjenbc fiedarten in
£egt unb SNel. bet Wolfram & Ecrfer. #ier nod) ber gaffung bci Sieroalter. Bergl.
fiiebetbort I. 146. SWiinbal «Kr. 10. Botfel 9ir. 103. $ie SWelobien bci SBolfram
& $erfer pnb f^oner. — Ten 9iciui fingen bie fiinber im tfrdfe ftiflfteljenb. 3n bcr
OTitte fifct dn bie %nna oorftc(lciibc« 9Rabd)en. %u4 ber Soger (ber bofe #dnri4)
tritt aid SWorber Ijinju, fobnji bic WuGfiUjrunn, bed Jfinbcrfpield bramatifd) nrirb.
350. Shttta am ^reitenfiettt * ititb ber ^fijer ($eiitridj).
SJolfdwcife aufr Maffcl: Seroalter I ftr. 25.
* — i-t— : T-ic +~
V — y-
- -V — * — ' n
•— p=
5
tc=5=
1. Die Sin ■ no jnft ntn 9rci«tenftein, 9rei'tcn>flein, Stei < ttn.ftcin, We
Siy^a^i^
fcn • na faft am 2$rd»ten«ftein, 93rci*tcn « ftcin.
2. Unbfdmmte fid) ifyr golb'ncd §aar.
3. Unb a IS fie bamit fcrtig mar,
4. $>d fing fie an $u rocinen.
5. ©a (am bcr Prober aufc bem ©alb :
6. „&4 Slnna, roarum rocincft bu?"
7. 34 ttjeinc ivdt i4 ftcrbcn mufi
8. ©a fam bcr 3dgcr aufc bem 28alb,
9. Unb fla4 bic Slnna in bad £crj.
1 0. Xa fam bic Gutter aud bem ®alb.
11. „$Bo ift bcnn mcinc Slnna Ijin?"
12. $te ifl f4on langft begraben.
13. ^a ftanb bie 9lnna frol)li4 m\,
14. ©ic Slnna ifl cin (fcngddn,
15. $cr 3dgcr ift cin Seufeldn.
$ie .Hinder bilDcn dncn Mrei*. 3n bie SRitte beffelben fefrt P4 to* &inb,
weld)c* Die % u n a uorflcllt. I^ie au# ben ©orten bcroorgdjenben 55e»cgungen roerben
au*gefu()rt. — flnbere ife^orten aud ©4ic*roigf ^effen, Waffau, oergl. im fiieberbort
I, 14B. ©ieber nnberd Wolfram 39 b. wTic *nna fa^ auf einem 8tdn*. Wfmb*
licft nu* SJaubenucim o. 9th. 1S95 unb bem rber-6lfii^ roie folgt:
i. SWartcdjen fa^ ouf cincm Stein. 4. Ta fing fie an ju meinen.
2. ©ie fammtc fid) itjr Tmufcd ^>aorr k. 5. !?a fam i(>r ©ruber Start ju i^r:
3. Unb a!« p: b.imit fcrtig mar ?c. 6. w3Rorte4enf worum meineft bu?"
Digitized by VjOOQ IC
— 547 —
7. „«d), meil id) nun mufc (terpen."
8. „%&), marum mufrt bu fterben ?"
9. „©eil id) ben Eater nia)t gefjort."
1 0. 3>a jog et au6 ber Safdje
11. Sin tlcinrt, Heine* SReffcrlcin,
12. Unb ftad) ifjr'G in ba* £erj t^tneitu
13. SRariedjen mar ein Gngelein.
14. Der tarl bee mar cin Eengelein.
BuGfuljrung: Die tfinber bilben cinen £rei6 unb flngen, inbem fie geljen.
fcQe ©tropin merben bom £f)or gefunjjen, bi* auf 6—9, meldje ein Smiegefprad)
bilben unb nur Don ben 3mcien auGgefufyrt merben. ffialjrenb biefef 3roiegefpta$*
ftetyt bet (fc^or rufjig. — ttnfang im (fclfap: „2Raria fa| auf einem €>tein" ic
* Der Ercitenftein mar fonft unter ber Dorflinbe ein grower ©tein ju offent*
lidjen (geridjtlidjen) fcu#rufungen.
351. Bertlja im ffiafte (Sage now Witter Ultttget .
Eertfja lauft im ffialbe Ijin unb tjcr; jur ©eite ftetjt ein Wauber, unb etroa*
entfernt i^r Eater, tyre Gutter unb tyr ©ruber.
Eertlja (fur fid) fpredjenb): 3a) bin oermirrt in biefem SBalbe. ffienn id) gcbenf
an bie @a)loffer unb $alafte, fo modjte id) oerjagen. 34 fyore gu&tritte
in biefem ffialbe.
(3um dauber): ©tffct bu uid)t, mer in biefem ©albe ift?
Stauber: 9tein!
Eerttja: @ieb, e* ftctjt mit blufgen Eua)ftaben an beiner 6tim gefdjrieben.
SRauber: Eeftnne bio), auf Stob ober fieben?
Eertfca: &uf lob! — Darf id) nod) brei ©cfcreie tfjun?
SHduber: 3a.
Bert!) a (fnieenb;:
1. Den erften ©#ret, ben Id) nur tyu,
Den tlju id) meinem Eater ju:
&d) Eater, Eater fomm bod) balb,
Denn id) muf fterben in bem SSalb !
3. Den britten 6#rei, ben id) nur tfju,
Den tl)u id) meinem E tuber ju:
&d) Ember ftubolf, fomm boa) balb,
Dcnn i$ muf fterben in bem SBalb.
Eei jebeSmaligem 8a)rei fommt ber ttngerufene unb fniet ju if)r t)in
ergreift er fie unb erftia)t fie. — Hu* Tubingen: SReier 439.
Den jmeiten 6d)tet, ben i$ nur tlju,
Den tlju i$ metner 5Kuttcr ju:
514 Gutter, Gutter fomm bocfc balb,
Denn i$ muf fterben in bem 3Balb!
3ulefrt
£*=
352. $aS Dtrborbcnc S&wlettt.
*u* jtaffet: fieroolter 3, Nr. 25.
*5"££
-* *r — r — hr
-I2-*-
*
i
F#~
I. 6« jog ein9Rannburd)9l'fierflanb, bo»(jopp!
\ — i
JOfl
■71-"
ein
9)tann burd)
-m-
:^ *
-L- ' « ' *-w— 5—^-
V-
=CJ-
-U-
-V ^--
% * flen*!anb, fi^lo, fi*lo# Ijopp, l;opp, ^opp,e6 jog ein SKnnn burcfe
tfc- — f>- — • — P-
^5=^
-*-*-
3^
I
% * ften»lanb, fi « Io, fi » lo, f)opp!
35*
Digitized by VjOOQ IC
— 54S —
2. fcr ^at fcin' (fcf el bti bee #anb it. 7. „$>ie ftety niir bcnn mein
3. $rauf (eg er fcin' Sdnemanb. tfappcldn ?
4. $arauf ge^t er jur grau 8- "/** W M* »i« «n *6<M*
Styneibcrin. famein.'"
5. „Waoy mir batau* ein «appe* ». $arauf geljt er jur ftrou
ldn!" 6djndberin:
6. ®rauf gefyt er jur Rrau $al)ne* 10. „3br Ijabt oerfc&nittcn mein
bed. fltyprfdn!"
3n bie SKitte eiue* fingenben flreife* fteUen ftc^ jroei tinber, tocla)e ben SRann
mit bem (fcfcl barfleOen; nod) tommen jroei binju: bie @4ndbenn tinb fcrou £afjne«
bed. 6ie aairen, n>a* bee Icjt erfocbert; bie fieinmonb ift burd) dn 6turf papier
bargeftedt mm ©ajlufr toirb bie @a)ndbtrin n>egen be* oerpfufdjten fiappa)en* oon
alien breten bura)geprugelt. — $er 3nf>alt be* €>piel* ift Umbilbung eine* alten
9Solf*Uebe* com „gaItenroct": <t* liefc H ein $au'r ein #alrrotf fdjnciben Don
17 (JUen k. (*ltb, Sieberbua) 9tr. 461. fcirmenia) I, 426. Sicber&ort III, 513).
3)ort toirb bet ©cjneiber au*gef$oIten toegen be* oerborbenen diode* unb foil ifcn
bejafjlen; ein ©ro*m6ba)en 2i*a)en gicbt bo* Urtyeil, nrie fcbleajt bee SPaltrod ftel)t
353. $err Ms %*ttt*fttiu.
2Bar einjt ein §erc oon galfenftdn,
®er tjatt' brd ftdtie Jo^terldn.
©ie dne tjiefr 8tofannc — fannaU,
©tc anbre ftdtie SBertya tyief.
T»iefen Weim fangen $orffinbcr unfern $alberftabt 1850 ouf tyrem €piclpla$e
immerfort, mobei fie fid) einanber gegenuberftenten unb einanber in bie #anbe tlatf d>ten .
SRefn* Xejt roar nia)t ju erfobrcn.
9ud) in folgenbem ©piele giebt* ein
354. $*ttbegebett nub $*nbefUtfdjcn.
3eljn, jman&ig, brdflg, £iebjig, aefctjig, neunjig,
3Rab($cn, bu bift fidfiig. 9Rabo$en, bu bift freunblicfc.
SMerjig, funfjtg, fecfyig, §unbert, taufenb, Million,
2Rabo$en, bu bift prac&tig. 9Wabdjcn tragt bie golb'ne ftron'.
*u*fubruno: $ie SRabdjen fefcen fuft ju jioeien einanber gegeniiber ober
tnieen fin). Bit jtngen ba* fiiebdjen unb flatfdieu bonn. Bunodjft fa^agen fie
mit bdben £anben auf ben 6a)oo^ bann beibe £anbe jufammen; bonn mit beiben
#anben ouf bie ib«en entgegengeftrerften $anbe iljrc* <$egeniiber u. f. id., bi* bo*
iiieb au* ift. — ®iefer %*# fte&t febon oben Wr. 1845 ol* *u*jablreim ou* Sdjlepen
nod) Sofob 439; qier ai* Bpielreim au* Cberbiebao) a. 9tli. 1896. — $a* fonber*
bare ^anbef latfo)en finbet fid) audj genau fo ju cinem traurigen 2tcbe*liebe oom
!«ieberrbein «Srf, SJieberbort 128 a (91*. II, 531) „@utcn *benb# liebe* Hinb! freue
mio), do| ifl) bio) finb k." d* ift ein 3n)iegefproo) jnrifdjen einem SWdbo)en unb
ibrem franfen fiiebften, ju bem fie fommt. «m 6d)lnfi fdjilbert er bie 6a)6n$eiten
(t>anbe, ^ruft, «uflcn. fiippen) be* SWabdjcn*. abnlid) wie Ijicr.
Digitized by VjOOQ IC
— 549 —
355. <S4*feriit ink fffcefottiti (Saffabe).
1. <&* ritt ein ©belmann jum.S^or l)inau$,
®ie @(^aferin roeibct tyre fiammlein au*.
fficfr.: gadcri faflera! gafleraflerallala !
$)ic 6^afcrin roeibct tyre fiammer au§.
2. $>cr ©bclmann nttym fein #ut4cn ab,
Unb hot bcc e>$afrin cinen gutcn Sag.
3. „&$ ©bclmann, la J bein #ut4*n frc$'n,
3^ bin cine arme @4)aferin.M
4. w!Bifi bu cine arme ©4afctin.
Unb fannft in ©amrnt unb 6eibc gdj'n."
5. „9Ba* gef>t'$ bent teid&cn dbclmann an,
fficnn'ft nur mein SBatet bejatylen tann!"
6. „2ld), 64afrin, rdj' mi4 nid^t jum Sorn,
©onft laf t4 bi4 roctfen in ben blaucn Styutm!"
7. „914, (Bbelmann, f4ent' mir mein Sebcn,
34 trill bit ffinfoig Scaler geben."
8. gunfjig Scaler ijt fur mi4 fein ©elb,
Unb 64afrin, bu mufct ftcrben, roemt'ft mic gefaflt!
9. „%% ©belmann, f4ent' mir mein Scben,
34 roifl bit ljunbert Scaler geben."
10. „$unbcrt Scaler ift fur mi4 fein ®elb,
©4aferin, bu mufct ftcrben, roenn'S mit gefaflt."
11. $4 ©belmann, f4ent' mit mein ficben,
34 roitt bit aUc meine fiammlcin geben.
12. „3Billft bu mit beine fiammletn geben,
©o mid i4 bit meinen ®ol)n jutn 9Kanne gefcen."
13. „®elncn @(tyn jum 3Rannc bege^r' i4 ni4t
®a* ift lein ©trty fur mi4!"
14. ,,5(4, ©4afrin, reij' mi4 ni4t jum 3orn,
©onjt lafc i4 bi4 roerfen in ben cifctnen Sl)urm!"
15. „34 mag ni4t ftcrben, i4 will eft n*4t,
9Hein Scoter $at ®elb, bet bcjal)lt fur mi4."
16. „Unb gibt bein Stoter mit au4 all fein @elb,
©o mu&t bu benno4 ftcrben, menn'd mit gefaflt!"
17. „$14, ©bclmann, f4en!' mit mein fieben,
34 wiU bit eine golb'ne #tone geben/'
18. „9S>illft bu mir eine golbne tfrone geben,
6o mill i4, @4afrtn, f4en?en bi* bein Sebcn!"
Digitized by VjOOQ IC
— 550 —
19. Unb alft ber fcbelmann bie ftrone befal),
®a mar eft lauter §abcrftrol).*
gafleri faUcta! faUeralhratlera!
®a roar eft tauter $abcrftrol). —
»uft Oftpreujien: grifdjbier 9lr. 83. „3n ban Sreife fteb,en jroei Sinber. ben
©belmann unb bie £d)aferin barfteflenb. <Sie begegnen cinanber nadj SBorfdjrift bee
fiiebeft. SBenn ber (fcbelmann fa)lief lid) bie Jhrone bepebt, tlatfc^t ifm bit (Sefeflfaaft
au* bem Sreife." —
* Cine tfrone con $aferftrob W* ba» Symbol tetlorener Sungfraufcbaft. — Tie
55aIIabe roar fonft in Teutfdjlanb in uielen ficftartcn oerbreitet f. Sieberbort I, $r. 43.
356. Jttie 3«geriattabe*.
m
£
£
^E
$ft rooflt1 ein 3d • ger frfi^ *ouf*ftc^'nr $)rei • oier * teUftunb' oor
g C j-^g^^z^jr^^^g^
€onn«nuf»geb'n. ©r nalmtfeinSBeibdjen bei ber#anb unb f ul^rt"* fie burd) feui
fc
i
It
±±
E?=E
zfcfc
93a * ter « lanb.
J * * be, a « be, inein lie • beft Sinb, nun
/Unb in bem lejj .ten &u « gen « blicf, ocr«
$
mu£ id) beutf oon
ge| id) aud) bn6
r- ft
5luf « fen uiajt.
9llft tfinberfpiel auft fiaubenbeim (9tabe) unb Cberbicbaa) a. 8tlj. 1896. 6pieU
roeife: 3>ic finber bilben einen jfreift unb bie ©p icier fefcen pd> nieber. (Sine gebt
in ben Srei* unb eine aujjedjalb beftfelben. $eibe reidjen pd) bie $anb unb pngen
im ©efjen obigeft fiiebdjen. £aben fie eft ju (£nbe, fo fefcen jroei anbre baft €piel
fort unb jroar biejenigen, jroifd)en benen bie gefafcten #finbe ber beiben ©djeibenbtn
p<b befanben.
* <£in alteft Sagerlicb beft 16. 3obrb- beginnt: ©ft rooUt ein Soger frub aufftebn
breiPiertel ©tunb oor Jagen ic. (fiiebcrbort I, 347).
357. 2>ie fcerlorette SWfiaertit,
OciQc, geige, punfe!
SKiiUer tyat feine gran berloren,
6u$t fie mit ben $unben.
#a$en f^lagen bie fcrumtn,
SWaufe fefjren'ft #auft,
Tie Ratten tragen'ft l)inauft»
6i£t ein SHanndjen auf bem ®a$
$at ein ©acfefcen ooU ©rofdjen,
Sirft fie mibcr bie $foftcn.
^foften fraefct, SWanndjen la$t,
*Wannd)cn faUt in Cljnmadjt.
Digitized by VjOOQ IC
— 551 —
Dbetbiebod) a. Sty. 1896. ©leidjen Snljalt fyat bet «u«ja$lteim Sfct. 1792. —
Die tfinbet ftcUcn fid) im $albfreife auf. (Jin epieler (bie $rau be* SRulIet*) oet-
ftetft fta). (Jin anbtet (bcr SRuflet) unb jroet bi$ brei (bie $unbe) fudjen bie fctau,
oljne fie ju fin ben. ©huge auft bent £albfteife (bie tfafcen) fa)lagen bie trommel,
inbem fie mit ben £anben tlatfa)en, einige anbre (SRoufe) fefjtcn, nriebet anbre (bie
fatten) ttaaen ben 6dmiufr fjinaue. 5)ie fttau SRuOetin nritb nidjt gefunben. (Jinl
fteUt ftcb auf einen Stufjl ober Stein, (>at ©a)utje oot unb roirft (b. Ij. madjt bie ffiutf-
beroegung nadj.) fclle bie nidjt agiten, finflcn. 3um ©tftluffe faflt ba# SXanndjen in
Oj)nmad)t, b. t>. lo|t fid) don bet 9ant fallen unb fca# ©pie! ift ju Gnbe. — Bel)"'
lidje firtart im ^affauif djen : „2R fillet Ipt fein SBeib oetloren, fud)t fie mit ben
$unben untetm 3)aa) unb auf bem $)aa): 3d) Ijatt' mia) bcinal) fajepp (fdnef) ge»
ladjt". — Bbroeia^enb ebenbafjet:
gifdjbaum Ijat fein1 fttau oetlot'n,
SBet mitt iljm bafut fotgen?
$a« foil bie 9t.9t. (Slnna SKuQet) tlnin,
©ot ifjm ein'n guten SRotgen.
S)et mit bet rotben tfapp1
©a* ift mein beftet 6djaJ,
2)et mit bet roeifcen 8app\
$en mill ia) fo.
* dine Batiante baoon ift oben bet 8teig.cn Sflr. 110: „©er flirfebbaum fjat
fein Saub oettoten". BUen biefen ©pieltejten liegt ccrniutljlidj ein Detlotenei ©pott*
lieb ju ©tunbe, roie j. 35. ba& im <b. fiiebetb. 476: „G6 fjat ein $arot fein fttaro
oetlotn, et funbt pe nimmet fmben".
358. Set tanjnibc 9t9ttdj tut fttnberf^tcl.
(Einer.
§feg
| 1. | 2. «De.
p — r
4=*
r^=#=
3=t
t=i
j $ant>d)«n, roillft bu ton«}tn, fo geb* idj bit ein 6i. —
j„9tcin, id) roiQ nidit tan-jen, unbflobfl bu mir and) jroci. 3n
-*-+-
-£=*■
£
-P
^
un»ferm$ou»fe gef»t bat nidjt, bie flci-ncn Sin-»cr ton«jen nidi* unb
^
tan»jen fann ia) nidjt.
$u6 Obetbiebad) a. 9tfj. — Die Hinbet bilben einen tteiS. 3n biefem ge^en
im\. Die eine ftagt ftngenbf bie anbre antmottet unb 5CHe ftngen beftdtigenb ben
6d)lu|. — f>iet begegnet un« bie Umbilbung eineS alten 5RoltdIiebe« „£appelmond),
wiQft bu tanjen? fo geb ia) bit ein (Si", ic. f. 2iebetl)ort II, 745.
359. Sadabe nott bet (SiftfS^ttt.
©o bift bu benn getoefen, §eqenM6c^tetlein?
„3tt bet ©(^ule bin ta^ geroefen, ©tiefmutter tnein?"
SSaS ^aft bu ba gena^et, §etjcnfit64)tcrlein ?
rr2autet Heine SRulen, ©tiefmutter mein."
3Ba« l)aft bu ba gegeffen, ^etjendtoc^ter^en mein?
„2autet Heine 3luetpfeffct, ©tiefmuttet mein."
Digitized by VjOOQ IC
— 552 —
So licfct bu benn bie £no$en?
„®fe gab id& mdnen #unben."
So Uefreft bu bic $unbc?
„$te ftarbcn att' in einer ©tunbc."
Sad tounfd^fl bu benn beinem *Batcr?
„(&inen golb'nen ©tuty im ^iramd."
Sad foil bariibet fdjwcben?
„2auter Hdnc ©ngd."
Sad tounfafl bu benn bdrtet ©d&tuefter?
„SUc meine £tdbcr."
Sad tounfaft bu benn beinem gtaibet?
„WL mdn 4Mb unb ©ilber."
©aft rounfafl bu benn bdner ©tiefmutter?
^fcincn bdljernen @tu^l in ber ^dae."
Sad foil barubcr fd&rocben?
^fiautet tldne glamtnen."
Sad tounfd&ft bu bit benn (dber?
„$afr 14) ftetben mdge."
Sad foil benn uber beinem ©rabmal ftc^eu?
„$itt ru^t bed tfdnlgdtodjtcr ganj alldn."
Qiefe Ballabe finben toit in oielen Sedarten uber ganj $)eutfc$lanb aerbreiid
(f. Bieberbort I, 9tr. 190). @o tote bier tourbe fie bent $ernt 2ef>rer Carftenfen in
Kd)trup (©c^lednrig) 1896 Don (einen 64ulern ale © pie I mitgefydlt. $ie &ud*
fiiljrung Ijatte $err ftarftenfen nid?t gefefcen. 3d) ^meifte nic^t, baft fie fritter aid
Itebe unb 9egenrebe gefungen unb gefpielt roorben ift 5Wan bente fid) nur baju
eine aljnlidje 9Jolfd«9Relobie nrie jum „£errn toon Hinioc".
360. SonrWdjai (3Rar$en*6pie().
ttrf. aud Jtoffel: fictoalter V, *r. 16.
m
^r-?±tr±A
1. 3)orn • rod • cfyen roar ein fdjo • nee &inb, fctjo • ned $inb, (d)5 « ned tfinb, $)om<
i
*:
:£*
gH
=?=p
rdd « (ben mar ein f$o * ned flinb, fd)6 « ned &inb.
2. ©ornrdd<fccn, nimm bi$ ja in a$t, ja in adjt, ja in ad)t.
©ornrodc&en, nimm bttfr ja in a$t dor dnet bdfen gee!
3. ®a tarn bic bdfe gee Ijerdn, gee tyerdn, gee tyerdn,
®a !am bie bdfe gee ^etdn unb ticf tyr $u:
4. „$ornrddd)en, f$lafe ljunbert 3al)r, ^unbert 3al>r, ^unbert Saljr,
$orurodc&cn, fc^lafe ^unbert 3afc unb ^tte mlt!"
5. Unb dne §e<fc defeugroft, defengtofr, riefeugtofi,
Unb dne §ctfc riefengrofr umgab bad ©djlofr.
Digitized by VjOOQ IC
— 553 —
6. $a tain ein jungcr ftonigdfotyn, &dnig&fol)n, Jfconig&fotyn,
®a lam etn junget tfdmgftfoljn unb fpraifr ju tyr:
7. „®ornr6*d>en, fyolbe* Sttagbclcin, SRagbelcin, SRagbelcin,
$otnrd$cfcen, ty>lbc* SKagbeldn, nun roa#c auf!"
8. fcornrotofrcn mac^te nricbcr auf, toiebcr auf, nriebet auf,
$ornrd*$en mad)t ber Aonigftfofpn jut ftdnigin.
9. ©fc fricrtcn cin grofrc* gcft: grofcft geft, grofeS gcft,
©tc fderten cin gro£c* geft: bad #o(fyctt&feft.
1 0. Unb aUc freutcn ljerjUd> ft#, ^erjUc^ fxc^>, IjerjUd) jidj,
£* fteute fidj audj ^crjli^ tnit bad gan$c 2anb.
*u*fubrung: 3n bcr SRitte eine* treife* ftebt Dornrodcftcn. Urn fi* tynim
btlbet ba*£ofgefinbe einen fleinen trei*, bit ubrigen 8Rabe$en btlben einen grofren
Jfrei* inn ben Meinen. fcnfertplb beclhreifc ftel>cn bie gee unb ber Jtdnigffobn;
ode SfoQen finb bum) Suigabten corner beftimmt. — Sci ©tropic 1 beroegen fty
beibc Hreife in entgegengefe|ter 9tu$tung. &t\ 2 nrirb bee Wunbgtng fortgefefct, bie
Jtinber cr^cben ben deigefinger gcgen $ornrd«d)cn mafmenb. 9Ba|renb bee 3. ©tropbe
burdjbridjt bie gee bic flreife, roeTa)e ftill balten, nimmt 3>ornr6ad)cn , bic fie untcr
Ginjelgefang bcr 4. ©troplje unb Brmberoegung cinfdjlofert. $ornrd*(ben tnieet nieber,
bebctft bic fcugen; gleid)e* t^ut bat ftofgcftnbe. SRit ©efang ber 5. ©tr. fdjliefren
bic SRab<beu ben aufrern Hrei6 unb tytbin bie gefafrten £dnbc bod? jur $)e*c. 9ei
©tr. 6 burd)brid)t ber ffonigifobn beibc Hreife unb fingt ©tr. 7 aUein. ffiafjrcub
be* @efange* ber 8. ©tr. erbebt fia) ©ornrd*a)en, ber aufrere trei* dffnet fia) rutf-
mart* burn) fcrmfenfen; bcr $dnig*fofm rcidjt $)ornrota)en ben Brm unb bet innerc
tfret* retyt fid) paarroeife an. S5ci bcr 9. ©tr. geljt ba9 jungc SronigGpnar mit bent
£offtaate im Jrreifc umber unb mit ©efang ber 10. tanjt baf £5nig*paar nebft ®e*
folge, bagegen bupft bet airfare ffrei* im ©alopptafte retfjW ober linfd b«rum. 3$or
SBieberbolung roerben bic §auptperfonen unb ber #offtaat neu getoafjlt. — Soflftanbiger
fcert unb ttuftfu^rung nad) %. ftetfd), ©pielbua) fur SWdba)cn 161. — UnboQflanbig
fteijt berfelbe £eyt mit 8Rel. bet Seroalter V, *r. 16. — golgcnbc furjere unb »ol!««
tt)umlid)crc gaffung au* ber Umgcgcnb Don SRcttmann im 55crgif(^en ift mitgetyeilt
uon O. 6*c(I im UrqueU VI, 259:
Hinbcrrcigcn oom 3>ornro*c$cn.
1. %$, W6#*cn mar ein faane* 5tinb. 6. Ta fam ber junge ^oniglfo^n.
2. %$, Stolen nimm btcb nur in Ka)t 7. 9(d), Wofdjcn, roaefce mieber auf!
3. Bar einer alten gee, gee, gee. 8. *a), W6«a)en, mcrb* nc Hdnigin!
4. ^a fam bie alte gee herein. 9. 6ic tanjten laut dor greuben.
5. *5#a)en, f^lafe ^unbert Sal^r!
fit* ift ein alte* BolWmardjen mit fuqen 3iigen in ©ang unb ©ptel barge*
ftcdt, aue* ©rja^Itc roirb burn) ©eberben Derfjnnlia)t : e$ ift cine ^inbecballabc
mit $antomincn. 3)ic fcejrtuorte finb off en bar ni^t 93oIf#ubcrlicfcrung, fonberu
ncuere* ^unftgebtdjt far ©ptelfdjulcn, aber re$t lobcnftrocrt^ gema^t. Vu*na^m*roeife
babe id) biefen ©piclgefang aufgenommen, rueil bie Oranblage cin feftone* beutfdjet
SoIMmar^en unb bie DarfteQung gut oolfttyumlia) unb fc^r oerbreitet ift. $* fann
biefe* ©hid all augenfalliger ©eleg bafur bienen, nrie in ber SBorjeit unfre alten
Sallaben entftanben unb aid SReigen mit @ eberbenfpiel pom $olfc getanjt,
babcr fie nie^t o^ne ©runb Ballaten(«lan)Ucbcr) genannt tour ben.
Digitized by VjOOQ IC
— 554 —
3. fattf-, Sprung- unb IjaltyenlpifU.
361. ©cttlanfen.
Die binder ftellen ftdfj in einer ftetye nebeneinanbec auf. Sluf ein ge*
gebened Beic^en Iaufen fie nadj einem abgeftedten 3wfc- Sta biefed juerft
erreidjt, ift ©ieger. £m Biel ift uielleicfct eine Heine galjne angebradjt. 2>iefe
ergreift er unb jie&t mit ben anbern na$ bent audgangdpunfte jurucf, bann
fann ber 2au? von neuem beginnen. SBdljlt man etroa ate 3iel einen ©aum,
an roeld&em ein £ran§ fcdngt, fo barf ber ©ieger lefcteren neljmen, ber jroette
Wadjfolgenbe betommt Mod ein ©latt baraud. @o einfad^ ift ber ©ettlauf in
ganj 2)eutfdjlanb belonnt. 3n ber @d>roeij, too man jeber 3^it otel auf florper-
audbilbung &ielt, f>at er fi$ sum SBettrennen audgebilbet. 2)abei benfe man
aber nidfjt an $ferbe>3Bettrennen unb anbern ©port, fonbern an bad i'aufen ©on
tfnaben na$ einem Sitk, rooran fru&er au$ (grroadjfene tfjeilnaljmen. 8et
@$ulfeften font ed in oielen fdnueijerifdjen £>rten in Uebung unb rourben bem
©ieger neugeprdgte SWunjen aid $reife oerabreidjt. 9tod> in 2>eutfd)lanb ift
bad ©ettlaufen an ©djulfeften beliebt.
Had) Sfcxfcbol) (304) foil baft SBettrennen ber Sugenb urfprunglicj bcm einju«
(jolenben grueling gegolten fyaben, baft balb auf baft Oft erf eft ubertragen rourbe
unb mit biefem oerbunben fid) trielfad) erfjalten Ijat. Dfterroettlaufe Ijalt bie englifdjc
©djuljugenb unter $orfty beft fiorbmajor unb Sllberman ber einjelnen ©tabtc. 3m
Slrgau giebtft urn biefelbc Beit (iierlefen (8udjen bee Oftereier) mit SBettrennen oer«
bunben. — S)a« 2ftett Iaufen ge&orte fcJjo.n ju ben fiinf Uebungen ber o In mp if a) en
©piele, tuobci bie tfampfenben nod) einem geroiffen 3iele lief en unb ein ftleinob
erlnelten. 2)arauf fpielt ber Slpoftel sjtouluft an mit ben SKorten tforintljer 9, 24:
„ffiiffet i(jr nidjt, bafi bie, fo in ben ©djranfen Iaufen, bie Iaufen fcHe. aber Giner
erlangt bal flleinob. gaufet nun alfo, ba£ tyr eft ergreift, aber nidjt eine oergang-
lii&e, fonbern eine unt>ergangli<$e trone fud)t ju crringen!M — !Taft forbert $au(uft
oon ben fclunften.
362. ©finfetnatf^.
2llle mitfpielenben &naben treten in einer 9^ei^e fpntereinanber an, ber
flinfefte unb geroanbtefte an ber @pifie. Sad biefer gu&rer an Saufen unb
©pringen Dormant, ftnb alle oerbunben nad^umadjen. 2)er 3ug ge&t auf
ebenen unb unebenen SKegen unb roirb in bufdfjiger ©egenb ein fflemten
mit $mberniffen, bet roelcfcem ein ©eftrupp, ein ®raben ju uberfpringen ift,
ober ed roirb eine Bnfjd&e ertlommen ober eine tbent 2>tttdt in rafdjem 9aufe
gurudgetegt. SBer am Idngften au^dlt, ift Sieger unb roirb Snfu^rer im nd$ften
2aufe. Xie 3urucfbleibenben trifft adgemeine ^c^mac^.
363. ©ptrallauf ober finduelrotnben nub -attfldfm.
5tUe &inber ftellen fto) in einer fteifje auf unb faffen einanber mit ben
$dnben. (Sin grower ftarter ^nabe fte^t am Snbe ber SRetye feft unb ld|t alle
ubrigen ^inber munter urn fid) ^erumbre^en, bid allmd^lig ein &nduel ent«
ftanben ift. §abtn fid) alle um bad feftfte&enbe £inb Centrum) ^erumgerotdelt,
fo laffen fie entroeber alle auf einmal von einanber lod, nao^bem ber @piel-
anfu^rer ^eind §roei brei!" gejd^lt bat, — ober fte roicfeln allmd^lig ft$ roieber
auf, inbem bie du^erften Jdnber, bann bie folgenben, rucfrodrts ge^en unb balb
Digitized by VjOOQ IC
— 555 —
barauj wither eine lange Stetye bilben, — ober fie urideln ftd) fo auj, inbem
ber innere feftfte&enbe &nabe mit feinem an ber $anb Ijabenben ©efolge burdj
eine 2ude fid) (jeraudbegiebt (burdjrombet), roobei aber nid)t geeilt roerben barf, menu
teine Cerirrung entfte&en foil. 2>ie gigur, roeldje burdj biefed Spiel gebilbet
nrirb, fie&t einem Sd>nedenl>aufe dl>nlid> (ift alfo €>pirallime). gdlfmg ISO
nennt bad Spiel „<$arnn>inben". — £$nli<( roirb Don ben Sinbern in Dber*
Ijeffen berSBidelbaum gefpielt. Sie faff en fidj in longer tteUje, unb nrideln
fid) bann urn bad an einem <£nbe fte&enbe £inb, bid enblidj ein tfnduel entfte^t.
£>abei fmgen fie immer fort: SBidelbaum, SSidelbaum Seroalter m, 39). — 3n
Bremen (tfffi. 60) rufen bie fcinber bei biefem tfndulbilben unb »ldfen:
„£arbljof, fta fcfte, be fcorrn be brift,
3>e Softer (tfiifter) fttit up'r tfanjel un fprift."
$ielfad> tommt ed bei biefem Spiellauf gar nid)t bid jum tfnduelbilben,
fonbem beroenbet ed mit einigen Umfdjroentungen. SBeil bie bem feft-
fte&enben £naben am nddjften fte&enben tfinber mit aller 2Radjt oorrodrtd
brdngen, muffen bie entfemteren f$on fdjneller laufen, unb bie am dufeerften
Chibe ber umfdmringenben 9?ei^e tonnen geroSfjnlidj nadj einigen Umfdjnungungen
nid)t me&r fo rafdj oorrodrtdtommen, aid bie SBeroegung ber ttei&e erforbert,
laffen barum bie $dnbe oon tyren SRebenmdnnern lod unb fturjen, burd) bie
33eroegung getrieben, roeit auf ben $la& Ijtnaud unb tollem ubereinanber auf
ben $oben t)in. Xa% ift ber §auptfpafi bei bem Sdnoenten. ©erodfmlidj nrirb
bad ibiduelnrinben mit folgenbem Spiel oerbunben.
364* ©d>langeulauf uub $urdjfncd>cu,
Sine grofie Sptelgefellfdjaft fte&t in einer langen 9?ei^e# alle faffen einanber
feft an ben $dnben, urn bad 3erreif»en ber flette §u cermeiben. 2)er Sfafuijrer
lauft nun in mandjerlei Sdjlangenroinbungen e^^-w^-w^^^^. (jm
unb fcer, unb alle finb ge&alten, biefe fBinbungen nadjjumadjen. 2)ann tried&t
er an beliebiger ©telle unter ben &od)gel)obenen Srmen jroeier Olieber fjtnburd)
unb bie tym nadtfolgenbe £ette fdjlingt auf biefe^lrt einen lebenbtgen£noten,
bid burd) #anbn>ed)feln ber ?efcte roieber in feine rid)tige Stelle tommt. 2)ann
fteben audj bie beiben (Srften Ujre#dnbe jumXfior auf unb laffen alleftad)*
folgenben burdjtriedjen, fo bafj fid) ein tfreid barftellt. #terauf bleibt ber
ftnfuljrer (ber topf) ftefcen unb gebietet bem Sdjroanje §alt ju madjen unb alle
ubrigen laufen fo oft runb urn ben 2Rittelpunft, fo bafi bie ganje Sc^lange ftd)
p einem lodern tfnauelaufroidelt. 3ft bad ^nduel oollenbet, fo rollt ed
fic^ in umgete^rter SBeife roieber auf. (9la$ Olbenb. 8$l. 46 unb SBagner 9h. 5).
3n Sc^lefien unb Dlbenburg fingen bie ^inber bei biefem 2) u retried) en
unb Jtnduelbilben folgenben $eim:
4=¥^7 1 h ft ^==^^=^g^|
A.
B.
-y4-
$E£
3n 6d)leften:
3n Dlbenburg
©ir roolTn
bat
ein
£a*
lein
gen,
gen:
tried)
fruup
i
*poe » lein bind)
(>q* ' rijen burd)
ben
ben
»uf*!
»uf(^!
Digitized by VjOOQ IC
— 556 —
Sfat R^ein (Obetbtebadj) fangen bte tleitten SRabdjen bei biefem ©jriel
folgenbed 2tebd>en.
-+--»-
$
3c
§an* • d)tn, trie • djt Surd) bo« Eodj, bet • nc SRut • tei mtQ bid)
#
£pEE$EE£E£
-#—#-
=P=?I:
II
7-glrir
fdjla*gen, mit bem@tocf ctn £od) in Jtopf, ba« barf id) niemanb fa* gen.
@oldje ©cfcfongennrinbungen mit 2)urdjfrie($en, ihtdulbilben unb Sfofldfen
finben fi$ betanntluj alSXanjtour inunfem ^olonatfen, jebenfaUS ift biefe
Xanjart aber ml alter unb nur 9ta<$btlbung ber altgerraamfaen, bte teinen
$aarentan§ unb fein ffiunbljerumljupfen um bie eigene Bye fannte, fonbern nur
ben get ret en en (fdjrittartigen) £an§ in mandjerlei Sinbungen neben bent
©pringtanje (bem ffieigen) auSubte.
365. ftbiittef* (£Mptfi.
3)te ©pielenben fre&en in Ianger 9lei^e Itfntereinanber. 3eber @pieler (egt
feine beiben $anbe auf bie @djultern f eineS SSorbermanneS. 2>ann fdjretten allt
na<b bem £afte, unb §n>ar juerft mit bem linten, bann mit bem redjten gujje
begtnnenb, abroedrfelnb fettmftrts, inbem allemal 2 (Sdjrttte erfolgen. Um
bie ©djritte ju regeln, roirb ge^&^tt : (Bins, jroet, brei!" 2>abei tommt auf 3 bie-
felbe 3eitbauer roie auf 1 unb 2, jufammen alfo:
2
0
1
r
3
0
I
$tt-ter'ttHt, ¥i!-ter-n>if!
2>ie ©a^n be3 Saufenben gletdjt burdj bie Seitenfprfinge einem 3i(fjatf.
fcu* ftorbbeutfajlanb, aua) bet Safob 122 unb ffiagner 4. 5S>ieber ift biefe
©citenberoegung nadj linf* unb redjtf im altgerm. £an 3 ju finben. 81* Seroeifc
gelten bie «u*|u^rung aitnorbifajer ©aflaben auf ben garoerinfeln , unb bie Garter*
na^er ©pringprojeffen. — -
* Seim ft i etui > tan j, einer ffinberunterljaltung, bte id) oben 9tr. 552 enua&nte,
bupfen bie ilinber in ^orfenber ©teflung umber unb maa)en jurceilen einen $of)ertn
©prang.
366.
Tntm
t«
$fontyfa<f*erfite<fett obcr „$cr SritdjS geljt
2)te ©pielenben bilben einen £ret3, ©djulter an @<$ulter, unb batten bie
$anbe auf ben ffiwfen. 9ttemanb barf fid> umfeljen. <5iner, ber ben gud>3 uor*
ftellt, gef)t um ben #rei3 berum, b*t in ber $anb ein jufammengebrebteS Xafdjen*
tudj mit einem Snoten flHumpfad, ^flumpffad, Slumpfad, audj £n5tel ober
£agel genannt) unb fprtd>t:
6e()t eua) niajt urn,
Tcr $ud)* geljt rum!
©obann giebt er ben $lumpf ad irgenbtginem beimltcb in bie $anb. liefer
fa^Iagt nun bamit log auf feinen re^ten 9tad)bar unb jagt tyn um ben ^ret*
Digitized by VjOOQ IC
— 557 —
Ijerura, bid er urieber an feinen fla$ jurudtommt. 2>er ©eprugelte mufi fur
nadjped ©piel ben gudjd madden. @o bie fceute ublid)e unb roeitoerbreitete 8ud-
fuljrung bed €5pield. — 2)ieurfprunglta)e Hudfu&ntng mar (naa) ©utdmutljd
1796, 6.230) etroad anberd: 2>ie ^erfonen fafcen alle am ©oben ober ftanben.
(finer (A) ging pngenb urn ben flreid fyerum unb lie& tymter bent SRuden eined
anbern (B) fcetmlia) etnen@trid fallen, unb lief bann noa)mald urn ben
tfreid Return bid an B. $atte biefer ben ©trid l&inter pa) nia)t bemertt, f olglia)
liegen laffen, fo nalpn it)" A urieber auf unb jaate Den auffpringenben B ba-
mit urn ben ftreid bid toiler an feinen $lafe. 2)ann fu&r A welter fort, nrie
uorf)in. 2Hertte ed aber B, bajj ber ©tricf pel, fo fprang er fa)leunig auf unb
jagte ben A urn ben ftreid. — 5(uf flfmlid)e SBeife fptelen bie Sinber in manager
®egenb (befonberd in 9*orbbeutfa)Ianb) bad $Iumpfadfpiel, inbem ber $erum*
ge^enbe f>eimlia) ben ^lumpfad Winter einem nieberfallen Ififit unb babei
fprta)t! 3)ie ©and, bie ®ar&, bie legt ein <5t, unb roenn ed fallt, fo fdUt'd
entjroei!" SWerft ed biefer, fo bre&t er pa) urn, nimmt bad Winter ifmt liegenbe
getnotelte £ua) unb trttt an bie ©telle bed ^erumge^enben. 2)ref)t pa) aber
einer um, in ber 9Reinung, bad Sua) Wge Winter i&m, n>ad bod) gar ma)t ber
Sail ifr, fo befomtnt er etnen $lumpfadfa)lag.
$a* 6piel ift in ganj $eutfdjlanb gefannt, f>at aber in oerfdnebenen ©egenDen
anbre Stamen unb anbrc ©pielreime. 6ie mogen iiberpdjtlid) folgen:
a. in Xpringen unb ©aa)fen:
6efjt eua) nia)t urn,
®er gua)d gefjt 'rum!
b, in 9tieberbeuifa)lanb:
#ief bia) nia) urn,
$er $o| geit 'rum!
c. in Berlin:
©efyt eua) nia)t urn,
®cr tlumpfad gefjt 'rum!
d. am 9U)ein:
8a)au nitt)t urn,
$er gua)d geljt urn!
e^ in D lb en burg:
$)ret bi nig urn,
£e f lumpfnd gcit 'rum.
f. in SEBeftfalen:
$at S&dffen bet fummtl
g. in Saoern:
(Bibibelbum
ein ffnSttl gef)t 'rum,
SBSer pa) umpef)t,
SBirb rin' tlapd befumm'.
h. in 6djroaben («Wcier 388):
®tbt aa)t,gcbtaa)t,ber gua)d gel)t'rum,
6r (angt eua) auf bem SBudtl 'rum,
6r nrirb eua) fa)lagen laljm unb frumm.
i. im ©ogtlanbc (hunger 300):
$ref)t eua) nia)t urn,
$>er $Pumpffad ge^t um!
'© nrirb funuuen, 'd nrirb brummen,
'8 nrirb balb auf ben SBudcl fummen.
k. 3n ©d)ledroig*#olftein (Sdjufce, Sbiotiron II, 251) ^eifet ber Wuf: 5tict M
nig um,' \>t 6tod jlcit um.M %n anbrer ®teQe (baf. 52) ljei|t er:
5)c (^ood, be ©ood (©and) be (eggt bat (Si,
lln roenn et fallt, fo faClt ct cntfoei.
Digitized by VjOOQ IC
— 558 —
L 3n norbfriefifdjcr ©prad)e tyat mir $err darftcnfcn 1896 folgenben ©prudj
mitgetljeilt:
Min gOis, min gftis wall Sue lede.
ja hungt man bai en sissnen tfeddj,
ja fait, jtl fait, ja fait . . . dir lefts!
Ucberfejung:
SReine ©and, meine ©an* roid <£ier legen,
<&* Ijangt nur bei einem feibnen gaben,
C* faUt, c* faat ba iiegt» !
m. 3n §ollanb ^eifrt bie* €>piel „de Vlugt of Sackjagen, ober audi den
Sack tedragen. ®er Sfluf babei: Cop, cop heeft ghelecht ;piif)nd)en f>at gelegt)
3n Srabant ^eifrf* Stootball.
SRan finbet bic ©pielreimc audj gefungen:
H
l=i=*
IEE
fcu* $!juringen:
£
©el)t eud? nidjt uni, bcr gudjf geljt rum!
$
«u* Sa|fel: Setualter 2, 28.
sfr— *— t-
:*=*c
3t±rtcr5=
Ter ftud)» gcljt rum, tin 8ud)» get)t rum, « toirb eud) fdjon be»
I
:?=
Uwfdjoi; er fri&t bic gru • nen Slat • ter ab, bie gel > ben (afit er
$i
^
3m£
5E
fau • Icn, ja fau « Icn.
golgenber 9teim in mandjen ©piclbudjcrn , gefungen naa) einec SBariante t?on
„0 fcannenbaum", tft gemadjt, ift nidjt 93olf*gut: „©el?t eud) ni$t urn, ber gud>*
geljt 'rum, er tft ein fdjlauc* fcfjier. <£r trinft nidjt ®ier, er trtnft nid)t SBein, brum
tyeipt er auc^ baft gudjfelein".
3m (XI fa | fjeifit bat ba$ugef)6rige fiieblein:
©ederlin. Glf. »olf*lieb II. flf. 17.
W
s
■*— »— *-
^
-U— i^-g—
*— 0
$er iiun * ji*) fummt, ber fiun • ji fummt, er roirb bid) let) * re
i
$
iEg
^
^t
^EEEfc
geben.
bo • bla;**)b'erb«fc miife mer fIo*pfn, b'^uf-fe muj? mer fra * d)d.
VJunji ift ein 33au* an eineifi ftaben befeftigt = ^lumpfacf. — ** tflapfe
Digitized by VjOOQ IC
\
559
Derfclbe Weim ivcnig anber* bci Stdber (ftlf. 98olffb. 63) :
$ct fiunji fummt, bet Sttnji fummt,
(Sr toirb balb (Sine treffe;
Un roenn er trifft, un roenn er trifft,
60 trifft er numme — n — (Sine,
(St tjat'm fdjunn gctroffe!
3n ber ©djroetj IHodjljolj 392) fmgen bit Jtinber jum ^lumpfatffpiel:
$cr fiunji $unt, ber fiunjt $unt
3RU fine fonge gu&c.
3fd) ftebc 3at)r im §immcl gfi,
#at roieber abe muefce.
llebeteinftimmenb finbet ftdj ba* £uiel audi an ben aufrerften ©renjen germanifa)er
Bunae: in ginnlanb Ljeipt tf: Lussi laskar om! — $)a* spiumpfacffpicl, bas ju
ben bclicbteften 6pielcn in ®eutfd)lanb gebbrt, ift fefjr alt. 53ei ben altcn ©riedjen
roar ef fdjon unter bem Stamen Schoinophilintha ublid) unb eine furje Sefdjreibung
finbet man bci $oHuj IX, Cap. 7 f. ©rafcberger, Crjiebung unb llnterridjt im
flafpfdjen Ultertyum, ffiurjburg 1864. e. 52;. 3n $eutfd>lnnb roar cs fajon Dor
bem 13. Snljrf). befannt unb getrieben, bof bej\eugt folgenbe <2tcUc bcr SReid&enauer
©loffen, niitgetljeilt bei SRone, «nj. 1839 @p. 395, Singede, tfinberfpiel im 2Rtttel«
alter 41 :
Circulatorius ludus est pueromm in circulo
sedentium, post quorum tergum discurrit
puer unus portans aliquid in manu,
<juod point retro aliquem sedentium
ignorantem. vulgariter dicitur:
„@urtulli, trag ic^ bid)!"
SSicHeidjt ifl ba* ©piel fur bic $cutfd)en nod) alter unb au* Ijeibnifcbcm ©pfer»
gcbraudj tyeroorgegangen, roie folgenbe SRittbeilung auf ©eftfalcn burd) SBocftc
{©ermania IX, 288) oermutben lafct: „$)a* 9Solf (unfern Sarburg i. SS&eftf.) bilbet
eincn tfrei* urn ben $la>, mo baf Oftfeuer brennen foU, fo ba$ a He fid) bem
#oljftofce jufeljren, ben man eben erridjtct. Ciner oerlafit bie Retye unb gefjt mit
einem tflumpfac! auSroart* urn ben tfrci* unb giebt Scbem eincn ©djlag, in bem cr fagt:
„m bi nitt iim, bat goesten bat Want!"
$at er bie SRunbc gematbt, fo fibcrntmmt ein anbrer bie SRoHe. 60 oergebt
ber 9toa)mittag unb ftbenb* mirb bcr £oljftofc angejunbet. Kefm lidded bcridjtet jtubn
(roeftfaU ©agen unb ©ebraudjc II, 135): 3n ber ©egcnb bon SBarburg junbet man
Ofterfeuer an, unb roenn fie in Sranb gcflecft finb, tanjt man urn biefclben fyeruin
inbem man fingt: „Jtif bi nit iim, bat goeffen bat tummt!" Campc in fcinem
SRcbiftonMoerfe (VIII, 380, crjablt; ba|j bci ben fianbleuten im 93raunfd)roeig,fdjcn
SBcferbiftrifte ba* ^lumpfacf ublicb fei. „$cr #erumgebenbc murmelt babei bic
©orte: „©ieb bid) nia^t urn, c* fommt bcrSBolf!" 3)cr gro^e ^abagog
§lmo* (komemuf nennt in feinem Orbis pictus 1658, ©. 380 biefeS ©picl
rr©d)ud)*w. — 5Wit Wed)t ift nad) ©utdmutljf Sorgang baft uralte ©olWf unb
5Yinberfpie( mit bem splumpfacf unb ben bic Sugenbfpielc in aQc ©pielbua)er aufge*
nommen.
367. Sen Written obfrf)lagcu 3agcn).
ailc (Spieler fte^cn paarroeife, ciner Winter bem anbem, in einem gro^en
^reife unb jroar fo, bajj jroifc^en ben einjelnen ^aaren ein 3roifc^enraum bleibt
Sroti ©pieler fte^en au&en vox. 2)er eine banon fuljrt ben ^lumpfatf unb
cetfolgt ben anberen bur^ ober urn ben ^rei« ^erum. SSill ber ©ejagte fid^
Digitized by VjOOQ IC
— 560 —
ftdjer ftellen, fo ftellt er ftd) nor ein $aar. 2>ie fcintere $erfon biefed ftoared
mujj jefct nor bem ^Iumpfad flie&en, tann ftdj aber nor bemfefben ftd>ern, inbem
fte gleidtfaUd nor ein %aax ftdj ftellt. ©o nrirb alfo immer ber 2)ritte gejagt.
£ann nun ber $lumpf ad einen, bet aid fritter fte^t ober Ifoift, fdjfogen, fo
mufj ber @efd>Iagene tyn ablflfen. —
@ut*2Rutbe, epiclc 1796. 6. 276: $a* DritteuabfoMagen. Drci SRann bo*:
golflng 182. fieitfaben jum fcurnen fur preufcifdjc SSolfffcbulen 124: $en Written
abfdjjlagen. 3n 8d)leenrig«$olftein : ftanbetmann 65. 6dnfye, Sbiotif. I, 249: „$en
Drubben jagen: trace jagt ben Drfibben." — $ud) gafainenfpiel. 3n granfreidj:
Deux e'est assez, trois e'est trop.
368. $afd>en Sraugeu, ftriegen, 3cft"tl)»
1)a8 $afd)en ift eined ber betannteften tfinberfptele im greien. 9*ad>bem
bur^ einen audjftjjlreim feftgeftetlt, roer „bran iff (b. &. fcafdjen mu&), laufen
bie ubrigen 9JtftfpieIer bacon. 2)er $afdjer eitt i&nen nadj, urn eined berfelben
einjiujolen. Sent er mit ber #anb einen leid^tett @d)lag auf bie ©$ulter geben
tann, ber mufj tf)n abldfen.
(Sine abort bed $af<$enfpield tft, wenn eine gretftatte (ein 2Ral, eine
#erbeetung, ©oboe) bejeufcnet nrirb, ba&in bie $erfotgten fic^ flucfcten tdnnen,
j. $. eine beftimmte $audede, ein $3aum, @tetnblod zc. ©obalb fte bad JDtal"
erreidjt nnb mit ber $anb berityrt fcaben, barf ber $afd>er ifjnen nidjtd me&r
an&aben.
369. (Stfeumaun^en
ift ebenfadl eine fcrt $afdjen. — Dunb fcbjftblrcim nrirb ciner befttmmt, ber bo*
Hmt eine* £afdjcr* ober eifenmonndjen* oerfchen mufc. liefer tritt junadrft mit
feinem 6prudjc auf:
$rtfma( eifeme ©tangen, 3Ber nic^t (auft, nrirb geftyt.
SBer nidjt (auft, nrirb gefangen. $5rcimal uber ben 9tyrin,
Dreimal etferue @<$mty, ©cr ni<$t (auft, ift mein!
$Ue SRitfpielenben flicben jcht bcim lefeten Sort, M difenmanndjen (auft
uad), urn einen 311 crf)afa;cn. Die Sluereifenben neden juroeilen ben 9tod)laufenbcn
mit bem 3urufc:
8$ater, icfc Ijabe fein (Sifcn metjr! [ober:]
3()ferniannc^en, io) ^an fein 3f)fer,
3d> mofc nod) 3^fer toofe.
etober 69, balder Ijot^b. ©tmrod 868.
Xux roer ft if en berubrt, barf nubt gefangen nwrben. Berber ift ndmlidj ein
Wal at* greiftatte feftoefieat roorben, babin biejenigen flucbten fonncn. Die ftib ermubet
fublen. 3u biefem Sxat roirb ein eifemer ®egenftanb j. S. eine "l^Miinh, ein
Xborbefcblag k. gcmablt. SBcr er^afdjt wirb, o^nc (fcifen betuljren ju tdnnen, ift
baron, b. ()• mu§ ©ifenmanncben roerben unb ^afcr)cn.
* Dae ©piel bemabrt uraltc beibnif^e StorfteHungen unb i(t barauf entfprungen.
„;Der $af(ber ftellt einen feinblidjen 3>amon, einen ^obolb oor, unb roirb all
JRanmben gebac^t. toctcbee mit feinem jammer bie flicbenben Spotter fct^tagt. Da*
iSifeu gait in ber german. 55orjcit ale ^djujmittel gegen 5(ngri|fe ber Sobolbe, unb
baber rourben eljebem vufeifen unb aljnlicbe ftifeufaaien an bie iljuren genagelt gum
€a)uj gegen Damoucn unb fcblimmen 3auber.J< (ffiogncr, @pielb. 9., Dnl^er nod)
Digitized by VjOOQ IC
— 561 —
bet biefem Spiel bol ®cfc|: 9R>er baft <jfcifen am greimal bcrubrt, if! gegen ben
edjlag beft frafdjerft (be* difeumannletnft) gefdjufrt. — SRefjr biftorifdjc ^ottjen f. bei
ftod^olft 406. ®ut«3Rutf}6 265.
370. $aarianfeit obet gafdftafil).
[aud) SBittmann* ober #auptmanndfpieJ, garufcon (gang fdjon), &rautlauf,
fcriUo, ftabel unb 3mirn, »6cH&cn, f#iclc nic^t!]
2>ie &tnber ftellen fid) paanoetfe (@eite an ©ette) Winter einanber auf. Sin
ber Bp'x^t Dor $nen flefjt ein (Sinjehter (bet etnfame aSHttroer, §auptmann, ber
§afd)er, bad ©dddjen), tnit bent ®eftdjt nadj oorn. (Sr foil nidjt fetttoartd na#
ben anbem bltden, roedfjalb aQe t&nt jurufen, „86dd)en, ©dddjen fdjiele ntd)t!"
— <$r Hatfd)t in bte $anbe unb ruft babet: „<5tnd, uroei, beet! Seated $aar
fjcraud!" Da fprtngt bag Ijtnterfte $aar nad) oorn unb jroar ber eine auf ber
linfen, ber anbere auf ber redjten @ette, nor bent $afdjer (SStttntann) oorbei,
unb fudjen fid) bribe bie £anbe *u geben, elje ber SBtttroer etnd erljafdjt. ©elingt
tljneu bad, fo treten fte aid erffced $aar an ber @pifce bed 3ugd, btd)t Winter
ben Stnjelnen. 2)iefer, ber ntdjtd erljafdjt fjat, tlatfdjt nun roteber unb jejt
lauft abcrmald bad Ijinterfte $aar nad) oorn. Mann er einem ber Saufer einen
®d)lag mit ber #anb geben, ober i^n mit ben SBorten ,3$ Ijab bid) fdjon!" ergretfen,
fo ftellt er ftd) (mit einer errungnen grau ober SBtrtljfdjaftertni aid erfted $aar
auf, unb bad ubrig gebliebene 5unb mu& nun #afdjer (SBitttoerj fein, auf beffen
tflatfdjen nun roteber bad leftte $aar oorfpringt :c.
<2o falj id) baft ©piel oon ber Ijerangeioadjfcnen Sugenb in ©adrfen unb am
0tyein. SSergl. aud) ®utl)ft2Rutl)ft 267. ©agner 23. Safob 137. — $aftfelbe ©piel
beifrt in ©djtoaben „ 93 rill o" (f. 9Reier 430). — $>ie flinber ftellen fidi paartoeife,
ein tfnabe unb ein SWabdjen, Ijintereinanber auf. einer fteljt an ber ©pije, ben
anbern ben ffititfen jufeljrenb, unb ruft „^5riOo!" Buf biefen Wuf mu| baft lefrte
$aar oonoartft an Srido oorbcilaufen unb jroar einft jur 9ted)ten, einft jur i* in fen.
©elingt eft bem $aare, ft* roieber oorn &u oereinigen unb anuifaffen, fo ftellt e* pd)
oben an bie Weilje unb ^riflo muB fo fortfa^ren, bi* cr Semanb fdngt unb ein
anbrer bann fcinc ©telle eiuniramt. 9lm ucrbreitejten unb fur ^iuber am gceignetftcn
ijt baft ©picl unter bent 9tamen w93 5cfd)cn, ©orfa;cnr fa)icle nicbt!"
371. Serfteifett ttttb ®u$tn.
[Slnfctjlagcn, gtnfcnftein, ©uggelftcin, (^ung.J
Stner burdj ^u^jd^len baju befttntmt, fte^t tnit bem ©efufct na^ ber SBanb
ober nad^ einem 9aum gefeljrt unb mu| bie Slugen f$lte|en (bltnjen). (§x jafclt
laut bid 10, bann je^nerroeife bid 100. SBd^renbbeffen muff en bie SDWtfpieler
ftd) oerfteden. 3ft ber ©ud^enbe bid 100 getommen, fo roenbet er ftc& urn
unb ru|t: gin^ ^^ fe^ oicT^ gin fen ft ein,
ffier fid) nicbt oerftotben (oerftecft) hat, foil e* fein!
2)iefen ffletm ftngt man fogar im ©tegerlanbe roie folgt:
fe
C=p:
(Sin?, jivei, brei, oier, gin ■ fel » ftcin, 911 • left mufc ocr - fto »a)en fein;
m
i^i
io cr
fid) ntdjt ocr • fto * d)cn
*bt)m#, Xeutf^?« «inberti:b.
l;nt, ber mu£ jcin.
36
Digitized by VjOOQ IC
— 562 —
SRun fudjt er einen bee ©erfiecften ju entbecfen, barf ftdj jebo<$ nufct foroeit
oon fcincm $(a|e entfemen. 5)enn roenn ein anberer tfnabe u)n abflopf t b. &.
oor tym ben $lafc erreuf>t unb mit bem ftufe JBtnd, jroei, brei, trier ginfen-
ftetn!" eintgemal an bie SBanb flopft, fo beginnt bad ©ptel oon neuem, unb er
mufj ftdj roieber an bie fBanb ftellen. ®elingf 8 tyn aber feinerfettd einen 9Rit»
fpieler ju entbeden unb abjuflopfen, fo tritt biefer an feme ©telle unb ber 8b*
gel5fte oerftedt ftd> mit ben Uebrigen.
2>o nad) bem Olbenburger £8t. 23. — 3n ber ©djroeij Ijcifrt ba« Sterfteden*
fpiel „$nfd)laa,en ober *nfa)lagU" (8tod)l)olj 8r. 22), atjnlid) in $eibelberg
„*nfd)lagt>erftetfen*fpieleii''. 2>ie ©telle, roo ber @ud)er fte&t, ift fur alle SRitfpielenbcn
ein greimal. ©obalb ber 6ut^er einen SSerfterftcn (f. *Bcrftetfenfpiel 9ir. 305} ge<
funben, eilen bcibe im SBettlauf nod) bem greimal. Sommt ber <3ud)er juerft an
baefelbe, fo fdjlagt er mit ber #unb baran unb ruft „Mngefd)loa,cn furNW. (jRame
be* $etrejfenben). tfommt ttejtcrer juerft an, fo fdjlagt cr cbenfalle an unb ruft
„%iti fur midj!" ©cr julefct oufflefunben unb angefdjlogen roirb, ift @udjenber beim
nddjftcn ©picl.
$er ©djmeijerfpielrcim bcim ©udjefpiel lautet:
©ugelftein £fd)ipp. Ifdjipp!
#at bie $ub beim 93ein, ©enn id) fommc mit ber rotten Sappc,
#at bie ©eifc beim $orn, 9BUI id) 3cbc* roof)l ertappen. • ■
3n <©d)roaben (SReier 415) ljeifct bal ©piel SJerftedc* ober 2$erftetfcrlU.
gifafart nennt bal 95erftccfen mit bem Slinj- ober ©djiclroinfel : „@d)ulrotnf el",
roeil ber ©udjenbe mit ber $anb trorm @cfid)t bod) nod) fdjielen faun, rooljin bie
^erftectenben fld) roenben. $ud) in ©elgicn bet^fB : tchuylirinckgen.
3n @d>ledroig Ijei&t bag SJerftedfpiel „®unf". (Sin @pteler roirb aud-
geloft, b. &. burd) einen Bbja&lreim audgeroft<. Diefer ftellt fid) mit bem ®e*
ftdjt gegen bie 2Rauer eined ©aufed unb bamit er nidjt fe&en tann, mujj er
roenigftend bie #anbe oor bad @eft$t fatten, roflljrenb bie Sfobern ftct) Winter
bie <5den bed $aufed ober an fonftigen <2>teUen in kber Wtyt bed 9Raled oer«
fteden. §abtn alle ein ©erfted gefunben, fo beginnt bad @udjen. Mann ber
©udjer nid>t gleidj einen finben, fo ruft er: „$iep mail", roeldjer Sfafforberung
au^ fofort entfprodjen roirb. ©eroa^rt er einen, fo fud)t biefer bad 2Wal oor
i^m 3U enei^en, roa^ il>n aber felten gelingt. Setter gelingt ed f^on ben
anbern 93erftetften, bie au^ bad Wlal ju erreic^en fu^en, roenn ber ©udjer ft*
ju roeit baoon entfemt. Ser oon bem ©uc^er auerft beru^rt (nieberbeutfeb
aftatt) roirb, mug bad nddjfte 3Wal fud^en. (Srft roenn alle gefunben fmb ober
i^r S3erfted oerlafien ^aben, beginnt bad @piel oon oorne. [Wad) $anbel-
mann 81J.
3n Oftpreufien ^ei^t bad ©erftedenfpiel „©pintelrointel" unb „Mucfut,
roo bi^ bu?" (Sind ber Minber mu| rointen b. I), bie $&nbe uber bie *ugen
bedenb ftcb in eine (Sde oor bad 3Wal fteUen. 3)ie ubrigen fucften in ber 9?abe
i^re ^erftecfer. »uf tyren 9luf Rueful!" beginnt bad ©udjen, ber ©uc^enbe
barf fragen ^^ucfut, roo bift bu? (£r laufd)t nun auf bie antroortenben 9hife
unb nctyert fic^ etnem ®erftede. Der aufgefdjeudjte Mucfut fliegt baoon unb
fuc^t bad gemeinfame 9WaI ju erreidjen. SBirb er auf bem SBege ba^in ergriffen,
fo ^at er bei SBteberljolung bed ^pield $u rointen.
?3ci ben 0riea)en Ijiefr bal £piel (natb ^oflu;) My in da unb Apodidras-
kinda, je nad)bem auf ^ae ^erfterfen oDcr ^ae %nfd)lagen bal i>auptgeroid)t gelegt
roirb. ttotij bci (^ut«<Wutl)* 338.)
Digitized by VjOOQ IC
— 563 —
372. $a0 ttilU fyitt.
I
gtyeinldnbifd) 1890.
A-r-fc
^
l ©ir rootfn cin « mal fpa * jie • ten gelj'n, in ei ■ nem fa)o
/ ©cnn nur ba^ bo > fe $f)ier nidjt tarn, tuir roofl'n nidjt Ian
nen
i
*=
S
!h=£
©ar -
roar >
ten.
ten.
Ert
I Um i
einlfommt'fnidjt, um
jroei f ommt'# nidjt k.
elf, ba pod)t'*, um
I
£
£
jroblf, ba toinmt'f.
'Pic toinber geljn paarroeifc 8rm in fcrm fpajieren unb fingcn obigc* £ieb.
Sibfeit* im Berftecf lauert ein $inb ale ^roilbe* Sljier". 95ei polf fpringt* ouf bic
anbern be. SBer cr^afdjt roub, tritt an feine ©telle ale roilbc* Sbier. I^omae,
©piele unb Surnubungcn fur SRabajen 25.) — 3)ie# Spiel bat einen bcutlidjen
mnt^ologifdjen fcintergtunb: 3>ic aroolf 6 tun ben flnb bic jroolf ©cltftunben,
n ad) beren ttblauf ra« #iiuniel*gerodlbe einbrid)t, roenn ber ideft berfdjlingenbe
#ollenroolf, bcr ben SWonb freffcube Managarmr crfajcint. (93ergl. SRodjlrolj,
toinberlicb 114 unb ©rimm, gtqt^ol. 1210.) eiclp au* oben 9tr. 1243 „fBcltfrcube\
373. Sad toilbe Sljier.
a. 3m ^ogtlanbe: hunger 298.
©it rooU'ir cimnal fpajictcn gefyn,
©enn nut ba$ roilbc Ifyxtx nic^t
tarn'!
Um cm* tommtft nic^t,
Um jroei tommtft nid)t,
Um btci fommtft nic^t ic,
Um jefm fommtft nid)t,
Um c(f ba poefctt,
Um jroolf ba fommtS.
b. *u* $atm|tabt: golfing Xr. 20.
2Bir molten getn fpa^ieren gefyn,
3Bcnn nut bal bofe $l)iet nic&t fam' *c.
^aarroeife geljn bie tfinoer fpajieren unb pngen biefen SReim. ©iner bet 9Rit*
fpielenben lauert al* roil be* $t)icr in eincm $erfterf; bei jroolf (turjt et auf bie
untet ©efdjrei fid) 3erftreuenbcn loft unb fudjt einen baoon ju fangen, roeldjet bann
an feinet <3tatt roiloe* Xljiet roiro.
374. 2>aS Mfe Iljier (ker SBoIf).
Sit roott'n einmal fpajiercn geljen, ©cljen twit jum ®to|papa.
9luf bie grune ©tcfe ©tofcpapa ift au$ nid)t t>a.
3u bet lante i'iefe. ®ann geijn roit roicbet jutudf.
lantc 2icfc ift nid)t ba,
2)ie ^Rabdjcn bilben einc fteibe unb fmgen biefen 9teim. Sine jeboa) l;at fid)
ocrjlecft. 3ft bat fiieb ju (Jnbe gefungen, fo lauft fie t>cn ©pajicrgdngecu no*.
36*
Digitized by VjOOQ IC
— 564 —
$)iefe laufcn baoon unb rufcn: „$ort fommt bet ffiolf!" T^ic <£inc fudjt cincn
ber ftliebcnben gu crbaidjen. ©elingt ihr bal, fo ift bie ©efangenc im ncucn Spiel
bcr „95>olf". Obcrbiebadj a. 911?. 9Rir fdjeint iwl ©piel cine mobcrniftrte Umarbeitung
be* porangetyenben gu fcin.
m
gangfam.
375. £a* feBfe $iug.
«u* 2>re*bcu: 1870.
3unel)iueub fdjncllcr unb immcr fdmcllcr.
33
ft— *«—?*--
3*^
^
-ft-ft-*-ft-
l #at einJ aofdjlnacn, fommt immct nod) nid)t.* < A„, .„,,„ „- M,f„ „„ »_
j «at jnri fle-^laflcn, fommt immet nod, nUtf. k.| *at J'1'" VM*** ««
£
^1
te^I;V^^
1 — -ft-ft-ft-
E
W 9
rucft'6!$at elf gcfdilagcn, t>a jueffs! $at jtuolf gestagen, bn fommt1* !
3>cr epielrctm nrirb $unetmtenb rafter unb gcgen bat <£nbe fun meljr ge*
fdjricn.
Slnbcre SRclobic au* 3roicfau 1893.
m
*
=*-- M-^I
# r
$at cin* gc-fd)la*gen, fommt im«mer nod) nidjt! ic.
$ritte SRclobie auf Xljuringcn (£totternljeim 1858).
*=
3EES
*-*-
SEBir iuoU'ii ciu bi* • djen fpo » jic » rcn gcty'n,
menu uur bat bo « fe Dingnittyt tarn' k.
376. Set Mfe 9Ramt (bet Mfe
Gin $inb (ber bofe SRann) l^at ftdj oerftccft, bie ubrigen jiefcen in $rojcffioit
&roei unb jtoei jufammen umfcer unb fagen:
3$ m6d)tc gern in @artcn gcty'n,
5Benn nur ber bofe 9Rann nidjt fdm!
gobalb ber bofe SWonn (bofe ®eift) fommt, fpringen afle in Unorbnung ber
ftreiftatt (9obbe) $il 2Bcn ber bofe SRann erfjafdjt, ber mufr on beffen ©telle
©imrocf 854. — 3n liibingen lautet ber ©pielreim:
2Btr rooflcn gern in ©arten gefyn,
SSenn nur bcr bofe ©cift nidjt war.
Weier 374, — 3n !Teffau ift brtfiir „bat bofe It nib" gefefrt. fcicbler 104.
Digitized by VjOOQ IC
— 565 —
377. Sok (<S4)impt\au Sit).
3n 6iebenburgen ein @piel beim Hbfdjalen be* SKaife*. (fciner roirb mit Slattern
bebetft, bic fcnbern jteljen urn ifm berum, ober oerfteden fta) unb rufen au* bem S&erfted:
51 lie: 6d)amj>elan $it! ftanb am, et l)ot int gcfd)l0n!
Sob: &d) lot mi no* f^lofen!
Sllle: ©d)ampelan ®it! jlanb am, ct fy>t jm£ gef$l&n!
£ob: &$ lot mi no# f^lofen!
% lie: 6$ampclan$>it! ftanb am, e* &ot brai, — f6r, — faf, — ftefc —
ftoen — od)t — ncinj — j&n — elf — jmctf geftfcldn,
$)cr Sob (ertbeilt unmet Me ilntmort): 9a) lafct miaj nod) fdjlafen! — bid et ben
ttuf oernimmt: „Cl fat jmolf geftblagen." $ann fpringt et plo}lid) auf, bie fcnbern
laufen aufteinanber. Ben et jucrft ergreifen fann, bet muf an feinc ©telle treten
unb „@d)amplan $it fein". 6a)ufter, ©iebenb. 8olf*lieber 210.
378. $ri»jefftit etlSfen.
(£* mirb urn ein fnieenbrt SRabdjen ein Sreid gebilbct, alle jingen, inbem fie
bcr ftnieenben ba* tfleib feft fibcnn Itopfe jufammenfaltcn :
®ie ©locfe fd)lagt cin$, fie fommt no<£ nid^t!
$ie ©locfe fc&lagt jmei (u. f. f. bi* $cfm), fte fommt nod) nid)t!
$ie ®lodc fd)lagt elf, Jic ru^rt ftd) fd)on!
£ie ©lode f^lagt ^molf, ^a fommt fie fa)on!
Sei lectern SBorten fpringt bie Snieenbe auf unb fudjt ein* ber ©eglaufenben
\u fya\ty\\, ba* bann an ifjrer ©telle nieberfnieen mufe. 8uS SBrunn in SRityren.
Witget^. burn) Dr. gaifalif in SBolf* 3eitfdjr. IV, 364. §ier if* \>ai 6piel mit
bem bon ber oemiauerten $rinjefftn (f. obett ©piel 9Rr. 124 ff.) ale jmciter X^eil in
SSerbinbung gebraajt. — SRit bem ffiufe „93lutger SRann, teg mi nit an!"
fiudjten bic Sfibinger Sinbet in bem ©ptel com ^rinjefpnerlofen , fobalb bie ©in*
flctfuirmte fret ift unb ein tfinb ju ert)afa)en fudjt. 3Rcicr 103.
379. Set ftfjfcarje SRann (§afd>enfpicl).-
£>ie ffinbet aijmen nid^t nut bie $eitetn gtuljlingSteigen bet (gtmadtfenen,
fonbetn audj ben buftetn Xobtentanj nad> but$ folgenbeS gangfptel. 2>ie
©pielenben ftellen ftd) bet ©tdfee na$ in eine ftetye unb ja&len fid) ab: men
bie 3a^l 9 ttifft, roitb f$mat§et 2Kann. @ein @pielgebiet ift i^m mittelft
eine^ in ben «oben geftecften €5todfeg mit baruber ge^angtet fdjroatjet 9Ru|e
angemiefen; jroei @teine obet53dume bilben bie ©ten3e. 3eber, benet jmifdjen
biefen beiben $untten feine^ ©ebieteS et^afc^en tann# mu& fi* §u ibm gefellen
unb mitfangen ^elfen. 2)ie im ^teife ^te^enben tanjen eine 3ltt 9^ingeltei^en
unter £etfagen be^ 9ceimeg.
f,3$iuarjer 2)^ann, lan'g (rul)r) mia) nit an!"
2)et fc^marje 3Wann, bet in feinem abgeftecften ^pielplafte fte^t unb jeben
(Sinbtingling ju et^afeben fu$tf ftagt in ben ©aufen "binein:
„3ftrd;tet$ iia) uor'm fa^marjen 3)?a?"
Digitized by VjOOQ IC
— 566 —
„9tein!" rufen bie 33erroegenen unb roagen fidj cm£ ber greiung Ijinaud. „99&ad
mad)t e&r, we nn before arje 9Wa d>unt?" fragt ber fdjroarje 2Rann wetter:
„UdfIuge unb fUel)!" fdjreien bie anbern. 60 rourbe bad @piel (nadj ffiodj*
fcolj 376] in ber ©djroei§ audj fonft oon (Srroadjfenen gefpielt. —
3m ©olottyurnfcben (©rofcatti 40) Ijei&t bie grage bci Mcfcm epiel: „©a*
roeil ebr mndjc, roenn ber fdjroarje 9Wa dmnt?" Bntroort: gliclj, fliel), nrie b*$eibe
$a* Spiel Dom fdjroarjen SRann ift audi in $eutfd)(anb bctannt.
3n fieipjig acfdjieljt bie fcirtfuljrung fo: „ffier furd)t fidj t>or bem
fdjroarjen SRann?" ruft ber einjelne, auf bem 6tra&enpftofter ftefjenbe Jtnabe.
„9tiemanM" antroorten bie anbern, unb t>on einer #auferfeite jur anbern fpringent*
fudjen fie bem Ijafdjenben tfnaben ju entgeljen. — SB. SBadewagel in #aupf* Sett*
f adrift (IX, 338) Ijat baf Sugenbfpiel, ba* gifdjart unter bem Hamen „ber fd)roar&e
tfnab" anfttyrt, ale ein Ueberbleibfel ber $cft* nnb fcobtentanje nadjgeroiefen,
roeldp im SRittelalter bilblub unb gefellfdwftlid) ublid) roaren. $er 6dnuarjc, ber
fid) in ben bcrfammelten Weigen mifdjt unb einen no a) bem anbern roegftibrt, ift ber
feine 8djaar ftetf bergrofcernbe %ob. ©leid) bem Sortanjer, ber im roeltlidpn SReigen
an Imnbert Janjer in longer Wetyc Winter fid) Ijerfuljren unb rcgieren fann, fuljrtc
auf folajen bilblidjen $)arfteflungen ber Job ben S&ortanj unb 309 bie Steifyen Don
ftunberten an Ijober £anb Ijinter ficb brein. (Stergl. meine @efa). be* ianjed.) «uf
SReriane ^upfcrfttdjc Dom $a*ler Sobtentanj (1621) ift bem $obc folgenber 6prud)
an ben Jtnlbepfeifer (®ubelfadblafcr) in ben SRunb gelegt:
2Ba0 roSQn roir fur ein fcanjle Ijaben,
$cn Settler ober fdjroarjen jrnaben?
380. Set wilke 9Ramt
ift ber norbbeutfdje 9tome fur bad ©ptel 00m fdjroarjen SWann.
(Sin ©pielplafc in ffie<$teddform roirb abgeftedt enrroeber burdj (Sinrif en mit
einer $fal)lfptye in bie (Srbe ober bur<$ Stofftellung ©on 2Jtolen. 2>er roil be
2Rann roirb audgejafclt unb begiebt ftd> in ben abgeftecften ftaum. fBctyrenb
nun bie ubrigen 2Ritfpieler in ber ftidjtung ber furjen ©eite bed ftedjtedd burd)
bie $3e&aufung bed roilben Scanned burdjlaufen, fuc^t er, ber nidjt uber bie
@renje (jinaudbarf, fte burdtfaufenb ju er&afd&en. ffier gefangen roirb, ift @e«
Ijilfe bed roilben banned. €>inb alle 2RUfpieler eingefangen, fo ift bad ©piel
ju (Snbe. ©oil ed roieber Iod ge^en, fo roirb ber julefct eingefangene ihtabe
jum roilben 9Rann. 2)iefed ©piel roirb meift auf gu^roegen ber ©trafeen oor*
genommen; ber roilbe SWann barf niemanb uber ben ©eg an bie ^audroanb
gelangen laffen. — 3n ©dtttngen ^S^nen bie SWitfpieler ben roilben SRann,
roenn fit in fein ©ebiet einbre^en, mit folgenben ©prfldjlein, bad bem Eeidjt-
ftu^l entle^nt ju fein fc^eint:
^Papc, ef ftab up biner Sabn
i!ot met nii) fo lange ftatm,
€dj ftalm up fablen ©tetnen,
Wed fruft (friert) an minen Seinen.
Sergl. bie €pielbua)cr: «mbroS 52. ©uteSWut^ 284. 3nfob 134.
Digitized by VjOOQ IC
— 567 —
381. Jto*e nub Want.
9tad)btm jtojc unb 2Kau* audgejafjlt finb, bilben bie ubrigen flinber eincn #rci*.
3n biefem ftefjt bie 9Wau#, bic tfaje braufren. Hun fua)t bie #aj>e immet Ijerum ju
brec|ien, abet bcr tfrei* Ijalt feft jufammen, tanjt unb flngt:
9u9 $l)tmngen (altc Solttroeifej.
ffi¥^
^fa: e i g Ci-t-ii-jU
tfafcdjcn, lap bid) nid;t cr'tvi-fdjenjpring' nur u»ber$anf unb $i'fa>.
i
O^Ltu^a^a-rt^^Jl
=£
£ufd), Iwfd), l^ufd), Imfd), Imfd), l^ufdj. 2Rau«<$en, 9Rau*d>en, ^ufdj, Imfa, t^ufdj !
$ri$t bic £afee bennodj in ben tfreift, fo roirb boe 3Rau#djen ^ereingetaffen unb
bcr .fiaje bcr Sugang oerfperrt; unb fo gct)t'ft fort, bie ibr cnbltcr; gelingt, bo*
SRduSlein ju fangen.
din anbrcr SReim ju Hefem Spiel fteljt bet 3afob. 118; eft ift cin Stoic*
gefprddj:
SRdufdjen, 9Hdu*d)en, fomm tjerau*!
„3d) mag abcr nid)t!M
©o frafc ia) bir bic Bugen auft.
„<So faljr ia) ju cincm iJodjlein rau«."
3m Oberelfafc (SJWIfjeim) fangen bic flinber ju biefem #afa)cnfpiel :
®'r fiuri tumt!
Un roenn er fumt, fo Ic mer'n nemc bur(d)).
©leidier $rt ift am SRljein baf ©picl „3iege unb ©drtner":
diege au6 mcinem ©arten 'rau*!
„3d> mid nid>t!"
©o frafc idj bir bie 8ugen au$.
„3d) fdnel gum fiodjlcin Ijinau*."
©iebcr gleia) ift bic 9(u*fiil)rung oon folgcnbcm 6d)roeijerfpiele :
382. Stbergartla ($fefferfiidjetigarteit).
5)ic flinber reidjen einanber bic £anb unb trctcn in cinen tfreif jufammen.
2)rinnen fteljt bie SRaui, aufcertyalb bic Safcc. ©ic fjalten folgenbee Sroiegefprdaj:
SBa* t^uft in BibergdrtU?
„$ibcrli ($fefferfu<$a) effa."
3Bcnn abet bie bod #afc djonb onb rocfyntctfd) ?
„©i mo| cba <£oi). (@ie mag tommen).
Sftun bria)t ber Ihrieg lo*. ®ie Safce bemiiljt fid), in ben tfreie einjubringen,
road ber ©pielfreid ju roetyren fua)t, bid enblid) fie iljrc ©cute erf)afd)t jjat. $ad)
fcobler, Hppcnjeller epradjfdjafc 50. baljer 9toa)l>olj 413.
Digitized by VjOOQ IC
— 568 —
383. 3rst4* trab Ofattter [tttuAtn f often).
<Du«b ttbaablen mitb beftiuimt, wet gudj* unb met ©attnet (debute) roitb.
5)ic iibtigen Junbct ftbliefen einen £tei*, in benfelben ttitt bet %ud)i, wafjtenb bet
(Partner aufietbalb fteljt. . Snbem bet g'ucb* im &rei$ turn gel)t, tupft et on bie cin-
flelnen tfinbet unb tl)ut, al* fifre er. ®et ©attnet ftagt:
SBfoS mad&ft bu in meinem SBembetfje? „tyu\ rait ni$t&."
w3cJ> effe Sraubcn." ©enn abet bet #&t fommt?
Bet $at bit lal befoljlen? „t\)\xt mit mc^tS."
„®ct tfontg Don $olen." SBcnn abet bet 2Bo If (©ftttnet, ®$u$)
3Bct ^at bit \>a* cttaubt? rommt?
^iemanb." „£o lauf ta) fott."
SBcmi abet bet #ert fotnmt?
®et ©attnet ftiecbt nun untet ben Ktmcn bcr ben Stci* bilbenben Jlinbet Jnn«
but* unb fuc^t ben gud)0 ju erbafeben. liefer roeidit im Steife au$, tann audj
ben ftteil oetlaffen unb miebet in benfelben jutiirffelum $)et ©attnet mufc abet
beim Setfolgen immet an betfelben ^ telle butdjfdjlupfen, an roeldjet bet
ftudj* butdjlief, fonft gilt e* nid>t, menn cr benfelben etfltcift. #at t>ct ©attnet ben
$ucb* etbafebt, fo merben jroet anbete JHnbct fur biefe Pollen abgejaljlt. [IRunblidj
Dom 8ft^ein.]
$affelbe ©ptel futjet aul @a*fcn:
©ie 5tinbcr fteUen but* einen tftci* einen ©attcn t>ot, batin einet all ftu*0
ift. $>et ©attnet Don aufcn fommt unb fragt htn gu*$:
©a* ma*ft bu in meinem ©atten?
„3* pfliufe $tauben."
SBct bat bit \>a* crlaubt?
„Hiemanb."
£ietauf beginnt bie £efcjagb beibet , bie but* Me 2b*et be* Baunc* binbut**
aclaffen roetben. $et ©artnet mufc ftet« an berfelben ©telle burd;tric*cn, mo bet
$u*« but*fto*.
384. $er 8oif im ©arte* (Itauble foften).
SRittcn im 5hreifc fteftt ein tfinb, t>al ben ©oct ootjtellt. fcufietljalb be* tf teife*
fteljt bet ©*u| (glutf*ufc). 3efct etbebt fid) fttage unb «ntmort:
S8Ba§ t^ut t>tx »od im ©atten?
„$taublc eficn!" (mad&t baju entfptec&cnbc ©ebdtben).
3Benn abet bet ©djiijjc fommt?
„®ann lauf i$ baoon/'
Datauf fptingt t^cv Bod jroifdjen ben tfinbetn but* unb urn ben Ittei*, bi*
enbli* t>tx 6*iifr ibn flcfangen. [«u« Jubingen: SReier 410. S5itlinget 164.]
385. 2)et £afe im ©arteu (Kcttlauf).
(Sin $rei*, auftet^alb bedfelben ein SBacbtet, in betnfelben ^tt ^afe.
Sd^tct: $aal, maft ma^ im ©arte?
£aa&: (£^tut abfteffe.
©ac^tet: Set ^et bi tf\)t\$t?
$aal: Qtx ©(bmocfmeiflct.
Digitized by VjOOQ IC
— 569 —
$er §afe madjt einen ^u9fa(l au* bem ©attcn, ber ffiadjter geljt tym nod),
©elangt ber #afe roicber in ben Sreil juriicf, olme bafc Ujm ber ©adjter einen
leid)ten ©djlag (3iggi) bcibringcn tann. fo nrirb er fiir bal folgenbe Spiel nidjt
entfefct. ©irb er getroffen, mufr er ©adjterbienpe ttnin. ttul ber ©ajrorij.
386* 2>er Obfrbieb (SJjoteitbieb).
$ie tfinber, an ocrfcr)icbene SteUen jcrftreut, jupfen ©latter uon ben Straudjern
ab unb pngen baju folgenbe* $ertd)en. Bm Sdjlufc erpfceint ber ©adjter unb oer*
folgt bie jlietyenben $iebe. ©er gefangen roirb, mufc nun bie ©tcQe bet 6d>oten-
nma)ter* (Obp&iitert) ubcmebmen.
Slepfel, Slepfel (99imen, ©irnen), fc&mccfen gut,
6dmucfcn gar ju fuf e.
©enn bet alte ©adjter (6$u£e) tommt,
9Rad>t er fdmellc gufre.
SRitnblidj aut beni ftfpinlanbe (©egenb oon ©cwrburg 1890). 3m Sogtlanbe
bei&t ba« Spiel „6d>otcnbieb" (f. hunger 296. So&ler 187).
$er Serf baju lautet ganj afynltdj:
©djotcn, Stolen f^merfen gut,
Sdjmecfen gar ju fufce.
©enn ber alte ©aajtet (Stauer) fommi,
©irb er cud) fd)on friege.
387. 3m Snrotljofe (§afd)cnfpiel).
©at beifl in tntenem Sruutyof? — „®tiane fammeln". —
©at mult mtt 6pan' boon! — „©atet taafcn".
©at mult mtt ©ater boon? — „3Reft fliepcn (SKeffcr fc^Uifcn).
©at roulit rait Weft boon? — „$aan ben #opp affnfen.44
©at l>ct bi be #aan to Se'c (leibc) baan?
„§e i* afle ®agc in mien' 9taber pen $of gaan."
©o long? — m 'n #anb."
©o runb? — „m 'n $unb."
©o olb merft bu, al& bien SBaber ben SBrcmer Sldtcl oerlot?
„®a roa§ if nod) fo'n hitjct Sugenfinb, tetp afle $agc.
Sod nut, 2ocf in." Bremer 5*8*. 62.
388. $fif|!tletn htattu.
$er #ul)ncrbrater pjjt auf bem 33oben unb faurt mit cinera §oljd)en umrityrenb
in einer ©rube berum. (S* erfdjeint bie ©lucfbenne, an bie pa) alle Sungen in einer
langen SReitje Ijinten anfjaltcn, pe pngen:
©ir gefyen urn ba§ ©c&u£enl)au&
Ta f^aut ber gu$& gum genper vau&.
MlGbann beginnt folgenbe* ©cfpradj jroifdjen ©lucfljenne unb fmljnerbratcr :
©a* mad)p ba? <£* gurli a,
©ad foil ber mit bem gurli grdttye? $iienbU br&te.
©a* tt)uft ufd §urli? @8 ^fanbli.
Digitized by VjOOQ IC
— 570 -
©aft ift'ft $fanbli? ©affer.
©aft lit im ©offer.? eft (Si.
©o fjefcfc 'ft ©i gnd? 3d $crc ©arte.
£>aft fag i im §er! 3 gib bee eft (Si.
3 fag em'ft eineroeg! „3 gib-bee eft Ijalbft §uenbli*bei!w
3 fag em'ft bod&! „3 gib-bet be gang §ucnbliftocf!
Set ben lefcten ©rolmngen bet ©luctyenne, bennodj aflcft bent $errn fagen mi
roollen, begin nt bet $u(merbrater, tljr ein $ujmlein umft anbte roegjufangen. She,
roeldje il)m entfprtngen, muffen fid) Mtfammen in einen Stetft fefcen, Die gufce an fty
jiefjen unb fie bift an bie €>$u()fpi&cn mit bent ^ lei be octbetfen. tfann abet nun
ber $ufmerbtatet bie garbe bet oetbecften Strumpfe erratben, fo geljdten ilmt bie
fludjlein bennodj unb bie alte ©lutfljenne mu> jebeft etnjeln but$ ein $fanb aullofen.
Hoe^ola 409.
* 3n gifdjartft ©pietoeneia)niji nritb erroalmt: „©d)udjle ber gen." — 3*
bring bit ein Soglin. — 3m <&ad ein JRebfjun, bat ubtig foil mein &ned)t
#einj tfmn. SSetgl. oben 8?r. 230 „©ir gefjen urn baft fticfufftbaul".
389. $bf)utx tt«b $attdjt ($fifjitleiitbrateit).
$et ^ul)netl)abi^t (©eibe, fiuferoeif)) ba* ci"en # oljljaufen ju etti$ten unb
tl)ut, all fdjure et geuet. S)ie u brig en ©pielet, roeUbe Die £iibner tjotftellen, fjaben
einanbet Ijinten angefajt. 5)et SSormann ($afm) fragt, bet tiiferoeil) antmortct:
tfufemeU), mat botft (blaft) bu? ©e fjcbbt in mtjn $crr fon ftoem
per. gaan,
©at fd&al bat guct? ©o lang? 91ft en 8anb.
$lfd& brennen. ©o grott? 5lft en 8rcet.
©at f$al be «fd&? ©o butt? «ft en $rclingftfd&acl
SRcffen (SReffer) meteen. mitt @rutt.
©at fd&dlt be *Keffen? San 'f mol brccmol um'n $etrn
§aen unb $uf)ne ben Stapp af* fonen Hroen (©fen) gaen?
fn^ben. 3a rout, fatten mael menn bu em
©at Ijcbbtfc b$ to tnebbet baen? ni$ umftdrtft."
3>et Bormann gefyt mit ben anbetn ©pieletn jefct urn ben $oljftapel unb ftofct
ibn enblidj urn. $a fudjt bet Jruferoeib ben bintetften 6pielet ju \)a)tyn, rootan bie
iibriaen ade ifm mi binbern fu^en. — ttuf £>olftein : Wuden^off 488. ®ergl. bagu
©olfft Seitfdjt. IV, 358. Singetlc, ©ittcn 158. Birlinger 127 unb folgenbcn fcejt
bet SReiet 376. —
3n ©d> to a ben (SReier 376) roirb baffelbe ©picl auf folgenbe jabme %tt auft*
gefubtt:
din patyn (©wfele) jjfct am ©oben unb fd^attt. $ot i^m ftebt bie ^u^net*
mutter, bie eine fteibe Iuq;lein Winter fi^ t)at. 5)ann fuljrt bie SKutter mit bem
$a^ne folgenbeft @efprao):
©Scfelc, maft grabft? „<£in fiddle/
©aft in bem £d$(e fuc^e? „<& ©teinlc."
©aft mit bem eteinle t^un? „(S SRefferle me^e*.
©aft mit bem SRefferle t^un? w^lUc beine §u^ncr umbringen."
^ann fpringt ber $abn auf, urn bie £u$lein ju fangen ; bie SRurter breitet bie
*rme auft unb fdjuft fie fo lange alft moglicb- Sebeft $ubn, t>at ber $a^n erroifdjt,
mu^ t^m bie ubrigen fangen fjelfen. Dal gc^t fort, bift afle i>u^net etgriffen finb.
Digitized by VjOOQ IC
— 571 —
390* $aljit itiib @t9ff*9gel (£i$ttleut broren).
Sin* ber Sinbcr ftfct auf bem ©oben unb ru^rt mil einem foljcben, bie Hnbern
tfcflen fub in eine Wcitx btntereinanber, bet 6tartfte ooran unb geljcn brei mal urn
ben §ifcenben. $arauf Ijalten ftc innc unb ber Sorberfle, ber ben $abn oorfteflt,
nnterljiUt mit bem 8ifeenbcn (bent ©tofroogel) folgenbe* ©efprad):
§ q b n : ©utcn lag ! §. : ©aft tooUt Ujr mit bcm ^aleotefr ?
eto^Dogel: #ab ®ant! 6t.: 3cb roitt tyn cffen.
$.: ©aft maty tyr nocb? §.: ©aft mottt tyr baju effen?
6t. : 3$ will mit ein geuet^c an* 8t.: (Sin f>abncben.
macben. §.: ©obcr?
§. : ©aft moflt tyr mit bcm gcuct^cri ? 6t. : (auffpringcnb) 9(a baljet!
et. : 3cb wiU mic ^alcotcb (9Ratftbrci) §. : $aft foQt tyr Meibcn laffen.
todjcn!
Run fampfen bie beiben gcgeneinanber unb bie $ulmer laufen baoon. ©er
6to|boge( fte oerfolgenb barf aber nur baft fiefcte in bet ffietbc unb nur einft auf
etnmal fangen. $aft mirb t^tn bet einem guten $atm bei afler Sift unb ftaufluft
oft febr febroer. pat er en Mid? a lie eingefangen unb in fein $auft gefiitjrt, fo tbhtti
ct ftc, b. b- ct giebt Sebem einen €>(blag auf bie gerfe. ©amit ift baft @piel auft.
6iebenburgif(b : €d)ufter 393. [#ier iibertragen auft ber SKunbart.]
391. Sdgel Jjafdjeu nub btateu.
©aft tbufl bu in meinem ©etngarten? 9&5gcl(bcn fc^tac^ten.
©tetneben lefen. ©o finb benn bie?
©aft rotUft bu mit bcm €tetn macben ? (St ba ift ein ganger $aufc.
9Rcffer roe$en. $)ann fang Mr bocb cinmal einft!
©aft nriUft bu mit bem SReffcrcbcn? *uft bem Haffauifdjen 1890.
$ie tfinber fter)en in einer ffleilje fnntercinanber unb Ijaben fid) angefafct.
392* Sad @eter-9tttt>fm (Gtyreit m^fen) (©eicrfoiel).
(Sin alteft $fanberfpiel, bei bem ftdj *Ue gegen Cinen oereinigen, ber alft ®eier
in ben @d)n>arm Sogel ftojt. — Stmmanft Ueberfejung oon ©. 3. GatfcnS ^odanb.
tfinberfpielen, 3uria) 1657, befdjreibt eft fo:
„$aft fradjeft in ber 93urfdb (burse) nimt an beft ©euren amt,
$aft flugjt bie ©lucfyan ift, bie iibrtgen gefamt
$n ibtem ffiugfen fteim; ber ©ept fefct an ben Btegen
Unb pflcgt ftcb b*n unb b^t ju ftummen unb ju trc^cn,
$ie §ubnlcin bucfen fu$."
9tod)bolg 410. £q* ©eierfpiel mtrb im 16. unb 17. Sabr^. bielfad; cp
wabnt.
Digitized by VjOOQ IC
— 572 —
393* ©olf utrt Sdjftfe (^af^cnfpicl).
$em ©djafer gegcniiber ftefjen bie ©cfeafe, jur ©eite (>alt pd) ber ©olf ouf.
$er ©djafer fprid)t: $ie ©a)afe antroorten:
©$aflein, ©cfcaflem tommt nad& $au$! „©ir burfcn nic^t!11
©arum ni*t? „$er ©olf ift bo!"
©a* modjt cr gcrn effen? ^glcif*."
©a* md$t' cr gem trinfen? rr»(ut!M
©cfcafletn, ©d&fif lein, f ommt na$ $au§ ! —
3nbem nun bie ©djafc jum ©a)afer laufen, fonimt ber ©olf unb fangt einl,
bol fiirt nadjfte ©piel ben ©olf maa)en mu>. 9Heicr 370.
394.
[$cr ©ajfifer ruft unb bie ©a)afa>n anttoortcn.]
3$rUeben©c&aflein,gef)taufbU©aib,! ©a* frifct cr?
[Sin $l)eil ber ffinber geljt beifeitc.] „©runen ©cijen."
3^r Ueben ©d&aflein, tommet Ijetm! ©a* fauft er?
„©ir tonnen nic&t." „»lauen 9Molten."
©egen rocm? 3l)r liebcn ©djafle, fommct ^cim!
„©egcn 'm ©olf."
$ie tfinber laufen nun afle an bo* 3^1- ©cn ber ©olf ernrifd)t, ber tnu| an
feinc ©telle treten. ©tdber 68 (bier iiberfefet).
395.
$11 mtne ©$ape, fommt to $u%\ 5Kat matt !>e bar?
„©lr bdrren (bfirfen) nt$!" „$e fllpt (fc&lrfft) fin Sacn."
®ofor nid)? ©at roitt f)e benn?
„ftor be grotc ffioggenroulf." 51U ©$ap be ftael abbiten."
©o fitt Ije benn? $c bdfen ©ulfe pnb gefangen,
„9id)tcrn Xucn." Xnrifcfcen trocen ifern ©tangcn.
W min ©cfcape temt to §fo!
Gincr ift $irte, ein jroeiter ©olf, bie ubrigen ©djafe. &uf ben lefcten 8tuf be*
£irten muffen biefe ben ixaum bi$ ju iljm burdjlaufcn, inbem ber ©olf \u bafa)en
fudjt. ©er gefangen, nimmt feinc ©telle ein. — in mandjem £>rt fpielt man
ftud)6 unb ©anfe* — obcr ©olf unb ©anfe, barnadj anbert ftaj ber fiiebertejt. —
3RuUenl)off 4b7. £anbelmaun 9tr. 101. «ud) munbl. 1896 burd) (Sarftcnfen in
Sdntup. $od)b. ©agner, ©piclbu(& 29.
396*
©djaper, (at be ©d>ap ut gaen! ©ic bdfen ©ufoe finb gefangen
„3d& bo er n\6)\u Srolfcfcen troeen ifern ©tangen:
©o for ni$? $uifd&!
„$or be bdfen ©fifoc!" «u« ©cftfalcn: ©imrocf S55.
Digitized by VjOOQ IC
— 573
397. Spiel bora 8*Moitlf (8*rto*lf .
€a)afrod(|ter, ©<$afrod<&tcr, marum laft iljr cure ©a)dfa)en nic^t au*?
6ie ftnb ocrfolgt con bem altcn ©olf.
£er $uroolf (SBumann) ftyt in bem Sflicb^
©o tyn Wemanb t)drt unb fiety:
^U' au$! mrinc 8a)dfc$en,
SReinc €o)dfQ)en, lauft au&!
$u* ben franj. glanbern: Original Coussemaker Kr. 150.
tleber ©olf unb €d)af unb ©olf unb ©an* no* dl)nlid)e 9teime: grifdjbicc 691.
©egener 314. «lfr. SKuOer 202 ((Jrjgebirge). gicbler 106. SRagbeburger £9*. IT.
tfieberl. $t%. Don SMotcn II, 22 unb 39. girmenia) III, 661 au* Brabant „bie
6cbafe unb SRenljicr (SKcin^fr «= ©olf). gerner girmeni* I, 124 (Cberbrud) I,
129. Utfcrraarf I, 526. Soblenj II, 523. 6rra*burg III, 423. *uft £d)UBburg
in €iebenburgen III, 503. Solbin in ber Sfemnarf.
©8»fe ««fe SBolf.
fcntroort 911 Ice:
©tr burfen nic^t.
$or bem ©otf.
$tnterm Tornftraudj.
©ptye 6tetn$en fud>cn.
9Kefferdjen toefcen.
Un* bic tfety' abfo)neibcn.
398.
SRuf unb gragc:
$Ucgdn$d&cn, fommt alle Ijeim!
3Sor mem benn?
©o fifct ec benn!
©a* madjt ec benn bo?
©a* will er mit ben £teind?cn?
©a* mitt er mit bem 5Rcffera)en?
#Uegdn$d)en, fommt afle Ijcim! —
fculfiibrung: Gin Sinb, bat ben ©olf oocfteQt, ucrfterfl fid), bie iibrigen
(bie ©anfc), mit fculnabme cine* einjigen, bo* fteben bleibt, laufcn cine Heine ©trerfe
fort unb fcjjen fid) niebcr. $a* ftcfjen gcbliebenc ruft unb fragt, nrie tooranfteljt unb
alle antworten auf jeben 8tuf. 3ulefrt laufcn alle auteinanber. Sen ber ©olf er>
bafdjt, roirb ber ncuc ©olf. Hud ©iebenburgen: £5rig. in Dr. £altridV$ 9Rublbad)et
Sdmlprogramm unb bet girmenid) III, 422. $ud) gdmftcr 392. Ucberfcfet (rote
Ijicr) bei <2imrocf 854.
399. ©anfe nnb SBolf.
©uffcgdn&fc&, fommt na #uu$!
©i be^re nt($.
$or mem benn nio)?
^cr'm ©ulfe nia).
©o off be ©ulf?
§inbcrm 2un.
©at beit ^et ba?
8d)licpt fin Slrrte.
©at rooU ^ei mot be #rtte?
•<Soltfc tyaun.
©at rood l)d mit bat £oltfe?
guerfc anmafe.
©at moll ^ci mot M giicrlc?
Sat mod t>et m5t bet $annte?
©aterfe rdn getc.
©at rodU ^ei mot bat ©aterfe?
©an*fe afbrege (abbru^en).
©o Ijefft l)ri bat ©anSfe tyer?
lit bem $errel)off.
#crrel)off off taugefdjlatc.
Off e £od> bron.
©ie grot?
Offefoot (Da)fenfufc).
©ic lang?
Dffeftrang (roie ein £)a)fenfa)roanj)
©uffegdnftfed fummt na §uu*!
^annte (^fonne) opfcttc.
SluS 5ti?niflfb:rg: griffl)bicr 691 (mit oielcn 5kirianten ou* £\U u. ©eftpreu^en).
Digitized by VjOOQ IC
— 574 —
400. ©Stiff nit* 3tt4&
©imerlc, ©imerle*, „$orm gud&fcn, Dorm guc&fen."
tfommt aU' jufamm' rei! ©o ftedtt cr bcnn?
„5Bir bdrfen net, „§intcrm $eu, fjinterm #cu!"
©it fonncn net!" SBirocrlc, fommt all j'famm' wi'
©arum net?
*u* Bofnuen: $rufd)fa unb Ioif*cr 446 flr. 397.
* ©imerle «= ©anldjen.
^
401. Zfintdjeit nub SBtrff
# ¥
«u« Soffcl : ficroalter V. »r. 58.
* — *t— ; l—H
T^^-N
3±3
^^
It
3ljr $aub«d)en, tyr $aub«$en, f ommt al » le ju mir ! 2$ir bur»f en nidjt. 9Ba»
ULUHicS^^^^
3fc:
rum bcnn
4:
"^S^W9-*'*
J©a«frifjt erbcnn?$al
/©aStriiift erbenn?$in
Srpff~7 ]^S^^^^^^^
&SmSdn. | 3*rttufr*en, i&r 5taub.d)cn Jommt al • le ju mir!
93ci biefem @piele ftellt ein tfinb bie Gutter Dor, unb ein* ben ©olf, bie
anbern tfinber finb bie fcaubdjen. S)ie 9Hutter ftngt unb fragt fingenb, bie
Saubdjen antroorten fingenb. SSeim lefrten Stufe „ftommt all ju mir" eilen bie
Saubdjen auf bie Gutter ju. ®a«jenige ftinb, roeldjel bei bicfem £>afd)efpiel
uom ©olf gefangen uurb, ftellt im nac^jten Spiel ben Sfcolf Dor.
402. $er SBolf tm ©artett.
a. $ie ©trofre roirb in jroei ifjeile gettyetlt, beren @ren$e geroofjnlidj bie ©offc
(ober ein ©raben) bilbet. (Jin Sljcil geljSrt bem SBolf, ber oorfjer buret) fcbjablen
beftimmt ift; bie ubrigen 6pieler getyen etnjcln ober paanvcife in iljrem ©cbiete auf
unb ab, bie fiifmeren fpringen rooljl aud) nerfifd) einmal in bat ©ebiet be* SSolfe*
Ijiniiber, unb alle ftngen:
3f mull maal na ben @aren gatjn,
Un Ijalen 'n $ott duU Xoty,
Cc$, roenn be SBulf maal feeme,
Un beet uu$ in be SSeene,
£)6) mat mull if lopen
Un minen $ot)l uerfopen.
$er 2Bolf fprhigt banad) auf unb fudjt eine ber mit grofcem ©efdjrei au*«
cinanberftiebenben Sinber ju fangen. ©elingt c* ifwi, fo mirb ba* gefangene jum
©olfe unb ber friUjcre 3Bolf tritt in bie ffleiljc ber &ol)l holcnben juri'tcf. Oloen*
burger m. 19.
Digitized by VjOOQ IC
— 575 —
b. 3n 9 rem en t$9t. 57) Ijeifst ber JReim ber tfinber, bie fidj anfaffen, roanbeln
unb fingen:
3f tcuU mal ut 'n Store gaan, O mo muU'n mi [open
Un mud 'n $ott mitt tfool Ijalen. Un unfcn tfool berfopcn —
ffienn be 9Bulf nu tctne, SBoc Y Ijafoen ©rotcn.
Un beet u§ in be Skene,
Unterbefc briajt bat (line, baft ben SBolf maty, auft bcin Sfcrftecf Ijcruor unb
fudjt cind unter bet bem „9Raale" julaufenben 6djaar ju Ijafdjen.
c. 3n 2Rittelbcutfd)lanb fingen bie Sinber ju bicfem ©piel:
3d) moflt gem in ben ®arten gel>n,
2Bo fefcone fraufe tfoljlfopf ftcl^n,
SBenn nuc ber bofe ©olf nic^t fam'
Unb biff' mid) in bie SSeine.
6$neib #oi>l ab! ©djnctb £ol)l ab!
©utftSRutljft 271. ©agner ftr. 25.
403. SBolf, Sdjafe nub 4>«ub.
2>ie tftnber fteflcn fid) in eine 9teit)e tjintereinanber, unb jeber Ijdlt fid) an feinem
SSorbermann feft bura) ein $ud), obec fafct baft tfleib, ben ©iirtel ic. an. $er
$orberfte in ber ffieifje fteu"t ben $unb oor.unb bat bie 6a)afe cor bem SBolfe ju
fdnljjen. Severer roirb bura) fcbjdljlen uor bem ©ptel gemabit unb muf in eincn
SBinfel abtreten. ffienn nun ber SBolf auf bie ©djafe loftgeljt, breitet ber £unb
feine $rme auft unb ijdlt mit afler S$orfid)t ben SBolf juriirf, mobci bie ©djafe fid)
aber audj mit ©eroanbtbeit nadj bem £unbe ridjten miiffen, foil nid)t einft berfelben
gefangen merben. ©elingt eft bem SBolf, einft ju erljafdjen, fo mirb biefeft ber $unb,
ber gerocfene $unb aber mirb SBolf unb ber geroefenc SBolf tritt in bie ©pielreibe
unmittelbar Winter btn $unb. golfing 182.
$et ©utftSRutljft 279 ftc^t nod) folgenbeft 3roiegefprad) :
3* bin ber ©olf, ber SBotf,
%ti) merbc eud) berjeljren!
„3d) bin ber $unb, ber §unb,
3d) merbe birft Dermeljrcn."
401. SudjS jnm Sodje ober „&iidj$ and bem Sodje",
bet la^nte %nti)8.
3n etner Stubenetfe bat ber gua)* feine $5l)le. fclle Sinber fjaben ^lumpfarfe.
2)cr gudjft inad)t nun Sluftf title, barf aber babei nur ein S3c in benufcen, fonft mirb
gerufen ^beruljrt" unb Seber barf iljn fdjlagen bift er feine #dljle erreid)t Ijat. Seber
mus fid) Dorfcljcn, bafj ber gudjft iljn ma)t treffe, fonft mufe ber ©etroffene in bie
£bf)le. 6r roirb bann untcr bem 9tuf „gud)ft jum i!od)"! mit bem $(umpfacf
\\aa) ber (Me getrieben. — !Paftfelbe Spiel fann nod) beffer im greicn gejpiclt
roerben.
3n 9torbbeutfd)lanb mirb eft mit etmaft fcbroeidmng fo gefpiclt: „(£* mirb bem
guajft ein beftimmler 93ejirt gugetl)eilt. 9uft biefem fturjt er Uinfcnb unter bem JKuf
gua)« auft bem 2odj! 9lieberbeutfd): Soft ut 't 2ocf!" mit feinem ^lumpfarf
auf bat ©cbiet ber Uebrigen unb fuait 3cmanb mit feiner 2Baffe ju fa)logen. ©liicft
Digitized by VjOOQ IC
— 576 —
it)m Me*, fo fallen tWe mit ^lumpfaefen fiber ben ©efaMagenen l)cr unb trtiben tyn
in bat $ud)6lod), toorauf er ein 9Ritfud)« be* erflcn mitt. — Stergijit ber gua)* beim
#erauftfommen feinen roarnenben ttuf . ober Ijort et auf $u Ijinfen , f o wirb et turn
ben llebrigen mit @d)laaen in fein £od) jurfirfgetricben. 3um gud)lfpiel bergl. nod)
@ut«3Rutl)ft 317. fcmbroft 71. gifdjart bejeidjnet bo* Spiel mit bem Sfcamen
w 3Bo If, beifr mi a) nid)t!" 5?cr ©piclreim baju fyat fid) auf bem 16. Saljrl).
erbalten, er ftef>t mit SKel. in $ainljofcrft fiautenbud) 1603, barauft oben #r. 687
mit 2Rel. $ier nur bet $ejt:
§uc$ft, bei& mid) ntd&t, &uc$ft, beifr mid) ni$t!
®u Ijaft ein g'ijdrig grojjeft 9ttaul.
$u ^att'ft ein' guten 8d&uftec g'ge&V
$5u Ijaft bie »orft im Waul.
405. «<H?e uttb 2)Mnfe.
Huf ber Grbe luirb ein tiered gejeidmet aid Stcuier ber ffaje, roeldje* fie Don
feincr SWauft betrcten laffen barf, nniljrcnb fie aufierljalb in ©idjer^eit finb. $ie
SRaufe abet rocrben fu^ti, faucrn fid) oft am Stanbe nieber unb rufen Ijerauftforbernb
roie ein gacfernbeft £ulm: „£of fof fof Gi leg!" flann bic Ifafce feine fangen,
fo fa)lcid)t fie fid) baoon, urn cine gfinftige ©clegcnbeit jum ©eroorbredjen abjupaffen.
I>ann rocrben bie 2Raufe nod) ubermfitlrigcr unb fdjliipfen bin unb ber fiber baft
oerbotene JReoier mit folgenben SRcimcn:
„$i&e, tfajj, up bienec 5toan, @o banjt be 9fluf' up be ©anfe;
8d)att '( man 'n beten, f lenncrn gaan ? SBenn fc Webber to $ufe tumt,
6(§lennern gaan ift roolgcbaan. Soopt fe in 26cfcr un gdjranfe.
©enn bie #atte utgaan ift, ©renter £9t 58.
406. $er Bar (Serftedten unb $af$en).
£ie ftinber geljen Ijeruni, einft I)at fid) oerftcrft, bat ift ber $ar; bie ftinbec fingen:
3l)r $innerle, met rooUn fpajicren gcljn!
SBofjin benn? 3n ©arten, mo SBluntle fteljn. —
©ft brummt, eft brummt alft trie a SBar:
5$o ftecft er benn? 3m gruncn Stofd).
SBaft madjt er benn? 5ln $oflerbufd).
2>ec 55ar tommt unb ffingt einft ber tfinber, bat nun „$ar" fein mup. fcuft
©onncberg: 8d)leidjer 97.
407* SWj in bet ©rube (ppffpkl, 8lingelreigcn).
SRelobic au* tljfiringen unb ®d)lefien.
i^^^
^±=*i
if*
-N— *r-
i
9lir, in ber ($ru«bc,
bu bift ein bo«fcr ©u»be! 3^a»f(be bei-ne
(gefdjriccn.)
^
--3=^-=}=}
=P
©ein«d)cn mit ro*tl;en 3ic « gel * ftcin-d)cn. Kij, grcif ju!
Digitized by VjOOQ IC
— 577 —
(£tn ffinb (bcr 9tirJ fouert auf bem 93oben unb jicfjt cincn 5trci* urn jid) Ijcrunt,
inciter fein ©ebiet bejeidpnet, iibcr boe e$ nid)t funaulbarf, — ober c* flfrt auf cincin
gu^bdnfe^en. 3)ie anbern tfinber getyen fmgenb (nntereinanber urn ben 9tig berum
obcr fa)liefieii cincn ^reid urn t>tn lauernben. $ei ben ©orten „9ttj greif juI" fafet
bad auffjmngenbc $inb ein* bcr umgefjenben unb bad erfjafdjte mujj nun ber 9ti$
fcin. — $eibnifd)er Bnflang lajit bad 6t>iel fef)r alt erfebeinen.
b. sRij; in bec ©rube
®u bift ein bofer SBubc,
©afcfce ®eine SBeind&en
., 5Wit rotten tfiefelfteincfccn.
%ib flwif 3u!
Su« SBeifcnftl* unb fcfa)er*leben :
©djrabert 3nteu*igenjblatt fur Hfdjertleben
1853. ©. 394.
408* jammer in ber ©tube.
<Su* 2R6rS: 6rf I. 6, 31
c. 9ti% in ber ©rube,
SBift ein bofer Subc.
SBafcfce beinc SBcinctein
9Hit jilbct-gotbnen ©tetnelein,
%k flteif &u!
&u* $ainau in @djlefien Don 1843:
(Srf III, 1, 41.
$a±±
X
££
3£
3am* met*) in bee ©ru*be, faf* unb fdjltcf. 3am -met mar fo
isi
*=
Hi
3
bit • tcr franf, bab cr fid) nidjt re • gen fann. $ricg, frieg, frieg!
* 9tn 6te(Ie biefe* SBorte* ftanb oermuttylid) etnft, roie in oorigem fiiebe, bcr
9tome eine* bamonifdjen SBcfcn*, bcr in djriftlidjcr Beit Derboten lvar.
409. $ci3djett in ber ®rube.
5tltc *Bolf*rocife: „5Ser bic ©and gcftoljlcn ljat.IJ
9Rit bem $e$t roie bier jucrft bei grdbel.
3§£
^£
E
±Z3t
=t
§a* * djen in bcr @ru - be fafc unb fd)Iicf. Sir « me* $a6 • djen
I
-ft-f*-
^i
^
E£
£
bift bu franf, baf? bu nidjt mel)r bupfen fannft?#a*d)cn, fyiipf ! $aft*d)cii, l)iipf !
Slnberc SRelobic.
P9" r^ -& — i^-
3n Slu'tringcn gcljort.
^F=fc
i
^^V;
§a«.d,en inbcc0ru.be, f.» 6« unb f*l«f. J«{ * >Jf JJ'*};
EIeS
^g
*=3t=3t
$ e I) m e , 2>eutf$e* iJinbcrlif b.
Digitized by VjOOQ IC
— 573 —
$rittc SRelobie.
%u$ 9toul)eim b. Cimburg, §anau k.
^W1*-
*
3t=t
=£=£
-V— P-
=5=2-
$a««d)cnin bet @tu«be fajj unb fdiiicf. Slwne* £a&«a)cn btft bu tranf,
i
3=
4-
-p=
bajj bu nidjt mcfyr lul-pfen fannft? #a$«d)en, $a**d)en, Ijiipf!
$ic im tfreife aufgefteflten SHnber (9Rabd)en) fauern fid) nicbct urn cin in bet
^iittc befinbltaje* $inb, bat fid) mit ben §iinben bie Slugen bebetft, — unb ftngen
obigee fiiebdjen. 33et ben Borten „£a* ^upf!" fpringt baft tfinb in bet SXitte ouf
auf unb oerfolgt bie glicljenben. 2)aft Sinb, roeldje* ergriffen nrirb, mufj nun §a*»
ctjen fein.
3)er SLcjt com $a*$enfpiel ifl offenbare 9tad)bilbung be* oorangeljenben ©piett,
bie burd) grobcl (urn 1840) entftanb, nrirb aber burd) ganj ©eutfdjlanb unb in
*Bol)men Don tfinbern gefungen, bo J ©ammler bat ©piel fiir SBolftgut aufgenommen.
$ergl. golfing, (SrjiefjungSftoffe (1846). gliebner* Sieberb. 9tr. 70. 3. ©tangen*
berger, ©ing- unb ©piellieber 1883. 9lr. 13. ©itnrocf 864. 95kgener73. 3immer39.
•panbelftmann 105, Sunger 310. gtifdjbier 310 au* tfonig&berg (bort „9trnte*
SRabdjen" ic.) SBolfmer 43. Safob 9tr. 239. £rufd)fa 446. — tfinbergartnc*
rinnen baben ben Scyt nodi erroeitert unb 2KcloMeoarianten angebradjr.
410.
a. SBoffer^csc (SKge).
Gin ftinb ftebr im ©roben, bie anbem fpringen ^cr* unb Ijiniiber unb fingen babei:
ft 9tu* ©tottctnljcim b. Ctrfurt 1858.
m
3c
5
1]
3Saf * fer • l)e » je, fricg bodi midi! 3d) ftcb' on bct«nem %t\ * d)c.
2Ber gcbafdjt nrirb, tritt bann in ben ©raben.
b. SBaffmnfimtdjett
beifct ba*fclbe ©piel im $ogtlanbe (f. ©uteSWutl)* 324). Gin ftinb ift im ©trofren*
graben, bie anbem fretyen frci auf bcr ©rrajje. <£in* oon biefen Ijalt bem 3£affer«
mann bie £nnb bin mit ben Shorten:
SBaffermanndjcn btft atlein,
Stet) micfc bo$ ju btr tjinein!"
unb biefce fudjt e* in ben ©raben ju jiefjen. 3ene$ abet nrirb oon feinen ©enoffen
getyalten. ©clingt eft bem ®affermannd)en , baft berreffenbe 5Unb in ben ©raben ju
jieljen, fo befommt eS brei ©djlage unb nrirb bonn fein ©etyilfc.
c. SBaffcrmatmfptet in SBljutcn.
sBaffenno^! SBaffetnio^!
58ir tetjjen betne SBlume o (ab),
9Korg'n ge^ ma fifdj'n:
%y\ merft un§ net baroifd&en! (ctmifd^cn)
m\)\\\. T>olfSlieber 446, «Rr. 399.
Digitized by VjOOQ IC
— 579 —
d. ttipptltxapptl.
©o fyeifrt bie neucftc Umgeftaltung be* alten $ofd)erfpiel« im ©pielbudj Don 3afob
$r. 108. Sin Sinb roirb alft $afd)er crroaljlt unb Ijeiftt ff^rippcltrnppcl" (bci ©ut*
9Rutlj$ „$r impel tram pel"), liefer ftellt pel) auf eine Heine Hntjotje, bie
ubrigen fpringen unten um il)n Ijerum unb pngen rccitirenb:
„Srippeltraj)pel, fieljft bu mid)?
#onun tyetab unb Ijafdje mid)!"
©obalb ber $afd)er Ijerabfpringt, um pa) ein« ju ergreifen, fpringen bie anbern
auf bie 9lnl)df)e unb pngen:
SripjKltrappcl, fte^ft bu mid)?
$omm Ijetauf unb fjafdje mid)!
Set cnMid) ergriffen nrirb, bet mufi Srippeltrappcl roerben.
e. Srttnnenfran [%tau £oflr).
©in ffiinb pfct al* ©runnenfrau nuf eincm ©djemel; bie anbern umgelm c* im
Sreife unb jupfen eft rodljrcnb be$ Siebe*. tfann bie 93runnenfrau tjierbci cinG cr*
Imfc^cn, olmc pd> Dom ©kernel ju ruljren, fo tritt bcr ©efangene an itjre ©telle.
2Ran pngt necfenb:
SBtunncnfrau ! SBrunnenfrau !
3ief) mia*> in ben SBrunnen!
©diufter 207. — $ie im pebenburgifctyen iinberfpiel auftrctenbe w$raneftde"
ift „grau £olle".
„§C5r bumbeW!
3d) bin in beim $ree8.
©o fdjreien bie Siinbcr, roenn cin im flreife fteljenbed $inb bie £e$e ift, unb bie
anbern in ben &reid laufen. $ie £ere furfjt cine $u emrifdjen, metres bann
ihre ©telle einnelmien mufi. 9tod) ©djleuter 97.
411. ^nSctnanbcrfartngrn unto (Siisfattgeii.
(Seftcrn bin id) $' ^ommara gcrocfa, §at mit meine 9tuffa g'nomma,
S' ^ommata in ben SRuffa, (ft, fo f^lalj ber tfufut brcin:
3ft ein budligeS 9ttanblc (9Rann* (Sin8, jroei, brei,
c^en) f omnia, ®u bift fret!
tBirlingcr 159. HuS bem 3fleru>l. — Sluf jebc guuft ber 2Ritfpielenbcn juljlt
ein ftinb einige ©ilben biefrt SReime*. 5luf tueffen gauft btc lejjtc ©ilbe faUt, muj?
bie anbern cinfangen, bie jejt nuftcinanber fpringen.
412. Surfenfiettt.
lurten, Siirfen, Gfele! $>ae crftc $rctt, baS legen nrir,
$ort oben ftefyt ein $5gclc, £a$ jrocitc 93rett, ba8 legen nrir,
$ort oben ftejjt ein Surfenftein, 3>a3 brittc gicbt ben ^lugenfdjein.
®fclc, ©fele, tjatt bid) gut bauor! '$ I) inter &inb foil unfer fcin!
Sftrlinger 158.
* 5)tc 5tinber fteUen fid), Ijaltcnb in 8teil)Cf cinen Slbljang binauf* Tat ^intcrfte
iiiiiB jcbeftmal oben ftct)en unb il;m gelien bie SRcime oom Sfcle.
37*
Digitized by VjOOQ IC
— 580 —
413. JBnrgfotel (Borchspel).
(Sin tfnabe (A) fte&t auf eincm $ugcl ober ©anbf>aufen, bic anberen £inber
(B) fud&en ifjn burd& rafd&en Slnlauf fyerabjuftofeen unb an feine ©telle ju tommen.
ffiem bag gelingt, ber nimmt unter bem SRufc „2)er ©erg ift mein!" ober
„2>er£6nig in feiner 93urg!" feinen^lafe ein, big iljn bajfelbe @<ijicffal crreid&t-
— 3n Seftfalen fpred&en bie flinber babei folgcnbc SBorte:
% O SBarg min!
33. 2Bo lange id &e bin?
St. £iit ober morgen.
$. Sdjer Ijeraf, Iat ber mi wr forgen.
2>iefem ©piele dbnlidO ift
414. $aS SefhtttgSftriel.
2>ie £dlfte ber fpielenben tfnaben ftellt fidj im tfreife an ber @pifce cineS
§ugel3 auf. 2)ie anbere ©alfte lauft im ©turm ben $ugel lunauf unb fud)t
bie einjelnen ©egner ^erabjujie^en. SBer bid ju einem beftimmten 2Me gebrad&t
nrirb, gilt al§ ©efangener. 2)ie $artei am £uget madfjt ebenfaQS ©efangene,
inbem fie bie Bngreifer binaufeieljt unb in iljre SWitte nimmt. 3ft eine Cartel
fo gefd&rodd&t, bafe fie einen Slngriff nidfjt unterne^men ober auS^alten fann, mujj
fie fid) al3 befiegt erfldren.
$>icfe* uolffctljuml. Sinberfpiel fyat S*. 3al)n ju eincm gcregelten „£ricg*«
fpiele" auftgebilbet, e& fitter* unb 33urgcrfpicl" genannt unb cingeljenb* befdjrieben
(f. @utd3Rutt)* 315. ©agner SRr. 74). @t ift bei ber turnluftigen beutfdjen 3ugenb
cin beliebted ©piel. $Hc babci uorfommenben ftampfe roerben burd) regelrcdjtcft
„ 91 in gen" cntfd)ieben. SBcr ben geinb ju ©oben bringt, ift €ieger.
415. $a* ffiabeitfdjlofe (ber ffiabenljorft).
(Sin nedtenbeS SeroegungSfpiel fur flnaben. (Siner nrirb burd& SCuSjd^len
jum SRaben beftimmt, alle anberen tfinber fmb bie SSdget. 2)em ftaben unrb
ein @d()lof$ angeroiefen, mclleid&t ein £rete urn einen Eaurn, urn einen $ugel.
3n biefen Sftaum tritt ber 9iabe, au&erljalb beffelben bleiben bie $6gel. $on
Beit ju 3^itf ba ober bort uberfdjretten aber einige ©pieler bie ©renje unb rufen
„$tabt, Wabt, idfj b;in in beinem @$loffe unb roerbe Ijier bleiben!"
2)er Vlabe fudjt bie (Sinbringlinge ju emnfdfjen. ©elingt iljjm, ein JHnb ju
erfaffen, fo mufe biefeS aid Wabt eintreten, unb baS ©piel beginnt oon neuem.
>DiunMid); and) bei 3afob 109. «ut*2Hut(i$ 271.
416. ftdntg, id) bin in bciucm 2anb!
fcinem tfonige, beffen 9teid) abgegrenjt ift, fteljen oicle ©piclgcnoffen gegeniiber,
unb furijen in fein fianb einjubringen. Untcr bem Wufe:
^Sonig, i(§ bin in beinem 2anb,
2d) ne^me bir @olb unb 8ilbcrfanb!w
ubcrfdjreiteu fie bie ©renjc unb ttyun, al« motlten fie ettuo* born 95oben aufljeben.
ftrfa^t ber Sdnig l)ierbei bic §anb beffen, ber fiber bie ©renje fycruberlangt f fo Ijat
biefer ibn ab&ulofcn. 5Reier 397.
3n Snglonb fjeifct bai ©piel: >Tom Tiddler's ground.*
Digitized by VjOOQ IC
— 581 —
417. ftrteggfetngen.
®iefe« 3ugenbfpiei im fcargou unb in Stan befcftreibt Wodjfjolj $r. 33 fo : Broct
au*gelofte §auptlaufer roafjlen pdj i^rc ©enoffen gu 9Ritlaufern unb fteflen ft* bann
in jroci ^artcien bie*« unb jenfeit* cine* @rabcn* gegeniiber. £)ie (Sinen rufen:
3' lebcn in eurem Sanb
3fd) c gottlofe ©djanb!
$ie anbre ^artci anhuortet:
3n cufcm fianb ift guct lebe,
©' ©d^clmc rooljnc banebe!
6ic fenbet eincn ityrer Ceute, ber ein guter fiaufer fein mufr, auf ba* anbre
©ebiet. 3Mefer forbcrt bie tfoniglidjen t)erau$, inbem ct Ijdfynt:
3 tritt em tfSnig xif fin SBobe,
Unb fefcau eljm uf b' golbntg Sommobe!"
SBirb ec bartiber gefangen, fo mufc oon feinec spartei ber beftc (Springer Ijinuber,
urn il)n ju erlofen. ftann er il;n beru^rcn, olme felbft gefangen ju werben, fo barf
er ungefnnbert ju ben Semen jurutf. §at nun bie Weiljc genugfam in ber 3abl
iljrer SteiSiaufer jugenommen, fo fommt fiefcrm in 5trm t>erfcbranft gegen bie anbre
angerucft unb fudjt fie im 9Rarfa)e ju burdjbredjen. — S)ied ift ber „©tofi", ben
fonft bie (Jntlebudjcr 5tauernfa)aft jafjrlid) ein ma I am €>cbroor« unb #ulbigung*tag
aulfiifyrt, roobci felbft ©ciber mittmrften, roenn ifjre ©fyemanner in ©cfabr roaren,
3u unterlicgen.
418. $er $al)ii ift tobt ($afaenfpiel).
Sin ftinb ftellt bie 9Rutter uor. $ie ubrigen fpredpen jur Gutter:
Gutter, mo ift ber $ater? §uf$! Weft! $uft!
„3tn ©arten." 9to« ciner Setle:
Sa* ma$t er ba? Gutter, bie ©locfen, bie tauten.
„$1tttf SBlumen." w»a« r,at ba* $u bebcuten?"
SBo follen fie 8U? Unfct §a^n ift tobt!
„$ie @tube &u fd&mucfen." wsBcc ^flt ba$ gctyan?"
Gutter, barf id) au$? 2§ic arjc.
„3a, — ntd&t Winter bie §uljner!"
$ie Sinber laufen baoon, bie Gutter fua)t etn$ ju ertyafdjen, ba* bann bie
URutter nrirb. SRimblia) oom 9t(;ein 1396.
419. Saljljfirtttg ($af$eft>iel).
Cttner fnict unb Icgt fcinen flopf in ben ©cboofi eincd anbern, fo i>a$ fetne
Slugen oerberft finb. ©ein StucTen mirb bann Don ben Uebrigen nad) folgenber In*
meifung bearbeitet („gerammelt:)
SRammel be bammet be buu$, $enn mit ben groten ginger
9Bol fenenmot aucr bat $uu8 STenn mit ben $uum!
2Bol feoenmol at)er ben Seerbom; ©emi mit ber plattcn §anb.
Satin mat fdmfl bat vBeer boon? ®enn mit ber fnutten §anb,
bammet be bammel be buud! — $enn mit b'n (gH^a*@abogen. —
@rft mit bent lutjen Singer, glecfd) (ober 6pecf) upper Jafel!
Digitized by VjOOQ IC
— 582 —
#ierauf legt bcrtfnieenbc fcine#anb auf benSRiitfcn, bie glacbe naa) obcn. $ie
Slnberu beriifjren fie ber SReiljc nacb mit bem Singer unb e& nrirb gefagt:
2tf, Sat, mo f$aU be 9Hann Ijen?
„9to 'n Slppelbootn, na 'n $umpfoot u. f. m.
f»at Scber feinen angenriefenen $lafc, fo ruft bcr gragenbe:
©olten Bering, foltcn Bering, folten §ering!
&fle laufeu bem 3Ha( ju. Bcr julettf fommt, roirb mit ©djldgen unb $uffen
empfangen, mufc fidj bae nadpfte 5Ral bie'obigc 93earbeitung gefatlen (affen.
\ ©o nrirb in ftorbbeutfajlanb naa) bem 93remer &9t. 60 unb Dlbcnb. S91. 24
*a? ©picl auGgefuljrt.
etroa* fdjonenber unb furjer ift bic 9lu*fiil)rung bci HmbroS ©piclbud) 81 ange»
geben: (Jin ftinb ftellt fid) mit bem ©cfidjt gegen cine SSanb unb bait bie #anbe
auf ben Wucfen. SBaljrenb nun jebe* mttfpielenbc £inb natt) bem anbern berontritt
unb rt auf bie $anb tupft, weift c* jebem cinen $la& an, roobin e« fid) ju begeben
tyat. ©inb nun ade 8Ritfpiclenben nad) alien 8tia)tungen aufgeftellt, fo brcljt fid) ba*
an ber SBanb fteljenbe tfinb tyxum unb ruft: „©al$ baring!" 5luf biefen SRuf
laufen alle Ijerju; wer julefct fommt, erfyalt ©djlage mit bem $lumpfacf unb miiB
an ber ffianb fteljen. — $a$ ©piel fann im greien mic in ber ©tube aufgefiibrt
werben.
420. $er Seititoaubbteb [Sinnetneffett, ludjmeffen (©uc^efpiel mit
§afdjcn)].
3)ie tfinber roerben au^geja^lt: eing alg £augfrau, eing alg £alm, ber
bag £udj beroadjt, unb ein 2>ritteg alg 2)ieb, roeldjeg ftdj oerftecft balten mufe.
2>ie ubrigen SUnber ftellen fidj in eine SReilje auf, bie 2rme auggebreitet, fo bag
bie $dnbe ftd^ beru&ren, auf biefe Seife ift bag £udfj bargeftellt. 9Jun mijjt
bie $augfrau mit einem ©tdba^en bie SBaare nadj (SUen, befie< bem §alm
fofort ju frozen, roenn etroa ein 3)ieb fommt unb entfemt fid). — 2)er £aljn
fauert nieber, unb balb fommt auS bem^erftecf ber 2)ieb unb raubt ein ©tucf
£udj, b. \). er nimmt bie (Srfte in ber 9teif)e mit fort in fein SBerftecf. 2)er
§ai)n ftebt bag unb frafyt. @ogleidj fommt bie #augfrau gefprungen, erfaijrt,
mag gefd^e^en, mi&t bag ^ua^, finbet aber, bafj an ber urfprungli^en (SUenja^l
nidjtg fe^lt, benn bie ^inber Ijaben bie 3lrme me^r auggeftrecft, fo ba& bie
gtngerfpi^en fto^ beru^ren. 2)ie grau fa^ilt ben §afyn roegen ber 2uge, empfie^lt
ibm aber SSac^famfeit unb gel)t nrieber. 3)ie ©cene roieberfjolt fidr) einigemal
unb bie £augfrau pnbet enblid), bafe an ber eilen^a^l fe^lt ©ie maa^t bem
$a^n Sonourfe, bepe^lt roa^famer ju fein unb empfieljlt ft$ roicbev. 25er £aljn
bat ftcb ber grau gegenuber jebegmal ju entfa^ulbigen gefu^t: er fei bungrtg
geroefen unb labe fi$ gutter fua^en muffen, unterbeffen fei ber 3)ieb gefommen;
ober: er fyabt einer armen grau etroag oon bem Xua^e gefa^enft u. f. to. — 2)ie
fortgefu^rten ^inber bilben eine tette, tnbem fte fia^ Winter einanber auf ftellen
unb am ftocfe anfaffen. 3)er 2)ieb an ber @pi$e fu^rt ben 3^0 ^or bie $aug*
frau, giebt fia^ alg ?einroanb^dnbler aug, preift feineSBaare, bie er Winter
fia^ fu|rtf unb forbert bie ^augfrau auf, fie ifjm abjufaufen. 3)iefe befa)aut
bie SBaare unb erfennt — ifjr gefto^lene^ ©ut. ^er $a^n traljt unb ber 2)ieb
roirb mit $lumpfdcfeu fovtgejagt. —
Digitized by VjOOQ IC
— 583 —
©o fca* 2Rab$enfpiel nad) fcboma*, 6piele fur $Rab$cn 29; Me oolfttyumlufce
©runblage ift gett)at)rt; aljiilid) @ut*9ttutl)ft 288. Safob ftr. 225. 3n fcnglanb
beifct ba* ©piel >My grandmother's clock < fiinigc nieberbeutfdje unb bic fdjroeijer*
rifdjen gaffungcn roerben (jier nod) folgen.
©oet(je$ SKuttcr fdjrteb an iljrc (Snfel nad) SBeimar: „2£enn id) bei eud)
marc, (ernte id) eu<$ oQerlei ©piele: S&ogel oerfaufen, $ud)biebe$, *Po$fd)impcr
<Po$fd)cmper unb nocf) totelc anberc."
421. Sctntoanbbicb.
(Stner ift ©err, ciner SBtidjtet, einer2)ieb, bte ubrigen SKitfpielcr fte^en
mit auSgeftrecften Slrmen in etnet langen SReifje an eincr SBBanb unb ftellen bte
Seinroanb oor. 3)er ©err mifjt ba£ Seinenjeug mit bet <£Ue (einem ©tocfe)
empfieljlt e3 ber £)bl)ut beg 2Bad)ter3 unb gel>t fort, iftadj einer Setle tuft
bet SBBadjtet:
©err, ©err, be 23ree taaft oaoer!
bet ©ett antroottet: „©ttee bet'n baten (Soft up."
SBad&ter. „3t (jero't al ba^n."
Untetbeffen Ijat ber £)ieb mit einem @tucf Seineu ftdj entfernt. 9Jun fommt
ber ©err unb mij?t ba£ Seinen unb fragt, ba ein ©tucf feljlt, ben SBftdjter,
roarum er ntd&t beffer aufgepafet fyabt. 2>er SBBad&ter fagt : 3f meer man eben
na ©uu3, un nml mi 'n 33otterbroob fjalen, bo treet it 'n ftaget in 'n goot un
bo fun if nig lopen." 2)er ©err fagt, er rootle ben 9tagel IjerauSjte&en, unter-
fudfjt ben gujj unb giebt mit feiner (Slle einige ©djlage auf bie ©oljlen. 2>ann
geljt er roteber unb baS ©ptel tmeberljolt ftdfj, bis ber 2)teb ailed Seinen ge-
ftoljlen tyat. 9tun fommt ber 2)ieb jum ©erren unb fragt, ob er Semen faufen
raoUe. 2)er ©err bejaljlt unb finbet, bajj iljm fein eigneS Seinen angeboten
urirb unb roifl e3 ojjne SBettereS beljalten, roorauf ber 2)ieb mit bem Semen
baoon win, unb ber ©err tyn oerfolgt. ©at er ifjn gefangen, fo beginntba§
Spiel Don fteuem. [Clbenburger $9t 39.]
422. SemmanbbteB (Sange Glen).
23et ben ©anben angefajjt ftellen ftd) bie £inber in einer 3^ei§e auf. (§in$,
bad bie Wl utter madjt, mifit mit ben 8rmen bie 9Jc^e, beftellt bann eine jut
"Slufpaffenn, bamit nid^tg gefto&len roetbe, unb ge^t fort. — 2)arauf fommt
eine Dritte (ber 2)ieb) unb ^olt ein« ber flmber weg. S)ie 2(ufpafferin ruft:
3Hober, 3Koberf be ©ret taaft aoer!
„@trei bar'n beten <©olt (bidden ©alj) in."
^ann nidfj boon, moft futoeft tamen.
2>te Gutter te^rt jurucf, mi&t roieber unb fragt:
SSo ^eft mtene Slen laten?
J>t SDeef i)at fe ^aalt."
SSorum btft bu benn ntc^ nalopen?
,f3t bin em nalopen bet na ber gtoten ©aterbtuggen,
3)o treeg it 'n 3)oorn in 'n goot."
Sat for enen, en groten ober 'n lutjen?
Digitized by VjOOQ IC
— 584 —
3e nadj ber Statroort erfolgt jur $eilung ein ftarter obcr fd&road&er @<$lag
auf bie gerfe. 2>ann fud&t bic aflutter ben aerftedten 2)ieb auf unb fragt, ob
er nid&t cin @d^af Ijabe laufcn fe&en, bag fie oerloren? 2>er 3)ieb fragt: 3Bo
fd)airt laten? (augfe&en). #aar unb Slnjug roerben befdjrieben unb ber 2>ieb
giebt bag ©efio&lene Ijeraug. S)ann fragt bie aflutter bag tyeimgeteljrte £inb :
„2Bo bift bu f>en roefen! — „3to ©rootoaber en #ung." 28at tyefi bar maaft?
— „3flelt un ©tutten (@tollen) geten" (gegeffen). So &eft bu ben Sdpet Sdffef)
laten! „3n be $utten fmeten." — ©fampintje, ftampintje, na ©rootoaber pen
$uug! (Sefctere SBorte roerben mit einigen @$ldgen begleitet.) [Bremer £9t 61.]
423. Sad Sdjelmtgntadjett (= Seiumanbbieb).
$iefe* fcppenjeller tfinberfpiel befdjreibt Nobler (fcppcnjcttcr ©pro(tyfd)a& 3$4,
ba^cr 9tod>Mft 413) fo:
3roei tfinber fiellenEleid&er not, roeld&e eine 9?ci^c flinber alg Sleid&ertud)
Ijaben. @ie Ijalten $unbe: #inber bie beflen. <5inmal nrirb bie gan§e SRetye
(Seiroanb) mit einem @tabe gemeffen. <5g tommen grembe: tfinber, bie tyre
aflufce unb SBefte umteljren, urn fie fo anjujie^n, unb mit einem ©tode be*
roaffnet fmb. ©ie bitten urn $erberge. 2)iefe nrirb gefiattet, nid&t oljne aflurren
ber #unbe. — 2)ie gremben laffen fid) neben bem £ud>e nieber, urn einjuniden ;
bie ©leidjmeifter, oon ber Arbeit mube, tljun ein ©leidjeg. 9hif einmal erljeben
fid) bie ©dfie, urn bag ©aftredfjt fdjroer §u oerlefcen; fie trennen bie SReifje unb
roag oon ben 2)ieben abgetrennt tft, ge&t alg gefto^lene SBaare mit. Sflaturlid)
ergreifen biefelben eilenbg bie gludjt. @obalb bag Xufy bie 2)iebe aug bem
Stage oerliert, roerben bie 33leid)er geroedt, unb ber ganje ©dfjroarm $inber fefct
fid) nun auf ben @djnellfufi, urn bie ©c^elmen (2)iebe) einjufangen. 2)iefeg
$df<$ergefd&dft tann aber bigroeilen lange rodfyren. 2)ie 2)iebe laufen big in
bie SBalbfd&lud&t Ijinab, ober oerfteden fidj auf einem ©euboben u. f. ro. @inb
fie ertyafdfjt, fo roerben fie olme ©nabe, nad) bem alien £errorigmug ber Criminal*
red&tgpflege, ^ingerid&tet. 3u biefem ©enterfpiel fdllt bee afliffetydter auf bie
^niee, bie 9flufce roirb il)m locfer auf ben $opf gelegt unb f o nrirb tym biefelbe
mit einem @tocfe fd^roertftreic^g oom ^opfe roeggefd&lagen.
424. flintier, VStat} $at VWilt) umtfW&tt.
@g roirb eine Wt utter unb eine ^a^e geroa<, bie ubrigen 2flitfpieler
fmb 2flild(ftftfen (3flil^topfe). 2)ie itaje oerftecft fidf) unb bie aflutter pruft bie
$&fen, inbem fie jeben Iupft (aufbebt). 2)ie $dfen (^inber) madden fid^ na^
©elieben lei^t, roorauf tjon ber aflutter in einem jeben aflildfj gegoffen roirb.
2)ann lupft fie abermalg bie $afen, roobei fie fi(^ f(|roer madfjen. 2)ie aflutter
bejei^net beliebig bag ©eroid^t: einen 3^ntner, V2 3wtner 2c. 2)ann fagt fie:
„3d& roiU auf ben aflarlt geljen unb etroag ein!aufen." ffid^renb fie fortge&t,
lommt bie ^afe# fduft bie 2flild) aug unb roirft bie ^afen um. @oroie bie
aflutter jurucftommt, rufen i^r alle aflild^^dfen fd^on aug ber gerne in fmgenbem
Sone ju:
.aflutter, b'^aj ^at b'aflild^ umg,fc^utt,!il
unb fmgen fo lange, big bie aflutter ba ift. 3)ie jammert nun, ftellt bie ©dfen
roieber auf unb pruft fie, finbet aber alle ^opfenleid^t. §ierauf roerben alle
fortgefd&idt, um bie flafce ^u fangen. 2)iefe roirb fcerbeigefcbafft unb getopft,
Digitized by VjOOQ IC
— 585 —
unb fud>t nun jebem Sunbe einen ©d>lag 311 Derfe&en, roobei fie umfcerfpringen
unb rufcn:
©lutiger aflann,
Sfleg' mi nit an!
©inb alle Minber blutig gemad&t b. J), fjaben alle eine <Sd&lappe betommen, fo
ift bad ©piel ju Snbe.
€>djroabtf(ty: G. 3Xeier 100. — SMcfe* £picl dtjnclt bcm 00m L'einroanbbieb.
425. ihri|tfrittlet«-6»tel.
(Sine Gutter fcat Dtele X5<§ter, bie fd&lafen. Sftfjrenb bie Gutter abroefenb
ift, tomntt bie alte Urfd&el mit tyren beiben £ddf>tem, ben Sflad&tfraulein,
unb Jjolen brei £inber, jebe ring, bie fie in bie §6&le ffiljren. @ie ftellen fid)
felbft baoor unb bergen fie fjinter tfjren auggebreiteten Stleibern. 3)arauf fornmt
bie Gutter surucf, fie&t, bafe Ujr brei flinber f e&len unb fragt bag Sfladjtfrftulein.
2)te lflad)tfraulrin breiten bieBrme aug unb toinfen abroeljrenb, tnbem fte fpredjen:
„9tfdjjt ba! nidfjt ba!" 3)ie Gutter gel)t roieber. 2>arauf fcolen bie atadjtfraulein
mit iber Urfdjel abermalg 3 JHnber. 2>ie juructteljrenbe aflutter ertunbigt fid)
roieber unb roirb roie bag erfte 3flal abgeroiefen. @o entfftfjren jene ber aflutter
nad) unb nad) alle Minber, big auf bie dltefte Xodjter, bie „bie £1 tiger in"
genannt roirb; benn fie begiebt fid& jefct fudjenb ju ben *Aad)tfrfiulein unbroetnt,
inbem bie aflutter flagt, bajj Ujr alle Minber big auf biefe eine genommen feien.
3n ber folgenben Sflacbt fyolen bie Sfladjtfraulein audj nodf) bag lefcte tfinb. —
3)ie aflutter tommt roieber, tlagt unb fragt: „$abt tyr meine Minber nidjt ge-
fefjen?" 3)ie ifla^tfrdulein rointen roieber abroeifenb „9Jidjt ba! nidjtba!" 3)ann
ge&t bie aflutter fort unb roirb eine $eje. — 3nbeffen ftellt fidf) bie alte Urfdjel
jroifdjen tyre beiben £6d)ter unb fagt ju ben geftoljlenen SUnbern: fornmt
Minber, roir rooHen fpajieren gel)n!" SBaljrenb bie SUnber i&r folgen, fornmt
bie re$te aflutter jurud unb jupft ein £inb am ffiod ; roeil fie aber |eyen tann,
fo fpuren fol$eg alle Minber jugleidj unb fagen jur Urfdjel: ,#<& aflutter, mtd&
jupft jemanb am Sflod !" 3)ie Urfdjel fagt: „<gg roirb ein $unble fein." SHgbann
roirb bie Urfd^et mit tyren beiben atadjtfraulein ebenfaflg in einem SugenbUde
ge&upft, roorauf fie fid) umfefjen. Urf<|el fragt bie grau: roag fie roolle? ©ie
antroortet: ob fie nid&t mit fpajieren ge&en burfe? 2)ie Urfdjjel erlaubt tfjr bag
unb nun gefjt fie ju tyren tinbem, madjt allerlei feltfame aflienen unb jauber*
Ijafte ©eroegungen mit ben §dnben, fo bafe eg bie Sfladjtfraulein merten unb
eine oon ifjnen ruft: MS33ag ift bag fur ein 3flenf$? Sflun fie^t aud) bie Urf^el
fie an unb fagt: „3)ag ift roa^rlid^ eine §eye!" 2)arauf f^reien i^re eignen
Minber alU ^ufammen: „3)ie $eye oon gonbon! bie ©eye oon 2onbon!" unb
fpringen augeinanber. 2>ie ©e?e aber fangt i^re tfinber roieber ein, ge^t mit
ijmen fort unb mac^t fie alle ju $e?en.
Sflcicr 391 . — 3ur fdjroabifdicn Sngc dou Urfcfecl unb ba* % a $ t f r a u I c i 11 oergl.
atteier, S^rodb. ©agcn ((Sinl. XXII). ©imrocf, 2fli)t^ol. 371. — ©a* gcroifi alte
Spiel ift inie bie ©age ooll $lberglauben* nodj nit^t gebcutet unb roirb foldjcr llnpnu
fc^roerlic^ jemal* Derftan^cn. 9tur fooicl fei nadj Sflcicr bemerft: 2>ic llrft^el ber
fdjroobifdjeu 6age, roelt^e mit i^ren %'6d)texn in einem ©erge roo^nte unb alle ^adjt-
frdulein roaren, bie um i(jre (Jrlofung jammcrten. 9flit ber tjeil. Urfula bat ber
9lame nirijte ju tbnn. 6r l)dngt oermutljlid) mit bem ^orfdbcrg (arg cntfteflt au«
£or»Secl«$erg, Diclleitbt cinft 5lfcnberg?) jufammen.
Digitized by VjOOQ IC
— 586 —
426. $te 3fagb.
$lg <Spielplafc mujj man eincn ©arten &aben, unb je grower biefer, befto
beffer. SBenn ©utg2Kutl)g baju ein freieg gelb con menigfteng 1000 ©djrttt
Sdnge unb 100 (grfjritt SBreite obcr cincn SBalb Dorfd^lagt, fo fteljt in unferer
3eit fo etmag niefit meljr gur 33erfugung. 2)ie 3>aty bcr 3J?itfpieler barf nidjt
gering fein; je mefyr, befto grdjjer bag SSergnugen. (Sin 3uoerldffiger flinfer
flnabe roirb Dberjdger, bie ubrigen fmb bag Silb: £irfdje, ffielje, #afen,
gudrfe, fur jebe ©attung 2Mb nrirb cin Heineg SReoier alg ^ufentljalt abge*
gren^t, barin ifjm bcr3dger nicfjtg 3U leibe tf>un barf. 2)ie§irfd)e Ijaben ifjren
2tnfuljrer, ebcnfo bic SRetye, £afen :c liefer Slnfuljrer beftimmt aOemal,
ibamit niefit ju oiele braufjen fyerumlaufen unb SSernrirrung ing ©piel bringen)
bicjcnigen Jpirfd^c, #afen unb [gudjfe, meldfje ing greie gefjen unb fid^ gutter
fuefien follen. 3efet t^un fie, alg ob fie roeibeten. 3)a fomtnt ber Oberjdger
Ijeran, auf ben fie immer aufmerffam fein muff en; er erfudjt bag 2$ier ju be»
rii&ren, inbem er ben @djujj eineg 3agerg naefialjmt SSen er er&afc&t, e^e ber
Stufentijaltgort erreidjt ift, ber fommt alg „gefef>offeneg SBilb" an einen ah'
gegrenjten £>rt unb roirb bort oon einem Sufferer uberroadjt. (Sntlaufen barf
Reiner, bag ift ©ebingung beg ©pielg. 2)er Oberjdger, ber nadj Umftdnben
audfj bag juerft gefdioffene Silb alg $unb mttnimmt, fudjt nun bag gefammte
2Mb nadfj unb nad) an ben beftimmten Ort ju bringen. @oll wetter gefpielt
roerben, fo Id^t er, oieUeidfjt naty einer Heinen @trafe, einen nadj bem anbern
roieber laufen, unb eg finbet eine anbere 2BaJ)l ftatt, roobei au<$ bie Xfjier*
gattungen tyre StoUe roedjfeln. §at ein Mnabe alg £l)ier beim (Sntraifd&en fidj
bur$ befonbere ©eroanbtyeit auggejeidjnet, fo roirb er Dberjdger. 3manberen
galle roirb irgenb ein anberer gerodl)lt, ber immer einer ber beften Sdufer fein
mufe. [Wa$ gdlfmg €5. 178.]
1>a$ ganje ©picl ift bcluftigcnb unb ubt ben ftorpcr im fiaufen unb ©pringen,
Ijdlt bie ©inne in ftetet SBadjfamfeit, belebt ben 2Rutfj ber Stnaben unb i(t bc*balb
ein fiieblingSfpiel berfelben. <£ampc fagt in fcinem SReoifioneroerf VIII, 356 iiber
3agbfpiel unb 8deiftreiben : ^^ic beiben ©piele roarcn unter alien ©pielen mcincr
Boglinge bicjcnigen, tucldjc am langften ©tiaj bieltcn unb ju benen fie am liebfteu
roieber juriicffcljrten." — ^Senuanbt bamit, aber furjer ift bat folgcnbc ©piel:
427.
a. %a$tx itnb $afen.
©in 5?inb ift Sdger unb ftel;t mit einem $lumpfacf mitten auf bem $piajie. ©ie
anbern ftinber ftel;cn umljer unb pngen:
$)er 3dger ift ein bummer Sflann,
©er feincn §afen fd&ie&en fann.
[obcr:]
^etcr ift ein ©ummrian,
2^cr fein §d§c5en treffen fann.
Slun oerfol^t bcr 3ager bic ^inber unb fua^t fie mit bem Sudjc ju treffen.
SEBer getroffen mirb, mup ftd) an cincn befonberen ^Jla^ ftcflen, bid naa^ unb nac^
aUe $dea^en getroffen fmb. Tat julefet getroffene roirb bann Soger fur ndd)ftee (Spiel.
3)ittmar, Sinberluft 279.
Digitized by VjOOQ IC
— 587 —
b. $att£ $afetttitb»
tin 3dgcr unb cin §unb oerfolgcn bic £afen. Sebcr gcfangene #afe roirb #unb.
€id) £u ermunteru unb ben 3dgcr mit §>unb ju perljoljnen, ftngen bic §afcn:
„§an& §afetoinb, #an$ $aferoinb,
S^afc bic^ ber Sdger unb #unb nic^t finb't. [Olbcnb. m. 44.]
c. 2)er Sdjity.
_AN
B^^SSffMHTszjrjTtJrJIga
5Hu»pf c, ru « pfc ©roS • djen, bcr ©djii£ ift nicf|t &u £au*, unb —
tuenn bcr bo * fc ©djufccfonunt,bonn lau « fen roir nod) £auS.
©in Sinb ift 3 age r, bie iibrigen ftnb £a*3)en. 2>iefc fauern auf bcr (Jrbc
unb afjmen bo* ©rafcjupfen nod), rodtyrenb bee Sagcr in bet gerne laucrt. Stm ©a)lufr
be* 2iebd)enS fudjt bcr Soger eiu« ber #d*djen ju fangen. ©clingt tym bo*, fo roirb
bo* gefangene SBilb jefct Soger. — SRiinblid) au* ftlnmngen. Cin dbnlidjcr £eyt
bei 3immer 45 : SRupfe, rupfe ©ro&djen, eft fi^en l)ier jwei £d*d)en, unb fomntt ber
bofc (roilbc) Soger bort, Inifa), finb tuir aUe fort! 9M. baju: Cbur4/s: g ggc|
ggec:||aaca|agggagdgic.
d. $trf^*3agb.
Sine SReUjc JHnbcr ftellcu fid) l)intereinanber auf; ein $Hnb Iduft ole Soger
urn fie tyerum unb fdjldgt bo* julefet ftcljcnbc (ben #irfd}), roeldjer nun jagt, tualjrcnb
rafd) bcr bi*()crigc Soger on bic crftc <2tclle tritt. ®obci n>irb gefungen:
Tec grofce #irfa), ber Heine,
£er Ijat gar lange 9$eine,
Ter Iduft in 9tad)bar& ©arten 'rum,
$>en tjintern §irfa), ben jag \6) 'rum.
$ogtlanbifd): hunger 309.
428. »ogetoerfaitf (Sogel^&ttbler).
3u biefem in ganj 3)eutfd)lanb betanntem ©piele gefjdren cin 33ogel*
Ijdnbler, cin Sngel, ein Xeufel unb cine beliebige 2In$afu* t>on S3ogeln.
2)er S3ogelljanbler giebt ben SSogeln (ftinbern) tyeimlidj i^re Sttamen, bie bann
ber (Sngel unb ber Xeufel nadjeinanber ertatfjen muffen, unb jroar fo, baj$ jeber
pon ilmen immer nur 3 SSogelnamen fagen barf. 3ft einer unter btefen breien
porfjanben, fo tauft U>n ber erratljenbe (Sngel ober £eufel. 33eoor er benStogel
in fcineOeroatt befommt, mufj er cinen SBettlauf mit i^m anftellen. (Srreid&t
ber getaufte 23ogel bie beftimmte greiftdtte (Sobbe o&ne gefangen ju toerben,
fo ift er gerettet, barf roieber in ba3 23ogelljau£ jurucf unb befommt einen
anbern ftamen. S3ei biefem Setttauf fudjt bcr $ogel aber nur bem £eufel ju
entrinnen, rofifjrenb cr fidr) pom Sngel fo leid)t al£ moglidj fangen Idfrt. 6inb
enblic^ alle SBogel gefauft, fo bilben bic S3ogel be* (Sngete jroei SRei^en, jroifdjen
benen bie be3 Xeufel^ ^inbure^gc^en muffen unb pon alien mit ^lumpfdcfen
gefc^lagen roerben. 2)a§ nennt man: bie gefangenen £eufel muffen burdj bie
„©c^lappebe" ge^en. (2Reicr, fd&roab. ««. 9^r. 389).
Digitized by VjOOQ IC
— 588 —
$o*felbe 6picl Ijeijt in bem Dlbenburgifdjen &#. 20 „93ogel flieg aud!M
— 3)ie fcu*fii()rung ift roenig abroeidjenb fo: 91u$ ben SWitfpielcnben roirb ein
SBogel&anbler (SRetfter) unb ein SSogelfaufer flDeifter) geroatylt, bie ubrigen
finb 95 o gel. SBaljrenb bet tfaufer fid) einigc ©djritt entfernt Ijat, berebct ber #anbler
fia) mit ben tfinbern bariiber, roeldje SSogelnamen fie anneljmen roou"en unb ftellt fie
in eine Stcifje. #un tommt ber tfaufer unb fpridjt:
„@uten £ag, £err SReifter!"
— ©uten Sag, $err 3>eifter!
,3d) modjte gern 'nen Stogel faufcn."
•— BaS fur ein 93ogel foil ba* fein?
®er tfaufer nennt einen j. S. ©perling. 3ft berfclbe nic^t oertreten , f o fagt
bet 2Reifter: „3ft nid^t bo!" unb ber SDcifter rati) roeiter. Jrifft er einen 93ogcl, ber
oertreten ift, fo ruft ber SReifter:
SJogel flieg auft!
tfomm balb nricber ju $au&.
$er betreffenbe 95ogel fliegt au$ unb ber SDcifter fud)t ifm ju ergreifen. ©elingt
e$, fo ftellt er ben ©efangenen on einen beftimmten Ort. 3m anoern gafle fetyrt
ber Sogel jum SReifter juriid unb befommt einen anbern Women. 3)aS roirb fo
lange fortgefefct, bis ber $)eifter ofle SJogel gefangen Ijat, roorauf bat ©piel nadj
SMieben gcfiloffcn ober oon oorn angefangen roerben fonn.
429, Sdgelandiagett.
eine Sautter unb tyreSdget jtfljlen au3, roer won tynen ber ©ogelfdnget
ober S3erfolger fein foil:
CU ift ein #err in ©arte g'gange
titaty, roie mange SBogel Ijatt' er g'fange?
C£i3, jroei, bru:
$ic anbern finb Dorbi,
Wip# — rap* — rauS:
$u bift brau*!
9?ad>bem bie 85gel nun ft$ in eine SRetye gefefct unb tyre oerfdjiebenen
SRamen oon S35geln unb farbige Sanber untereinanber oertljeilt tyaben,
erfd&eint ber ©ogelffinger unb rcttl):
«B6gcli uf ber SBibe:
©runer, gele @ibe.
Uf bic ©anb, uf biefi 2Baub,
©untiger £>err, gib mir mi* ©anb!
3ft rid&tig ber SSogelname ober bie Sanbfarbe geratljen, fo fliegt ber 33ogel
auS b. Ij. ba« betreffenbe Iftnb entfpringt an einen corner beftimmten g r e i p I a ( unb
ge&drt bort roieber ber Gutter f onft aber bem Eerfolger, menu er baSfelbe nodj
aufjerljalb beg 3**1*3 erreidjt Imt. ©o roerben alle flinber aHmSljUg in 3roei
$aufen gefdjieben, bie am@djluffe mittelf: aBettjiefcenS ben@ieg einer<partet
entfdjetben miiffen. 3)er fd&roftd&ere £fjeil roirb bann jur ©trafe burd^ bie
9Wutf<^e gejagt. 2ejtere§ ift ein ©ur^laufen sroif(|en groei 9Jei^en, roeld^e mit
$lumpfacf ben 2)ur$laufer bearbeiten; in ©d^roaben: „<§<$tappebe laufen''
genannt. [@d^roet3erifd^eg ^inberfpiel. ffiod^olj @. 449.]
430. Sauermann^en (ftatterljafdjen, «t>u(feje(f .
«Ue SKitfpieler tauern ftd^ im ^reife auf bie <Srbe mit tlugna^me eineg,
ber in ber 3Hitte fte^en mu&. ©eftimmt roirb worker, ba^ pl5flid^e« Sauern
Digitized by VjOOQ IC
— 5S9 —
(#oden) uor bcm £d)Iage rettc ftadj Selieben ftetyt nun einer obcr ber anbere
auf, urn ben @teljenben ju jupfen unb ju neden, bicfer ift nrieber beftrebt, jenem
cinen @djlag mit ber $anb gu geben, e^e er fid) nrieber niebertauert. ©elingt
ifmt bag, fo mufe ber ©etroffene in ber SWitte ftefjen. [®a& @piel, melcfyeg id)
augfiif)ren faf), fteljt bet ©utg2Rutf)g 266 unter „#afdjen", bet HntbroS 69 unter
„$upf* unb $intfpielen".
Sine Slbart bacon ift „9B6gIein, ljufd)!" (Sin £inb ift SBogelftencr, l)at
cinen ^piumpfacT unb ruft fort unb fort, maljrenb bie SBogel urn iljn berumfdjliipfen :
„ NB o g I c i n , fjufdj!" gugt er aber einmal Innju: „<ScjM eua) nieber untem
Sufdj!", fo fmb ode ftifi unb fauern fid) nieber. SScr'e julefct ttyut, befommt
eincn *piumpfatffd)lag unb loft iljn ab.
431. 3i*Hi«8W (3idfpiel).
3ft burd) 3fogjal)len bag 3icf li (3iege) ober ©ili (®eij$) beftimmt, fo fpringt
bie ganje @pielgefeHfdjaft augeinanber* ©en bag 3i(fli erorifd&t ober raer bie
©renjen beg @pielplafceg uberfdjreitet, nrirb felbft bag 3tdli unb |at bie ubrigen
*u fangen.
2>ic 26 nidjtigen Stinberfpiele 1657 befdjreiben ba* ©piel fo: „(Jin ©piel, mit
bcm bei un8 bie tfinber fid) erquicfen, nid)t roeifr id), ob mo meln"; ift bat genennte
3 id en unb roirb auf biefe SEBeife getriben unb gcfuljrt: infy ein* mit flayer $anb
ba& anbrc blojjlid) ru^rt, unb flcudjt bamit baoon. $>aS aber fo getroffen, jagt feinen
€d)lager naa) fo long, bit er erloffen benn ©egcnftreidje friegt. 3>ief? roafyret bid bie
tftnber finb fofler SWattigfcit; unb mie bie muben fliufrer fid) legen auf ben $lan;
oft mu& bie febroarje 9tod)t nad) baufj fie jagen beim." — 9(u* bem ©d)lu& erfiejjt
man, bafj bier bn* fogenannte „2efctcn geben" gemeint ift, mobei oft aud) ein
£afd)en n5tl)ig mirb: Slinber oerabfd)ieben fid) fd)crjroeife mit einem leid;ten £a)lag
unb fprcajen ba bei „§aft'n fiefeten!"
432. ftretdtoettlanf UWiitgfdjlageit." ®omm mit!).
25ie $inber fdjliejjen einen flreig unb fteljen bidit, arm im arme, bag ©efidjt
ber Sttitte jugefefjrt. (Sing bleibt aufjerljalb beg tfreifeg, umgeljt benfelben unb
giebt einem ber barinfte&enben $inber einen <Sdjtag auf ben SRuden unb fagt:
,iomm mit!" $ierauf beginnt eg fofort nacf) ber 9ftd»tung feineg ©angeg §u
Iaufen, bag anbere $inb aber Ifiuft in entgegengefefcter 9H$tung urn ben
flreig. SBer juerft con beiben in bie Sude eingetreten ift, Ijat geroonnen, bag
anbere £inb febt bag ©piel fort. 9*odj er^eitember roirft bag @piel, roenn
beibe urn ben flreig taufenbe JHnber beim ©egegnen brei ^nife madjen. — 3n
^oniggberg ^eifet bag @piel fr©uten 3Korgen, $err gifd&er!" 2)er$erum*
ge^enbe tlopft einem ber 9JMtfpielenben auf bie ©gutter mit biefem ©ru§e unb
beginnt ju taufen unb ber angefa^lagene in entgegengefefcter 9^ic^tung urn ben
Mreig. 53eim 33egegnen roieber^olen beibe obigen ©ru|, reic^en ftc^ au(| roofyl
bie $dnbe. SSer juerft bie Sude erreic^t, bleibt im tfreife, unb ber anbere ge^t
fjerum unb beginnt bag (Spiel uon neuem. (grifc^bier @. 88.)
3n ^pofen (graufti^t) tutrb bicfer &rei0mcttlauf mit folgenbem Bivicgefangc
eingclcitet :
„\Sd) trag, id) tragw — „9)kinem geinfliebdjen."
2Ba* triigft bu benn? ©cr ift bein geinelicbdjen?
,,'n % aar rotbe ©d)ul?." „©enn id) breimal 'rum gefommen,
ifeem benn ju? iKerb id) ee fajon finben."
Digitized by VjOOQ IC
— 590 —
433. ftttfeldjeit ($af$efyiel) -
3roei unb jroei @pieler ftellcn fid) Ijintereinanber in einem flreife auf. Sin
£inb bleibt ubrig. 2)er Sorbermann oon jebem $aare (alfo ber innere tfrete)
fefct ober tniet fidj nieber. 3)a3 eine fangt an unb geljt ju etnem anbern unb
fragt: „9Hdeldfjen, ftideldjen, Derfaufft bu bein £inb nid&t?" 9£un
foufen beibe in entgegengefefcter ffiidfjtung um ben £rete, (fo roie behn @piefc
Somm mit!) SGBer juerft an bem ShtSgangSpunfte jurudtommt, fjat gemonnen.
%ue Dberbiebad) a. JRb. 1896. Hubert nurb ba* „tfinberoerfoufen" in Sdjroaben
gefoielt. (f. unten 9tr. 570;.
434. S8*fd)eit ttitb $eifel (#rci*»etttauf).
2ttan fifct auf bem SRafen tmtfreife; Ijnter jeber ftfcenben ^erfon ftel)t eine
anbere, n>eld|e ber 2)edel fjeifjt. (Sine $erfon f>at !ein Xopfd^en; biefe geljt §u
einem beliebigen 2)e<fe( unb fragt;
©ie tljeuer oerfaufft Cm mir bein £6pfd)en?
Um einen ©rofdjen (2 tfrcujer it)
#ierauf laufen beibe nad(j entgegengefefcten @eiten um ben tfreiS, met
jucrft nrieber bei bem SCdpfdjen anlangt, bleibt in beffen ©efife, bee anbere mufc
roeiter fragen. [€>$ufter 214.]
435. muttfritt (mutm).
3)ie ftnaben fifcen auf einem teeren Jeiterroagen. (Siner ftel)t vox bem' SBagen
alS „2Ruller" unb funbigt fi<$ an, bie ubrigen antroorten unb e§ entfpinnt fidj
folgenbeS 3n>iegefprdd):
$cr ©fuller!
„©a* will er?"
(Sincn ©acf.
„©a* mit tlnin?"
SlUc bofen 93uben unb SRable 'neinftedcu.
[2)ann fpringt er auf benSBagen, bie anbem fpringen Ijerab unb er i&nen
nad). 2Ben er er&afdit, muft 9HuUer merben fur nad&fteS <3piel.] (SReier 399.)
3n golfing* <rrjtcljung«ftoffcn 178 (baljer Safob 113) Ijeifrt ba* ©picl „£allob,
ber 9R filler ift braufjen" unb ftefjen bie &inber nicbt auf einem ©agen, fonbern
auf einer ©ettc im ©arten, Dor iljnen ftcljt cin6 art ©adjter unb cin* (ber SRulIer)
ift roeggegangen. $uf einmal fommt ber 3KuQcr bis auf 15—20 ©djritt ju ben
tfinbern Ijcran unb ruft „$aM), Ijallol)!" S)cr ©iid)ter fpridjt: ©er ift braufren?
mntiuort „$er SHiMcr". ©a* will cr? „eincn 6arf doH dinner." $arauf ruft
er: „gaug er fid) ein*!" 2)ie Sinber fliidjten auf bie cntgcgengcfcfctc @eite bee
©artcn*, um fid) nid)t com duller erroifdjeu ju laffcn. ©en er fangt, ift nun
duller.
436. ©oeffprnug.
2luf einem freien ^piaje ftellt fidj Siner feft ^inf J^at ben Obertorper oorge-
beugt, bie Slrme eingejogen unb bie $dnbe feft auf bie £nie geftuft 2>ie Ueb-
rigen fpringen uber i^n ^inroeg, inbem fie burc^ Sluflegen ber ^anbe auf feine
©d&ultern fi$ einen ©d^roung geben. SBer juerft ^inubergefprungen ift ftellt fi<$
in einiger ©ntfernung aud^ ate Sod mit Ijin, ber jroeite fpringt fiber beibe unb
ftellt fid) roieber in einiger (Sntfernung auf unb fofort, bi§ alle uber ben juerft
Digitized by VjOOQ IC
— 591 —
@te()enben Ijinroeggefprungen finb. ftun fpringt biefer uber bie gonje vox Ujm
ftefjenbe SRetye unb ftellt ftdjji oorn Ijin, ebenfo bcr nun folgenbe u. f. n). 2)oS
@piel finbet ftd& abgebilbet in Simmon's luffigen JHnberfpielen al3 33odfteijen.
SBeil biefeS @piet Napoleon I. gern oon feinen @olbaten auSfityren fajj, aud>
felbft mitgefpielt Ijaben foH, fo fyat man e3 au<$ ben 9£ap oleonSfprung
genannt. 3m ftieberbeutfdfjen Ijeijit bag @piel „©ud, ftal) feft!"
437. $er £amraeifprung*
(£r ift etn>a§ fd&roerer ate ber 33odfprung. ©oil er auSgefuljrt raerben, fo
fpringen bie flnabcn pjar aud> uber bie ©ebudten Ijimoeg, aber nidjjt oon Ijtnten,
fonbern oon ber ©cite fjer; fie muff en mit gefrfttfdjten Seinen fpringen unb ftdj
mit beiben £anben auf ben ffiuden ber ©ebudten ftufcen.
&el)nltd) ba$ „©feljuden" ober „©tapfenjuden" in Stppenjell (£obler286),
roobei jroei gebudt ftefyen, tfopf gegen Stopf, bcr britte uber fie roegfpringt, infcem
er bie §anbe auf i^rc ©djultern fefct.
438. 2>a* lattge SRoft ober Sanrafjopfeu.
3)ie £naben tijeilen ftd^ in jroei $arteien, eine, bie fteljen mujj unb eine,
bie fpringt. 2)er grofite tfnabe ftellt fid) an einen $3aum ober oor eine SBanb,
bie $&nbe auf bie £nie ober an ben $3aum geftemmt. Winter i&n ftellt fid^ ein
jroeiter ebenfallS gebudt unb an ben erften fidj anfjaltenb, bann folgt ein britter
merter :c. bis bie $alfte ber flnaben in folder ©tellung ftdj befinbet. 3)ann
fpringen bie tfnaben ber anberen ^artei (bie better) auf ben ffluden ber ©e»
budten, unb groar juerft ber befte (Springer, ber am roetteften uorruden fann,
unb ftfcen bleiben mufj, bie ubrigen i&m nadj. @i$en aHe auf, fo fefct fid& bag
Iange 91 o 6*) mit feinen SReitem jubelnb in 33eu>egung. — ©eim nad&ften
@piel Ijat bie geroefene ffieiterpartei ftclj am Saum aufeufteHen unb bie anbern
auf&otfen ju laffen. [ftadfj SWeier 422. Olbenburger flffi. 30. ©ut§2ttutl>$ 542.]
* 3n mandjen ©egenben 3)eutfd)lanb$ (j. SB. in ^^uringen) roirb nodj jefct ju*
weilen beim Umjug jur $Hrme& ber altt>eutfd)e ©djimmelreiter (ba* &bbilb
2Boban«!) burd) ein paar SBauernburfdjen in gleidjer SBeife bargeftellt. <5)er spferfce*
fopf roirb burd) ein 6trol)bi'ifd)el gefi'iUt un& bat jroeimannige ^ferb mit eincm
gropen weijen %u6)c iibcrbecft (f. meinc ©efctji^tc be* ^anjeft).
439. £anbenf)au£- Spiel (^afc^efptel).
Sk liiba fliegc juiu S^ot ^infiS,
8e fliege uf* griene getb,
So'S ifynen gar fo mo^l gefdllt.
$an tt\)tz fe l)eim jur giietc 9liie^,
2)ann \6)i\$ i mieber mi §uSla juc.
• ©eim 5(nfang bicfeft 6pru(^eft fpringen bier SUnber nodj ocrf^iebener Sticbtung
fort. 9lm ©nDc be^fclbcn feljren fie roicber juriid unb mablcn trier anbere. 5)ann
beginnt bal 3picl oon ncucm. — S(u0 gricfen (Ober*Clfa^.
Digitized by VjOOQ IC
— 592 —
440, $cr ^fifjnerfjof (§afd^efpicl).
(£in 9Raba)enfpiel auS ©remcn. (£* nrirb gcbrummt unb babei mit ben gingern
iiber bie fiippen gefdjlagen, fobafe ein bem ©pinnen aljnlicbeS ©eraufd) entfteljt.
$icfe SRanipuIation nrirb nnd) jcbem SSerfe auSgcfiifyrt. (Ein tfinb petit bic @rofc«
mutter bar. S>ann nrirb folgenbc* 95kdjfclgcfpraa) gcfitljrt:
©rotmoober, :j: tuat mafft bu bar? 2Bat maft t>e bar?
„3a) fpinne." „$e furtert be §6ner."
5Bo i& benn bin 9Kann? #5ntnribennnigof enbetenfjengaan?
„£>pen §dnerl)of." „3a, aroert jagt fe mi nig meg!"
S)ann geljen bie ubrigen tfinber l)in, fdjiittcln mit iljren @d)urjen unb jagen
bie £ulmer. S)ie ©rofrmutter Ifiuft iljnen nad), fangt ein* ber tfinber unb biefrt
mu§ bann bie „©rofrmutter fpielen". — SWitgctljeilt in „*m UrqueU" V. 178.
441. Sitttetoerfattfeit ($afdjenfpiel, Siellaufen),
(S3 nrirb eine „£intenmurter" getmi<, bie ubrigen ©pielenben finb tyre
tfinber unb roerben ein3 nad) bem anbern unter folgenbem ©efprfidj fortgefdjidt
tfinb: Gutter, i mill $inta fjola!
Gutter: 9Ro mitt fe \)o\a?
tfinb: 3m 9tonnaljau0,
[2Bic rocit fdfcitfft me nauft?
2)ie SWutter beseidjnet jebem £inbe ein befonbereS 3H an roeld)em e$ fo
Iange bleiben mujj, bi$ alle £inber fortgefdjidt pnb.
ftun [fragt bie 9Kutter: „SBaS &at$ gefdjlaga?" 3)ie Sinber anttootten
„ein3". 3faf nodj jroeimal roieber^olte gleidje grage rufen fie „3roei", bann „brei".
3efct ruft bie 9Kutter, raie man #ulmer loeft: lud, lud, lud! bis fie aDe ba ftnb.
SBer juerft antommt, nimmt fur3 folgenbe @piel ben $lafc ber aflutter ein.
(9u* Tubingen. 2Reier 372).
442. Sir fteljeit auf ber erften StapttLt.
Sine 8teil)e 9ttabdien fnict nieber. ©ie fingen:
28ir ftetyen auf ber erften tfapcUc
Unb fyaben ben ©a) luff el nerloren!
$cn tfnieenben gegen fiber ftcljt cine (Einjelne unb fagt:
„©tef)t auf, fteljt auf, Ujr jungen $amcn,
®er ©djliiffel ift gefunben.
®er #5nig Don Sfreufccn nrirb foinmcn.
flierauf erljeben fie fid). $>ann trirt eine anberc Dor, bie ubrigen tnieen. S)aS
flc^t fo fortf bit alle ber afaifee nadj bageftanben unb Slntroort ertyeilt Ijaben. —
Su6 Tubingen: SReicr 393. €inn bunfel unb r-erroorren.
Digitized by VjOOQ IC
— 593 —
443. 2)e* (gfcl fhretdjeit (Slrt $af$enfpie().
(Sfcl, (Sfel, mo bift bu getocfen?
„3n bcr fd^dnen Wtyk."
5Ba* l)aft bu in bcc SKitylc getyan ?
„@d)dne @acfe gctragen!"
5Ba& mar benu in ben Sacfen?
r,6a)5ne $ud)cr."
5$a$ ftanb benn in ben SBuc&ern?
„&$bnt SMebcr."
60 ftng uiir cinmol ein SMebdjen dor.
„%6) met^ fein$."
§olt mir bic lange ^eitfd&e t)cr!
„©a* toil! bcr §err bamit?"
Den fcfci ftrcic^cn.
SWulIcntjoff 480; baljer eimrocf 856.
2Me ©pielenben fteljen in cinem £albfrei$. 3n ber SRittc ftetjen tyrer jroei,
eiucr mnajt beu £crrn, bet anbre fteflt ben (fcfel oor. Sener fdngt on ju fragen unb
credit obige flntroorten. *l* ber ©fcl Don ber ^eitfdje Ijort, lauft er fort, bic onbern
tjinterljcr. SBcr il)n erfjafefct unb ftreidjen fann, wrirb an feiner ©telle (fcfel.
f#
-3-
=PF=
444
*• 1* f A
fcer SRftljle.
9(u* tcr llcfcmmrf
rap-* — - — ■"
: erf I.
-f-5-
3,
54.
-H~
-ft-
-#—
*
^^-1-
-U-l
-*-g-
=td
U-2-
-#—
4=J
©0 bift bu Ijin • ge » roe • fen, ntein 3ie • gen *bort*botf? 91 uf ber
i
*=
35
^
-fc±
Up
9Wti$ » le, auf ber Wt\\% » le, mcin gno * big * ftcr £err.
2. ©aft l)aft bu benn getfyan, niein Siegcnbocf?
©eftofilcn, geftot)lcn, mcin gnabigfter §crr.
3. 3$a$ ()aft bu benn geftoijlen, mein Siegenbocf?
SBrijcnmc&l, 5BeijcnmeI)l, mein gnabigfter #crr.
4. SBer Ijat bid) benn gefefyen, bu Siegcnbocf?
$)ie altc bicfc Sttagb, — mein gnabigfter #crr.
5. #at fie bid) aud) gcfdjlagen, mein Siegcnbocf?
§111 ja, \)\n ja! mcin gnabigfter §crr.
6. 2Bie Ijat ftc bid) gcfdjlagcn, mein Siegcnbocf?
*Wit cinem @tocf auf ben $opf, mcin gnabigfter .$err.
7. 3Bie l)aft bu benn gef^rieen, mcin Siegcnbocf?
9Kaf) mal), mdb mal)! mcin gnabigfter §crr.
Slnbcre SNelobic.
fRIjeinlcinbifdj (Oberbicbnd)) unb 9taffauifd).
fee
i*3=§g^El
1
1^— *~
^ , — . , ►_- — 1 — -s — V-
roarft bu benn ge • roc-fen, mein 3ie« gen • bod? 3n ber
H
2.
jFEg3ff=t^^^^
3^
ttO
2)?ul)»le, in ber 3Riif)*Ic mcin rtn^rbi*Qcr #err. gnd«bt»gcr $err.
I) me, XfutfdK* flinberliei). 38
Digitized by VjOOQ IC
— 594
1
55> ritte SRelobie (©aargegcnb).
(2Bo bift bu benn gemefen, mein Siegenbocf?)
^m
^
'7-4^?^
_?=?:
|S
£g=^l
^
E
£
©a* Sicflcin in bcr SRuljle (Oefterreia>@djlepen).
3Bu roarfdjten geroap, o 3iigto main?
Bi ber SRiil, oi ber 2Riil, o #errc main.
2Bu Soften geftbjofen, o 3iigla main?
©abet bet Stonf, onber bet 93anf, o #erre main.
9)iit roa* marfdjt'n jugebarft, o Biigla main?
2Rit mainer #aut, mit mainer $aut, o ftvtt main.
9Rit ma* fjopen $ptugcl frigt, o diigla main?
3Rit ber tfarmatfdj, mit bee tfnrroatfdj, o £etre main.
Si Soften gcgranne, o diigla main?
SRacf, macf, macf, macf, o #erre main. [$etcr 207.]
91 n bad ©a^erjlieb fajliejit fid) ein fafajcnfpiel mit $lumpfacfprugeln.
445. SBimberfotel.
a. 91u* 5) re* be n.
£
=P-
tfomm roir mol » len roan -bent, bon ei « net 6tabt jur an»bern;
i
S£
m
ri * ra » rt * ra»rutfd)! SBir fa!) * ren in bcr ftutfay.
3roei $inber Ijaben fic^ an betben £dnben uber* Mreuj angefajjt unb geljen,
ludfyrenb fie obigen 8teim pngen. nad) bem $afte nebencinanber. Sei ben ©ilbeit
^ri-ra-rutfa)" jicljen fie pa) 5U jcber ©ilbe rafeb f)in unb bcr unb bei ben Iefcten
SSorten maajen pe mit fraftiger 5>rel)ung ber Slrme $e(>rt unb beginnen bie SBanbe*
rung bann Don neuem.
b. $u* edjroaben (9Reier 368):
$omm roir rooflen roanbern,
Son einer @tabt jut anbern,
Siegt ein tfreujer auf bem Sifdj,
3af)l iljn, roer tyn fd&ulbtg tft.
fRi, ra, rutfd),
Sir fasten in bee tfutfaV.
c. Bu* IReidjenbad) (hunger 293):
9ti, ra, rutfd&ifa,
Wk jicfyen nadj 9lmerifa.
m, ra, rutfdj!
$Mr fasten in bet #utfrf)\
d. Eu*ScftpreuJen (gtifa)bier681):
$omm, roir rooflen roanbern,
Son einer ©tabt jur anbern.
SSenn roir ntc^t metjr meiter f5nnen,
^cljrcn roir roiebcr tim.
e. 9(u* bem (fclfafc (©tober 57):
&umm, mer roefle roanbern,
Sun einer 6tabt jur anbern.
'* leit e ©acfel uff m ®ifa,
'* roet| fenn 9Hcnf4> ma* brinnen
if*.
3crucf! jcrucf! jerucf!
Digitized by VjOOQ IC
— 595 —
f. ttu* bet Obetpfalj
(Baoatia II. 259):
%otfn met e mat foajieten geljn,
3n ben fc&dnen Stofengarttn,
$>en bie fdjdnen 9Rab<$cn marten.
8K«ra*rutfa,
gat>t' met in bcr £utfd>\
g. 93om 8U)ein:
8^i ra tutf$,
©it fasten mit bet ffutf$\
©ir fasten mit bet (Stfenbatyn,
$angen loutet Wabd&en btan.
8ti ta mtfc^,
©it fasten mit bet #utf$\
h. tfiit SRittelftantenr
fioffet un* foajietcn gc$n,
Sluf bie gtune ©iefc
3u bet Sungfer fiiefe:
^efyt'n roit roiebcr urn!
i. Bu« ftaffau unb ©eftfalen:
8ti ta tutf$,
©it fasten in bet #utf$\
©it fasten mit tfanonen,
9Rit dtbfen unb mit »ofmen,
8M ta rutfa,
©it fasten in bet ftutfd)'.
k. 3n ftieberbeutfdjlanb (jeifrt baffelbe <3piel „$atettanj", b. &. Janj
bet fcataten (= digeunei). 3e atari tfinbet mit tteujroetfe angefaften #finben burd)*
nmnbetn ben Spielplafc, tuobei fie fingen:
Satetbanft, Satetban*
®tei bi mal tyctum, bibelbum!
Set lectern ©often tetfcen fidj bie fltnbet etft nad) bcr einen , bann na$ ber
anbern ©eitc Return. — ©Ibenbutget 5181. 25.
446. $etnt* nub $ilatit* attf Strife* (bie §immel*ftutmetfage).
llingegenb t>on £aHe 1838; (Stf I. 3, 21.
frl^DJcE
m-
r?
i" U ' U S -W-- U
-v — 6£-£
tam, tott too Wen roanbetn, fptad) $c * ttu6, t>on ci * net €tabt jut
an « bent, a - a » ' an » bent, fpfa$ *pi » la « tu*.
Hnbete 5W c l o b i c.
P*
8*om #icbetrl)cin (©efel).
J J! » ; 35^^
SS
* (*-
=5=*
tfomm, tuir rooMen roan»betn, fprad)$e»ttu*, oon ei»ncm Ort jum
langfam
an • bent, fa fa an « betn, fpta$ *fi • la • tu*.
38*
Digitized by VjOOQ IC
— 596 —
2. 3e£t fonmui ttrirooreinsBirt$I)cui$, 4. ©o t>aft bu ben betommen?
6prad) $etru*. 6pracb $etcu$.
grau ©irtfjin, fdjenft un& 95>cin Ten f>ab' id) ctm' SBauer g'nonunen,
fjerau*, 6a fa, $aur' g'nommen,
6a fa, SBein Ijerau*, epraa) $Uatu*.
epraa) *pilatu&. 5. 3e|;tfommftbunia;tinSCMmmc(reia7,
3. 98>cr foil nn& ben bejaljlen ? 6pra<& 9$etru$.
6praa) $etru$. $ann rcit' ia) auf mel'm 6cbimmel
3a) ijab nod) cinen Ifyaler, fyinein,
6a fa X^alcr, 6a fa, 6a)tmmel 'nein,
6prad) $ilatu*. 6prad) sjWatu*.
G. Xann falljt bu runter unb bridjft ein $etn,
6prad) «pctru§.
£anu rutfdj id) aid cin tfruppcl 'nein,
6a fa, $riippel 'nein,
6prad) ^ilatu*.
&u*fiil)rung: 3wci &inber, tie fid) freujroei* Me §ahbe gereidjt Ijaben, &efcen
bicfe SSerfe fingent) oorwart*; bci ber 6teHe „6prad) $etrufc" brcbcit fte mit cinem
;Jug ber £anbe fid) rn|d) berum unb geben roicter jurfuf. — ffliefjrfadi mtinblicb au*
ber fproDinj 6ad)fen unb 6d)lcfien unb uom Wicbcrrbein bci $rf. Cicber^ort 195,
au* #allc 6rf I. 3, 21. Soft tvortlid) aleid) im ©unbcrljorn III. «nt). 6.83
(u. «. III. 441). Vebnlid) 6imrocf Nr. 820. 9Keier 98. <J>cr fcejt biefe* alien
ffianberfpiel* foil friil;er al* Srinflicb f,ebieni baben. ©. ©rimtu b^ in ©olf*
iJeitfdjr. II. 6 crroiefen: *&$ in biefem JKeim bic 6oge uom $ i mine I* ft firmer
entbaltcn fei (oergl.: Ter nlte Gaflalter k., 6. 93). 3u 6tr. 5 ocrgl. SRocbbolj, 6ogen II.
6. XL u. 309: „9Wartiu 2ut()cr am 6d)immel d;unt in bic #ofle, nit in £immcl".
447. 9t&n(er unb ©enSbarmen.
£>iefe$ tfuabenfpiel etgnet fid) nur fur ein abgegrenjteS SMbgebiet, too aller*
lei 6d)lupfnrintel, Heine $obln>ege unb 3:r)dlcr fid) barbieten. — Sin 2$eil ber
6pieler mirb 3U ©enlbarmen beftimmt unb betommt a!3 ^bjeidjen ein auf
bie SDJufee "geftedteS 33aumrei3 ober ein urn ben $lrm 'genmnbeneS $ud); bie
anbem fmb dauber unb muffen fid) cerftecfen; bie ©enSbarmen boben fte in
intern ^erfted aufjufucben unb einjufangen. 2£er gefangen ift, wirb nadj bem
©efangniji — einem beftimmten Stofenplafce im Salbe — gefubrt. (53 fte&t
i^nen frei, unterroega ju entnrifdjen, menu fie e£ ermdglidjen fonnen. 933er §u»
left gefangen roirb, ift Wauberljauprmanu. 6inb alle ftduber gefangen, fo \>at
eigeritlid) ba^ 6piel ein Snbe. — Sin mandjen ©egenben (3. SB. in 6ad>fen) giebt'^
noa) eine $inrid)tung3fcene : 3m ©effingni^ roerben bie dauber oerurtbeilt unb
bingericbtet, enrroeber erf a) of fen, roobei fte mit oerbunbenen 3(ugen nieber*
fnieeu unb beim „$uff" ber ©en^barmen umf alien — ober fie tuerben ent-
bauptet, inbem i^nen bie SWufe ober ein aufgelegter 6tein t>om tfopfe ge-
f^Iagen roirb. 31B ©enSbarmen sum neuen 6piel fteben fte roieber auf. 3bte
^ameraben muffen be^^alb ibre 6cblupfn)intel me^feln, roeil fte anne^men muffen,
bafe bie neuen ©euSbarmeu biefelben fennen. [9?adj eigner 3lnfd)auttng unb
naa^.Sagner Wr. 42. ?(mbro3 02. 3afob 9*r. 157. ©ut^ut^ 315.1
Digitized by VjOOQ IC
— 597 —
448. S&rettfdjlag (ftreiwolf).
2>urdj Bbjdblreim nrirb beftimmt, toer Urbdr roerben foil; biefem toirb an
bcr <§eite bed Spielplafced cin befonbered 2M angeroiefen. 2)ie ubrigen 3>itt»
fpieler bilben bie „$eerbe". Sie roanbern, nrie beim fdjmarjen 9Jtonn, ob*
roedfjfelnb uon einem (Snbe bed ^lafced jum anberu unb fmb mit ^lumpfddfen
ucrfel)en. 9iur bcr Urbdr bebarf eined folc^en nic^t; ed genugt, baft er eincn
2Kitfpieler mtt bcr fladjen $anb berubrt, urn bicfcn audj ju einem 93dren §u
madden. So lange cr nod& teinen jum ©drcn gefdjlagen Ijat, barf cr Don me*
manb bebelligt werben. 3ebcr fud)t ibm ju eutflieljeu} Ijat er aber einen
Spieler jum 2Ritbdren gemad&t, fo muffen beibe fo rafd) aid mdgtid) na<b iljrer
93drenb5^le flud^ten, benn alle ubrigen Derfolgen fie mit <piumpfacff<bldgen. —
3$on ibrer #dble aud unternebmen beibe 33dren einen gemeinfamen SRaubjug,
muffen ftd^ aber babei mit je einer §anb anfaffen. 3eber oon iljnen fann einen
neuen $dren fdtfagen. <So toirb bei jebem neuen Budlauf bie ©drentette Idnger.
£)ie glugelmdnner fcblagen roieber anbere ju 33dreu unb Iaufen bann rafd) jur
#dl)le jurud, ba fie fonft jebedmal geplumpfadt roerben. Sin muber ©dr !anu
audruben unb rodbrenb bed gangd in ber Qtylt jurucf bleiben, toenn er urn
„®unft" bittet. 3ft fd^lie^lid) nur nod& ein 8dr §u fangen, fo toirb biefer Don
alien bid jur £6ble geplumpfadt unb ift im nddjften (Spiel ber Urbdr. [ftadj
SBagner 35. @utd2Nutbd 286 unb 3atob 136.]
449. Wolaitb
ift roefentlid) badfelbe Spiel toie SBdrenfdjlag. 2111c Spieler tyabtn ^lumpfdde.
Hn einem abgegrenjten ffiaume ber$5I)le befinbet fid) SRolanb. 3)iefer oerld&t
mit bem $ufe „9tolanb !" feine #dljle unb fud)t, inbem er ben ^lumpfad mit beiben
£dnben bdlt, eind ber oor iljm fliebenben tfinber ju fd&lagen. Xrifft ber Sd)lag, fo
flucbtet er mit bem gefdjlagenen flinbe, oerfolgt oon ben fibrigeu, in bie Jpdfjle.
2fad biefer bred&en fte beibe, einanber an ber £anb fubrenb, bann toieber bcrau§
unb fudjen anbere ju fdjlagen, inbem fte rufen: „9tolanb-.9olIanb!" 3)ie gangenben
bilben eine flette; roeil aber nur ber recite unb linfe glugelmann je eine $anb
^um <S$lagen frei l>at, fo ift bad gangen febroieriger; bie tfette barf b^d^ftend
flud 5 inaben befteben. 2)er fed^ftc, ber gefangen roirb, reit>t ftcb ba^er nicbt
mebr an bie ftette, fonbern roirb aid 9lolanb in bie $5ble getrieben unb bad
Spiel beginnt ©on neuem. — SReifjt tod^renb bed gangend bie flette, f o ftnb bie
ubrigen bered^rigt, bie gangeuben folange mtt <Sd^ldgen bed ^lumpfaded ju Der*
folgen, bidfteinber^obleangefommenftnb. [Matf) 2)5ring 6. &mbrod6o. 2Bagner04.j
450. Sfircntreiber,
[^cr Scufcl an ber Settc. SKeinaudrufcn. Sc&laudjbupfcn.]
Sin Spielgenoffe, ber ® dr, tauert nieber ober fe&t ftcb ouf einen <Stein ober
$oljtlo$, berubrt aber mit ben ^dnbeu ben ©oben, urn ben SSierfufcler bar»
juftellen. (Sr l)at fid) einen ®drentreiber gerodblt, ber bad eine Gnbe eine^
3 SWeter langen ©tricfed (ober jufammengebunbener iafdjentudjer, in bie §anb
nimmt unb bad anbere feinem $dren in bie Sorbertafe giebt. «uf feinen $uf
„?od!" bemuben ftd^ bie 2flitfpieler bem 5Bdr einen leidjten Sc^lag auf ben ^ucfert
beijubringen. 3)er ©drentreiber fuc^t naturlicb fein Xbier ju befebu^en, umtreift
e« unb, menn er berubrt, mufj ben S3dren abl6fen unb ber geroefene ^dr felbft
Digitized by VjOOQ IC
— 598 —
roirb ©arentreiber. @inb bie ©pteler geroonbt, aber ber £reiber im gangen
ungefd&idt, fo mufe auf 2Bunf$ bed ©aren ber gutter bie ffiolle roed&feln unb
frei roirb im gall emed ganged nur ber eigentlid&e ©ar. [@utd2Rutljd 272.]
(Sine 9Bereinfaa)ung ijt bo* 93a t en f pie I ober fcopffpiel, chytrinda bei ben
©deepen, franj. touche-Fours:
(Siner fauert aid angebunbener ©fa in ber 2flitte bed @pielpla$ed ober fifct
bafelbft auf einem kernel. 2)ie anbem laufen im tfreid urn ben brummenben
©ar Return, neden, jupfen, fdjlagen tyn roobl gar mit ber flaxen §anb ober
mit bem tfndtel auf ben ffiiiden, bid ed tym, nad&bem er eine 3eit ft$ biefed
Xreiben gebulbig gefallen Hejj o&ne aufeufteljen, gelingt, einen tf>m naljetommenben
am $(eib ober an ber §anb ju ergreifen, ber i&n nun abloft. [®utd2Rut&d 273.]
©ei ben griedjifdjen tfnaben fauerte juerft ber nieber. ber l>ter$u Suft Ijatte. —
£a$felbe @piel Ijeijjt in ber ©djroeij
©er Scufel an ber Sctte.
(Siner fi^t aid £eufel auf einem ©teine ober #oljblode. 3Ran giebt Ujm
bad (Snbe einer @d>nur (Don einigen gufj 2dnge) in bie #anb, beren anbered
(Snbeber £eufeldgef)ilfe jtraff gejogen feftl>cilt, urn bamit bed fceufeld geinbe
abjufjalten. 3)ie ubrigen SDtttfpieler bilben einen £reid urn biefe jroei, unb jeber
berfelben Ijat einen $lumpfad, roomit er tyinjufprmgenb ben £eufel fd&lftgt. 9*un
mujj ber Seufeldge^ilfe mit ber @d^nur fidj fo bre^en unb roenben, baj* ber
£eufel nidfjt getroffen roerben (ann. flamt er einen oon benen erreidjen ober be-
rutyren, bie ftd) an ben £eufel fjeranroagten, fo roirb ber ©etroffene *um ®e*
bilfen unb ber geroefene ©eljilfe felbft jum £eufel ed)5bt unb ber alte Xeufel
tritt in ben $reid ber Spieler mit ein. 2)abei bleibfd:
Sieber badfelbe ©piel §eifjt in 3und):
„ba§ SBcinaudrufcn".
(§d gibt babei einen SBeinrufer; biefer fuljrt bad (Snbe einer ©djnrm-
fdmur mit ftd), beren untered (Snbe ber ftillfijenbe $uter fyalt 2)iefelbe bient
3um@djufce bed ©fiferfn ab en, ber ben neuen SBein (=©iifer, (Saufer) mittelft
eined ©dfnlfrobrleind aud bem gu&rmanndfaffe roegtrinlt, baruber aber Don
ben ubrigen Saufern aud bem SBege gerannt roerben foil. £ann ber $uter
einen ber ftmfenben fdjnuren (b. §. ibm mit ber feftgebaltenen ©ctjnur ben ffl&eg
oerlegen), fo roirb ber ©uferfnabe lodgelaffen, unb ber neue ©efangene tritt fur
iljn ein. —
3n 51mnion*0 26 9ticf)tigen SHnbcrfpielen Ijeijt e* ju bem „©einau*rufcn":
2)u Dera4)teft in bem $auffen llcbrig a IT um Ujn Ijcr Inuffen,
9KuJ ber feile Saufer fcin, 8a^Iagen ju mit Uebcrmut,
Unb bet ftarfeft ruft ben SKkin; gragen: „ift ber ©aufer gut?"
%a$ JRodjljolj 445. — S)ct* SSeinau0rufcn crinnert an ein altgrtcanfcfceS 6ptel
ju C^ren be* Sacdm*, „&fy\auditaxitf4 ober >askoliasmos« genonnt. 3Kan mad)te
au* einem SiegenfeQ einen Styaud), ber mit SBcin ober Oel gefuDt roarb. ©iefer
6d)laua) rourbe aUbann auf ben Soben gelegt, unb man bemufjte pa), mit einem
gu^e barauf \u fpringen unb auf einem gu|e ju tanjen. 9iid)i$ roar leister, al*
auf i^m au*3uglitfcijen unb ju faflen, rooburai ein aDgemeine* ©elaajter ©erurfaa^t
wurbc. Set nidjt pel, befam ben ©djlaua) mit feinem Sn^alte.
Digitized by VjOOQ IC
599 —
4. jppf- ttttb ijtnkfpiele.
451. $a* $arabte*f*W.
©etfteljenbe gigur jeic^nen bie Sinber in ben <§anb (ober mtt
tfretbe auf ben bretten glatten gufjftetnroeg in @tabten). 3eber
ber 8—10 2$etlne&mer beftfct einen glatten runbltd&en ©tein ober
^firftc&fern, roeld&en ber erfte £nabe in bad gelb 9h. 1 urirft.
SWit ©erfd&rftnten ber 8rme auf bent SRucfen fcupft berfelbe nun
auf einem gufee in bc& recite gelb, urn ben ©tein in bad 2., 3.,
4. u. f. f. bid ind 8. gelb ju ftofjen. 2>er ©tein barf nid&t auf
einen @renjftrid& ju liegen fomnten. ©efdfjie&t bad, ober uerltert
ber $upfenbe bad <§letd)geuridf)t, fo bafi er audj mtt bent anbem
gujje auftrttt, fo fyat er oerloren unb ntuft bem folgenben $Iafc
madden.
©iejcS Spiel finbct man in mefjrfadjen Bbroeidjungen gefpielt unb
barf baS £iipfen abroecbfclnb auf bem linfcn ober rcdjten gu&e gefifceben.
<Dic boctyfte 3a^l bejeidmet ben £immel (*parabieS, $empel), ba^er bie stamen *fara«
bice- unb #immclbuppen, tempelbupfen (in Ocftcrrcic^) ; fetot man 35>od)en*
tage ftatt ber 3afjlen, fo beifct'* SBocbenfjupfen. 3n @d)leij fciftt pi&t, in
@iibn)eftbeutfd)Ianb £ up f el brei, roeldjc* barin beftcbt, bajj man auf einem guftc
iibcr eine mit Sfreibe gc^cidjnetc Sieitcr tnipft unb bnbei einen fleinen ©urfftein mtt
fortmirft.
452. $inHaitf<
a. (Srfte $rt: 3)ie £naben ftefjen in einer SReifje bintereinanber.
3eber fafet mit ber linten #anb ben gefjobenen linfen gu& feined Sorbermanned
unb legt bie redfjte #anb auf beffen recite ©djulter unb auf ein gegebene£ 3ei<^en
beginnt nun bie Ijinfenbe Seroegung einem beftimmten 3^le ju.
b. Bnbere Brt: 2llle tfnaben fteljen nebeneinanber. 3eber fafct feinen
eigenen linfen gufj mit ber linten £anb, ober ben red)ten mit ber recbten #anb.
$lle ljupfen na$ einem beftimmten 2>\tk. Ser $uerft antommt, ift Sieger.
453. $iuffampf (fttufebotf, $aljttetttatnt>f).
3e brei unb brei tfitaben legen bie &rme getreujt fiber bie $ruft (fpdter auf
ben ftucfen), jiefjen bad eine 33ein I)inan, nfi^ern ftcf) bann Ijupfenb einanber
unb uerfucben burd) ruchoetfed Slnftofeen ber ftdifel gegen 2ld)iel einanber jum
2Beid>en ju bringen. 2Ber babei ^uerft bad jroeite $em nteberfefcen mufj, ift
beftegt unb tritt ein ftnberer in bie flampfbaljn.
454. $er laljme $eter.
„$aft bu ben lawmen $eter nidjt gefeljn?" fragt ein Spielgenoffe ben anbem.
Xiefer antroortet mit „3a!" „2$ad t()at er?" 3)er ©efragte barf je&t ntd)t ant*
roorten, fonbern muft auf einem 33eine fteljenb allerlei ©tfmurrpfeifen uormacben,
bie oon alien nacbgeafmtt roerben, fo lange, bid biefer an einen Written bie
obigen gragen ftellt.
Digitized by VjOOQ IC
— 600 —
455. Satfppfcn obcc SBettljfitfeit (Satfflttmpcn, bei gifc^art
„be$ SmfjwfetiS").
3)ie 2Bettlaufenben ftellen fi$ in einen roeiten, limgen @acf, ber nadj oben
often ift unb ober&atb bet ©Suiter angebunben urirb, fo bafi blo& nodj bet
#opf l)erau$fdjaut. Sarin madjen fie Saufoerfudje nadj einem geflecften 3iele.
#uf einer Siefe ober einem fanbigen $lafce ift bad ©ptel gefaljrloS auajufu&ren.
Set im geljemmten Saufe ^infturjt, mufj o&ne #ilfe fid^ roieber empor ri<|ten.
Steife ober ©eroinne fmb auSgeftellt. 2Ber Don ben fifiufetn juerjt am 3tele
anlangt, ift Sieger. 2)a3 uralte ©olfSfpiel urirb nod) juroeilen Bei flinberfeften
nad&gefefjen. @o 3. 33. ifts 1872 bei $ot3bam na$ ber Saufe eine3 fdmglidjen
$ringen unter ©eifein bed tfronprinjen griebrid) con @djulttnbern etneS 3)orfe3
gefpielt roorben.
456* forfeit nub #ityfeti (&rofd)ljityfeis, aBattbcrnbe %xi\4)t).
2)ie flinber fauern fid) niebet in einer SReilje Ijintereinanber, jebeS jroei
@djritt 00m anbern entfemt, unb ftufcen babet bie 3lrme in bie $iiften. 2>er (Srjte
beginnt tauernb roeiter ju tyiipfen, bie anbern folgen in gleidjem £empo, roer
umpurjelt, nrirb auSgeladjt. Sfadj fudjen fie fcilpfenb ein befttmmteS &itl ju er>
rei$en, roer juerft ba^in tommt, Ijat geroonnen.
3u biefem flinberfpiele, bei bem urn bie SSette Ijodfenb getyupft roirb, fprtdjt
man in £fjurtngen (©onneberg, f. @djleidjer 97) folgenbe SSorte:
„§iipfafroa (£upfe*fira(j), roeefi a Weft,
©u bcnn? „3n SHfenbadj."
3* fett? „mi ©duneer.
ma ©eoatter, fnlpf' &er!"
3u biefem tfraljenlieb ugT. 9tr. 1139.
457. <Stox$ uttb ftrJfdje.
2>ie « g r 5 f c^ c " um^upfen in tauernber @tellung ben „3tord)", ber auf
einem ©eine fjupfenb einen grofdj 311 fangen fud)t. <§obalb ba$ gelingt, mujs
ber ©efangene tint abl5Jen. [Bus @ad)fen.]
458* SRfifllt, 2>flSU (§upfcn auf einem «Bctn).
W\m, ®M\, (Sba^c, $uSli,
'* gofjt e grau i'$ §n^ncrl)u0lt,
Sicft bie bcftc-n-(gicc b'ru$,
$fdjuppeU)al)n, SfdjuppeHjuen !
SScle Singer muef* jur ©tubctfjure-n-abcgof)?
SMene! (b. I), ©einer.)
$ie fpielenben Winter Icgen bie £anbe fcer SRcilje nntft auf ben $ifdj. 2Ran
ja^lt oon ber einen ©cite unb roieber rurfroartft ginger urn ginger. ®a* ^inb, ba9
t>urc^ @(^tuj bed ©prudje* grtroffen roirb, mu^ auf einem 55eine ^iipfenb fic^ &ur
Bimmert^ur beroegen unb in biefcr §teQung fo lange bort oerroeilen, bid i^m Me
^ttfpielenben narfigefomnicn. — ®ro^atti 39.
Digitized by VjOOQ IC
— 601 —
459. $ittfenbe fidmm^en.
(Sin tfrei* uon flinbern ftellt Cam me r uor. dine* ifl £err, citi anbere#, bn*
in bee Sftitte fteljt, ber 6 chafer. 3u ifmt f priest ber £err:
2ammerdjcn ftnb oiclc, 9Benn bal fiamm roirb fjtnfcn,
guttcrdjen ifl rocnig. tf ricgt cr oor ben 6d)infen (b. I), friegt
$6r' cr mal, liebec SRann, 6c&lage).
gutter' cr mir bicfed Samm!
SBenn alle fidmmer au*gcgeben ftnb, fyinten fie unb fc&lagen fammt bem $ecrn
auf ben flfidjtenben Sdjafcr lo*. — Hu* yommeretteir: grifdjbier 709.
460. SRetu SKmmdjeit.
3n>ei ^ in ber fifcen ^orfenb einanber gcgeniiber. ©eim ©arte „#afergrufee"
I) up fen fie gcgencinanber, nbroedjfelnb in bie #anbe tfatfcbenb unb (ie in bie ©cite
ftcmmenb :
$afl bu nic^t mcin 3Rannc$en gefefyen? „0 ja."
©o war ec? „3n& tfrugefcen." (tfneipe).
2Ba§ tyat cr ba? „$ranf ein e$nap§d)cn."
©aS fjatt' cr an? „8fn rotyc* 3acfc$cn."
$Sa* trug cr? „©incn eacf."
©ad Ijatte cr im ©acf? „$afergru>"
3udjf)ct unb $afcrgrii|, §afcrgrii£, $afcrgruj>.
Hu* ftdnig*berg: grifajbier 702. ftocfc brei almlicbe $ejtc au* ^ommeretfen
bafelbft «Rr. 703/705. SBariante au* ^ommereden: 4. grage: „©a* l>att7 er auf?
(Jin rotlje* 9Riifccf;en. 3a, ja, ba* ifl er!"
461* 2>cr f^toeBenbe ©iff en [IfeyfdtyMifeft, ftavttffd fftr $ftyfe«be].
ftadj einem fdjtoebenben ©iffen ljupfen, ba3 roar ein fdjon ben ®rie$en
betannteS unb oon 2Rdndjen im 13. 3aljrl)unbert geubteS ©djerjfpiel, inbem fie
einen Bpfel, eine geige :c. an ein 23anb befeftigten unb biefeS roieber mit bem
anbem (Snbe an einen 33aumaft, eine toagred)te @tange banben, fo baji bie
grudjt in ©djeiteUjd^e fidj befanb, unb nun enter nadj bem anbem burdj $upfen
bie grudjt mit bem 9flunbe, ben &tytun ju erretdjen fudjte. SBem ba$ gelang,
bem ge&drte fie. [®utt)82Kutt)3 @. 541.]
©an j tadfelbc ©piel befdjreibt SBillaume unter bem tauten „ftaruffcl". <£*
tuirb etroa* ©enicfjbare* (ein fcpfel, eine Sttrne) in angemeffener £d|e an einem gaben
iiufgefjangt. 3>ie £inber fjinfen im £reife ooruber, unb rocr ben Slpfel mit ber #anb
crfjafd)t, bem gefjort er. .finaben finb roof)! aud) mit ()51jernen ©a be In be*
maffnet, mit benen fie auffpringenb ben Slpfel erreidjen fdnnen. Sci 95olf0luftbar»
feiten rourbe bcr &pfcl ober gar eine mit £onig gefuQte ©enunel mit bem SRunDc
crfjafcf)t.
462* ©tctfli-Springeu ober ©ciftgumpett.
3(uf einem 2tbf>ange roerben abioarts in gleidjer 9ttd)tung 9{ut^en oon jroei
bi§ brei gu& $6f>e geftedft, ober man nimmt jroei gleid^lange ©abel^oljer, auf
bie man ein Ouer^olj legt. 2)a§ ifl bie ®eijj. 9iun fpringen alle iinaben
oon obeu ^ev uber bie ^ut^en ober ©eipen ben ^lafc ^erunter. 2Ber babei
Digitized by VjOOQ IC
— 602 —
cine umwtrft, nrirb jur ©piefmityenftrafe aewrtljeUt, b. &. er mufe jnrif^en jroei
tteiljen Stnabtn Ijinburdjlaufen unb betommt turn* jebetn einen @trei<$ mit bet
fladjen $anb uber ben fflucfen. [9la$ Ho$!>ol$ 402.]
5. tttarf-, 5d)la0- ttttb 3ielfpiele.
463. 3(nfrf)iogcn (Stolen)*
©ei biefem beltebten gruljlingSfpiele ber Jhiaben unrft man einen Jtnopf*
ober eine ©pielmarte uon i^efftngbled^ obex einen pfennig gegen bie SRauer,
bafe er abprallt. 3)ie ubrigen ©pieler Ijaben tyr ©elbftud obex iljre ©pielmarle
am ©oben „gefefct". SGBenn bie faflenbe flftarte einer liegenben fo nalje tommt,
ba| man fie mit einer ©panne erreidjen tann, fo fagt man „e3 brennt" unb
ber 9taf<$lager Ijat geroonnen. 2Bo ntdjt, fo Derfudjt ein anbrer fein ©liicf. 3n
Dftpreufien Ijei&t biefeS flnopfraerfen „anfdjmei&en" (f. grifd&bier SRr. 720)f
bei ben 2)an§tger 3ungen „$enfd)en", oon pantfdjen = anfdjlagen, an-
flatten.
* tfnopfe flnb ben flinbern fca«, roa* ben <&rn>ad)fenen ba6 ©olb ift: mit
tondpfen roirb gefcanbelt, bejatU unb au*geiaufat. SBcrfaieben ift tyr SBertl) in ber
toinberroelt, unb roie einen ©elbfur* giebi* einen tfnopftur*: bie Don SReffing, <£ifen
ober §orn gelten boppelt fo t)ie I toie bie oon $olj, 33ein, 33 lei. ©tatt ber Snopfe
roerben aud) ftiiffe, Gtdjeln, 9Wanbeln, Slprifofenfcrne, bunle ©teindjen in ©ebraud)
genommen.
464* ftfibbeln unb ©pengeln.
©eim 9tu bb el n != Slbelol), ©erunterlaffen), roirb ein ©rett, ba3 einige gufi
long ift, fdjief an eine SBanb gele&nt unb jeber ber 27tftfpielenbcn Iflfet f einen
&ubbeltȣnopf baruber Ijinabrollen. gallt babei einer bem anbem fo nal>e,
bafj man beibe mit einem bafur gefertigten 9Rafjl)8lj$en erreidjen tann, fo ge*
roinnt berjenige, roeldjer julefet roarf, einen £nopf, mufe aber nun ben ©orrourf
tf)un unb feinen £nopf juerft laufen laffen. —
(Sbenfo gel)t e$ beim ©pengeln, nur mit bem Unterfdjiebe, bajj babei bie
£nopfe gegen eine SBanb geroorfen roerben unb gegen ein HeineS ©obengrub^en
juriicfpraQen muffen. 2)er, beffen £nopf junftdjft an ber ©rube Uegt, gerotnnt
biejenigen baju, bie er mit ber ©panne feiner §anb, ober audj mit bem 2)iafc*
F)6l$en erlangen tann.
^lamifd) nrirb tux* ftufefpiel (rolnoten = JKodnuffc) auf gleidjc 5Bcife loic
mic ba* SKubeln nu^gefu^ct [Woi^olj 9tr. 45. 6. 427]. 51ud) bie romifdicn ^naben
fpielten fo mit Muffen jur Beit ber ©aturnalien; bn* ©pielbrett loirb tabula genannt.
465. SBurffpiel mit So^ttett (8ol)ncnfd)ir(enf 8ol)uef^iird)ie ober
£od)ertlect).
3mei big brei flinber, jebe^ eine #anb ooll S3ol)nen oorrdt^ig ^abenb,
madjen ein So$ (eine Heine ©rube) in bie (Srbe, nal)e an einem §aufe unb
meHei^t 3 30II breit unb ebenfo tief. 2)ann bejei^nen fie baS 3iel, etroa
8 ©c^ritte baoon, unb roerfen oon biefem ©tanbpunfte au8 jebeS eine 93obne
Digitized by VjOOQ IC
— 603 —
nadj bem Sod), ffier feine ©o&ne junddrft an bad 2odj ober Ijtnein geroorfen,
barf audj bie iibrigen „ftreifen" b. I), burd) einen „@$uder" (@d)upd) in bad
2odj bringen. ©eltngt tym bted, fo geroinnt er. $erfe!)lt er aber einmal bad
2o4, fo folgt bet, ber feine ©otyne na$ i&m am nftdjften ju bem Sodje geroorfen
Ijat. — 2)ad @piel beginnt gletd) in ben erften f$5nen flftdrjtagen. (SWeier 406).
Hnberrodrtd j. 53. in @ad)fen neljmen bie £inber ju biefem SBurffpiele gefammelte
Bprttofenterne ober @djuf$tugeln.
466. »8^ucln („<Bw ©d)tt>eind)cn tut 8Wet").
(Siner ^dlt 99o!jnen in aerfdjloffener $anb unb Idfjt bie 3^1 berfelben oom
anbern erratfjen, inbem er fpric&t:
„<Wi* ea)6fli roeibct."
^Tcr Watljcnbe: Wto an.
S^er ©ergenbe: Unter rocllem $aum?
3)er SRatljenbe beutet auf einen ber Derbecfenben ginger an bed Hnbem #anb.
3ft bann bie 3^W erratljen, fo roerfen Seibe tyre So&nen — ber eine bie ge>
roonnenen, ber anbre bie in feiner #anb ubrigen — con einem 3iel aud in ein
entfernted (Brbgrubdjen unb jroar ein jeber je eine. 2Ber feine ©oljnen ind
®riibdjen bringt, geroinnt bie anbern.
3n 6d)mifc' (fciflcr ©itten I. 82 Ijeijjt bat Spiel: „(Sin e*n»eina>n tm 51cfcr".
467. Wnfcfoiel: §Mtlu ober fintyfeti, ftfufelit, ©djWfedjeit.
3ebed #dufdjen, aud brei ju ©runbe liegenben SRuffen unb einer merten
bie sRufjpnramtbe fdjliefeenben beftel^enb, ift ein $dd. 2>ie grofje 9hif$, mit ber
man bad aufgebaute ftufeljdufdjen umroirft, ift bie ©duefmufe, bad Sollen, bie
©olberen, bie ©allere (franj. boule, tfugeP. 3n @ad)fen roirb bied 3ielfpiel
ber £naben mit $firfta> unb Slpritofentemen, bie man in $dufdjen fefct, gefpidt
unb Ijetfjt flnipfen. 2Ber beim SBerfen trifft, bem geljort bad ^dufdjen. 3n
$ollanb F>eifet bad <Spiel hoopkens setten, feeldnbifdj cuten. [$ergl. ftodjfjoU
422, ftr. 46.] $e()nUc$teit fjaben etlidie tfugelfpiele (ftr. 484 unteni.
468. Srattgf^ettte (= ©tifelffceme, ©etferfteute).
$ld ein Sttdbdjenfpieljeug errodljnen mittelalterlidje Duellen aud) bie$3tdel»
fteine (f. 3^ngerle 18, 19, 45). — @o roirb oon einem 9ftaba)en erjd<, bafe
ed in [einem ©durante aufier anbern ©ptelfadjen audj nodj fd)5ne ©idelfteme
aufberoaljre. 2)ad mittelfjodjb. SBdrterbud) erfldrt biefelben ganj ric^tig aid
,, Sang ft eine". SRoa) ^eute (ei|t in <Sad)fen ein ©piel, toobei bie flmber
me^rere ©teina^en fo hmftooli in bie $6I)e roerfen unb mit bem $anbruden
mieber auffangen roie im (Sirfud bie £afd>enfpieler mit ^ugeln unb SKeffem
fpielen, bad ©edern, mela^er Studbrud fid) fpradjjttdj genau neben Side In
ftellt. Unb no^ ^eute roerben con SWdbdjen, bie biefed ©piel befonberd Iieben,
^ubf^e glatte ^iefelfteine con ber ©ro|e einer @rbfe am glufebette aufgefuc^t
unb aid ©ederfteine forglia^ aufgeftoben; benn nia^t jeber fliefel eignet f«^ §u
biefem ©piele, bad ft^on eine jiemlic^e Oefa^idlid^feit forbert, roenn ed mit alien
gein&eiten gefpielt roerben foil. [3(lb. 9li4terr 3ur ©efa^ia^te bed tfinberfpield.]
Wit Mcfcr (Srflarung ftinimt aud) bie Scfdjreibuno be* 6piet* wS«ngfteine"
bei ©ogner (epielbud) «Rr. 236) unb bie bei ©ut*2)?utl)« 166 ubcrein. 8lod)^o^
448) tjrilt irrtl)umlia) bie ©irfel fur ©urfel.
Digitized by VjOOQ IC
— 604 —
469* @4jerie»»erfeit (S^etfecsttoer f r tt) •
Sin alted , Ijeute nodj allgemetn betannted unb unterfjaltenbed tfnabenfpiel
befte&t barin: glatte, fdjeibenctynlidK ©tetndjen ober ©djerben fdjrag auf einc
SBafferflftdje fo )u roerfen, bafj fie meljrmald tanjenb abfpringen. 2>iefed nut
an flaxen Ujern non Been ober breiten gluten audfuljrbare @piel fityrt ner»
fd&iebene SRamen: gifdjart nennt ed „? I at Hind", in 33anern Ijeifetd: „©latt'
len", in Enrol: „23lattlein, ©teinblattlen, $futfd)eln, llnfere grau
itberfd)iffen,2ftannlen unbSBeiblen"; in Defterreic§:„3ungfern madjen
unb 3ungfernfprung"; in ber ©$n>eij : ,.53ruttlc madjen"; in@djroaben:
„@d)ielen, ©djippern, glofcen, glaigern, ©df)iffe madjen, ober
S&affermfiundjen madjen, S&afferfyuljnlein, §afen fd)iefjeu, (Sntlen
roerfen, Seufelen roerfen, bie Siebe grau erlofen, $rfiutle lofen";
in ©adjfen: „$utterroec!en fdjjieben"; in @d)leften: „33uttcrf d^nittc
fd>mieren"; in Xfjiiringen: M@d^ippen unb £itfd>en". Snberdroo: „@djirfen
Staffer pfutfc&en, SBafferfjitynlein, ©btten (»^atyin) audfuljren". SHdmtfdje tauten
ftnb: >shingherspel, botten opt water seilem ; fyoll(inbif(!|: >enghelen«. Snglifdj
^ei|t bad@piel: >shipping< (fdjiffeln), >duck and drakes< (Snten unb fcntridje
madjen); franjSftfd): >faire dcs recochcts«. 3)ie ©ried^en tannten ed unterbem
Seamen >Epostrakismo8«? @$erbenroerfen. — 3n 9tarbbeutfd)lanb roirb
juroetlen baju ber SReim gefprodjen:
„<*i, bei, Suttcrbrob,
©ajlag ben grofdj (i>a* SBcib) m it £oljen tobt."
inbem auf jebedmaliged Slbprallen bed ©tetnd eine betonte @ilbe (ommt. 3n
Bppenjell f^ei^t bad@piel: „93ater unb 9Mutter fdjlagen", roeil nad) tfinberfprad&e
ber erfte ©ogen bed fpringenben ©teind 33ater, ber anbre 9K utter Ijeijit, bie
ubrigeu fmb bie flinber. — Wlan roirft au$ urn bie ©ette. SBeffen @djeibe
am meiften unb am roeiteften auffd^ldgt, ift Jtonig.
$crgl. SKeier 96. Olbcnburger m. 30. 3ingerlc 26. 8tod)l)olj 9lr. 92. ®uts*
3Rutl)« 200. ffiagner 203.
470. 2>a* ^faljlfoicl, ©irfcln ober Stirffcln
ift ein fe&r einfad)e8 alted SSurffpiel, bad aber arm unb #anb ubt. Broei ober
meljr tfnaben neljmen jeber einen ©tocf, ber an bem einen bicfen unb fdjroeren
Cube fpi( unb anbertljalb bid jroei gufi long ift. 3)er eine fdjleubert feinen
$Podf ($fal)l) in ben feua^ten ©oben, baji er ftecfen bleibt. 2)ann fud)t ber
jroeite mit feinem %^od ben beS erften berau^uroerfen. 3)a8 mu& aber fe&r
aefa)i(!t gef^e^en, ba^ fein eianer $Pocf in ben ©oben fa^rt unb ftecfen bleibt,
roa^renb ber bed erften Serferd berauSfpringt. 2>ann bre^t fid) ber ^ampf urn
jenen ^flodf. gatten aber beibe $fa^I^6ljer 3U Soben, fo beginnt bad @piel
con corn, ©o in ©(Jroaben gefpielt (2Reier 395), roo bad ©piel „€>tocHe3"
^ei&t. — 3n S3anem Jjei&t ed w33idfeln" ober ff©c^meerbicfelnw. »ud bem
§olje bed ©^meerbaumed ($artrieaelj ma^t man ftcb einen groei gufe (angen
@pi^pfal|l (Sidel) unb tyaut i^n mit einem ©a^roung in ben locfern Siedboben
fo ein, bajj er ftecfen bleibt, ber bed 9ta$bard aber Don bem ©ieb getroffen, ju-
gleia) in ber ©c^meergrube umfmtt. 2>er ©ieger fa^leubert nun aldbalb ben
umgefuntenen $fabl roeit aud bem ©pieltreife roeg unb ber SBeftegte ^at bad
^aa^laufen. [©^meller, bagr. SBorterbua) III. 473.] SBenn ed bem §roeiten
Digitized by VjOOQ IC
— 605 —
nidjt geltngt, ben $flod bed erften Ijeraudju&eben , fo folQt ber britte u. f. to.
pabtn alle bet 9tetye nad) geroorfen, o&ne bajj ein ^flod f>eraudge&oben roorben
ift, fo *iet)t ber erfte ben fetnigen roieber Ijeraud, urn na$ einem bet fejtftedenben
ju roerfen, bann folgt ber jroeite 2c. Seber audge&obene $flod jo^U bem glucf*
lichen Stferfer 10 ^untte. Ser feinen @tod ntd&t 3um ©teden bringt, oerliert lo.
Set juerft bie feftgefefcte 3af>l ber ^untte (etroa 100) erreidjt, tft @teger. —
Unbent Sludgang ijat bad ©piel na<$ Sagner'd ©pielbudj 208. Sa&renb ber
SSeftegte bem $flod nadjlduft, fted^en alle 9JMtfpieler fouiel ©radftude rote mdglidj
auf feme floften aud. 3(m Cnbe beg ©pield mujj jeber Sljeifaeljmer bad auf
feinen 97 amen gemadjte ?o$ im SRafen roieber audfullen unb feme (Strafe letben;
jeber befommt ndmltd) fo uiel @d)lage auf ben ftiiden, roie er ftafenjtude 3um
giillen bebarf.
Xa* ¥f«l)lfPiel W bie Srabition ber SHnbcrfpiele in alle ©clt gctragen. 2Me
©ricdjen nnnntcn c* >Kydalismos«, in €dnuoben ^ei^t c* „€?todlc*" uni>
% urn if el", in ber gefcweia „<Pf lodlifpiel" unb „£orniggeln", in ©raubfinben
„$atfd)aberu", in Sujern „€>ptden", im SdnuflrjnHilb „@dj me erfte ppen", in
Cefterreid) „B d} m c e r b e d e n", in ©aebfen „@ p i & f a b l" unb „© t i d f c I n", in 9ltcber*
fadifen „$idpal)len", in #nuern „$irfeln". Untcr biefen tauten fonnte e* fdjon
^ctb^art (f. $artfcb, ificb?rbid)ter 113). 3n gifdjart'd €pieloerjeid)niffe ^ei^t ed:
„3)cn 6tedcn au* fcen fieimen ftcdjen" unb „AUo*fted}en". $cr $elgier
nennt c* „ftipifc»", ber fcrnnjofc „nad) 9tom re i ten". $ergf. £ijtorifd)C* bci
3infierlc 47 unb SRcdjWj 452. ©uttfWutl;* 207.
471. etdcfeln, ^5fldife(nr Stengel*, m&UUn.
2)ad ift ein ^ttrffpiel nad) tfnopfen, in ber ^djroeij „8tddeln" unb „93latt«
len", in ©d&leften 4>flodeln", in Xljuringen „®tcngeln" genannt; bei gifdjart:
„$l5dlin niad)en" unb pfennig worn 2M6<$lin roerffen". 2)ie Bud-
fufyrung ift nadj 9tod&l)ol3 427 fo: ftuf einen ^oljftorf ober einen 3iege(ftein Iegt
jeber 9)tttfpteler einen flnopf. 2)ann bat jeber uon einiger (Sntfernung aud
mit einem $olj' ober iWetallftfibd&en nad) bem £\ti 3U roerfen. 2Ber ed am
nddjften erreid)t Ijat, fdjlagt bie Unterlage mit ben tfnopfen urn unb ftedt bie
mit aufrodrtd geric^tetem Cebr ein. 5)ie ubrigen tn5pfe nimmt ber jroeite,
roirft fie in bie $5be unb ftedt nad) i^rem Wieberfallen aud^ bie ein, beren Cefjr
nad^ oben getefjrt ift ; ba£felbe t^ut mit bem Ueberreft ber britte, bid teine me^r
oorl^anben ftnb, unb bann beginnt ba$ @piel aufd 92eue. — 3m 16. 3aljrl). uer«
boten3unt^er ©ittenmanbate: „®erab« unb Ungerabfpiel, s^lattenfd)ie&en, ®t5deln^
fcbroeidjenb ift bie 9(udfu^rung in Sc^lefien, nadfj 3atob, 3ugenbfpiele 79, fo:
(Sd roerben Apoljftiibe (^flode; , bie etiva 30 cm lang unb obeu unb unten 3Uge»
fpi^t ftnb, ttxoa§ fc^rag in einer Sntfernung uon 3—5 cm in bie (Jrbe geftedt.
31uf bie obere 8pi|je roirb ein ^nopf uon tfnodjen, iporn ober detail geftedt.
(Sinige ^ritte gegenuber btefer tfnopfretye ift ein WM beftimmt, uon roeld&em
aud mit einem fui^en A?ol3« ober 2)7etallftabe nat^ ben #n5pfen geroorfen roirb.
SBad umfdllt, geroinnt ber 3Berfer. 2)ie SBurforbnung ift burc^ ?(ud3ai)[en be«
ftimmt. 3inb alle ^n5pfe niebergeroorfen, fo roirb uon Weuem aufge|e^t.
472. 9itferle0 ober ftlnuanber.
3roei ^uaben fteden ft(^ jeber auf einem ©radplaje ein regelmdpiged unb
gleid&grofeeS tiered ab. 9iun roirft ber eine fein SWeffer in bie (Stbe unb mi0t
genau, roie tief ed eingebrungen ifl unb fefnteibet bann \\a$ biefem 2Wajie eiu
Digitized by VjOOQ IC
— 606 —
aieredtged estud fcafen aud bem abgeffcedten gelbe. 2)er anbre ma<$td ebenfo,
uib bamit fasten fie fort, bid bad gelb gait) audgefd&nitten if*. 9Bem bad juetfit
getytgt, bet f^at gewonnen. — 3)en Bnfang beftimmt bad good. Star bad Ifingfte
„$dtale" iW, obct roer fein SReffer am ticfftcn in bie <5rbe fpkft (roirft), barf
anfangen. [SWeier 394.]
<?tn ctynlid&ed @ptel in Dftpreufcen (f. grtfabter 716) fceifjt tfluoanber.
<Sin ffnabe roirft ein flfteffer in bie $5&e. Sotrant bie @tempelfeite nadjoben
ju Hegen, fo barf er ein @tfl(f ftafen audfd&neiben, fo lange, aid er bad SBort
„SUm)anber" in einem Btljem audfpredjen tann. Set fein 2od& nad&fcer nidjt
mit ftafen jubeden tann, oerliert.
©aflfotete.
SWit ben erften gruljUngdtagen beginnt unfere 3ugenb bad ©allfpiel, eind
ber beliebteften unb gefunbeften ©ergnugen aller bolter unb aller 3eiten. 2)te
oerfd&tebenen @piele mit bem ©atte, bie fe&r jal>lreic& unb in neuefter 3eit fe&r
audgebtlbet roorben finb, tann id& &ier nidjt befdjreiben, bad rourbe uber bie
<$ren§e meiner @dfjrift fcinaudfuljren. SBer f oldje ©efd&retbung unb ©elebrung mit
Hegeln uber Hudfuljrung Derlangt, ftnbet fie mit Bbbilbungen audfufcrltdfj in ben
€>pielbu$ern von SBagner, OutdSWutljd unb 3atob. 9htr bie Doltdtfjumlidjen
unb Derbreitetften ©allfptele foDen f)ier *orgefu(>rt unb tut) befd&rieben roerben.
473. Sangbatt
ift roo&l bad einfadjfte ©allfpiel: Sin #inb urirft ben ©all in bie$df)e ober an
eine ©anb unb fftngt iljn roieber auf. 3e ofter bad gangen nad& einanber
gelingt, oljne baft ber ©all jur (Srbe fdllt, urn fo eljrenooller fur bad £inb.
9ie(nnen meljrere fltnber an bem @ptele tyeil, fo treten fte nadjeinanber oor bie
ffianb unb oerfudjen i^re <$ef$icHid)teit, inbem fie ben ©ad fo melmal, roie
audgemad&t rourbe, gegen bie SBanb roerfen unb fangen. Set bie feftgefefcte
3afjl erreidjt, oljne bai ber ©all ju ©oben fdllt, ift (Sieger. 3ur Uebung im
gangball tann man folgenbe, com ?eidfjten jum ©djroeren fortfdjrettenbe 2Retlj obe
anroenben: 1) 2)ie recite £anb roirft, beibe #flnbe fangen. 2) 2>te re$te $anb
roirft unb fangt. 3) 2)ie red&te roirft, bie linte fangt. 4) 3Mc linte roirft, bie
redjte ffingt. 5) 3)ie linte roirft unb fangt. 6) Sa&renb ber 3eit com 9luf»
roerfen bed ©ailed bid jum gangen tlatfd&en bie §<inbe ein-, jroei* ober breimal
unb biefed fllatfdjen tann bei jeber ber 5 Uebungen angebrad)t werben.
474. SBnrfbaa ober SBawberiafl.
3roei gletd&grojie 9$artl)eien oon ^pielern ^aben ft(^ etroa 10—15 @d&ritte
roeit oon einanber aufgeftellt. @ie roerfen ft^ gegenfeitig ben ©all 3U unb
Tmb beftrebt, benfelben aud ber 2uft auf$ufangen. 3eber aufgefangene ©all
jal)lt fur bie betreffenbe ^artfjet einen ^5untt. £>iejenige ^art^ei ift 8tegerin,
roelc^e 3uerft eine beftimmte Xniaty oon ^untten (20—30) errei^t ^at.
475. ^rcUbalL
2(uf einen ^tetn in ber SWitte bed ^ptelplate^ ober auf einen in bie <5rbe
gefdrfagenen ^>fa^l roirb bad *prell^ 0I3 gelegt: bad ift ein fufilanged, flawed
Digitized by VjOOQ IC
— 607 —
unb bteited $ol§jtud, bad eine Heine ©ettiefung Ijat, in roeld&e man ben ©all
legt. 3)ie ©pielenben fteljen im #albfteife um&et. (Sinet tritt aid @ fidget
in bie SRitte unb fyut mit einem fdjroeten ©djlagljolje einen geroaltigen ©djlag
auf bad fteiliegenbe <£nbe bed ^tellljoljed, fo bafs bet ©all §0$ in bie 2uft
fltegt. 2)ie 2ttitfpielet fu$en ben ©all aud bet Suft mit ben §dnben auf$u>
fang en. 2Bem bad geltngt, bet ift ©fidget.
476. SdjlagfcalL
Dad @piel Ijat feinen Xiamen baljet, bajj Bet bemfelben bet ©all but$ ein
Sdjlagljoty (©allffrxf, ^titfdje) fottgefdjlagen roitb. 2Ran untetfdjetbet jroei
bitten: ben 1 1 ein en, ojjne (Sinfdjentet unb ben gtofien, mit (Sinfc^enfet.
I. ®et fletnc @d)lagball.
2luf bem ©pielplaje, rooju eine fteie SBiefe obet ein fteiet SRafenplag
gerod< rottb, roetben bet Sdnge na$ jroei 9Rale butd) ©teine beftimmt. 2)ie
©pielet tyeilen fidj in jroet ^atfyeien, beten eine, bie k> fidget, fid^ an bem
2Kal A (©djlagmal) aufftellt. 2)ie ©egenpattei Ijat bie Stofgabe,, ben ©all ju
fangen unb nimmt ben 9toum Winter bem SKale B (Saufmal) ein. (53 Ijeifit
gerodfjnlid) oon btefet ^ottei : wflc ift btaufcen", rodljtenb bie etfte ^attei „btin"
ift. — $>a$ @piel beginnt bamit, bajj ein am 9flale A befmblidjet @pielet mit
bem ©djlagbolje ben ©all in ber SRidjtung bed Scaled B f^ldgt $>a$ gefd&iebt,
inbem et mit bet linten #anb ben ©all empotroitft („einfdjenft") unb bann ben*
felben mit bem @d)lagljolje, bad et mit bet ftedjten fdjrotngt, ju tteffen fud)t,
fo bafj bet ©all im ©ogen roeit fottfliegt. — - ©obalb bied get&an, lauft et jum
2Kale B, fdjldgt bott mit feinem ©tocfe an unb lauft roiebet jutudf. 2Bdl)tenb*
beffen ift bie ©egenpattei bemuljt, ben ©all fo fdjneH aid moglidj aufjuljeben
unb ben Saufenben bamit ju tteffen. ©elingt bad, fo mufi bet ©ettoffene
„l)inaud", b. I), et mufe Winter bad Saufmal B geljen unb fangen fyelfen. $er
glutflidje ©etfet tritt an beffen ©telle untet bie ©fidget. 3ft bet Saufenbe
jebod) gludlidj am j&ielt angelangt, o^ne gettoffen ju roetben, fo bleibt et bei
feinet sJ3attei. — $>a$ ©allfc&lagen roitb nun fottgefefct, inbem bie fidget
nadj einet geroiffen Otbnung abroedjfeln. §tetbei gilt aid SRegel, ba& jebet
fidget nut bteimal nadj bem ©alle fdjlagen batf. 3ft ed iljm auf bad btitte
2Hal nid)t gelungen, ben ©all mit bem ©djlagfjolje §u tteffen, fo mufe et Lsur
gangpattei ubettteten. ©leibt einet allein nod) ubtig unb Ijat et beim btitten
Silage ben ©all nidjt gettoffen, fo muf$ et allein lunaud unb alle btaufeen
©efinblidjen roetben fidget, ©elingt ed einem bet gangpattei, ben ge*
fd)lagenen ©all nod) cot feinem 9ttebetf alien ju fangen, fo fyat bie ganje
©(^lagpattei oetloten unb bie *patteien roec^feln bemna^ i^te ^pidje. [Mad)
^mbtod J 03.]
II. ©tofret (beutft^er) 8d;lagball.
3ln biefem (Spiele fonnen 6 bid 20 ^naben tbeilne^men, bie ft$ in jroei
^atteien t^eilen: bie @$lag- unb bie gangpattei; bie jut etften ge^dten
bei&en £etten, bie bet leftetn 2)ienet. 3tujjet bem ©c^lag- unb ?auf*
male, roeldje oft 20—30 2)?etet oon einanbet entfetnt fmb, giebt'd bei biefem
8piele noij ein btitted Wlal, bad etroa 6 ©$ritte feitrodttd com @(^lagmale
butcft einen ©tern bejeidjnet roitb unb aid etfted Caufmal gilt. 2)ie gangpattei
rodblt einen ibtet ©enoffen aid Sinfdjentet, bet feinen $laft am ©cblagmale
Digitized by VjOOQ IC
— 608 —
fyat 2)iefer ftellt fid& «uf 2 ©dfjritte (Sntfernung bcm ©allfc&lager gegenuber
unb roirft tljm mit ber einen $anb ben ©all fo ju, bafe berfelbe in £opfo6&e
auffltegt unb mit bcm ©all&olije leid^t getroffen roerben fonn. — 2)er (Sin*
fdfjenter mufj biefeS ©efdjdft gut Dcrric^tcn, bamit ber ©all fd&on im ©ogen in
bie §5&e fliegt unb fo con feinen ©enoffen leid)t gefangen roerben tann. 8uj$er«
bem muf$ ber (Stnfdjenter auf 2)iejenigen adjjten, roelcfye an ben Saufmalen
fte^en unb fi$ jum $inau3» ober $ereinlaufen anfdfnden. 2>enn foroie biefe
i&ren Sauf beginnen, mufj er felbft eifrig bemu&t fein, einen Sflufer mit bem
©alle ju treffen, [ober er mujj eiligft ben ©all einem feiner ©enoffen juroerfen,
ber bem Sdufer na&er fteljt. Sar ber ©all auf ben ©ptelplan l>tnauggefd)lagen
ober IjinauSgeroorfen, fo mufc ber (Sinfdfjenfer bemujjt fetn, tyn fobalb al£
mSglidjj roteber in feine §anb $u betommen, roobei er ©tdfjerfyett im Buffangen
ju beroeifen &at. 2>enn roenn er ben ©all nidjt auffdngt ober fallen lajjt,
tdnnen bie Sdufer unterbeffen unangefod&ten an ibr 3tel gelangen. (Seine braujjen
auf bem ©pielplaje fte&enben ©enoffen, roeldje fo certyeilt fmb, bafj ber In'nauS*
gefd)lagene ober ^inauSgeroorfene ©ad leidht aufgefangen roerben tann. SBenn
eS tynen gelingt, ben aufgefdjlagenen ©all mit ben £dnben aug ber 2uft &u
fangen, ober einen @d)ldger beim #in* unb #erlaufen uon einem 2ttale jum
anbern mit bem ©alle ju treffen, fo Ijaben fie bag ©piel geroonnen: bie gang*
partet roirb ©djlagpartei unb umgefefyrt, beibe ^arteien roe<fjfeln bemnadj) tyre
^Ifije. — 3)a8 8piel geljt eben urn bag @d)lagen be^ ©alleS, unb roeldje*
partei ba§ gelingt, l>at [gefiegt. — 3eber uon ber ©d&lagpartet fyat baS fttifyt,
breimal nad) bem ©alle ju fd)lagen. 2)o$ mufc er fid) bemutyen, ben ©all fo
ju treffen, bajj biefer einen Ijofjen unb roeiten ©ogen befd&reibt. 3)erjenige,
roeld)er breimal am ©d&lage geroefen, ftellt fid) nun an ba£ erfte Saufmal
feitrodrts com @djlagmaL £ier mufi er eine gunftige ©elegenfyeit crfpdtyen,
urn ungefdljrbet jum jroeiten Saufmale su gelangen. 2)iefe ©elegenljeit bietet
ftdj bar, roenn enter feiner 2)fttfpieler ben ©all 1)0$ auffd^lagt, ober roenn ber
©all fdjon na$ einem anbern geroorfen rourbe unb alfo nicbt le'tdjt ju ,?Hinben
feiner ©egner fommen !anu. ©ollte ber Saufer in bie ®efabr tommen, ge«
roorfen ju roerben, fo mu& er burdj gefebicfte^ ?lugroei$en, burd^ 92ieberbucfen,
burcj ^reu5» unb Cuerfprunge bem ju eutge^en fud^en. — 2Benn ber Cfiufer
unangefoc^ten jum jroeiten Jaufmale gelangte, fo benu^t er bie nadjfte gunftige
©elegenl)eit 3um 3u^ucfte^ren. 3ft ber ©all 311 roeit f ortgef^lagen , bie
©elegen^eit alfo gunftig, fo tann ber £dufer aud^ obue 3lufentl)alt uom jroeiten
i'aufmale nac^ bem ©c^lagmale 3urud!ebren ; babei mufj er mit fladjer $anb
an bad jroeite ?aufmal angefc^lagen l)aben. — Buroeilen tommt e£ oor, bat
nur ein einjiger ©pieler nod) am 3d&lagmale ift, rod^renb bie Anbern am
^roeiten Saufmale ftefjen unb (eine gunftige ©elegenljeit jur 9tudf(e^r beSfjalb
fanben, roeil ibre (Spielgenoffen fdfjled)t fd^lugen. 3ll^bann ru^t i^re $offmmg
auf biefem le|jten ^d^ldger, aud) V5fer genannt, roel^er au^na^mgroeife, roenn
er ben ©all breimal fe<e, nodj einen oierten 8d^lag tljun barf. 3cfet ^ftngt
bad (©pielglucf an einem einjigen gaben': tyatte aber aucb biefer leftte ©djlag
feinen (Jrfolg, fo muffen bie Sdufer auf'^ ©erat^eroo^l i^rem ©efdjitf entgegen*
laufen. — 2)er ©dfjlftger brauc^t ubrigen^ feine brei (Silage nic^t alle au§3u«
fu^ren; gefefct, bafe ed i^m geldnge, beim ^roeiten ©triage ben ©all 1)0$ auf-
jufdinelien , fo tann er fofort bag ©all^olj roegroerfen, urn feinen 2auf anju*
treten. 2>er ©(Jldger braud^t ben ©all ni(J)t anjune^men, roenn er i^m 00m
<Sinfd)enter fd)led^t jugeroorfen roirb. — SDie Saufer burfen beim #in- unb
Digitized by VjOOQ IC
— 609 —
£ertaufen bie ©renjen be3 SpielplafceS nic^t uberfdjreiteu. %ud) buvfen fte
ntdjt augerljalb bet 2flale ftel)en ; benn roenn fie aud) nur einen ©djritt roett
oom Saufmale getronen roerbeu, fyaben fie uerloren. — 2)ie ge&ler unb Un-
gefdjidlidjteiten eine£ ein^elnen Spielers mug bie ganje $artei bugen. SBtrb
einer ber ©djlager mit bem Salle getroffen, fo l)at bie ganje ^artei oerloren.
SBenn ein ©d)lager ben Sail in ungefd)icfter SBetfe gutter ba3 ©djlagmal
fdjldgt, obet in ©ebanten ba3 <2d)lagI)ol3 mit auf ben @pielplafc Ijinaue nimmt
ober beim #tnroerfen beSfelben einen ©pieltameraben trijft, fo jtef)t btefeS
ebenfallS ben Serluft be3 SpieleS nad) ftd). [9tod) SfoibroS, Sptelbud) 105 ff.
2lu3fuf)rlidj mit oiel ftegeln bei ®ut32Kutt)3 86—97.]
477. ftreidftaff.
Sine grogere ©efellfdjaft oon unbeftimmtev ]$at)l ftellt fid) auf einem ebenen,
fveien ^lafce in einem flretfe auf. 2)ie Spieler oertbeilen fid) in ber UmfangSlmie
be3 flreifeS in mdglidjft gleiche Sntfernungen. 3eber be3etdjnet feinen @tanb»
puntt burd> einen <3tein unb ba& ©piel, ba£ ein beftanbiger #ampf Siller gegen
Stile ift, beginnt. (Stner roirft ben Sail irgenb einem Sfobern ju. SBer ben
gut geroorfenen Sail nid)t fdngt, mug jur strafe feinen $la£ Derlaffen unb in
ben $rei£ treten. — 3efct rotrb jroar ber Sail in bisljeriger Seife nod) roeiter
geroorfen, aber 3eber ^at ba§ 9ted)t, nad) bem im £reife befinblidjen .er ijetge H)
ju roerfen. Ser babei fetylroirft, mug jur @trafe felbft in "ben $rei£ unb al3
3telfd)eibe bienen. 3ft aber H getroffen, fo flieljen Stile oon tyren $lafcen,
bis 3ener ben Sail in ber §anb F>at unb „(Btanb!" ruft. @ogleid) bleiben
9Me ftefjen unb H roirjt oom Jtreife au£, ben er nidjt oerlaffen barf, nadj
einem ©eflofyenen. 2)er ©eroorfene mug 3U i&m in ben tfrete. 2Bar oorber
ber Sail au$ bem #retfe IjinauSgeflogen , fo barf Ujn H 3roar ijolen, mug
aber roieber in ben tfretS jurucf. — gefylt er in feinem SBurfe, fo erfyalt er
feme roeitere Strafe, feine 3)Juf)e mar eben frudjtlo£. SJlle fe^ren bann an
tljre $ld|e 3uvutf, laffen ben Sail oon 9Jeuem fyerumgefyen unb roerfen il)n
3)enjenigen ju, roelc^e ben im ^hreife Sefinblidjen unb forhofi^renb glie^enben
am nadjften Rnb. — 3ft oon ben im Umfange <Ste^enben nur nod) (Siner iibrig,
fo bat biefer ba» Ste^t, oon einer <Stelle be§ Umtreife^ na$ einer anberen 3U
laufen unb nadi ben im 3nnern Ste^enben 311 roerfen. — 3*i bemerfen ift
nodjj: bag oon ben im ^reife ^tebenben nur 2)erjenige roerfen barf, ber ge*
troffen roorben ift: feine tameraben muff en i^m aber beWflid) fein, bag er
ben Sail red^eitig in bie Jpanb betommt unb ^^tanb!" rufen tann. 2)er oon
bem Sefiten ©etroffene mug, roenn e^ ibm nidjt gelingt, ben 2Burf auf gefdjirfte
Seife 3urud3ii3ablen unb baburcb ba^ 3piel 3U be en big en, al§ „matt" au§
bem ©piele aueifc^eiben. ©elingt e£ bem Je^teu, alle im $retfe ^te^enbeu matt
3u madden, fo ift er „#6nig" unb bat ba3 Spiel geroonnen. Watf) ftmbroS,
©pielbud) 09 unb ©ut^^ut^ 76.]
478. Witfcen- ober fiappenball.
«Ue 9Jiitfpielenben legen iljre Tlfyen (SDMbdjen i^re 2:af^entud^er) in eine
SRetye auf bie (Srbe. (Siner, ber oorljer bur^ ba^ Soo^ basu beftimmt rourbe,
legt feine 2ftu$e an bie erfte ©telle, tritt bann oor ba^ unterfte (Snbe ber
2^u^enrei^e unb roirft au3 einiger Sntfernung ben Sail in eine beliebige 2ttufce.
2)er (Sigentfjumer mug ben Sail aufnel)men, rodljrenb bie Uebrigen ba« Seite
Sbljmc, Xeutf(f|c« Stinbcrlieb. 39
Digitized by VjOOQ IC
— 610 —
fudjen. ©obalb er ben ©all in ber §onb fcalt, ruft er: „<Stanb!" unb augen*
bltcfltdj mitffen HUe fteljen bletben. 5)er ©eft&er bed ©ailed Ijat nun bie Sluf*
gabe, eincn ber ifjm 3«na^ftfte^cnben mit bem ©alle ju roerfen. £rifft er, fo
betommt bet ©etroffene ein (St (@tein$en) in fein SReft (Sttufce) gelegt. ©e&t
aber ber SBurf fe&l, fo mug ber SBerfer ftdj gefallen laffen, bag i&m ein (Si
in'd Weft gelegt roirb unb bad (Spiel beginnt t>on SReuem. — SBer 3 (Sier im
SReft Ijat, mug mit feiner SRufce com (Spiel abtreten. SBer julefct ubrtg bleibt
unb fein Si Ijat, tft ^dnig. (Sr &at bad ttedjt, bei Steberljolung bed ©pietd
feine 3ttufce aid lefcte in ber 9*ei^e auf&uftellen unb ben ©all ju roerfen. [ftacb
Bmbrod 97. ©utd9Kutf)d 75. ftodftolj 389.]
Sine ftbanberung biefed ©pield ift:
$cr tfdntgdball obcr bad ftungcn.
3e ber 3*&irt* aud einer @djaar rotrb fo lange audgejtogen, bid ber mm
bent lefcten audgeja^lten $aar julefct Uebrigbletbenbe ber £6 nig roirb. 3>iefec
nimmt ben ©all aud ber ©rube in ber SWttte bed ©pieltreifed unb fpridbt
jielenb:
©o nimmt fo nimmt iljn bcr $onig,
@o trifft er, fo trifft er ben 9t#.
9Kle entfpringen. SBer getroffen roirb, §at an ber ©telle fteljen &u bleiben,
mo ber ©all liegt unb von ba aud nad) bem tfdntg ju roerfen. Srifft er. fo
roirb er tfdnig. [9tod$ol3 389. Staler 3a?ob Mt. 22 unb @utd2ttutl)d 75.]
479. %u^bati (im «teife).
3u biefem einfadjen beutf d>en ©piele bient ein grojjer ©untmiball ober
eine mit Suft gefullte ftmberblafe. 2>ie ©pteler, roeld)e ftdj mit ben #anben
anfaffen, bilben einen tfreid. Siner fte&t aid ©alltreiber in ber 9Ritte. 2>iefer
ftdgt, roftfjrenb er bie #ftnbe auf ben ffiuden !><, mit bem guge ben ©all
unb fudjt ilm jrotfdjen ben ©einen ber ©pielenben Ijtnburd) ju bringen. ©elingt
ttjm bad, fo mug ber, roeldjer am 2>ttrd)tommeu bed ©ailed fdjulb ift, an feine
©telle. SBar ber @tog fo ftart, bag ber ©all uber bie Sdpfe ober adjfeln ber
2Rttfpieler fcinroegging, fo mug ber Xretber aud bem $reife fcinaud. 2)ie $reid«
bilbenben bretyen fid) urn unb ber Xreiber Ijat bie Slufgabe, ben ©all in ben
tfreid Ijinetn 3U bringen. [Sftadj 3lmbrod 97 unb 3afob 9tr. 48.]
®ad ift aber nidjt bad aud ©nglanb eingefufjrte unb unter ben 3ugenbfpielen
fo Did angepriefene englifd^e gu|ballfpiel (Football), bad oiele ©piclmnnicren
unb enblod Oiele ©pielgefejt: \)at 9Ran finbet ^iefe befdjrieben in bem ©piclbudj
»on ©utdSRut^d 146/157.
480. Sattmftatt.
3eber SDiitfpieler roaljlt fid) einen ©aum aid ©tanbmal. (Siner roar ubrig,
ber teinen ©aum &at. @r fte^t in ber 2Nitte unb bat bie STufgabe, ben ©all
rote beim gufjball fortjuftogen unb mogliclift einen befejten ©aum ju treffen.
3)er ©ebrobte lagt ben ©all aber nid)t fo roeit bcran!ommen, bag er ben ©aum
berttyrt, fonbern ftdgt i^n mit bem guge roieber ^urucf. ^ierbei fyat er info«
fern freien ©pielraum, aid er ringd urn ben ©aum im flreife ge&en tann,
roenn er feineu ©aum nur mit ber £anb nod^ beru^rt Xrifft ber ©all aber
ben ©aum, fo ubernimmt bcrjenige, ber ben ©aum ntd)t gebedft ^at, bad
Digitized by VjOOQ IC
— 611 —
$reiberamt. <Sd giebt audj einen anberen ©djlujj bed ©pteld: belong ed bent
Sreiber nadj roteberljolten Sfagriffen ntdjt, einen ©aum ju treffen, fo ruft er
unter bretmaligem $finbeflatf$en lout aud: „©erroed)felt bag ©aumdjen!"
roorauf oUe ein ffiettjagen urn ein anbered ©ftum^en beginnen, an bem fid)
aud) ber ©alltreiber betljetligt. Set o&ne ©aum bleibt, ift ber neue ©alltreiber.
[©ergl. Bmbrod 28 unb 3afob ftr. 49.]
481. ffleitcrbatt ober 8aUreiter|>td.
[8to$ltbalIen, SBallcrutcrg, ©fclig*].
2)ie tfnaben je nadj gletdjer ©r5fee tljetlen fid) in $aare. Seller oon
3roeien ber better roerben foil, entfdjeibet bad Soofen, road entroeber burdfj $tad--
3al)lfprud) ober burdjj Sfofroerfen eined ©elbftucfed ober 2Hefferd gefd)iel)t. 3)ie
SReiter auf Ujren $ferben bilben einen tfretd unb roerfen fid) ben ©all ju.
2>iefer mufj oef^i(!t unb forgfdltig aufgefangen roerben, roeil baoon bad ©lud
abljdngt, lange reiten }u tonnen. SRaturli^ fmb bie ftoffe babei ebenfo un«
rufjig, urn iljrem fteiter bad ©aQfangen ju erfdjjroeren unb baburd) felbft 3ur
angene&meren fteiterrolle ju gelangen. @obalb nun ber ©all ungef^tcfter SBeife
&u ©oben fcfcllt , fo ift bied bad 3eid>en fur alle fteiter, augenbltdfltd) abjuftfcen
unb fid) aud bem @taube jn madjen; jugleidj aber audj fur bie ^ferbc, ben
©all, oom ©oben roegju^afd^en unb iljn bem better nac^juroerfen. #aben fte
nun einem gludjttgen fo roeit na<f)gefefct, bafj fte ben Surf auf i&n fur fidjer
tialten, fo muffen beibe, SRofj unb ffieiter, auf ben ffiuf „$alt!" ftefjen bleiben.
©laubt bad 9tog bei ju grower Cntfernung §u feljlen, fo fdjicft ed ben ©all
Don $anb §u #anb jenen ju, bie bem geroefenen better ndljer fmb. fcreffen
bie ©dule ben better nid)t, fo fifet er roieber auf. £ann aber ber ftetter ben
©all, ber tbn treffen follte, mit ber $anb auffangen, fo roerben bie 9fceiter bie
©erfolger ibrer SRoffe, bid fte roieber ein foldjed getroffen ober ebenfalld einen
getjlrourf gemadjt Ijaben. Sefeteren galld roerben aldbann bie better 3U 9foffen
unb bie geroefenen ftoffe ju &ettern unb bad ©piel fdngt von com an. [ftacb
9to<f)I)ol3 398 (baljer audj ©utdSKutljd 75) unb 9Weier 435.]
£iefc* bcluftigenbe fReiterbatlfpiel {„9ttttcrbafl") ber <Sc^tpeijcr ftc^t man fdjon
auf $entmdlern ber alten fcegtyptcr abgebilbct, roo flnaben auf nnbern reitenD nod)
torn jugeroorfencn ©all Ijafdjen.
482. 2od)bail (fitfdjltbatlen, ©tctftcgriHUgd).
*)la<fy ber ,8abl ber SRitfpieler roerben ?o$er in bie (Erbe gegraben, aber
nid)t im tfreife ^erum roie beim 2)iorenjagenf fonbem in geraber 9?cif>c. Seber
roirft nun ber 9^ei^enfolge na$ ben ©all auf bie (Erbe bin. Sent babei ber
©all in feine eigene ©rube gefdjlagen roerben (ann, ber mufj ifm feinem eiligft
fntflie^enben ^ebenmanne 9?a$bar nacbjuroerfen fuc^en- Senn er i^u oer*
fe^lt, roirb i^m jur ©ufie ein @teind^cn in feine ©rube gelegt; ebenfo bem
^ebenmanne, mnn biefer im Sntlaufen getroffen roorben ift. 2)er erfte ©tein,
ben man fo jur ©ufee erbalt, ^ei^t ,fgrau", bie ubrigen roeiteren r>ei)5en ^inber.
[35anad^ roirb bad (Spiel in Hamburg f,3Wutter unb tfinb" genannt.] 2Ber nacb
langerem 3pielen bie meiften 0traffteincben in feiner ©rube bat, mufc erft ^um
^pott fdmmtlic^e ©ruben audpujjen b. ^. alle ^erluftftetncben beraudlefen)
39*
Digitized by VjOOQ IC
— 612 —
unb erljalt roa^renbbem ebenfo lange mit bem ^lumpjacf aufgemeffen. Bu&er-
bem mufj er nod) (gpiejjrut&en laufen. 3)ie tfameraben btlben einc ©affe,
jagen ibn binburd) unb fdjlagen ifjm mit bem ^lumpfacfe ben 9*u<fen mutfd) =
breit. {Wad) ftodftolj :*S9, ba&er ©utd2Rutl)d 83* *el)nltd) 9Mer 137.]
483. Saubafl ober SKorettjagen.
[Ireibball, 8autrcibcn, ffltunnclW, sBo^n i£ 1'od), I'odjbafl.]
«uf einem ebenen $lafce graben bie 9)tttfpielenben mit itjren <3d)lagft5tfen
fomel ©rubcben im Ah-etfe, aid tfamerabeu finb; baju in ber 3Kitte bed Spiel*
tretfed nod) eine £'auptgrube, roelcbe ber SWorentef fel fjeijit. 2>arin liegt ein
§oljtld&d)en ober bev 3pielball, genannt 2Kore, audi ©otferlid unb $ugge. —
£)ie ©pieler Ijalteu bad Cfnbe iljrer Stddc in bie 3)Jtttelgrube unb laufen nm
btefe fo oft, aid ber im tfreife ©teljenbe ruft: „9tuljrum!" unb roeiter fpridtf:
»$Hotfett<botfeti, rum>buin*bum,
Trcimal utu bie ®rubcn rum!"
©priest er aber: „3Kurmeli, SDiurmeli, fud) id Sod)!" fo hdrt bad
^oreru^ren auf unb 3eber fud^t eind ber ©rubdjen im Umfreife ju erroifefyen,
in bad er feinen Spielftod ftedt. 2>er ju Sangfame finbet fur fid) teiud mebr
iibrig unb ift nun £irte ober 2florentreiber. (Sr mufj im Sptelfreife beim
£auptlod) bleiben unb ba bie Sftore ^au, in bem #effel ljuten. Xa% gefc^ie^t
fo: bag er ben im SWorenteffel Itegenben ©all mit bem @tode in eine ber
ubrigen ©mben 3U treiben fud)t. Sllle SWitfpieler fmb bemufjt, bied nicbt nur
311 uerln'nbern, fonbern audi ben tfjm naty tommenben ©all aud bem ganjen
kreife roeit fyimoegjufdjlagen unb ben ©ptelftod fogleid) roieber in bie eigene
©rube jururfjufteden. Sirb lettered nerfaumt, fo ftedft ber £irte feinen 8tab
in bad leerbleibenbe £od) unb ber ©erlierenbe muj$ iljn im 2)ienfte erfefeen.
SlUein gerabe bie 00m ©alltretber entfernter ©tebenben unterftufcen ben £ame*
raben am meiften, roeldjer ben ©all aud bem tfreife ju fdjlagen uerfudjt, unb
fo gelangt ber §irt nur febroer ba3u, ben ©all im ftreife ju erljalten unb ju«
gleid) einem Unbent feine Spielgrube roegjunebmen. Springt ber gefdjlagene
©all jufallig in eine ber tleinen ©ruben, fo barf beren (Sigentljumer einen
<Sd)lag nadj bem ©alle tbun : jagt er iljn bamit nid)t beraud, fo muf} er feinen
Stod quer fiber bad 2ocft legen unb aud bem (gpiele treten. (Sntfernt einer
ben ©all betrugerifeb mit ber £anb, fo begriifit ifyn ber Sdjimpfruf: „2)ioren*
gretfer". dlux S)erjenige bleibt ©ieger, ber bad billed am langften fortjufpielen
oermag. S)iefem ruft man fd)UejjUd) ju: „3d) oerbiete mic^!" $at er bie Wufer
nic^t worker nod) mit bem vStocfe treffen unb fo ju feinen ^oren macben
fonnen, fo fjeifit er ber emige 9Korentreiber. —
gubum unb Stubuiu.
grtibcr ^attc man ftatt be* SRufc* w9tiil)t uni!" bci bicfem Spiel bcii ^Huf
^^ubum!^ nod) fpiiter fr^tubum!" (b. I), bie ©tunbe im ^efjfcl umrnljreii). So
bci ftiftart, wo e* Ijcipt:
%d) r»l)r, id) rufjr! — „$ubum, bie @on> ift im *cffel.w
©rant'* ^arrenfd)iff Sap. 2, $. 9 (Jarnrfc 5) erwabnt bice €piel:
llff bn* cr nit ein junftccf blib,
bo mit man bie futo in feffel trib.
[oon bem fnn man im Spritbmort fagen,
er tpolp bie fau in feffel jagctt.]
Digitized by VjOOQ IC
— 613 —
3n gmman't Ueberfefcung toon (£atfeii,» Ijofl. Sinberfpielen. 3urt$ 1657 ift baft
€piel alfo bcfcfjricben :
$aft ©tubum roirb alfo bcftclt, alfrbann bic ©timm1 ©tubum erfdjalt
bafc cine grub1 man oorberft roaljlt, unb fafjrt bet fcreiber fcin' ©efetlen,
in roclcnc roirb cin Stofc getriben fo nadjft an iljm, \u fcincc ©tcHcn.
ooii cinciii, rocldjer iiberbliben ®ie anbera aua) aU1 fefcen brnuf,
unb fcinft bcr ©rnblcin (;at befefct, i$r Sod) ju anbem in bent Sauff;
nip man fta) urn biefclben (jefct. roer pd) Ijier faumt eiu Bod) ju tjaben,
3)e£ mu§ er nun jo [ana/ arbeiten, mup mit bem $(o£ (o long' umtraben,
bift er ben tflofr jur ©rub' mag leitcn. bift er i()n in ben tfeffel bringt
9Bann abet ber in tfeffel fait unb man ben ©tubum roieber pngt.
Modeled obet Sftitfeleft.
SMefeft fd;roabifd)c tfinberfpicl ift bic einfadjfte gotm com ©auball, bciran \a
mid) bcr ftame „9Rodel" (bic 6a u) erinnert. (Sin im Jrreife ©teljenber fudjt mit
fcinem ©tabe ben $t octet ober ttirfel (fei eft ein $aQ, cin gufrpunt, ©tein it.) in
cin* ber auf bem Umfange beft ftrcifeft gelegenen unb Don ben ©efpiclen beroadjtcn
©riibdjen ju bringen. tfommt ber ©all in bie ftafje, fo barf bcr Setreffenbe mit
bcin ©tabe fcin ©rubtljen ocrlaffen, — cr felbfl aber nidjt ben $la| — , urn ben
3)a(I abjuroeljren. fiiegt aber SWodel cinmal brin, fo tritt jener alft 9R6tfel«
© d) lager in bic SRitte, bcr Bbgelofte nimmt beffen $lafc ein unb baft Spiel be*
ginnt uon ncucm.
©c^aggun ober ©djaggerball.
'Diefcft mittclaltcrlicbe ©piel mar nermutblid) ein bem „© tub urn" ober „9Rorcn*
jagen" atmlidjeft ©tofrbaOfpicl ober, uric JRod)l)olj (3S6) glaubt, ganj baftfelbc ©piel,
nur mit anberem Sfaimcn. — Ulrid) con fitdjtenftein errodljnt in fcinem „grauenbienftw
(26, 16) ben „$all ©a)a ggun". Gbenfo nennt ilm baft Shid) ber Wiigen ($aupfft
3eitfa)r. 2, 59; alft cin ben feondjen erlaubteft ©piel, bat fie urn cin Sltoe SRarta
alft ©pielgcroinnp fdjlagcn burften, aber bafiir licber mit SBurfcln urn SBein fpielcn
roollten.
Mit schageun ist in ein spil daz lat ir underwileu da
erlaubet, der ez tnon wil und spilt mit dem wichtelin
\imb ein ave" Maria, uf dem tisch. umb guoten win.
3n cincm 93iptntionftbcrid)te (bci SBoigt, ©efcfcicbte $reufrenft 6, 504) (jcifct eft:
»ze dcm remther sal man nymands gestaten, keinerlei spil umb gelt sonder
schachzabeln und czachun spelec
©efdjidjtlidjeft. ©cljr alt unb bci alien Solfern ju ftnbcn ift bat $adfpicl.
©ir fcl)en eft auf Kbbilbungcit ber nlten Slegnpter meljrfad) bargefteUt , mie in
altdjincfifa^en SWbern. — $ci joiner fpielt Waufifaa, bat licblicbc Aonigftfinb,
eben mit ibren grcunbinnen 55all, alft Obnffeuft fd)if[brudjig unb elenb an bat ®c«
ftabc Dcrfcblagen marb. Ueberbaupt jdicint gcrabc bie)'e Selupigung bei jcber (dcfeliig*
teit ber alten ©riedjen befonberft beliebt geroefen ju fcin. — Stidjt tninber gefebdjt
mar bic grcubc beft ©nllfpiclft im SRittelaltcr bci romanifdjen unb germanifeben
^olfcni. 35on ben SWiiinepngcrn merben baft ©a II f pie I unb ber Steigen alft bic
^auptbeluftigungen beft %rul)(ingft genannt. ©ic am lanje, fo erluftigten pa) ^naben
unb 5Wdbcben am ©aOfpicl:
Ez wirfet der jungen vil
Af der strazen einen bal:
dast {tat ift) des Burners erstez spil. .Ms. H. II. 1 1 3.]
Digitized by VjOOQ IC
— 614 —
$a£ bcutfdjc SDiabdjen audi, roie bie gricdjifdjcn, an biefem 6piele fia) betfjeiligten,
bejeugt u. a. ©altljer ($f. *• 1. 4):
Uns hat der winter geschadet nber al,
saehe man die maegde an der straze den bal
werfen, so kaeme uns der vogele schal. —
ffialtyer betroc^tct (jier bad 33aflfpiel aid fctnleitung sunt grueling naa) ben
Unbilbcn be* rauben SBinterd. — fceijnlid) fingt 3o$. o. SBurjbutg urn 1314 in einem
©ebidjt „3Bill)elm Don Oefterreid)" :
lat sich der meie schauwen, daz sie sunder leide
s6 sint gesit die fro u wen, zc velde hin mit schallen
junge man und meide rent in die bloumen ballen.
£d gab fdjon jur Slitter jeit meljrere fcrten bed 33allfpield. Sine %xt unb jroar
bie gerooljnlicbfte, ntag fo roie nod) jefct gefpielt roorben fein: ®ie Spieler tljeilteu
pa) in jroei <|3arteien, bie cine roarf ben 93all, bie anbere fing ifyn auf. $ic
roerfenbe $artei fudjte ben 33a E fo roeit aid moglidj ju fdjleubern, bie anbere
bafd)tc banad) unb roarf Um unter bie ganje €djaar. ffier getroffen roarb, mufjtc
jur fangenben $artei ubertreten unb bied ging fo lange fort, bid bie ganje roerfenbe
$artei aufgeloft roar, fteben biefem SJallroerfen gab ed erroiefenermafen aud)
& a) lag ball, bei roclcbem bcr 93afl mit einem ©tetfen (einer $ritfa)e) gcfdjlagen
roarb, urn ifm reefct roeit fortjutreiben. — 3m 2Rittelalter unb Slltertljum roar bad
SSallfpiel mit fcanj oerbunben, roie nadjfteljenbed Siebdjen aud bem 13. Sa^rl?.
nnbeutet. $aljcr fommfd, bafc man nod) jefet Sanjoergmigen gern „33nllw nennt.
Tanzen, reien, fpringen wir
mit frovde und ouch mit fchallc,
daz zimet guoten chinden wol,
nu fchimphen* mit dem balle!
Carmina Bur. 182. * $un ju fc^er^eti.
$ie 2Rtnne fpielte beim 33allroerfen in ber Witterjeit unb nod) fpater cine
anfelwlidje StoOc unb crfjoljtc ben dauber bed Sadfpield. ©tatt oielcr 33clege nur
einige aud bem 1314 entflanbeuen ©cbidjte „3Bill)elm con Oefterreicb" :
>Aglien dem kinde >dd sie den brief gerihte
was grdze huot gesetzet sie nat in wider in den bal.
mit jamer in irs nerzen sal der wart dem jungen Rial
iedoch sd man uf warf den bal geworfen dar an einem tage.«
und er einem in die hant [$l. 14d.]
wart, so t6t ez so bekant >^a mit was der brief geschriben
dem andern sinen holden gruoz.« und aber m ^en bal genat.
L$l. 13d.] <jer wart geworfen mit getat
>do warf der junge Rial ze schimpfe dan der frien
sinen bal Aglien. [331. 14aJ siner trut amien.« [®1. 15.]
fiicbe roeip afljeit Watt) unb foflte ber Siebcdbrief (roie fjier) in einen 33afl gc»
nal)t unb auf biefem SBege bem ©eliebten jugefiitjrt roerben. SRan fann pa) benten
unb oiele fcudfprudje don 3>ia)tern beftarigen ed, bajj f\d) bie SDiagblcin freuten, roenn
c* ()inaud jum SBaflfpicl ging, gan$ roie unferc jungen 2Rabd)en auf ben erften 33aII
unb bie Groberungeu babei.
Uebcr cin 33aflfpiel, roie cd ju Gonftanj jur 3eit bed (Jonciid (1414 — 1418>
fletrieben roarb, beridjtet ber ^taliencr $oggio in einem an feinen fianbdmann 5licoIi
ftcriditctcn Sriefe: „&\t fpielen nia^t roie bei und, fonbern 9Rann unb ftrau roirft
fid), jc naa)bem man pa) am liebften Ijat, einen 33afl ooll ©djeOen ju. 5lfled rennt
bnnn, i^n $u ^afa)en, unb roer ibn befommt, ber Ijat geroonnen" [(Sitat bei food)*
Ijolj 385]. — (Sin anbered SBaUfpiel, bad ber gcletjrtc Staliener ^Inead SolDiud
(fpater fapft) bei bcr ^irdjenoerfammlung 1438 in 35afel fa^, fd;ilbert er fo:
„9(uf ben gruncn SHafenpIa^en ber 6tabt, befe^t mit 6ia)en unb U linen oon reia>em
Digitized by VjOOQ IC
— 615 —
fatten, tummelt fid) Me 6ajar ber ^unglinoe jur (Brljolung unb €piel. £ier uben
fie SBettlauf, tfampffpiel unb $feilfa)iej?en. 4inige jeioen tyre tfraft im ©teinftofien,
anbere fpielen Sail. ®oa) nta)t auf ttalienifc^c SBeife. Sic fjangen oielmeljr auf
bem ©pielplaje einen eifemen Sting auf unb roetteifern, ben 93aH Ijinbura) gu roerfen.
©ie treiben babet ben Sail mit einem $oh an, nia)t mit ber #anb. $5ie ubriae
SRenge fingt inbeffen fiieber unb roinbet Sranje ben epiclenben" [iRodtyolj 385}.
9Rnn roarf alfo bie flugel buret) cinen febroebenben (Jifenring: baft bie& „ben ©ugel
id)lagen". — 3m SRittelalter erfdjien baft ©aUfpiel auaj fur (Jrrooa)fene fo unent-
beljrlid), ba& man in ben ©fatten befonbere Sallbaufer erria)tete, in benen man
bei ungunfttger ©ittcrung fid) biefem SBergnugcn Ijingeben fonnte. 3n Unioerfitatft-
ftabten rourben bie Stoltyfiufcr namentlid) Don Stubenten flci^ig befudjt. ftifa)art
fdjilbert in f einem ©argantua biefe ©ebdube aid geroaltige Sauroerfe oljne @todroerfe
unb dimmer. @ie roaren gerootjnlia) 90 gufi lang, 30 gufc breit unb trugen auf
tyrcn 20 gup fjoljen SWauern nad) aufien geoffnete ©allerien, roela)e mit 9tcfcen Dcr-
bdngt roaren. £aft ganje Snnere roar fdjroarj angeftridjen, bamit fla) bie roeifren
Salle beffer Don ber $>etfc unb SBanben abljcben foflten. Gin #ej tyeilte ben ganjen
SRaum in jroei gleia)e $alften, roeldje roieberum burn) einen ©fridj auf bent gufboben
in jroei gleiaje fcljeile gefa)ieben roaren. 3n mantben ©tabten §at pa) bei ben be-
treffenben £aufern ber alte 9tnme etyalten, menu aud) Iangft bie frityere $e|timmung
aufgetjort bat. $aft alte fieipjiger 93alll)au« ftanb auf ber $eterSftra$e. $aft
3ngoljtfibter toon befonberer ©rofre jtc&t Ijeute noa). — SBenn aua) Ijeuhutage 6r-
road)fene nidjt mel)r Sad fpielen, roie im SRittelalter, mo bie SWcnfajen otel Ijeiterer
unb iebenftlufttger roaren, fo roirb boa) glutfliajer SBeife oon unfern JUnbern M
Saflfpiel uberauft geliebt. £offentlidj roirb baft gute beutftbe ©allfpiel burd) bie un«
notyiaerroeife unft jugefityrten foftfpieligcn englifdjen ©piele (Football, Lawn Tennis,
Kricket u. a.) nufy oerbrangt, fonbern alft foftbarcft urnlrcft, Seib unb Seelc er*
frifa)enbed 95eroegung«fpiel fiir unfere Sugenb in ade Groigfeit fortbefter)eit.)
[[484. ftttgelfviele-
Wtbtn bem ©allfpiel treiben bie Mnber ein d^nli^ed ffiurffpiel mit Heinen
^rugeln au^ X^on, ©la£ ober SWarmor, mel^e fte ©djujjtugeln, 8cbuf«
fern, ^uUetn, Snider, ©djneller, <S$neU!ugel^en, ^dulc^en,
^Iurfetn, ©teinerte, SRarmeln unb SWfirbeln, ^icler, ?5per [nieber-
beutf^), bidder (^oUfinbifc^) nennen. 2>al>er fit^rt bag @piel bie entfpredbenben
^amen: ^(udern, SWcltbeln, 3Karmelnf ©djucfen :c. — S3 ^at nrieber nerfc^iebene
^pielarten: a. ^ugelfangen unb SBerfen, SBanb* unb ©tric^njetfen, [®pan-
jagen, ^Inpicfen. b. ^ugeltreffen: 2Tuf bem Slinge fpielen, ifugelf^iefeen, 2fagen«
fdjiefeen, 3^^0«t ^"fi^ 9tei^e, @$l5jjd)enf ^ingfugel, ©tettrollen, 53rucfen-
fc^iefeen. a Orubenfpiele: tugelgrube, 2)tei ©ruben, gunf ©ruben, ©rubelein,
ec^oppfen, ©immel, tfdnigStugel. d. ^ugeltreiben (ba« ^ugelfc^lagen unb #olben»
fpiel = SWailfpiel). <Sie alle fmb beWrieben im ©pielbud) fur ^naben. 2)ag
2)2armelfpie( im 3dlgemeinen ^abe ic^ fc^on oben 9*r. 32 erroa^nt; auf eine
#efdjreibung ber einjelnen 3(rten tann id) mic^ nid^t einlaffen. 9?ur ein fc^mei-
jerif^ ^ugelfpiel, genannt ^ugelitrdlen (Satfdjeln), mill ic^ nad) 3loc^
I0I5 9?r. 38 befd)reiben: 3^ci^arteien bt[\$tn jroei ^ugeln unb merfen fte na$
bem Soofe auf ber Janbftrafee an. Son bem ^unfte aud, mo tyre gemorfene
(iegen bleibt, mu& jebe Cartel roeiter roerfen. 3ft bie dtetye an afle gefommen,
fo ift naturlid) bie eine- flugel ber anbern noraug unb ^at bamit gemonnen.
So roirft fid) bie ©pielgefellfdjaft oft uber eine @runbe roeit oom 2)orfe meg
unb mieber jurud. 3n Enrol Ijeijjt biefeS @piel ,f2Batf^elenw.
3u ben ^ugel* unb Sallfpiclen gel)oren cnblid) aud) baS englifa^e ^rcibfugcl*
fptel (Krocket^, ber engltfdjc XI) or ball (Krecket), baft ^illarb fpiel unD
Digitized by VjOOQ IC
— 616 —
fcxie fflon obcn 9tr. 366 befdjriebcnc $lumpfacffpiel, fc>a* urfprunglicb ein ©piel
mit cinem 93afl ober ciner tfugel am gaben geroefen ift.
3m Rentier ift baft tfugelfpiel ermaf>nt:
und ist die kugel iht ze g&ch,
uud loufet er balde hinten nach
imd schreit: >loufe, kugel, vrouwe,
zouwe, liebiu vrou, nu wmw!«
%aa) bem ©djlufrrufe foil bie tfugcl (Iner perfonifieirt alft ftrou = ©liirfftgdrtin,
bcren ©nmbol jn bod {Rob ober bie jfrigel ift) fid) jaucn, b. $. bceilen.
Setjelfpielc.
485. 9ioKett nadjf einem fiegcl.
$uf einem ebenen Pafoe roirb ein grower tfegel aufgeftellt unb won jebem
ttinbe ber SRetlje nad) Don einera befrimmten ©tanbpuntte au$ mit einer fugel
banadj gefdjoben. ©er ben tfegel umfdjiebt, tftylt einen *puntt; met juerft eine
feftgefefcte 3al)l oon $untten, ehoa 10 ober 15 erreidjt, ift (Sieger unb barf
bei einer neuen ^artie beginnen. ©eroofmlidj toerben an ilinber* ober @d)ul»
feften auf biefe 3Beife ©eroinne auSgefegelt. SBer ben $egel am meiftenmal
getroffen, ift ©etoinner.
486. Wofleu nadjf ucutt ftegeln (Stgelfdjiefcen).
&uj einem geebneten $la$e toerben 9 #egel, tote beim geroSIjnttdjen
beutfdjen Megelfpiel ber ($rtoa<&fenen auf ber tfegelbaljn, aufgeftellt, baoon
ber mittlere unb grdjjere ber £5mg Ijei&t. 2)ie JHnber rollen
• mit einer #ugel banadj. SBer bie meiften $egel umroirft, ift
• • @ieger. 3" bemerfen ift: bag jebeS tfinb bretmal nadjeinanber
• o • rollen barf unb bann fur jebe$ nadjftfolgenbe tfinb bie &egel
• • oon neuem aufgeftellt toerben. $aben jtoetflinber gleicbe 3al)l
• oon umgeroorfenen #egeln, fo roirb ber nod) jroetfel&afte ©teg
baburdj entf^teben, ba| jebeS ber betreffenben tfinber nod) einen
£dwb tfout; unb toer nun bie meiften £egel getroffen bat, bem faflt ber ®etotnn
an 3terfnabeln, ^ufetugeln, Stiffen — nur ntdjt ®elb (!) ju.
Weben bem tfegelfdjieben (flegelfdjub) l)at man audj ba$ tfegelroerfen,
toa$ befonberS in grantreidj unb ber (^djioeij gebraudjlidj ift. 2)abei roirb
mit einer £ugel, in ber fur ben 2)aumen unb fur bie ubrigen ginger Gertie*
fungen angebradjt finb, — nad) ben aufgeftellten 9 tfegeln geroorfen.
«uf eine 93efd)retbung be* beutfdjen tfcgelfpiclft mit fcinen [Regeln unb
ftunftauftbrutfen, roie eft oon firroadjfcnen auf ber tfegelbaljn in $>orffd>anfen a Ift
©efellfdjaftftfpicl urn ©clb unb nufclidje fcurnubung bctriebcn roirb, jefct gar
in ©port nu*geartet ift — Ijabe id) mid) bier nicbt einjulaffen, ba ©piele um ©elD
nic^t fi'ir tfinber geborcn, obrooljl auf bem fianbe nur ju bnlo bie 2touerujungen
auf fleincn Segelbaljncn im ©arten beim ©clbfpicl getroffen toerben. ©cr eine oollftc
«3efcbreibung be* flegclfpielft toun\a)t, finbet cine folt^e bei ©utftgRuti)* 185/189. —
Sn £tabten febcint baft gute beutf^e Jfegelfdjicben me^r unb me^r buret) baft Sill arb
jururfgebrdugt ju rocrben, j)offent(id) nic^t gang, benn eft blcibt bod) eine toff*
lid)c (Jrl)oIung, menu eft babei mandmtal awd) ctmal larmenb juge^t, roie ©octbe eft
im gauft filbert: ^ oic|e @d)rcicr|/ Jtcge|Webcilf
3ft mir ein gar oer^a^ter 5Hana.
©ic toben, roie bom bofen @eijt getrieben,
Unb uennen'ft ftreube, nennen'ft ©cfang.
Digitized by VjOOQ IC
— 617 —
487. $te ftegelfngel ant Sabot (8auraeif<$nb).
3m ©arten untcr eincm SBaume merben bie 9 tfegel rote gemitynlidj auf*
geftellt. ftn einem Sffte Ijangt an cinem gaben bie #ugel, fo bafe btefelbe beim
ruf)igen £erabf)dngen faft ben 93oben berityrt. Sin £inb nad) bem anbern
$iel)t bie ^ttigel etu>a3 feitrodrte, bringt fie in trdftige tfreiSfdjroingung unb lafjt
fie bann lo3, bamit fie m5glid)ft mel $egel umroerfe. SeldjeS flinb bie meiften
tfegel geroorfen, ift Sieger. — 2)tefe£ tfegelfpiel, bag man oft in SBabeorten im
^Parte fe&en tann, finbet man aucf) im oertletnerten 9ttajjfto&e auf einem ©rett*
g eft ell, baS man auf ben fctfd) ftellt unb bet jeber 3a&re$jeit in ber @tube
tegeln tann. Sin einer Brt ©algen ^angt bie £ugel. — Slber aud) ba3 gerodl)n
li<f>e tfegelfptel Ijat man in ba£ §au£ oerpflanjt: auf einem #eg el tifdjc fteljeu
oerfleinerte flegel, nad) benen man mit einer Sillarbtugel ftbfet, roa$ man
<2>to§ tegeln nennt.
Ucbcr Urfprung unb 91 Iter be* tfcgclfpiclt ift »ucnig Sidjcrct bitljcr feftge-
ftcllt. ©racomanic mill c* aut ber 3cit be? joiner Ijcrlciten unb iu bem SEBurfpiclc
mit unten toierccfigen, obcn abgcrunbeten €>tcinen (^effoi), mit melc&em bie grcicr
uon Cbnffeu*' ©attin f^cnolope) iljrc Seit toertrieben, bat altefte Segelfptel crtemien ;
bod) ift bat gried). ©urffpicl oom beutfdjen Sregelfpiel ju feljr abroeidjenb (Me $e-
fareibung nad) atljcnaut f. ©utt9ftutl)t 165, nod) einem Hrtitel in ber ©orfenjeitung
1871). — 9tad> einer anbern ttnfi$t (fllemm, fculturgefdjidjtc 9, 194) foil bat
tfegelfpiel aut 3talicn ftammen unb burd) ©panier untcr Marl V. nad) ®eutfd)lanb
getommen fein. $>at fdjeint mir eine SerroedjMung mit bem ital. £ugelrocrfcu
Boccia (f. 93cfd)rcibung bet 3afob 9?r. 63) ju fein: bat ffierfen mit 6 meijjen unb
6 febroarjeu Hugclu unb citicr tleincrn farlugcn Biclfugcl (lecco) ift bod) grunbocr*
fdjieben oom bcutfdjcn Slcgelfdjicben, bat oicl friiljer iu 2)eutfd)lanb fdjon gefannt
mar. — 9tod) meincr Ucbcrjeugung ift bat tfegelfpicl bcutfdien Urfprungt,
mcil bat 3Bort fiegcl (chegil) in altbori)beutfd)er ©pradje fur ¥fal)lf fttocf oorljanben
ift unb in mittelbodjbfutfetycr 5>id)tung bet 13. unb 14. 3al)rl). bot tfegelfpicl
ermaljnt roirb. ©o Ijeifttt in £agcn't ©efammtabenteuer (49, 1184).
Swer spilen welle der kegel,
der sol gen uf den plaz,
da vindet er mangen vftrsaz.
3n 91. Srctter't $1. drjablungen 21 Heft man:
>kegel werff und gumpelspiel.<
©eroife ift ferncr: bafr man im 16. Satnij. auf bcutfdjcn (Sdjiijjcnfcftcu
nad) 3 unb aud) naa) 9 aufgcftelltcn tfegelu marf. 3m 3nf)rc 1602 finben mir but
£cgelfpicl in Btttau urtunblidj bejeugt. 5)a§ man ct gerabc bei @d)ii^cnfeften, cine
urbeutfdje fciuridjtung, fpielte unb man nut in ^cutfcblanb nad) 9 Segeln fd)tebt, fpriri)t
fur beutfebe Grfinbung, am meiften abcr fein mntbifdjcr Urfprung. ®at Uegeln ift
oiler ©a^rfdjeinlic^feit nnd) ^uerft cin .^nnbenjpiel gemefen, bat ben ©turj ber
beibifdjen ©otter toerftnnlid)t, bicfc 9lufid)t tljeilcn ©rimm unb ©imrorf. 8ur
(Srinuerung an ben ©turj bet §eibengottet ®onar flat. 3upiter bejeiebnet) murben
fonft in ^iibet^cim auf bem $oml)ofc ju iiatnrc a(l)dl)rlid) jrociMlofec crrid)tet,
oon benen einer ben 9tamen 3upitcr fu^rtc; beibe murben Don fpielcnbcn ^naben
alt ^cgel niebergeroorfen (©rimm, 9Wt)tlj. 372). — Gbenfo murbe in $albe rflabt
jdbrlid) ein Ijoljerncr At eg el (ftatt bet Bbgottct) aufgefejjt unb banad) gemorfen
(©rimm baf. 743.) !2)cr ^albcrftdbtcr ©tcpl;an**$om murbe auf bie 6tcQe einet
©ofeutcmpclt gebaut; cr fdjeint auf 2)onnr jurucfjumcifen, ba in ber offentlidjcn
^Procefpon ber $robft cincn 95dr {bat bem 5)ouar gctjciligtc %1)kx) umful)ren follte.
^>ir erfaf)rcn f)icr jmar nur toon jmci unb eincm niebergemorfenen ^c^cl ober ©5|en,
Digitized by VjOOQ IC
— 618 —
aber ou* ber $olf*fittc, ben 6turj ber bcibifc&en ©otter burd) cin Snabenfpiel
ju begeljen, fonn redjt tpo^I ba$ beutfdje flegelfpiel entfptungcn fein, roeilbiefteun-
jab I ber Hegel ber 3at)l ber ©otter unb ben Sagen ber alten ffiodje cntfpri^t
(€imrotf, SRntl). 245).
488. Weiftoerfen.
3>ad ift ein lieblidjed ®efellfdjaftdfpiel im greien, bad man oorjugdroeife
con 9Rdbdjen auf 9tofenplfl$en unb SBiefen fpielen fie&t, unb ba ed teinen gtofcen
ftraftaufmanb, fonbern me&t ©efdEjicKidjteit etforbert, eignet ed fid) befonberd
fur bad sarte ©efdjledjt. 2>ie 9tetfen roetben aud bunnen $afel* ober Seiben*
jroeigen oon etroa 1 HHeter Sange gefertigt, inbem man beren jufammengeftecfte
Snben feft oerbinbet. 3)ed Ijubfdjen Budfe&end roegen roerben biefetben aud)
mit fatbigen ^apierftreifen ubetnmnben. 2)ie juge^drigen SButfftode fmb finger*
bid, etroa 1 Sfleter long unb baben iiber bem $anbgrijf ein Duerljolj jum
@djufce ber $anb. 2UIe 2Kitfpielenben fte&en in einer (Sntfernung oon 15—20
©Written in einem Jfreife unb roerfen einanber JReifen ju, fobafj ber ganje £reid
mit gangen unb SBetfen befdjfiftigt ift. Sfof 10 @pteler redjnet man 3 — 4 ftetfen.
33eim SBerfen Ijalt man ben ffleifen mit bem 2)aumen unb StiQtfinQtt bet linlen
#anb feft, legt ben &tod an bie 3nnenfeite bed obern 2$eild unb fdjnellt tljn
fo mit bem @tocfe in bie $5l>e.
489. Sttngtoerfen nad) bem £afen.
3Tn einen $3aumaft roirb eine ©djnur gebunben, bajj jebed #inb ben am
untem Snbe berfelben angetnupften eifemen fting mit ber #anb bequem faffen
fann. 9m @tamm bed daunted ift ein $afen eingefdjlagen, roelcfier bad 3iel
DorfteQt, nadj roeldjem ber 9ftng geroorfen roirb. Sffifem ed glucft, ben 9ftn$ fo
ju roerfen, ba| er am $aten Ijdngen bletbt, err)d(t ben bafut beftimmten $reid.
— Sied^t xootji eignet fid) biefed @piel audj gu einem 3*ta>ertreib im 3immw-
SBenn bie @<$nur an bie 3>ede befeftigt roetben tann, nrirft man ben 9ttng baran
nadj einem #aten an ber SBanb.
490. $a« ^nrmnffen
ift ein im Bppenjeller Sanbe, in ben greifimtern unb ben bernerifdjen (Jmmen-
unb tfanbert&al ubtic^ed, fonft in ber ©djroeij jiemltd) unge!annted @piel.
Xoblet (@pradjfd)afc 275) nennt bad ©piel §ornigeln unb erfldrt ed fur bie
9tad)aljmung eined tfriegdfpteled, barin ber $ornuj$ ben ©dmfjpfeil unb
bie $oljfd)aufel bad ©djtlb bebeute. 3ebenfaHd iftd alt. gifd)art, ©argantua
(Sap. 25, Derjeidjnet ©urrmaul unb ber ^ugdburger f&txt ©d^roarj in feinem
tfleiberbtidjlem erroft^nt 1550 unter feinen Sieblingdfpielen w$urau^en".
®er §urnu^ ober §ornufj ift cine runbe ^oljfd^cibe, etroa 4—6 cm im
1)urditueffer, in ber SRitte jollbicf unb nad) bem Wanbe bin abgeplattet. 6ie roirb
mit roeicbem fiebm an bie 6pifce ber ^urnuMtub befeftigt; bat ift eine 2atte ober
ein 5 gujj longed S5aumftammdjen fdjief in ben Grbboben gebriirft, fo baj* fein
entgegengefe^ted ©nbe ttwa 2 gujj oon ber drbe obftc^t. 5)ie ©pieler t^eilen p<^
in jroei 0arteien: ^urnuffer (= Sc^Idger) unb ©cboufler (ganger). 95on einem
€d)lagcr roirb nun ber £urnufj oon unten ^er mit einem IV2 gu& langen, finger-
birfen ©torfe auS Cfcbenfjolj geroaltig burd) eine nad) oorn pa) rerengenbe ©a^n
gegen bat Sici gcfdjleuoert, ba« 800 Sc^ritte roeit entfernt ift. $ie ©cgenpartei
(S^aufler), roelctyc po^ 15 8a)ritt 00m Stoumftammdjen on in longer ^ol;n aufgeftellt
Digitized by VjOOQ IC
— 619 —
\)at, fudjt ben in ber Suft ftdj roirbelnbcn unb fumutcnben £urnu§ mittelft grower
^oljfdjaufeln, n>ela)e Me ©eftalt cine* SRuberd mit ©anbgriff unb 8djalte
baben, nod) im gluge aufjufjaltcn unb unfdjablid) $u maajen, bad nennt man
„nbt&un". $)ic ©a^aufler fteljen l)inbereinanbec in grofcen &bftanbcn toon 10—15
<gdmrten, bamit teiner mit ber ©djaufel feinen SSorbermonn fdjabtgen fann. 3cber
fmrnuffer barf brcimal fa)Iagen (fdjiefrcn). $at ber Sdjufc in bicfcn 3 SRalen ein*
mal bat did crrcid)t unb getroffen, olme baft er Don ben €>a)auflern parirt roerbeu
tonnte, fo barf ber ©Stager nod) 3 SEBurfc tljun. ©clingtd ben ©djaufler
a ber, ben erfteu ber 3 SBSurfe ju pariren, fo ift ber glutflia) ©eroefene baburd) tobt
gemadjt unb genot^igt, feine 9lo(Ie fogleidran ben nnajftcn ©pieler abjugeben. 3ft
nun ber #urnufj aleia) im 93eginn bed 6pield aufgefangen, ober (jat bereitd jeber
3 mal tyn geroorfen, bann roerben Me 6a)uffc gcjatylt, bie unabgeroeljrt bid
and Bid gclangten, unb fobann treten bie ©djaufler an bie ©telle ber $urnuf[er.
$ic 9Kel)rjal)l ber gclungenen ©cfjiiffe bcftiinmt ben ©ieg unb bad (Bnbe \)tt ©pield. —
3m nadjften SBirtljdljaud nrirb fjernadj „$uf»e getrunfen", mo bet fjeftig unb laut
bidputirt mirb fiber — ba$ beenbigte ©piel. [sMc $efa)retbung l)ier ift entleljnt aud
Wodjljolj, 9Uem. tinberlieb, 9tr. 75 unb ber ©djiucijcr Surnjeifung 1889 ©. 236.
$abee aud) bei ©utd«Wotljd 131. 3Kit Bbbilbung bci Safob 9tr. 74.]
491. SWfttfrfc taufd)
fjeijjt ein fdjrodbtfdjeg tnabenfpiel jur #erbftjeit, bag bem „^orfdjed" jiemlidj
gleid)t. — 2)ie grudjt oon gdljren, ben Sannenjapfen dlmltd), legt man auf
einen Jpoljftamm unb fdjlflgt fte bann mit einem <©tode fort, inbem man fagt:
SRotfele tauftf),
gain; roeit liinaud!
SEBer ben 3apfcn am rociteften fdjlagen fann, Ijat geroonnen. Wadj jebem
©djlage rotrb bag erreidjte Ski burdj einen (Stein bejetdjnet; fommt bet jroette
@$ldger baruber Fjinaug, fo mufj ber erfte ben gord&enjapfen fur ben jroetten
Ijolen! [2fleter 400.]
492. $orfd)e<f, SKggelfdjlagett, SMcggeni, Xtxtttlftitl
3u biefem ©djlag- unb <preflfptel nerroenben bie tfnaben ein 6 cm longed,
2—3 cm bicfeS, an betben (Snben jugefptfcteg $fl5ddjen(ben<porfdjed), bag auf
einen fatten ober (Stem fo gelegt nrirb, bafj bie tleinere ©dlfte baruber l)tnaug»
ragt. (Siner ift ©djldger, bie anbern tfnaben fteljen in einiger (Sntfernung non
tym. Wadjbem bie grage „gerttg?" mit „3a!" beantroortet ift, fd&ldgt er mit
einem mutagen ©^lag^olje auf ba^ nortagenbe Snbe beg ^flocfeg, foba^ biefer
roeit im SBogen baoonfliegt. 2)ie anbern fu<|en mit ber 2ftu|je, @(^urje ober mit
ben $tinben ben ?Jorf$ecf ju fangen. Sent bag gelingt, loft ben @djlager ab.
@elingt bag gangen abtx ni<f)t, fdllt alfo ber $orfd>ecf §ur @rbe, fo ^at non
r)icr aug einer ber gangenben bag $fl5cf$en nac^ bem @$lag^olj [bag an bie
^(nlage angelefjnt ift) }u merfen. ffiirb ba&felbe getroffen, fo 15ft ber @d)ufc e eben*
fallg ben @$ldger ab. ©e^t ber ffiurf baneben, fo ^at ber @<§iager oom S»ieber»
fallgorte aug auf eine ber (Sptyen beg *porf$erfg 311 fd)lagen, (ann i^n aud)
rod^renb beg glugeg mit bem ^d^lag^olne treffen unb auf folc^e SBeife il)n re^t
roeit non ber urfprunglidjen 31uflage (33alten, @tein) $u entfemen fua^en. iWa^
bret @djlagen auf bag jeroeilg niebergefallene ^flod^en rotrb bie (Sntfemung
begfelben oon ber Sluflage nac^ ©c^lag^oljldngen abgemeffen. ^ann ber ©^Idger
n\6)t big 100 meffen, fo \)at er nerloren, fobalb er aber big loo jd^lt, bleibt
Digitized by VjOOQ IC
— 620 —
er ©djldger im neuen Spiel. $ur£e fjalber roirb bie (Sntfernung gerodljnluf) nut
abgef<$dfct unb nur erft bann, roenn (Segner glauben, bie (Sntfernung fei uber«
fadfct, roirb gemefjen.
Unlet bent 9iamen ^orfdjccf (oermut()(id) flaoifdjen Urfprungft unb bieflcidjt
$crftummelung uon $ofa)retfe = ©djlagfpringer) ift Haft Spiel in $)reftben, ter
fadjf. Obcrlauflfe unb im $ogtlanb feljr beliebt unb roirb auf $la£en, fogar auf
ben 8trafeen baft gnnje Saljr tyinburd) gefpiclt. 3it Seipjig Ijcifit eft Stiff opf. 3n
ber <gdjrocifl ift eft aid 9ligge[fc^logcit befannt unb bcijjt bcr 3uruf: ftiggel?
fcntroort „£orncr!" (f. 9toa)botj Br. 90). Nua; „$orfd;crf".
3n Safel ^eipt ein ganj aljnlidjeft gdjlagfpicl „2Reggern", bo« fRodjbolj
(9tr. 70) fo bcfdjreibt: „©in langlia)eft, auf beibcn ©eiten fpiji julaufenbcft $61jd)cn
roirb an bent (Bnbe mit einctn @tocftt)en fo gefdjlagcn, bafi eft aufprcflt, unb mufr
burd) fortroaljrcnbcft rafdjcft £a)Iagen in feiner ^reDloge erljaltcn roerben." — 3m
$rad)tenbud)e M Slugftburgcr sgatricierft (£onrab ©d)warj (1550) ift berfclbc im
„£rtbelfpiei" gejeidjnct: 9)lit bem redjten gup fniet cr auf Mc ©roe, urn ein
€>tiitfd)en £>olj mittclft cincft Stocfcft in bie fiuft ju preQen. SLricbcl bejeidmct ein
£oIj $um ire i ben bcr ftafjreife, baft bie Sdttdjer btaua)en. ©utft^Rutljft befdjrcibt
tmft 6picl in feinen §piclcn bcr fcamilie Sannenberg alft ein bdnifdjeft uno nennt
eft „©ptungbbijcr)en", bie 2)dnen nennen eft pind. 3n mandjen ©cgenben
$eutfd)lanbft tjcifet ^a$ ©picl aud) ftrofdjtrciben (fo iftft j. «B. bei fcmbroft 109
genannt). Sfergl. 9tod)lrolj 443. OutftSRutyft 211.
493. $cr Saaf (Surffoicl mit Stctncn).
(£3 roerben jroet parallele @trid)e in bie (Srbe geriffen, etroa 6 — 10 @d)ritte
con einanber entfewt. 3n ber 2JHtte be3 einen roirb ein 3iegelftein auf feine
breite@eite gelegt, unb barauf ein anberer auf ber fdjmalen tante aufgerid)tet :
ba§ ift ber flaat, b. r). ©djanbpfaljl, granger, nad) roeld)em bieflinber roerfeu.
3I)r ©tanbpuntt ift burd) einen anbern ©trio) angegeben. 3roifdjen bem $aaf
unb biefer anbern Sinte roirb nun eine britte Sinie querburdj ge^ogen. Sftun
fud>en bie &mber mit grojjen ©tra&enfteinen ben Saat um$uroerfen, rodr)renb
einer an ben #aat poftirt roirb, urn ir)n, roenn er umgeroorfen ift, roieber auf»
juridjien. #at einer geroorfen, fo Iduft er auf einer corner ju beftimmenben
©ette be§ Duerftrid)e8 Winter ben &aat unb mujj mit feinem ©teine auf ber
anbern ©eite roieber juructte^ren. ^ierbei barf tyn ber ^aahodrter fa^lagen
unb baburd) jroingen, felbft ^aatrodrter ju roerben, roenn er nidjt ben @tein
auf bem gu&e trdgt ober mit bem gufje uber bie ©renjlinie ber SBerfenben
Surudffa^Ieubert. 4>at er ben @tein gleia) BnfangS fo turj geroorfen, bafe er
i) or bem Staal liegen bleibt, fo jroingt er ben SSdrter, bura^ bie blo^e 33e=
rubrung beS <£teing feine ©telle einjune^men. 3ft ber ^aat umgeroorfen, fo
barf (beuor er roieberaufgefejt ift) tern SSerfer gefcblagcn ooer felbft gejroungen
roerben, ^aatrodrter ju roerben. 3ft bie SBdrterfdjaft uon einem ©pieler auf
einen anbern ubergegangen, fo ge^en aUe brauben Sefinbttdjen ruJ^ig roieber
auriicf.
O^enb. m. 32. «u* in erijleftiuig iiblid) alft: ,r5toftcr bim, bim!" 9Serg!.
($ut^^ut()ft 206.
494. Slrmbmft (Sogel- nub Sa^eibeufa^teRen).
2lu^ bem einfacben SB o gen, bem roir alg ©d)uj?roaffe auf ber niebern
^utturftufe a Her bolter begegnen unb ben aud) unfere tfnaben |la) au^ einem
No()r« ober SSeibenftabe nebft einem ©inbfaben unb einem ^oljftdba^en jum ^pfeil
Digitized by VjOOQ IC
anfertigen if. $lx. 28 obcn; entftanb frul^citin, oermutfjlid) burdj ttraber, bie
ftrmbrufr, inbcm jum 23ogen, ber immer ftarter au£ elaftifdjem #ol$, §orn
unb 3ulc6t detail gemadfjt rourbe, nodf) cin ^djaft imb ftott be£ $feite ein
©oljen Ijin^ufam. 3m aftittelalter roar bic ftnnbruft 3agbgeroel)r, bann Mrieg**
roaffe. &ud) bicfc Saffe madfjen unfere in §anbfertigteit etroaS geubten &nabeu
3iiroeilen fid) felbft unb sroar au£ $013, obcr fie faufen ftdj eine bauerfjaftere
ftrmbruft mit Staljtbugel, urn fie 3U unterfialtenber ^d)iefmbung ju gebraudfjen
ober gelegentttdf) bei ben unter $inbern oeranftalteten S$ofld- ober ©d)etbenfd>iejjeu
einen fxm ju „erfd)te&en"; bei biefem 2Bettfd)ie&en nadf) ber <Sd)eibe fmb
^tedjboljen fc^r jroecfmdjsig. — 3n ber 9Reu3ett roerben bic Brmbrufre burd)
Xefdjing£ 3ururfgebrdngt; fo fyetfieu bie bur$ ^taljlfeber ober Suftbrutf roir*
tenben glinten, raie man fie in 5d)ieJ3buben ouf Saljrmdrtten feljen tann.
©a* ©ort Slrmbruft ift altbodjbeutfd) n id) t oorljanben, fonbcrn crft im
2Jliitell)od)beutfd)en )u fiubeu unb ocrniutfjlict) Umbilbung fom mittcUat. arcubalista.
arbalista (= Sogenrourfmafdrine) ; barau* entftammt audj boS franj. arbalete uno
bad itat. balestra; nu* lefcterem micber bab neufjodjb. SBalefter, ipie nod) beutc
in $b"ringcn bie Wrmbruft ^ei^t. — $ic 9lrmbruft fommt al$ Sagbtuaffe fdjon
im 9Hbelungcnliebc (9lu*gabc $artfd) 953, 2) t>or: ©iegfrieb fn^rte einen
3?ogen, ben man mit Slntroerfe (9Rnfc^ine, SBinbe) aufoieben mufcte, ben cr aber
felbft fpanntc; bie *Pfeilc boju battc cr in cincm mit sjtantljcrfcU uberjogencn ftocber:
.... v . ouch fuorter einen bogen.
den man mit antwerke muoste ziehen Ian,
der in spannen solde, er'n h£te iz selbe getan.
3m ^arciual uno im SBifleljalm mirb bic ttrmbruft oft ermaljnt, j. s£. $arc. 35*
Daz begunde dem recken.
sine brnst b£de erstrecken,
sd die senewen (£el)ucn) tuot daz armbrngt.
$ie 8Httcr bcnujrten ben 93ogen nicbt; bicfer gait in $clbengcbid;tcn al* ^cib=
nifd) unb ©arajenentuaffe. $rieg*tuaffe rourbe bic Strmbruft erft, al* bie gefyben
unb tlcinen ©urgfriegc fid) mcljrtcn. Wud) bie ©tabtc bebicnten fid) iljrer al*
SBcrtljeibigungSroaffc im 14. unb 15. 3al)rb. 3>urd) (fcinfiibrung ber geucrroaffen,
in (Suropa juerft feit Bniang bed 14. Satjrlj. befannt, finb bie Slrmbriifte ober „@d)nep«
per" abgetlwn. $Hc friiljcrc Satfb*, bann £rieg$roaffe crfdjeiut fpatcr nur nod) jura
SSergnugcn, ju SBogck, 6tem* unb ©djeibeufc^ie^en bei ^olfsfefteu unb 3luf3iigen
ber <©d)iijjen» gefcllfcftaf ten, bie aud ben mittelaltcrlid)en @d)u^cngilben fjeruor-
gegangen fmb. (soldje 9lrmbruftfd)fi^eu fann man nod) jabrlid) febeu auf ber
,fS5ogelmicfc" in SWbcn, beim Oftoberfeft in 9ftiind)cn, bei grcifciieleu in ber
©cbroeij u. a. 2^ie beutfdjcn <2d)iijjcm>ercinc, bic feit 1861 gro^e Sdjufeenfcfte ab^
Ijalten, fdjieftcn mit $ulucr. ^er sBciname ^Tcr Sdjneppcrcr" fommt im lt>. 3al)r«
liunbcrt oor.
495. SUfcv^v.
Diefe ^armlofe ©dmfjroaffe beftebt au^ einer langern SRofjre, bie roir ^naben
in Zlniringen ung felbft marten, inbem roir ein <§tud uom^oUunberftrauc^
sSambi)cu^) burdj 2lu^fto6en beg roeic^en ^ern^ 311 einem ftoljr geftalteten.
^eroo^nli^ aber roirb e^ 00m 2)red)^ler gefertigt, inbem 3mei Apoljftdbe au^ge»
terbt unb bann juft jufammengeleimt roerben. 3113 ©ejd&ojj na^meninir (2rbfen
ober Heine, felbftgefertigte Zl)on^«0elnf in ber ©rdfee roie bie ©leifugeln 311m
Xerserol; fie muff en gerabe jur 9i6I)re »ajfen, burfen nidr)t 311 gro^ fein, fonft
ge()n fie 311 ftreng ; — nic^t 311 flein, fonft get)t ber SBinb beim Knblafen uorbei
nnb treibt nidjt bie ^ugel ^erau^. @ie roerben nid^t mit ^uloer abgefeftoffen,
Digitized by VjOOQ IC
— 622 —
fonbern — burd) ©I a fen mit bem SDhmbe Ijerauggetrieben, ba& fie em ©tiid
f brtfliegen , o&ne grofce ©errounbung unb anbre ©efaljr anjuridfjten. Sftadfj roag
fdjofj man aber? SRadf) ©perlingen ober nadf) einer m$t §u fern angebradjten
papier* ober #ol<ifd)eibe, ober nadf) einem ©rette. 3>ag roar ber ganje ©pafe.
^ecferei unb ©ogjjeit aber roar eg, roenn bie flnaben auf anbere i® ©leidjen
fdjoffen. EJton oeranftaltete rooljl auc& em gemeinf$aftlid)eg ©d&iefeen nad) einer
©d&eibe unb Ijatte baju eine 9lrt tleiner ©tedfjboljen : eine ©djjuforoedfe mit einem
2<ippd)en brangebunben, bie ©pt$e ooran gericfjtet.
496. yumfytf Snail- *btr ^latf^6ftd|fe.
2>tefeg ©pieljeug, bag pm $nallen btent, fertigen bie tfnaben auf bem
Sanbe fid) felbft aug einem ©turf #ollunber, beffen roeutjer flern Ijerauggeftofjen
unb fo aug bem $ol§ftu<f eine 9*5lj re IjergefteQt roirb. 3" bicfcr roirb ein
©tdpfel gefdjmfct, ber Ijinein pafit, unb corn berfelbe mit etroag ©am ober
glacfjg umrokfelt, bamit er luftbtdjt fdjltefet. 2)ann roerben ^fropfen aug
SBerg gemadjt unb von ber oorbern ©eite in bag SRofjr fyineingetrieben, ber eine
roeit Innten, ber anbre an bag (Snbe bed ffiofjreg etngefe(5t. S&irb nun mit bem
©topfel oorgcftofeen , fo gel)t bur* bie jufammengeprefjte 2uft ber $fropf mit
einem Small log unb fliegt roeit fort. — ©tart beg JpoUunberro&rg bient au$
eine geberfpule, unb bie ^fropfen roerben aug tfartofietn ober 9*uben gemadjt,
3e$t tauft man flnallbudfjfen, bie com SDredjgler gebre^t ftnb unb alg ^fropfen
em©turf$ort Ijaben; lefcterer ift an einem gaben befeftigt, bamit er nidjjt nadj
bem ©djuffe oerloren ge&t.
497. <8pvim&tyt.
3ebe flnallbiidjfe tann juglei$ alg ©priftbudjjfe benufct roerben, roenn man
an bag Snbe ber 9t5l)re ftatt beg ^fropfeng ein ©tudd&en #olj mit einer fleinen
Oeffnung fjmeinfefct. §alt man nun bag Ding in ein <$efaj3 mit Staffer, jiebt
ben luftbtdjt fc&Uefcenben f olben jurucf, fo bringt (roie bei jebem ©augroerte) bag
Staffer in bie ftdljre, bag bann mittelft ©tdpfelg roieber fyerauggefprifet roirb
unb oft einen jtemlici) roettge&enben SBafferftrafjl bilbet. 3)iefen Id&t man ^iellog
Ijerumgefjen , ober man ridjtet bie ©prifbu^fe gegen S3dume unb 33lumen im
©arten, urn fie in Ijeifcen ©ommertagen anftatt beg SRegeng ju benefcen unb ju
giefcen; rooty aucb jum ©djabernacf roirb bie ©prifcbudjfe gegen anbre tfmber
geridjtet, bie foldjeg ladjenb ertragen ober aud) ju einer tleinen ffiauferei ftdj oer*
anlajjt fttylen. 3efct tauft man biefe ©pteljeuge in ©pielroaarenljanblungen ; fie
fe^en fd^oner aug, ma^en bem ^inbe aber nid)t bie greube, roie bie felbftge*
fertigten, burc^ beren ©erftellung sugleid) bie $anbfertig!eit geforbert roirb.
498. Ste ©timber
roar im SUtertyum ein 2Burfgef$o&, mit roel^em runbe #iefelfteine unb fta^elige
33leifugeln gefdjleubert rourben , f o pnben roir fte bei ben 9J6mern in befonbem
^eer^aufen. 3eber ©d^ultnabe fennt roof)l au^ bie ©efd^ic^te uom Heinen 2)aoib,
ber ben 9Hefen ©oliat^ mit einer ©d^leuber tdbtete. 2llg bie fru^eften unb
beften ©djleuberer galten bie ^^dnijier, aucf> roerben alg foldt>e bie SBerooljner
ber ©alearif^en 3nfeln genannt; bei lejteren foil bie ^unft beg ©djleubern*
roerfeng no6) big fyeute in Uebung fein, aud^ in 3talien roirb ^uroeilen con
Srroadtfenen bie ©d^leuber geroorfen. llnfere tfnaben fpielen ^uroeilen noc^
mit ©djleubern, bo(^ ift roegen ber ©efaljren fur Umftebenbe bag ©pieljeug
Digitized by VjOOQ IC
— 623 —
in ©tabten oerboten. 3)ie ©djleuber bejtefjt au£ einem ®tu<f Seber mtt jroei
9ftemen obcr armlangen gaben an beiben ©eiten, ber einc gaben !>at am <5nbe
eine ©d)linge, bie beim <§d)(eubern urn ben tleinen ginger geumnben nrirb.
$BiH man fdjleubern, fo legt man einen flaxen fliefelftein auf bad geber, fafct
beibe gabenenben unb bringt bie @>d)leuber in ©djmung. gajjt man nun ben
freten gaben lo3, fo nrirb ber @tein grabeauS fortgefd^neflt. @idjer ein 3iel
nu treffen, ift fd)n>er, roeSljalb bie ©djleuber ate Saffe langft tyre ©ebeutung
oerloren ^at unb audj ate geffitjrlid&eS ©pteljeug nidjt ju empfe&len ift.
6. fileine Aorperitbttitgrtt (otjnc turnerijtyen Drill).
499. Sntttrtoiegen, ©tgampf.
2)iefe3 roeitoerbreitete @ptet !>at oerfdjiebene SRamen. 3n @>d)n)aben lj>eit$t3 :
„©igebe — ©agebe" b. &. ljin» unb Ijerbeioegen , gigen = gfigen; in bet
©djroetj: „®igampf" obet „@Uagampfa"; in (SIberf etb : „93uttern>iegen";
in 3)re3ben: „#dfefdjnetben"; beim Xumuater 3al)n: „9tudn>tppe".
2)ie 9u$fuljrung gefdjieljt fyeite mit, tfjeite olme 3roiegefprfid), urie folgt: 3n>ei
JHnber ftellen fidj mit bem fflucien jufammen, oerfd)lingen gegenfeitig tjjre 3Trme
unb Ijeben ftdj fo, einer ben anbem auf ben ftuden ne&menb, oom ©oben auf.
2(m @djluffe fejen fid) beibe ffiuden §u ffiuden nteber unb fte&en, ofjne bie
2lrmfaffung aufjugeben, roieber auf. 33ei foldjem abroe^felnben $eben unb
Lenten fu&ren fie folgenbe 3n>ie0efpYfi$e, »on benen jeber eine 3«k fP*id)t,
a. 3n @d)roaben (9ttcicr 387):
<$tgebe, (Sagebc, tomm Ijeut 9tod&t, tocnn* finfter ift.
6tampfet e ©erftc, 3d) fur^te mtr.
®erfte gebcn. ©a* furdjtcft bu bit?
8d)nricger unb @$roagcr, (Sin tfrottejteinle.
%Bo tommen fie tycr? 6c£' ®i$ auf bcine $interbcinc.
$on grantenlanb. ©ie fcfren fld>, roaS aber fdjmer gc(|t.
©a* Ijaben fie brad&t? 3Bcr Ijilft bir auf?
(Sine e^tdnelein. Unfer lieber $crrgott.
®a* ift brin? SScr ^Uft bir auf?
©in golbnc* gingerlein. Unfrc liebc grau.
5Ba& oben brauf? ©o roolfn mir mtt cinanber auf*
(Sin fdjneeroeifier #ud)en. ftcty'n!
sJa& midj oerfud)en ! ©er tiidjt aufftcljn fann, nrirb au*gelad>t.
b. 6d>nmjerif$ (SRodjbolj 453;.
(Sigampf, ©afferftampf! SBeO mac^e bufc e* ffiifaj.
5So ift ber Wb? 3Sie grop mu^ fettc* ©tfaf ft?
^m §olj bufi. '§ mu| fo gro| fi ad '« toerbe mag.
9Sa* mac^t er im §oIj buf? Unb mie oicl t^u tt, toenn* g'ma^t ift ?
(£r ^aut ed nicfitigd (Sickle ab. ' ©enn* ooQ ift, fo tyutt gar nut
^a* mid er mit bem (Sickle t^uc? mc^\
Digitized by VjOOQ IC
— 624 —
500. ©leidjgetotytSfiBitttg.
2>iefe beliebte Uebung bcr tfinbet beftebt barin, baft fie auf einem etroa
2 guf& ubcr bte(5rbe erbobten fallen bin unb be* laufen, obne berabjuf alien.
3e famftler ber fallen, befto fdjroerer roirb bic Uebung unb fur befto grofjer
gilt bag flunftftud, ba$ an bie ^ciltdnjer erinnert, nut baft e3 !eine @djau-
ftellung unb ungefftbtlid&er ift, al§ ba£ t'aufen fiber ein bodjgefpannteS §eil. —
(Sine anbere Stalanciriibung nrirb fo auSgefubrt: bie flinber fteben in einer ffiettje
nebeneinanber ; jebe3 fud)t einen Btab, ben e£ mit einem (gnbe auf ben au3»
geftrecften ginger ftellt, mdglidjft lange in bonsontater Sage ju erbalten, rooju
bie 33eroegung ber %xmt unb felbft be3 ganjen #6rper3 erforberli<f> ijt.
501. S^aufcln tm Sorbe (gabmen ♦
Sin flnabe nrirb in einen $orb gefefct unb biefer in ber ©cbroebe beftig Inn
unb Ijet gefd)autelt. 3)er brinnen fifcenbe err)d(t einen ^rciS, roenn er roaljrenb
beS @djauteln$ eine Wdbnabel einfcibelt; ba§ Stedjen barf er freilidt) nicbt
furdjten. 2)a3 ©piel ift im 33ernerlanbe ltblid). 3m Slargau fefct ftdj ber
©pielenbe mit gefreujten ©einen auf eine niebergelegte ftarte glafdje; in 2$u-
ringen auf einen „33laul" (runben ©djlfigel) unb fudjt bie 9Jabel emjufabeln,
roa3 al$ ©trafe bet $ffinberau3l5fen gait.
502. £8ttnd)ett-£ragtiu
(Sin 5ltn^ luirt* oon jwei anbern mit ocrfdjlungenen £iinbcn, uric ein Xonndicn auf
eincr 93aljrc getragen. $)a]u ftngt man:
$om Wicbcrrlicin. erf. II. 1, 33.
lbn«nc*fcn, lon*nc»fcn op ben $rag, mor»geit c* ct @onn«bag,
-* H-
^_F
£=*=
6 «t)er»mor»gcn c* ben $ng, mo bat sparb * cfjen £a * roer mag.
503. Saljfafttrageit.
3roei 5linbcr tragen ein brittc* bet #anbeu unb giiften unb jtngen baju:
6acfe, facfc, @al$fafj,
Sdjott ba flenc Stump roaS! £imrocf 860.
504. 3r*dp*yre!fot
roar eternals eine ro^e ©eluftigung oornebmer 3agbgefellfd)aften; eingefangene
gudjfe rourben in einem langen fdjmalen ftefce ober Xudje fo lange in bie 2uft
geroorfen unb aufgefangen, bis fte oerenbeten. 2>iefe Unfttte Ijat fid) fogar in
einem tfinberfpiel gletdjen 9*amen3 erbalten, bag 3a!ob 198 fo befdjretbt: „S)te
tfnaben fteljen einanber gegeniiber in einer 3)oppelreifje. ©te faffen ft$ gegen-
feitig an ben $dnben, bie fte feft in einanber tlammern. (Sin nidjt 311 febmerer
Digitized by VjOOQ IC
— 625 —
flnabe roirb aid tobter gudjd auf bie erften Brmpaare gelegt unb fd)ltejjt fteif
Krm unb Seine an. <5r rotrb nun auf ben Urmen bet 2)oppelretf)e in etroad
fdjrdger 3ttdjtung in bie $5&e gefaroungen obet roeitergeprellt, big er am anbern
Snbe com leftten Htmpaate be&utfam &erabgelaffen roirb." Siefed ©piel burfte
bet ©efa&ren roegen roo&l balb ganj audgerottet roerben, jumal bur<§ beffere
Surnfpiele bie Xragtraft geubt unb geftftrtt roerben (onn.
505* Sdjtotmmeit tm Srodetten.
Die tfnaben faffen ftdj je jroei an beiben #dnben unb ftellen ftdj paarroetfe
nebeneinanber in eine ftetye. (Siner legt ftdj mit feinem ganjen 2etbe, bie $dnbe
ooraudfrredfenb, auf bie Hrme bed erften $aared, bad ben liegenben ©djrotmmer
roetter in bie SReilje Ijtneinfdjleubert. ©obalb ber ©djrotmmer bie 3Trme bed
erften ^aared mdjt me|r beru&rt, eilt biefed na$ bem anbern (Snbe bee SReUje,
urn gleic& sum (Smpfange bed @djn>immerd bereit ju fein unb fo fort, bid ent*
roeber bad Staffer bed £ragend, ober ben ©djrotmmer bed ©djroimmend mfibe
geroorben ift. [Dlbenb. m. 27.]
506. Ste iriettbige Wi^lc (3ittermfil)(e).
3roei tinber oon gleidjer ©rdjje unb ©tdrte Ijateln mit audgeftredten Brmen
bie $dnbe tneinanber, ftellen bie gufjfpifcen hi$t jufammen, lelmen ftdj rucf*
rodrtd, foroeit aid bie 8rme ed erlauben unb fdjrotngen fid^ fdmell unb immer
fdjneller im tfreife Ijerum; bei biefem 3)rel>en trtppeln fie rafd) mit ben gufien.
3m ©ogtlanbe roirb babei gefprodjen: „2)ie 2ttu(ile ge&t langfam, bie SOTufjle
getyt fir". (?tud £fjuringen unb ©adjfen, aud> bei 3atob 9lx. 174 ju pnben.)
507. ftlettmt (StangeuMettent, Saurafrajelu).
3u aller 3«it roar bad £lettern b. fj. burdj Untlammern unb gortgretfen
mit $anben unb gujjen an einem ©aume ober fllettermaft ftdj ouf- unb abberoegen
— eine Seibedflbung fur flnaben unb fru^er ein beliebted Idnblk&ed geft fur
erroadjfene 8urfdjen. 2Ran ftnbet ed fru^ct mit ben gritylingd* unb SWaifptelen
oerbunben, jefet nur nodj §uroeilen aid ©eluftigung bei ©djulfeften »on fcnaben-
3nftttuten. 2>iefe geftlidjteit ber 3ugenb beftanb barin, bajj eine Ijolje, glatt*
gemad)te £anne, bie mit oielen bunten 8anbem unb einigen £udjern unb
©toff en §ur SBefte ober #ofe gefdjmttctt roar, auf einem freien ^lafre in bie
(Srbe befefttgt rourbe, bamit jeber, ber baju 2uft unb ©efdjid ^atte, baran ^inauf^u-
tlimmen oerfud&en mo^te. SBer fo gludlid^ roar, ben ®ipfel ju errei^en, erf)ielt
bie SBdnbet unb 5tucfiej baran aid $reid. Urn bie Xanne aber rourbe con jungen
Seuten ein fro^er, mit 3>hifit unb ®efang begleiteter Xanj abge^alten.
3n ^^uringen fyah id) aid &inft biefe 95olWbclu(tigung auf bem fianbe roicber^olt
angefe^en. <J)ie §o^e be* 5Jtafte« einet gefc^dlten Janne betrug oft 30 — 40 gu&;
oben roar ftatt ber tfronc ein ^reuj toon $0(3 jum ^uf^dngen ber $reife angebra^t.
SMc* ^©tangentlettcra", roie man« ^ie|, roar eine l)crtulifd)e Arbeit; jur (fcrfi&roernifr
roar ber glatte ©tamm nodj mit %ttt ober Unfc^litt eingericben. ^ur ytd) ober %fd)f
burften bie .Slcttcrer al« erlei^tcrung^mittcl anroenben.
©Mute, Xfutfcf)c« Ainbcrlicb. 40
Digitized by VjOOQ IC
626 —
7. Aampffjriele.
508. ftutgen (ffitngtamtf).
3roei #nabeu ring en regelredjt mit einanber, inbcm fte bad recite 53cin
aorffcellen, fid) jum ©rujj bie #anb reid)en unb bann einanber fo umfaffen, bajjj
jeber mit bem redfjten Hrme unter bem Unten feined ©egnerd burd&greift unb
ben linten uber beffen red&te 3djulter legt unb auf beffen SRuden fo oereinigt,
bajj bie eine $anb bad ©elent ber anbern (>ur gnuft gefdfjloffen) umfafct. 9hin
fdjretten beibe gletdjjeitig in ©eitengratfdjftellung gegen einanbet unb beginnen
bad ffiingen fo, baft einer ben anbern an fidj ju jietyen ober ju Ijeben fu$t,
i^n rudroartd beugt unb fo jum gaUe brtngt, ober Dei fc^neller SSiertelbreljung
ifjn an fidfj retjjt unb uber bie oorgefjaltene ©ufte roirft, ofyne felbft mitjufallen.
(Jin SBedfjfeln ber ©riffe ift nadjj ©elegenfjeit unb ©ort^eil geftattet, aber nur
tern Slnfaffen ber flleiber unb tern ©riff, ber ortlidjen @djmer§ uerurfadjt. $)a$
#euiftellen (@d)rftnteln} (ann unterbleiben unb auf bad 9tfeberu>erfen tann
oerjidjtet roerben, roenn man ben @ieg bacon ab^angig mad&t, bafc einer ben
anbern com 93oben aufgefjoben &at. 3(ber gerod&nltdf) gilt aid 9*egel: 2>er
©eftegte mujj auf ben ffiuden gefallen fein; ein gallen nur auf eine ber
Seibedfeiten ift nod) tein $eftegtfein. SRadf) bem flampfe erfolgt abermald bie
$anbreidjung. [Wad) ©utdattutbd 546 unb SBagner 38.]
509. «e»jiel>eit (die^Iant^f wit bem ©eile).
3)ie Spieler tljeilen fidfj in jroei ^art&eien, roelc&e bur$ ein ©renjjeidjeu
ober 9Ral gefdfu'eben roerben. SDann roirb ein'ftarted ©eil uber bad 2Ral
gelegt, an beffen (Snben je eine^artyet anfafjt. auf ben Sommanboruf: „8od!"
fudjt jebe 4>artbet bie anbere uber bie ©renje §u jieljen unb genrinnt baburcb
eine ben @ieg. SKitunter lafjt man audj bad (beil in ber SDfttte uber einen
Slob en laufen, ber an einem ftarten ©aumaft ober Duerbalten angebrad&t ift.
510. 3M}* rtcr 3*rr]toroVf
finbet aud) ftatt am Sdjlufj bed ffleigenfpield „bie golbene SBrude" (ftr. 290 ff:
too bie ^artfjei] ber „(£ngel unb l£eufel" gegeneinanber tampfen, inbem fie
mit ben §ftnben einanber uber eine ®ren3e jieljen (©efd^reibung fdjon oben\
$ie alten ©riec&en fatten ein atynlidjc* Bugfpiel, bei bem fid) beibe spartljeien
gegenfiberftanben unb mit eingeljafelten gingern ijerubcr ju jieljen fudjten. Slucb roar
bei itmen bereit* ber 3iebfampf mtt bem €>eile, bat uber einen in ber $6lje
befeftigten Stlobtn gtng unbSkaperda tyiefe. Unter englifdjcn ©olbaten in Snbtcn
finbet biefer ©eiljie^lfampf oft tagelang o^ne $aufe ftatt. 5(ua) in ber beutfcfyen
lumerfdjaft ijt ein ©ettfampf biefer «rt febr beliebt.
Digitized by VjOOQ IC
— 627 —
8. £u4- nub ttatyefytele*
511. SUnbe Sitij ober SMutblingSfoiel.
3u biefem uralten unb no$ uberall beliebten @piele ift ein frcier, mdglic^ft
ebener $la$, ober eine gerftumige @tube, barin 2(Ue§ beifeite gerfiumt ift, §u
rcft&len, bamit ber geblenbete @udjenbe ntdjt etroa burd) STnftofeen ober ©tolpern
in ©efaljr fommt. $)urd) Hb§al)len roirb einer unter ben SDHtfptelenben jut
„blinben $tul)" beftimmt. @o Ijeifit nftmlidj ber, bem bie Hugen mit etnem
$u$e fo jugebunben toerben, bafc er feine Umgebung nidjt fe&en fann. 2)ann
uberl&jlt man iljn feinem ®ef$i<f. 2>te ubrigen 9Jtttfpteler neden, jupfen, foppen
i&n auf afle SBeife, nur foil i&m nid)t ernftlidj roe&e getljan roerben. <£r ift
bemityt, einen au3 f einer Umgebung ju erfaffen unb mad)t baju rafdfje Sen*
bungen unb fdmelle ©riffe. 2Ben er ernufdjt, muf$ feine ©telle aid ©Unbefufj
einnetymen.
©ielf ad) roerben audj erffc, beoor bad @udjen beginnt, jroifdjen einem SDttt*
fpieler, ber bie blinbe flul) in ben £rei$ fuljrt (@ptelletter), unb biefer felbft
3n>iegefprad)e gefu&rt. 3. #.:
a. *u* #eibelberg (SDlcicr 409):
Elinbeful), i* leite bi*!
„©o^in?"
3nft flaffeeljau*.
„©a* bort tfjun?"
9Ritd)fuppe e(fen.
„£ab ja fcinen Soffet."
6udj bir cinen.
b. Olbenburger m. 26:
$linbefu&, it leibe bi.
©aarljen ?
9ta ©rootuaberfc #uu*.
©at f#aU if baar?
5Md> un 6tutcn aten.
3f &ef fien Sapel.
©a tyen un foop bi een
3f tjef ticn ©clb.
©a t>en un ftefyl bi ccn.
$at Ijebt min SBabcr un nun Sflobcc
mi nig letjrt.
Tcnn ga Ijen, roaar be 3Binb roeit!
c. Ocftcrr. §d)lefien (^Jetcr 79):
$linbcfut), i$ fityr bi$ au*,
3d) fii^r bi$ in* ftodCftnftrc $au«,
®ann* SEBdlfc giebt, fo roeljrc bi#!
d. ttm 91 icberr^cin (Siiurod 859):
Sltnbcto^ if leibe bi.
©oncfytn fyen?
3n'n Sudenftall.
©at fdjall if ba bo^n?
tfluten un fot 9Helf aten.
3f W fcen Sepel.
9ttmm en Sd&epel.
3f l>ef fcen @c$(fiffe(.
SRimm en luffei.
3f fccf fecn Ififfel.
©el) Ijen un focf bi een.
e. $om SRittelcljein:
Slinbehi^ wo getyft bu Inn?
SWildjfuppe effen.
(Si, bu Ijajt ja fcinen fiSffcL
$ann f)ol id) mir etnen.
f. ©agner'* Spielbud) 45:
3$ fufttc bid) jum ®albe.
©a d fott \$ ba?
©riije effen.
3(^ ^ab fcinen Sdffel.
©11^' bir eincn!
40*
Digitized by VjOOQ IC
— 628 —
g. 3m Sltgau .SRoctfjolj 9tr. 51):
©linbermud, ginjtetmfll,
3 fuljr bed; U,
3 fityr bccfc id genu ©erte $ftd,
SBa fjcfa be geffel?
£)amit lafct bcr Setter bic blinbe #u& laufen, bie nun cinen ju ergreifen
fiu$t. -
SRoberne ©pielbmtcr geben junt $liubeful)*6picl aud) cinen gefungencn SReim,
bcr jebcnfafld nic^t aud bent SBolte ftammt.
^^!-i-Tte=1=fT^
j Slin . fe Sul) foO Mr'* 8c • Jin • flen, I ^ , 6 ,
j Ijo • re mobl our un • fcr ©in « gen. ( v ° ' y • '
-JEE£
fonft * bleibft bu bic blin • be Mul).
2)o* 93linblinad-©piel, roobei ein Sinb mit toerbuubenen Slugen cind Don bencn
ju Ijafdjen fua)t, Die urn ifyn fyer ljupfen unb fingen, fennt fd)Ott 1575 gifdjart
untcr brci lament „Slinber muofen", „8linben maufi", bet „$linben
tfuf)". ©linbful) fjeifctd noc^ l)eute faft in ganj $eutfa)lanb. 35 1 in be 2Raud
in ©dmntben. Bud) bci ©eiler oon Jlaiferdberg begegnet un* bad 6piel einigc 2Ral
mit bet 5$ejeia)nung „$linbe Sttaud". *Bon @uftat> Bbolf^roirb erja<, ba$
cr ed mit feincn Offijieren im gelbe gefpiclt babe. (©. Stegid, Uberf. bed fifca belaid
II, 108). ©ogar ber S&ifjenburger 9R6nd) Otfrib fdjeint biefed ©piel im Sinne
gefjabt ju fmben, roenn cr in fcincm Mrift bci Skrfpottung bed #cilanbd fagt:
thiu ougen si imo bunten
thaz in zi spile fun ten.
(Jd ift abcr nod) Did alter, ift ein flaffifdjed ©picl, ^ai bci ben alten ©riec^en
myia chalke (blinbe 2Rucfe) l)ie&. (^ollur. IX, 122). $ie ©cfellfdjaft Dcrbanb
e ui cm bie %ugen unb tummelte fid) (armenb urn ibn fjer, roafjrenb ber ©cblenbete bic
3Borte fang: > chalk eu myian theraso* (3d) mitt cine eljjerne 9Rurfc jagen!) ant«
roorten biefe: >theraseis, all'ou lepseis!< (bu nrirft fte jagen, aber uid)t fangen!)
Snbeffen tupften, jupften unb fdjabernacften bic anbem iljn fo lange, bid er cinen
crroifdjt, bcr fur Urn bie SRolIe ubernefjmen mufcte. — „$linbmauddjcn" (Caecut
musculus) Ijeifrt biefed ©piel bci J. Camerarius, ©efprfid) fiber fieibedubung oom
Soljr 1544. $ I in be 2Waud unb SMinjeful) fjeifct nod) fjcute in 6ubbcutfd)ldni>
,,$unflamiidla $remiidla" in Vppen&ed. 9tod) anbre 9tamen fmb : „9Blinbe Sfajje",
„2Minbc #ennc", „5Hinber Socf", „$linbe <iule", „9Urr mit bcr
tfappe". 3n Smannd 20 nid)tigen JHnberfpielen ^angt bem gangenben cine $»crfe
(jtapu^e) urn ben $opf, baber ^ct^t \>a$ Spiel altfranj. >chapison,< ber 9Konn
mit bcr 5^appc, cng(ifd) > hood man blind «, nltniebcrliiubijd): > blind spel«
obcr »hed blindeken«. SBicber rote bei ben @ricd)en betpfd neufranjdftfd>
»mouche, ital. mosca«. «ergl. 9tod)(jolj 432. @utd9»utl)d 326. Bingerlc 44.
$on ben ^linbling^Spicleu gicbt c* uiclc ^Ibarten, bnuott bic oolfdtfjumlidjcn
folgcit mugcu.
Digitized by VjOOQ IC
629
m
512. $tet>-9tan* (%lrt Slinbetulj).
$rc*ben 1869.
m^
£
3E£
i&E
3^
■#— #
3m M'kx, im SttUkt ift'S fin*fter! Uno foil's im SeMer nic^t
SgBfeg^feEfca
fin * ftcr fein ? $a fajeint toe«ber ©on*ne nod) SRonb Ijcc * cin ! *(Hep !
2Rit oerbunbenen fcugen, einen ©tod in ber $anb, ftebt ein $inb im flngenben
tfreife. 3ft ber ffieim ju l&nbe, fo bejeicbnet c* mit bcm ©tabe einen, bcr ben Hnfang
beS Stebe* ober blofi „?iep!M fagen mu|. Parous foil ber $erumtaftenbe erratfjen,
roer rt fei. $at ec falfa) geratfcen, roieber^olt fi$ frae ©piel mit ifjm. 3ft ber
te^te be&eidjnet, fo tritt biefer in ben £rei*. SRunblia) auS $reeben 1871. fcbenfo
ber fcejt im SBogrlanbe: ®u«8»ut^fi 323.
513. $ie*« (Art Slinbeful)].
®er $tep* ift nio$t ju $aufc,
©r ift ouf einem ©d&maufe,
Unb roenn et roirb $u §aufc tommen,
SBtrb er fefcon angepoltert fomntcn*.
$er $iepS fte^t mit oerbunbenen Hugen, einen ©tab in bcr $anb, in ber 9Ritte
be* tfreife*. SSeim ©a)lufr be* ©cfange* ftbfct er mit bem ©tocle ouf ben fcoben,
ber Jrrei* fteljt ftiO, unb nun ridjtet $iep* ben ©tab auf ben Wanb be* tfreifc*.
SBer Don bcm ©tab getroffen mirb ober bemfclben am nadjften ift, fat i()n ju er*
greifen unb „$iep*" ju fagen. ffiirb er an ber ©timme erfannt, fo mufr er aU
$ iep* in bie SKitte. — 9ul Sonigeberg: grifa)bier 662.
* SBergl. baft afmlid) anbebenbe ^lafctoecbfelfpiel „$er %bt ift nic^t ju £aufe".
514. StapiuUt.
(Sinem auSgejctylten @pieler roerben bieHugenoerbunben; bie anbern treten
in feiner Wa§e in einer ffietye an. 3)er erfte berfelben fpridjt jwn Berbun*
benen:
flapinfel, ia? Trieg1 gum SBinM,
SBie bid ©a)ritte giebft bu mir?
tfapintel nennt eine 3al)l (je&n, jroSlf zc.) furje ober lange @d)rttte. 3)iefe
roerben abgemeffen, unb ber erfte (auert fid) fyin. 3e&t !ommt ber jroeite @pie(er
unb frogt ebenfo; nur trnjjt ber jroeite fid) bie i&m juerttjeilten ©djritte nad)
einer anbern ftidjtung fjtn ah unb tauert fid). @o ge&ts fort, bis bie ganje
©efeflfdjaft im tfretfe tauert. 9hm fudr)t ber Oeblenbete fo lange, bis er an
einen berflauemben ftbfet. 2)tefer roirbaufgeforbet „?Hep einmal", unb einer
au3 ber @efeUfd)aft fragt: „2Ben Ijaft buV (Srrfttt) er e«, fo ift er erloft
unb ein Sfobrer mufe fuo^en unb ratfjen. [©c^Ufif^: 3a!ob 9lt. 231. gffodj
@ut89Wut^8 334 mirb ^apintel o&ne oerbunbene 3(ugen unb mit ^lumpfad
Gefpielt]
Digitized by VjOOQ IC
— 630 —
I
515* Striatal mutt (»ltnbetu$.)
Huft bem 6tarfenburgifd)en. fcr! III. 1, 74.
g^zEE^
EE
?*=?=?
-*^T— #-
©el • a)ef ift Die 6a)6n » fte un<
s*
££*
— — >r
Me » fen all ? 3ungfrau, SRa*
is
bam, bret)' bid) fjer * urn ! $)rel)' bid) nut nod) brci-mal in ben 5,opp Ijer • urn.
in bem tfreift ber • urn.
Die Jtinber bilben einen Sreift. fiinft mit oerbunbenen Sugen fteljt in bet SRittc
— all ©linbefulj; Die fibrigen tanjen urn baffclbc fjerum unb fin gen obigeft fiieb^en.
3ft baft ju (fcnbe, fo ftefjen alle fliu, nur bie SMnbefub brefjt pa) nod) breimal Ijerum.
fcierauf geljt fie auf einft ber tfinbet ju, befu^lt eft unb fud)t feinen Seamen jti
ec ratten. Jrifft e$ biefen, fo iftft frei unb baft genannte tfinb tritt an beffen
6 telle, ffio nidjt, fo mu| erftereft nrieber in ben tfreift unb i>ai 6piel beginnt turn
neuem.
516.
a. Set Mittbe Segclfauger,
S)ie $6gei umtanjen ben Eogelfdnger, bem bte Bugen Der&unben ftnb, im
Jtreife unb fmgen: „ffitllft bu, bafe wit fc&roeigen, mufjt bu un$ bein @t5dlcin
&eigen!" $ebt fc^Ite^Uc^ ber Sogelfftnget fein ©tabdjen in bie $df>e, fo fdjroeigen
alle unb jteljen (tin. (St erfafit einen Eogel, nimmt i&n in bie SRitte bed &tetfe$
unb Iflfet iljn „piepen" unb tat&et batauS, roet ba£ fern tdnnte. 2)et (Srrat&ene
Iflft $n ab. [fta<$ tto$&ola 433.]
$erg(. ©utlSWutbft 330. fcljomaft 35.
b. $err $ajmgene.
*uft 3>armftaM: ftolflng #r. 112 (t>or 1845).
iin
p
*^e
^
£
©u • ten Sag, $crr ^op • pel « je « ner! SBie ba* er
i
i t>er»
(oer»
be
S=EfigS^S
£=1
P^
fe^net; baft al « lerfd)dn»fte 2Rab«d)en, baft b°* cr Iof * fen fte^n!
fe » tjen)
Befferer Weim bei ©ut&SWutljft 329:
<£i, ei, $err $apageno, n>ie f)at er baft oerfeljn?
fcr liefr ben fdjonften $ogel auft feinem (Borne gelm.
6ajlu§.
id — ^ P j
*3
iHE
^ ■ y ir w — ■ ir ir ^ ' r1 y r* ^
$afft falfd) gcmad)t, fjat'ft falfa) gemadjt, b'rum roirb er aua) rcdjt
(brau) (nidjf
E^E
auft * ge • tad)t.
Digitized by VjOOQ IC
— 631 —
©efjdrt ju bro „9lini>fpielenM. Senem in ber SRitte be* 5lreifcd fte^enben Jtinbe
finb bie Slugen oerbunben; urn e* tyerum berocgt fia) fingenb ber fro^e tfreil. SBeim
Sort „ftcr)n , &o* feiyr furj ju flngen ift, nurb attel maufdjenftill unb ber £rei*
beroegt fi# noa) ettoaf red)t* ober linfl, bomit $apageno (bie blinbe Sulj} au* bent
flange ber €>timme nidjt etroa ein tfinb erfennen tSnnte. 9tun tritt $apagcno jum
ftrei*, tupft ein* unb ratfjet, toer e* ift. SBirb falfa) gerattjen, fo fingt ber tfreU:
„£at'# falfa) gemaajt", im ©egenttjeil: „#af* brat) gemadjt" unb am 6djlu| ladjen
Me Sinber.
517. Sit-eimkefitl),
Sinem 2Habdjen toerben bie Sfagen oerbunben, ed fte^t an ber SBanb bed
3immerd. 3tn gegenuber fifcen bie ubrigen flinber ber Neifje nadj auf ©tu&len.
9hm geljt bie mit oerbunbenen Bugen rucftoartd auf fie ju unb fefct fid) einer
SRitfpielerin auf ben ©djofe, inbem fie f priest:
3d; fij, id) fty auf einem Jifdj,
3d) (jab bie ganje #att)t gepfa)t
Unb tyabe nid)te gefangen.
„Die ©timme 'roue-!"
3e$t mug bie, auf beren ©djofce fie fi&t, mit oerftellter ©timme frfiljen ober
„2Riau" fagen. Die ©eblenbete l)at ju ratten, toer bie Nufenbe ift. Xrifft
fie'd, fo ift fie ftei unb bie anbere nimmt tyre ©telle ein; too nidjt, fo mufi fie
wetter ratten.
€dnt>abifaje* tfinberfpiel: SReter 377. $aft gleidjlautcnb ift ber ©piclreim au*
ber ©ajioeij nndj fflodjljolj 455:
3 We — n — uf erne Sifdj,
Unb l)a be ganje 9tod)t g'fifa)t
Unb tja nut gfat).
„8fifeli, 8nfeli (SRiejdjen), mad) SRiou!"
518. Srfiberdjen, toer H»tft? [Siatlj', tort bid} gefdjlagctt? (gittart.)]
3»ei ©tufcle roerben mit ben Se&nen aneinanbergeftellt. *uf jebem ©ruble
ftyt ein tinb , uber beibe toirb ein Du$ gebrritet, ober ed toerben beiben bie
3fogen oerbunben. Die anbern &inber ge&n urn biefe Ijerum, tupfen oon 3eit
3U 3eit einem ber Dafijenben auf ben $opf. 2)ad angeru&rte Jhnb fragt bann
frinen ftadjbar unter ber Decfe: „©ruber#en, toer tlopft?" ober„greunb»
dj en, to er ift$?" (Srratf) biefer bie ridjtige $erfon, fo mufi ber ©enannte an
beffen ©telle, — (Sine STbart biefe* ©pield beftef)t barin, bag eind ber ftyenben
tinber bad anbere mit einem ©tfibdjen antupft. Diefcd rat^et immer auf ein
£inb aud ber ©pielgefellf^aft unb tann auf biefe ©eife ben fllopfer nimmer
erratyen, bid e$ enblid^ einfie^t, bag ed gefoppt nrirb, unb unter Oeld^ter ber
©ptelenben 00m $Ia(e auffpringt.
519. 3afob, too biftbu? [Die beibcu ©liubeu. Do^elte ©Uubclul) J
Die ©pielenben fte^en im Mreife. Wxt oerbunbenen Slugen ftet)en barin
jtoei flinber, bad eine ift ber $err, bad anbre fein Diener 3atob. Der ^err
ruft: w3atob, too bift bu?w — 3a(ob ^at ju anttoorten: „$ier, ^err!" Der
$err ge&t nun mit bem $(umpfad bortyin, too er ben 3otob geljdrt fyat unb
fuc^t i^n mit bem ^piumpfacf ju treffen. 3atob aber r)atte , fobalb er „$ier"
Digitized by VjOOQ IC
— 632 —
gentf en fjatte, feinen ?lafr »etlaffen, bamit ber $err tyn ntd&t ftnbe. ffienn $err
ober 2>iener bent tfreife ju naf>e tommen, fo tuft man i&m ju: „3)u brennft
bid)!" unb fie muffen eine anbre Wishing einfd&lagen. fcrifft ber ©err ben 3atob,
fo beginnt ein neued Spiel.
3n ©pielbfid&ero fitr SWdb^en Ijat man ed ju „$errin unb 3)ienerin"
abgeanbert. 3iuf ben fltof ber $errin: „9nna, roo bift bul" antroortet biefe
aUcmal „$ier!w 3ene eilt na$ bem Orte, roofer fie bie Sntoort oernafym,
rod&renb «nna flie&t unb bem (Sr&afd&en audjuroeid&en fudjt. SBirb fie w>n ber
$errtn ergriffen, fo ift bad Spiel ju Cube. 3)ie in ber 2Rttte geftanbenen
fW&bdfjen ergreifen nun jroei anbere im Jfreife, roeldje tyre ©telle etnjuneljmen
fcaben.
520. $er 8nf4 breuut (SBcrflccfcn unb 6ud?en Don ©adjcn).
(Sin £inb aerlafjt bad 3i»tmer. Son ben ubrigen roirb ein (Segenjianb
uerjtectt, ber gefu#t roerben foil. 2)ann roirb bad braufeen fte&enbe ^inb
I)ereingerufen unb ed fdngt an, nadj bem ©erftedten ©egenftanbe eifrig ju fud&en.
2Rit ©pannung folgt bie ©efeflfdjaft fetnen ©eroegungen unb lentt biefelben
ettoad. ©tel)t ed bem ju fu^enben 2)inge etroad na&e, fo ruft man ifpn ju:
„3)er $ufd) brennt!" tfommt ed tym nocfc nd&er, fo fceifctd: „(Sr fte&t in alien
glammen!" (Sntfemt fi# aber ber ©udfrenbe baaon, fo fagen bie anbern&iuber
gan} rityig, mit gebdmpfter ©timme: „(Ed ift fait, ganj fait!" 2Jttt biefen oer*
fcbiebenen SRufen roirb fo lange fortgefa&ren, bid ber (Segenflanb gefunben ift.
2)arauf roirb ein anbred &inb jum ©ucben beftimmt. [9tad& Stomas, ©pielb.
golfing 168.]
Stan roenbet rooj^l «ud) SRuftt, Sfooierfpiel ober ©ingen etnef fiiei^en* an,
um bem 6ud>er gu #ilfe gu tommen. 3e na^er er bem degenftanbe, bcfto trdftiger
roirb gefungcn o^cr gefpielt; roieber fdjroad}, roenn cr torn (9egenftant>e fi^ ent«
fentt. —
521. SopffcJflagcu. — £af)uf$tagcu.
3)ad (Spiel tann nur im greien auf einem geebneten, abgegrenjten $laj
ftattfinben unb fe&len ibm nie bie 3uf#auer. (Siner mit gutoerbunbenen Sugen
fucfct mittelft eined berben ©toded einen Sopf ju treffen, ber auf einen $fa^l
in einer (Sntfernung Don ungefdbr 20 ©Written ge^ellt unb iljm oor^er gejeigt
roorben ift. 3)en ©tod fyat er nur aufredjt ju tragen unb barf nidjt mit bem-
felben auf ber (Srbe ^erumfu^len, fonbem bamit nur brei tudjtige ©d^Wge t^un.
(Sine ©eluftigung ber Buf^auer iftd, roenn ber geblenbete ©ud^cr ben £opf nicbt
trifft. Wiemanb barf tyn aber burd^ 3uruf in ber ftidjtung ftdren ober auf bie
re^te ©pur leiten. 3eber ber Oenoffenfc^aft mac^t ber Wei^e nacb ben SBerfud^, bad
Biel ju treffen. SBer ben Xopf enblidj jerf^ldgt, befommt ben bafur feftgefe^ten
^reid. ®a$ ©piel, bei gifdjart im ©pieloerjeit^niS w©ri<^ben©afen"ge-
nannt, roar fonft eine ©onntagdluft ber ©auemburfdjen unb 2Wdbd&en. 9iac^ bem
Xopffd)lagen gingd jum Xanje. 9tad) ift bad ^armlofe ©piel bei Jttnberfeften
beliebt. 3Han ftedte fruber roo^l au<^ einen lebenbigen $aljn unter ben urnge*
fe^rten Xopf, ber }u einem Soc^e ^eraudfd^aute unb nannte bad Sergnugen
„$af>nenfdHagen". $)a$ roar e^ebem ein #auptergdfcen ber ©(^nittertne^te
ium (Smtefeft. Da foldjed aber §ur X^ierquftlerei ge^drte, bie, roie alle ^ft^ne-
fdmpfe in (Snglanb , ©tiergefed^te in ©panien, Dom fittlid&en (Seffibl uerabf^eut
roirb, fo iftd mit JRec^t abgefdjafft roorben.
Digitized by VjOOQ IC
— 633 —
522. 5inger»(£rratl)en (8tompel--fiiebd)cn).
0-
(fciner rdt(j:
=P=?n
a
* b i>— &-
u u *
=p=
i
Worn *pcl torn* pel to - ri » a! 8Rob enO, tod bo ftefjt? $ummling,
Kipling ic.
fcbor.
JHRH*?
3^
Jfcfe
=3=#
*
fcat'ft bu nu ben 9tp*Iing ge*ro«ben, rodrft bu nit ge • torn * pelt too *ren.
$ummling
*uo (Hberfelb, fcrefelb unb bent Sergifdpn: (fcrf I. 3, 40. ©aber <&utf$Wutbf
379. SRefjrere jhtaben trommeln (rorapeln) unter Sbftogen biefd tteim* (bit jur
fcrage) tafttnafrig mit gebaOten gduften auf bent ftutfen einei tyrer ftametaben.
<ltner ber Srommler ftellt beliebig einen finger mit ber 6pifce feft auf ben Wucfeti
unb lafrt ratten. §a\ bet Qefragte ben riajtigen ginger erratben, fo mup ber Jrnabe,
beffen finger auflag, an bee ootigen ©telle. $at ber SRat^enbe rt niajt getroffen,
fo totrb ftrafenb unb trommelnb toeiter gefungen.
523. grtttgerjal)!*) cr ratten. (SBie tiicl £iriter *at tar 8oi?)
(Sin Jtinb oerbedt fidj bie fcugen, ein anbref tlopft ibra attf ben Wutfen unb ruft:
rrC^ntpiS, Ctyioptt,
&&ermol e ®opi«,
Sic mang* (micoicl) #ortt tyct uff ber 8ocf?
3)af fragenbe £inb fjalt eine fcnjaljl ginger in bie §5^e. fcrrdfy baft gefragte
Jiinfc ni$t bie 3aljl ber ginger, fo fdf>rt ber grager fort ju fafogen unb ruft:
$dtttf<$ ou . . . crrotye, ^
®arlf(^ b'rungcr bannc g'fdmogge.
(Stmipt*, fc^nopi* 2c. ©rofatti 38.
*) Vuf btcfe* Spiel benefct ftcb folgenbc 6te(Ie einer mittetyodjb. $i$tung (fcieber*
faal II. 214):
Wiltu danne dinger zeln,
•6 mahtu dir.erwebi
ains ze fragent nach dinem sinne.
524.
•in finb fttjldgt mit beiben gduften bent anbern auf ben ftuden unb fpridjt:
©tiroes, ©tame*, $olbetftocf,
8fe mant (ttrictnel) #dtnet ftrccft bet 9ot?
$arauf (jdlt el eine beliebige tlnjaljl ber ginger in bie $ofye unb ba* jtoeitc,
abtodrt* getefjrte £tnb mufc ratyen, rote oiel cO ftnb. ftaty e« falfd), fo fdjldgt i&m
i>a$ fragenbe toieber auf ben fiRutfen unb fagt:
§dtfd> * 'gtotlja,
$dtfc£ * $drner mit oerbrota.
©rime*, ©ratoc* $olbcrfto<f,
SBic mant §arner ftrccft ber Socf? ©ebweiler int Oberelfa*.
Digitized by VjOOQ IC
— 634 —
525.
$t moUt ein 6$micb ein 9tob be* $&tteft bu . . . gcratljen,
fd&lagcn, ho roarft bu nit gebraten.
SBtcoiel 9tagcl mufc cr ^aben? Summed, Seller!,
gunfe ober fcdjfe? 6djlagt ben fletnen gtngcri!
ftin Sinb beugt ben Slopf in ben 6a)oo& einee anbern, roeldje* ftyt. (inter
feinem ffluden ftredt einf Don ber fingenben 6d)aar einige ginger an*, beren *n«
ftafjl el errattyen foil. 3rrt ef, roirb ifjm taftmafcig ju ben ffiorien ^Shimmeri"
t>a* [Rudenenbe befdjlagen. — «ue tfaffel: (Wudje 193. 3n ©adjfen mit bem
Snfanae: „2BiH ber €a)mieb ein $fcrb befc^fagen. — 93ei gifdjart aW „ ©felin-
befdMagen" angefiifjrt.
526.
a. £nibc«, ffnobc*, rdftige 8tobrt ; b. SBicoicl #orner ftrccft bet $od !
S&odmann, rofcoiel $orn ftofyn op ? (5in$, :c.
(©InS, groci, 2C.) #aft bu gut geratyen,
#attftu beffer gerobc, SBirft bu ni$t gebraten.
6u roorfte tfiinig roorbc. Huf €ad)fen.
6imro(I 800.
c. 3m ttaffauifdjen l>ei&t«: ' d. 3n 6*Iepen (3ofob 300):
#opp bie Ijopp, tfartofjclfopp, SRingclbt, mingelbi, Ijopp, fjurraij,
©ieoicl $drncr &at ber Bod? ©ieoiel ginger jinb in ber §51)?
527. 9lnbcre Siu&fufyrung (in £fyutingen unb in bet 8$roeij ublitfc).
(Sin #nabe mit oerbunbenen SCugen fpringt einem anbern ber @pielgefellf$af t
auf ben SRuden unb Iftjjt tyn ratten, rote met ginger er auSftrede: „$od, 8orf,
rote oiel $5rner Ijab id)?" 2)er «od rfttlj. Xrifft er bie ridfjtige 3a$l,
fo mufc ber 9?etter grofd^ fcerunter unb mufi $od roerben. fflat&et jener falf#,
fo roerben auf3 neue ginger. Ob redjt ober falf$ geratyen, entfdjeibet ber Shelter.
SlimUd) bem beutfd)cn ginger erratljen ift \>ai 2Horrafpiel ber 3taliener, bie
c* leibenfd)aftlid) unb urn ©eroinn fpielen. Broei fte^ert ober fauem einanber gegen*
fiber unb (jalten beibe bie geballte gauft in bie $ofje; blidf^nell ftrccft jeber eine
beliebige Ba^l ber ginger unb rufen beibe gleidjAeitig eine 3a|l, roeldje bie ©efamrnt*
ja^I ber oon beiben geftredten ginger fein foil. SBer biefe 3aljl trifft, fyat geroonneu,
j. 9. el ftrccft A 2 unb B 4 ginger, a ber einer ruft 7, ber anbere 8, fo ift beibe*
falfa), ridjtig ift nur 6. — ®ae 3Rorrafpiel fin bet fid) mit oerftyebenen Bbanberunaen
aua) in 6ubfranfreid) bit nactj fcljina fjin unb ben Snfeln bed ftiflcn Ocean!, aboil-
bungen auf 5)enfmalern be^eugen, ba| rt bei ben alten KegQptern fa)on ^cbraudjUaj
roar. Die fcljinefen nennen e$ Teui-mai, bie alten Stomer nannten eft micare digi-
tis (6 Snellen mit ben gingernj.
528. <5>t\pt\9 &aitptr ©ruftt, ^lottt.
<Stipti r)ei^t mit bem ginger in bie ©eite ftofien, gaufti = mit ber gouft
brutfen, ®rufti = mit alien funf gingern im gleifc^ be£ irnieenben roi^Ien
ober graben, *piatti = mit ber flaxen $anb f^lagen. 9tdt^ ber itnieenbe,
ber fein $aupt im ©d^oofe ber Gutter t>dlt, bie ©ebdrber roeldje biefe mit ber
$anb madjt, fo ift er fret, ffldtl) er aber eine, bie nidjt gemac^t roorben ift,
fo folgen bie SBerte na^, foba^ i^n nun bad ©eful)l ler>rt, road er f)dtte ratten
follen. [©imrod 867.]
Digitized by VjOOQ IC
— 635 —
529. Watty etttmal: in tteidjer $auh? ($i*lc*mil, in toeldjer $aub?)
(Sin £inb nimmt eine beltebige 3aW »on ©o&nen ober ©teindjen, tfndpfen,
Nebcin, 2C. in bie eine $anb, abet fcetmlidj unterm £if$e, ober md&renb ed fic&
umteljrt, fobafi bad anbete Jhnb nid)t fieljt, in toeldje $anb bad Serjtecfte tontmt
2>ann mirbelt ed mit beiben uerfdjloffenen #dnben unb fagt baju folgenben
©pru$:
©ippe, ©eppe 2>reifufr, tfein ©djueblen (jent fe.
©one gebet barfufr, Unten ober oben?
Barfufc gc&nt fe,
2Rit lefcten Sorten fejt ed bie gefd)loffenen $dnbe feft auf einauber. 9htn
mu|5 bad anbere tfinb ratyen, in welder $anb bad $erborgene fifct. Xrifft ed
bie $anb mit ben ©o&nen, fo $at ed allc geroonnen; trifft ed bie leere, fo mufj
ed fo oiel ®o^nen Ijeraudgeben , aid fid) in ber $anb bed anbern befinben.
Dad anbere tftnb mufe bann ratten. — @o bied atte 9?at^efpiel in ©dm>aben.
[SWeier 405.]
©* mogen Ijier nod) Me in anbern ©egenben ftblidjen SRatl^fpicl-Sragen fur
baffelbe 6piel folgen:
a. spinfepant, in welder $anb? (S^uringen).
b. ^infepanf, wo fte^t ber errant? unten ober oben? ($effen.)
c. SKnflebanf, in roel^er $anb? (©etterau.)
d. qjinfepanfe, edjmibt i* franfe.
So fott er benn tooljnen? unten ober oben? (SHagbeburgifd): 3immer 60.)
e. Sinfelroanf, too ftefjt ber 8$ranf?
Oben ober unten? in roetyer $anb? ($ogtlanb: hunger 289.)
f. $inferoint (in einer ©atore oon ffia^el com Saljr 1664).
g. <£&rugeli, Eiigeli, rocler $ang? (©roftdtti 23.)
h. Siire, fcire, £i$, in roeldjer $anb ftyt*? (3Reier 405.1
i. 8totl>, roa« ift ba«? SRurfen ober edjneib? (ftifefcart.)
530. ©erab ober ttitgerab*
Xa$ ift ganj berfelbe 9tame urie bei gifdjart fur ein @piel, bad bie Ndmer
par imparum nannten unb bad unfere tnaben gem im grueling unb $erbft
im greien treiben. a) SBirb ed mit SMunjen gefpielt, fo ift bad @tidju>ort:
„@$rift ober ffiappen?" (bei ben SRdmern: >caput aut navis?€>. (gfjebiein
bie Suft geworfene 2Runje nieberfdllt, mu| einer errafyen, roeld)e ©eite nadj oben
ober narf) unten ju tiegen fommt. ©at er ed getroffen, fo tjat er ed gemonnen.
b) 2Ran fpielt ed melfacb aber audj mit SBoljnen, SRuffen, @djulfugeln :c.
Sin $inb nimmt eine beftimmte 3a^l baoon in bie feftgefdjloffene $anb unb
lafct erratf>en, ob bie &af)l eine gerabe ober ungerabe fei. (Srrdtlj ed ber anbre,
fo befommt er bie ©o&nen, SRuffe :c, too nidjt, fo mu& er eine baju geben. ©o
bei SWeier 408. 9tod)i)olj 465.] — 2(ld beutfd^ed tinberfpiel roirb ed neben
anbern juerft im tenner (V. 2735) errod^nt:
Rite ein grd man uf und ab und hulfe in machen heuselin,4)
mit kleinen kinden uf einem stab1), und pund zwei kleinen meuselin
und spilte grad und ungerade2) an em wegelin5) mit in,
und gieng mit in ze wasser pade3), bo gprech wir: >geht, wie tummen sit
der alte man hat.
$er Bamberger ^ic^ter ^ugo Don fcrimberg (urn 1300) tennt alfo 1) ©tecfen*
pferb reiten r 2) grab unb ungrab, 3) baben, 4) C>au«djen boucn Don Grbl^aufen,
5) ein SBaglein Don SWfiufldjen gejogen. €ol^e ^inberfpiele rourben fid) fur einen
ergrauten SRann nic^t ft^icfen.
Digitized by VjOOQ IC
— 636 —
531- ^atfdjcrUS (bic $erfon crratycn).
(Sin Sbxabt fefjt ftdj Ijin, cin jwetter legt tym feinen ^opf in ben <5$oofe,
inbem jener if)m mit beiben $anben bie Bugen ju&ait. 2)ann fc^ldgt ben 9Hn>
ben auf ben 9tucFen, wet ba will, gerodfjnlidj nur (Sinet. 2>er ©efdjlagene mufe
ben@$lager tatyen; trifft er tfjn, fo imtfe berbann feine^teine etnnejjmen. —
(Sine ftebenart ift baS (Sfelberetten. @tatt beg ©djlagerS fefct ftd& ^tec ein
Wetter bent 33Hnben auf ben 9tuc!en unb mujj errat&en toetben. [SReier 417.]
532. garbe erratfjcu (gfarbe angeben).
©urd) 9(ut}(tylen ivirb beftimnit, iver ten (In gel unb wer ben fccufel bar*
fieflen foil. ©ann fefccn fid) bie iibrigeu tfinber in einen £albfrei* unb jebrt roablt
fid) cine gar be, bie abcr gebeim geljaltcn unb beren 9tame nur bent 8pielauffeljer
anpertraut nrirb Sefct tritt bcr (Sngel beran unb fpridjt:
„&6 fonimt bcr (in gel mit bcui golbnen ©tab. "
5Ba* mill cr? (fragen alic.)
„<£ine garb'!" (fagt cr.)
2Ba$ Kir eine ? ffrogt ber 6pielauffcl)er.)
[©er Gngel mufs nun eine nennen. $r ©crlangt j. 8. jtegelrotl), afdjgrau, wad)#»
gclb, fyimmelblau ic]
3ft nic^t ba! (lautet bie Stnttvort, roenn er tcinc ber bor^anbenen garben
Setroffen unb muft abjieljen. £at er aber eine erratben, nimmt er ba*
etreffenbe Sinb unb jieljt mit itnn ab. — 9Kun tritt ber $eufel auf.;
„(£$ tomtnt bcr fceufel mit bem §<$urljafcnM (gcuerfjafen).
3Ba& will cr? (u. f. n>., nrie oben.)
6o treten bcibc abroedjfelnb auf, bie fie alle garben erratljcn Ijabcn, woe oft
lauge bauert. ©ae ©anje ift ein SScttftrcit jnrifa)cn Qtngel unb Seufel, rocr mt\)t
6eelen befomme. SHiinbltd) unb nad) SBagner, ©pielbua) 9Kr. 110.
3n $dpoaben (SReier 390) ift bae ©piel noa) baburd) ertoeitert, frajj oor bem
(fcngel unb $cufel 110$ ber £etlanb auf tritt unb nad) ber garbe fragt. — 3u
bemfelben @piel erhiclt id) aue bem Obcrclfafj (Drfa)weier 1896) folgenben $cjt :
®ingaling! (Jtlingeljug.) ©afi mid cr?
Set ifdj ba? garba.
©'r Qlngct mit cm golbiga ©tab. SBtoe fudge?
$ier giebt ber Sngel cine beftimmtc garbe an, unb je nad)bem er falfa) ober redjt
gcratyen, lautet bie Kntmort]
3n ber ©djroeij ^eifst bic 6pielpbrafe (nad) ffiodjljolj 9tr. 40;:
®ung, autrg! 9Ba* will cr?
5Bcr bo? S gulbigc garb',
©cr (Sngcl ab cm ©'fdjicljof. 5Ba$ fur cine?
Set ben ®ried)en biefc bie& ©picl be? garbenangebene (nadj Spofluj) >Ostra-
kinda< ober „$ag unb ftadjr". Sine SWufdjel, bie auf einer 6cite mit $ed) ge*
fdjwdrjt murbe unb Darnaa) bic %ad)tf auf ber anbern wetBgelaffcnen ber Jag (jiefc,
murbe oon jtoei ^naben»$arteien (bic fid) barnaa) i^reu 9tamen geroa^lt Ijatteu) in
bie fiuft getoorfen. 3e nad)bem im $erabfallen ber oorbeftimmte SRufa)elt|eil oben
lag, mu&te bie eine ^artei entlaufen unb oon b.T anbern eingefangen merben (®utf •
9Kutbe, Sugenbfpielc 207r alte ^uegabc). — Selgifd) lautet bic ©pielfrage: >Hol
of bol« (^o^l ober tjoll?) ober >huysen oft noppen?«
Digitized by VjOOQ IC
— 637 —
533. £oljc$en ober Stetne beriergett unb fudjcu (flatten ber ^erfon,
bic baft 3>crborgcnc l>at).
Die ©pielenben ft^ett in eincr ffieibe. (Siner mujj Ijinaud. Sin anbercr
bait ein fleined ©tud $olj ober £iefelfteind)en jroifdjen beiben jufammengelegten
§anben unb giebt ed Ijeimlidj einem 2)aftfcenben in bie $&nbe, abet fo, ban
9ftemanb im toeife fonft roeifi, roer ed &at; bed&alb gej)t er ju alien ijerum
unb tljut, old ob er einem 3eben bag $olj gdbe. 9*un muji ber $>rauficn*
ftetyenbe fcereintommen unb ratten, bei to em bad $5ljdjen fid) befinbe. (5r
fpridjt ben Sprudj:
Ouicferle, Cuarferle,
0a g mir be* #errn fein fcctferle!
2£cnn i wiipt, tuoflt i grab baraulratye.
S3ei ben lefcten Shorten bejeidjnet er einen. $at biefer bad $ol$, fo muji
er ijinaud unb ratten. #at er ed nidjt, fo mnjj ber Bnbre fortfa&ren §u ratten,
bid er ben 3nljaber gefunben.
@o in ©djroaben: ©Icier 392. — 3m 9ber«(&lfa& fjcifrt ba* ©piel: „$cr-
bar fie I ifr" unb fpridjt ba* Sinb jum anbern: „(£bum, mer mei <Berbargelu* maa)e!",
unb nun roerben „9&dtbelftcineM oerfietft unb gefucbt. — 3m SBogtlanb beifet'e:
„$6lja)en»(£inftreid)en" unb bat man babei (naa) hunger 333) folgenben Steim:
3d) mitt m(in #oljd)en einftreidjen, 2)er mir ben $f(ug jum £I)or 'naulbrebt,
3a) roilTe gar Sfciemanb faaen, 3mmer breb, intmer breb, immer:
©ill meinem nadrften 9taa)bar fagen, 3d) Ijab' mein $6Ijd)cn nimmer.
$er mir mdljt, ber mir fat,
gifdjart tyat im ©pielberjeidjni* boffclbc Spiel aft „<Stcin Derbcrgcn"
angefiif)rt. 9m 91 1; e i n fpridjt bad ftcingebenbe ftinb:
„©topfe, ftopfe ©teind)en, I; a 1 1 c fefte juI"
3n ber ©d)tueij tyiit bie* Spiel: „&teinle*ga" unb fagt man nad) 9tod>
bolj 428 baju ben @prud):
£otterlet, fudjt be Srei,
[ober:] £otter!ei, wer b«t be ©tei?
5Benn b'ne fin'ft, fo trag ne l)ei!
©ebr abulia) ift im fcargau bat Stotbefpiel „SRappli«ga" ober pfennig
geben". ©* mirb getfjan, aU tvofltc man bem angeblicften dinfaufcr einen fflappen
(9to ben better, fleine SRiinje ■= 1/io 93afcen) in bie #anb brurfen, unb er barf nun
beim (Jinfauf im tframlaben auf bic ndtbigenben gragen oorauftbcftimmte, aber fdjroer
ju umgeljenbe Vnrworten nia)t gebraua)en. S)aber ber ©prudj:
„1>o bafdj e* §atterli, a)auf brA*, mat b' mitt,
SBcber ©i^ unb ©djmara unb 3o unb 9tci nit."
534. $er »bt bon St. ©alien ober bed $ernt 9Ja^t!appc.
(finer uon ben ^pielenben ubernimmt bie 9tolle bed ?lbted. Xit ubrigen,
roeldje im ^reife fijen, geben fidj iRamen unb garben unb fdjjicfen ^eimlic^ einen
^Ball bie uerlorene ^appei einanber ^u. 3)ann ruft ber Slbt: „2)er 3(bt oon
St. ©alien bat bie ^ad^ttappe oerloren". 2)?an bat aefagt, „2Beijr ^dtte fie
unb nennt bamit ben, ber l)eimlicb bie roei^e garbe angenommen fyat. 2>k
roeijje garbe antmortet: „®ie Seife &at fie nid^t, bie „9iot^e" &at fie." »ot^
nennt mit gleidjer 9?ebe eine britte garbe. ^er nidjt ^lei$ antioortet ober beim
(Smpfang bed Sailed ertappt mirb, giebt ein $fanb. ©elingt ed bem %bt nic^t,
nad^ neunmaligem 9Jat^en ben Sail aufjupnben, fo muji er in bie „9Wutfd)e"
Digitized by VjOOQ IC
— 638 —
ober bur* ben jfriitteltoalb (= <Spiejjruti>en) laufen, b. Ij. alle btlbcn eine <$ajfe
unb treiben i&n plumpfacfenb Innbura). [ffiodj&olj 440.]
3n gifdjart'l ©pictoerjeidjnifr (jetfrt ein eptel: „©efr tlbtf unb fciner
©ruber". 2>amit fann \>ai ©piel tu'er, ober aud) IRr. 562 gemeint fein.
535. $a* WMjterfoiel ($erfon erratycn).
(Sind ber flinber ift nad& 2lud$ablen jum ftidjter beftimmt unb ft$t auf
einem @tul>le. Sin anbered bucft fid) unb legt fein ©efi$t, bad ed mit beiben
©finben bebecft, in ben @d)oof$ bed ttid)terd. 2)ie SDtttfptelenben ftefjen fcerum.
(Jind ber (extern fdjlagt mit flayer $anb leife auf ben ffiuden bed baliegenben
tfinbed. 2)iefed erbebt fid) unb fprid)t:
£err 9U$ter, ia) flagc!
[SWic^tcr :] ©oe flagft bu?
[Sllager:] (linen Ijnrtcn @d)lag.
[Winter:] SBcr ljat'* get^on?
(tf lager:] $er unb ber (9tome toirb genannt).
[Winter:] gityr' ilui (flc) bei ber Hafe Ijer!
$at bad £tnb ridjtig gerat&en, fo mu| ber anbre fidj an beffen ©telle legen.
SBar ed aber nid)t bad flinb, bad gefdjlagen fcatte, fo mujj ber fllager aufd neue
ftd) Ijintegen, bid ber roatyre £l)fiter erratljen ift.
#ad) SMttmar, tfinberluft §el)r abnlia) bei Safob 295 t)crmutl)litt> au* Sdjlefien.
$a« Snriegefprad) (jeifet bafelbft: „$err Widjter, l^er!" SBnf ift bein gScgeljr? „<&#
hat mia> einer gefdjlagen." ffier roar e*? „®er unb ber." — ftntf; er einen Un«
fa>ulbigen, fo f pridjt oiefer : „3a) befenne metne Unfdmlb!" unb giebt bem falfd)en
9lnflager einen berben ©djlag mit bem spiumpfacte. $)cr $lnflager fofjrt bann fort
unb rati) fo lange, bid er ben ©djulbigen trifft, ber ijjn bann abloft. — Berroanbt,
aber mobernifirt ift „$er ©eridjt&bof" bei $mbro«, ©pielbudj 87.
536. $ie ^erfou au» intent Sdjatten crrat^ett.
©eitroartd ©on ber 2$ur roirb ein Dfenfdjirm geftellt unb baruber ein
meijjed Xifdjtudj befeftigt. (Siner Don ber ©efelifdjaft, ber $u ratten bat, fe&t
ftd} auf einen niebrigen gujjfdjemel nor ben ©djirm unb nimmt ein £udj fo iibti
ben #opf, ba& er nur auf ben ©djirm fe&en fann. ©inter feinem ffiiidfen nrirb
in einiger (Sntfernung ein Sidjt auf einen £if<$ gefefct. 3ft bad gefdjeljen, fo
ge^en bie SWitfpielenben naa)einanber fjinterm kucfen bed ©ifenben burc^ bie
X^ur. 2)iefer j)at nun aud bem ft$ jeigenben ©fatten biejenige ^erfon ju
erratljen, roeld^e er baraud ju ertennen glaubt. ©er enat^en roirb, fyat ben
^laj auf bem ©djemel ein3une^men. [%. ^peter 9lr. 70.]
537. ®er nerbrteftli^c S9tttg (fflatycfpicl).
3)ie @pieler mfi^len bur(^ Sludloofen ben ,f t>erbrte^ltd^en Adnig".
Diefer fefct fia^ abgefonbert oon ben ubrigen. 2)ann roirb ein anbrer audgelooft.
ber an jeben bie grage ju fteQen f)at, mad er an bem oerbriefeli^en Adnig aud*
jufefcen ^abe. 2)ie grage urirb oon jebem leife, nur fur ben grager ^5rbat,
beantroortet. 3)iefer tritt bann oor ben tfdnig unb fprid^t: ,&a$ »olt Ijat meled
an @ro. SWajeftat audjufefcen." 5«un ja^lt er auf, toad jeber ju tabeln gefunben.
£>er A5nig muB nun fagen, toeldjer Xabel i^n am itnangene^mften berubrt, ju-
gleia^ mu& er bie $ erf on nennen, bie f einer 2tteinung nacb biefen Xabel aud*
gefprodjen ^at. (Srratb er biefelbe, fo mufj ber (Srrat^ene f einen ?Mafr einnebmen:
menn nia^t, fo mujj ber £5nig fo lange ratten, bid er abgeloft mirb.
Digitized by VjOOQ IC
— 639 —
6o cm* ©efterreia>§d)leflen nao) *. ^ctcr 9lr. 61. — 3u onbcrn ©egenben
fannte man fonft ha* 6piel unter bem 9tamen „9RoquierJtu&l". tuf biefem fa§
ber ffbnfg unb mufcte Me ©pottereien fiber fta; ergeljen laffen. 3n neuerer 3eit tjabe
id) ba* Spiel nidjt mefjr gefunben, Dtcneidjt met I ber Snfjalt ju bcbenflidj erfaten.
3^ modjte bejroeifeln, t>a$ ba* ©ptel jemalft oon tfnaben gefpielt roorben ift, obgleidj
ee in SBagner'S ©pielbua) fur tfnaben fftx. 102 ftef)t.
9. Untcrljaltungen nttb Spiele in ber Stabe jnr ttJinter^ett.
3ftd braufcen cor ftrenger SBtntertalte gar ntdfjt metyr abjuljalten ober ruft
(Stternbefeljl bie fltnber bercin jur ©tube, fo beginnt audfj f)ter bad frd^Iic^c
©ptel unb ftnb bet grdfiern fltnbern bie ©d&ularbetten gefertigt, fo beginnen
in ber roarmen ©tube bie allerliebflen ©efd>ftfttgungen, unb ftnb fie f&r lag
unb Bbenb fo jaf>lreid(j, baft roobl ein $inb fiber SRangel an 3ritoertreib nie
ju tlagen &at.
538. (S^ni^erei.
$on grdfeeren tfnaben, fobalb fie nut SKeffer, ©oljrer unb ©age nur etroad
umge^en fdnnen, roerben aller^anb ©ptelfadfjen gefdfjnifet. ©oldje felbftge*
fertigte ©pteljeuge ftnb jeberjeit fur bad fiinb bilbenber unb beffer, aid Dieted
unnuje ©pieljeug, mit u>ela)em retd&e (SItern tyre tfinber ju fiberfdjfitten pflegen.
%v& meid&en ^oljnofecfjen, SBrettftucfdfjen unb©taba)en n>erben$aufer, £tfa)e,
©tfi&le, ?ferbe, #unbe, ©djafe, gltnten of)ne ftoljrjc. gefdfjnijt, ober ed
roerben aud fd()roaa)en ©rettd&en ber Cigarrentiften $ fifteen gebaut, giebt ed
burdj 2lbfagen oon einem ffiunb&olje erft ffiaber, fo roerben baraud balb Sag en,
unbBderflug unb SJtttylen gebaut, aud bfinnen #oljfpai)nen, barauf ein^flocf
aid SWaft fteljt unb ein Sappdjen aid ©egel btent, entfteljt ein ©djtffdfjen.
Ober 3oppelmftnner (§ampelmanner) roerben aud #olj jufammengefugt unb
fold&e ©lieberpuppen mit einem 3ufifaben, ber aid 2fledjanidmud bient, in ©e<
roegung gefefct; rote ladfjt bad ©djmefterdjen, menu ber ©ruber iijr einen fold)en
melberoeglidjen 3appler fdjjentt! — 3fod& SWufifinftrumente (f. oben 9tr. 38 ber
©piele) fann ber flnabe felbft fertigen. SRittetd 9Reffer unb 2aubf fige fdnnen fogar
allertyanb tfunftarbetten gefdjnijt unb geffigt roerben. 3n ciflen fold^en 53c*
fd^aftigungen, bie bem tfinbe nid^t Hrbeit fonbern ©ptel ftnb, unb ed !6rperlidf)
gefd^idt ma^en unb geijtig jur Srfinbung anregen, fann man re<f)t oft fd>on bie
funftfertige ©anb ber tleinen $olj- unb ^Sapparbeiter berounbem. SBoju fo in
ber @d(jute aid M^panbfertigfeitdubung" fo etroad unter ?lnleitung oon
$anbroerfern aid ?e^rer le^ren roollen, oerftel)e id) nidjt, man gebe im §aufe
t^m ©elegen^eit §um ©d^nifeln, ba^in ge^5rt ed.
©oldjeft 5lnfcrtigen Don ©picl» unb nufclidjcn 9Birtl;fa)aft*gerat^en ift eine ur*
alte 55cfa)fifttgung fur ftnaben. 3m 9tig*mal ber Qbba fommt folgenbe ©telle iiber
ljau*lid)e (Srjieljung unb Sefa)fiftigung be* gemtanifdjen 5rnaben oor; fie lautet una)
6imrod,« Ucberfe^ung 6. 91 :
$)a^cim roud)« ber 3arl in ber £aHe
5Ktt fiinbcnfa)alcn. @ebncnminbcnr
93ogenfpannen unb $Pfeilefttfteu.
$ier ^aben uur bad 85ilb cind gcrmantfa)en Unaben bet feincr ^eluftigung in ber
©tube. 9Sie roir oom ^arjifal erfa^rcn, ba$ cr al* ^nabe fcine <Pfcilc fa)ni^te, fo
fe§en mir ^icr ben norbifdjen (lbelmann«fo^nr roie er fia) im ©ogenfpannen feinec
Vrmbruft iibt, aber aua) felbft ©e^nen fertigt unb $feile jurca)t maa)t.
Digitized by VjOOQ IC
— 640 —
539. $awarbettett*.
9Wu$ft ber £oljfdmtfcerex gtebtg audj <papparbeiten, mit benen bietfmber
fid) gern befdjdftigen unb t&nen folc^ed ntdjt Arbeit, fonbern ©ptel ju fein bunft.
#at tljm bet ©ater jum @pa| einen 9iapoleongl>ut gefaltet, fo madjt bad £mb
folded Ropier folten nadj unb roerben audj onbre #utformen ober ©d>tff(Ijen
unb bergl. gefaltet. Slber audj mit Bnfertigen oon $appfaften, ©c&adjteln
2C fonnen bie flleinen in ben fdjulfreten @tunben fid) nufclid* bcfd^aftigen.
540. <£rffc Beufjetu, 3Rat- unb ©atwerfwlje*.
3)ad &inb roill etroag „malen" unb bege&rt baju ©leifttft unb papier ober
eg roerben ©djtefertafelunterbaltungen jetttg betrieben. 2fog roentg ©trtdjen unb
^htnften entfte&en graven oon $ferben, $unben, £aug, 33aum, Hflenfdj :c.
unb feelenoergnugt tft bag tftnb mit biefen erften $erfud>en im 3ei$nen.
©efommt eg gar etnige ©untfttfte ober einen garbenfaften gefd)enft, fo geljtg
ang &ugmalen oon $ol$fd)mtten auf $ilberbogen ober tlluftrirten Slattern,
gerner beluftigt eg fid) gem mit fcugftedjen oon giguren mittelg 9£abel,
unb eg roerben burdj ftugndben einfadjer gtguren oft alierliebfte ©ddjjeldjen
§u Xage gefbrbert unb alg ©u$§etdjen ic. oerfdjentt.
@el)r btlbfam fur ben gormenftnn unb bie ^tjantafte ift ber„33aufaften"
mit ©olj* ober ©tetnfiguren, bie nadj 33orbilbern ober eigner (Srfinbung ju fleinen
unb gr6fjern 23auroerfen auf juftellen fmb ; iiberrafdjenb fd)6nen 8auten begegnet
man ba oon fleinen $aumeiftern.
* giir bcrartige$inbcrbefd)af tig uugen , bie auf fca* ©rcuje jnrifdjen Arbeit
unb ©picl fteljen, flnb bie §ilf*mittcl ju empfeljlen, rocldje &a* fcrobelljau*
in $re*bcn unb in jeber grofiern ©tabt jum $erfauf borbictct.
541. 3ettbcrtretb mit aflerijaitb <Sptelfarf>cu.
$inber, roeldie nodfj ju tlein unb ungefefjteft jum <5d&ni$eln, ©dgen unb happen
fmb, oertreiben fid) bie 3ett mit i^ren ©pielf adjen, bie fie gero5l>nlid) ju 2Beilj»
nad&ten gefd&enft befommen. ©ie aQe aufjdlflen ju roollen, rodre unm6gltd>,
nur bie betannteften mogen errod^nt fein. 2>ie 2Wdbc(jen fpielen mit tyren
^P up pen, bie fte nie uberbruffig roerben, bagflndbletn reitet auf bem@teden«
pferb (oon beiben roar fdjon obenfte&enb bie SRebe), ober er ftfct mit ^eitfdje
ober ©dbel beroaffnet auf bem @<^ auf el pferb. ?Cm Xifd&e ober am ©oben
ft&enb fpielen flndblein unb 2)Mgblein mit fturnberger ^oljfptelroaaren,
bie fte aug ber ©c^ac^tel b^oorbolen unb aufftellen, alg: ©$df4en mit §irten,
9fe^ unb $ix)d) mit Sager, §dug$en, Xburmd^en, ©dumc^en, ^oljpuppen, gu^r^
mann mit Sagen, ^oljfolbaten :c. 2)aju fommen bie oiel ijoljer fte^enben
^leifolbaten. 3n neuerer 3eit fmb eg namentlic^ (Sifenba^nen mitS&agen,
roomit jeitgemdj bie Heine SBelt f4 beluftigt. — $aben fte oon $olj, «led^
ober ©teingut: teller, Xdpfcben, 33ed^er unb flannen, fo fpielen bie iKdbd^en
tfodjeng, unb ber ^nabe, ber einen tframlaben gefd)enft befommen, fpielt
Saufmanng. ?lud) am (Srbbaufen roirb f*on ^aufmanng gefpielt if. ^r. 532
unb SReime.)
542. Sc^attenfptele an ber SBanb
fmb feit Utgrojjoatergjeit eine SSinterbeluftigung im Simmer, bie ber SSatet
oorma^t, balb oon ben tinbern na^gemad^t roerben. 3ebtr fefte ©egenftanb,
Digitized by VjOOQ IC
— 641 —
jroifdjen einc fdu'rmlofe Stompe unb bie meifce ober mit etncm meifeen Xu^t fee-
(jangene SBanb gebradfjt, mirft befanntlidfj fcinen ©fatten an bie lefctere unb
fann bet fatten bie tleinen 3ufd)auet unterljalten. $ierljer ge&5ren:
a. § an b flatten ©on oerfdjiebenen 2$iergeftalten, nrie $a£djen, Clef ant,
£unb :c. 2Ber bie baju geljorenben £anbftellungen nidjt oom Stater ober ©e»
ftfjnrijtern erlernt bat, finbet 3eidjmmgen baju in ben ©pielbudjew von Satob
unb SBagner.
b. &u*ge|d)nittene£ papier mit giguren ober grajen oon SWenfdjen
unb 3$iereii. 2)ergl. giguren fonnen nadfj Storlagen bie $inber felbft au£-
fdjneiben. 2)a3 So^bilb oor bie Sampe geljalten erjeugt an ber 2Banb ein
©djattenbilb 3. ©. einen (£l)riftu3fopf, Napoleon ic.
c SluSfu&rung ©on allerlei fdjerjf>aften ober gef d^dftlid^ en ^eroeg*
ungen; au£ ber ©djattenberoegung unb gorm Ijaben bie 3ufdfjauer bie betreffenbe
sJ?erfon p erratyen (f. Wt. 536 oben).
d. 2ftardfjenbilber unb 2RarcI)engruppen, burd) 2Wenfd(jen bargefiellt
unb alS ©d&atten gefeljen, geben ftnlafi sum 2)enfen unb ffiatfjen.
e. 93unte 93ilber auf ©la3 gemalt roerben oergrdfeert ats ©djattenbilber
burdj eine faftenfdrmige Sorridjtung (Camera obscura, bunfle hammer) an
ber SSanb fufjtbar.
®trtd>e tstadjeti nnb jft^lett (edfn'efertafelfpiel).
[3u jeber bctontcn @ilbe ber natfjfolgenben Steime wirb mit flreibe auf ben $ifdj ober
mit ©tift nuf bie 8d)iefertafel ein ©trid) gemadjt unb merben bicfc bann jufammen*
flejaljlt.]
545.
©fens ©of ens SBarfen^olt *,
3$ be 2tfann oof nodj fo ftolt,
$>e bat fcgt, bat if bat lecg,
5f mid roebben urn 'n glecg,
3f miU mebben urn 'n galjn:
#icrfd)olt fief unb tmintig6tcofenfta^n.
Olbenburger &% 107.
* Gidien«, 53ud}en*, *Btrfcn*£cl3.
543.
(Sin* 3mci bra,
Side, ferlc, fa,
girle, ferlc, fufafcrlc,
gtrle, ferlc, fa.
$Ber itt 20 $af)le fa,
©'fd&riba fta^t e* ba.
Sirlinger 148.
544,
©i$, jroeu, bru,
3iggt, jaggi }$:
5Wtjne TOuetter, bt)nc 9Ruettcr,
$ocfe bt) betn gur,
ki fdjrocre Ijoa) unb t^ur;
„2Bcr mill mettc, -n-i mitt mctte,
<Ta$ ft) jmanjig unb bru.
©ropattt 26.
$ b fj m t , Xf utfaefl Jttnbcrlieb.
546.
Unfcr flciner ^Benjamin
6t£t auf einer 9Reffel grun,
©i£t auf einer tfirdje
9Htt oierfyunbert Serpen,
9Kit oicr^unbert §afclein:
Smanjig uiuffcn fein.
%. qjeter 9tr. 120.
41
Digitized by VjOOQ IC
642
547.
2toe £ict in' *pott,
Zmt £>gen in* #opp,
©en §att (§etj) in' fiibc,
3Kaaft bat nig fiue?
®te ©olbatcn up bet 2Bad)t,
SRaaft bat nig at&t?
(Sen Offtcier mit 'n ®egcn!
Sttaatt bat nig negen?
Sen ^djipSfapltain,
9ttaaft bat nig tein? [©imrocf 353.]
548.
fiibctlc, ficbetle, flicf mit b' 6(&u1j,
<3ieb mit$ Sebet audj baju.
3ft !ein ©etbet in bet @tabt,
55)cr cin foldje* £ebet Imt.
Unfte 9Hagb Ijcfjit S)ototyee,
gtagt mid), mem ba* £ebet g'^ott;
©'t)5tt nic^t mein, g^ott ntdjt bcin;
<£& muff en 32 fein.
Eitlinger 157.
549.
l.$et tucfucf auf bem 3aune —
Setetum pompetet buberoidj,
$et tfucfucf auf bem 3aune fafr.
2. $* tegnet unb et roatb —
Setetum pompetet bubcroi(&,
©* tegnet fefyt unb et roatb na|.
3. ®a fam ein roarmet 8onnen —
Setetum pompetet buberoicfc,
$)a fam ein roatmet ©onnenf $ e i n,
4. Gd muffen jrociunbbteifcig —
Setetum pompetet buberoidj,
(S3 muffen 3roeiunbbteifcig fein.
$tf, fiiebctfrort 177. $et ©anget madjt gleid)jeitig auf jebe ©ilbe mit &Teibc
ober cinem ©tifte ©tridjc unb groat ftcben beim Sanafamfprcdjen ber etften 93er*jeile
unb einen auf ba« lefctc SBort. fficfultat 4 x 8 = 32. Stud* rourbe biefef Sicbdjen
jum ©dmellfptcc&cu beim $fanbcrfpiel bemujt: 5Bcr Me aufgefparte ©djlufefUbc dot*
jeittg fpradj obct fid) fonft Dcrfptad). gab cin $fanb.
550.
Gin Stndnd auf bem Stoumc fafc,
(£t pflucftc SBcetcn, bie roat'n najj,
©t pflucftc 93eeten, bie roat'n tein,
©3 muffen 32 fein.
9lu* fficftpteufcen: SSolf* Bcitfdjr.
Ill, 224.
551.
G* fi&t ein Slblet* auf bem $ad&.
@S tegnet unb et roitb nidjt nafr.
©t jaljlet feine gebctlein,
©e muffen $roriunbbtci|ig fein.
«u« Oftpreufcen: grifdjbier 633.
(Sbenfo tftodjuolj 112. SWeier 68, Saub*
lein ftatt Staler.
' * $er ebbifc^c fJHicfc SL^iaffi ftyt in Bblert ©cftalt am (Snbe (auf bem SFacbe)
be& $immcl* unb fadjt ben SSinb unb bie SBolfcu an. 9Ritl)in oergleidjcn fid) feine
32 Slblerffcbern, bie unbenefct blcibcn im S^cgcn, bet Binbrofc. (fflod)l)olj.)
552. Sott bent 311 bent (©djiefcttafelfjtcl).
2faf etnet ©djiefettafel roetben meljtete WuQen in eine SRctye gefdjricbeii,
batuntet roiebet foldje, abet eine roeniget, unb fo fort, fo bajj jebe untete ftull
mitten untet jroei bet o&eten fteljt unb julefct ein gleidjfeitigeS ©reiect fettig ift.
OOOOOO
OOOOO
OOOO
OOO
O O
o
Digitized by VjOOQ IC
— 643 —
ftun 3eigt cin SDtttfpieler (A; bcm cmbern (B) jroci SRuflen, bie cr burdj cine
Sinie ocrbinben foil unb bie$ roirb fortgcfefit. (Sine 9hitt barf nid)t meljr al3
jroci Sinien jum (Snbpuntte bienen. tfann bcr ©pieler B teinen ©tridj meljr
jie&en, ol>ne cinen anberen ju burdrtreujen obcr ju beruljren, fo &at cr Der-
loren.
553. StricgSfpiel auf bcr <5d}iefcrtafe(.
Seber 2)tttfpieler nennt cincn ©tabtenamen, beffen $tafang$bud)ftaben auf
cine ©djiefertafet gefdjrteben nrirb, unb einc beliebige Bnjafjl Don ©olbaten, bic
in ©eftalt Don Mullen Winter bic ©tabt gcftcQt roerben. 9htn beginnt einer
tattmafcig ju fpred>en.
tfrut unb Soot
SBieu OO0O
®reft>en 0 0 0 0
fieipjig o 0 0 o
Berlin o o 0 0
Hamburg 0 0 0 0.
@lcit %Qman boob.
[obcr:]
©ikffcn. Qageii,
^ulocrf^lagcn,
$Wc Siirfen boob!
2)abei gef>t$ an cin 2)urdjffcretdjcn, tnbcm cr Don corn beginnt unb nad)
red^t^ ja^lt. &uf jebc betonte ©Ube roirb ein ©tabtname obcr ein ©olbat gc*
rennet. 3)er ©olbat, auf meldjen bic lejtc ©ilbe be3 SReimS fallt, roirb ate
tobt betrad)tet, burdjftridjen audj nidjt rocitcr berudfidjtigt. (Sine ©tabt fallt
crft auf ben jroeiten ©trid). 9Jttt biefem Sfykn unb ©treid&en nrirb fo lange
fortgefa^renr bi3 aQe ©tabte unb ©olbaten oemi^tct fmb, au&er cinem (einer),
ber bonn ben ©ieg baoontragt. [Otbenb. Ji9t. 42.]
554. Sorteu Srcifeln) um iWfiffc obcr ©otjncn.
3ur 2Beif)nadjt$5eit umrbe fonft in Styuringen mit einem felbftgemad)ten
©pieltreifel (£orl) gefpielt unb jroar um 9ttiffe, bie um jene 3*ft <*n tfinber
Derfdjentt roerben. 2>a ft&en um ben £ifd) fjerum bie flleinen mit
tyrem 9hi^auf(ein Dor ftdj unb treiben i\)v fleineS £a3arbfpiel
(eine Slrt SBurfelfpiel) mit Sifer. 3)iefe fjdljerne £orl Ijatte Dier
©eitenflftdjen, bie mit lateimfd&en ©udjftaben ©croinn ober 9tteten
anjeigten: A = geroinnt filled, H = ijalbgemonnen, O == nidjts
unb S = ©efcen, b. ty. ber ©pietenbe rnufc nodj Ijinjulegen. 3eber
©pieler fd&nellte (fdjnippfte) ftc mit 2)aumen unb 2Jftttelftnger, fo*
bafr fie auf bem £ifdje fcerumtreifte, bis fie pet. 2Bel$e gladje
julefct oben lag, entf^ieb fein ©lucf ober DftdjtgetDinn. 3)ie „ertorlten" 9tuffe
rourben am ©djlujfe beS ©pielS Derjeljrt. Unb gabs teine ftuffe, fo mu^tcn
So^nen bcren ©telle uertreten. — 3Wit biefem Don ben gingern ange*
f^nelltcn flreifel (Sorl) ftnb nid&t ju Dern>ed)fetn bie ^reifel, meld^e auf ber
©trafce bur^^naben mit einer ^eitfdje getrieben merben (f. ©piel 9ir. 0),
noc^ Diet roeniger ba$ Sdrm mac^enbe t^eure ©pieljeug, ba$ man unter bem ^amen
„SBrummfreifel" (SSalbteufcl, $u^Itrup, 3Wdn(^f 2)rubetmabamj in
©pieltDaaren^anbtungen fauft. 2)a§ ift eine Dom 2>re^§ler gemad)tc ^oftle
$ugel mit einer Oeffnung an ber ©cite, in noeldjer beim 3)ref)en f\d) bie 2uft
fangt unb ein l)eulenbe3 ©erauf(^ ^eroorbringt. 2)er iBrummfreifel roirb mit
einer %vt ©Alfiffel unb Sinbfaben lo^gelaffcn.
41*
Digitized by VjOOQ IC
— 644 —
$en allereinfad)ffcen firetfel madden bie JKnber ftdj) Iciest f elbft r tnbem fie
cinen tnopf uon $ols obcr ©lei neljmen unb burdfj bag ?odj im Centrum ein
§5I$d()en ftecfen. 2)a3 (Spiefyeug brillt man nun, fobaf, fidf)3 cine Seile brefct,
unb frcut fid) bie Heine ©eele uber fold&eS tfreifen.
555. Sottetie.
2>iefe3 ©piel gewd^rt ben Minbern bei ©djulfeften unb 2fu3flugen grojjeS
33ergnugen. 3$orau3gefe$t mufe freiltd) roerben, baft bem Je^rer burd) ba* 2Boijl»
roollen ©ermSgenber (Sltern e$ mdglid& roirb, ©eroinnfte ju faufen. 2)a liegen
nun in einem £5rbd>en ober tfdftdjen jufammengeroUte ^apierjtreifen , an 3af>l
fomel, ate. JHnber fmb. 3ebe3 #inb jieljt ein folded 2oo$ unb erljalt ben barauf
tferjeidmeten ©eroinn, ober gef)t man leer au3, roenn ber ©treifen ungefdjrieben ift.
556. Sotti-Sytel.
©inb me^tere tfinber beifammen an langen Sinterabeuben ober am ®e«
burtStage, fo roirb audj rool)l ba$ 2otto»@piel ljerbeigel>ott, an roeldjem aud)
roo&l bie (Sltern tyeilnefymen unb roerben bie left ten 9iuffe com (Sbriftbaum ober
anbere ^ad)en auSgefpielt. — 3um (Spiel getyoren 9o gebretyte $oljfl6tjd)en,
loeldbe nummerirt fmb unb Don einem ftnaben in einem <&acfe ge&alten roerben.
3)ann uiele 2oofe ober Garten, roeldje in breimal neun Ouabrate getljeilt fmb
unb an bie Spieler auSgageben roerben. 9Tuf biefen tarten fmb ebenfaflS einifle
oon ben 9himmem 1— 90 gebrudt, aber fo, baft jebe ber brei 9teif)en oier leere
unb funf mit Siffcrn entljalt.
9hm roerben com 8u£rufer bie Sttummern am bem ©addjen l)erau$ge«
nommen unb auSgerufen. $at ein ©pieler bie betreffenbe Summer, fo beleflt
er ba$ gelb auf ber tfarte mit @djerben. 2)a3 2tu3rufen unb 33efefcen gel)t fo
Iange fort, bis einer ber (Spieler ,,0 011" (b. f). alle 5 3iffern in einer ber bret
9ftei|en belegt) Ijat. 5ttad)bem bie Sttdjtigfeit burdf) ben HuSrufer gepruft roorben,
er&Slt ber betreffenbe ©pieler ben feftgefefcten ©eroinn unb e§ beginnt ein neueS
©piel, in roeldjem roieber jeber ju geroinnen Ijofft, aber bodj nur einer geroinnen
fann. — 2Ran l>at oom Sottofpiele uiele tunftlid&e Slrten, baoon einige fur
tfinber redjt bilbenb, aber nid)t leidjt fmb, 5. 33. ba$ geograpfnfdje 2 otto,
bei roeld&em ber SluSrufer ba£ 2anb 5. 23. (Spanien nennt, aber ber ©pieler bie
betreffenbe $auptftabt (SKabrib) belegen muft. 3leE>nlidj ift bag ^iftorif c&c
i*otto, bei roeldjem |iftorifc^e SC^atfa^en ober^erfonen au^gerufen roerben, auf
ben gelbern aber nur bie betreffenbe 3al>r3al)l fte^t, bie ju befefeen ift, roenn
ber ©pieler fie roeife, 3. 33. Sntbedung 3lmeri!a§, ber <Scf)uler befejt 1492, ober
Napoleon I. geftorben, ju befefcen ift 1821 :c.
557. 3*tihtta!>fc (aRft^cnf^tcl).
a. (Sin betannte^ ©c^ief ertaf elfpiel , bei gifaart „gidmu^le", in 9Jorb«
beutfc^lanb „©tod unb S3lod" genannt. 2)ie ©d^ief ertaf el roirb burc^ oier
ft^ f$neibenbe ©trid^e in neun Ouabrate get^eilt: (Siner betommt brei ©tric^e
(Stode), ber anbre brei 331 6de (Mullen 0) -^ur 33erfugung, roie gignr jeigt.
1
1
0
1
[u
0
Digitized by VjOOQ IC
— 645 —
3eber fu$t feme brei SBoffen in ga$er fo ju bringen, bafc fte nebeneinanbet
in geraber Sinie fte&en, inbem er abroedjfelnb mit feinem ©egner eine SBaffe
fejt. 3ft bied breimal gefdje&en, fo roirb roieber eine geldfdjt unb an einen
anbetn $(a( oerfefct. 3ft enblid) burdj $erfel>en bed ©egnerd fein 3iel errungen,
fo ruft er:
3roirt, jroart, jrooH,
9Rcinc gRjtyl' ift boU!
b. Dad 2Rublenfpiel auf einem bef onberen S3rett, geroolmlid) mit 2) amen*
brett unb Sdjadjbrett oereint, ift roefentlidj badfelbe, nur etroad oerroicfelter
unb intereffanter. 2)ad Spiel roeitlaufig ju befdjreiben ober gar Spietregeln
lebren, ift nid&t meine Xufgabe unb ift bag ©pict \a betannt genug. ftur bie
gigur bed Spield babe idj nebenangeftellt.
$ei ©utft2HutI>S 481 fiei^t a) bic Heine, b) bie gro&e SRiiljle.
558. Damenbrett-Sptel (Dame .
Dad §piel erforbert ein Srett (£afel) mit 32 fdjroarjen unb 32 roeifcen
gelbern, bie miteinanber abroedjfeln; baju ge&dren 12 roeifce unb 12 fdnoa^e
S^lagfteine („3abelfteine" im 2flit«
telalter genannt). (53 ift badfelbe
33rett, rote ed beim Sdjadj gebraudjt
roirb. iBeim ©eginn bed Spieled
roerben alle Steine auf fdjroarje
gelber gefe&t, fo baf? jeber ber jroei
Spieler, bie einanber gegenuber*
fifcen, 3U feiner Sinten ein fdjroarjed
gelb unb bie brei ^intern gelber
oollftanbig befejt ^at, roie bie gigur
^eigt, auf ber man alle mit 3al)len
befc^ten ober punftirten gelber fidj
fd&roar^ benten mufj. ftun jie^en
bie Spieler abroedftelnb oorrocirtd,
unb ^roar in fdjrager (biago*
naler) 9Hdjtung, aber immer
nur einen auf ba$ nadifte fdjroarje
gelb. 3eber fud)t $u oermeiben,
baj$ er feinem ©egner ju nafye
fommt, bamit biefer nidjt fdjlagen (b. &. ben Stein roegnebmen) tann, road
allemal gefd)iel)t, fobalb Winter bem anrucfenben Steine ein leered gelb fidjtbar
roirb. 2Ber einen Stein ju fdjlagen uberfeben bat, beffen Sdjlagftein roirb jur
Strafe roeggenommen, t>a^ nennt man puften ober blafen. ftucfroartd burfen
a
b
c
d
e
f
g
h
8
t
e
Z
I
7
8
I
0
S
6
Z\
n
01
6
5
•
•
•
•
4
•
•
•
•
3
9
10
11
12
2
5
6
7
8
1
1
2
3
4
Digitized by VjOOQ IC
— 646 —
einfad&e Steine n id) t ge$ogen roerben. 3eber Spieler fud^t balbmoglidjft mit
einem Steine in eind ber trier gelber ber Innterften SReilje bed (Segnerd ein$u*
bringen; gelingt tym bad, fo bat er eine Dame, b. &. ber ©egner mufe einen
Stein oon ben gefdjlagenen auffejen. Diefer Doppelftein („Dame" genannt)
$at bad SRedjt, oor* unb rucfroarts ju fc^Iagen, fogat fprungroeife itber
entfemte Steine in biagonaler 9ftdjtung lumoeg, roenn unmittelbor bal)inter fur
fie uodj ^lafc ijt. — ©eroonnen ift bad Spiel, roenn ber ©egner teinen Stein
meljr l)at ober ni^t roeiterjieljen tann. — Wlan tann aud) oorljer audmadjen,
bafj ber gewonnen §at, ber alle Steine lodgeroorben ift unb nennt biefe $ariante
„Sdjlagbame". — (Sine anbere Stariante ift bie fogenannte englifdjeDame,
bei welder bie meifcen Steine auf roeijje gelber gefejt werben unb au$ bie ein*
fadjen rud* unb oonodrtd fo$lagen burfen.
Seljr nalje lag*, l)ier ba6 auf gleidjem ©rett gefpielte, Don alien alten S&oltern Won
getannte, au6 Snbien ftammcnbe unb toon einem Sra^minen erfunfrene ^djadjfpiel"
iim SRittelalter: „6d)adjjabelfpiel") anjureiljen. S>oa) toeil e* ein oiel ju funftlidje*,
grubelnbeft 9tod)benfen erforbernbet 6piel ber drroao^fenen, alfo roeber oolfttyumlid)
nod) finblia) ift mufcte e* ^ier aufgefdjloffen bleiben. — 9iur cin tfinberfpiel auf
bem Damenbrett mag noa) folgen:
559. SBoIf ttttb ©djafe (aid Damcnbrctfpicl).
©ebraudjt roerben nur funf Steine, trier weijje — bie Sd)afe — unb ein
fdnnarjer — ben SBolf barftellenb. (Srftere fejj t man am <5nbe bed Damenbrettd-
in einer ffiei&e auf; ber 933olf fteljt an ber gegenuberliegenben Seite. <5r fu$t
bie SRetye ber aDmd&lidj oorruclenben Sdjafe ju burdjbredjen unb bid an ba$
gelb ju tommen, t>on roeldjem fie audgingen. Die S^afe fu$en aber ben
SQBolf einjufdjliefeen, fobafe er weber cor* nod) rudrodrtd tann, fonbern fta> aid
©efangener ergeben mujj. 3ebe $artei barf nur fdjrittroeife jteljen unb raufe
auf tyrer garbe bleiben. Der ffiolf barf t>or» unb rudrodrtd jidfien, bie Sdjafe
aber nur t>ormdrtd. Dad Spiel ift nidjt f corner unb falj idjd Don tinbern
con 6—7 3af)ren mit (Sefdjid fpielen.
560. domino
^eifjt ein ®efellfd)aftdfpiel mit flaxen, ldnglia>trieredigen Steinen, gerooljnlidr
28 an ber 3a^l, bie auf einem get^eilten gelbe je 0 bte 6 ^3unlte (= augen)
in alien moglidjen Combinationen ^aben; Steine mit gleidjer Xugenjabl auf
beiben gelbern, 5. 33. 2 : 2 ober
6 : 6 Ijeifjen «af$. Die ge*
fammten Steine merben vox
23eginn bed Spield oerbecft
auf ben £ifdj gelegt; jeber
Spieler nimmt fidj baoon 6,
5 ober 4, je nadj ber ^erfonen*
§al)l. (Sinige Steine bleiben „3um ^aufen" ubrig. 9iun mirb oon ben Spielen*
ben ber ffieitye nac^ abmea^felnb immer nur ein Stein mit gleidjerSlugen*
5 a^ I an bie Seite gefefct roerben. 933er nia)t mel>r fe|en tann, mu^ fic^ Don
ben baliegenben einen ober me^rere ne^men, bid er fefc en tann, $ermag er bad
mdjt, fo tommt ber 9?dd)fte baran. 25er suerft alle feine Steine lodgeroorben
ift, l)at geroonnen.
3- ®»
mm
Digitized by VjOOQ IC
— 647 —
561. @Iocfc nub ^ommer
mag ein$ ber dlteftcn beutf^en ©efdlfdjaftsfpiele mit Surfeln fein, ba cinjelnc
33ilbcr biefed ©pielS an bie norbtfd^getmamf^e 3eit etinnem. 2)ie funf ©ilber
biefed ©pielS, auf ftarteS flattenpapier gejetdjnet, fmb: 1) ber jammer, ber
an ben Oott S$or erinnem foil, 2) bag SBirt&S&auS, welded bie ©alalia
oorftellt, 3) bet ©djimmel, roeldjer an ben ©tfctmmelreiter SBoban erinnem
foil, 4) bie ©lode, meldje al£ tfirdjenglode ju benten tft unb 5) ©lode unb
jammer jufammen auf einem 8ilb, foil bag uber bad §eibentljum fiegenbe
(£l)rijtenfyum bebeuten. — 3" Bnfang bed ©pielS oerfteigert ein SRitfpieler bie
einjelnen ©latter gegen SRuffe ober ©pielmarten. SBer ben „@djimmel" etftanben
&at, beginnt mit a$t SBurfeln bad ©piel. CEr nrirft unb er&alt auS ber flaffe
(com Seller) fo otel 9htffe ober 2Karten, aid er Slugen gemorfen l)at. 2)ie
SBurfel aber Ijaben auf einigen @eiten eine ber oben gemelbeten giguren. ffiirb
eine foldje gigur gemorfen, fo betommt ber Sefifcer ber entfpredjenben $atte fo
oiel 9iuffe (SKarten) auS ber flaffe geja<, ate gleidjjeUig Bugen getoorfen fmb.
10. (RefeUfdjttfts- unb yfatrierfytele.
[9tur jum fcljeij fur Sinber gefjorcnb; ba* meifte tft alte* (fcrbgut ber (jcrannjadrfen-
ben Sugenb.]
562. ©er 86t (©cfeflfaafttfpfcl mit yiafrmeftel).
3Riinbli4) 1869 au6 $re*ben. ©letter 5Lejt: hunger 302.
i
^
^
$
Set 9tbt ift nidjt ju £au • fe, et ift ouf ci • nem
W^
3E
/ / *-*L
E&
^
«=*=*
8d)mau»fe, unb menn er roirb na<|) £au » fe tomm'n, fca roirb cr fdjon ge*
P
£
3=£
3=*
tlin • gelt tomm'n. tflin * ge • lin * ge • ling!
£nbere SRelobie.
i
%u( $f»uringen (im Unflruttfjole gef»6rt).
Sle^nlidj: g. 3immet Wr. 24.
t:h n h
5^
$er %Cbt ift nid)t gu $au « fc, er ift auf ci * nem ©tt)mau»fe.
m
£
&Z
m
^=&
=fi=8=
©enn cr roirb nad)#au • fe fomm'n, rotrb er fdjon ge • pol • tert fomm'n.
Digitized by VjOOQ IC
— 648
©ritte SRelobie.
Hu« ©deepen (3afob Br. 114).
S^ebeeq
£
* i*
S=
ga.fa, fa! 5>et «6t ift niftt ju *».f.! j*"" « *} "J*
i
1=
&E^ES=E=|
£
fctfuS'-Sl *•* f *
, fa, fa!
9tQe, bis auf einen, ber ben 8bt DorfteDt unb cincn langen @tab tragt, flfcen
im Sreife auf ©tiiljlen; ber 51bt aUein bat feinen. Sefct Iabet er burd) SHopfen mit
bcm ©totfe erbroart* Seben, Dor ben er fid) fteflt, 311 einem Bug ein. Seber fjat auf-
juftefyen unb fid) bem anfutyrenben &bte anjufd;lie&en. ©inb alle aufgeftanben unb
angereil)t, fo fefct fta) bet Sug in Beroegung unb roirb oorftcljenber 9teim gefungen
unb jroar fo lange, bie bee &bt plofclia) ben ®tab fallen lafjt. S)a* ift \>a*
Betaken, t>a$ Seber einen ©tufjl ju erobern fudjt. 3)a cin ©tuljl rocnigcr, al* ©pielcr
pnb, bleibt ein ©pieler, ber feinen 6ifc erljafdjen fonnte, fteljen unb mufc 8bt roerben.
— fceljnlid) ift bie gormel jum 93linbetuf)fpiel in ©ftpreujien (f. 9tr. 513).
563. ftStntsterdjen toertttietl)ett (^lafcroedjfeln).
©en>5lmli$ nrirb biefeS @piel im ©aumgarten auSgefufjrt. (£3 roerben fo*
mel 33dume geroaljlt, al3 @pielet ftnb, unb nur (Shier betommt teinen Saum,
fein Mmmtxtyn. Seber (Spieler nimmt feinen $lafc am ©aume ein unb beru^rt
ben @tamm mil ber #anb. £er Uebrigbleibenbe gel)t um^er unb fragt beim
nd$ften :
„#ein £ammerd&en ju oermiettyen?"
@r befommt bie Sfotroort: „9£ein, aber oielleidjt bort mein 9*adjbar!"
ober „©el) ein §au8 metier!" 2>tejemgen, in beren SRa&e ber ©udjenbe ift,
muff en fooiel alS m5glia<j gegeneinanber tyre $lafce roe^feln. 2)er @ua)er
mag aufmerten, ob er bei biefer ©elegentyett einen fretgeroorbenen $lafc erobern
tann. SBer urn feinen ©tanbort gelommen ift, ift „bran", b. Ij. an ber SRei&e
beS gragenS unb ©udjenS. — 3m ©ottingifdjen tyeifrt biegrage: Jffiilt fe@eepe
loupen (@eife taufen)?" Slnrroort: „©a int 9toroer3l)ug!" HnberSroo neden
bie, roeldie ben 23aum umfaffen, ben 2)aftefcenben (Mfcdjen), inbem fie tyren
sJHafc oerlaffen, bem $a$d)en fid) etroa$ natjern unb rufen: „#dfcd)en, adj £fift$en,
id^ fyabt (ein $olj!" 2)a3 ^ft|lein fud^t babei ben oerlaffenen 33aum §u et»
greifen. 9tadj langem oergebliien @ud^en giebt man too^I aud^ bem 2)aftel^en«
ben bad SRea^t, bura) ben SRuf: w356glein, fliegt aud!" einen allgemetnen
$la|u)ecf)fel ju oeranlaffen, bamit er enblid) einen $la( finbe.
564. SSie gefattt bit beitt 9la$tav? ($la|;mea)fel mit ^lumpfacf.)
2)ie €5pielenben ft^en im ^hceife bunt burd&einanber , wit e8 eben fommt.
diner mit bem $lumpfad (tfnotel) beroaffnet, fte^t in ber TOtte unb roenbet fi$
an ben erften 33eften mit ber grage: „2Bie gefdllt bir bein SNadjbar?"
2)er ©efragte tann nun antroorten, je naa^bem er mit feinem ftadjbar jufrieben
ift: ff©ut", obet „er gefddt mir nia)t". 3m erften galle tann ber grager
Digitized by VjOOQ IC
— 649 —
mdjts bagegen Ijaben unb gef)t roeitet, biefelbe gtage an ben golgenben rid&tenb.
©agt biefer aber, fein 9?a$bar gefoUe tym fa)lea)t, fo loirb welter gefrogt: „8&er
bcff er?" 2>er ©efragte $at mtt ftamen ben §u bejeid&nen, bet tym beffer ge*
fade, ©onrie ber 9*ame ber gerounfdjten $erfon genannt ift, prugelt ber $(unq>*
fad auf ben getabelten Wafybat lod unb fyat biefer ftd^ an ben $la$ bed (St-
rodljlten ju flu$ten. 2)er Sorgejogene nimmt bed gortgebradfjten $lafc ein.
2)er ^Inmpfadf mujj fo Iange fragenb unb fdjfagenb Ijerumroanbern, bid Semanb
ifjn felbft sum ftadjbar oerlangt. 2>er fortgejagte 9ia$bar ift nun Stager ge*
roorben.
565. $er Safttrdgcr obcr $9ddjen tragett.
<5d ift badfelbe ©piel im 3immer, wie $tdmmera)en oetmiet^en im ©atten.
— &Ue SMitfpielenben bid auf einen, bet fteljen mufi, ^aben fid) auf ©tut)le
ntebergelaffen. 2)et Uebtigbleibenbe trfigt ein $6dd&en (ein ©unbel) £leibungd«
ftude an einem ©tode uber bem ffiuden unb roanbelt Ijeran. SBa^tenbbeffen
roedjfeln bie anbetn Winter Ujm Ijeimlici) untet 3un)in!en tyre ^lafce. 2>er
Safttrdger fudfjt feine 2aft (auf einen burdfj $lafcroedjfeln leer geroorbenen ©htyl
ju roerfen. ©elingt ed, fo &at er ben @tul)l erobert. Sirft er fefjl, fo ja<
et em sJ*fanb, obet betommt ©djldge mit bem $lumpfad. — 2>ad $fofcroea)feln
unb ©efifetgteifen nritb aud) fo benritft: 2CUe ©pielet jieljen im ©dnfematfd)
Winter bem Saftttdget l)et urn ben 'flteid bet leeten ©tityle unb fmgen itgenb
ein Siebdjen §. SB. „§eebelbeeten, #eebelbeeten" :c. ^Idfcttd!) roitft bet Saftttaget
©tab unb ?tadet jum gujjboben unb ailed tennt naa) einem ©tu&le. 3Bet
leinen ettjafdjt, nritb Saftttdget unb fo ge&t bad ©piel roettet, fo lange aid
man roill.
SRunblid) au* $rc*ben 1869. ©efjr afynliaje* $lajm>cd)felfpiel ift quo) baft
^apftfpicl ff. 3afob ftr. 267;.
566. Sa*e unb 2Rfiitfe.
$ie JUnber ftfcen al* 9Raufe im tfretfe fjerum. @in6 (bie flafce) ftcUt p* in
bic SWittc mit eincr ©ajelle in ber $anb. 3)ann fingt ber (kfjor:
©ie #a|, bie $a§ ift nia^t ju $aud,
©a tanjt bie 9ttaud.
SBcnn bie #a£ jutud nritb feljtcn,
SSitb man fie fdjon flingeln tyoten.
33ei ben lc^tcn Shorten fa)eflt H$ im 5?rcifc ftefyenbe ^inb; alle fpringen uou
ifjren ©ifeen nuf unb jebei fudjt einen anbern ©tu^l ^u errcidjen. 5)ie fa)eOenbe
5tajc fua)t ebenfad* einen ^Jla^ ju crobem. $M ^inb, njcldje* fcinen erlangt tritt
ait tfafce in bic SRitte.
567, 2)ic S^erc leinen.
(Sinet roitb sum @ptea^et obet gtaget beftimmt. SKan nimmt baju getn
einen ungefdjidten ?dufet. 2)ie ubtigen ©pielet rod^len fld^ beliebige $ldfc e (in ber
©tube bie ©tu&le, im ©atten bie ©dume). 2)ann fagt bet ©ptea^et ju Cinem:
„©a)neibet, lei^ mit beine ©a>eete!"
2)et Stngetebete roeift il)n ju einem anbetn unb fptidfjt:
ff3)a lauft fie leet!"
Digitized by VjOOQ IC
— 650 —
©dljrenb ber grager nun ju biefem &inge&t, roc^feln bie ubriflen <SpieUt
raf<$ tyre $(a(e, inbem fie gegenfeitig fi<$ 3ei$en geben. £ann ber grager in*
beffen einen lecren fiat einne&men, fo tritt ber, beffen ©telle er befefct, fur*
ndcpte ©piel alg grager auf.
60 roirb bad 6piel in fcubingen gefpielt (fc SReier 383). 9m 9tyein fragt
ba* fuajenbetfinb: „8Bo lauft bie ©djere?" $ae gefragte antroortet: „$)ort bei
9f.9M" unb nennt ein mogliajft fernfteljenbe* £inb.
568. S9gleinr fliegt an*!
2)ag ift in ber @d)roeij mefentlity badfelbe @plel, raie ®$eere letyen. 3wei
©pielparteien, bie ^eufelgfldgel" unb bie „<£ngelgDdgel", rufen einanber §u:
a. SBogeli, $6geli, rutf e etuei!
b. S&ogeli, SSogeli, ffuo u«,
glug in en an bcr $u*!
2)ie erjte $artei mug erratyen, meldjeSSogelnamen oon guter ©ebeutung
bie in jmeiter Cartel fte&enben angenommen Ijaben. 3ft ber oerabrebete ftame
eineg guten $ogelg nad) brei SWalen erratyen, fo fliegt biefer an ein beftimmteg
3iel, bag fur tyn eine „greiftdtte" ift, le&rt oon ba unangegriffen jum SWeifter
gurud unb er&filt jefct einen neuen @piel»amen. 3njnrifdjen Ijaben auty aQe
ubrigen guten $5ge( tyre ^Iftfce gemetyfelt unb barauf geadjtet, baft tynen (ein
Xeufelgxwgel babei ben ?lafc oertreten (ann. SBer am Iftngften unetngefangen
bleibt unb am ^dupgften bag 3iel erreityte, Ijeifjt „8ad(ofenftylupferU".
[tfoa%olj 449].
3n ben fceffauifdjen 2tolf*reimcn (giebler 8r. 108) ailt berfelbe #amc „$ad«
ofentraudjer" fur gleidje* 6picl. — ©anj afmlia) §eifct bae ^lafcroedjfeln in
gifdjart'e ©pietoeneidjnifc: „9tebecca, rud ben ©tujjl! Seber 95ogel in
fcin Heft!"
569* $er Brennettbe Staljl (atynlidj 5tatmnerc$en bcrmietyen).
STDe SDWtfpielenben big auf einen ftfren auf @titylen im flreife. 3)er 9Htyt«
ftyenbe gef)t im Sreife untyer; pldfclid) ruft er: ,r«uf ©ruber! ber©htyl brennt!"
roorauf afle auffpringen unb tyre @tye roetyfeln muffen; babei erftefjt er aber
f einen SSortyeil unb fudjt einen @htyl ^u befefcen. ©eltngt tym bag, fo tritt
berjenige an feine ©telle, ber (einen @ntyl befefcen (onnte. [©dmfter 213.]
570* ftinberfcerfaitfeit* $[a&mcdjfeln).
3Me 6pielenben finb ein #rei* Don SRtittern, bie afle ein Sinb neben pa) §aben ;
nur eine grau, bie mitten im $rcife ftefjt, fjat (eine unb ge()t befcljalb ju einer
9Rutter unb fpria)t:
grau 9»uttcr, oerfauft fe tyr fiinble nit?
[$ie Gutter fagt:]
<£Ij-n-l m5tt mctn ^inb bertaufa,
5ieber mott i ge bcttle laufe!
<Se bettlc laufa mag i nit,
Unb oerfauf mein ftinble nit!
Digitized by VjOOQ IC
— 651 —
barauf fucfcen jroci SRutter, Mc fid> tin 3eid)en geben, iljre $laj>e unb tyre
&inber ju roedjfeln. £ann unterbejfen Die Hiitberlofe bie ©telle einer ber beiben
Gutter einnefjmen, fo gct)drt bad bafelbft ftebenbe $inb iljr, unb bic Gutter, roela>
jefct tinberloe geroorben, mufr bonn in bie SWitte trcten unb ein* ju taufen fua)en.
[flu* Xubinflcn unb Biilil: SRcier 382.]
571. 2>te $ofi.
(Sd ijt bad ©piel eine Hbart x>on ^lafcroedjfel" unb „93lhtbe Sul)".
(Sitter mit oerbunbenen Slugen fteljt in ber 97tttte ber ©pielenben, bie auf ©tu&len
im flretfe ftfcen. 3eber @pieler Ijat einen beliebigen ©tabtenamen angenommen,
bie bem ©Iinben lout genannt roorben finb, §. ©. bonbon; $arid, $aUe :c.
Sefct fragt ber bafteljenbe ffieifenbe: „2Bo&ut foil i$ meinen 2Beg ne&men?"
SlntTOort: „33on Seipjig nadfj $alle." 2)ie betreffenben $erfonen toedtfeln jejt
tyre $lfifce. (Srlangt ber bltnbe ^eifenbe bet biefer Oelegen&ett einen oerlaffenen
©if, fo tommt ein Snbrer an bie ftetye. SBenn nt$t, fo ge&t bad Sludrufen
unb $la|u>ed)fetn fo lange fort, bid ber ©tefcenbe enblttfc einen ©tfc erobert Ijat.
[SWunblidj aud Seipjig unb 2>redben.]
572. $feifdjeitfttdjeit.
2)ie ©efellf<$aft fifct in einem flreife unb ftimmt irgenb ein betannted
Siebtyen an. (Sine ^erfon, bie aber bad ©piel nityt tennen barf, fud^t ein
^feifdjjen, bad bie im $reife ©ifcenben einanber jujuftetfen fdjeinen, tnbem fte
nadjeinanber barauf pfeifen. $>er ©udjenbe ge&t auf ben oermemtUd&en ©efifcer
ju, pnbet ed aber nidjt unb (annd trot toieber^olter $3erfu$e nimtner finben,
benn ed bepnbet fity gar ntdjt in ben #chtben ber ©if enben, tnelmefjr l>at mand
tym felbft oor ©egtnn bed ©pieled Ijeimltd) an einem langen gaben am SRocfe
befeftigt, too bann bie Winter tym $efmblid)en ed leid&t ergreifen unb barauf
pfeifen (dnnen. Urn bad 2lnF)eften oerbadjtlod oome&men ju (6nnen, oerbinbet
jemanb bem 3U goppenben bie tfagen unter bem Stonoanbe, bafc folded 3um
©piele geljore; nac^bem ein anbrer bad <pfeif$en angefyeftet bat, nimmt man
bie$uibe nrieber ah. 2)ad ©ptel tann naturtid) nur etnmat gefptelt toerben.
©oetye fdjreibt uber biefe* ©a^erjfpiel: *
„flennft bu ba* ©piel, too man im luft'gen ftrei*
£a* $feifa)en fudjt unb mcmal* finbet,
SBcil man'* bem 6udjer, o^ne ba$ er'S roci^,
3n feinrt Wocfe* Ijintere galte binbet?"
573. ^u^dbalg ($er Sleitte lebt no^).
etirbt ber gu**, f0 gilt ber Balg,
Sebt er lang, fo mirb er alt
gri^t er otel, fo rotrb er birf
Unb julcfrt gar ungefc^itft.
©te ©piefenben p>en im ^reU urn ben fcifcf) l)erum. (tin glimmenbel 6tucfd)cn
$oIj ober papier roirb (jerumgercidjt, inbem man baju obigen JHeim (ourf) blo| erfte
3eile) fpridjt. ©ei toem ber gua)« ftirbt. b. &. ba* brennenbe $oljd)en au»l6fa)t, ber
muj ein $fanb geben. 3n Korbbeutf^Ianb ^at man baju ben €prua): „Sutjc
I a rot nog!" (!^er 5IIeine lebt noa).) SSergl. bnju t*ai fiiebrtgebi^t don (Boetfjc:
Digitized by VjOOQ IC
— 652 —
„6tirbt bcr giufce, fo gilt bcr Salg". fcnfang: „9Roa) SHittage fafecn toir" ie. —
#adj #. ffiagner'S 6pielbua) roar Mcfe« gibibui-@piel urfprunglia) cut banifdje* ffieilj-
uaa)t*fpiel unter bent Stamen „2afc meinc* £>errn SSogel nia)t fterben !" tveldjc SBorte fo
crflart roerbcn: ein (Sbelmann tyabe einen $ogel bci fcinen Stoucrn ^ur S&erpflcgung
Ijcrumgefjen laffen, unb bet 93aucr, in beffen $aufc bee SSogcl ftarb, fjabe tyofjc Strafe
jaljlen muffen.
574.
£trum, larum Soffclftlcl!
2Ber bad ni$t fann, bcr fann nid)t Diet.
3emanb Ijat einen Soffel in ber #anb, flopft bamtt bet jeber @ilbe biefeS
9leime3, ben er tjerfagt, auf ben %\\d) unb ubergiebt bann ben 2dffel an ben
Wadjbar. 2)abei &at ber 93ormad)er aber ein 90ton5oer auSgefuljrt, ba3 ber
Dtadjbar, roetl er ben ©adroerljalt ntdjt roeif?, ate unroefentlid) uberfetjen f^atte,
5. SB., bafc ber Soffcl mit ber Unfen $anb uberreidjt, jroifdjen jroei beftimmten
gingern gefjalten, mit ber #6I)lung nad) oben gefeljrt rourbe 2c. 3)er Stabere,
ber folded nidjt genau nadmtad&t, n>irb auSgeladjt ober mufj ein $fanb geben.
gifdjart fennt bie* ©picl unb fiiljrt bic jiucitc Scilc bauon an. — 3m Horo-
logium 00m spatcr 9ttauru*, ©aljburg 1690, (jcifct'*: „Bann nod) Ijcunt bcr Salomon
fofie uom $ob erfteljen unb ber Belt prcbigen mufjte, fo rourbc er fagen: ma* id)
in bcr Belt Ijab gefunben ift Lyrum Larum."
575. 2)er ©leaner (Statue).
(Sin tinb ift 33ilbt>auer unb &at bie in gr5f?erer (Sntfernung urn tyn l>er
ftefyenben fltnber in SBilbfdulen umjuformen 5.©. in einen „jielenben 3dger"
„eine $nieenbe", freine SBinfenbe", „eine Seinenbe" zc; audj fann er ®ruppen
bilben, fo ba{$ j. 33. jroei ftd} umfaffen, ein brttteS #inb vox iljnen fniet :c.
3inb auf fold)e SBeife aHe geformt, fo ge^t ber 33tlbf)auer nodjmate Ijerum,
urn nadjjufe&en, ob auf fein gegebeneS 3eidjen ftd) alle in rtdjtiger @teflung
befinben. 3ebe3 SBort, jebe falfdje ©tellung nrirb mit bem ^lumpfad beftraft.
3ft nun alleS in Drbmmg, fo fpridjt er: „2)er ©ilb^auer ift nidjt ju
&aufe!" unb tritt au3 bem tfretfe ber ©pielenben, roorauf alle 33tlbfdulen ft$
beleben, tyre ©tellungen aufgeben, lad)en, tanjen, fcfyerjen, plaubern, bt£ plSftltcb
ber ©ilbljauer roieber l)erein!ommt unb fprid^t: „2)er Stlb^auer ift roieber ju
£aufe!" (Sind, ^roei, brei! S3ei „brei" mu^ jeber roieber an feinem $la&e unb
bie ©ilbfdule fein. 2Ber julc^t an feinen ^afc tommtf er^alt einen @c^lag mit
bem ^piumpfacf. — 2)a^ @piel fu^rt aud) ben^amen: ff2)er ^dnig ift nidjt
ju §aufe"; nur rod^len ftdj bann bie iWitfpieler felbft. eine 93efd>dftigung j. 8.
Watyn, ©tricfen, 2Baf4en.
576. Slnttoort o^ne 3a ttttb 92eitt.
2)ie .^inber ober bie SWitglieber einer ^pielgefellfc^aft ftf en im flreife. (Sin§
ftellt aller&anb gragen an bie 2Ritfpielenben, roeldje aber bet ^fanbftrafe ni^t
mit 3a ober ftein beantroortet roerben burfen. Urn 3a unb 5ttein ju oermeiben,
mirb in ber 3fotroort bie @ac^e umfd)rieben, 3. 33. gefdlit 3()nen 3^r Wadjbar?
3Tntroort: (Sr gefdlit mir feJ>r. — ginben @ie e« Ijeute ntd^t re^t fait? 3(b
ftnbe eS nic^t fait. (Sffen ©te gem ^irfa^en? ^irfa^en e& idj gern. Sieben ©ie
ba^ ©ptel o^ne 3a unb 9^ein? G3 fommt barauf an, mit roem man fpielt :c.
Digitized by VjOOQ IC
— 653 —
3n 9torbbcut|cf)lniib roirb biefc« Sfntroortfpicl nut folgenbcm Acinic eingelcitct
(Bremer m. 62):
$)ar fd)tcft mien' gra en penning fjer,
$ar fdjnft Dor fopen root bu roilt,
©unner [a, funncr ne, funner jc, je, je.
$&at l)aft oor bienen penning foft?
SBkr auf tueiter an ifjn geri^tete gragen mit ja, nein ober je je antroortet, m 11 ^
cin $fiinb geben.
577, SBolPn Sir andj ©attfe?
2>ie iDtttfpieler fifcen burdjeinanber im #reife. (Siner ftagt feinen 9lad)bav
3ur 2infen, biefer antroortet umfdjreibenb, abet nidjt mit 3a, unb giebt rafdj
biefelbe an iljn geridjtete grage an feinen linten Mafybax roeiter. 3ft bie grage
big an ben Sefcten gefommen, fo giebt biefer eine jroeite grage auf, bie aber
rucfroartg big an ben (Srften jurudge^t ©0 roerben gragen unb 2fatroorten
00m (Srften sum Sefcten unb umgefe&rt bur$ ben flreig gefdn'eft. ©ei ber le&ten
Stntroort afymen Sllle burd) @djaufeln unb ffiutfdjen auf bem ©tu^le bie ©eroegung
ber toatfdjelnben ©dnfe nadj, aber 3cber nur erft bann, wenn bie afarroort an
\\)ti getommen ift.
Serfpridjt fi<$ 3emanb im gragen unb Sfotmorten, ober madjt er gegen
bie ffietyenfolge ein SGerfe&en, giebt er ein ^pfanb.
grajge: 5(ntroort:
1. SBUt @e oof ©6f? ©6g mill if.
2. @inb fe oof fett? gett fmb fe.
3. #abt fe bunte gebbern? ©unte gebbem Ijebt fe.
4. @al)t fe oof roigehoagel? SBigelroagel ga&t fe.
578. Slnttoort burd) pantomime.
$er Setter beg ©pielg ftellt balb an biefe, balb an jene ^erfon im ©piel*
freife mant&erlei gragen, etroa: „2Bie gel)tg 3&nen?" „$aben @ie le$te ftadjt
gut gefdjlafen?" „2Bag Ueben @ie am liebften am 2Korgen?" „SBag madjt
3^r $err SBruber ?" „©efdllt 3^nen mein neuer #ut?" „2luf roeld&eBrt reifen
©ie am liebften?" — 9tiemanb barf aber anberg alg burdj Sttienen unb ©e-
berben antroorten. SBer bag oergifjt, 3afjlt ein $fanb.
579. Mboofatcntyicl (^nttoort burd) einen 2>crtreter).
3emanb ubernimmt bie ffiolle beg @pred)erg, toenbet fid) im ffreife balb an
biefe, balb an jene ^erfon mit einer grage, ©emerfung unb bergleidjen. £>ie
gefragte ?«fon barf aber bei ^fanbftrafe nie felbft antroorten, fonbern
ftetg i^r linfer Wadjbar (i^r STboofat ober SBormunb). Unterlftfjt eg biefer, ober
antroortet er blot) mit 3a ober 9* ein, fo mujj er ein $fanb geben. 2>er ©predjer
muft babei red)t leb&aft fein. [SRittelbeutfdjlanb.l
580. ©rfjenfen unb Uogtrett*
3eber fagt feinem redjten ftad&bar Ijeimlid) ing Dfyr, toag er ifjm fdjenf en
mill (3. 33. „ein 33eil$en", „eine ^affeemu^le" :c.) 3u feinem I in fen ^adibar
fagt er aber, mo bag ©efefjent logiren ffoll (3. 35. in ber geuereffe, auf ber
Digitized by VjOOQ IC
— 654 —
$obentammer, im Of en *c.) §aben allc ftdj befdEjenft nnb bad Sogid bed
©efdjenfed angejeigt, fo ljat 3eber ju fagen, xoa$ iljm re$td unb lints gefagt
rourbe; bunter Unfmn jum Socmen tritt borin oft §u Sage. [SDWmbUdj.]
®a* ©piel ift offenbar nur bic ffiirjung be* folgenben altera ©efetlfdjaftifpicle*,
^c!^ tfonigGfpiel*.
581. Sad ftdttigdfytfl obcr „§ttt ftflntg, tdj btettte gern!"
Wad&bem audgejdljlt morben, rocr tfonig fetn, roer jum §offtaat unb met
jur 2>ienerfd)aft gefjbren foil, beginnen fur jeben bic if)tn com £dnig aufetlegtcn
^robearbeiten (in ber @dnt>eij ^anbroerferfpiel" ge&eifecn). 2)ie anbem,
meldje bcr tfonig oufgeforbcrt Ijat, anftatt ^robearbeiten ju ma$en U>m ®e*
fdjente 3U bringen, bilben einc cigene ©pielgefellfdjaft, meldje ^erebren"
unb „$lacirenw ijetjjt. &lle fifcen im Sreife. 3eber fagt feincm ftadjbar jur
ftedjten indD&r, u>a$ er u)m fdjenten (t>erej)ren), unb jebem jur 2infen, mojjin
er bad oom 9tad>bar SBereljrte bringen (placiren) foil. 3ft bad bur$ ben gan^en
£reid Ijinburd) gef$ef>en, fo nennt jeber ber SKertje nadj bad ©efdjenf unb
baju ben ©erroenbungdplafc. 2)abei tommen oft redjt brollige 3ufamnten«
ftellungen oor. — SBenn ber tfdnig auffte&t mit bem 9tofe: „3dj madje eine
fteife!" mufj audj bie ganje ©efellfdjaft auffte&en unb bem £6nig bur$ alle
dimmer bed #aufed unb aQe SBinteljuge bed 2)orfu>eged nadrfolgen. SBa^renb
biefer ^romenabe roirb ein @>tuljl aud bem £reife roeggenommen. $l6&Ud& er*
Ilftrt ber £dnig: „3d> reife nad) #aufe!" unb ailed jte^t mit U)tn. 3tuf bed
^dnigd 9htf: „2)er &5mg ift ba&eim!" laufen alle ©eimte&renben topfuber nadj
iljren ^lafcen. 39&er teinen finbet — road ganj naturlidj jugeljt — begiebt fid)
tniebeugenb oor ben $5nig unb mufj jur @trafe ein $fanb geben, ober nrirb,
roenn tfinber fpielen, mit bem qsiumpfatf bearbeitet.
Ueber biefe* ©piel l)at ©eiler Don #aifer*berg 1507 ^reMgten gebaltcn,
bie feiner Gmeift (Bmeife) oorgcbrutft ftnb. <Darin fpredjen bie Sinber jum Sohig:
$err, ber funig, id* biente gem!
„unb roae ift euroert bienfte?"
t)a6 ir mir biitten, baft id) tool crjfigcn modjt.
„bal ir bem fiinig ein eer anttjugen."
f,©o gat baffelbig unb fuffet ben funig. er mill aua) t>a^ bu fcinem Ijoffgeftnb ein
eer antbugeft. er gebut aud) etman bie faj je fuffen. bu bebarfft ^er fa^en baup
fuffen ale fa^enritter" (©1.94. 89). — gifa)art,« @pielDeraeia)ni§ fu^rt mit an:
fr3d) bin £6nig, bu bift finest. u „$)a> ^anbmerrf au0fa>renen.M rf$anbmerf*mann.
mat gibft fc>a$u?" — ®ae ^onigjfpiel (Basilinda) toar aua) in ^Itgrica^enlanb
ublid), ^ollujr t>erjeid;net ci.
582. ©ebrawljdfoieL (aBojit? SBartttn?)
Sle^nlic^ bem oorigen. 3eber fragt feinen 9iac^bar re^td: w®oju bin i4
ju gebraudjen?" 2)ann lintd: „9Barum bin idj ju ber beftimmten @ad^c ^u
gebrauc^en?" $at 3eber ^eimlicb bie gerounfebten Slntmorten er^alten, fo
merben fit oerbffentlicbt, unb bie oft tomifd^en 3uf^nimenfteQungen geben ©toff
jum 2a$en.
3. ©.: 9Kan l)at gefagt, id) eignetc mid) [ot>cr:] 3d) taugtc ju cincm ©elebrten,
febr jum «poftfnc(btc, iveil id) weil id) oft ©efidjter fdmitt.
gem Coffee tranfe.
Digitized by VjOOQ IC
— 655 —
583. ©emfilbc ttnb ttnterfdjrift (portrait nnb JKoito).
3n bunter ffieiije ftfcenft 3eber feutem Matybax redjtg eine $erfon, Unlg
eincn ©prudj (f$er$afteg $ergd)en ober ©pridjroort). 3ft bad con alien ge»
f^eljen, fo nennt 3eber ber ffieilje nadj bog ©emftlbe unb bic Unterfcfcrift ba§u.
3- ©. 3$ &abe einen gufcrmann gefdjenft betommen, baju bie Unterfdjrift:
„933agen genrinnt." £>ber: 34 fabt £ang 2Rid)el gefaentt betommen, baju alg
llntcrf d^rif t : „2)er Hffe gar poffirlidj ijt, jumal roenn cr x>om Bpfel frifit".
584. 2>te $ailjeitgefdjeitfe.
[3Bicbcr einc 9tod)bilbung be* Dorigcn ©piel*.]
Seber benft fid& aug, wag fern $at&e roerben foil, bef)alteg aberfidj
ft<$; 2) fagt feincm 9tod)bar red&tg ing D&r, n>ag ct bem ^Sat&en f^enfen
foil; 3) fagt et fcehnlidj jum lintcn ftadjbar, voa$ bcr $atlje mit bem ©e*
f dj e n t e oorne&men foil. 3cbcr Ijat alfo breterlei jur SWittyeilung ju bringen,
roobei eg an (omif^en 3"fttmmenjtellungen ntd^t fe<, j. 53. mein $at^e foil
©djieferbedfer roerben, alg ©efd&ent eine tfaffeemu&le betommen, bamit foil er
auf ber ^jerbebalm fa&ren.
585. aSte? wo? toimnti? (ffiattjefpid).
(Siner muf$ fidj aug ber @pielgefellf<$aft entfernen, urn ein SBort ju ratten.
2>ie ubrigen oerftanbigen fidj uber ein beftimmteg 39&ort (ben Wamen eineg
Ringed), bag jener erratyen foil, unb rufen Ujn bann herein. (Sr f>at nun bag
9?ec^t, an 3ebeg in ber ©efeUfdjaft bie brei gragen ju tf)un :
Sie liebft bu eg ?
So liebft bu eg?
SBarum liebft bu eg?
2flit ©ejie^ung auf bag gebad&te 2>ing l>at jeber ju antroorten. SBenn er
eg erratfjen, fo ift er oon feinem Soften erloft unb ein Slnbrer, bei beffen ju
beutlidjer ftntroort eg gerat^en roarb, mufe Innaug.
586. ^ilgertyiel (VUgratn*).
2>a$ ^ilgetfpiel, mag fdjon gifdjart „2)a$ SBilgramftemreng" nennt,
pnbet fid& nodd in@d)lefien (f. gri&, ©ef eHige tinberroelt. 33reglaul850. @. 36.
3atob, 3ugenbfpiele 9ir. 204). 2)ic ©efellfdjaft bilbet einen ftreig, nadjbem
oortyer eine $erfon alg ^ilger auggejctylt roorben ift. 2)er ^ilger betommt
einen ©tab (toomdglidfj einen oben gebogenen) in bie #anb unb tritt in bie Stfitte
beg Jftetfeg, nad>bem corner bie ubrigen einen oon fid) Ijeimlid) jum^fortner
ernannt ^aben. 2)ie ©efellf^aft beroegt fid^ fmgenb im ^reife.
«Pilgcr, jte^ in'* f>cifgc fianb!
3ft bcr SBeg bir unbetannt,
O fo po^1 mit bcinem ©tab,
grag: wo ift bae tyeil'gc ©rab?
"Mn gel)t ber ^ilger oor eine *(3erfon unb ber treig fte^t ftill. ucr Ijat ben
^fortner beg ^eiligen ©rabeg ju errat^en. 3ft ber Bngerufene ber
^fortner nic^t, fo nrirb ber ^ilfi^r aug bem gelobten Sanbe ^inauggeplumpfacft.
2)ie SBcrfc bei Satob oerrntljen ^unftum^e, roeS^alb id) bie gortfe^ung unb 9KeL
ipcglaffe.
Digitized by VjOOQ IC
— 656 —
587. Sater Gbcrljarb obcr bad 8ifdjoffoter.
a.
©ie tfinber jieljen im Jfrcifc um cin in ber 2ftitte jifcenbc* tfinb looter (fcber-
Ijarb) Return, bcr eincn ©totf in bcr $anb t/alt. ©ie pngen:
3$ fling eintnal ubcr ben $tr$f)of,
©a begegnet wit ein 2Mfc&of.
©er SMfc&of bet roar jung unb fein,
(£r roottt' nidjt gem aflctne fein,
©er $ifd)of, ber Stfdjof, bcr «Bifdr>of1
3efct podjt 95talcr ttberfjarb mit bem &tabt. ©er 3ug Ijalt ftifl. ©erjenigc, t>or
bem er podjt, tritt oor unb fpridjt:
filter $atcr ©berf)arb,
3d) faffc bi$ an bcinem etyrroiirbigen SBart.
SBenn bu mid) roirft fe^en ladjen,
3Berb' id) an beiner ©telle road)cn.
*Beim SBartjupfcn macbt ber Sifdjof ©rimaffen; ladjt barfiber ber SBorgetretenc,
fo mu§ er fid) an beffen ©telle fefcen. — SRunblidj com JRfjein, auri) bei ©imrocf 853.
b. c.
©ir gingen ubcr eincn £ird)l)of, filter Satcr dbcrljarb,
©a fa^'n mir einen SBifdjof, 3$ $upfc bid) an beinem SBart,
©en SMfdjof, ben mir fallen, Unb roenn bu mid) roirft feljcn ladjen,
©em rooflen roir unS nafjen. ©erb' idj midj an beine ©telle nia^en.
tfommt alle l)er, fommt aUc t)er, SWiinbii* aut ©reGben 1872.
Unb gebt bem SBifdjof fetne ©l)t'!
Bnrebe:
d.
*> * a> * a>- m • ^ltcr *flter ®6^atb#
S /*' vl '^PfV « • 3* Me bi* an W»™ »art<
3« faff bid) an bdn Barttan, Unb rocnn bu ml£& roirft la^m w»
tannft bu mt« jum 2ad)cn mac&cn, ^crb> ^ an bdnc «teflc c'„.
MO i* bid, 3um Vfaffcn madjen. ^mmmtaJ nnlA W
*u* Ofipreufren: grifdjbier 658. IV. ©. 445.
ettua* anbert tft bie ^lu^fu^rung beifclben ©piel* in ©djlefien: ©em (Sber&arb
luirb eine ©eroiette unter bem tfinn angelegt unb in bie £anb ein 9lapfd>cn (©<$uffel-
&)tn) gegeben. 5>er, rocldjcr nun oon ©ber&arb gerufen roirb, mufc unter ben fcanb-
griffen eine* Storbier*, ofnie ju ladjen, fpreefcen:
„3l)t ©iener, ll)r ©iener, 2>atet (Sber^arb!
©ie l)aben eincn ganj miferablen $Bart,
3$ nefym' mir bie grettyett tn'8 ©djfifferl ju greifen,
Um 3lmen bad 93drtlein ^ubfd^ cinjufeifen,
(58 rcct)t faubcr ju madjen
Unb nic^t babei ju lacfjen".
Digitized by VjOOQ IC
— 657 —
2acJ>t bet ©atbiet, fo mufc cr tin $fanb etlegen unb bie SHoUe be* ©atcr $ber«
&arb iiberneljmen. — Slue Oefterreid)ifd)-©d)lepen : «. $eter 9tr. 68. ©iefee ©piel, bci
bem e* auf Serine ib en bee £adjen* bcim Slnblicf oon ©timaffen antommt, fennt
aud) fdjon gifdjarf* ©pieloeraeidmifc al*: „®ottgrufi bid), ©ruber Gberljart!"
588. 2ad)tn t»er^altcu (©ratttfifeli madden).
©piclenbe .ftinber fudjen ftd) ine Cadjen ju fifceln [ju gramiifeln, griebeln], inbem
cine ban anbern mit bem ginger ttippelnb iibert @efid)t Ieife ine $anr Innauffaljrt
unb babei com 3mcrglein „<£fjrugelnageli" fprid)t, ber in Slargaucr ©agen (I. 174)
oorfommt:
fcljrugelt'nagelt ftf em Qafy, 9Sa fya\ti) gaffe?
3Bet lac&t? ©nine Gaffer (*Waei)olbet).
3Ber fine rofjjt 3af)ne futlofyt, 2Ba f)afdj ttunfe?
9Jfticfi $fanb, 9*fanb, spfanb gef)! ©time fiunge (Sungenfraut)
^ueg in §immel lie unb lad) net!
ffiodjtjolj 430. (Sine Slbart batoon Ijeifct in gifebarf* ©pielregifter: „©eib
iljt bie ©raut Don ©d)mollen, fo ladjt mir cine!" „Ungela$t pfefc'
i* bi$." — $iefe* ©piel befdjrcibt ffiegie (Ueberfefcung bee iftabelai* 9tr. 103) alfo:
„3cber jroicft feinen 9tadjbar jur 9ted)ten an JUnn ober 9tofe ; roenn biefer lad)t, ift er
pfanbpflidjtig. SWein jroei oon ber ©efeflfdjaft finb fd)on border im fcinoerftanbniffc
unb farben ir)rc ginger fdjroarj an einem oerfo^Iten tfortftopfel, fobafj fie jebem,
beffen 9tafe pc beriiljren, augleid) ^q$ ©efic^t fdjroarjen. ©eibe roerben nun urn fo
la$erlid)er, rueil 3eber glaubt, man Iadjc nic^t ubcr itjn, fonbern iiber ben anbern.
®ae ift ba* mbrdere clanculum = pince sans ire."
589. ©ifitdjett fiierfdjmicn.
a. $ie tfinber fteijn im tfreife, eine Ijalt cin ©tabdjen in ber §anb unb fprid)t:
©ritfdjgtaatfd), §onbegtaatfdj ! „9l ©alb't ©anSroein."
£a$c, bci^ an! SBu (oft g'fdjlofen?
2Ba8 (ofte 'geffen? „0f ber Ufenftange."
„©tune Steffe." 9Rit roa8 roarfte jugebedft?
58a$ f)ofre 'ttonfen? „2Rit an ftompen SBefen."
§ierauf lajt M tfinb fein ©tabdjen auf bie (Srbe fallen, unb bie ubrigen
tfinber fdjreiten ber 9teif)e nad) breimal baruber, ofmc babei ju ladjen. ©er fadjt,
mufi ein ffanb gcben. — 51. sfctet Sfcr. 48.
b. ©ci eimrorf Sir. 268 ein almlid)er c. ©eim ^fanbcrfpiel in bet ©*roeij
2ejt ot)ne na^ere 5lngabe: (8lo^^olj 181) fommt unter ben fcragen,
r^raac- SffiaS haft 'aeffe^ 9e9cn bic man P* auft ber ®PicIftrafc
tfragc. ^ae nail ge^c. |gf fc foI bc
tttflet: ©rune ^reffe. m . t' , ;1'0B
Stage: 5Ba8 (aft 'ttunlc? 2*aS W* «?£' rs ,
Smeitet: ©tune 'iunfc. ^T.-K W °M
Sum Written: ©ucf in bic m «nb ®a? ^f ™- , .
Iac6 nit! ©rune Vunge" (Sungcnfraut; .
»b^me, S;eutfd|e« .ffinDerrieD. 42
Digitized by VjOOQ IC
— 658 —
590. $er famine SRarfdj.
Bile tfinber fteDen fidj Ijmteremanber auf. 2>a3 erfte in ber ffiei&e mufr
nun in rndglicfc Dtelen ©tnbungen uber ben pafc ge$en unb aUe anbetn folgen
Ujm ftumm, ftracfS, mtt emften ©eberben. 9Ber bariiber la$t, befommt strafe.
591* Set ftattftnanit turn $art$ (9Hdjt tadjat).
(£3 fommt ber $aufmann Don $ari$,
§at nmnberfdjdne ©adjen.
$a* „3a" unb „$cin" Dcrbict ic& mit
Unb audj bad bumme £a$en.
§atf ftinfenbe *M\ ^ab' ftinfenbe m$l\
2*rauc$en 8ie nir,? (tfaufen ©ie mad?)
$6bmifd)e SBolfMieber 446. 9tr. 401. *elmltc&er $ejt bei Safob 846: „3d) bin
ber tfaufmann oon $arie". $ur$ fomifdje* Bnpreifen feiner SBaare fudjt er bo*
fiac&en ober 3a unb Stein al* fcntwort ju erregen. SBer bae tlmt, giebt ein *Pfanl».
9lm 9tyein fpielten bie £int*r e* anberl, fo fca& e* 9tad)al>mung*fpiel mar:
[8fle flfcen. fciner fprid)t ftfccnb unb aUe fragen ftycnb:]
3d) bin gefommen au$ $artl. 5. ein £opfni<fen.
„%al ^aft bu mttgebracfct?" 6. Sluffteljen.
1. eincn §dd)er. 7. §crumbret)en.
2. jtoei ga^er. 8. SIRunb aufmadjen.
3. einen guftritt. 9. 9lugen jumacben.
4. jwei gufetritte. 10. $infcjnen.
Ski fcnttoort 1 fddjeln alle mit ber Iinfen $anb, bei 2 mit ber redjtcu, Don
wgu^trittw bU ^infejien" roerbcn alle Skroegungen nadjgealjmt.
592. Sittientuldj toerfaufem
91Ilc Spieler ftellen flc^ in eine 9teibe. 3)er auSgejdljlte rf©uttermil4»
Dertdufer" fangt an ju fjanbeln, inbem er 3um erfteu fagt: „®uten %a$,
roollt 3ljr ©uttermild) taufen V (Sntweber roirb nun gleidj 3a geant»
roortet, ober eg roerben allerljanb fdjer3bafte unb necfifdje (Sinroenbungen oor«
gebrad&t, Ijergenommen Don ber fdjledjten Saare, ber 3al)lung3unfdl)igteit unb
bergleidjen mebr. (Snblid) folgt bodj bie (StnnriUigung unb ber dertdufer fragr:
„SBie Diel 9fiil4 gebraud)t it>r Y" ftaty erfolgter $ngabe fullt er (pantominifdj
bie tfanne unb fagt bann:
3£emi ber SGBinb mebt, $nnn barfft bu ntdjt ncin faflen,
®cnn ber £al)u frciljt, 9tidjt ja fagen
>Bi(l id) loieberfommen Unfc nt<$t m einen
Unfc> mein ($clfc fyolen. Unb nia^t lateen.
§abtn alle gefauft, fo fdngt ber ^ertdufer an roie ein ©a^n ju frd^en,
roie ber ffiinb ju blafen unb gebt Don einem jum anbern, fein ©elb ju forbem*
2)abei roerben neue Ku^fluc^te gemadjt unb bei beren ^rlebigung e$ ber 5>er«
fdufer barauf angelegt Ijat, bie ^dufer ju Deranlaffen, ba& fie ja ober nein
jagen ober lad^en. SQBirb jemanb ba^u uerfu^rt, fo mu^ er ein $fanb geben.
ober er roirb mit bem ^lumpfacf abgeftraft.
sXad\ Satob, 3)eutfd>lant*d fpielcnbe Sugenb Wx. 159. ^a^cr nu^ bei ©ut*»
9Rutb* 090 nbgebrucft.
Digitized by VjOOQ IC
— 659 —
593. 3afot ladjt (sp(umpfactfpiel).
Sin ©piel furSnaben. 3^ei werben audgejdljlt; eincr ijt „$utter', ber
anbcrc „3atob", aUe ubrigen fmb „#anbn>erter"; jebcr mdjjlt fid) felbft ein
befonbered §anbu>erf. 3ft bag gefdje&en, fo rufen a lie: „ 3a fob I a cf> t ! "
9tun ge&t bie fteilerei lo$. 2>er ©fittel fdllt mit bcm <pinmpfa<i ubex 3atob l)er
unb fragt: „3atob, warum ladjtft bu?" 2)iefer ruft ju f eincr (Sntfdmlbigung :
„2)er @d&uljmadf)er rooUte mir bie ©tiefeln nidjt mad)en." 3)er ©uttel eilt
5U biefem unb fefct iljn jur SRebe. 3)er @d)uf)mad>er entfdjulbigt flc§ fogleidE):
„2)er ©c&neiber rnadjte mir ben 9*ocf nid&t." 3efct eilt ber 93uttel jum ©djneiber,
welder angiebt: „<5r \)<xbt bie ©djeere oerloren, ober ber ©d&mieb fyabt tym
bad 8ugeleifen nid^t audgebeffert." 2)er <Sd&mieb flagt, ber ©defer babe tein
©rob gebacfen, unb Ijungrig tdnne er nid)t arbeiten unb fo fort. 3)a§ ©piel
fann tebtjaft merben, roenn bad Sfafrufen raf$ erfolgl. 3eber Bufgerufene be*
fommt mit bem $lumpfadf fo lange @$ldge, bid er eine (Sutfd&ulbigung aud*
gefprodjen ^at Sieber^olt roirb aid ©runb audfj angefu^rt ,rroeil 3atob lad&t"
unb befommt baber biefer bie meiften $ruget, bid er nadj etniger Beit erldft
roirb. —
9Riinblid> oue $ljiiringen; au6 Sdjleflen: Safob 158 unb Oftpreuficn: grii'd;*
bier 717.
594. Uterftimmen ($l)ierf onjert u
3ebed mitfpielenbe Sinb nimmt einen Styernamen an, j. 53. ftafce, (Sfel,
„0<fjd", „tfucfut", nSaW, „UI)u" ic. (£mer beginnt bad (gpiel unb ruft:
„$afce!" 2)iefe rnufc mit „2ttiau!" antworten unb fogleid) ein anbered Xtym
rufen, melted mit feinem Saute antroortet unb nrieber ein Xluer nennt. ®o
gefct bad Kufrufen unb 2fatroorten fort. 39&er nidfjt fogleidj mit feiner an«
genommenen ©timme antwortet, ober ein £Fner nennt, bad in ber ©efellfdfwft
nicbt oertreten ift, betommt ©trafe mit bem ^lumpfadt unb mujj baju no<$ ein
<Pfanb geben. Stefed umnberlidje (Jonjert oon X^ierftimmen madfjt oielen
®pafj.
Sine a ni) ere %u*fufyrung*art cerbinbet bomit bad 9Ud)tlad)en rote fol^t:
595. §ttx toon SRedjteit (*an Sftfett).
3ebe* flinb im ©pielfreife legt fid) cinen $l;iernameu bei, j. 9. £ucfuf, ftaiie,
ftfcl k. Stun fpria^t fttner:
3d) bin ber §err uon 9ted^tcn,
5Berbiete JL'adjen unb @prcc^cn,
©er lac^t unb fprtdfjt.
<&in $fanb i^n gebri$t.
(Sfel, laf bic^ ^5ren!
$er Setreffenbe mu| nun bat ©efctirei be* gcrufenen i^iece* nao)maa)en. ©e*
fdjie^t bie* nidjt, fo ift ein *Pfaiib ^u erlegen. — 6o ^eiftt ber 9teim in @ad;fen
(hunger 334) unb am St^ein (0imrotf 877).
42*
Digitized by VjOOQ IC
— 660 —
b. 3n $,l)iiringcn lautet bet ©prudj: c. 2)cr 01 ben burger tfinberrcim
3$ bin bcr §err Don Sfcfebur, (e> 38> *ei*t:
Eetbiete 2ad&en unb epred^en. 3* Mn bcr §«r *an *« ®altn,
©er la$t unb fori$t 2tabe$ 1° Men unb foraten,
(gin $fanb gebric^t. ®* ber lacfct oberfttett,
«afce, (a* bid& ^oren! ®* **r '" *fanb oerbrett.
#ucfuf, (aat bt Ijdren!
[ffier babei ladjt ober fpridjt, mu(» ein $fanb oaljlen.]
596. fioflcHjo*? (©ogel^^tl
diner roirb geroafylt, ber bie ubrigen Jtinbcr am &nic fifceln mufc. 93ei jebeni
nrieberljolt er breimal ben ©prudj:
Sogetyopf, Sogelljopf auf unb ab,
3Ber la$t, ber tnufc ein $fanb geben.
[ober in ber ©(fyroeij:]
©ugetydpfli ufcm Sdpfli.
3Ber ladjlet, rocr fc^nujlet,
ffier b' So^nli fur e le^t:
®er muefc e$ $fanb ge.
SBer bat Styeln fo lange auMjfilr, ift fret; mer loc^t, giebt ein $fanb. — %la$
2Reier 414. ©er ednveijertejt bei ©imrocf 241.
SJemmnbt ift in ©dnoaben ba* 6piel „8a* befefjen" (2tteier 414). 3Ran ftc^t
cinanber ernftljaft in* ©efidjt unb fagt:
2Ber ladjt, roer fdjmoUt,
©er Satjn' rau&blecft,
$)er tuufc ein $fanb geben.
Befmlidjer 8teim au* bem Ober*£lfafi :
6i£t a SBogcla ufem ®a6)
SBer famoUt ober ladjt,
©er muaji a $fanb 9a.
597. GrBfcitfoict*
©ieb mir eine (Srbfe! 60 fudj bir cine.
„3$ Ijabe feine." „3dj finbe feine."
®cj) jum *KuUer unb ^ol bir eine. 60 bla8 idj bidt) !
„(Sr giebt mir feine." „©o roeljr id) mic^."
%m 6d|>(uffc blofen fia) bie ftinber in* ©eftdjt. 9&er e* am langften oljne ju
la$ en aufcljalt, befommt oon bem anbem eine fcrbfe. [SWan fefct ftatt ber (fcrbfe
aud) Sofjne unb anbert bemgemftf ben $ejt. — SBunbcr^om III. 445 (bafjer ©im*
rocf 852. golfing 173).
598. Sttttetttielett
Ijeifct ein ©renter tfinberfpiel, roel<$e3 lebiglid) barin befreljt, bafe ixotx flinber ftd^
ftumm Vn3©ertd)t fer)en. ©er juerft ladit, fjat oerloren. [2tm Urqueu* VI. 171.]
Digitized by VjOOQ IC
— 661 —
599. Sidji ttttyttftat.
(Sine Unterfyiltung ber tfinber in Bremen, bic bereit* t>or ber Reformation iiblta)
(jeroefen fein mu(?, roenn roir au* ben alten Stamen eincn ©djluf ue^cn burfen. —
5Die Sinber fteHen eine SRutter mit il)ren brei Sodjtern *Petroneu*a, llrfula unb 3*eata
bar. 5luf ben £ifd) roirb cin brennenbe* Sidjt geftcflt. 9tun folgt bic ttnter^altung :
9fl.: „$etroneUa, puft bat Sid&t mot ut!"
$. (mit fc&iefem SRunbe uad) rea)t$): 3! fan it nig!
9K.: „Urfula, pujt bu bat Sidjt mat ut!"
II. (mit fcfciefem 9Hunbe naa) lintt): 3t fan it nig!
3R.: „£eata, pujt bu bat £ic|>t mat ut!"
2J. (mit fc&iefem SRunbe nadj oben): 3! fann it nig!
SWuttcr (mit f^iefem SRunbe nadj unten): ®cnn mitt if it utpuftcrt.
3Ritgc%iIt Don Dr. B. £. «foft in bet Beitfdjr. „%m Urquett11 tl. 178.
600. Stdjtyitfeett.
§an$$en, pu£' 2i$t!
spu£ e* fein fauberlia),
©iefc) midj an unb ladfje nictjt!
Bo i(t bad 6piel bei gifa)art, ©argantua dap* 25 bejeidmer. 3emanb fott bat
$ia)t pujjen, oljnc ju ladjen. SBenn' er lacbt, giebt er ein $fanb. 3n Sieberanfangen
unb jQuoblibetten be* 16. unb 17. Saljrlj. begegnet man ben ©orten: n%nna, pufc
bad £i$t!" ^iedei^t gef>orte biefet Hnfang ju einer fdjerjljaften Unter^altung tine
fcie oorangefjenbe.
601. ©otte Blofen.
2>ie ©efeUfd&aft fiftt bidjt beifammen urn ben Sifdj, bie ^ftnbe bleiben
unterm Sifd). *uf bemfelben liegt etroaS gejupfte SBatte, bie Seber burdj ©lafen
uon fid) roegaujagen fud^t. $ei mem bie ©aumroolle Ijangen bleibt, ber giebt
fin $fanb, aber audj ber, bei bem uoruber fie au$ bem Srreife fliegt.
©onjt na&m man &u biefem €>piele in ben SRocfenftuben ein ©aufdjc&en glaa>«
ober ©erg oom ©pinnroden, sunbete biefen Wudel (Sfcoden, fteftel) an unb trieb il)n
burdj Slafen roie einen gejagten IBogel fun unb l)er. SBranbungliicf mar baoon oft
bie golge. ftifc&art bejeidmct ititt 6piel aid „fteftel oom SReffer b la fen".
Hud) glaumfebern rocrben jju biefem ©piel genommen.
602. 2eacrbrel>etu
3eber ber @pielgefellfd)aft, bie auf @tuf)Ien im flreife fifct, rodljlt fldt) einen
SMumen-Wamen, 3. 93. „9tofe", „$9ajintlje", „$eil<r)enw jc. @in sinnerner Seller
TOirb genommen unb auf bem gujjboben in bre&enbe ©emegung gefe^t. 3Ber
i^n brec)t ruft einen jener Slumen^amen auf, unb bie betreffenbe ^erfon mujj
fdr)neU jufa^ren, ben Setter aufjufangen, beuor er nieberfcillt. SBer foldjea uec»
fie^t, ja^It ein $fanb. SBer aufgerufen ift, gleid^uiel ob er ben Seller gludlidj
aufgefangen, ober fallen lie§, bje^t il>n mieber unb ruft baju eine anbre ©lume
@o ge^tS beliebig lange fort.
Digitized by VjOOQ IC
662
i-
603. Ktttgletn toettergen (Sting fndjeit).
9lud ftljuringen, ©adjfen, W&etnlanb, fcefien, 6a)Ieften.
3=p=
=v=?=
:£•:
^=P=9=5^
A. Wing»lein, Wing»lcin, bu mufct roansbern, ton bem 6i*nen 511 bemfln«bcrn,
B. Ztya • let, JljQ * ler, bu mufrt roan»bcrn, uon bem $i«nen $u bcm *n« bern.
i
*
£
SI
=5=fc
bad ifl f)ubfa\ bad ift fdjon, Iafct bad Wina«leiu nur nidjt fcfj'n!
bad ift f>ubfd), ha$ ift fdjon, £lja»ler, lar bid) nur nidjt fe^n!
£ejt aua) bei ©imrocf 874 unb faft in alien ©piettmd)ern. — 3n ^onqnern fingt
man: „®iefer Scaler, bee foil roanbern oon bem einen &u bem anbern. 0 roie fdjon,
o roie fd)5n! f>abt if>r nidjt ben Scaler gefe$n?"
flnbere *rt.
*ud Berlin, £effau ic. (icjt: giebler 76).
-T- * £ i - ^
511 »le, bic bad Wing»lein lie -ben, ncl)«mcn fid) gat n>ol)l in 9(d)t,
if*:
^S^3jl
*=
^
bab fte'd fiet » fig roei « ter ftfcie « ben, o » bcr finb auf $fanb be «badjt.
Hlle ftyen im tfreifc unb Ijalten bie $anbe auf bem €djoo(?e, aid mare etoad
barin cerborgen. €>ie Fjaben einen Wing (ober Scaler), ber pdj balb jeigt, balb nod)
lintd unb rea)td roeitergegeben roirb, audj t^ut man bloft fo, aid gabe man iljn
roeiter. (fciner fteljt in ber SRitte unb foil erratljen, in roeldjer $anb fid) ber Wing
eben befinbet. ttr fa)lagt auf bie £anb, mo er ifm dermutljete. fcrifft er ilm, fo
mufc ber Betreffenbe, bei bem ber Wing gefunben rourbe, ©ua)er roerben. fcrifft er
ifjn nid)t, fo gicbr er ein *ffanb unb mu| roeiter furfjen. $a&u fngt man obigen
Weim. — «ut cine luftige SRclobie („3&cr nicmald einen Wnufd) ge(mbt") aud bem
„eonntagdfinb" Don ©enjel SRiiller (1800) fingt man im Waflauifdjen ben Weim:
$ritte *rt.
31ud bem Waffautfdpii.
EE
m
-v—*>-
25>er bie *fcn Wing nidjt fin » ben fann, ber i(t lein bra«t>er SRann, bcr
=Cc
i
ift !cin bra * oer SRann. <£r fu * djet ilm balb fjier balb bort, er
(©dmeller.)
-*-- v-
j*=zm=:+=.t
^=^^-^=r=^
•P— F-
fin«bct ifm an fci»nem £)rt. -r?um*mer*jatyn, o ^um » mer«ja^n, n>ad
Digitized by VjOOQ IC
m
— 663 —
^7 i m rim
fangft bu fca fur'n ©u»a)en an!
®a* @cfe0f(^ft*fpicl mag au* cincm aitern 3tattfpiele („$olt ben Salt
feft!") entftanbeu fein, roeldje* barin beftanb: einen Sad Don $anb ju $anb ge^en
laftcn, ber (jcimlia) cincm bcr ©cfeflfdjaft jjugeftettt rourbe. 2Ber i(m bei fid) finbeu
liei gab ein $fanb. 9n bic ©telle be* Ball* rrat ber 8ting, bcr $^alcr obcr
cine ©dmur mit cinem tfnoten obcr glebcrnrifo). 3m (&nglifa)en fjeifct ba* €piel
>Hunt the ring* („3agt ben SRing!")- 55cim genannten fclebernriidjfpiel nrirb ftatt
be* 9ttnge* cin $leberri>ifd) an eincn SBinbfaben gebunben, babci gefogt:
glebernnfdjajen, gucf mir nic^t uber* 2,ifa)d>en!
Wclmlirfjfett bamit hat aua) folgenbed ©piel:
604. $mtioffcl fudjeu (Sdjtiiffcl fudjett, ©djufjic bergcu, @4»ffe(
jnm Sod).
(Sine ©efcllfd^aft oon flnaben fifct am ©oben mit angejogenen tfnieen, unter
benen ein ^antoffel mit ber #anb l>tn» unb §ergef<f)oben nrirb. (Siner ftebt im
tfreife unb mufc ben ^antoffel fudjen. 3« btefem 3mecfe ruft er: „?antoffel,
lajj bid) ^oren!" morauf berjenig,e, ber grabe ben^antoffel in ben #dnbett bat,
bamit antlopfen mufj. S3ei mem ber ^antoffel gefunben nrirb, ber tyxt ben
©udjenben abjuldfen. @o fpielt man in ©adjfen unb in flfieberbeutfdjlanb (f.
21m UrqueH VI, 171.) 2)ad alte ©piel, bad fdjon gifdjart ate „©d)uble
berg en" anfubrt. ©djubplafeen (@djubfli(fcn) nrirb'd au<b ^ie unb ba genannt.
*nber*n>o beipt'e @a)luffelfua)en (®ui*9Rutb« 390), ©djluffeltlopfen
[in X^uringcn (f. Safob 278)], roeil babci cin ©a)lu(fel ocrjtccft unb roeitergegeben
nrirb. $)abei fpridfrt bie ©pielgefellfdjaft folgenbcn ffleim unb jroar jeber ber JReiljc
nna) nur ein SBort: ♦
$er ©a)luffel jum ©ad, 3Bo ber $unb jug (= jagte),
SBo bcr $afer brin fta!, ®er ben $afen fa)lug! —
©o ba* *Pferb brau* frafc, $>er $err oon bcr ©edjanei („Wd)fel")
®o ber 2Rann brauf fafc, ©oil babci aua; fci!
605. ©firtnetfoiei (SUtmett *erftttfen).
Sin £inb ftellt ben ©drtner uor, unb eind, bad bie ©lumen taufen mill,
begiebt fi$ aud bem 3immer. $ie anbern flinber fagen, meldje S3 1 urn e fie
oorftellen mollen, 3. ©. eind mdblt bad „©eU<ben", bad anbre bie ^Sulpe", bad
britte bie r,9Jofe" 2c. 3ft ailed in Orbnung, fo mirb ber ©lumenfftufer berein-
gerufen. 2)iefer fpria)t je^t jum ©drtner: „2ieber ©artner, ^aft bu benn audj
(^ier nennt er eine ©fame, 5. ©. ^efeba) ju uerfaufen? S^ennt er eine nid^t
oorbanbene ©fame, fo befommt er oom ©drtner @(^Idge mit bem ^lumpfacf.
$at er aber eine ©fame genannt, bie oon einem ber JHnber gewaljlt mar, [0
mu^ btefed ^inb auffteben, jum ©famentdufet geljen unb fid^ oon bemfelben in
bie @(!e fteUcn laffen. $ann fd^rt ber ©famenfftufer mit gragen fo lange fort,
bid alle ©lumen gefauft fmb, b. b- bid all* ^inber in ber (5(fe fteben.
[2)tttmar 270.]
Digitized by VjOOQ IC
— 664 —
606. ©ae fiaufc iw 8riefe? (= S^lftffel jnm ©atten.)
«uS Soffel: CcrooUer II. 26; o()nltrfj nu« Setlin: 3immet St. 9.
^
^E^eIe^S
M
*=£
^atrJiJst*
-^-
i
1. *fi>cr bat ben ©ri)li\ffel jum @ar*tcn? £icr etn©arten, t)a ein@arten,
SRelobie ju 2.— 10. 6tr.
-2-0-
^
unb an al « len oier (£ * cfen cin ©ar » ten. 2. 3n bem ©at -ten
i
^E
:«=£
3
dsz*:
■*— *-
A=fc
*
£3=
ftcljtein §aud, l)ierein£aud, ba cin#audunban al *lcn oier (S»cfen cin#au$.
3. 3n bem $aud ift eine ©tube *c.
#ter eine jc.
4. 3n bee ©tube ftetjt ein »ettac.
5. 3n bem SBett ba liegt eine 9tonne 2c.
6. $or bem *Bctt ba fle^t ein £ifa) *c.
7. 3n bem SEifd^ ifl cine ©d^ubtabc 2C.
8. 3n ber ©a)ublabe liegt ein »ricf.
9. 3n bemSBrief bo ftetyt gefdjrieben k.
10. ©Ifa (3bcuc.)foUfein@d)a>
a)en lieben.
Die tfinber bilben einen tfreid unb flatten ein* ber SRitfpielenben am ©a)lu£
bed Stebed aud. Die Xonangeberin bat oor SBeginn bed ©pield jebem SRttfpieler ben
9tamen be* audjutlarfdjenbcn tfinbed ind O^r gejluftert, bem le&tem fclbft abcr
einen anbern. 9m ©d)lufi (oft fia) ber tfreid unb ftiirjt unter ©direien unb Slatfajen
auf bat Opfcr bee ©pield lod. — SBergl. ©a)erj- unb *Pfanberfp.iele 9tr. 9. 5Wann»
barbt, SRutben 656. ©anifa) bei ^iele IV. 170. — gifdjart in fcincm ©pieloer-
jeubntfc meint oermutblidj biefed ©piel mit bem Stamen: „9tatbet iijr, road ftanb
im Brief?"
607*
1. $ier ift bee ©djluffel jum ©arten,
#ier ein ©arten, ha ein ©artcn,
3n ber 50?itt' ein 2$ierecf&*@arten.
2. 2m bem ©artcn ftcl>t ein $aud,
J&ier ein §au8, ba ein §aud,
3n ber SHitt' ein trieredfig* $aud.
3. 3n bem §aud ba ftanb ein Sett jc.
4. 9teben bem Sett ftanb cin $ifc&.
5. 3n bem £ifd) mar cine ©a)ublabe.
6. 3m ber ©djublabe lag ein Srief.
3n bem Sriefe ftanb gefa)rieben:
3ebed foil feine ©efd&roiftcr
lieben!
ftaffauifd).
608. sJimglciu mit bent SWnitbe fdjitfett.
a.
©eroobnlid) tommt bied spfanberfpiel nur bei fcrroadjfenen oor. — (Siner f priest
ton folgenbem ©ebidjt ben erften SBerd oor, aOe ubrigen jugleia) fprea)en biefe 3eile
nad), bann nimmt er bic jroeite 3eile jc, bid enblidj ber ganje ©prudj ^crgefagt
unb iiatt)gefprodjen ift. ©er pa) oerfpria)t, giebt ein spfanb. Sugleidj toirb bei jebcr
3eile ein Sting burd) ben Sttunb rocitergegeben, tote aud bem ffleim felbft er^ellt:
Slud treuoerlicbtem ©inn ©ib (id) gebc) bamit ju ucrfte^n
Sleid) ia) bad 9tinglein bin. 55>orauf mein §crj foil fe!)n;
Digitized by VjOOQ IC
— 665 —
Sum Scidfjcn fci bied Unterpfanb, 60 roirb cr bur$ ben SKunb gefd&icft ;
fcarauf rei$ mir bic redfjte $anb ! Unb roeil bcr 3Runb nic^t reben f ann,
Unb roeil bic #anbe fcin tjerfnupft, @o roirb'd burd^ einen Sufr getljan.
Hu* ffieutlingen : SReier 420.
l.Untcr ciner alten (fcid&e 2. $>icfe Styranen ju nerljuten,
9tal) bci cincm SSafferteidje ©ill i$ biefen Siting bir bietcn,
6a£ cin 3Rabc$cn, bad war blafr Slid bed Ringed Unterpfanb
Unb oon triclen Styrancn nafc. • dteidj i$ bir bic recite $anb.
3. 2Betl nun bic §anbc fmb ucrftricft,
60 roirb cr (bcr Sting) bur# ben 5Wunb gcfd&tcft.
2Beil nun bcr Sttunb nid^t reben tann,
5Birb cr burdfc cincri #uf roieber aufgetyan.
Bud Men: Seitfdjr. f. Wf. ©ef«i*te L 289.
c.
Unter eincr grofrcn ©i$e
6a& ein SRabdjcn, bic roar Meid&
Unb an 6$merjen rci$.
Urn ttjr bicfen ©$mer& ju neljmcn,
©id t$ tyr bteS 91 in g I cin geben,
©eil bied ffiinglein ift cin $fanb,
©ieb mir bcine redjte $anb.
3&eil bic §anbc fmb Dcrfnupft,
9®irb cd burd) ben *Kunb gef^icft.
3m 9taffauerlanb 1880 geljort bur$ SBolfram.
609. Brief bnrd) ben JRnnk ijerittttgetcit*
Sin Slatt papier roirb burd) ben 2Runb roeitergegeben. SRan fprid)t babei im
©pielfreife:
3$ falj cin roeifjed $aubd(jen,
S)ad trug ein blaucd #aubd)en
Unb ein SBrtefd&en in beni 9)?unb,
2Borauf gefefcrieben jlunb:
SKein §crj unb bein $erj
Tie folfn cinanber lieben.
©rum gab id) bir bic redjtc §anb
Unb bic linte jum Unterpfanb.
[3efct roerben bic $anbe fiber* tfreuj jufammcngelcgt:)
®a nun bic #anbe fmb oerfmtpft,
©0 roirb bcr Srief burdj ben SKunb gcfd&icft.
SSogtlanb: hunger 304. 3m hamburger @pie[uer$eidmi& t>on 1663 angefu&tt
aid „9ting aud bem 2Runt>e ncljmen" {(. oben bad SRamenfpiel).
Digitized by VjOOQ IC
— 666 —
610* C bit fdjSne ^otelBott!! ($fanberfoicl.)
9Som ftfpin: trt III 1, 45.
:£^g
?< — -*-
5lE£E3
£
1
$ad ift furs un& &a* »l* Ian8' uni) *>a* *fl 'nc fto » bel • bant
* * (fcljor, langfom.
^H-c-r=f4^^e
fur) unb lam], $o • bel-banf.
£>, bu fa)6 « ne, o, bu fa)5 • ne.
turj
lang
©
§o • bcl»banf.
2. $ad ift $in unb bad ift $cr,
Unb bad ift 'ne ^tyu^eer',
#tn unb Ijet, Sia^tpu^f^ccc',
tfurj unb lang, $obelbanf.
fcljor: :[: © bu fa)one :|: $obelbanf.
3t ®ad ift frumm unb bad ift grab,
Unb bad ift ein SBagenrab.
ftrumm unb grab, ©agenrab,
#in unb l)er, Sid&tyujjfa^ccr',
fturj unb tang, ftobelbanf.
fcl)or: :|: © bu fa)5ne :|: #obelbanf.
4. $ad ift cine ©fengabel,
Unb bad ift ein 6tora)enfa)nabel.
©fengabel, ©tord>enfa)nabel,
ftrumm unb grab, fildjtpu$fa)eet',
#ur& unb lang, §obelbant\
(fcljot: :|: © bu fdjdnc :|: $obelbant,
5. Unb bad ift ein SBauernrjut,
Unb bad ift ein ©a)lappefa)u^
($antoffel).
SBaucrntyut, 6$lawefdjul),
©fengabel, ©torcfcenfdjnabel,
#rumm unb grab, SBagenrab,
§in unb ^er, fiid^tpu^fc^ccr',
#uq unb tang, #obelbanf.
©^or: :|: © bu f$5nc :|: $obclbanf.
SBafjrenb bcr fcudfuljrung bed fiiebed jeidjnct ber Borfanger bie im Jejt genannten
©cgenftanbe mit Sireibe nuf ben £ifdj. ©inb bie jmei erften ©frozen gu (fcnbe, fo
muffen bie ubrtgen SRitfpielcr ber 9teit>e nadj filjnha)e aud bem ©tegreife Ijinjufefcen.
SBer bad nia)t fann obcr fid) irrt beim Wucfroartdroieberfjolen ber 3eilen, giebt ein
Digitized by VjOOQ IC
— 667 —
$fanb. * $ic jnrifdjen * unb * eingefdjloffencn fcatte rocrben in 2. ©tropftc jroei-
mal, in 3. breimal ic. gcfungen. — Hu« ©iiffelborf: (&rf III. 1, 45. Bud) in ber
5Wort unb in $effcn bctannt. ©imtocf 1045 (n. *.). $ctcr 118 (Mob cine 6tr.). 3ft
aua) in @ad)fen aid ©efeflfajafttfpiel, abcr oljne ^fanbgeben, beliebt. 3n ffiolf*
3eitf<$r. f. SRtjtyoI. III. 259 ale ein altgermanifdje* #od)jeit*fpiel nad&gcnriefen.
9lua) im franjofifeben g lantern (Coussemaker 87) a(* aite* $fdnberfpiel bei #oa>
jciten bejeidjnet. Slnfang: >Kort en lang, en de snydersbank, en den wagen
die ryd. Hier is de vogel, en daer ii het visch, die bedriegelyk is* (3eio>
nung abcr nidjt baju).
611. Statue iilbett obcr „3Rtt 9uu% §tvv $ait$!"
3$or einem #albfreife oon tfinbern ftfct auf etnem ^tuljle #err #an$, ber
eincn ©paj& oertragen fann. (Sin tinb nad& bem anbern tritt oor unb bringt
an fcincm tfdrper irgenb eine SSercinberung an, j. S3, urirb il>m einc §anb obcr
ein gufe ober betbe, in roageredfte Sage emporge&oben , ober er mug fetne linte
#anb auf ben ftudten legen unb mit bem 3ci0Cpnger ber redjten #anb bie @tirn
fallen *c. (Sin flamerab madjt ben ©ormunb be$ $an3, ad&tet auf beffen ffledjte
unb beanhoortet bie an §an§ gefteUten gragen in beffen ftamen. Sebe grage
unb jebe Starroort rnuj* mit ben SSorten „9flit ®unft!" beginnen unb enbigen.
— 3)a entftefjen nun ungefafjr folgenbe 3w«gefprfid^e. (Sin ©pieltamerab fragt,
„2Mt ©unft, #err #anS, ift e3 erlaubt ju £errn #anS ju ge&en? 2Rit@unft!"
2)er Stormunb antroortet: „2Rit @unft, oier @djritte, 2Rit ©unft!" grage: „3ft
e£ erlaubt, bem £errn £an3 eine (S&re anjutljun? 9Rit @unft!" Hntroort:
„2ttit ©unft, menn'S beliebt, mit ©unft!" — Wun erft barf er Ijinjutreten unb
an bem $anS feine «bfia)t auSfu&ren. SBer bie gegegebene (Srfoubnifj ber
©d&rittjal)l nur urn ein roentgen uberfdjreitet, ober ju Knfang ober (Snbe feiner
ffiebe bag „2Rit ©unft" toeglafit, rnufe ben #errn £an8 abldfen. [9Jhmblid) au£
3)re3ben, aua) ofme ^fanbgeben gefpielt. ftmbroS, (Spielbudj 131. 3a!ob 384.]
612. $anbtoc?teft>icl (bie fhtntttten XvUittx).
$on ber ®pielgefellfd&aft geljt eine 2lbti)eUung IjinauS. 2)ie Uebrigbleibenben
berat^en, roela^eg #anbn>ert fie- bura) ^pantominen barftellen roollen, bie $erein»
gerufenen follen bieS au§ ben ©eberben unb #anbben>egungen errat^en. ^at^en
fie na$ breimaligem JBerfua) e« ni$t, fo muffen fte roieber l)inau8; treffen fie
e3 aber, fo ftellen fte ilirerfeits ein J&anbroert bar unb bie STnbern muffen il>ren
@d)arffmn erproben. — Slufgefu^rt merben g. ©. w$ifa^Ierei", rr©ficfereiw,
^©rauerei", „@dmeiberei" :c. — @o fenne u$ ba^ ©piel au« meiner Sugenb
aug X^uringen unb ^aa^fen. 2)a3 ^anbmer! mirb ^ier non ben in ber ©tube
3urucfbleibenben bargeftellt. ebenfo SWeier 421. SBeit uerbreiteter unb offenbar
alter ift folgenbe 8u3ful)rungSart, bei welder ^erumjieljenbe „#anbu>ert$'
burf(^enw i^r^anbtDerf pantominifa^ oorfuljren unb bie ©efeUfdjjaft ju ratten
fcat. (Sin 3n>icgefpraa^ geljt gemdl)nlia^ corner, ba§ in © deleft en lautet:
6* fommen brei reifenbe §anbroerf*burfd)en.
„©otyer fommen f\t?"
33on ©ijen unb ©adjfen,
©o bie fdjoncn 9Wabdjen auf ben 5?aumcn road)fen.
fyatV id) nur baran gebaajt,
€>o tyatV ia) eine mitgcbraa)t.
r,©a« ^aben fie fur ein $anbroerf?"
9?un folgt bie pantominifa^e S)arftellung i^re^ ^anbmer!^.
Digitized by VjOOQ IC
— 668 —
3n ber ?rot)tn3 ^reufren fpielt wan bag ftumme ©anbroert fo: (Sg bilben
fidj jioet ^arteien. 3)te grdjjere fteUt fid) §um (Smpfange bcr #anbroerter auf;
lefctere treten barm auf unb fpredjen:
■ Sir tommen au« bem >3Rof>renlanb, [9tuu fraat bit ©efeflfdjaft:]
^ic ©onne l)at un* fdjtoarj gebrannt, „$Bae fur cin panbroerf fyabt i(>r?"
8Bir finb bie redjten SRoljren Gin rccbt fdjonrt!
Unb (jaben faroarje Cfjrcn. rr3ciflt'e mal!" (golgt bic $ar|tellung.)
grifdjbicr 707.
Bug ©Idjlegroig befd&reibt $err (Sarftenfen in $d)trup bag ©piel jiemltd)
gleid)lautenb : 3)ie £inber fteUen ftdj in jtoei 9^ei^cn einanbcr gegenuber unb
fatten folgenbeg 3n)iegefprcU&:
I. 2Bir fommen au6 bcm SWorgenlaub, II.'jBaS fcib iljr fiir Scute?
$)ie Sonne fyat ja langft gebrannt, I. *$l)rlid)c Seutc.
Sir fefjen au* roie 9Ro(jren II. 2Bn* ift euer ©efdjaft? -'
Unb Ijaben fa)roarje Dljren.
©ie mad)en bie ©etoegungen eineg ©erufeg nadj: bag „$obeln", „®agen",
„2)refd)en", „9ttal>en", tMtynu ic. 3)ie I. ffiei&e &at bie 23ebeutung ber $an*
tominen ju errat&en. ©elingt i§r bag, fo roerben fie bie 2)ar|tellenben.
Bud) roofjl ©efang ber #anbu>ertgburfdjen leitet bag^piel ein. 3tx>ei bee
©pielenben treten t>or bie ^pielgefeflfd&aft unb fmgen:
m
fc*
3E£
*=&
*^
-V-9-
!^E:^=D£
) C* f omm'n jroei #err'n au* 5RoIjrcn»lanb, bie Son » ne I)ot fie fd;n>arj gcbrannt. /
/ Sie felj * en au* roie 9Koij « ren unb l)a » ben fdjroarje' 01) » ten. (
2)ann enrroidelt fid) jroifd&en ben (Sintretenben (A) unb ber ©efeUfdjaft B
folgenbeg 3w>ie0efprd(§:
A. #olla! IjoOa! B. #abt if>r aua) ein $anbroerf gelernt?
B. SBer ift *a? A. 3a..
A. drifter uno ®efcHe, B. 5Kit wel^em goloenen ©udjftaben
Gutter au« ber ftctte/ fangt1* an?
2)ie beiben nennen ben Bnfanggbudjftaben ifjreg $anbroer!g unb a^men bie
ftrbeitgtljfitigteit bur# sJtantomimen na$. (Erraty eg einer in ber ©efeflfd&aft,
fo muffen bie beiben jurucflaufen. S&erben fie erljafdjt fo treten fie §ur befell*
fct)aft unb bie $dfd)er uberne&men bie barftellenbe 9toUe.
Wmblid) fo au* ©ad) fen. (Sbenfo ©agner, ©pielbud) 9lr. 111. 9Xit einigen
^btreidjungen berart, ba§ bab Broiegefpraa> ^roifdjen ben jureifenben ©efeUen unb
tern $erberg*oater ftattfinbet, bei ®ut69Wutl)6 362. «Bci $afebon> unb dampc bci|t
^a^ Spiel „$ie ftummen ftrbeiter".
(Sin alter ftame fur bag in gan3 2)eutf(t)lanb gefannte ^anbwerferfpiel ift
$0j?fdjtmt>er, ^ofefdfemper*.
3n feinem ^inberliebd^en aug ^affel (9^r. I97y befc^reibt eg Dr. Sgfudje fo:
„53on einer Spielgefellfd&aft treten jroei ober brei tf tnber auf bie @eite unb t>er-
abreben ingge^eim, roel^eg, £anbn>erf ($amber) ne barftellen roollen; bie
itbrigen bilben bie 3uW«u^r unb Ijaben aug ben Seroegungen ber <2>pielen*
Digitized by VjOOQ IC
— 669 —
ben ju erratfjen, roeld&eg §anbn>erl ober meldje &du£Udje ©efdjdftigung bargeftellt
ift. 3u Slnfang beg ©pielg giebtg folgenbe SBedjfelrebe:
AJ93otfdjimber, SBotfdjamber*.
B."„SBad giebfd fur cin £amber?"
A. ffiad ©uted! ©a* ©uted!
B. rr5Ka*t'» mnl ber!"
393er bag ftumme #anbn>erf errdtl) , erfefct cincn ber #anbu>erter.
U ntct gleicbem Seamen roar baf Spiel ju Hnfang be* 18. Safjrfj. aud) in groitf*
furt gefannt. ©oct^e'd betagte Gutter fdjrieb einft an iljre (Snfel nad) SEBeinmr:
„©enn id) bei eud) ware, Icrnte i(b eu<b aUerlci ©piele: SBoaelocrfaufen, Sudjbicbcd,
*Pofcfdjimper, SPofcfdjcmper* unb nod) oiele anbere (f. $)unfcer, graucnbilfccr
aud ©octlje'd Sugenbjeit 506).
* 2)ec #anbroerfergrui? erinnert on SBofc ($o£) = Sntcrjeftton unb Sajemper =
Sttadfc, bleibt a ber underftanblid). *Bermutf)ltd) ftammt er aud ber nid)t meljr gefamitcn
£anbroerfdburfd)en* unb ©auncrfpradje. %n pot de chambre ift nia)t ju t»cntei:.
613. SWeljifdjtietbeti ober Saljfdjncibcit (2R»it$ fdjeren).
Huf bent £ifdf)e ftejjt ein Seller tnit 27cel)l ober ©alj, bag oorl>er in eine
Obertaffe feft eingebrucft war. 9faf bag #duflein roirb uon oben herein ein
ffiing geftcrft. 3eber 2Kitfpieler Ijat mit bem bereitliegenben SKeffer etroag oon
bem #aufen megaune&men, o&ne bafj ber ffling babei umf alien barf. Sent
lettered pafjiert, aerfdllt in bie @pielftrafe, er mufc ben SRing mit ben Sippen
com Seller aufoeben, roa% fur ©firtige eine uerbriefjlid&e Slufgabe ift. SSeil nun
bag #duflein runb Ijerum abgefdjnitten roirb, roie betm #aarfd)mtt (SEonfurj ber
2ftdnd>e, ljat man bag fdjer^afte ©piel „ben 2ftdnd) fdjeren" genannt.
(&tn>ad aljnlid) ift ta* ftlctefdjneiben ober ©riedfdjneiben (©rifdjeln).
9Ran maa)t Don flleie fo Did £aufd)cn, aid fpielenbe tfinber Da ftnb. 3n ein $duf»
Iein t)crftccft man eine fleine ^finje (ftnopf, ©ladperle ic.) unb lajjt bann jebem fein
Sljeil burdjfudjen (SReiec 401). — $a* erinnert nrieber an einen dbnlidjen ©efell»
fdjaftdfrt)erj oom SBofjnenfudjen unb 93ol)ncnfbnig am $rcifonigdragc.
614. $te 2»ttft!anten au$ S^toabrn (©efcUfapaftdfpicl).
Slud edjleften.
m
£
3E&
Solo : 1 3d) bin ein 9Jlu • fi * fan * te unb fomm' aud ©djroaben * lanb. /
£l)or: /3Bir ftnb aud) 2Ru • ft » fan * ten unbfomm'n aud©dnt>aben*lanb. j
— * *-
*
m
-+-
rt
3d) fann — aud) bla * fen, / i Me $rom » pe « te.*/
/ ©ir fbn * ncn aud) bla • fen, ( / bie Srom « pe • te. (
[Grft ein^cln, oann com CS^or micberbolt.]
^=^?-
-0s-
^^^
1
^P=
^=p:
m=p=p:
Iciifl'ten « tec>eng. tenfl«ten » ter»eng, teng<tcng> tet«cng, tengteii9«ter»eng, tenj).
EEr^g^Ei^J-^M^^"3^
teng • ter * cug, teng * teng * ter • cng, teug « teng - tec * eng, tcng » teng.
Digitized by VjOOQ IC
- 670 —
©a roirb mit Slnfiibrung nod) anberer Snftrumente baG Sieb wetter fortgefiiljrt,
ctttJQ in folgenber Orbnung: 3d) fann blafen (fpielen):
l.bie Srompete: tengtengtereng.
2. Me spofaune: pumpumperum,
bolm, boljn.
3. bie glote: gepfiffcn.
4. bie fclarinette: fye fye fye tye.
5. ba6 gagott:
6. bie ^aufen:
7. ben Sriangel:
8. baft (Slabier:
8. bie Sioline:
mit ben fiippcn ge*
f$nurrt.
tyerumbumbum.
tingtingterling.
bibibelbei.
ftmjimferim.
$m ©d)lu|j jebcr ©troplje merben auf ben lefctcn 2Mobiefa& atte bageroefenen
Snftrumentc tvieberfyolt unb jroar in angefiiljrter Orbnung, aber rucfroart*
$al)lcnb. — fcu* ©c&leficn: fcrf I. 2, 22 (wie ()icr). Bnber* (Sr! L 1, 59. II, 1,
6. I. 2, 40. o. $itfurtl) II. «Rr. 397 : „£notfd)inid)el tuolmt auf ber 2ammerjira&,M.
$af. II. 9tr. 396: „«d) mein lieber $3rut*c". grieblunbcr, ©d)lc$nnfd)e Solfelieber
9tr. 49 (qu* Hamburg). 9tod) fenne id) metyrerc 2e*arten au* fcljuringen. #ier mag
nod) cin turned SRufifantenfpiel au9 bem Btljeinlanbe fteljcn:
A. Sorfanger:
1 . ficutdjen, foU ia) eudj roa* fpielen,
©oil id) eud) roafc fpielen auf mciner
SHoline?
(Sioline, Choline,
fiautet meine SBioline.
2. ©oil ia) eua) ma* fpielen auf meiner
(Slartnctte?
©ett, roctt, roett, roett,
fiautet meine (Slarinctt.
3. ©oil id) eua) mad fpielen auf meinem
dlauiere?
Safte Ijier ^incin, tafte ba Ijinein,
©o lautet mein (Stonier.
4. ©oil idj eua) roa8 fpielen auf mciner
SBafigeigc?
©djrum birum bibum,
©o lautet meine SBafjgeige.
B. <£$or:
1 . #an$a)en, roa$ roillft bu un& fpielen,
9Bie tout' benn beine $ioline?
[£ljor ttJieberl;olt biefclben ©orte mit
ftadjalmiung ber ©pielberoegung.]
2. SBie lautet benn beine (Slarinctte ?
[SHeber&olung com £ljor.]
3. 95>ie lautet benn bcin (Stouter?
[$£iebcrl)olung com Gljor.]
4. SBie lautet beine SBafaeige?
I [©er QL\)ot toiebert)olt am ©a)lup aUe in
( ben Dicr ©tropljen genannten Snftrumente,
aber in riirfroart* ge&cnbcr golac.
615. $ie ftiffe 2Rnft!.
2)ietfinber fifcen in einem #albtreife; jebe3 Ijatfidj ein Snftrument geroaljlt
unb aljmt burd) ^pantomimen ba£ ©piel beSfelben nad), oljne einen Saut &5ren
3u laffen; ber einc „geigt", ber anbre „fl5tet", ber britte „pofaunt" :c. (Siner
ift 2Huftfbireftor, muj$ aber feine SRolle in gefdjidter unb fpajjljafter SBeife ju
fpielen t>erfielm. ®obalb er ben ^attftodf Ijebt, beginnen alle jugleia^ i^re 3n*
ftmmente in ernft^after SBeife fo lange ju bearbeiten, bi§ er ben ©tab ftnten
Id^t, unb nun erft fann jebermann I ad) en, fo oiel er mill.
$a* ift bie einfaa^fte %vi ber Sfafcfiiljrung, njic id) fie in lljuringen fpielen faft
unb bci ©ut*9Kutl)$ 270 befd)ricben ift. — Smia* crfdjroerenber ift bie $rt, roelt^e
Rolfmg 172 unb barau* Safob 247 anfu^rt: ^er 9Hufifbireftor la^t ficr; Don jcbem
Digitized by VjOOQ IC
— 67t —
einjelnen fein Snftrument uorfpielen. $)ann fpielt er felbft cine ober bat anbere
Snjtrument in fdjnettem SBcdjfcl. ®a muffen bie einjelnen SRufifer aufmerten, barait
flc foafcid) bem QRufifbireftor regelric&tig, nadjalmun. Set bad oerflety ober ladjt,
muffin *Pfanb geben. — 93ei gtfcjjart genonnt „$eimlia)faitenipil tongelaajt".
616. »odjtfoljrt (2icb jum spfanberfoiel).
SRelobie torn SRljein.
sup^n
£
1 1 ■ 1 1 j
fufjr cin • mal auf ©itt, rot * be » roit, id) fufjr eitt * mal auf
3*
Sl^iifegi
1^
em.
=C
nut
1)51 » jern 2 of » fel * a>n,
i
*
£
£E£
li » rum la » rum 2of • fel « djen, mit ei « nem lj5l»jcrn2of »fel *$en, ed
r
e
i.
2.
It
:=|=
fe^i
bran .
I. $ie Stogb bie fef>rt bad #aud,
Sad fanb jie in bem #el>ria)t?
©inen gudjdfdjroanj, ber roar — fraud.
b. $)ie grau bie narjtn eineti SBranb,
Unb fdjlug, ber armen SMenftmagb
®en gud^dfc^manj aud ber — #anb.
roar fein etiel « a)en
2. Slid ia) rooty uberfam
$a fratyen alk $atynd>en,
$er fjelle Jag brad) — an.
3. ©a faf ein (Suf unb faann
$luf etnem buftern Jtammccdjen,
®a roar fein genfter — bran.
6. 91$ grau bad ift nidjt recty,
$enn toat bie Sttagb im kcr)ria)t finb't,
$>ad tl>eiit fie mit bem — flnedjt.
©imrocf, tfinberbud) 871. ©imrocf, 95olfMieber 49. U^lanb 260A. $ie $olfd»
roeifen bei ©rf, Slrnolb unb $refcfa)mer geben (ie in Sttoll. — Stile ubrigen ©tropin
flnb burd) SSHeber&olung fo roie bie erfte ju formuliren. $ad SBc^irlicb ftammt aud
bem 16. Saljrl). (f. Uljlanb, SSolfdliebcr 260: „$d fa§ ein' ©uP unb fpann" ic).
SBer aud SBerfetjen bat abftd&tlid) oerjogerte Sort bei $aufen fc^t, ja^lt ein $PfanD.
617. ^t«term Dfett ($erkr*2icbc(jen).
$ud Maffel: 1896 burdj fieroalter.
m
& — *-j>
^
:MS
3E3E^
*=|S
§in -term 0 » fen, l)in • term © • fen ftef)t ein nl « tet 9ian«jen.
D. C.
3^
£
6el)t ein » mal ben 9tan»jen an, roie ber 8tan»jen tan«jen fann.
Digitized by VjOOQ IC
— 672 —
55eim ©eiterftngcn roirb je bcr erfte Suc^ftabc Don Stonjen roeggelaffen, olfo
gefungen bei 2) amen, 3) njen, 4) jen, 5) en, 6) n, bo$ mufc ber soft aetytften
roerben. SBirb falfqi gefungen, fangt man roieber oon corn an. — ©benfo SkcI. unb
fcejt au* 2Rontabaur, mitgctljeUt bei 3immer, Solfttyumlicfye • ©piellieber 9tr. 57.
Simmer bemertt, \m\$ biefe* ©cjirlicbc^en au$ oon (Srroadjfenen in Dftcrburg ge«
fungcn rocrbe.
618* <£uv9pa ffat Stofc,
9lu* 5taffcl 1896. ©tubeutenmcl. : „9Bir fatten gebauct".
1— ZZZlN
f »
s
£
^=2
=*£=?=
©u*ro»pa bat 9lu-^c, 6u*ro-pa ^ot 9lul)'; unbroenn ©u»ro»pa
£
7*L~S:
:*3t
inin
=P=
=P=
Sluf)1 fyat, fo $at 6u • ro * pa 8tul)\ Unb roenn (Su * ro • pa
m
d£
^*=£
-?«
SHul)' f)at, fo fat Gu • ro • pa 8tul)\
NB. $ei jeber folgenben ©ieberfjolung biefer ©tropic wirb eine ©ilbe oom
SBorte Curopa roeggelaffen. JDerfelbe ©djerj bei gr. 3immer 9tr. blh. 5£)icfc unb
oorige Shimmer ftnb jroeifello* burtt) ©tubenten lange oor 1870 entftanben. Skrgl.
Dr. IRettbert, fcommertbucjj. fcreib. 1896. 6.518: „C£uropa bat ftrieben, duropa
bat 8tul)\ unb roenn <&uropa ftrieben fyat, fo Ijat Guropa JRub".
619. Kunbgefong.
Hu* ^affel 1896 bur* ikroalter.
i
3=jt«
G* gel)t etn gro» frcr W unb* ge» fang an un > f crm $ifa) bcr • urn *.
p-rr-f
*=^
^
#
3^
$rei» mat brei ift neu « tie, bu luei^t ja roie toy* mei » nc. £*
H
£
Jnrt
ge()t etn gro » feer 9tunb» ge • fang an uu • ferm lifd) ber « urn.
ttmbilbung etne* Stubentenfdjer^e*: * SRadjbem bie crftcn oier lafte roieberljolt
rootben finb, pngt ein mttfpielenbed ftinb ein iiiebtben folo (a. 95. „$an*a)en flcin"
ic., „*&>$ neu" it., „®olbne Hbenbfonne" ie.. „ftucfuf, tfucfuf" it.\ 3jt'* bamit
fertig, fingen atle „$reimal brei ift" it., bi* jum 8a)lufe. $ann roerben roieber
Me oier 3tnfang*tatte mieberbolt unb ein jroeite* tfinb, t>a* Hntt nad)barlid>c oon
bem, bad ben erften Sortrag fciclt, pngt roieber irgenb ein fiiebdjen, ba* ber tyox
roieber befdjliefrt mit f,5)rcimal brei" jc. — ©o ge^t baf ©ingen unb ©pielen roeiter,
bi* atle einmal <SoIo gefungen baben. — 9(e()nlia)c 6ingfpielc bei 3immer 9tr. 29,
abcr aiibcrc 9)?elobic, bie 6tubentcnrocife.
Digitized by VjOOQ IC
I
— 673 —
620. $er ftitrntibautt.
[3)er Sirmt»bauer fifet, inbem ber Sonj in Die SRunbc urn ib,n anljebt:]
,, SIu* Itjiiringcn, @a$fcu unb ^ranbenburg.
=2
-n — rr
33E
Si
1
B
$E£
(S* fuljr cin $aur in* £olj, ei fu()r cin $aur in* £olj e*
£
=g=e=s
?^c
&
e£§
SH
£
ful)r eiuStaur in*&irme*f>ol$,€:a,fa,fitrme*()o[3, e* fufjr ein SBaur in*$olj.
2. :|: SBa* ma*t cr in ban §ol$? :|:
2Ba* ma*t cc in bcm £irote*f)o[$!
6a, fa, #irme*^ol$!
2Ba* ma*t cr in ban §olj?
3. :|: fit Ijolt ft* cine JHafter 6*eit :|:
fir fyrft fl* cine IHaftec #irmc*f*eit,
6a, fa, #irme*f*eit!
fir fcolt ft* cine tflaftcr 6*eit.
4. :|: SKan giebt bemSBaucrbiefityr :|:
9Ran giebt bcm Saucr bic tfirme**
efjr,
6a, fa, $irme*cfyr,
SKan giebt bcm SBauet bic filjr,
[Sebet fcanjenbe jupft ben Stauer mafyrenb
biefer ©tropic]
5. :|: 9Ran fneipt ben SBaucr in*
JHnn 2C. :]:
[3eber Sanjenbe jupft ifm am tfinn.]
H. :|: 9ttan greift ben SBauer an*
*ntc :|:
[fir toirb am tfnie gefifcelt.]
7. :|: 9flan gicbt bcm $auer cincn
6ti* -I-
[fir mirb mit bem ginger geftocfjen.]
8. 2Ran gicbt bcm 8auec cincn 6to&.
[fir mirb gefrojjen. SDic folgenbe ©tropfye
fnngt ber Stouer an ju fingen.]
9. 9Ran giebt bcm SBauct cincn #uf*.
tfir mirb gefufir.]
1 0. Der 2*auer nimmt ft* cin ©rib.
[fir roaljlt ein 9Rab*en au* bem tfreife
unb fefit e* auf feinen 6*of*.]
11. Da* ©rib nimmt fi* ein Sinb.
[5)a* SRabdjcn bolt fi* einen ftnaben;
nun fifceu fie ju brei.]
12. ®ad tftnb nimmt ft* eine SWagb.
[Da* Minb l)o(t fid) ein 9Rab*en au*
bem tfrcife; je£t fifcen oier.]
13. Die 9Ragb natyn ft* cin'n fine*t.
[Da9 9JMb*en (jolt fi* einen Snaben;
e* jifcen fi'inf.]
14. Der Stouer f*ieb Don bcm SBcib.
[Da* ©djeiben gefd;iei)t mit einem tfuffe.
Der ©ef*iebene fpringt in ben #rei* ber
fcanjenben, bie iibrigen Dier ftyenben
merben glei* no* abgeloft.]
15. Da* ©rib f*icb Don bcm SRann.
16. Da* tfinb f*icb Don ber 9Kagb.
17. :|: Die 9ttagb f*ieb Don bem
£ne*t :|:
Die 9flagb f*icb Don ban tfirme**
fnc*t.
6a, fa, $irme*fne*t,
Die SKagb f*icb Don ban $ne*t.
[Der jfriedit mirb ftirme*bauer unb ^
6piel ^cbt Don corn an.]
$cjt im IMeberbu* bed beutf*en 95olfe* (Don 8. $afe). ficiPMfl 1843- 9lr. 53
(in ncuer %u*gabe burd; gel. Da ^n 1883. 9tr. 67). mirfli* al* 5t inbcrlicb au*
6n*fcn bejeidmct. ©icberftolt fi rf I. 415. fibenfo fdjon bei filjr. ©. tfebfer,
Dcutf*e fiiebertafel 1826. I. 171, ^arau* mitgetljcilt bci ^ro^Ie, «oIf*licb;r 8oA.
Digitized by VjOOQ IC
— 674 —
9(elmlia)e fcejte <£rf I. 3, 29 (Umgegenb Don $ade) unb 9k. 30 au* ban ©ergifdjcn.
<£rf I. 4, 14 au* bem ©ranbenburgifa)en, tuit obiger 9Hel., Me bcr fcljuringer glei^t.
*u* $alber|tabt: $r5l}le 85 B. — SDic febr alte Stolttmelobie oben, bie im 18. Sa&tlj.
aua) jumfcejt: „$ei $att' ift cine SRuV" toorfommt, rourbe jum ©tubentenlieb bci
ber $ua)*taufe („9Ba* fommt bort Don bet 9btf?") angeroenbet. @puren be*
©tubentenliebe* fdjon 1722: „3n Seipftg roar en SRann"; metjrere ©trop&en 1739:
„3n 9tiirnberg roar ein 8Rann"; ootfftanbig 1808 nadjgenuefen (f. ftrieblanber,
Gommertbua) $r. 134).. 9tol)e dertoanbt mit bem gua^lieb ift ba* tjoll. tfinberlwb :
In Holland staat een huis, ja huis,
In Holland staat een lindelaan;
Falderi, faldera, Faldcropsasa,
En in Holland staat een huis.
Da* ©piel ift ein fcljr alte* ©efeHfa)aft*fpiel, bad fonft nur Don (Irroadjfenen
gur drljdljung bee &irme*luft gefpielt nnb ba^cr Don tfinbern aufgefdmappt routfe.
©oil man e« itynen ntc^t erlauben? $)enfenbe Wanner nrie flirdjenratj) $afe, gelij
3)alm unb $rl fan ben barin nidjt* ©ebenflidje*, ma* pe Don ber SRittljeitang $atte
abtjalten lonncn.
Gin oon ^abagogen abgeanberter $ejt, fo bafi bad ftuffen unterbleibt, ftel)t bci
Safob, 3ugenbfpicle 210: „£crr Bauer, (>ajr bu ©elb?M ic. (Sin al)nlid)er $ejt an*
9ld)trup in 6djle*nrig (1896) i(t bura) fcbanberung ftnnlo* geroorben:
m
±^E
Unb al* an grn » ncr ©ei * tc ^a ftanb ein fdjo • ner £na » be.
f=?=?
£
. — \r ir \r \r -— i ■■■-■■
§ei » fa, $rie « ger * ftanb! t>a ftanb ein fa)6 • ner Sfria • be.
2. Unb al* ber $nab' ein Sungling 4. ®a*&inb nalmx (id) eine9Huljme jc.
war,
. ®a na^m er fid; ein SBeib.
#elfa, tfrfegerftanb!
$>a natym cr pa) ein ©rib.
3. $)a* 2Beib nafyn fidj ein tfinb w.
5. $ie sDtuljme naljm einen &ne$t.
6. ©ic SRujjme fc&teb bom tfnedjt.
7. ®a* #tnb e* fdtfeb Don bem $ncd>t.
8. ©a* ffidb e* fdjieb com #ne$t.
9. ©a ftanb ber £nea)t aflein.
tfinber im tfreis, ein* in ber SRitte. 9taa) ber Drbnung be* SReigen* roerben
©eib, tftnb, SRufpne, 5tnea)t in ben &rei* gefiiljrt unb trcten barauf robber in bie
Steifce.
Bud) in Qunfitgen im franAofifdjen g Ian bem fpielen bie 5?inber ben £irme*»
bauer. $)er Jeyt beginnt nan) Coussemaker 9tr. 106:
1. Sa, boer, gaet naer den dans,
fact al naer den kermisdans,
ermis, kermis, kermisdans
gaet al naer den dans.
2. Sa, boer, zit op den stoel etc.
Digitized by VjOOQ IC
— 675 —
621. $ie tteife tMdj ^ernfolem.
iBfcE
:*=£:
%u« Sdjlrtroig: 1891 burdj Corftenfen.
^eSS
J3~^
utzat
Bir rei • fen naa) 3e • ru « fa » lent, unb tver n>i(l mtt? bem
g^
~7^ -*
geb ia) ei « nen ©djlag brim tfopfunb ber foil mtt.
3)ie $inber bilben einen tfreid unb geljcn nun im $reife. fcind geljt in em*
gcgengefefcter Wiajtung urn ben tfreid unb ftngt obigen 95erd. $ei ben SBorten „3ljr
licbcn ftinbcr" k. g,iebt bod ftinb eincr ber ®efpielinnen einen leta)ten 8lappd mit
bem ^lumDfnrf. 2)iefed fajliejjt fid; bann bcm erfteten on, unb fo getjt'd wetter, bis
metjrere bie fteife nadj Serufalem ontteten. — Hm Btyein lautete bet Sejt: ,,©ir
reifen noa) Serufalem, roer rcifl mit? (56 toftet nur cin'n ©tlbcrgrofdjen. 3I)r lieben
tfinber, fa^t micb an, jefet gebt ed ouf bie ©ifenbobn. $ie (fcifenbabn tnadjt fdj!
622. gifdjcrfotd.
3n ber SRitte eined tfreifed fte&t cin tfinb, baft in ber #anb einen ©torf aid
Slngel [fill (5d giebt jebem Spieler einen gifdjnamen unb fagt aldbann ben @prua):
|®er ^cd|t antroortet:]
Sluf meined §erten $ifd),
$luf mcined $crren leicfje
gut Sltme unb fur Stride.
3d) Ijafc bie ganje 9la4»t
©cftimpett unb geflimpert
Unb Ijabc nidjtd gefangen
9Ud einen ein^gen §e$t!
#e$t meinet! ($e$t mcin giftfc!)
5Bad fiit etnet? (»a« fur ein gifd)?)
$atf<$!
[3)iefer antroortet „8arfd) tuetner!" unb
fo gety'ft fort.]
$er.t aud ©ftpteufren: grifa)bier 719. 3*crgl. fcanbelmann 36. 3a!ob 9lr. 3G0.
®utd9Rutl)d 423. S3ci ftifdjart, ®argantua Gap. 25: „3a) fifa) in m eined l)er*
ren teid)". — Bnbere SBorte ju bemfelben Spiel bei Safob 360: 3eber in ber
®efeflfd)aft l)at ftd; ben Women eined fttfdjed beigelegt. 3>er burd) ^udjaljlen beftimmte
gifd^er fprifl)t:
3d) fifdje, id) fifdje
5Bol)l fiber brei teidje,
SBoljl fiber brei tfonigreiaje,
$ann boa) nidjt meljr finben old einen — %CaI-
$)er Kaol fteljt ouf unb fpria)t: „9lal meinet!11 $cr gifdjer fagt: „5Bad fript er?"
$cr 9(oI nennt ben Women eined anberu gifdjed aud ber ©cfeOfdjaft. ©obolb ber
Wame biefed gifa)ed, j. ©. „£ea)t", genannt ift, ftc^t ber $efl)t auf unb ruft: ^edjt
meinet!41 unb fo gefyt bad fort. — 2Ber aufgerufen roirb unb bann nidjt gleia) auf*
fteljt unb anttuortet, ntu| ein $fanb gcben ober befommt ben $lumpfacf. ©Ieidjcd
gefa)ie^t aua) bem, ber einen gifa) audruft, ber fta) nidjt in ber (Befcllfdjaft befinbet.
— &m 81 6 ein mirb bad gifdjerfpiel anberd unb fc^r einfad; fo aufgefufjrt:
„®ier bid funf tfinber bilben einen ^reid: pe ftrerfen bie f>anbe in benfelben. fein
fea^fted 5finb ifl gifd)er, fdfjrt fiber bie $anbe ber ©pieler unb ftngt babet:
43*
Digitized by VjOOQ IC
— 676 —
ftifaer, ftifaer, i* bob' gejifdjt!
3d) f)ab' bic ganje Wadjt gefif^t
Unb tjab1 nod) fcinen ftifa) emrifdjt.
9Me balten bie #anbe bi* flum 6d)lujjroort, banu jieljeii fie biefelben auriirf, beun
ber ftif^er fud)t fofort cine $anb ju foffcn. $er ©cfaugene tttirb bann gifdjcr im
nddtfen epiel." [Oberbiebad) a. 9tl).]
623. 2>cr Sflrft *on Xtyxtn.
fflliinblid) au* l&uringen oor 1840.
_^_i — « ^_i ►_ l
3d) bin ber ftiirft uon £ljo»ren, jum 3a*gen cm* • cr*fo « reti. SBir
i
^
£
±=£
2
^m
-& ^ T— ' w
an«oern pnb cr » fdjic » ncn, tljn furft*lid) ju be • bie * nen.
2. 6pann, Soger, beine glinte
Unb fdtfefr*) bad ffielj gefanrinbe!
®et 6d)ufi ber ift gefdjcljcn,
$a$ 96>ilb mufi man befctjen.
©efiirjter £e$t auf $fyuriugen, nacfy Sugenberinncrung. Sincr @pielgefeflf<t)aft
gegenuber fi|t auf einem ©tutyl ber ft fir ft uon 5tI)oren (b. lj. ber barren) unb
fingt bie Bnfangfftroplje, bie ©efeOfdjaft balb 111 it unb ganj aDein bie 2. ©irop^e.
Seim SBorte „fdjiefi"* roirft ber ftiirft bad flcFnolltc fcafdjentud) ber 9(uegeroaf)ltcn
in, fteljt am ©djluffe auf, urn bat gctroffene 2Bilb ju bepdjtigen unb ju „fuffcnM.
£er ober bie Stngefdjoffeue roirb im nadjften ©pielc ftiirft Uon Sfyorcu. — 3n Oft'
preufjen (f. ftrifdjbier *Rr. 770, mit SRel. bei 3immer 9tr. 13) tyat man ben ftiirftcn*
titel auf ,ftl)ornw ubertwgen unb fuigt:
$icr fifct ©roffurft Don SUjoren,
3um 3agen aufcrforen,
£ier mufj man fid) begriifcen,
33egrujjen mufj man fid;.
Spann Soger bein ©efiebcr,
8d)ie^ mir ba& £aubdien niebcr!
^cr Sdjujj, ber ift gcfd)el)cn,
3d) mufc mein 9Bilb befeljen.
SKie fo oielc £inberfpielc mar aud) biefe* fonft unb juroeilen nod; jefct etu ©c*
feflfdjaftefpiel ber emiadjfenen, ba$ aud bem Slnfang bed 18. 3a$rlj. ftammen mag,
aber juerft im $>rucf nadjroei*bar ift in „©d)er$» unb spfanberfpiele. SUtona unb
Seipjig 1796. 9tr. 24. (Sin alterer £eyt oon oier £tropl;eu in gint'* fcauffdjafc. —
£ic ©tubenten madjten baraud ein Gommertlieb: „3d) bin ber ftfirft bon fcljoren,
jum Saufen auderforcn" k.
^lllcft mad gebern ^at, fliegt \)o6)\
©nten fliegcu!
lauben fliegen,
3 i eg el fliegen,
3lbler fliegen,
6d)tt)alben fliegen,
624. Mt »3gel fliegen.
Iifd)e fliegen,
(sulcu fliegen,
SBienen fliegen,
2>tox6)t fliegen,
Siegeln fliegen,
$unbe fliegen.
Digitized by VjOOQ IC
— 677 —
$er ©ortfuljrer fifct mit feinen ©pielfameraben am £ifd>; oQc legen bie auS-
gcftrecften $anbe borouf. 3e>t rcbet er: „*fle* tuoS gebern Ijat, fliegt (joa)!" $ier-
bet (jebt er bie $anbe unb Scber mufi e« nadjmadjen. (£r fa(jrt fort, eine SReifje
£$iere ju nennen (roie oben). 6obalb er em fliegenbef $ljier nennt, f>at Seber bie
$anbe ju fjeben unb roieber ju legem ^ennt er abet abpa)tlia) mitunter ein $$ier
ober erroa*, bol niajt fliegt, fo la^t jebet feine $finbe ru^en. SBer e* barin ber*
fieljt, nrirb au*gelaa)t ober giebt ein ¥fanb.
625. $5rtter-6)rie(: (8«f, ^irf^^ont!)
2(Qe Spieler legen ben 3**9^0** auf °^n Xifd^. (Siner tuft gel)5rnte
latere aud, juerft ben #trfdj, mobet alle ben ginger aufeeben muff en. Set
abet unuerfe&end bei einem Ijornlofen Xljter ben Singer fcebt, jar)lt ein $fanb.
2>er 9hif lautet ungefafjr:
SCuf $irfdjljorn! &uf ©auljorn!
«uf Suborn! *uf ftofcfjorn!
9luf ©aifijorn! k. *uf ©fcU^orn ! it.
3»eicr 423. 3n Horbbeutfdjlanb entfpridjt bol Spiel „*lle SBogel fliegen".
$ae „$5merfpiel" cerjeidjnet thnmoii unb SReQer, 26 9ttd;tige tfinberfpiele.
626. $te elements
(Siner urirft bent Bnbern im £reife bad gerounbene Xafdjentudj ju unb ruft
babei eind ber oier (Slemente (fonft blofl „2uft, geuer, Saffer, <Srbe"). 2)iefer
mufj fd>ncli ein Xfyter nennen, bad in bent genannten (Slemente lebt 3ft bie
ftntroort ntd)t rafd) ba, ober nennt er irrtljumlidj ein 2$ter, bad md)t im ge>
nannten (Slemente lebt, fo oerfdllt er in $fanbftrafe unb giebt bann bad £ud)
mit ftljnltdjem 9htfe wetter. Bud) roer bad geuer aid element fur Seberoefen
bem anbern juruft, giebt ein $fanb.
627. 2>te 63fe ©icbcn.
^tllc aflitfpielenben ftfcen im treife. (Sin Buffeljer mit ^lumpfad fte§t in
ber Sflitte, beftimmt ben Bnfang unb beftraft ge&ler. 3efct roirb con 1— 100
flejafjlt, fo bafj jebed £inb ber ffietfje nadj eine 3afjl nennt. 9iur barf teine
7 audgefprodjen roerbenjonbem wo eine faldje oortommt (j. ©. 27, 77 :c.
roirb fur jebe 7 „btr" gefagt; alfo bei 27 Ijeijjfd wbrr-jtoanjig"f bei 70 „brr*
Null", bei 77 „brt»brt"! 3Ber bagegen Ijanbelt, erfjalt einen $lumpfatffd)lag,
ober roeun Srroadjfene bad @piel treiben, roirb fur jeben gefiler ein $fanb
erlegt.
628. ffletmtytel.
a. (Sd roirb uon bem Sngerufenen bio 6 ein fteimroort ermibert; inbem
man i^m bad Xafdjentudj juroirft. fagt man ^Xaube", unb er antmortet fdinell
„§aube, Xraube" ober bergleic^en.
b. Sd merben ganje @aje gereimt. 3. ©. „3c^ ^ei&e §and $Ubebranb",
ber 9ia#ar erroibert: f,§dng ben <Sdbel an bie SBanb", ober A fpridjt: ff3c^
ftci&c griebrid) SBiefenbaum", B entgegnet: w5Ber'd nidjt roeife, ber glaubt ed
taunt". — ©er bie gereimte »nta>ort fd)ulbig bleibt, giebt ein ¥fanb.
Digitized by VjOOQ IC
— 678 —
62ft, SBoriffigmtg (aufammcngefc&te Sorter).
(S3 roerben jufammengefefcte SQBdrter gebilbet burd) Bnfang unb (Srganjung.
— 3m foeife ftjenb untft A bem B ein leidjt gefndbelteS £udj ju unt> neunt
etn einfadjeS $auptroort, j. $. „g*nfter"; ber ftac&bar B antroortet etgflnjenb
„@la8" ober ^^eibe", — fo bafc „genfterfdjeibe", „genftergla$" entftanben ifl.
B rotrft C bag £ud> ju unb ruft „®la$", biefer C antwortct „$erle". ®o gety*
fort. Set nidjtS ftnbet unb ft$ lange befmnt, ift em $fanb fd^ulbig.
630. $fiiitbtraitf»fiMgeit.
A. 6old>e, bic fiit «inbcr f$tcfli<& finb.
„*Bad foil bad $fanb ttjun, bad id> in mcincr §anb $abc?"
Ciner aud bee ©efellfajaft beftimmt:
1. 6* foil brci gragen mit 3a beantroortcn.
2. $tn>ad fagen, mad nidjt toaljr (toad nidjt mdgli$) ift.
3. Sin Compliment oor Sebem bee ©efeOfd)aft madjen.
4. 9luf einent gufie jteljenb Sebem ein Compliment ma a) en.
5. 3ebem in ber ©efcUfdjaft ettoad Slngeneljmed fagen.
6. €einen grdfcten gefyler (ober fcine grojite $ugenb) nennen.
7. Gin tfartcnblatt mit bem SRunbe aufljeben, otjne $anbe $u gebrau^cn.
8. (Sine SSilbfaule (Statue) oorfteflen, welder jeber aud ber ©efeUfaaft
cine beliebige 6teHung geben barf.
9. Sine SRadlc aud fta) maa)en laffen, ju toela^er 3ebcr ettoad beitragt.
10. *pfcifen otync $u laa)cn.
11. eein fiieblingdlieb^cn fingen.
12. $lud jroei gegebencn SBorten cincn 8teim bilbetu
13. (Sin ©ebid)t beflamieren.
14. £inen ©efdjnnnbfafc funf mal rafa) Ijerfagen.
15. (Sin 2id)t audblafen.
16. $ret £eberreime madjen.
17. $Wit ber $anb ein edjattenfpiel an ber 2Banb ma$cn.
18. ectn ©lut jeigen (Ijalt bie $anb oord £i$t).
19. $ibroca)felnb ein iuftiged unb finftred ©epa^t maa)en.
20. Semanben aud ber €tirn maljrfagcn.
21. 9luf einem $lauel ftyenb eine Robe I einfabeln (gabmen).
22. etc^enb feinen gu£ fuffen.
23. B\6) felbft eine ©trafprebigt Ijalten unb bur<$prugeln.
24. ei* felbft burdj'd ©djluffelloa) ftecfen. (SWan farribt bad Sort „\$u
auf ein papier unb ftecft bicfed bura)d @c$luffcllo$.)
25. tfol)lenfaf>ren. (Wit ber 6time toirb an riner ^iir Ijeruntergerutfcfct,
bafc ed rumpelt.)
26. eta) felbft bie Rafe abbeifcen (eine Unmoglidjfeit).
27. 0elne SRafe an einen Ragel aufljangcn ftaft ben ©aumen unter bie
*afe).
Digitized by VjOOQ IC
— 679 —
28. ©i$ auf ben flopf ftellcn (namlicfc auf ben fiopf eine* 9tagcl$ in ben
$ielcn).
29. ©id) auf ben gufcboben niebetfejjen unb roicbet aufjteljen, otjnc ©ebtaud)
bet $lrme unb $dnbc
30. spantomtmifdj anjeigen, waft baft natfcjte #fanb ttjun foil.
31. ©oil jebe an ifjn getidjtetc gtage mit iRein beantrootten.
32. 3(m 9injugc cineS Seben etroa* tabcln (ober loben).
33. (Sin Sftat^fel aufgeben (ober ein* (of en).
34. ©in neue« ©ptel ootfc^lagcn.
35. ©oil fi$ Sebem eine ©tmaljnung fagen laffen.
36. $ic ©tctne jfiljlen. (®eljt an« genftct unb fagt: „©in&, $n>ci, btci,
unb bie anbern ftnb alle babci.)
37. Sebem einc SBlume fdjenfen unb fagen „roatum?"
38. ©tma* ®umme* $um genftcr fjinau«tufen, j. #. „Sl)t SBelbet tljut bie
$ut>nct netn, e$ will §oljapfcl tegnen".
39. ©oil \>ai gtofrte ®lutf unb Ungluct fctne* 2eben« angeben.
40. ©oU ein Shmftftutf mad)en, j. &. „$luf einem Seine ftcljen, bid man
jwanjig ge^lf.
41. Sine gtage tfjun, bie bet ®efragte nidjt beantmotten fann.
42. ©oil feine gc^let fid& oon Sebem fagen laffen.
43. ©oil Sebem fagen, rooju et ifjn mat&cn foiitbe, menu et fonnte.
44. ©oU jeid^nen mit oetbunbenen Siugen unb ni$t in einem 3uge.
45. ©oil ein Warden obet eine 2Riinc$f)aufcnfc&e ©cfd&ic^tc erjatylen.
46. ©einen eigenen ©fatten fdjlagcn obet benfelben fuffen.
47. ©U$ felbft an ben Dljten jupfen unb ladjen.
48. (Binem anbern ftinbe bie SBangcn ftteic^cln.
49. SBie ein §unb betlcn, obet tuie eine Saje miauen.
50. ©ic$ oot Semanb Ijdflid) uetbeugen.
B. $fanbetaudlofung jmifc^en SButfc&en unb 9Rab$en,
roie foldje fonft in 6pinnftuben, bei ^odjjeiten unb Sirmfen bcliebt maren. 6ie
finb uralt, nidjt fur ftinber julaffig, fonbetn oon tynen nur „aufgefd)nappt" ttorben.
1. ©petffdnieiben : 3d) ftclje Ijiet unb f^neibe ©pecf,
©et mt$ lieb Ijat, l)olt mic& rocg.
2. ©ctinfenfd>neiben : 3d) fte^e fjiet unb fdjnetbe ©djinfen,
SBen id) lieb l)ab', bem roetb i$ rotnfen.
3. Huf bem ©teine flefjen: 3$ ftc^' auf einem bteiten ©tetn,
SBet mid) lieb l)at, l)olt mio) ein.
4. *m tfreua fjangen: 3d) tjange l)ier am *rii$cn,
2Bcc mid) liebt, giebt mit ein tfufcdjen.
Digitized by VjOOQ IC
— 680 —
5. 3nl ©offer fatten: 3d) bin in$ 5Baffer gcfallen.
„©ie ttef?"
@e#*, ad)t 2C. <£Uen ticf.
SBer foil bid) tjerauSjietycn.
©er unb bee (bie unb bie). —
[©er ©erufene fyat ilm an ber $anb ju Ijeben unb ju fuffen.]
6. ©en ©fen*; onbeten : a. fitebcr Ofen, id& bet' bid) an,
©ieb mit bod) balb einen 9Rann!
b. Ofcn, ©fen, u$ bet' bid) an,
SBinter* bift bu cm gutcr 9tfann,
©ommerS fet)' id) bu$ nidjt an.
c. fiieber ©fen, id) bet' bu$ an,
©u braud)ft 'ne grau unb id> em' 9Jtonn,
[obcr:]
3d) brau$ eine grau unb bu etnen SKann.
d. 2ieber Ofcn, id) bet' bid) an,
SBef^er' mit eincn guten 8Wann!
2kf$erft bu mir fcincn guten 9Manu,
©o bet' \6) bid) nidjt mieber an.
* ©er $eerb wot cine bet ftrounm unb bent ©onar geroeiljte ©pferftatte.
7. ©em 9to$bar jut Stet&ten cine ©Ijrfctge, bem &ur fiinfen ejnen
ftufc geben.
S. fcinc Sfronne tuff en: diner geljt l)inau$ unb fommt tutcber: „2Bcr
ift ba?M „fcin $ater." „©a* mill er?" „®ine 9tonnc!" „»imm
cine I" ®r gcljt auf ein 9Kabd)en ju unb trill ftc fuffen, biefe abcr
roenbet ftd) ab, morauf er trieber abjieljt, l)inau$gcl?t unb fo oft trieber-
fommen barf, bt* fyn eine ftijjt. fccljnlid) ijt:
9. $olnifd) bel^ten: diner gcljt a 15 SKond) fjinau* unb tuft auf'Sfc*
fragen, roer ba fei unb tt>a& er tuoUe: „(5ine 3fconne." ©iefe geljt
mit tljm unb ruft ftc bann einen anbern 9ttond) l)tnauS unb fo fort,
bid aUc tyrcn #ufc im ©unfcln empfangen.
10. $olnif<$ bcttcln: ©er ^fanbeigent^umer, bcr ju biefer l)ubf$cn
6trafc Don bcr ©efeUfd)aft oerbonncrt trirb, toatjlt ftd) eine 2*ettlerin
(refp. einen SKann) unb ge^t baft $aar im trcifc umljer betteln. „SBerba ?"
„©m j>olnifd)er Settelmann." „$B&a* mitt er?" „gfir mid) ein @tutf*
d)ett Scot unb fur meine grau (bejro. meincn 9Rann) eincn #ufc".
3n bcr SuSlofung bcr $fanber ift nod) ein Weft altbeutfcfyer ©erictyte*
toerfaffung erfjalten; bnwuf Ijat {Rodjtyolj 367 Ijingetriefen unb ©rimm1* ffttfyti*
altertljumer 750 angefuljrt. ©er ©runbjug beutfc&er ©eridjteoerfaffung mar fcrennung
in jroei ©efdjafte: in bat rta)tenbe unb bad urt^cilcnbc, bcrcu jebrt befonberen Seuten
oblag. ©er iHitijtcr leitet unb ooflftretft, ber llrt^eilcr giebt bie (Sntfdjeibung. ©anj
fo bcim $fanb einlofen: ber Winter fragt: w©af foil ba* $fanb t^un?w, einer au«
ber ©efcttfajaft urtbeilt.
Digitized by VjOOQ IC
5ln ban g.
Hiltt)|el unb Hat^felfragen.
I. ttatyfel.
1. $•* ftltefte betttfdjc tt&tltfet.
a. <££ lam ein Stogel feberto*, b. $a Idem en SJagel febbcrlofc,
6efct fi<$ aufn ©aum blattloB. Un fett fif op'n &oem blattlo*.
$)a lam Me Sungfrau munbloft ®a toem bie Sungfru munbcloS
Unb frafc ben 3>ogcl fcbcrlo*, Un freet ben SBogel febbetlo*,
'SBon bem SBaume bfottlo*. SBan ben SBoem blattfod.
3n 2RMclbeutfa)lanb fc^r bctannt. Hieberbeutfd) : SKiiflenljoff 504.
$iefef in gang 3)eutfd)Iaub unb au$ in §d?roeben gefannte SRatljfel mufc nu«
bem 9. 3a(jrfj. ftammen, ba c* fdjou in lateinifdjer Ueberfefcung in einer 9teid>enauer
£bfdjr. bee 10. Saljrlj. nadjgenriefen ift:
■ Volavit volucer sine plumis,
sedit in arbore sine loliifl,
venit homo absque manibus,
conscendit ilium sine pedibus,
assavit ilium sine igne,
comedit ilium sine ore.
[Nyx a Titane, b. \). bet €?$nee uom ©onncngott.]
9&ergl. SKone, Bnjeiger 1838. 6p. 40. ©rimm, «ltb. ©al&er II. 21. ©rimm,
©ramm. III. 341>.
2.
a. SBiere ganget, b. 9$icri trampc,
SSietc tyanget, 3$ierl lampe
Sroei foifcige, <8fere luegc
Stwei glijMgc, ©egge §immcl,
Unb einer jottelt tyintcn nadj. fiueget fe in $immet ue,
[£)ber: Unb einer faidjt (jagt) gliegcn.] (Sfjimt gang einer fytnben jue.
Sdjroabifdj. @djn>cijerifd).
c. 9kcr §engel&, Xroee feljt ben ©eg,
SSccr ©angc(8, ©en flaept adjterna,
Ztott ro^ft ben 2Bcg, ffiatlje mal, mat meen if ba?
£ol(teinif$.
%a&) ber #erbara*©age giebt Obljin bie grage auf : „$ier roanbeln, trier Ijangen,
^ruei ben ©eg roeifen, jroei $unben roeljren, einer fcifleppt nad) ein Sebenlanfl, ber
ift albeit fdnnujig. SRudenfjoff, 2Rard>en unb ©ngen nue 6d)Ieenrig. Sinl. XII.
Digitized by VjOOQ IC
— 682 —
3.
SBenn cr hunger fjat, frifit er ficbe
o*fe;
Unb fjat er aldbann nonig gnucg,
&o fri^t cr be Sur mit fammt
em $flueg;
$e Witter unb ft tto£, be Sunter
unb ft edjlof,
Unb \)tt er no be 6d)nabel leer,
@o nimntt er be 6<fjnibcr tnit
fammt ber 8a)ecr.
fflo^oig 230.
e. ©d flog ein 9Sogct Start
Ucbcr ©dncmarf.
2Bad t>atte er in fcinem flropfc?
©ieben $funb §opfen.
" B&ad ^att' er in felnem linfen »ein?
(Sin en $ammer unb einen ® a)lrif ftein.
grief. Sinbcrreime. §oupt, Sdtfdjr.
VIII. *r. 347.
f. ®a flugt en a&agel ftarf
2totfc$cn tyicr un ©ancmart.
®at ^ctt Ije in ftm tfropp'.
Jtoolf fiaft $opp.
SBatt tyett lje opp ftm «ron?
Stoolf Sumpfem, be fiub fa)on.
S>abt> en gatt mit SByn,
SKutt bat nid) en bracer 5*agct fan?
SRiiaen^off 507. flr. 14.
Die fiofung afler biefec Watyfel ift: ber §af)ii, ber ben ®crmanen ale $ogel
fcer gru^tbarfeit unb be* (Srntefegend gait unb bent £cnar ober $l)6r gebciligt roar.
3um 3cid?cn feiner ©ottlic^fcit tragt er bie attribute fctyflrt: Jammer unb €4)leif*
ftciu (SRufyle mitfammt bem ©tein). 9US 3eidjen frined erfprieflid)en dinfluffef auf
bie SBitterung ift er feit alteflen Beiten auf $aufern, fcfjurmen unb gabnen aid
„5Bctter()a^n" aufaepftonjt. 9We anbern 3>eutungeii, j. ©. SBurfel (bci @imrocf),
edjiff (bei 9ttiMenl)off) :c. pnb falfd). 3Reljr barubcr f. fflodjljolj 230 unb SReier,
SSorrebe 10.
a. ©d ift ein SBogcl in ber Suft,
(&r frift nidjt unb fauft nia)t;
SBcnn cr aber einmal frifit,
©o frift cr ficben &ueroa)fen,
Unb roenn er einmal trinft,
6o trinft er ficben ©imer Saffer.
e^roabifd): SWeier 347.
b. (Sen SBagel in be fiuft gefroacrot,
©edgtyfen ni$ up drbcu laerot;
§c id fo tyifctg gemoffen (gett>aa)fen)
Unb roenn Ije l|ungrig roerb,
grit tyc nagen unnagentig Offen
(99 Odtfcn).
SRuflenboff 506. Nr. 13.
c. e' ift e SBagel do $elpfebci,
(£r frif t bie 9RuUi mi fammt em ©tei,
grift be SBft'r mitfammt em $fUug:
©o tyat ber SBogcl no — nig gnueg.
grift be ffluter mit fammt em 8tof :
#o tyebt ber $ogcl be ©$nabel off.
@uft bie 6tanbe mit fammt bem
m —
2Bad mag bad fur ein SBogel ft?
ftod^olj 229.
d. <&d if$ e »ogel, ber in be fiufte
fa)rocbt,
Un teine, ber fif ber (Srbe lebt.
©ini gaefbe finb mit gu'r ftdgoffe,
Some nrie ein #amm,
SWitten mic ein Samm,
$inten wic cine Bic^cl,
8tat^ mein licber Wid;c(!
5.
8tat^ meifcr ^Kann, mad ift baft?
©in Jobter auf einem lebenbigen gdfr,
Son bem 2aa)enf 1>al ber lob t&at,
©tarb ber gcbenbige aw berfelben 6tatt
Digitized by VjOOQ IC
— 683
6.
®cr eft macfct, bet braudjt eft ni$t,
$er eft brau^t, bee wei|j eft ni$t.
$er eft braudjt, bqaljlt eft nid)t
a) $0$ tote ein $auft,
SRicbct rnie eine 9Rauft,
§att mie ein Sret,
Siifc tmc ein 9flcti),
Sitter mie eine @atie,
©ffen tfjun roirft alle.
b) #od) tuie ein #auft,
©run mie ein ©trauf,
Sitter tote btc ©all,
©u& mie ein SWanbelfern,
©ffcn'ft afle fieute gern.
8.
©tetjt man eft,
0o lajit man'ft liegen;
©ietjt man'ft nidjt,
6o t>cbt man'ft auf>
dft ge^t ettuaft unb fjat fcine guf,
Unb fc^reit afletueUi tif, taf, tit.
10.
51 bicfa bicfa 3Rotter
91 faifrt'ft faifrt'ft ffinb,
9i ftarriger SBater.
[ober:]
din biirrer SBater, eine l>of)le Gutter
unb ein fctteft ftinb.
11.
'ft ift ebbeft im §olje unb faulet nett,
'ft gotjt unb fyat bodj loine guf.
12.
'ft lauft 'ft etiegelc auf unb ab
Unb ma$t atteweil bib bab.
13.
'ft ift tbbt^ auf ber fiauba
Unb Ijot fiebnaficbcjig Shiga.
14.
dft Hipft unb flapft,
3Hit tyotyerncm 3aj>fa,
3»it eifemem ©roty,
©aft Riemanb oerrot.
15.
'ft got tbbt^ bur ba $a$
Unb ncjt fid) net.
'ft got tbbt^ burdj'ft $ag
Unb ttfijt W ™tt.
16.
8tunb rum bogar
$ol$ bur joga
©ann ijt'ft.
Sefct roty, waft ijt'ft?
17.
©ft finb in einem 6taflelein,
Saflelein,
©ft regnet nie,
6ft fdjneict nie
Unb finb bod) immer naji.
18.
$)er arme £ropf
$at einen §ut unb teinen tfopf.
Unb f>at baju
Sur einen guji unb feinen @#ulj.
Digitized by VjOOQ IC
— 684 —
19.
ft gelbe 3lg im roeifrcn Sec,
SBcrrotlMt bu bic*.
$ertotijf*t bu ba$,
3n 3 obec 4 $agcn
@o nrirft bu cine Sungfer Ijaben.
20.
'* ift a gafrU tool bunba
Unb ift nod) nie gum Sicfct lomma.
21.
Srifle, Srotte uf m $anf,
SBenn'* Srfllelc, Stalle na fdllt,
#a i^m fein S)oftor me Ijelfa.
22.
Sraun fat man'ft au&,
©run roddrft'a auf,
Unb gcit an blau* §utle b'ruff 'nauf.
23.
$on Sugenb bin id) grun,
3m SUtec roctb id) gcau,
$ann roecb id) nricber f*6n,
$ann Men' i* au* bem $crt unb grau
Unb roenn man nidjte mefyr auf
mi* ftcllt,
$ann bien' id) au* ber ganjen SBelt.
24.
$te erfle frifct,
®ie anbetc ifct,
$>ie brittc roirb gefreffen
$a$ ©anje. roicb gegeffen.
25.
Sroci Sdtct unb jroct ©dljnc
©djoffen btei §afen f*one;
Gin jebec Ijat rinen ganjen
©eftecft in feinen ffianjen.
26.
(SB ftyen 32 ©cfclldjcn
3n einem tlcincn ©tdtt*cn,
©inb (uflig unb munter,
©efjn auf unb runtec.
Unb ein toil) 9Rdbbe$d)en babei:
©o ftyen ftc in etner ffttitf.
27.
$* ftetyt ctma* im ©alb unb
Ijat ein rotted 9Wdntlein an.
28.
8* fteljt ctmaft Ijintcrm $au& unb
brennt unb brennt bo* nidjt.
29.
2odj aufft fiodj,
$aat urn* £od),
@el)t& (uflig 'nein,
©cl}t& luftig 'raud.
30.
ffier §immcl Ijot'd,
©' ©tbc tjotS net,
©' SRdblen tjenb'S
Unb b' fficibec nett,
$>er Sorenj l^ot'* ba uorna
Unb bee $Wi$el f)ot'* ba Ijinta.
SBenn bu jageft, flietyt e* bid),
ffienn bu flietyeft, jagt cd bi*.
31.
3* meffc ein fletned roeijitf $au&,
§at !elnc genfter, feinc Sfjore,
Unb rotU ber Heine SBirtlj fjerauft,
So mufi er crft bie SBBanb burcfcboljrcn.
32.
©in timber fields,
Gin Safjmer fprtngt nad),
(Sin Bacftct ftedft'd in bie $af*c.
®a* ift \>al?
Digitized by VjOOQ IC
— 685
33.
So* tit ni$t grofret ale cin' 8Rau*
Unb jiefjn'S bod) Diet 8tofr' nidjt ubet
ben ©erg 'nau$?
34.
3d) gel) ade Sage auft
Unb bleibe bod) im $auft!
35.
§utti fjotti Ijodet,
Simpi fiampi fjanget;
§utti, tjotti benft i feinet SButl),
$att' id) £impi Sampi &u 'gnug!
36.
Sfyrugelt 9Riigcla Ijod) obe
(Sfjtiigeli 5Wugele faUt abe,
'& <£l)tugele 5Wugeli '3 95ier*»ci
Stcit ^ei.
37.
2Bic to) fletn war, fonnt' la) Diet be*
jroingen,
5110 id) gtofc matb, fonnt' id& ©erg
anbringen,
5II& id) tobt mar, fonnt' id) tanjen.
38.
ffiatye wet ift baft,
ffiatye road ijt bad,
§at et ein&, fo ttinft ct feinS,
$at et fein&, fo ttinft et einS.
39.
tfaifct #atolu& fyattc einen §unb,
(St gab ifym ben 9famcn mit eigenem
9Hunb,
Silf o fjiefr tfatfcr tfatolu* fcin £unb?
[ober :]
tfaifct Napoleon l>attc einen $unb
Sllfo — mie l)iefi bet $unb?
40.
$ettu* fa£ ant geuet unb $fiff,
Wff Pftff ntt&t,
@onbetn $ettu* f afr atn geuet unb $fiff .
©et pftff?
41.
Xommen fie,
©o fommen ftc ntdjt;
fiommcn fie nidjt,
€o fommen flc.
SBeffet ift'« fie fommen nid)t.
Unb fommen bod),
9H& bafc fie fommen
Unb nia)t fommen.
42.
fttippel bietftippel tunb urn baft$aud,
SBet a anfafrt, ben ftidjt et.
43.
Senn man mid) fteljt, fo fteljt man
mid) nidjt;
©iefjt man'mid) nidjt, fo peatman mid).
44.
KuUe 8tuUe SS&agen,
fiann tjunnett Saft btagen
©unnet ^eetb, funnet Stab:
Mat ma(, teat i* bat?
45.
Stflc Sage gel) id) au*,
SBleibe bennoa) ftctS ju $au$.
46.
(Sin %\)ci[ boU unb etn £anb Doll,
Unb am @nb ift* fcine Jpanb Doll.
47.
SBenn e* fait ift, mad)t eft roatm,
28cnn eft roatm ift, madjt e$ fait.
Digitized by VjOOQ IC
— 686 —
48.
4U lauft fiber ben SBeg
Unb Ijat ni$t gleifa nod) »ein;
®od& nimmt bir'$ gietfcfc unb 8etn,
tfommft bu ifjm in ben 9Beg.
49.
®rei Suben giengen,
®rei #irfd)en Ijingcn,
3ebcr naljm dine:
. mt utele blicben?
50.
©a* ift be* 9Ranne$ 3ier
Unb oft fein $ob? fcfcnett fagc mir.
51.
6i£t ein 9Hann$en auf bem ©a<|,
ffiauc&t ein $feif$en ftaudjtaba!.
52.
SEBitfdjel ©atfdjel
®eljt ixbec bie iBriidfen,
#at bem tfonig
6ein ®ctt auf bem ffiucfen.
53.
®cmicfel, ©emacfet
©c^t uber bie SBrucfen,
$at gtuei 6eiten,
Unb feincn SRuclen.
54.
Stoeibein ftyt auf bem ffireibein
unb melft SBierbefn.
55.
3$ mac&fe au* ber (Srbc
Unb fletbe Sebermann,
$en tfaifcr unb ben tfonig
Unb aud) ben SSettelmann.
56.
1$ i$ nrmer ©$miebefne<$t,
#ab Wne #anb, jeig' immer red&t;
#ab fctne gity, mufc immer geljn,
S^ifi unb 9tod)t auf SdjUbroac&t ftc^cn ;
Seg' id) mid) etnmal jur 9tul),
®ann brummt Sebermann baju.
57.
3m 2cnj erquicf i$ bid),
3m Sontmer ful)l' id) bid),
3m §erbft erna^r' id) bid),
3m S&tnter roarm' id) bi$.
58.
8Ungel Mangel (runb)
®drnen anner (oljne $5owen)
fciffe aiuten (tfnoUcn)
#angt na buten (aufen).
59.
&a* tyat fe$S »rfne
Unb gel)t nur auf SBier?
3Ba* id) bamit mdne,
$>a& fage mir.-
60.
Slberjaan unb ©nabcrjaan,
$c rooflen toljope na SBatcr gaan,
6unner tfopp unb €unner ©tecrt,
8ta' mal, mat is bat oorn ®eert.
61.
3m Sommet ein SBcttelmann,
3m 2Btnter ein #err.
62.
®ott f)att' c* nic^t
3n ber ©elt war c8 ni$t,
Unb bod) bradjt' e« ber SMener fcinem
£crrn.
Digitized by VjOOQ IC
— 687 -
63.
3n meine* SBater* ©arten fte^ett Diele
Heine 9Ramu$en unb wenn bu
itjnen ben $ut abnimmft, mufct
bu meinen.
64.
<&r biente ©ott, tyat feine ©iinbe unb
ift bod) ni#t felig gcroorben.
65.
(£8 getyt uber ©ott. 9ttan$em fc&metft
e* gut. SBenn man ju Did bauon
i|t, ftirbt man.
66.
3n SBtttenberg, in 2Bittcnberg
£arr id'ne gale 8tofe.
Un met bic gale 8tofe wiU felj'n,
$e muji gan& SBittenberg terbrafeu.
67.
$>aar tuaS ccn $unb in ©ngellanb,-
$)en §unb ficti SKam' roa& mi befannt,
$en §unb pen 9tam roa* mi fergaten,
§eft bteemalfagt, fdjaft't nonag rocten.
<Bergl. aljnlidjee «Rr. 39.
68.
©riefc ©rafc ©raue
€teit alle 5Rac^t in'n ®aue,
#et ficn gfccfc^ un fyett fien SSloob
Un bcit boc^ alien Sftinfcfjen goob.
tBremer &fft. 35 u. Olbenburger #8R.
74. SRfiHenljoff 507.
69.
So geit ct in be SBelt:
®e ene Ijat'n SBubel,
®e annec §at bat ©elb.
SBaat ^oUft bu't mit?
70.
©aar gungen tein Satern,
Urn enen 93ufd) fnatcrn.
2Bo fnatern be Sateen,
3Bo flogen be ^latent,
©o babcrt be *Bufdj?
71.
Grft roeifc nrie 8$nee,
©ann grun mie #lee,
©ann roty tuie Slut,
©djmcdft alien tfinbern
gut.
72.
®S fi£t etma* Ijinterm 6tocfte,
$at e rotted Sftodflc.
73.
5Ba& madjft au$ ber ©rben,
SBefleibet 3cbcrmann,
©en #aifcr unb ben $unig
Unb audj ben SBettelmann?
74.
©etfr Don fieib, blauc* tfleib,
©urd) unb butd) doU ©ufigfeit.
75.
Oben fpijMg, untcn bteit
©ut$ unb burd) doU ©ufctgfcit.
76.
a. QA ift cin ©ing oon (Slfcnbcin,
sBcrjeljtt ben 5WuUcr unb 9ttu!)len*
ftein,
$au& unb $of unb ben SBauet
obenbrein.
b. '* id Don (Slfenbein,
S3ringt b'n duller «m feinen
9Hfll)lfUin,
©en ©auct urn feinen 5ldfct})flug;
9Bet ba* erraty, ift wadfer Hug.
Digitized by VjOOQ IC
— 688
77.
£ic ©icfel bic ©acfel
§at Sanb getragcn,
Sragt nimmcr mcfjr 2aub,
Sragt ficib unb @eel. ©oft ift baft?
78.
®er Sag ift mit oerlja&t,
$ie 9to*t ift mcin mcin SBergnugen;
3roac gebctn tjab idj ni*t,
®o* fann id> roacfec fliegen.
79.
eft finb oiele, oicle #riibcr
Unb cincr gibt bcm anbcrn ju trinten,
Unb bet tcfrtc la|t'ft fallen.
80.
Otjnc Sopf unb ofyu ©*roana,
djne «no*en bin i* ganj,
glut oon SBlut unb $aut,
3n furjcr 3cit gebaut.
81.
spedjneft tiegt im eidjenen,
eidje licgt in SBitfe,
sBtrfc licgt in ©cibc.
©cr baft raty, ift gcfc^cibtc.
82.
(Sin tyo* Qqimmrc,
din groji ©eroimmer,
©aft ift baft?
83.
eft ift Don »lut unb f>at fdn »lut,
dft ift uon Scben unb ijat fdn fieben,
Unb fann bod) 9tcb' unb Slntroort geben.
©aft ift baft?
84.
(&ft licgt auf bcm ffiafcn,
#at ffmfunbDieratg 3*afen
©aft ift baft?
85.
Dben fpifcig, untcn runb,
SKittcn roie cin ^ubetyunb.
86.
eft ift ctroaft in tncincm §auft,
Sfefjen'ft ljunberttaufenb ©aule ntc^t
nauft.
87.
©ft ift ctroaft in mcincm §auft,
©ft gcljt Sag unb 91adjt unb gc^t
bo* ni*t nauft.
$itc §aarc fyanget ba,
£ire $aatc tyocfct ba:
£ire #aare roott (rooUte),
£>a| fc §ire §aate fjatt.
89.
3n cincm engen ©afr*cn,
$egegnet wit cin f*roarjbraun
spfdff^cn;
®a na^m id) eft na* ©argelftabt,
$Bon ©argelftabt na* 9tagelftabt,
Unb ba roarb eft gerabcrt.
90.
Sroci epicycle,
Sroci #cf)rroif*le,
einc £tylmul)lc,
einc $lawermuf)[e,
3roci laufenbe Staber,
3d)n Sfinglingc.
91.
eft ift nt*t in *0M|en,
mbcr bo* in ^nfufren;
eft ift ni*t in £ollanb,
9lbec bo* in Brabant;
©icn ift cine f*onc etabt, bic baft*
fclbe bo* ni*t fjat.
SBci ben Sungfcrn fann man'ft finben,
Unb bic ©dbcr tragcn'ft fjinten.
Digitized by VjOOQ IC
— 689 -
92.
3$ rcbe ofyne 3unge
Unb fdjreie o^nc fiunge,
3d) ncljme Xjjeil an greub' unb 6d)mcr$
Unb l)abe felber bod) fcin #erj.
93.
Sunberttaufenb Sajjen,
©aft $u£cnb urn en 9Sa|cu.
Sluf toaft fommt cine?
94.
© l)6ljcrner &cfer
Unb e beincrne SBicft:
2Bcr bieft erratl),
3ft c Sungfer geroifr.
95.
Slnna fiatterle, roaft ift baft?
3ft fcin gucfcft unb ift fcin §aft,
Sat fcin' §aar' unb tyat fcin' $aut,
6djreit bod) aUcmcil iiberlaut.
96.
a. 6ft ift cin gafclein ungebunben,
©ft ift nod) nic gum Sufct fommen,
6ft ift gtucierlci 8hmfunfcft brin.
b. 3f roeet 'nc Xunne,
®c l)at ficn ffiunblof
Un ficn ©punbtof,
Un ift bog tmecrlci 5Bccr betin.
97.
6c^ncci\)ci| weeb7 itf) angettjan,
9ticmanb nimmt ftd) mcincr an,
33ift mcin §crj ift rote ein 6tcin
Unb mcin Seib roie rotfyer ©cin.
98.
3lufcn blau unb inncn gafjl,
3n bcr 2Hitt\cin 3roctfd)enfern.
©oljnie, XeutfcM flinberlicb.
99.
a. ©ft ftunb ein tannic am Slain
Unb Ijat baft ©au$le doII 6tein,
©ft fjat ein rotljcft Mantle an
Unb cin f$roar$cft dapple auf.
b. ©er ftat fcincn SBufen ooller @tein
Unb roirb gefunben felten aUcin?
Sat au$ cin rotfjeft ffidcflcin an,
I^utJma^cnVi^tft, Hcfi man eft ftafjn.
9teterbiid)lein. granffurt 1562.
100.
Srociunbbreifcig 9t5Uelem
@inb in einem ©tallelein,
©ft regnct ntc&t brauf
Unb fdjneit nidjt brauf
Unb pnb bo$ immer nafi.
101.
3d) roeiji etroaft,
©ft fte^t im s3lcfer,
Salt ftd) grun unb roacfer,
Sat mele Saute,
©eifct alle Scute.
102.
©ft ftnb oier ©ruber in cincr hammer
Unb fciner fann aufmadjen.
103.
$)er armc Sropf
Sat fcinen Sopf;
©aft armc SBcib
Sat fcincn £eib;
$ie armc fifcinc
§at fcinc ©cine.
6ie ift cin langer ©arm,
$o$ fdjlingt fie cincn 9lrm
©cbad)tig in ben anbern cin.
©aft mag t>a^ fur cin 23cibletn fcin ?
104.
3wci 8tingele,
SttJci ©tangele
© Saftle unb c 8pic&.
44
Digitized by VjOOQ IC
— 690 —
105.
§up, ljup, ljup
Un jup, jup, jup —
$e Beibcn tcmen ufem $of Ijetup,
fatten a$t ®eenc un cncn ©t&ljtt,
3d bat nig root ftabend tocrt^?
106.
31 feet up minem ©tafjttlen (flintetn),
®o feem ccn lutjet §a&tlen (§ctt($cn),
©e fyubbelt mi, be fubbelt mi,
3f waljtbc mi, un bog bebtog l>e mi.
SScrgl. 116.
107.
(Sin atted 5Beib mit 9tuben getodjt
Unb baft ftcljt in bcr SBibet.
108.
3dj glaube, road ju glaubcn ijt,
$Kut m$t: bafr ®ott im §immel tfrt.
109.
Sl^tet m^n SSabctd Samet
5)aet tjangt en blanten §amet;
3Bet bamtt timmctn tann,
®at id en tunftttdjen 9Kann.
110.
(gin cifetned ©aule
Unb ein flad&fetned ©djroanjle,
3e atget bad ©aule fpringt,
3e tiitjet roitb bad ©djwanjle.
111.
$aet fcetn en SRann ut ©gt)ptcn,
©gn 8toct roeet net bufent ©tucten,
#att en tnatern (tn5$etn) $fageji3}t,
$art en ffamm un femmt fif nid&t.
119.
®aet feet en Sungfet up ben Bonn,
§arc en roben Rod an,
$act en ©teen a^terin.
ftabc raael, wat bat mag fon?
113.
3n~ben Oarben ftunn en *utf<&,
#lct en Rutfdfr un baet en *utf$.
3n be #utf$ ba meet en ©uef (taubc),
§iet en ®ucf un baet en ®ucf.
Ston be ®ucf baet flog en gebbet,
#iet en gebbet un baet en gebbet.
Uet be gebbet tootb1 en Sett,
§iet en 8Sett un baet en ©ctt.
3n bat SJett ba fldep en «ne#t,
§iet en tfnetfct un baet en #nc#t.
»ot bat 93ctt ba ftunn en Seeg,
§iet en SBecg un baet en ®eeg.
3n be SBeeg ba fldep en «inb,
$iet en tftnb un baet en Jttnb.
Su tabe, wat id bat?
SRuaen^off 506. «ud> aid JRingel.
reifjen benufct.
114.
34 toeifr ein tletncd weifred #«ut,
§at fclnc genftet unb au# feint $l>otc,
Unb Witt ein lleinet ®itt^ tjetaud,
©o mufr er etft bie-SBanb but^botjten.
115.
®aet leep en lutjcn9ttann in toben fRocf,
§e fa : „9Hobet, roaett juro §onct bod) ! u
gat juroe §unb bun it gat nid) bangen.
116.
Ole, Olc,
$c fat bt mi up'n ©tole,
§c rotntbe mi, it ma^tbe mi,
§e nrintbe mi fo fote,
®at it Detgeet ©gen un gote.
«ergl. *r. 106.
Digitized by VjOOQ IC
— 691 —
117.
Up be Stole ftunnen trace $ale,
Up be $alc ftunb 'n $unne,
be Sunne fhinb 'n £re$ter,
Up
Up
ben fcrcd&ter fhmb n 6meffer,
Up ben ©mcffcr ftunb n Btufcr,
Up ben ftufer ftunb 'n «itcr,
Up ben mitt rocer 'ne ©elbc,
Daar lepen be $trfd&e a* up be $eibc.
Olbenburger m. 76.
118.
Up't ©traten ftaat troc platen,
Up be platen ftaat troe @tiepelft,
Up be ®tiepclft ftcit 'n Sunne »ecr,
Up't Sunnc »eer ftcit 'n Xtttyit,
Up'n £te<|ter ftcit 'n %aan*u\>,
Up'n 3aan«up fteit 'n Sitter,
Up'n ffiiter ftaat troe fltferft,
Up en Ijogen 9krg ba roaff't bat fjoge
©raft.
Sterner tfffi. 38.
119.
$l<$tern Stoen ftacn en pact tflarocn,
Op be Xiamen ba ftcit en Sonn',
Op be $onn' baet fteit en Srecfcter,
9lroer ben £re$ter ba ift en Sicfcr,
&roer ben fitter ba ift en Pilfer,
Srocr ben JRiifer ba ftnb troe Sgfcr,
&roer be ityferft baer fteit roat ©raft,
Dacr lopen fette Od&fcn up un af.
2RQUenl)off 508. Hr. 24.
120.
3roo etcljc, e *Butti,
© ffiibi (SKagen), e gamete,
© 3Rul)lt, groeu 6ee'li,
3rouf$en inne eft Skrgli,
Obebra eft ©dibit,
Unb im ©albli Ijat 'ft ©dlf.
6d)wei3crif(ti: Wodjtyolj 251.
121.
©ft roar etnmal ein 3rocifu|,
Der fafl auf einem ©rcifufr.
Da lam ein S&ferfufr,
©cr brad)te einen #ul)fuf.
Da natjm ber Sroetfufr
Den Dreifufr
Unb fdjlug bamit ben Sierfufr,
Dafr er ben #uf>fufr fallen llefr.
122.
Sroeebcen feet up Dreebeen un cet
©enbeen. Do !eem gcerbcen un
nafjm (Senbeen; bo naljm ttoecbeen
Dreebeen, un fmcct gcerbecn, bat
geerbeen &tnbttn fallen leet.
Sftergl. #a$tr. 65.
123.
Sroeebeen feet up Dreebeen unner
SBccrbeen.
124.
©ol nenn' idj'ft bir,
©ol fag' ic&'ft bir:
„©oll" ift'ft;
©enn bu eft ni$t crrattjen fannft,
©in renter ©fel bift.
125.
Ufe 3ann £angc
©at up'r tflaftangc,
©etybe be ©inb,
IBummclbe bat Ding.
126.
©ft finb fitnfunbjroanjig $crrn,
Die bie ganje ©elt regieren.
@ie effen ni$t ©rob unb trinten tttc^t
©ein,
©aft mogen baft fur §erren rooljl
fein?
44*
Digitized by VjOOQ IC
— 692 —
127.
§eDt ji nid) fccn bat grote ©ing,
©at guftern&Dcnb up'ntfarfyof ging?
$oe ©trump c un lange Seen,
3f })t\) jioc^ mien £eoen fo'n ©ing
nicfc fccn.
128.
©e ^uftct un fbn Suftcr,
©e $prcftcr un fbn gro,
©e gingen b5rd) be §eier
Un funncn en Sagelneft mit Dice ©icr.
Un jeber necm ecn uet,
Slcef bod) nod) ccn in.
129.
#ecm ccn ©cert ut 9toerben,
#arr Deer Oren,
#arr fdfr goet,
#arr en langen 6tecrt.
9tabe, rabe, mat ift bat?
[flam ein £i)ier auft 9torbcn, Ijatte Dice
Cljren, fedjft gufje unb einen langen
e^roana. ©a* ift bn«?]
130.
©ft fnippcrt, eft fnappcrt
5Wit cifcrncn Sapfen,
SHit fletfefcernen ©appen (gtngern).
Bonn's 9Mcmanb Dcrratfyen?
131.
(Sft Jllppert, eft flappcrt
5Wit ciferner #appe,
9Hit ^oljcrncr ©crtc (6$ublabe).
Jiann'ft 9Memanb oerratije?
132.
£angc <Sfyh (langcr 9Ka), tuo roitt na?
„©'fc$orner Sod, tuaft gatjt bt'ft a?"
'ft ift bod) beffer, 'ft §aar abg'fc&ore,
Sllft im ©inter 'ft £o$ jug'frore.
133.
(Sin eiferneft ©aulc
Unb ein flac&ferneft ©djroanjlc;
3c arger bat ©aule fpringt,
3c turner toirb baft 6$tt>an$le.
134.
JRiberc, habere, ratfefc!
Some: pot)! patfefc!
§inten £eber, Dome Scbcr,
3n bcr SRttt' ift atleft lebig.
135.
a. 9ti*8to*9tunjcl,
6djmar& ift bcr 6$rounge(,
ec&warj ift baft £od),
©o man ben 9tl*8ta*8hinjig brauft
ropft.
b. 8ti*8ta*9tipfi,
8le gal if$ baft Slpft,
SSic fc&marj ift baft So*,
©o ma Stiraripfi brin fodjt.
136.
9tiemanb unb Jtetner
©ingen in ein leer $auft,
ftiemanb ging Ijerauft,
Reiner ging Ijerauft,
ffiaft blcibt no* brin.
137.
6ft famen funf gegangen,
©ic na^men eincn gefangen,
3u Stittjclbacfc, ju 9togclba$,
©a rourbe fcin ©erid&t gema^t.
138.
§intcr unfenn §aufe
©a acfert Setter #raufc.
£5fme spflug unb o^ne &$az,
ffiirb'ft fcin 3Kenfd) im $auft gematyr.
Digitized by VjOOQ IC
— 693 —
139. @ttt SRatljfelmfirdjeit.
SRatfjfel, bat ein jum $obe SBerurtljeilter ben Stictytern auf gab; tocnn fie eft ntc^t lofen
fonnten, wurbe et frei. .
#0$ ftanb id),
(Sinen £obten fanb i$,
©ieben Sebenbtge waren aucfc babet,
®ie ©tcben marten ben 9l$ten frei.
3l)r #erren, fdnnt iljr bag erratyen,
©o Witt i$ eudj eine ©anft laffen braten.
#dnnt tyr'ft aber ni$t erbenfen,
©o mufit tyr mir baft Qtbtn f^enfen. 2Baft ift baft?
fiofung: „$ogelneft". ®er Sobte ift entweber baft ©erippe, in weldjem ein
SSoaclneft pdj befanb, ober ber fieidjnam bed armen ©iinberft, ben bie fieben JBogel
freffen. <Die fieben lebenbigen 95ogel mac^en ben 5(djten, b. I), ben* SSerurtljeilten frei,
inbem er eben bat SRatfyfel aufgiebt. — Beljnlidjeft SRatyfelmardjen 2Runenl)off 504.
140. mttftl nm Mattel (^at^fclticb).
1. (Si Sungfcr, \$ mitt if>r waft auf ju ratten geben,
Unb tuenn fie eft erratfjet, fo t^tratf)' i$ fie.
SBaft fur eine 3ungfer ijt ofyne 3opf?
Unb waft fur ein Sfjurm ift o^ne #nopf?
j^enn'ft mir ber #err nid^t fur ungut Witt fjalten,
@o will id; ifjm batb fagen ben redjten <§runb:
S)te Sungfer in ber 2Biegen ift ofjne 3opf,
®er bab^lonif^' Sljurm ift oljne $nopf."
2. ©i Sungfcr, i$ witt tyr jc.
SBaft fur eine @tra|e ift ofjne ©taub?
Unb welder grune SBaum ift otyne fiaub?
„2Benn'ft mir ber §err jc.
®ie Strafe auf ber $onau ift ofyne €>taub,
®cr grune Sannenbaum ift ofjne 2aub."
3. SBaft fur ein $6nig ift otync £ljron?
Unb waft fur ein #ne$t fyat feinen £ofyn?
„$>er $dnig in ber #arte ift ot»nc 2l)ron,
®cr $ne$t fur ben ©tiefel ^at feinen £oljn."
4. ©aft fur ein #6nig ift o^ne 2anb?
Unb waft fur ein Saffer ift o^ne ©anb?
„®er $5nig auf bem 6d)ilbe ift o^ne £anb,
®aft Staffer in ben 5lugen ift of)ne ©anb."
5. ©aft fur eine ©djere fyat feine ©djneib'?
Unb waft fur eine Sungfer ge^t ofjnc tfletb?
„®ie fdjwarje SM^tyuj^er' Ijat feine ©c^neib',
®ie 3ungfer in bem 2J?cer, bie W fcin #(etb."
Digitized by VjOOQ IC
— 694 —
6. 3Bel$e* fcfcone $au* Ijat roeber #ol§ nod) etciu ?
Unb roela)cr grime ©traufr Ijat letnc ©lumcldn?
„®a* Heine ©d)nedenl)au$ f>at roeber $ol$ noa) 6tein,
®er Straufr an bem ©irtf^au* Ijat feine SMttmetcin."
7. 2BaS fur ein §er$ tyut feinen 6d)lag?
Unb tua* fur ein Sag !jat teine 9Rad)t? „
„©a* $er$ an ben 6$nallen tljut feinen 6$lag,
®er aflerjungfte Sag Ijat leinc 9taa)t.w
8. (Si Sungfer, id) !ann U>r nic^td ju ratten aufgeben,
Unb ift e« i!)r role mtr, fo fjeiratljen wir.
SBunberljorn II. 1808. 8. 407.
Stuflofungen ber Sftat^fel.
1. 6d)nee unb Sonne. 2. #ulj. 3. $af>n (SBetterfjaljn). 4. #aljn.
5. ®a* ftdtitfet felbft. 6. 6arg. 7. Xuf. 8. ®a* 2oa) in ber rourm*
ftiajtgen $afctnu|. 9. U&r. 10. Butterfafr (Stityrfafc). 11. £eig in ber
3Mbe. 12. $antoffel. 13. 6ieb. 14. $Kul)te. 15. Sonne. 16. S)ie
©anne. 17. 3at>ne. 18.^. 19. <&ibotter. 20. ©i. 21. (St. 22. gla$*.
23. glad&e. 24. ©auerfraut. 25. $6 roaren ©ro^ater, Stater unb
©nfcl. 26. $)le 3a^ne. 27. ©rbbeeren. 28. SBrenmSReffel. 29. £rom*
peter mit 6djnurrbart. 30. 8ua)ftabe 2. 31. S)a* <&i. 32. Sine 2uge.
33. (Sin #ndul mit gaben. 34. @a)ncde. 35. #a£c unb bie im tfamin
fjdngenben @$inten. 36. ©ia)c(n unb bad @$roein. 37. £>a)fe, roeil
er Dice (£uterfpi£en bejroang, bann pflugt unb feine §aut ju ©tiefeln gab,
barauf man tanjt. 38. 3HutIer unb SBaffer. 39. Sllfo. 40. $etru$?
SRein, feiner. $etcud unb $fiff fafrcn am geuer. 41. (gin ©auer, ber
©rbfen fdt unb an bie Sauben bed 9toa)bar6 benft. 42. *Brenn*$ReffeI.
43. ginfterntfc. 44. e$iff. 45. ©a)nede. 46. SRebel. 47. §aua).
48. #anoncnfuget. 49. ®er 3ube f)tcf Seber, eft bleiben alfo 2 fiirfefcen
ubrig. 50. $egen. 51. geuereffe. 52. @an$. 53. e^lttten. 54. 9Ragb,
ed&emel, #ul). 55. fieim. 56. £l>urm*Ul)r. 57. £aum. 58. Stcpfet
auf bem Stoum. 59. $ferb mit bem Steiter. 60. Sroei SBaffcretmcr.
61. Of en. 62. £aufe. 63. 3wicbetn. 64. ®er $atm*@fet. 65. 3N$t*.
66. ©t. 67. ESaS. 68. $Ku^e. 69. 3JM ber §anb. 70. 3el>n ginger
am ©pinnroden. 71. $tc tftrfdje. 72. ©rbbeere. 73. glacfc*. -74. Surfer*
but. 75. Suderljut. 76. SBurfel. 77. SBiege. 78. glebermau*. 79. $>aa>
jiegel beim 9tegen. 80. SMiittour|t. 81. ®a$ au6gepia)te gaf. 82. ©otte$*
ader. 83. geber. 84. ©age. 85. ©pinnroden. 86. 9tau$. 87. U^r.
88. 6pedfeite unb #a$c. 89. glo^. 90. £er 3Henfa), feine «ugen,
^lugenbrauen, 9tafc, SKunb, gu^e unb 3e^cn flnb umfa^rieben. 91. ©ua^*
ftabc 8ft. 92. ©lode. 93. 9luf oier gu|en, 94. @ottc«adcr. 95. SBinb.
96. et. 97. mrfa;c. 98. Sroetfdje. 99. §agebutte. 100. 3a^ne im
Digitized by VjOOQ IC
— 695 —
9Runbe. 101. 3tuicbel. 102. 3BalInu|. 103. JBrefcel. 104. £i$tj>u>e.
105. ®ct grof$ tnit bet $Kaud. 106. e^laf. 107. $*amli(& bo* 2B5rt*
d&en „bad" ftetjt in bcr SBtbel. 108. ®er 6d&er$ bed SBottfeield liegt im
@tet$ffong Don ift unb ifrt. 109. (fctdjapfen. 110. sftafmabct unb gabcn.
111. $alm. 112. ftirfd&e. 113. (Sine gro&e S&olme. 114. (Si mit bem
#u$tein. 115. ftcgenmurm. 116. 6<f>taf. 117—120. ®et 3Rcnf(fcen*
!5q>er. 121 unb 122. (gin 5Kenfc$ ftyt auf einem S<$emet, 6<$tnfen ift
bo* (Sinbein, ber §unb ift bad SBtcrbcin. 123. SMagb beim SRclfen.
124. SBollc. 125. SB&inbmuIjle. 126. ©te »u$ftabcn bed Wpljabctd.
127. 6torc$. 128. $>ed tfufterd e^roefler toot bed ^tcbigcrd grau.
129. fteiter $u $fetb. 130. etricfaeug. 131. Oelmftyc. 132. gin*
unb SBicfe. 133. 9Wt>nabcl unb gabcn. 134. Jhttfae tnit $fetbcn.
135. 6#toarjcr ttcttig. 136. Unb. 137. glot>. 138. 3Raulnmtf.
139. g&ogelncft. 140. fidfung im Sejt.
II. Sdjerj- nut llatlifclfrajeit.
- 1. SBad tauft olme gu&c?
9 2. SSer Ijat gefaticen, bafr ed bit ganje SSelt gef)5rt $at?
• 3. SBct ift l)0($geol)tt?
4. SBet ift f)od? gcboren?
5. 2Bet fommt am 5TOorgcn juerft in bte &ir$e?
6. ©er leit, menn bcr 2Refcner ttant ift?
7. 98cr leit, roenn bcr 9Rc£ner maljt?
8. Seller §ut Ijat btc meiftcn SScfcer?
9. Seized ift bad ftarffte ©etrant?
10* S&eldjed ift bad ftarffte 2tyer auf Srben?
11. 9Bad Ijfnbert ben fiftcttct, ba| cr nic^t auf bem spfcrbc ftyt?
12* 2Bcld)er #anbeldmann fann ni$td toertaufen?
13, SBie did flatter ljat cin »aum?
14* 9&ad ift bad fcttmmfk im §aud?
15. SBeldjcd ift bic bummftc 6peifc?
16. $&al ift fcrtig unb tmrb bod) fagltd) gemadjt?
17. SBeWje ©triclc pnb nic^t aud #anf gemadjt?
18. S&er fdjlagt am minbeften auf fcinc 2Baare?
19. SBatum fonnen bic ^fcrbe fcinc Gdmciber rocrben?
20. ©eifct bu, mo bic tfafcc im §cu Ijotft?
21. 9Bcnn tljun bem $afen bic Safjne roel), obcr menn f>at bcr #afc 3a^m
f<$mer$en?
22. 2Bo ^aben bic crftcn 3Renfd)en bic £6ffcl genommen?
23. ®al ift bad 93cftc am tfalbdfopf?
Digitized by VjOOQ IC
— 696 —
24. Setyet ift baft bcflc gleitt?
25. ©eldje Serpen brenncn (anger, 2alg* ober ©adjftferjen?
26* ©aft ift in bcr ganjen ©elt bet £raud>?
27* ©er tragt fein §auft auf bem SRucfen nad)?
28. ©arum fjat ber tfiefctyatyn btc Slugcn ju, roenn cc frafyt?
29. ©oljin geljt baft tftnb, roenn eft fcdjft 3al?r gerocfen ift?
30. ©elc&c Kamen finb bie beften?
31. ©arum Ijabcn bie banner $artc?
32. ©arum fc&abt man ben #aft?
33. ©o ift baft fdjroerfte §0(3?
34. ©aft ift baft §6d&fte auf bem tfirefctyurmfnopf?
35. ©aft tommt nad> ber ©roigfeit?
36. ©aft gef)t burt&'ft ganjc fianb?
37. ©arum tyangt man bie $>iebc?
38. ©aft ift baft ©efd&rotnbeftc in bcr 9Bctt?
39. ©elc&eft tytet trinft H^ tfoftbarfte?
40. ©aft tommt na$ bem 2>aterunfer?
41. Urn roeldje 3eit roirb ben SBauern bie Sett am langften?
42. ©eldjeft finb bie armften §anbroerfer?
43. ©er ubcrlcgt SIHeft reif (id^ ?
44. ©of)tn tyat Soal) t^tn erften Ragel gefc^lagcn?
45. ©elc&eft tfraut tennen aud) bie Mnben?
46. ©aft ift ber Unterfdjie.b jroitten cincm ooflen sffienfdjcn unb eincr tjoflcn
Wa«e?
47. ©aft ift ber Unterft^icb jroitten 2X2 unb einer faurcn (Surfc?
48. ©aft ift nid)t brinncn unb ntcfct braufen?
49. ©er fjat'ft bequcmer, ber $affce ober ber tyti?
50. ©arum guctt man in'ft ©laft, roenn man trinft?
51. ©er roar funf Sage jfinger atft feine gutter?
52. ©ie fc^rcibt man burreft ©raft mit brei SBucfcftabcn?
53. ©0 roirb baft ©after am t^euerften betfauft?
54. ©er ift jroeimal geftorben unb nur eintnal geboren?
55. ©eld&eft ift ber bartigftc §etlige?
56. ©either §eilige tjat brei »arte?
57. ©eldjer ift unter ben fjeiligen brei tfonigen ber 9Koc)r geroefen?
58. ©aft finb bie 2>dgel fur fianbftleutc?
59. ©0 ftjjen bie 2eute niefct fait unb nicfjt roarm?
60. ©aft fiei)t tytnten roie born?
61. ©er ftel)t born roie fjtnten?
62. ©aft gcl)t mcift mit ber 6onne unter?
Digitized by VjOOQ IC
— 697 —
63. §oft bu f$on cincn fyalbcn tfalbSfopf mit jroci Slugen gefeljcn?
64. 9Sa8 liegt im §olj unb fault nidjt?
65. 3Ba* ift fdjlimm unb bo$ gut?
66. 2Ba& ift grun (unrcif), tucnn c$ toty ift?
67. SBarum ging 9Kofc$ iibcr bag rot^c SRcer?
68. ©etcher #ut Ijat bic metften Soccer?
69. SScr geljt gerne frul) nad& #au$?
70. $ln roeldfjem Sage ift bic ©onne auf* unb nid^t untcrgegangen ?
71. SSelc^c £raut ift bic ungeftumfte?
72. SBann ftyt bic flralje auf bem ©turnpf?
73. 2Bo ift ©ott nk&t?
74. SBann fact bcr SBauer glac^S?
75. 28a8 fydrt ofync Ofyren, f^wajjt ofyne 2ttunb unb antroortct in aflcn
@prad&en ?
76. Sirum latum SSffclfriel: frfjreib' mir ba$ mit brci SBud&ftaben.
77. SBeld&e* tykv fommt alt auf bic 5Bdt?
78. 5Boburd& fdjeiben ftd> Sebenbe unb Sobte?
79. einb mc&t gifdfje im SBaffer obct ©trine?
80. SSaS ift ba* Ocfc&ttrinbcfte in bcr ©elt?
81. SBddjc ficiber roerben am jungften Sage ni$t auferftetm?
82. ©o fkfyt bcr Sromprier, roenn cr blaft?
83. SBtc unterfd&etbet ftd^ bcr tfapujincr don bcr SSluhuurft?
84. SBann ftefyt bcr $aifer auf cincm guf?
85. 2Bo lafrt bcr §irt bic speitfdjc, roenn cr 3Rittag& nad) §aufe fommt?
86. 3Bic Did #ud)ftaben ftnb in bcr SBibri?
87. 2Bd$e SBiere fc&aumen am mciften?
v 88. SBdcfce $eter madden ben mciften 2arm?
89. 2Beld)er Untcrfdjieb ift $roff$cn cincm S3aum unb cincr SSiolinc?
90. 3n rodc^cm fianbe rooljncn bic mciften 9Jhififanten?
91. 2Brid&e S^icre (inb bci bcr ©djopfung ju tur$ roeggefommen?
92. SBie Did roiegt bcr 9Honb?
93. 3n roddjen #lribcrn grijt bic ©onne unter?
v/94. 3n roel^em 3ttonat effen bic 2eute am roenigften?
95. SBddjcr 9Honat ift ber furjeftc?
L 96. SBSclc^c Scitcn finb bic beften?
97. SBridjer $lbcnb fangt fdfjon am 2ftorgen an?
98. 3luf roelc&er ©trafce ift no$ !dn 3ttenfc& gefafjren?
99. ©rid&er Sag ftct>t nidjt im tfalenber?
100. ©arum ^ort man ben tfucfuf nic „2>ormittag" fc&reien?
101. 3Bie Did 6icr l>at bcr 9ticfc ©oliatl) nudjtern gegeffen?
Digitized by VjOOQ IC
— 698 —
102. Seller gifa) tft bee aacrlangftc?
103* ©aft gct)t bie Sreppe Ijtnauf unb tappt nic^t?
104. ©aft fur ein Socf Ijat fcinc §aut?
105. ©aft geljt noa) beffcr rote cine Ityr?
106. ©aft rotrb grower, jc mcl>r man baDon nimmt unb fleiner, jc mcf>r
man baju tyut?
107. ©er lommt jum ©rften in bic fllrd&e?
108. ©aft geljt inft ©affet unb maa)t fl# nidjt naf?
109. ©ann fommen SBcrg unb £Ijal jufammen?
110. ©eld&eft ift bo« fc&roerfte fctng auf ber ©clt?
111. ©ann tft'* gefaljrita), in ben ©artcn ju gctyen?
112. ©er fann aUc ©proven reben?
113. ©aft fleljt ein tfontg fclten unb ein Sauet afle Xogc?
114. ©ann $at ber gefajcibtefte 9Hann auf ber ©ett gctebt?
115. 3n roela)cm ©albc roadjft fein 2aub?
116. ©ela)e £eute fjauen unb fte$en unb rocrben bo$ nlc&t geftcaft?
117. ©enn fann man ©offer in eineni Siebc tragen?
118. ©ela)e #tnber fonncii Ujrcn Satcr taufen feljen?
119. ©ad ift lange fertig unb rotrb bo$ tfiglia) genuufct?
120. ©ie Diet H&gcl braudjt ein roo&lbcft&lagcneft $ferb?
121. ©elated ift ber langftc Sag in ber ©od)c?
122. ©aft fteljt jrotfc$en »crg unb ^al?
123. ©er ift gefa)id£t?
124. ©cW&cr fttng ift ntc$t runb?
125. ©ela)er bria)t efjer baft ©ein, ber Don eincm $ifa)e ober ber Don eincui
tfira)tf)urm fa^t?
126. 5ln rotftfcem Sage ift bie ©onnc auf* unb nia)t untergegangen?
127. ©er mu| feinen $elj aua) im ©ommer tragen?
128. ©arum batft ber $orfbdder ein ©rofd&enbrob grower alft ber ©tabtbdtfer?
129. §cringftfa)roanj in Sutter gebraten, roie fa^rcibt man baft mit brei
SBud&ftaben?
130. ©aft lauft oljne gu&e?
131. ©arum freffen bie rocifren ©$afe metyr alft bie fd&roarjcn?
132. ©cla)em Snedjtc giebt man feinen £olm?
133. ©oljer fommt ber etora)?
134. ©eld&er ©tein an einem S^urme tragt am fa)roerftcn?
135. ©enn man Don jeljn Sauben auf bent $aa)e eine fd&icfrt, rote Dielc
bleibcn noa) fijjen?
136. ©aft ift $u mitten in $afel?
137. ©etyeft S&tcr i|t mit 25ffeln?
Digitized by VjOOQ IC
— 699 —
138. 9tuft bcc tfucfuf uor Soljannift obcr nacfc Soljannift?
139. ©er ge^t in* #ol$ unb f$aut Winter ficfc?
140. ©aft ge^t bic Cluer in bie flirefce?
141. ©er ift geftorben unb nid^t ucrgangen?
142. ©ie (part man im ©inter \>a* §0(3?
143. 3§arum Ijaben bic SRufler tuci^e §ute?
144. ©d$e« fmb bic Ijarteften 9ttfle?
145. ©enn uicr #a£cn an trier (&cfcn ftyen, rote Diet ttugen fic^t jebe?
146. *$ be Ijalbe fla£e, mic uicl «8cinc &at fc?
147. ©aft Ijaben ju Worn bic tfodjtopfc inroenbig unb roaft auftroenbtg?
148. ©aft madden bie jmolf Slpoftd im $imme(?
149. ©ie geljen bie SWdnc&e inft %at>?
150. ©er Ijat eft bequcmer, ber tfaffee obec ber J^ee?
151. ©aft i|l baft grofrte *Bu$?
152. ©d$er ©anberftmann ijt bee (uftigftc?
153. ©aft ift baft UnnStyigftc in bee tficcfcc?
154. ©aft ijt jroifefcen $imme( unb ®rbe?
155. ©arum lauft ber gucfcft gern fiber ben 2krg?
156. ©0 Ijabcn bie barren tyre defter?
157. ©aft ijt cinem abgefd&nittcncn ©trol^alm am almlidjftcu ?
158. ©aft ift ungerab' unb boc^ gerab'?
159. ©arum Ijat Slbam in ben Sipfd geblffen?
160. ©ann ift bic (Smigfeit ju fcnbc?
Slntmortcn auf bie 9tatf)felfragcn.
1. ©ie ©onne unb bic Scit. 2. ©er (Sfd in ber Slrdje ftoaljft.
3. ©er 6fel. 4. ©er ©tor$. 5. ©er Sart am #tr$cnf(fcluffd. 6. ©ben
ber 9Refcner liegt. 7. ©aft ©ctretbe. 8. ©er ginger^ut. 9. ©aft ©after,
eft treibt bic SHityle. 10. ©ic ©cfcnecfe. 11. ©er ©atteL 12. ©er Xobte.
13. 60 Did alft er ©tide ljat. 14. ©er ©d^napf, roett er baft SBefte fallen
lafct unb baft SWinbcfte betyalt. 15. ©er ©alat, er lafit fu$ amnadjen.
16. ©aft Sett. 17. ©ie ©algcnftrtcfe. 18. ©er ©lafcr. 19. ©ell bie
e^nciber fein §eu feeffen. 20. ©0 fie \>m ©ebel (©c&roanj) Ijcrauftftectt.
21. ©enn ber §unb tyn gebiffen fjat. 22. #eim ©tiel. 23. ©aft #alb
baran. 24. ©aft gloljfleifd), roeil man bie ginger barnad) lecft. 25. tfcine.
©ie brennen afle turner. 26. ©a| man \>a^ §olj ber Sange nad) fpaltet.
27. ©ic ©djnecle. 28. ©eil er fdn ©tiicflein auftmenbig tucif. 29. 3n
hai pebente. 30. ©ie (Sinnaljmen. 31. Umft tfinn tjerum. 32. $attc
er gebern, nmrbe man ilm rupfen. 33. Sim ©ettelftab. 34. ©cr 8toft.
35. ©aft ©ortdjen „%men". 36. Srcue #anb. 37. Urn ben $dlft.
Digitized by VjOOQ IC
— 700 —
38. ®c* 3Renfdjcn ©cbanle. 39. $cr glol), er trinft 3Kcnfc^cnblut.
40. ®er bu bift. 41. Urn Soljanni*. 42. $>ie 6etlcr, bei tyncn ge^t
alle* Winter fw). 43. $er Bottler. 44. 5luf ben fiopf. 45. Brcnn*
5«cffcl. 46. ®er sj^enf^ fatlt urn, bic glafcfc' ftc^t befto fefter. 47. $afr
2X2 = 4 ift, ift au*gemad)t, bic faure ©urfc ift etngcmac&t. 48. $ie
genfter. 49. ®cr Saffce, cr muf fid) fejjen; bcr Sljee muf jic^cn.
50. ©arc man brin, fo gucfte man tjerau*. 51. &bam. 52. $eu.
53. 3m SBein. 54. fr^aruS. 55. @t. $eter mit ben ©cfcluffeln.
56. 6t. $eter, jmei Barte an ben ©d&luffeln unb einen am fttnn. 57, $er
fc^trjarje. 58. greiftnger. 59. 3n ber Sauftfc. 60. £5fe Bratrourft.
61. ^erSBHnbe. 62. ®a* Slnbenfen an 2Bot)ltf)aten. 63. 3a, mit meinen
$mci Slugen. 64. ©la*. 65. ®er fiettcnljunb. 66. $cibclbeere. 67. SBcil
feine ©rucfe ba mar, fonft mate er uber biefe gegangen. 68. gingerlmt.
69. ®et uber sRac&t au*bleibt. 70. §cute. 71. SBinb*braut. 72. SBenn
bee Baum ab ift. 73. 3u 9tom, benn ba Ijat er feinen ©tattljalter.
74. ©ar ntc&t, benn cr fat £ein. 75. $a* ©d)o. 76. ®a*. 77. $er
<Sfel, meil er grau ift uon SHutterleib. 78. $ur$ ein Brett. 79. 9Ref)r
gifc&e, benn eteinc finb untcrm SBajfcr. 80. ®c* 2Renfd)en ©ebanfe.
81. edjniirletbcr. 82. Borm 2o$. 83. ®er tfapujtner ift in bcr fflitte
gebunben, bie Blutmurft an beiben ©nben. 84. @o oft er gu spferbe reiten
mitt unb in ben @teigbugcl tritt. 85. *m $eitf$enfttcl. 86. giinf:
B.i.b.e.l. 87. Barbicre. 88. Srompeter. 89. ®er Baum Ijat 3meige,
bie Bioline Ijat tin ©. 90. 3n ©efterreirf), benn ba flnb tauter E*@tretc$er.
91. S)ie gifdje, benn fie finb befc&uppt morben. 92. ©in 9$funb, benn er
beftc^t au* Bierteln. 93. 3n SBeften. 94. 3m gcbruar, meil biefer nur
28 Sage t>at. 95. 3Rai, benn er tjat nur brci . Buc&ftaben. 96. $ie
^aljljeiten. 97. ©onnabenb. 98. 3Rflc&ftra$e. 99. $er £obe*tag.
100. SBeil cr nur tfucfuf rufen !ann. 101. (Sin*, nad&bem cr bie* ge*
noffen, mar er ni$t mcfjr nudjtcm. 102. ©toeffife^; fcin #opf bleibt in
Slmertfa, fcin ©djjmanj ift Ijierort* ju oertaufen. 103. Staucj). 104. @age*
boct 105. $tc £au*, fie gcljt auf* §aar. 106. (gin 2od&. 107. $er
Smeite. 108. ©fatten. 109. ©enn ein Bucfliger in ben ©raben fallt.
110. gcuer: niemanb lann'* in bcr §anb fyaltcn, otjne e* fallen ju laffen.
111. 3m grueling, menn bic Baume au*f<$lagcn unb ber @alat fefciefct.
112. ®a* (Sd&o. 113. eeine*gleta;cn. .114. 3miWen fcinem ©cburt*^
unb 6terbctage. 115. 3m gid&tenmalbe. * 116. 9Mlbl)aucr unb ^upferftcd&er.
117. SBenn e* gefroren ift. 118. ^farrtinber. 119. ®a* 5Bctt. 120. tfeinen,
eben ttjeif* bef^lagcn ift. 121. ®onnerftag (ba* SBort ift bretfilbig). 122. Unb.
123. ®cr Bote. 124. ®cr $cring. 125. ®er dom l\\ty fallt, meil cr cljer
ben S3oben erreidtf. 126. 9lm ^cutigen 2:age. 127. $cr Bar. 128. SBcil
er mctjr Seig baju nimmt. 129. ®— a— *. 130. SMe 3cit. 131. ©eif*
mc^r meife @*afc gicbt al* f^marje. 132. 6tiefclfned)t. 133. ®a^cr,
mo^in cr mit fcinem ©djmanae mdft. 134. £>er oorle^te, benn cr mu| ben
le^ten allcin tragen, mafjrcnb alle iibrigen cinanber tragen ^elfcn. 135. iieinc,
Digitized by VjOOQ IC
— 701 —
fie fltegeu geroif afle fort. 136. $a$ 6. 137. $er #afe. 138. (Sr ruft
blof „£uc!uf!" 139. ®ie 5ljt auf ber 6rfmttei' be& #o^aucrft. 140. ®cr
Xaufling. 141. 2ot'& grau, fie ift jur @aljfaule geroorben. 142. 2Ran
tragt bic ©excite jur Steppe auf utib ab, unb erroarmt |i$ babci. 143. Urn
fie aufjufefcen. 144. 9*etrubntffe unb ©efangniffc. 145. 8erf$. 146. Stud
(nidjt 772 #a£en 311 berec&nen). 147. 3ntt)enbig eincn SBoben unb au&*
roenbtg 9luf. 148. Sin S)u£enb. 149. ftacfenb. 150. ®er tfaffec, cr
mufc jid& fejjen, bec Sljee mu£ jiefjen. 151. $a$ (Snttcbucfc (in bcr ©d&rocij).
152. SDcr ba jau^ct. 153. $a* ®ac& fiber bcr tfanjel. 154. ®a&
SSort „unb". 155. SBeil cr untcn nid^t bur$ fann. 4 56. 9Bo fie lefcte
9ta$t gefc&tafen Ijaben. 157. $ie anbrc §alfte. 158. gunf ginger, roenn
man fie ftrecft. 160. 9WU bem £.
ftadjtrdge unb 3ufa£e.
I. tt)te$enliebd)eiL
Dbcrelfafr: 5ejt fdpon oben ^r. 88 d.
&
fr ,K
*=*
53t
i*
#u«na*,nu»na, ^fuppa^Ia, ftftlof !
6d)lof, mei got* big* 8n« ge- fa,
(ftngelein)
h h h-
fc=
£^
i=jt
fi=«=
S=U
ifc
It*
in a fjol'jig* Sammcrla. 9tu-na, nu * na, *Pup*pa*la, fd)lof!
* 9ttina = fdjfaf, fo audj bei SRkcferltn (oergl. oben 9lr. 85) ertlart.
2.
edjlaf, ^inbtein, balbe!
$>ie SSogletn fingen im 5Balbc,
$ie 9>5g(ein fpielen in griinen ©ra$,
6ie bringen itn $inbe fufjen Sdjjlaf.
^affauifc^ : • griebridjfcfegen (ocrgl.
^r. 30).
3.
edtfafe, liebe £teine,
8(^lafc bid urn 9lcunc!
3e£t ift ja jum Styafcu 3eit
gur bic fiinber roeit unb brcit.
©aljburgifdj: €iif* Sir. 70 {oergl.
^r. 28).
Digitized by VjOOQ IC
— 702 —
o.
&ommt all, tyr *B5gc(cin !
2a£t eud) audraufcn
9&on cucrn geberlcin
3Bad t$ fann braucfcen
gut tnetn ftetn tfinbelein,
®a| eft fann fc&lafen ein.
». ?ctcr ftr. 31 (*crgl. oben 78*>, .
$anncdcbc, mo marft bu bctm?
3m e^etbermalb. — 9BoS fanbfi
bu ba?
(Sin #cftd)c. SBad lag barin?
©icrcben. Sad gabd baraud?
sBogelc&en. ©ie tyaten bic?
Clitirf bibt Guacf:
6$laf, *>" Reiner fiuttetfacf!
ftaffauifdj (#artenrob).
6.
§eja, popeta,
©' gif^l fc&mimman en SBcia; (SBctyer)
€55 fdjroimmant en SBcia, fd f$tulmmant en @cc:
Sdjldf na, mein Sloancr, ad tyuat ba nir, met)!
©aljburgifdj: 6iift 93.
7.
@$u$5*, fd&ujo, Ijeibo!
. 3 !auf ba mortng a ©eigo,
3 lauf bar a ®eigo, fanft fpiiln bamit,
@d)lafe, mein tfinblein, ftl&fe en gricb!
©aljburgifd): ©fi& 9tr. 10. * €>d)ufce, Smperatio Don fdjufoen (aljb. scuzzan).
3emanb burdp einen ©djroung nad) oben roerfen, auffdjroingen, fdjaufein.
8.
34 tyx wee mat SRable fdtfer fd&lofe gclat, (gelegt)
3^ l)or merf4 mit rutyen SUlsrn beftrfit, (beftreut)
SRit rutljen ftiitl'n (ffiodlrin), mit grimem #lce:
Soor (6ag) met, mat 9Rable, road tt>ut ber benn mel>?
Veter 9?r. 30 (ecrgt. Br. 97).
9.
#aibl popaibl*, mad rafdjelt im <3truty?
6 fain b'tlann SRaidla, fc tyun acfc afu.
2tu mdnn fc ni do bem Sfcafdjcn Ion.
SBammcrd' of b'e tlSne Sdjnamala fd&ton.
#atbl popaibl, fc tyun ad) afu. $eter 9ir. 27.
#atbt popaibl*, mad madjjen bic ®dnd?
kk plubern, fie plubern mit tyr'n furjen §djmauj.
#atbl, popaibl, brangd SWangclbrct rat,
$ic hotter bacft jfu<$a, ber SSater fdjaibt f nai.
^eter »r. 26 unb 25 (oergl. 9tr. 96 oben).
Digitized by VjOOQ IC
— 703 —
* SXan (rot biefe in Oefterreia) unb ©djlefien iiblidje ©inganglf or me I unb
ubet^aupt bat in dielen beutfdjen ©iegenliebern ootfommenbe „(Jia $opeia" au*
cinem griedpifcbcn SBicgenlieb fyerleiten motlcn, ma* id) fur cincn geleljrten 3rr*
n)um ^altc. But (irflarung be* griea)ifa)en Urfprunge erjaljlt man fid?: „9H* nod)
ben tfreujjugen mefpre ©abenbetgifdje 3Rarfgrafen oon Oefterreia) fl$ mit gried)ifa)cn
sprinjefflnnen bermablten, famen aua) griea)ifa)e £ammerfrauen unb tfinbermarterinnen
nad) Oefterreia), bie im <$efange unb rocltlidjen flunftfertigfeiten gut unterriajtet
roaren. 2)uwb biefe rourbe jur Beit fieopolt* VI. (+ 1230) ein griedjifdje* Ginfe^lofcr*
lieba)en:
@a)lafe, mein JHnbelein, fdjlafe, mein flinb!
in Oefterreia) eingefutjrt. 5)a*felbe oerbreitete pa) fe^r fdjneH in alien ©auen unb
rourbe in ,$aiberl pupaiberl, ijaiberl pupai' umgeftellt, roorau* fdjliefeiid; ,Ctia po=
pcia!4 entftanben iff. 5J>icfc fyiftorifdje Botij entle^ne id) einem Sluffafce „$M red)te
6ufaninne", fieipjiger Beitung, 4. December 1896. Seil. 2.
11.
6oli — foli1) mitt i bet futgc,
£)pfel unb *Birli mid bet btingc,
£>pfel, SBirli, Befpilt2) tatg3),
%$ mi* TOaibclt j'effe Ijeig,
£>pfcli SBitle, £I)tatfoeletaig4).
©<&fof, mi$ 9Ratbli, mie me be Icib.
ftoa^ol) 634.
1) 6oli==fpielenbe0S)iminutiD, mie
fo fo, la (a. Kefmli$ mat aud> i>ai
umftrittene „6u-fu*fu" ein ©ilbenfpiel.
2) dispel. 3) taifj = uberreifrt, gab*
renbrt Obft. 4) Gin murbed ©ebacf,
riemenformig, fingerbicf, in Sutter ge»
braten.
12.
©utttyeic1), ©legit, ftofr,
Uebet* 3a^t ifl '8 $ucblt grofc,
Uebet* 3a^t fa '* SBucbli laufc,
Uf bem SWart go §uptt2) faufc.
8tod#olj ftt. 685.
1) Sutttyeie = 8Biege, Settdjen =
mie Sujefyei (im Sogtlanb). 2) £up*
pen r 5 Kin (fcoipppen), Aerolite Oblat-
fucf)en au* £onig unb SReljl (3uriajer
©ebocf).
1) £eie = SBiege (tfinberfpraebe}, Sue
oereint gefejt, mie aua) „$uiljcie" gefagt
13. 2>cr eiufiebel Betttt SBtegett.
Si$t an Oanfubl auf ba 6tiagn,
(etufc)
$ilft ba SinbGmagb '* ftinb cinmiagn:
„$eta, popeta, tljua nit a fo fa)retn,
Sdjldf, mein liebe* tfinbeletn!
SBann i ftitb, gfyart b' tflauf n bcin,
Sljua, mein ^tnbelcin, nit afofdjtein!"
©atyburgifdr. ©iifc Sir. 27.
14.
^nnnc, ttutte, faufc!
'5 Stttfcfcla (Xaj^e) ift ntd^t ju ^aufe,
'@i« a bijlc fpiUe gange,
'6 moUt p* tuoljl a TOaiftla fange.
^unne, ttuttc, faufe!
Defterreia).»©a)leficn: *eter I. Br. IT.
15.
£cic — i Sue1), faufe;
<^et 9>atet fa^rt nac^ ^aufc2),
Gt nimmt ein' gtofren Sc^litten mit,
Unb btengt 'n ©il^elm a maft mit.
hunger Br. 10.
(Soje) « Siege, in „$eieboje" ift beibe*
mirb. 2) ^aufe = etnbt im Sogtlanbe.
Digitized by VjOOQ IC
— 704 —
II. ifcoferetme.
SBenu bic $inber cm neue$ ftleib befommctt fjaben:
16*
s)ld), tua* fjaft bu ! rotted neuc* 915-
cfelcfce,
^ricgft aud; tot^c 65cfeld>en,
@n au$ rottjc £trumpetd)cn
2Hit fo rotye 8tnber$en.
9tu6 bcm 9toffauifa)cn.
17.
earner Srctt, leidjt SBrctt,
3ft bcr SRann in$ §0(5 gefaf>rcn.
5Ba& bringt er mit?
©in $aar ncuc 6d>utj.
SScm foflcn bic?
Unfccm fleinen 8cetd)cn. (fitfettc^en)
ftttffauifd).
18. SBcnn bad #inb im §cmbc fjeriunge&t:
#embefu$, §ofenfc$lii$,
3ag bic §iif)ner in a ©riid!*
3ag' (ic ntd^t $u rocit f)incin,
$)ajj fie uidjt bort ftccfen blcibn.
>¥cter $r. SO. * ©anb am Ufcc ber Saajc, 6d)lamm.
95cim ©uppcnrfi^rcn:
19.
2trum, larum, Soffelflid,
Sllte Scute effen did,
3unge miiffen faften,
$rob liegt im tfaften,
9Kcffcr liegt bancbeu,
2Sel$ cin (uftig £ebcn!
@i$t bcr ©acfer auf bem ®ad>,
#at (ic^i fester cu ftropf gelad&t.
2Runblia) aud Oberljeffeu (@egenb Don Warburg). fcnbcrc fiedart jiemlicb gleia)
SBSunberfjorn III (f. oben 9lr. 215).
20.
^umpctiticfcl* Brubcrdjen (§an^cn)
oafr fyinterm Ofcn unb fa)ltef,
$a btanntcn Ujm bic $ofeln.
$a fing cr an unb lief,
ftajfauifd) (oergi. $r. 310).
21.
2)ort obm aufiu 93crgarl
Stefyt a rocifia 9$imml:
Unb bo brao'n #inbarl
tcman dli en §imml.
©aljburgifdj: €uii 52.
22. 3wct 3toerge.
Sort ob'm auf'n SBcrgart
®d fifc'nt jtuoa Stoecgarl.
Unb a §enn unb a $d()n,
$dbmt dfl boab glecflfdjuad) dn.
©aljburgifdj: 8iijj 77.
23.
JtinMe, frf>au, fefcau!
$ort ftef)t bcr SBau — £au,
§at a $infu (Sunbcl) aufm $ucfel,
§at* ^fciflc im 9Waut.
$ctcr 69.
Digitized by VjOOQ IC
705 —
24.
£ott btub'n am SBatge
®o fttyt a $uf>u (SBufcelmann)
®et madjt a $aat ©ucfen
$alt gtabe mie bu.
$Petec 70.
25.
$a brub'n of'm 93argc.
®o ftif)t a fdjmatjct SKann.
©at matt bi nod& ftaffen,
% Ijot* Sttaul ufactyon.
^etcr 71.
26. $eitfyrst<lj.
(©abrenb be* SlbfingenS biefe* Weime* roirb bic franfe ©telle beftri^en.)
Untetelfafc.
2$K$ S'.fel:*i^*M' ^ ««* ■«** *»•
SBenn man mit bem Sinbc tanjen miQ:
27.
SRIjeinpfalj (oergl. 588).
£
&E£
ES
It
£
3d) unb mein jun • ge* SBeib, fin * nc fdjo ban * je, fie mit em
£
^t
95et - tel • facf ,
(93e*fen*ftiel)
mit em 9ton * jc.
28.
©ejtetn Sibcnb auf bem #aU
&an$te $ett Don Smlebel
2Kit bet grau Don ^etetfU:
&d), ba$ mat nic^t ubel!
*Peter 83.
29.
3dj bin bee ©cigefaiann
$)u bift bet Sanjet,
3d) bin ein fjalbet 9tarr,
®n bift cin ganjet.
?ctec 82.
SJiifj me, jTeutfd)c$ flinberlieb.
30.
$icp, ©d&apct, piep!
©taimoal urn' an 3)fef,
©tatmoal urn bat 9Kotgenftaetn,
Unfe 9Hinfe banjt faujaetn.
Umgegenb Don Sftagbeburg: ©ege»
net 61. SBergl. ^iep, £ane, pkp\4i
31.
£dn$ mit mit, tdn$ mit mit,
§dn a fd)en$ $te**;
3upf mat* nit, jupf matS nit,
$>'9Kuata mut be3.
©aljburg: ©iij? 71.
* ©cfrofc = Sraufc, faltigcr Sc^mucf
an §M unb Sruft.
45
Digitized by VjOOQ IC
— 706 —
32. £ie butitc Sdjfirje (£an$ticbd&en).
[%ad) ber SRelobte: ^ott' ift tobt" faon uor 1825 turn Jttnbern se&utft.]
a. £an$ mit mtr, tan$ ntit tnir, c. £ait$ tnit tnir, tanj mit mir.
3$ Ijab' 'ne bunte ©clwrae fur. 3$ (jab' tin' btmte ©d&fttjen fiit.
9ttit mi oof, tnit mi oof, 3Hit mit aud&, tnit tnir aud),
gKicnc t$ tjan Sammerboof*. SKeinc ©d&urje biinfert au<$.
b. $)anj mit mid, tang mit micf,
3<f Jerome 'ne bunte ©djertc &or,
3dC ijeroroe nod& atne bruntcr,
®e ift nod) jelmmal buntcr.
d. &$ tanj mit mir, tan& mit mir.
3$ Ijab' 'ne tueifre ©djuqe fur.
Safc nid&t ab, laji nidjjt ab,
$i* bic ©$urje £d$er tjat.
a, Hu* Bremen (ftffi. 29). Bronbenburgiftj: SBegener 999. gRunbltd) auft
(^amenjer ©egenb 1825. * tfammertucfc, fcinftc fieinroanb, roic fie jur Sfa*-
ftattang geljorte. — b. SWagbeburfler ©egenb: SBegener 999. — c. §intcrpommern:
SDroft^n 312. Bej)nlid) sgcter I. @. 318. — d) ©icgerlonbifa : defuse 45.
Merlei Iteime.
33* ^anfetemann (8teiterlieb).
($er geftiefelte tfater, #r. 379.)
i
Oberclfaf.
*==*=
tz— |— -h-te=t
^E
£
$an*fe » lc»tnann fjat ©te*fe*Ie on, ^af* €am*ic in bet
i
±
=d
fe^S^E
S
©djei-be ** Kofi berfauft, &at$ ©elb bcrfauft, jefct fommcr ne-mi ret » tc.
34*
$anfcrlman f>at ©tiefarl on,
$4t$ $ageri an ha ©eit'n;
£at* 9to^ bertauft, l>att ©elb aertyan,
3aj t3u a noama rett'n.
Saljburgif*: ©fife 12.
35.
#opp, tyopp, ^opelmann!
Unfre #a& fcat ©ttefetn on,
©e^t jum ©runbel
ginbt ein tfinbcl.
Mxt foil* ^etfen?
3udermunbel. fl. $eter »r. 42.
36.
#opp, typp, ^ren!
©o rict'n bte $eeren;
©o ritt ber 9lcfer$mann
3Hit pnn ¥fwbc^en ad&teran.
35, jo, jo!
©imrocf 131.
37.
©o reitct ber Sidtarmann
5luf feinem ©aul fctnten bran.
8uf, jut, jut, juf, jut, juf!
Oftenburger £ffl. 90.
Digitized by VjOOQ IC
70? —
3d.
#opp, f>op|>, feferimann!
Unfce *o> l>8t Stieferln an,
Stennt bamit of flollabrun*
ginbt a JttnM in be 6unn.
* 2fa biefem ofterreic^ifc^en ffleime,
nad) ©djottty 1819. 6. 12 fdjon oben
9tr.374, ftnbet audj ©rimm (8Rar(ben III.
©. 218) trie Sbec bed SRardjen* bom ge«
fticf eltcn flater, erflart abcr £ollabrunn
ol$ glcrfcn in Unterofterreidj.
40.
$a Sto — Sto — fcatta
#at'n €tobl ftn ba 6etta;
#aut en fttnbarl'n &' Oljrn fi.
$au eanft bo nit gar 4.
£df eari nar a ©tfcfarl bran,
©afc'* bo roteba mfidjfn fan.
©aljburg: ©ufr 97.
39. ftomntt, $Sljtter btbt!
®er Writer ju $ferb,
©te #o$in am §erb,
®ie 9tonne tm Softer,
®ie gifdjer im ffiaffec.
®te 9Rutter bacft «U($en,
©ie lafrt mt$ ucrfud&en,
©ie giebt mir ein Srotfen,
©oU $ut)ner mit loefen:
nfiommt $ilf}ner btbi!"
$>te #u$en i|t fie.
SBunberljorn IIL 439. ttu«g. 1808
*nb. 81. SBergl. oben 9tr. 412/414.
41.
Bimbam ©t§cfe&en,
Da unten ft^t ein ©tdddfren,
$>a oben fteljt ein golbneS $au&,
®a gucfen uiele f$one Sinber 'rau&.
8u« ©berfjeffen. 3eitfcf>r. fur ^eff.
9efd>. I. 261. Bergl. ©rimm, 2Kgty. 107.
42. »ari« uttb bte tofe »a*c.
tfling, Wang, ©foria!
9Harta ging bie £reppe rauf,
#att' ein totted ffiddKetn an,
#inflen 70 ©toden bran.
®ie ©fotfen fingen an ju flingen,
SWaria fing an ju fingen:
„ Gutter, Gutter, ein Butterbrot!
Seg' mtr'$ auf bie fiabe tyn,
2M* id) au* ber ©<&ule bin.
9Ruttcr, Gutter, wo ift mein »uttet>
brot?"
ff>r3M fleimfr bie «a£' flefreffen!""
„#au ber Ratf ben ©(fcroanj ab\
§an i^n ntd&t ju tang ab!
Safr no$ etn fleinrt ©tucfc bran,
©afr fie un* no$ maufen fann."
©iegetlanbifd): Dr. GMudje 9tr. 115.
$ergl. folgenbe Summer.
43. (Btfaiftt **m Sttttertrrt.
Gutter, gib mir ©utterbrot,
£cg mir* auf ben fiaben,
Si* td> au* ber ©$ule fommc.
shutter, too ift mein SButterbrob?
„§at gerotfc bie fta^ gefreffen."
§au ber *a^ ben ©$n>an$ ab,
$au i^n nic^t &u (ang ab,
fia^ m>4 ein Heined ©tump^en bran,
^a^ bie Heine &mma nocj brauf
tanjen tann.
9taffauif^. »etgl. borige 9?r. unb 9tr. 1003 au9 e^fetnrig tmb 9tr. 1001 au6
95remen.
45*
Digitized by VjOOQ IC
— 708 —
44.
'6 tfubelein, 'ft Subefein,
'ft ftubcl mufr jum tfufer.
9Korgen, wenn bie ©onne fdjeint,
3Hufc baft tfubel fertig fcin.
®er unb bcr f$icft mid) fcer,
Ob baft *ubc(i fcctig war.
SBann eft nod) nidjt fertig ift,
©oil eft blciben wo eft ift.
SKaffauifa (oergl. Sir. 497).
45.
(Sft ft|t ein #afcd)en uff'm ©a<&,
©cif nid&t, waft eft effcn foil.
(Sin ©turfmen flafebrot,
(Sin ©tucfd&en Sutterbrot.
©$laget afle (Sngel<$en tobt.
Siferifi! Merifi!
fiangfdjeib bet ©^roalbat^.
46.
jammer*, fla Sammer,
6(a SBujiermann (SBufemann) tobt.
Sat biftd)en lewen k. [rote 587 obcn.]
* 3n biefem f)olfteinifd)en ffinberreime (bet SRiillenljofF 603, ©imtotf 342) beutet
SfRulIcnboff jammer auf $)onar (fcljor), Sufjermann, and) bet bofe ©umann, auf
einen $auftgeift, aljnlicf) roie Sufcemann eine tfinberfdjeudje.
47.
(3um ©d)ottt|dj gefungen.)
93om 5HittelrI)cin unb ter ©aargegenb 1895.
nt
35
SfSfP
* * -#
6in*, jtuei, brei, uier, funf, fedjft, ficb'n, roo ift benn mein ©dn'ebocf blteb'm?
(9Rab$en)
f$7 j f r j U-t-r^-r-yU-^m
3u 85cr« lin, in €>tet*tin, roo Me fcf>6 * nen 9Wab«djen ftnn.
©crfll. oben ben Sluftjaljlfprud) 9tr. 1812.
48. ftirttteff'Siebdjett.
2ft cl: „5>rucf nit fo, brurf nit fo! '6 fommt cine Beit, roirft wieberum frolj."
Sluft bee gtyeinpfala*
-Mv-
-2— fc
e£e£
*ee^
.'--
iUIji:
:
£>eit ift fiirb un morje ift 5tirb bis am 8onn» tag 51 • bt\>.
i
^
-*— ^
p— U— p=
©enn bu bei mei ©d)a« jjie fumfdjt, fo fag'm a fd)dn gnt'n 21 » beb.
6ef>t alte« Sirdjroeifjfeftlieb. 9km ben auftroanbernben edjroaben 1772 mit in
bie preufifdje Colonie gebradjt unb bort nod) 1885 gefungen: „£eut ifdj tferwi,
niorgen ifdj tferroi, bie gum SWittroodj Hbenb". ©djroabifdje fieftart f. SReiet 185.
Digitized by VjOOQ IC
— 709 —
49.
Sfaf bet $51) nmdjft bet £lee,
gutter fur meto ©aul<$en.
SBenn ber SBater in* SBlrtJ^au* get)t,
SHadjt bie Mutter ctn 3Hauld&cn,
2Bcnn pe aber tfaffee trinft,
@ingt (pfeift) fie rote ctn ©iftelfmf.
9toffauif$: (Sin*, griebridjsfegen bei ©oart&aufen. fcudj im ©ialeft nu« ©aac
brutfen: @. £ol)ler, SSolfelieber Don ber 2Rofel unb ©aar 1896. Sir. 354: „llff ber
$6^ toac^fl ber Slee". «I« SWel. biente oben Sir. 48: „£eit i* flirb".
50. »a^Ha»8 emeS fe^r uttctt 8Kti«catcJterKcbe«*.
2R el: O $annenbaum jc.
©. tfoljlcr, 93olf*l. o. b. SWofel il ©aar 9tr. 356.
=t
ijAiiiu-c^m
^
«J ' - *-¥-¥— \ i^J H— I J--I \—
©en Iiebften 93ru-ber, ben id) §an, ber liegtbeimSBirt^im 5lct * ler;
i
^i
$
^m
V^
=p=
er Ijat ein1 JRocf tnit [Rei-fen an unb bringt inter) urn bie £el-ler.
SBergl. baju Sir. 613 unb 614 oben. * ©iefer Weim gleiajt nuffallenD einem
fa)on ju Knfang be* 15. Saljrlj. Dorjjanbenen Srinfliebe:
©en Iiebften bulen, ben ia) (jan,
©er leit beim roirt im Fetter, (f. ll&Ianb, SBolfol. $r. 214 B.)
51. d&^ett feer aBeftettfntyfe.
a. (£e folTbttroue erforfa)t tuerben, roa* Giner roerben .nrirb. <£* nrirb babei
an ben tfnopfen (ober an ben gingern Don ber $anb bid jum GHenbogen) gejdljlt
unb gefprodjen:
©belmann, SBebelmann,
©octor, $aftor,
Cramer, $5fer,
©ientappcr (2Beinjapfer), SMojor.
©renter tfffi. 52 (Dergl. oben: ©lumenorafel Sir. 910).
b. ©ie flinber necfen blofj einanber, inbem fie babei bie SEBorte fagen:
©efunben, geftoljlen, gefauft.
52. $aar astSjstpfeit.
©iefen roljen ©djerj unter flnaben befdjreibt (Seller Don flaiferSberg (<£uan-
geHenbud& 184) rote folgt: „$aft bu nie gefeljen, baj bie buoben in ber fdjuol
roetten etroan mit eim, fie roellen im brei ober uier Ijar ufaieljen unb rnufc er
fte nit enpfinben,.unb wen e3 ban gilt, fo madjen fie ba$ Ijar juofamen unb
men er jie&en roil, fo fdjledjt er in oor an ein baden, unb ber ftreidj tljuot im
fo roee, baj er ber Ijar ufejieljen nit enpfmbet". — gifdjart errofiljnt im @>ptel*
uerjeidjntfj ba3 „§arlin jupffen".
Digitized by VjOOQ IC
— 710 —
53. Stttfttf aU Seifotfitedjt (*Rr.'696 ff.)
Stamit ift rooljl nur auf fein afdjgraueS, gleid&fam meljlbeftaubiel ©efieber
angefpielt. (S3 giebt abet audi) eine (grilling, bie ben ftad&tfong etneS SRgtyu*
oerrdtfj: „<£I)riftu3 ging an einem ©dcferlaben Dotnhn, too frif<^ed ^3rot buftetc
(£r fanbte einen fetner 3ttnger baljin, urn ©rot ju erbitten. 2)er ©defer fdjlug
e3 ab. 2)odj oon feme ftanb bie ©dcferSfrau ntit iljren £5djtern unb gab baS
©rot Ijeimltdj; bafur murben fie alSjfSiebengefttru* an ben $lmnftf oer»
fe|t. 2)er ©defer aber ift sum ,$ucfufc gemorben. 2>arum tuft man t§m ju:
,tfuduf, ©ecfenfnedjt* k." [Simrocf, 3Kntf). 29.]
54. StuSjafjhretm.
Sirte 3Ktr[e, bunfe btrte, ' 3af>lt tyri junge ©iblc ($ul>n<$en) ufc
Sof merr mlene ©rune ($ferb) fte^n! Sntbb, tnabb, tfometyan!
®ur$J #u$, burcfc $of ®er letfc&t ginger ber muef fa^n
©ef)t e — n — albi grau Ijinbe (fangen.)
eifaj: etober 9lr. 38. 95ergl. ba* mittetalterlicfce gingerftiel #r. 37 oben (Sir-
lin»2Htrlin) unb bae ©piel 9tr. 164: „@dnuU, SWutli".
55. Set fatoarje $eier
ift ein atte^, bie ©efellfdjaft beluftigenbeS flartenfpiel. 2)abei roirb oon ber
©pielfarte ein ©latt oerftecft unb bie ubrigen 31 Garten roerben unter bie SWit-
fpieler oert&eilt. Seber paart nun oon feinen Garten, was jufammenpafjt, (alfo
Unter ju Unter, 3e&n ju 3eljn) unb legt biefe meg. SBer nodj ©latter be&dlt,
jieljt Don feinem SRadjbar, unb con iljm mieber ber nddjfte fo lange, bis aDeS
big auf ein ©tort gepaart ift. 2Ber biefeS lefetc ©latt be&alt, roirb mit einem
oerfoljlten florfftSpfel an ber ©time gefdjmdrjt unb Ijei&t „ber fd)mar§e
<($eter", in ©afel „ber fdjmar&e 2Kann".
56. Gunge ftegerl&ttttfdje gBitgettftebdftett.
[8u* bem focben erfdjiencnen fdjonen SBerfe Don Dr. @6fu$e, ©iegerldnbifcfc
Slinberlicb^en, ©iegen, Serlag eon $. SWontanul]
a. §eie,: fufe balbe! c. #eio, rotmt fufe!
$>e SBojeldjer fenge cm Jjtelbe, $d|$e well net mufe,
©e §erfd)eldjer loufeemgrone®ra$: 2Koft et off bet @$rodn$e fdjfo,
Oleef #enb<$e, mee jefdUt b'rbat? ®o melt et moll mufe go.
e*fud>e 12. $*fud)C 10.
b. #etjo, mimi faufe! d. $eio, mtmo, fufe!
fidppel on grou^ufe 3mo SSeeje en einem §ufe!
(£fc5emi$nct mit broa: ®at fa jo bod) net (ange befto,
®i $inner$e mell gefonge ^a. $tt 9Jto ba mo| je ©ronbe go.
<S*fudje 16. Mudp 26.
Digitized by VjOOQ IC
— 711 —
e. ©u— fu— fet$e! f. 6u— fu— fine!*
®in 3Ramme fyaifrt ©rctd^c, $inn 5Kamme Ijctjit tfatyrinc,
£>in SBabbe Ijaifrt #dnne*dje, ©inn SBabbe c* e SSatfe&bur*,
®afrie^toa#mbdnaj!iBamme$d)e. 2Benn c femmt, ba ftyr c fuljr.
defuse 17. <S0fud)e 24. * 3*atfljau*bauer.
* $iefc SBiegcnliebdien mit ©ufu unb ©ftfine oetanlaffen mid), nodjmal*
auf ba* fc^on 6. 13 crflarte 8langroort©ufaninne (*= ffiiegenlieb) unb bic nubcr*
fpre#mbeii {fcrtldrungen juriicfjufommen. 3Rit bet biblifa)en ©ufanna oon ©abulon
tyat e* nid)t* ju tljun, fonbern ift beutfdjen Urfprung*, aufammengefefct au* fufen
unb ninne, rocldjc Sufbrucfe un* fa)on in geiftlic^cn SBiegenliebern (ffriwenliebern)
be* 14.— 16. 3a$rljunbeTt* unb bid auf bic ©egenroart toielfaa) in tfinbern>iegenUeba)eii
begegnet. fiangc Dor ber [Reformation rourben betanntlia) am 2&eil)nad)t*feft in bet
Sixty ffrtypen mit cinct $uwc, t>ai 3efu*ftnb barfteHenb, aufgejUUt unb babci
lateinifdje, abet balb aud) beutfdje SBiegcnlicber oom SBolfe gefungen ; gleidje* gefdjal)
aud) in ben SBetynad>t*fuiclen. $u* einem Wpfc^en 8EBeilmad)t*fpieI bed 15. "Sain*-
tjunbert* giebt Silmat (Sbiotifon) bie ©telle:
»Ich wel es legen in die wiege
tmdwel im singen: Susse Hebe ninne. «
3n einem toeftfalifdjen tfrippenlieb, bo* au* bem 14. 3al)rl)unbert ftammen foil
unb beginnt: > quern nunc virgo peperit = ben geboren tjat ein SRagb", Ijeift
ber SRefroin nod; bem Sicberbudje bee Xatyrine £ier* oom Saljre 1588:
»Verla zu zu zu, verla zuze ninno.«
$aneben beutfa): ©ofe, foe*, foe*, foe*, fdjlaf mein liebe* tfinbelein.
SBieber im Coiner ©efangbua) 1608 ftefjt ein tfrippenlieb mit gleid;em Refrain.
„©uffa liebe Sienna, SBerlc juje ninno."
Dr. Cutfjer bia^tete ein „flinberlieb auff bie aBeitjnatfjten" (®ebr. 1535), am
8Bei()nad)t*abenbe 1534 in feiner gamilie gebraudjt, aJfo fur ben £au*gebraud), urn
bie nod) mit SRarienbienft umfangenen flrippenlieber au* tfirdje unb $au* ju ber*
brdngen. ©a* fiieb, nod) jejjt ein beliebter 8Bei()nad)t*gefang unb eine $erle bet
eonngelifcjjen fiieberbiajtung, beginnt „93om §immel t)od) ba fomm id) fjer" unb fjat
15 ©tropin, bacon bie 14. lautet nadj SEBacfernagel, flirdjenlieber 9lr. 214:
$aoon ia) aOgeit frolid) fei,
3u fpringen fingen immer frei,
£a* rea^te ©ufantnne fdjon (=» fdjon),
3Rit §erjenluft ben fii|en Son.
®iefe* ©ufaninne Ijat ben Sfjeologen unb £tjmnologen bidder oiel ju fdjaffen
gemacfit. fieibcr pnbet fia) bal fiieb in ben meiften et>angelifa)en ©efongbua;ern je^t oer«
jtummelt; im ©adjfifcjjeit fianbeegefangbua) ift biefe ©troplje ganj meggelaffen, in
anbern ba* jejt unocrftdnblitfie 9Sort bura) ©iegenlieblein uber-- unb erfe^t, in noa)
anbern ba* ganje Sieb roeageblieben j. ©. im 5lltenburger. -^ £er $farrer Watty*
fiu* in 3oadHmetj)al, Sutler* ©a)uler unb Siograp^, fagt in feiner §iftorie oon
3efu e^rifto: „^ommen fie (bie €nglein) gen 95et^le^em unb bienen SWaria unb
roiegen ha* liebe Sefulein, unb fingen i^r „©aufe, liebe ninne." — 2)er
3oaa)im6t^aIer Cantor unb 2)ia)ter Slicolau* Hermann (+ 1565) jtngt in feinem
SEBeiljnadjtaiiebe, t>at ba beginnt: „©eib fro^lia) unb jubilirt" (SBacfernagel, Winter-
lieber 9tr. 487) :
©aufc, faufe, faufe, faufe JUnbelein!
3)u bift mein, id) bin bein k.
$6ren roir nun bie SBortertldrungen : ©ufen, mfjb. fur faufen, Ijeifit: leife
fingen, fummen, namentlia) beim (£infa;lafern ber fiinber. — ©o fagen bie (fcinen,
Digitized by VjOOQ IC
— 712 —
3U benen and) ter SJcrfoffcr toon ©rimmd SBorterbudj VIII 1934 geljort. ©agegen
ecfldrcn Dr. Sirlinger unb dreceliud (SBunbertjorn II 726) fufcn fur roiegen; fo
aua) SWmar unb fdjon in bem 1475 gebrucften fceutonifton bed (Heoifdjen (Eanjlerd
©erb Don ©a)iiren roirb fu&fen berbeutfa)t bunfc roegtjen (roiegen), cunare,
sussurare.
Sfcodj grSjjerer SBiberfprud) Ijerrfcbt iibcr bo* onbere tflangroort SRinne. ®ie
©inen fagen, bad Sort fame aud bem Stomanifdjen, mo Ninna f oriel a 16 £inb
bebeute. 3)ad ift bie geroof)nlid)e (Srflarung, bie fid} fdjon bei ©djober, Sebtrag jut
fiicberfjiftorie 1759 ©. 122 ftnbet; il)r folgen SBatfernagel (tfirdjenlub ©. 871} unb
bie $eraudgeber bed SBunberljonid, fte ift abcr nur fur einige SBiegenliebdjen,
barunter \>a* nieberbeutfcfce „©ufe, liebe Sftinne, road rafdjelt ic. paffenb. Onbere
erflaren 9Unne unb SRunni fur SBiege. ©o fjeifrt fie roenigftend in ©a)lefien unb
Socmen (toergl. 93ibra, Sournal Don unb fiir ©eutfdjlanb 1788 I 354. §rufdjfa,
bolnn. SBolWieber 9tr. 90 ber tfinberlieber, ft. SBeinboIb in ber 3eitfdjrift fur beutfdje
©pradjforfdmng I 248). 3n ber ©djroeij bagegen Ijeift Sfcunnen bura) bie 3a$nc,
o(me ,2Borte fin gen. 3m dlfajj roirb Don ftennern bed fcialettd 9tuna fur
fdjla'fen erflart. — 9Udjt anug, t>a fommt ber $l)ilolog Hoffmann o. g. (®efa).
bed fttrdjenliebed 1861 ©. 420) unb erflart bad SBort fur eine Sterbreljung aud
minne, fiiebdjen, roeil in einem l)anbfa)riftlid)en ©efange oom Saljr 1422, mit
bem 9(nfange, t>a ©abriel ber (Sngel flar ic. bie jroeite ©troplje beginnt
Susa minne, gotes minne.
nu sweig una ru!
SBer Ijat nun 8dea)t? Hoffmann meint: „S)iefe Sedart fityrt ju ber einjig ria>
tigen ©rtlarung. 3n ber tanbelnben ©pradje ber $Cmmen, ftinbermabcfjen unb
9Rutter roucbe bied minne ju ninne." 5(n biefe S)eutung glaubt rool)l niemanb tneljr.
„©ufe ift Snterjettion (l)olI. nod) jefct bub bub bub, nieberb. tud tud tud,
bdnifct) tod) beim (Sinroiegen ber ftinber, unfer je$iged fufu; baljer M S&erbum
einfaujjen ein ftinb, infantem dormire facere subsicano, canendo (fcrifdj,
SBorterbud) 2, 153b), Ijoll. fufen. S)ad ©ufe fat fla) lange erljalten (in geiftL
£iebern unb in ftinberlicbdjen). fid roar metier nidjtd, aid ein Saut gum ©d)roeigeu«
madjen unb (fcinluHen bed ^inbed, roie „©till, ftiU !" ©arin ftimme id) mit Hoffmann
ganj iiberein unb (jabe gleia)e 5tnpa)t fa^on oben ©. 13 audgefproa)cn. — *^inne
pnbe id) noa^ (fagt Hoffmann) in ber 9fodjener jlinberfpraa)e, ba ^ei|t 91 in a bie
SBiege unb n inn en fdjlafen."
©ogar jroei flaroif n)e 5(udbrucfe, roeldje gleia;f add jum (£infa)Iafen aufforbernr
Ijabcn fid) in beutfdje SBiegenlieber eingeniftet. 3)er eine baoon bei|t $ripe
($rupe, ©riibbe) fieije 9lr. 59, 60 unb 61; ber anbere $ro&e (Sro^e). 3n einem
luftigen £od)jeitdcarmen, 5(nfang bed 18. 3a^r^., roirb bad ©rautpaar generft:
©a)Iaf, merged $aar, neun SWonben,
Gd fci mit eua) Sucine!
Unb fingt, roenn bie oerfloffen fein:
Spifd)! ©aufe! $roue! S^ine! ....
. . • Gnblid; roirb ed fd)5ne flingen,
SBenn bie ^inberfrau roirb pngen:
ff<Prooe nine faufe, road rafdjelt im ©tro^?w
(Sine ©telle aud $icanberd ©ebia;ten Seip^ig 1729 Ijeifct:
$)a* befte fiiebgen bor ein §auf
3ft w©roue 9tine ©aufe!w
Dr. (£df uc^e (©. 106) beljilft pc^ bei fciner ertiarung bed 5tlangroorte* fufu
baburd), ba| er annimmt, bied ©ort fdjroanfe in ber Sebeutung jroifajen einfdjlafen
unb ein fa; la fern. — 3Wit meiner 9lnfia)t ftimmt aua) 3)roft^n, inbem er (©. 198)
erflart: fufe fci in feiner ©ammlung Don SUnberreimen iiberaH Snterjeftion, ein
bcru^igenbed Sinfa)laferungdroort.
Digitized by VjOOQ IC
— 713
57. Of^rengif^eSBiegettlieb^ett.
©djufdje, tftnbfe, fd^ufd^c,
SBo motynt be $eter tfrufe?
£)en tylnbre ^eterjdflgegarbe,
2Bo be l)ubf$e 3ttafe* gafync
3K6t be robe ffiactfc*,
3Rot be blanfe #appfe$,
SBo fe bat ©olb m5t 6$dpel$ mete
On bat gett mot £ape(* ectc.
grifdjbier 35.
58.
6d&uf$e, fc&ufcfo fd&ufc^c,
Dnfe «att tyeet fuf$e,
Dnfe #unb l)ect tfunterbunt,
6djlap, mtn tftnbfe, fctylap gefunb!
grifdjbier 41.
59. 2>ie SeiewSattcr.
Seljn Satyr ein Sinb,
Smanjig Satyr ein bungling,
SDrci^ig Satyr ein Mann,
SSteqtg Satyr ift motytgettyan,
gunfotg Satyr getyt audj) nocty an
©edjjig Satyr getyt* filter an,
©iebjig Satyr ein ©reft,
Sldjrjtg Satyr fd&neemeifj,
9teunjig Satyr ber ftinber ©pott,
#unbert Satyr { ein' ©nab' Don ©ott.)
Ibctyiit' un3 ©ott. >
8u* ©a$fen unb fcljiiringen, mit
geringer Bbroeictyung buret) ganj 3)eutfcty«
lanb befannt. SSergl. 3. ©rimm, Btebe
fiber bad filter ber SRenfdjen. Berlin
1864. e. 41.
60. £aflC$fttt1tbcit. (3u 9tr. 1443. SBelrftunben.)
Dm
eent —
- brof ocf en' !8cen,
Dm twee -
- betyb't meity,
Dm
brei -
- betyb't nod) meity,
Dm
Deer —
- gel) na' en SBalbeer,
Dm fief —
nomm SBoot on fctyriem,
Dm
feff —
n5mm e &oof on leff!
Dm
feme —
- tyaft nodj ntcty gefd&reme?
Dm
actyt —
- tarn be SBactyt,
Dm
nagn -
— fame be Sage, (3iegcn)
Dm tie —
fame be ©<$mien,
Dm
elm —
■ fame be SBelm',
Dm troefo)
— brecft be ©ob ut em ©emalm.
Dftpreufiifcty: grifrfjbier 451. SRocty jmei atynltdje jReime bafelbft; in alien
fontmt am 6d)lu£ t)cc $ob au* bem ©emolbe.
61. Siubergefctyictyte Don nnmoglt^en £iitgett*
®ie spffaumen fmb reif,
©ie SKabctyen finb fteif,
$)ie Sungcn fmb ftolj,
S)ie fatyren in$ §o(j.
®a fippeK ber barren,
$>a lactyen bie barren,
$>a geigt bie 9Hau§,
$)a tanjt bie £au&,
©a tyiipft ber gloty,
Sum genftcr 'nau3.
5(ue fieipjig: ©rojttyn 9tr. 381.
iBergi. oben 1248—59.
Digitized by VjOOQ IC
— 714 —
62. ftittber-SSiffMe,
a. SBcnn alle Serge Sutter roam,
Unb aDe Scaler ©rufce,
llnb e* fdm ein warmer ©onnenf^cin,
Unb bic Gutter lief in bic ©rityc ncitt —
®a* mflft abcr mal ne ©rufce fein!
*u* Serlin : $rojij)n 9ir. 384.
b. SBenn bcr ©orfteid^ §trf($brel war
Unb bcr $farrberg Sutter,
Unb e* tarn ein warmer ©onnenfd&ein,
Unb bie Sutter lief in ben $trfd)brei ncin —
®a& mufct aber mal en #irf$brel fein!
Bud ©reij: ©roflljn Br. 385.
c. ©ret $iitejungen warfen bie 'grage auf, roa« fie tl)un wfirben, wenn fie
Sonig waren. ®er erfte fagte: „8Benn if $5nig war, i! rodbe nif^t at
©roamm." $)er jweite: „2Benn if tfonig war, if fmerbe mi Setter op
©pecf." ©er britte: „8Benn if tfonig war, if l)obe mine ©wine to
^are" (ju $ferbe). *u* £erforb (SBeftfalen). [^Ritgetr)eilt bei ©rofjbn #r. 386.]
2>er erfte ©unfdj erinnert mid) an ben eine* &f)uringer Sauern, ben id) urn 1840
§6rte: „2Benn id) cinmal a Sag long Oro^eqog ware, bo rotate id) nifdjt wie
©d)mamb!" Sum britten t>at Hoffmann o. g. ein Ijubfdje* Siebdjen gebi^tet: £>e*
©c&afer* ©unfa.
63. Stttf ettt ©olbateufHl^eit*.
$lafc gemad&t! $(a| gemad&t!
SWorn ba femmt min ©ante,
Srengt mr 'n ©ad doU Sawerworfdjt,
On be SRujifante.
©iegen : Dr. eefudje 9tr. 129. fcerfelbe £ejt bei ©imrocf 385 : gre bid), Siefel, bu
roerfdjt geberfdjt, morgen fumt bi ©ante, bringt n ©acf oott fieberwerfdjt un bie
SKupfartte. Sergl. aua; #r. 281 ber Weitne oben.
* $>ie SRelobie ju biefem feljr oerbreitetcn Steime ift ber ffonigl. preufcifae
Strmeemarfd) 9tr. 113, ber fogenannte $ eter* burger SRarfdj, neuerbing* Siebling*-
marf4 &on tfaifer ffiUfjelm II. unb toiel gefpielt, fomponirt bom Ijerjogl. got$.
ffapeQmeifter 3. $. SBald) (geb. 1775, + 1855), bem man audj ben $arifer (Sin-
jug§marf(^:i814 jufdjreibt.
64. Slit ben Stordj.
a. $eilcbart, bu fiuber, b. 6tor$, ©tord), fiangbein,
Sring tm*f) ein flein Sruber! Sring mir ein fleinc* Srubcrlein!
§eilebart, bu defter (9teftbauer), ©tor$, 6tor$ befter,
Sring tnidj) 'ne flcine ©$mefter. Sring mir 'ne fleine 6$wefier.
a. 9laa) SBeaner #r. 304, burdj bad SKogbeburger Sanb, bie SUtmarf unb ©effau
twbreitet. SBerai. ©anneil, ©orterbud) 7, ©inter I, 311, girmenidj I, 165, fciebler
164. Sei 3)rojtfm 110: #anneter, :|: bu Suber, bring mi en flein ©ruber! $am
neter, :|: bu defter, bring mi en flein ©djmefter!
b. *u* ©iegen: <S«fud)e 9tr. 77.
Digitized by VjOOQ IC
— 715 —
65. ffifttljfel **«t 6$tftet, Sdjemel, ©^tnfcn, $mib,
3meubcf pfrt uf em ©reibet
Unb nagct am §aubci,
$o <$unt '* SBierbet
Unb ntmmt bcm Smenbct P$ €taubd.
2>o feat's Swcubci p$ S)reibet bcm SSictbci nty,
5lf 'ft SSiccbci P* 6aubei $at lo faflc Id.
*u# bet €5djmeij, 9M$oI& #r. 467. 3m ©iegerfanb tjon Dr. <£efu$e 267:
3rooibai foa> of ©raijbei k. fciefee fdjon oben untcr 122 unb 121 mitget&eilte,
in ganj $)eutfdjlanb jjefannte, fc^r alte [ftatfjfel pnbet ftc^ ana) im ©anifdien unb
(Englifdjen. S3ei HalliweU, Nursery rhymes of England ©. 74 beifcte: Twolegs
sat upon threelegs, With oneleg in his lap. In comes fourlegs And runs
away with oneleg. Up jumps twolegs Catches up threelegs, Throws it
after fourlegs And maks nim bring back oneleg.
66. SCtt «t SKdjacl.
SRtdfref, *Wt$et i* en tjtOtg 9Rann, • So}6ne Sungftau, giamet u« mat,
®e u$ mat nerteQen !ann. Sat ud ntdj jo lange pafjn,
Stan Sippet un nan *Btrcn, 2Bi tn5t na bertig 9Rilen ge!)n;
£e 9tote be jlnb aul att gob, fccrtig SWilen i$ na mit,
®e fen it in ufen @utoerf)utl ©iamct u$ mat, bann roerbt ji u& quitt.
©iitoerling! ©ufocrling! [Eefommen bie ^inber nid;t*, fo pngen
2Benn be gtu na Serf en gefjt, pe wo&l:]
2Bcnn ber Mod in gauten (galten) pcfjt, ©ire, ©ire, 93ettelgire,
SBenn be tfammern Happct, SEBiCt u& nig to fecten gfamen.
©tamet u$ boo) 'n paar sippet!
Hue ©utertlolj. SRitget&eilt Don SB. SRunfe in feiner Slblj. „$er beutfae
9Ri$el". sprogramm ©iiterMolj 1870. $)aber nrieberjjolt bei £>rop(m, beulfc^e tfinber-
reime 9tr. 394 mit folgenber SCnmerfung : „§inter bem Srjengel QRidjael ftecft
[naa) SRunfe) ber Ipibnifc$e SB o ban, ber ben ©egen ber ftrudjte, roie ba» ©liicf
be6 tfampfee gab, roie benn bie alten ga4fen ein breitagigee geft, ein (Srnte- unb
6iegeefeft Dent SBoban ju ©ijren feiern". 3ur ©cPatigung lajjt fcropljn 9lr. 395
einen plattbentfdjen JHeim folgen, ben bie 33auern in ber ©raffctyaft $enneberg (?) in
ber ©mtejeit gefungen Ijaben fallen, in bem pe mit ben Sicfceln jufammenfdjlugen.
SDiefc Ouellcnangabe ip entpfcieben falfa), ha man im ftennebergifaen nidjt *latt*
beutfcfc fprity. 3cb fanb i^n mit befferer ©cfcreibung ale einen ©rfjaumburgif djen,
oor Ijunbert 3al)ren ublidjen (fcrntereim mitget^. in ber 3citfdjr. Bragur VIII. 21 ff.
S)a^er bei ©rimm, SRtotljoI. 1844. ©. 142:
Wold, Wold, Wold! [SKoban, ©oban, SBotan!
H&wenhune weit wat schilt, C>immeie»9tiefe mttfi, mae geWie^t,
Jumm hei dal van Hawen sat. SnuiKr er ^erab oom $immel pe^t,
Vulle Kruken nn San^en hat hei, $oQe ^ruge unb geropete Styren t)at er
Upen holte waCt mamgerlei: Huf bem $olj mad)p man^erlei,
Hei is nig barn un wert nig old. fer ip nidjt geborn unb roirb nid)t alt.
W61d, W?ld, W61d! ©oban, SBoban, SBoban!]
2)iefem geroijH uberrafc^enb alten JReime fiige ic^ not§ jmei anbere ©eifpicle uber
SBobane Opfer unb UeberrePe alt^eibnifdjen (Srntebrauc^e |ier bei: 3n ber SWart
lichen fonp bie ©djnitter ein i^renbuf^el au{ jebem Hcfer pe^en, bai etft abge*
fa)nitten rourbe, menn allee ubrigc ©etreibe gema^t mar; er murbe bann oon ben
Digitized by VjOOQ IC
— 716 —
berfammelten ©rntearbeitern unter geroiffer geierlidjfeit umtanjt unb nannten fie iljn
95ergobenbeelftftru|» (ridjtig: %xo — ©oben— bed— ftraf b. &. bud)ftabli<$: $crrn
Sobanft 9tnt^cil-©trou|). tfulm, SWdrf. ©agen 337. ©rimm, 9Hgtj). 232.
Sift auf bie jungerc 3ett pflegten bie 2Redlenburger Sauern beim @e»
treibefdjnitt cincn fleinen £ljeil bee gelbeft ungefdmitten ju laffen; bie knitter
tanjten barum unb fangen nod; bid urn bie SRitte bed 18. 3a(jrl)unbertft:
SSobe, ffiobe, [SBoban, ©oban,
£ol binen 91 off e nu Sober! §ol beinem $Ro|» nun gutter.
?u SMftel un $orn, 9*un ©iftel unb $)orn,
filter 3ar beter tforn! 3um onbern Saljr beffer Sorn.]
$aoib grancf, «(t unb neueft SRetflenburg 1753 ©. 57, ©rimm, 9Rbt§. 142.
67. Situ SRaritttStuflc.
©untc 9Rerten, §ilgcftmann 9^uctc gailt tjor (fur) 3Wleren*.
$>e uft mat uectefleix fann: ©dj>5ne ©tabt, SRofenblatt,
5typeln unbe S3icrcn. ©$onc #ercen, giemt uft mat!
$lu« StaDenftberg (SBeftfalen) 1882. SltjnUdje Steime auft §erforb bet ®rofil)n
9tr. 404 u. 405, olme bie jrcei ©$lufoeilen. Untraut fyei^t bort SKiren u. SReien.
* Stuff e gelten fur SMieren (Unftaut), roerben retc^Iid^ gegeben. SRieren*
nieberb.gorm fur 9Reire = ber SReiricty, Sogelfraut, £>ul)nerbarm, ©ternfraut (Stellaria).
68. »m 9Ktolast3tage»
&d), bu lieber SKifolauft, Spfel, $afe*9ttffe,
Somm bod) einmal in tnein §auft! ©dj well roaft tm b't miffe!
$ab fo long an bi$ gebad&t, [@<J> well nij Da b'c miffe!]
§afl mir audj) waft tnitgebradjt? ©iegerlanbifdj: Dr. <£ftfuc$c #r. 361.
(©agt baft ffinb bie lefcte 3eile, fo nrirbft in ben ©art geftedt.)
69. ©cttit ©attfotrf*.
Slnne SWarte, ©afd&c bie #anbc,
gall auf bie Jftiie! Srocfne fie ab,
©tet) tuiebec auf, ©tccf fte in bie ©cite:
9Rad) einen Sauf! 8ttngcl-4RtngcWReite,
©iegerlfinbifd): Dr. ©ftfudje #r. 297 u. ©. 123. (£r bemerft baju:
* ©aft Sieb wirb roafjrenb beft „$allenft" gefprocr^en unb jebeftmal bie angegebene
©eberbe bagu auftgefityrt. Gft ift ein armlid)er Weft beft cinft fo reijooOen BaOfaielft,
ju bem bei ben alten $eutf$en, rote bei ben alten ©riedjen man fdjrittmafcig
tanjte, unb fang; roie in ber lieblidjen ©b&ffeeftelle bie pfjaafifcfce #5nigfttoc$ter
gtaujifaa.
„©o bie SBoge ben ©tranb mit glatten Siefeln befpulet,
©pielten fie mit bem Sail unb naljmen bie ©djleier bom §aupte,
Unter ben gro^lic^en §ub bie fdjonc giirftin ein fiieb an:
SBie bie ©ottin ber Sagb bur^ Cromant^oft ©ebufc^r
Dbcr ^abgetoft $'6\)n mit dottier unb Sogen ein^erge^t,
Unb Slaufifaa roatf ben 99aH auf eine ber $)imen,
SDicfcr oerfe^lte bie ©im1 unb pel in bie mirbelnbe fciefe;
Unb laut treift^ten fie auf."
[SHefe ©telle bient alft (Srganjung ju ©. 613, mo nat^ Corner baft liebl. £onigft«
finb nur furj erroa()nt ift.]
Digitized by VjOOQ IC
— 717 —
70. 2>er ©att in ber @nrie.
Sltle gjtfnubbe
£aU in be flube!1)
<£$ benenne
On befenne,
©at br tfaifer2) laift.
©iegerlanbifdj: Dr. (Esfudje 298.
1) ©pielgrube. 2) tfaifer, £onig,
$rin) k. benennen fid) bic Sungen t>or
93eginn be* 6piel*. ($gl. 9tr. 482.)
71. £er SBolf fommt.
SBolln mat in ben ©arten gefyn,
SBoUn feljn, ob bie SBlumd&en blutyn,
(§& fc^tdgt eind : er fommt nod? ni$t,
(5$ fc^lagt jroei: er fommt na$ m$t,
u. f. m.
©* fd&lagt jtpolf: ber SBolf fommt.
5(u« ©iegen: Dr. eefudje 303.
* 72. 3aflbfotcl.
3d& trete auf bein gujjdjen!
„2Barum?" SBeil id) ein Styer bin.
„2Ba* fur einS?" (gin §irf$.
„©ef) bortyin!" [@o gelji* roeiter, bi*
aHe $l)iere aufgefteUt pnb, bann erfyebt
ber Drbnet feinen Sagbruf:]
(£in&, ^roei, brei! tu, tu, tu!
Hu* eicgen: Dr. e*tud)e 301.
73. ©cefaljri. (3u 9tr. 169.)
£enn roir fasten auf ber 6ee,
6efjt bie gifc&letn fefcroimmen!
ga^ren roir auf ©otte$ @ee,
fia^ ba$ §erj erflingen!
©tjre, (S^re!
SBir jinb fn'er!
O ©olbpfcfc, o ©olbpfcfc,
$ir folgen roir!
«u* @iegen: Dr. Safudje 309.
74. SRitf an bett $aMdjt.
(3u 9tr. 745 u. 1062.)
§ajeroid), roittc,
2Ble* mi bine £ittc!
SBo grot? 91* e &rpt.
2Bo lang? 91* e etra^eftrang.
$ajetDt^, 9Baue*,
gletg droer b'SWaue,
gleig oroer b'blanfe 6ee,
$ref bi $al$ unb SBei entroe!
©rofilm 9lr. 114. ©o rufen in
£interpommern (^erfenjig unb Umgegenb)
bie flinber, roeldje ©anfe f)titen, bem
§abi$t ju. 2)abei fneifen pe bie ®au»
men jufammen in ber Stteinung, bajj
ilmen bann niemanb tttoat tfyun tonne.
* 3Bauc(r) ift neben ©ob, SKaub
unb ©aur and) einer ber Stamen be*
roilben Sagert — bemerft Dr. <|$olIe.
75. 2>cr tocrboriette 9to<f. (3u 9tr. 352.)
(£3 gef)t eine SBaurin bura) bie @tabt, f)ol)o!
@$ geljt eine 23aurin bur<$ bie ©tabt, tilja tilja fye!
5ln ber §anb fut)rt pe ein $a$lein flein,
tluf bein 8tiicfen trdgt fie fieinroanb..
$)ann fcr)rt fie bci grau 6d^neiberin ein.
,,51^, madden ®ic mir ein ?Rod!c(ein!"
^ann fe^rt fie bet grau #aufacf ein :
„2Bie fte^t mir benn mein Stocfelein?"
„fr®ie eine »a^t ift fdjief gena^t!""
tt$)a foil ber tfucfuf bie ©(^neiberin ^olen, ^o^o!
©a foil ber Sucfuf bie ©djneiberin ^olen, tilja tilja, ^o!"
«u« eiegen: Dr. ^fuc^e 9lr. 312.
Digitized by VjOOQ IC
— 718 —
76. SrJUfettftriel, (tyi. »r. 290 ff.)
Stitterara, JRittcrara
©utd) bic lange $rucfe!
„6ic ift entjmci! 6ie ifl cnt^roci ! "
2Blr ttjollcn fie roicber flicfen,
„©omit? 9Botttit?"
9Hit Slrjcnci.
©er <£r|te gel)t burc$,
©er 8«)citc gcf>t bur<$,
©er ©ritte ttrfrb gefangen!
„©ol)m nnUft bu?
$immet obcr §tUIc?"
[9Wefferd&en obcr @abet$en?]
$u* ©iegen: Dr. (Stfudje 9fcr. 342.
77. 9lnbcrcr Scjt $um SBrficf cnfpicl.
SSann gtyrt1 be cngUfd&e &rocfc ob?2
„©mc atjng"3.
SBann gitjrt fe jo^?
„£)tue &roo."
©at garlt (gilt) ber-Sofl?
„<St ^ingcrf^te Satndje famt be ©oil.
Siegcrlanb: Dr. G*tud)e 341. 1) getjt. 2) ouf. 3) urn ein*.
78. ySotffymptx, %oi}[$tm)tv.
($0(. G. 669.)
Botfd&hnM, Sotftyimbcl,
©at gerc ct for'n #ambet?
„<&{, ma* 9111V!
SWad^t mat etnft!
«u» eiegen : Dr. (Jffu*c 348.
79. Sadjest toerbergen.
(®gl. *r. 588.)
Sidfe, Side, BooeUocfr!
SBcr lacbt bee fommt tn« ©berfodj
(Ofenl(H|)!
£ad& nur net! €$wa£ nut net!
2Ble* titer o$ be Sender net!
8iegcrlanb: Dr. G«fud)e 323.
80* $ornr98iljettfotei*.
©iftct, ©tftct, ©ornc,
©er ftyt in bicfem #ornc? (Sfjorne)
©a§ ift bic fd&5ne ftdnigin.
„9Mn, nein, ba* ift (ie nfo&t,
©a* ift bic feftc 3Rauer."
SKaucr, roiflft bu bred&en?
8einMtebd()en, fannft bu ftrcedjen?
6c$6ne Sungfrau, folgc ink!
ttutfiifyruiig: ©ie $inber tanjen in einem tfreife Return; ein* ift brimi, ein
anberc* (ein tfnabe) fteljt braufjen. feie biefet bie tfinber, roei^e bie ©ornenljetfe
bilt>en, anriiljrt, fo tritt jebeftmal ba$ angeriijjrte 5linb au* bent ftreife au*, bid bie
Monigin erloft ift. — «u« ^erfanjig, ©orf im Steg.-Sejirf SioSlin, (#interpommern):
©roftyn $r. 269. 9(ud} in SReidjenbad) if 95. (f. ©unger 205) finbet fid) berSlnfang:
SRingele, Stingele ©orne? SBec ftyt in biefen tforne k. — tforne ift entfteUt au*
Jornc, bie* ift bie alte gornt turn £(>urm.
* ©iefer 9teim erroccft bie SSermuujung, bap aUe bie SReigen Don ber erloften
$5nig*tod)tcr (oben 9tr. 133 — 159) jur ©ornro*d>enfage geljoren.
Digitized by VjOOQ IC
©eridjtigungen.
a. fiieber n*b ttyrft^e.
9tr. 9, 9totenj. 2 muj g$telpaufe (teljen.
„ 56 u. 57, ©djlufpaufen muffen $a>
tcl fcin.
„ 60, 5tnm. Sergl. 9tr. 55.
„ 67, 3. 4, bein flintetlein.
„ 71, 3. 3, ©djimraeli.
„ 110, <£rfl. 1) bu mufrt, fonft tommt
bet $cofo| = ©t&ufrmann.
„ 115, 5(nm., 3. 3 lied in regk curia.
,r 124, Hnm., 3. 3 lie* puerily.
„ 124, etr. 4, 3. 2, geb' bit ©ott.
„ 126, etr. 2, 3. 2, uf pnem 9to^Ii.
„ 129b, 3. i# fcebicale (— «ebirge}.
„ 133, Hnfang: 2&efc.
,,181, Slnfang: 9atf4e.
„ 189«, lefete* ffiort Ijei flott bei.
„ 239, Ueberftrift „ben ©a)lutfe» fcat".
„ 298, 3. 1, fcofen an.
„ 301, 3. 1, flaberli leit rt WStfli an.
„ 315, 3. 3, fe fiait je.
„ 317, 3. 5, gittifa — pfui.
„ 444, git. g: [Roggenmuimte.
fr 469, fcnm., 3. 6, birtinqueften —
Sirfenrutyen.
„ 473s 3. 1, uut be ©tobt.
9tr. 630, 3. 1, Summ, :|: Bibile bt.
„ 630, 3. 2, ftdnfele (= $anb ooH).
„ 669, lleberf thrift: Crgfte ftatt <£ng(te.
„ 726, &nm., 3.3:©t&lu&oermalmung.
„ 726, OueOe: 2RulIen$off 479.
fr 791, t>ermeift oirf #r. 787.
„ 836, 3. 1, ?Riagenfa)tnfen(=»&egen»
fcbeindjen).
„ 864, gulnete lie*: e^letttug ftatt
©a)lefien: ©rimm, 9tyty. 657.
rr 933, lied ffiodftolj 6. 182.
„ 935, juerft bei girmenia) II. 109.
„ 937, 3. 1, ©act piep SRai.
„ 965, *nm., 3. 3 lie*: sfrotrifor (ftatt
^rofeffor) fiajaru*.
„ 1074, ttnfang: So 3fir.
„ 1256, cmf ©eite 260 lie* 1255.
„ 1265, 3. 1, 3&r fieuf, id? bin ein
armer 2Rann.
„ 1273, 3- 4, Srotenfacf.
„ 1290, 3. 1, gafenaa)t.
„ 1399, 3. 2 lie* 3igienerbua.
„ 1411, Bnm. SMminutio.
„ 1568, 3. 1, $ab' id) mein tfinblein.
„ 1656, 3* 1/ <M>en olme ©etten.
b. @*nelc.
#r.32, Uebetfdjrtft lie*: 2Rarmelfriel.
„ 87, ftoienjcile 1, fcaft 4, erftetfotc
mu& d fyeijjen.
„ 199, 3. 2, lied: mien ©roager.
„ 199, 3. 5, lie*: mien befte grunb.
9*r. 220, dueOe nia)t ©irarocf, fonbecn
g. Simmer 9tr. 15.
„ 242, 3. 1, ©e$t i(jr, raeine ferrcn.
„ 289, Uebetfajrift lie*: $ura)fri*tt)en.
fr 451, *nm.3.5:©4lefienftattea)lei}.
Digitized by VjOOQ IC
6ad)*Jftegijhr.
A. fiittberlieb.
[XU beigefefcie iMI berwcifl auf bte Summer.]
31 » (Emerge 1420/45.
Slbenbgebete 1530/1546.
Hbenbglocfe 1562.
3lbt t>. gulba 436.
Bbjafjlfpriirfie, ficlje StuSjaljlreime.
.Slbebar (6torft) 786, 782, 783.
Stbel, armer, ©pottlieber 1394.
9lef)renlefen 974.
fcepfelnmn 615.
9lUer!)eUigen*9lbenb 1662. •
SHUiteration 1461/89, 1499.
Slmmenfdjeqe 131—312.
9lmmenul)r 312.
Hmfel 734.
9(nbtea«tag 1677.
Slngeberei, gegen 473.
9lnropflein*tag 1 685 ff .
Slnne 2Rarlene Sttdjen 444.
Slprilfdjera 1294.
2lrme%i 592 ff.
$u*&a$lceime 1725/1870.
»o«ftcljc 79*4 ff.
IBacTer, SBccfruf 1344.
Stobefdjerje mit bcm 5ltnbe 131/162.
Stauer, ©pottreim 1346.
Sauer unb 3ube 1207.
©eerenfudjen 940/57.
Sfcfenrei*, 3ug bal)in 966.
©ettelet (Hrmutf)) 588/598.
Eettetyodftetten 1228/1235.
'Eettelmann* ©aftc 1256, 1792.
93ettelmann, ©piel 519 ff.
Serdjta mit ber langen 9Kafe 1036.
Eibelabc (^uftncftcn) 970, 971.
©icnc aid cipher IHeitec 876.
$irfenfafttrinfen 939.
Slauc ©unber 1251.
55linbfc^Icicf>c 965.
2Numem£>rafel 910.
©obeloj (Eilroij) 443.
SBocf," £alm unb Snte 1090.
Bottdjer, SBecfruf 1347 ff.
©rautfajafc (*u*fteuer).1227.
©ruber SReldjer, ber broUigeSteiter 1275 ff.
S3runncn«(Sicr*Siebcr 1657 ff.
8ubcnfd)utteln 1208.
SBudjftobirfdjcrae 1429/48.
©u^nuffc fudjen 973.
Sudtfmf 1106.
SBufo Don $alberftabt 121.
SJurgfonntag 1720/1721.
•Bufimutter (SSfdjmuttcr) 442.
©ufcbdr (flinberfa)eud)e) 444.
$utteru6getd)en 870.
53ufecficl (Jtlaut) 444.
SBufcemann 439-. 9tod)tr. 47.
0:i)riftfint)-£iebdjcn 1576/83, 1691, 1692.
(SlauS, ber $u$eterl 444.
$ammerftunbd)en 482.
®anf gegen ©ott 1875.
SMnge, unmogltdje 1348/59. ftadjtr. 61.
3)o$le 747.
©onarberefjrung 944. Utadjtrag 47.
SXreifdnigMag ( 1699/1707
SreifonigMlmjugef loyy/1/U7-
'Dreimal um \>a* $au* 582.
Sroffel 1119.
("figenfinnige (eigenrotflige) tfinber 1418.
©idjfjorn beim ©ommertoerfunben 1624.
JRuf an baffelbe 946.
©injtebler, ber 1413, 1414, #aa)tr. 13.
fclbe (<£Ifen, Hlben) 1812.
Digitized by VjOOQ IC
— 721 —
(Sifter, 743.
fcngel — ©engel lafc mid) leben 1522/24.
(Snget (€a)ufcenget) 1547 ff.
Gngel an tier SESanb mit (Si 1234.
(fcngel, brei mit berficid) 1831, 1849, 1763.
(Sngellanb, Sanb ber ©eligen, bimmlifdie*
Sidjtreidj 118, 366, 401, 1037,
1731 ff., 1752/59, 1859.
Gngelfang 1555.
<&nglein«9E&aa)t. 1563/64.
dntcn, mad fie tfyun 645.
road fie foremen 1091/93.
(JpipljaniaStag f. 2)reifonig*tag.
(Srbfenlieb 491.
ttrfurtet flinbedieb am 3o()anni$abenb
1656.
(Jfel 664.
Arabian ©ebaftian 913, 916.
gaftnarfjt$a,efprad)e ber lljiere 1095.
gaftnad)t*ia)erje 1290/93.
gaftnadjtMlmjiigc 170S/19.
gatfcbenfiub = 3&itfelfinb.
gebcrproben 1552 ff.
ftee mit bee ©rfjadjtel 1206.
gelbgriOe 1146.
gerfenfteefcet.
geuer, 9lnrcbe 509.
Sibetocrfc 1460.
giebelmann 556.
ginger benennen /
ginger, 5ttdrdjen (
195 ff.
tlopfen 214.
tanjen 212.
tippen 157, 150.
jdljlen 213.
ginfenfajlag 1104/1107.
gin! ift tobt 732.
glebermau* 683 ff.
gleifa) com $ifa) 535.
gleij?, <£tmal)nung baju, 476.
gtofoatyler, ber 286.
golgfamfeit 443.
tfrofa>@equnfe 1143/44.
ber franre 903.
grouen^uftle 853.
grufjlingMtmjuge 1608 1625.
gud)«, bei£ mid) nid)t 687, 688,
ORardjen 690.
gul)rmann, ber berg'fdjc 430.
gu^rmann* fiiebdjen 421, 430.
(StonS, 2Rard)en 1221/22.
©anfe im £abcrftrol), 1220 ff.
©anfe im ©arten 647 ff.
©cbete 1530/1604.
©oljme. Deutfcfyt* ffinberlieb.
689.
©ebet t$ut not!) 1589.
©efyeimfpratyn 1505.
©efdjicfte 2Rabd)en 568 ff.
©emitter 1055.
©la*berg 1013.
©locfenlduten bei ©emitter 1050.
©lodenfpradje 1159/65.
©olbammer 1108 ff.
®olM)til)nct)en 857.
©otbfafer 860.
©olbmafcel 854.
©ottefctijeil (Wmofen) 1712.
©rabftein*3nfd)rift eineS ftinbe* 1597.
@ra*nuicfe 1120/21, 1141.
©raffer 1145.
©ride 878, 879.
©rojtoatertanj 604.
©riinling (@runfped)t) 1138.
©ru&Hebdjen an Sfjiere 621/907.
$aar bem anbern auSraufen. 9tadjtr. 54.
§aar, rotl)e*, Hecferei barauf 1390.
£abid)t 744 ff.
§abebar (fcbebar) 789, 703.
£abermnnn* 93rautfat)rt 1256.
£a(jn, ©rufcliebdjen 628, 629.
bem $onar (jeiltg, f. ffiatfel 3.
©tymbol ber grudjtbarfeit unb bed
(Srntefegcn* f. ffidtljfel 3.
£alju unb £enne 1098, 1099.
£d^ne, Dier, in Unterljaltuug 1100.
$albfaften, fie&e SRitterfaften.
|>alm»5Reffen 912.
$aman 1421.
$anbeflatfa)en, 174/189.
$anbgebeu unb $dnbeflatfa>n a(S 6piel-
begleitung 354.
$anbroerferberoegungen gebeutct 1148 ff.
|>annappeln geljen 1718.
$anfling 1097.
§an*djen im ©djornjtein 578.
£anfel am ©ad; 1420.
§anfel unb ©retel 594 ff.
$a*djen, i*a*t 684.
#a**en* fllage 1217.
§afen, bie beiben 218.
£afelniiffe fudjen 958 ff.
§au*beftanb, 1264/1267.
£au*tljiere, SBerfefyr ber ft inber mit iljnen
620 ff.
£aoerling (SWaifdfer) 814.
£eibelbeerlieber 940/957.
£eilebart (6tor$) 787. Hadjtr. 64.
£eimballrt $orn 1723.
£eitfprud)e 240/249. %a&>tx. 26.
46
Digitized by VjOOQ IC
— 722
fceiratyen (fliifgefdjnappte*) 579 ff.
fletrgottsfcbafcjen 842.
$ettgott*tl)ierd)en 827.
Me, bet blinbe (ber ole) 926 ff.
$eufdjrecfe 882.
$eje 1842, 1793, 929.
£irfdj, bet 686.
$irf*fafer 865.
|>ittcnl)au* (im tffifetltebtben) ift SBoban*
ffioljnjtattc @. 173.
$irtenlieb<$cn 959, 961, 963.
$immelftgattcn 1013.
£immetefudjlein 832.
#immel*f*luPel 909.
$immel*ftiirmer 426 unb ©. 445.
gtmmelftthot 831.
$immel*tljur 401, 402, 1016 ff.
$oa)jeitabcnb (©pottteim) 596.
^odjjjeitmae&en in bet Jlinbcrftubc 568/587.
$of)nlieber petye ©pottlieber.
£olbalieber 1013, 1014, 1015, 442,
1750, 1751, 401, 402, 404, 405,
407, 373—378.
$olba al* SBettergdttin 401.
#olba unb baft tviittyenbe £eer 1751.
$olIa.$runn ( 374—378, 1015,
$oibetbronn ( 410 ©p. u. ftndjtt. 38.
fcolberbufd) ficl>c ©piele 9tt. 41 ff.
$olIa.$eter (yeter £otf?) fiefjc patrol!.
>oIjIcfct«2iebd)cn 976.
fcoljfagen (©piel) 534.
|>ornPgnale 1174 ff.
f>d«d)en, bie crftcit 297/299.
$5teinann 444.
§iil)ner (£abn unb $enne) 621 43.
$ul)nergeier 745.
£unb 665/667.
$uppenliebcr 913/83.
$urlemann 440.
£ufarenlicbdjeu 528.
#utf4en 380.
3acfel fic^e Socfel 1260/1261.
3bip (pebe 9iornenliebcr) 382.
3efu Stamen ttag, 1601.
3nterpunftion fefcen 1449.
Socfel 1260, 1261.
3o(janm*tagMlmjug*licbet 1650 58.
3ol)flnui*niurmrf;en 866.
3tniinlicb 1605.
3ttd)cn 444.
3ubaSliebrf;cn 1624.
3ubc infr SBnPct gefatlen 1070.
3uben, epottreinie auf pe 1222/27.
3ungfrauen, brei, Pebe <Hotnen 776.
3ungfer, Dctrounfdjte 880.
Siingfter tag 1604.
aaferliebdjen 798/866.
mljtb. ©runblagen. ©. 175.
tfapcefoc^en 496/498.
flapujiner (5S>cttcrftcin) 1070.
tfaftalter 426.
&atelb5ter (©djntcttetling).
tfater 679, 6S0.
bet geftiefclte 377 378.
tfatyatina, ©t. 1005, 1007, 1008, 1027.
tfafce. ©piel mit it)t 513, 674/680.
ift meg! 1215.
lief in ©dmec 514, 1429 p.
bie oetwanbclte 1842, 1793.
al* Sroergfdnig 678.
im Sttarj 677.
unb SButterbrot 1003, 1001. 9!a(&*
trag 52. 53.
itjr ben ©djtuanj abtyaucn 1703.
1710, 1001, 1003. «Rad)tt. 42, 43.
tfalicn, graue 676.
junge 515 p.
tfajjenfeft 669/670.
Maufmonn fpielen 532.
tfettenreime 1516 p.
SUebifc; (Hiiuitt) 1137, 726, 736.
flinb, bat (jungernbe 1505.
Siinble oon tfriegSborf 1723.
•ftinbelbier (£inbtauf6fd)mau6) 605.
ftinbelnriegenliebct ju 2£eil)nad)ten 1585.
ftinberfteffer ©. 96.
Sinberprcbigtcn 1507/14.
SSSgSS |«2-444.ei„..XXVI.
JUrmejiliebdjen, beutfdje* 617. Sfadjtr. 48.
niebetlanbifdj 1673/75.
tflabrian (£ul)n alft ©dnuujmiadierj 641.
JUa* pebe ftiffaul 1678 ff.
JUau*, ftinberfdjeudie 444.
Slopf-Xac^te ( 1H858o
£op;iift'9ta4t( lbb5bb'
tfnicreitet.fiiebdien 313/451.
flnopfe abjaljlen 910. ftadjtr. 52.
ftloftctleben, ©pott auf baftfelbe 1412/16.
Mnutrpott fielje JHunuuclpott 1714.
ftodjcn unb ©acfen 489—500.
Moblmcife 1103.
Sonig ftibtt ju 53ufd) 1037.
5iorblcinflcd)tcn (sJteim) 517.
Stornututtcr (9loggcnnmljmc) 444.
Sofclieber 131—312. ftnditr. 16—32.
Moftocriiditei 501 ff.
tfrabbcl-?)iau«d)cn 140/73.
Digitized by VjOOQ IC
— 723 —
^robbelreime 140/73.
£raf)e 1134, 1139.
flranid) 735, 736.
tframefooogel 748.
flranfeS jlinb in bee Siege 122 ff.
tfrauterroei&e 1023.
tfripplein ju Beifjnatyen 1588. ©. 711.
Srijefreb* 808.
tfudjenbacfen (©piel) 174—188.
tfudjen, jingen barum 1715, 1652.
tfiicfclein ftct>c #of)nd)en 690, 631.
flucfufe-fiieber 696/729.
tfucfuf, Becfenfnectjt. «»adjtr. 53.
#u(j, ©efprad) mit Ujr 653.
Me rotye ber &\>ba 121.
flut^irtenlieber ftetye #irtenlieber.
2ombertu*lieber 1660ff.
fioternenlieber 1659.
Soubmanncfyen 1635.
fiammdjen 258—261.
£ammd)en unb 9Kutterfd)af 1084 ff.
SebenSafter (etufenjafyrc), 9toa)tr. 59.
fiecfermnul 313—317.
fieiermanu (Orgelbreljer) 1387 ff.
fierce 733.
fierdjengefang 1112—1118.
Sibctlc 880.
2iebgott«*edjafrf)en 842.
Silien fteljen laffen 401.
Sinbmurm 907.
Sinfenlieb 492.
£irum, Sorum, Soffelftiel 215.
fioroenjaljn 909 u. ©p. lfl.
£ugen»9J?ard)en 1248/59.
aRaojtne* (2Koimogb) 1634.
SRoibraut 1637.
9Koifofer«2iebd)en 798 ff.
9Kaifonigin 1634, 1635.
9)tailieber (Slnfmgen) 1630 ff.
SWailebcn fielje ©piele.
SJtoiro*lein 1636.
8RaMliiijuge 1530/49.
2Kai-9tegen 1044.
9Kalfri)aj> (8. 494;.
9ftanii, alfc flinberjdjeudjc 444.
ber onue 1593.
in* Staffer gefallen 1070.
im $ul)neuIod) 1214.
9)i(innletn im Sftonbe 977.
baft bucfelige 1237, 1238, 957.
SHarber (£itl)nerbieb) 691.
Sttoren, bie bofen 123.
SRarin, fiir §olba gefetU 1013/15.
2)iarhi, ffluf $u \\)x 1594.
ataxia £>immelfa&rt 1023.
SRaricn, brei, fietye Stouten.
2Rarientafer 845 ff.
Wariemuurmctyen 820.
OKarlene Sttc&en 44.
SttartinSgan* 651.
9RartinSUebcr 1663/72. ftadjtr. 67.
2Rariin*D6glein 1668. Ginl. XI.
*Wau* 581, 682.
Weife (Slaumeife) 725, 1102.
(JToHmeife) 1103.
<2Reffer, oom $immel gefallen 1234 ff.
9ttid)ael*fef|.2iebajen 1661. 9tad)ir. 66.
Wittcrfaftcn (Caiarej 1616.
SRolifclaufen 1644.
SKolfenbieb 870.
SRolfentSmerer 871.
9R6nd) unb tflofterleben 1412/16.
9ttonbUebdjen, fromme* 1565.
9Honb, fonberbarer Wuf an iljn 1062.
SRanndjen im 2ttonb 977.
Worgengabe 494.
9)torgengebet 1572.
Sttorgenliebcben 1566, 1567.
SWutfen 1147.
2Ru&f6&Fen Don #alberftabt 121.
«Wu(jfu^ 823.
«Wu^e, aRu^lgeriapper 1153/54.
SJturjtopf « Stommelpott.
9Hufit ju ben ftinberliebcrn LIV.
«Ku*ratenerliebd)en 614,61 3,612.910^1.02.
9Rutfd}efiif)d)en Don $alberftabt 121.
3Kuttergotte^uljlein 840 ff.
SWadjaljmungen oon Sljiet* unb ©locfen-
louten 1071—1189.
ftadjbardorte, SRecfereien gegenfeitig 1407
bi* 1410.
Wadjtigall 730, 1123.
ftadjtigaU unb flucfucf 728.
*Jtad)tmann 444.
9tomen$oerbrebung 1295 ff.
ftafdjen, etrafe bafi'tr 499/500.
ftafetueit 474.
ftebel 1053, 1054.
^eujabrt^nfingen j u~*m
9leujttftrt.Unnuge ( lt,yd/y8-
tfeujaljrfcnmnfd) 1590.
Wicolau* et. f. 9tifln*
%i«a»«0cbet*cn 16S2/S4.
Siebdjen 167s 84.
Wv, Spiel 9tr. 410l
^onien (= ©dricffalSflbttinnen, brei
380/399, 978/1048, 1817/1854.)
ttiiffe fucben 958 ff.
46*
Digitized by VjOOQ IC
724
Obenbrouf 603.
Opfer on ben glufaott ©. 217.
Opfer on ben ffiolbgeift (fconatberc&rung)
944.
©pfergelb ber qjf^ffen 407.
Oper^ofe, ©piel ©. 423.
Ofterliebd)en 1627/29.
Jtolmfonntoo 1626.
iopftou&trcioei
$opftauetrciben 1606.
^Affion«aeit 1591.
sjtotfdrtdnbdjen modjen 174/189.
spotrott ($eter $o0) 1800 ff.
^eterttag 606.
sperlljulm 1127.
$eter ol* #immeUt(H'irfd>lie&er unb @e<
bieter iibec SBolfen unb Stegen
1017, 1038.
$eter $ofl (■= entftedt ou* ^otrouille)
1800.
^ferbdjen befajlagen:
im 9luSjdl)lreim 1777.
im ftofereim 291.
bo* *um ©erg fcinouf foil 401/402,
404/407 (3auberpferb).
Vfeifcnmoajen 913/938.
ffmgfrbrout 1640, 1637.
VfingfMfci (?etftci) 1647/49.
^ftngftblume 1639.
^ftngftmoien 1630 ff.
$fingftquat 1642.
$fitigft*9teiten 1646.
*Pfuigft4tmaugS^ieber 1638 ff.
^fingft^ogel ((. sfirol) 1122.
$fmgft<SG&ettlauf 1644.
^iKmift (©iUroife) 443.
^oftfjorn-Signol 1188/89.
$oliti|d)e Slnfpiclung im ftinberreime:
fcotorenfrieg 851.
fcurfentrieg 429.
©djrocben in $eutfd)laub 1623.
granjofen in $onjig 1827.
Napoleon in 9Ro*tou 1813.
©dnentrieg 1438.
SRoifaferlteb 1848, 9tr. 807.
^rcufien in gronfreidi 805.
^ommer, ein fleiner 1612 D.
sfrodjer (©tromer), Settler 68.
¥ubel onbinben 663.
^umpernicfel, ber fleine 284.
spuppen, brei f. SRornen 749 ff.
£Luibu6<£luabu* 1545.
flirt be 737/42, 1139 b.
ftdtyfel unb ffldtljfelfragen f. ©. 681 ff.
9tau$ 508.
ffiegenbogen 1008.
Stegenlieber f. ©ommetlieber 978 ff.
toegemtmrnt 906.
ftegenroolfen 1052, 1036.
9teinlid)teit 462.
Weiten, SReiterlieber 313 ff.
ffieiter, ber brollige 1246/47.
9tiefenlieber 1673 ff.
ftobinfon 620.
Sftoggenmufyme 444 g.
Stoipbommel.
9tot()fel)(d)en 1133.
OtotyfdjrofinAdjen 1146.
ffiummeltopf«2ieber 5h. 1708/1714.
SRupreajt, ffnea)t 609.
8tutl)e unb Eefen 470.
mut^e fuffen 469.
Corfmute 600.
©den, ©prun) babei 1068 ff.
©onb, f)intcrm tf ird)l)of ftaubenb808. 1 731 .
©ouerfraut»2atein 1504.
©oufe f. ©ufoninna.
©djafer (©pottlieb) 1364.
©cpflein 261.
©djoufellieber 313/431.
©ajoufeln ouf bem 9lrme 313/42.
©djenfen, nur fo ttyun 235 ff.
©djenfen unb SBiebernefnuen 472.
©djimpfen, gegen 471.
©djimmelreiter 126.
©djloroffenlonb 1259.
©djlummerlieb, oltljeibnifdjc* ©. 38.
©$lutfen, gegen ben 239.
©djmetf'Ofteru 1629.
©a)metterling 874.
©djmieb 1365.
e*necfen'8tuf 885/902.
©ajneebollen 1060.
©dmeetofer 861, 862.
©djnee, erfter 1058 ff.
©djneiber, ©pott ouf 1366/73.
©a^nur umd $nu«, bie golbne 1612, 1615.
urn* 9Haul 1239.
©cbneOfprecfjen 1641/99.
©djnurren 1506.
©d)nu>lpuMdufel 1252.
©djornfteinfeger 1349 ff.
©djo&liebcfcen f. Sniereiter
©d)ul>««njief)en 289/296.
©a)ulbefud) 464/468.
©dmlfronffjeit 467/68.
©djufter»@pott 1374/79.
©djujengel 1547.
Digitized by VjOOQ IC
— 725 —
@d>n>olben*6pra*e 1071/83.
©djroalbcnlieb, grie*if$ ©. 388.
©djroabenbublein, bo* luftige 1263.
©djroabentanj 602.
@cf)n>amm raudjen al& $od)genuf? 714.
©dnvarjbroffel 1124/26.
ed)it»cbcnlicb 1625.
©djroein 1089.
©djroeindjen fdjladjten 131 ff.
©djroeijerfQie*93ereitung, 1389.
©eajfelauten ju 3uria) 1633.
©egnen ber tfinber 124.
©etbenfaben urn bo* $au* 1693, 1715i.
eeibenfdjnurumS£>au*1693, 1612, 1015.
©iebenfprung 601.
Soljn, ber ungeratfjene 1598.
eolbatcnfpicl 528/31, 9tr. 28.
©ommerbocfen 1622.
©ommergcroinn 1609 ff.
©ommergriifcen 1613.
©ommerfinber 1622.
©ommerluft 1057.
gommertogSlteber 1609/24.
©ommerboglein 874.
©oinmer unb ©inter 1063 ff.
©onnen- unb Sftegenliebrfjen (^ornenlicbcr)
978/1048.
€onncnfafct 824/858.
©onnenregen 1045.
©onnenuogel auStrcibcn 1713.
©onnenuntetgang 1056.
Sonnenfdjein 1566.
6onnennxnb*8euer unb *lanjc 1650 ff.
©pafrige ©efdjiajten 1 1 90 ff .
©perling (6pafe) 694, 695, 1132, 1216.
©pielmann au* ©cijnmbcn 1389.
epiefcrutljen*9Harfd)e 1181 ff.
©pic fi einrecfen 1719.
©pinne, bic 883/84.
©pinnerlieb 477.
©pott* unb ^ecfreime 1263/1394.
bet tfinber untereinanfcer 1283 ff.
jnMfd)entfnabenunb9Rdbd}en 1268ff.
auf Dtomen 1295 ff.
auf £anbtverfer 1344 ff.
auf SSerfdjiebene* 1390 ff.
©taar 1135.
©tadjelbeeren (Hdjelbeere) 969.
<2tecfenpferbliebdjen 356.
©ternbreljcr-fiieber 1699/1707.
■©tieglifc 277.
©torajlicber 749/792.
©tofjuogel (S5>cil)e) 746.
©tottern nadjgemadrt 498.
©tunbenjdfjlen f. SBcltftunben.
©tubent, ber tlcinc 540.
©ufaninna ©. 13, 711 u. 712.
£annenbaum 975.
lannenfinber ju gaftnat^t 1722.
lanjer, ber frumme 1391.
SanA'fReime 541 ff. «>tod;tr. 27/32.
laube, bie nrilbe 1130.
Xaufdjen (Saupeln) 537, 539.
leufeUtucib 1302,1306.
latere: ©ru&Uebdjen an fie 621 ff.
$eutung bet lljierftimnien 1071 ff.
Eatt bet fctjiere 1226.
ll>ter«@efprad)e 1084/87, 1090/96, 1100,
1143.
£l)ier*£>0(&&eiten 368/378.
lftier.9Rard)cn 1207/1226.
lintel)orn.$l)rafen 1452/69.
$ifa>©ebcte 1594.
9Kal)nung baju 446.
lifdftuajt 445, 447.
IroU (Stufl) 180.
Irommelmarfdje 1176/79.
Itompeterftucfdjen 1 1 66 ff .
Irube, Me 123, 1041.
li'ttfcnjagb 429.
Xurfenmanndjen 864.
fcurteltaube 1136.
lute, Sungftau mit ber lute 1731.
luten be* SBalbtjornleinS 1723.
tteberflug 474.
Unmoglidje fcinge 1248/59. 9tafl)tr. 61.
Unfen, bie 904.
Unroatyre* bom tfinbe gefagt 475.
Seit ©r. 1651, 1559.
9tuf an ilm betin #olafammelu
jum So^anniftfeuer 1651.
Sinbergebet an benfdben 1559.
SSerrcanblungen 1842, 1793.
«85gel, 93itte fur biefelben 518.
936gel, niftenbe 693.
SBogel-Maciten 1223 ff.
©ogelneft, fllettern barnad; 1211.
spogelfcbiejen 28.
«8olf*pilgerlieb 1267.
a»adjtelfd;lag 1142.
gBatyrfageu («Rctferei) 1288.
©albbeer-fiiebdjen 946 ff.
gSalb^ornlein* luten 1723.
©altc ©ott ber Gutter 1568.
ber flinber 1569/70.
SBappen Don Hmfterbam 1257.
©offer, in ba&felbe gef alien 1070.
©offergeift 939, 937.
Digitized by VjOOQ IC
726 —
©afferj una. fern {fiibcllen) 880.
©affcrmann (bet 9M$) 931, 930.
©afferuij f. ©piclc.
"©affcrftampf 6.217.
©affcrftcljc 794/96.
©eber (ttecfruf) 13S1/85.
©cflfdjnccfc f. 6a)nctfenliebcr.
SBeil), ber 745.
©eiljeljopp (ffiicbeljopf) 1862.
SBeifjna^Wlieber 1576/89, 608.
— — 5lnfmgcn 1689/1692.
©cinlcfc 610.
©einf^rotcr 865.
©ellenmanndjen im 9Konb 977.
2Belt, bic oerfeljrtc 1848/56. 1787/92.
©cltftunben, biejroblf 1240ff. ftaajtr. 6o.
©cfpe, bie
2Beftern?albcr 616.
©eftcnfnopfe abjiitylcn, 9hd)tr. 53.
©etter, flute* 1038/1043.
©etterlautcn 1049/50.
©etterljaljn f. Wdt^fel 3.
©cttcrliebdjcn 978 1070.
©cttcrmadjcn 1070.
©ieflcnliebcr 1/130. 9lad}tr. 1/15, 56,50.
©iefenfdjnarre 1145.
SBilbe Satf) 1751.
©ilbganfc 797.
©inb 1051, 1007.
©inb, bcr n»el)t 312.
©iuterauGtreibcn 1608 ff.
©oban, alft (Sdjimmclreiter 126.
©obanSopferliebdien bcr €d)nittcr 6. "IS
bi* 716.
©olf 692.
©olfen 1052.
©unbergarten 1596.
©unfditieber, 9tod)tr. 62.
©urftbettcllieb 1676.
3ablen, bic jroolf ^eiligen 1602 ff.
3dl)l0cfdjid)tcn 1260/63.
3aljnen, ©prud) beim 3afmen 262.
3apfenftreid) 1168/1173.
3eift0 277.
3icflein, bat 1260 c.
3icQC unb flut) 1101.
3icgcnbocf in t>cr 9Riiljle f. igpiel 444.
3ijjen, 9taf bicfclben ju jcigen, cui bcti
£ubid)t unb SKonb 745*. 1062.
Xadrfr. 74.
3ottelbar 600.
3ud)treimc 432/81.
3ungcufpiel 1461 ff.
3ungcnubunflcn 1461/99.
Stvicfalter 867 ff.
3roolf Ociligc 3ablen 1602.
3roolf ©eltftunben 1246.
l£ie bcigefffctf 3al}f toertoetft auf bie Summer brt Spirit.]
Slbrafjnm 5S7.
9lbt nid)t &u £aufe 562.
<Hbt Don ©t. fallen 534.
9tcferlcS 472.
fcbam* ©blmc 237 38.
Slboofatenfpid 579.
9lmor* obcr Sdjdfcrfpicl 196.
3lnncvs auf bem JBrcitcnfteiu 353.
9(nna unt> bcr gabnbrid) 352.
Hnf^lagen, Bnplafcen 463.
Hnfd)laa,=$erftccfli$ 371.
^nfdjmcipcn 463.
Bntroort burd) pantomime 578.
ftntiuort olme 3a unb ^cin 576.
Apodidraskinda 371.
Slepfelljupfen 461.
Abetter, ftummc 612.
flrmbruft 494 (2S>.
fluftatfdjerle* f. Senflftcinc.
Wufmalen unb 3cid>ncn 539.
©atfofenfraudjer 56b.
Babeluft 23.
93allreiter 481.
Eaflfpicle 473 ff.
«BnafpicI«Cicbdjcn, factor. 69, 70.
Ear, bcr 406.
©arcnfcblau, 448.
Ehrcnfpicl 450.
©arcntrcibcr 450.
Earrlaufcn, Surnfpiel, nidjt Ijicr.
SBauer, pantomime 239.
«Baufaftcn 540.
EaumbaU 480.
©aumeljdjub 487.
Enumflcttem f. Stangcnflerteru.
93aumfrajeln 507.
Reefer* obcr Eicfelftcine 468.
©ecrenjudjen 24.
93crg, bcr ift mcin 413.
93ert^a im ©albe 354.
Digitized by VjOOQ IC
727 -
Bibera«©artla 382.
©icfeln (©dnueerbicfeln) 460.
Eicfelfteine 408.
93Ubl>auer (Statue) 575.
Sirfenfaft trinfcn ©. 190.
$ifd)of<6picl 587.
Stiffen, ber fdjroebenbe 461.
$laberniad)en 15.
$la[e com ©djtuein (©pieljeug) 34.
©lofen Quf (SraMjalmen 14.
Slaferoljr 495.
Bfattlcn 469f 471.
Elauer ©tein auf bem tfirdjljof 220 ff.
$linbe ftul) 511 ff.
SMinbe 9Kau* 511.
SlinblingSfpielc 511 ff.
8linjioinfcI (= ^erftecfen) 371.
*Blumen«Crafcl I. 910.
Elumenfpiele 17.
Slumcntjcrfauf 459.
vBocf iin ©arten 384.
$orf, tpie Did $6mcr? 523 ff.
$ocf ftetyen 434.
93ocfd)en, fdjictc nidjt 368.
Eocffprung 436.
©ogenfdnefcen 494 unb 28.
«ol)n' in* Sod) 483.
53ol)ticln 466.
95ofjnen fdjirlen (merfen) 466.
9?oml)opfcn 438.
»ord)fpecl 413.
*Botfd)imber, Eotfdmmbcr 612. 9Jod)tr. 79.
93ou*2Bolf 325.
©rout unb ©rautigam j
23rautroerbung (
SBrautle macben, 53r. lofeti 469.
23tidj ben £afen 521.
SBrief, in it bem Sftuubc Oerumgeben 609.
9S>a* ftanb im 53rief? 606.
93riUo, 3Sittn)erfpiel 370.
«Briicfcnfpicl 289/322. 9tad)tr. 76, 77.
SBrucfc, golbenc 290/298.
bollanbifdjc 311.
lange 9?ad)tr. 76.
*Dkgbcburgcr 300 ff.
5Kerfeburger 303.
SKeuerfdje 305 ff.
naffc 170 ff.
polnifdje 299.
fpanifdje 314.
93riiberd)cn, tucr flopft? 518.
98runnenfreifel 553.
93runnenfrau 410.
$ri"itle madjen 469.
Bucfelig* 9Kannlcin 335.
268 ff.
Eurgfpiel 413.
©urjelbaum f. ^urjelbaum.
Sufd) brennt 520.
SButtermil^oerfaufen 592.
©uttcrroiegen 499.
(Sfynipid dtynopi* 523.
fcbriftbaum 40.
Chytrinda ©. 598.
$ameubrett ($ame) 558.
©engelfpiel 258.
®eutfd)e* 93allfpiel 476.
fcibelbum 258.
SMeb, bcr uom SIcufcI (Sttann mit bem
rotten #aar, rotten flragen) abge«
(jolt roirb 334 ff.
£ing, ba* bbfe 375 ff.
domino 560.
$orl f. STort 554.
2>ornro*d)en 363. 9tad)tr. 80.
$rad)en fteigen Ioffen 30.
^reimal urn (SBlinbefulj) 515.
3>rei SRanu fcod) 365.
Written abfdjlagcn 307.
^urdjfriegen (8d?fangenlauf) 364.
(Sbcrbarb, Stoter 587.
1 dbelmann unb ©djafct 358.
1 Sierlcfen (©ierflauben) 6. 423.
(Sifenmanncfcen 369.
©lemente 626.
(Jngel unb icufel f. 53rucfeufpiel.
engettragen 312.
Gnten, aQe nieine 254.
Epistrakismos 459.
©rbfenfpiel 597.
Sfel bereiten 534.
(fcfel ftrcidjen 443.
£felig* 478.
fcuropa Ijat 9lul)' 618.
Suropa Ijat gricben 618.
2fabmen (Ginf abefo) 501.
galfenftein 353.
gandjon (gang fdjon) 353.
gangball 473.
gangfpicl (£a|d)cn) 368.
gangftcine (33icfclfteine) 468.
gatbe erratjjen 532.
geftungafpiel 414.
gett id mager 261.
gibelfumfei (gibelumfei) 199.
giguren Don lljieren unb ©icufdien 22.
ginger erratljen 521 ff.
gingerljut, blauer 131 ff.
Digitized by VjOOQ IC
— 728
gingerli tatfcfce 37*.
gingerfpiete 37.
gingerli crratyen 523/27.
ginoeriieljen (£fifetn) 37<*.
ginfenftein 371.
gtnftera SBalbla 218.
gireletanj f. $orl.
gif«en ouf bem See 169. »ad)tr. 74.
gifaerfptel 622.
gleifa oom Stifc^e, 6. 119.
gloj&en 469.
grou ffiofe 340 ff.
greiroolf 448.
greunb^en, roer roar*? 388.
grbfcfce, roanbernbe 456.
grofa&upfen 456.
grof*treiben 492.
guct>«balg (6tirbt bee gud)* u.) 573.
gucfte ge^t 'rum 364.
gudje, la&mer 404.
gud)S unb ©anfe 326.
gud>« unb ©artner 383.
gud)* )um god) 404.
gudjfprellen 504.
gubum 483.
gurft Don Sljoren 623.
guftball 479.
(Sanfc unb gud>« 400.
©anfe unb ffiolf 398.
©anfe njollen ©ic? 437.
©anfebieb 163.
©anfemorfaj 366.
©arnwinben 363.
Partner unb gud)* 383.
©artnerfpiel (©Iumcnocrfauf) 605.
@ebraud)*»©piel 582.
©eierrupfen, ©eierfpiel 392.
©eift, bcr bdfe 309.
©eifcgumpen 462.
©emalbe unb Unterfajrift 583.
©crab obcr Ungerab? 530.
©crflcftampfcn 495.
©cfcllfd)aft«. unb ^fanbcrfpiele 421 ff.
©iftfotyn (©aQabe) 362.
©igampf (©igebe, gagabe) 500.
@leid)gen>id)t*ubung 500.
©lode unb jammer 561.
©lucfcrn (Slucfern) 484.
©olbpfd) 169.
©ramiiMe madjen 588.
©raSljalm, brauf blafen 15.
©ruble, in ba*fe(be roerfen 484.
©ugelljopfli (flugetyopf; 451.
©uggelftcin 371.
©unt (BerftecTen) 311.
©uten SRorgen, $err gifdjer 431.
$aber m&ljen 231 ff.
$afer maljen 231 ff.
#afer fdjneiben 233, 234.
$aljn ift tobt! 418.
$aljn unb ©toftoogel 389.
$aljnenfa)tog 521.
|>al)neroinfel, grnu 346.
ftafeln (#angeln) 37<*.
#alm jietyen, $alm meffen, 6. 185.
Jammelfprung 436.
#anbgeben unb £anbettatfa)cn 353, 354.
^onbroerferfpiel 612.
£dnedjen, pufc 2id)t! 454.
$an* £>afcroinb (Soger unb 0afe) 427.
$drlin jupfen 9lod)trag 53.
$a*a;en in ber ©rube 409.
£afe im ©artcn 385.
#afdjen (#af$emannd)en) 368.
£af<Mafa (gongfpiel) 370.
#dufeln ober #dcfeln 467.
$auptmann*fpiel 368.
$err tnit ^antoffel 278 ff.
£err oon ©etfen 595.
$err Don ber ffiea) (8fad)ten) 595.
$err Don SRinioe 268 ff.
$erjer flonig 219.
^ertnflaoicr ©. 435.
#ejenfpiel (5trt #of<W 348.
£ejentanj 347.
$tcfe ($orabic«^ftpfen) 451.
$immcl unb £6[le f. $riidenfpiel.
£immcl()upfen 451.
$immel*t(>ur 324, 325.
$infebocf 453.
£inffampf 453.
^inflouf 452.
#inf» unb £iipf»©piele 363 ff.
£interm Ofen 617.
#irfd)()orn, auf! 625.
§irfrf)jogb 427.
§irfd)lein jtefm im SB&albe 378.
£obelbanf (©dmifeelbanf) 610.
£od)jeitmad)en (ffieigen) 200.
$ocfyjeit*fpicl unb Srautroerbung , alt»
germon. Ueberreftc in ben Winter*
reifjen 268 ff. 170—235.
$ocfen unb £upfen 456.
#ocfdjen tragen 565.
£olberbufa) (£>olIerbufd)) 1/24.
§olbcrfd)ofe»<Sdjiejicn 12.
§6ljd)cn (Steindjen) oerbergen 533.
$oljfagcn, ©. 118.
Digitized by VjOOQ IC
— 729
gopfafa, traUala 260.
$orncrfpiel 625.
fconticfcln 372.
$ucf«jcc! 431.
£ulmer unb $abid)t 390.
$uf}tterf)of 440.
$ii&nlcin braten 388.
$uf)Urup (@$nurre) 555.
$uHcrn 484.
$upfelbret 447.
$upfen in fjotfcnber ©tcllung 363/68.
#iippc-5?ralje 447.
gurmufc, bcr 490.
$utfdjen auf bcm SBobcn fjerum 2.
fcutfdjen ober 8ftutfa)en ooni Slb^ange 10.
<3fa unb 9tein oermeiben 476 ff.
3agb 426, 427.
Sager unb $afen 427.
Sagcrbatlabe aid fflcigcn 359.
Safob lad)t 593.
Safob, ido bift bu? 519.
3ammer in bcr ©rube 408.
Sammer, Saminer, I)orct ju 201.
3f>fermannd)en 369.
3oj)anni$blumc jupfcn, €>. 185.
Sotyannttbaum 215.
3ol)anni*feuer {
17.
SoljanniManj
3ungfcrn mndjcn ( 469
3ungfcrnfprung | '
Stoat (edjanbpfatyl) 493.
&aifer unb ftonig 256.
$toifer SSifilatu* 268.
tfammblafen 39.
flammcrct>cn ocrmict^cn 563.
ffanonnefc* 237/238.
flapeflc, nic^t mefyr on bcr crftcn 442.
tfapinfcl 513c.
flappenball 478.
tfapplein ucrborbcn 355. 9tadjtr. 75.
flarfbof, fta fefte 364.
ftaruffeQ* fi'ir §>iipfcnbe 461.
tfo* befeljen 596.
ffafemutter 285.
fldfefdniciben 499.
tfafce Ijat 9Rilaj uiug'fdnttt 424.
tfofce unb 9Rau* (£>a[d;cn) 381.
&a(e unb SKaufe 405, 566.
flauermanndjcn 430.
Staufmann Don $ari* 241.
flaulajen fdne&cn, ©. 425.
tftiuldpn roerfcn 484.
ftcgelfpiele 485/487.
Mclbouen 73/76.
ftettenfpiel 88. 112.
ftctte, Srcten auf bicfclbc 88 ff.
^!*[auf j 365.
tficbtfctanj f
flinbergcigc 39.
fiinbertrompcte 40.
Sinbcr-SBerfaufcn* 433f 570.
flirmelbauer 620.
5Urfd)baum, fcin Saub bcrlorcn 119, 357.
fftrfdjcn pflucfen 25.
flapper unb ©djnarre 1.
fllappf)5laa)cn (Caftagnetten) 339.
filcic fdmeiben 458.
flleine (bcr) lebt nod) 573.
tflettern, ©tangenttcttern 507.
5T loftcrfpiel 236.
ftlolftaften 470.
JHucfern, €d)ujrtugeln 484.
flluoanber 472.
flnab, ber fdjroarje 379.
^nallen auf Stoumblattcrn 15.
St nallbuctfe 496.
tfnauelroinben unb 9luflofen 363.
tfnipfen 469.
ffobolb (bucfligeS SWaniilein) 335.
tfodjin, bic fdnoarje 267.
ftogctyopf 596.
ftomm mit! 431.
tfonig, bcr oerbriefjlidje 537.
ftoljcr, fdjroarjcr 219.
tfonig, £>crr, id) bicntc gem 591.
ftonig, id) bin in beinem fianbe 416.
ftdnig nid)t ju §aufe 575.
Jtdnig unb Jwifer 113.
ftdniglbaa 478.
flonigSfpiel 581.
Jtdnig (#erjcrfonig) 219.
#6nig*tod)tcrIein 123 ff.
tfdniafctodjtcr, bie oennoucrte 123.
& orbicin madjen 37.
flranid) unb 6d)it>nn 326/333.
5tronaringcn 182 ff., 186.'
flrautljof, STicb barin 587.
S?rei*baU 477.
flreifeltreiben 6.
SHrten bcr flrcifel 554.
ftreifctana mit 9tad;af)mung 254.
£rci*«©ettlauf 431.
tfricgen (^afc^en) 368.
ftriegGbingen 417.
£ ricgSfpicl 553.
flucfufatyau* umge^cn 230.
Shicfuf, too bift bu? 371.
fiugelfpiefe 484.
ffugel trolen 484.
Digitized by VjOOQ IC
— 730 —
fungcn 478.
.fun unb long 610.
Kydalismog 470.
fiadien uerljalten 587, 588.
2ammdjen,. (jinfenbe 459.
Cange dlen 422.
Conge ffieilje 260 ff.
Cafttroger 365.
Safer un* mcttcn 242.
fiarernen, llmguge mit benfelben 33.
ficirf) (= fcanjfpiellieb) 201 ff.
Scinwanbbieb 420 ff.
^eimuariMjanMcr 420 ff.
2efcten gebcn 432.
Ccuteute, uric fie'* madjcn 240.
fiid)t au*blafen (au*puften) 499.
tfid)t pufcen 600.
£ieb ftrau &u lofen 469.
^inafcc fielje WiniDe.
$2tnnenmeffen 420.
ttirum, larum, Soffelftiel 574.
2oa)bafl, fiodjliballc 482.
£ocbnetlc* (Soljnen fdjiebcn) 465.
^otrerie 555.
Sottofpiel 556.
iiunji fommt 366.
Suftig fein, nod; einmal- 259.
3Rab(f>em)erfteigerung (9ttaile(jcn) 232.
sfftaibliimlen fu^cn 17.
5ftaifafer»©piel 12.
£iebcr fielje ©. 165 ff.
2Kail*©piel (tfolbcnfpiel) 784.
9)101111, bet bofc 376.
bet bfutige 424.
■ bcr fejjiuorjc 379.
ivilbe 380.
SNanndjen mein 460.
9ftannlein, i>a* bucflige 411.
5Ranfd)en, bafi 23.
SHdrbeln, gRdrmeln 434.
SRarmelfptel 32, 484.
SRarfdj, ber ftumme 590.
9ttartin**geuer 33.
Sttaggern 492.
2Keifrer Pepper 344.
9Kel)lfdjnciben 613.
SKcffen ber tforperlange 36.
9Rit ©unftcn, £>err ©an* 611.
SRotfeltaufd) 491.
SRocTelel ober SRitfelc* 483.
*D?obe, bic ncuc Don $ari* 271.
©toquirftuijl 506.
9R5ncb, bcr tanjenbe 361.
9Rona) = SBalbleufel.
2R6nd)«* unb JRonnenfpicl 268.
5R5nd)*fd)eren 466.
*Dtorra 527.
2Riibl(&en, bo* grunc 182.
9ttuljle jier)en (3roicfmuljle) 556.
m\i)k (fcumubung) 18.
SRujjle, bie lebenbige 506.
9Kul)mc ffio*d)cn 396.
SBuHetin bcrloren 360.
SHiillerfpid, 9Hiillcrli* 435.
9Hurmeli 483.
9Kurmeltljier 255/57.
9Wufifanten (au* Sdnonben) 614.
9Kuftf, bic jtitte 615.
9Kufifinftrumeiite fcrtigen 39.
9ttu*i, bu*li 458.
Gutter Staria 345.
I Gutter unb $od)ter 160.
: ffltufeenball 478.
©lt)iaba (SMmjcfu^ 371.
: 9fcacbalnuung*fpicle 237/259.
| 9tna)bar; mic gefaOt bir bcin #od)bar?
564.
9tad)tfpielc fic^c gangfpielc.
^acbtfabrt 616.
9tnd>tfraulciti»@picl 425.
*Kaa)tf(appe be* ©errn 534.
»abcl unb 3n>irn 363.
Sfcftel uom 9Keffer blofen 601.
I ftitfeldjen 433.
! Wiflo* 483.
9tiggelfd)lagen 492.
Miffopf 487.
9tiniDe, §err Don 268 ff.
2)?ann Don 26S ff.
«Kir in ber ©rube 407.
9toimeneinMctbung 272/83 ff.
^unnefee fte^e 9liiiiue.
DiuMpicl 457.
9tiiffe, in bic SHiiffe geljen, 8. 193 ff.
Obftbieb (6d)otcnbieb) 356.
Obfternte ol* tfinberluft 27.
Ofcnanbetcn fic^e 630.
Oftera<boor (Dftrat^or) 233.
Ofter»eicr 11.
£fter*geuer 11 unb ©. 345.
Dfter»©afe 11.
Oftcrfpiele 11.
Ostrakinda 530.
^oarlaufen ober ©afdjfyafrfj 370.
^antomimcn al* Slntroort 578.
^ontoffel bei ©rautroerbung 278.
Digitized by VjOOQ IC
731
sjtanroffel, lafc bid? jjbrcn ( fin4
sjtantoffel fudjen (
sjtopageno (blinbc £ul>) 516.
$apicrbrad)C 30.
spapparbcitcn 539.
^orabieSfjiipfen 451.
spatbcngcfdjeuf 584.
^atfdjcrli* ($crfon erratljcn} 531.
$Pat|d)I)anbdjen 1.
spcitfdjen madjcn 16.
^emfdjen 453.
$eter, ber laljntc 454.
itetcr, bcr fdjtuarje. 9tad)tr. 55.
sjktru* unb ^ilatuS auf IRcifcn 416.
$fal)lfpicl (poetics) 470.
$fanber*6piclc 563—629.
$fan&er»*uM6|ung 630 .
^ferbdjen 17.
^feffcrfudjengartdicn 381.
$feifd)en fudjcn 572.
sjjfcifc unb trommel 40*.
i*feil unb 93ogen 28.
$l6cflein»@piel (Stiibli*) 471.
¥futf$eln 459.
spicfcln (ficlje edjmccrbicfcl) 372.
$i(gerfpiel (^ilgram*) 586.
*PimpernelId)en 168.
sjjinfepanf, in roddjer £anb? 52s.
spiattli* (©djetbenroerfen) 469.
^In^budjfc 496.
^laijrocdjfeln (SSinfel uin) 563 ff.
^lunipfttrf-epiele 366 ff.
sjjlumpfncf ocrbergen 366.
sporWccf fl&otfdjecf) 492.
portrait unb SHorto 583.
¥oft 571.
<j$okfc&imper, <pofefdjemper612. 9tad)tr.79.
^rcObaU 475.
sjjrinjeffin erlofen 123 ff.
^uppc 9ir. 4 unb @. 438.
i*uppcnftube 4.
ituppenroiege <S. 438.
ituppenroiege 4.
^urjelbaum 18.
9fcabenfd}lo&, iStobenljorftl 415.
SRabfdjlagen 18, 506.
Sftammeln 18.
JKappltga 397.
iHafcnmaljcrft 18.
9tatl)e*8piele 511—536.
JRatbfel unb 9*atf)fclfraa.en f. Slnljnng
6. 681 ff. u. <£in(. LII.
dauber unb ©enbarmen 44.
Rebecca, rud ben ©tuljl 568.
Dieiftrciben 7.
Sfteifroerfen 488.
fteiffpringen 8.
5SK i Unb *anto"k 41/360.
SKcigcn nut spantomimen 182.
SHeiljc, lange 260 ff.
SRcimfpiel 628.
Sfteife nadj Serufalcm 625.
Weiterbatt 481.
9tid)terfpiel 535.
9ting [djlagen 43.
fdjneiben 458.
oerbergen unb fucben 603.
roerfen 489.
Don SHunb ju 2)tunb 608.
ftingelrciben 260.
Otingcn, Sfringfampf 508.
SRocf, bcr Derbotbenc, 9tod)tr. 75.
ffiolanb 449.
9to$djcn, 9Rutyme 543.
»ofen, grau 339/343.
Dtofciibliitbcjeit ju 3ot)anni 17.
9tofenforbd)en (SReigen) 259.
ftofcnfranj 185.
SKofenfronentnnj 183.
8ftofentan§ mit $antomimeu 184.
SKop, tat Iangc 438.
ttdftlibaden 481.
ftiibbeln 464.
^firfroippc 499.
8turl)en[d)ncibcn 17.
9lutf4)cn Dom 93erg f)ernb 18.
©acfc flicfen 326.
6acf()iipfen (©acfyutfen) 455.
©aftpfcifc (©apicpe) pc^c oben €>. 185 ff.
©alj im ftcffel 161.
©aljfafj tragen 503.
©aljbering 419.
©aljfdjneibcn 466.
Sonbljaufcn 21.
©anbmann fommt 337 ff.
©emboli, ©autreiben 483.
edjiifcrfpiclc 139 ff.
©chafer unb <2d)afcrin 197.
©tfjaferin fudjcn 197, 198.
©c^aferin unb Gbelmann 358.
©diaggerbaH, ©djaggun 483.
©djalmen 14, 38.
©dwniperltn $it 377.
Sdjatten, barau* $crfon crrattyen 535.
<S*cittenfptde 542.
&dia$, ben ocrlorcncn fud)en 201 ff.
Digitized by VjOOQ IC
732 —
©djaufeln, auf bem 8rme 1.
©djaufeln ini ftorbe 496.
auf ber ©djaufcl 10.
©djelmi*mad)en 423.
©djenfen unb fiogiren 580.
©djerbentanj ( 469
©djerbenroerfen (
©djere leifyen 567.
©d)iefertafel*©piele 414/416.
©djiffdjcn uon papier 23.
©djinbern (©leiten auf bem (Sife) 39.
©djippen 469.
©djlagball fl. unb grower beutfeber 476.
©djlangeniauf, 364.
©d)laud}l)upfen, ©d)laud)tan$ 450.
©djleuber 498.
©d)lirten, ©d)littenfa()rt 39.
©djlittfd)uf)faljren ( qQ
©d)littfd>ul)lauf ( *"'
©djlofcdjen 467.
©ajliiffel jum ©arten 606.
©djliiffel fudjen 604.
©dnueerbicfeln ( .-n
©djmeerftedjen ( *'u'
©a^narre (ftnarre) 1.
©Snapper auS 9tufefd;nlc ©. 435.
©djnepper (* 51rmbru|'tj 494.
©djneemann J 39
©djneebaflroerfen (
©djneiber, leif) nrir bcine ©djere 467.
©ajnellfudjlein 484.
©dnii&clbaiif flelje £obe!banf 610.
©dniifcerct bcr JJUnbcr 538.
©djotenbieb 368.
©dji'ifjcle bergen 458.
©djuljen* $od)ter 160.
©djurlin Purlin 37.
©c&ulroinfel ;$linjroinfelj 371.
©ajuffer* obcr SWurmelfpicl 32.
©djuti, ber 427.
©djwabentanj 180/181.
©djroeindjen int Slcfcr 466.
©dnueinfdjladjten 34.
©djroenfen 363.
©djrocgel ($fennigpfeife) 39.
©djroimmen im £rorfen 505.
©dnvungfeil 8.
©eefa&rtfpiel (©olbfifdj) 169. *)tad)tr. 74.
©eifcnblafen madjen 35.
©eilfpringen obcr ©djwungfcil 9.
©eiljie&en (3ieljfampfj 509.
©ieben, Me bofe 627.
©iHMinbefnl) 517.
Skaperda, 3ic^fnmpf 510.
©omraer, 9tad)af)muiig0fpiel 246 ff.
©onnen* unb Qtegenliebdjen, ju SHngcl*
reit^en benufct ©. IM).
©onn unb Sttonb ficlje ©rucfcnfpicl.
©djengeln 464.
©pielinann, gutcn Hbenb 167.
©pieljeug, gefaufte* 540.
©pieljeug, felbftgefertigte* 538.
©pinteltuinfel 371.
©pirallauf 363.
©pirenlaufen 29.
©pringer, bet luftige 228.
©pripiidjfe 497.
©tabdjen iibetfdjreiten 589.
©tangenflettern 507.
©tatue bilben 611.
©tapfenjucfen 435.
©tetfen aud bem fieinen ftedjen 470.
©tedenpferb 3.
©tetflegriiblig* 482.
©terfli fpringeu 462.
©tein, blauer 220 ff.
©teinblattlen 469.
©tein derbergen 532.
©teinli go 532.
©teljenlaufen 31.
©tengeln 471.
©ternblumen*Ora?el ©. 184.
©titffeln, ©itfeln 470.
©tipti fcaufti 521.
©tirbt bet gudj*, fo gilt 430.
©tora) unb grofdje 457.
©tocfeln, ©toljlen 470.
©triage maa^en unb ja^len 543/59.
©teine berbergen 533.
©traufcdjen tuinben 20 unb ©. 184.
©tubum 483.
©tuf)l, ber brennenbe 569.
©tuten giefen 598.
©ud)« unb 9lot^©pieIe 511/536.
©tvemmen (©djnrimmen) 605.
£anjfpielc (Jfteigcn) 41 ff.
fcatertanj 36.
$afcd)en geben 37.
$aubenl)aue*©piel 439.
Xaubdjen unb SBolf 401.
Seller bre^en 602.
fcempel Iwfen 447.
fcepper (Stopfer) 344.
Stcufcl an ber Sttte 450.
$eufel*fptel pe^e 93rucfenfpiel.
iljnler tuanbern 603.
£l)ier, *a* bofe 372.
bo* nrilbe 373.
Sljierftimmen (^ierconccrt) 594.
Digitized by VjOOQ IC
733
410.
Sljor bilben 233-287.
fcinte Dcrfaufen 441.
$ifd)d>cn 469.
Socfe ($uppe} 4.
Job (©djamplibit) 377.
Jobtenritt 309.
$5nndjentragen 502.
fcdpfaen unb ©ccfef 434.
Xdpfer 364.
$opffd)lagen 521.
fcopffpiel 450.
£orl (tfreifel) ober 2)orl, 2Berl, girl,
gerldjen, gireltanfl, Jrenterdjen,
frief. ©pedmerbel (©pielroirbel)554.
Xraubenf often 315.
5treibba(I 483.
$riebel*8piel 492.
fcrimpeltrampel
$rippeltrappel
fcummeln 40*.
fciitfenftein 412.
£torolei>2:an$ 254.
ttngeladjt pfefc id) bid) 588.
Unten obcr oben? 525.
Bater (fcberfjarb (Hbrafjam) 587.
SBeUdjen fudjen, ©picl 17 unb @. 183.
SBerbargeli* (^oljdjcn uerbergen) 533.
SSerftecfen (SBerftetflM 624.
5Bcrftccfen unb ©udjen 371.
9Sogel, jcbcr in fcin fteft 568.
SSogel, aHe fltegen l)od) 624.
SBogel nu$jagen 429.
SBogelfanger, bee blinbc 516.
SBogelljanDler 428.
SBogel l)afd)en unb brntcn 391.
SBogelnefter auSneljmen 19.
SSogetoerfauf 428.
SSoglein, fliegt au* 568.
SSoglcin, i)ufd) 429.
9Jon bent ju bem 552.
BBanberbatt 474.
©albla, finftera 9B. 218.
©albteufel 553.
©anberfpiel 445, 446.
Sffiaffcrl)C5C (Rlje) 410.
©offer, ©piele am SBaffet 23.
SBaffermanndjen 410.
9Baffermul)lcn madjen 23.
S»affcr^fil)n(ctn 469.
©atteblajen 601.
©einauSrufen 450.
Scftenfnopfe abjaljlen 418.
Setterfjeje 162.
©ettlaufen 367.
©icfelbaum 363.
SBie? mo? roarum? 585.
ffiinb, ©inbfrcifel I 29
©inbfaljne ( *
©inteduft im greien 39.
in ber ©tube 478/500.
©ittroerfpiel 368.
©olf im ©arten 402 ff.
©olf, ©c^afe unb §unb 403.
©olf unb ©d)af (Qaffien) 393.
— 2)amenbrettfpiel 559.
©ollen ©ie aucf) ©anfe? 577.
©ortfiigung 629.
©oju? marum? 582.
©urf» unb 3ielfpiele 370/375.
SBurfelfpiel mit ©olmen 455.
3aunfledjten (Baunertanj) 122.
3ecf (£afd>en) 367.
3frf(ein in ber SWufjle 444.
Bicflijagen (Stcflnuf) 432.
3idaatflauf 351.
3iegenbocf in bet SRuljle 444.
3iel)tampf im ©rurfenfpiel 290,
Bieljfampf mit bem ©eile 509.
3irlin 9ttirlin 37.
3ittermul)le 506.
3roicfmuf)[e 556.
510.
Digitized by VjOOQ IC
JRetjifkr alter Sejtanfdnge.
©eite
*alljeib, be ffiinb meit 275
5(«b«ab, mcin 93au* 292
«»b*ab, mcin ©*nappfacf .... 292
5l«b*ab, 9Heifter, gib cin Slapp . . 292
51M, bei&en mid) Me 93
5(<B£, be £att lopt 293
*$<£, bie fiajfce lief in 6*nee 292. 115
TOG, SHntefafc 104
31M, tfopf in bic $51) 293
5lbenb*, roenn i* f*lafen gel) . .313
5(benb«, menn id) ju ©ette . . .313
Sbraljam u. Sfaaf 389
Sibrabam unb Cajaru* 194
51bram roollte fid) erquicfen .... 477
5(d), t>u licbe Beit, nrie ift . . . . 119
51*, bu licber ftifolau* ....;. 716
51*. bu mein liebec ©cu . . . . 236
SI* grau, get on* en $eift»<£i . . 353
51* licber £errc 3cfu Hljxift ... 34
31* liebcr 3gel, lafc mid) .... 397
3ld) SRutter, gib mir cin £>ellerd)en 187
51* fitter, nimm mi* 397
Sldjtern Sacfoben \>a 391
5l*tern Sarftjof ftoof bat 6anb. . 390
5l*ter uf'n 93arf()iU 122
Achter up de Kerrekhof, dor is 487
$(*tu!ibjroanjig a*tecfige .... 299
51 bam ef* in ©arten gcg. . . . 389
fcbam ging u. mollfe fid) ... . 477
5lbam jjnttc peben @51)ii' . . 494. 495
5lbam u. (Sua fafjen 389
Slbebar, fiangbcen 202
51bebacr, Sangebeen 163
5lbcbar, iiangcua* 154
Slbcbiir, langc 55ar 163
Sbelmann, Sabelmann 105
5tbrian, bat ben SHcgcn 202
Slime tfrane, micfle roalmc .in. . . 330
Slia ©obbaia, fdjlaf liebcr at* t^n . 22
5lie ©ubaic. bic liable fin. ... 21
5lic S3ubbaic, f*la'* #al)nelc. . . 19
©cite
Sli* smei brei 351. 410
*i* jroei bri, '* if* e Sub1 ... 290
5Uboar, bu befter 164
5We, bie ba* ffiinglein lieben. . . 662
5tfle mcine Gnt*en 502
Side mine ©*ape Fommt .... 572
Sllle unf're ©ntcn f*roimmen ... 140
Sine SSogel fliegen l)o* 676
Side* ma* gebern Ijnt, fliegt ... 676
Als de groote klocke luyd . . 365
511* ber ©rojmater bic ©rojjm. . . 133
511* bie ©raut jur tfir*e ging . . 30
511* bie munberf*one Slnne ... 545
511* i* 5lbf*ieb na^m 218
5(1* id) auf ben £ir*l)of fam. . . 488
5(1* i* au*jog, al* i* au*jog . . 219
5(1* i* eiumal reifte .... 502. 503
5(1* i* cinmal na* ^oleu fam . . 241
511* i* cin annc* SBeib mar . . 268
511* 3efu* au« ber 6*ulc fam. . 112
5lltcr SRaim mollt reiten 257
51 Iter SJater Gberljarb 656
5lm Sin* gang i Ijeim 254
51m ©loefenba* fmb brci ^oppcln. 87
5lm 2Binter, menn c* rcgnct ... 215
51mor ging unb mollte pd) .... 472
Slmftcrbam be grotc Stabt .... 391
5liutmann* ©ar fdjicft 389
5(ne bane Boijneblatt 211
S*ne buo £orenblatt 211
Sine bane bibic 490
Slnberle, Banberle, f*lag auf. . . 389
51nbrc* be tflump 275
Sline bainc bummc Sixty 391
Slnige banigc ^oppelbee 389
Slnrtrenfcu em 93bf*fen 104
5lnna S3onna, lofr mi 311
51nna SKiarl. 3uggafd;niiael . . . 276
5lnna Qttarci, fo* ben 93rci . . . 275
5lnna ¥fanna, Mcffelftiel .... 407
5lnna, $op»51nna 275
Digitized by VjOOQ IC
— 735
<Sette
9luna fafc ouf einem ©tein ... 54b
Slnna ©ufanna treibt* Setter . . 213
Stana ©ufanna, ftaup 127
«nne SRaria, ©djlcnferbein . ... 285
Slnne Sabeli, lupf ben ftufj ... 121
9tana 9Hargritd)en! roa* 53
2tane SKarcife, 5Toretl;cUe . . 10S. 276
9lune SKareile, ©uppafeile . ... 104
9(nne SKarie, fall auf bic £nie . . 719
inndjen, ©ufanndje, warte. . . . 124
Stance, ©ufanucbe, mat 274
Slnncmeile, 3urfcrjcilc 275
Stanele, Stanele, 9tuJ 194
Standi am ©ad) 275
Standi mit ber rotben Sruft ... 195
Standi tuefyr, Standi roeftr . . . .123
* Kijle in a SudjMe. ... 103. 57
Sine, jwei, brei 410
Linton, Statou ©erebrut 181
Slpfel, Ser, 9tufc 391
Slppel, Slppd, SCppd, be 3ungeu . 272
Sipfel, Stpfel fdjmctfen gut ... . 569
Sippeldjen, Sappdcben 391
Slrnolbdje, tv o e* bin Saber . - . 105
Slrre, Sarrc, ©ottcrfarrc 392
Slffo! Slania ©ige mette 157
SU be Srilt to larfe ging .... 30
«t if fjier bat erftemal 219
■«• if roegtrofte 219
91* it roegtaug 218
fttfdj! ©djabe ein ffifibdjcn . ... 271
91 £ul)ter fyoam mer auegetr. . . 336
Stud) mir cin ©tiicf 221
Staf bem Serge :|: ba ftdjt cin fl. 502
Staf bem Serge ©inai 391
Staf ber £o() roadjft ber tftee ... 709
Staf einer fjotyen 9Rauer, ba lag . 4S8
Staf £irfd)l)orn! 677
Staf'm Sergle bin i gfeffe .... 149
Stu! Gutter, ber genf e* tubt . . 154
Stasgetaufdjt bleibt auegdaufdjt . . 119
Slue trcuuerliebtcm ©inn .... 664
Slue luclctjcr ©cgcnb fonunt ir)r . . 270
$abde, Iauf 286
Sorf, barf, barf 221
Sarfc, barfc, barfc 46. 47
Sarfe, barfc Stiifcu 47
Sarfe, barfe fludjen 46
Sarfc, barfc Mdjddjen 46
Sarfe, tfofc, barfc 48
Sarfe tfudjen, barfc 47
Sarferfloe, Sdrferflo* 280
Saber, Saber lap mir Slber . . .174
Sdblammdjen, baft! ...... 61
Sartljol, Sortbol 31
®eite
Safanncli, Safanndi 302
Sa| Sa| Suribafc 135
Saue, baue fteffel 444
Sauer, baue Jleffel 444
Sauer, binb ben spubel an . . . . 144
Saroele, nritt mi nitt? 228
Sembabiroem! bic ©d)ul ift aue .104
Sefd>lag«, befdjlage ftofcle .... 67
Sefenbinbcre Sodjter unb #. ... 129
Set, Sinber, bet! SRorgen . ... 326
Si anner SRannefoft 232
Sibele, babelc 392
Sibbenribbetuit, mei SRann. ... 76
Siga baga, §abermu* 410
SiUi bafii Soffelftid 53
Silj bolg, gel} in* #olj 392
Simbam! ber $faff ift fr. ... 73
Simbam! bie ©lorf ift fr 74
Simbambcicrlot 100
Simbam Sittgen 251
Simbam, ©loddjeu 204. 707
Simbambum 392
Simbaum ! ber *|$faff ift 74
Simbaum ! b' ©lorf ift 74
Sin i nit a Surface 132
Sjrli, Sirli brioc 176
Bishop, Bishop Bamebee . . . 116
Sifa) na&? fdjlupf in a ga& . .101
Sife, bife, ba! 178. 179
Sift bu bo*, beifc bu 102
Sift bi boe, gal; manf 62
Sift bu frailty 105
Sift bu nidjt mein Cicbdjcn ... 62
Sitel, Sftel, parf an 107
Sitta batta SWanble 312
Sitfdje, batfdje ©ierfudjen .... 47
Sitfdje, barfdje &udjcn 46
Slat), ed)dfd)en, bldt). ..... 61
Slafoljl, Slafoftl fcin 348
SUnbefuff, id) fiitjr bid) au& . . . 629
SUnbetuf), ia> kite bid) 627
Slinbefulj, fott bir6 gelingcn ... 628
Slinbermu*, ginftcrmu* 628
Slomtdje af SBegen 216
Slo«re=bto! bie ©uppc 234
Slumcnfoljl, Slumentol;! .... 349
Soor, Soor, boll 2;abaf 280
Sotfd)imbel, Sotfdjambd 718
Sotfd)imbcr, Sotfd;ambcr .... 669
Sottdjcr, Sottrijer, bum 280
Srau, brau ^cffcl 444
Sraunfoljl, Sraunfot)! 349
Sraunfra l, Sraunfraut 349
Srcnnc, geucr, brenn 114
Srubbe, ninne, faufe 15
Sruberle, Sri'iberle, fa)tafft. ... 228
Digitized by VjOOQ IC
— 736
©fite
Srumm, brumm, Indje nid) ... 49
Srunnenfrau, :|: )ielj mid) . . . .519
Sruunfot)!, Sruunfoljl 349
Su! Su! fiicf b'rut 228
Siible, mitt mitt mitt 227
/ Sue! ben fRiicf! 228
£-Sufo o. #alberftabt 31. 32
Sufofen oon Bremen (£auY * . . 32
Sulle, Sulle bofe. ....... 142
Sum bam beier, be Safe. . . 100. 73
Sum bam bater, be Softer .... 73
Sum bom beger 73
Sum barn, bie ©locf ift fr. . 232. 73
Surftenbinberft Softer 129
Siifd), bufd), biifd)! 9
Suf^a, tfinbfe, bufd)a 30
- Sufcb ein, bufa) ein, m. fliiib . . 9
Suf$e, bufa)e, benne 406
Sutter*Saogel, fdtt bef . . . 177. 178
Sutteruogel, fe^ bic^ 178
Sujbaume* Sftabelc 124
C£*a, da, p'U'pu, apu 294
£apu)iner i'* 2Baffer 217
<£baminfdger, fdjmar)er 9R. . . . 280
fcljarlotte, <S,&arlotte, bein .... 120
(Sljafcc, <£[)afce*muMe 530
(Sljeferli, fcbeferli, pg (U .... 171
(Sbliie, cblii« Sogele 165
(S^iiipi* G^nopie 633
(Sljrifti Slut u. ©ered)tigfeit ... 314
(Sbrtftfinbdjen, fomm in unfer . . 321
(£jjriftfinbd)en fomm, mad) . . . .321
(Sljriftfinbele mi, laji 370
dl)rugeli«ndgeli uf em $ocf) ... 657
$aar rummt *n 2Ru* 41
$)o to to, bcr Slcfermann fat . . 216
3)a brin u. braufjen, ba geljt. . . 248
$a broben auf bem Serge, ba meljt 36
2)a broben ouf'm Serge, ba fteljt . 272
Da bromcb am Sergei 88
Da brub'n of'm Sarae 705
Daer is a kintje int water . . 217
Daer i* ecu Slfel 272
Daer komt een kanndnnskje . . 517
$a efa) in* SBaffer g'ljeit .... 51
Da ^aft *ne Dreicr 44. 45
Da (jaft 'nen SLbalcr 44. 45
Daljeim ift bie 3Kau* 60
Va ift ee feft, bo ift e« fmljl . . 47
55a fommen brei £erren gegangen. 356
$o fommen brei tfbnig 380
Da fommen mir armen Wonnen . 519
Da fommen mir gegangen .... 357
Da fommen jmei #errcn nu* Siinef. 511
Da fommt ber Sdr 49
Cette
Da fommt bie SJtau* 41
^a fommt'* ^Raufel 40
Da fftmmt Me $rnppel»trappelmau* 41
Da lauft ein SBeglcin 52
^a oben auf bem Serge ba fte^t . 37
^a oben auf bem tfirdjljof. ... 487
^)a 3MRa*9taita 707
^a reef id) meincn ©picj? .... 386
^a fifc i, ba M i 116
"S>a ftel) i(§ auf ber flanjel. ... 118
^a fic&t ein Saum, babin. ... 317
^a war mal 'n lutje ©eroer. . . 101
Da mar fo ein fleiner SBeberbub . 100
^)a Stoftcl ftaigt auf* ftaftl ... 60
Danj bau mit mir 134
Dan j miner 3Hober ben fliemitt. . 122
Dana mi mal ben gibelumfei . . 479
Dan^ mi mal be feoen ©prfing. . 131
Danje, banje, $iclemann .... 446
Dar fyajt 'n Dalcr 45
Darf id) ein ©nglein aufjicljen? . 530
fya* tot 293
Da« gerfela)en ift geftodjen. ... 40
®a* ift ber 5tltar 43
Qat ift ber Daumen, ber ... . 50
®a* i(t ber ©djliiffel )u bem $. . 300
Do* ift fur) u. tot ift long ... 666
Qai 3efulein bin id) geuannt . . 321
®a* fiercblein in ben fiuftcn ... 155
Sat fdjone SKeibnacbten, t>a . . . 322
Da* ©edjfelauten u. to* ift . . . 348
$a* malte ®ott, bcr belfcn fanu . 319
Daft malt ©ott! bcljieb mer ©olt . 319
Qa* 2Bcib*bilb, to* ju bem . . . 219
ftat bia) bod) ber buftg Donn. . . 299
Qaii i^r nur ruljtg fajlaft .... 11
Dot tot nod) 'n Soar 222
Dot bu mien @d)iifcfen bift . . .127
Dot gruenfcoolf, bat marfer ... 219
Dot i'anb, tot 2anb 235
Dot Dftcrboor tot it tobrafeu . . 522
Dtiuntd)en, Srdumcben 49
Ddumrijen, ^flaumd)en 50
Ddumling bat Odjfen fduft ... 51
De Suur off min Rrinb 224
D' Gngcle l)anft Scbb gcmad)t . . 214
De go* feet up bem Sumc ... 148
Dc ^abebar bat ofj a braucr SW. . 164
De tfatt be feet in 't 9tettclbufd) . 146
De tferme*, be Serine*, ba fd)lad)t 135
Dc Siebi^ on be ftranfc 155
De tfufut on to 9lacbtigal .... 154
Dc ^ufuf fat uppen ftune .... 152
De 5^ufuf un be Stimitt 153
^ SWajme*, :|: bie mea .... 348
De SRufler up be Sttoien .... 282
Digitized by VjOOQ IC
— 737
©eite
©e 8tbenfd)uur geit um bo* $ou* 370
©e ©inb be twit, be #aan ... 72
Den erften gdjrci, ben id) nur tfjue 547
©enft eud) nur, ber grofd). . . .182
©enft il)r benn, :|: 3ungene tuaren 271
©enft \[)x benn, :|: SHobcben roaren 271
©en Uebften ©ruber, ben id) ^an . 709
Den Job, :|: Ijab'n mir uertr. 271. 334
©en Job {jaben mir l)inau* getr. . 333
©en tobten Job Ijab'n tvir Ijinou* 334
©er 9lbt ift nid)t ju £aufe . • 647 ff.
295
93
98
106
141
298
51
286
126
272
558
587
152
273
290
290
68
289
129
324
360
aud 263
586
51
50
50
291
291
247
455
152
642
253
359
119
559
559
224
347
71
©er Slffe gar poffirlid) ift
©er oltc Saftalter (^oftljalter).
©er ©or fommt
©er 5Bcfcn, ber ©cfen, ma* macfyt
©er befte ©ogel, ben ia) iuci^
©cr bicfc ©ietrid) trug ...
©er ©uumling l)au e Serffrije
©er gtnficbel in ber fllaufe .
©er crjlc freit um bic ©ufoten
©er (Sfcl trcit, er
©cr gud)« gel)t rum ....
©er grojie $irfd), ber tleine .
©er ©u&goud) ouf bem 3aune
©er C>al)n, ber $a(n ....
JS>tt £>on$li am ©od) l;at lauter
©er #an*jotfele am 93odj . -
©er £an« l)at £>ofen on. . .
©er $on& im Sdjnccfenlodj .
©er £onfel u. bie ©retel . .
©er £cilonb am ftreuj . . .
©er beilige ©eift fliegt . . .
©er £cvr, ber fdjicft ben Socfel
©er Soger ift ein bummer SW.
©er ifd) ine ©offer gfoCe . .
©er ift ber ©oum, ber fajiittelt
©er ift in* ©offer gfaQn . .
©er 3fcig torn geritten . . .
©er 3j>tg u. ber ©djmul . .
©er tfafcr unb bie &liege . .
©er flirfdjboum l;at f. £aub .
©er flucfuf af bem SRu&bum .
©er flucfuf ouf bem Sounc .
©er flutfuf u. bie ©laumeife .
©er liebe 2Roi jie^t ein. . .
©er Suai ift mir fdjulbig . .
©er SJunji djunt, ber fiunji .
©er ttunji fommt
©et 2Keifd)ter fdjicft \>t\\ 3ocfel
©er 2Reue*n»ifd) fommen . .
©er 9Ronb ber fdjeint. . . .
©er 5KulIer, ber ^Killer ftieljlt tapfer 23u
©er duller ftat f. ©cib oerforn . 550
©er 3Ruaer t^ut mo^ien .... 62
©er SKiiller, ma* mill er ... . 590
©er H. K. bat a ©artle grin . . 336
»o$me, 5>*utfae» tftnberlieb.
€eitc
©er $eter u. ber ^Jaul 251
©er $iepe ift nidjt ju £>aufe ... 629
©er Wetter ju $ferb, bie 5toa)in am £. 707
©er ©onbmonu fommt 538
©er ©cbneiber fjat 'ne 2)tau*. . . 253
©er edjneiber u. bie 3Rucf. ... 283
©er edjreibec ift in ©runn gef. . 217
©er Sdjrocb ift fommen 344
©er Sperling ift ein fl. J^ier . . 149
©er eperber fprodj: ©a* mod)t . 298
©cr Jog ift fd)o umme 314
©er roar in ben ©ufdj gegangen . 52
©er ©ein ift au* 224
©cr ©tub ber roeljr, ber #al)ii . . 310
©er ©inb roeljt 72
©e ©inb be roett, be £>uau ... 310
©er 3oun ber trnrb geflodjten. . . 456
©erf i itt iibert golbi ©rurfli . . 528
©ert unta, bert on«a 288
©c$ 5tbenbd, menn id) frii^ aufft. 260
©et »ebfe fommt 142
©ie 5tinfel bidjt om SKorgen ... 155
©ie 5tnno fo| om ©reitenftein . . 546
©ie 35ouriu i)at bie ^oj uerlorn . 241
©ie S3iirfteu mit fd)mor;\en 93. . . 298
©ie ©onau ift trie ©offer gfaHen. 259
©ie ©orotljee, bie ©orotl)ee . . . 276
©ie eitern meiu befeljl idj . ... 319
©ie (£ngel bone 95ett gemadjt . . 214
©ie granjofen l^ob'n bo« ©elb . . 234
©ie ©eip bie lief ben ©erg ... 282
©ie ©locf fdjlogt (Sine, fte. ... 565
©ie gulbcn Sdjnur gel)t um ba* $• 335
©ie b- brei ftonig mit i^rem 6t. 373
©ie §enu mit iljrcm gaefgocf . . . 137
©ie Sibben bobn ein ©djrocin gefc^I. 240
©ie fiiufe, mo ftnb fe Ill
©ie fiifebetb bot Sunge gljdtt. . . 115
©ie SRcicrftfte ©rucfe 527
©ie qjflaumen finb reif 713
©ie Sadifenbeijjer ©cibercber ... 288
©ie ©djioeben finb gefommen . . 343
©ie eonne fc^cint, ber $Pfoffe greint 203
©ie ©onne fdjeinr, bie ^aje greint 203
©ie Juba fliege jum %tyov Ijinau*. 591
©ie 9Sogel moQen #ocbjeit madjen . 246
©ie ©afferftelj bie fdjnabert ... 165
©ie ©eiber geljn Ijau^'n gefa)tt>ate 219
©ie Bimmrer n. bie 5Waurer . . . 284
©icfe* ©iia)iein ift mir licb . . . 295
©ing, ©ing, ©alering (Jtjalerrtngj 460
©ire, bire beine! <£« ragnet . . . 210
©trie, birle, bampala 134
©ifferl bofferi, jcige mir« ©afferl . 393
©iftel, ©iftel, ©orne, roer fi>t . . 718
©'flub fommet, bie ©(belle. . . .142
47
Digitized by VjOOQ IC
— 738 —
©eite
3)5 ©uren r)at V8a$ oerl 241
- " 289
517
112
241
552
288
282
3>o flloftafrau im ©artnljauft
$)o fomt all ccn fianonetfcn . . .
3)oftor ©ar fdjitft mid) tjer. . . .
3)o fiimmt bie tfrippelfrappelmuft .
S)ornroftd)en war ein fajoneft tfinb .
S)ort broben auf bem ©ergel . . .
S)ort oben auf jcncm ©erglein . .
2)6rt oben uf cm ©ergli 288
3)ort r)unba, bort Ijoma 89
2)ort untcn in bcr griinen ©ee . . 469
$)relj bid) urn, mem Gngelein. . . 530
3)rei bi nit urn, be spiumpfacf . . 557
$rei Gngel fifcen im ©arten ... 393
$rei ©anft im #abcrftro(j .... 243
$rei #aftlein ftyen bort im gelb . 129
3>rci tfonig f ul>c bie gottl. #anb . 377
$rci lebrige (lebeme) ©triimpf . . 234
©rctlirum, breilorum 64
breimal ©uttermild), breimal . . . 113
3)retmal breimal urn bat §auft . . 127
breimal eiferne ©tangen 560
breimal urn bat Sfaftdjen .... 467
£>rei better ju qjfeeb 81
$rei ?Rofcn im ©arten 215
S)rei ©ctyneiber am gabeln .... 283
3>rci, fed)*, ncun (oielmal) ... 392 ff.
3)rei ffiolfen am #immel .... 213
®rib, brab! £iifwerbieb 149
<£rieru, 3uugle, brieiu 225
broben auf bem ©ergc \>a liegt. . 488
broben auf bem Sfird)l)of .... 487
S)roben auf griiner ©albfjeib . . . 266
$rucfdjc, briiefdje, fti'ir bid) ... . 276
$V©unne fdjgnt, 'ft SBogli grant . 203
$)uart oben afm ©ergerl, gugu . . 55
$u bift fo franf, trie ....... 105
$u Iieber ©ott, id) bitt ju bir . . 315
£u «Rabcl (ftebel), bu 9tabel ... 213
®ubbe rubbe bubo, mein SHann 74. 78
$)ubbe bubbe rubb, mo eft bie ©. . 75
SHimelingftfen, ga na ©ebbe ... 52
SDumeling moOt na SHclfen ... 51
©uraj &bamft gall ift Sriptift . . 287
$>urd) gelb unb ©alb bat #orn . 393
$>iire, bure ©ire 366
$)iirle, biirle bampala 134
£>urt brieben fteljt ein polled . . . 335
3)u fdjaft mit faljren in 3ann . . 103
$ut, but, but! mo blaft bcr £>irt . 57
S)\3it ift bo, b\3it ift bo .... 223
(Eberle fomm u. fd)lag bie Jr. . . 69
Gbel, eb'l cb'l bin ia) 224
Gbelmann, ©cttelmann . . . 184. 709
©cite
Gbuarb tjatft ©elb oert 277
Gettmal meer bcr n'©uur .... 237
Gergoft bie ©ante 165
Gael, begel, £>opmannft epegel . . 396
Gtjfljdn! mine mora ift fdjlacT. . . 192
Gia, beia, SBtegenftrol) 18
Gia, bobbeia, fdjlagft ©icfclcrje . . 18
Gia, bobbeia, fcfclaf Iieber alft . . 21
Gia, ©oppeia, bic ©appe ftnb . . 22
Gia ©rummfd)uf)e! mer roof)nt . . 63
Gia ©runelle! 3f meege 17
Gia, eia! Oftern ift ba 345
Gia, in ©aufe! jroei SBiegen . . 16
Gia in ©ufe! be *pred>cr fteit ... 17
Gia in ©ufe! tmee SBeegen. ... 16
Gia in ©ufe! mo mobnt $eter tfr. 16
Gia poleia! ber ©inter ift t. . . 17
Gia poleia! mir Ijab'n ber ^inber . 18
Gia popcia! bcin ©apple ift gut . 22
Gia popeia! im 6ufe 16
Gia popeia! fd)laa,ft tfiteldjcn ... 18
Gia popeia! fdjla'ft Jipljonfen . . 23
Gia popcia! fd)lief Iieber alft . . . 22
Gia popeig! flaap fonte ..... 19
Gia popeia! maft rafdjelt im ©tro^ 11
Gia popeia! maft rufdjclt 12
Gia popeia! miflft ^inbfen nid) . . 19
Gia popeia! popei 23
Gia popeia, popole 33
Gia pottu! 3d; meege 17
Gia Victoria! ber $inb 344
Gia miroi! 2Ber fd^laft fjeut? ... 9
Gidjcn o^ne ©ertcn 368
Gi, bu Iieber rjeilger G^rift ... 133
Gi, bu liebe $orbec*2ife 193
Gi, ei, lupine, fdjmeig ftiOc. . . 16
Gi, SRutterlein, licb Sttutterlein . . 141
Gi, roaft m. ilinb nia)t aOcft ... 107
Gierfranj, Gierfranj 446
Gijen, bcijen, btfd), bifd), bifdj . . 9
Gin ©auer liefc cin 9tab befa)lagcn 397
Gin CuimiKl o^ne ©onn .... 109
Gin £>uljn u. ein §afjn, bie ^Jrcbigt 307
Gin Soger u. ein §unb 243
Gin flufuf auf bem ©aume . . . 642
Gin SRciter lic^ fein $ferb befcfjl. . 398
Gin 9leiterftmann mujj l^aben ... 118
Gin ©a^ucibcr fing 'ne 9J?auft . . 253
Gin ©ameibcr ^at 'nc SHauft ... 253
Gin filberneft 9li*fel 103
Gin' filbcrnc ©d)cibe 286
Gin 3icflein, ein 3icflein .... 265
Gine altc ©djroiegcrmutter .... 276
Gine beinc Stufe 396
Gine beine ffiatljfcl 396
Gine gut gebratne ©anft 287
Digitized by VjOOQ IC
739 —
©cite
(Sine Heine spiepmaue 394
(Sine fleine, meifje 93olme .... 393
(Sine, jtvo, gtt e glor; . . . 254. 713
(Sinige, beinige 3>oppclbanb ... 394
(Sinige, beinige 5-nffetbanb .... 394
(Sinige beinige ftintenfaf . . . .104
(Sinige beinige ticfetacfe 395
(Sinmal ©uttermUd) 235
(Simnal gefdjenft, nrieber 107
(Sine jruei bra, fide furle fa . . . 641
(Sine $roei, ^apngei 398
(Sine jroei, ^oli^ci 253. 398
(Sine jroci brei, alt ift nidjt ... 308
bicfe bacfe nei 397
bu bift frei 398
£err ©euatter grei .... 400
(jtcfe tyacfe nei 399
Ijicfe, r)acfc §cu 399
in ber ftedjanct 399
- roicfe macfe 398
nrir ollc ftnb babei .... 398
(Sine jnjei brei oier, gel) nicfjt ju . 401
auf bem SUaoicr 400
ee fajj ein ajlabdjen .... 401
5tneri)t fjat SBicr 401
Dor ©olbfdjmieb* £t)ur . . . 400
(Sine jroei brei oier, ftinfenftcin. . 565
(Sine jroei brei Dier funf, (Stiefel . 402
(Sine fltuei brei Dier funf, frricf . . 403
(Sine im\ brei trier funf fedje . . 402
Sine jroei brei trier funf fedje fieben,
meine Gutter todjet Wuben . 402
$etcr $Paulue Ijat gefdjrieben 402
©auerfraut u. 9tuben ... 402
mo ift benn mein @a)iebbocf. 708
mo ftnb bie granjofen ... 408
(Sin jroei brei jc. — neun . . 402 403
(Sine jroei brei k. — jmolf ... 403
(Sine jroei brei jc. — brctjeljn . . 403
Cine jroei brei k. — awanjig 403 404
(Sine jmo, 'e beifct mi 254
(Sine aroo, git a glol) 254
(Sfen*536fen*93erfenljolt 641
(Sf l)ebb en ©polfen gefponnen .' ! 453
(Sf oerfup! et oerfup 226
(Smilie, Sttbunritie 277
(Sna)en, benttjen, ©anfefdmabel . . 396
(Snbi, 93anbi, ©oppibe 389
(Sne bene gtngerljut 396
(Sue bene, ©oljncblatt 211
(Sne bene, bicfebnefe 211
(Sne bene, SMnrcblatt 211
(Sne bene ©ifcelrijcn 395
jLQymt Soffelbanb 394
"tSne bene, Stintefafj 395
(Sne tfatrene tfatrod) 397
€fitc
(Sne mene, micfle Sttafen 395
(Sne mene 9)hnjcn 412
(Sne 9Rele 3ucferfeele 397
(Sne SRete, 3ucferfote 397
(Snen bergfefjen guljrmann .... 94
(Sngel $engel, la| mi* leben 310. 397
(Sngel ©engel, lafc mi* leben, nriH 311
(Sngele futnm! meet mid) 318
(Sngel ©ottee, £uter mein .... 316
(Sngeli, (Sngeli, jMt 318
(Sngeldjen, *Pnpengeld)en 116
(Sn §ueten met tfinber 54
(Snictyen, benidjen, tforb ooO . . . 396
(Snfel, 3toenfel, bunfel 397
(Sn lutje £eren bin if 125
(Snne biroenne, biroitte 396
(Sng, 93enj, (Sber§arb 397
(Sr gel)t, er ger)t 49
(Sr liebt mid) Don §erjcn .... 182
(Srbfen ejj in) Iieber Ill
(Srbfen unb ©pecf 229
(S ftlbernee ©arte roetl 103
(Se beifet mid) a ®Io(; 66
(Se blulm brei SRofen auf cinem. . 327
(Se djunt e Sar; mo 49
(Se djunt en $er mit eim sjtanroffel 512
Ge fdngt an ju tropfeln 212
(Se flog ein flugger *Bogel .... 359
(Se flogcn brei (Snten moljl. ... 301
(Se fufjr ein SBaur ine $olj ... 673
(Se fiirjren brei 3)oggen 201
(S* ge^t ein 9)?anna)en uber bie 95r. 404
ee gcl)t ein 2J?ann ben 93erg l)inauf 404
(Se ging einc Sicg am 9Beg ... 223
ee ging ein §irfd> mol)l uber . . 300
(Se l)dngt-ein Cngel an ber SBanb 250
ee ifd) emol e ©able gepen ... 239
(Se ift ber furje, runt)e 239
(Se ift ein $auer in 53runn gefaHen 217
(Se ift ein 5)ieb in ber 230
(Se ift ein #err in ©arten gangen 588
(Se ift cinmal ein fl. nrinjige SB. . 239
(S* ift mtr niener Iieber 286
Ge ift fein SWabdjen in ber SBelt . 234
(Se fam (fommt) ein £err jum . . 35
(Se fam ein SKann oon 9ttnioe . . 508
ee tarn ein @d)iff Don SBagenb. . 300
ee fam ein «Bogel febcrloe (^at^fel 1)
(Se fam ein reidjer SSogel .... 466
(Se fommen brei ©amen geritten . 516
(Se fommen brei §erren aue 9ttnioe 509
(S* fommen brei Sodjter oon SRinioe 517
(Se fommen brei reifenbe $anbm. . 667
(Se fommt ber (Sngel mit bem . . 636
(Se fommt ein §crr aue SBurttemb. 512
(Se fommt ein |>crr geritten ... 515
47*
Digitized by VjOOQ IC
— 740 —
©eite
fie fpmmt cin £err Don Sinienfee . 511
fie fommt cin £>err Don 9Unioe. .. 50S
fie fommt ein #crr mit cim *pant. 513
fie fommt cin 9Nann oon geencfee 512
(S« fommt cin .Haufmann aue $arie 658
fie fommt cin 9Wdu*d)en .... 40
fie fommt jefct balb ber t>. «Riflaetag 367
fie fucft cin 2Rdbd)en burd) ben 3aun 187
fie fummc brei eolbatela .... 287
ee funtmen fea> *Bollafri)en ... 28
fift louft cin' 9)tauft bic ©taucr . . 40
fie regelet, e* bailjelet 212
fie regnct auf bcr 93rucfe . . . .469
fie regnet :|: fetnett £auf .... 209
fie rcgnct, ee tropfelt 271
©« regelet, ee fdjneiclet 30
<S* rcgnct, ©ott fegnct 209
Es reit ein here 312
fie rcitcn brci SReitcr ume .... 92
©ft reitet cin SBauerlcin iibcrn. . . 92
fie rcngelt, ee regelt 271
fie rttt cin fibelmann jum $I)or . 549
fie fafe cin $ogel im (graft . . .152
fie fafcen ncun barren 90
fie fifct 'uc grau im Wiugclein . . 442
fie fdjneialet unb beinlet 252
fie fdjueit, ee fdjneit, i>a$ . . 214. 215
&$ fdjrieb cin SRann an cine 2&anb 294
fie fi&t bcim ©runnel a #olbcfrau 206
it* fifct cin Slbler auf bent ®ad) . 642
fie ftfct cin ^itydjen uffem £ad). . 70S
fie fifct cin Saublein auf bem $ad) . 642
fie ftyt 'nc grau im Otingelein . . 442
fie fpringt cin £irfd) iiber .... 300
fi6 ftieg cin Siiblcin auf cincn 53a urn 240
fie tan$t cin a3i*$a*93ufcemann . . 96
fie mollt' cin Sager jagen .... 555
Ht mar cin faulcr 6d)iifer .... 10
fie mar einmai a &i>nigetoa)ter . . 463
^ mar cinmal ein 9?auer .... 240
fie mar cinmal ein Minb .... 239
fie mar cinmal ein 9ttami .... 237
fie mar einmai ein 9)tann, bcr . . 301
fie mar cinmal cin SKanncfyen . . 237
^ mar cinmal ein fdjroarjcr . . . 239
fie mar c mal a tfonigfttod)ter . . 463
^ mirb aue ben Bcitungcn . . . 267
fie mollt' cin 3iigcr friil) aufftcljn . 550
^ moflt* ein tfdfcdjen $n often . . 297
d^ rooUY cin 8d)micb cin Mat befall. 634
fie jog cin 9Hann burd) Slfienlanb 547
fifel, fifel, mo bift bu gemefen? . 593
fifel effen «Rcffcln nid)t 298
fifclc: 3— a 14
fiffenteljrcr, fd)marser SWann ... 280
fit fap en £d)nieber op bem $a$. 282
©cite
fiuropa l)at fflulje 672
fi 3cinc uf bcr Ofebanf 117
Arabian ©ebaftian , . . . .
gal)r, fatyr, faljr auf bcr $oft
garfen ftefen, 2Bater fa fen .
garfen ftefen, ©ufte mafc .
gaftclaoenb fiitt Ijcran . . .
gaffelaocnb l)ait icf . . . .
gebbernebber, ljal)t, fctt bi .
geberbliitl)' auf mcinem §ut
gein SRofcnbliimelein (Refrain)
Sett ie mager
gcuer*9tieucl, iiofc^papiepel .
gcucr*9)iaucr obenaue . . .
gibe gabe, gingcrl)uat . .
gillcfij unb ftiQcfaj. . . .
ftillip, ginip, ba buftu? .
lingerie, gingerlc, reg' bid)
giroroc, b'CSlocf ifdj brobc .
gifdjbaum Ijat fcin' grau oerlor
gifd)cr, gifdjer, id) Ijabc gcf.
gif4)cre grij) fript ....
gliabcrmue, mo ie bin £ue
glicf be glocf be gloria! p^
glicf en |cl3, flicf en ^clj.
glicget, fliegt i^r SSolfen .
glicgt, 5taferla, fliegt . . .
glij glaj glorian! fie mar
glorian, glorian, bat gclcbct
golgc, Sinb, folge!. . . .
golgcn, ^oren
grai bid), ©umberle, mirfdjt gebe
granj faj?t bic Saf . . .
grau 5(nnc QHorlcnc Sttcftcn
grau, gicb ju ^fingftcn une t>a^
grau Gutter, oerfauft fie il)r ^inbl
grau 9t.^. l)at gar fpije ©a)ul)r
graucnfuljlc. fteig' aufe 6tu^lc
graulcin oon 5lbcl
greilein, grcilcin, nit fo . .
grcub\ grcubM ©ott mill une
grcu bidj, fiiefel, mirft gcburft
griebcrid), ftanb auf ....
grtfdj auf, ^ameraben, bie &at*c
gri^ fri^t frifa^ ©d)5pfcnflcifd)'
gri£, gn&. grieberiri) ....
groblidjcr ginf im grueling fpria)t
grufen, maf be ^br up .
gru Webber, fctt ju . .
gudje, bci| mid) nid)t. . . . 148.
gudje, bu l)aft bic ©and gcfto^lcn.
gudje, gudie, gcucrljecrb ....
guit! ber ©inb mel)t
giinf fingcl ^aben gefungen . . .
fi.
186
24
39
39
3S3
385
179
476
353
532
281
380
408
285
226
52
71
550
675
297
147
458
223
213
174
458
449
95
95
65
277
98
353
650
337
174
286
286
386
65
286
115
297
277
224
381
179
576
466
285
216
53
Digitized by VjOOQ IC
— 741 —
<3eitc
®ang nit fjinau*, ber 9Haun. . . 95
©artlein, ©artlein, Srunnencier. . 359
©autfdje, ©autfdje faljrt ber 5W. . 78
Oebst wat in den rommelpot . 382
©cbt 9ld)t, gebt W, bcr gu$*. . 557
©ebt bem tfnedjt ffraut 228
©cbt mir bod) $aberlumpen . . .281
©efunben, gefunben, roiebergeben . 107
©el), gel) rcitcn auf bcm .... 91
©el) in ben tfrei*, mcinc JRofa . . 574
©el) mit mic in bie #cibelbecren . 193
©eljn tuir balb Ijeim 220
@el)t ein Sttdnnlein xibcr Sanb . . 147
©c^t'6 unter bie $ragcr Sriirfe . . 531
©etjorfamer Wiener! roa$ . . 110. 136
®eig, flcig, giebelmann 122
©age, geige, paufc! 9ftufler . . . 550
©cliebtc in bent £crrn 306
©cOe, geCe, fagt id)* nid>t .... 275
©eltgud)*, :|: bu bei&t mid) ... 148
©elte $a ter, gelt* aflutter .... 125
©efdjenft, gcfd)enft, nimmer geben . 107
©efdjnittne Wubetn e&id) . • • • 1 13
©cfdjnrinbc, liebc Gutter .... 136
©eftern Slbcnb ging id) au*, ging . 242
©eftern Slbenb ging id; nu6 unter . 479
©eftern bin id) in $ommern . . .411
©itfe* gacfe* ©iermujj 407
©itfgacf! :|: fee e Ureter. . . . . 364
©ieb mir einc Crbfc (®ol)nc) . . . 660
©ieb id) frib! $er Sobeloj ... 97
©iga, g»g«, w^e 290
©igebe, ©agabc, ftampf 623
©igainpf, SSaffcrftampf 623
©igerigdger, ©igerigdger .... 222
©igcrigi! £cr £alm ifd) .... 137
©ig gaS»gagge* Giermujj .... 30
©ingaling! S5kr ifd) ba 636
©ing gang, ber 3org ift 74
©ing gang, ber $faff ift ... . 74
©ippe gappe 3)reifufe 634
©iri giri gip! 3V Gutter .... 112
©lotfdjen, 5lbenbgiocfd)en . . . .318
©lotfeldje up bcr Stture 271
©defele, road grabft 570
©obeu Slbenb, gobe 9tad)t .... 315
©olbl)tibnd)cn, flieg Ijinm 174
©olbmiifcel, bcin ^dufel 174
©olbne, golbne Srucfe 525
©olbfdjiifel, flieg au« 174
©olboogcl, flieg au* 174
©o nad>! ©o nod)! SRit fflofen . . 316
©ota 2ttorga, £crr ftalbfl 303
©ott, bcr |)eutc mid) bemad) t . . .315
©ott evbarm fid) 221
©ott grufc eud), 2Kagb 315
©cite
©ott gruf cud), 9tad)bar . . . .114
©ottUebele, ©ottlicbele 277
©ottlieb, ©ottlob, ©ottlcberedjt . . 277
©ott* 2Bunfrer, liebcr «Bue . . . . 322
@ra*, ©ra«, ©rimmel 311
©reet tfratn be bot 127
©retele, tuiflft tanjen 121
©retel, ©retel, njo (jaft 277
©retel, ^aftetel 277
©rid, ©rill, gel) nufcen 179
©ritfdjraatfrf), £onbegraatfd) . . . 607
©rime* ©raroc* £olberftocf . ... 153
©rotmoobcr :|: tout niadjft bu . . 592
©nine* ©ra* friftt bcr £a« ... 147
©rime* ©ra* :|: untcru gitjjen . . 484
©riifj bidi, ©ruber (Sbcrljarb ... 656
©fdntujMge, g'fdjrodluge 5Beibcr .219
©ucf fyeriibcr, fuff Ijiniiber .... 70.
©utf'ummer mit 5$art 103
©ucben £ag, ^eter unb ©retel . . 372
©uclbtutjle, flieg 174
©uggclftcin Ijat bie tout) beim . . 562
©ulle, guile, gutte! 140
©ulouli, ©ulonli 197
©u'n $nd), gu'n Tad} int £u* . 346
©uffcganfcfc*, fommt nadj £au$. . 573
©utcn Slbenb, ttnnele 128
©utcn Slbenb, grou ©a* 110
©uten 9tbcnb, gutc dladjt . . . .315
©utcn Slbenb, §crr ©pielmann . . 467
©utcn Bbcnb, 3ungfer 33riit ... 129
©uten 9ftorgen, I €onncnf(^cin . 319
©uten 9ftorgen, ©piclmann . . . 467
©uten Obc, KominuS 194
©uten Obe, 95rcneli 128
©utcn Sag! §ab £anf 571
©utcn Sag, £err 3Keiftcr .... 588
©uten Sag, $crr 3Kontag .... Ill
©utcn Sag, §err ^appcljencr . . 630
©utcn Sag, «Batcr $oIIentl)ee ... 247
©utcr greunb, id) frage bin) . . . 329
©ut §anifen untcrm 3aun .... 152
©oabberfa;, ©oabberfc^ 221
$aal up be ©ruggen 522
$aat, roa* mad)]d) im ©arte . . 568
f ubebott, bu ^lapperbott .... 164
^abermann, :|: bat 69
§abermarf mad)t 100
§ab id) birt nirijt gleiri) gefagt . . 25
§ab ia^ mein ftinblein fc^lafen . .319
§ab id) mir$ nid)t langft gebaebt . 25
§abt i^r nid)t meincn §unb gef. . 144
§abt nun S^anf fiir cure ©aben . 388
§acf, ^acf, mad) an filling .... 156
§abcbar oon Obcr 164
Digitized by VjOOQ IC
— 742 —
§abri, Ijabri, farcin bie ©riflen . 179
#affe, £affe, $efmerbeem . . . .156
§afcr, Safer, fjaferdje 63
£al)nrri, #almrei 273
£aibl, bubeibl bubilla 23
fmibl, bobcibl in guier ftuQ 23. 702. 703
$aijo bobaijo! 3m 6ommcr ... 24
£ajo l)adjo, Sttimele 18
£aite id Uftan flDftern) 346
£alebott, bu ^lapperbott 164
§oncIujo! be SRotjend ftnb .... 194
#aUoF), f)ntIol), fca(loft! 3>cr . . . 404
£alt bid) an bic SBcibc 90
|>alt mid) marm 223
$ammer, fla Stammer. . . . 127. 708
£annappel Ija ! 5)ic gaftnadjt . . . 385
fanned, £rabanned 277
§annedle, 93annedle 278
£anncfen, mcin 9ftanncfen .... 249
£anddjen Ijintcrm ©fenfjerb . . .147
$anda)en, friedjc burd) kal 2od) . . 556
£andcben, pu£' fiic^t 661
$anddjen fap im ©rtyornftein . 125. 126
$andd)en, ©tiegelcnjcfyen 278
|>andd)en, roiUft bu tanjen . . . .551
§anfel am 93aa) 290
£anfelmann l)at ©tiefel an. . . . 84
$and ®rab :|: fdjibbel H70
$and gudjd bcr breljt ben Strom . 71
#and §acft #olj Ijintcrm .... 297
§and, §and, £and! rood Ijaft . . 274
§and, $and, fieberrourft 278
$and §aferoinb, lafi bid) .... 587
§and, mcin ©olm, ma* inadjft £u. 119
§and mitn frufen tfragen .... 5»
£and *pi)ilippd)en ging einmal . . 122
§and spitterfen lict ficn «(Jcrb . . 89
£and Slitter, nemm mia)! .... 124
£and 93o& ijeifct cr 342
$andfe fann nid), f>andfe woll . . 122
$appe, Ijappc — $feife 187
$apd, §ap*, bu rotter 93ogel . . 156
£armen, fla Carmen 332
§arm, maaf ben ftoljl marm . . .271
$arm, fla ©arm 278
§ad, §a9, 2angol;r 147
£add)en in ber ©rube 577
£add)en, oerfinf 56
§ada)en, §addjen, oerftecfc .... 56
fcdfefin, uerjinf 56
#aft bu nidjt m. SWanndjeu ... 601
£aft ein' Scaler, fauf 45
£aft mein ©iberl nit ajetyn. ... 137
£5t U Ijimlofdjo $ata 317
$at Sind gefdjfogen, fommt . . . 564
$att ia) ein Stanb 227
6ettt
$au bid) nit fticb bid) nit ... 99
£aroef, #aroef, tfucfenbei . ... 156
£>aroele #aroele £al)iie 385
£aoerling, flieg 168
§eebelbeeren, §cebelbceien . . . .191
£eele, (jeele! SKifcfcn am©eelc. . 58
Seefdjrecf, ^eefcbretf, giff mi ... 179
f>eia bula SBiegeli 18
£cia spopeia, m. grojjfopfct . . . 126
§cia $opeia, mad foil ia) . . . . 17
§cia ruiroi, fufc! ftafcdjen .... 16
£eibelbecren e& id) gern 191
§etbelbeeren, §eibeloceren .... 191
£eibcrlau ftirbt mcine ftrau . . . 233
|>eiberlum, b'r ©pafc ifd) djrum . 149
^eibetmberoum, m. S^ann .... 75
§cibibelbum benn, fjet^t 269
$ei c* be ©djlo&el oom ©act . . 114
§cija$upcia! ©n ctgrii^jo^r. . . 25
^ei fumt, l)ci geit 49
$eila, ^cila, ©agala 59
§eilanb# maa)d Senile auf . . . . 206
§eiianb, t^u bcin X^urle auf . . 206
Seilebart, bu befter 164
^eilcbart, bu fiuber 714
|>eilebart, flapper U ga^rt ... 154
§cilc, Ijeile, Ijeilc! !^aft 58
|>eile, l^cile, «^d^cn 58
§eile, ^cilc, ©cgen 51). 705
§eile, l)eile, ©egen! '« 2KabIe . . 58
^eil'gcr ©eift, roir flotcn 321
§eili &l)rift, bu goabe 9)fann . . 321
£eilig.er ©t. ftifolau* 368
Seiliger ©t. SSeit, fdjenf 318
Seiliger ©t. 93eit, fd)icf 356
§cilia,er ©t. 9?cit, roecf 318
£eUicjcr ©dju^cngel mcin . . . .316
^einrid)* §anfcn bat Winter ... 297
$eint l)aben mir ©e^nnnc*nad;t . . 358
§eijo, ^eijo, bute 17
§cijo, popeid^a, et §ol)nd;c ... 23
&eto popcio, im ©ommcr cjcl)t . . 25
§cio popeio, mad rappelt .... 11
£eio! mar'n mir bo 29
^eijo, mimi faufe (fufc) 716
&eiraffa, ^upferfdjmieb 281
$ei! mad bin i a lufticjer 33u . . 268
§c funt, ^c gcit 49
|>e fumen be |>drreu o. v)lunnef. . 510
$ea auf ber SKiefe 455
^enberl, pipi 136
|>enne ju! £ic 3eit id bo ... . 193
|>enncnt)O0cl, mad) ben 8ft 156
§cnt ifjr be ©ragoner gfel) ... 63
Hermann, fla 2drm an 331
Hermann, fla Mermen 331
Digitized by VjOOQ IC
— 743 —
©rile
#etr $>omcr elj bcr fd>o^ .... 60
£err ®ott Ijilf, e« fummt ein £. . 48
£crrgottli, Ijilf! im ©offer ... 48
#errgottiefen, fleig 173
#errgott$t)aunfen, flieg 170
$errgott6l)aunten, wo 171
$errgott*ful)le, flicg 172
£errgott*6d)*lcin , flicg 170
#errgott$pferbdjen, flicgc 172
ferrgottetfjierdjeu, flicg 170
£etrgort*oogcle, flicg 170
§err 3efu, bir leb ic^ 315
§err 9t.ft. Ijat cine ijolje SHufce . . 357
£>err 9tia)t#r, i* flage 638
$er$er tfonig, ftoljcr £bnig . . . 487
$cut ift SRitafafta 338
§eute 9Korgcn, frulj am Jag . . . 283
#cut ift bcr erfte 5tpril 275
£eut ift bic fceilige ftad)t .... 369
#eut ift tfirb, morgen 708
£cut ift fllopfenobt 369
#eut ift SKtttarfefteu 338
#eut tragen nrir'n $ob ail* . . . 335
£ey, bombej! id) bin 579
$e$, abutter! bcr &int ift tobt . . 134
#e 3intcr 2Rcrten« 261
§iargott&*£dunfen, fltlct> 170
£iarmen, fla Gormen 332
£ibela, tjtbela, ^interm ©tabic . . 249
#ie ofc got letve 222
$ier cin @ra$, bort cin @ra* . . 482
£ier cin ©run unb bort .... 483
#ier cin Sappajen, bo 282
£ier Ijaft en 5>alcr, gel) 45
§>ier in bicfer fleinen ©djadjtel . . 412
£ier ift bcr edjluffel jum ©arten . 664
§icr ift cin ©run :|: untcr. . . . 484
$ier fommen bic £err'n au* >3J. . 510
|>ier fommen bic fecfen 9tonnen . . 519
£ier fommen roir oor biefe* $au$ 355
£ier fteb id) ouf ber $an&el ... 307
£ier treten roir ^cr mit 377
f>ifle»@an*d)en, fommt l)cim ... 573
$immcl*ful)liri)cn flieg 170
$immcl*tl)iera)en flieg 170
$inberm ©alb unb oorem ©alb .216
#infel«£aoid), etef)lebtcb .... 216
§innerf, mien 66nn 278
Winter bcr ©onaubruct 124
Winter bcr Sirdie liegt bcr 6. . . 391
Winter be* $erren $intertl). ... 299
Winter £anfene ^uljnerljaue . . . 297
Winter f>errn £anfe £u* 300
Winter meine* 9tad)bar* 11
Winter mcim ©artenjaun 154
finterm Cfen :|: fteljt 671
©eite
£irfdjle, £>irfdjlc binterm ©alb . . 507
£irj, &n, Sorn! 148
£ifd) 5Rebd)c ben i$ 125
£ifj, Ijott! Sbelmann 83.84
§ifcgi, C>^gi Ijinberm §au ... 57
§ocfe, Ijocfc Ijorc! ©er 462
§o, j)o, Ijo! ber £urlemann ... 97
§oan goun! Ijoan goun 193
£>ol)lc, &ol)le ©eibc 189
§ol be €ag u. lot be ©ag ... 119
|>ofla, bolla! flapfa mcr .... 368
$>oda, fjolla! ©er ift ba . . .55.608
§odnrita :|: ©ogumer. . . . . .289
£olIc, Ijolle, bo! ba* ©ufcerocib . . 97
§olIc, ijolle ©cibc 451
§opp be Ijopp, bcr £an* ift fjier . 76
£opp bi ijopp, m. ©elb ift . . . 77
£opp, Ijopp, Gbclmann 84
§opp, Ijopp, £abcrmann . 78. 82. 83
§opp, ijopp, §eferlmann . . 83. 707
$opp, ijopp, §ofelmann 84
£opp, Ijopp, tyo! 9Ratm! jie^ . . 78
§opp, |opp ^o! baft ^Pferbdjen . . 80
^opp, fjopp, ^opp! 9Kcin ©elb . . 77
§opp, §opp, ^opp! ^ferbefcen lauf 80
§opp, bopp, Ijopp, Sfteiter ju «Pferb 78
|>opp, ijopp, ^opp, S^eiter! .... 78
§opp, ^opp, jc^ren 706
§opp, 9Rarjannd)cn :|: fomm . . .121
§opp, SKarjanndjcn :|: lot bat . . 121
§opp, mein $ferbd)en naa) bcr . . 92
§opp, Efteuter ju $faar 78
§opp, ©ad)tclc, Ijopp 78
£opfa, Siefcl, Iflpf ben gup . . . 121
§ord)t, ^inber, ma* flingct . . .317
§6r boa) auf ju regncn 212
§or, bu 93ub, fag beincm .... 299
§orei, ^orei! ^iil) 143
§orei, ©taUrci 192
|>6r, ^inbfen, ^or 95
§6re, mein ^inbdjen, ma* .... 24
£>ort i^r $tvm, Sppel ftnb ... 306
§otte, ^ottef 9tofele! j1 5Ku^len . . 88
£otte, (otte, «o|lcf }? etuttg. . . 87
§otti, Ijotti, 8loJ 92
§otto, botto, bera! ©o reitet ... 80
§otto, ^otto, Sleiterpfcrb .... 81
£>ott, l)ott, ^o ! nad) 9Huf>lid)en . . 93
§ott, l)ott, ^abcrmann 261
C»ott, f>ott, ©a^immclmann ... 83
§olt mein' ©raun 117
puberti, ftanb uf 302
§ubel bic Srubel n5
§uHc«©6*cben, ^uQe 141
fuller butter fuller 97
fuller, be ©ullcrr be ©agen ... 93
Digitized by VjOOQ IC
— 744 —
©etft
#umme, $unune, 9$ibc 186
§umperlumpum, £ abermann ... 69
£unb, leg oein' 5ttunb 145
$unlageier, frifi bie 156
£fipfa Froa, roecfi a 9teft .... 600
£uppe, ^uppe, reebe 66
$upp, l;upp, to 9ttolcu 92
$upria), #upria), bofer 55u ... 133
#urra fo, Surra fort 94
£ufaren tonnen rcitcu 117
--------- -- ■ 280
146
26
143
216
$ufa), Ijufa), Wa), fecr 2Binb
$ufa), ffafcle, l)ufd;
$uffe, buffel;! Dot erfte 3al;r .
#ut, ljut, (jut! bcr ©auljtrt .
#ufa) Ije :|:, bcr SWermann .
3f ben a mol pfcija ganga .... 240
3 bin a floana spumpaniggl ... 65
3 bin a floaned Einferl 116
3 bring Mr oppe* oom Saftler . . 57
3 faljr :|:, i fal;r auf ber ^oft . . 236
3 gang in bie Untermul)l . . . .312
3 moa)t iiber bie Ijoflanb. ©r. . . 529
3 prebige, roa$ i roeift 307
3a, bo* glaub i 281
Soger bint) bein £finble an . 281. 144
3afobele, Safobele 278
3ofob l;at tein Scot im £au* . . 130
3afob l;atte ficben eoljn' .... 495
3afobb, 9Refcenfobb 279
3ammer, Sanuuer Ijin unb l)er . . 480
3ammcr, 3ammcr, boret $u ... 481
Sammer, Sammer, iiber Sammer . 482
3ammer in bcr ©rube fafi . . . . 577
3an ©Ijreft, rouoecl Uljr 281
San, min 9Wann, roa* 54
3an, fpan on! 74
Sanmnann luotl ricben 258
3a) bin o fleiner tfbnig 372
3a) bin a fleiner ©olbat . . . .117
3d) bin baljer gerirten 514
3a) bin ber gfirft Don $l;oru. . . 676
3d) bin ber ©eigelmann 705
3* bin ber f>err ?Jaftor 306
3d) bin ber £err Don $cifen ... 660
3a) bin bcr £crr oon SRedjten . . 659
3d) bin ber flcinc &onig 372
3d) bin ber SKoIf, ber 3fcolf ... 575
3d) bin bir l;erjen$gulbeu gut . . 110
3d) bin c djlciner ^unipcrnicfel • • 65
3d; bin ein fleiner «pinfd .... 116
3d) bin ein flcinc* Sfingcldicn . .110
3a; bin ein SRufifantc 669
3d) bin gefommen au* *|$ari*. . . 658
3d) bin in 2Balb gegangen. ... 274
3d; bin flcin, mein £erj .... 314
©eitt
3d) bin mcineiu #annd;en gut . . 124
3d) bin nod) flein 314
3d) bin fatt 320
3d) bin ocrirrt in biefein SSnlb . . 547
3d) fifa), id) fifa) auf mcinc* #. . 675
3d) ful;r einmal nnd) ©itt .... 671
3a) ging einmal auf* 9iatl)f)au* . 405
3d) ging einmal nad) Slmfterbam . 262
3d) ging einmal nad) *Bufd)labe . . 545
3d) ging einmal nad) Sngcllanb 312.
405. 406
3d) ging einmal nad; ©itterlifc . . 406
3d) ging einmal fiber ben tfirdibof 656
3a) ging in einen S3ufn) ..*... 274
3a) ging mal in ben ©alb . . . 274
3d) ging mal fiber 'ne 35rficf ... 471
3d; ging uff en 3Kard)t 301
3d; ging rooljl fiber ein 6tcgl . . 77
3d) l;ab bie jfto* an meincm gujj . 122
3* (jab a bo* edjafcle 63
3d; bob ein fleine* Sfturmeltljier . 503
3d; ijab einmal im £au* .... 234
3a) Ijab mir mein SUnblein fein 24. 702
3d) l)ab tiou 5Rul;me ffid*a)cn . . 544
3a) l;ab ber lieben tinber fo t>iel . 489
3a) Ijatt amal a fa)bne* 224
3a) bort ein ©lorflein flingen . . 324
3d) fenn ein flcinc* 9tturmeltl;icr . 504
3a) fumm jum Summer .... 326.
3a) mda)te gem in ©arten . . 564. 575
3a) moa)t oor taufenb Scaler nia)t 60
3a) prebige, ma* in) rocijj .... 307
3a) reim, id; rcim uom 93cfcn . . 107
3a) fagc bir ronl;r 273
3d) fal; au* cinem ©a)icbfcnftera)cn 303
3a) fab ein roeific* £auba)en ... 663
3a) fai auf cinem Birnbaum. . . 260
3d) fa| auf grfiner #eibe .... 454
So) frijenf bir ma*! 2Ba* ift . . . 57
3d) fd)enfc bir ein Ofterei .... 57
3d) fijj auf eincm 3:ifa) 631
3d) fud;c meine @d)aferin .... 478
3d) trag, ia) tragi SBa* tragft . . 589
3a) tret auf eine Stitt . . . 451. 452
3a) tret auf bie ©locfc 452
3a) trug in meincm ©a)o&c . . . 505
3d) ubergebe bir bie €d)luffcl. . . 301
3a) unb bu, 9Rfi[Ier* flub . . . . 405
3d) u. mein junge* (altcfc) SKkib 130. 705
3a) u. mein £atrind;e 134
3d) meife mir einen tfittel .... 267
3a) min bid) fa)on finben .... 229
3d) mill bir ctmae fngen .... 238
3a) mill bir ctma* er$a(jlen . . . 325
3d) min bir mein 9teft 224
3d; mill bir rone erjaljlen . . 237. 238
Digitized by VjOOQ IC
745 —
©eite
3d) will ein ftorblein flcdjten . . . 115
3d) will eud) fingen u. raid . . . 258
3d) iui(l (jeint fajlafen geljn ... 313
3d) will in ©artin gefyn 327
3d) will m. ^oljdjen cinftrcirijen . 637
3d) will mid) jur I. 9Haria oerm. 323
3d) wollt, :|: baf id) ben beftcn 95. 310
3d) wollt gcrn in ben ©artcn geljn 575
3di vuodt fo gern bic erftc Iod)ter. 516
3d) wol!t um toufenb Staler nidjt 60
3d) tvofltc gem fiber bie 9)tagbeb. . 525
3d) nmnfdje eud) uon £er$en*grunb 323
3d) wunfd) gute 9tod)t Ill
3d) jiel) jum Summer 336
3cf bin fatt, uon jpcrten 320
3cf gung nial l)en na ©r 262
3cf fdjutt uf mal en liittrc %. . . 41
3ef well en giarfffen ftitifen ftccfjen) 40
3(f mull uor bufent 5>aler .... 60
3cl)n tuir bale l)em? . 220
3efufinblein, bleib bci mir .... 314
3efufinblein flein, mod) 314
3cfu, fleine* tfinbelein 314
3cfu mein, id) bin bcin 314
3cfu& fprad) ju feinen 3iingern . . 307
3cfct gel) id) fdjlafen 314
3ettf fommt bie Gutter uon . . . 514
Sefct fteig id) auf ben geigenbaum . 240
3cfct tanjeu wir ben Sdjwabentanj 132
3c£t wolln wir :|: (jopfafafa ... 305
3l)r 3)iener, meine £err'n .... 306
3br ®iener, SBater iSbcrljarb ... 656
3l)r Wiener, tun* madjen 136
3ljr #erten treibt ci 144
3br Sinnerlc, mer moll fpa$.. . . 576
3br Scut', id) bin ein armer 9K. . 269
3l)r liebett <$d)afd)cn, gebt ouf bie. 572
3br Saubdjen, fommt alle ju mir . 574
3f l)eb eenen G^cl 366
3f will bi ucrtcllen 238
3f mud mal na ben ©aren . . . 574
3f wuU mal uf n £ore .... 575
3lfe, 93ilfe, nicmanb mid fe . . . 278
3m $immcl :|: finb bcr grcuben . 317
3m teller, im teller ifi* ftnftcr. . 629
3m 9ttaien, im 2ttaien 501
3mmd)en, 2)immd)en 390
3m 8ommer :[: ba geljn wir . . 501
3m eommer :|: t>a ift bic . . 499/502
3m ©ommer ift bic fd)6nfte Sett . 214
3m 93cerlc, im 93cerle 193
3n bem Sobmermalb 259
3n ber anbem SBodjen 39
3n ber bimbambolfdjen Stircbc . . 240
3n bcr *Bud)ftrotcu :|: ba . . . . 203
3n ber §aut bie iiber bie £>l)ren . 103
3n ©otte* SKamen aufgeftanben
3n ©ottcS 9iamcn fdjlafeu gel)n
3n mein 93ettd;cn leg id) mid)
3n SWitten bcr 9iad)t ....
3n ©attenbad), in SSottenb. .
3od)en binb ben ^pubel an . .
3ofele got ge 95irn fdjiittelte .
3ol)ann, fpann an! bief. . .
3oljann, fpann an! jroei ^pfcrbc
3o(), $uf)bd)en, op onn ao. .
3pti, tiptt, 3ucfermine . . ,
3fd) bife nib e fdjeener Sdjerj
3« be Suur niaVn $ufentfd)elm
3$ benn feen jungc grau . .
3* gor a fdjoncr ©arten . . .
3ft ba* nidit ein fdjoner <Sd)erj
3ft benn feinc 3nfanteric . .
3ft bic 93rurfe ganj? ....
3ft bie fd)mar$e £od)in ba . .
3ft ein SHann in ©rutin gcfalTn
3ft ein 9ftann in'* SBaffcr gefalln
3J bin id) 'rein gctreten ....
3hcn, bifcen, 3ucferbi'itd)cn . . .
3ucf, jucf, jcre! m. $opp . . .
3ubc, 3ubc, fdjadjrc nirijt . . .
3ube, ©d;ad)crmad)l)ei
3ud)bei u. jud)l)ciraffa
3ungfer in bcin rotben Dtocf .
3ungfrau, gebt mir bic w. #anb
3unggcfeU'n, fommt tjic mal l;er
3jen, bijen, Silberfnijcn . . .
©cite
. 319
313
316
322
288
144
. 264
. 67
. 278
. 91
. 405
. 146
123
. 214
. 206
. 146
. 236
. 533
. 507
. 217
. 77
. 345
. 390
. 192
. 406
. 290
. 128
. 470
. 473
. 133
. 405
ffafedc, ftafcrlc, bemp 174
Maifcr, $ontg, (Ebelmann .... 185
Malbdjcn $u ocrfaufeu? 56
5tom cinmal ein reid)er 2ft 57
Staminfager mit bem 281
Samrab, fomm! 234
tfapinfel, id) frieg jum 9SinW . . 629
&arel oon 95arel 278
Caroline l)ei^ i 125
fiaroltuelc, mein <&tf)Q$ 124
.^artoffelfupp :|: uub banu .... 224
tfa* unb ©rot bat mng id) nid;t . 229
tfatljarin, tlju b' ^"^ner .... 279
^atljcrina, :|: lo^ bie 6onnc . . . 204
£atl)rin, fiatfjran! wo ropt. . . . 279
tfatljrinenocgcle, flicg 172
tfatelboter, ftatt 178
Sattfe, fatt om 9lcttelbufa^ .... 146
Mattun, ^attun in biefen JRing . . 461
fiafcdjen, lap bid) nid)t crwifa^en . 567
flaxen lauft bic 3:repp Ijinauf . . 41
tfafcle, ©arable 115. 146
ftawerdje, :|: ffieaj eweg 168
Stein Kleiner, fein ©rofcer .... 298
Digitized by VjOOQ IC
— 746 —
©cite
Sterner ift mir lieber 285
Sennt ifjr nid)t bic fieben ©prung . 131
Se £luarfbrut mag id) ni .... 230
Siedjle rufc! Sied)le rufc '384
Stef bi ma) um, be 9Jo| geit . . . 557
Siferifi! bu rober £atm 137
Siferifi! ©ott ber $crr 221
Siferifi! SRein 9*atcr 222
Sin ber frage, ole Sui 103
Sinberlein, bring spiunberlein . . . 281
Sinberlein, gefjt in euer 93ettleiu . 109
Sinblein roiflft bu Suppc cffcn . . 99
Sinfen 36fe*, giff mi watt .... 321
dinner oon Sffiillen friegt .... 101
Sinne»rotnne*roinnd)en 42
Sinne, SBippdjen, rotfje Itiippdjen . 42
Sinne ©ipfen, SRunne flerfen . . 42
Siufelfanf, m. grifc ift franf . . . 74
Sipp 8app Scgel :|: ©fiute bartend 363
Stye Safc, up biener ©acn .... 576
Siroitr, mo bliro icf? 227
Slapperftord), Cangbein 161
Sleene tleene Slfitcrfen 139
Sleen, flecn, Srcufeltje 139
Slein bin id), flein bleib .... 273
Sleine ©fible, ratata 55
Sleine Sinber fbnnen rocinc . . . 298
Slein, flein fleutcrgot 139
Sleinfinberfrage mit 3ucfev .... 103
Sling Slang ber $faff ift fr. . 73. 252
.filing Slang ©Idcfdjen, im §. . . . 204
Sling Slang ©Idcfdjen! S&ir tretcn. 448
Sling Slang ©loria! £an* . 204. 707
Sling Slang ©loria! 9coffel ... 464
Sling Slang ©loria! ©er fifct . . 457
Slopfe, flopfe, $ammerle .... 369
Slofterfrau im ©djnecfenljau* ... 180
Snapperer, :|: Sangbcen 161
Snibbe* fnirbbed, ropge diabe* . . 634
Snupper»Snupper*Snau*a)en ... 41
Socmen u. bacfen 125
Sogelljopf, :|: auf unD ab .... 660
Solina, Solum! lat folcn to. . . . 204
Somm £err 3efu, fei unfec ©aft . 320
Somm, fomm, Sibbele f 137
Somm, mer roenb in b' $afcluu| . 194
Somm, mer rootlet in SBJalb g. . . 198
Somm nur [jcr, m. I. Sdjafy . . . 145
Somm, roir rooOcn roanbern. . . . 595
Somm roir roolicn roanbern, uon . 594
Somm roir roollen in ©arten gefjn 564
Somm ^eter, fomm $aul
tfomm ju 5*ier
Sommt ein 5Kann mit fRojj
Sommt einc 2Jcau$, bie baut
Sommt ein SRauMjen, roifl
232
226
397
40
40
Sette
Sommt ©ftern, fo legt ein <£i . . 423
Sommt roir roolln nad) SRofcn . . 473
Sonig, id) bin in bcinem fianb . . 586
Sennt ifyr nidjt bie ©iebenfpriing . 131
Sra, Sra, Sra 227
Srapp, Srapp, bein #au*le br. . . 155
Srauft a SMngel ubern Seg . . . 182
Sreiberoeijie #aare 286
SreiS, SreiS, Seffel 443
Srcife, Sreife, Sringe 442
Sringeltanj, SRofentanj 271
Srifcefrebe, fliegc 167
Sronc Sranc, fdjroiflc €d)tpanc . . 535
Srone Srane, roicflc <2djro 537
Sronc Sranc, roecflc ftaljne .... 536
Srone Srane, roitte ©djroane . . . 535
Srone Srane, roetfce @d)ro 536
Srut unb 2oot (= $ult>er u. $Iet). 643
Siicferifi! fcggt unfe §enn .... 260
Sucfuf :|: 93etfcnjned)t .... 14y. 710
Sucfuf, SHcfbuf (©peefbuf) . ... 150
Sucfuf, fcierfdjlucf 153
Sucfuf l)at fid) tobt gcfaUn. ... 152
Sucfuf, id) l)br bid) rufen .... 150
Sucfuf im ffltaien 150
Sucfuf im -lannenroalD 151
Sucfuf ift ein braoer 2tt 153
Sucfuf op be greene ^affel . . . .151
Sucfuf op e grtne 5Bc$ 150
Sucfuf, fup en Hi Ht 153
Sucfuf, fdjrei mir meine Snljrc . . 150
Sucfuf fdjreit im 9Raicn 150
Sucfuf up ber ffiimen 1 50
Sucfuf oan #aroen (= oom £immel) 150
Sucfuf, roo bift bu 152
Sucfufabruber, fag mir red)t ... 150
Sucfufofncdjt, fag mir rea)t . . . .151
Saferlc, bem bem 280
Siigele, Sugclc unterm ®ad) ... 49
Su$e, Siil)e fommen 142
Sufcrocil), roat botft bu 570
Summ, fumm, bibele bi 137
Sunn id; bbren, funn id) ^oren . . 182
Suratfd), :|: ber 5(cfermann .... 216
fiaat un« roebben, a* be I. S. . . 497
fiambcrtu* fott leben 359
fiammcrdjen finb oiclc 601
fiange, lange Sfreigc (9lci^c> .... 506
fiangc, langc SHije 506
fiangft ecn grocn meultje 499
fiangroag, friijeroag 43
Sangroci*, freujroci* 43
l*a^ fiber! SBo fiber? 532
Sccf ben ^apptopp au* 231
fieire, leire, jicf jicf jicf 102
Digitized by VjOOQ IC
— 747 —
©eilc
Scire, leire, ling ling ling. ... 101
fieutdjen, fofl id) ana) woe fpieleu . 670
fieoe, lot rune, lat be Sunne . . 202
fierce, Srtne Jrinc 202
fierce SRegen, blef rccge 210
fierce Sonn, font oaa) rcebber . . . 201
Siaba §errgotte Ijilfala 48
fiiaba £errgott*tI)iarli 171
fiiarca ©ott, f)ilf 48
Siberlc, Sebere, flit 642
fiiebe (litem, gute Waa)t 326
fiicbe $rau, mad)* Ifjiirle auf . . 200
fiiebe tfinblein faufct ein .... 118
fiiebe, liebe Sonne 199. 203
fiiebe SRuttcr, '* rcirb finfter ... 110
fiiebe 9Rutter '* rcirb ©inter. . . 110
fiiebe fltutlj, mad) mid) 106
fiicbe fRnti), traute 105
fiiebe Sdjroefter, tanj mit mir . . 131
fiiebe Sonne, fomm rcicber . . . 201
fiiebe Sonne, fomm getrodjen . . 206
fiiebcr Bbolf, Don mir roeidjen . . 294
fiicber ©ngel, lafc mid) leben ... 397
fiieber greunb, id) frage bid) . . . 328
fiicber ©ott, lafc mid) fein .... 315
fiieber ©ott, mad) mid) fr 315
fiicber ®ott unb (Sngelein . . . .316
fiieber $crr, bee ©ebetdjen . . . .315
fiiebcr £crrgott*ri)afcrli 171
fiicber tfucfuf, fag mir 150
fiieber 8tegcn, gel) rceg 210
fiiebe* SBudjlein, lafe bir fagen . . 295
fiiebgott*a)dlbeli, flifg 171
fiiefdien, raal) be S)dt)r upen . . . 3S1
fiie*djen, rcilli't bu mit mir . . .196
fiiefc fo^ren, licfe foljren .... 78
fiiercer £crr, :|: fd)miet en Jtbnil . 225
fiinbrcurm, fiinbrcurm 183
fiirum larum Ciermufc 407
fiirum larum fioffcljtiel, altc ... 53
fiirum larum fioffelftiel, m. . 54. 407
fiirum larum, fioffelftiel, rocr . . 652
fiiebetl) be tfaal 277
fiifebett t)at 3unge gljatt 115
fiifebett, fiifebett roucfte 226
fiiufe, liufe, $upe 188
fiott ift tobt :|: 135
Sure fiure fiampfen 172
Sufdjtig, roeO m'r lebig 123
fiuftig 6d)ufterle, fei 283
fiuftig fenb bie ©eberfnapp ... 284
Surge eren com $eren 125
Sutge ftinger, golbcn ginger ... 50
3)"lad)t auf *a* $l)or .... 537. 538
2Rad)t mir nur bie Sicbenfpr. . .131
©eite
gfladjt* bcr Ijeife, fdjlupf 101
9Rad)t* mir nur bie Siebenfpru . . 131
SRabdjc, mad) bat fiabdje ju ... 123
SKable, binb ben ©eifcboct an . . 127
SRable, mad)* fiable ju 123
SRaMe, fud;* %l)Mt 123
9Rable, roa* ^aft bu 70
9Rable*flfelcr, Spinbelbraljt. . . . 272
9Hal), fidmmdjen, nidi), 60
SKaljncmadjer* ©rittdje 130
3M)'n, mab'n, malj'n 229
9Raic, 9Raie, ©intergr 346
5Katbom, :]: Ircl bt fefte 352
2Raibrftt, :|: rcat gebet 350
«Katbli mad)* fiabelc juc .... 286
SRaible rcaljefd) f«l 305
9Kaibele, mad) bie fiabelc .... 286
SDtaibele, mad)* genfter ju . . . . 123
9ttaifaferd)en, SRaifaf craven . . .168
gflaifdfer, fleeg 167
flieg 165. 166
flieg auf 166
— - fliege fort 168
flug, flug 166
flug uf 107. 168
frico, (fliegoj 168
SNaitaifer, 9Kai! beine 166
9Kaifatt, flug rceg 168
5ttairdja, mad) mid) grojj . . . .212
9Rairamd)c, tribbel of mid). . . .211
9Hairegen, mad) mid) grofc . . . .211
SRairefele, (9Rairo*d)cn) fefjr ... 349
SRamfefl, 2ttamfeH SRiejrijen ... 114
SWane, SRane, rcitte 215
Sttann, Sttann, SRann 70
9Kannd)en :|:, geig einmal .... 122
5Rareile, rca* benfft 64
2Rargrctle :|: ma** 120
5ttargritd)en, 9Hargritd)en .... 120
SRargrctlje, rcite rcete 277
9ttarta booen be kronen 209
SHaria, bu Gutter mein .... 324
9Harid)en fafc auf eincm Stein . . 546
9Wariann\ SRariami', o l;6rc . . . 481
SKaria rcollt jur .ftirdjc 226
9Rarie, 9Karie, 9)?arijeld;cn . ... 395
5Warienfaferd)en, flieg 169
9Rarienrcurmd)en, fliege 169
9Rarfd)irt burd)! 323
9Rar*parr, flieg in #immel . . .172
5Rarten i* ein gut 2Rann .... 360
SWdrten i* en gaub 9Rann .... 360
3Barten, gRarten*©ofe 364
SWarten Garten, ^ccren 362
Garten, Garten, 3Kare 362
Martin, SKdrtin* <Baegelfeu ... 364
Digitized by VjOOQ IC
— 748
in
©eite
364
160
364
179
567
279
196
279
119
225
407
314
314
189
56
62
286
408
225
116
223
558
123
Martin roar etn frommer 9fl.
aflaten i* en goob 9flann . .
Martin, aflartine SBogelfen . .
aflafcpumpe, id) fdjlumpe . .
3flau$ri)en, 9)?., fomm Ijcrau*
aflapilian Ijat* @elb ....
aflcibale mit bcr rotlje . . .
afleier, legt Sicr
aflci Gutter Ijat mc g'fdjlage .
aflcin ©ruber 3flclrfmr ....
aflcin, bcin, fcin, ber $ifd) .
afleiu ^erjel ifd) flein . . .
aflcin |>erj ift flein
afleiu ftacfclcften, ma* madjft .
aflcin tfinbdjen (©d)o(*d)cn) ift fci
3flein Sfcinblcin ift flein . . .
aflein <£>d)a[\ ifd) oun Slbcl. .
afleiu $atcr Ijat cinen ©arten
3Kein SBatcr ift im §imtncl .
afleiu Sdgelc frijicft mi nujjem
afleiu ^Boglciii mit bem SHiuglein
aflciuc ©an* :|: mill Gicr legen
afleiue Gutter bacft flrcpfeln .
afleiue 3flu>, meinc aflu«, m. Gutter 112
afleine Gutter fdjtcft mid) l)cr. 112. 70S
aflctne Gutter l)at ©anfc . . 144. 225
afleiue Gutter fod;t £irfenbrei . . 112
afleiue Gutter, bic 5lltc 276
afleiftcr SRulIcr, maljlc 298
afleitle, tlm* Cubic ju 123
afleierfdje SBrucfc vafleier j. <Br.) . . 528
aflcrr mei l)eim gol) 235
3fler treteu uf bic flette 451
aflcr treten auf bic ©loefen. . . . 451
aflcr menb go y&abt fatjrc .... 67
aflcr moU'n 'm spferlc a (sifen . . 67
afleffer, ©abel, giugerbut .... 408
aflefemcdjfel fur aBaa)*ma$fc ... 298
3Kid)elc ift bo 143
3flid)elc ift toorubcr 143
aflidjel, Ijol bie @ia)el 279
aflidjel, aflidjei, l)Mig aflann . 360. 715
aflid) bunft, mir geben 247
aflid) Ijot t>a$ ©lucf gcfiiljrt ... 485
3flien aflann, bat maft en i'ircubr. 64
afliefemaufajjdjeu, micfc 146
m jammcrt t>at SBoir 285
aflilla, aflilla, aflafjlc 178
m aflutter ifd) c 283
aflin cinjig ©apafcel, rou id) l)a . . 134
afliu S&icfele, min SBccfclc .... 66
afli 93ater un mi aflucttcr .... 106
aflober, gif mi c Sotterbroob. . .113
aflober, aflober, be *Brci fanft . . 583
aflobbcr, roo'n Ijccm! 220
afloljfiilj^en, mof)! 142
©cite
aflolfentoroer, fctt bi 177
3florgen, morgcu, nur nid;t . . . 108
aflorgen fcfyofle rou §amcr fd). . . 491
aflorgen molln mir £afcr mdfyen . 492
afluatt, liiagct bo 286
afluattergott*tl)icrlc, flicg 171
aflul)fuljd;cn, flicge 169
3flul), mul), mul;! fo fpricbt ... 142
SWiiDcr :|: Waaler. . . 281. 272. 179
duller Ijat fein' grau oerloren . . 550
afluller* bicfe, faulc ©retc .... 412
aflufefe, «prhfefe, £rug 41
afliiMi, 3>ii*li, (Eljati 600
3Kii*le, 2Kft*le, nimm be 3q^ . . 62
9)^uJ maubern, muf manbern . . 490
9)?utfcftefai)d)en uon ^alberftabt . . 32
Gutter, b' 8a$ \)at bie Sttity . . 584
^uttcrgotteefiiljle 170
Gutter ©ott0# tl)ut ©offer tr. . . 206
gutter, gib bem Icilbdjcn gutter . 114
gutter, gib mir ©uttcrbrot ... 707
gutter, gib mir cin £ellera)e. . . 187
Gutter, l;aben bic #iil)ncr .... 136
Gutter, $nn« flact mid) 226
Gutter, id) min Suite l)oln ... 592
Gutter, gutter, c« bungert mi* . 325
Gutter, Gutter, mie ^ungert. . . 325
9)lutter, wa$ fodjen mir HI
aflutter, mo ift bcr 9ktcr .... 581
9tnd)borfd)e, aiac^barfc^e 228
«flad)barfd) Sic, ^acfjbarfc^ §a^n . 138
Warijtigall, id) fc^ birt) 154
9tad) oorne, nad) l)inten 70
aiabeln, aiabcln, gingerljut. ... 408
atopoleon, atapolcon, mad .... 55
'ataufmiirt* gcl)t« Ijolprig .... 44
at. bin id) gemiiint 294. 295
atanni, ninni, nunne 295
atebl, atebl, forming bid) ouf. . . 213
aieue, neuc gaftcnod;t 274
aieununbneunjig Sdjneibcr .... 282
'ate fiben ©d)nor gcit 370
atitfe, aticfe, atoocUod) 718
atigcl, atogcl, ginger^ut. .... 408
atifloe, aWlo*, mod; mer .... 189
attmm ^in bnd! ©od ift .... 300
aiiun, S3ubbiiiii, fc^lof 20
atinn, ^ faljret a 93icrclc .... 20
atinane, ©obbcile, ©ufeile .... 20
atinclc, aianclc, ©iibbele 20
atinele, aUmncle, ©ogele .... 20
aiinnete, ninnc, faufc 15
aUne «prupe, faufc 15
atifc, atdfele, gingerl)ut 408
Digitized by VjOOQ IC
— 749 —
Sette
Mt fo lut, nit fo lut! 95
9ti$ in ber ©rube, bu bift . . 576. 577
9tii, nii, 93iebala, fajlof 21
SRii, nu, $upela! flod) bem ... 21
9iii, nu, ^upcla, fdjlof 21
*Kiina, niina, *Puppele, fdjlof . 21. 701
9iunni, nunni, foli! ba^ . . . . 33
!Run gebt uii0 audi cin $euft=Gi . 354
9iun $nb'n ben $ob nrir aufcgel;. . 333
9tun Ijbrct &u unb fdjmeiget . . . 262
9iun reifen it>ir frol) nnct) . . . .371
ftun fdjlaf, in. liebe* ftinbelein . . 33
9tun iragen mir ben $ob ()inau$ . 332
9tun mill if flapcn gnu 316
9tun treiben mir ben $apft l)inau$ 333
9tun treiben mir ben Job tjinau* . 332
ftut nut, nut nut, Urgefem. ... 284
Canidje SBoanidje 406
0 93arg mien! 580
£) bu fleiner tflabrian 139
£) bu, mcin tufing* Siiebele ... 66
0 bu traute ®aubel 141
O grojje »ot$! 221
© grojnnddjtige <Sunne 214
© $err, t>erfd)o*o*ne mid) .... 233
© Summer, Summer, Ijore ju . . 48 1
© Seminc, mat bcit bi rod; ... 59
© 3efu«, c* fcfjinblc u. £l)rieg$borf 386
£) mer fydnt en fdjone Sfling . . . 491
© SWober, be ginfen fm tut . . . 154
© ftcrben olme OMauben 303
© fcannebaum :|: bu bift .... 198
© lannebaum :|: luie trcu . . . .198
© $oge!e, :|: bu tleiner 165
©brbdr (Slbcbar) fiangbcen . . . .164
©Ibi, olbi SBctterljcrc 465
■Die 9Robcr foftig ". 276
Oil SJtonn mult ricben 257
©mfc, $6mfe, lat mi bord) ... 533
One bone $icfmabam 408
One bone 95>iberftanb 394
One bone, SSonneblatt 211
©un iebe* ©ebriglc mel)t .... 437
©ftern, ©ftern fonnut Ijeran . . . 345
©ftre, eri;marf*Oftrc 346
$alm, spalm, Eofdjen 345
^alm', ^olm' spaaffen 345
sjtepe, et ftalj up biner 93at)n. . . 566
$affc, $affe, £ottcmagcn .... 92
SPatfdje, patfdje £ud)ela)e 47
$atfd)e, patfd;c, $eter 224
stfauala (SBduerlcin), fuc frul) . . . 224
sjtouer, facft #aber 228
€cite
*Paup, $aup, *|$ulbrian 140
sjkter Sfbraljamcrl ftfct bort .... 289
sjjetcrdjen tiej? fcin $ferb$en befajl. 88
sjktcr ift ein 2>umrian 587
*j?eter unb $aul bie fafcen .... 279
sjkternclla, puft bat 2id)t .... 661
^eterfllje, Suppenfraut 480
sjjeterftag, ba l)ctft bcr £a* ... 133
spetrud fticg auf ben g 279
<Pfietftt), ^fictfd), gel) rd 1S8
«Pfingfta :|: ift fommen 353
^Pfiiigftbriit, fulc §h\ 351
*P[ingften 33ier Imlen 226
^fingftcnblonic, fule <$ 351
^fingftl f)e :|: ^fingftl 351
spfingftquaf f)at b' ©icr 351
SJJitfe pacfe, $ecrb beflan 90
^icfterroitt, m. 3)knn ift ©d;n. . . 76
^5ibe mibc mitt, bein 9Hann fofl . 76
$ie, pie, pie! $acf, tacf, tacf. . . 226
«jjiep, Slaurocf, piep 291
«|Mep, 2)ane, piep 291
$iep, Scraper, piep 705
9pilger, jicl; in* beilgc fianb . . . 655
sjjimpernelldjcn, feblag bein &d). . 468
9pinfcifaf?, bu (Sulenfopp. .... 351
^infepanf, in meldjer §anb . . . 635
i^ipipipip! ^arnfeu tip 225
«j$ipe, miflft bu gar nid)t 190
^jjipfen, spipfen, Sape 189
9$ipfen, $ipfcn, ©aptjolt .... 189
spitcr filter, ^iftermif 409
$itcr ^cter Sfenftricf 409
^itterfen let fif bat $ebfen beflon . 68
sjjlojj genmd)t! :[: morn \>a fommt. 744
^liffat lopt ut be ©tabt 107
SJMirrnuU, ba f)idd bin §u* . . .147
^oln, $olo, pupp pupp pupp ... 279
^opclmojri)en, ©dngeftert .... 52
^Jripe, 9?innc, fnufc 15
5prop 9taijal)r! <S Srejcl .... 372
qjumpernirfcf, :|: fa^ 282
^uuipcrnicfcW ^unfile 70
^utte, $utte, min £cl)nerfe$ ... 133
^uttljoncfen, $uttl)5itcfen .... 138
$uft bat 2id)t inal ut 661
Quibus quabus, bie (Snten . . . 307
Ouicferle, Cudrferlc 637
Ouif, quit, quit! 39
9tabc, 9bbe, 5>iirrbctn 156
SRab, Mab, SRabl 156
MaA), weft! funft tit b. ?f. ... 96
9tdbec, rdbec an ber gann . ... Ill
Sftage, lHdge*2;ropfc! ©ieroe . . ,271
Digitized by VjOOQ IC
750 —
©cite
SRain, rain Xropfe 271
SRaiu, 2ttaiu 178
JRammel be Sammel Di S5u$ ... 581
SRammc, SRammc, S^ubelfacf ... 156
SRamplamplam, papier 236
SRiine, $Rdne*$rbppcld)C 207
JRane, 9tane*3:r5ppel 207
SRapp, SRapp, bein #au« brcnnt. . 156
$Rau*$Rau*$Rommcl*b6ppen .... 330
SRaud), SRaudj, JRing 114
JRaud), JRaudj ftiibli 114
SRau$, rau* SUcdjle rau* 384
SRrrrauS! rrrau*! ererjilj 235
SRatueib, :|: bu Jhifcnbeif . . . .157
SRecreert, ga fittcn 179
SRegenbdn, [at bluer gdn 205
SRcgenbogcn, golb ubcr^ogen ... 205
SRegenbogc iiber be 9M)in .... 205
[Regen, blicb rocgen 21 o
SRegen, SRegen rufd;! bcr tfbnig . . 210
JRegen, SRegenfdjure, ju ftoln ... 209
SRege, SRegefdjure, ju tfole .... 208
SRegc, IRege^ropprije 207
SRegua, SRcgna'Sropfa 208
9icil>c, JReijjc, JRofe! *Buetuc ... 445
fteiljc, SRciljc, SRofe ! b' 5tud)lc . . 445
SRcifet bcr 2Ragb ba* SBein au* . . 122
SReite, reite, SRbfele 86
SReite, rcite, JRofele in 86
better, better, SRofedjen 87
IReiter ju qjferb, blanf 91
Oieiter ju sjjferb, bic 91
SReiter ju *Pferb, Don ©oeft ... 91
SRenga, $Renga*$ropfa 208
JRengale, JRengalc, SRajc 440
JRicfa modjt id) gar md)t Ijcipc . . 280
JRibe, ribc, JReffle 86
IRingala, SRingala, SRaifa .... 440
Wing, [Ring, gale JRing 461
Wing, Wing, talc Oting 457
Wing, [Ring, ©t. ©anen«9t. ... 461
fRin'ge, SRingc, JHcia 440
[Ringc, JRinge'JRofenfranj .... 452
SRingel, JRingcl, [Reie, finb. . 439. 440
iRingcle, JRingele, SRcilje, finb . . 444
SRingel, SRingcl, SRofentranj! 2Bir . 447
9Ungcle, SRingele, JRofenfr., gudtffdjiu. 447
ffiingcl, 3tingel, Wofenfr., Sluljfdmi. . 443
SRingele, SRingcle, SRofcnfranft! 95>ir. 452
ffiingel, ffiingel, SRofenfranj! ©cfc . 442
[Ringel, ftingel, JRofcnfr.! MI.SBafdje 443
JRmgelbanj, SRofenfranj 444
SRingcl, JRingcl, £ornau 461
ftingel, Oiingcl, $ornc 462
SRingel, SRingel, golbncr JR. . . . 462
9Unge|, SRingel, JRofen . . . 444. 445
©eite
SRingel, SRtngcl, ©ale (3,§aiium) . 462
JRingi, SRingi, 9taje 439
SRinglein, IRinglein, bu mufct ro. . 662
8M«ra*reite ! ©anSle lege Ill
9ii*ra*ro! ber ©ummertag .... 340
9ttTa»rutfa) ! Sffiir faljren in ber & 595
SRite,.ritc, Sfcofe 87
JRite, .rite, ffiople ! j'Safcl 84. 85. 86. 87
SRittera, SRittcra, burd; bic I. $rucfe 718
JRitta, ritta, ffiajjla 85
Witte, ritte, JRojilc 84
SRiuut, riut, ©unneouel 382
SRobinfon :|: ful)r in eincm £uftb.. 135
SRoben, rabeu ei)f(j6n 343
Roebe daebe doep 365
JRolje, rolje ©eibe! fpinnt .... 450
&to*ra»ro! .ber tffumndmann . . . 281
JRoO, roflf ron, mci $opf .... 192
?Rom, rom, rom, be ©cfjufta . . . 283
Compel, tompcl, toria 633
SRofe, 8^ofe, rcine 474
SRojen, [Rofen auf m. £>ur . . . . 476
9to$marin u. Xljijmian 480
SRotfje ^irfdjen c^ id) gem .... 490
fflotye »ol)l, rotljc ^o^I 349
Wotljc iRofen, rotljc, bliiljn. ... 336
JRottjc JRpfcn, rotljc, ftcljn .... 336
mother gudjft, bein $aar .... 285
SRoti gigfir 285
Koze, Roze, meie! 507
JRubbcbubbebubb, be ©urfenbur . . 75
WuOe SRulIe, S5rot ut 64
SRummcl be 33uiumcl 412
Sdummclpott tnulla Ocrtjc .... 381
JRumarfdje if* a Sirefiwcl .... 288
SRumme rumme 9lofenfranj. . . . 442
SRumpebc punipebe bum 235
SRumtara, tumtum 344
IRu Wu SRinncfen 148
IRu ru rifd), im ©inter 215
SRupfe rupfc ©raftdjen 587
SRufefranj, SBarfclfajroanj .... 537
JRufcfranj, tuat gilt ber Sdjanj . . 446
SRufe 9Rufcfattfen 145
SRut, rut, ©unimeroogel 382
Sa, boer, gaet noerden dans . 674
©acfe flicfen, ©arfe flicfen .... 538
©defe, ©acfc, ©aljfaj 624
Sacfpiep 3Rai! be $agcl 190
eojfla, biftu biefe 62
©aft, ©aft, ©eibe 186
©aft, ©aft, ©inn 186
©age, ©age, 53orf, 93ocf .... 119
©age, ©age C^o'5 entjwei . . . .118
©al, fal, fcirc 186
Digitized by VjOOQ IC
751 -
©ammetljofe, ©ammetljofe . .
©anctu* 93onifaciu« ....
©anft 9cifla* ift ein braoer .
©anti Sljlaue, i bittc bi . .
©a fa fa! ber Hbt ift . . .
©a fa $ipe
©at en 2Radj*fen an be 9ttur
©auerfraut unb Sftuben . . .
©auerfraut u. %\tt
©aufe Sammdjen, faufe! 2Bo .
©aufe flingdje, faufe ....
©aufe, liebe 9tinne, iua« rafdjelt
'« beifit midj a ftlofj • . •
©cfyacfe, fdjacfe, SReitcr. . .
©djacfe, fdjacfe SReiterpferb .
©djacfe, fdjacfe SHilldjen . .
©$afele Ijat ein .ftittel an .
©cfcaflein, ©djaflcin fommt nadj
©djaper lat be ©djap ut gan.
©djaeproactytcr, ©djaepmadjter .
©djdleroipp, fdjaletuipp . . .
©djampe Ian bit, ftanb .. . .
©djarp, fdjarp, §au fadjt . .
'$ Cljajli fpringt ben 93aum .
©cfceine, fascine ©unne . . .
©djele SSipp, fdjele SBapp . .
©djenft mir mal ©aurifdj . .
©djimmel, ©djimmel trapp. .
©djimpfen, fdjimpfen tljut . .
©djirabcrli, mao)* fiabcle jua
©d)laf, Bublein, fctylaf! im ©artcn
$iible, fdjlaf! bie Gutter
ou fleine ©eele ....
bu liebe fleine .... 6
.fiinbdjen alfo rooljl
f inbdjen (ftinblein) balbe 6,
^inbdjen, boale, bcr liebe
tfinbe^en (tfinblein), fefte
ftinbdjen,- fdjlaf! ba braufien.
fiinbdjen, fdjlaf! bein Stater .
€eite
. 283
. 70
. 367
. 368
. 648
. 188
. 464
. 113
. 113
. 16
. 14
. 12
. 66
. 81
78.80
. 78
. 69
. 572
. 572
. 573
. 112
. 565
. 229
. 65
. 200
. 79
. 236
. 79
. 106
. 248
4
34
8
701
33
701
33
2. 3. 7. 10. 27
fiinbdjen, fdjlaf! im ©arten . 26
tfinbdjen, fdjlafe! im ©talle. 3
ftinbetyen fufee 5
ftinbdjen rooljle 5
linbel, id) roiege bid) . . . 26
.Sinblc, fdjlaf! bein $ater. . 2.3
tfinblein fdjlaf, am §immel. 2
tfinblein fdjlaf, bein SSatcrl. 2. 36
mein flinbdjen, jteben ©tunb. 5
mein JUnblein fujje .... 5
mein tfinblein rootle .... 33
mein flinberl, fdjlaf .... 27
^iippdjen, fdjlaf 7
©djlafe, liebe fleine 701
©djlauf, golbeuc 2>ocfe 28
©cite
©djlauf ma Sinnal, fdjlauf ... 28
©djlauf, man ©aberl 7
©djlecf, ©djlecf, fomm Ijeroue . . 281
©djli, fd)la, ©djlaadi 67
©djloap tftnbefen fefte 10
©djloap, tfinbfeu prof oft 27
©djloap, fiingefen, fdjloap .... 4
©djloap, tfinnefen, fdjloap! $>ic .4.27
©djlof, Siamefe, fdjlof 3
©djlof, sBiiebeli, fdjlof! uf bet fflt. 3
©djlof, fiinbele fdjlof! bin SB. . . 2
©djlof tfmpcfjen 6m Stojidjen ... 8
©djlouf, mei S3e^crle 8
©djlucf auf u. irij gingen .... 57
©djlucfen, faljr iibern SRucfen ... 67
©djluppt alle burdj! 524
©djmetterling, fcfc bidj 177
©djmieb, ©c^mieb, ©c^mieb . 67. 282
©djnacf, ©djnacf, ©djniere .... 181
©djnacf, ©djnacf, ftrecf 181
©djnecfe, becfe, ftecfe 181
©djneef im $au*, ftrccf 180
©djncrfe, ©djnecfe, ©djniere ... 181
©djneef, ©djneef, ftrecf bein ... 181
©djnccfcnljau* :|: ftecfe bein. ... 180
©djnecfenborn, reef i>a$ #orn ... 181
©djneef lju*, sjJecfljuS 181
©cfjnegge, ©djnecjcje^dudle .... 181
©djneiber, leit) mir bcine ©cfjere . 649
©djneiberfdjere fdjncibct 299
©djnippfdjnapp, fdjncib ab . . . . 100
©djocfe, fdjocfe, brom! $ater ... 82
©djocfe, fdjocfe 9teiter! SBenn ... 81
©djone £aMe, fdjone %M)t . . .215
©cfyon op, fc^on op 212
©djornfteinfecjer, filinfetrdger ... 280
2umpctraa,er 281
©djornfteinfeger* ©retdjen . . . .281
©djofter, ©djofter e Seen .... 180
©djoten, ©djoten fdjmecfen gut . . 569
©djottle, ©rijottle 93o^nen .... 82
©djottifd), ©djottifdj, moll'n mir . 123
©djucf, fdjucf, fdjucf! ber 21Mnb. . 213
©djudj, fdjufdj, fa)ufa) 224
©djurle, 9Kurlc 433.466
©c^ufd;c, fdjufdje, fdjuWe .... 713
©rt^uffela, ©djuffela 409
©djufferl, ©a)iifferl 409
©rijuftcrbu, bift bu brin 66
©djufterbu, flic! 283
©djuro in 5lbcn 47
©djujo, fdjujo, Ijeibo 702
©djroorje 58cer u. $ellbeerle . . .193
©djroarjer ^onig, roeijjer ^onig . . 486
©djmarjer 9Kann, ru^r (lang) micj 565
©djroeindjen fd;ladjten, Sfiurft. . . 39
Digitized by VjOOQ IC
752 —
Sdjmorje, fdjmorje §eirclbeer
Sebbelc, mibb mi? . . . .
6ed)*mal fed)* ift . . . .
Sed)« ^aar ©ccf
Sed)*uubfcd)$ig Sdjocf, feaj*.
Sed), fed), fed)! fyiajsc mir .
Segg, bod), 5)iufefattfen . .
Segue, Skater, biefe Speifc .
Segne, Stoter, biefe ©aben.
Scljt eud) nidjt urn! bcr gudj*
Sebt ityr, meine £>crrn .
Scljt nur mal bie Sacfmut} an
Scin beine 9tiiffe reif? .
©ctlerie u. Suppenfraut .
'* Gngcle an bcr ©anb .
Sentcr filo*, ber l)illig 9K
©cji mid) auf* Si* . . .
'« follt m, '* font (Si*
'* flicgt a fieri* 2Hanncl.
'* golbige $rccfla cfdj gebrorije
'* §cnberl madjt iljr gag .
©ieben Gljlcn 93uttcrmild) .
Sieben Saljr gefponnen . .
Sielje pel), i»ein bbfe* #inb
Sigcr, Soger, £ofentrager .
Sige, fage, £ottoroage . .
Sig fag, alle $ag ....
Siggc gfaftft (fac glad^ .
Sinte Martens vogeltje .
Sinter Klaas du gode Blot
Sipp, Sapp, Scepe . .
Sipp, Sapp, Summ . .
Si, fa, $icpe
'* ifrijt an iSiiflcl an ber ©anb
'* ift a SWann i *Bronn g'foQn .
'* ift c Jtonig im Sdjroar^roalb . .
'* ift cin Sub in* Staffer gefallu .
'* ift cin 2Rann in* Staffer g'falln
©it 9lbam* Bitcn, mo
Sifct a floan* SKanbl
Sijjt an Gngel an ber ©anb . .
Sifct bie Sdjar
Si&t ci grau im ©artenbau*. . .
Sifct cine grnu im £au*le. . . .
Sifct cin ^bglein bintcrm £aben .
Sla £aman boot
Slaap, ftinbfcn, flaap
Slacker Slemann fladjt
Slaept, Kindeken, slaept . . .
Slingomu*, fruput bin $
€>loap, fiinbfcn, floap
©nagcl im §u£, fomm
Snaf, Snaf, fomm fycrut ....
Snigge bigg birf
©o fabren bie $amen
©o geljt e* in Sd)nfujelpufc:£aufcl
181
©ftte
191
124
287
228
299
224
145
320
320
556
498
130
273
480
249
367
220
231
176
531
136
122
454
326
217
119
118
453
363
368
1S7
. 1S8
188
249
217
225
77
77
109
241
249
223
463
462
203
290
4
287
19
182
34
1^1
181
181
79
259
99
©o lauft bcr §afe bcrguntcr
Soli, foli mill t bcr pnge.
©o nimmt, :|: u)n ber tfonig
So rciten bie $amcn . . .
So rciten bie £crrw . . .
So riten bie £crrenfinber .
So treiben mir ben ©inter
Solbatcn (jaben Sdbel . .
Soluaten fonuuen ....
SoQ i berr ebbe* er^aljlc .
Sommerbaum, ftel) ftifle . .
Sommerucgcle lofc bi feljn .
Sonne, *D?onb u. Sterne .
Sonne, Sonne, tfatfyrina .
Sonne, Sonne fdjeinc. . .
Sonncnfiil)d)en, id) fragc .
Sonncnrdn, &ieb abam! . .
Sonncnregcn, £ut ab . . .
Sonnenfcbarfcle flicg au* .
Sonnenobgcle, flieg ....
Soocn eblcn $ottcrmild) .
Spad)l;ciftcr mit bem langen
Spannenfangcr §anfel. . .
Spccf u. Srbfcn mag ia^ nidjt
Spcne glad)*, fpenne glad)*
Spiclmann, ma* bleibt . .
Spinbc, fpinbe a SRoglc ©am
Soinnc bicf, fpinnc bicf . .
Spinne, fpinn im 9tucfeld)cn
Spinn, ^od)ter, fpinn. . .
Spinn, 9)?dgbtein, fpinn .
Spinne, fpinne grone Sibe
Spijjbub, Spi_0bub ....
Spring fie auf bie &ettc. .
'* rait! bcr 91cfermanu fait
'e rcngclet, '* rengclct. . .
'* JHb^lc mujj man befd;lagen
Sfiffa, up be £aar ....
'* Siinncli fdrint
Stab au*! :|: tern ©inter .
Stadjclbccr, Stadjclbcer . .
Stdtcrbucf §anu
Staub (ftdup) au*! :|: bem ©inter
Stel)t auf, ibr lieben JHnberlcin
Stcl)t a Gngcl an ber ©anb
©tcl)t c SWaibli an bcr . .
Steljt auf 9?aum im «parab.
Stcig auf ba* ^erglc . . .
Steincrei! Stcinerci! gel)t .
Stifela mujj ftcrma ....
Sticfct»9Kan^arc oon . . .
Stieglifc, Stiegli^, '* 3ciferl
6ttcftbogcIf bie rocrb dber .
StiUe, ftiOe! fein ©criiufd)
Stirbt bcr gud)*, fo gilt ber
Stoffelc, ©toffelc
@eite
44
703
610
79
79
81
333
303
221
238
334
178
359
202
200
170
212
212
173
170
122
156
196
230
453
284
455
222
455
115
108
454
227
449
216
209
67
69
202
339
191
287
339
319
250
250
317
90
526
130
272
64
157
10
651
99
Digitized by VjOOQ IC
— 753 —
©cite
©toiler flonig, ftoljcr # 486
©tor*, ©tor*, $cini 159
©tor*, ©tor*, Sangbein 160—161. 714
©tor*, ©tor*, fiangnii* 164
©tor*, ©tor*, ©trine . . .159—160
©tor*, ©tor*, ©teiner . . . 160. 158
©tor*, ©tor*, ©*neggebei ... 161
©tor*, ©tor*, ©*nibcl, ©*nobel . 162
©tor*, ©tor*, ftipp bic 93ein . . 161
©tor*, ©tor*, trautii 160
©torf, ©torf brini, mit 159
©torf, ©torf Sangbeen 161
©torr, ©torf, ©*nibel ©*n. ... 162
©torf, ©torf, ©tanc 159
©torf, ©torf, SBicfcIbcin .... 161
©tore, ©tore, Sangbein 160
©tojioogel, §u(jncrbieb 156
©trot), ©trotj, ©*an$en 386
©ture, ©ture, 5)cuggeli 116
©ucf, fucf no SRolefen 92
©iicf fucf, fucf fucf 224
©ummerbafcel, flieg 174
©ummerfafala, flieg 172
©ummer, ©ummer, SRaie .... 340
©unbag ie Contact fin 283
©unna, ©unna f*eint 205
©unne, fomm 'rem* 200
©unne, fumm roebber 201
©unne, ©unne, f*eine 202
©unnefurn*en, fleg 173
©unnenfalf, 9Honoe*falf .... 170
©unnenf*afel, flieg au* .... 173
©unnenf*infen, 8tagenf*infcn . .171
©unnen&ogele, flieg 170
©unnroenbfafer, flieg 170
©iint be Sftoocn (Olebcn) riep . . 127
©iinte 9Rcrten, §ilge$mann . . .716
©ftnte Writer if* fummen .... 382
©[inter Rlaai, bu goobe ©I. . . . 368
©ufannala Ijeif* i 125
©ufanneli mag nit luftig .... 64
©ufe Sufen ffattjen lief . . . 175. 146
©ufe fu*fen, fufe 14
©ufe, SUnb, itj roeege b 26
©ufe, tinbfen, fufe 14
©ufe, tfinnefen, fufe 16
©ufe, leiue ©ufe, root raf*elt . . 12
©ufe, $utl)ini*en, mad mujjeft . . 24
©u— fu— fine 711
Suze, Nanje, ik weege di . . . 26
Suze, Nanje, mien poppien . . 19
Safeltuct, frup ut bin $u6 ... 182
San$, 95arbel*en, tanj 120
$an$, ©retel, tan& 120
So^me, Teutf*e« flinberlieb.
©cite
San^, 2Rab*en, tanj 120
Sanj, flinb*en, tanj 120
Sanj, spiipp*en, tanj 120
Sanj mit mir 706
Sanj mir mal ben giblumfei. . . 479
Sanje, tauje, polnif*e ©raut . . 120
Sanje, tanje, Sclemann 445
Sanje, ©ret*en, tanje 124
Seller*e Doll ©*ote 273
Scaler, Scaler, tfiit)*en 45
Scaler, Scaler, bu mujjt tvanbem . 662
Sljrin, Sljran, waft maaft .... 279
S()u bie iuglcin ju, m. £inb . . 9
Siberliber lefcfen 12
Siugetang, flellcrgang 459
Sing tang, trallala 460
Sinfe tafe, Sellering 232
Sinf, tanf, Sburmelein 463
Sifei Sifefc, Safejj*en 63
Sipe&fen, Sipe*fen flieg 173
Sire, tire, tifc, in roel*er $anb . . 635
So*a f laf flumo 38
So 3ar, a* il) furt 218
Solle totte ton! 2Rein tforffen . . 193
Sonnel, Sonnel up htn $)rog . . 624
Soppe Sopp ©arc 192
Srabe, *Pferb*en, trabe 91
Srag'n mer :|: 'n Sob Ijinau* . . 336
Srall fjem gfln, 197
Srarat), traral;, traral)! grau . . . 393
Srarira! bet ©ommer bcr ift ba . 339
Srauer, Srauer, fiber Srauer . . . 482
Sreib ei, treib ei, bu fauler ... 143
Srefle ton be tfab op 453
Sretct jue, tretet jue, fpart . . . 452
Srimpop, Srimpop 190
Srippel trappel jief)ft bu mi* . . . 579
Sri— tra— trull 193
Sritt in flret*, meine 8tofa . . . 473
Srag, trag, treiner! up Oftern . . 133
Sroramel auf bem S3au* .... 55
Sromm, Sromm, Sromm! ljut . . 235
Srofr, Srofe, Srall, ber 95auer . . 309
Srojj, Srop, Sritl! ha fommt . . 96
Srofj, Sro|, Srull! t>a fommt . . 96
Srubi, Srube, brucf mi net . . . 34
Srutfte gru, trutfte %ru 226
Sf*ott, tf*ott! m. (Sfelein .... 82
Sf*ufa, SRarucfa, flieg 158
Sf*ulnicf, Sj*ulnicf 227
Suf, tuf, tuf! $almfen 138
Summel bi*, m. granj*en . . .134
Surfenmann*en, flieg 175
Surfcn, Surfen, ftfele 570
Surl l)at gefagt 197
Stue (Sier in sport, troe £)gen . . 642
48
Digitized by VjOOQ IC
— 754 —
©eite
ttebcr b'Bare bin id) gfaljre ... 117
Ufcn Stage ba ge^t ber ffiinb . . 37
Ulcn bulen butt 410
Ulcn bulen, Stcn trif 409
Ulen bulcn, SMntefafj 410
Uten brulen, 6ecleu jagen . . . .411
Uleroeifj, beine tfinber 157
Urn* ein* gel) id) fort 254
Urn unb um, m. Grummet. . . . 285
Urn ma* roolln tuir roetten . . . .412
Un deux trois quatre . . . .411
Unb ouf a jebe* JUnbel an (Engel . 316
Unb mit ben §>anbdjen tlapp . . . 494
Unb roann i mat c Sungfete mill . 126
Unb tuenn ber tfirfdmer will tanje. 71
Unb roenn ber ©cfcneiber 282
Unb roenn loir bann beifammen . 128
11-— n— b unb, rocr1* oerftctjt ... 294
line bo true Matter 411
line bune bau*, bu bift 411
Une bune quinbe queinbe .... 411
Unig bunig 3inferjanf 411
Unf, Unf, Unf! Dor 3citen . ... 182
Untcr einer altcn ©ia)e 665
Unfer ©ruber 9Reld)er 257
Up ber (See i* grofee 9toob . . .411
Up ben tfarfljof fteifft bat 6anb . 390
Ufe £>an uu juc £an 390
life 2)tober i* goob gen 410
Unfre Sap Ijat Sung geljabt ... 115
Unfer fleiner Benjamin 641
#afanbela, :|: fdjlag auf . . . . 302
2$an Sloroenb i* ©unt fiammart* . 360
Stale 9ftofen«93lumela! ©ir . . . . 357
9ktter 2ttid)cl ift brau&en .... 70
Victoria! SSictoria! Unb al« id) . . 499
SBogcldjen auf ber ©cibe .... 451
SJogel, bie niajt fingen 63
SBbgcle, SBdgele, flieg .... 167. 650
$ogel, flicg.au*! 588
SBiJgcli iif ber ©ibe 588
SJoglein auf ber ©iege (-©iebe) . 451
$oiu §immel hod) t>a fomm ia) . 193
Stforigen fmnbfdjulj uerlor id) . . . 303
fBcin ffiofc ©lumelcin 383
©aar i* ©rect? 56
©aberl toiler, ©aberl 196
©ad), Hnneli, wad} Slnneli ... 302
©acfer 2ttiigblcin bin id) ja . . . 125
©altfdjer Srutfaift, bitfdjer ... 289
©alfrijer ©org ftieg 289
SBaub in ber ©ad)t 411
©ann id) fdion fdjroarj bin . . . 65
©ann i n>eg jiel) 218
©eite
©ann icf liggen ga, tucd flapen . 316
©ann Staffer ©ien roar 299
©ar einft ein §err o. fcalfenftein . 348
©ar Suge fo fdjroer roie ©tein . . 108
©arb o ©ro* roafjft? 220
©art, be §6temann 98
©art c* ©ifrerli, beit c* .... 10"
©art' be ole £>offd)e fommt ... 98
©arum? barum? 102
©arum bift bu roeggelaufen . . . 235
©a*? alte* ga& 102
©a*? ber alt $a* 102
©a* er am $ag uerbient .... 284
©a* aucfft bu mid) an 63
©a* tjaben bie ©an* fur f I. . . 140
©a* l)abt iljr in bem SUfttl? . . 464
So* ftaft geffc? 657
©a* id) tl)u, ift aujgut .... 227
©a* ift ba«? ein 2Rau*a)en. . . 53
©a* mad)ft bu in m. ©einberge . 552
©a* finb* fiir taufenb SBogele . . 241
©a* ftcfjt in biefem ©infel ... 294
©a* ttyuft bu in meinem ©eing. . 571
©a* tl;uft im Sibergartli .... 567
©a* tlmt bcr SSodC im ©arten . . 568
©a* trcigt bie ©an* in iljrem 6a). 243
©a* rooUen roir benn madjen . . 454
©afferljeje frieg mid), ad) .... 578
©affcrmann, ©affcrmann .... 578
©affermdnndjen, bift aflein. ... 72
©at beift bu in meinem 5fr. . . . 569
©at bcit bi roel)? 60
$&at £ucfebacf, mat ^urfebacl ... 100
S&at f lift bu benn fo fuur ut. . . 63
25>at? roenn't regnct 102
SBeber bi SBeber, bi roicf .... 283
SBeber, 5Bcber, bum bum .... 284
©cber, ©ebcr, roirf 284
9Becft t>c\\ tfnedjt 228
©eil), 5Bci^, §iilmerbieb 157
SBeil), SBcil), man) mir ein Sling . 157
©cil mia) t>at ©lucf gefuljrt ... 486
9»einfd)rotcr, fdjlag bie Srommel . 176
©eifebt bu roa*? ©eun'* regnet . 107
5Seld)c ift bie ©djonfte unter ... 630
SSkldjer 2Kefeflcr roe^t f. 9tteffer . . 298
SBcllcmannlc, SMemannle .... 198
9Scm foU m. fl. Euberl nit gefaden 55
SBcnn aHe ©erge Sutter rodrn . .713
SQknn ber jiingftc Jag mill ro. . . 330
©enn ber ea)afer fd)ercn mill . . 282
5Bcnn bcr ©tub wefjt, menn . . . 658
©enn ber edjafer ftcl)Ien mitt . . 282
SS>cnn bie Sinbcr fdjlafen ein. . . 318
©enn bu incin Wcftlc finbft ... 224
©enn bu fie fabft, tuir id). ... 219
Digitized by VjOOQ IC
— 755 —
©cite
Senn eitier befertiren mill ... . 235
Senn fromme ftinber fd)lafen . . .318
Senn id) fdjon cin fdjroarje* Srautle 65
Senn icjj fdjon fdjroarj bin ... 65
Senn id) tvcfljicl) 218
Senn manager 9Hann roiifrte ... 301
SGBcnu mer rocrbeu ©olbaten . . .in
Senn mcr roerben :]: jur ftirmfe . 226
Senn faufcn bie Sinblcin . . . .321
Senn Suffer Sein roar 298
Senn toir faljren auf bcr ©ee . . 468
Senn* gelit, fo gef)t& (£i* . . . .215
Senn* tfirmfc roirb 135
Senu't ©unntag i* 113
Scr bcim £eu nidjt gabclt. . . . 10S
Scr bift bu armcr 3)iann .... 324
Ser bic ©an* geftol)len l)at ... 465
Scr bicfen 9Ung nic^t finben fann 662
Ser cine ©an* geftol)len tjat . . . 465
Ser einmal liigt, bent 108
Ser gcl)t mit mir nad) (Sngellanb. 394
Ser f)at ben ©a^liiffel jmm ©artcn 564
Scr ift ba? roer ift ba? .... 230
Scr fann bie fieben ©prung . . . 131
Ser mir ebbe* gcit 116
Ser mit will, mufc fommeu ... 233
Scr nidjt fommt ju redjtcr 3. . . 99
Ser fd)impft, fdjimpft pd) .... 106
Ser fid) in* ftlofter mitt begeben . 493
2Ber fitt in biff en l)ogen £orm . . 459
Ser pfct in biefcm $l)urmc ha? . 458
Scr p£t in biefem fjoljen %^\ixm . 459
Ser p£t in biefem tforbelein . . . 462
Ser ftebt ba braupen oor bcr ${)ur 484
Scr ftebt benn brauficn oor . . . 483
Ser mill cin ©djaftcben Ijaben . . 127
Ser mitt luftge ©olbaten fcfjn . . 498
Scr mill unter bic ©olbaten ... 117
Scr rootynt in biefem $t)iirmelein . 462
Ser ju $iftt)e geljt, fpred) cin . . 99
Scfc, mci^ mejj ba* 9tteffer ... 39
Sibc, mebe, mupp 65
Sicfele, Sactcrle, ^interm ©tabele . 248
Sibbemibbcmitt, mein ftinb ... 76
Sibbemiboemenne tyeijjt meinc . . 270
Sibelc Sebele, Ijinterm St. . . . 248
Sie bcr liefer, fo bie 9tiibcn . . . 109
Sie ber 9Konb fo fdjon fdjeint . . 318
Sie tjeijit? §an* ©eift 102
Sie bod) bcr §immel, mie glifcern. 320
Sie icb fortjog :|: mar 218
Sie madicn* benn bic ©defer. . . 280
Sie mid) b&i 2)ing ocrbriejjt. . . 285
Sic rcitcn bic §errd)en 79
Sic did ginger f>aft bn benn?. . 52
Sie Did Vomer ftrecft bcr «Bocf . 634
®eitc
Sic did ©anb in bem SDtecr. . . 320
Sieja, mieje, roa*je '1
Stl)c, rotbe, mitte £unge .... 157
Sillem, tfanbillcm 280
Sitlcnrifleroifl, ber SWann ip . . . 54
©ill id) in mein ©artdjen .... 51
©iflft bu cmig don mir 294
SSitlft bu mit nad) 9tummd«fird)eu 90
©idpou, licbe« SUnble, fd)n ... 29
SBillftu ju ©ott bem SBater ... 533
m\i ©e oot ©of? 653
©inb roagge, §anne fragge/ 155
SBinb mebe, §a\)i\ fral)e ( '
2Binb, SKinb, gel) meg 205
SBinfelroenf, wo ftebt 635
SSir aQe :|: tommen raue .... 334
©ir bitten bid), o Scfulcin . . . 323
95>ir banfen bir fur bicfe ©aben . 320
5Bir fa^ren auf ber griinen ©cc . 468
Sir fabrcn auf bie ©cc 469
Sir gel)cn burd) ben pnftcrn Satb 486
Sir gc^cn l)cut jum 5Kaien ... 337
Sir geben urn ba* ^urfu!M)au*. . 491
Sir gdjen urn ba$ ©d)iifcenl)au$ . 569
Sir gcl)cn urn bie Jiette 448
Sir gingeu cinmal nnd) ©djmnben 472
Sir gingeu iiber einen ftird)l)of . . 656
Sir tjaben cud) 'n 9)ki gcbrad)t . 337
Sir baben bic ^pngftmcio .... 357
Sir girfdjlcin 3id)ii ju Salbc . . 534
Sir tommen au$ bem SKoljreulaub 668
Sir tommen l)ereingcritten .... 337
Sir tommen babcr in bcr I). 3cit . 372
Sir tommen baljcr ol)u alien ©pott 372
Sir tommen baljcr aufi fr. Sanb . 374
Sir tommen Ijcrgerittcn 358
Sir tommen l)crcin gctrcteu ... 342
Sir tommen mit einem ^ontoffcl . 513
Sir rcitcn ju «Pferbc mit .... 529
Sir reifen nad) Serufalcm .... 672
Sir fdjrciben auf cincn fiilienjm. . 377
Sir fanuucln §ol} 5um Ofterf:" . 422
Sir ftcben auf ber erften JlapeLe . 592
Sir trctcn auf bie ftcttc . . .447—450
Sir trctcn auf bic ©crtc .... 454
Sir treten auf bie ©tdttc . . . .471
Sir trctcn babcr olme alien ©p. . 380
Sir fafecn auf bcr Scibc .... 454
Sir Scftermdlber Safd)m. ... 299
Sir molten burd) bie golbnc $r. . 523
Sir mollen bura^ bic 3)kgbcb. 53r. 526
Sir mollen gem burd) bic Sttcrfcb. 526
Sir mollen gem in ©artcu . . . 564
Sir mollen manbem 412
Sir molfn bie SKerfeb. S5riicte . . 526
Sir rooll'n ein biedicn fpajieren . 564
Digitized by VjOOQ IC
— 756 —
©eitc
SBir rooll'n einmol fpajieren geljn . 563
3Bir tuolTn cine poln. *Br. boun . 526
2Bir rootTn :|: iiber bie SReuerfc&e . 527
2Bir tuiinfdjen gem bie erfte $od)ter 517
©ir jiefjen iibcr bic golbnc ©rucf . 525
©i fommcln root to't Oftcrfuur. . 345
Si ivoll fo gem in 9)?anefdnen. . 359
9&i*pe, 2Be*pe, 9lotl)i 179
SBitteroitteroitt, in. SKaun .... 79
2Bittenritteroitt, '* S3ctt 54
©iroerle, ©irocrle 147
2Bo bift bu benn gcrocfen, £erj . . 55
3Bo bift bu Inn getvefen, m. 3. . 593
3Bo aetyft bu Ijin? ttn ben 8tyein . 544
2Bo tjocfet bic grou 8iofc .... 510
9Bo is nfln Sttdnnc 220
3Bo ift benn ber §immel .... 207
So ift ber #crr 544
5Bo ift bic grau [Rod 541
SBo ift bic 2Rama? in ber #aut .
©o treff id) meincn ©djdfer an . .
2Bo roofjnt be SHeifter Stepper. . .
2Bo roarfdjten geroaft, o Bigla . .
©o roarft bu benn geroefen m. 3
SBo rooljnt bic ftrau £af)ncnrinfel . 543
©o ivoijnt Clutter 2Raria .... 542
2Bo rooljnt bie SKofenmutter . . . 540
©o rooljnt ©niffe 44
9Ro roo&nt '* SRu&me 9to*d)en . . 543
2Bo wont ityr Inn 529
SBoIf, SBoIf, fri| mid? nit. ... 149
©olfn mer uber« ©riicfel fafjren . 529
SBott'n 6ie aud) ©dnfe 653
SBoQ'n n)ir bic roeifcen grauen . . 489
SBotlt cin ©c&mteb cin spferb befell. 398
SBoflt iljr roiffen, roic ber Stouer . 496
sffioOte mir ben tfittel 225
9Bo nam roaent Gutter Sttaric? . 541
SBoi : i* gri|? "56
i! Ijent iljr mci ©dn« 65
103
478
541
594
593
3apf, fiapf, spfeifc 189
3'5(f^enjroiflcr fin riaje 288
3' Safcl uff'm Slumenblaft . . .128
©cite
Beljdjen long, ftiifcdjcn gang ... 44
3cl)n @an6d;en im #aberftrof) . . 243
Betyn Saljr, cin Stint 713
Bcljn, jroanjig, brcifhg, 9Jidbd)en 407. 548
3eifig, Beifig, bic 9Buben .... 271
Bcitlein, 9Rau6lein, fldufclein . . 40
Beud), galjle, jeud)! 94
Bicfe, Bicfe, #ded)en 113
Bicfle burd), 3icf(e burd) 531
3icgc nu* meincm ©arten .... 567
3iegori, 3iegori, SJcfentuii. . . . 463
3iel), Sdjinunel, jiclj 94
Bielje burd), jielje burn; 524
3ieljt, jieljt, jict)t 226
Bimmermdnnle, :|: leilj 68
Bino long, gufco gang 44
Birlc, SRirle 433.466
3int Slnbre*, jint Mnbre* .... 366
Bit unb jot ut $(epfelfd)nctt ... 286
Bit, 3it, 3it, '• ifd) bann .... 442
Bujepau, 3ifcepau, jipu 424
3' Vlatyt*, roenn ber 3Honb fdjeint 128
Bol, jol, jicre 191
Bu «ettf ju Sett 160
3u ©ctt, 3u 55ctt, bie trommel . 234
Zuige, zuige, mandeke .... 62
3ucT, 3urf, ^abcrmann .... 82, 83
3ucfctfu&e fdjmarjc 95eere .... 191
3u Gonftanj on ber SH^einbrucf . . 298
3u ©armftabt (©tuttg.) ftc^t ... 88
3ut, $uf na'r 2Rdlcn 83
Bum Soljanniefeur! ber $aber . . 357
Burnt u. brummt ber tleine 3njerg 63
Bwei 3ttdb$en mottten Saffer . . 116
Broeibcin p^t ouf bem 5)reibein . .715
Btueifcfalter, flieg auf 177
BnMefalter, fcj bic§ 177
3n»aid), 3miaid) 227
Bnrifdjen ©erg u.' ticfem 51^qI . . 242
3nrifdjen Srij u. ftommotau . . . 259
3roifd)en §aut u. Ot;rcn .... 103
3tuifd)cn ^oln u. $ari* 497
Sroifcrjcn SBei^nac^t u. £crrenfa Jn. . 240
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
■j:--.. :-m*tx&$
UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY
BERKELEY
Return to desk from which borrowed.
This book is DUE on the last date stamped below.
27Apr5UVK
^"h'SRS!
WW
RECD LD
UL 2 2*64 -9 PM
^
^
•V
ft Jii
J'tfl
RECD LD
OCT 15 1956
■BMWttc
5 mi 6 o
neeBfVgo
JUN9 17 -B»
4 73-6PK
: J?7? 40
LD 21-100m-ll,'49(B7146«16)476
Digitized by VjOOQlC
U. C. BERKELEY L'BRABJES
CD5D7M0b2cl
mvt*
8SSv
d
THE UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY
Digitized by G00gle