Kavyamala_Anthology_Series_of_ Nirnaya_Sagar_Press

॥ श्रीः ॥
:211>.1:1118

गाम
नानाविधप्राचीनकान्यनाटकचम्पूभाणप्रहसन-
चन्दोटंकारादिसाहिलयग्रन्थानां
संग्रहः|

द्दामो गाच्छकः ।

- न वक>&>ॐ---
जयपुरमहाराजाधितमहामहोपाध्यायपण्डितदुगोप्रसादतनय-
पण्डितकेदारनाथरामेणा, सुम्बापुरवासिपणरीकरो-
पाहविद्वदरलक््मणात्मजवासुदेवशमेणा च
संशोधितः
~-गग्केनेकन्श---
तृतीयं संस्करणम्‌ ।

व
सच
मुम्बय्यां निणैयसागराख्ययच्रारये तदधिपतिना स॒द्रक्षरैरङ्यिखा
प्राकादयं नीतः ।

१९१५५.

( असख अन्धस पुन्दणादिविषये सर्वथा निणेयसागरसुद्रायन्नाख्याधिःते-
रेवाधिकारः । )

मूर्यं सार्थो रूप्यकः ।

अनुक्रमणिका ।

- ><=“

१. दुवीसोविरचितं रुितास्तवरलम्‌ „..“ ,“ „१

२. रामभद्रदीक्षितविरचितो रामाष्टप्रासः, सेतुञ्ाखिविर-
चितया टीकया समेतः „< ^ . „~ १८

३. बासुदेवकविविरचितं वासुदेवविजयम्‌ ; खकछृतदीकया
वभत 9 9. ७. - अ =.

४. धातुकाव्यम्‌, टीकया समेतम्‌ „^ ,... १२१

= {व्वयमाखा।

~ 0ञ््---~
श्रीदुबो ससा विरचितं
आओीरुटितास्तवरलम्‌ ।

वन्दे" गजेन्द्रवदनं वामाङ्कारूढवछभाण्िष्टम्‌ ।
कुद्कुमपरागशोणं कुबरुयिनीजारकोरकापीडम्‌ ॥ १ ॥
स जयति सुवणः सकरजगचक्रसंघटितमूर्मिः ।
काच्चननिकरुरखवादीकन्द्दमरीमप्रपशच्चसगीतः ॥ २ ॥
हरिहयनैकतमारुतहरितामन्तेष्ववयितं तस्य ।

विनुमः सानु्रितयं विधिदहरिगिरीविष्टपाधारम्‌ ॥ ३ ॥
मध्ये पुनभेनोहररनर रुचिस्तवकरजितदिगन्तम्‌ ।

उपरि चतुःशतयोजनसुक्ङ्ग शङ्गपुङ्गवसपासे ॥ ४ ॥
तत्र चतुःशतयोजनपरिणाहं देव्चिस्पिना रचितम्‌ ।
नानासाल्मनोज्ञं नमाम्यहं नगरमादि विद्यायाः ॥ ५ ॥
प्रथमं सह खपूवैकषदट्‌शतसंख्याकयोजनं परितः ।
वख्यीकरृतस्वगात्रं वरणं शरणं ब्रजाम्ययोरूपम्‌ । £ ॥
तस्योत्तरे समीरणयोजनदूरे तरङ्गितच्छायः ।

घटयतु सुदं द्वितीयो घण्टास्तनसारनिर्भितः सारः ॥ ७ ॥
उभयोरन्तरसीमन्युदामभ्रमररज्ितोदारम्‌ ।
उपवनमुपास्महे बयमूरीकृतमन्दमारुतस्यन्दम्‌ ॥ ८ ॥

१,अघखय श्रीलछितास्तवरनसय पुस्तकद्वयमासादितम्‌. तत्रैकं क~ चिहितं जयपुरराज-
गुरुमष्धीनारायणपवैणीकराणाम्‌, अपरं च ख-चिषितं चातुरवैदिकगौडरामचन्द्रतनू-
9 क तानन
जनाथूनारायणद्मणाम्‌.

काव्यमाला |

आजि भद्रकारीमासीनसतत्र हरिरिखारयामाम्‌ ।
मनसि महाकाो मे विहरतु मधु पानविभ्रमनेत्रः ॥ ९॥
तार्तीयीको बस्णस्तस्योत्तरसीश्चि वातयोजनतः ।

ताग्रेण रचितमूति्तुतामाचन्द्रतारकं भद्रम्‌ ।॥ १० ॥
मध्ये तयोश्च मणिमयपछवशाखाप्रसूनपक््म ङिताम्‌ ।
करपानोकहवादीं कख्ये मकरन्दपङ्किकवारुम्‌ ।॥ ११ ॥
तत्र मधुमाघवश्रीतरूणीमभ्यां तरख्टक्चकोराभ्याम्‌ ।
आलिङ्कितोऽववान्मामनिच्ं प्रथमतुरत्तपुष्पाख्ः ॥ १२॥
नमत तदुत्तरभागे नाकिपथोहङ्किश्वङ्कसघातम्‌ ।

सीसाकृतिं तुरीयं सितकिरणालोकनिमंर सारम्‌ ॥ १३ ॥
सारुद्रयान्तराङे सरलाछिकपोतचादुसुभगायाम्‌ ।
संतानवाटिकायां सक्तं चेतोऽस्तु सततमस्माकम्‌ ॥ १४॥
तत्र तपनातिरुक्षः सम्राज्ञीचरणसान्द्रितखान्तः ।
शुकशुचिश्रीसदहितो मरीष्मतुदिशतु कीर्तिमाकस्पम्‌ ॥ १५ ॥
उन्तरसीमनि तस्योन्नतरिखसयोत्कभ्पिहाटकपताकः ।
प्रकटयतु पच्वमो नः प्राकारः कशलकमारकूटमयः ॥ १६ ॥
प्राकारयोश्च मध्ये पहवितान्यभ्रतपच्चमोन्मेषा ।
ह्‌रिचन्द्नद्रुवादी हर्ताद्‌ामूरमस्मद्‌नुतापम्‌ ।॥ १७ ॥

तत्र नभश्रीयुख्येस्तरुणीवर्गैः समन्वितः परितः ।
वज्ृहासञलरो बाञ्छापूति तनोतु वषत: ॥ १८ ॥
मारुतयोजनदुरे महनीयस्तस्य चोत्तरे मागे ।

भद्र कृषीष्ट षष्ठः प्राकारः पच्चरोहधातुभयः । १९ ॥
अनयोमेध्ये संततमङ्करदिव्यङुसुमगन्धायाम्‌ ।
मन्दारवाटिकार्यां मानसमङ्गीकरोतु मे विहृतिम्‌ ॥ २० ॥
तस्याभिवोजशक्ष्मीतरुणीभ्यां शरदतुः सदा सहितः ।

__ जभ्यचेयन्स जीयाद्म्बामामोद्ेदुरः कुसखमैः ॥ २९१ ॥

१, सररानिरपीतः क,

श्रीरङितास्तवरलम्‌ । ३

तस्यधिसंख्ययोजनदूरे देदीप्यमानश्रङ्गौघः ।
करुयोतकङितमूतिः कल्याणं दिशतु सप्तमः सारः ॥ २२ ॥
मध्ये तयोमेरुत्थरुक्घितविटपाभ्रविरुतकरूकण्ठा ।
श्रीपारिजातवाटी भ्रियमनिश्चं दिशतु शीतरोदेश्ा ॥ २३॥
तस्यामतिग्रियाभ्यां सह खेखन्सहसहस्यलक््मीभ्याम्‌ ।
सामन्तो ्षकेतोरहेमन्तो भवतु हेमब्रद्धे नः ।। २४ ॥
उन्तरतस्तस्य महावुद्धटहुतभुकिशखारूणमयूखः ।
तपनीयखण्डरचितसतनुतादायुष्यमष्टमो वरणः । २५ ॥
काद्म्बविपिनवादीमनयोमेष्यमुवि कलिपितावासाम्‌ ।
कख्यामि सूनकोरककन्दङितामोदतुन्दिछसमीराम्‌ ॥ २६ ॥
तस्यामतिरिशिराकृतिरासीनस्तपतपस्यलक्ष्मीभ्याप्‌ ।
शिवमनिश्यं रुतान्मे शिशिरतः सततदरीतरूदिगन्तः ॥ २५७ ॥
तस्यां कदृम्बवास्यां तसप्रसवामोद्मिङितमघुगन्धम्‌ ।
सप्रावरणमनोज्ञ शरणं ससुपेमि मन्रिणीरारणम्‌ ॥ २८ ॥
तत्राख्ये विशार तपनीयारचिततररसोपाने ।
माणिक्यमण्डपान्तेमंहिते सिदासने सुमणिखचिते ॥ २९॥
बरिन्दुत्रिपच्चकोणद्धिपनरपवसुवेद दर्कुरेखाव्ये ।
चक्रे सद्‌ा निविष्टां षष्टवष्टत्रिरदक्षरेशानीम्‌ ।॥ ३० ॥
तापिञ्छमेचकामां ताडीद्ख्वटितकणेताट ङ्कम्‌ ।
ताम्बूरुपूरितसुखीं ताम्राधर बिम्बदृष्टद्रहासाम्‌ ।। ३१ ॥
कुङ्कुमपङ्किरदेहां कुवल्यजीवातुश्ावकवतंसाम्‌ ।
कोकनदशोणचरणां कोकिर्निकाणकोमखारपाम्‌ ॥ ३२ ॥
वमाङ्गगङितिचूीं बनमास्यकद्म्बमाछिकाभरणाम्‌ ।
युक्ताखुरन्तिकाञ्वितसुग्धाङिकमिङितचित्रकोदाराम्‌ ॥ ३३ ॥
कर विधृतकीरशावककरनिनदव्यक्तनिखिरनिगमाथाम्‌ ।
वामकुचसङ्किवीणावादनसोख्याधेमीलिताक्षियुगाम्‌. । ३४ ॥
१. मदति उसिदासनेः क. २. "वामासल्छ्तिः क. = `

काव्यमाटं ]

आपारलांड्चुकधरामादिरसोन्मेषवासितकटाक्षाम्‌ ।
आन्नायसारगुछिकामादयां संगीतमावृकां बन्दे ॥ ३५ ॥

तस्य च सुवणसारस्योत्तरतस्तरुणङ्ङ्कमच्छायः ।

रामयतु मम संतापं सारो नवमः स पुष्परागमयः | ३६ ॥
अनयोरन्तरवसुधाः प्रणुमः प्रयग्रपुष्परागमयीः ।
सिहासनेश्वरीमनुचिन्तननिसतन्द्रसिद्धनीरन्धाः ॥ ३७ ॥
तत्सालोत्तर्देशो तरुणजपाकिरणधोरणीशोणः ।

प्ररमयतु पद्यरागम्राकरो मम परामवं दरशमः ॥ ३८ ॥
अन्तरभूकृतवासाननयोरपनीतचित्तवेमलयान्‌ ।

चक्रेशीपद्‌ मक्ताश्चारणवगो नहार्निशं क्ये ॥ ३९ ॥
सारङ्गवाहयोजनदूरेऽसंघटितकेतनस्तस्य ।

गोमेदकेन रचितो गोपायतु मां समुन्नतः सारः ॥ ४० ॥
वप्रद्रयान्तरोन्यौ बटुकेर्विविधैश्च योगिनीबरन्दैः ।

सततं समवितायाः संकर्षिण्याः प्रणोमि चरणाग्जम्‌ ॥ ४१ ॥
तापसयोजनदूरे तस्य सयुततङ्गगोपुरोपेतः ।

वाञ्छापूर्ये भवतादज्रमणीनिकरनिर्भतो वप्रः ॥ ४२ ॥
वरणद्वितयान्तरतो वासञुषो विहितमधुरसाखादाः ।

रम्भादि विवुधवेशया रचयन्तु महान्तमस्मदानन्दम्‌ ॥ ४३ ॥
तत्र सद्‌ा प्रवहन्ती तटिनी वजाभिधा चिरं जीयात्‌ |
चडुखोभिजाखनूयत्कर्ह सीङुरकर्कणितपुष्टा ॥ ४४ ॥
रोधसि तस्या रुचिरे वञ्जी जयति वज॑भूषाढ्या |
वज्रप्रदानतोषितवज्रिमुखच्रिदशविनुतचारि्रा ॥ ४५ ॥
तस्योदीच्यां हरिति स्तबकिंतसुषमावदीढ वियदन्तः ।
वेडयैरत्ररचितो वैमल्यं दिशतु चेतसो वरणः ॥ ४६ ॥
अधिमध्यमेतयोः पुनरम्बाचरणावरुम्बितखान्ताम्‌ ।
कर्कोटकादिनागान्कख्यामः किं च बदिञुखान्दूनुजान्‌ ॥ ४७ ॥

श्रीलरितास्तवरलम्‌ । ष्ट

गन्धवहसंख्ययोजनदूरे गगनोध्वेजाङ्किकस्तस्य ।
वासवमणिप्रणीतो वरणो बहख्यतु वैदुषीं विदाम्‌ ॥ ४८ ॥
मध्यक्षोण्यामनयोमेहेन्द्रनीखात्मकानि च सरांसि }
रातोदरीसद्ायान्मूपाङानपि पुनः पुनः प्रणुमः ॥ ४९ ॥
आश्युगयोजनदूरे तस्योध्व कान्तिधवलितदिगन्तः |
मुक्ताविरचितगात्रो सुहूुरस्माकं मुदे भवतु वम्र: ॥ ५० ॥
आघ्र्योरधिम्यं पूर्वस्यां दिरि पुरदरः श्रीमान्‌ ।
अभ्रमुविटाधिषरूढो विभ्रममस्माकमनिशमातनुतात्‌ ॥ ५१ ॥
तत्कोणे उ्यजनसुक्तोमरपात्रसुवान्नशक्तिधरः ।
सखाहासखधासमेतः सुखयतु मां हव्यवाहनः सुचिरम्‌ ॥ ५२ ॥
दक्षिणदिगन्तरारे दण्डधरो नीखनीरदच्छायः ।
त्रिपुरापद्‌ाव्जभक्तसिरयतु मम निखिकमंहसां निकरम्‌ ॥ ५३॥
तस्येव पश्चिमायां दिरि दकितेन्दीवरप्रभारयामः ।
खेटासियष्टिधारी खेदानपनयतु यातुधानो मे ॥ ५४ ॥
तस्या उत्तरदेरो धवङाङ्खो विपुर्चषवरारूढः ।
पाायुधात्तपाणिः पारी विद्ख्यतु पाशजाखानि ॥ ५५ ॥
वन्दे तदुत्तरहरित्कोणे वायुं चमूरुवरवाहम्‌ ।
कोरकिततत््ववोधान्गोरक्षप्रमुखयोगिनोऽपि यहुः ।॥ ५६ ॥
तरुणीरिडाप्रधानास्िखो वातस्य तस्य कृतवासाः ।
प्रयभ्रकापिशायनपानपरिभान्तलोचनाः क्ये ॥ ५७ ॥
तद्छोकपूवैभागे धनदं ध्यायामि रेवधिङ्करेशम्‌ ।

अपि माणिभद्रसुख्यानम्बाचरणावरुम्बिनो यक्षान्‌ ॥ ५८ ॥
तस्येव पूवैसीमनि तपनीयारचितगोपुरे नगरे ।
कालयायनीसहायं कल्ये शीतांशुखण्डचूडाखप्‌ ॥ ५९ ॥
तत्पुरषोडश्चवरणखरभाजस्तरुणचन्द्रचूडाखान्‌ ।

रुद्राध्याये पठितानरुद्राणीसहचरान्भजे रुद्रान्‌ ॥ &० ॥

१ “सुत्तरभागे' क.

कृ{व्यमाला !

पवमानसंस्ययोजनदूरे बा्कृणमेचकस्तस्य ।

सारो मरकतरचितः संपदमचरां भियं च पुष्णातु ।॥ ६१ ॥
आवरृतियुग्मान्तरतो हरितमणी निवहमेचके देशे ।
हाटकतारीविपिनं हाखाघटघटितविटपमाकख्ये । ६२ ॥
तत्रैव मन्निणीगरृहपरिणाहं तरख्केतनं सदनम्‌ ।
मरकतसौधमनोन्ञं द्यादायुंषि दण्डनाथायाः ॥ ६३ ॥
सदने तत्र हरिन्मणिसंघटिते मण्डपे रातस्तम्मे ।
कातेस्वरमयपीठे कनकमयाम्बुरुहकणिकामध्ये ॥ ६४ ॥
बिन्दुत्रिकोणवतुखुषडसखघ्त्तद्वयान्विते चक्रे |

संचारिणी दशोत्तरशताणेमनुराजकमल्कख्हसी ॥ ६“ ॥
कोडवदना ऊुरोरायनयना कोकारिमण्डितशिखण्डा ।
संतप्रकाच्वनाभा संभ्यारुणचेसंवृतनितम्बा ॥ ६£ ॥
्रमुसरशङ्खचकाङ्शपाश्चाभयवरस्फुरितदस्ता ।
कूरंकषानुकम्पा छङ्कमजम्बालितस्तनाभोगा ॥ ६७ ॥
धूतोनामतिदूरा बातोरोषावरग्मकमनीया ।
आतोटीञ्युभदान्नी ब्रातांरी भवतु वाज्छिताथांय ॥ ६८ ॥
तस्याः परितो देवीः सप्रद्युन्मत्तभैरवीमुख्याः ।

प्रणमत जम्मिन्याद्या मैरववर्गाश्च हेतुकम्रमुखान्‌ ॥ ६९ ॥
ूर्वाक्तसंख्ययोजनदूरे पूयांशुपाटर्स्तस्य ।

विद्रावयतु मदाति विद्रुमसाखो विराङ्कटद्वारः ।॥ ७० ॥
आवरणयोरहार्मशमन्तरभूमौ प्रकाशश्ाछिन्याम्‌ ।
आसीनमम्बुजासनमभिनवसिन्दू रगौरमहमीडे | ७९ ॥
वरणस्य तस्य मारुतयोजनतो विपुरुगोपुर द्वारः ।

सालो नानारतरैः संषटिताङ्गः कृषीष्ट मदभीष्टम्‌ ॥ ७२ ॥
अन्तरकक््यामनयोरविररशोभापिचण्डिोदेशाम्‌ ।
माणिक्यमण्डपाख्यां महतीमधिह्दयमनिशमाकल्ये ॥ ७३ ॥

१, ष्टालामद' क. २. "कोमट्वः कृ,

श्रीरुलितास्त वरलम्‌ । ७

तत्र स्थितं प्रसन्नं तर्णतमाङप्रवारूकिरणाभम्‌ ,
कणोवरुम्विङकुण्डकन्द छिताभी्युकवचितकपोलम्‌ ॥ ७४ ॥
सरोणाधरं श्ुचिसितमेणाङ्कवद्नमेधमानङृपम्‌ ।
सुग्धेणमदविशोषकमुद्वितनिषिङेन्दुरेखिकारचिरम्‌ ॥ ७५ ॥
नाटीकदरुसहोद्‌ रनयना्चरुषटितमन सिजाकूतम्‌ ।
कमङाकठिनपयोधरकस्तूरीघुखणपद्किखोरस्कम्‌ ॥ ७६ ॥
चाम्पेयगन्धि कैडयं राम्पासब्रह्म चारि कौरोयम्‌ ।
श्रीवत्सकोस्तुभधरं भ्रितजनरक्षाधुरीणचरणाव्जम्‌ ।॥ ७७ ॥
<कम्बुसुदरोनविरुसत्करपद्यं कण्टलोङवनमारम्‌ ।
स॒चुकुन्द मोक्षफर्दं मुकुन्द मानन्द्‌ कन्दमवर्म्बे ॥ ७८ ॥
तद्वरणोत्तरभागे तारापतिविम्बचुम्बिनिजश्रङ्कः ।
विविधमणीगणघितो वितरतु सालो विनिमैटां धिषणाम्‌ ॥७९॥
प्राकारद्वितयान्तरकष््यां प्रथुर्ननिकरसंकीर्णाम्‌ ।
नमत सदखस्तम्भकमण्डपनान्नातिविश्चुतां भुवने ॥ ८० ॥
प्रणुमस्तत्र भवानी सह चरमीश्ानमिन्दुखण्डघरम्‌ ।
श्ङ्गारनायिकामतुश्चीकनभाजोऽपि श्ङ्धिनन्दिमखान्‌ ॥ ८१ ॥
तस्येणवाहयोजनदूरे बन्दे मनोमयं वप्रम्‌ ।
अङ्करन्मणिकिरणामन्तरकक््यां च निमंखामनयोः ॥ ८२ ॥
तत्रैवासृतवापीं तररूतरङ्गावटढीढतटयुग्माम्‌ ।
मुक्तामयकरदंसीमुद्वितकनकारविन्दसंदोहाम्‌ ॥ ८३ ॥
रक्रोपरुमयभ्ङ्गी संगीतोन्मेषघो षितदिगन्ताम्‌ ।
काच्चनमयाङ्गविरसत्कारण्डवषण्डताण्डवमनोज्ञाम्‌ ॥ ८४ ॥
कुरुविन्दासकदहछककोरकसुषमासमूहपाटलितम्‌ ।
कल्ये युधासखरूपां कन्दछि तामेन्दकेरवामोदाम्‌ ॥ ८५ ॥
तद्वापिकान्तरारे तरर मणिपोतसीभ्नि विहरन्तीम्‌ ।
सिन्दूरपारङाङ्गीं सितकिरणाङरकसिपितवतंसाम्‌ ॥ ८६ ॥

[पि व 9०

~ म

१, नदत क. २. माद्‌ कर

८ काव्यमाखा |

पर्वन्ुबिम्बवदनां पटवशोणाधरस्फुरितहासाम्‌ ।

कुटिककबरीं कुरङ्गीशिद्चुनयनां कण्डलस्फुरितगण्डाप्‌ ॥ ८७ ॥
निकट सख्पोतनिख्याः राक्तीः दायविधृतहेमश्रद्गजलेः ।
परिषिच्छन्तीं परितस्तारां तारुण्यगार्वितां चन्दे ॥ ८८ ॥
प्रागुक्तसंख्ययोजनदूरे प्रणमामि बुद्धिमयसालम्‌ ।
अनयोरन्तरकक््यामष्टापदपुष्टमेदिनीं रुचिराम्‌ ॥ ८९ ॥
कादम्बरीनिधानां कल्यास्यानन्द्वापिकां तस्याम्‌ ।
रोणादमनिवहनिर्मितसोपानश्रेणिसोभमानतरीम्‌ ॥ ९० ॥
माणिक््यतरणिनिख्यां मध्ये तस्या मदारुणकपोखाम्‌ ।
अमृतेशीयभिधानामन्तः कख्यामि वारुणीं देवीम्‌ ॥ ९१ ॥
सौव्णैकेनिधातनदहस्ताः सौन्दर्यगार्धता देव्यः ।

तत्पुरतः धितिभाजो वितरन्तस्माकमायुषां वृद्धिम्‌ ॥ ९२ ॥
तस्य प्रषदश्वयोजनदूरेऽहंकारसारूमतितुङ्गम्‌ ।

बन्दे तयोश्च मध्ये कक््यां वरुमानमख्यपवमानाम्‌ ॥ ९३ ॥
बिनुमो विमरोवीपीं सोषुन्नसुधाखरूपिणीं त्र ।
वेरातिलङ्घयवी चीकोखाहरूमरितकरुखवनवादीम्‌ ॥ ९४ ॥
ततैव सङिकमध्ये तापिजञ्छदटप्रपच्चसुषमाभाम्‌ ।
सयामल्कच्चकरसितां इयामाविटेविम्बडम्बरहरास्याम्‌ ॥ ९५ ॥
आसुम्रमसणविद्धी हसितायुग्मश्चरकाभुकविरासाम्‌ ।
मन्दस्मिताञ्ितमुखीं मणिमयताट ङ्कमण्डितकपोराम्‌ ॥ ९६ ॥
रु विन्दतरणिनिख्यां कखाचटस्प्धिकुचनमन्मध्याम्‌ |
ङुङ्कमविटिप्तगात्रीं कुरुङकहां मनसि कुमे सततम्‌ ॥ ९७ ॥
तत्सालोत्तरर्भागे भैल्ुमयं वप्रमाश्रये दीप्रम्‌ ।

मध्यं च विपुखमनयोमेन्ये विश्ान्तमातपोद्रारम्‌ ॥ ९८ ॥

१. शूप" क. २. निपातकः ख. ३. वारी" क. ४. "साल` ख. ५. 'विधुबिम्ब-
उम्बरास्यम्‌' क. ६. देशे" क. ७, गचित्तमयंः ख

श्रीरुितास्तवरलम्‌ ।

तत्र कुरुविन्दपीठे तामरसे कनककर्णिकाषटिते ।
आसीनमरुणवाससमम्लानप्रसबुमाछिकमर प्र्‌
चक्षुष्मती प्रकाशनशक्तिच्छायासमारचितकेलिम्‌-1-
माणिक्यमुङ्खटरम्यं मन्ये मातेण्डभैरवं हृदये ॥ १०० ॥
इन्दुमयसारुमीडे तस्योत्तरतस्तुषारगिरिगौरम्‌ ।
अलन्तरिशिरमारुतमनयोभेध्यं च चन्द्रिकोद्रारम्‌ ॥ १०१ ॥
तत्र प्रकारमानं तारानिकरैः प॑रिष्कृतोदेशम्‌ ।
अभ्रतसयकान्तिकन्द खमन्तः कख्यामि कुन्दसितमिन्दुम्‌।। १०२॥
शरङ्गारसारमीड श्ङ्गोसितं तदुत्तरे गे ।

मभ्यखटे तयोरपि महितां श्ङ्गारपू्विकां परिखाम्‌ ॥ १०३ ॥

तत्र मणिनौखिताभिंस्तपनीयाविरचिताधनिदस्ताभिः |
श्ङ्गारदेवताभिः सहितं परिखाधिपं मजे मदनम्‌ ॥ १०४॥
श्ङ्गारवरणवयेस्योत्तरतः सकरूबिद्युधसंसेव्यम्‌ ।
चिन्तामणिगणरवितं चिन्तां दूरीकरोतु मे सदनम्‌ ॥ १०५ ॥
मणिसद्नसाख्योरधिमध्यं दशतारूभूमिरुहदीर्धै; ।
पर्णः सुव्णवर्णेवुक्तां काण्डेश्च योजनोत्ुङगैः ।॥ १०६ ।!
मृदुङेसाटीपच्चकमानैर्मिङितां च केसरकदम्बैः |
संततगङ्ितमरन्दखोतोनियेन्मिलिन्दसंदोहाम्‌ ॥ १०७ ॥
पाटीरपवनवबारुकघाटीनियेत्परागपिलरिताम्‌ ।
क्ट सीङरुकरकलकूटंकपनिनदनिचयकमनीयाम्‌ 1 १०८ ॥
पद्याटवीं भजामः परिमरुकल्लोखपक््मखोपान्ताम्‌ ।
( देव्यधेपात्रधारी तस्याः पूवैदिशि दश्चकरायुक्तः 1)
वरयितमूतिमेगवान्वहिः कोरोन्नतश्िरं पायात्‌ ॥ १०९ ॥
तत्राधरे देव्याः पात्रीरपपः, अभाकरः श्रीमान्‌ ।
द्वादश्चकखासमेतो ध्वान्तं मम बहरमान्तरं भिन्यात्‌ ॥ ११०॥
१, "आपीनः क. २. 'रिष्करृतं सेव्यम्‌" ऋ, ३. देले" क. ४. १. आपीनः क. २. "परिष्कृतं सेव्यम्‌" क, ३. देले क. ४. 'संस्थिताभिःः क क्र,
५. 'स्वपनीयारचितसारिदस्ताभिःः क
द्‌. २

न
१. शचचकारपोरानां' ख. २. (भवन्तिः कु.

कल्यमाल ।

तसिन्दिनेशपात्रे तरङ्खितामोदमम्रतमयमध्येम्‌ ।
चन्द्रकरखास्मकमम्रतं सान्द्रीकुयादमन्दमानन्दम्‌ ॥ १११९ ॥
अमृते तस्मिन्नभितो विहरन्यो विविधमणितरणिमाजः ।
षोडशकलाः सुधांरोः रोकादुत्तारयन्तु सामनि ।। ११२ ॥
तत्रैव विहतिभाजो धावृञुखानां च कारणानाम्‌ ।
सध्यादिरूपिकास्ताः रामयन्त्वखिखाः कराश्च संतापम्‌ ।११३॥
कीनाद्रवरुणकिन्नरयजदिगन्तेषु रत्रगेदस्य ।

कर्यामि तान्यजखं कख्यन्त्वायुभ्यमघ्यंपात्राणि ॥ २१४ ॥
पात्रयट्स्य पुरतः पद्यारमणविधिपावेतीश्चानाम्‌ ।

भवनानि रार्मणे नो भबन्तु भासा प्रदीपिवजगन्ति ॥ ११५ ॥
सदनस्यानरूकोणे सततं प्रणमामि ङण्डमाम्रेयम्‌ ।

तत्र स्थितं च बह्निं तरर्रिखाजटिमम्बिकाजनकम्‌ ॥११६॥
तस्यासुरदिशि तादृशरलपरिस्फुरितपवेनवकाढ्यम्‌ ।

चक्रात्मकं शताङ्गं रातयोजनमुन्नतं भजे दिव्यम्‌ ।॥ ११७ ॥
तत्रैव दिशि निषण्णं तपनीयध्वजपरम्पराश्छिष्टम्‌ |

रथमपरं च भवान्या रचयामो मनसि रल्नमयचृडम्‌ !} ११८॥
भवनस्य वायुभागे परिष्कृतो विविधवेजयन्तीमिः ।

रचयतु गुदं रथेन्द्रः सचिवेशान्याः समस्तवन्यायाः ॥ ११९॥
कुमोंऽधिहदयमनिशं कोडास्यायाः इताङ्कमूरधन्यम्‌ !

रुद्रदिशि रलनधाग्नो रुचिरपलाकाप्रपच्चकच्वुकिंतम्‌ || १२० ॥
परितो देवीधा्नः प्रणीतवासा मनुखरूपिण्यः |

ङुवेन्तु रदिममाखकृतयः करटानि देवता निखिखाः । । १२१॥
प्राद्रारस्य मवानीधान्नः पाश्चद्रयारचितवासे |

मातङ्गी किटिमुख्यो मणिसदने मनसि भावयामि चिरम्‌॥१२२॥
योजनयुगलामोगा तत्कोरपरिणाहयैव भित्त्या च |
चिन्तामणिगृहमूमिर्जीयादान्नायमयचतुद्रौरा ॥ १२३ ॥

श्रीरुङितास्रवरलेम्‌ । १९१

दवारे द्वारे धाश्च; पिण्डीभूता नवीनविस्बाभाः ।

विदधतु विपुखां कीति दिव्या छोहियसिद्धयो देव्यः ॥ १२४
मणिसदनस्यान्तरतो महनीये रल्वेदिकामध्ये |
बिन्दुमयचक्रमीड पीठानासुपरि विरचितावासम्‌ ॥ १२५ ॥
चक्राणां सकलानां प्रथममधःसीमफङ्कवास्तव्याः ।
अणिमादिसिद्धयो मामवन्तु देवीप्रभाखरूपिण्यः |} १२६ ॥
अणिमादिसिद्धिफककस्योपरि हरिणाङ्खण्डकृतचूडाः ।

भद्र पक्ष्मल्यन्तु बाह्मीप्रयुखाश्च मातसयेऽस्माकम्‌ ॥ १२५७ ॥
तस्योपरि मणिफक्के तारुण्योत्तङ्गपीनङ्कचमभासराः ।
संक्षोभिणीप्रधाना रान्ति विद्रावयन्तु दरा सुद्राः॥ १२८ ॥
फृरुकच्रयस्रूपे प्रथुङे अखोक्यमोहने चक ।

दीव्यन्तु प्रकटाख्यास्तासां कत्री च भगवती त्रिपुरा ॥ १२९॥
तदुपरि विपुङे धिष्ण्ये तररृदशस्तरुणकोकनदभासः ।
कामाकषेण्याद्याः कट्ये देवीः कङाधरशिखण्डाः । १३० ॥
सवांशापरिपूरकचक्रेऽस्मिन्गुप्रयोगिनीसेन्या |

त्रिपुरेशी मम दुरितं वुच्यार्कण्ठावरूम्विमणिहारा ॥ १३१ ॥
तस्योपरि मणिपीठे ताम्राम्भोरुहद्प्रभारोणाः ।
ध्यायाम्यनङ्गङ्कसमाप्रसुखा दैवीश्च विधृतक्रपांसाः ।॥ १३२ ॥
संक्षोभकारकेऽस्मिश्चक्र श्रीत्रिपुरसुन्दरी साक्षात्‌ ।

गोप्ली गुप्रतरास्या गोपायतु मां कृपाद्रया दृष्या ॥ १३३ ॥
संक्षोभिणीग्रधानाः राक्तीस्तस्योध्ववल्यकृतवासाः ।
आलोरनीख्वेणीरन्तः कल्यामि येनोन्मन्ताः ॥ १३४ ॥
सोमाग्यदायकेऽस्मिश्चक्रेरी तिपुरवासिनी जीयात्‌ ।

राक्तीख संप्रदायाभिधाः समस्ताः प्रमोदयन्लनिशम्‌ ।॥ १३५ ॥
मणिपीरोपरि तासां महति चतुहेस्तविस्ठते वख्ये ।
संततविरचितवासाः शक्तीः कख्यामि सवेसिद्धिसुखाः । १३६॥

१. (तुप्यतुः क.

१२

१. श््रीसेगरोगः क, २. "नादः कृ,

काव्यमालख |

सवी्थसाधकाख्ये चक्रेऽमुष्मिन्समस्तफछर्दा्नी ।
चरिपुरा श्रीर्मम कुशढं दिशतादुत्तीणेयोगिनीसेन्या ॥ १३७ ॥
तासां निल्यस्योपरि धिष्ण्ये कौञुम्भकच्ुकमनोज्ञाः ।

सर्वज्ञाद्या देव्यः सकठाः संपादयन्तु मम कीतिम्‌ ॥ १३८ ॥
चक्रे समस्तरक्षाकरनाश्यस्मिन्समस्तजनसेव्याम्‌ ।

मनसि निग्भासहितां मन्ये श्रीत्रिपुरमाछिनीं देवीम्‌ ॥ १३९॥
सर्वज्ञासदनोपरि चक्रे बिपुरे समाकरितगेहाः ।

वन्दे वशिनीसुख्याः शक्तीः सिन्दृूररेणुरूचः ॥ १४० ॥
श्रीस्रवरोगहराख्यचकरेऽसिखिपुरपूर्वकां सिद्धाम्‌ ।

वन्द्‌ रहस्यनान्ना वेद्याभिः राक्तिमिः सदा सेव्याम्‌ ॥ १४१ ॥
वरिनीगरदोपरिष्ाद्विलतिहस्तोच्नते महापीठे ।

शमयन्तु शनुदृन्दं सखाण्यख्राणि चादिद्म्पल्योः ॥ १४२ ॥
राख्चसदनोपरिष्टाद्रख्ये बख्वैरिरल्संघटिते ।

कमेश्धरीप्रधानाः कल्ये देवीः समस्तजनवन्याः ॥ १४३ ॥
चक्रेऽत्र सवेसिद्धिप्रदनामनि स्वेफट्दात्री |

तरिपुराम्बावतु सततं पररापररहस्ययोगिनीसेन्या ॥ १४४ ॥
कामेन्धरीगरहोपरि वख्ये विविधमनुसंप्रदायज्ञाः ।

चत्वारो युगनाथा जयन्तु मित्रेशपूवेका गुरवः ॥ १४५ ॥
नाथभवनोपरिष्टान्नानारन्नचयमेदुरे पीठे ।

कामेदयाया निया: कख्यन्तु दं तिथिस्वरूपिण्यः ।॥ १४६ ॥
निलयासदनस्योपरि निमेखमणिनिवह विरचिते धिष्ण्ये |

कुशं षडङ्गदेव्यः कख्यन्त्वस्माकमुत्तररनेत्राः ॥ १४५ ॥
सदनस्योपरि तासां सवीनन्दमयनामके बिन्दौ ।

पच्वत्रह्माकारं मच्वं प्रणमामि सणिगणाकीणेम्‌ ॥ १४८ ॥
परितो मणिमच्वस्य प्रङम्बमाना नियच्रिता पारचैः।

मायामयी जवनिका मम दुरितं हरतु मेचकच्छाया ॥ १४९ ॥

क

श्रीरलितासवरलम्‌ | १३

मश्वस्योपरिरम्बन्मद्नीपुनागमाङिकाभरितम्‌ ।
हरिगोपमयवितानं हरतादारस्यमनिशमस्माकम्‌ ॥ १५० ।!
पयस मजामः पादान्विम्बाम्बुदेन्दुहेमरूचः ।
अजहरिरुदरेशमयाननटास्चरमारुतेश्चकोणस्ान्‌ ।। १५१ ॥
फलरकं सदा शिवमयं प्रणोमि सिन्दूररेणुकिरणामम्‌ ।
आरभ्याङ्गशीनां सदनात्कलितं च रल्ञसोपानम्‌ ॥ १५२ ॥
पदटरोपधानगण्डकचतुषटयस्फुरितपाटङास्तरणम्‌ ¦

पयङ्कोपरि घटितं पातु चिरं हसतूरशयनं नः ॥ १५३ ॥
तस्योपरि निवसन्तं तारुण्यश्रीनिषेवितं सततम्‌ ।
ञ्न्तफुहृहलछ्कमरीचिकापुखम ज्गलच्छायम्‌ ॥ १५४ ॥
सिन्दूरसोणवसनं शीतांञयुस्तवकच्ुम्वितकिरीटम्‌ ।
ऊुङकमतिखकमनोह रछुटिराकिकह सितङुखुदवन्धु शिष्यम्‌ । १५५'।
पूर्णन्दुविम्बवदनं फुसरोजातदलोचनत्रितयम्‌ ।
तरखापाङ्गतरङ्कितद्चफराङ्कनराखसंप्रदायाथम्‌ ।॥ १५६ ॥
मणिमयङ्कुण्डरपुष्यन्मरीचिकड्टोखमांसखकपोखम्‌ ।
विद्रुनसरदोद राधरविखमरसस्मितकिशोरसंचारम्‌ ॥ १५७ ॥
आमोदिकुसुमरेखरमानीकभूकतायुगमनोज्ञम्‌ 1
बीटीदोरभवीचीद्विरुणितवक्रारविन्दस्तैरमभ्यम्‌ !॥ १५८ ॥
पाशाङ्कशेष्ठुचापप्रसवश्चरस्फुरितकोमर्कराव्जम्‌ ।
कारमीरपङ्किखाङ्गं कामेशं मनसि ऊुमेहे सततम्‌ ॥ १५९ ॥
तस्याङ्कमुवि निषण्णां तरणर्कद्म्बप्रसूनकिरणामाम्‌ ।
रीतांश्चुखण्डचूडां सीमन्तन्यस्तसान्द्रसिन्दराम्‌ ॥ १६० ॥
कुङ्मङुखमभासन्निरिटां इटिर्तरचिदिकौयुगलखम्‌ ।
नाटीकर्ल्यनयनां नासाच्वलनटितमौक्तिकाभरणाम्‌ ।॥ १६१ ॥

१ ^तत्त॒' क. २. "कस्तूरीतिखकमनोज्ञं कुरटिखारुकभरितकुमुद' क. ३. “स्र द्गना-
राच्च" क, ४. (तमाङ' क. ५. ्षिद्धिकाः क. ६. (सदशः क"

१४

१, कस्तूरिमकरिकायुतः क.

, कन्यमाला |

अङ्करितमन्ददहासामरुणाधरकान्तिविजितविम्बाभाम्‌ ।
कस्तूरीमकरीयुतकपोरसंक्रान्तकनकतार ङ्कम्‌ ॥ १६२ ॥

कपूर सान्द्रवबीटीकवितवद्नारविन्द्‌कमनीयाम्‌ ।
कम्बुसहोदरकण्ठश्रङम्बमानाच्छमौक्तिकककापाम्‌ । १६३ ॥
कहारदामकोमट्मुनयुगरस्फुसितरलकेयुराम्‌ ।
करपद्यमूरविरुसत्काच्चनमयकटकवर्यसंदोहाम्‌ ॥ १६४ ॥
पाणिचतुष्टयविरुसत्पासाङ्कशपुण्ड्‌ चापपुष्पाल्लाम्‌ ।
कूरंकषङचशिखरां ऊुङ्कमकदैमितरलकूपसाम्‌ ।॥ १६५ ॥
अणुदायादवटप्रामम्बुदशोभासनाभिरोमलताम्‌ ।
माणिक्यखचितकाच्वीमरीचिकक्रान्तमांसरनितम्बाम्‌ ॥ १६६ ॥
करभोरुकाण्डयुगलां जङ्घाजितकामजत्रतूणीराम्‌ ।
प्रपदपरिमृतकरूमौ पडवसच्छायपद्युगमनोज्ञाम्‌ ॥ १६७ ॥
कमटभवकखलोचनकिरीटरल्नांशुरश्ितपद्‌ाव्जम्‌ ।
उन्मस्तकानुकम्पामुत्तरलखापाङ्गपोषितानङ्गम्‌ ॥ १६८ ॥
आदिमरसावखम्बामनिदंप्रथमोक्तिवरीकटिकाम्‌ |
आब्रह्मकीटजननीमन्तः कठ्यामि सुन्दरीमनिद्म्‌ ॥ १६९ ॥
कस्तु क्षितौ पदीयान्वस्तु स्तोतुं शिवाङ्कवास्तव्यम्‌ ।

अस्तु चिरतनसुरतैः प्रस्तुतकाम्याय तन्मम पुरस्तात्‌ ॥१७०॥
प्रसुसंमितोक्तिगस्यं परमरिवोत्सङ्गतुङ्गपयेङ्म्‌ ।

तेजः किंचन दिव्यं पुरतो मे भवतु पुण्ड्कोदण्डम्‌ ॥ १७९१ ॥
मधुसिमिमसितश्रासं मकरन्दस्पन्दिमागेणोदारम्‌ ।
कैरविणीविटचूडं कैवस्यायास्तु किंचन महो नः ॥ १७२ ॥
अक्चद्रमिश्चुचापं परोक्षमवरग्रसीमनि चयक्चम्‌ ।

क्षपयतु मे क्षेमेतरयुक्षरथग्रेमपक््मटं तेजः ॥ १७३ ॥
भरङ्गरुचिसंगरकरापाङ्गं श्ङ्गारतुङ्गमरुणाङ्गम्‌ ।

मङ्गख्मभङ्करं मे षटयतु गङ्गाधराङ्गसङ्धिः महः ।! १७४ ॥

1

सनक

श्रीरुकितास्तवरलम्‌ । १५

प्रपदजितक्रमेमूजितकरुणं मर्मरुचिनिमैथनदेदम्‌ ।

तवमे ममे शंभो; किंचन मम नम॑ रामं निमौतु।॥ १७५ ॥
कार्ङ्करराढठिकाङिमकन्दखबिजिताङिविधृतमणिवालि ।

भिख्तु हृदि पुडिनिजघनं बहुङितगरूगरककेडि किमपि महः १७६
ङङ्कमतिरकितभाटा कुरुविन्द्च्छायपाट्दुकूला ।
करुणापयोधिवेखा काचन चित्ते चकास्तु मे टीटा ।॥ १७५७ ॥
पुष्पधयरुचिवेण्यः पुिनाभोगच्रपाकरश्रोण्यः ।
जीयासुरिक्लुपाण्यः काश्चन कामारिकेटिसाक्षिण्यः ।॥ १७८ ॥
तपनीयांञ्चुकभांसि द्राक्षामाधुयेनासिकवचांसि ।

कतिचन शुच महांसि क्षपयन्तु कपाङितोषितममांसि ।॥ १७९ ॥
असितकचमायताक्चं कुसुमश्चरं कूटमृद्रहकृपाद्रम्‌ ।
आदिसरसाधिदेवतसन्तः कल्ये हराङ्कवासि महः । १८० ॥
कर्णोपान्ततरङ्गितकटाक्षुनिस्पन्दिकण्ठदघ्कृपाम्‌ ।
कामेश्राङ्कनिख्यां कामपि विद्यां पुरातनीं कल्ये ।॥ १८१ ॥
जरविन्दकान्यरुतुदविखोचनटन्द्रसुन्दरमुखेन्दुः ।

छन्दः कैन्दमन्दिरिमन्तःपुरमैन्दुशेखरं बन्दे ।॥ १८२ ॥
विभ्बिनिद्ुरम्बडस्बरविडम्बकच्छायमम्बरवलय्म्‌ ।
कम्बुगरमम्बुदकचं विब्बोकं कमपि चुम्बतु मनो मे ॥१८३॥।
कमपि कमनीयरूपं कलयाम्यन्तः कदम्बक्रुुमाद्यम्‌ ।
चस्पकरूचिरसुवेषैः संपादितकान्यलंक्रतदि गन्तम्‌ !! १८४ ॥
राम्पारुचिभरगदहासंपादककान्तिकवचितदिगन्तम्‌ ।

सिद्धान्तं निगमानां शुद्धान्तं किमपि रुखिनः कल्य ॥ १८५५ ॥।
उदययदिनकरखोणाुत्ख्वन्धघुसनंधयापीडान्‌ ।
करकङितपुण्ड्चापान्कर्ये कानपि कपर्दिनः प्राणान्‌ ॥ १८६ ।

१. व्वांसि' ख, २. कुन्तलः क. ३. अयं शोकः ख-पुस्तके त्रुटितः.

९8

कान्यमाल |

रचनारसजलघनया रसना जीवातु चापभासुरया ।
प्राणायुष्करशरया घ्रातं चित्तं कयापि वासनया । १८७ ॥
सरसिजसहयुभ्वटशा राम्पारूतिकासनाभिविभ्रहया ।

भासा कयापि चेतो नासासणिदोभिवद्नया भरितम्‌ ॥१८८॥
नवयावकाभसिचयान्वितयागजयानया दयापस्या ।
घतयामिनीश्चकट्या धिया कयापि क्षतामया हि वयम्‌ ॥१८९॥
अकमलमङ्कसुमवाणेरविम्बशोणेरपुण्ड्कोदण्डेः ।
अङ्कयुदबान्धवचृडेरन्यैरिहं जगति दैवर्तमन्यैः ॥ १९० ॥
ऊुवख्यसटक्षनयनेः इुरुगिरिकरूटखवन्धुक्कुच भारैः ।
करुणास्पन्दिकिटाक्षैः कवचितचित्तोऽस्मि कतिपयैः छुतुकैः।। १९१॥
नतजनयुखमाय नमो नाटीकसनाभिलोचनाय नमः ।
नन्दितिगिरिश्ाय नमो महसे नवनीपषपाटलाय नमः ॥ १९२ ॥
काद्म्वछकुसुमधाभ्रे कायच्छायाकणायिता्ैस्णे ।

सीम्ने चिर॑तनगिरां भूम्ने कस्मैचिदाददे प्रणतिम्‌ ॥ १९३ ॥
छटिर्कवरीभरेभ्यः कुङ्मसनरह्यचारिकिरणेभ्यः |
कूरंकषस्तनेभ्यः कुमः प्रणतिं ऊुलाद्रिकुतुकेभ्यः ॥ १९४ ॥
कोकनदशोणचरणात्कोमल्छुरठाङिविजितरौवाखात्‌ |
उत्पटसुगन्धिनयनादुररीङ्क्मो न देवतामन्याम्‌ ॥ १९५ ॥
जापाटलाधराणामानीरस्सिग्धवबैरकचानाम्‌ |
आश्नायजीवनानामाकरूतानां हरस्य दासोऽस्मि ॥ १९६ ॥
पुद्धितविरासहाससफुरितास पुराहिताङ्कनिख्यास्ु ।

मग्रं मनो मदीयं काखपि कायारिजीवनाडीषु ॥ १९७ ॥
रखता पातु शिरो मे ठङाटमम्बा च मघुमतीरूपा ।

भ्रूयुग्मं च भवानी पुष्पशचरा पातु छोचनटन्द्रम्‌ ॥ १९८ ॥

4 पायान्नासां वाडा सुभगा दन्तांश्च सुन्दरी जिह्वाम्‌ ।

भधगोष्ठमादिशक्तिशचकरेशी पातु मे चिरं चिदुकम्‌ ॥ १९९ ॥

9. अयं शछछोकः; क, पुस्तके नासि. २. नीत" कः

श्रीरङितास्तवरलम्‌ । १७

कामेश्वरी च कर्णौ कामाश्षी पातु रण्डयो्युगखम्‌ ।
शङ्गारनायिकाव्याद्रदनं सिंहासनेश्वरी च गरम्‌ ॥ २०० ॥
स्कन्दभसूटखय पातु स्कन्धो बाहू च पाटलङ्गी मे ।
पाणी च पद्यनिख्या पायादनिश्चं नखावरीर्विजया ॥ २०१ ॥
कोद्ण्डिनी च वक्षः कुक्षि चाव्यात्ुखचरुतनूजा ।
कट्याणी च वर्प्न कटि च पायाक्कङाधररिखण्डा ।॥ २०२ ॥
ऊरद्रयं च पायादुमा मरडानी च जानुनी रक्षेत्‌ |
जङ्घे च षोडशी मे पायात्पादौ च पादास्रणिदस्ता । २०३ ॥
प्रातः पातु परा मां मध्याह्ने पातु मणिगृहाधीद्या ।
शवौण्यवतु च सायं पायाद्रात्रौ च भेरवी साक्षात्‌ ॥ २०४ ॥
भायौ रक्षतु गोरी पायात्पुत्रांश्च बिन्दुगृहपीठा ।
श्रीविद्या च यरो मे शीरं चाव्याचिरं महाराज्ञी ॥ २०५ ॥
पवनमयि पावकमयि श्रोणीमयि गगनमयि छरपीटमयि
रविमयि शरशिमयि दिड्यि समयमयि प्राणमयि शिवे पाहि २०६
कालि कपाछिनि शूलिनि भैरवि मातङ्खिः पच्चमि च्रिपुरे ।
वाग्देवि विन्ध्यवासिनि बाड़ मुवनेशि पाख्य चिर माम्‌ ॥२०७॥
अभिनवसिन्दूराभामम्ब स्वां चिन्तयन्ति ये हृदय ।
उपरि निपतन्ति तेषामुसरूनयनाकरटाक्षकषलोखः ॥ २०८ ॥
वगोएटकभमिटिताभिवेशिनीमुख्याभिसावृतां भवतीम्‌ ।
चिन्तयतां सितवण वाचो नियौन्ययल्नतो वदनात्‌ ॥ २०९॥
कृनकरखाकामोरीं कणैन्यालोखङ्कुण्डरद्वितयाम्‌ ।
म्रहसितसखीं च भवतीं ध्यायन्तो ये त एव मूधनदाः ॥२१०॥
रीपोम्भोरुहमध्ये रीतर्पीयुषवपि्णीं भवतीम्‌ ।
अनुदिनमनुचिन्तयतामायुष्यं भवति पुष्करमबन्याम्‌ । २११॥
मघुरस्मितां मदारुणनयनां मातङ्गक्कम्भवक्षोजाम्‌ ।
चन्द्रावतंसिनीं त्वां सविधे परयन्ति सुकृतिनः केचित्‌ 1२४

१, "बन्धुगरहु" क,

१८ कृन्यमाल |

1 प
~~लङितायाः स्तवरत्नं ठङितपदाभिः प्रणीतमायौभिः ।
इ क भ
प्रतिदिनमवनौ पठतां फटानि वक्तुं प्रगल्मते सेव ॥ २१३ ॥
इति श्रीभगवता दुवौससा विरचितं खुटितासवरलं समाप्तम्‌ ।

श्रीरामभद्रदीकितिविरचितो
रामाषपासः।

से तुराखिविरचितविषमपदटीकया समेतः ।
पारावारपयोविशोषणकखपारीणकाानल-
ज्वाराजारुविहारदहारिविशिखनव्यापारघोरक्रमः ।
स्वावस्थसङृल्यपन्नजनतासंरक्षणेकत्ती
धर्मो विग्रहवानधर्मविरति धन्वी स तन्वीत नः ॥
रामचन्द्रं नमस्छृय क्रियते सैवुशाल्िणा ।
टीका काडिन्ययुक्तानां पदानामर्थबोधिका ॥

अन्याद्कंकुखान्धिकोस्तुभमणिर्दिन्यार विन्देक्षणो
भव्याविष्करृतिरम्पटेषुपटदीरुव्याशराधीश्चरः ।
रव्यासादितदोःप्रतापतुखनो हन्याशभूयुन्दरः
सन्यासव्यकरात्तचापविरिखः कन्याशवैरी विभुः ॥ १ ॥
अन्यात्‌ रकष्तात्‌। अवधाठुः रक्चषणादर्थः । भव्यं मङ्गलम्‌ । (भावङ मविकं भव्यम्‌” इ-

त म भ १७४

१. “श्रीमहाश्रयिस्तवरूपोऽयं अन्धः कविङुटसार्वैभोमेन श्रीमद्रामभद्रदीसक्षितेन विर-
चितः । सोऽयं मभ्याजनक्षेचनिकरवर्तिनि सहजिराजपुरेऽवात्सीदिति प्रहिद्धिः । जद ज प्रसिद्धिः। असखनज-
न्मभूमिस्तु कण्डरमाणिक्यमिति कश्वन ग्रामप्रवर इव्येतद्धिरचिताच्छङ्गारतिखकामिधा-

नाद्वाणतः प्रतीयते । अनेन निर्भिता अन्था बहवः । तेष्वतर प्रथितास्तते- (५) घः ) अ-
मरासश्टोकाः, (२) जानकीपरिणयनाटकम्‌ , (३) तणीरस्तवः, (४) पतज्ञटिविजयकाव्यम्‌,
(५) पयायोक्तिनिष्यन्द्‌ः, (६) बाणस्तव्ः, (७) -शङ्गारतिरुकमाणः । अश पुस्तकस्यादद-
पुस्तकानीतस्ततः संपाद्य त्रिशिरःएुरवति हिद रैस्छट्‌ (प्व प्र 01 81100)
पाठजाखासंछृतपण्डितरचिसेपरतेर्मजनयितृभिः श्रीमद्धिः तेतुरालिभिः कठिनपद्‌-
काशिका काचन व्याख्या निरमायि । तां च व्याख्यां समूलं विटिख्य तच्रभ-
वत्सकाश प्रहिणोमि । काव्यमाखायामयं मन्थः सटीकोऽडयितग्यस्तचभवद्धिसवद्धिरि-
ति विहितप्रा्थनः-- शेकाकारसेवुशाचितनूजः विशीर्षनगर (1101"110101ुवासी
न. सेः नेरा । त

रामाष्टप्रासः । १९

द्यमरः । तसय आविष्कृतिः उत्पादनं तत्र लम्पटा समयी इषुपटली बाणसमूहः तया
रुव्यः छेदः आदाराधीश्वरः रावणः यख स तथोक्तः । रविणा सूयण आसादिता दोःपता-
पतुलना बाहुप्रतापसाम्यं यसय सः 1 हव्यं अश्वातीति हन्याः अश्चिः तद्धवः सब्रह्मण्य
स इव छ॒न्द्रः सौन्दयेवान्‌ । करव्यमश्न्तीति कन्याशाः राक्षसाः तेषां वैरी शत्रुः ॥
अम्बा कोसख्नन्दना दशरथो रुम्बारकान्तं पिता
॥॥ # 1. ॥ 1
यं वाढं समवेक्ष्य कैरवसुदृद्विस्वाननं नन्दनौ ।
साम्बामदेसमाङ्गवानरचमूसंबाधवद्धाम्बुधिं
तं बाणाहतरावणं श्रणमाङम्बामहं राघवम्‌ ॥ २॥

अलकाः चृणकुन्तलाः तेषां अन्तानि अभ्राणि छम्बानि अलकान्तानि यख्य सः!
कैरवखहत्‌ चन्द्रः तस्य बिम्ब मण्डलम्‌ । वविम्बोऽघ्री मण्डलं चिषुः इत्यमरः । तदिव
आननं मुखं यस्य सः । शम्बामशेः वच्रस्पश्चैः । तं राघवं रघोः गोत्रापदलयं रामं दारणं
रक्षकं आरम्बामह । वयमिति शेषः ॥

-“अम्मोददुतिमकेवंशातिखकं छम्मोरुखङ्कापुरी-
रम्भोरूङुचवाष्पपूरपतनारंमोपयुक्ताहवम्‌ ।
शभोरायुधचापदैरुदलने दम्भोचिकिटीजुषं
तं भो मस्तु गिरां ममेति कुख्ये तं भोगमोक्षप्रदम्‌ ॥ ३ ॥

कुम्भाविव उरु कुचयोः विशेषणम्‌ ।महान्ताविद्य्थः । रम्मे इव ऊरू यासां ताः रम्भोर्बैः ।
रड्भापुयौ वियमानाः रम्भोर्वैः राक्षसः तासां कुचौ तयोः बाष्पपूरः नेत्राध्रप्रवाहः ॥
अंसासक्तनिषङ्गमा्रचमूर्दिसानपेतायुधं
संसारामयमेपजाहयपदं हंसान्वयालंकृतिम्‌ ।
पुंसा्रुत्तममात्तचापविरिखं तं साधुसंसेवितं
दो सामीप्सितदायकं यदि न किं किं साधयेयं फलम्‌ ॥ ¢ ॥
अंसयोः बाहुमूर्योः आसक्तौ निषङ्गौ सरधी यख तम्‌ । आशरचम्बाः हाया:
अनपेतं आयुधं यस्य तम्‌ । दंसः सूयः । 'मानुहेसः सखः इलमरः । तं तादशं
यदि न सामि न स्तौमि यदि किं फर साधयेयम्‌ । न किचिद्पीलयर्थः ॥
--अलयन्तं विषयास्तुदन्ति हृदयं सदयं मृषा न दं
नियं तेन मरीमसं भवति मे कटं ततो भावि किम्‌ ।
इयन्तः परितप्यते रघुपते गयन्तरं नास्ति मे
सलन्तावसरे रमेयं सहसा श्रयं तदा पाहि माम्‌ ॥ `

२० काव्यमाख |

तुदन्ति । (तुद व्यथनेः । न सषा न मिथ्या । तेन कारणेन मटीमसं मलिनं भवति ।
ततः भावि भविष्यक्छि कटय न किसपि । इयन्तः मनः । अन्तावसरे सति मरणकाटे ॥

क क
अस्तूपयितमम्बुघत्तिरिति यो वस्तूनि नापेक्षते
कस्तूरीम्रश्तीनि तस्य विषयाः स्युस्तूखवननिष्फटाः ।
यस्तूरी$रुतेऽथ तान्मुरहरो मस्तूनि दध्रो यथा
युस्तूरभ्रजयीज्य तस्य कृपयेनस्तूवे मे राघव ॥ £ ॥
अम्बुवृत्तिः अब्भक्षणम्‌ । उपस्थितं अनायासरुभ्यम्‌ । सस्तूनि मण्डानीव । दुस्तूरभ-
जयीज्य दुस्‌ आकाश्ञः तत्र तूर्‌ शब्दायमानं यदभरं तं जयतीति जयिनी ज्या मौवीं यस ।
संबोधनम्‌ । “मौर्वी ज्या रिक्ञिनी गुणः इल्यमरः । तस मे विषयाभिभूतसय एनः पापं
तूर नादाय । "कटषं दृजिनेनोऽघम्‌' इलययमरः ॥
अन्ये संद्टतिसागरस्य हिमवत्कन्येशसुत्तारकं
मन्येरंसमहं तु वेद्ध नयु यो स॒न्येकगम्यासकः ।
धन्ये जन्म गृहीतवान्रघुङकटे जन्ये षिभिन्नार्यसर-
ग्धुन्येषत्करपाटदिभ्नि परमा निन्ये बुतिव्रह्यणा ॥ ७ ॥
अहं तं यः रघुकुटे जन्म गृहीतवान्‌ उत्तारकं वेद्ध । युद्धे अखूग्धुन्या रक्तनया $ष-
त्करपारङिन्नि । यस्मिन्‌ रामे इत्यध्याहार्यम्‌ । ब्रह्मणा विधिना नुतिः निन्ये कृता ! राव-
णवधानन्तरं वब्रह्मागल राममसतोषीदिति रामायणकथाच्रानुसंधेया ॥

आरोहव्यपनीतमेखर्मपास्तोरोजहारं रिपु-
खीरोदं विरचय्य येन विजयश्रीरोचमानौजसा ।
आरोपाद्िरतं शरस्य धनुषि स्फारोदयत्कीक्चिना
धीरोदात्तमिमं मजे रघुपतिं नीरोगताबाघ्रये ॥ ८ ॥
येन रामेण धनुषि शरख आरोपात्‌ विरतम्‌ । उपरतमिद्थः । रिपुखीरोदमियसय
विशेषणद्रयमेतत्‌ । आरोहव्यपनीतमेखलं अपास्तोरोजहारं पुंसामाघ्रमचयु्टयवत्‌ घीणा-
सभनमत्रये अन्द्याश्रमस् वेधन्यखायेहात्‌ व्यपनीतमेखरमिखर्थः । नीरोगतावा्तये
रोगनिषतये इव्यर्थः ॥
` आश्ञापूरणमाकख्य्य भजतां छृेशापहं सर्वदा
नाञ्ञाय द्िषतासुपासत दिशामीशाय सक्या विधेः |
कीदाकारधरैः सुर ररुषे नैक्चाचरीं यः पुसी-

मीशानायुधम खनाय करुणाकराय तस्मै नमः ॥ ९ ॥

रामाष्टपासः । २१

उपासत क्रियापदम्‌ । “आस उपवेशने' । आद्पूवैः रुडि प्रथमपुरुषबहुवचनमात्मने-
पदि 1 विधेः ब्रह्मणः । करुणाकोाय दयानिख्याय । कीराकारधरेः वानररूपिभिः ॥

आयामस्फुरदक्षिपद्यमभितो जायाचुजाभ्यां युतं
ध्येयाकारमुदारयोगिसनसां कायालुकाथम्बुदम्‌ ।
मायामानुषमकंसंततिभुबो दायादसुरवीपतेः
भूयासं प्रणतः प्रणम्य च छ्ुभप्रायामुपेयां गतिम्‌ ॥ १०॥
खवीक्षणेन सर्वोऽपि वधेत इति । अभितः आयामेन वैशाल्येन स्फुरत्‌ प्रकाशमानं अ-
क्षिपद्मयुगरु यख तम्‌। जाया सीता अनुजः रक्ष्मणः ताभ्यां युतम्‌ । ष्येयः ध्यातुं योग्यः
आकारः खरूपं यख तम्‌ । उदारं निर्म॑खम्‌ । कायानुकाभेम्बुदं कायं शरीरं अनुकरोतीति
कायानुकारी अम्बुदः मेषः यस तम्‌ ॥
आसन्नकषितिकन्यकाक्ुचतटव्यासङ्धिहारावदि-
श्रीसंक्रान्तसविभ्रमाक्षिवलनो हासं वितन्वन्मृदु ।
वासन्तीसखरगख्कृतो मख्यजोह्लासं वहन्वक्षसं
दासं रक्षतु मामसौ रघुपतिख्रासं निरस्याखिल्म्‌ ॥ ११ ॥
आसन्ना समीपस्था या स्षितिकन्यका जानकी तस्याः कुचतटं तत्र व्यासङ्गिनी छ-
म्बमाना या हारावरी मोक्तिकहारपङ्किः तस्याः श्रीः रोभा तस्यां संक्रान्तं संनिबद्ध अ-

क्षिवनं अक्षिसंचारः यस्य सः । वासन्तीखक्‌ मद्िकामाख तया अल्छरतः । मल्यजो-
छासं मख्यचन्दनम्‌ । मम अखिल चासं निरस्य मा रक्षतु ॥

आदेहच्युति दुजेयेन्द्रियतया स्यादेव चेत्पातकं
भुदेवाभिजनेऽपि तद्भवतु नः सीदेम किं तावता ।
वेदेपु स्फुटतरैभवं दरासुखच्छेदेन दीप्रौजसं
बेदेदीरमणं प्रणम्य तु बयं मोदेमहि ज्ञायताम्‌ ॥ १२ ॥
देद्य च्युतिः मरणं तदभिव्याप्य अदेहच्युति मरणपयन्तम्‌ । दुजेयानि इन्दियाणि य-
सख सः । तख भावः तत्ता तया । भृदेवाभिजनेऽपि ब्राह्मणरूपे उत्तमजन्मन्यपि पा-
तकं भवतु तावता वयं सीदेम किम्‌ । षद्धातुः विरारणायथैः । विधिरिडि उत्तमपुरुष.
बहुवचनम्‌ ॥
आसीनः कनकासने निजपुरोवासरीभवन्मारुति-
यौ सीतेति कृताभिधा भुवि तया श्रीसीममू्यौ युतः ।
नासीरापितहारसषजङिसमीपासीददकीत्मजो
दासीभूतसुरः सकोसर्महीरासी शरण्योऽस्तु मे ॥ १३ ॥
द्‌. ३

२२ काव्यमाल |

निजस ख पुरोवासीभवनारतिः यश्य तथ्य स तथोक्तः } पुरः स्थितहवुमानिलर्थः ।
प्रीसीममूया जधिकसौन्दर्यवला । नाक्तीरं सेनाम्‌ । प्रकृते सभायाम्‌ । अर्पितः दत्तः
हारः मुक्ताहारः यस्मे सः ॥
आदित्वं दधदप्यशेषजगतां यो दिलयपलान्दकर-
व्यादिष्टो विवुधैभेवान्पुहरः स्यादियवन्यामभून्‌ ।
नेदिष्ठं तपसां एरु नवुधास्वादविष्टमन्तः सता-
क 40
मादिदयान्वयदीपमाश्रयति तं मे दश्च कीणे सनः॥ १४॥
यः अरेषजगतां समस्तजगतां आदित्वं आदिकारणं आदिकारणत्वं दधदपि दिप.
लान्तक्रत्‌ दितेः अपदानि असुरः तेषामन्दकृत्‌ नाशचरत्‌ । व्यादिष्टः प्रार्थितः । नेदिष्ठं
अन्तिकितमं नवुधा अभिनवाखत तदिव खाइ श्च्युत्ादनं इ सत; महताम्‌ । अन्तः
मनसि । दीपं प्रकाशकम्‌ । कीणं व्याप्तम्‌ ॥
आखावाहितविधरहो जगति यः शौखावतो यत्कर-
स्तौ खाटप्रबरो यदीयमनुना सौखानुबन्धोऽञ्वद्धै |
साखादोदयतङ्घम्भकणेजयिनी शाखासगानीकिनी
रे खामध्यगतावतास्णिपतल्ेखाविरदैवता ॥ १५ ॥
आख मूषिके । 'खरवाखु्वरमूषिका इति दुगे. । आहितं न्यस्तं बिधरहं शरीरं यसय सः
विघ्रश्वर इदय्थैः ! यत्करः यख्य शिवस्य करः शेखावतः अभिमान तौ खारप्रवरौ खे अट-
न्तीति खाराः तेषां प्रवरो शरो शिवनि्िश्वरै । यदीयमनुना यख रामस मनुना मनने
मोखालुबन्धोज्ज्वखो सुखारकारसदितौ । एतद्रामतापनीयाल्ये ग्रन्थे प्रसिद्धम्‌ ॥
नं
इच्छां मे श्णु राम कामपि विमो कच्छातिरूढातसी-
गुच्छाङ्गपम मदितुं मम समागच्छान्तरं हस्ततः ।
प्रच्छां मा इर मृचतां कथमिति खच्छांड्कीते भवा-
नच्छानत्वरितं किमद्िसटशं तच्छाम्भवं कार्यकम्‌ । १६॥
कच्छः जलसमीपटृत्तिदेशः । कच्छमनूयेः इति बोपाङ्तिः । तवाधिरूढा उत्पन्ना
अतस पुप्पविशेषः तस्याः युच्छं मन्ञरी तदिव अङ्प्रमा यस तस्य संबोधनम्‌!
मम अन्तरं च्चरुचित्त समागच्छ विश । अणुलाक्तथं मर्दनं संभवतीति प्रच्छ
मा ए । अद्रिसद्शं तत्‌ सीतापरिणयपणनभूतं शाम्भवं काकं धनुः भवान्‌

नाच्छानक्कि न च्छिन्नवान्‌ किम्‌ खण्डितवानेवेलर्थः। छो छेदने" स्यमि छद्रूपम्‌ ¦ अणुं
यललात्‌ सद्य । अनवयवित्वदेव च्छेदो न प्रार्थितः किंतु मनमेव ॥

रामष्टषष्ः । २१३

6

उहन्ते नियमेन यं नियमिनो गेहं विशन्तो गुहां
यो दंसाछृतिरसि देदिषु चतुव्युहं च गृह्णाति यः ।
४, # प (, १,
देह चेन्द्रियमण्डरं च प्रथगेवाहं पदाथाद्िद-
न्सोऽदहं भावनया भजे तमधुना सोहं विना राघवम्‌ ॥१७॥
यं रामं गुहां गेहं विश्चन्तः । गुहावासिन इव्यर्थः । नियमिनः योगिनः नियमेन
चित्तचाच्ल्यराहित्येन ऊहन्ते तक्रयन्ति \ यः देहिषु प्राणिषु दहृंसाकृतिः परमात्मरूपी
अस्ति । चदुव्यूहं केदवादिव्यूहं संकषेणादिषव्यूहं वा ग्रहाति खीकरोति ॥
ङरूपयुपवेरितप्रियतमं मेरूपसानं भरिया
चारूपल्ितमभ्रतो दनुमचाध्यारूढिद्यसनम्‌ ।
गीरूदं कविमण्डङख चरणस्चीरूपितैकोपछं
दारूपाहितराज्यसंमदमिमं धीरूहते मामिका \! १८ ॥
उरूपयुंपवेशिता अद्भस्था प्रियतमा यख्य तम्‌ । गीरूढं गीषु रूढम्‌ । कविमण्डलस्तु्य-
मियर्थः ! चरणेन पदेन खछीरूपं प्राप्ता एकोपरखा यख तम्‌। दारुणि पादुकाभ्यां उपाहिता
विन्यस्ता राज्यसंपदः येन तम्‌ ॥

एलयामीक्ष्णसनादिक्मपररीं बायामिवेप भम-
न्यालयायाति परतर चेह च सहुर्भीया च संयुञ्यते ।
भीयागाय ततश्च मूतकरूणाचेलयायमानेक्षणं
कालयायन्यधिनाथकाद्चैकमिदं दै यारिमारम्बते ॥ १९॥
एषः जीवः अनादिः आदिशून्या या कर्मपटली कर्मसमूहः ताम्‌ अभीक्ष्णं पुनः पुनः
एति प्राप्रोति । पूर्वकम नुगुण्येन जन्म कमत इलयर्थः ! वादयां वातसमृहम्‌ भीदयागाय
भयत्रिसजनायेदर्थः । संबोधनम्‌ । तततः तस्मात्‌ कारणात्‌ भूतेषु करुणा तस्याः चेदा"
यमाने इक्षणे यद्य तम्‌ । चैलयाः रथ्याकोणस्थिताभिज्ञानन्रक्षाः ॥
(१ न न क्र न
एके माधवभिन्दुमौङिमपरे नाकेशमन्ये नमो-
वाकेनाञुखरन्तु न वहमपि स्तोकेन तामाश्रये |
/ र क भ [> ५ र भ्रव
सकेतेश्चयुपेमि किंतु शरणं या केकसी विश्रव-
सतोकेनाजनि भीरपास्य खलु तां रोके भजन्तं यराः २०॥
एके केचिज्नाः माधवं चिष्णु्‌,अपरे इन्दुमोडि शट्धरम्‌,अन्ये नाकेशमिन््रम्‌ , नमोवा-
केन नमःकशब्देन अनुसरन्तु नमस्कारं क्वन्तु ! अदं तु तान्‌ पृवक्तान्‌ सोकेनापि किंचिदपि
नाश्रये ! या मीतिः विश्रवस्तोकेन रावणेन अजनि उत्पन्ना तां भीति अपास्य दूरीक ॥

२४ कान्यमाका |

एकं साधु करोति यः प्रपतनं साकं धियानन्यया
लोकं तं भुवने नयन्तमभयं पाक्रं रघूणामपि ।
गोकं * ्
शोकं मोपगमं कृतान्तविकटभूकस्पवाक्यरिति
क्माकन्याचिरसंभतन्रतपरीपाकं तमेवाश्रये ॥ २१ ॥
यः अनन्यया अव्यभिचारिण्या ्रपतनं नमस्कारं साघु सम्यक्‌ करोति तनोति तं
# ५ ४) जं ¶ ¢.
नमस्कारिणं रोकं जनम्‌ । "लोकस्तु भुवने जने" इद्यमरः । भुवने जगति अभय निभयं
नयन्तं कु्बौणम्‌ । पाकं परिपक्रफलरूपं डिम्भं वा कृतान्तस्य यमसख विकटे विस्तृते
भुवौ वाक्यानि च तैः शोकं दुःखं मोपगमं इति तमेव राममेव आश्रये ॥
एषा मेऽलकियत्रणासतु पदयोभूषायितैः पांसुभिः
# † ७६ क
पाषाणं कटभाषिणीं कृतवते दोषानपाङ्वेते ।
क क १
रोषाकारकरात्तभीमधनुषे दोषाचरेराद्धिषे
रोषावेशविशोषितान्धिपयसे पूषान्वयश्नेयसे ॥ २२ ॥
पदयोः चरणयोः । मूषायितेः पांडभिः पाषाणं शिलां कलभाषिणी अहल्याम्‌ । अपा-
कुर्वते तिरस्छुवते । दोषाचरेशः रावणः तख द्विषे रात्रे । पूषा सूथः । अज्ञखियन्त्रणा
अन्नलिबन्धः ॥
कटपापायघनारवस्मयभिदा रिस्पाकरेणादिश-
्स्पाकेन रणे जयस्य धलुषानस्पामरीणां व्यथाम्‌ ।
कष्पागो भजतां स पातु करुणाकस्पावरोकोऽशुम-
त्कत्पानेकशरः पुरा रघुपतिस्तस्पायितादीश्रः ॥ २३ ॥
कल्पापायः प्रख्यकाङः तत्र विद्यमानः यः घनारवः मेघध्वनिः तसय सयः गर्वः तं
भिनत्तीति मिद्‌ तेन शित्पाकरेण चित्राणि कर्माणि कुर्वता रणे जयं जल्पता आदिशन्‌
कुर्वन्‌ भजन्‌ । मजतां कल्पागः देवदारः करणाकल्पावलोकः इृपालकृतवीक्षणः पुरा
५)
अवतारत्पूवं विष्णुत्वे तत्पायितादीश्वरः । शेषरायीदर्थः ॥
कतां कंजभवासना त्रिजगतां भवौ मुङ्खन्दासना
हतां यश्च हरास्मनाधमखिलं स्मतौ च यस्योज्छति ।
८. % ®
धतारं धनुषः शरैः सह तमाद्र्तारमातीन्बयं
४
सतोरोऽप्यपथे श्रिता रघुपतिं वतीमहे निर्भयाः ॥ २४ ॥

केजभवात्ना ब्रह्मरूपेण कतौ खष्टा । मुङ्न्दात्मना विष्णुरूपेण भरता पारक: । हरात्मनां
[] £ +
शकरात्मना इतां संदारकः । यस्य सतां 1 कर्मणि षष्ठी । एवमन्यत्रापि । यस्सरता उज्ति

रामाष्टप्रासः। ९८५

लजति अपथे मागें सतांरोऽपि वर्तेमाना अपि आतौन्वयं दीनसमूईं भदतौरं रक्षितारं
रघुपतिं भिताः आश्रिताः ॥

कन्तुहन्ति मनो विधेयविरहान्मन्तुः कमादेधते

किंतु स्मयेत एव नाद्किकमलं हन्तुः पुरां वा मधोः ।
गन्तुम विषयाध्वसीभ्चि धनिनां नन्तुश्च कुक्षिभरेः

सन्तु श्रीरघुवीरपादभजनात्संतुष्यतोऽनेदसः ॥ २५ ॥

कन्तुः इच्छा विधेयविरहात्‌ मनसा यदीप्सितं कार्थं तत्कतभशक्यत्वात्‌ मनः चित्त
हन्ति बाधते! मन्तुः अपराधः पुरां हन्तुः ईश्वरख मधोहन्तुः विष्णोः एतयोः अन्रिक-
मरु चरणारविन्दं न स्मयत एव । धनिनां नन्तुः। कर्मणि षष्ठी । घनिकान्सेवमानस्येयर्थः।
रधुवीरपादभजनात्‌ संतुष्यतः संतुष्टख मे मम अनेहसः दिनानि सन्तु । रघुवीरपादभजने-
नैवं दिनानि गच्छन्लिति निष्कृेऽ्थः ॥

कङ्काछाभरणीयचापदरनाट कारभिन्नाम्बरं
रङ्काकृष्टकटारभरन्मदशिखाटंकायमानोजसम्‌ ।
छङ्कानायकवादहिनीचरमहातङ्कावहज्यासखनं
तं कालाम्बुदमेचकं रघुकखाठंकारदीपं भजे ॥ २६ ॥
कड्ालभरणः शिवः तत्संबन्धी यः चापः तख दना खण्डनं तख टकारः तेन भिन्न
अम्बरं यस्य तम्‌ । शङ्कया आचष्ट समीपमागतः यः कुठारख्त्‌ परश्चुरामः तख मदः गर्वः

स एष शिला पाषाणः तस्याः टका रिरभेदी कश्चन आयुधविशेषः सेव भजः यख तम्‌ ।
मातङ्ग र ति आतङ्कावहः ज्यायाः मौव्यौः खनः शब्दः यस्य तं प्रकाशकम्‌ ॥
कङ्काछेष्टिषतां नवैः सुखितवान्कङ्कावछि कैतव-
न्यङ्कावपितशासनो घनघटाङशङ्कावहस्तजसा ।
अङ्कारोपितमेथिलीङुचतटारकारकस्तूरिका-
पङ्काटेपनकौतुकी दिरातु मे रुङ्कारिपुरमङ्गलम्‌ ॥ २७ ॥
द्विषतां शत्रुणां कङ्कालः अस्थिभिः कड्ाव्िं गध्रसमूहं सुखितवान्‌ सुखिनं कृतवान्‌
कैतवन्यद्धौ मायाश्गे मारीचे अपतं शासनं शिक्षा येन सः 1 घनधटा मेधसमूहः । अङ्क
उत्सङ्ग आरोपिता प्रापिता या मैथिली तस्याः कुचतटारुकारकस्तूरिकापङ्काटेषने मकरि-
कापत्रादिनिमौणे कोतुकी ॥
का दाङ्का मम कातिकेयवपुषाप्यारंसनीयद्युता-
वशं कारकमाञ्चदासितवति क्ष्मारंकरे विक्रमैः ।

२६ काव्यमाखा |

र 9 स्यते । ( 4 व
केरा हन्तुमुपस्िते रघुपतः दासं सखायं गतं
# श लु €
कीरं चापि विदेहराजदुद्िवुः साशं मनः ङुवेति ॥ २८ ॥
कार्तिकेयवयुपापि खत्रह्मण्य्रीरेणापि आदंसनीया प्राभ्यमाना युतियैख सः । एेशं
शेवं कार्मुक लुः । श््मारंकरे क्ष्मा भूमि. तस्या शंकरे सज्नलकरे उपस्थिते सति समी-
परिथिते सति । दाशे गुहं कल्यं सग्रीवसपि सखायं भिच्रम्‌ । साशं आशाराहितम्‌ ॥
कामीहे गतिभिव्युदशध्विवभयप्रामीणलङ्कापुरी-
सामीचीन्यहरेषुपावकदरद्यामीशुखाश्चिस्पयः |
आमीखत्कमलोपमाखटिसस्थामीकरारंकृतः
स्वामी नः शरणं उ एव युवने भूमीसुतावहमः ॥ २९ ॥
उदच्ितं उप्पद्रं मयं येषां ते भामीणाः ्काव।सिनः उदच्ितभयाः म्रामीणाः य-
स्याः सा ताद्शी या ल्वएुरौ तद्या: सामीचीन्य इुखस्थितिः तां हरतीति हरः यः इषुः
वाणः तस्य पावकेन अभिना दछ्त्‌ निरलः वामोयुसामिः वठवाभिः तसय स्मयः
अदकारः, यख सः ॥
-‡ कारागारसमानसंखतिनिराकाराय स्िन्मयं
धीर चं शरणं व्रजन्ति युवने नीरागमोहस्मया: ।
तारादेवरमुख्यवानस्परीवाराय नीराकर.
स्फाराटोपहराय रावणजिते वीराय तस्मे नमः ।॥ ३० ॥
कारागारं बन्याग्रहं तख समाना या संखतिः संसारः तस्य निराकाराय निवतकाय ।
सच्चिन्मयं सचिद्रुपं यं धीराः तीनभक्तिमन्तः । नीरागसोहसयाः रागमोदहगर्वरहिताः ।
तारदिवरः सुग्रीवः । नीराकरः ससुरः ॥

[क

किं देवेरितरैः प्रप्चहरणे संदेहकृद्धि्बणां

विन्देयं यदि तान्विमूढ इति सां निन्देयुराया न करिम्‌ |

किं देयं किमदेयमिलयविदुपं तं देहिनामिष्टदं
बन्दे कंचन वच्वनाश्गरिपुं मन्देतरश्रेयसे ।॥ ३१ ॥

भ्पन्नहरणे रारणागतसरक्षणे संदेदछृद्धिः इतेरेदैवेः किम्‌। तान्‌ पूरयोकान्‌ विन्देयं यदि
शरणं गतो यदि आयाः पूज्याः म पिमूढ इति न निन्देयुः किम्‌ । निन्देयुरेवेय्थः । किं
देयं दाठुं योग्यं कि अदेयं इयसिन्विपये अविद्धं अविद्रंसम्‌ । सक्टेणदातारयिल्य्थः । व-
चनाख्गः तख रिपुम्‌ ॥

रामाष्टप्रासः । २१७

कीतियंस्य निरस्य इन्दङुटजस्फतिस्मयं सोदसी-
पूतिव्यज्जितवैभवाच्दति तुखं कार्विक्युदरेन्दुना ।
मूरतिश्रीजितवायचा रथुवरेणािर्हियेतामुना
मातिक्याः स्फुरणं मतेः प्रदिश्चता साि्रसूतिमेम ॥ ३२ ॥
कस्य रामस्य कीर्तिः यशः कुन्द्कुटजस्फति स्यं कन्दस्य कुटजस्य तदाष्यपुष्पविशे-
ष च स्फर्तिः शोभा तस्थाः सथं गवं रोदसीपरातैव्यितवेभवा सती सेदस्‌ यावापूथिव्यौ
तच व्यित वैभवं यस्याः सा तथा सती । सर्वत्र व्याप्ता सतीति तात्पर्यार्थः । काति.
कयुदारेन्दुना शरचन्द्रेण तुलां राद्दयं अति प्र्नोति । मूर्तिश्रीनितवार्सुवा खदेदका-
न्तिजितमेधेन अमुना श्रीरामेण मार्तिकयाः खत्संबन्धिन्याः । मन्दाया इयर्थः । मतेः दुद्ेः
स्फुरणं उपयुपरि रफुरणं प्रदिरंता । ददतेलर्थः। असुनेलस्य विशेषणमेतत्‌ । मातिंप्रसूतिः
ग्रति: मरणं प्रसूतिः जननम्‌ । जननमरणकारिणीलर्थः । आर्तिः पीडा हियेत ॥
कुम्भीरम्रसुखाम्बुसलनिचितं गम्भीरसुन्मोचना-
रम्मी बाणञ्चतस्य यः खलु पयोर्धिं भीतिमन्तन्येधात्‌ ।
छम्भीमूस्तुतसाश्रयामि सरतां तं मीहरं सन्मनः-
ऊम्भीशानिशवद्धगारूडयणिस्तम्मीमवन्तं प्रथुम्‌ ॥ ३३ ॥
वाणदतस् अनेकवाणसय उन्सोचचनारम्भी य्‌. राम कुम्भीरप्रयुखाम्बुसत्वनिचितं
कुम्भीरः नक्रः । नक्रस्तु दुम्भीरः' इयसरः । सः प्रसुखः आदिः येषां तानि अम्बुस-
त्वानि तैः निचितं व्याप्तं गस्मीरमगाघं पयोधि समुद्रं भीति मयं अन्तः न्यधात्‌ आद्‌-
धान । कुम्भीभूः अगस्यः । सन्मरनांदव इुम्भीलाः गजश्रेठाः तैरनिश्चं वद्धे यः गारुड-
मणिः स इव भवतीति सम्मीभवन्तम्‌ । ससुतां देदानाम्‌ ॥
गह्ारुम्बितरबद्कण्डख्युगायुह्धासिहारसनीं
फुलारेकदलाधयां हृदयभूमह्यादुकस्पेश्चणाम्‌ ।
संह्ापे रमयन्धरभुः स जगदामह्वामवन्याः सुतां
चिह्ाभाय ममायं चित्तशुरखीमङायमानो भवेत्‌ ॥ ३४ ॥
गयोः गण्डयोः आरभ्वितं रलङण्डर्युमं यस्यास्ताम्‌ । हृद्यमूः मन्मथः तस भ्यो
बाणौ तयोः अनुकस्पे सदसे दक्षे तसयाः ताम्‌ । अष्टामम्बां अवन्याः सुतां जानकी
रमयन्‌ संतोषयन्‌ चिष्ासाय ज्ञानखाभाय चित्तखुरटी चित्तमेव खुरली बाल्कौडास्थानं
तत्र स्ायमानः वीरो भवेत्‌ ॥
[| [| #
गङ्गीयन्नपवशामोक्तिकधलुः श्ङ्गीशकस्पं वह-
र
न्भङ्गीभिस्तिखभिः; समुञ््वरतनो भ्रद्गीङरश्चीसुषि ।

२८ काम्यमाला ।

तुङ्गीभूतदां दशाननवधात्तवं गीयमानां मया
संगीतानि निरय दिव्यदुदशामङ्गीक्करुष्व स्तुतिम्‌ ।॥ २५ ॥
गङ्गीयन्रपः गङ्गामात्मन इच्छतीति गङ्गीयन्‌ दपः भगीरथः स चासो वरृपशच गङ्गौयन्नेप
तख वंशः तख मौक्तिकं सुक्ताफलम्‌ । संबोधनमेतत्‌ । श्ङ्गिणः पा्वैताः तेषां ईशः मेर्‌
तख कल्पं सददं धनुः तिभिः मङ्गीमिः ससुज्वरतनो शङ्गीुरश्रीसुषि अमरकुखवत्‌
स्यामे । एतत्तनाविति अस्य विशेषणम्‌ । वहन्धारयन्‌ । दशाननवधात्‌ तुङ्गीभूतसुदां
दिव्यद्दशां देवह्नीणां सगीतानि निष्रूय मया गीयमानां स्तुतिम्‌
गात्रेषु श्रममभिमान्यञुद्रे नेत्रे जडत्वं सहं
श्रोत्रेणादिशती जरा विशति चेत्कोऽतेरयेन्मास्सिति ।
दात्रे यत्तु नमोऽधुनापि कल्ये स्तोत्रेण वित्ताशया
मेत्रे जन्मजुषे कुठे कृतनतिनेत्रे तदुऽ्चाम्यहम्‌ ॥ ३६ ॥ `
गात्रेषु अवयवेषु श्रमम्‌, उदरे अभिमान्यं अजीर्णताम्‌, नेत्रे श्रोत्रेण सह जडत्वं
बधिरत्वं चादिशती ऊुर्वाणा जरा ब्रृद्धत्वं विशति चेत्‌ । अत्रासिन्विषये मारित्वति जरा
मा विदालिति कः हैरयेद्टदेत्‌ । अशुनापि वाधकेऽ्पि दात्रे यक्किचिदहानकर््र वित्ताशया
सोतरेण यन्नमः कल्ये करोमि तत्‌ नमः । कर्म । भेत्रे कुरे जन्मजुषे जाताय तुभ्यं
कृतनतिः कृतनमस्कारः नेत्रे जगन्नायकाय उज्क्षामि यजामि ॥
गेया यख गुणाः पुनन्ति मनुजान्मायामनुष्यात्मनो
यो यातूनि रणे जघान तरुणीस्तेयानि धीरः शरैः ।
दायादं रघुभूभरुजां यमृषयोऽपायाथिनो जन्मनां
कायानाध्चिकृते स्मरन्ति भुवि नः पायादयं राघवः ॥ ३७॥

मायामनुष्यात्मनः मायया रामरूपं प्राप्त यख गेयाः गुणाः मनुजान्‌ पुनन्ति ।
धीरः यः तरणीस्तेयानि छ्यपहतृणि यातूनि रक्षांसि रणे शरैः जघान । रघुभूसुजां
रघुवरयराजानां दायाद्‌ पुत्र य रामं जन्मनां अपायार्थिनः जन्मनिद्रत्तिकामाः ऋषयः
वसिष्टाद्याः कायानासिकृते जन्मनिषृत्तये भुवि स्मरन्ति । अयं राधवः ॥

म्रासावधितविश्वराक्षसपतिप्रासावोकोत्थित-
ज्ासाधिक्यवकातिनिःखतगुरुश्वासामरपराथितः ।
ग्यासाभिष्ुतवैभवो हरिरिरामासाद्य जातः के
भासामीर्ितुरव यः स ङुशषटं मे साधयेद्राघवः ॥ ३८ ॥
ग्रास्ावस्थिताः खोकमक्षकाः विश्वे अखिलाः राक्षसाः तेषां पतिः रावणः, तख प्रसि

रामाष्टपरासः । २९

आयुधविशेषः तस्यावरोकः दशेनम्‌ तेन उत्थितः चासः तख आधिक्यं तस्य वशाः अत
एव अतिनिःखतः अलयन्तसुत्पन्नः गुरुश्वासः दीषनिःश्वासः येषां ते तेरमररैः भरार्थितः ।
व्यासाभिष्टुतवैभवः व्यासेन मुनिना अभिष्टुतं वैभवं यख सः तादृशः हरिः इरां भूमिम्‌ ।
ईरा भूवाक्सुराप्छु" इयमरः । रल्योरमेदः । आसाय प्राप्य भासामीशितुः सूर्यस कटे
सः राघव एव मे कुशल साधयेत्‌ ॥

चयौ यस्य खराहवादिरमरीपयीयगीता भश्ं
घुयां गायकलोकटुस्यजविपन्नियौपणे केवलम्‌ ।
पुय किं मरुतां परिक्चषयजुषां धुयावहन्येयहं
कुयौयुत्तरणं खमुष्य कथया तयौ भवाम्भोनिधेः ॥ ३९ ॥
यसय भशं अमरीपयोयगीता गायकरोकदुस्यजविपन्नियौपणे गायकखोकस्य गन्धर्व
लोकस्य दुस्यजा अनिवतेनीया विपत्‌ तखाः नियोपणे निवृत्तो केवरं मुख्यतया धुय
धुरंधराः खराहवादिः खरयुद्धादिः चया चरित्रम्‌ । विराजते इति शोषः 1 परिक्षयजुषां क्षय-
वतां मरुतां देवानां धुयीवहन्या धुयां भारः तां वहतीति धुयौवहन्ती तया । देवान्वहन्त्ये-
र्थः । पुया पुरेण किम्‌। न किमपि प्रयोजनम्‌ । इयस्मात्कारणात्‌ अमुष्य रामस भवाम्भो-
निधेः संसारसागरस्य तयो नावा उत्तरणं कुयोम्‌ ॥

चूरीभूतजटाकलापमिषुधिव्याखीढवामां सकं
कारीयाधिकभीमकाञकधरं नाङीकरम्येक्षणम्‌ |

कारीरङ्गरणख्रावणशिरस्ारीफरुभंराना-
केरीतवितकंकवायसरिवापाीकमेकं भजे ॥ ४०॥
चूरीभूतः शियेरकारभूतः जयाकखापः जटासमूहः यसं तम्‌ । इषुध्या तूणेन । नूणे-
पधी उपासङ्गः" इति रलकोशः । व्यालीढः संयुक्तः वामां सः यस्य तम्‌ । कारीयात्‌ सपैविशले-
षात्‌ अधिकभीमं अधिकभयकरं यत्‌ कारुकं तख धरं धरन्तम्‌ । नाटीके इव पङ्कजे इव
रम्ये मनोज्ञे ईक्षणे नेत्रे यख तम्‌। काल्याः रणकास्याः रङ्गं आवासस्थानं यद्रणे तजर तिष्ठति
इवि रणस्थः यः रावणः तद्य लिरंयेव ताटीफलानि तारफरानि तेषां अंशनाक्रान्त-
मेव केली तया तर्पिता संतर्पिता कंकवायसशिवाः गृ्रकाकजम्बुकाः तेषां पाठी पद्भिः
यस्य तमेकं मुष्यम्‌ ॥
जन्याभावितभायुसंततिरिराकन्यामवाघ्ुं प्रियां
धुन्याकस्पशिरःरारासदखनो चन्याविहारप्रियः ।
मुन्याकाह्ितकमेकृन्निजश्रोदन्याकृताम्भोनिधिः
जन्याविद्धद्ञशाननो रघुपतिसतन्यादमीष्टं मम ॥ ४१॥
द्‌. ४

३५ कृम्यमाल ।

जन्यां जन्म तेन भाविता संभाविता भाजुसंततिः सुरैसंततिय॑न सः इलाकन्यां भूषां
परिरं पलीं अवाप्तुम्‌ । धुनी गङ्गा आकस्पः आभरणं यदय तत्‌ धुन्याकल्प शिरः यख
सः धुन्याकत्परिराः तख शरासनं धुः तत्‌ द्यति खण्डयति इति दखनः । वन्या वृनं
तत्र विहारभ्रियः । सुनिमिः आकाह्वितानि प्रार्थितानि यानि कमौणि रावणवधादीनि
तानि करोतीति कृत्‌ निजशरैः उदन्याृतः अल्पसरः तदिव कृतः अम्भोनिधिः समुद्रः
यख सः। जन्यं युद्धम्‌ । श्ुद्धमायोधनं जन्यम्‌' इलमरः । तत्र आविद्धः दशाननः येन सः॥
जातो यो मिहिरान्वये नियभिना नीतो मखं रक्षितुं
9 भ ।
ातोद्यैपि येन गौतमञुनेः पूतोपतं जद ।
छातोमापतिका्यैकं सदसि यं सीतोपलेभे पतिं
नातो राघवतोऽपरं शरणमिलयातो्यमाघोषये ॥ ४२ ॥
मिहिरान्वये सू्ैवशे । गमिहिरारुणपूषणः' इयमरः । नियमिना विश्वामित्रेण । गौतम
मुनेः शचातोद्यैपि वनिता अहल्यापि येन रामेण पूता सती चरणविन्यसनेन उपरूत्वं शि-
लात्वं जहौ । छतं च्छिन्नं उमापतिकायुकं शिवधनुः येन तम्‌ । अतः राघवतः अस्द्रा
मात्‌ अपरमितरं न शरणं इति आतोयं भेरीवायं सर्ेषां श्रवणार्थमाघोषये ॥
जाने न तदुपासनं धरणिभूजाने जपं वा मनो-
दीनेनापि कृतो जनेन कुरुते योऽनेनसं तं तव ।
खाने किं तदितं विधीन्यद॑विधायानेहसो यापनं
हे नेतजेगतामवाद्य ञ्ुभधीदानेन मां केवखम्‌ ।॥ ४३ ॥
है धरणीभूजाने सीतापते, यः रामषडक्षरीमनच्रजपः दीनेनापि अ्ुद्धेनापि जनेन
छतश्वेत्‌ तं जपितारं अनेनसं कुरुते तं तव मनोः मच्रखधय जपं वां त्वदुपासनंवान
जाने । न जानामीदयर्थः \ विधीन्‌ धर्मशाल्लोक्तविधीन्‌ तदुक्तकमाणि अविधाय अननु-
राय अनेहसः दिन यापनं प्रापणमिति यत्‌ तत्स्थाने किम्‌ । योग्य किम्‌ । अनहैमिलर्थः।
हे नेतः हे जगन्नायक; शुभधीदानेन मां केवल सुद्यतया अव रक्ष ॥
जम्भासिमुखामरेन्द्रयुङ्कदीसं माव्यमानाङ्गये
कुम्भाभक्षितिकन्यकाङ्कचपरीरम्भाधिकार्हयवे
दृम्भाविष्करृतिद्क्षराक्षसरणारम्मातिविक्रान्तदो-
3
सतम्भायास्तु ममेष कोसल्सुताडिम्भाय सेबा्छिः ॥४४॥
जम्भारिपरमुखाः इन्द्रादयः ये अमरेन्द्राः तेषां मुकुव्यः ताभिः संभाव्यमाने पूजिते
अद्री यख तस्मे । क्षितिकन्यकाङुचौ सीताङचो ऊम्भसामेव कान्तिरिवं आमा ययोः

१ “अपहाय इति पाठान्तरम्‌,

रामष्टमासः | २२१

तो तयोः परीरम्भे आलिङ्गने अधिकं अहंयुः अधिकास्थः । अहंकारवानदंयुः* इयमरः
तस्मे दम्भः गवैः तस्याविष्करृतिः धरकाशनं तच दक्षाः समथः -ये राक्षसः" तेः सह र्णा-
रम्भः तत्र अतिविकरान्तौ अतिविक्रमयुक्तौ दोसतम्भौ यख कोसल्दुताङ्न्भाय ॥

जेत्रायासुमतां पुरस्ययमिनः पौत्राय दनत्ताहवो

धात्रा चन्द्रकखाश्रुता च गमितः स्तोत्राबरीपात्रताम्‌ |
गात्राणि प्रयतषिचित्तकरिणां तोत्रायितान्युद्रह-

न्राच्रा च प्रियया च मे रघुपतियान्रासु संनद्यतु ॥ ४५ ॥

असुमतां प्राणिनां जेत्राय जयिने पुरुष्ययमिनः पुरस्दयषैः पौत्राय रावणाय द॑त्ता-
हवः दत्तसमरः धात्रा ब्रह्मणा चन्द्रकखाथता च ईश्वरेण च स्तोच्रावलीपाच्रतां स्तुतं
गमितः भ्रापितः अ्यतषिचित्तकरिणां परिश्द्धर्षिमनसा तोत्रायितानि गजबन्धनस्लम्भाय-
मानानि गात्राणि उद्रहन्‌ दधानः स रघुपतिः ॥

तन्द्राबन्नितनृत्तगीतमतिमागिन्द्रावयोेधाङ्गना-
मन्द्रारञ्धविपश्िकास्वरञ्चरी सान्द्रावदत्तस्तवम्‌ ।

चन्द्रादिप्रभुजान्तरं स्मरणतोऽचं द्रावयन्तं न्नृणां
चन्द्रापीडशरासमङ्गचतुरं तं द्रागुपासे मनः ॥ ४६ ॥

तन्या आर्खेन । तन्द्री प्रमीला इयमरः । वर्जिते रहिते ये श्रततगीते तयोः मति-
भाजः अलयासक्ताः याः इन्द्रावरोधाङ्गनाः इन्द्रान्तःपुरन्ियः । “भूभुजामन्तःपुरं खयादव-
रोधनम्‌" इयमरः । रम्भादयाः मन्द्रारब्धः मन्द्रण स्मर विशेषेण आरब्धः यः विपश्चिका-
खरः वीणाखरः । "वीणा तु वकी । विप्रन" इयमरः । तस्य क्यौ प्रवाहेण सान्द्रावदत्तः
अधिकतया कृतः स्तवः सतोत्रं यस तम्‌। चन््रारिप्तभुजान्तरं चन्द्रेण कपूरादिविशेषेण ।
त्वन्द्रः कपूरकाम्पिछ्ठषधाञ्च णवारिषु" इति मेदिनी । आकि भुजान्तरं वक्षः यख तम्‌
सरणतः स्या वणां मनुष्याणां अवं पापम्‌ । “एनोऽघमंहः* इदयमरः । द्रावयन्तं
निवर्तयन्तम्‌ । चन्द्रापीडररत्सभद्वचतुरं शिवधनुःखण्डनपण्डितं मनः द्राक्‌ क्षटिति
| ममेति शेषः ॥

तं दातारमभीप्सितस्य सहसा बन्दारवे देहिने
भिन्दानं स्मरतामघानि करुणासंदानिताखोकनम्‌ ।
मन्दारन्धमदीसुतारगलिनीवरन्दातुबन्धस्फुर-
त्कुन्दाङीमधुरसितास्यकमङ्‌ वन्दामहे राघवम्‌ ॥ ४७ ॥

अभीप्सितस्य प्रार्थितस्य बन्दारवे स्तोत्रे । वन्दार्रमिवादके' इयमरः । देहिन प्राणि-
ते सहसा अविङम्बेन दातारम्‌! सरतां अघानि पापानि भिन्दानं भेत्तारम्‌ । कसणासंदा-

३२ काम्यमाख ।

नितालोकनं करणापूरभरितालोकनम्‌ । मन्दारब्धमहीसुतादगकिनीढन्दानुबन्धस्फुर-
कुन्दाटीमधुरस्मिताखकमलं मन्दारब्धाः मन्दश्वृत्ता भूता तस्याः दरा एव अल्िन्यः
भ्रमरान्ननाः तासां इन्दं समूहः तस्य अनुबन्धः संबन्धः तेन स्फुरन्यः प्रकाशमानः
ऊुन्दात्यः लक्षणया कुन्दपुष्पसद्शदन्तावल्यः ताभिः मधुरं स्मितं प्रसन्नं आस्यकमं
यस्य तं राघवं वन्दामहे ॥
ताहण्येन महीसुतङ्चतटे चारुण्युदीतस्पहो
दारुण्यद्धिसमाश्चिते विभवक्त्कारुण्यवान्पातु नः ।
आरुद्रादवरोकितो दिवि सुरैर्मीरुद्रवद्राक्षसो
भीरुद्रावणयौवतो युधि घनश्रीरुद्रवश्व्यो विथुः॥ ४८ ॥
ताशूण्येन यौवनेन चारुणि मनेक्गे महीसुताकुचतटे सीताकरुचतटे उदीतस्प्रहः उदीता
उन्न स्पा यख सः । अब्रिसमाधिते दारुणि पादुकायां विभवकरत्‌ महदेश्वयेकृत्‌ खार
दरात्‌ शद्रमभिव्याप्य दिव्याकाशे सुः देवैः अवरोकरितः वीक्षितः मीशवदरक्षसः भीरवः
भीताः द्रवन्तः धावमानाः राक्षसाः यस्मात्सः भीरुदावणयोवतः भिया रोदि तीति भीरुत्‌
युवतीनां समूहः यौवतं भीरुत्‌ रावणयौवतं यख सः । घनश्रीः घनख श्रीः शोभेव श्रीये-
ख सः युधि उद्रवज्ज्यः उत्‌ रवती अधिकशब्दायमाना ज्या मौर्वी यख सः ॥
तुल्या यस्य न सन्ति चपङ्कुशखावस्यामिरामण्डङे
कस्यासङ्गमुषा यद ह्धिरजसाहस्या पवि्रीकरता ।
कुस्यावजर्धिं बबन्ध किर यो बल्याशरच्छित्तये
कल्याणाय स मेऽस्तु साञ्चगधलुवेहथा विराजत्करः ॥४९॥
इलामण्डले भूमण्डले । चापकुरशलावल्यां धानुष्कसंषे तुल्याः यसं न सन्ति । कस्या-
सङ्खमुषा कल्यं पापं तख आसङ्गः संबन्धः तं मुष्णातीति मुषा यदद्विरजसा यश्-
रणपांसुना अहल्या पित्रीकृता परिष्चद्धीकृता । यः रामः बल्याशरच्छित्तये बलित्तः ब-
चलिष्ठाः ये आरराः राक्षसाः तेषां च्छित्तिः छेदः तसे जरथिं समुद्रं कुल्यावत्‌ अत्पस-
रटत बबन्ध । साद्गधनुवैह्या सबाणधनुरुतया विराजत्करः विरयाजितदस्तः सः रामः
मे कस्याणाय अस्तु ॥
त्रस्तोपागतछोकरक्षणविधावस्तोकमुद्यत्कृपो
निस्तोयीकरणे च यो जङनिधेरस्तोपमस्तजसा ।
रस्तोऽपि स्तुतिकरत्सु पारयति य न स्तोतुमस्मिन्मया
हस्तोपात्तधनुः रारे भगवति न्यस्तोऽखिखोऽयं भरः ॥ ५०॥

त्रसः भीतः उपागतः समीपं पराप्तः यः लोकः तस रक्षणविधौ अस्तोक अधिकं उय-

रामाष्टप्रासः । २३३

चपः उत्पन्नदयावान्‌ यः । जलनिधेः निस्तोयीकरणे' जलश्चूल्यताकरणे तेजसा पराक्रमेण
अस्तोपमः उपमानद्ीनः । स्तुतिकृत्षु स्तुतिकारकेष्च शस्तोऽपि समर्थोऽपि यं रामं सोतं
न पारयति न समथो भवति । हस्तोपत्तधनुःरारे हस्तधृतचापबाणे अस्मिन्‌ भगवति
रामे समस्तः भरः भारः न्यस्तः निक्षिप्तः ॥
तृष्णा यद्धिषयेषु धीविकङ्तां पुष्णाति धर्यं च य-
न्युष्णाति श्रतिदर्िते पथि पदं कृष्णामिवान्तं न वा |
उष्णाभीड्युकुखाधिपस्य भजने बृष्णापि वन्यौजसो
निष्णातस्तु मवन्क्षिपाम्यघगणान्कृष्णानिवाब्दान्मरत्‌ ।५१।
विषयेषु क्लक्चन्दनवनितादिषु तृष्णा आसा धीविकर्तां धीशूल्यतां पुष्णाति उत्पा-
दयति आशां धैयं च मुष्णाति अपहरतीति यत्‌ तस्मात्‌ श्वुतिदिते वेदोक्ते पथि पर्द
स्थानं कृष्णामिषान्तं करोमि न वा। कष निष्कर्षे" कादिः धातुः। तथापि बरष्णापि इन्द
णापि बन्यौजसः उष्णाभीष्ुकलाधिपसख सू्यंकुलाधिपस्य रामस मजने निष्णातः समर्थः
भवन्‌ मरुत्‌ वायुः अब्दानिव मेधानिव अघगणान्‌ पापनिवहान्‌ क्षिपामि ब्रेरयामि
श्षिप प्ररणेः शविकरण ॥
तरातारं कमुपेमि कस्य भुवने भूतातुकस्येति च
4 क
ध्यातासु त्रिदशावीषु न भवयेतादगेकोऽपि यत्‌ ।
वातापलयनिवेशितम्रणयिनी दृताधिकारं ततः
सीताविश्रमदेरिकं मृगयते जाताद्रं मे मनः | ५२॥
भुवने भूमौ कं त्रातारं रभितारं उपैमि गच्छामि । कस भूतानुकम्पा भूतेषु श्राणिषु
अनुकम्पा दया । (कृपा दयानुकम्पा' इद्यमरः । इति त्रिदशावटीषु तरिदशानां देवानां
आवटीषु समूहेषु ध्याता सतीषु एतादृक्‌ एष इव एषः रामः स इव एकोऽपि यन्न
भवति ततः वातापदल्यनिवेरितप्रणयिनी दूताधिकारं सीताविभ्रमदेधिकं रामं मे मनः
जातादरं सन््रगयते अन्वेषति ॥
सेमियस्परशि यः स्मरतो हृदि सतां चाभित्रषद्कोज्िते
भूमित्राणकरः छरीव जनितो यो मित्रवेक्चान्धिना ।
ओभिलयाप वनं नियोक्तरि शुरौ सौमित्रिणा सीतया
+ न
यो मिथ्यावचनत्रदोषनुदि तं नामि तिरोकीपतिम्‌ || ५३॥
यः रामः ममित्रषद््कोज््िते कामकोधादिषयशन्ुरहिते सेमियस्प्शि स्तिमितस्य
भावः समिदं निश्वर्ता तद्रति । निश्वरे ईवयर्थः । सतां हृदि स्तः भूमित्राणकरः
दाशीव यः मिच्र्वंशान्धिना सूयेव॑ंशसमुद्रेण जनितः । यः मिथ्यावचनत्वदोषनुदि अस्षय-
भीरो युर पितरि नियोक्तरि सति वन गच्छेति प्रेरके सति भं इति । “ओमिद्गीकारे" ।

३५ कान्यमाख ।

अस्त्विति वनं सौमित्रिणा सुमित्रायाः अपत्येन लक्ष्मणेन सीतया च सह आप प्राप |
तं वरिलोकीपति रामं नोमि नमामि ॥
७५ [५
दत्तातङ्कमुदन्वतेऽखरिखिना वित्ताधिराजाजुजं
कृत्तायस्ततलुं विधाय मरुतां हृत्तापनिवोपकम्‌ ।
मत्तानेकपचङ्कमं भरणमदायत्तातुकम्पारसं
चिन्ताकमृषिन्रजसय कल्ये तत्तादृशं राघवम्‌ ।॥ ५४ ॥
उदन्वते समुद्राय अल्लशिखिना बाणान्निना दत्तातङक दत्तः कृतः आतङ्कः संतापः येन
तम्‌ । वित्ता धिराजाचुजं छबेराजुजं रावणे छृततायस्ततञ खण्डित विस्तृतशरीरं विधाय ।
रावणं दृत्वेयथैः । मरतां देवानां हता पनिवौपकं हृत्संतापनिव्तैकं मत्तानेकपचङ्खमं
अनेकप: गजः । हस्ती द्विरदोऽनेकपो द्विषः इलमरः । मत्तगजतुल्यगमनं प्रणमदाय-
तानुकम्पारसं नमतु कृपावन्तम्‌ । ऋषित्रजख चित्ताकपरं मुनिहदयाकषैकं तत्तादशं स;
स इव अनन्यसदृशं राघवं कल्ये भजामि ॥ ॥
दानीयो रचितः श्रियामपि रिपोयानीय येनानुजः
पानीयाकरमेव योऽख्चरिखिनातानीदपोढस्मयम्‌ ।
जानीते विभवं च यस स वसन्मौनी वटद्रोस्तठे
यानीमं शरणं मनोविहर्णसानीकृतं सीतया ॥ ५५ ॥
येन रामेण रिपोः रवणस्य अनुजोऽपि विभीषणोऽपि आनीय खनिक्रटं प्रापय्य
धियां छङ्काराज्यश्िणां दानादैः दानीयः रचितः कृतः । पानीयाक्रं समुद्रं यः अघ्रशि-
खिना अपोढस्मय वीतगवं अतानीत्‌ । यख विभवं मादात्म्यं वरदरोसछे वसन्‌ मोनी

दक्षिणामूर्तिधरः सः हिवः जानीते । सीतया जानक्या मनोविहरणस्थानीक्रतं इमं
दारणं यानि गच्छानि ॥

दूरादुञ््वितसद्िधीनपि जनानाराधने खे परा-
न्धीरासायपदं नयन्तमवनीभारापनोदक्षमम्‌ ।
धारावाहिकवित्वहुतुभजनं राराञ्यमानं श्रिया
श्रीरामायणनामकं सुतिनी धीराविरायेव मे ॥ ५६ ॥
दूरात्‌ उञ्न्चितसद्विधीनपि कर्मभ्रष्टानपि आराधने भगवदाराधने तत्परान्‌ उदुक्तान्‌
धीरासायपदं धीरैः जीवन्मुक्तेः आसादयं प्राप्यं यत्पदं तन्नयन्तं अवनीभारापनोदक्षमं

धारावाहिकवित्वहेतुभजनं क्चिया राराज्यमानं श्रीरामायणनामकरं राममेव मे सुङृतिनी
धीः आ्रिशति ॥ ~

नाहं पुत्रकछख्त्रमित्रविषये सेहं विहातुं क्षमः
साहं कारमिदं मनश्च न कृतोत्साहं गुरूपासने ।

राम्टप्रासः | २५५

देहं नश्वरमन्तकस्य न दया हा हन्त तेनोञ्ितुं
मोदं नौमि रुचा विडम्बितपयोवाहं रघूणां पतिम्‌ ॥ ५७ ॥

अहं पुत्रकख्त्रमित्रविषये हं विदातुं न क्षमः। इद्‌ मनश्च साहकारं सगर्वम्‌ , युरूपा-
सनेन कृतोत्साहं च देह नश्वरं अन्तकस्य दया न । तेन मोहं उञ्न्नतुं यक्त रुचा
कान्या विडम्बितपयोवाहं तिरस्छृतमेषं रघूणा पतिं रामं नौमि ॥

न श्चानो भुवने भवन्ति सकृदप्यश्रायमाना यथा
विश्वा निजेस्यातयोऽपि च तथा न श्वायितां राघवात्‌ ।
पश्वादिद्ुहिणान्तसगेरसिके विन्चाधिवासे ततो
विश्वामिन्रमखासिैरिणि वयं विश्वासिनः केवलम्‌ ॥ ५८ ॥
भुवने श्वानः क्रयः सङ्ृदपि एकदापि अश्वायमानाः अश्व इव आचरन्तीति त-
थोक्ताः यथा न भवन्ति तथा विश्वाः समस्ताः नि्जैरनातयोऽपि देवाः राघवात्‌ न श्वा-
यिताः न ब्रद्धियुक्ताः । धरिधातुः ब्रष्यर्थकः । ततः पश्वादि द्वहिणान्तसमैर सिके विश्वाधिवासे
विश्वेषां समस्तानां अधिवासे वासनिख्ये विश्वामित्रमखारिवैरिणि वयं केवरं विश्वासिनः ॥
9 ७
निवोणं गमिते शरे रणभुवि ख्वीयुधारित्रजे
सवोसामजनिष्ट यः स्तुतिपदं सखवोरवामभ्रुवाम्‌ !
गुबोदेशगृहीतकाननगतिढुवीरयादोधिमू-
गुवोपोहनसाहसी स दुरितं निवस्येन्मे विभुः ॥ ५९ ॥
यः रामं रणभुवि खवौयुधारित्रजे खरः “वञ्जं शतकोटिः खरः" इयमरः । खव॑-
युधः इन्द्रः तस्यारयः अराः तेषा व्रजे समूहे निव॑णं क्षयं शरः गमिते प्रापिते सति
सवासां खवीरवामश्रुवा रम्भादीना स्तुतिपद्‌ अजनिष्ट । गुवोदेशग्दीतकाननगतिः पितर-
शासनप्राप्तारणए्यः दुवारयादोधिभूगवापोहनसाहसी अतिदुःसहससुद्रगर्वभज्गसाहसी सः
विभुः श्रीरामः मे दुरितं निवांसयेत्‌ निवर्तयेत्‌ । प्रार्थनाया चिड्‌ ॥

नीकाम्भोदनिभं युगान्तविहरस्कारान्तकभङ्ता-
खीखाचद्धनुरीरितेषुदकितस्थुखाङ्गरङाधिपम्‌ ।
फारन्तश्रमरीकरं युधि चलद्रालाच्चलोद्धोषक्-
दरोखङ्कख्युतं भजामि विजयश्रीखाज्छितं राघवम्‌ ॥ ६० ॥

नीलाम्मोदनिमं युगान्तविदहरत्सारान्तकभरूताटीलान्वद्धचुरीरितेषुदलितस्थूलाङ्गलङ्का-
धिपं युगान्ते प्रलयकाले विहरन्‌ थः कारान्तकः हिवः तस्या भरूरता तखा लील यस
धनुषः तेनेरिताः इषवः तैः दकितिः स्थूरज्गरुङ्काधिपः यख तम्‌ । युधि कालान्तश्नम-

३६ कव्यमाला |

शीकरं चद्राखाश्लोद्धोषकृदरोखाज्ग्युतं चरन्ति वालाश्चलनि अभ्राणि येषां ते
उद्धोषं ऊरवन्तीति उद्धोषकृतः एर्वभूतैः गोला : वानरविशेषैः युतं विजयश्रीराञ्छितं
विजयध्रिया राजलक्ष्म्या लाञ्छितं चिहितं राघवं भजामि ॥

स्यं यद्रपुषः पथोदरुचिभिस्तौस्यं समाङम्बते

ध व ॐ
, भूस्यं यस्य कथा करोति कट्षं मास्यं नदीवै्रम्‌ ।
ठस्य मे विषयं निवाय करुणाशास्यन्तरङ्ग चरणां
पाल्यं मामपि परयतु प्रणमतां वाल्यन्तको यः प्रभुः ॥६१॥
यद्रपुषः नैल्यं नीकिमा पयोदरुचिभिः मेधकान्तिभिः तौल्यं साद्द्यं समारम्बते आ-
भ्रयति। यख कथा कटषं पापं एेश्वरं माल्यं नदीव मूल्यं मूरेन बध्यं मूल्यम्‌ । (नौवयो-
धर्म इद्यादिना मूटशब्दायस्रययः । मे लौत्यम्‌। खाथं ष्यडप्रययः । विषयं विषया-
काह्िणं चक्षुदि निवाय प्रणमतां वणां टरविषये । विषयत्वं षष्टर्थः । करुणाशाल्यन्तरङ्ः
द्याः यः वाल्यन्तकः काछिरिपुः सः प्रभुः मामपि पाल्यं पालितुं योग्यं पाल्यं रक्षणीयं
पर्यु । दशेधातोः रोट्‌ । प्रथमपुरुषकवचनं प्रार्थनायाम्थे ॥
परयाडछीकशरासभशखनदशावदयाभिनन्यौजसं
परयामच्छरभक्तितस्तनुभृतामशयानपुण्यात्मनाम्‌ ।
शरयाभाननमण्डलां धृतिजितावदयायदैखां कदा
परयामि क्षितिजाकटाक्षपटखीदश्याकृतिं देवताम्‌ ॥ ६२ ॥
पश्यति रोकानिति पद्यं अलीकं कारं तन्रस्थं चक्षुरपि तात्स्थ्यात्‌ अलीकं पर्यम-
खीकं यस्य सः रुलाराक्षः शिवः तस्य शरासं धनुः तख भज्ञनं खण्डनं तख दशा तथा
अवद्यं अभिनन्यं मोजः तेजः । भजो दीपिभ्रकाश्चयोः । अवष्टम्भो बले धातुतेजसिः
0५१ # #
इति दहैमः। यस ताम्‌ । आद्यानपुण्यात्मनां अक्षथ्यपुण्यशाछिनां तनुभृतां अच्छलम-
क्तितः निष्कपटमक्तया पयां दशेनीयां रादयामाननमण्डलां चन्द्रकान्तिसमानमुखमण्डला
धृतिजितावर्यायशेलां धेयजितहिमवलरवतां क्षितिजाकराक्षपटलीद्धयाकृतिं सीतावीक्षण-
वीक्षणीयमूति तां देवतां कदा पद्यामि ॥

पाकोऽभूदजनन्द्नस् मुवि यः काकोद्रेेशयो
रोकोपद्रवशान्तये दिनिषदामेको जगन्नायक: ।
स्तोकोदच्ितदासररिमिबिरसद्राकोडराजाननं
शोकोपक्षतये भजामि तमहं शरीकोरलाधीश्वरम्‌ ॥ ६३ ॥

फाकोदेरेशेश्यः फणीशेशयः । ककाकोद्रः फणी' इत्यमरः । शेषशायी एकः मुख्यः
जगन्नायकः यः विष्णुः दिविषदां देवानां उपद्रवशान्तये सजनन्द्नस दशरथस पाकः

रामाष्टपासः । ३७

बालः । प्पोतः पाकोऽमकः' इयमरः । मुषि अभूत्‌ । सोकोदश्धितहासरदिमविरुस-
द्राकोडराजानन किचिदुत्न्नहासकान्तिराजमानपूणेचन््रसदयमुखं तं कोश्षराधीश्वरं रामं
अहं शोकोपक्षतये दुःखनिदृत्तये भजामि ॥
पूवास्तन्यवधूटगुस्पर्वनीचार्वकृ तीन्द्‌ द्यं
वावोहध्वनिदायिनं च धलुषे शर्वाय भङ्गक्षणे ।
गीवोणारिचमूद घेरतितमौवायमाणं रणे
पूवोराधितमाश्रये रघुपतिं दूर्बादलहयामलम्‌ ॥ & ४ ॥
पूवोस्तव्यवधूटृयुत्पख्वनीचानौकृतीन्दूदयं पौरनारीनेत्रोत्पर्वनसंतोषकरातिमनोज्ञच-
नद्रसदशं भज्गक्षणे शावोय शांकराय धुप बावौहष्वनिदायिने वावौहः मेः रणे गीरव-
णारिचमूदघेः राक्षघसैन्यससुद्रय ओवीयमाणं ओर्वः वडवाभिः । “ओर्वस्तु वाडवो वड-
वानः" इयमरः । पूवांराधितं, दृवादल्द्यामल्म्‌ । दर्वा तु रातप्विका इयमरः ।
दूवायाः दर इव र्यामरं रघुपतिमाश्नये ॥
पेटी विक्रममोक्तिकस्य सुमनोवाटी युनीन्द्राछिनां
रादीभावितवल्कलखा धृतजटाजूटीभवल्छुन्तला ।
चेटीभूतजगदशाननशिरःपाटीषुर्वीसुता-
पादीराङ्कमुजान्तरा मम मनस्यादीकते भावना ॥ ६५ ॥
विक्रममोक्तिकस पेटी । स्थानमिदयर्थः । सुनीन््ाछिनां कऋषिधरष्टभ्रमराणां सुमनो-
वाटी उद्यानम्‌ । ¶्वारी वास्तौ गृहोद्यानकव्योः' इति दमः । शाटीभावितवत्करधारिणी
धृतजटाजूटीभवत्कुन्तला जयधारिणी चेटीभूतजगदशाननशिरःपारीषुः चेदीमूतं श्य-
भूतं जगत्‌ यस सः तादृरादश्ाननस्य रावणस्य शिरःपाटिनः इषवः बाणाः यख सः
उर्बी॒तापादीराद्भमुजान्तय सीताचन्दनचचितवक्षाः तादश भावना रामविषयभावना
मम मनसि आरीकते आगच्छति ॥
पराडेयां्चुनिभाननं खुरतयोमूठे सितं सालुजं
रीखेयं हृदि जानकीसहचरं काटे यदि त्न्तिमे
फलेषु रमितश्रुवो यममटाः कौङेयकैदौरुणे-
राजेद्यापि न शक्कुयुजनयिवुं मीरेशमप्येव मे ॥ ६६£ ॥
प्ालेयाल्यनिभाननं चन््निभाननं सुरतरोः कल्पद्क्षख मूटे स्थितं सानुजं जानकी-
सहचरं अन्तिमे काठे मरणकाङे हृदि शीयं यदि फलेषु भ्रमितश्रवः यमभयाः दारुणेः
कौलेयकः श्वभिः । “कौलेयकः सारमेयः" इयमरः । आष्द्यापि [जिहाभिः ] मे भीडेश-

मपि जनयितुं न राक्कयुः । न समथा इदय्थः ॥
द्‌. ५

३८ काम्यमाल ।

रासाय प्रयतेत चेदिरि तदा का सारवन्ता कवे-
हासायेव तु सा भवेन्मतिमतामासादिता चेघ्पुरः ।
त्रासदेव विना तथा विरचिता मे सादहितिः प्रासभा-
ग्भासा नि्ञितमेध राघव कृपामासारयास्माः श्रुतौ ॥ ६७॥
प्रासाय प्रयतेत चेत्‌ यल: कृतः चेत्‌ तदा कवेः गिरि वाचि का सारवत्ता सारता।
नासीदयर्थः । कि च प्रासबद्धसाहितिः मतिमतां पुरः आसादिता प्राप्ता चेत्‌ भ्रं हासा-
येव भवेत्‌ । च्रासादेव विना भयं विना तथा मे साहितिः प्रासभाक्‌ प्रासबद्धा विरचिता
माता नि्जितमेष हे राघव, अश्याः श्रुतौ श्रवणकाटे कृपां आासारय वषय ॥
प्राजापलयचरुमङकुप्रजननः क्ष्माजामवाप्य प्रिया-
माजावुत्कमपि क्षणेन विद्धे यो जामद्प्यं जितम्‌ ।
आजान्वायतबाहुरन्तिकमदहीभाजानुजेनाव्रतः
पूजाकमैफटं सतां मनसि मे राजा रघूणां वसेत्‌ ।॥ ६८ ॥

यः प्राजापलयचरग्रङ्कप्तजननः ब्रह्मप्रेषितदिव्यपायससंभूतः क्ष्माजां सीतां प्रियां परली
प्राप्य आजौ युद्धे उत्कं सोत्कण्ठं अपि जामदभ्यं परञ्युरामं जितं विदधे । आजान्वायत-
बाहुः अतिदीधबाहुः अन्तिकमहीभाजा समीपस्थितेन अनुजेन रक्ष्मणेन आतः सतां
पूजाकर्मफलं रघूणां राजा स रामः मे मनसि वसेत्‌ ॥

बन्धा सेतुपथस्य सेन्यगतये सिन्धावबुदारोमिभी
रुन्धाने रारचापशोभितकरः स्कन्धावसक्तेषुधिः ।
गन्धानेकपचङ्कमो युवि कृतां संधामवन्ध्यां वह-
तरिन्धामात्मनि सोऽबतीये सुचिरं तं धारयत्वेप मे ॥ ६९॥
उदारोर्मिभिः रुन्धाने । गतिमिति रोषः । सिन्धौ सेन्यगतये सेतुपथसय सेत॒मागंख
बन्धा निमोता शरचापदयोभितकरः स्कन्धावसक्ेषुधिः गन्धानेकपचद्कमः सत्तगजगमनः
भुवि कतां संधां प्रतिज्ञां अवन्ध्यां सफलां वहन्‌ स रामः मे आत्मनि मनसि अवतीय
इन्धां दीप्यताम्‌ । “चि इन्धी दीप्तः । एषः आत्मा तं धारयतु ॥
बारोऽप्यध्वरणुप्रये निरिचरानारोप्य यथिच्नक्र-
डीरोऽभ्यणेगतानृषीत्निजतयुश्रीरोभिचिन्तान्न्यधात्‌।
काटोद्यत्कमलेक्षणो भवद्वञ्ज्वारोत्थसंतापह-
रोक्यप्रसुरेष पूषङुरमूरालोक्यते मे हदि ॥ ७० ॥
यः बारोऽपि अध्वरगप्तये विश्वामित्रयागत्राणार्थं निरिचरान्‌ मारीचबाहुप्रमुखान्‌

रामाष्टप्रासः | ३९

आोप्य नारायिला चिच्रकृद्ीरः सन्‌ अभ्य्णगतान्‌ समीपस्थान्‌ ऋषीन्‌ निजतनुश्रीलो-
भिचित्तान्‌ व्यधात्‌ । कारोद्यत्कमरेक्षणः प्रातःकालविकसितारविन्दनेतचरः भवदवज्वा-
लोत्थसंतापहत्‌ तरैरोक्यग्रयुः पूषकुलमुः सूर्यवंशोत्पन्नः एषः रामः मे हृदि आलोक्यते ॥
भक्तं कन्दफरादिरल्नमङुटीरिक्तं जटाङं शिरः
रक्तं नाम विद्युद्धये शरधतुयुक्तं च पाणिद्रयम्‌ ।
रक्तं नेत्रयुगाच्चङं निखिरूमप्युक्तं चिदं खक्षणं
व्यक्तं सल्छुखुदेवतस्य भुवने नक्तचरद्रोदिणः ॥ ७१ ॥
मत्कुर्दैवतस्य रामस नक्तंचरद्रोहिणः भक्तं अन्नं कन्दफलादिरलमकुटीरिक्त शिरः
जटालं जटाभरितं नाम अभिधा विशछद्धये [ सतृणं ] विञ्यद्ये शक्तं पाणिरयं च शरध-
नु क्तं ने्रयुगारं रक्तं निखिर इदं उक्तं लक्षणं भुवने व्यक्तम्‌ ॥
भिन्तामन्तरिदं निरन्तरमियं चिन्ता वृथा चेतसः
संतापं च तनोतु युच्वतु गुदं किं तावता मे मनः।
संतानद्रममीप्सिताथघटने यन्तारमम्भोनिधे-
हन्तारं दश्चकन्धरस्य भजते तं ताटकारं यतः ।॥ ७२ ॥
अन्तः अन्तःकरणं भिन्तां मेदयु इयं चिन्ता निरन्तरं स्वेदा बथा चेतसः संतापं
च तनोतु । मे मनः सुदं सुश्च तावता किम्‌ । न किमपीलयर्थः । यतः ईष्सितार्थघटने
संतानह्ृमं अम्भोनिधेः यन्तारं दशकन्धरस्य हन्तारं तं ताटकारिं भजते ॥
मित्रं यख च चित्रभातुतनयः पत्रं च शत्रुंजयं
पुत्रं चाह जनः कुदं ख्वमपि क्षत्रे च जायच्वितम्‌ ।
सत्रे जाणपदं च कस्यचिदषेदरछत्रं तदेकं सितं
चित्रं धन्व च दापितं जितवता वृत्र स पातुप्रसुः) ५३॥
यस चिच्रभालुतनयः सुप्रीवः मिन्रम्‌ । पत्रं च वाहनं च श्रुनयं गरुडः । प्च
तु बाहे प पक्षे च ारपक्षिणोः' इति बिश्वः । पुत्रं इरां र्वमिति आह (लोके) क्षत्र
जआलयश्चितम्‌ ! कस्चिच्पेः विश्वामिन्नसख सत्रे यागः त्राणपदं छत्रं तत्‌ एकं प्रसिद्धं सितं
यस्मे वृत्रं तदा्यमघरं जितवता इन्द्रेण । चित्रं रातरुसंदयारक्षम धन्वे च धनुश्च दापितं
दत्तं सः प्रभुः पातु ॥
यद्रागस्य पदं बिदेदतनया रुद्रायुधभ्वंसना-
दुद्रावं बिरचस्य येन पिदधे छिद्राणि या रोदसोः ।
भद्रायास्त्वरुणान्वयाणेवतसोनुद्रावणे सा रणे
निद्रामक्षयिणीं समपितवती यद्रा खस्द्रोहिणी ।॥ ७४ ॥

१, "जाद्याच्रितमरः इति पाडः.

9 काव्यमाला ।

येन उद्राविम अधिकरशब्देन या रोदसोः ययावाप्रथिव्योः छिद्राणि पिदधे तादशं उदर
सदरायुधध्वंसनात्‌ दर्वापमजञनात्‌ विरच्य या सुद्र रोदसोः ययावा्रथिन्योःछिद्राणि पिदधे
यद्रागख विदेहतनया पदं अशुणान्वयाणेवतमोनुत्‌ तमोदत्‌ चन्द्रः रणे रावणे अक्षयिी
निद्रा दी्निद्रां समर्पितवती खरद्रोहिणी सा सुद्र भद्राय अस्तु ॥
न
यन्मातुजैठरे ऽन्वभावि नरके यन्मानवेदुःसहे-
~ १४९ सुर ५
ऽप्युन्मादादिव मौढ्यभाजि न सञ्ृत्तन्मानसे चिन्ते ।
जन्मासुव्यजनोदितं व्यसनितां सन्मानितोक्टया विद्‌-
सत्वन्मादहात्म्यमवेदय राम दुरितच्छिन्मादशां लां मजे ॥५७५॥
मानवैः दुःसहे नरके नरकरप्राये मातुः जठरे युःखं अन्वभावि अनुमतं [मया ] तदुःखं
उन्भादादिव वैचिल्यादिव मौव्यभाजि मानसे सक्रत्तचिन्यते जन्मायन्तसुदुःसदहां जन्मनि
अलन्तसदुःसदां म्यसनितां सन्मानितोक्या विदन्‌ सद्धिमनिताः सन्मानिताः महान्तः
तेषां उक्टया जानन्‌ मादृशां त्वन्मादात्म्यं दुरितच्छित्‌ दुरितनिवर्तकं इति अवे त्वां भजे ॥
यास्तेजःकथितान्धयो दिनकरश्रीसतेयकेटीश्रत-
खीसेपुः किर रक्षसामसुषु चापासतेषु छुङ्कारणे ।
आस्तेनापि रथेन दुकेभजवाः प्रापने: प्रियस्य द्विष-
सास्ते तावदिषू रघूद्वह ममोपासते मनः शरेयसे ।॥ ७६ ॥
याः इषवः तेजःक्थितान्धयः दिनकरश्रस्तेयकेटीभतः लङ्ारणे रक्षसां अरु अपा.
स्तेषु च्नीः रक्षघ्नीः तेपुः तासां ताप अङुर्बन्‌। आः इदयाश्वयं । तेनापि प्रसिद्धवेगशालिनापि

रथेन गरुडेन दुरुभजवाः प्रानैः भरियख प्राप्तिरिति कंसभार्या तखाः भ्रियसख कंसख ते
तव ताः पूर्वोक्तविरोषणविरिशः इषूः तावस्परथमतः मम मनः श्रेयसे उपास्ते ॥

ये बेदैरविदुरखिराणि मुवनान्यावेधसो विष्टपा-
ते वेगेन तरन्ति यस कथया नावेव सिन्धुं भवम्‌ ।
धावेयुयधि यस्य काचकगुणारव्रेण दूरेऽरयो
भावेनालघुभक्तिना रघुभुवां सेवे तमेवेश्चरम्‌ ॥ ७७ ॥
ये वेदेः आवेधसः विष्पात्‌. आब्रह्मरोकुवनानि अस्थिराणीति विदुः ते वेगेन यख

कथया सिन्धुं ससुद्र नावेव भवं संसारं तरन्ति । यख काञ्चुकयुणारावेणारवेण अरयः
युधि धवेयुः ते रघुमुवां राघवाणां ईश्वरं अरुघुभक्किना भावेन सेवे ॥

योऽघानि स्मरतामघानि युधि येनाघानि लङ्केर-
इराघातत्परतां नयन्ति यद्सामोधा यदीया जगत्‌ ।

रामाष्टपरासः । ४१

मोघादन्यमिषुं कृताणैवमदनव्याघातमाबिभरतं

मेषाभं तमहं भजे परिवृढं वैखानसानां प्रियम्‌ ॥ ७८ ॥
यः स्मरतां अघानि पापानि अघानि हतवान्‌ । युधि येन लङ्श्वरः अधानि हतः ।
यदीयाः यसां ओघाः जगत्‌ शछाघातत्परतां नयन्ति । कृतार्णवमदव्याघातं कृतसमुद्र-
मदमेङ्ग मोधादन्यं अमोघं इषुं आविभ्रतं मेधां वैखानसानां प्रियं पखिढं प्रभं भजे ॥
रक्षुत्वक्षयमङ्गख्प्रदपदश्यक्षप्रसादोन्मिष-
द्रशषःश्रीव्रतपङ्किकधरथुजाव्क्षच्छिदापण्डितः ।
अक्षुय्यप्रबदप्रतापस्चिवानृक्षुपुवगान्नय-

न्क्षत्रेसदृक्षचारुवदनः स क्षतनियग्रामणीः ॥ ७९ ॥
अक्षयमङ्गलग्रदपद्‌ः अक्षयमङ्गरं मोक्षः । तथाक्षप्रसादोम्मिष्रक्षःश्रीद्रतपद्धिकंधरथु-
जाढक्षच्छिदापण्डितः त्यक्ष: परमेश्वरः तस्य प्रसादेन अनुग्रहेण उन्मिषन्ती वृद्धिमती या
रक्षःश्रीः तया परितः पद्धिकधरः रावणः तख भुजा एव वृक्षाः तेषां छिदा छेदः । थुजा-
च्छिदाशब्दौ आकारान्तौ । तस्मिन्‌ पण्डितः समर्थः । नक्षतरेशसदक्षचारवदनः क्षय्य
भ्बलप्रतापसचिवान्‌ ऋक्षष्ठवंगान्नयन्‌ क्षचनियत्रामणीः स रामः रक्षतु ॥
रथ्यायां निख्ये सतां सदसि वा मिथ्यावचो यद्भु
तथ्याङापमपि यजामि कुरङे पथ्यावहेयो गतिम्‌ ।
कथ्या तन्मम दुगेतिभंवति योन्मथ्यावहातुं च तां
कथ्यादिलयङुे कृतोदयमिनं तिथ्यां नवम्यां मजे ॥ ८० ॥
रथ्यायां निख्ये गृहे सतां सदसि वा यत्कारणात्‌ मिथ्यावचः अनृतं बरुवे ब्रवीमि । यः
कुशङे पथि गतिं आवहेत्‌ । तं तथ्याखापमपि दलयजाभि 1 तत्तस्मात्कारणात्‌ कथ्या दुःसहा
या मम दुगेतिः भवति तां उन्मभ्यावहातुं नवम्यां तिथ्यां कथ्यं छा्यं यदादिलयछुलं
तसिन्‌ कतोदयं कृतावतार इनं प्रभं भजे । दनः सूर्यँ प्रभौ" इयमरः ॥
राकानाथनिभानन बसुमतीतोकाभिरामाकृ्तिं
पाकारातिपुरःसरामरसदःरोकापनोदक्षमम्‌
कोकानन्द्नवंशजव्रतपरीपाकावकरष्टोदयं
केकावन्नवपिच्छनीटढवपुषं छोकामहे चेतसि ॥ ८१ ॥
राकानाथनिभाननं वसुमतीतोकाभिरामाङृतिं वञ्मतीतोकः सीता । पाकारातिपुरःस-
रामरसदः शोकापनोदक्षमं पाकारातिः इन्द्रः । कोकानन्दनः सूयः तस्य वरजव्रतपरीपा-
कावक्ृष्टः उत्पन्नः उदयः यस तम्‌ । केकावन्नवपिच्छनीरुवपुषं केकावन्तः मयूराः तेषां
ननपिच्छानि नूतनवबदहौणि तद्त्‌ नीरशरीरं चेतसि चित्ते लोकामहे ॥

४२ काव्यमाा |

ष्‌ क टः १५
रकेन्दुपरतिमाननसख महिमा हा कंन वा वण्यते
1 ष्‌ ७५
टोके यत्र दयारसोऽजनि महान्काकेऽपि सान्द्रागसि ।
क क भ भ न सूः €
एकेनैव शरेण येन समरे नाकेशसूयहतः
शोकेनाङ्कख्चेतसां मुवि नृणां साकेतवासी गतिः ॥ ८२ ॥
रकेन्दु्रतिमाननस महिमा रोके केन वा वण्यते । न केनापीयर्थः। हा यच रामे
सान्धागसि सीताविषयमहदपराधवति काकेऽपि काकरूपधरे जयन्तेऽपि महान्‌ दयारसः
अजनि। येन समरे नाकेपूनुः वाड एकेनैव शरेण हतः समुवि शोकेनाकुङ्चेतसां वरणा
सकेतवासी गतिः ॥
रूपं यस वदन्ति दन्तमदनक्षेपं दुरापं परै-
श्चापं राक्षसमण्डलक्षयकरं कोपं च याटच्छिकम्‌ ।
शापं कोकवधूवियोगजननं व्यापन्नरक्षापरं
भूपं तं बभस्नभागेवमहाटोपं नमस्छमेहे ॥ ८३ ॥
य्य रूपं दत्तमदनक्षेपं कृतमन्मथनिन्दम्‌ । परदुरापं चापं यादच्छिकं कोपं च राक्षस-
मण्डलक्षयकरमिति वदन्ति । यख शापं पल्लिवधक्रुद्धश्गुशापं कोकवधूवियोगजननं
कोकवधृश्वासौ विश्च विः पक्षी तं योजयति पुरुषेण संयोजयतीति कोकवधुवियोगः सूथः
तद्रश्ेऽपि सः तस्मिन्‌. जननं जनयतीति जननं जन्मोत्पादकमिति जनाः वदन्ति ।
व्यापन्नरक्षापरं शरणागतसंरक्षणधुरंधरं बलमम्रभागवमहायेपं खबरजितपरन्चुराममहा-
गवै तं भूपं नमस्कुर्महे ॥
रोषान्धस्य दशाननस्य शिरसां दोषां च य्खिरातं
पूषाश्वदयुतिनाञ्यगेन हृतवान्धोषाङ्किते संगरे ।
एषाङ्गीक्छियतां ममालषिपुटी दोषाज्निमा्टीकृता
रोषाङ्गे शयितस्य तत्रभवतो वेषान्तरेणाञुना ॥ ८४ ॥
यः रोषान्धस्य दश्चाननस शिरसां दोषां च । बाहरूनामिलर्थः । जिंशतं शिरांसि
दश बाहवः विंशतिः आह च्रिशतं धोषाङ्किते गजेनायुक्ते संगरे युद्धे पूषा्चदुतिना
सूयेसद्यकान्तिना आद्चगेन बाणेन हतवान्‌ । दोषान्‌ निमार्टीकृता निवृत्तकेन शेषाङ्े
रयितख तत्रभवतः महाविष्णोः वेषान्तरेणामुना रामेण एषा ममाज्ञल्पुरी अङ्गीक्रिय
ताम्‌ । प्रार्थनायां लोट्‌ ॥
टीडादारितमन्मथारिधनुषे साङावटीलाविने
रीटढावनिततापसाय विरिखञ्वाावलीढान्धये ।

` रामाष्टप्रासः । ४३

नीखादिषुवगाधिताङ्गियुगरीमूखाय रुङ्कापतेः
कालायाकल्यामि मूमितनयाहेखसखायालजलिम्‌ ॥ ८५ ॥
टीरादारितमन्मथारिधनुषे अनायासखण्डितरोवचापाय । सालवलीखाविने छेदिने
सीरं सद्धावः तेनावर्जिताः तापसाः यस तस्मे । विरिखज्वालावलीढान्धये अवलीटः
पीतः । नीखादिप्ठवगार्चिताब्रियुगरीमूलाय लङ्कापतेः काराय । भूमितनया सीता ।
हेरखासखाय कीडासहृदे । अज्ञलि आकल्यामि ॥
बाचावारितमप्यभीक्ष्णमहह्‌ प्राचासृषीणां मता-
नाचारानपहाय धावति मनो नीचावतीर्णे पथि ।
हा चापस्यहतस्य तन्नियमने का चातुरी मे ततो
याचाम्यानय मे वद्यं त्विदमिति त्वा चापपणे विभो ॥८६।
से मनः वाचावारितमपि प्राचां ऋषीणां मतानाचारान्‌ अपहाय लयक्त्वा नीचावतीर्ण
पथि नीचगम्ये पथि अभीक्ष्णं पुनः धावति गच्छति । अहह आश्वम्‌ । चापल्यहतस्य
मम तन्नियममे तस्य मनसः नियमने स्थिरीकरणे का चातुरी । सामथ्ये नास्तीदयर्थः । हा
इति खेदे। ततः तस्मात्‌ कारणात्‌ हे चापपाणे विभो, इदं पूर्वोक्तं मनः मे वदं नय इति
त्वा त्वां याचामि मरार्थयामि ॥
बाक्यानामुचितं पदं हृदय वास्मीक्याननानियंतां
कोक्यानन्दकरदन्वयं भज नमोवाक्या सुरेन्द्राजम्‌।
केक्यारूढसुराभिरूपवपुषं पाक्यान्विमस्नौजसा
नाक््याराध्यपदं च जीवपरयोरेक्यावबोधाप्तये ॥ ८७ ॥
हे हृदय । संबोधनम्‌ । वाल्मीकयाननात्‌ वाट्मीकिमुखात्‌ नियता निगेच्छतां वाक्यानां
पदानां उचितं योग्यं पदं स्थानं कोकानन्दकृदन्वयं सूयवंशं सरेन्दराज्चजं उपेन्द्रं केक्या-
रूढः सुत्रह्मण्यः तख इव आभिरूपवपुषं अघ्लोजसा आभेयाच्तेजसा पाक्याभ्ि शोषि-
तसमुद्रं नाकरिनः देवाः तैः आराध्यपदं रामं जीवपस्योः जीवात्मपरमात्मनोः एेक्याव-
बोधः अद्रैतज्ञानं तस्याप्तये प्राप्तये नमोवाक्या भज ॥
वासेनातिज॒गुप्सितेपु नगरेष्वासेतुवाराणसि
ग्रासे बद्धरुचिने चेद कृतवानासेवनं ते विभो ।
त्रासे सयश्रुनातिघोरनरकादासेदुषस्त्वां मम
व्यास्ेधस्तव किं क्षमो रघुपते दासेषु कतौ कृपाम्‌ ॥ ८८ ॥
आसेतुबाराणपि काशीरामेश्वरपय॑न्तेषु अतिजुगुप्सितेषु अतिनिन्दितिषु । नगरवासख
निषिद्धतादिति भावः । [नगरेषु वासेन सहित इति शेषः ] मासे भक्षणे बद्धरुचिः

४४ कान्यमाखा ।

बद्धादरः सन्‌ अहं हे बिभो, ते आसेवनं न चेव कृतवान्‌ । अश्रुनातिघोरनरफात्‌ त्रासे
सति हे रघुपते, त्वां आसेदुषः प्रपत्रख मम दासेषु कठं व्यासेधः निषेधः क्षमः किम्‌ ॥
विद्धा यः इहनासगं विरहितं वध्वा निरीक्ष्योटजं
दधा पशिसुखास्मियां रिपहृतां वद्धाङिमिम्भोनिधो ।
रुद्धा शचुपुरीं र्वेगमभटैः कुदा रणायागता-
्ुद्ारीनजयस्स मे रघुपतिविध्वाकृतिः स्याद्रतिः ।॥ ८९ ॥
यः ऊुहनाखगं मासैचं विद्धा वध्वा सीतया विरदितं उटजं निरीक्ष्य पक्षिमुखात्‌
जटायुषो मुखात्‌ प्रियां रिपुहतां रावणहृतां बुद्धा ज्ञात्वा अम्भोनिधौ आलि सेतुं बद्धा
रतरुपुरीं ठकं छवंगमभयेः रुद्रा रणाय आगतान्‌ अरीन्‌ क्रुद्धा युद्धा अजयत्‌ सः विष्वा-
कृतिः विष्णुकूपी । विधुः श्रीवत्सलाञ्छनः" इलमरः । रघुपतिः गतिः सात्‌ ॥
विध्वादियविखोचनः समिति यो विदधू बरत्कैटभं
मध्वाघातमपि प्रकर्प्य जछ्धौ दभ्वान चाद्घं बहन्‌ ।
छष्भ्वा जन्म रघोः ङे निहतवान्व्यध्वावतीणेधितिं
वध्वामोषकमारारं हरतु मे स ध्वान्तमन्तगेतम्‌ ॥ ९० ॥
विष्वादिलयविरोचनः चन्द्रसूयैलोचनः यः समप्रिति बरात्‌ कैटभं विद्धा हत्वा मध्वा-
धातमपि तदाख्यासुरवधमपि प्रकल्प्य जल्थो शङ्खं बहन्‌ दध्मौ । रघोः कुले जन्म
ग्ध्वा सन्‌ व्यध्वावतीणेस्थितिं दुमागेगामिनं वध्वामोषकं सीतापहतारं आश्चरं रावणं
निहतवान्‌ जघान सः मेऽन्तगेतं ध्वान्तं पापं हरतु प्रार्थनायां खोट्‌ ॥
बीरेऽप्यपितश्चासनो परिप यो रेणुकासंभवे
यो रेजे दशकंधरस्मयहरं तारेशमप्यर्दयन्‌ ।
पारेसिन्धु निराचराः समिदखंकारेण येनाहता
नोरेतस्य कथा भवाब्धितरणे सारेति मोदामहे ॥ ९१ ॥

यः तृपरिपौ रेणुकासंभवे वीरेऽपि परश्चरामेऽपि अर्पितशासनः \ यः दश्षकंधरस-
यरं तारेशमपि वालिनिमपि अदंयन्‌ पीडयन्‌ । येन पारेसिन्धु निद्याचराः रावणादयः

रामिदरकारेण युद्धवीरेण । येने विशेषणमेतत्‌ । एतख रामस कथा भवान्धितरणे
सारा इडा नोः इति मोदामहे ॥

2विदान्ते हृदि यद्धजन्ति मुनयो नादान्तवेयासकं
खेदान्ताय कृतस्तवं शतमखश्रीदान्तकाम्भोधियैः ।
वेदाङ्गोपममेथिरीडुचतटखेदाम्बुलेशाङ्कितं
मोदाम्भोधिविहारदं मनसि तत्पादाम्बुजं पातु माप्‌ ॥९२॥

रामष्टप्रास्तः । ८

सुनयः वेदान्ते ब्रह्मराश्े नादान्तवेयं बिन्दुखरूपेण वेयः आत्मा यख तथोक्तं यसा-
दाम्बुजं खेदान्ताय जन्मखेदनिशृत्तये हृदि भजन्ति शतमखः इन्द्रः श्रीदान्तः विष्णुः कः
बह्मा । “को बह्मणि समीरात्मयमदक्षेषु भास्करे । मयुरेऽौ च पुंसि खात्‌" इति मेदिनी ।
अम्भोधिपः समुद्रः एतैः कृतस्तव वेदाज्ञोपममेधिटीकुचतटखेदाम्बुलेशाङ्कितं भनसि
मोदाम्भोधिविहारदं तत्पादाम्बुज मां पातु ॥
व्यग्रा मन्मथवहिना मनसिजोदग्राङृतिं प्राप्य यं
विभ्रा शरूपेणखा कृता निजवपुष्युभ्रा सुमित्रामुवा ।
स ग्रावधिवधूदङ्खिरजसा सम्राहकूमोण्डजं
न्यग्रा पयसां प्रतप्य कृतवान्नुभ्रामणीः पातु नः ॥ ९३ ॥
मनसिजोदग्राकृति मन्मथवद्रूपिणे यं निजवपुषि उग्रा । रूरशरीरेवयर्थः । शषैणखा
राक्षसी म्राप्य मन्मथवहिना व्यमा सती पीडिता सती स॒मित्राञ्युवा लक्ष्मणेन विमा विग-
तनासिका । वेरो वक्तव्यः" इति नासिकाशब्दस्य प्रा इदयादेशः । कताद्निरजसा भावर्षिव-
धृञ्‌ ग्रावाणं ऋषिवधूकरोतीति मरावर्धिंवधृङत्‌ अहल्याशापनिदृत्तिकतौ सम्राहकूमोण्डजं
पयसां पति न्यग्राशि अत्पस्षरितं कृतवान्‌ सः नृभ्रामणीः चृश्रेष्ठः पातु नः ॥
व्याजानाकछितानि योगिहृदयाम्भोजानि यस्यास्पदं

पूजा यस्य जनाय यच्छति तपोभाजामरूभ्यं पदम्‌ ।
यो जानास्युदरधिं विखोषयितुमप्योजायमानैः शै
राजानं तमह भजे त्रिजगतां श्रीजानकीनायकम्‌ ।॥ ९४ ॥
यस्य व्याजानाकङितानि तिष्कपटानि योगिदहृदयाम्भोजानि आस्पदम्‌ । यख पूजा
जनाय तपोभाजां तपखिनां अरूभ्यं पदं यच्छति । यः उदधिं ओजायमनैः वीक्षणैः शरैः वि-
रोषयितं जानाति । चरिजगतां राजानं श्रीजानकीनायकं सीतापतिं तं रामं अहं भजे ॥
राम्बारुकरतपाणिवणितश्चरस्तम्बाय पाथोनिधे-
जेम्बाटीकरणषवे जनकजाविम्बाधराखादिने ।
अम्बानाथज्जुषाच्जजेन मरुतां संबाध उक्तात्मने
कुम्बाकारकपित्रजाय करुणारुम्बाय तस्मै नमः ॥ ९५ ॥
राम्बाठकरतपाणिः इन्द्रः तेन वर्णितः सारस्तम्बः शरसमूहः यख । पाथोनिधेः समुद्रस्य
जम्बारीकरणेषवे जम्बालीकरणं पड्ीकरणम्‌ । जनकजाबिम्बाधराखादिने मरतां देवानां
संबाे संमर्दे अम्बानाथजुषा सरिवेन अन्जजेन ब्रह्मणा उनक्तात्मने उक्तः आत्मा परमात्म-
खरूपं यस्य । रावणवेधानन्तरं ब्रह्मा रामं अस्तौषीदिति रामायणकथा । कुम्बाकारकपि्र-
जाय अतिनिबिडवानरसेनासमावृताय । “कुम्बा सुगहना इतिः इयमरः । करुणालम्नाय
तस्मे नमः ॥
द. ६

४६६; काव्यमला ।

ारीर्ययुतिरेखया रुचिरया दूरीकृताम्भोधरं
वारीश्चस्मयभजनं घनकृपा्ञारीविहारदरमम्‌ ।
गौरीनाथधनुदहं पदरजोनारीकृतम्रसरं
मारीचद्विषमातेरक्षणकरापारीणमीड विभुम्‌ ॥ ९६ ॥
रुचिरया शारीरदयुतिरेखया शरीरस्येयं शारीरा शरीरसंबन्धिनी या द्युतिः कान्तिः
तखाः रेखया दृरीकृताम्भोधरं वारीशस्यमजनं घनकृपाशारीविहारद्कमं शारी पक्षिवि-
शेषः । गौरीनाथधनुह्ैदम्‌। पदरजोनारीकृतप्रसरम्‌ । शेरीभूतां अहल्यां पादधूल्या परि.
सद्धामकार्षीयर्थः | मारीचद्धिषम्‌। आर्वरक्षणकलापारीणं विभुं डे स्तौमि । ईड स्तुतो ॥
रीलाठंकृतये हयश्चसखये सारगजाङच्छिदे
काटायाधिसराय शक्रतनये दौछाकृषा सेनया ।
हेखानद्धजलाकराय कल्ये नीटाङ्गकायाजरीं-
डीरक्ृत्तनिशाटनायकरिरःकीटारुधाराकरिरे 1 ९७ ॥
रीलाटकृतये सीरं सच्चरितं अव्कृतिरंकारः यस्य तस्मे । हरीश्चसखये वानरेशख
सुप्रीवख मित्राय । यमानिडेन्द्रचन्द्राकेविष्णुसिंहां्वाजिषु । इकारिकपिभेकेषु हरिः
इयमरः ॥ सालगजारच्छिदे सप्तसाल्प्भेत्रे राक्तनये वानि कालाय अधिशराय शै-
लाकरृषा शिलाहारिण्या सेनया हेकानद्धजलाकराय नीखङ्गकाय लीलज्ृत्तनिश्ारनायकरि-
रःकीलाख्धाराकिरे खीख्या अनायासेन कृत्तानि च्छिन्नानि निशाटनायक्चिरांसि रावण-
शिरांसि तान्येव कीलालानि जलानि तेषां धाराः ताः किरतीति तथोक्ताय ॥
< श्रीपादन्यसनेन यो सुनिवधूशापापनोदं व्यधा
त्सोपानं त्रिदिवस्य सेतुमकृताकूपारगर्भे च यः ।
कोपादख्लमुचं रण दशमुखं व्यापादयामास य-
्रापाङ्करणः स मेऽस्तु क्षरणं भूपाख्चूडामणिः ॥ ९८ ॥
यः भ्रीपादन्यसनेन दिन्यचरणसपरशेन सुनिवधूर्ापापनोदं अहल्याज्ञापनिष्र्ति व्यधात्‌
चकार यः अकूपारगभं समुद्रमध्ये त्रिदिवखय खगेख सोपानं तत्रापर सेत अकृत । यः

रणे कोपात्‌ अघ्सुचं दशमुखं व्यापादयामास चापारंकरणःसः भूपारचूडामणिः मे
सरणं ॥

ज श्रीहीनं व्यथयन्ति ये धनमदादेहीति याहीति ता-
न्वाहीकानिव न स्मराम्यपि पतीन्दोदीयसीनां गवाम्‌ ।
देदीतीरितमन्तरेण ददते यो हीहितं देहिनां
पाहीति श्ुवतो रघरहह दयाबाही स सेव्योऽसि मे ॥ ९९॥

॥।

रामाष्टमासः-। ७.

ये नराः धनमदात्‌ श्रीहीनं दरिद्रं एहि आगच्छ याहि गच्छ इति व्यथयन्ति पीड-
यन्ति तान्‌ दोहीयसीनां पयस्िनीनां गवां अधिपतीनपि। इदमुपलक्षग्रम्‌। अतिसंपन्ना-
नपि बाहीकानिव वेदबाह्यानिव न स्मरामि । यः रामः देहीति रईरितमन्तरेण याच्चां
विनैव देहिनां प्राणिनां ईहितं अभीष्टं ददते ददाति । दद दाने"! र्डेकवचनम्‌ । हे
रधृद्ह पाहीति ब्रुवतः मे दयावाही दयाः त्वं सेव्योऽसि ॥
श्रुत्वा वेदशिरांसि तन्निगदितं मस्वा यथावन्नरः
स्मरत्वाभीक्ष्णमिदं रभेत विशयं हित्वात्मसाक्षात्करतिम्‌ ।
यत्त्वाह कममित्थमागमश्िरस्तत््वावबोधोद्ये
सन्त्वाकार तदेव राम सुरखमं न तामनत्वा नृणाम्‌ ॥१००॥
नरः वेदरिरांसि वेदान्तानि श्रुत्वा गुरुमुखात्‌ श्रवणं कृत्वा यथावत्‌ साकल्येन अभीक्ष्णं
पुनः पुनः स्यत्वा मननं कत्वा विशयं संशयं हिवा आत्मसाक्षाकतिं मोक्षं कभेत इति
निगमः वेदः इत्थमेव कममाह ! तत्वावबोधोदये जगन्मिथ्या ब्रह्म सदयमिति ज्ञानोत्पत्तौ
सत्त्वाकारसद्रूपेण प्रकारितरूप हे राम, पू्वोक्तमोक्षप्रासतिरपि त्वामनत्वागप्रणम्य । न त्वदु-
पासनां विना कदाचिदपि अन्योपायेन मोक्षप्रसक्तिनांस्तीखयसिप्रायः ॥
संन्यासे नियतात्मभिः स्ववगमं बन्याविहारप्रियं
मुन्याराधनतत्परं वसुमतीकन्यासहायं भजे ।
तन्यादेष श्चुभान्यनन्यसदशं मन्याशरेन्द्राहता-
पन्यायश्ितिखोकरक्षणकखाधन्यायमानो विथु: ॥ १०१॥
संन्यासे वैराग्ये नियतात्मभिः निश्वलचित्तैः अवगमं अवगन्तुं योगं वन्या वनसमूहः
तत्र विहारत्रियं सुन्याराधनतत्परं वषुमतीकन्यासदहायं भजे ।! अनन्यसदशेमन्याः अर्ह-
कारवन्तः ये आशरेन्द्राः राक्षसा रावणादयः तैः आदतः आद्रेण कृतः अपन्यायः य-
सिन्‌ तस्य क्षितिखोकसय भूलोक रक्षणकराधन्यायमानः रक्षणविदयाप्रवीणः एषः
विभुः ्युभानि तन्यात्‌ कयत्‌ ॥
सत्राणाथेमजारमजस्य चरपतेः पुत्रायमाणो हरिः
सत्रासान्विघुरान्न केवङमसावत्रावनीमण्डङे ।
सुत्रामप्रसुखेमैरद्धिरखिेः सत्रा जवादेयिवा-
न्यत्रासन्नरकाश्च नारकिजनास्तच्रापि नस्लायताम्‌ । १०२॥

सत्राणा्थं सत्परित्राणा्थं अजात्मजस्य नरपतेः दशरथस्य पुत्रायमाणः पुत्रवदाचरमाणः
असो हरिः सत्रासान्‌. भयसहितान्‌ अत एव विधुशन्‌ दुःखितान्‌ अच्रावनीमण्डले केवलं

८ काव्यम |

न त्रायतां कितु सुत्रामप्रसुैः मरुद्धिः इन्द्रादिदेवेः सत्रा साकं जवात्‌ एयिवान्‌ आगतः
सन्‌ य॒त्र यसिन्‌ खोके नरकाः निरयाः नारकिजनाः तच्ापि नः त्रायताम्‌ ॥
संजातं सवितुः कुखादुपनिष्कृुज्राधिवासिद्धिपं
मानं वपुषा नवाम्बुदमहःपुखावरेपं भजे ।
मश्लावर्पितहस्तमस्तटितारिजारचा कामके
कंजानुक्रियमाणखोचनरुचिं तं जानकीवछभम्‌ ॥ १०३॥

सवितुः सूर्यस कुकात्‌ संजातं उपनिषत्कुज्ञाधिवासिद्धिप उपनिषद्रहस्यवासिनं वपुषा
शरीरेण नवाम्बुदमहःपुज्ञावल्पं नीलाम्बुदकान्तिपुज्ञगवं भज्ञानं तिरस्कुवेन्तं अस्तिता
तटितोऽपि अधिककान्लया शिज्ञारुचा ज्याकान्या मज्ञौ मनोज्ञे कामुके धनुषि अर्पितदसतं
केजारुक्रियमाणरोचनरुचि कंजं पद्यं तं जानकीवहमं रामं भजे ॥

संजज्ञे शुभधीः सकृदिविषदां भखन्रिपूनायुधं
गुखच्छिशिनि संहितेषु च वहन्कंजच्छद्‌ाक्षो हि यः ।
संजस्पं निगमैः रिरीषसुमनःकि्लर्करेणुदुतिं
# भ ॐ ५५
त जप्यास्यमुमाधवन कर्णापुख्सवर्प मज | १९०४
भीः भं जगतां कठ घीः यस्य तथोक्तः । दिविषदां देवानां रिपून मन्ञन्‌ गुज्ञ-
च्छिज्ञिनि ज्याराब्दयुते धयुषीलयध्याहर्तैव्यम्‌ । संदहितेषु बाणं आयुधं चापादि च वहन्‌
कंजच्छदाक्षः पञ्चपत्राक्षः यः संजज्ञे निगमेः संजल्प्य शिरीषसुमनःकिञज्ञल्करेणुदयुतिं उमा-
धवेन जप्या आद्या यस्य तं करुणापुक्नखरूपं दयाराशिरूप भजे ॥
साधारण्यरसत्करृपो नतिकरे साधावसाधावपि
कोधाल्रष्टषनुःश्युताखररिखिनामेधायमानाम्बुधिः ।
आधारो यदसामवाप्तसरयुरोधामखानां विधौ
मेधामेधयतु स्तुतो रघुपतिरमे धातृसुख्यैः सरैः ॥ १०५ ॥
नतिकरे नम्रे साधो असाधावपि साधारण्यलसक्करपः साधारण्येन सामान्येन । निवि.
रेषेणेति यावत्‌ । लसन्ती छपा यख स तथोक्तः कोधाकृ्टधदुश्युताल्नशिखिनां क्रोधेन
कोपेन आङ्कष्टं यत्‌ धनुः तस्मात्‌ च्युतख अच्रख आमरेयाच्नख शिखिनां एधायमाना-
म्बुधिः एधायमानः का्टवत्‌ आचरितं अवाक्षसरयुरोधामखानां सरथ्वा; रोधा तटं तत्न
मखा यागाः । 'सप्ततन्तुर्मखः कुः" इयमरः} अवाप्ताः सखरयुरोधामखाः यैसते । दक्षि

तानामिरथः । विधो करणविषये आधारः धातृमुख्यैः ब्रह्मादिभिः सुरैः स्तुतः रघुपतिः
रामः मे मेधां ग्ज्ञ एधयतु वर्धयतु ॥

रामाष्टप्रासः | ९,

सुप्रज्ञातवरोऽकंजेन कपिनाप्यप्रययध्वसना-
त्खप्रस्यानपथापेणाय जरधौ क्िप्रप्रकीणील्युगः ।
विग्रन्राणपरो विरोधिनगरीवप्रच्छिद्ाकृच्छरः
स प्रष्ठो रघुवशर्ब्धजनुषां वर्रक्षयायास्तु नः ॥ १०६ ॥
अप्रययध्व॑सनात्‌ इुन्दुभिकलेवरक्षेपसप्तसाख्प्रमेदना अनिश्वयनिवारणेन अकंजेन
कपिनापि सुग्रीवेणापि भ्ज्ञातवलः खमप्रस्थानपथार्षणाय दसेनायमनाय जलधौ ससुर
क्षिप्रकीणीद्यगः । विप्रत्राणपरः विरोधिनगरीवप्रच्छिदाङ्ृच्छरः शत्रुनगरसालभिद्वाणः रघु-
वेशरुब्धजनुषां रघुषदयनरपाणां । प्रष्ठः अग्रगामी । श्रष्ठोऽयगामिनिः ईति निपातः स
रामः नः तृप्रक्षयाय पापक्षयाय अस्तु ॥
सुत्रामम्रसुखेदेशाननचमूित्रासित्ेरथतः
पुत्रायेष्िकृतोऽभवदश्रथान्मित्राभिजातान्वये ।
पित्राचृण्यविधित्सया दयितया सत्रान्चुजेनापि यः
सत्रावासमवापितः किमितः स त्रातुमस्मानलम्‌ ॥ १०७ ॥
यः दशानटचमूवित्रासिंतेः रावणसेन्यविन्रस्तेः खत्रामप्रसुखे इन्द्रादिभिः अर्थितः
, पुत्राय पुत्रं प्रापु इकृतः दशरथात्‌ मिच्राभिजाताः सूथैवंदयाः रघवः तेषां अन्वये वंशो
अमवत्‌ । पिच्रानृण्यविधित्सया पितृ्छणनिवृत्यर्थं दयितया सीतया अनुज्ञेन रक्ष्मणेन
सत्रा साकं सत्रावासं स्राणां यागानां आवासं खानभूतं अवापितः प्रातः । इतरेःविष्ण्वा-
दिभिः किम्‌ । सः रामः अस्मान्‌ चातु अरु पयम्‌ ॥
%\ भः र _ £ भ
सेतुर्यन समस्तपापदरनाहतुनिबद्धोऽणेवे
जतुयेस्य रणे रिपूपशषमने चातुय॑मन्यादश्षम्‌ ।
धातुयेस्टृतिशिरा प्रकटिता यातुप्रभौ पातिते
जातु द्रष्टुम कभेय किमहं हा तुद्यते मे मनः ॥ १०८ ॥
येन समस्तपापदल्नाहेतुः समस्तपापनिढ्रत्तिहेठः सेतुः अणेवे समुद्रे निबद्धः । जेठुज-
यशीरस्य यस्य रणे रिपूपशमने शत्रुननविषये चातुर्यं सामर्थ्यं अन्यादशमदटचरम्‌ ।
यातुप्रभौ राक्षसप्रभौ पातिते सति यस्कृतिः यख रामस प्रकृतिः यथातथ्यं धातुः ब्रह्मणः

गिरा प्रकटिता ! इमं राम जातु कदाचित्‌ द्रष्टुमहं लभेय किं इति मे मनः तुदते दुःखितं
भवति । हा इति खेदे ॥

सेवित्वा कपयोऽपि यं मुसुचिरे तैनिध्यवोधं विना
यो विष्णोस्तनुभेद्‌ एव धरणावानिवेभूच खयम्‌ ।

५० कान्यमारा ।

सावित्रान्वयजं तमाश्चरचमूखावित्वरावच्छर
देवि सं भज धारणे हरधयुर्देविध्यविदयागुरूम्‌ ॥ १०९॥
कपयोऽपि यं रामं सेवित्वा मैविध्यबोधं विना श्रवणमननादिश्रमं विना सुुचिरे सुक्ता
अभवन्‌ । विष्णोः हरेः तनुमेद एव यः धरणौ खयं रामरूपण आविबेभूव । सावित्रा
न्वयज आङारचमूलावित्वरावच्छरं राक्षससैन्यनासे अतिवेगयुक्तबाणं हरधनुद्रविभ्यविचा-
गुरं शिवचापभज्ञनप्रवीणं तं रामं हे देवि मते, त्वं भज ॥
सोमेनोपमितानने दरामुखक्षेमेतरप्रापके
भूमेरत्मजयानुजेन च गुणारामेण संसेविते 1
वामे धन्व क्रे शारं तदपरे रामे दधाने घन-
दयामे जाप्रति रक्षणाथमितरा का मे गतिः क्ष्मातठे ॥ ११० ॥
सोमेन चन्द्रेण उपमितानने । दशमुखक्षेमेतरापके दशमुखस्य रावणस क्षेमेतरं
नाराः त्प्ापके । भूमेरात्मजया सीतया गुणारामेण गुणश्ालिना अनुजेन लक्ष्मणेन व
संसेविते वामे करे धनुः तद्परे अवामे पाणौ शरं दधाने घनद्यामे रामे रक्षणार्थं
जाग्रति सति क्ष्मातरे भूतले मे इतरा रामभिन्ना का गतिः । न कापि इयर्थः । राम
एव मां रक्षेदिलर्थः ॥
सख्वीणाधरवन्दितेन रणभूवर्दीकरेणेषुणा
निवीरां कृतवान्निशचरपतेगुवीडनीयां पुरीम्‌ ।
खवीभावितसवेवेरिविभवां कुर्वीत मे संपदं
गुवीमेधितमित्रबान्धवजनायुर्वीकुमारीपतिः | १११ ॥

खर्वींगाधरवन्दि तेन नारदवन्दितेन रणभूदवींकरेणेषुणा रणभूमिदवीकरवत्‌ अतिघोरः
इषुः तेन बाणेन निशाचरपतेः रावणस गुर्वीड नीयां गुरुणा बृहस्पतिना ईंडनीयां स्तु
पुरी ठड्कां नि्वीरां वीररहितां कृतवान्‌ । उर्वीकुमारीपतिः सीतापतिः श्रीरामः खर्वीभा-
वितस्वैवेरिविभवां खर्वीभावितः अत्पीछृतः सर्वैवैरिविभवः यया यर्वा एधितमिनत्रबान्ध-
वजनां संपदं मे कुर्वत ॥

स्वभेजेऽरिचमूयदा्ोगहताविर्भरिके संयुगे
चभतव्यकरी च येन भवरुङिम्भेषजाप्यस्यते ।
दभणाञ्चयुजामुना खगतनावर्भे मघोनो वयं
गभणाजसुत्स्य सुन्दरमणीनिर्भदिना सेश्वराः ॥ ११२ ॥
जविभवन्तः शरब्दायमरानाः मेयः, यसिन्रू कसिन्न्‌ आयविर्भैरिके संयुगे युद्धे यदाद्यग-

राम्टपासः } ५१

हता यस्य रामस्य आश्यगहता बाणदता अरिचमूः शत्ुमेन्यम्‌ । खरिति अव्ययम्‌ । खरे
भेजे जगाम । चुः मयुष्यस मेतव्यकररी भ्यकरी भवरक्‌ संसारव्याधिः निर्भैषजा सिकित्सा-
रहिता येन रामेण अस्यते निरस्यते। "अ क्षेपणे" । कर्मणि रूट्‌! अथमपुर्षेकवचनम्‌ ।
खगतनो वायसरूपिणि मघोनः इन्द्रस अभ अभेके जयन्ते दर्भेण कुशेन अच्नयुजा अख-
कायं कुर्वेता खन्दरमणीनिभेदिना ताटकाधातिना अमुना अजसुतस्य दशरथस्य गर्भेण
वयं सेश्वराः सनाथाः ॥
स्तोमाय चिदिवौकसासुपहत्चेमाय हत्वा रिपू-
न्रामाय प्रथमानसुन्दस्णुणग्रासाय तस्मे नमः ।
रयामाय त्रिपुरास्विपदर्नोदामाय ठ्ङ्कापुरी-
भीमाय क्षितिकन्यकारमणिनः कामाय कोदण्डिने | ११३॥
रिपून्‌ इत्वा च्रिदिवोकसां देवानां स्तोमाय संघाय उपहृतक्षेमाय उपहृतः क्षेमः येन
तस्मे । प्रथमानुन्दरयगुणग्रामाय इयामाय त्रिपुरारिचापदलनोहामाय र्ङ्कापुरीभीमाय
क्षितिकन्यारमणिनः सीतायाः कामाय कामरूपाय कोदण्डिने रामाय तसे नमः ॥
हयेक्षेभरतक्चुखङ्गचमरीकियेच्छभमल्ाङ्कऊं
नियद्धोगि बनं ङ्गिरा पितुरगाद्धुयेः खधमेसख्य यः ।
नियज्नं खरदूषणत्रिशिरसः खयंद्धता रेभिरे
पयेस्यत्वहिमांशुवंशजयुषां वयेः स पापानि नः | ११४॥
खधर्मसखय धुयेः निवौहकः यः पितुः गिरा दर्॑क्षेभतरक्चुखङ्गचमरीकिर्यच्छमद्टाकुङं
सिहगजनव्याघ्रचमरीवन्यवरादाच्छमष्कुरं नियेद्धोगि नियेन्तः संचरन्तः भोगिनः सर्पाः
यस्मिन्‌ तत्‌. वनं अगात्‌ । निय्ञे प्रयललं विना यद्धताः येन रामेण हताः खरदृषणच्नि-
शिरसः खः खगं ङेभिरे प्राप्ताः । अहिमा्ुर्वश्चजनुषां सूयर्वद्यानां वर्यः सः नः पापानि
पयेसखतु निवर्तयतु ॥
हन्तुं प्राक्तनदुष्करेतानि जगतां मन्तुं खञ्चानियतां
कन्तुं जतुमसुत्र चेह सयुपारन्तुं फरेष्वादरात्‌ ।
यन्तुश्चेन्द्रियजातमागमशिरो गन्तुं च वक्राद्ुरो-
स्तन्तु चण्डकरान्वयस्य क्ये तं तुङ्कचपं प्रमुम्‌॥ ११५ ॥
. ्राक्तनदुष्करृतानि प्राग्जन्माजितपापानि हन्तुं जगतां अशानिखतां मन्तुं अवगन्तुं
कन्तु विषयासक्ति जेतुं अमुत्र परलोके इद फटेषु आदरात्‌ समुपारन्तुं इन्दियजातं यन्तुं
वशीकतं गुरोः आचयंस् वक्रात्‌ आगमरिरः ततत्वशाख्रं गन्तुं तुङ्ग चापं चण्डकरान्वयस्य
न्तु प्रभुं कर्ये ध्यायामि !

५२ काव्यमाख । ,

्लोणिखस्य यद्चैया किर पद्श्रेणिभेवेन्नाकिनां
गाणिक्येन सदोचिता गणयितुं माणिक्यमाङानिभा ।
पराणिश्रो्रसुखावदा सुरनदीेणीस्मयोत्सारिणी
पाणिश्िष्टधतः स मेऽस्तु शरणं तूणीश्रतांसो विसु: ॥११६॥
इति श्रीरामभद्रदीक्षितविरचितो रामविषयकाष्टप्रासः समाप्तः ।
यद्यया यख रामस्य अया पूजया नाकिनां देवानां गाणिक्येन गणिकासमूहेन सदा
गणयितुं उचिता माणिक्यमारानिमा माणिक्यरलग्रोतमालासश्शा प्राणिश्रोत्रज्खावहा
्रोतृजनश्रोचसंतोषकारिणी सुरनदीवेणीस्मयोत्सारिणी गङ्खाप्रवाहगर्वैभज्ञिनी अखिरूपद-
प्राप्िः सुक्षिडडन्ता्यखिलपदग्राप्निः । कवनशक्तिरिति यावत्‌ । यद्रा अखिल्पदग्राप्तिः अ-
खिखानां ब्रह्मादिदेवानां वा पदप्राप्तिः सयलोकादिपुण्यलोकप्राप्तिः वा भवेत्‌ पाणिष्िष्ट-
धनुः सशर्चापदस्तः तूणीगरतांसः सः विभुः रामः मे शरणं अस्तु ॥ एतद्रन्ये शादूर-
विक्रीडितं वृत्तमू--ू्यशर्मखजस्तताः सगुरवः शादुविक्रीडितम्‌' इति रक्षणात्‌ ॥ ` `
श्रीमह्ष्मणजानकीसहचर श्रीरामचन्द्रभमो
मद्राञ्छं णु मन्मनोऽभिरमर्तां त्रतपादपद्करुहे ।
नीडामङ्कख्वापिने नम इदं तुभ्यं दयाम्भोनिषे
संतानाख्यजुषे दयाप्रैमनसे पापौघनिद्रेषिणे ॥
ननिशिरनगरवुये काचिदभ्यासशाला दविडसदितनामा वर्तते ज्ञपिपाङेः ।
उशनधिषणसाम्यैः सद्धिराचार्यमुख्यैनेटनरपतिजाता नन्दनीया सुधीमिः ५
तत्रस्थेन पण्डितेन सेतुशाश्िणा दीकेयं कृता ।

वासुदेवकविरचितं
वास्ुदेवविजयम्‌ ।
खछृतपद चच्िकाख्यन्याख्यासमेतम्‌ ।
1 8 क
प्रथमः स्मः ।
विघ्रेशभारतीन्यासगुरुशास्दिकमूरतये ।
नमोऽस्तु पये भूतानां सदानन्दचिदात्मने ॥
मत्स्कच्छपभूदारनव्रमिदबटुविभरहुम्‌ ।
नौमि रामत्रयीकृष्णकल्किरूपमधोक्षजम्‌ ॥

त
१. अयं च वासुदेवकविः केरख्देशे पुरुवनय.मे प्रादुरभूदिति धातुकान्यप्रारम्भण्टोः
क्ाख्यातः अतीयते. कारस्तु न नितः. एत प्रतीयते. कारस्तु न निशितः. एतद्न्थरचनेनाख महावेयाकरणलवं भ्रती-

यते, यतः सुगेन्रयातमकेनेवानेन सकला्रध्यायी कृतार्थता.

वासुदेवविजयम्‌ ५५३

कुन्दसूनमनोहारिमन्ददासविराजितम्‌ ।
नन्दगोपङलोत्तंसमिन्दिरारमणं भजे ॥
काव्यं मया वाघुदेवविजयाद्यमकारि यत्‌ ।
व्याख्यापि तस तन्वीयं क्रियते पदचनद्धिका ॥

-‡छृतार्थेता यस्य पदाम्बुजं सद्‌ा निषेवमाणं चरणुतेऽचिरात्खयम्‌ ।
हृदा दधत्तं वसुदेवनन्दनं पुने गिरस्तच्चरितागृतोमिभिः ॥ १॥

अहं तं वसुदेवनन्दनं हृदा दधत्‌ तच्वरिताग्रतोर्भैभिः गिरः पुने शोधयामि । यसय प-
दाम्बुज सदा निषेवमाणं पुरुषं कृतार्थता अचिरात्‌ खयं श्रणुते ॥

समस्तवित्तामधिजग्मुषः खतो यतः प्रजेराः श्रुतिमध्यगीषत।
तितिक्षमाणापि समं क्षमाप तं दृपीभवदैयभरा्दिता विधिम्‌ ॥२॥

(नक 4

क्षमा तं विधि ब्रह्माणमाप आश्रयत्‌ । समं सवे तितिक्षमाणापि सहमानापि मृपीभ-
वहेयभरार्दिता अचरपा वपा भवन्तीति नृपीमवन्तस्ते दैलया एव भरस्तेन पीडिता । यत
प्रजेशाः श्रुति अध्यगीषत अधीतवन्तः । खतः खभावेन अथवा सवीत्मभूतादन्त्यामिणः
समस्तवित्तां स्ज्ञत्वं अधिजग्सुषः प्राप्तवतः ॥--इह पाणिनीयसूत्र चत्वारो भागाः परि-
कल्पिताः । प्रथमद्वितीयाष्यायात्मक आदयः । तृतीयाध्यायात्मको द्वितीयः । चतु-
थपच्चमाध्यायात्मकस्तृ तीयः । अवरशि्टाध्यायात्मकशवतुर्थः । तच युगपदधिक्रियन्ते-
अध्यगीषतेति । इद्‌ अध्ययने" । इडिकावधिपूवौवेव प्रयुज्येते । छडि “च्छि छि
इति च्ठिः 1 चच्छेः सिच्‌" "विभाषा छडट्टृडोः इति गाडददेशे, “गाङ्धटादिभ्योऽञ्णि-
न्डित्‌ः इति सिचो डिन्त्वे शुमास्थागा-' आदिनेत्वं 1 “आदेश्षप्रयययोः इति षत्वम्‌ ।
तितिक्षमाणेति । “तिज निशाने । शगु्िज्कि्यः सन्‌ इति सन्प्रययः । स च
“निन्दाक्षमाव्याधिप्रतीकारेषु सन्निष्यते इति क्षमायाम्‌ । पच्चमाध्यायान्तं वक्ष्यमाणानां
रकृत्युपपदोपाधिविकारागमवजं प्रलययसंज्ञा 1 स च श्रययः' "परश्वः इति धातोः प्राति.
पदिकाद्वा परः स्यात्‌ । सनायन्ता धातवः” इति धातुसंज्ञा 1 “सन्यडोःः इति सन्नन्तसख
द्िवैचनम्‌ । ख्टः शानच्‌ । कदन्तत्वास्रातिपदिकत्वम्‌ । स्लीलविवक्षायां 'चियाम्‌' .अ-
जादययतश्प्‌? इति यप्‌ । तदन्तत्वात्‌ “डउचाप्प्रातिपदिकात्‌' इदयधिकृलय शखौजसमोर-
छष्टाभ्याम्भिस्डमभ्याम्भ्यस्डसिभ्याम्भ्यस्डसोसाम्डयोस्ुप्‌" इति सुप्‌ । अधिजग्मुष इति ।
गम्ह् गतो" अपिपूर्वैः । किटिः क्सः गमहन-'आदिना उपधालोपः । "छिरि धातो-
रनभ्यासखः इति द्िवैचनम्‌ । तच हखादीनां धातूनां “एकाचो द प्रथमसखः इति
्थमस्येकाचः खात्‌ । पूर्वोऽभ्यासः इयम्याससंक्ञा । कुरोश्चुः* इलयभ्यासख चु-
त्वम्‌ । समस्तविदिति । शस्सूद्िष- इति किप्‌ ! दिलयदिलयादिदय- इति ण्यः
[तदधितेष्वचाम्‌- इति] आदिढद्धिः । “द्धिरादेच्‌ इति इद्धिसंज्ञा ॥

५५४ कव्यमाख |

मीमांसमानं निगमाथेवतेनीरनुद्िजिच्री समितेः चाथ सा ।
कार्य दधलाक्षिमरासखणय तं जगद्धिते जाय्रतमाचिचद्विरा ॥ ३ ॥

अथ सा तं प्रणल गिरा आ्चिचत्‌ स्तुतवती । निगमार्थवतेनीः वेदार्थमागौन्‌ मीमां-
समानं जगद्धिते जाग्रतं तास्पर्यवन्तं चा हेतुना समितेः सभायाः अनुद्धिलित्री मयं अ-
गमयन्ती आर्तिभरात्‌ पीडातिशयेन हेतुना कार्यं दधती ।॥--अयुद्धिजि्रीति । ओ वि-
जी भयचरनयोः” । ततस्तृच्‌ । इडागमः । विज इट्‌* इति इडदेस्तृचो डित्त्वात्‌ “ग्ङि-
ति चः इति गुणाभावः! "अदेङ्कणः इति गुणसंज्ञा । “ऋन्नेभ्यो डीप्‌' इति डीप्‌ 1 मी-
मांसमानमिति । “मान पूजायाम्‌" । (मान्वधदान्शान्भ्यो दीधेश्वाभ्यासस्य' इति माने-
जिज्ञासायां सनभ्यासयेकारस्य दीषेश्च । दधतीति । (इधान्‌ धारणपोषणयोः । ल्‌ ।
शदोदयादिभ्यः श्लुः" इति शपः श्चुः । श्रययस्य छकश्ुटपः' इति श्ुसंज्ञा । छः
इति द्विर्वचनम्‌ । “उगितश्च इति डीप्‌ । “उमे अभ्यस्तम्‌" इद्यभ्यस्तसज्ञायाम्‌ ।
"नाभ्यस्ताच्छतुः इति नुमभावः । आर्चिचत्‌ । (अचे पूजायाम्‌" । चुरादिः । छंडि
चड्‌ 1 “्वडि" इति द्विवैचनम्‌ ! तच्च “अजदे द्वितीयस्य इति द्वितीयस्यैकाचः स्यात्‌ ।
तत्र "नन्द्राः संयोगादयः इति रेफलय न भवति । हलोऽनन्तराः संयोगः" [इति स्‌-
योगस्ञा ॥] जाग्रतमिवि 1 “जागर निद्राक्षये" । र्टः शता जक्षिलयादयः षट्‌” इलयभ्यस-
संज्ञायां नुमभावः ॥

रजोगणनोणेविता निजं मद्यो धियं दधद्विशसतत्वदधरीम्‌ ।

सिसुक्षितं संतयुषे त्वमीक्षया विभो कथं नूणुवितासि मे शुचम्‌ ।४॥

डे विभो, त्वं सिखक्षितं खषटुमिषटं विश्वं ईक्षया क्षणेन संकल्पमात्रेण संतुषे करोषि
तथा सति मे श्चं कथं नु ऊणवितासि छदयथितासि 1 रजोगुणेन निजं महः तेजः
ऊणविता छादयिता विश्वसतत्त्वदश्वरीं विश्वस सतत्त्वं पारमार्थेकं रूपं द्रष्र धियं दघत्‌॥--
ऊणुवितेति । ऊणैन्‌ आच्छादने । "विभाषोर्णोः" इतीडादेः प्रययख वा डित्वम्‌ । डत्वे
उवड्‌ \ अडित्वे युणः । संतयुषे इति । “थासः से” “सार्वधातुकमपित्‌” इति डत्वे विकर-
णख युणाभावः ! सिखक्षितमिति । “धातोः कर्मणः समानकतेकादिच्छायां वाः इति
सन्‌ ! सतत्त्वदश्वरीमिति । शेः क्निप्‌? "वनो र चः इति डीपि रेफादेशः । परमे-
श्वर जगत्सिखक्षात्मिका मायावस्था दैक्षणकामतपोवि "ˆ" ˆ “ˆ """कीर्षादिशब्देरधीयते
“स॒ एेक्षतः इत्यादयः श्रुतयः ॥

वहून्युदित्वा खल या बभूव युदिवीह ये चक्रभरृता निजच्रिरे ।

मयि हिषस्ते जनिमेटय तन्वते तनुं वृषस्य द्विपदीमनङ्धिकाम्‌ ॥ ५ ॥

बहूनि वक्तव्यानि उदित्वा उक्त्वा खड या युत्‌ युद्धं तारकामयाख्यं दिवि बभूव इह
युधि ये चक्रगृता निजघ्निरे ते द्विषः असुराः मयि रोकरूपिण्यां जनँ जन्म एय बर-

वासुदेवविजयम्‌ । पष्‌

षस्य धर्मस्य द्विपदी पादद्रययुतां तज अनन्धिकां पादरहितां तन्वते । धर्ममरोषं नारा.
यन्ति । द्वापरे युगेऽपि धमो द्विपात्‌ ॥--निजघ्िरे इति । “असंयोगादिट्कित्‌” इवि
किद्वद्धावात्‌ शगमहनजन-` इत्युपधारोपः । बभूवेति । ईन्धिभवतिभ्यां चः
इति किटः किद्द्धाबाहणाभावः । उदित्वेति । "वद व्यक्तायां वाचि' अस्मात्‌ क्तवा । -
उख दगुधकुषद्धिशवदवसः क्त्वा" इति कित्वे 'वचिखपियजादीनां किति" इति यजादि-
त्वात्सप्रसारणंम्‌ । इग्यणः संप्रसारणम्‌" (क्त्वातोन्कनः' इदयन्ययसंज्ञा । द्विपदी -
भिति । द्वौ पादावस्य इति बहुत्रीहिः । संख्यापूर्वः इदयकारणलोपः समासान्तः ।
भ्पादोऽन्यतरस्याम्‌' इति वा डीपि "पादः पत्‌ ॥

सखुधायुजोऽपि न्यजिघृक्षदोजसा यः काठनेभिः स हि कंसतामयन्‌ ।

जिगीषया संकुटितापथा तिखष्वाक्रीडते संप्रति खोकसीमसु ॥ £ ॥

स हि कार्नेमिः संश्रति कंसतामयन्‌ प्राप्रुवन्‌ जिगीषया जेतुमिच्छया तिखषु खोक-
सीमसु रोकानामन्तेषु अपि आक्रीडते यः सुधायुजो देवान्‌ अपि ओजसा न्यजिध्क्षत्‌
निगरहीतुमेच्छत्‌ । अपथा अमर्यैण संकुखिता केोरिल्येन गन्ता । कट कौटिल्यः ॥--
न्यजिषरक्षदिति । श्रह उपादाने" । “धातोः कर्मणः-" इति सन्‌ ! ^रुदविदमुषभ्रहिखपि-
प्रच्छः सश्च इति सनः कित्वम्‌ । (यहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्वतिप्रच्छतिभन-
तीनां डिति चः इति संप्रसारणम्‌ । भसंप्रसारणाच' इति पूर्वरूपत्वम्‌ । जिगीषयेति ।
“इको क्लः इति सनः कित्वात्‌ गुणाभावः । “अज्ज्ननगमां सनिः इति दीर्घः । ति-
खष्विति । नन षर्खल्लादिभ्यः इति डीप्पतिषेधः । सीमखिति । मनः" इति
डीप्परतिषेधः ॥

न कोऽप्यस्लीयदितः पुरा पुमान्न चायसषस्काम्यदुवाह नो मुदम्‌ ।

न धेयैखक्षम्या समगंस्त स प्रतानसावचिच्छित्सत यस्य वैमवम्‌ ॥ ७]

असो कंसः यस पुंसः वैभवं अचिच्छित्सत चछन्तुमेच्छत्‌ स ताद्शः पुमान्‌ कोऽपि
कश्चिदपि इतः पुरा वर्तेमानकाखात्‌ प्राक्‌ न अशखरीयत्‌ आत्मनः अघ्ठमेच्छत्‌ ! न च
अयरस्काम्यत्‌ आत्मनः यशः रेच्छत्‌ । सुद्‌ न उवाह । धेथेर्क्षम्या न समगंस्त संगत-
चान्‌ । प्रतान्‌ प्रकर्षेण ताम्यन्‌ 1--अचिच्छित्सतेति । दखन्ताचः इति सनः कि-
त्वम्‌ ¦ समग॑सतेति । "म्द गतोः । "वा गमः इति सिचः कित्त्वविकल्पः । किन्वाभा-
वेपक्षे अनुनासिकलोपाभावः । अराखरीयदिति । छप आत्मनः क्यच्‌ इतीच्छायां
क्यच्‌ । अयशस्काम्यदिति । "काम्यचः इतीच्छायां पः काम्यच्‌ । 'पाशकल्पकका-
मेश" इति सकारः । उवाहेति । वह प्रापणेः । “किव्यस्यासयोभयेषाम्‌" इति यजादि-
त्वात्सप्रसारणम्‌ ॥
-=अलनुप्रह्‌ मय्यपसैणि प्रभो कृषीष्ट भित्सीष्ट ममापरदं मवान्‌ ।

असुषुपत्कस्त्वदते परः सुखं निजोरसीयन्छरृपणं तदातिहत्‌ ॥ ८ ॥

५६. काव्यमाल |

हे प्रभो, भवान्‌ मयि अचुप्रहं षीष्ट कुरुतात्‌ । अपररमणि अपगतं शम यस्याः । मम
आपदं दुजनभरणलक्षणं भित्सीष्ट अपनयतात्‌ । त्वदृते परः अन्यः कः पुरुषः कृपणं
दीनं जनं निजौरसीयन्‌ निजं ओरसं पुत्रमिवाचरन्‌ तदार्तिहृत्‌ तख पीडां हरन्‌ सुखं
असूषुपत्‌ लापितवान्‌ । आलयतिशये हि खापो दुरंमः ॥-भित्सी्टेति । 'चिड्सिचावात्म-
नेपदेषु" इतिःचिड्‌ कित््वाद्वणाभावः । कषीषटेति । "उश्च" इति कित्वा्धणामावः । निजौ-
रसीयत्चिति । "उपमानादाचारे" इति कर्मणः परः क्यच्‌ अपश्मणीति । “अनो बहु-
न्रीहेःः इति डीप्प्रतिषेधः । असूषुपदिति । “जिष्वप्‌ शये" । हेतुमण्णयन्तः चड्‌ । “ला-
पेच" इति संप्रसारणम्‌ । रषुपधयुणः । उपधाहखः । द्विवचनम्‌ ! “दीघो क्धोः' ॥

पयायमानामपि तापदायिनीं भशायितातिग्छपितां गिर सुवः ।

कृपायमाणोऽथ निरम्य चिन्तया क्षणं स तृष्णीमङृतासिकां विभुः ९॥
अथ स वियुः अवः गिरं निशम्य चिन्तया हेतुना तूष्णीं आसिकां अक्त कृतवान्‌ ।
परयायमानां पय इवाचरति पयायते तादृशीमपि तापदायिनीं शशायिताततिग्लपितां अ-
भ्रशा शशा भूता श्रशायिता । कृपायमाणः कृपावान्‌ ॥-अकृतेति । “इश्व इति सिचः
कित्त्वम्‌ । पयायमानामिति । कठः क्यङ्‌ सरोपश्चः इति क्यड्‌ । पयसस्तु विभा-
षयाः इति सलोपविकल्पः । पयखमानाम्‌' इति वा पाठः । शशायितेति । "खशादिभ्यो-
भुव्यच्वैलोपश्व दकः" इत्यथ , क्यड्‌ । कृपायमाण इति ! "लोहितादिडाज्भ्यः क्यषः
इयस्य क्यष्‌ ॥
निथिय सोऽथ सहपावेतीपतिः सुरैखथाधामिकराजया मुचा ।
कष्टायमानस्य जनस्य शासितुस्तपस्यतां पद्युरगात्पदं हरेः ॥ १० ॥
स ब्रह्मा अर्थं कतंव्यं वस्तु निधि इरेः पदं क्षीराभ्धिमगात्‌ । सदपार्वतीपतिः सरै.
स्तथा सधार्मिकराजया भुवा च सह । अधार्मिकाः अधर्मं चरन्तो राजानो याः ।
कष्टायमानसख पापं कतुं यतमानख जनख शासितुः तपखतां तपशरतां पत्युः ॥-क-
छायमानस्येति । कष्टाय करमणे" इति क्यड्‌ । तपखतामिति । क्मैणो सेमन्थतपो-
भ्यां वतिंचरोः' इति क्यड्‌ । (तपसः परस्मैपदं च' ! अधार्भिकराजयेति 1 'अधमी-
चेति वक्तयम्‌" इति ठक्‌ । “डाबुभाम्यामन्यतरस्याम्‌' इखन्न्तात्‌ बहु्रीहर्ाप्‌ !
, पारवेतीपतीवि । (तप्‌ पर्वसुश््याः इति मतवर्थीयस्तप्‌ ।पर्वेतखापलयं पावती । 'अनुप-
सजेनाद्‌" इ्ययिजृलख “टिड्ढाणञ्द्रयसन्दघ्रञमात्रच्तयष्ठक्टञ्कञ्करपः' इति डीप्‌ ॥

खान्याहत सखेणसुरांसि यदहिषां निलयं न चोद्यत यत्परो जनः ।
सोषुप्यमाणं स तमेकजागरविं वावदयमानो जगतां शमस्तवीत्‌॥१९॥

स तं हरिं असतवीत्‌ स्ठुतवान्‌ । यद्विषां यख शत्रुणां न्ैणं ल्लीसमूहः खानि
उरांसि आहत अताडयत्‌ । यत्परो यद्धक्तो जनो निलयं न उदायत परदोषान्नासूचयच् ।
सोधुप्यमाणं पुनः पुनः खपन्तं एकजागरविं पधानजनागरूकम्‌ । जगतां शं सुखं वाव्य-

वासुदेवविजयम्‌। ५७

मानः गशमिच्छन्‌ ।॥--आदहतेति । “आयो यमहनः”, 'खाङ्गकर्मकाचेति वक्तव्यम्‌” इति
तड्‌ । “हनः सिच्‌" इति सिचः कित्वात्‌ अनुनासिकलोपः । उदायतेति । शयमो ग-
न्धने इति सिचः कित््वादनुनासिकरोपः । गन्धनं सूचनम्‌ । सोष्ुप्यमाणमिति । खपे-
यद्‌ । 'खपिखमिन्येनां यडिः इति संप्रसारणम्‌ । वावदयमान इति ! "वश्च कान्तोः ।
कान्तिरिच्छा । यडि नन वश्चः" इति संप्रसारणाभावः। जाश्रविमिति । "जचस्तजायम्य
क्रिन्‌" ओणादिकः ॥

पापल्यमानस्य ऋचश्चतुष्पदाश्चेकीयमानस्य विधेरथात्मनि ।

वैरायसणेषु विकाषिणा मधोरूष्मायमाणेन वचोऽन्वगृह्यत ॥ १२ ॥

अथ मधोः विकाषिणा हिंसकेन मधुपूदनेन विधेः ब्रह्मणः आत्मनि बुद्धौ वचो अ-
ज्वयृह्यत अनुगीतम्‌ । चतुष्पदाः पाद्चवु्ययुक्ता ऋचः पापव्यमानसख पौनःपुन्येन
पठतः । चेकीयमानख भृशं पूजयतः । वैरायमाणेषु वैरे वणेषु । ऊभ्मायमाणेन ॐ-
ष्माणसुद्रमता ॥--"वाष्योप्मभ्यायुद्रमने इति क्यड्‌ । 'अटकुप्वाड- इलयादिना ण-
त्वम्‌ । वेरायमाणेष्विति । श्ाब्दवेरकलटा्रकण्वमेषेभ्यः करणे इति क्यङ्‌ । चतुष्पदा
इति । “संख्यासपू्वेखः इदयकाररोपः । शटावृचिः पादान्तादटचि वाच्यायां राप्‌ । चे
कोयमानयति । वचाय पूजानि्ामनयोः' । यडि “चायः "कीः इति कीदेशः । विका-
षिणेति । कष हिसायाम्‌ । "वो कष-' इति धिनुण्‌ ॥
स्फीता दधत्परीतिसुपायतावनिं य एव पाथोधिङ्कमारिकामिव।
वचिं तदीयामथ सोऽदितात्मभूयंयासुखायिष्टतरां चरिविष्टपीम्‌ ॥१३॥

अथ स आत्मभूः ब्रह्मा तदीयां विष्णुसंबन्धिनीं वाचं अदित उक्तवान्‌ य एव पाथो
धिकुमारिकामिव लक्ष्मीमिव अवर्नं उपायत परिणीतवान्‌ । स्फीतां प्रकृष्टं भ्रीते दधत्‌ ।
यया वाचा चिविष्टपीं त्रिभुवनं अखखायिष्टतरां अतिश्चयेन सुखमन्वभूत्‌ ॥--उपायतेति ।
“उपाद्यमः खकरणे" इति तड्‌ । विभाषोपयमने इति सिचः कित्त्वम्‌ । अदितेति ।
(दाधाघ्वदाप्‌ इति घुसंज्ञा । स्थाध्वोरिच्च इति कित्वमित्वं च । असुलायिषटतरामिति ।
सुखादिभ्यः कवृवेदनायाम्‌' इत्ति क्यट्‌ । "अछ्ृत्सार्बधातुक्योः- इति दीर्धः । कुमा-
रिकामिति । "वयसि प्रथमे,वयसखयचरम इति वक्तव्यम्‌ः इति डीप्‌ । “केऽणः, इति
हसेः । त्रि विष्टपीमिति । समाहारे द्विगुः श््विगेः' इति डप्‌ । स्फीतामिति । ^हफायी
ओप्यायी बद्धौ" क्तः । शफाः स्फी निष्ठायाम्‌" इति स्फीआदेशः । "क्तक्तवतू निष्टा" ॥

क्षेत्रस्य भक्तीः सुधियां शतषेभा द्राक्षोटिकाण्डाश्च हरन्यर्हयवः

ये जागरित्वापथि भूरेहि तान्ध्रस्तीमपापानसुरान्भमापितान्‌ ।१४॥

हे भूः, तान्‌ अखुरान्‌ प्रमापितान्‌ इतान्‌ अवेहि । ये अपथि अमार्गे जागरिता जा-
गरूका भूत्वा सुधियां क्षे्रखय मक्तीः भागान्‌ द्राक्‌ क्षटिति हरन्ति । शत्षभाः शतेन
9

१. कौत इति पाडः.
द्‌ ७

=

५८ काम्यमाा ।

कषेः क्रीताः कोटिकाण्डाः काण्डकोरिप्रमाणाः । काण्डः प्रमाणविश्चेषः मानदण्डः ! अ-
दंयवः अकारिणः प्रस्तीमं घनीभूतं पापं येषाम्‌ ॥--जागरित्वेति । “न क्तवा सेट्‌*इति
कित्वामावाद्कणः। शतमा इति । तिन कतम्‌” इति ठक्‌ । तख अध्यधपवद्धिगोढेगसं-
्ञायाम्‌' इति छकि “अपरिमाणविस्ताचितकम्ब्येभ्यो न तद्धितङकि” इति न डीप्‌ ।
अमावे टाप्‌ । कोटिकाण्डा इति । श्रमे द्रयसज्‌-' इति विहितख श्रमणे सो द्वि
गोर्मिलयम्‌' इति छकि कृते “काण्डान्तात्कत्र इति डीप्मतिषेधः । प्रसीमेति । सस्ये थै
दाब्दसधातयोः' । क्तः । स्यः प्रपूर्वसखय' इति संप्रसारणम्‌ । ्रस्योऽन्यत्तरस्याम्‌” इति
पक्षि मकारः। अर्हयव इति । “अहद्यभमोयस्‌' मत्वर्थीयः । भूरिति । नेयडवर्स्थानावखरी'
इति नदीरसंज्ञामावाद्भखामावः। प्रमापितानिति। 'हन्यथोश्व' इति चुरादिणिच्‌ । मी
तिमिनोतिदीडां स्यपि च इद्यात्वे पुर्‌ ॥ |

आप्यान्चीतांशचरुचौ नमस्यतः सुरश्चिताहौ शयितोऽपि पीनदोः ।
हव्यं सुरेरादयिता तं हृतं जनिष्यते स त्वयि विष्टरश्रवाः ॥ १५॥

स विष्टर्रवास्त्वयि भूलोके जनिष्यते । अटौ अनन्ते शयितः सुप्तोऽपि नमसखयतो नमस्कु-
यतो जनान्‌ सुरक्षिता आप्यानरीतांद्यसुचो । आप्यानः अर्द्ध: । रुचिः शोभा । पीनदोः
पीवरबाहुः । तं हुतं हल्यं खुरैरादथिता उपयोजयिता ॥--शयित इति । शशीद्‌ सखपनः ।
तः । “निष्ठा शीदट्खिदिमिदिक्षिदिधृषः' इति कित्वाभावे गुणः । नमस्यत इति । न-
मोवरिवधित्रडः क्यच्‌?.नमसः पूजायाम्‌ इति क्यच्‌! शीतेति । “द्येद्‌ गतौ' क्तः! श्रव-
मूिस्पचयोः श्यः” इति संप्रसारणम्‌ । शतमिति । श्रा पाके" । क्तः “शतं पाके" इति
व्यवस्थितविभाषा । धातोः श्जदेशः । क्षीरहविषोर्नियम्‌, अन्यत्र न स्यात्‌ । आप्या-
नेति । “स्फायी ओप्यायी वृद्धौ" क्तः । प्यायः पी इति व्यवस्थितविभाषया पी आ-
देशः । अनुपसर्गख निलयं सोपसगंखय न सात्‌ । सुरैरिति । "गतिबुद्धी-‡ इदयत्र'अदिखायोः
प्रतिषेधो वक्तव्यः" इदयणिकतुः कर्मलाभावः । विष्टरश्रवा इति । विष्टरो उक्षोऽश्वत्थस्त-
दरूपत्वेन श्रूयते इति ! “अश्वत्थश्वासि ब्रक्षाणाम्‌ः इति भारते । ब्वृक्षासनयोरविष्टरः”
इति मूधेन्यः ॥

माहा द्विदाश्नीबेखतः पयोभराहृूप्रीखिोसपुच्छयमानतणेकाः ।
जातः शुभयोवैसुदेबतः प्रमुखाता घटोध्रीत्रेजसीन्नि वत्स॑ति ॥ १६॥

्सुधैखुदेवतो जातो माहा गाघ्नाता त्रजसीन्नि वत्खैति वर्धिष्यते ! बरुतः बेन
हेतुना दविदानीः द्वै दामनी यासां पयोभराव क्षीरातिशयाद्धेतोः दरयूभ्यीरिव द्रे ऊधसी आ-
पीने यासाम्‌ । उत्पुच्छयमानतणकाः पुच्छमुदस्यन्तसतर्णका यासाम्‌ । धटोप्नीः घट इव
ऊधो यासाम्‌ । भयोः ज्भाच्ितात्‌--उत्युच्छयमानेति । “पुच्छभाण्डचीवराण्णिड्‌”

१. "गौः सोरभेयौ माहेयी माहा सुरभिरजैनी" इति हैमः, ‰. “ना्नी" इति पाठः,

वायुदेवविजयम्‌ । ५९९

“पुच्छादुदसने पर्यसने वा इति णिड्‌ । द्विदा्नीरिति 1 'दामहायनानम्ताच्' इति संख्यादे-
प्‌ । धटोभीरिति । ऊषसोऽनड्‌* समासान्तः । "बहुत्ीहेरूघसो डीष्‌” ब्यूध्रीरिति ।
सख्याव्ययादेर्डीप्‌” इति संख्यादित्वाद डीप्‌ ॥
विमिश्रयन्विश्वमिदं यञ्चोभरः पेपीयमानैर्भेगवान्भुजंगयाट्‌ ।
अमर्बितस्यापदि नो मधुद्विषस्तस्यामियत्वेन जलुप्रंहीष्यते ॥ १७ ॥
ुजंगराट्‌ अनन्तो भगवान्‌ तस्य मधुद्विषो मग्रियत्वेन अग्रजत्वेन जयुजेन्म अरही-
ष्यते । पेपीयमानैः क्रियासमभिहारेण वर्धमनिर्यशोभेरेरतिरयितैयैरोभिः इदं विश्वं विमि-
श्रयन्‌ मिश्र कुवन्‌ नोऽस्माकमापदि अमर्षितख अक्षान्तसख । विमिश्रयत्निति । भुण्ड-
मिश्रश्टक्ष्णर्वणव्रतवच्रहरुकर्कृततूज्ञभ्यो णिच्‌” इति करणे णिच्‌ । पेपीयमानैरिति । घ-
तोरेकाचो हरेः क्रियासमभिहारे यड पौनयपुन्य गशार्थो वा क्रियासमभिहारः । टि-
ज्यडोश्व' इति धातोः पीञदेराः । “सृषसितिक्षायाम्‌' इति सेये निष्टायापि]: । कि-
त्वप्भावात्‌ गुणः । अभ्रियेति । "घच्छौ चः इद्यग्रशब्दाद्धावे घः ॥
चङ्कम्यमाणानसदध्वनोजसा शओोशूयमानान्समरे जिघांसतः ।
तान्द्न्दरकान्दकृतवरी हरेमोयाग्यधाग्रयेष्यति नन्दतो जनिम्‌।॥।१८॥
माया हरेः सदकरृत्वरी सहकारिणी सती नन्दतो नन्दगोपात्‌ जनि जन्म एष्यति ।
दन्दशूकान्‌ हिखान्‌ असुरान्‌ समरे जिघांसतः असदध्वना दुमागेण चड्कम्यमाणान्‌ कौ-
टिल्येन गच्छतः ओजसा शोद्यूयमानान्‌ श्रं वधमानान्‌ अ्यधान्नि अभ्यं प्रष्ठ धाम प्र-
भावो यसाः ॥--चद्करम्यमाणानिति । कमु पादविक्षेपे" । "नियं कौटिल्ये गतौ" इति
गल्यर्थात्‌ कौटिस्य एव यङ्‌ । नुगतोऽचुनासिकान्तस्यः इयभ्यासस्य नुक्‌ । दन्दशुका-
निति। द॑ द॑शने । छपसद चरजपजभदहदशगुभ्यो भावगहायाम्‌” इति धातवर्थगहौयामेव
यड्‌ । ध्यजजपदशं यडःः इत्युकः ! अग्यधान्नीति । अभात्‌ (तत्र भवः' इथे अन
उपधालोपिनोऽन्यतरस्याम्‌' इति वा डीप्‌ । “अष्टोपोऽनः', (अलोऽन्द्यादूर्वं उपधा,
'अदशेनं रोपः" । शोश्चूय मानानिति । विभाषा श्वेः" इति छिद्यडोवां संप्रसारणम्‌ शेश्वी-
यमानान्‌ इति वा पाठः ॥
उदथोतितं येन विपत्तमःसु वः प्रागप्यतिप्रदयुतितस्य शाङ्घिणः ¦
तस्याद्य नः पाठयितुं ्रजेत गां साहायकेनैधयितुं सुदं सुराः ॥१९॥
हे सुराः, यूय साहायकेन सहायेन व्यापारेण तस्य शाङ्गणः सुदं एधयथितुं वधयिवुं गां
भुवं ्रजेत गच्छेत । येन शाङ्गणा चः विपत्तमः ख विपत्खेव तमःसु प्रागपि उद्योतितं भरज्व-
खितं अलयन्ततेजखिना भूतं अदय नः पार्यिुं अतिग्रदयुतितख अतिशयेन प्रयोतितुमार-
न्धस्य ।॥--उद्योतितमिति ! युती दीप्तो" । भावे क्तः । उदुपधाद्धावादिकर्मणोरन्यतर-
खाम्‌" इति सेटो निष्ठायाः पक्ष कित्वाभावः। प्रदयुतितसेलयादिकर्मणि किच्वपक्चः । पाल-
यिवुमिति । 'सलयापपा्चरूपवीणाचूलश्छोकसेनारोमत्वचवर्मवणचृणेचुरादिभ्यो णिच्‌ इति

६० काव्यमाख |

चुरादिभ्यः खा्थे णिच्‌ । एधयितुमिति । हेतुमति चः इति खतच्रय कतुः प्ररकः, त-
द्यापारे प्रेषणादौ वाच्ये णिच्‌ । सादायकेनेति ! 'सहायाद्रा' इति वुञ्‌ ॥

मीयमानस्य महीं ्जेज्गद्रोपायितुं कामयितुमेयुष्यताम्‌ ।
ऋतीयमानस्य धृतिं सपथैया देवस्य शिश्ाययिषदयुयोवनम्‌ ॥ २०॥

द्ययोवनं खरीयुवतिसमूहः देवस्य सपथैया पूजया धरति सुदं शिश्वाययिषत्‌ वधयितु-
मिच्छत्‌ महीं बजेत गच्छतु । जगत्‌ गोपायितुं रक्षितुं मदष्यतां कामथिवुरेषणशीर्ख-
महीयमानयेति। “मद्द्‌ पूजायाम्‌" "कण्ड्ादिभ्यो यक्‌ । गोपायितुमिति । ुपूधुपविच्छि-
पणिपनिभ्य आयः । ऋतीयमानखेति । ऋतिः सौत्रो धातुशरेणायां वतेते । “ऋतेरीयड्‌ः ।
कामयितुरिति । "कमेणिड्‌ः । शिश्वाययिषदिति । शवोजन्तात्‌ सनि शत्‌ “गो च
संश्वडोः इति संप्रसारणे विकल्पः) यौवनेति । युवतिचन्दात्‌ भिक्षा्यणि विषये पुवद्धावा-
्िमसममनिदतति । अन्‌ इति ग्रकृतिभावात्‌ "नस्तद्धिते" इति विखोपाभावः॥

पादाज्जधूर्या पवितां विधाय गां यरो गुफित्वा विभवोऽपि भूयसि ।
अजोर्‌ऽषित्वासुरभारजा रुजो भुवो छुचित्वाछ्ु पद्‌ स्रमेष्यति ॥२१॥

अजो विष्णुरेवं कृत्वा आश्य खं पदमेष्यति प्राप्ति । कि कृत्वा । पादाम्जधूल्य श्री.
पादारविन्दपरागेण गां भूमि पवितां विधाय यशो गुफित्वा अमथितं कृत्वा भूयसि बहु-
तरेऽपि विभवे अतृषित्वा स्प्रहामकृत्वा भुवः असुरभारनाः रुजः पीडाः डचित्वा अ-
पनीय ॥--पवितामिति । क्रः । पूङः इति वेद्‌ । पूडः क्त्वा च' इति कितत्वाभावः ।
गुफित्वा इति 1 “गुफयुम्फ मन्ये" । नोपधात्थफान्ताद्रा' इति पाक्षिकः फिन््वाभावः 1 ड
चित्वेति । श्च अपनयने" । क्ता । "वच्चिलद्युतश्चः इति वा कित्वप्रतिषेधः । अतृ
पित्वा इति । जितृष पिपासायाम्‌? । स्तृषिदखषिकृषेः कादयपस्यः इति सेटः क्ताप्रययसख
वा कित्वम्‌ । एष्यति । शसखतासी द्योः इति इटि खयः ॥

कृत्वेति दिद्योतिषु निमेनोरुजं हदिस्पशा सावेगिराविचाचङिः ।
गोप्ता सतां तत्स सदस्ततोऽधयीदतिदु वेधा निजधाम चित्रगुः ॥२२॥

स वेधाः तक्‌सदः तां सभामिति सार्वगिरा सर्वसमे हितया शिरा निर्मनोरजं मनोरुजाया
मनःपीडायाः निर्गतं कृत्वा ततः तस्मात्‌ स्थानात्‌ निजधाम अश्वयीत्‌ गतवान्‌ । सतां ख-
धर्मनिरतानां गोप्ता । अविचाचलिः स्थिरबुद्धिः. चिच्रशुः चिन्राः गावो यस्य । दियो-
तिष्ठ योतिठुमिच्छु । हदिस्पशा मनोहरया हृदि स्परशचतीति अतिदु यामतिक्रान्तम्‌ ॥-
दियोतिष्विति । रखे व्युपधाद्धलादेः संधः इति सेटः सनः पाक्षिके कित्वाभावे युणः ।
सा्ेभिरेति ) [सर्वसमे दिता । सर्वपुरुषाभ्यां णढयौ" इति णप्रयय आदिङद्धिः।] श
शब्दे" \ संपदादित्वात्‌ क्रिप्‌ । “अघ्क्त एकाट्‌प्रययः' इदयपरक्तसंज्ञा । शेरघ्रक्तस्यः इति
वेरोपः 'तद्युरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः" इति कर्मधारयसंज्ञा । पुंवत्कर्मधारय-

वासुदेवविजयम्‌ । ६१

इति पूर्वपदस्य पुंबद्धावः । निजधामेवि । विशेषणसमासः । श्रथमानिर्दिषटं समास उपसज-
नम्‌” इत्युपसजनसंज्ञा ! उपसजन पूवम्‌" इति निजराब्दस्य पूर्वनिपातः । मिर्मनोख्जन-
मिति । “निरादयः कान्तार्थं पश्चम्याः इति समासः । “एकविभक्ति चापूर्वनिपाते"
इति मनोरुजाश्चब्दस्योपस्रजेनसंज्ञा । "गोचियोर्पस्जनसः इति हखः । “कृत्तद्धितसमा-
साश्व" इति प्रातिपदिकरसंक्नायां सुप्‌ । वेधा इति । “अर्थवद धातुरभ्रल्ययः प्रातिपदिकम्‌
इति प्रातिपदिकसक्ञा । चित्रगुरिति । गोश्ियोरुपस्षजंनस्यः इति हसः । अतिद्यु ¦
“अल्यादयः कान्ताद्यथं द्वितीयया इति समासः ! 'हखो नपुंसके प्रातिपदिकल्यः इति
हखत्वम्‌ । “एच इग््रखादेशेः इति हसादेदो स्थानेऽन्तरतमः' “ऊकारोऽज्छखदी-
घप्टतः' । गोप्ता इति । आयादय आधधातुके वाः इति तृचि पाक्षिक सायः । हदि-
स्छशति । “हदुभ्यां उेरुपसंख्यानम्‌ः इद । अविचाचरिरिति । चय्‌ 1 "सहिच-
लिपत्तिभ्यो यडन्तेभ्यः किकिनौ वक्व्यौः ॥
> टेन्द्र पुरीमाजुहुषवे चकासती या शूरसेनेषु विभाति नीवृति ।
गुण्येषु पुण्या सधुरेति पूरभूत्त्रोग्रसेनः किर पाथिवाप्रणीः ॥ २३॥
मधुरा इति प्रसिद्धा या पृरेन्द्रीं पुरीमाजहुवे स्पधेया आद्रूतवती । तन्न उयसेनः पा-
्थिवाग्रणीः राजधरेष्ठः अभूत्‌ किक । शूरसेनेषु नीवृति जनपदे चक्ासती शोभमाना वि-
माति (दीन्यमाने) । युण्येषु युणवत्छु पुण्या ओ॒द्धकरी 1--श्चूरसेनेष्विति । शूरसेनानां
राज्ञां निवास इति विगृह्य "तस्य निवासः" इलयण्‌ । तस्य (जनपदे छप्‌” । पि युक्त-
वब्यक्तिवचनेः इति परकृदयर्थवदेव लिद्कसख्ये । गण्येष्विति । यप्प्रकरणे "अन्येभ्योऽपि
द्दयते' इति यपूप्रययः । यानि विशेषणानि तेषां युक्तवद्धावाभावः(१) । पाथिवाम्रणी
रिति । 'सर्वेभूमिष्रथिवीभ्यामणनौ इयम्‌ । (तस्येश्वरः इद्यथ । '्मम्रामाभ्यां नय-
तेणो वक्तव्यः? इति णत्वम्‌ । नीदृतीति संपदादित्वादृतेः क्षिप्‌ । (नदहिवृति- इति
नर्दीषेः । आजुहुवे इति ¦ हेन्‌ स्पधायामाह्वनेः । (अभ्यस्तस्य च इति द्विवचनात्‌

त ॥
बुस्तथान्ये न दपा बृषापि नो ववौ यथोवाय यज्ञःपटं गुणैः ।
सोऽविद्धचेता विषयेण तेन वा निजेव पल्ली पतिवद्यमून्मदी ॥२४॥
स उग्रसेनो गुणेररागाभिगाभिकैः सं्रासिकैश्व यशःपटं यश एव पटं यथा उवाय व-
यति स्म, तथा अन्ये नृपाः न उबुः उतवन्तः । वृषा इन्द्रः तथा नो ववौ न उतवान्‌।
विषयेण विषयैः शब्दादिभिरविद्धचेताः अनभिभूतचित्तः । तेन निजा पत्नीव मदी पति-
वली सभव्रेका अभूत्‌ ॥-विषयेणेति ¦ “जालयाख्यायामेकस्मिन्बहुवचनमन्यतरसाम्‌
इति जायर्थस्य वा बहुवद्धावः । विद्धेति । न संप्रसारणे संप्रसारणम्‌" इति पूर्वं परस्य
संप्रसारणे छते पूरवख प्रसक्तं प्रतिषिध्यते । उवायेति । चन्‌ तन्तुसंताने" । "वेनो वयि
इति “किटि वयो यः इति यकारख सप्रसारणं अरतिषिष्यते। उचुरिति । चश्वास्यान्यतरस्यां
किति" इति यकारस्य ना वकारः । ववातिति ¦ वेनः" इति संप्रसारणदयं प्रतिषि-

६२९ ` काम्यमाख ।

ध्यते । पतिवलीति । परतिराब्दान्मतुप्‌ 1 “अन्तरवैत्पतिवतोर्युक्‌" । नान्तत्वादुगित्वान्डीप्‌ !
पल्लीति । "ल्युर्नो यत्नसंयोगे' इति पतिशब्दस्य नकारः, नान्तत्वान्डीप्‌ ।

प्रवाय कीति सिचयं दिशोऽमुना म्रवाय सम्यक्परिवीय वा दिवम्‌ |
वभूव राजन्सहजोऽस्य देवकः प्रज्याय सन्तं सुजनं निषेविता ॥२५॥

अस्य उग्रसेनस्य सहजो देवको बभूव । कीर्तिं सिचयं व्ल प्रवाय । अमुना सिचयेन
दिशः भ्रवाय आच्छाद्य दिवं च सम्यकू परिवीय परिवीतां कृत्वा राजन्‌ दीव्यमानः प्र
ज्याय सन्तं जरद्भूय वर्तमानं सुजन निषेविता व्रद्धसेवकः ॥-प्रवायेति ! श्यपि चः
इति वेनः संप्रसारणाभावः । प्रज्यायेति । “ज्या वयोहानौ? । “ज्यः इति स्यपि संप्रसारण-
प्रतिषेधः । प्रवायेति । वेजः संप्रसारणे "व्यश्व' इति ल्यपि संप्रसारणाभावः । परिवीयेति ।
विभाषा परेः” इति वेनो स्यपि संप्रसारणम्‌ । “टछः' इति दीधैव्वेन तुग्‌ बाध्यते ॥

पूतक्रतायी च मनुं च मानवीं वृषाकपायी च करिष्यती तिरः । ,
उह्ारसामास गुणेरछ्रतचिमे रतेः सपत्नीव सुतस्य देवकी ॥ २६ ॥
अख देवक देवकी नाम खता उष्टालसामास भरं शुद्यमे । अह्त्रिमैः खामा-

विकेगुणैरेतास्िरःकरिष्यती तिरःकतुंमारब्धा । पूतक्रतायी पूतक्रतोरिन्दसय चिं
राचीं मुं मनोः च्चियं शतरूपां च, मानवीं मनोः खछ्यपलयं देवहूतिम्‌ , वृषाकपायी
षाक्पेः च्ियं च श्रियं गौरी वा । रतेः सपलीव तया सदशी ॥-उशछलसामासेति ।
रसः (६) । (करास्प्रययादाममन्ते किरि" इति छिटि आमूप्रययः } 'काखनेकाच इति व-
्तन्यम्‌ । चुखम्पायर्थः ! सपल्लीति । "निलयं सपल्यादिषुः इति निपायते । समानः प-
तिरस्या इति विधः । पतिशब्दस्य नकारः । समानस सत्वं डीप्‌ । पूतक्तायीभिति।
धूतक्रतोरे च" इति डप । एेफारादेरश्च । वृषाकपायीमिति । धरृषाकप्यधिकुसितकुसि-
दानासुदात्तः" इति डीवेकारदेशौ । "हरविष्णू टृषाकपी' 1 मजुमित्ि। (मनोरौ वा इति
डीप्सहितयोरोकारेकारयोरभावे पाक्षिके रूपम्‌ । मानवीमिति । मनोरपल्यमिलयण्‌ । दे-
वेकीमिति । देवकसयापदं देवकी । अत इन्‌”, “संज्ञापूनेको विधिरनिलयःः इति ब्रृव्यमावः।
तो मनुष्यजातेः इति डीप्‌ । देवकी ॥

गरा व विज्ञानचणा यश्चयैः च्येनीः कटाक्षोषठमृदुस्मितैरदिरः।
` गोरीगरिष्ठा शबडीवितन्वती सैधांबभूवाद्भुतकामनीयका ।। २७ ॥
सा देवकी एधांबभूव वद्धे । गभी गैस गोत्रख्यपलयमिव विज्ञानचणा ज्योतिषा-
दिज्ञानेन प्रसिद्धा । यशश्वयैः दिशः स्येनीः श्वेतवर्णः वितन्वती । कटाक्षोष्ठखदुस्मितैः
दिशः शबदः चिन्रवणां वितन्वती । मौरीगरिषठा गौरीव गुरुतरा ! अद्धतकामनीयका ।
कामनीयकं कमनीयत्वम्‌ ॥ -ए्ांबभूवेति । दईजादेशव गुरुमतोऽनृच्छः" इति आम्‌ ।
आमो मित्वमदन्तत्वात्‌ आमः" इति खक्‌ । छृत्सज्ञायां प्रातिपदिकत्वे सु, तस "अब्य-

वाघुदेवविजयम्‌ । ६२

यादाप्सुपः” इति खपो छ्‌ । “खरादिनिपातमव्ययम्‌' इदयव्ययसं्ञा । अम्‌भामिति ख-
रादिषु पठ्यते । गागींति । 'गगोदिभ्यो यञ्‌", “जश्च इति दीप्‌ । दये नीरिति । र्थेतो
गुणोऽस्यास्तीति दयेतः। “गुणवचनेभ्यो मतुपो छग्वक्तव्यः' । 'व्णादनुदात्तात्तोपधात्तो नः”
इति वा डीप्‌ तकारस्य नकारः । (शबलीरिति) अन्यतो डीष्‌। गौरीति । णिदीरादिभ्यश्चः
इति डीष्‌ । कामनीयका इति । धयोपवाद्करूपोत्तमाद्र्‌ः । भावकर्मणोः ॥
१ ५२॥ (9 ८
स्वःखेणसोख्वाभिमतिं सतीतरा विव्याय तत्रे कुरुधमैसंपदम्‌ ।
सा जागरामास निषेवणे हरेरासांबभूवात्मसु पुण्यश्षािनाम्‌॥ २८॥
सा खःचेणसौघ्नाभिमति खरग॑ल्नी समूहय सखीत्वाभिमानं विभ्याय संटृतं चकार ।
सतीतरा अतिशयेन साध्वी कुरधर्मसंपदं खकुरुघर्मसमृद्धि तत्रे ररक्ष । हरेर्निषेवणे जा-
गरामासि तत्परा बभूव । पुण्यशालिनां आत्मसु आसांबभूव उपविवेर ॥-जागरामासेति ।
'उषविदजागरभ्योऽन्यतरस्याम्‌' इयाम्‌ । तच इति । आदेच उपदेशेऽशिति इद्यात्वम्‌ ।
लिटः कित्त्वे आती लोपः । द््िर्वैचनेऽचि' इति स्थानिवद्धावाद्‌ द्विर्वचने पुनरप्याष्टोपः ।
विव्यायेत्ति। "न व्यो लिटिः इदयात््वाभावः । 'छिय्यभ्यासस्योभयेषाम्‌" इत संप्रसार-
णम्‌ । णङि “अचो ञ्णिति इति दद्धिः ) [सोखमिति । ] इच्रीशब्दादयुवादित्वादण्‌ भावे ॥
विदाङ्कुरु श्रीमति पुत्रि नो गिरः स्फारदरेति प्रतिपित्सुरागमान्‌ ।
गुरोः सदाभ्यापयतोऽनुश्ासनं नम्रेण मूप्ौ बिभरांचकार सा॥२९॥
सा गुरोः इति अनुशासनं नम्रेण मूरा सदा बिभराचकार धृतवती । हे पुत्रि, नः
गिरः विदंकुर जानीहि । इति स्फारादरा स्फारः प्रचुरः । प्रतिपित्छः ज्ञाठुमिच्छुः । आ-
गसानध्यापयतः नः ॥-न इति । “अस्मदो दयोश्व' इति वा बहुत्वम्‌ । बिभरां चकारेति 1
“इस्‌ धारणपोषणयोः" । भीहीग्रहुवां शुव्च' इति वा आम्‌ । श्ुवद्धावाद्धिरवै चनम्‌ ।
क्रश्ाचुप्रयुज्यते छिरि” इत्ति छिडन्ताः कृभ्वस्तय आग्प्रलययसय पश्वासयुज्यन्ते । वि-
दकर्विति । विद ज्ञाने" । वविदांकुर्वन्तिलखन्यतरसयाम्‌ः इति निपातनम्‌ । रोव्याम्प्र-
लयः } गुणाभावः । लटो खक । (कृजो रोयूपरस्याचुप्रयोगश्च न केवरं प्रथमपुरुषबहु-
वचनान्तः ! शसवोण्येव लोड़चनान्यत्र प्रयुज्यन्ते" इति इृत्तौ । स्फारेति स्फुरति-
स्फुरुलयोधनिः इति एच आकारः । अध्यापयत इति ऋीदजीनां णोः इति एचः
स्थाने आकारः ॥
्शुणयैदीयैरदपन्दिवौकसो व्यध्रुकषटुजचैस च पुण्यकर्म यः ।
अमूरुपायंस्त यदोः स जन्मना विभूषयन्नानकदुन्दुभिः ङम्‌ ॥३०॥
स आनकदुन्दुभिरमू देवकीमुपायंस्त परिणीतवान्‌ । यदीयैरयणे्दिवोकसोऽप्यतृपन्‌ ज-
हषः । यश्च उतचर्महदन्तःकरणद्यदधिद्वारकसुक्तिम्रदं पुण्यकर्म न व्यघ्रुक्षत्‌ अर्थकामफल्न-

०८७७१

१, @रृन्मेजन्तः' इदयन्ययसंज्ञा इति तत्त्वम्‌.

४ कव्यमास

तया छघूङ्ृतवान्‌ । धे खधर्मं दह्यन्ति धीराः कामार्थहेतवे" इति भागवते । जन्मना
यदोः कुरं विभूषयन्‌ यदुकुलङंकारभूतः ॥-- दिवौकस इति । देवानां बहूनां प्रय्थ-
शब्दनिवेशे “सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ इति एक एव रिष्यते अन्येषां निवृत्तिः ।
उपायंसेति । “च्छि ठडिः च्च्लेः सिच्‌" । सिचः कित्वाभावपक्षे अनुनासिकलोपा-
भावः। अत्रपन्निति। “्युराख्शकृशतृपदपां च्लेः सिज्वा वक्तव्यः” इति सिजभावपक्षे च्ले-
रङ्‌ । अधुक्षदिति । शर इगुपधादनिटः क्सः' इति च्छः क्सादेशः । ददादेधौतोधे
इति दख धः 1 “एकाचो बो भष्‌-' इलयादिना घत्वं घस्य चत्वैम्‌ ॥

गर्गेण निव्यूढविवाहसंस्छृती तौ चक्वाकाविव वत्सरो मिथः ।
बात्सादि गाग्यौविव दंपती गतौ वाडव्यमाश्किक्षदुदश्च दषैरम्‌ ॥३१॥

तौ दंपती वात्छादि बाडव्यं ब्राह्मणसमूहः यथोचितमिक्षत्‌ आटिलिङ् । बात्छी च
बात्यायनश्च वात्खो । गाम्यौविव । गार्गी च गागौयणश्च मार्य । गंयैण कुलगुरुणा
निरव्यूढविवाहसंस्छृती कतविवाहसंस्कारौ । चकवाकाविव । जन्मान्तरवासनया च्‌-
त्पलो श्िग्धो । चक्तवाकश्च चक्रवाको च चक्रवाक । उदश्चु जञेदात्‌ उद्वतबाष्पं दषु
हषयुक्तम्‌ -गाग्यांविति । शद्धो यूना त्टक्षणश्वेदेव विशेषः" इति इद्धः शिष्यते ।
“अपदं पौत्नप्रगृति गोत्रम्‌" । अपलयमन्तर्हतं बद्धम्‌ । वात्येति । शी पंवचः इति
यूना सहवचने ब्रद्धा छी शिष्यते । तस्याः पुमर्थवद्धावश्च । चक्रवाकाविति । "पुमान्‌
श्चियाः इति पुमान्‌ रिष्यते । हषैरुमिति । दृर्षैरुलच्‌ ओणादिकः । आश्िक्षदिति।
“श्िष आलिन्नेः इति क्सः ॥

अतूतुषत्तां कवरीधृतखजं कंसः कनिषठामुपङाल्य देवकीम्‌ ।
अददतां सादरमानुकूिको पुत्रौ दधानः पितरो कतार्थताम्‌ ॥ ३२ ॥

कंसः कनिष्टं तां देवकीं उपास्य अत्‌ तुषत्‌ तोषयति स । कबरीधृतस्जं
कबरी केदारचना । पितरौ माता पिता च । आनुकूलिको अनुकूलं वर्तमानो । पुत्र
दुहितरं च युच्रौ सादरमदद्यैताम्‌ अपर्यतां इतार्थतां दधानौ ॥- पुत्राविति । श्धात्‌-
पुत्रौ खसदुहितृभ्याम्‌ः इति पुत्रः शिष्यते । दुहिता निवर्व॑ते ! पितराविति ! "पिता
मात्राः इति पितावशिष्यते । अदशेतामिति । "न दाः इति क्साभावे श्रितो वाः इ-
य्‌ । ऋदृशोऽङि युणः” । उरण्‌ रपरः” । अतूतुषदिति । णिशिद्घुम्यः कतैरि चद्‌
इति च्छेश्वट्‌ । “णो चडयुपधाया हसः" । “चडि इति द्विर्वचनम्‌ । कबरीति । "जान-
पदकुण्डगोणस्थलभाजनागकारनीख्कुशकामुककबरादुत्यम्ावपनाङ्ृतरिमा्राणास्थौल्य-
वणोनाच्छादनायोविकारमेथुनेच्छाकेशवेशेषु" इति दीष ॥

बाष्पायमाणो शवद्यरो प्रणम्य तौ शौरिभियोगात्युपदाठ्चेतसौ ।
वसयात्तदीयादथ साधिताथेया जन्यान्वितो बन्धुतया मिरेयत ॥३३॥

वासुदेवविजयम्‌ । ६५

अथ शौरिः जन्यया भार्यया सह तौ श्वद्यरौ श्वञयरं श्वश्रूं च प्रणम्य तदीयात्‌ वस्यात्‌
गृहात्‌ नियत निगग॑तवान्‌ । बाष्पायमाणौ बाष्पमुद्रमन्तौ वियोगात्युंपदातृचेतसौ ।
उपदातृ क्षयं गन्तृ । साधितार्थया बन्धुतया बन्धुसमूहेन अन्वितः ।! अथो विवाहः ॥--
श्वङ्राविति । शशवद्यरः श्वश्चा इति श्वद्युरः शिष्यते । शश्वद्युरस्योकाराकारयोरखोपश्वेति
वक्तव्यम्‌” इति ऊडि श्वश्रूः । साधितेति । शसिध्यतेरपारलोकिकेः ईइयात्वम्‌ 1 उपदातृ
इति । दीङ्‌ क्षये । “मीनातिभिनोतिदीडं स्यपि चः इदयात्वम्‌ । बन्धुतयेति । राम-
जनवन्धुसदहयेभ्यस्तल्‌' ॥

रोणीवैहूगो धवलाश्च बकंरान्पदूख् दासीगैणसाछि दास्िकम्‌ ।
पुत्यै पिता यौतकसुन्मनीभयन्नदिक्षदशात्रथकस्यया सह ॥ ३४ ॥

पिता पुत्यै यौतकं चीनं अदिक्षत्‌ दत्तवान्‌ । किं तत्‌ । शोणीः धवलाश्व बहू:
गाः वृषभांश्च । बकेरान्‌ तरुणान्‌ पद्यून्‌ तरुणीश्व । पटः दासीश्च । युणरालि हास्तिकं
हस्तिनां हस्तिनीनां च समूहम्‌ । अश्वान्‌ अश्वाश्च । रथकय्यया रथसमूहेन सह । उन्म-
नीभवन्‌ उत्कीभवन्‌ ॥-- [गा इति । ] श्राम्यपञ्युसंघेष्वतरुणेषु खीः इति खी शिष्यते ।
तस्तुबकंरानिति(१) । अश्वानिति । "अनेकशफेष्विति वक्तव्यम्‌ इति पुमान्‌ शिष्यते ।
रोणीरिति । शोणात्प्राचाम्‌ इति वा डीप्‌ । पटुरिति । बवोततो गुणवचनात्‌ इति
वा डीप्‌ । हासिकमिति । अचित्तदस्तिघेनोष्ठक्‌' समूहे इदस्िनी । प्रातिपदिकात्त
“भस्याढे तद्धिते" पुंवद्भावो वक्तव्यः । रथकय्ययेति । !इनित्रकय्यचश्व" इति रथात्‌ क-
स्यच । पुत्रे इति । गौरादिः । केचिच्छङ्गरवादिपाठात्‌ डीनिति । अन्यस्त्वाह--पुत्रा-
द्रेति पुत्रा प्रीति ॥

व्यतिग्रमानो विविधस्तदोचकैसत्रैधते माङ्गङिकः स्म निस्वनः ।

रथेन कंसम्रगृहीतररिमना जायापतीभ्यामथ नि्यैये इनः ।॥ ३५ ॥

तदा तच्र माङ्गछिकः मङ्खरा्थो विविधो निस्वनः उज्कैः एधते स । व्यतिप्रभानः
अन्योन्यविनिमयेन प्रकर्षेण शोभमानः अथ जायापतीभ्यां रथेन शनैः निर्थये निष्का-
न्तम्‌ । केसश्रणद्ीतरदिमिना कंसः सारध्यमकरोत्‌ ॥--एषते इति । "एध बद्ध" । “भूवा-
दयो धातवः" इति धातुसंज्ञा ! “उपदेशेऽजनुनासिक इत्‌ इति अकारसेत्संज्ञायाम्‌
तस्य रोपः इति रोपः । “अनुदात्तङित आत्मनेपदम्‌ । नि्यैये इति । 'भावकमणोः
इत्यात्मनेपदम्‌ 1 व्यतिग्रभानः । कतरि कर्मव्यतिहारे" इदयात्मनेपदम्‌ ॥

रखापगोरं चरतां पदोद्धतं रजो भटानामदधत्मभां खेः।
्वेखा च वादित्रनिनादमांसखा घनाघनानां निनदं निरास्थत।। ३ ६॥।

भटानां पदोद्धतं रजः रवेः अभां अदधत्‌ अपिबत्‌ । श्नापगोरं शच्राण्यु्म्य च-
कतां गच्छतां क्षवेखा सिंहनादः च घनाघनानां वषौकाटमेधानां निनदं निरास्थत्‌ निर-

६६ काव्यमाडा ।

खति स । वादित्रनिनादमांसटा ।॥--अदधदिति । “वेट्‌ पाने? 1 "विभाषा बेदुश्यो.
इति चङ्‌ । चुट ' इति चकारखेत्संज्ञा । निरास्थतेति । अख क्षेपणे" ! उपसगौद्स्य-
त्यूह्योवां वचनम्‌ इति तड्‌ ¦ अख्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽड्‌' इति च्छैरद्‌ । “अखते-
स्थुक्‌' । राख्रापगोरमिति । द्वितीयायां चः इति णमुख्‌ । “अपगुरो णसुकि' इति वा
आत्वम्‌ । शशचरापगोरम्‌' इति वा पाठः । रज इति । “रजकरजनरजस्सूपसंख्यानम्‌'
इति रज्ञेनरोपः॥

पद्राः सखीरं व्यतिजग्मुरुत्छकाः परस्परं व्ययभवंश्च वेगिनः ।
अन्योन्ययुतरैव्यंतिदध्वनुः पथि न्यविक्षृतान्तःपरमोत्सवो चणाम्‌ ।३७

पद्राः पद्यां गच्छन्तः पदातयः पथि सटी व्यतिजग्सुः क्रियाविनिमयेन गतवन्तः ।
परस्परं व्यतिभर्ेश्व क्रियाविनिमयेनाभर्व्च । अन्योन्यसुचेर्य॑तिदध्वनुः शब्द्‌ चक्रुश्च ।
उत्सुकः वेगिनः । परमोत्सवः व्रणं अन्तः अन्तःकरणं न्यविक्षत ॥- व्यतिजग्मुरिति।
“न गतिहिसार्थेभ्यः इति तडभावः । शइतरेतरान्योन्योपपद्‌ाचः इति तडभावेः ।
व्यलयभवभन्निति । "परस्परोपपदाचेति वक्तव्यम्‌ इति तडभावः । न्यविक्षतेति । ने-
विरः” इति तद्‌ । पद्वा इति 1 इति दखन्यपक्षः ( सूप्रप्ाप्नायाः ) 1 "न विभक्तौ तुसा
इति जसः सकारसेत्संज्ञाया अभावः 1

< विस्मापयित्री जनसुग्रसेनजं द्रारभापयित्री शरक्षमस्य पच्चताम्‌ ।
निश्चापयन्ती निकटे तदा वियद्युज्ैरुदस्थादशरीरिणीति गीः । ३८॥

तदा वियति वक्ष्यमाण्रकारा उचैः अशरीरिणी गीः निकटे उदस्थात्‌ जनं विसा-
पयिच्री उग्रसेनज कसं भशं भापयिन्री भीति करी अस पञ्चतां निश्वापयन्ती निश्चितां
कुर्वती ॥--“चिन्‌ चयनेः ! 'चिस्फुरोभो इति वा आत्वम्‌ । मापयिच्रीति । “जिभी भयेः।
"आदिर्जिटुडवः* इति जरित्सज्ञा । “निभेतेर्हैतुभये" इति वा आत्वम्‌ । विस्मापयिच्रीति ।
“निलयं स्मयतेः" इत्यात्वम्‌ ॥
शरप्सीः स्र मासी हि कस तेऽपितः सष्रान्तकस्त्वाममतिर्विजष्टमा ।
अस्या भवानीसदशोऽष्टमः सुतो षिक्रेष्यते ते स्वबडेन जीवितम्‌ ।३९॥
दे कस, त्वं मा दराप्सीः मा हृषः । खष्टर ईश्वरेण अन्तकः ते शीध्ि मूधैनि आर्पेतः
हि एव॒ अमतिः अज्ञानं त्वां मा विजेष्ट परिभूत्‌। असाः अष्टमः सतः ते जीवितं
सखबटेन विकेष्यते विक्रीतं करिष्यति । भवानीसदशः पार्वतीतुव्यायाः ॥--विकरेष्यते
इति ! "परिव्यवेभ्यः क्रियः इति तड्‌ । भवानीति । इन्द्रवरणभवशर्वेररखडदहिमारण्य-
यवयवनमातुलाचा्याणामाजुक्‌' इति डीषानुको । खष्ेति । “रजिद्शोश्नैत्यमकितिः इद-
मागमः । “मिद्चोऽन्ात्परः' । द्राप्सीरिति । “अनुदात्तखय चदुपधयान्यतरसाम्‌ः
इति वा अमागमः । ‹रधादिभ्यश्चः इति इड्कल्पः । [शी््णीति] । शशीर्षरछन्दसि' ॥

वाघुदेवविंजयम्‌ | ६७

संश्ण्वतस्तामव्रधद्विरं हृदि कधारदक्षिद्धयमाद्यु रक्तिमा ।
घर्माम्बु कंसस्य तदासिचत्तरां खुतोऽङ्गरागोऽङिपताखिटं वपुः 1४ ०॥।

तदा तां गिरं संशण्वतः कंसस्य हदि कत्‌ कोधः अवृधत्‌ ववृधे । अक्षिद्वयं रक्तिमा
रक्तत्वं आद्य आरत्‌ प्राप्तः । घममौम्बु अखिलं वपुः असिचत्तरां अतिशयेन ्िक्मकरोत्‌ ।
लतः अङ्गरागः अङ्पित लिप्तमकरोत्‌ ॥-अस्िवत्तरामिति । 'ङ्िपिसिचिहश्च' इद्यङ्‌ ।
सङिपतेति । “आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्‌' इयद्‌ । अब्रषदिति । पुषादिदुताय्ुदितः परस्मै-
पव इयङ्‌ 1 आरदिति । “सर्तिशशस्टयर्तिभ्यश्व इलयद्‌ ॥
2 शं
रजोवििप्रीं ततुमुदरहन्वलक्रीतीं विधास्यन्निजजीवितस्थितिम्‌ ।

स राङ्कमिन्नीगरैपतिष्टिषां तनूः कतोरसुमरं करवारमाददे ॥ ४१॥

स नृपतिः उग्रं करवरुं आददे । रजोविरिर्षीं अस्पेन रजसा विरिपां तं उद्वहन्‌ ।
निजजीवितस्थितिं बर्कीतीं बेन कतां विधास्यन्‌ । द्विषां तनूः शङ्कभिन्नीः कर्तारम्‌ ॥
आददे इति । (इ दाञ्‌ दाने" । “आड दोऽनास्यविहरणे इति तड्‌ । बर्कीतीमिति ¦
(कीतात्करणपूवोत्‌" इति डीष्‌ । रजोवििक्तीमिति । "क्तादत्पाख्यायाम्‌ः इति डीप्‌ ।
ए कयात । "बहुव्रीहेश्वान्तोदात्तातः इति डीष्‌ ॥

मनोज्ञगा्री मधुरारुणाधरा शातोदरी चन्द्रयुखी प्रथुस्तना ।
चरपेण दोष्णा सहजा जिघांसुना सीषेण्यवष्ेषु हठादगृह्यत ।! ४२ ॥

रातं करम्‌ । चन्द्रयुखीति । 'खाज्ञाचोपसजनादसंयोगोपधात्‌ः इति वा डीष्‌। मनोज्ञगा-
त्रीति 1 "अङ्ग गाच्रकण्ेभ्योवक्तव्यम्‌ः इति वा डीष्‌। शातोदरीति । नासिकोदरौष्ठजङ्घादन्त-
कर्णैश््नाचः इति वा डीष्‌ । मधुरारुणाधरेति । “न कोडादिबहचः" इति डीष्‌ । प्रतिषेधे
टाप्‌ । रीषेण्येति । शरीरावयवात्‌" इति शिररसब्दायत्‌। ये च तद्धिते" धवा केशेषु [शि-
रसः शीषेनादेशो वक्तव्यः" ] इति शीषे्नादेश्चः । ध्ये चामावकर्मणोः' इति प्रकृततिमावः ।
दोष्णेति। “पहन्नोमास्टृनिश्सन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्रुदननासञ्छस्प्रमतिषु" इति दोषत्नादेराः॥!
नासिका शषैणखा कृता न किं रामेण नो वा कि्यदानि ताटका ।

खले बुवत्येवमवाञ्छुखी सती तस्मिन्नरोषा जनताथ सारुदत्‌ ॥ ४३॥

तस्मिन्‌ एवं च्रुवति अदोषा सा जनता अवाइमुखी सती अरुदत्‌ । रामेण द्युषणखा
अनासिकाकिंनङृता। ताटका नो वा किमहानि इति खरे ॥-अरुददित्ति ! ^दिर्‌ अ-
श्रुविमोचने" । “इरितो वा" इद्यङ । अनासिकेति । “सहनज्‌बियमानपूर्वाच' इति दीष्प्रति-
षेधः । दपैणखेति । नखसुखात्सज्ञायाम्‌" इति दीप्पतिषेधः । अवास्सुखीति । दिकपू्-
पदान्डीप्‌ः इति डीप्‌ ॥

१, (अधानिः इति युक्तम्‌.

६८ क[व्यमाल |

उपस्थिते पाणिगरहीव्युपवे मयं समाश्वद्धुदि पत्युरुचकेः ।
महान्विमर्ोऽप्युदपादि रोषणं ततः स विद्वानिति कंसमाख्यत ॥४४॥।

पाणिगृहील्युपशवे पल्लीविनाशे उपस्थिते पत्युः हदि मयं उच्चकैः समाश्वत्‌ वव्रधे ।
महान्‌ विमद उदपादि उपपन्नो विततः कंससिति आद्यत रोषणं विद्रान्‌ ॥-समश्व-
दिति । 'जसतम्म॒घ्रचम्डचु्चुग्छचग्खश्ुश्विभ्यश्वः" इति वा अड्‌ । उदपादि “चिण्‌ ते पद
इति च्डेश्चिण्णादेशः। पाणिग्ृहदी तीति । पणिग्दीतोऽस्या इति पाणिणृदीलादीनामर्थविरेषे
डीष्वक्तव्यः' }

उत्तिष्ठसे कणि किं जुगुप्सिते संदिह्य धर्मे खयि तिष्ठते जनः ।

संक्रीडतां कीर्षिरदूषितैव ते कावा त्वैरेषा ह्यवतिष्ठते वशे ॥ ४५ ॥

त्वं ज॒गुप्सिते निन्दिते कमणि किं उत्तिष्ठसे ईहसे । जनः धर्म संदिद्य त्वयि तिष्ठते
निर्णयहेतुतेनाश्रयति । ते कीर्तिः अदूषितेव संकीडताम्‌ । कावा त्वरा एषा। वशे
अधीने अवतिष्ठते हि ।-संकीडतामिति ! कीडोऽनुसंपरिभ्यश्च' इति तड्‌ । अवतिष्ठते

इति । 'समवप्रनिभ्यः स्थः" इति तड्‌ । तिष्ठते इति । श्रकाशनस्थयाख्ययोश्व' इति तड्‌ ।
उत्तिष्टस इति । 'उदोऽनष्वैकर्मणि" “उद ईहायामिति वक्तव्यम्‌" इति त्‌ ॥

अदीपि कोपः कुत एष नद्यसो न स्यादिग्धीत्यधुनास्ि निर्णयः ।
प्रसोष्यते चेद्पि ते जगन्नितः कलो भवेचचिन्तयितुं महीपते ।॥ ४६ ॥

हे महीपते, ते कुतः कस्माद्धेतोः एष कोपः अदीपि दीप्तोऽमूत्‌ । असौ असिश्वी
दिना विनामूता न स्यादिति अश्रुनापि न हि निणयोऽसि । प्रसोष्यते चेदपि ते चि.
न्तयितुं कलो भवेत्‌ । जगनितः ॥-अदीपीति । द्दीषजनवुधपूरितायिप्याथिभ्योऽन्य
तराम्‌ इति च्ेस्ते चिण्‌ । [अरिश्वीति ॥] (सख्यरिश्वीति भाषायाम्‌ इति निपात-
नम्‌ । हर्टचान्भ्यो दी्बात्॒तिखष्क्तं॒हद्‌' इति सुखेपः । प्रसोष्यत इति । शट्‌
प्राणिप्रसवैः। "धात्वादेः षः सः" । निर्णय इति । णीन्‌ प्रापणे । "णो नः" 'उपसगौदसमासे-
ऽपि" इति णत्वम्‌ । भवेदिति ! “अतो येयः \ “लोपो व्योर्वैठिः इति यलोपः ! ज गजनित
इति किप्‌ । वेरण्क्तसखयः इति वेलौपः । मदीपते इति । "एड्हखात्संबुद्धः" इति दष्छोपः ॥
अस्या वधात्पुण्यमहीरुहयो रुषा च्छायां भवानच्छिदुरां स्म मा च्छिदत्‌ ।
कीति मनस्तापहतं विखत्वरीं दीच्छेन्न को दुयेशसामरीमसः ॥ ४७ ॥

भवान्‌ असा वधात्‌ कीति मा स च्छिदत्‌ छिनां कुर । पुण्यमदहीरुहः छायाम्‌ ।
अच्छिदुरां च्छदनरीखा चछिदुरा । मनस्तापहूतं विसत्वर विसरणद्ीखां खतः । अम-

टीमरसः को दुयशसा. न हीच्छेत्‌ जेत 1 दुयैखसा यटीमस इति वा ॥-विख॒त्वरी-
मिति ! ईइणनशजिसर्तिभ्यः क्रप्‌” इति क्रपि !हखस्य पिति इति वुः इति त॒गा-

वासुदेवविजयम्‌ । ६९

गमः । "आन्तौ टक्रितौ । अच्छिदुरामिति । संहितायाम्‌ इयधिकलय छे च” इति
ठक्‌ । मा च्छिददिति ! (आड्माडोश्व इति निलयं ठ्‌ । हीच्छेदिति । हीच्छ ङ्नः-
याम्‌ । (दी घ।त्‌* इति तुक्‌ ! रुषा च्छायामिति । "पदान्ताद्वा इति तुक्‌ ॥

< न्यस्याज्चु पाणावसिसुज्वरं रथे गव्यादिजस्लीजनरक्ष्णदक्षिणम्‌ ।
अक्रय्यमक्षय्यसुपेयुषा यश्चो रक्ष्ये हि भाव्यं प्रमुणा दयाद्ुना ।४८॥

पाणे उन्वरं असिमाश्च रते न्यस (लोट्‌ ) स्थापय । गव्याद्विजच्ीजनरक्ष्णदक्षि-
णम्‌ । गव्या गोसमूहः । रक्षणो रक्षणम्‌ । प्रभुणा रक्ष्ये जने विषये दयाना भाव्यं
अवद्यं भवितव्यम्‌ हि अक्षय्यं क्षेतुमशक्यं अकू्यं कयार्थरहितं यज्ञः उपेयुषा --न्यसे-
ति । शको यणचि इति इकारस्य यकारः । पाणो असिमिति । (एचोऽयवायावः इति
ओकारस्यावदेशः 1 गव्यति ! “खलगोरथात्‌” इति यप्र्यये वान्तो यि प्रयये" इति
ओकारस्यावादेशः । भाव्यमिति । “ओरावद्यके" इति ण्यति ब्रद्धौ "धातोस्तनिमित्तसेवः
इलयावदेशः । क्षम्यति । क्षय्यजय्यौ राकया इलयादेशो निपाल्यते । अक्तय्यमिति ।
कय्यस्त दर्थे" इ्ययादेरो निपालयते । रथ इति । एकः पूर्वपरयोः" इदयययिकृल "आद्ुणः
इति एकादेशः । तस "अन्तादिवच्च इति छप्‌ आदिवद्धावः 1 पदसंज्ञा ॥

नारीवधान्न न्यव्रतत्स तद्विरः कद्रुजदिंखः श्तवानपीटसीः।
तां संहितोरू युवतिं सरोरुदां रोरीर्व्य॑माक्षात्छुररीभिवेश्चिता ।॥ ४९॥

सः कंसः ईैदशीः तद्विरः श्ुतवानपि नारीवधात्‌ न न्यत्रेतत्‌ निशः । शरीः कुर-
रीमिव सरोरुदां शशायमानरोदनसदहितां युवति ईक्षिता व्यमाक्षौत्‌ विमं कृतवान्‌ ।
संहितोरूमिति । सहितावृरू यस्याः ¦ कद्रूजर्हिंखः सप॑वद्धिसाशीङः ।॥--कुररीमिति \
(जातेरच्रीविषयादयोपधात्‌ः इति डीष्‌ । संहितोरूमिति । (संहितश्चफलक्षणवामादेश्चः
इत्यूट्‌ । कद्रू इति संज्ञायाम्‌! इति कद्रूशब्दादूड्‌ । नारीति शशाङ्गरवायनो डीन्‌? त्रनर-
योधि" इति डीन्‌ । युवतिमिति । (तद्धिताः इद्याप्चमाभ्यायमयिङृख युनस्िः' इति
लिया तिः [सवैतोऽक्तिन्नथादिलेकेः इति डीष्‌ । ] रोरुदेति । यडन्तादप्रयये यलोपः ॥

यः साधु मत्रेरुपतिष्ठते हरिं तद्धावपूतानपि वोपतिष्ठते ।

चित्ते तदीये ह्यपतिषठते क्षमा सैतादयस्योत्तपते कथं पुनः ॥ ५० ॥

यो मन्तः करणः हरिं साधु उपतिष्ठते पूजयति अपि वा तद्धावपूतान्‌ विष्णभक्डा
युद्धात्मनः उपतिष्ठते तैम करोति । तदीये चित्ते हि क्षमा उपतिष्ठते संनिधत्ते । सा
क्षमा एतादृशस्य दुष्ट चित्ते कथं पुनरुत्तपते प्रकाशते ॥--हरिमुपतिष्टत इति । “उपा-
न्मच्रकरणे' । उपतिष्ठते । उपद्िवपूजासंगतिकरणमिन्नकरणपयिष्विति वक्तव्यम्‌ इति
तड । उपतिष्ठत इति “अकर्म॑काच' इति तड्‌ ! उत्तपत इति “उद्विभ्यां तपः” इति तड ॥

७० काव्यमाख |

्राज्ञान्कचित्संश्रणुते न खल्वसौ संपरयतेऽक्ष्णा बत नान्तरेण वा |
नो वा सतः संह्वयते तितसितं संदप्य िंत्वाहयते परं सुरान्‌ ॥५१॥
असौ कचिदप्यवस्थायां प्रज्ञान्‌ न खं संशणुते 1 अन्तरेण अक्ष्णा मनसावान
संपद्यते वीक्षते बत । आत्मनः तितसितं चिकीर्षितं सतः सन्डनान्‌ न वा संहृयते ।
कितु संदप्य शप्तो भूत्वा परं केवरं खरानाहयते स्पथेया आह्वानं कुरुते ॥--संश्णुत
इति । (समो गम्यच्छिप्रच्छिखरलयरतिश्रुविदिभ्यः' इति कमोविवक्षायामात्मनेपदम्‌ । संप-
दयत इति । श्रोशेति वक्तव्यम्‌ इति तड्‌ । “धातोरथान्तरे वृत्तेधौत्वर्थनोपसंम्रहात्‌
प्रसिद्धेरविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका क्रिया ॥' संहययत इति “निसमुपविभ्यो हः* इति तड्‌ ।
सहयत इति । श्पघोयामाडः' इति तड्‌ ॥
~ अस्मै ततोऽस्या वितरीतुमात्मजानुमासुपेलयाप्यधुनैष संविदम्‌ ।
मृलोरूपेतात्परिपाख्ये सतीमेतां बराकीमथ सोऽभ्युपेतु वा ॥ ५२॥

ततः तस्मात्‌ एषोऽहं अस्याः आत्मजान्‌ असमे वितरीतं दातुमु्रां संविदं प्रतिक्ञा- '

सुपेदयापि एतां अधुना उपेतात्‌ आसन्नात्‌ सयोः परिपाल्य । स ल्युः अथ कालान्तरे
अभ्युपैतु वा 1 सती वराकीं मन्दाम्‌ ॥--उपेलेति । “त्वतुकोरसिद्धः' इव्येकादेशस्यासिद्ध-
त्वात्‌ तुक्‌ । अधुनैष इति । बरृद्धिरेचि' इति इद्धिः। अभ्युपैतु इति । “एयेधत्यूरुः इति
बृद्धि: । वराकीमिति । "जत्पभिक्षकुब्छण्टद्रडः षाकन्‌" “धः प्रययसय' इतीत्संज्ञा ॥
कृतस्मितेनौजसिकोऽथ शारुकः क्षितीश्वरः साहसिकोऽथ चोरिणा ।

अनाहतामोयत गां विपद्यहो न कुण्ठभावं मतिमानुपाच्छति ।५३२॥

अथ कृतस्मितेन रौरिणा स क्षितीश्वरः गां वाच॑ ओदयत उक्तः । ओजसिकः ओ-
जसा वतमानः । साहसिकः सहसा वर्तमानः । शारुको हिंसाशीरः । अनाहतां सदयाम्‌ ।
मतिमान्‌ विपदपि कुण्ठभावं न उपाच्छंति प्राप्रोति । अहो ॥--ओयत इति ! वदेर्यकि
संप्रसारणम्‌ । “आरश्व' इति वृद्धिः । उपाच्छतीति “उपसर्गरति धातौ इति ब्द्धिः ।
गामिति । "ओौतोऽम्द्रसोःः इलयाकारदेश्ः । ओौजसिकः साहसिकः । "ओजःसहय-
म्भसा वतेते" इति ठक्‌ ॥

अकारि यस्य प्रकरः खयं द्विषामदुग्ध कामानपि गौरियं समान्‌ ।

जगलयवारद्ध च तादश्स्य ते सुहटज्नोऽयं चवराठुतप्न मा ॥ ५४ ॥

हे टरृवर, यस्य द्विषां प्रकरः समूहः खयं अकारि हिंखते स । इयं गोः भूमिः यख
समान्‌ कामान्‌ खयं अदुग्ध दुग्धे स । अख जगती अवारद्ध अवरुध्यते स । वशी-
क्रियते स ताद्शख ते सुहृत्‌ अर्यं जनः मा अनुतप्त पश्चात्तापं प्रोत ॥-अकारीति
“अचः कर्मकतेरि' इति ते च्डेवां चिण्‌। अदुग्धेति । [दुद्व] इति तरब्दे च्छेश्चि-
णिकल्पः । अवारुद्धेति । न रुधः" इति चिण्प्रतिषेधः । अयुतसेति । “तपोऽनुतापे चः
इति चिष्प्रतिषेधः ॥

वासुदेवविजयम्‌ । ७१

अपलयमस्या भवते समस्तमप्यदायि राजन्नतुगृह्यतामियम्‌ ।

भवाव्यथी दीन्य पुरीह दीन्यता जनेन मा हास्य यसाथंसाधने | ५५॥
हे राजन्‌, अस्याः समस्तमप्यपलं भवते अदायि दत्तम्‌ । इयमनुग्रह्यताम्‌ । त्वं अ-
व्यथी अन्यथनरीलः भव । इह पुरि मधुरायां दीव्यता दिवीवाचरता जनेन सह दीन्य
रोभख । मा छम्य । अर्थसाधने यस यल कुर ॥--अदायीति । “चिग्‌ भावकर्मणोः
इति तशब्दे च्छेश्चिण्‌ । अनुगरह्यतामिति । “सार्वधातुके यक्‌' इति यक्‌ । भवेति । ^कर्तैरि
कप्‌” इति राप्‌ । दीव्येति । दिवादिभ्यः इयन्‌” } छ@्राम्यति । वा घ्राश्खाशघ्रसुक्रसु-
छसुत्रसित्ुटिरषः" इति दयन्‌ । यसेति श्य प्रयज्ञे" यसोऽनुपस गात्‌” इति दंयन्विकल्पः ¦
दीन्यतेति । “अधिक्ररणाचेति वक्तव्यम्‌” इति आचारे क्यच्‌ ॥
संयस्यतः साधुहिते भियं निजामाघुन्वतीमानकदुन्दुमेगिरम्‌ ।
शण्वन्नपस्तरक्षणमक्न्णुवन्मदः सोऽमियवक््रोज्ज्ितजामिधिप्सकः।।५६।
उप्रनकडटुन्दुभेः गिरं शण्वन्‌ स सपः तत्क्षणं अविकम्बेन ओं तथास्तु इवयवक्‌ उक्त-
वान्‌ । साधुहिते संयसयतः यतमानख । निजां भियं आधुन्वतीं कम्पयन्तीम्‌ । अद्णु-
वरन्मदः व्याघ्रुवन्मदो यस । प्रोज्क्ितजामिधिप्सकः ब्रोज्छ्िता जाम्याः खसुः पिपा
दिसेच्छा येन ॥--संयस्यत इति । “संयसश्च इति । वा इयन्‌ । आधुन्वतीमिति । “धूञ्‌ क-
म्पने' “खादिभ्यः श्रुः" । शण्व्चिति । श्रुवः श्ट चः इति श्रुः 2 इलयदेर्व । अक्षणु-
वन्मद्‌ इति ! “अक्षू व्याप्तौ" । “अक्षोऽन्यतरस्याम्‌ः इति श्रुः । सोऽमिति । सोऽचि रोपे
चेत्पादपूरणम्‌" इति खखोपः । “ओमाडोश्चः इति पररूपत्वम्‌ । साधुहित इति । ` हित-
योगे चतुर्था वक्तव्याः । "चतुर्थीं तद्थां ~ इति समासः । (जामिः खदख्ङुरुल्ियोः ॥
भिन्दयुथिरीनप्यधिद्खवेते च ये जगन्ति रुन्धन्यपि मण्डर दिशाम्‌
दपं बरारेरपि तक्ष्णुबन्यरं प्रवते यान्सदराः सुरा अपि ॥५५॥
धिन्वन्ति ये बन्धुजनं तुदन्ति ये रोच्यान्कथं मव्यदटशो भवादटृखः।
स्तुतेति कंसं व्यतनोदथो मति गन्तुं सुपामानकटुन्दुभिगृहान्‌ ॥५८॥
दरयोरन्वयः । अथो आनकडुन्दुभिः कंसं इति स्तुत्वा गृहान्‌ गन्तुं मति व्यतनोत्‌
युषामा शोभनं सान्त्ववचनं यद । कथं स्तुत्वा । ये गिरीनपि भिन्द्युः, ये च जगन्ति
अधिकुर्वते अभिभवन्ति, दिशां मण्डलमपि रुन्धन्ति, बररेरपि दपं अरुं तक्ष्णुवन्ति
तनूङुर्वैन्ति यान्‌ सुराः सदराः सभया: प्रकुवेते सेवन्ते, बन्धुजनं धिन्वन्ति प्रीणयन्ति,
ते भवादृशः त्वादशचः कथं दोच्यान्‌ अस्माद्शान्‌ तुदन्ति व्यथयन्ति । भन्यदशः कुश्चर-
मेव पर्यन्तः ॥--्रकुर्व॑त इति । “गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिक्यग्रतियलप्रकथनोपयोगेषु
कृनः' इति सेवने तड । अधिकरुर्वेत इति । अधेः प्रसहने" इति अभिभवे तद्‌ ¦ प्रसह-

त त 1 ५ [| कि ।

१. "दीव्यतीति दीषैस्तु प्राचः प्रामादिकः इति नामधातुप्रक्रियायां सिद्धान्तकंमुदी.

७२ काव्यमाखा ।

नमभिभवः पराजयो वा । तक्ष्णुवन्तीति । (तनूकरणे तक्षः इति वा श्रुः । अनेकाथ
धातवः । तदन्तीति । "तुदादिभ्यः ज्चः' “अतो गुणे इति पररूपत्वम्‌ । रन्धन्तीति ।
"रुधादिभ्यः श्रम्‌ । व्यतनोदिति । (तनादिकृञ्भ्य उः" । धिन्वन्तीति । [हिवि
[धिवि] [जिविगप्रीणना्थीः 1 शिनिकृण्व्योर च इति उप्र्ययः । अकारश्वान्तदेशः ।
अतो लोप स्थानिवद्धावाद्भुणाभावः । भिन्युरिति भियतेरुस्‌' उस्यपदान्तात्‌" इति
प पत्वम्‌ ! शयुषामादिष्ु चः इति षत्वम्‌ ॥

मिनत्रैश्चटच्चटदिति अरटितोरुदारेः संमर्दतः स निजधाम विवेश रूपम्‌ ।
केरीसमीकरतखाद्धिकखस्वमानचमोवरीपटपटायितपाटितारम्‌।५९॥

स मित्रै. सह निजधाम विवेश ! रूपं प्ररास्तं विवेश्च । संमद॑तः हेतोः चटचट-
दिति उुटितोरुदारैः । केलीति समीकं युधं) खाङ्गिकाः खङ्गायुधा-"* ' ˆ" “ˆ `` "" "“"1
क्रियाविशेषणम्‌ ॥-- चटचटदिति । ननिद्यवीप्सयोः इति द्विवैचनम्‌ । (तसय परममर
डितम्‌' । “नात्रेडितस्यान्यसय तु वाः इत्यच्छब्दस इतेरिकारख च पररूपैकदेशा-
भावः । तकारेकारयोः प्ररूपविकत्पः ! परपटायितेति । पट इदस (“डाचि बहुलं दव
भवत इति वक्तव्यम्‌" इति रिरोपात्‌ पूरं द्विवचनम्‌ । "निद्यमाग्रेडिते डाचीति वक्तव्यम्‌
इति पूरवान्यतकारयोत्तरादिपकारस्य च पररूपमेकादेशः । निजधामेति ! "गाहिरुहि-
विदां कर्म" [१] इदयधिकरणस्य कर्मसंज्ञा \

खख्लीजनांश्चात्मरुचा क्षिपन्तीं हस्तो कसन्माङ्गकिकौ दधानाम्‌ ।

-हीणां नवोढां जगतोऽभिनन्यां तां पयेगरहणन्मुदिताः पुरंध्यः ॥ ६०॥

पतिपुत्रवल्यः च्ियो मुदिताः तां नवोढां पयेगृह्न्‌ । आत्मस्वा खघ्लीजनानपि क्षिप-
न्तीम्‌, कसन्माङ्गलिकौ दस्त दधानाम्‌, सन्ति माङ्गलिकानि दपेणादीनि ययोः! हीणा
रुजिताम्‌ । जगतः अभिनन्याम्‌ ॥--पयंग्रहननिति 1 "कयादिभ्यः श्नाः श्नाभ्यस्तयो-
रातः" इदयारोपः । च आत्मेति । “अकः सवर्णे दीधः" इति द्रयोरेकदेशसो दीषेः । ततु
व्याखप्रयलं सवणैम्‌ः । जनानिति । जन अस्‌ । श्रथमयोः पूर्वसवणःः इति द्यो. पूर्व
सवणंदीधे एकादेशः ! "तस्माच्छसो नः पुंसि" इति सकारसय नकारः । हस्ताविति । नना-
दिचि' 1 पू्ैसवणदीधेभ्रतिषेधः । पुरध्य इति । पुरं गृहं धरतीति“ “^
पर्वर्येकादेशः । उडठेति } वहेर्निष्ठायां संप्रसारणम्‌ । 'संप्रसारणाचः इति पूर्वरूपम्‌ ।
जगृतोऽभीति । 'एडः पदान्तादति? इति पूर्व॑कूपत्वम्‌ ॥
~ आचायीण्यो मातुखान्यश्च द्यो गा्गोयण्यो ब्रह्मवध्वो गणक्यः ।

रम्भोवेश्च क्षत्रियाण्यस्रुण्यः रव्य शद्रा मोमदामारुचैः ॥६१॥

एताः लियः उत्रैः मोुदामासुः पुनः पुन्युदिरे । आचार्याण्यः आचार्याणां चयः ।
मादुकान्यः मातुखानां नियः । दाक्ष्यः दक्षस्य चछ्यपदयानि । गागौयण्यः गमेगोत्रस-
भूताः । गणक्यः गणकानां लियः । क्षन्नियाण्यः क्षत्रियङकजाः । श्यः श्राणा भार्याः ।

वासुदेवविजयम्‌ । ५७

गराः श्ुद्रजात्युत्पन्नाः । रम्भोर्वैः रम्भोपमा ऊरवो यासाम्‌ । तर्ण्यः यौवनवलयश्च ।
--आचायाण्य इति । “इन्द्रवरुण-इवयादिना डीषायुको । मादुखान्य इति । "पित्रव्यमातुल-
मातामहपितामहाः' इति मात्ृरब्दात्‌ भ्रातरि इलच्‌ निपादयते । 'उपाध्यायमातुलाभ्यां
वाः इति पक्षे डीषाजुको । दाक्ष्य इति । अत इन्‌' अपद्यारथे, इतो मनुष्यजातेः इति
दीष । गागयण्य इति । 'गगौदिभ्यो यञ्‌ इति गोत्रे यज्‌ । शयजश्वः श्राचां ष्फ तद्धितः"
इति वा ष्फः । पित्वात्‌ डीष्‌ । ब्रह्मवध्व इति । "उडुतः' इत्यूड्‌ । गणक्य इति । पुंयो-
गादाख्यायाम्‌* इति डीषृ । शद्रा इति । जातिविवक्षायाम्‌ शद्रा चामहत्पूवी" इति टाप्‌ ॥

ततो विद्ल्याश्पतादि शौररिर्दैयारसिपादान्जविखाद् चेताः ।

गर च गाग्य॑ं च ननाम दाक्षि गाग्यौयणादीश्च सुनींखिवेदान्‌ ॥&२॥

ततः शोरिः आश्वपतादि जनजातं विज्य सुनीन्ननाम । अश्वपतीनां समूहः आश्वप-
तम्‌ । गै च गाग्यं च गैस गोच्रापलयम्‌ । दाचि दक्षसयापल्यम्‌ । गारग्यायणादीन्‌ ।
गैस युवापद्यं गाग्यौयणः । त्रिवेदान्‌ त्रीन्‌ वेदान्‌ अधीतवन्तः । दैदयारीति । विला-
त्र विल्यनशरीलम्‌ ॥-आश्वपतमिति ! समथोनां प्रथमाद्राः इति खार्थकेभ्यः प्राक्तनानां
म्रययानां सूत्रेषु प्रथमानिर्दि्टः शक्दः प्रकृतित्वेनाधिक्रियते । श्राग्दीन्यतोऽण्‌' इलयप-
वादविषयं परिहयाण्‌ मवतीक्रिपरिभाष्यते । संख्याकाखविहाविवक्षितो । तस्य समूहः”
इलयण्‌ ! “अश्वपदयादिभ्यश्च“ इयण्‌ । पद्युत्तरपदाण्ण्यस्य बाधकम्‌ । देलेति । (तस्ाप-
लयम्‌: इदयथं दिदयदिलयादियपल्युत्तरपदाण्ण्यःः । च्रिवेदानिति । (तदधीते तद्वेद
इदयण्‌ । तस्य शद्विगीटधेगनपयेः इति खक्‌ । गाग्य॑मिति । 'तस्यापलयम्‌ इद्यिकृय
गगादिभ्यो यज्‌" ईति गोत्रापये यञ्‌ । "एको गोत्रे" इति गगंराब्द्‌ एव प्रकृतिः । "अपय
पोत्रग्रखति गोत्रम्‌” । गाग्यांयणेति } यजिनोश्व" इति युवापदये फक्‌। “गोच्रायून्यच्ियाम्‌.
इति युवप्रलययसख गो्नप्रल्ययान्तं पदं प्रक्ृतिर्नियम्यते । "जीवति तु वंदये युवा इति चतु-
थोपद्यदेथवसंज्ञा । दाक्षिमिति । अप्याथ “अत इन्‌ विरात इति । “छीद्‌ शेषणेः
"विभाषा रीयतेः इतिः वा आत्वम्‌ । "विलेतृः इति वा पाठः ॥

गागीयास्ते साधु गाग्योयमाणाश्चाजीगरतिश्चाथ द्क्षायणाश्च ।

वैाभित्रात्रेयकोषीतकेया माफण्डयः सोऽपि भैत्रेयनामा ॥ ६३ ॥

नाडायनो बाद्रिकिश्च तस्मे व्यासश्च कानीनमुनिभेरीयान्‌ ।

माण्डू किरेषां त्मयाश्च पौत्रा महारिषोऽनाष्टमिका वितेरुः ॥ ६४ ॥

दयोरन्बयः। ते तस्मै ५५ महाशिषः वितेस्द॑त्तवन्तः । गार्गीयाः गगैयुवापलयभूतग-
ग्यांयणरिष्याः । गगंस् कृत्सितयुवापलयं चापि। आजीगर्विरजीगर्वस्यापलम्‌ । अथेति
समुचये । [दाक्षायणा इस्ति ।] दक्षस्य पूजितं गोघ्रापदयं च । वैश्वामित्रात्रेयकौषीतकेयाः ।
विश्वामिन्नस्यापयम्‌ । आत्रेयः अत्रेरपयम्‌ । कौषीतकेयः कुषीतकस्यापयम्‌ । माकं-
ण्डेयः सृकण्डोरपल्यम्‌ ॥ म॑ज्ेयनामा सोऽपि । मिन्नयोरपदयं मेन्नेयः ! नाडायनः नडख

५७ कव्यमाखा ।

गोत्रापलयम्‌ । बादरिकः बदरिकानु(रण्यु)ज्छन्‌ । व्यासश्च कानीनसुनिः । कन्याया ज.
पलं ऋषिः गरीयान्‌ गुरुतरः । माण्डूकिः मण्डूकापल्यम्‌ । एषां तनय पौत्राः पु
त्राणां पुत्राश्च अनाष्टमिकाः । आष्टमिकः अष्टम्यां अधीतवान्‌ (॥--गार्गीया इति । गा-
ग्योयणदब्दात्‌ श्वद्धाच्छः" इति शेषिके छप्रयये विवक्षिते “फकूफिजोरन्यतरस्याम्‌” इति
युवप्रययस्य एको खक्‌ । शृद्धिर्यसयाचामादिसद्रुद्म्‌' इति बृद्धसंज्ञा । “द्धाच्छः" शे
धिकः । यूनश्च कुत्सायां [ गोच्रसंक्ञेति वाच्यम्‌ ] इति युवसंज्ञा । अजीगतिरिति ¶बाहा-
दिभ्यश्च" इतीन्‌ । दाक्षायणः । श्रृद्धस्य च पूजायाम्‌” इति वा युवसंज्ञायाम्‌ ध्यजिनोध"
इति यूनि फक्‌ । वैश्वामित्नेति । "मित्रे चष" इति पूर्वैपदस्य दीधं विश्वामित्रः । तस्मात्‌
कष्यन्धकबृष्णिकुरुभ्यश्चः इदयण्‌ । आन्रेयेति । 'इतश्वानिजः' इति ठक्‌। कौषीतकेयेति ।
“विकणक्रुषीतकात्कादयपेः इति ढक्‌ । माकेण्डय इति । शुभ्रादिभ्यश्च" इति इक्‌ । छ
लोपोऽकद्राः" इति उकारलोपः 1 मेतरेयेति । गृष्टयादिभ्यश्च' इति ठन्‌ । किकयमित्रयुपर-
ख्यानां यादेरियः" । नाडायन इति । (नडादिभ्यः फक्‌" गोत्रापदे । व्यास इति 1 असु
क्षेपणः । व्याडावुपसयो । पचाघयच्‌ । वि वेदान्‌ विभज्य आ समन्तात्‌ शिष्येषु अश्यति
इति ¦! अथवा अस्मादेव धातोर्विपूवीत्‌ करणे घञ । कानीनेति । "कन्यायाः कनीन चं
इदयण्‌ । कनीनादेशश्व । माण्डूकिरिति “ठक्च मण्डूकात्‌" इति ठक्‌ । पोत्रा इति ।
अनृष्यानन्तर्ये बिदादिभ्योऽन्‌' इति अस्य अन्रृषित्वादनन्तरःपये पुत्ररब्दादन्‌। बाद्रिक
इति “उञ्छति” इति ठक्‌ । अनाष्टमिका इतिं अभ्यायिन्यदेश्चकारात्‌" इति ठक्‌ ॥
|

दवैमातुरादिसुरसं घतनोरसोदुरदैतेयदुधिरुसितानि गवै (खरस्य ।

चेतो हरेविद्धती पदयोगैणेः खैः पत्युमैनोऽदरदथो अतुेवैधूः सा ६५

अथो सा वधूः खैगणेः पत्युः मनः अहरत्‌ । अतुैः । चेतः षरे: पदयोः विदधती ।
्वेमावुरादिषरसंघतनोः । द्वैमातुरे गणपतिः । दैतेयदुर्विरसितानि असोढः । गवेश्वरख
गवामीश्वरस्य ॥-द्रैमातुरेति। द्रयोमोत्रोरपयमियर्थे"मातुरस्सं्यासंभद्रपूवांयाः'इण्‌ ।

उत्वं च । दैतेयेति । “कृदिकारादक्तिनः” इति वा डीषि श्लीभ्यो उक्‌' इति ठक्‌ । तनो

रिति । “डसिडसोश्व' इति पूर्वरूपत्वम्‌। असोदुरिति। “ऋत उत्‌? इति द्वयोरेक उकारो र-
परः । ररात्सस्य* इति सरोपः । पत्युरिति । “ख्यत्यात्परखः इरि डसोऽकारस्य उकारः ।
मनोऽहरदिति । "ससजुषो २. “अतो रोरषतादड्धते" इति रोरुकारः । चेतो हरेरिति । श्ट
शि च इति रोरुकारः 1 गवेश्वरस्येति । अवड स्फोटायनस्य इति गोरवडदेशः। डिच्र
इयन्त । अथो अतुररिति । “ओत्‌ इति म्रग्रह्यसंन्मथाम्‌ श्तश्रग्रह्या अचि
इति प्रकृतिभावः ॥
आनचे यो महकरषीन्गुणसंपदा खं पर्यष्करोच्च विद्ये च मतिं गवेन्द्रे।
स्छुन्वन्द्युलोकमपि कीर्विभरेण सैष तामन्वरुष्यत पथं सदसी न शौरिः ६६

स एष शोरिः सदृशीं तां कथं न अन्वरष्यत अनुवतते स । यः मदहकषीन्‌ महत

वासुदेवविजयम्‌ । ७५

ऋषीन्‌ आनच । गुणसंपदा खं पर्यष्करोत्‌ अरुकृतवांश्च । गवैन्द्रे गवामिन्े इष्ण मति
विदधे च । कीर्तिभरेण दयुरोकमपि स्कुन्वन्‌ आद्ण्वन्‌ 1--[स्छुन्वचनिति 1] “स्कुङ्‌ आव-
रणे" । “सन्भुस्वन्मुस्कन्युस्कन्भुस्कृञ्म्यः शश्च" इति श्चुः । गवेन्द्र इति । न्द्रे च
निलयम्‌? इदवड़देशः। महच्छषीन्‌ इति । “आन्महतः-इद्यात्वे लयकः'इति प्रकृतिवद्धावो
हखश्व । द्युरोकमिति । (दिव उत्‌ इति वस्य उकारः । एष तामिति । “एतत्तदोः
खरोपोऽकोरनञ्समासे हिः इति खरोपः । सेष इति । “सोऽचि- इति खरोपः ।
पर्येष्करोदिति । शुट्‌ कास्ू्वैः" इदयधिकृय 'संपयुपेभ्यः करोतौ भूषणेः “अडभ्यास-
व्यवायेऽपि" इति सुट्‌ । सिवादीनाम्‌- इति वा षत्वम्‌(१) ! अन्वरुष्यवेति । “अनो
रुध कामे" इति रधैर्दिवादिललमात्मनेपदित्वं च ॥

तृष्वस्रीयाश्च मावृष्वसेयाः स्याः खस्रीयाश्च काल्याणिनेयः ।

ये रादृव्या ये शछछयुयोः कीना: को[र्‌]व्या ये चापि मादाङटीनाः ६७
. ये वा गगो ये च दासेरदश्यास्ताक्षण्यादया ये पुनदौष्कुटेयाः ।

सवोज्छोरिवत्तसवीगमसतानार्चीदुनर्देष्टिकोऽनुप्रधानम्‌ ।} ६८ ॥

दरयोरन्वयः । शोरिसतान्‌ सर्वान्‌ अनुप्रधानं प्रधानावुपर्व्येण उचैः आचीत्पूजितवान्‌ ।
ये कुल्याः कुलापद्यानि । पेतृष्वखीयाः पितुः खसुरपलयानि । कुटशब्देन भेदात्‌ कुल्य
उच्यते । मातृष्वसेया मातृष्वसुरपदयानि । खखीयाश्च खघुरपल्यानि च । काल्याणि-
नेयाः कल्याणीनामपद्यानि चं । भ्रातृव्या आातृणामपलयानि च । ये च कुलीनाः कुल-
पलयानि च श्व्युयोः खद्युरापलयानि ! ये च माहाकुखीनाः महाकुरखपद्यानि च कौरन्या
ये वा गगः कुत्सितानि गगोपल्यानि । ये च दासेरदेदयाः दासीपुत्रमायाः । ये पुनः
दोष्कृटेयाः दुष्कुरापलयानि । ताक्षण्यायाः तक्षापदयग्रश्तयः । तान्‌ । व्रत्तसवीगमः ।
दृत्तमधीतम्‌ । देष्टिको दिष्टमस्तीति मया युक्तः ॥-पैतृष्वखीया इति ! “पितृष्वसुद्छण्‌"
इयपलया्ं छण्‌ प्रयः । मातृष्वसेयाः। "मातृष्वसुश्च इति । टकर खोपः” । इति रोपोऽयम्‌।
कुल्या इति । “अपू्वैपदादन्यतरस्यां यड्ढकजौः इति यत्‌ । खद्ीया इति धधघुदछ
काल्याणिनेया इति । "कल्याण्यादीनामिनड” इति ठक्‌ \ इनड्ढादेशश्च । भ्रातृव्या इति ¦
“श्रातुग्यचः । श्वञ्युया इति । रराजश्वछ्यरायत्‌ ` ऊुखीना इति । 'कुखात्वःः ¦ कोरग्येति ।
'कुवादिभ्यो ण्यः इति ण्यः। (कुर्नादिभ्यो ण्यः°)इति ण्यग्रययोऽन्योऽपि तद्राजसंज्ञोऽस्ि।
तस्य वहुषु क्‌ । अय तु श्रूयत एव । माहाकुखीना इति ¦! 'महाङुखादञ्खयोः । गग
इति। गोत्रचियाः ऊत्सने ण चः । गोच्राभिधायिनः रब्दाण्णठकौ । दासेरेति!ुद्राभ्यो
वा इति दृक्‌ । ताक्षण्येति । मसेनान्तरक्षणकारिप्यश्च" इति ण्यः । कारिणः कारवः ।

डुलेया इति । दुष्कुरादढक्‌' । इतेति । "णेरध्ययने वृत्तम्‌" । देष्टिकेति । असिनास्ि

दिष्टं मतिः" । अनुप्रधानभिति अनुपूर्व्यैऽव्ययीभमावः ॥

पुषाण धम न तपांसि तप्था मा वत्स चेतश विषेहि दछृष्णे ।

य इंटगस्तमै नमते खयं द्रागभीष्टयुक्तवैवमदहयास्त ग्मः । ६९॥

--७8 काञ्यमाला ।

मर्म एवमुक्त्वा अहासत गतवान्‌--“हे वत्स; त्वं घम पुषाण वधय । तपांसि न । [मा]
तप्थाः आर्जय । अपि तु आर्ज एव । चेतः च कृष्णे विधेहि । यः पुरुषः ईदगभवति
असे अभीष्टं दक्‌ खयं नमते ॥--पुषाणेति । "पुष्ट पुष" । च््यादिभ्यः श्रा' हरः च
दानज्छ्रौ" इति श्वाप्रययस शानच्‌ । तप्था इति । (तप संतापे" । (तपस्तपःकर्मकसेव
इति कुः कर्मवद्धावः । नमते इति । @कर्मवत्कर्मणा तुस्यक्रियः इति क्मेवद्धावे (न
इहस्वुनमां यक्चिणोः इति यृगमावः ॥

अथ चेदयश्च कुरवश्च भ्ृरमपचिता विचक्रिर आत्तङ्कतुकम्‌ ।

अपरे च ततो निरगुव्येङ्कवेत च राब्दमुच्चकंः । ७० ॥
अथ चेदयः चेदिराजाः, कुरवः कुरकुर्जातनरपाः, तथा अपरे च आत्तकुतुक विच-
क्रिरे विविधमचेष्टन्त। यरं अपचिताः पूजिताः ते ततो निरणु् । उचकैः शब्दं व्यकुबैत
विविधमङु्वैत च ॥-[व्यकु्वैतेति ।] षैः शब्दकर्मणः इति तड्‌ । विचक्रिरे इति ।
अकर्मकाचः इति तड्‌ ! चेदय इति । ब्रृद्धत्कोसखजाद्‌ाञ्ञ्यड्‌' इति (जनपदशब्दातभ-
्रियादस्‌" इदयनोऽपवाद्‌ इदन्तत्वात्‌ ञ्यड्प्रलयये (ते तद्राजाः* इति तद्यजसंज्ञायाम्‌ नत-
राजस बहुषु तेनैवाच्ियाम्‌' इति छक्‌ । कुरव इति । कुरुनादिभ्यो ण्यः" इति प्यप्र्-
योऽपलया्थे । बहुषु क्‌ । क्षत्रियसमानरब्दालनपदात्तस्य राजन्यपल्यवत्‌” ॥
बरह्मण्यबुद्धिरथ विश्वजनीनशीरः शोवस्िकेषु मतिमादधदातिथेयः।
उच्स्तररिनिजधामतया स शोरिस्तत्पारिषद्चरितः सुखमध्युवास ७१
अथ स शौरिः तया सह तत्‌ निजाम खयं खखं अध्युवास । ब्रह्मण्यवुद्धिः बाह्य-
णेभ्यो हिता बुद्धिर्यस्य । विश्वजनीनं विश्वजनष्ितं शीङ यस । शौोवसिकेषु भवेषु का-
येषु मतिमादधत्‌ आतिथेयः अतिथिषु साधुः । पारिषययचरितः परिषदि साधु चरितं
यख । उत्स्तरद्धि उचेस्तरा ऋद्धिर्थत्र ॥--त्रहमण्येति । "खल्यवमाषतिरदषव्रह्मणश्चः
इति हितार्थ यत्‌ । बिश्वजनीनेति । "आत्मन्विश्वजनभोगोत्तरपदात्‌ खः । शोवस्ि-
केषु । श्वसस्तुट्‌ च" इति वा ठन्‌ तुडागमश्च । अततिथेय इति । "पथ्यतिथिवसतिखपतेढल्‌'
“तत्र साधुः" इदयर्थं । पायेति । “परिषदो ण्यः । उत्ैस्तरेति “अद्रव्यप्रकर्षे” इत्युक्या
असुप्र्ययामावः ॥

(~

इति वादेवकृतो वासुदेव विजयकाव्ये प्रदचनिकास्यया व्याख्यया समेतः प्रथमः सगः।

4 द्वितीय सग्‌ः।

“क्ष्णा ङ्खिभक्तेरपचस्करेऽथो भिक्षुश्च काषायपटानभक्त ।

कतव्यमत्रे पटिमानमारीत्सा देवकी ाक्निकपाणिपादा । १ ॥

१. अस्मन्दृत्ते छन्दो न ज्ञायते. टीकायामपि मृरतोऽन्यूनानतिरिक्तानि प-
दानि द्यन्ते.

वाुदेवविजयम्‌ । ७७

अथो सा देवकी कष्णाङ्िमक्तेः उपचस्करे खतः सर्तीं तां सातिशयामकरोत्‌ । का-
षायपटान्‌ भिक्षून्‌ अभक्तासेवत च । कषायेण रक्तं काषायम्‌ कर्तव्यमान्रे कर्तव्ये कत्ल
परिमानं वैदग्ध्यम्‌ । आटीत्‌ प्रप्रा खक्षिकपाणिपादा खाक्षया रक्तं पाणिपादं यसाः
तत्सदरं वा उपमानाद्धविष्यतीति व्युक्तम्‌ (१)॥--उपचस्करे इति । प्रतियन्े तद्‌ ।
'उपास्रतियलवेक्रतवाक्याध्याहारेषु" इति खद्‌ । सतो गुणान्तराधानं भरतियल्लः । “ऋ
तश्च संयोगगुणः" इयच्च “संयोगोपधग्रहणं कजर्थम्‌ः इति गुणः । करजः प्रतियज्ञे"
इति कर्मणि षष्ठी । कतेन्येति । "धातोः इया वर तीयाघ्यायसमाप्ररधिकारः । तन्ोपपद्‌ं
सप्तमीस्थम्‌" इति सप्तम्यन्तस्योपपद्‌संज्ञा “कृद तिडः इवि तिडम्यतिरिक्तानां प्रययाना
कृत्संज्ञा । 'वासरूपोऽच्ियाम्‌ः इति हयधिकारविहितप्रयययवजमसमानरूपसयापवादप्रय-
यस्य बोत्सगेबाधकत्वम्‌ । (@लयाः प्राड्ण्वुखः' इति कलय संज्ञा । कृञ्‌ करणेः । ^तव्य-
तव्यानीयरः* इति तव्यत्‌ । तव्यो वा खरे भेदः । काषायेति । "तेन रक्तं रागात्‌?
इद्यण्‌ । शुङ्कसखय वरणान्तरापादनमिह रजेर्थः । खाक्षिकेति । '्ाक्षारोचनाश-
कंलकदेमाद्क्‌' ॥

व्यनेष् लोभं विभवं विनिन्ये प्रत्यष्किरन्नो मनसापि किंचित्‌ |

सापन्नसत्त्वा च बभूव काटे महयोपसर्येव विशेषटृशइ्या ॥ २ ॥

सा रोमं व्यनेष्ट विशामितवती 1 विभवं धनं विनिन्ये ! धर्मार्थं विनियुक्तवती किं~
चिसप्राणिजातं मनसापि नो प्र्यण्किरत्‌ हसितवती । उचिते काठे आपन्नसत्त्वा गर्भिणी
च बभूव 1 उपसयौ प्रथमगमेभ्रहणे प्राप्तकाख महागोरीव विरोपदद्या विदोषददेनीया 1-
विनिन्ये इति । “संमाननोत्सज्ञनाचार्यकरणज्ञानश्तिविगणनव्ययेषु नियः इति व्यये आ-
त्मनेपदम्‌ । व्यनेष्टेति ¦ "कतरस्थे चाशरीरे कर्मणि" इति तड्‌ । उपसयति । “उपसयु
काल्या प्रजनेः इति निपातनात्‌ । ददयेति । ऋदुपधाचा्कुपिचृतेःः इति क्यच्‌ । भ-
खयष्किरदिति । (कृ विक्षेपे" । श्हिसायां प्रतेश्च इति खट्‌ ॥
~^ पश्यन्पतिस्तामलुमेयगभामर्यो बुधानामनवद्य चर्यः ।

प्रजान रभ्येति निजां प्रतिज्ञां स्रन्नसावािमगादसद्याम्‌ ॥ ३ ॥

अनुमेयग्भां तां पद्यन्‌ असौ पतिः वसुदेवः भजा न रुभ्या इत्ति असह्यां आप्तं अ-
गात्‌ । निजां प्रतिज्ञां सरन्‌ । बुधानां अथः प्रधानमूतः । अनवदयचर्यः । अवयं दोषः ।
चयौ व्यापारः ॥-अनुमेयेति । “अचो यत्‌" । रभ्थति ! "पोरदुपधात्‌" इति यत्‌ ।
अस्यामिति ! शशकिसहोश्च' इति यत्‌ । चर्यति । 'गद्मद्चरयमश्वादुपस्भः इति यत्‌ ।
अवद्येति । (अवदयपण्यवयौ गद्यंपणितव्यानिसेधेषुः इति य्निपाद्यते । अर्यं इत्ति ¦ अर्यैः
खामिवेरययो." इति यच्निपायते ॥

वह्यं शुचामाकट्यन्नथ खं धर्म्ये पुरोपक्रमते स मार्गे ।

अचायद्प्याक्रममाणमकेमकरस्त कृष्णापवितौ विशिष्य ॥ £ ॥

७८ काव्यमाख |

अथ स धर्म्य धर्मादनपेते माये उपक्रमते पुरा अग्रतिबन्धेनावर्तत । आक्रममाणं उ-
यन्तं अकं अचायत्‌ पूजितवाश्च । “आदिल सदा पूजाम्‌" इति स्खतिः । इष्णाप-
चितौ विष्युपूजायां विक्िष्य अकंस्त उत्सहे । खं आत्मानं छचां वह्यं वहनकरणमूतं
आकल्यन्‌ निधिन्वन्‌ ॥-अक्रंस इति । छत्तिसभतायनेणु कमः' इति समे तड्‌ ।
समै उत्साहः । उपक्रमते इति । "उपपराभ्याम्‌ इति इत्तो तड्‌ । व्तिरपरतिबन्धः ।
आक्रममाणमिति । "आड उद्रमनेः इति तड । “ज्योतिरुद्रसमन इति वक्तव्यम्‌ । वह्य-
मिति । वह्यं करणम्‌ इति यत्‌ ॥

रच्छायकारस्करमस्कराद्ये मेध्ये कृतापस्किरणैररण्ये ।

सुखास्पदे शुम्भति विष्किरोधेरगोष्पदे संस्वदबोधि गगेः ॥ ५ ॥

अरण्ये सन्‌ वतमानः गर्भैः तत्‌ गर्भत्पत्तिरक्षणं वस्तु अबोधि ज्ञातवान्‌ । प्रच्छाय
कारस्करमस्कराव्ये प्रङ्ृष्टच्छयैः कारस्करेः मस्करैः वेणुभिश्व सखद्धे । मेध्ये शुद्धे ।
कृतापर्किरणेः विष्किरः पक्षिसमूहैः छम्मति शोभमाने । सुखास्पदे सुखस्य स्थान.
भूते । अगोष्पदे महत्त्वात्‌ गवामलन्तासंभवविशिषटे।-छरतापर्किरणैरिति । “कृ विक्षेपे" ।
'अपाचतुष्पाच्छ्कुनिष्वारेखनेः । ्पनीविकाकुरायकरणेषविति वक्तव्यम्‌” इति जीवि-
कार्थ सुद्‌ गोष्पदमिति 1 गोष्पदं सेवितासेवितप्रमणेषुः इति असेषिते सुर्‌ 1 सुखा-
स्पदमिति \ “आस्पद प्रतिष्ठायाम्‌ इति सुट्‌ । विष्किरेति । "विष्किरः शकुनिविंकिरो
वाः इति विपूर्वात्‌ किरतेः इगुपध ज्ञाप्रीकिरः कः” इति कप्रलयये सुर्‌ निपाते ।
मस्करेति । "मस्करमस्करिणौ वेणुपरिव्राजकयोः" इति सुट्‌ । कारस्करेति । "कारस्कसे
क्षः" इति खट्‌ 1 अबोधीति दीपजन~- इदयादिना कतरि चिण्‌ ॥

केयाञ्युभीयादिमसूक्तविद्याविचक्षणक््माञ्ुरतः पदात्खात्‌ ।

परस्पराश्स्यसुशस्यमागोट्ारेण नियाय ह माघुरेण ॥ & ॥

सक्षोद्रकुस्तुम्बुरुयावकादीनाश्च्यविश्नान्कयिकान्सरम्मान्‌ ।
विच्छायतो वीवधिकानगच्छत्साथोन्विचायन्नपरस्परान्सा ॥ ७॥

सः खात्‌ पदात्‌ माघुरेण मघुरामभिनिष्कमता द्वारेण निर्याय अपरस्परान्‌ गिच्छ-
यतः संततमविच्छेदेन गच्छतः साथीन्‌ विचारयन्‌ पदयन्‌ स [अ]गच्छत्‌ ह 1
कयाद्यभीयादिमसूक्तविधयाविचक्षणक्ष्मासुरतः । कयाद्युभीय आदिमं आदौ मवं येषा
तानि सूक्तानि एव विद्या तसां विचक्षणाः क्ष्माुरा यस्मिन्‌ । परस्पराशखसुशस्य-
मागोत्‌ परस्परं अदसयं अहिसनीयं अदिसकं वा खक्षयं खतरा अशंसनीयं मार्गं सगस-
मृहो यत्र । सक्षोद्रकुस्वम्बुरुयावकादीन्‌ क्षौद्रं मधु, उस्वुम्बुर धान्यकम्‌ । आशशवर्यवि-
श्रान्‌ विश्चो गमनम्‌ ! क्रयिकान्‌ क्रयेण जीवतः । सरम्भान्‌ रम्भो वेणवो दण्डः ।
वीवधिकान्‌ बीवधेन पयांहारेण जीवतः ॥-शयेति । शख हिसायाम्‌ । "तषि

१. क्याद्भीयेति पुस्तकस्थपाठः कारिकायां तु कयाघरुभीय इति.

वासुदेवविजयम्‌ । ७९

दसिचतियतिजनीनामुपसंस्यानम्‌ः इति यत्‌ । सुशस्येति । “ंसिदुहियुहिभ्यो वेति
वक्तव्यम्‌” इति क्यप्‌ । “अनिदितां-” इति नलोपः । कुस्तुम्बुरं इति ! ऊस्तुम्बुरूणि
जातिः" इति खट्‌ । अपरस्परानिति । (अपरस्पराः क्रियासातये" इति सुर्‌ । आश्वर्थेति ।
न्वरेराडि चागुरौ इति यप्रयये “आचर्यः" । “आश्वयैमनित्येः इति सुर्‌ निपाते । क-
याञ्यभीयमिति । (मतौ छः सूक्तसाम्नोः" इति मवर्थे छः । आदिमेति (आदेश्वेति व-
तव्यम्‌" इति मः । साधुरेणेति । मधुरासभिनिष्कामति 1 'असिनिष्कामति द्वारम्‌”
इल्यण्‌ । मधुरामभिनिष्कामतीलयत्र द्वारं करणं खातन्येण विवक्ष्यते । क्षोद्रेति । छ्राभ्-
मरवटरपादपादन्‌' तेन कृते संज्ञायाम्‌ । वीवधिकानिति । "विभाषा विवधवीवधात्‌” इति
शरन्‌ । तेन जीव तीदं । विश्वेति । यजयाचयत्तविच्छप्रच्छरक्षो नडः इति नडि च्छः
दड़ ~" इति राः । शात्‌ इति चुत्वाभावः । कथिकानिति । वलक्यविक्याष््‌" तेन
जीवतीदय्थ । राम्भेति । रम्भराब्देन वंशो बोध्यते ततोऽण्‌ । विचक्षणेति । चवक्षिडः
ख्याञ्‌" ईइद्यत्र (असनयोश प्रतिषेधो वक्तव्यः" इति ्याजभावः ॥
` द्र्पोह्णकटिक्रममाणवाहां स्पस्कराकाक्षुसुरथ्यरथ्याम्‌ ।
व्यवस्करामेय पुरीमवोचच्छोरि दरि्न्द्रसदक्षमेवम्‌ ।॥ ८ ॥

स गगः पुरीं मथुरामेय शरि वशुदेवं एर्व अवोचत्‌ । दर्पटसद्विकममाणवाहां वि-
क्रममाणाश्वरन्तो वाहा अश्वा यस्याम्‌ । खपस्कराकाक्षसुरथ्यरथ्याम्‌ खपस्करा शोभ-
मानरथाङ्गयुक्ता अकाक्षा कुत्सिताक्षरहिता सुरभ्या शोभने रथ्ये रथं वहद्विरशयंक्ता रथ्या
रथसमूहो यसाम्‌ । व्यवस्करां पुरीषायमेष्यरहिताम्‌ । हरिश्न्द्रसदक्षम्‌ ॥-- विक्रममा-
णेति वेः पादविहरणे" इति तड्‌ । व्यवस्करेति । 'वचेस्केऽवस्करः' इति खट्‌ । खपस्क-
रेति । “अपस्करो रथाज्गम्‌' इति सुट्‌ । इरिश्वनदरेति । प्रस्कण्वहरिश्वन्द्रादृषी इति
सुट्‌ । कक्षेति । का पथ्यक्षयोः" इति कोः कादेशः ॥

बृहस्पतौ वस्स धियोप यस्त्वं कव्ये स नोपक्रमसे किमर्थम्‌ ।

पुष्योऽदय नः पुंसवनस्य कालः प्राप्रश्च पौपेऽहनि तद्धिधेयम्‌ ॥ ९ ॥

रे वत्स, यः धिया बृहस्पतौ उप सुराचायादधिकः स त्वं किमथ कृले वस्तुनि विपये न
उपक्रमसे आरमसे । अय पुष्यः नः पुंसवनस्य कालः प्राप्तश्च । तत्‌ पोषे पुष्युक्तचन्द्रयुक्ते
अहनि तत्‌ विषेयम्‌ ॥--उपक्रमस इति । प्रोपाभ्यां समथौभ्याम्‌ इति तद । पुष्ये इति ।
धपुष्यसिच्यो नक्षत्रैः इति क्यप्‌ । नक्षत्रेण युक्तः कारः" इद्यण्‌ । "यसेति च इयरोपः ।
शपुष्यतिष्ययोनेक्षत्राणि यलोपो वक्तव्यः । पुष्य इति । वविरोषे" इल्यणो लप्‌ । ट्पि
युक्तवच्यक्तिवचने' । कये इति । विभाषा कटषोः' इति क्यप्‌ । वृदस्पतातिति । भार-
स्करभरथ्रतीनि च संज्ञायाम्‌ ^तद्ृहतोः करपद्योथोरदेरतयोौः खट्‌ तलोपश्व" । वहन्तो देवाः।
उपेति। उपोऽधिके चः इति कमश्रवचनीयत्वे यस्मादधिकं यख चेश्वरवचनं तत्र सप्तमी \

स्तोकासररुष्टोऽपि कषैन्नवध्यान्यो यातुधमौ कमते सुमूषेन्‌ ।
कंसः क्रियाणां सहसाक्रतानां फरखानि भोक्ता स पचेलिमानि ॥१०॥

८० कव्यमाख |

सः कंसः सहसाकृतानां क्रियाणां पचेलिमानि खयमेव पक्रानि फलानि सोक्ता यः
यातुधमी यातूनां राक्षसानां धमं इव धमे आचारो यख तादशः सन्‌ क्रमते कौटिल्येन
वर्तते । सतोकाल््र्टः अस्पेन कारणेन गरं र्टः द्धः । अवध्यान्‌ गुवादीन्‌ अपि कषन्‌
हिंसन्‌ सुमूषन्‌ संमावितमरणः ॥-करमत इति ।'अनुपसगाद्वा"इति तद्‌ । पचेकिमानीति। कि-
टिमर उपसंख्यानम्‌ "कमैकतरि चायमिष्यते"।अवध्यानिति!"हनो वा यद्रधश्च वक्तव्यः "इति
यद्रधादेलौ । स्वोकाल्परुेति 1 "करणे च सोका- इत्यादिना पञ्चमी । “स्तोकान्तिक-'इति
समासः ! अद्गुत्तरपदे' इद्यदधगधिकारः प्रागानडः । उत्तरपद इव्यापादान्तम्‌ । पच्चम्याः
सोकादिभ्य- इदयटक्‌ । सहसाछृतानामिति ! “ओजःसहोम्भस्तमसस्तरृ तीयायाः" इदय-
खक्‌ । सुमूरषनिति 1 'आंसायासुपसंख्यानम्‌' इति सन्‌ । सा च प्रयोक्तृधग॑ः । सनि
पूर्ववत्सनः” इद्यात्मनेपदस्य नावकाद्यः । नहि दादिग्रियतिमाच्रमात्मनेषदनिमित्त किं
तर्हि शिदायपि इत्युक्तेः । यातुधर्मेति । “धमादनिच्केवङात्‌” इद्यनिच्‌ समासान्तः ॥

अजर्यमार्यै; सह संगतं तत्कान्येव कमंण्यवजानते ते ।

;श्रेयसं व्वाप्स्यति सर्धिरादेर्ये जानते ते न पदं विपत््याः || ११॥

ते आयः सदाचारपरेः सह तत्‌ चिराभ्यस्तं संगतं कान्येव कमोणि अवजानते अप-
हवते । अजर्य न जयमिति वा श्वःश्रेयसं भद्रं आप्ति । ये स्रिरादेः ष्ृतादिना होमसा-
धनेन जानते प्रवसन्ते ते विपत््याः आपदः पदं न भजन्ति । (जपतां जहतां चापि विनि-
पातो न विदयते इति स्तिः ॥-अवजानत इति । अपदहवे जः इपि तड्‌ । जानत
इति ! “अकर्मकाच' इति तड्‌ ! शशञोऽविदर्थस्य करणे" इति षष्टी । अजयेमिति । “अ-
ज्य संगतम्‌ इति यत्‌ । आयति । “ऋरोण्येत्‌ः । श्व.प्रेयसमिपि ! मयूरव्य॑सकादिस-
मासः । शशवसो वसीयः भ्रेयसः' इदयच्‌समासान्तः ॥

संजानते ब्रह्मरहस्यमप्यं विरिथ्वभूय विगतस्प्हया ये ।

तान्भरणहस्यामपि निन्नतस््वं स सत्यवद्यान्मज नित्यमित्यान्‌ ॥ १२॥

सव्वं तान्‌ निदं मज । कान्‌ 1 ये अम्य ब्रह्मरहस्यं वेदस्य रहसि भवं तात्य सं-
जानते सम्यग्विदन्ति । विरिश्वमूये ब्रह्मत्वे विगतस्प्रहाः | कणहलयामपि निघ्नतः । सलय-
वद्यान्‌ सल्यवादिनः । इयान्‌ अनुगन्तव्यान्‌ ॥--संजानते इति । “संप्रतिनयामनाध्याने"
इति तड्‌ । सलयवयानिति । "वदः सुपि क्यप्‌ चः इति यत्‌ । विरि्चभूये इति । भुवो
भावे" इति क्यप्‌ । भणहदयामिति ! “हनस्त चः इति भावे क्यप्‌ । इदयानिति ¦ “एति.
स्तुराखदजषः क्यप" ¦ ससलयवयान्‌ इति एकपदत्वपक्षे सयवचनयुक्तान्‌ । अग्यमिति ।
अग्राद्यत्‌" । रहस्यमिति । दिगादिभ्यो यत्‌" ॥

उक््ेत्युषिः कारितयोग्यकमौ शोरिं समाप्रच्छय सभृयभार्यम्‌ ।
सादखखेयान्नगरात्सुमेधास्तं माग्य॑शोकं कख्यन्स्धासैत्‌ ॥ १३ ॥
१ दिशि इति पुस्तकस्थः पाठः कारिकायुसारं रदिकतः.

वायुदेवविजयम्‌ । ८१

ऋषिः इति उक्त्वा कारितयोग्यकमो पुंसवनादि कारयित्वा रौरिं समाप्रच्छय नगरात्‌
खधाम एत्‌ गतवान्‌ । स्यभार्यं श्रखयभायौसहितं मारग्यशोकं कलयन्‌ अपनेयदुःखं
चिन्तयन्‌ साहखखेयात्‌ सास्रं सहख्रपरिमितेन धनेन हेतुना निकृत्तं खेयं परिखा यन्न ।
--खेयानिति । "खनु अवदारणे । ई च खनः" इति खनेः क्यप्‌ । अन्यस्य च ई.
त्वम्‌ । श्रलेति 1 शधनोऽसंज्ञायाम्‌' इति क्यप्‌ । भार्येति । चऋहलोण्येत्‌ः । माग्यति ।
खजेरविंभाषाः इति क्यप्‌ । तदभावे शहलोण्येत्‌" । पक्षे वृद्धिः कुत्वं च । शल्य" इति
पाठे क्यपि “ङ्किति च इति खजेषरदधेडेघुपधयुणस्य प्रतिषेधः । साहृखमिति । ^तेन
निकृत्तम्‌ इत्यण्‌ ॥
मासे सुतं वैजननेऽथ सूतमादाय सौरिषैदमानमद्योत्‌ ।

तमात्मनाखक्षृतसं राजं भियोद्धयकस्पं व्यथितोऽस्षो्यः ॥ १४ ॥

अथ हौरिः वैजनने प्रसवयोग्ये मासे सृतं खतमादाय तं कुराजं कुत्सितं राजानं अ.
द्यौत्‌ अभिगतवान्‌ । वदमान भासमानम्‌ 1 आत्मनारक्षतमं टक्षसंख्यापूरकं बहुपरिवार-
युक्तम्‌ । भियोघ्यकस्पं नद विदलेषद्रयवत्‌ दुर्निवारम्‌ । व्यथितः। अग्रषोदयः रषावाद्‌र-
दितः ॥--वदमानमिति । “भासनोपसं भाषाज्ञानयल्लविमल्युपमनच्रणेषु वदः" इति शानच्‌ ।
अग्रृषोय इति । ^राजसूयसूयैखषोयरुच्युप्यङृष्टपव्या्व्यथ्याः" इति क्यच्िपादयते । भि-
चोच्येति । “भिदयोच्यौ नदे" इति क्यच्चिपायते ! आत्मनाखक्षतममिति । “निदं शता-
दिमासाधमाससंबत्सराचः इति तमडागमः । "आत्मनश्च पूरणे" इदयङक्‌ ! वैजनन
इति । विजननशब्दात्‌ “ज्योत््ञादिभ्य उपसंख्यानम्‌" इति अण्‌ मत्व्थायः । अद्यौत्‌
शु अभिगमने' ॥

संस्यानया सिद्धधरूचः उुचास्य प्रस्य रिष्टेषु गविष्ठिरस ।

प्रणाय्यगृह्योऽतिविनीयधामाप्यग्रष्ट सलयोद्यतया स कंसः ।। १५ ॥

स कंसः अल सलयोदयतया सलयवादितया अति अतिशयेन अप्रष्ट॒म्रीतोऽभूत्‌ । प्र
णाय्यगृह्यः असंमतजनपक्ष्यः । विनीयघामा विनीयस्य पापस्य आस्पदमपि । संस्या-
नया घनीभूतया श्चा सिभ्यसू्वः पुष्यनक्षत्रवद्‌ म्छानरोभस । शिष्टेषु प्रष्ठ पुरोगमदय।
गवि वाचि स्थिरसख ॥-[विनीयेति ।] “विपूयविनीयजिलया सुज्कल्कहटिषु" इति क्के
क्य्निपायते । गृह्येति। “पदाखेरिबाद्यप्षयेषु चः इति पक्षमावे क्यप्‌ । प्रणध्येति । श्र-
णाग्योऽसंमतौ' इति ण्यदायादेरनिपातनम्‌ । गविष्टिरस्येति । शगवियुधिभ्यां स्थिरः”
इति षत्वम्‌ । अक्‌ च निपातनात्‌ । सस्खयानेति । शसंयोगदेरात्रो धातोयेण्वतः* इति
निष्ठानत्वम्‌ । प्रष्ठसेति । श्रष्ठोऽग्रगामिनिः इति षत्वम्‌ ॥

अवीवचच्चेति तथा व्यथां मा युग्येन यायाः ससुतः समीत्सेन्‌ ।
अश्राव्यपादानमनष्टमो वां न ह्यात्मजन्मा मम मिनच्न मीतेः | ९१६॥

१ कुल्यः इति पुस्तकगतः पाठः. २ ¶थ्याः" इति पुस्तकगतः पाठः,
द्‌, ९

1 1

८२ काव्यमाखा ।

स इति ! अवीवचच्च उक्तवांश्च ! हे मित्र बन्धो, त्वं व्यथां मा तथाः कार्षीः । सखतः
युग्येन वाहनेन यायाः गच्छ । समीत्संन्‌ वर्धितुमिच्छन्‌ । वां युवयोः अनष्टमः आत्म-
जन्मा पुत्रः मम भीतेः अपादानं हेतुः न अश्रावि ॥--युग्येति । शुग्यं च पृत्रे' इति युजे
क्यप्‌ कुत्वं च । अवीवचच्ेति । वच परिभाषणे" । युजादिः । तथा इति । (तनादिभ्यसत-
थासो" इति वा सिचो छक्‌ 1 समीत्सेतन्निति । “ऋधु ब्रढो” । संपूवैः सन्‌ । .सनीवन्तधे-
अस्जदम्मुभ्िस्यूणैमरन्पिसनाम्‌ इति पक्ष इडभावः । 'अजादेद्वितीयस्यः इति
्धराब्दस्य द्विवचनम्‌ । “आन्प्यधामीत्‌” इतीत्वं रपरम्‌ , अभ्यासलोपः । “खरि च इति
चर्त्वम्‌ । खटः राता ॥

संम्रावदन्तैव गुणांस्तवायौ विप्रावदन्तेह न केऽपि साधो ।
(: क + ५.१ कि,
आङप्यभाजां वचसां तथेषां ममाधुनेवान्ववदिष्ट चेतः ॥ १७॥

हे साधो, आयौः तव युणान्‌ संप्रावदन्त एव इह गुणेषु विषये नः केऽपि विप्रावदन्त
विरुद्धमवदन्‌ ! तथा आलाप्यभाजां आलापनाभाजां एषां जनानां वचसां मम चेतः
अधुनेव अन्ववदिष्ट अनुवादमकार्षीत्‌ ! अनुः साददेये ।॥-- सं्रावदन्तेति । "व्यक्तवाचां
समुचारणे” इति तड्‌ । अन्ववदिष्टेति ! अनोरकर्मकात्‌” इति तद्‌ । विग्रावदन्तेति! भवि-
भाषा विप्रखपेः इति तड्‌ । आराप्येति । शआसुयुवपिरपिखर्पित्रपिचमश्वः इति ण्यत्‌ ॥

अवदयखाव्या दिविजा ममा ये खेचरी बाचमुदैरिरंस्ताम्‌ ।
नूनं गृहेशुर इतीमके मां क्षिपन्ति वर्ेजजखानिवार्यम्‌ ॥ १८॥

अदय मम दिविजा देवा अवदरयराग्या अवदयसमुच्छेदनीया ये तां खेचरी वाचं अशरी-
रवाचं उदैरिरन्‌ उदीरितवन्तः । इमके कुत्सिता इमे मां ग्रहेर्‌ इति क्षिपन्ति । नूनं
वर्षेजजलानिवार्य वष जायते यजनङं तेनानिवायेम्‌ ॥--अवर्यराव्या इति । .ओरावद्य-
के इति ण्यत्‌ ! मयुरग्यंसकादिसमासः । @म्पेदवद्यमः कृले" इति मलोपः । खेच-
रीमिति । तत्पुरुषे कृति बहुलम्‌ इति सप्तम्या अक्‌ । दिविजा इति । श्राब्रटदयर-
त्कारुदिवां जे" इति अछ्र्‌ । वर्षैजेति \ "विभाषा वषैक्षरस्षरवरातः इव्यटक्‌ ॥

अवागिरन्तैव यक्कन्ति नृणां ये पूतनाद्या यमशिभियंसते ।
णीमकार्येः प्रसितस्य तस्य न चेतसा संगिरते स सौरिः ॥ १९॥

शौरिः तख तादृशस्य कसख वाणीं चेतसा न संगिरते स॒ नाद्धीकरतवान्‌ । ये न्णां
यक्न्ति एव॒ कारुखण्डान्येव अवागिरन्त भक्षितवन्तः, ते पूतनाया यं अशिध्रियन्‌
आश्रितवन्तः ¦ अकायः प्रसितस अकार्येषु प्रसक्तस (--अवागिरन्तेति । ग्‌ निगरणे ।
'अवाद्रः" इति तद्‌ । संगिरत इति! समः प्रतिज्ञाने" इति तड । अधिभियत्िति ! "णि-
ध्रि्चुभ्यः- इति चड्‌ ! अकार्येरिति । (ऋषहलेोण्येत्‌" । श्रसितोत्सुकाभ्याम्‌- इति
तृतीया ॥

वासुदेवविजयम्‌ । ८३

<दवचोऽलु्रमाण इते तस्मिन्सरमादाय शिं निकाय्यम्‌ ।

आनाय्यपूञ्यो मधुरां ्रणाय्यसनां नारदः स्ायति छोकपान्थः ॥२०॥
तस्िञ्शौरो खं शिञ्युमादाय निकाय्यं गृहं ईते सति नारदः तां मधुरां आयति स
प्राप्तवान्‌ । इदंवचः अस वाक्यं अनुच्रमाणे अनुक्रम्य वर्वमाने आनाय्यपूज्यः आना-
य्योऽभ्भिविरोषः । तदत्‌ पूज्यः । प्रणाय्यः निष्कामः तथापि लोकपान्थः रकेषु पथो निं
गच्छन्‌ ।--जयुचरमाण इति । “उद्श्वरः सकर्मकात्‌” इल्यात्मनेपदम्‌ ! र्टः शानच्‌ ।
'आनामग्योऽनिदेः इद्यादपूर्वान्नयतेण्येदायादेौ । प्रणाय्य इति । श्रणाय्यो संमतौ? इति
प्रपू्ौन्नयतेण्यदायदेदो । निकास्येति । 'पाश्यसांनाय्यनिकाग्यधाय्या मानहविर्निवासस-
मिधेनीषु" इति निवासे वाच्ये निपू्वाचिनोतेण्य॑दायादेश्ावादिकुत्वं च निपाते । खो-
कपान्थः । "पन्थो ण निलयम्‌? गच्छतीदर्थे ॥
सङ्कण्डपाय्यैर्विदिताभिचित्यैधिन्व द्विरसन समूह्यमुख्यान्‌ ।
` अध्येतृभिः सम्यगृचां चरूणां पचेः कुशाम्रीयविदाखुधीभिः ॥ २१ ॥
वासिष्ठकाठेयमुखेषु सामसखधीतिभिन्रह्यभिरन्वितां ज्ञैः ।
सवामदेव्येषु तथैव वासतैयाघ्रमुख्यैश्च रथदरेटिदैः ॥ २२ ॥
अभ्रेण खे संचरमाण आरद्विरेशयद्वेषिसमानजूतिः ।
प्राहेतनादियकयोपमप्तः पुरीं ददश्वान्गजतावृतां सः 1 २३ ॥
ञः विद्रद्धिः ब्रह्मभिः अन्वितम्‌ । सङुण्डपाय्यैः तन्नामकतुविशेषसदितैः । विदि.
ताभिचिलेः विदिता अभ्निचि्या अभिचयनं यैः । समूह्यसुख्यान्‌ अभरीन्‌ चिन्वद्धिः ।
च ऋचां सम्यगध्येतरृभिः । सवामदेव्येष् वासिषटकाख्यमुखेषु सामसु अधीतिभिः ।
कुशाग्रीयविशाल्धीभिः \ कुशाग्रीया कुशागवन्निरिता विशाखा वा धीर्यषाम्‌ । चरूणां पचेः
तथेव रथैश्च अन्विताम्‌ । वाच्वैयाघ्रसुख्यैः वच्रेण परिषरता वाखराः । व्याघ्र विकार-
श्वम वैयाघ्रं तैः परिवृताः । तैश्च तैश्च द्रदिदढतरेः । स पुरीं आरात्‌ दद्शान्‌ इष्ट-
वान्‌ । अभ्रेण मेधेन खे संचरमाणः तद्वाहनतया चरन्‌ बिेदयद्रषिसमानजूतिः गरुड.
तुल्यवेगः । ्राहतनादिलकरोपमप्तः प्राह्ेतनः प्राह्ने भवः । प्रा जटा । गजतारेतां गज-
समूहव्याप्राम्‌ ॥--कुण्डपाग्येति । करतौ कुण्डपाय्यसंचाध्यौः इति निपातनम्‌ । समूद्येति ।
अमो परिचाय्योपचाय्यसमूह्याः इति निपातनम्‌ । “समूह्यं चिन्वीत पञ्चुकामः इति
श्रुतिः । अभिचित्येति । चिदयाभिचिव्ये चः इति भावे यकारस्ु निपायते । अध्येतरभि-
रिति । “्वुर्तूचौ' इति वृच्‌ । पचैरिति 1 ^नन्दिभ्रदिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः" इच्‌ ।
पचतीति पचः । ज्ञेरिति । जाना तीति ज्ञः । “इयुपधन्ञाप्रीकिरः कः" वािषटेति । वसिष्टेन च्छं
“दष्टं साम' इत्यण्‌ । कज्येति । ककठेटंक्‌' । कलिना इष्टम्‌ । वामदेव्येति । तेन दष्टमित्यर्थं
“वामदेवाद्‌ व्यब्यौ' । वाचेति । “परिवृतो रथः इत्यण्‌ । [ वैयाप्रेति । } "आतश्चोपसर्गे

८ काव्यमाला ।

इति व्याजिघ्रतेः कः ! व्याघ्रः । द्धपवैयाघ्रादस्‌ः । कुशामीयेति । (कुदाघ्राच्छः' प
संचरमाण इति ! 'समस्तृतीयायुक्तातः इ्यात्मनेपदम्‌ । प्राहतनेति । “घकारतनेषु
कारनान्नः" इति वा सप्तम्या अङक । विङेशयेति । “अधिकरणे शेतेः" इसयनच्‌ ।
शयवासवासिष्वकारात्‌” इति वा अक्‌ । गजतेति । "गजाच्च वक्तव्यम्‌ इति तट्‌ ।
पल निदं ल्ली । ददश्वानिति । €शेशवेति वक्तव्यम्‌" इति क्सोवां इट्‌ ॥

6 1 ॥ ॥ ^ (
चराष्रानपूपान्परटं च शल्यं क्षेरेयमोदधितमभ्तान्धः ।
या दाधिकाद्यं च जनेन पणौ रराज कौमारवधू्ककान्ता ॥ २४ ॥

या पुरी जनेन पूर्णां रराज । अ्र्टानपूपान्‌ क्षरेयं क्षीरेण संस्कृतं ओं दशितं उदश्विति
संस्कृतं दाधिकायं दधिसंस्छृतं दाधिकं तदादि च अन्धः अन्नं च अश्चवतां कोमारव-
धूत्ककान्ता अपूर्वपतीः कुमारीस्पपन्नाः कोमाराः ते च ते वधूत्काश्च कान्ता यन्न ।
अथवा अपूर्वेपतयः पतीयुपपन्नाः कुमायः कौमार्थः ताश्च ता वध्वश्च तासु उन्मनसः
कान्ता यत्र ॥-कोमारेति । “कौमारापूरवैवचनेः इयण्‌ । शल्यमिति । शूल्ेखायत्‌? ईति
यत्‌! दाधिकेति । 'दघरष्ठक्‌' । ओदश्ितमिति । “उदश्चितोऽन्यतरस्याम्‌ः इति ठगणौ ।
क्षैरेयमिति । शक्षीराङन्‌' ॥

रुच्यं फलं संग्रददे ह किंचिदास्या मिथः कश्चन कोर्टेरः ।
शारावमन्नं दद्देऽपरस्यै यत्रापरः स्मेरमुखस्तदानीम्‌ ।॥ २५ ॥

यत्र कश्चन कोल्टेरः करुटाया अपदयं च्य शोभनं किंचित्‌ फलं मिथो रहसि दाखा
संप्रददे दाये दत्तवान्‌ । अपरः कौलटेरः अपरे दासे शाराव शरावे उद्धतम्‌ अन्नं
स्मेरसुखःसन्‌ दददे दत्तवान्‌ †--दायति । “अशिष्टव्यवहारे तृतीया चतुध्यं्थे भवतीति
वक्तव्यम्‌ । संप्रददे इति ! दाणश्च सा चेचतुथ्य॑थेः इति तड्‌ । सेति तृतीया । कोौर्टेर
इति । कुल्टाशचब्दात्‌ शीखहीनल्ञीवचनात्‌ श्ुद्यभ्यो वा इति दृद । कोख्टेयःः इति पाठे
कुल्टाया वाः इति ठक्‌ । श्ारावमिति । 'तव्रोद्धतममनरेभ्यः इत्यण्‌ ॥
बाह्यङ्क(्ग)णं यत्र सराजपुत्रकोजखिराजन्यकराजकाढ्यम्‌ ।
परज्यौष्कौरभ्रकवाडवाीयोस्सिक्तकाण्डीरककौन्तिकायम्‌ ।॥ २६ ।!
यन्न मधुरायां बाह्याङक(ज)णं बहिर्देलभवमङ्क(्ञ)णं एवंविधमभवत्‌ । सराजपुत्रकोजे-
खिराजन्यकराजकाव्यं राजपुत्रसमृहसदहितेन ऊजंखिना बलवता राजन्यकेन राजन्य-
समूहेन राजकेन राजसमूहेन च समृद्धम्‌ । प्राज्यति । ओष्टूकं उष्टूसमूहः 1 ओरं उर
` समूहः 1 उरभ्रो मेषः । बाडवं बडवासमूहः । अश्वीयमश्वसमूहः 1 काण्डीरकाः काण्डसज्ञा-
युधयुक्ताः । कोन्तिकाः कुन्तायुधाः । प्राज्याः भ्रमता एते यत्र 7--ब्येति । "विद
वपश्चजनेभ्यश्वेति वक्तव्यम्‌' इति मवर्थे ञ्यः । बहिषष्िखोपश्च । अव्ययानां भमात्रे
टिरोपः' इत्यस्यानित्यतज्ञापकमेतत्‌ । बाडवेति । "खण्डिकादिभ्यश्च" इत्यञ्‌ । अश्वीयेति।

वासुदेवविजयम्‌ | ८५

केशाश्वाभ्यां य॒ञ्छावन्यतरस्याम्‌ः इति छः । ओष्रादिषु गोोक्षोष्रोरभ्रराजराजन्यरा-
जपुत्रवत्समवुष्याजाद्रूल्‌' 1 राजके नस्तद्धिते" इति टिलोपः । आय्यमिति । “दिगा-
दिभ्यो यत्‌" इति यत्‌ । काण्डीरेति । "काण्डाण्डादीरन्नीरचोः इतीरन्मत्वर्थीयः ॥

तं पौरुषीः षट्‌ पुरुषास्तथान्याः कान्त्वोपयान्तं परिखा सुनीन्द्रम्‌ ¦

दिदक्षमाणं चरपतिं विविद्वान्द्वास्थोऽन्वजिज्ञासदवेष््य दूरात्‌ ॥ २७॥

द्वास्थः तं सुनीन्द्रं दूरादवेक्षय अन्वजिज्ञासत्‌ ज्ञातुमेच्छत्‌ । नृपति दिरक्षमाणं वि-
विद्वान्‌ ज्ञातवान्‌ । पोर्षीः पुरुषप्रमाणाः तथा अन्याश्च परिखाः क्रान्त्वा अतिकम्य उ-
परयान्तं समीपं आगच्छन्तम्‌ ।--दिदक्षमाणसिति 1 ्ञाश्चुस्द्यां सनः' इयात्मनेपदम्‌।
अन्वजिज्ञासदिति । नानोक्ञः" इति तङ्भावः ! पौरषीरिति । पुरुषदस्िभ्यामण्व'। षट्‌-
युरुषा इति । प्रमाणे विहितस्य द्रयसजदेशसय श्रमाणे खो द्विगोर्जियस्‌' इति छक "पु-
रुषात्परमणिऽन्यतरस्याम्‌' इति ङबभावे यप्‌ ।घटपुरुषीःः इति वा पाठः। विविद्वानिति
विदेज्ञानाथोत्कसुः ॥

कसं कृतातिथ्यविधिं सजन्यं श्ुश्रषमाणं मुनिरियवादीत्‌ ।

न रीयते मे त्यि सोह्ृदय्यं तत्प्रयङ्ुञ्रषिषमीप्सितं ते ॥ २८ ॥

स सुनिः कंसं इत्ति अवादीत्‌ ! भे त्वयि सौहृदय्यं न शीयते नावगच्छति । तत्‌ ते
अभीप्सितं प्रयडश्रूषिषम्‌ परतिश्रोतुभेच्छम्‌ । कृतातिभ्यविधिम्‌ । जन्यं जनस जत्पम्‌ ।
श्रूषमाणं श्रोतुमिच्छन्तम्‌ ॥--प्रयश्शरूषिषमिति।श्रयाटम्यां शरुवः"इति तड़मावगशीयते
इति । शशादः रितः इति तड्‌ 1 "पाघ्रा-' इति शीयादेशः । आतिभ्येति 1 अतियेयेःता-
द्य । जन्यमिति । “मतजनहरात्करणजल्पकर्षैषु" इति जत्पे यत्‌ । सौहदय्यमिति ।
ब्राह्मणादित्वाव्‌ ष्यज्‌ । हृदादेश्ाभावपक्षः ॥

दजुत्वदोषान्भ्रियसे पुरा त्वं जानासि न खं विषमस्थमेव

स्सुःपतिः खाण्डिङसंमितस्ते मूकादयपश्चक्रश्रतः पितायम्‌ ॥२९॥

ऋजुत्वदोषात्‌ आजंवमेव दोषसस्माद्धेतोः प्रियसे पुरा आद्य प्रा्णास्यक्ष्यसि ! ख
मात्मानमेवं विषमस्थं ङृच्छ वतेमानं न जानासि । ते अयं खसुःपति्ैसुदेवश्वक्र भृतः
पिता भूकादयपः । यो यो भगवतः पिता दशरथादिः स स भुकाद्यपः स्थाण्डिकसंमितः
ज्रतवश्ञात्‌ स्थण्डिङे शायी स्थाण्डिरः ॥--श्रियस इति । श्रियतेखेडटोशव' इति तड्‌ ।
विषमस्थ मिति 1 पि स्थः इति कः । “स्थे च भाषायाम्‌ इदयड्मिषेधः । खयुःपति-
रिति । "विभाषा खरखपलयोः इति षष्ठया अक्‌ । स्थाण्डिङेति । “स्थण्डिखच्छयि-
तरि नते" ॥

संविद्धि मातापितरौ तवेमौ यदू गोपांश्च नूपादितेयान्‌ ।

परखं युधां नन्दनमाश्रितानां खं काठनेमिं खसखांश्च दैयान्‌।॥। ३०॥

८६ काम्यमाख ।

हे दप, तव इमौ मातापितरौ तथा अन्यान्‌ यदुश्च गोपांश्च ञआदितेयान्‌ संविद्धि
अवेहि । खं आत्मानं कारनेमि तन्नामकमसुरेश्वरं संविद्धि । युधा युद्धानां प्रस्थं प्रति-
ते इति भ्रस्थः । आधितानां नन्दनम्‌ । खसखान्‌ प्ररम्बादींश्च देयान्‌ संविद्धि ॥--आ-
दितेयानिति । छ@ृदिकारादक्तिनः । 'सर्वैतोऽक्िन्रथादियेके इति डीषन्तात्‌ शखछीभ्यो
ठक्‌" । मातापितराविति \ आनङ्छतो दन" इयानद्पूर्वैपदस्य । प्रस्थमिति । (आतश्वो-
पसर्गेः इति कः ।

कः कार्नेमेरितसे हि कण्ठेकाराद्किभागी निपुणः समिलयाम्‌ ;

मित्रेषु साधुः प्रियां स मे त्वां संपश्यतो मुज्वति हा न चेतः॥३१॥

काठनेमेरितरः को देवंविधः, काण्टेकालद्धिभागी शिवपादभैजनस्चीलः । समिदं
युधि निपुणः । मित्रेषु साधुश्च स कालनेमिः । विषीदामि । तवां संपर्यतः मे चेतो न मु-
च्चति। प्रियमां अट्‌ प्रियो अस्य1- मित्रेषु सभिलयामिति । (साधुनिपुणाभ्यामचायां सप्त-
म्यप्रतेःः इति सप्तमी । तच्वकथने न भवति ! कण्ठेकाङेति । “सप्तमीविशेषणे बहुव्रीहो”
इति सप्तम्यन्तस्य पूर्वनिपातः । “अमूर्धमस्तकात्खाङ्गःदकामे' इति सप्तम्या अक्‌ ।
कण्ठेकारुलाङ्कि भजते सेवत इति काण्ठेकारङ्खिभागी । संएचानुरुधा- इति भजघा-
तोर्धिनुणि (चजोः कु धिण्ण्यतोः' इति कुत्वम्‌ । प्रियमामिति । ^त्वमावेकवचनेः इति
समास एकार्थस्यास्रदो मपयेन्तसख मादेः ॥

विन्ता्तुर्विश् तिरद्िहस्ता यस्मारशरेन्द्रः स दहि चैद्य एषः ।

स विप्रचित्तिः शरणु मागधोऽसौ यः संहितोऽभूल्लस्या गुरुस्ते ॥२२॥

यस चतुर्विशतिरक्किदस्ता वित्ताः द्याताः । स आशरेन्द्रो द्वेष चेयश्चेदिराजः
रिष्युपारः त्वं णु ! स प्रसिद्धो विप्रचित्तोऽषुरस्ते गुरुरसौ मागधो मगधराजो जरा-
संघः । यो जरया संहितोऽमूत्‌ ॥--अङ्कस्ता इति । “अधिकरणेतावत्त्वे च इति दन्द
कत्वाभावः । मागध इति । श्यञ्मगथकलिन्गसूरमसादण्‌" इलयपलेऽण्‌ (तख राजन्य
पलयवत्‌ । रावणो हि चतुष्पात्‌ । उक्तं च रामायणे--^रावणो विदातिभुजश्वतुष्पान्मा-
नमन्द्रिः" इति ॥

इन्द्रारहस्पत्युपङ्कुप्तमन्रा उत्साहिनोऽप्रीवरुणौ तथान्ये ।

सुरा भवन्तं वत हन्तुकामा: प्रबोधयांचक्रुरधोक्षजं तम्‌ ॥ ३३ ॥

असरीवरुणो तथा अन्ये सुराश्च भवन्तं हन्दुकामाः तमधोक्षजं प्रबोधर्यांचक्रुः ! बत
खेदे । इन्द्रा वृ्स्पत्युपद्कप्मन्याः । मच्रो गुिवाद्ः 1 उत्साहिनः (-्रबोधर्या-
चक्रुरिति । शुषयुधनङदजनेडगुद्धसुभ्यो णेः" इति परसपदम्‌ । 'आम्प्रययवक्छृनोऽ्नु-
अयोगस्य इति नोऽपि परस्मेपदम्‌ । इन्द्राबृहस्पती इति । 'देवतादनद्रे चः इ्यानड्‌ ।

१, (भज्ञन' इत्याद्रापाठः. २. (तस्य राजनीयेवः इति काशिकाड्ृत्तिः.

वासुदेवविजयम्‌ । ८७

अ्रीवरुणाविति । दमः सोमवरुणयोः इतीकारः ! हन्तुकामा इति ! ठं कामसन्‌-
सोरपिः इति रोपः ॥

स उस्पिवो दैयय्चोमृतानायदेजयः स्वनिछिम्पमीतेः ।

गोविन्द आधेरसतां ददोऽसौ हन्ता्टमसत वसुदेवसूनुः \ ३४ ॥

सोऽसौ गोचिन्दो अष्टमो बस्देवसूनुसे हन्ता । देययोष्तानामुत्पिवः । सर्वैनििम्प-
मीतेरुदेजयः कम्पयिता । असतामाधेददः 1--उसिव इति ) 'पाघ्राभ्माधेट्टश दाः"
इति शः \ उदेजय इति । “एज कम्पने" । अनुपरसगद्िम्पविन्दधारिपारिवेद्युदेजिचति-
साति्ाहिभ्यश्चः इति ज. । निखम्पिति। नौ छिम्पेरिति वक्तव्यम्‌" इति शः । गो
विन्द्‌ इति । "गवादिषु विन्देः संन्नायाम्‌ः इति शः । दद्‌ इति । 'ददातिदधादयोर्विभाषाः
इति श्ः ॥

प्रयुङ्क्ष्व काल्यान्फलिनानुपायान्म्रियाणि मित्राणि च दद्येयस्र ।

सं््णुष्व बुद्धि श्रणु भोक्ष्यसे त्वं नैवान्यथा राज्यसुखं चिराय ।३५।

काल्यान्‌ प्राप्तकाखान्‌ फलिनान्फटेन निशितान्‌ उपायान्‌ प्रयुड्क्ष्व । श्रियाणि भि-
त्राणि च ददौयसख च तेषामात्मक्सदरेने असुरो भव । बुद्धि संकष्णष्व निशितां
कुर्‌ । इदं णु । अन्यथा मदुक्ताकरणे त्वं राज्यं चिराय नैव भोक्ष्यसे नाजुभवि-
ष्यसि (॥--प्रयुडक्ष्वेति । श्रोपाभ्यां युजेरयज्ञपात्रेषु" । “खराचन्तोपखष्ादिति वक्तव्यम्‌
इति तड । संक्षणष्वेति । “समः क्ष्णुवः" इति तड । भोक्ष्यस इति ¦ (युजो ऽनवने" इति
तङ ! ददययखेति । "णेरणो यत्कर्म णो चेत्स कतानाध्याने" इति तड्‌ । शहकोः-' इदयत्र
-अभिवादिदयोरात्मनेपद उपसंख्यानम्‌ इति कठुवा कमेसज्ञायां द्वितीया । [काल्यानिति
तदस्य प्राप्तम्‌" इदयधिकारे “कालायत्‌" इति यत्‌ । फलितानिति “फर्बह्यभ्यासिनच्‌
इति मत्वर्थीय इनच्‌ ] ॥

द्यावाक्षमे संचरतः सदा मे दिवस्प्रथिन्योरधिषोऽसि बुद्धम्‌ ।

न भीषये नापि च गर्धये त्वां शक्याञ्वङं नाप्यपपाल्येऽहम्‌।। ३६॥

द्वं मे बुद्यां असि वतसे । द्यावाक्षमे लोकेषु साकल्येन संचरतः । दिवस्प्रथिव्योर-
धिपः । अहं त्वां न मीषयेः नापि च गधये व्यामोहये। नापि अपपाल्ये (=अपलापये)न्य-
करोमि । शकृल्या ज्वरं ज्वलन्तम्‌ ॥-मीषये इति । “भीस्म्योर्ैठभये" इति तड्‌ । गधये
इति । श्धिवच्योः प्ररुम्भने* इति तड्‌। अपपाल्ये (अपलापये) इति । ङ्यः समानन-
दालीनीकरणयोश्व' इति तड्‌ ! "विभाषा टीयतेः" इदयात्वे पुक्‌ । ज्वलमिति । “ज्वकिति-
कसन्तेभ्यो णः इति णाभावे पचाद्यच्‌ । यावाक्षमे इति । “दिवो यावा? इति यावादेशः।
दिवस्एथिव्योरिति । ग्दिवसश्च पथिव्याम्‌ः इति दिवसादेश्ः । सस्य सत्वादिविकारामा-
वोऽकारोचारणत्‌ ॥

१. (शक्लयाज्वर्‌ नाप्यपरपयेऽदम्‌" इति न्याय्यः पाठः.

८८ काव्यमाखा ।

हसन्नवदयायकरं प्रभामिदोवं चणाञ्रुखथनयनायम्‌ ।
तमित्थयदीप्य गृहात्तदीयान्मा्ं श्रह्मणां मुनिराटिटीके ॥ ३७॥

मुनिस्तमित्थमुदीप्य तदीयान्‌ गृहात्‌ ग्रहाणां मागंमाटिरीके भ्राप्तवान्‌ । ्रभामिर-
वद्यायकरं हिमकरं हसन्‌ । नृणां दावं परितापकम्‌ । उत्मथनायनायं पन्थानसुच्रान्तो
यो नायः नयः तस्य नायं नेतारं प्रापकम्‌ ॥--अवदयायेति । श्धड्‌ गतो । श्याद्यधा-
सुसंष्वतीणवसावहटिदहिष्छिषश्वसशवः इति णः । दावं नाय इति । (दुन्योरजुपसगे' इति
णः । म्रहाणामिति । "विभाषा महः इति णः । जलचरे ग्राहः । ज्योतिषि महः । ग्रहा-
दिति । “गेहे कः” इति क्तरि कः । [ आिटीके इति । ] दी गलयर्थः। [ खिट्‌ ] ॥

खगोथकानां प्रथमेऽथ तस्िच्विच्छायिते पाणिविषक्तबीणे |
मातुष्यकं नतेकगायकादयं युक्तवान्तरानथर ततः सभायाम्‌ ॥ ३८॥

तस्मिन्‌ विच्छयिते गते सति स नतकगायकायं मानुष्यकं मवुष्यसमूहं मुक्त्वा त्नः
तसाः सभायाः अन्तः पुरमानञ्र गतवान्‌ । खगोथकानां खगोयकानां प्रथमे । पाणि-
विषक्तवीणे पाणिविषक्ता वीणा यख ॥-नतैकेति। 'रिच्पिनि ष्वुन्‌" । श्रृतिखनिरज्ञिभ्यः
परिगणनं कतव्यम्‌ः । गाथकानापिति । “गस्थकन्‌? इति गायतेः ज्ित्पिनि थकन्‌ !
गायनेति । युट्‌ चः गायतेः िस्पिनि । विषक्तवीणे इति । श्चियाः पुंवद्धाषितपुंस्का-
दनूड समानाधिकरणे च्ियामपूरणीभ्रियादिषु" इति पूवैपदस्य पुंवद्धावः । तत इति ।
'तसिरादिष्वाकृत्वसुचः' इति पुंवद्भावः । मादुष्यकमिति । प्रकृलयाके राजन्यमनुष्ययु-
वानः" इति प्रकृतिभावेन “आपदयस्य च इति यलोपाभावेः ॥

विपक्षछावस्य निजसख शघ्रोरह्ाय भूत्वा खवको बहूनि ।
संजीवकोऽहं बत हायनानि भूयासमाशंसत चेतसेति ॥ ३९॥

स चेतसा इलयाशंसत इष्टवान्‌ । अहं अहाय स्षटिति निजस्य श्रो: [ रवकः] उनच्छे-
दक्र भूत्वा बहूनि हायनानि संवत्सरान्‌ संजीवकः भूयासं बत इति 1--हायनानीति ।
“दश्च ब्रीहिकाय्योः इति जहातेः काले ण्युट्‌ । र्वक्‌ इति । '्पुखत्वः समभिहारे वुन्‌
इति साधुकारिणि बुन्‌। संजीवक इति । आरिषि च इति धातुमात्राहुन्‌ । विपक्षला-
वस्येति । कर्मण्यण्‌" इति विकायं कर्मणि उपपदे ॥

इयेनायते यद्यरासा त्रिरोकी दिगन्तमायेन तमोपहेन ।
तं शूरसूनु सहजाययोभ्ः कारोपरोधं निगेरसेष्ट ॥ ४० ॥

स तं शरस वसुदेवं [ जायया देवक्या सह ] कारोपरोधं कारायामुपरध्य निगङेरसेष्ट
अबधरात्‌ । उमः । यद्रासा यस्य श्चूरसूनोयंशसा त्रिखोकी दयेनायते दयेनी धवदङेवाच-
रति । दिगन्तमायेन दिगन्तान्‌ मिमानेन परिच्छिन्दता । तमोपहेन दुरितं घ्रता ॥--दि-

वासुदेवविजयम्‌ । ८९

गन्तमायेनेति । शावामश्व" इत्यण्‌ । तमोपहेनेति । अपे ्ेशतमसोः” इति इन्तेडंः। रये-
नायत इति । "वयड्मानिनोश्वः इति पुंवद्भावः ! असेषेति । “धिन्‌ बन्धने" 1 खड्‌ ॥

स तामसीबुद्धिररूष्कयोक्तिः प्रणाशिकाव्रृत्तिरथो तदीयम्‌ ।

कोपोत्थदुष्मे्चमुखीतवुद्रौ किञ्च प्रसद्याच्युतशङ्कयादन्‌ ॥ ४१ ॥

अथो स द्राक्‌ तदीयं शिष्ुमच्युतदाङ्कया प्रसह्य अहन्‌ हतवान्‌ । तामसीबुद्धिः तमो-
गुणविकारखूपा बुद्धिर्यस्य । अरपष्करोक्तिः अरष्करी बाधाविधायिनी उक्तियंस प्रणा-
रिकाव्रत्तिः जनानां प्रणाश्चयित्री वृत्तियंय । कोपोत्थदुष्क्षसुखीतनुः कोपोत्थानेन
ुर्निरीक्षवदना मूर्तिथैख ॥--म्रणारिकादृत्तिरिति । नन कोपधायाः" इति पुबद्धावग्रति-
षेधः । तामसीदबुद्धिरिति । ध्वद्धिनिमित्तसय च तद्धितस्यारक्तविकारे" इति पुवत्वाभावः ।
कोपोत्थेति । शपि स्थः" इति योगविभागाद्धावे कः । दुच्वक्षमुखीतवुरिति । खाङ्ाचे-
तोऽमानिनिः इति पुंवत्वाभावः ॥

पुखोमजाजानिसुदोऽवसायो गोदं फरदरेनयिकं स्वतातम्‌ ।
जनस्य सोकापनुदं स बद्भूय परस्परीणां श्रियमन्ववोभूत्‌ ।॥ ४२ ॥

स खतातसुग्रसेनं बद्धा परम्परीणां परां परतरां्वानुभवन्तीं कमश्राप्तां अन्वबोभूत्‌
ख्ररामन्वभवत्‌ । पुखोमजाजानिमुदः पुरोमजा जाया यस तस्येन्द्रस्य मुदः अवसायः अ-
वसानकरः । गोद गा ददतम्‌ । फल्टरैनयिकं फत्‌ वैनयिकं विनयो यस्य । जनस्य शो-
कापनुदं शोकमपनुदन्तम्‌ ॥ अवसाय इति ! ्दयाद्यधाखुसंस्रतीणवसा-' इत्यवपूवौत्‌ “षो -
ऽन्तकर्मणिः इत्यतो णः गोदमिति 1 "आतोऽनुपसरभ कः । रोकापनुदमिति ! 'तुन्दशो-
कयोः परिष्जापनुदोः' “आरस्यसुखादरणयोरिति वक्तव्यम्‌” इति कः । पुखोमजाजा-
निरिति । “जायाया निङ्‌ समासान्तः । “संज्ञपूरण्योश्च' इति न पुवत्वम्‌ । वेनयि-
केति । "विनयादिभ्यष्ठक्‌ खा्थे ! परम्परीणामिति । “परोवरपरम्परपुत्रपोत्रमचुमवतिः
इति खः ॥

साधिष्ठसतापकनीतिशारी धियो यदृन्साध्वितरा दधानान्‌ ।

सुखप्रदान्भागवतांख्च नृणां गोसंख्यवर्गीयजनं च सोऽदेद्‌ ॥ ४३ ॥

स यदून्‌ मागवतान्‌. भगवद्धक्तिथैषां तांश्च गोसंख्यवर्गीयजन च अद्द्‌ द्रे स्र ।
साथिष्ठसंतापकनीतिशाखी साधिष्ठः साघुतमाः तेषां संतापिकी संतापाय समधौ या
नितिः तद्वान्‌ । साधिितरा अतिशयेन साध्वी; धियः दानान्‌ नृणां उखवब्रदान्‌. ॥--
[ प्रदानिति । ] श्रे दा ज्ञः" इति कः । गोसंख्येति । "ससि ख्यः इति कः । गोसंख्यवरगी-
येति । "वगौन्ताचः इति छः । संतापकनी तीति । 'पुवत्कर्मधारयजा तीयदेशीयेषु" इति पु-
वत्त्वम्‌ । साध्वितरा इति । "वोतो गुणक्चवनात्‌" इति डीप्‌ । वरूपकल्पचेख्डन्ुवगोत्रम-
तहतेषु स्योऽनेकाचो इख. । (तरप्तमपौ घः" । भागवतानिति । भक्तिः" इदम्‌ ॥

९० काव्यमाल

४ ४.१
आख्या ्रूत्यानयि भमो निषेव्ये यथ्ेत्रवे्ाखयुखेः सदापि
मासैः खकायौषेणतो द्विषो मे तस्याय यद्यस्तु कुरुष्वमेतत्‌ ॥ ४४॥
स श्रयान्‌ इति आद्यात्‌ उक्तर्वाश्च \ “अयि मो मित्राणि, यः अहे चेत्रैवेशाखसुखे-
मसिरपि सदा खक्रायांपरणतः निषेव्ये सेवितो भवामि तख तादृशस्य मे अदय द्विषः श-
तरवो भवन्ति यदि तरिं अस्तु भवतु । यूयमेतद्वकष्यमाणं कुरुष्वम्‌ ॥--[रुष्व-
मिति । ] “स्वरितचितः कर्चैभिप्राये क्रियाफले" इति तड्‌ । वैशाखेति । नक्षत्रेण युक्तः
कारः इयि विद्ाखायुक्ता पोणैमासी वैशाखी (सासिन्‌ पौर्णमासीति संज्ञायामण्‌ ।
चैतरेति । वरिमाषा फाल्युनीश्रवणाकार्तिकीचेत्रीभ्यः' इति ठगभावपक्षेऽण्‌। अस्त्विखव्यरय
श ॥
हेन्द्रमाग्रेयख्रतव्यमेन्द्रं ्ावाप्रथिव्यं च चरु निरुप्य
कायं च सोम्यं च सुरान्यजन्ते ये तान्द्रिजानाहत सामगाधान्‌।४५॥
यूयं तान्‌ द्विजान्‌ आहत ! सामगायान्‌ साम गायन्तीति सामगाः । चरं निरुप्य
निवापं त्वा \ किदेवलम्‌ । महेन्द्रं महेन्दरदेवताकम्‌, आभेयमभिदेवलम्‌ , ऋतव्यगतु-
देवलम्‌, रन्द्र यावाप्रथिव्यं कायं कः अ्रजापतिसतदेवयं च सोम्यं सोमदेवताकं च ॥--
यजन्त इति । स्वरितेतत्वादात्मनेषदम्‌ । सामगेति । "गापोष्टक्‌ । दन्द्रमिति । “साख
देवताः इलयण्‌ । कायमिति । कयेव इलयण्‌, इकारदेश्व । माहेन््रमिति । महेन्द्राद्‌
धाणो चः इत्यण्‌ । सौम्यमिति ! “सोमाय्‌ व्वण्‌' । ऋतव्यति । "ाध्घ्रुपित्रुषसो यत्‌ ।
दावाएथिव्यमिति ! यावाष्रथिवीद्यनासीरमसत्वदभीषोमवास्तोष्पतिग्रहमेधाच्छ चः इति
यत्‌ । आभ्रेयमिति। "अनेढेद्ः । श्राग्दीन्यतीयेषु तद्धितार्थे सर्वत्राभिकलिभ्यां ढग्वक्तव्यः?।
मिथ्यापि ये केचन कारयन्ते पदानि छोकेऽत्र यजन्ति वा ये ।
ष ॥॥ ॥
तान्देत्यमुद्रानपि भावयष्वं तेऽपि स्फुटं नोऽपवद्न्त एव ॥ ४६ ॥
अयि तान्‌ दैयसुद्रां भावयध्वं गमयत । कान्‌ । येऽ रोके पदानि मिथ्यापि कार-
यन्ते खरादिदुष्टमसक्दु्ारयन्ति । ये वा यजन्ति परार्थं यागं कुर्वन्ति तान्‌ । तेऽपि
नः अस्मभ्य अपवदन्ते कुष्यन्ति मसूययन्ति वा एव स्फुटम्‌ ॥-- कारयन्त इति ।
मिभ्योपपदाल्छवोऽभ्यासे" इति तड्‌ । अपवद्न्त इति । “अपाद्रदः' इति तड्‌ । न
इति कुधादिना संप्रदानसंज्ञा । मावयष्वमिति ! “भू आप्तौ" । “णिचश्च इति तड्‌ ॥
अपूपिकादं सुवितीणेभेश्चं केदार्यवत्कावचिकानुयातम्‌ ।
५, 5
अश्चीयवद्भह्यकतेत्तिरोत्कं वृण्यामिवान्यानवमन्यमानम्‌ ॥ ४५ ॥
मः „भ +
प्राङ्मस्रसत्त्यव यदीदगासीत्तत्काकवच्ाद्य इर यदूनाम्‌ ।
भवत्वनन्तापितपक्षपादात्परेतपिण्डादनविन्दजीवम्‌ ॥ ४८ ॥
यत्‌ प्रक्‌ मसत्त्या मलस्रसादेनेव ₹ईंहगासीत्‌, तत्‌ यदू कर्मयेदानीं तु अनन्ता-

वायुदेवविजयम्‌ | ९.१

पितपक्षपातात्‌ मासुपेक्ष्य विष्णो आरपंतात्‌ पक्षपाताद्धेतोः प्ररेतपिण्डादनविन्दजीवं द्‌:
रिद्रतया परेभ्य इतस्य पिण्डस्य अदनेन रन्धजीवनं भवतु । काकवत्‌ काकसमूह इवं
तदपि अनन्ते आकारे अर्पितात्‌ पक्षाभ्यां पातात्‌ प्रेतपिण्डभक्षणल्न्धजीवनं भ-
ववि । कीदक्‌ । आपूपिकादं अपूपसमूह आपूपिकम्‌ । खनि तीणैभेक्षं दत्तमिक्षासमूहम्‌ 1
कैदाथैवत्‌ ! कैदा्य॑केदारसमूहः । कावचिकालुयातम्‌ ¦ कावचिकं कवचिनां समूहः ।
अश्वीयवत्‌। अश्वीयमश्वसमूहः । गृह्यकतैत्तिरोत्कम्‌ । यृहासक्ते तित्तिरिसमूहे उत्छम्‌। अ-
न्यान्‌ सवान्‌ तृण्यासिव तृणसमूहमिवावमन्यमानम्‌ ॥--काकेति । (तख समृहः* इद्यण्‌।
भेक्षमिति। भिक्षादिभ्योऽण्‌? । कैदायंति ! केदाराय । कावचिकेति ! “ठ्‌ कवचिनश्च ।
तैत्तिरेति । “अनुदात्तादेरञ्‌ । आपूपिकेति । 'अचित्तहस्िधेनोष्ठक्‌" । अश्वीयेति । केशा-
श्वाभ्यां यज्छावन्यतरस्याम्‌ः इति छः 1 तृण्येति । पाशदिभ्यो यः” । गृह्येत । पदाखै-
रिबाह्यापक्षयेषु चः इति ग्रहेरखेरिणि क्यप्‌ ॥
उध्वं मुहू तोच्छृणुया यदि त्वमन्यभ्यमेकं द्विषतां भवन्तम्‌ ।
निस्दृण्डि मांसोदनिकान्किमन्यद्धाक्तान्नृपास्मानिति ते तमूचुः ४ ९॥।
ते अशुरास्तमिप्यूचुः । हे टेप, अन्यत्‌ कि ब्रूमहे । त्वं मुह्ूतादृष्वं द्विषतां मध्ये एक-
मपि अव्यथ्य व्यथादहीनं भवन्तं सन्तं यदि शृणुयाः, तरिं अस्मान्‌ निस्तृण्डि जहि इति ।
माभौदनिकान्‌ येभ्यो नियं मांसौदनं दीयते। तथा भक्तं येभ्यो निलयं दीयते। भक्तमन्नम्‌।
ते भाक्ताः । न व्यथत इति अव्यथ्यः ।॥--अव्यभ्यमिति ! राजसूयसू्येश्षोय- इति
नञपूवांद्यथतेः क्यप्‌ । शणुया इति । “छिड्‌ चोध्वेमोहूर्षिके' इति रोडर्थसक्षणे भ-
विष्यति वा छिड्‌ । लोडर्थः प्रेषादिः । मांसौदनिकानिति । श्राणामांसौदनाष्ठिठन्‌ः ।
"तदस्मे दीयते नियतम्‌" इथ । भाक्तानितति । “भक्तादणन्यतरस्याम्‌ः इयण्‌ ५
उघ्यच्छमानाकदनाय कंसादुद्िम्रचित्ता यद्बः सदाराः ।
प्रायेण वैराटकरोवमुख्यं देशान्तरं पादविका वतेयुः ॥ ५० ॥
यद्वः कंसादुद्धि्रचित्ता भीतचित्ताः सदाराः प्रायेण बाहुल्येन वेरारकरैवसुख्यं
वेराटकं विरारविषयः, रवं हिवीनां विषयो देशः । तं देशान्तरमीयुः । बत कदनाय सं-
कुल्वधाय उदयच्छमानात्‌ उद्यमं कुवाणात्‌ । पादविकाः पदवीं धावन्तः ॥--उद्च्छमाना-
दिति । “समुदाड्भ्यो यमोऽयन्थे" इत्यात्मनेपदम्‌ । रेव हति । “विषयो देशे इदयण्‌ 1
ग्ामसमूदोऽत्र विषयः । वैराटकेति । राजन्यादिभ्यो वुन्‌* । पादविका इति ! “पाथो.
तरपदपदव्यनुपदं धावति इति ठक्‌ । ईेयुरिति । (दीधं इणः किति" इद्यम्यासस दीषेः॥
भ्रेयस्क( स )राभिथैणमण्डरीभियो रोहिणीति ख्ितरा वितेपे ।
ओोरेव॑धूः सा निजमदैबन्धोर्ैन्दस्य तावद्भजमन्वबात्सीत्‌ ५१ ॥
तावत्‌ शौरेः सा.वधूनाया नन्दस्य ्रजमन्ववात्सीत्‌ । या रोदिणीति प्रसिद्धा तरा
उत्तमी प्रेयस्क(स्त)राभिगेणमण्डलीभिरवितेपे अशोभत ।॥--वितेपदति !"खद्विम्यां तपः”

९.१९ क[व्यमाल ।

इति तड्‌ । खितरेति । श्यै ्टवै शब्दसंघातयोः" । “संस्यने स्वायतेडंद्‌" । टिलोपय-
रोषौ । डप्‌ । श्विवचनविभज्योपपदे तरबीयस॒नो" इति च्रीरब्दात्तरप्‌ । नयाः रोषान्य-
तरलाम्‌ः इति वा हखः । प्रेयस्क(स्त)राभिरिति । प्रकषेयोगात्‌ प्राक्ल्रीत्वस्याविव-
क्षायां सिद्धिः । डीपि तु उगितश्च" इति इखाभावपक्षे (तसिलादिष्वाङ्कत्वसुचः' इति
पुंवद्भावः ॥
क स
अन्यायतो रिक्थहरः क्ितीरो बिभ्यन्मरतयाञ्यु पुनभगिन्याः ।
स खीतरायास्तनयान्युषूतीननेष्ट पच्वाप्यथ पच्वभावम्‌ ॥ ५५ ॥

स क्षितीशः पुनर्भगिन्या द्वितीयादीन्‌ पन्चाप्याञ्च जातमात्रान्‌ तनयान्‌ पश्चभावे नि-
धनमनेष्ट प्रापितवान्‌ 1 एवं षड्गभंजन्मोक्तम्‌ । अन्यायतो रिक्थहरः अन्यायेन द्रव्यं
हरन्‌ । ए्तेर्बिभ्यत्‌ । खीतराया,अतिश्षयिताया छियाः सुप्ूतीन्‌ ॥- रिक्थहर इति दर
तेरनु्यमनेऽच्‌” ॥

-यद्धागिभाजोऽपि हि जानते ताञ्ज्ञेयं यदष्टादश्च यश्च पाता।

विद्या मुजङ्गाधिपतिभेहात्मा स देवकीसप्तमगभं आसीत्‌ | ५३ ॥

स मुजङ्गाधिपतिरनन्तो देवकीसप्तमगभं आसीत्‌ । महात्मा महानात्मा यख ।
यद्धागिभाजो यद्धक्तान्‌ भजन्तोऽपि यत्‌ ज्ञेयं वस्तु तत्‌ जानते हि । यश्च अष्टादद्य
वेदोपवेदज्गोपाद्गरक्षणा वियाः पाता रक्षिता ॥--जानत इति । (अनुपसगोज्ज्ञः" इति
तड्‌ । महात्मेति । “आन्महतः समानाधिकरणजातीययोः' इत्याकारः । अष्टादश इति ।
“ब्यष्टनः संद्यायामबहुत्रीद्यशीदयोः । श्राक्डातादिति वक्तव्यम्‌ इत्याकारः ॥

महीयसीरूपतयोदिता या हृ्ेखसंसारभयापहर्नी ।

च चरयोविंदातितत्तवरूपा वणाखिषष्टिश्च वपुयेदीयम्‌ ॥ ५४ ॥
-~ दच्छोकदतजेगतां हरेः सा मायाज्ञया गमैमथो अमुष्याः ।

तं रोहिणीमाप्य पुनः खजन्ये नन्दस्य दारानविशयरोदाम्‌ ।॥ ५६ ॥

अथो सा माया हरेराज्ञया असुष्यास्तं गर्भ रोहिणीमाप्य प्रापय्य पुनः खजन्ये आ-
त्मनः प्रादुभावाय नन्दस्य दारान्‌ यश्चोदामविशत्‌ । या साच्ेषु महीयसीरूपतया उ-
दिता उक्ता । अतिशयेन महती महीयसी । हषटेखसंसारभयापहर्बी हृदयं टिखतीति ह-
छेखः । या च त्रयोविशतितत््वरूपा । तत्र योग॑मते चित्तं नाम८)तत्त्वान्तरं नहि अत-
छ्रयोविंशतिको गणः ! इति बोपदेवः । त्रिषरर्वणौश्च यदीयं वपुः । जगतां ह्च्छोक-
हुः । हृदये शोको हृच्छोकः--त्रयोविंशतीति ! ®तेखयः” । प्राकूछतादिति चयसादेश्ः।
त्रिषष्टिरिति । “विभाषा चलारिंशस्परशृतौ सवषाम्‌ इति वा त्रयसादेशः । श्राक्छतात्‌”

१ कलुजंगतां यदीयदरेः सा मायागर्मः" इयादरैपाठः. २ योगतमेः इदयादर्चपाठः.
३ बोपदेवः इयादश्ेपाठः.

वासुदेवविजयम्‌ । ९३

हृेखेति । “हृदयस्य इषटेख यदण्‌ रसेघुः इति हृदादेशः । हच्छोकेति । चवा शोक-
ष्यजुरोगेषु" इति वा हृदादेशः । मदहीयसीरूपतयेति । “उगितश्च इति हसखाभा्ैपक्षः ।
आप्येति । आद्पूबीछ्यप्‌ । “विभाषापः' इति णेरयादेशाभावपभरे येरनिरि' इति गेर्छोपः।
“आदित्यं हखदीधेष्ठतमेदान्नवात्मकम्‌ । दीषष्ठततया षटु परंतु द्वादशात्मकम्‌ ॥ स्युः
पश्चविशतिः स्पशो अन्तस्थानां चतुष्टयम्‌ । षड्ष्माणश्च चत्वारो यमा बिन्दुविसर्मलाः ॥°
इति षष्टिविणीः । दीर्घाश्वाषटो एताश्वष्टो इस्वाः पञ्च यमा नव । व्यज्ञनानि चयश्िशत्‌
त्रिषषर्वणैजातयः ॥ ३ ॥

धन्यं वितन्वन्नपरोदधिभ्यः क्षीरोदसुचैरथ शाङ्गघन्वा ।
दुराजपद्योप्भङ्गहय्या विधास्यमानः श्रुतिपद्धतीस्ताः ॥ ५६ ॥
पन्मिश्रतीथौम्बुकृतोद वासैजैष्यो मुनीन्द्रैः कङितोदङकम्भैः ।
सुरारप्रामणिदपेदाता गर्भेऽमवदेवकनन्दनायाः ॥ ५७ ॥

अथ शाङ्गघन्वा देवकनन्दनाया गमे अभवत्‌ सानिष्यमकरोत्‌ । इतरोदधिभ्य क्षी-
रोदमात्मरसानिष्येन उन्रेर्धन्यं भाग्यवन्तं वितन्वन्‌ । ताः श्रुतिपद्धतीः दुराजपयो प्रमद -
हया दुष्टा राजान एव पादौ विध्यन्त उपलास्तेषां भङ्गेन हृदयस्य श्रिया विधासखमानः ¦
मुनीन्रेयष्यः सेव्यः । पन्मिश्रतीर्थाम्बुकृतोदवासैः पदमिध्रं तीथौम्बु गङ्गाजलं तत्र कृत
उदवासो यैः ककितोदकुम्भैः धृत उदकपूर्णकुम्भो येः । सुरासुरप्रामणिदप॑ंदाता खरा-
सुरशरेएरानां दषस प्रतिपादयिता खण्डयिता च ।॥--पेति । "विष्यद्यधनुषा' इति यत्‌।
'पद्यलयतदर्थे' इति पादशब्दस्य पदादेशः । पद्धतीति । पादाभ्यां हन्यते इति कर्मणि
क्तिन्‌ । "हिमकाषिहतिषु च इति पदादेशः । बहादित्वात्‌ डीषन्तो वा । पन्मिश्रेति ।
वा घोषमिश्रशब्देषु" इति पद्धावः । क्षीरोद्मिति । “उदकस्योदः संज्ञायाम्‌ । “संज्ञाया.
मुत्तरपदस्योदकरब्दस्य उदादेशो भवतीति वक्तव्यम्‌" । उद्वास उदधीति । पेषवासवाह-
नधिषु च" इत्युदकशब्दस्य उददेशः । उदकुम्भेति । -समानाधिकरणाधिकारे साकपा-
थिवादीनामुपसंह्यानम्‌ ! मध्यभपदलोपश्चः “एकदलादौ पूरयितन्येऽन्यतरयाम्‌' इत्यु-
दादेशः । सुरा्र्रामणिदपेदाता इति “इको हसखोऽडयो गार्वस्यः इति वा इखदेशः ॥

श्रमोद्‌बिन्दु्लपितास सार्पे हेतौ तथाप्येदिधदात्मधर्भम्‌ ।
भान्ती निकामं धृतवामनां तां तदादिति(ती)मन्वकरोदिवासौ ॥५८॥

सा अस्पे हेतो अपि श्रमोदबिन्दुलपिता आस बभूव । उदक बिन्दव उदबिन्दवः ।
तथापि आत्मधर्मैनेदिधदव्भयत्‌ । तदा निकामं भान्ती शोभमाना असौ ध्रतवामनां
तामदितीमन्वकरोदिव ॥-रेदिधदिति । विभाषोपपदेन प्रतीयमाने इदयात्मनेपदा-

१. “त्यादिषु "विदुषीतरा' इत्युदाहृतम्‌ । तनिमखुम्‌' इति सिद्धान्तकोसुदी. एवं चे-
दमपि इत्यचुरोधेन बोध्यम्‌.

९ काव्यमारा ।

मावे परसेपदम्‌ । मन्तीति । शेषात्कर्तरि परस्मैपदम्‌” । अन्वकरोदिति । “अनुपराभ्यां
करजः इति परसेपदम्‌ । श्रमोदविन्द्िति । 'मन्थोदनसक्तुबिन्दुवज्रभारहारवीवध गेषु
चः इति वा उदादेशः । आसेदखव्ययम्‌ ॥
वैसे

सुखाहरवैमेहरेः सगर्भ्यः प्ररम्बसुख्यैय् सदाश्रवैसतैः ।

अभिधिपन्नक्षमकोऽचैनादन्द्ष्वा खसुदीपिमखिन्त कंसः ॥ ५९॥

कंसः खुदी दष्टा अखिन्त खिन्नोऽभूत्‌ । सगभ्यैशरौतूभिसेः भ्ररम्बसु्यैश्च सह
अर्चनाहीन्‌ । पूजामदैतः अभिकषिपन्‌ अभिभवन्‌ । सुखादेः खखहरणशीङैः वरमह
कवचं हतु संभान्यमानवयोभिः ॥ आश्रवैः वचनस्थितैः । अक्षमकः न वियमाना
क्षमा यस्य --अभिक्षिपचिति। "अभिगप्रयतिभ्थः क्षिपः इति परस्मेपदम्‌ 1 चर्महरेरिति ।
“वयसि चः इत्यच्‌ । सुखादरैरिति । आडि ताच्छील्ये" इदयच्‌ । अर्चनाहौनिति ।
“अरः' इच्‌ । दीप्तिमिति । क्तिच्नावादिभ्यः' 1 सखगभ्यैरिति । “सगर्भसयूथसनुताधत्‌"
भवेऽ्थं । समाने गर्भे मव इति "समानस्य च्छन्दसि" इति सः ॥ ।

प्रोवाह चिन्तां परिष्ष्यति स्स दैवाय कायाद्धिरराम भीतः ।

उपारमल्ाज्न स दानमानैः सदोपरेमे विषयोपभोगात्‌ ॥ ६० ॥

स सदा भीतश्िन्तां ओोबाह बभार, दैवाय परिगरष्यति स असूयति स्म, कार्यात्‌
विरराम उपरतव्यापारोऽमूत्‌ , दानमानैः खान्‌ ज्ञातीन्‌ नोपारमत्‌ नावारयत्‌ , विषयोप-
भोगात्‌ उपरेमे निवृते ॥--ग्रोवाहेति । श्रादरहः° इति परसमेपदम्‌ । परिगृष्यतीति । "परे
षः" इति परस्मेपदम्‌ । विररामेति । 4्याड्परिभ्यो रमः" इति परस्मेपदम्‌। उपार-
मदिति ! 'उपाच्ः सकर्मकात्‌ परस्नेपदम्‌ । उपरेम इति । विभाषाकर्मकात्‌" इति परसे-
पद्चिकत्पः । कायदिति । छगुप्साविरामग्रमादाथोनासुपसंख्यानम्‌ः इयपादानसंज्ञायां
पचमी ॥

न बाजयान्यद्य वधादसुष्याः खेष्ठं यश्चो मे तनयं तु जातम्‌ ।
विनाश्यिष्यामि तदैव प(व)क्त्वेयासीदसो तत्मसवप्रतीक्षः ॥ ६१ ॥
अहमधासुष्या वधात्‌ मे स्थेष्ठ शिरतरं यद्यो न वाजयानि कम्पयामि । जातं तनयं
ठु तदेव प(व) क्त्वा गत्वा विनाशयिष्यामि इति चिन्तयन्‌ असो तस्परसवप्रतीक्षः तखाः
प्रसवं प्रतीक्षमाण आसीत्‌ ॥--प्रतीक्षमाणेति । शक्षक्षमिभ्यां चेति वक्तव्यम्‌” इति
णः} वाजयानीति । वा गतिगन्धनयोः" । वो विधूनने क्‌” इति णौ जुगागमः।.निगर-
गचलनार्थभ्यश्च' इति परस्मपदम्‌ । प(व)क्त्वेति । प(वोश्ुचश्वादयो गंयर्थाः ॥
उद्रोधयन्नुक्तिभिरप्रमादं सोऽतिष्टिपच्चाप्रसवात्तदन्ते ।
अरीतकं रक्षिजनं तथापि जनासो मनस्तस्य पराचकार । ६२ ॥
तदन्ते तस्याः समीपे आ प्रसवात्‌ ्र्षवपभेन्तं रक्िजनं अतिष्टिपत्‌ स्थापयामास ।

वाघुदेवविजयम्‌ । ९५५

उक्तिभिरग्रमादमनवधानमुद्दोधयन्‌ । अशीतकः [ न ¡ शीतकोऽल्सः । तथापि तख
मनः पराचकार अभ्यभवत्‌ ।--उद्वोधयनिति । बुधयुधनश्जनेडगरु्घुभ्यो णेः इति
परस्ेपदम्‌ । अतिष्टिपदिति । अणावकर्मकाचित्तवत्कतौकात्‌? इति परस्मेपदम्‌ ॥

य द्रोदिष्षिपाकमेरसुप्रवेषटे गर्म गते शंकरयाच्चयाजे ।
स्तम्बेरमा भूवख्यस्य धायाः प्रावीन्रतन्द्राच्छदवारिधाराः ॥ ६३ ॥

अने शेकरयाच्नया गमं गते भूवर्यख धायाः भूवल्यं दधतः स्तम्बेरमा दिग्गजा
द्राक्‌ मदवारिधाराः अ्रावी्रृतन्य्रवतिंतवन्तः । द्रोदिक्षिपाकर्मटसप्रवेटे दोदिणो द्रोदशी-
ङासतेषां क्षिपायां निरासे कर्मठः कर्मशूराः शोभनाः प्रवे भुजा यख ॥--सम्बेरमा
इति । “स्तम्बकर्णयो रमिजपोः “हस्तिसूचकयोरिति वक्तव्यम्‌' इदयच्‌ । तत्पुरुषे कति
बहुलम्‌" इयलक्‌ । शैकरेति । शमि धातोः संज्ञायाम्‌" इयतच्‌ । कर्मठ इति । “कर्मणि
घटोऽठच्‌" ॥

4 र
~ -बिरेश्येखोऽपि भरावभुभ्मः किमप्यगवांयत इषेमाणः ।
सुदद्युतचेतसि देवतानामनतेयन्ताप्सरसश्च तानि ।॥ ६४ ॥

बिदेरयेशोऽनन्तोऽपि किमप्यगवोयत गर्च॑वान्‌ अभवत्‌ । भरावसुभ्ः । दषेमाणो
हृष्टमनाः । देवतानां चेतसि सुत्‌ संतोषोऽद्युतद्‌ दीप्यते स । तानि दैवतानि कृणि
अप्सरसोऽनतयन्त नतितवदयश्च ॥--अनर्तयन्तेति । "न पादम्याडचमाडयसपरिमुदर-
चिनृतिवदवसः' इति परसेपदप्रतिषेधः । अगवौयतेति 1 "वा क्यषः” इति परस्नेपदमात्म-
नेपदं च । अद्युतदिति । श्युश्यो खंडि" इति वा प्रस्नेपदम्‌ । विेशयेति । अधिकरणे
शेतेः" इदययच्‌ । “शयवासवासिष्वकारात्‌ः इति वा सप्तम्या अक्‌ । इषमाण इति । ता-
चछस्यवयोवचनराक्ति चानश्‌" ॥ ।

-/ वनेचराच्ैष्टुमजागतादिप्रगाथविज्ञा मुनयः सरिष्याः ।
चिङ्कुप्सति स्वशितये हरौ तं विघ्ररसद नन्दथवो हवानयन्‌ ॥ ६५ ॥

इरौ खस्थितये खर्मसख रक्षाये चिह्कप्सति परिणन्तुमिच्छति सति सुनयः सशिष्यास्त-
मवानयन्‌ स्तुतवन्तः । वनेचराः बरेष्टभजागतादिग्रगाथविज्ञाः । प्रगाथो मन्रविसेषः ।
्रिष्टबादिरसति बष्टुभः । जगती आदिरखेति जागतः । विज्ञाः निपुणाः । विद्रत्सद्‌ा-
नन्दथवः विबरृत्सन्‌ वधितुमिच्छन्‌ आनन्दथु: खख येषाम्‌ ॥---श्रद्यः खयसनोः इति
वा परसपदम्‌ । चिङ्कप्पतीति 1 इटि च छ्पः इति बा परसिपदम्‌ । वनेचरा इति ।
श्वरेष्टः° । तरेष्ुभजागतेति । “सोऽस्यादिरिति च्छन्दसः प्रगाथेषु" इलयण्‌ । ब्रिष्टुभम्‌ः
इति विवक्षिते "छन्दसः प्रययविधाने नपुंसकात्खा्थं उपसंख्यानम्‌ ॥ खस्थितये
इति । छपिसंपद्यमाने चतुर्थी वक्तव्या ॥

१. एवं पाठे छन्दो विचिन्यम्‌.

९६ काम्यमाङा ।

अपिस्फवदुण्यकरतां प्रमोदं महोत्सवं प्रादित ब्वेभ्यः ।
भिश्चाचसेपाह्तमाजिजीवच्छोरेयदं सोहिणिपुत्रजन्म ॥ ६६ ॥

रो्टिणिपुत्रजन्म रेदिणीपुच्रसख रामसय जन्म पुण्यकृतां भ्रमोद्‌ हषमपिस्फवदवी.
वरधत्‌, बह्टवेभ्यो गोपेभ्यो मद्योत्सवं प्रादित, शोरे्ुदमाजिजीवत्‌ । भिक्षाचरोपाहूतं च-
रणेन भिक्चामजयद्धिः कथितम्‌ 1-भिक्षा शयत्र इकारख (हं ल्धु' इति रधुसंज्ञा प्रा-
प्रोति । “संयोगे गुरः इति गुरु संक्ैव भवति । “आकडारदेका संज्ञाः इति नियमात्‌ ।
गुरोश्च हरः" इदयग्रययः । “भिक्षासेनादायेषु चः इति चरेष्टः । अपिरफवदिति । स्फायी
बृद्धो" इदस्माण्णिचि (स्फायो वः" इति यकारस्य वकारे ्फावि' इलयस्माष्टुडि च्डेश्वडि
"णो चडयुपधाया हखः" इत्युपधाहखे चडि" इति द्वित्वे पूर्वोऽभ्यासः इयम्याससंजञा्या
दादिः शेषः शशपूवौः खयः इति सकारलोपे “अभ्यासे चच" इति पकारा-
देये “सन्वधुनि चडपरेऽनग्कोपे' इति सन्वद्धावे “सन्यतः इलभ्यासाकारस्येतम्‌ ¦ `
आजिजीवदिति । आङ्पूवाजलीवधातोर्णिचि छडि चडि श्राजभाषदीपजीवमीरपीडामन्य-
तरस्याम्‌" इत्युपधाहखाभावयपक्षः । बद्टवेभ्य इति । खुपि चः इति दीर्घे “बहुवचने
स्षव्येत्‌" श्येत्तवे च प्रापे “विप्रतिषेधे परं कायम्‌" इति परत्वादेत्वमेव सयात्‌ रोदिणि-
पुत्रजन्मेति । “उयापोः संज्ञाछन्दसोब॑हुकम्‌ इति हस्वः ॥

ज्वरपूैसरा रुजः प्ररोसुः करडा: खैणपुरःसराश्च गोष्ठे ।

भुजगेशि निश्चाकराभिरामे द्विषतां शोककरे तदावतीर्णे ॥ ६७ ॥

तदा भुजगेशि अनन्ते अवती्णै,गोषे ज्वरपू्वैसरा ज्वरादयो रुजो रोगाः प्रशेमुः शान्ताः।
ल्ेणपुरःसराः करुदाश्च प्रशेमुः ! खेणः चछ्रश्रियो जनः । निज्ाकराभिरामे चन्द्रवन्मधुरे
द्विषतां सेककरे रोककरणद्ीरे । पुरःसर इति ! पुरोऽग्रतोऽ्मरेषु सर्तेः"
इति ट: । पू्वसरेति ! पपूरवे कतैरिः इति ठः । रोककर इति । कृजो हेतु-
ताच्छील्या्खोम्येषुः इति ट: । निश्ञाकरेति । ष्दिवाविभानिद्ाप्रभामास्कारान्तानन्ता-
दिबहुनान्दीकिलिपिङिविवल्मक्तिकतूचिवक्षेत्रसस्याजन्चाबाहृदयेत्तद्धघुरसःघु" इति टः ।
लेणेति । स्रामे प्रयोजनयोद्भ्यः इति न्‌ । भुजगेश्ीति । ईस देश्ये" किम्‌ ॥

यो वैरकारः स्वयमेव गोष्वभूत्तणेदि नो स स्म शक्रत्करीनपि ।

नासीदकाटेऽप्यष्लेग्रहिद्वैमस्तदतंवः कर्मकरा इवाभवन्‌ । ६८ ॥

गोषु यो वैरकारोऽभूत्‌ स खथमेव राकरत्करीनपि नो त्रणेहि स्म वत्सानपि न हि-
सितवान्‌ । दमोऽकारेऽपि अफरेग्रहिर्वन्ध्यो नासीत्‌ । तदा ऋतवः कर्मकरा
वेतनिका इवाभवन्‌ ॥ कर्मकरा इति । "कर्मणि अतौ इति टः । वैरकार इति ।
न शब्द्श्छोककर्हगाथवेस्वादुपूत्रमच्रपदेषुः इति टग्रतिषेधे "कर्मण्यण्‌? 1 श्-

१, “अविस्फवत्‌ः इदादशै.

वटुदेवविजयम्‌ । ९७

रत्करीनिति । सम्बशकृतोरिन्‌ । फलेग्रहिरिति । फलानि गृहातीति । “कफलेग्रहिरात्म -
भरिश्व' इति निपातितः ॥
प्रथ्व्या रक्षामभि(पि) विदधघतस्तं शरियो वासभूमे-
दैयश्रीणां भरविचट्यितुः सखःश्ियाः स्थापकस्य ।
देवस्लीणामभिभवहतः संभवोत्थं प्रमोदं
विश्वस्यावेत्रिुवनपतेव्येत्रसीच्ाति कंसः ॥ ६९॥
कंसः विश्वस तं भ्रमोदं च्चियुवनपतेः संभवोत्थमवेज्ज्ञातवान्‌ । अति व्यत्रसीच्र बि-
भाय । प्रथ्व्याः रक्षामपि विदधतः । रियः वासभूमेः । दैयश्रीणां भ्रविचर्यितुः कम्प-
थितुः । खश्रियाः खभेरक्षम्याः स्थापकस ¦ देवद्नीणामभिभवहूतः परिभवं हरतः ॥-
पृथ्व्या इति । भ्यू छ्याष्यो नदी" इति नदीसंज्ञा श्यस्मासरलययविधिस्तदादि ब्रल्येऽङ्गम्‌'
इयज्ञसंज्ञा । “आण्नयाः इति आरि बृद्धियणदेशौ । देदयच्लीणामिति । "नेयडुवङ्स्था-
नावल्लीः "वामि इति विकल्पेन नदीसंज्ञायां चुर्‌ । भियः, खभिया इति । “डिति ह-
खश्च इति वा नदीसंज्ञायामाड्छद्धियणदेशाः । अन्यत्रेयड्‌ । वासभूमेरिति । विकल्पेन
नदीसंज्ञाभावे शेषो ध्यसखि' इति धिसंज्ञायां वेडिति' इति गुणः । चिभुवनपतेरिति ।
“पतिः समास एवः इति धिसंज्ञायां गणः । च्रीणामिति । ˆअच्रीः इत्युक्या परत्ाच्ुट्‌

कारिमन्याः छुवैदाराः खधाम्ना गां द्ांमन्यां चोहसन्मारुभारी ।
बिभ्यन्म्रयोभोवनादान्येयोगाच्छोरे रूपं उण्धदीक्षांवभूव ॥ ७० ॥

यलयोर्विभ्यत्‌ स भावनादाल्ययोगात्‌ शोरे रूप शश्वद्‌ रक्षाबभूव प्रदयक्षीकृतवान्‌ ।
सखधान्ना आशाः काडिमन्या आत्मनः काठ मन्यमानाः कुर्वत्‌ । गां भूमि रयामन्यां
खगेमात्मानं मन्यमानां कु्वैत्‌ । उषछटसन्माख्भारी उचछ्सन्तीं मालां बिभ्रत्‌ 1--रक्षांब-
भूवेति । दीघं चः इति गुरुसंज्ञा ! इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छः इव्यामः 1 उष्टसन्माङ-
भारीति । इष्टकेषीकामाखानां चिततूखभारिषुः इति हइसखः । ‰ईशकादिभ्यस्तद-
न्तस्यापि ग्रहणम्‌ कारठिमन्या इति । "जानपदकुण्डगोणस्थरभाजनागकालनीख्ङुसका-
सुककबराद्रुयमच्रावपनाछृत्रिमाश्राणास्थौल्यवर्णानाच्छादनायोविकारमेैथुनेच्छकेरावेशेषुः
इति डीषि काली । (आत्ममाने खश्च" ¦ 'खिल्यनन्ययस्यः इति इख; । “अररद्विषदजन्तसख
मुम्‌" इति सुमा हो न बाध्यते । यांमन्यासिति । “इच एकाचोऽम्प्रययव्चः इदयमागमो
दवितीयेकवचनवच् स्यात्‌ । ओतोऽम्शसोः ॥

दाण्डां कीडां ये च मौष्टामङुवैञ्च्येनपातां शच्दाखेटकेीम्‌ ।
ये वाचाटासतेऽपि वाचयमानां योग्यामापु; सात्त्िकीमेव चृत्तिम्‌।७१॥

तेऽपि जनाः सात्तविकीमेव इत्तिमापुः के ये दाण्डां मों च करीडामङुवेन्‌ 1 दण्डः
प्रहरणमस्यां कीडायाम्‌ । मुष्टिः प्रहरणमस्यां ीडायाम्‌ । ये च राश्वदाखेरकेटीमङुवैन्‌ ।

९८ काव्यमाला ।

ङ्येनपातोऽस्यां क्रियायामिति स्येनपाताम्‌ । ये च वाचाटाः । वाचेयमानां मुनीनां
योग्याम्‌ ॥--दाण्डां मौष्यमिति 1 तदस्यां प्रहरणमिति क्ीडायां णः” शश्ियाम्‌ः
'अजायतष्टापृः इति टाप्‌ । दयैनंपातामिति । वजः सायां क्रियेति जः' इति
घजन्तात्‌ पातशब्दात्‌ इद्रहणे गतिकारकपू्वसख कारकत्वादज्‌ । ¶येनतिलस् पाते
जे" इति मुमागमः । वार्चयमानामिति । ¶वाचि यमो व्रते" इति खच्‌ । वाचयमपुरंदरो
च" इति पूर्वपदस्यामागमो निपाते । वाचाटा इति । “आख्जाटचां बहुभाषिणि" इ-
द्याटच्‌ । कुत्सित इति वक्तव्यम्‌” । यचि भम्‌” इति भर्सं्ञायां कुत्वाभावः ॥

वमौयितं मच्रकृतां मरुत्तः शापदं दानवसत््वमेजयम्‌ ।

खवौसिनः सार्वुदात्तवा्थेः सर्बादयोऽस्तोषत शंयवो हरिम्‌।७२॥

श्वादयः खर्वासिनो हरिमुदात्तवाञ्ययैर्वाग्विकरेरस्तोषत स्तुतवन्तः । मन्वक्ृतां
मच्रदरष्णां वमीयितुं वर्मवदाचरितवन्तं रक्षकम्‌ मरुत्वतः शापम्‌ । दानवसत्त्वमेजयं
दानवानां सत्त्वं हृदयं कम्पयन्तम्‌ । सावं सर्वसमे हितम्‌ राोयवः सुखातिशयवन्तः॥--
शर्वादयोऽस्तोषतेति ! “सुिडन्तं पदम्‌" इति पदसंज्ञायां “एडः पदान्तादति इति पूर
रूपत्वम्‌ । वमायितमिति ! आचारक््यचि “नः क्ये" इति पदसंज्ञायां नखोपः । शयव
इति । "कंशंभ्यां बभयुस्तितुतयसः इति युस्‌ । सिति चः इति पदसंज्ञायामनुखारपर-
सवर्णो । मरुत्वत इति । मरुतोऽख सन्तीति मतुपि (तसौ मत्वर्थे इति भसंज्ञायां जर-
भावः । शवादय इति । "वहुषु बहुवचनम्‌” इति बहुवचनम्‌ । हरिमिति । श कयोरद्विवच-
नेकवचने' इयेकवचनम्‌ । वाडमयैरिति । “मयद्केतयोमोषायामभक्ष्याच्छादनयोः* इति वि-
कारे मयद्‌ ।यरोऽनुनासिकेऽनुनासिकोवा? । "तद्धितप्रल्यये भाषायां नियवचनं कतेन्यम्‌”।)

अमरारिभरातुरक्षमासाध्वगरदंकारपरतपानुमावे ।

भगवलयभिरूषकेऽवतारं सुवनं प्रीतिवशेवदं बभूव ॥ ७३ ॥

भगवति अवतारमभिकाषके सति भुवनं प्रीतिवश्वदं बभूव । अमरारिभरातुरक्षमासा-
ध्वगदंकारपरंतपानुमावे अमरारय एव भरसनातुरायाः क्षमायाः साधु्दश्षो अगदंकारि-
कित्सकः । परेषां तापयिता चाञुमावो यख । 'दक्षस्ीथौत्तशाच्रा्थो इ्टकमौ भिषक्‌
चिः" इति वाहटः ॥--वदवदमिति ! श्रियवरो वदः खच्‌" । “अररदविषदजन्तख सुम्‌”
परेतपेति । द्विषत्परयोसरपेः इति खच्‌ । अगदं कारेति । अगदं कयेतीदयण्‌ । “कारे
सलयागदस्ः इति "अस्तु सलयागदस्य कार इति वक्तव्यम्‌" इति मुमागमः ॥

इति सटीके वासुदेवविजये द्वितीयः समेः।

तृतीयः सगः ।
नारायणे रात्रिमटाङ्गनानामसातये तत्र जनिष्यमाणे ।
युक्तं सुरनांकनगप्रसून पपात नक्षृत्रपथादनस्पम्‌ ॥ १ ॥

वृसुदेवविंजयम्‌ । ९९

तत्र नारायणे जनिष्यमाणे प्रादुभविष्यति सति नक्षत्रपथात्‌ अनस्पं नाकनगग्रसूनं
खर्मदृक्षकुुमं पपात । सुरैरयुक्तम्‌ । अनल्प बहु । रात्रिमयाङ्गनानां राक्षसच्रीणामसातये

न सातयति सखयतीदयसातयः -- नक्षचपथादिति । कारके इत्यधि श्युवमपाये-

<पादानम्‌" इलयपादानसंज्ञा । "अपादाने पचमी? । रात्रिमटेति । शरत्रेः कृति विभाषा

इति मुमागमः । असातय इति । “अनुपसगांद्धिम्पविन्दधारिपारिवेद॒देजिचेतिसाति-
इति नञपू्वात्ातेः सखुखाथोच्छः । (नखोपो नजः उत्तरपदे परे । अनत्पमिति ।

(तस्मान्नुडचि इति परस्य जुडागमः । नक्षच्रनाक इद्यत्र ननश्रण्नपान्नवेदानासत्यानसमु-

चिनकुर्नखनपुंसकनक्षत्रनक्रनाकेषु प्रकृलयाः इति नजः ग्रकृतिभावः ! नगेति । (नगोऽ-

्राणिष्वन्यतरस्याम्‌ः इति प्रकृतिभावः ॥
येषां पराजेषत वीर्यमूम्नो येभ्यः पुरान्तदेधते च पूवम्‌ ।
म॒र्टिधयेभ्योऽपि च दानवेभ्यस्तेभ्यस्तदा नाविभियुिविष्ठाः ॥ २ ॥
तदा दिविष्ठा देवास्तेभ्यो दानवेभ्यो नाबिभियुर्बिभ्यति स । ते पूवं येषां वीर्यभून्नः
यराजेषत विमुखीबभूवुः । युश्िधयेभ्यो अलयन्तबाेभ्योऽपि येभ्यः पुरा अन्तर्दैधते
न्तरदधत #॥--दानवेभ्य इति । “भीत्राथानां भयहेतुः इदयपादानसंज्ञा ! पराजेषत
वीर्यभूम्नः इति । “पराजेरसोढः इद्यपादानसंज्ञा । येभ्यः अन्तर्दधते । “अन्तद्धौ येना-
ददरौनमिच्छति' इद्यपादानसंज्ञा । पुरि छड्चास्मेः इदयनयतनमभूतेऽपि ख्ट्‌। दिविष्ठ
इति । “सुपि स्थः" इति कप्रलयये ‹ इद्‌ दुभ्यां च इति । सप्तम्या अकि “अम्बाम्बगो-
भूमि- इति मूधेन्यादेशः । सुष्िधयेभ्य इति । नाडीसुश्योश्' इति खल्‌ । [ भूम्न इति
शथ्वादिभ्यः- इतीमनिनप्रखये ‹ बहोर्खोपो भू च बहोः इति बहुशब्दस्य भूरादेशः

"2 ॥ ]

2 बिभीहि मा देवकि ते सतोऽयं संतरास्यते त्वां स सगोत्रवग्यीम्‌ ।
सखस्यस्तु तुभ्यं सहमदठैकायै विहाय इयानरिरे गिरोऽप्यौः ॥ ३ ॥
हे देवकि, मा बिभीहि । ते सोऽयं खतः समोच्रवग्यां त्वां संघ्राख्ते रक्षिष्यति ।

समानगोच्राणां वंग भवाः सगोच्रवग्यौः ध्सहभवतकयि तुभ्यं खस्स्तु इति भिरो

विहाय आकां आनशिरे व्याप्ताः । अभ्या अथादनपेताः 1--सगो्वग्यामिति ।

‹ ज्योतिर्जनपदराचिनाभिनामगोच्ररूपस्थानवर्णवयोवचनबन्धुघुः इति समानशब्दस्य

सभावः! "वोपसर्जनसयः इति बहुवरीह्यवयवस सहशब्दस्य सभावः । सहभतृकाय ।

“्रकृलयाशशिषि “अगोवत्सहरेषु" इति सहराब्दस्य प्रकृतिभावः ।! ननद॒तश्व इति कप्‌

म । अभ्यौ इति । श्वर्मपथ्यर्थन्यायादनपेतेः इति यत्‌ ॥
अथाधैरात्रे निबिडेसमोभिरभररिदैरछन्नदिशे निकंसः ।
खारिपचामत्रविपकमन्नं विष्वण्य सुष्वाप स रक्षिवगेः ॥ ४ ॥
अथाधरातरे निकंसः कंसेन नियुक्तो रक्षिवर्गोऽन्न विष्वण्य सदाब्द्‌ं भुक्त्वा इुष्वाप ॥

१०० करान्यमारा ।

अ्थरिषिराकारल्िरनिविडेसमोभिद्छननदिरे छादितदिश्ि । खाररिपचामच्रविपक्त खारि
पचेषु पात्रेषु विपक्रम्‌ । खारि पचतीति खारिपचः ॥--परिमाणे पचः" [ इति खर्‌ ] ।
"खिलयननव्ययसयः इति इखः । पक्रमिति । "पचो वः इति निष्ठातख वः । अधर
चिदैरिति । वदाम छिदः" इति खश्‌ ! निकंस इति । “अवादयः कुथ तृतीयाः
इति गतिसमासः ॥

मितंपचं किंचिदरेतुदं तां प्रसूतिजं दुःखसयांबभूव ।

चक्रं ठकलखाटतपभास्कराभं दधानमीश्च रारणं गता सा। ५॥

तां प्रसूतिजं दुःखं प्रसववेदना अ्यांबभूव प्राप्ता । सा ईं विष्णुं शरणं गता मित
पचमत्पं फचित्‌ अरंतुदं पीडाकरं ल्लारतपभास्कराभं चक्र दधानम्‌ । र्खाट तप-
तीति तथा मध्याहाकः ।॥--मितंपचमिति । “मितनखे च इति खश्‌ । अरुतुदमिति ।
“विध्वरुषोस्तुदः” इति खद्‌ । संयोगान्तसोपः । ललारंतप इति । “अपूयैकलययोह-
शितपोः" इति खड्‌ ॥ -

प्रियंवदं मित्रमिवारुयोधि द्धिषंतपं देवमिव स्तुबानम्‌ ।
इरंमदं उ्योतिरमु्वदभं रनः दानैः प्रावृषिके ररास ॥ & ॥

परदरृषिकं प्राबरषिं जातमभ्रं शनैः शनैः रराष शब्दायते स्म । प्रियंवदमयुरोध्यनुवर्व-
नशीङं भिन्नमिव । द्िषतपं देवं स्तुवानमिव । द्विषतः तपतीति । इरंमदं ज्योत्तिरसुश्चत्‌
इरया जङेन माद्यतीति ॥--इरेमदमिति । “उग्रपदयेरमदपाणिधमाश्व' इति निपातनम्‌।
प्रियवदमित्ति । श्रियवद्े वदः खच्‌" । द्विषेतपमिति । श््विषतस्योसपेः इति खच्‌ ।
पराट्ृषिकमिति । ्प्रादृषष्ठप्‌" । श्रादृषिजम्‌ इति वा पाठे श्रावरट्शारत्कारूदिवां जे इति
सप्तम्या अक्‌ ॥

अधीतवन्तो बिधिवदधुरुभ्यः श्वुतीः सतीर्थ्यः सह्‌ सेष्टि मयाः ।
भूयात्सुखं देवकनन्दनाया हृदैवमाश्चासत तापसौद्धाः ॥ ७ ॥

तापसौद्धाः प्रशस्तास्तपखिनो हदैवमाश्चासत प्राथितवन्तः । देवकनन्दनायाः सुखं
भूयात्‌ इति गुरुभ्यः सतीर्थ्यः समानतीर्थैवासिभिः सह सेष्टि श्रुतीः [ अधीतवन्तः
सेष्टीति अव्ययं विभक्तिसमीप~ इयन्तार्थकसहशब्दस्याव्ययीभावसमासे “अव्ययीभावे
चाकाले" इति श्रन्थान्ताधिके च इति वा सदशब्दख सभावः । सतीर््यैरिति। समाने
तीथेवासीः इति यत्‌ । तीर्थे येः इति समानशब्दस्य सभावः । तापसोद्धा इति तपः
रब्दात्‌ अण्च" इद्यण्‌ मत्वर्थीयः । श्ररासावचनैश्व" इति समासः । मद्या इति । "मत-
जनहलात्‌ करणजल्पकर्षेषु" इति यत्‌ \

१. अख तत्पुरुषे चरितार्थत्वादुपन्यासध्िन्यः.

वाघुदेवविजयम्‌ । १०५१

1 +, ५
सब्रह्मचारी नवमेषरुच्याः सोदयेदेरयो हरिददमभासाम्‌ ।
तमाङकान्त;ः सदगाननन्दसभोद्रमः कश्चन जपती तो ।॥ ८ ॥

कश्चन भ्रभोद्रमः तौ जपती जायापती आननन्दत्‌ आनन्दयामास । नवमेधश्च्याः
सन्रह्मचायी हरिदरमभासां मरकततिषां सोदयदेदयः ईषदसमाप्तः समानोदयैः । तमाल-
कान्तेः सदक्‌ सदशः 1-- सब्रह्मचारीति । ब्रह्म वेदः । तदध्ययनार्थं यद्रतं तदपि
ब्रह्म तचरतीति ब्रह्मचारी ¦ समानं ब्रह्म चरतीति सब्रह्मचारी । "व्रते इति णिनिः ।
(वरणे ब्रह्मचारिणि" इति समानय सः ¦ सोदयैदेश्य इति । समाने उदरे शयितः
स्थितः इ्यर्थ “सोदराद्यः इति यस्प्रलयये विवक्षिते प्रागेव “विभाषोदरे इति समानख
सः । ‰ईषदसमाष्ठौ कल्पन्देदयदेरीयरः । सदगिति । “टग्टरवतुषुः इति समानस्य
सः । जपती इति । राजदन्तादित्वात्‌ पक्षे जायाशब्दस्य जभावो द्‌भाचश्च निपादयते ।
` परनिपाते ॥

इयानसाविलयपि कल्पकोष्या दुज्ञानसोभाग्यविशेषसीमा ।
सुतः स ताद क्तरिजगत्पवित्रमाहारम्यभूमाजनि देवकीतः । ९ ॥

देवकीतः स तादक्‌ सुतो अजनि । असौ इयान्‌ इदंपरिमाणक इति कत्पकोव्या
कल्पानां कस्या अपि दुज्ञौनसौभाग्यविशेषसीमा । च्रिजगत्पविच्रमाहात्म्यभूमा ॥-
देवकीत इति । जनिकदः प्रकृतिः इलयपादानसंज्ञा । इयानिति । "किमिदंभ्यां वो घः ।
इदं किमोरीरकीः इतीशादेशः । तादृगिति ! “आ सर्वान्नः इयाकारादेशः । दुज्ञानेति।
आतो युच्‌” इति युच्‌ ॥

कानिषेः संतमसस्य हन्तुः पर्यु: सतामात्तरतेरनन्ते ।

समुद्रियासरादित मोद्माभ्यां विधोभेवन्ती सितचन्द्रिका सा ॥१०॥

विधोर्विषोश्वन्दरा्र भवन्ती सितचन्धिका आभ्यां जपतिभ्यां मोदं प्रादित प्रददौ)
कृङानिधेः कलानां वियानां विम्बषोडश्शांसानां च निधेः । संतमसख व्याप्ततमसो-
ऽज्ञानख, तिमिरस्य च इन्तुः । सतां साधुनां, नक्षत्राणां च, पत्युः अनन्ते रोषे, आ-
काशे च, आत्तरतेः । समुद्वियात्‌ ससुक्ञेद्धवात्‌ --विधोरिति 1! “भुवः अभवः' इदयपा-
दानसंज्ञा 1 आभ्यामिति । कर्मणा यमसित्रैति स संप्रदानम्‌" इति संप्रदानसंज्ञा! "चदुर्थीं
संश्रदने' । ससुद्रियादिति । मवे ^समुद्राभ्राद्‌ घः" ॥

पुरदरादमदयुतिचोयेधुयैविष्वद्यगक्षाममहःप्रवाहम्‌ ।
तियेक्स्फुरत्सारसनम्रभोर्मीसोदामनीनूतनवारिबाहम्‌ ।॥ ११॥
सवेसदादुर्विषहदामनस्यसर्ब॑कषं सवैपथीनवीयम्‌ ।

यथासुखीनं भूकर रमायाः श्रीकोौस्तुभे प्रत्युरसं दधानम्‌ ॥ १२॥

१०२ काव्यमाला |

प्रतीपव्ततैमैरुडारमदण्डसभ्यग्भिरिन्द्रारिषु बाहुदण्डैः ।

सम्यक्षु सक्तैश्चरितेषु भान्तं हृदे समेषामपि रोचमानः ॥ १३ ॥
्ेम॑करैः पुण्यवतामरीणां भयेकरैनिलयमनन्यदाखैः ।

पनायितं त्रैतनिकैरिबाश्चैः क्षीरार्णवानूपविहाररोखम्‌ ॥ १४ ॥
कद्धितानथैमनन्यदर्थं खाभ्यां स्वधामेयं नवे उुबानम्‌ ।

दर्यां न धारू न परं तमेतौ जगन्ति चानन्द्रसे न्यमाडष्घुः ॥ १५ ॥

तं उण्भ्यां धार साधु पिबन्तौ एतौ देवकीवखुदेवौ न परं केवरं न अपि ठु जगन्ति
च आनन्दरसे न्यमाद्श्चुः न्यमल्यन्‌ । खाभ्यामात्मभ्यां खधाम खदेदं अपहवानं भरका-
रायन्तम्‌ । पुरंदरादमद्युतिचौयघुर्यविष्व्यगक्षमामदहःप्रवाहम्‌ । पुरंदरादमा इन्द्रनीरः ।
विष्वद्यक्‌ समन्ततो व्याप्रुवत्‌ । सारसनग्रभोमीसोदामनीनूतनवारिवाहम्‌ । सारसनं
काश्ची ! सर्व॑सदादुर्विषहामनस्यसर्वकषम्‌ । सर्वसहा भूमिः 1 आमनखं दुःखम्‌ । सर्वै-
पथीनवीर्यं स्वैपथं व्याप्रुवत्‌ । प्रत्युरसं उरसि श्रीकेोस्तुभं दधानम्‌ । रमाया यथामुखीनं
मुखपरतिषिम्बदशनाधिकरणं सुकुरम्‌ 1! बाहुदण्डेभान्तम्‌ । इन्दरारिषु प्रतीपदत्तेः प्रतिकूल-
व्यापारैः । गरुडाद्मसध्यग्भिः मरकतदण्डसदशैः। सध्यड्‌ सहायः 1 सम्यक्षु मेषु चरितेषु
सक्तः समेषां सर्वेषामपि हृदे रोचमनिः चित्तं खविषये स्पृहां कारयद्धिः । अच्चैः चक्रा-
ययायुधेः पनायितं स्तुतं॑वैतनिकैः वेतनेन जीवद्धिरिव । पुण्यवतां क्षरमकरैः । अरीणां
निलयं भयंकरः । अनन्यदास्थैः आस्थान्तररहितैः । क्षीरार्णवानूपविहाररोखम्‌ । अनूपं
जलप्रायो देः । कदर्थितानर्थम्‌ । कदर्थाछृता अनथा आपदो येन । अनन्यदर्थम्‌ 1-
हृदे इति! 'सच्यथौनां प्रीयमाणः' इति संप्रदानसंज्ञा । खाभ्यामिति । "ाघहुद्स्थाशपां
्ीप्यमानः' इति संप्रदानसंज्ञा । युरंदरसर्वसहेति ¦! 'ूःसर्वयोदरिसदयोः इति खच्‌ ।
्षमकरेरिति। श्षिमभियमद्रेऽण्‌ चः इति खच्‌ । विष्वश्यगिति । “ऋत्विग्दधकखग्दियुष्णि-
गञ्चयुजिक्रुचां च इति किन्‌ । विष्वग्देवयोश्च टेरद्यच्चतौ वग्रययेः इदयन्यादेशः ¦ सम्य-
क्षिविति । समः समि") तियंगिति 'तिरसस्ियैरोपे चः । सघ्यम्भिरिति “सहस्य सधि ।
प्रतीपेति । प्रतिगता आपोऽस्मिन्निति । व्यन्तरुपसर्मेभ्योऽप ईत्‌” इद्याकारसय ईकारः ॥
“आदेः परस्य । अनुपेत) ऊदनोर्देशे" इत्यकारः! अनन्यदास्ैरिति । “अषष्टयतृतीया-
स्थख दुगाशीरान्ञासयास्थितोत्छुकोत्तिकारकयगच्छेषुः इति दुगागमः। अनन्यदर्थमिति
अथे विभाषा इति दुक्‌ ! कदर्थितेति । कुत्सितोऽर्थः कदर्थः । कोः कनत्ततपुरूषेऽचि'
इति कदादेशः । चोरयति । ब्राह्मणादिपाडात्‌ ष्यञ्‌ । सौदामनीति। सुदाम्ना पर्ैतेन एक-
दिक्‌ । "तेनैकदिक्‌" इत्यङ्‌ । “रिङ्धाणज्‌-- इति डीप्‌ । नूतनेति ! "नवस नूल्ञतन-
खाः इति खार्थ तनप्रययो नू आदेशश्च ! सर्वपथीनेति । "तत्रवीदेः पथ्यङ्कः इति ख. ।
यथामुखीनमिति । यथामुखसंमुखस्य दशेनः खः? । वैतनिकैरिति । वेतनैर्जावन्तीति ठक्‌ ।

वासुदेदविजयम्‌ । १०३

भत्युरसमिति । "विभक्तयर्थेऽन्ययीभावः' । “प्रतेरुरसः सप्तमीस्थात्‌ इति समासान्तोऽच्‌
धारू इति । 'दाधेरूसिशदसदो रः" ताच्छीलिकः ॥

ये कद्वदाः कोष्णवधूङ्ुचेकश्राद्धाः कवोष्णानि पडान्यदन्तः ।
सकन्तृणारण्यजुषोऽभवंस्तेऽप्यकापथाः कापुरुपासदानीम्‌ ॥ १६ ॥

ये कापुरुषाः कुत्सिताः पुरुषासदानीं भगवदाविभावसमये अकापथाः सन्माभेस्था
अभवन्‌ । कुत्सितः पन्थाः कापथः । तद्रहिताः । कीदशाः । कद्वदाः ग्ह्यवादिनः ! को.
ष्णवधुकुचेकश्राद्धाः प्रमूतश्नद्धाः । कवोष्णानि ईषदुष्णानि पलानि अदन्तः । कन्त
णारण्यजुषः } कत्तणं तृणविशेषः --कद्रदा इति । ^रथवदयोश्व' इति कोः कद्धावः ।
कन्तुणेति । “तृणे च जातौ" इति कद्धावः । कापथेति । (का पथ्यक्षयोः इति कादेशः ।
कोष्णेति 1 श&षदरथै" इति कादेशः । कापुरुषा इति । "विभाषा पुरषे" इति कदेशः ।
क) । “क्वं चोष्णे'इति कवादेशाः । श्राद्धा इति । श्रद्धाचावरत्तिभ्यो णः सत्वर्थीयः ॥

उदूढदहषौ ननरतुमेयूरा व्यज्ञेऽपि पद्या व्यरुचन्प्रपुह्ा
वीरुततिभूङ्गकुरेररसीदामोदमुद्रोदुमिवाठुसथोः ८!) ॥ १७ ॥

मयुरा उदूढदहषौ नन्रतुः । व्यह्े अपि अहनि अतीतेऽपि पद्याः प्रुषा व्यरुच॑न्‌ शो-
भन्ते स । विगतमहो व्यहः । वीरुतततिः अङ्गकुरेरामोदं सौरभ्यं दषं चोद्रोटमनुसथौ(१)
इव ॥--मयुरा इति । मह्यं रौतीति रौतेरचि टिलोपः \ मदीरब्दस्य मयूभावः । "व्णा-
गमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चापरौ व्णैविकारखोपो । धातोसरदथौतिशयेन योगस्तदुच्यते पच्च-
विधं निरुक्तम्‌ ॥` धषोदरादीनि यथोपदिष्टम्‌ इति रोपविकारादयः । व्यद इति ।
'संद्याविसायपूर्वैखाहस्याहनन्यतरस्यां डोः इद्यहनदेशाभावे रूपम्‌ । उदेति । वहेः
-्तः । यजादित्वात्संप्रसारणम्‌ । ष्टो ढः" (क्षषस्तथोर्धो ऽधः इति तस्य धः । तख टूना
टुः" इति टत्वम्‌ । “दो ढे रोपः । “दलोपे पूर्व दीघ।ऽणः' । उद्रोटमिति । सहिवहये-
रोदवर्णस्यः इद्योकारः ¦ ठरोपः । वीरदिति । विविधं रोहतीति क्तिप्‌ ! न्यक्रादित्वात्‌
हस्य धः । “अन्येषामपि दयते" इति दवेः । प्रफुष् इति । जिफला विश्चरणे" । “जीतः
त्तः" । ^ति च इति अकारस्य उकारः ॥

न
यायावरा छाक्षृणिकाः कठाश्च कौरिक्यु ब्ाह्यणिपेप्पङादाः ।
ये तैत्तिरीयाः क्रमकाः समे ते विच्ंभरं तुषटूबुरालिजीनाः ॥ १८ ॥

ते समे स्वै विप्रा विश्वभरं तुः के । यायावराः । “अच्चिहोत्रकमात्रस्तु यात्रा्चीरो
द्विजो हि यः । याचमानः कमाद्रणीन्‌ स हि यायावरः स्मतः ॥* लक्षणिका इति ।
लक्षणमधीतवन्तो ज्ञातवन्तो वा । द्वावथोवत्राजुवर्तेते । कमकाः कममधीयाना विदन्तो
वा! कठाः कठेन प्रोक्तमधीयाना विदन्तो वा ! कोरिक्यनुत्राह्मणिपैप्पखादाः ! कैौरि-
क्रिनः कौरिकेन षोत्तं कल्पमधीयाना विदन्तो वा । अदुतब्राह्मणिनः अयुब्ाह्मणमधी-

१०४ कान्यमाखा |

यानाः । पैप्पलादं पिषपलाद्घरोर्तं छन्दोऽघीयानाः । तैत्तिरीयाः तित्तिरिग्रोक्तं छन्दोऽधी-
यानाः विदन्तो वा । आििजीनाः ऋतिजमहैन्तो यागयोग्याः । ऋत्विकमोहौ वा ॥-- वि
शव॑भरमिति। "संज्ञायां श्रतद्रजिधारिसहितपिदमः' इति खच्‌ । यायावरा इति ! यातेयंड्‌।

यश्च यडः' इति वरच्‌ 1 क्षणिका इति (तदधीते तद्रेद' इदयधिकृय (क्रतूक्षथादिसूत्रा-
न्ताषटक इति 'अयुसूरक्ष्यलक्षणे च (१)' इति ठक्‌ । कमका इति । “क्मादिभ्यो बुन्‌? ।
अयुत्राह्मणीति'अनुब्राह्मणादिनिः" पेणलादा इति । पिपपरादशब्दात्‌ तेन प्रोक्तम्‌*इयमण्‌ ।
, छन्दसि तदन्तात्‌ “छन्दोव्राद्यणानि च तद्विषयाणि" इति वचनात्‌ अध्येतरृवेदिघ्रोरत्पन्नसख
श्रोक्तात्‌ छक इति खक्‌ । तेत्तिरीया इति "तित्तिरिवरतन्तुखण्डिकोखाच्छण्‌" तदन्ता-
दप्युत्पत्रख प्रयस्य छक्‌ । कोरिकीति ! कार्यपकौरिकाभ्यादख्षिभ्यां णिनिः" तदन्ता-
दुत्पनख श््रोक्ताष्टुक्‌' 1 “छन्दोब्राह्मणानि च इति चकारात्‌ कत्पसूत्राणासपि केषांचित्‌
तद्विषयता । कठा इति । कलपिविशंपायनान्तेवासिभ्यश्च' इति वेदोपायनान्तेवासित्वाण्णि-
निः । तस्य "कडचरकाष्टुक' तदन्तात्तथा तद्विषयादुतन्नसय प्रययसख श्रोक्तात्‌ क्‌ ।
आरत्व॑जीना इति । थय्ञदविग्म्यां वखनौ' । (तत्कमौहैन्तीव्युपसंख्यानम्‌ः ॥

<भोटुम्बर वैदिरनैम्बमुख्ये देशेऽवसन्ये स जनंगमौवाः ।

ये चाधिकौशाम्बि जनास्तदानीमाकस्मिकी प्रीतिमयासिषुस्ते ॥ १९॥

ते जना अपि तदानीमाकसिकीमविद्यमानहेतुकां प्रीतिमयासिषुः । ये जओदुम्बरे
वेदिशनैम्बमुष्ये च देशे तन्नामकेषु देशेषु अवसन्‌! अधिको शाम्बि कोशास्ब्यामवसन्‌।
ते जनगमोधाः। जनंगमाश्वण्डाराः ॥--जनंगमा इति! गमश्च" ईति खच्‌ । ओदुम्बर
इति । उदुम्बरा अस्मिन्सन्तीति तथा । (तदस्मिन्नस्तीति देशे तन्नान्नि' इयण्‌। कोरा-
म्बीति । कुशाम्बेन निषत्ता इति तथा! तेन निवृत्तम्‌* इण्‌ । नेम्बेति । निम्बानां निवास
इति । "तस्य निवासः" इदयण्‌ । वेदिरेति । विदिशाया नगया अदूरभवं नगरं वेदिशम्‌ ।
“अदूर मवश्व' इयम्‌ । आकस्मिकमिति । अकस्माच्छन्दो विनयादिः खार्थं ठक्‌ ॥

पाण्ड्ये; कलिङ्गैः रभिः प्रसिद्धा वसुंधरा स्वेगशक्तिसारे !
जाते हरौ तारपताबुदीते मुद्रतीव स्म चकासिरूपम्‌ | २० ॥

हरो जाते वसुंधरा चकास्िरूपं स । प्रशस्तमशोभत । तारपतै उदीते इुसुदर-
` तीव पाण्ड्ये: कलिद्गैः ऊुरुमि्जनपदेः प्रतिद्धा अरुकृता । सर्वेगदक्तिसारे सर्वं गच्छति
व्याप्नोति इति सरवेगः। अन्तादयन्ताप्वदूरपारसवौनन्तेषु डः° इति गमेः कर्मण्युपपदे डः।
डियमसापि' इति टिरोपः। पण्ड्येः कलिङ्गैः कुरुभिः इति । पाण्ब्यादीनां निवास
इदयं उत्यन्नस्याणो “जनपदे छप्‌' इति छप्‌ । पि युक्तवद्रयक्तिवचने इति पुं
स्तवं बहुत्वं च । ाण्डोजनपद्दाब्दात्‌ क्षत्रियात्‌ उ्यण्वक्तव्यः' इति पाण्ञ्यशब्दः। कु-
सुदरतीति \ मु दनडवेतसेभ्यो मतुप्‌" । डित्वाद्धिरोपः । क्षयः इति वत्वम्‌ ।चकासिरूप-
मिति \ प्रेसायां रूपप्‌" ॥

॥

वासुदेवविजयम्‌† ` १०४५

तापिच्छनीकाडयरुचि प्रतीचि स्व्वेरिममोविधि पुंसि रागात्‌ ।

स शनः स्तादिति वक्तुकामः खयं व्यरचि विच गगः ॥२१॥

गर्मः प्रतीचि सर्वप्रयगात्मनि पुंसि रागात्‌ स“लदः-अवरं दत ति वक्त
कामः सन्‌ विविच्य खयं व्यलजिष्ट ल्जते स्म । तापिच्छनीकादारुचि तमारसदशकान्ता
स्त्वैरिममाविधि असुराणां मर्मवेधकर्तैरि ॥- शत्रु इति । आशिषि हनः" इति डः।
ममीविधीति । मर्मपूर्वकाव्यधधातोः क्रिपि नदहिदतिद्रषिव्यधिरुचिसहितनिषु करोः
इति पूर्वपदस्य दीः । संप्रसारणम्‌ । नीकाश्च इति । पचायच्‌ । इकः काशे" इति दीधेः।
मरतीचीति । "चौ इति दीधः ॥

दन्तावलेन्द्रं सुचिरेण बाष्पपाथःपरीवाहततस्तुराषाट्‌ ।

विच्य विश्वावसुविष्टुतः सन्नातिष्ठदष्टापद्विष्टराग्यम्‌ ॥ २२॥

तुराषाट्‌ खचिरेण दन्तावडेन्द्रं एेरावतं विमुच्य विश्वावश्ठविष्टुतः सन्‌ अश्टापदविष्ट-
राग्यं खणैसिंहासनमातिष्ठत्‌ आक्रम्य स्थितवान्‌. बाष्पपाथःपरीवाहततः ।॥--दन्ताव-
ङेति । “दन्तशिखात्संज्ञायाम्‌ः इति मत्वथथिो वरच्‌ । श्वेः इति दीघेः । विश्वाव-
खिति । श्विश्वख वुराटोः' इति दीषैः । परीवाहेति ! शवाहेभवे धञ्‌" । “उपसगंख
चञ्यमनुष्ये बहुम्‌" इति दी्ैः 1 अष्टापदेति । अष्टनः संन्नायाम्‌' इति दीधः ।
तुराषाडिति । तुरं वेगवन्तं सहते इति “छन्दसि सहः" इति ण्विः । छन्दसा अपि रोके
भवन्तीति “अन्येषामपि दृदयतेः इति दीधः ॥

दधिष सुदपोत्पुरुहूतपक््यान्कंसः पतिन्नीमथ पाणिरेखाम्‌ ।
दरदैधद्धिः सदितोऽजशक्या मूर्च्छा तदानच्छै कुमारघाती ॥ २३॥
अथ तदा कंसः अजशक्लया विष्णुमायया हेतुना मृच्छमानच्छं प्राप्तवान्‌ । पतिघ्री

पाणिरेखां दधद्धिः दारः सहितः। सखदपात्‌ दपंसगरद्धेहेतोः पुरद्तपक्ष्यान्‌ इन्द्रपक्षभवान्‌

कषिप्रर्निरसनशीखः । कुमारघाती ॥--कुमारघातीति । कुमारशीषेयोर्णिनिःः । पतिघ्री-
मिति । हन्तेः “लक्षणे जायापदयोष्ठक्‌" । हतेति हृतमाह्वानम्‌ । हयतेः क्तः । यजादित्वात्‌

संप्रसारणम्‌! अङ्गसय' इदयासप्तमाध्यायपरिसमापेरधिकारः । दलः" इति दीषैः। सुदर्पा-
दिति । समद्धावन्ययीभावः ॥

तमीशितारं तिखणां गतीनां सुखाय नृणामुररीकृताङ्गम्‌ ।
चतुदशानां प्रभवं तनूजं विद्यापदानां पितरौ तनु (लुतः) स्म ॥२४॥

पितरौ देवकीवखदेवो तनूजमात्मजं नुतः स्म ष्टुवतुः । तिसखणां सत्त्वरजस्तमोमयीनां
गतीनां ईशितारम्‌ । नृणां सुखाय उररीकृताज्गम्‌। चतुदंशानां विद्यापदानां स्थानमूतम्‌ ।
गतीनामिति। हखनयापो नुटः इति चुरि "नासि" इति दीधः । तिरुणामिति ।"न तिरूचतस"

इति दीघांभावः । नृणामिति । चर चः इति दीषेः । चलुदंशानामिति । शट्चतुभ्यंष'
द, ११

१०६ कान्यमाख ।

इति वुट्‌। नोपधायाः इति दीः । ईैदितारमिति। शा देश्य
खनननेष्त्ष्ृक्षत्तदोतपोतप्रशातृणाम्‌' इति दीषः ॥

वंहिष्र धामानयुपेयिवांसं मनुष्यलोकं पुरुषं महान्तम्‌ ।

्रज्ञासितारं परिपन्थिनस्तमिलत्रुवातां प्रियकारयुव्योः ॥ २५ ॥

तमिदघ्रुवाताम्‌। बंिष्टधामानमतिभ्रदधतेजसम्‌। मलुष्यलोकसुपेयिवां सं प्रघ्ठुवन्तम्‌।
महान्तं पुरुषम्‌ । परिपन्थिनः प्ररासितारम्‌ ॥ उव्याः प्रियकारम्‌ । वंहिष्टधामान-
मिदि । 'स्वैनामस्थाने चासंबुदधौइति दीषेः। उयेयि्ांसमित्ति।'उ्पेयिवाननाश्वाननूचान-
श्व" इति क्रखन्तो निपातितः । “उगिदचां सवैनामस्थाने चाधातोः इति नुम्‌ । सान्त.
महतः संयोगखः इति । महान्तमिति । महधातोरोणादिकेऽतिभरलये शतृवद्धावे चोगित्त्वा-
्चमि “सान्तमहतः- इति दीर्धः । ्रशासितारमिति तन्न्तसख दीधः ! भ्रिय॒कार-
मिति । शक्षेमभियमद्रेऽण्‌ च इति कृजोऽण्‌ ॥

। तृ च्‌ । अन्तृन्तृच्ख-

® > 9 @ ¢ ऊ @ > @@@& @ ००9 > @@@ #@ॐ@# > ‰@ =$ छ @ ०७७ @@@@ ००० ॐ > |

9८०७५ ७०७ क ® ७69 कक ७००० क कक @& ०९० ७ क@ >=» „ @ ® @@ @० ० 9 @@ ॐ 1, १। |] २२ ६ |]
#@ ® @@@@ ७ ॐ @@ @% # = (१११7१) ११११.१.१.१.१११ ११.१.११ .१.१ कै ##@ कक |

७ > ७ @@@ ७०७ @@क० ७० @ 9495 क ७७०७ ००० ०७०० ७००७७ कक ७०७ || ७ ||

सुहन्मनोजूतिकृतसथापि तस्मान्मदीयान्वयनाङयवां शः ।
दस्िघ्नतो भोजपतेभेयं नो भनक्ति मूर्तं हद्यं श्चैव ॥ २८ ॥

तथापि तस्मात्‌ भोजपतेभयं नो हृदयं भनक्ति भ॑ करोति । सुहन्मनोजूर्विकृतः।
जूतिः ज्वरः पीडा । मदीयान्वयनारावांशः मदीयस्य वंश नाशं वाञ्छतः । दस्िघ्तः
इसििनं न्तु समथोत्‌ ञ्चैव मूतं मृच्छायुक्तम्‌ ॥--हसिघ्त इति “शक्तौ हस्तिकपाटयोः
इपि ठक्‌ । गमहनजनखनघसां छोपः ङ्िल्यनडिः इत्युपधालोपः । वांश इति । वा-
चि इच्छायाम्‌” । क्रिप्‌ । छो: शूडनुनासिके च” इति छकारस्य शकारः । जुूर्तीति ।
"ज्वर रोगे" । शचछियां क्तिनः “ज्वरत्वरखिन्यविमवामुपधायाश्चः इति वकारस्य उपधा.
या अकार्यं स्थाने ऊट्‌ । मूतैमिति । “मृच्छ मोहसमुच्छाययोः° । क्तः । शराछोपःः इति
छलोपः । न ध्याद्यपृमूच्छिमदाम्‌' इति नत्वाभावः। भनक्तीति । (भजो आमदेनेः । ^र₹-
४ श्नम्‌" शन्ना्ररोपःः इति धातुनकारस्य रोपः ॥

खमुत्तमणीय यथाधमणेसस्मै कुमारान्बत धारयामः ।

तस्य स्मरन्तः स्प्रहयामहे न सखजीवितायापि शपामहे ते ॥ २९ ॥
यथा अधमणे उत्तमणाय खं धनं धारयति तथा तस्मे कुमारान्‌ धारयामः । बत वर्य

१, अचर शटोकदयं सन्याख्यं तुरितम्‌.

वासुदेवविजयम्‌ | १०७

तद स्मरन्तः खजीवितायापि न स्प्रहयामहे इच्छामः। ते शपामहे दारीरं स्प्रशाम
इति शपथं कुर्महे शपथं ज्ञापयितुं इच्छामः ॥- ते इति । “छाघहडस्थाशपां ज्ञीप्यमानः'
इति संप्रदानं । तस्मे इति । “धारेरुत्तमणैः" इति तत्तुस्यत्वात्संप्रदानसज्ञा । स्प्हयाम-
डे इति (खजीवितायापीति) । स्प्रहेरीप्सितःः इति संप्रदानसंज्ञा तयेति अधीगर्थदये-
याक णिः इति षष्ठी ॥

निषेवितो ्ाञ्लरपाणिघायेः कोक्षयककूरतराग्रहस्तः ।

पुरायमेति श्रुतसंभवस्ते क्रुधं धियोऽन्धंकरणीं दधानः ॥ ३० ॥

अयं ते श्रुतसंभवः श्रुतत्वात्संभवः पुरा एति शीघ्रमागमिष्यति । धियो अन्धकरणी-
मन्धीभावकरणभूतां कथ दधानः । कोक्षेयकनक्रूरतराम्रहस्तः । कौक्षेयकः खज्घः । आच्च.
रपाणिघायेर्निषेवितः । सज्चरवादनं हित्पमयति चाक्षरः 1--पाणिघायैरिति।पाणितर्यो
मिथो घटनेन वादनं कुर्वन्तः पाणिघाः । पाणिघताडघो हिल्पिनि"। अन्धंकरणी मिति ।
"आच्यसुभगस्थूरूपलितनमान्धभ्रियेषु च्व्यर्थेष्वच्वौ कृजः करणे ख्युन्‌ । कोक्षेयकेति । कु-
क्षिरब्दात्‌ 'कु्कुक्षि्रीवाभ्यः श्वास्यरुकारेषु" इति ढकञ्‌ । योगिकोऽपि रूढः । क्षर
इति । (मङ्कञ्चञ्चरादणन्यतरस्याम्‌" इति रित्पेऽण्‌ 1

-भक्तेष्वभिव्यक्तमिदं पिधाय बाङोचितं रूपमुरीकुरुष्व ।

परिष्वजेमद्यचिराद्विभो स्वां गोपयितुं कापि पुनङषामः ॥ ३१ ॥

त्वमिदं रूपं पिधाय अच्छाय बारोचितं रूपमुरीङुरष्वाङ्गीकुरुष्व 1 हे विभो, त्वामचि-
रात्‌ परिष्वजेमहि तथा प्रार्थयामहे । पुनः कापि गोपायितु रक्षितुं क्षामः । भक्तेषु अभि-
व्यक्तम्‌ ।-अभिन्यक्तमिति अज्ञ व्यक्तिग्रक्षणकान्तिगतिषुः क्तः अनिदितां हर उप-
धायाः ङ्किति इति नरोपः 1 परिष्वजेमहीति । 'दंशसज्ञखज्ञा शपि" इति नटोपः ॥

इ...
नादेयतोयागमदुभिवारः पौरस्यपाकाह तिदृष्टकमाो ।
कुध्यन्नहेतावपि नाथ सद्यो माभिद्धहत्त्वां सहसा स कंसः ॥ ३२ ॥

हे नाथ, कंसः सहसा त्वां मा अभिद्धहत्‌ । नादेयतोयागमदुर्निवारः । नद्या मवं
नदेयम्‌ । पौरस्यपाकाहतिदृष्टकमां पुरस्ताजातानां दिष्चूनां हनने दृष्टं कम यख । अहे-
तावपि स्यः कुष्यन्‌ तान्‌ प्रति रोधं कुर्वन्‌ ॥--सद्य इति । क्रुषदहेष्यासूयाथानां
यं भ्रति कोपः" इति संप्रदानसंज्ञा । त्वामिति । (रुषदवहोरुपखष्टयोः कमे" इति कम-
संज्ञायां द्वितीया । नादेयमिति । 'नयादिभ्यो ढक्‌ । पौरस्यति। दक्षिणापश्वात्पुरसस््यर्‌' ॥

येऽस्मभ्यभेक्षन्त विषद्रहद्यः कातौन्तिकाः पुज्युकमेमारभ्यः ।
द्राद्िषादोरगतश््येमाहुसते सानुरञ्यन्मनसः सुपानम्‌ ॥ ३३ ॥

ये कातांन्तिका दैवज्ञाः पृष्टा अस्मभ्यभेक्षन्त अस्माकं श्युभाद्युभं पयोरोचितवन्तः ।
ते त्वां पानं अङ्ृच्छेण रक्षणीयमाहुः । विषट्वहृ्यः विषादनशीरु हृदयं येषाम्‌ ।

१५८ काव्यमाख |

पत्युकर्मभागभ्यः पुत्रनिमित्तं सुकर्म भजद्यः। दशद्विषादोरगताक्ष्यमयुरज्यन्मनसः ख-
यमेवायुरागं दधद्‌ मनो येषाम्‌ ॥--अस्भ्यमिति । 'राधीक्ष्योयसख विप्रश्नः" इति संप्र
दानसंज्ञा ! कार्तन्तिका इति । कृतान्तो देवम्‌ । ®तद्रेदः इति ठक्‌ । उरगेति । उरसा
गच्छतीति “गमेडः” । उरसो लोपश्चः । असुरज्यदिति । कुषिरजोः प्राचां दयन्परस्ेपदं
चेः । कर्मकर्ैरि । पुत्येति । पुत्राच्छ च" इति यत्‌ । सुकर्मभाग्भ्य इति । भजो ण्विः"

अथानुरागस्यदविहलाभ्यां ताभ्यां प्रतिश्रुय तथेति बाज्छाम्‌ ।

स्यन्स्वेव सहाद मरेण देवस्तावूचिवानच्वितमुग्धहासः ॥ २४ ॥

अथ देवो वाञ्छां तथा इति ताभ्यां प्रतिश्रुय सौदहादैभरेण खन्त्वा इव तौ ऊचिवान्‌
उन्तवान्‌। अनुरागस्यद बिहखाभ्यां यदो वेगः। अचितमुग्धहासः । अच्ितः पूजितः ॥--
ताभ्यामिति श्रयाड्मभ्यां श्रुवः पूर्वस्य कर्ता" इति संप्रदानसंज्ञा । अुरागेति । “भवे
धञ्‌ । “धञि च भावकरणयोः इति रोपः । सख्यदेति । खन्दे्धयि नलोपो बच्यभानश्च
निपाते । 'खदोजवेः । अच्ितेति । नाश्वः पूजायाम्‌ इति नखोपाभावः। खन्त्वेति,
“क्त्वि स्कन्दिखन्दोः" इति नलोपाभावः ॥

प्राच्येऽपि वामङ्ग मवोभयस्िन्सुतोऽभवं दिव्यवपुः प्रसदः ।

तत्रयञन्मीटयितुं मयेदं इन्त युखं ह्यस्यमिवापि रूपम्‌ ॥ ३५॥

अङ्ग अदं वां युवयोः भ्राच्ये प्रारभवे भवोभयसिन्‌ जन्मद्रयेऽपि सतोऽभवम्‌ ।
दिव्यवपुः दिवि भवम्‌ । प्रसद्धः प्रसादशीलः । तत्रयं तत्र भवं दृत्तं द्यस्यमिव गतदिव्‌-
सजातमिव सुखमुन्मीटयिुं मया इदं रूपं आपि प्राप्तम्‌ ॥--दिव्यग्राच्यति । शयुप्रागपा-
गुदकप्रतीचो यत्‌" । तत्रयमिति । अव्ययात्त्यप्‌” । अमेहकतसित्रेभ्यस्यच्‌विधियो-
ऽव्ययात्स्रतः 1 निनिभ्या ध्रुवगलोश्च प्रवेशो नियमे तथा ॥* द्यस्यमिति । ^ेषमो
ह्यः श्वसोऽन्यतरस्याम्‌' इति यप्‌ ॥

= # *

मक्यं परिक्रीतसुपाददानं वपुः शिशूनामुचितं पिता तम्‌।

तस्ररितात्मा नवराङ्कवस्वक्पयेङ्किकाया जगृहे कराभ्याम्‌ । ३६ ॥

पिता तं नवराङ्वत्वक्पयंङ्किकायाः कराभ्यां जगृहे । रावी रङ्कसंबन्धिनी । चिच्च
नामुचितं वपुरूपाददानम्‌ \ भक्लये मक्त्या परिक्रीतम्‌ । तस्प्ेरितात्मा अन्तर्यामिणा तेन
्ररितबुद्धिः।॥-- क्ये इति । “परिक्रयणे संप्रदानमन्यतरसयाम्‌” इति वा संप्रदानसंज्ञा ।
कराभ्यामिते । साधकतमं करणम्‌ इति करणसंज्ञायां "कतृकरणयोस्वृतीयाः इति तू-
तीया ।.राङ्वेति । शर्खोरमसुष्येऽण्चः ॥

आल्यभविष्णुः प्रमदेन गच्छन्पथा प्रियमा्चुकतां गतेन ।

स नन्द्गोष्ठाय ददे मार्गे दीनव्यन्तमूर्मान्यसुनाप्रवाहम्‌ ॥ ३७ ॥

नन्द्गोष्टाय पथा गच्छन्‌ स माँ यञुनाप्रवाहं ददश । प्रमदेन आव्यं भविष्णुः अ-

वासुदेवविजयम्‌ | १०९

नाव्यः समृद्धो भूतः । प्रियंभावुकतां यतेन श्रिथतां प्राप्तेन 1 ऊर्मन्‌ दीन्यन्तमूर्माभिः
वधेडन्तम्‌ ॥--ऊर्म निति । “दिवः क्म चः इति कर्मसंज्ञा । मर्जे इति । (आधायेऽधि-
-करणम्‌' इदयधिकरणसंकज्ञायां "सप्तम्यधिकरणे चः । आब्यभ विष्णुरिति । प्रियंभादुकतेति ।
“कर्तरि भुवः खिष्णुचूखकलौ' आब्यादिपूपपदेषु । गोष्ठायेति । गावसििष्टन्यस्मिन्निति
"जरं कविधानम्‌" इति कः । "अम्बाम्बगोमूमिः इति षत्वम्‌ ॥

अध्यास्त यं नक्रङं स्वीयो दहिपोऽप्यमङ्क्त्वा न यसुत्ततार ।

नभस्प्रमूभिस्ितरीषतोऽस्य हरेदधयेकपदीमदाव्सः । ३८ ॥

स यसुनाप्रवाहसितरीषतस्तरितुमिच्छतोऽस्य वसुदेवयेकपदीं मागमदात्‌. । नभःस्घ-
मूर्भिः। हरेर्दधस हरि दधतः । यं स्थवीयः स्थूकतरं नक्कुरूमध्यास्तावर्तेत । य द्वि
पोऽपि अमड्कत्वा नोत्ततार ॥--यमिति । “अधिज्ञीद्स्थासां कमे" इद्याघारसय क्र्म
संज्ञा ! नभस्पगिति । स्एरशोऽचुदके किन्‌" ! अमट्कत्वेति । “जान्तनशां विभाषा" इति
वा.नलोपाभावः ¶द्धिप इति । द्वाभ्यां करेणास्येन च पिबतीति । "सुपि" इति योग-

४ कः ॥
1वज्ञनित्वा ब्रजनाथपल्या मनो जनस्याभिनिविद्य देव्या ।
अभाजि निद्राच्छलतोऽथेबोधः शक्या हरेः प्रागश्िषदययथा सः ।३९॥
तावत्‌ हरेः शक्या देव्या मायया व्रजनाथपटन्या जनित्वा निद्राच्छरतो जनख मनो
अभिनिविद्यार्थबोधो विषयज्ञानं अभाजि भप्नः। स हरियेथा प्रागर्िषत्‌ नियुक्तवान्‌॥--
मन इति । “अभिनि विरश्वः इति कर्मसंज्ञा 1 अभाजीति । “भज्ञेश्च चिणि' इति वा नलोपः,
५अमज्ि' इति वा पाठः। अशिषत्‌ । “सर्तिश्चस्यतिभ्यश्च' इयद्‌ । दास इददहरोः" इति
इतम्‌. शासिवसिधसीनाम्‌' इति षत्वम्‌ ॥
जहि द्विषो वत्सक शाधि ठोकानियात्मनादोसुर्थात्मजं सखम्‌ ।
रौरियंशोदारयने न्यधान्तामादत्त चोत्तानरायां कुमारीम्‌ ॥४०॥
अथ शौरिः खमात्मजं यशोदाशयने न्यधात्‌ । तायुत्तानशयासुत्तानतवेन दायानां कु-
मारीमाद्त च । हे वत्सक, द्विषो जहि वध्याः, सेकान्‌ श्ञाधि इति आत्मना आशसु-
रिच्छरः ॥--राधीति । शशा दौ इति शासः शादेशः । “असिद्धवद्त्रामात्‌' इति शाभा-
वस्यासिद्धत्वात्‌ 'ुक्षट्भ्यो हेर्धिः" । जदीति “हन्तेजेः" इति दौ जादेशः।उत्ताचशयामिति।
“उत्तानादिषूपसंख्यानम्‌' इदयच्‌ । पुंवत्कर्मेधारय- इति पुवत्वम्‌
गत्वा दधृग्धाम ततः स्रपल्नया निधाय पल्यङ्कतरे शिष्यं ताम्‌ ।
विरल कृलयाननिगखार्ध॑ताद्धिः सुखी स त्पूवेवदन्ववात्सीत्‌ ।॥ ४१ ॥
स ततो धाम खमगृहं गत्वा खपल्या: पल्यङ्कतरे तां शिष्यं निधाय कलात्‌ विरद
विरतो भूत्वा पूर्ववत्‌ तद्धामान्ववात्सीत्‌ । दधृक्‌ प्रगल्भः । निगलार्पिताङ्धिः । सुखी ख-

११० काव्यमाला |

स्थचि त्तः।- तदिति । “उप्ान्वध्याद्वसः' इति कर्मसंज्ञा । दधृगिति । “ऋतिग्द ्क्छग्दिगु-
प्मिगचचयुनिष्ुवां च इति करन्प्रययान्तो निपातितः । गत्वेति । अजुदात्तोपदेशवन-
तितनोदयादीनामनुनासिकरोपो क्षल हिति इति नलोपः । अनुखायोत्तमा अनुनासिका
इति प्रातिशाख्ये । अनुदात्तोपदेशा अनुनासिकान्ता यमिरमिनमिगमिहनिमन्यतयः ।वि-
रेति यत । "वा त्यपि" इति मलोपः । मान्तानां विकल्पेन अन्येषां निम्‌ ॥
सरेण पुर्यैन्तगताथ वाला सा तादृशनातितरामरोदीत्‌ ।
£
सखपिन काष्ठैः सदशः शयानः स यादशादुध्यत रक्षिगेः ॥ ४२ ॥
अथ सा बाला तादृशेन खरेण अतितरां अरोदीत्‌ । यादृशा स रक्षिवर्गोऽवुभ्यत ।
पर्यन्तगता पर्यन्तं गच्छता खरेण । खपिन निद्रया कष्टैः सदशः शयानः ॥--ताद्शे-
नेति । "लयदादिषु दृशोऽनालोचने कच्च इति क्‌ । यादशेति । कचेति चकरात्‌ क्तिन्‌ `
सदश इति । (समानान्ययोश्चेति वक्तव्यम्‌" इति कञ्‌ । “टग्द्शवतुषु" इति समानख
[ € (4 =) ¢ ‡
सादेश । तादशादयो रूढिशब्दाः । पुर्यन्तगता इति । 'गमः क्र" “गमादीनामिति वक्त-
व्यम्‌' इति मलोपे तुक्‌ ॥
नाढोकय्किचन नाद्चणोद्धा न चावद्‌त्किचन कंचनावपि ।
जातत्वराभीतिरुपेलय कंसं प्रावूुधस्स प्रसवं भगिन्याः ॥ ४३ ॥

स रक्षिवभः, किंचन वस्तु नारोकयत्‌ , नाश्टणोत्‌ वा, कंचनावपि किंचन नावदत्‌,जा-
तत्वराभीतिः उपेय कंसं भगिन्याः प्रसवं प्राबरूबुधत्‌ निवेदयामास ॥--प्रसवमिति ।
कतुरीप्सिततमं कर्मः इति कर्मसंज्ञाया "कर्मणि द्वितीया । किंचनेति । (तथायुक्तं चानी-
प्सितम्‌' इति कर्मसंज्ञा । कंचनेति ! (अकथितं च इति कर्मसंज्ञा । कंसमिति । "गति-
वुद्धिप्रयवसानार्थब्दकममाकर्मक्राणासणि कतौ सख णोः इति कर्मसंज्ञा । जातेति । "जन-
सनखर्नां सन्क्षरोः' इदयाकारादेशः ॥

जाजायमानेन भयेन नभराडतायताथो सहसोव्थितश्च ।

मिन्रधरुगादीनवभवक्प्रकम्पः कंसः समाभ्रञ्च जवादरिष्टम्‌ ॥ ४४ ॥

अथो केसो नाजायमानेन भरं जायमानेन भयेन नभ्राट्‌ शोभारहितः अतायत अकारि।
सहसा उत्थितश्च जवादरिष्ट सूतिकाग्हं समाभ्रत्‌ गतवांश्च ! मित्रध्रुक्‌ । मित्रेभ्यो द्यति
इति । आदीनवभाक्‌ आदीनवः ङ्ेशः प्रकम्पः ॥ भिन्रध्रुगिति । 'सत्सुद्धिषटददुदयुज-
विद्मिदच्छिदजिनीराजामुपसर्गेऽपि क्विप्‌ इति क्तिप्‌। आदीनवभागिति। “भजो ण्विः"
जाजायमानेति । यड्‌ । थे विभाषा इद्याकारः । (जज्न्यमानेन* इति वा पाठः ।
४) तेति यड्‌ । (्तनोतेर्यकि" इति वा आकारः । अतन्यतः इति वा पाठः ॥

कुमारजीवादमवेक्ष्य कंसं कञ्यारसटक्षं तरसाजिहानम्‌ ।
सा देवकी संपरिषखजेऽजां श्रढापिनी चातितरामरोदत्‌ ॥ ४५॥

वासुदेवविजयम्‌ । १११

सा देवकी तरसा आजिदानमागच्छन्तं कंसमवेक्ष्याजां कन्याकूपां महामायां संपरिष-
खजे टं परिरव्थवती, अतितरां अरोदत् ! कुमारजीवादं जीवमत्तीति । कव्यात्सरक्षं
राक्षसतुल्यम्‌। प्रपिनी प्रख्पनरीखा ॥--परिषखज इति । प्रादयः .उपसगी- क्रियायोगे?
इत्युपरसगैसंज्ञा । “उपसरगत्छुनोतिखुवतिखतिस्तौतिस्तोभतिस्थासेनयसेधसिचसज्ञख-
ल्लाम्‌' इति षत्वम्‌ । अवेक्ष्येति । "गतिश्वः इति गतिसं्नायां कुगतिप्रादयः इति समा-
सः । जीवादसितति । अदोऽनन्ने" इति विट्‌ । ऋव्यादिति । "कव्ये चः इति विट्‌ \ सड-
क्षमिति । कसश्व वक्तव्यः" इति क्सः । शयो चेति वक्तव्यम्‌" इति समानस समावः ॥
सुकर्मणः क्ष्माविद्वुधान्द विदुघास्तथाञचैनीगौः स्म निहन्ति सत्कषम्‌ ।
अनान्नसुत्रामककाह्कितापदं न खाट्पा सा तसचीक्ररत्कृपाम्‌ ॥ ४६ ॥
सा राल्पा शातं कंसं कृपां नाचीकरत्‌ कारयामास । सत्कषं सतः कृषति पी-
डयति इति । अनात्नसुत्रामककाद्वितापदं आन्ना अभ कन्धारः सुत्रामा मरामणीः श्रेष्ठो
येषं सत्रामका देवान्तेः का्विता अपस्य । ख कर्मणः क्ष्माविबुधान्‌ , तथा हबिदुंषा
अजनीगाश्च, निहन्ति स्म हतवान्‌ । रोमन कुर्वन्तीति सुकमाणः । हविदुंहन्तीति हवि-
दवाः ॥--तमिति । हुकोरन्यतरसयाभ्‌ इति वा कर्मसंज्ञा । य इति । 'खतच्रः कतो
इति कतृसंह्गा । तिडाभिहितत्वात्‌ वरृतीयाभाव. । लाख्पेति । (तत्प्रयोजको हेतुश्च इति
देतुसंज्ञा कवृसंज्ना च । देतुखाण्णिचो निमित्त कतृत्वाच तिडग्रयय. । नेति । श्राग्रीश्वराि-
पाताः" इदधिकरदय "चादयोऽसत्वे" इति निपातसंज्ञा । “खरादिनिपातमन्वयम्‌' “अव्यया-
दाप्ुपः' इति खपो छक्‌ । इविदुघा इति । दुहः कव्यश्व" इति कप्‌ । घकारश्वान्तादेश्चः
स॒त्रामेति । “चरेद्‌ पारने' । “आतो सनिन्कनिच्वनिपश्चः इति मनिन्‌ । सुकर्म इति ।
“अन्येभ्योऽपि दृदयन्ते' इति मनिन्‌ । सत्कषमिति । शकिप्व' इति किप्‌ । सुत्रामकेति
स षां मआमणीःः इति कन्‌ ॥
शु्छुर्व॑ता तीत्रमसाधुकारिणा कंसेन सा रोषभयातुरीसता ।
दीनामसच्छरय सहोदरं हाद ग्राहि कन्या जगतामख्कृतिः ॥ ४५७ ॥
कंसेन सहोदरां देवक्रीमसत्करयानाद्य सा कन्या हठादमाहि । तीव्रं श्ल्कुवैता ।
असाधुकरारिणा । रोषमयातुरीसता($रोषमयातुरीमवता । दीनाम्‌ । जगतामर्कृतिः॥--
आतुरीसतेति । अभूततद्भावे ' इति च्विः । “ऊयी दिच्विडाचश्व' इति गतिसंज्ञा । श्त्ुवैते-
ति “अनुकरणं चानितिपरम्‌" इति गतिसंज्ञा । असच्छृत्येति । (आदरानादरयोः सद-
सती" इति गतिसंज्ञा । अलंकृत्तिरिति । “भूषणेऽर्म्‌ः इति गतिसंज्ञा 1 असाधुकारिणेति।
“सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये" इति णिनिः । सदहोदरामिति ! सदशब्दोऽत्र समानार्थं ॥

द्मां खरदित्वा सुद्टदां पुरस्कतस्तेभ्यः कणेहलय ददान इप्सितम्‌ ।
अनस्तमियादेयितास्ि सुस्बनस्तामियदःकृय निरास सोऽदमनि।) ४ ८
अद्ःकरुल कर्वव्याकरवव्यं निधिद तामदमनि निरास चिक्षेप । इमां खदित्वा संचूण्यं ।

११२ कान्यमाखा |

अनस्तमिद्य गृतिमप्राप्य सत्वनो यागसंबन्धिल्लानं कृतवतो यज्वनोऽदयितास्ि पीडयि-
ष्यामि । सुहृदां पुरस्छतः पूजितः । तेभ्य ईप्सितं वस्तु कणेहलय श्रद्धां प्रतिदय ददानः॥--
कणति । कणेमनसी श्रद्धात्रतीघाते' इति गतिसंज्ञा । पुरस्कृत इति । पुरोऽव्ययम्‌?
इति गति्संन्ना । अनस्तमित्येति । “अस्तं च" इति गतिसंज्ञा । अद्‌ कृत्येति । अदोऽतुप-
देशे" इति गतिसंज्ञा । सुत्वन इति ! 'सुयजोईवनिप्‌' ॥
सुरैरिवनानि भष्टैरेनामलुजां बास्यतिरोहितालुभावाम्‌ ।
स तिरस्कृतभीः प्रमोद्भू्रा क्षिपमाणः स्म विभाति सिहनादी।।४९॥
एनां क्षिपमाणो विभाति स । सुरवैरिवनानि भष्टेरुजाम्‌ बात्यतिरोहिताद्मावाम्‌।
परमोदमूम्ना तिरसूछृतभीः सिंहनाद सिहवन्नदन्‌ 1-तिरेदिवेति । ^तिरोऽन्तघो' इति
गतिसन्ञा । तिरस्छृतेति । “विभाषा चिः इति वा गतिसंज्ञा । सिंहनादीति । कतय
पमानेः इति णिनिः! अयुजामिति । अमु पश्वाजायते इति “अन्येष्वपि द्यते इति डः।
भैरिति । 'आर्ध॑वादुके" इदययिषय श्रस्जो रोपधयो रमन्यतरस्याम्‌" इति रेफोपध्षयो
रमादेशः ५
अभ्रे ततो निजचिकी्षितमाद्युनानां
सनब्रह्मचारिमहसं नवमेघभायाः ।
तां ब्रह्मवादिविमटात्मरुदैकसिदी
साक्षाच्चकार सहसा सहसा स कसः ॥ ५० ॥
ततः स कंसः सहसा तामभ्रे आकारो साक्षाचकार उ्वान्‌ । निजचिकीर्षितमाटु-
नानां छिन्दन्तं नवमेवसायाः सव्रह्यचारिमहसं इयामवणाम्‌ । ब्रह्मवादिविमलात्मयुहैक-
सिंहीं ब्रह्मवादिनामपूर्णमन्यताभित्नवेशचश्रथाञ्चमाद्ुभक्मवासनालक्षणमख्त्रयरहित आत्मा
बुद्धिरेव युदा तत्राद्वितीयतया स्फुरन्तीं सहसां हसेन दासेन सह वर्तमानाम्‌ ॥-सा-
क्षाचकारेति । (साक्षास्प्रश्तीनि च इति गतिसंज्ञा । ब्रह्मवादीति । ब्रह्मणि (१) वदतीति
णिनिः । ब्रह्मचारीति । रतेः इति णिनिः । चिकीर्षितमिति । सनोऽकारदलय “अतो
रोपः" इद्यकारसख रोपः । सिदीभिति । जातिलक्षणो ङीष्‌ ॥
आत्तायुधाहितजनैः सह संयतित्री
रात्रोमेनोरथरतान्यथ बेभिदित्नी ।
आकादचारिवनिताभिरुपास्यमाना
साह स्म तन्मनसिक्रटय महान्तमथ॑म्‌ ॥ ५१॥
अथ सा महान्तमथं मनसिकृख निश्िल्य तमाह स । अहितजनेः सह संयति्री यो-
ुमिच्छन्ती इव आत्तायुधा रघोः केसस्य मनोरथश्तानि बेभिदित्री दं मेरी! आका-

वाुदेवविजयम्‌ । ११३

शचारिवनिताभिरुपासयमाना ॥-मनसिकृदेति । अनलयाधान उरसिमनसी इति गति-
संज्ञा । आकाशचारीति । "बहुरमाभीक्षण्येः इति णिनिः । आमीक्षण्यं तात्पर्यम्‌ । बेभिदि-
जरीति । सिदेयैडन्तात्‌ तृन्‌ । यस्य हरः इति साकच्कस यकारस्य रोपः । संयति-
त्रीति । “यम उपरमे क्रप्‌ । “गमः कोः इद्यनुद्त्तौ गमादीनामिति वक्तव्यम्‌ इव्यनु-
नासिकलोपः । संयत्‌ चियां पुंसि वा । तत इच्छार्थं क्यच्‌ । तदन्तात्‌ तृन्‌ । “क््यसख
वरिभाषाः इति यरोपः ॥ ।
मित्रस्य कंस जगतां परकीयमानी
मा भूमेमोरसि रुष्व वचो मदीयम्‌ ¦
भावत्कमीप्सितमिद्‌ं विडं तया य-
स्पाणीकृता बत पुरा विधवा भवन्ति ॥ ५२ ॥

हे कंस, त्वं मम परकीयमानीमा मूः मां परकीयां मा मन्यस । जगतां मिच्रस्य
मदीये वच उरसि कुरुष्व अङ्गीकुरु । भावत्कं भवदीयमीप्सितं विफल यत्‌ तत्‌. त्वया
पाणौ कृताः परिणीताः लियः पुरा विधवा भवन्ति आश्य भविष्यन्तीलयर्थः ॥-- पाणो कृते-
ति। नियं से पाणावुपयमने" इति गतिसंज्ञा । ^ते प्राग्धातोः इति गल्युपसगांणां धातोः
म्राक्प्रयोगः । मदीयमिति । 'लयदादीनि च इति ब्रद्धसंन्ञायाम्‌ ब्रृद्धाच्छः । भावत्कमिति
“भवतष्ठक्छसौ । परकीयमानीति । परशब्दाद्‌ "गहादिभ्यश्व' इति छः 1 कुग्जनस्य परख
चः इति कुगागमः । मानीति । (मनः इति णिनिः 1 "क्यड्मानिनोश्व' इति पुंवद्भावः ॥
-योऽमूच्छररंमन्य जन्मान्तरे ते हन्ता कथ्िर्सोऽघुना मयेभावम्‌ ।

मध्येकरय ख्यातिमान्नाशकस्तवां ञुम्भव्युचैः कापि सद्रणितोजाः ।॥५३॥

हे शूरमन्य, यो जन्मान्तरे ते हन्ता कश्चित्‌ अभूत्‌ सोऽधुना मयैमावं मध्ये तां
नाराकः त्वां नारायितुं कापि देशे उचैः शुम्भति । ख्यातिमान्‌ ! सद्र्भितीजाः ॥--मध्ये-
कृयेति । “मध्येपदे निवचने चः इति गतिसन्ञा । शूरमन्यति । (आत्ममाने खश्च" इति
खश्‌ । अतीताः प्रययाः सार्वैकाटिकाः । नारक इति ! नरयतेण्यन्तात्‌ प्वुर्‌ । णेरनिटि
इति णिलोपः । वर्णितेति । वर्णयतेः क्तः । "निष्ठायां सेटि" इति णिखोपः ॥

प्रियंकरं तं मुवि सोमयाजिनां मन्ये स्ववीर्येण हनिष्यसीति ।

छे न तं हास्य हनिष्यसि धुव स लां तु राजन्नचिराद्धनिष्यति ५४

त्वं खवीरयैण तं हनिष्यामीति किं मन्ये मन्यसे 1 भुवि सोमयाजिनां श्रिय
करम्‌ । अहं वरुवे-हे हास, त्वं तं न हनिष्यसि धुवम्‌ । हे राजन्‌, स तु त्वामचिरात्‌
हनिष्यति ॥-सोमयाजिनामिति । “भूते इदयधिकारे “वतमाने कूट्‌” इति यावत्‌ करणे
यजः* इति णिनिः \ हनिष्यसीति 1 युष्मद्युपपदे समानाधिकरणे स्थानिन्यपि मध्यमः
इति मध्यमपुरुषः । हनिष्यसि मन्ये इति । “रहास च मन्योपपदे मन्यतेरुत्तम एकवच'

११४ काव्यमाला

इति प्रहासे मध्यमोत्तमयोः आक्तयोशत्तममध्यमो विधीयेते । च्ुवे इति । अस्मयुत्तमः'
इत्युत्तमपुरुषः 1 हनिष्यतीति । “रोषे प्रथमः" इति प्रथमपुरुषः ॥

ष शये
ग्रामेयश्िनीगरकश्च ठोकैमिरीष्यमाणा सह राजकीयेः |
कर्मन्दिवन्य्ा प्रकथय्य सैवं तिरोदधेऽनु सनयित्नुपदयाम्‌ ॥ ५५ ॥

सा देवी एवं प्रकथय्य सनयित्नुपयां मेवमागंमचु तिरोदधे । राजकीयेः राजसंबन्धि-
भि्मामियकेग्रामेमयेनीगरकैः प्रवीणेनेगरभवेश्च रोकेर्निरीक्ष्यमाणा कर्मन्दिवन्या कर्म-
न्दप्रोक्तं भिक्चुसूत्रमध्यायिनः कर्मन्दिनिः ॥--कर्मन्दीति । "क्मन्दृराश्वादिनिः" ।
अनु सनयिव्युपद्यामिति । शतन गदी देवशब्दे" चुरादिः ओणादिक इत्नुच्‌ 1 “अयाम्‌-
न्ताव्वाप्येच्तिष्णुषुः इति णेरयादेशः । पादाय हिता पया । शरीरावयवाद्यत्‌" । “पद्य.
लयतदर्थेः इति पद्भावः! अन्विति "कर्मप्रवचनीयाः" अनुलक्षणे' इति कर्मप्रवचनीय-
संज्ञा ! “कर्मघ्रवचनीययुक्ते द्वितीया" प्रक्रथय्येति । कथयतेव्येप्‌ । ° व्यपि लघुपूर्वात्‌
इति णेरयादेशः मामेयकैरिति । "कत्यादिभ्यो ठकनुः । नागरकैरिति । "नगरात्कुःसन-
प्रावीण्ययोः' इति वुल्‌ । राजकीयैरिति । राज्ञः क च इति छः । कश्वान्तादेशः ॥
ठयामोहमन्ववसितेन हृदा चृपोऽपि
१
प्रक्षीय सोऽक्षितधियो निगलादविमोक्षम्‌ ।
म, > +< न
प्रापय्य रोरिमिथ तां भगिनीं च वास्ये-
०
रक्षीणसोह्टदमपेतश्चुचावतानीत्‌ ।॥ ५६ ॥ =

अथ स टृपोऽपि हृदा प्रक्षीय क्षीणचित्तो भूवा अक्षीणसेोहृदं शोर तां भगिनीं च
निगखात्‌ विमोक्षं प्रापय्य वाक्यैरेतद्चुचावतानीत्‌ । व्यामोहं अनु व्यामोहेन अवसितेन
संबद्धेन ! अक्षितधियौ अदीनमनसौ 1-अन्विति । तृतीयार्थे" इति कर्॑प्रवचनीयसंश्ा।
तयोगे द्वितीया । प्रापस्येति । "विभाषापःः इति गेवायादेशचः । प्रक्षीयेति । क्षियः इतिं
ल्यपि दीधः । अक्षीणेति । कर्तरि “निष्ठायामण्यदर्थैः इति दीधः । अक्षितेति । कतरि
निष्ठा । "वा करोश्देन्ययोः' इति वा दीधः ॥

असक्रतछृतघरृ्रहाभिषङ्गः सुकृतां सोमञतामसोढसौख्यः ।

॥ इ ५,

गृह॒मय स भागिनयघाती दतमाजूहवदात्मनः सहायान्‌ ॥ ५५७ ॥

स गरहमेदय इतमात्मनः सहायान्‌ आजूहवत्‌ आह्वाययामास । असकृक्छतव्रत्रहाभिषद्गः
कृतेन्द्रपरिभवः । सखकृतां सोमसुता सोमं सुतवतां सोमयाजिनामसोटसोख्योऽसोढतल्ष-
खः ॥-भागिनेयघातीति कर्मणि हनः* इति णिनिः । करुत्सितयदणं कतैव्यम्‌' । बरत्रहेति।
न्रह्मभ्रूणदर्रषु किप्‌ । सुकृतामिति । खुकर्मेपापमनच्न पुण्येषु जः दति क्रिपू । सोमदुता-
मिति । “सोमे सुनः * इति क्तैपू । आजूहवदिति । हयतेणिच्‌ । “हः संप्रसारणम्‌! इवि

वाघुदेवविजयम्‌ । ११५

सनूपरे णो च संप्रसारणम्‌ । संप्रसारणस्य बरीयस्त्वात्‌ (शाच्छासाह्ाव्यावेपां युक्‌* इति
प्रागेव युड्‌ न भवति ॥
अधपूतनावकमुखा वङिनः परिवादिनः सततमभिचिताम्‌ ¦
नितरामपारिमुखिकेन वृणामधिपेन तेऽथ सद्कारिषत । ५८ ॥
अथ अघपूतनाबकयुखास्ते नृणामधिपेन नितरां सदकारिषत सक्तः । बङिनः \ अ-
भिचितामभि चितवता सततं परिवादिनोऽपवाद्रीरः। अपारिसुखिकेन सोमुट्यवता-
अभिचितामिति । “अमनो चेः इति क्विप्‌ । सदकारिषतेति 1 छनः कर्मणि छडि “स्यसिच्‌-
सीयुटतासिषु भावकर्मणोरुपदेशेऽञज्ञनग्रहद्शां वा चिण्वदिर्‌ चः इत्युपदेयेऽजन्तत्वा-
चिण्वद्धाव इडागमश्च । “चिण्वद्रद्धियक्च हन्तेश्च घत्वं दीर्धश्वोक्तो यो मितां वा चिणीति ।
इट्‌ चािद्धस्तेन मे छप्यते गिनिंलयश्चायं वल्निमित्तो विधाती ॥" इति चिण्भावयोजनम्‌।
सुभरशसमुपदिदीये मरत्युभीया मदीयं
॥ हृदयमयु च यः खं बीयेतोऽमंस्त विन्धम्‌ ।
खजनमपरिमेयक्रौर्यमोजायमानं
चपतिरथ स परहयन्प्रण्यगादीखणेयम्‌ ॥ ५९ ॥
अथ वृपतिः खजनं परयन्‌ आखोकनेन संभावयन्‌ प्रण्यगादीत्‌ उक्तवान्‌ । मदीयं ह्‌-
दयं मत्युभीद्या ख्॒शमुपदिदीये क्षीणममूत्‌ । यश्च विश्वं वीयेतः खमनु आत्मनो दीनम-
म॑स । अपरिमेयक्रौयैम्‌ । ओजायमानमोजखिनं भवन्तम्‌ । प्रणेय वद्यम्‌ 1--ओजाय-
मानमिति 'सोजसोऽप्सरसोर्भिलयम्‌” इति क्यडि सलोपः) अन्विति । 'हीनेइति कर्म प्रव च-
नीयसंज्ञा । उपदिदीये इति । दीड्‌ क्षये" । दीडो युडचि हितिः इति युडागमः ! परि-
मेयेति । “माङ्‌ माने । अचो यत्‌? । “इद्यति' इद्याकारस्येकारः प्रण्यगादीदिति । अद्‌-
व्यवायेऽपि नेगेदादिषु णत्वमिष्यते ॥
सर्वोऽपि यानुप गुणेजगतीह तेषां
न सखीयते नहि मया जननाद्रश्े वः ।
तेभ्यश्च युष्मदप मे सुद्दोऽचुका्यं
नैवासि वसैनमपि ख च मां सहाद: ॥ ६०॥

हे सुहृदः, इद जगति सर्वोऽपि जनो युणेयांजुप दीनो भवति । मया तेषां वो वशेऽधी-
नत्वे आ जननात्‌ जननमारभ्य नहि न स्थीयते अपि तु स्थीयत एव ! तेभ्यो युष्मत्‌
अप तान्‌ युष्मान्‌ वजेयित्वा मे अुका्यं कर्थ कर्ये वतेनं च नैवासि ! माममि रक्ष
णीकृ सहार्दाः सलेहाः स्थ भवथ च †--उपेति । “उपोऽधिके च इत्ति चकाराद्धीने
कप्रवचनीयसंज्ञा । अपेति । अपपरी वजेने" इति कर्मभ्रवचनीयसंज्ञायां “पचचम्यपाद्प-
रिभिःः इति तद्युक्ते पश्चमी ! आ जननादिति । आड्‌ मयांदाव्चने' इति कर्मप्रवचनी-

९१६ कन्यमाख |

यसं्ञा । अभीति । अभिरभागे इति करमभरवचनीयसंजञा । स्थीयते इति । धुमास्यागा-
पाजद्ातिसां हलि" इति दखादौ हिलकारस्येकारः ॥

क्षीबा ये चारण्यकाः पा(प)वेतीया दुर्दशखाः सन्ति सायुद्रका वा।
योष्माकीणेननैव वीर्येण सर्वेऽप्यास्माकस्वं प्रापितास्तऽङ्किरित्वा॥ ६ १॥

ते सर्वेऽपि यौष्माकीणेन युष्मत्संबन्धिना वीर्थेण अङ्धिशित्वा अनायासेन । आस्मा-
कत्वं असदीयत्वं प्रापिताः । के ये आरण्यका अरण्ये भवाः । पा(प)वैतीयाः पर्वते
भवाः । दुरदेशस्था यवनाद्यः । ये वा सामुद्रकाः समुद्रे मवाः सन्ति ते क्षीवा वीयादिना
मत्ताः 1--सामुद्रका इति । “धूमादिभ्यश्च इति वुल्‌! “ससुद्रान्नावि मनुष्ये च घुजिभ्यते'
आरण्यका इति । “अरण्यान्मनुष्ये । "पभ्यध्यायन्यायविहारमयुष्यहस्तिष्विति वक्तव्यम्‌,
इति बुन्‌ । रैषिकः । पा(प)वैतीया इति “पवैताच' [इति छः] यीष्माकीणेनेति ।
युष्मदस्मदोरन्यतरस्यां खश्च इति खञ्‌ 1 "तस्मिन्नणि च युष्माकास्माको' इति युष्माका-
देशः । आस्राकेति । अन्यतरस्यां महणादण्‌ । तस्िन्नस्माकदेलः । दुदेशस्था ईति ।
आतो छोप इटि चः इदयाकारखोपः । क्षीवा इति ! “अनुपसगात्फुद्टक्षीवकृसोह्यघा
इति निपातितः ॥

सखेयात्खामी शक्तः भरयशद्ुः म्रम्केयासुश्चासख सर्बोपसगौः ।
प्रगलायासुः रात्रव्चेति मां प्रयाशंसष्वे गृश्चवो यूयमेव ॥ ६२ ॥

, यूयमेव मां प्रति लक्षणीकृख इति आशंसध्वे इच्छथ । यृधव इच्छाधमाणः । कथम्‌ ।
अस्माकं खामी अशद्वरनवसन्नः शक्तः प्रति शक्रस्य प्रतिनिधिः सन्‌ स्थेयान्‌ । अख सर्वौ-
पसगीः सवेौपद्रवाः प्रम्लेयासुः म्खाना भूयासश्च । दत्नवः प्रण्लायासुः ग्खानाः सन्तु च ॥--
प्रतीति । “्रतिः ्रतिनिधिप्रतिदानयोः” इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । श्रत्िनिधिप्रतिदाने च
यस्मात्‌" इति तयोगे पश्चमी । श्रतियोगे पश्चम्यास्रसिः' । सथेयादिति । “एंडि" इति
घुमास्थादीनामेकारः । प्रम्खेयासरिति । प्रण्छायासुरिति । "्वान्यसख संयोगादेः" इति वा
एत्वम्‌ । खामीति । शखामिनरश्वर्येः इति निपातितः ॥

कुतोऽध्युपेयाद्धिपदीदश्ानियेतां धियं तावदतो विहाय ।
म्रद्युं विहन्तु मम यस्त स्म प्राप्तामिमां यस्यत यस्यतेति ॥ ६३ ॥

अतो यूयमीद्शान्‌ कुतः केन प्रकारेण विपत्‌ अष्युपेयात्‌ प्राप्रुयात्‌ इलेतां धिये ताव-
दविहाय मम प्राप्तामासन्नत्वेन श्रुतामिमां ख्यं विहन्तुं यस्त यस्यतेति यसखयत स्म रशं
यलं कुरुत ॥--अधीति । अधिपरी अनर्थकोःइति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा। धाव्वर्थव्यतिरेके-
णार्थस्यानभिधानात्‌ संक्ञायाः प्रयोजनं खरविषयम्‌ । विहायेति । “न ल्यपि इति घुमा-
स्थादीनामित्वाभावः । यस्त सेति ! अधीष्टे चः इति से रट्‌ ॥

वायुदेवविजयम्‌ | ११७

अतिसक्ततयेव मामकीने हितक्रत्ये मम सा हि भागिनेयी ।

सुवि सुखसपादिशद्रिपुं मे वितथाभूदशरीरिणी तु वाणी ॥ € ४ ॥

सा मम भागिनेयी खसुरपदयं मामकीने हितकृत्येऽतिसक्ततयथेव मे रिपुं भुवि स॒स्थ-
सुपादिरात्‌ । अशरीरिणी वाणी वितथा असला अभूत्‌ ॥--सुस्थमिति । “सुः पूजा-
याम्‌" इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । अतिसक्ततयेति । “अतिरतिक्रमणे चः इति चकारात्‌
यूजायां कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । मामकीने इति । खनि (तवकममकवेक्वचनेः इति अस्म-
दो ममकदेश्लः \

प्रणिजगदुरथासुरा नरेन्द्रं चप किमिदं भवति दधि त्रिोी ।

कमरूभवमपि स्रजेत भी तिस्त्वयि रुषिते किञुतास्पकं छतान्तम्‌ &५

अथ असुरा नरेन्द्रं प्रणिजगदुरुक्तवन्तः । हे तृप, किमिदं वेद्धव्यम्‌ । त्रिलोकी भ-
चति अधि हि भवत्खामिकं त्रेखोक्यम्‌ । त्वयि रुषिते कमलभवमपि भीतिः खतेज आ-
लिद्वितुं संभाव्यते । अल्पकं कृतान्तं किमुत॥--अपीति । अपिः पदार्थसंभावनान्ववस-
गेगहोससुचयेषु" इति संभावनायां कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । छिड्‌ च संभावने । अधीति 1 'अ-

धिरीश्वरे" इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । भवतीति "यस्मादधिकं यख चेश्वरवचनं तत्र सप्-
मी इति सप्तमी ॥

श्रूमो वर्य संप्रति पशय तावह्ितररदिनैरेव मवन्तमेदय ।
निजेन दण्डन भियापमित्य याचिष्यतिस्वं न स जीवितं किम्‌ ॥£६६॥

(न ध, (१

चयं संप्रति ब्रूमः । पद्य तावत्‌ । स कृतान्तो भिया द्वितरदिनेरेव भवन्तमेख निजेन
दण्डनापमिद प्रय खं जीवितं कि न याचिष्यति । कृतान्तो भवन्तं याचित्वा निजेन
दण्डेन भवदधीनं खजीवितं व्यतिभासखति व्यतिहरिष्यते 1--अपमित्येति । “उदीचां मा-
डो व्यतीहारे" इति उत्तरकाले क्त्वा विधीयते । गतिसमासे 'मयतेरिदन्यतरस्याम्‌' इती-
त्वम्‌ ॥

वितरैः सुराविक्रयिणां तरिरोपिभिधिन्वद्धिरप्री्थचक्रचिन्मुखान्‌ ।
आदयकमो यदि सोऽन्यञुव्यभूत्तस्याधिङकमेः क्षणम सोष्णकाः ६७॥

स कन्यकोक्तया योत्तितो विष्णुयेयन्यभुव्यभूत्‌ तर्हिं अज्सा तख क्षयमधिकुमः । वि-
्ररादलयकमी । सुराविक्रयिणां विरोपिमिः रथचक्रचिन्मुखान्‌ अभीन्‌ चिन्वद्धिरष्णका उ-
ष्णमिव शीघ्रं कुर्वन्तः । अधिकु्मः ॥--क्षयमिति । "विभाषा कृजिः इदधेवां कर्मम्रवचनी-
यसज्ञा । कर्मण्येवात्र द्वितीया । रथचकूचिदिति । "कर्मण्यस्याद्यायाम्‌' इति किप्‌ । रथ-
-चक्रवच्वीयत इति संज्ञेषा । “रथचक्रचितं चिन्वीत भातृव्यवान्‌ः इति श्रुतिः । खुराविक्र-
यिणामिति । ककर्मणीनि विक्रयः" इति इनिः । ऊुत्सानिमित्तमिह कर्म । उष्णका इति ।
शली तोष्णाभ्यां कारिणि" इति कन्‌ । अभूदिति । छड्ल्डटृद्कष्वडदात्तःः ॥

द्‌, १२

११८ काभ्यमाङा ।

सूताेदशन्रथ राजयुष्वन्नस्माभिरेतेः सदकृत्वभिसे ।

न खल्वसाध्यो द्विजोऽपि सोऽजः किमु कशीयो मनुजत्वमीतः ६८

अपि मृतार्थद्श्वन्‌ परमार्थं द्टवन्‌, राजयुध्वन्‌ राज्ञो योधितवन्‌ तैरस्ाभिः सदङ-
ल्वमिः सदृषतवद्धिः सहायभूतैर्दिविजोऽपि सोऽजस्तेन खड्‌ असाध्यः, अपि तु मारयितन्य
एव । कशीयः कृशतरं मनुजत्वमीतः प्राप्तः । किमु ॥--मूतार्थदश्वनिति । कर्म-
ण्युपपदे "टयः कनिप्‌" 1 राजयुध्वन्निति । राजनि युधि कनः" । युधिरन्तभोविततण्यर्थत्वात्‌
सकर्मकः । युध्यमानं राजानं यदापरः प्रेरयति युष्यखेति तदा युधिः प्रयोज्येन सकमेकः ।
सहकरत्वभिरिति 1 (सहे च इति क्रनिप्‌ । दिचिज इति । “सप्तम्यां जनेडः । श््राद्रद्‌-
दारत्कारुदिवां जे' इयटक्‌ 1 अज इति । “अन्येष्वपि दृर्यतेः इति डः । ईत इति । ^ई
गतोः । “निष्ठा इति भूते क्तः ॥

त्वदनुजात्मजा साथवा परजा कथमिवेद्रपुस्तादशं क्षणात्‌ ।

हृतविभूतयः शाम्बरी सुरा न किंमदीटशन्मेह विन्चसीः ॥ ६९ ॥

अथवा त्वदनुजात्मजा सा प्रजा कथमिव तादृशं वपुः क्षणादैत्‌ प्राप्ता । त्वया हतविभू-
तयः सुराः शाम्बरी मायां तादशीं न किमदीद्शन्‌ अदशरेयन्‌ । इह अस्मित्नरथे मा चि-
श्वसीः विश्वासं काषीः ॥--आतमजेति । "पन्चम्यामजातौ' इति डः प्रजेति । उपसर्गे
च संज्ञायाम्‌ इति डः । त्वदनुजेति । त्वामनुजाता त्वदुजा । “अनौ कर्म इति डः ।
अदीद्शत्निति । छंडि" इति भूते ड्‌ । एेदिति । अनद्यतने खड्‌ आडजादीनाम्‌" इदया-
डागमः । विश्वसीरिति ! नन माडयोगे' इति अडाटोरभावः 1

ये यञ्वानः शुश्रूवांसः श्रतीनामथोज्छान्ति सवैदोपेयिवांसः ।

तेषां घातः स्याजरद्ाह्मणानां घातो विष्णोस्ते यदस्येकमूत्तिः ॥ ७० ॥

ये जरद्राह्यणा यज्वान इष्टवन्तः श्रुतीनामर्थान्‌ श्श्चुवांसः श्रुतवन्तः, सवैदा शान्ति
मनोजयसुपेयिवांसः प्राप्तवन्तश्च, तेषां जरद्नह्यणानां ब्रृद्धानां ब्राह्मणानां घातो विष्मो-
घीतः स्यात्‌। ते अख एकमूर्तिः प्रधानङ्रीरं यत्‌ ॥--जरदिति। जीर्यतेरतृन्‌? । डुश्चुवांस
इति। “भाषायां सदवसश्रुवः" इति लिटः कसः 1 उपेयिवांस इति । 'उपेथिवाननाश्वाननूचा-
नश्च" इति निपातनम्‌ । ब्राह्मणानामिति । ब्रह्मणो ऽपदयार्थेऽण्‌ ! अजातावेव लिटि लोपः ॥

खादित्वा त्रणचयमारशितभवे या

निमेन्तुं ददति हविः; समांसमीना: ।
्रष्ठौदीरबनिप कूखमसुदुजास्ता

हन्मो गाः परिभविनीः सर्नधयीवा ॥ ७१ ॥

हे अवनिप, ता गाश्च हन्मः । समांसमीना प्र्ब्दं सूयमानाः । प्रषठौदीः बाल्य एव
गर्भिणीः । सनधयीः अतिबालाध । कूलमुदधजाः कूठ भिन्दतीः ! परिभविनीः अस्मत्रिभव-

वासुदेवविजयम्‌ । ११९

करीः। या आशितंभवं तृिसाधनमूतं निन्त निरपराधं तृणचयं खादित्वा हविदेदति॥-
सनंधयीरिति । “वेट्‌ पाने" । (नासिकासनयोध्माधेरोः इति खय्‌ । धेटश्टत्वात्‌ “टिडा-
णज्‌- इति डीप्‌ । कूलमुहुजा इति । रुजो भङ्ग । “उदि कूले रुजिवहोः" इति खय्‌ ।
आरितंभवमिति । 'आरिते भुवः करणभावयोः” इति करणे खच्‌ । आरितस्तृप्तो भव-
लनेनेति । श्रष्ठौदीरिति । पञ्चमे षष्ठे वा वषं वह तीति । 'वद्ध्व' इति ण्विः ! उपधाडद्धिः।
्रष्टवाहशब्दात्‌ डीप्‌ "वाह ऊट्‌ः इति वकारख संप्रसारणम्‌ । “एयेधत्यूटष् इति ऊटि
पूरवपर्योव्रद्धिः 1 समांसमीना इति । समां समां विजायते” इति खः ॥

दैरा्निका ये श्िशवष्यदहीना मास्या मुवि दै समिकाः समीनाः ।

तान्पच्चमास्यानपि च तिवपौन्सर्वान्प्रहन्मोऽय तवापदथेम्‌ ॥ ७२ ॥

वयमद्य तव आपद्र्थमापच्निदृत्तये तान्‌ सर्वान्‌ शिशन प्रहन्मः 1 कान्‌ । मुवि ये द्वेर-
तरिका द्वेराज्रीभूताः 1 च्यहीनाः । जीण्यहानि भूताः । मास्याः मासं भूताः । द्वैसमिकः
द्वेस॒मे भूताः । समीना समा भूताश्च शिवः सन्ति तान्‌ । तथा पच्चमास्यान्‌ पच्च मा-
सान्‌ तान्‌ । अपि च ननिवषौन्‌ चीणि वषरीणि भूतांश --मास्यानिति । (मासाद्वयसि
यत्वजोः इति यत्‌. । पञ्चमास्यानिति । द्विगोयेप्‌ः । समीना इति । (समायाः खः* ।
द्रेसभिका इति । द्विगोर्वा" इति खाभावपक्षे उन्‌ । द्वैरा्निका इति 1 शरात्यदः संवत्सराः
इति ठच्‌ । त्यहीना इति । तेनैव खः । त्रिवषानिति । “चित्तवति निलयम्‌” इति ख-
जोदधक्‌ ॥
न तेऽस्यभिज्ञा सहङकष्ठखाधिपं विजेष्यते संयति राजकं भवान्‌ ।
न बाभिजानासि विकत्थिनः सुरान्यदप्रतिस्तन्धपराक्रमोऽजयः।७३॥

ते अभिज्ञा स्मृतिनीसि किम्‌ । भवान्‌ संयति सहङुष्टरखाधिषं कुत्सितस्थलाधिपति-
सितं तं राजकं राजसमूहं विजेष्यते जितवान्‌ । नाभिजानासि वा । विकत्थिनः छावा-
रीलान्‌ सुरान्‌ अग्रतिस्तन्वपरक्रमोऽनभिमभूतपराक्रमः सन्‌ अजय इति यत्‌॥--चिजेष्यते
इति । अभिज्ञावचने छद्‌ इदयनदयतनभूते छर्‌ । अजय इति । ^न यदि" इति छ्डमा-
वे छ्‌ । कुष्ठकेति 1 “विङ्कशमिपरिभ्यः स्थलम्‌" इति षत्वम्‌ । अगप्रतिस्तन्धेति । 'प्रति-
सतम्धनिसतन्धौ चः इति षत्वाभावो निपद्यते ॥
इदमपि तवाभिज्ञातं यरक्षणन दिंशापती-
नपि युधि भवान्मङ्क््ययेषां हरिष्यति वा वसु |
तित्तनिषसि यत्कस्स्वं श्वासो निवारयिता ततः
परिपरि परं धमौधमवपास्य बलीयसः ॥ ७४ ॥

इदं तवाभिक्ञातमपि भवान्‌ युधि दिश्चांपतीन्‌ अपि क्षणेन भङ्क्ष्यति भञ्नबान्‌ । एषां
वसु हरिष्यति वा हृतवांश्च । यत्‌ तितनिषसि ततः तस्मात्‌ श्वासः प्राणन्‌ सन्‌ को नि-

१२० काव्यमाा ।

वारयिता न कोऽपि । धर्माधमौँ परं केवरं बलीयसः परिपरि अतिबल्वन्तं परिह व-
तते इलयपाख जानीहि ॥- मङक्ष्यति हरिष्यतीति । विभाषा साकाहः इति यच्छब्द्‌-
सहिते केवले चाभिज्ञावचने उपपदे वा छद्‌ 1 तत इति । वारणाथोनामीप्सितः* इखयपा-
दानसंज्ञा । श्वास इति । 'दयाद्यधाघ्चसंख्वतीणवसावहलिहष्छिषश्वसश्च' इति णः । परि-
परि इति । "परेर्वजेनेः “असमासे चेति वक्तव्यम्‌" इति द्वित्वम्‌ ¶ञ्चम्यपादपरिभिः' ॥
अध्य संभोभोवयित्वा मृडानी ठेमे तस्माद्रावणः प्रागभीष्टम्‌ ।
आयान्यायःसशूलिकान्पाश्धेकान्वा संम्रत्यथां पश्य नन्यायवृत्तान्‌ | ५५॥
प्राक्‌ रावणो विश्रवसोऽपदयं राभोरध्य-मध वतेमानां गृडानीं भावयित्वा तस्माद-
मीष्टं ठेमे । संप्रति आयःद्महिकाम्‌ तीक्ष्णोपायेनाथानन्विच्छतः पाश्वैकान्‌ वा अनृजुना
उपयेनाथानन्विच्छतश्च ! अथा आयान्ति । पद्य ।! न तु न्यायव्त्तान्‌ ॥-अध्यांमिति।
अधौदयत्‌ रैषिकः । पाश्वकानिति । 'पार््ैनानििच्छतिः । इति कन्‌ । आयभ्शूलिका-
निति 1 “अयगशश्ूडदण्डाजिनाभ्यां रक्ठजोः । शंभोरिति । उग्रकरणे “मितद्वादिभ्य उपसं-
यानम्‌" इति डः “भू प्राप्नो" आत्मनेपदी । शं कल्याणं भूतवान्‌ रब्धवानिति । रावण इति !
रिवादिभ्योऽण्‌' इति गणे शिश्रवणरवणोः इति पाठत्‌ विश्रवसो रवणादेशः ॥

निग्राहिता सोऽपि सुधारसान्धो दिष्यते येन पतन्पदोस्ते |
जगद्धुजाविक्रमजेन तेऽदः प्रभावभूम्ना परिभाविषीष्ट ॥ ७६ ॥

यः पुरुषसते पदोः पतन्‌ न दिष्यते स सुधारसान्धः उधारसाश्नोऽपि निग्रािता
हनिष्यते । भवद्धुजाविक्रमजेन प्रभावमूञ्ना अदो जगत्‌ परिभाविषीष्ट परिभूयताम्‌॥--वि*
कमजेति । पञ्चम्यामजातौ" इति डः । दरधिष्यत इति । 'स्सिच्‌ः इति चिण्वद्धावः ।
परिभाविषीषटेति । सीयुटि ! निभ्राहितेति । तासौ ॥
इव्युक्तवये स सहायताये ओणन्परार्ध्यानि वसूनि वाग्मी ।
द्देऽवराध्यांनि च रष्टियाणि द्प्यानि मध्यानि च पार्वेतानि।॥ ७७॥
स इति उक्तवल सहायताये सहाय समूहाय भ्रीणन्‌ तां तोषयितुं वसूनि रलानि ददे
दत्तवान्‌ । वाग्मी प्रशस्तवाक्‌ । कानि । पराध्यानि उत्तमार््यानि अवरार््यानि अधमा-
ध्योनि मध्यानि समानि राष्टियाणि रद्र भवानि द्वेप्यानि समुद्रसमीपद्वीपे भवानि पार्वतानि
पर्वते भवानि च ॥-[पार्वतानि]इति । विभाषामयुष्येइति छाभावपक्षेऽण।राष्टियाणीति।
राटरवारपाराद्‌ घसो । पराध्यांनीत्ति अवरार््यानीति “परावराधमोत्तमपू्वाच' इति
यत्‌ । मध्यानीति । मध्यराब्दात्‌ “अ सांप्रतिके" इदयप्रययः । द्विप्यानीति । द्रीपादनु-
समुद्र यञ्‌" । वाग्मीति । "वाचो ग्मिनिः मत्वर्थीयः ॥
देवद्रीचा दोःपरिश्नाम्रदिष्ठानयन्तीनांस्तांसथादिदय वरयान्‌ ।
राश्वद्विष्णोधोनुकान्भीरुकः सन्स न्यभ्यासीत्तन्मयं विश्वमेतत्‌ ॥७८॥

धातुकान्यम्‌ | १२१

स तान्‌ तथा आदिय दाश्वत्‌ विष्णोभीरकः सन्‌ एतत्‌ विश्वं तन्मयं विष्णुमयं न्य-
ध्यासीत्‌ इध्वान्‌ । देवद्रीचा देवान्‌ प्राप्रुवता दोःपरिन्ना सामर्थ्येन अम्रदिष्ठान्‌ अश्दु-
तमान्‌ । अन्तीनान्‌ अदयर्थं गमनशीखान्‌ । वदयान्‌ वदभ्राप्तान्‌ । घातुकान्‌ देखहनन-
रीखान्‌ ।॥-अदयन्तीनानिति । “अवारपारायन्तानुकामगामीः इति खः । वर्यानिति ।
“वृ गतः? इति यत्‌ । भीरुक इति । “भियः ककनिति वक्तव्यम्‌” । (भीटधकः- इति
वा पाठः ॥

र ।
अध्वनीनकथितानयुश्रण्वन्नन्दगोपसुतसंभवजन्यान्‌ ।
उत्सवान््रजपदे हरिमच॑श्ञायया स मुसदे वसुदेवः ।॥ ७९ ॥

स वसुदेवो जायया सह युमुदे । व्रजपदे अध्वनीनकेथितान्‌ नन्दगोपञुतसंभवज-
न्यान्‌ तेन जातान्‌ उत्सवान्‌ अयुशण्वन्‌ हरिमर्चन्‌ पूजयन्‌ ।1--अध्वनीनेति । .अ-
ध्वनो यत्खौ । अनुश्ण्वन्निति । श्रु श्रवणेः । अस्माद्‌ । “छः परस्मेपदम्‌ इति पर-
सेपदसंजञा । शेषात्कर्तरि परस्मैपदम्‌” । सुमुद इति । 'तडानावात्मनेपदम्‌" इयात्मने-
पदसंज्ञा । ^तिडघ्नीणि चीणि प्रथममध्यमोत्तमाः' इति प्रथमपुरुषसंज्ञा । शेषे प्रथमः”
इति प्रथमपुरुषः । ^तान्येकवचनद्विवचनवहूवचनान्येकशः' इव्येकवचनसंज्ञा ! श्येकयो-
द्विवचनैकवचने" इदयेकवचनम्‌ ! स इति ! “सुपः” इति वचनसंज्ञा । “निभक्ति्ः इति
सुपां तिडां च विभक्तिसंज्ञा । 'यदादीनामः' इति विभक्तावकारादेश्लः । जाययेति ।
“आडि चापः" इलयेकारः । “परः संनिक्षः संहिताः इति संहितासंज्ञायां ^एचोऽयवा-
यावः" इदययादेशः । वसुदेव इति । “विरामोऽवसानम्‌ ` इदयवसानसंज्ञायां “खरवसान-
योर्विंसजं नीयः ॥
इति वासुदेवकरृते वाघदेवविजयकान्ये पदचन्धिकाख्यया व्याख्यया समेतस्तृतीयः सभे: ५

धातुकाव्यम्‌ ।
स्रत हरे्मधुरतरं मुरलीनिनदाग्रतं हि सब्दमयम्‌ ।
पदयुगलं च भवान्या मदहिषारेसुक्तिनिर्यवासिन्याः ॥
गुरुपादाग्जसंसेवानितान्तविमलारथैः ।
सतीर्थ्येरय छिख्यन्ते धातुकान्यार्थङोचनाः ॥

व मरतिजानीते- ए 22, ८५५१३२२
-इदाहृतं पाणिनिसूत्रमण्डलं आाग्वासुदेवेन वदृष्यैतोऽपरः 1 `` `
उदाहरयदय वृकोदरोदितान्धातून्कमेणेव हि माघवाश्रयात्‌ ॥ १ ॥

वासुदेवेन प्राक्‌ पाणिनिसूत्रमण्डलमुदाहृतम्‌ । अापरस्तदध्वैतो धातूनुदादरति इय-

१२२ काम्यमाल |

न्वयः । वासुदेवो नाम _ केरे पुरुनभ्नार वनग्रामजन्मा कचिद्‌ द्विजन्मा । पाणिनेः
सूत्राणि पाणिनिसू्राणि तेषां मण्डलं समूहः उदाहृतसुदाहरणेः प्रकाशीकृतम्‌ । अप्र इ
खौद्धयपरिहाराय नामालुक्तिः ! तदृभ्वैत इति स्तम्बं तसिः । तख सूम्रोदाहरण-
स्यरध्व॑भगे धातूमुदाहर तीदर्थः । अन्योदाहरणकाग्येषु कचिदप्यद््टमिदमि तीहदातिश्यं भ्र
तिपादयति--क्रमेगेवेति। अयं भावः-अस्ि तावद्ृरभप्रयोगाणामखिरधातूनाम-
कमेणाप्येकन्रावगमे जिज्ञासूनां महानुपयोगः । इह पुनः ऋमेणेवोदाहरणादेतस्मिन्‌ प्रकर-
णभागे एतावति योऽयं धातुरिति सम्यगवगम्यमाने श्रोतृजनख केतुकातिशयः किमु
वक्तव्य इति । हिशब्देन च क्रमेणवेलययाजुद्धुतत्वं सूचयतान्यान्यपि गणविभजनादीनि
दुष्करतराण्यद्धुतान्यत्र भविष्यन्तीति सूचयति ॥ नु वातुपाटानां बहुत्वात्‌ कोऽयं क-
मोऽसमिन्नाश्रीयत इवयत्राह--वरकोदरोदितानिति । भमीमसेनप्रणीतानिदयर्थ
च भीमसेनग्रणीतत्वं परसिद्धिमाच्रताद प्रामाणिकमिति मन्तव्यम्‌ । (तस्माद्‌ भीमसेनखा-
यादिधातुकृत्तिभेदङृतेः मतभदादिभिः ग्याकुर्ताद्‌ इुःसाधमुदाहरणमिदयाराडयाह--
माधवाश्रयादिति । माधवो नाम धातुदरृत्तिकारः । तेन तद्रचितो मन्थो रक्षणीयः ।
तद्रूपस्यश्रयसावरम्बसय सद्धावादयसुदाहरति । अतो न दुःसाधत्वमिति 1 फं च।
माधव रक्ष्मीवहटभस मधुकुरावतीर्णंख पूर्णव्रह्मणः आश्रयात्‌ सवांत्मना रारीरकरणात्‌
तत्करुणयेवेदं क्रियते । अतो न दुःसाधत्वसिति भावः! अपि च। माधवे एवाश्रयः
प्रतिपाद्यः । तस्माद्धेतोरेवेदं करियते । अतो माधवविषयकथाकथनचिन्तनायर्थमेव क्रिय-
माणत्वात्‌ सदोषमपि खेदाय न भवतीति भावः । एवं च माधवाश्रयादिलयनेनैवेष्देवता-
नुस्मरणमपि छतं वेदितव्यम्‌ 1 (कंसदहिंसाप्रबन्धार्थो वीरभक्तयादयो रसाः । चिभिर्दिनैः
छृतं कर्म त्रिभिः सर्गश्च कथ्यते ॥ अकछूरयोगो यात्रादिचापच्छेदान्तचेष्टितम्‌ । मन्नेयो-
गादिकं सान्तपर्यन्तं च व्यै कृतम्‌ ॥ धातुपदे च भुवादिभूयान्‌ भवति तत्र च ।
अगणः प्रथमो भागो यूतादयो गणवान्‌ परः ॥ अनयो रगणो भागः प्रथमः सभे उच्यते ।
द्वितीयभागमारभ्य वुदायन्तं द्वितीयके ॥ रुषादितश्वरायन्तं तृतीयेनोपवण्येते । व्यज्यते
गणभेदादिः कथाभेदादिखाञ्छनैः ॥ तात्पथमेदायोज्यन्ते तुच्याथौ अपि धातवः ॥
अथेवभूतं काव्यमारभते-
स गान्दिनीभूरथ गोद्ुरेधितं स्पधीलधीगाधितकार्यवाधिनम्‌ ।
द्रश्ष्यन्हारि नाधितलोकनाथकं देधे युदास्कुन्दितिमन्तरिन्द्रियम्‌ ।॥२॥

अथस गान्दिनीभूहैरिं द्रक्यन्‌ अन्तरिन्दियं सुदास्कुन्दितं देधे । अथ श्रीकृष्णान-
यनाथं कसनियोगानन्तरं स तत्तादशाभगवद्धक्तिशाटी गान्दिनीतो भवत्युत्पद्यते इति गा-
न्दिनीभूरकर्‌ः। गान्दिनी श्ववल्कभाया । दरकष्यननिति भविष्यस्रलययस्यात्रासन्नभविष्यत्काल-

१. शरणीकरणात्‌ः पाटः, २. भाश्रिलयः पाठः.

धतुकाव्यम्‌ | १२३

परत्वाद्‌ द्रषटुमारब्ध इदयर्थः ¦ भोक्ष्यमाण आचरतीतिवत्‌ । अन्तरिन्दिथं मनः । तदा-
नीमाभ्यन्तरतमे भगवद्रपे एवाद्याविष्टत्वेन बहिर्मनोदृत्तीनामसस्रायत्वात्‌ अन्तरिन्ियत्-
मेव मनसो जातमिति भावः । मुदि संतोषे समुद्रस्थानीये आस्कुन्दितमाष्तं ललातं निम-
समिलयर्थः ! मुदयां स्कुन्दितमिति वा । हरन्तादपि वा टाप्‌ खात्‌ इल्याकारान्तस्यापि
मुदाशब्दसय सद्भावात्‌ । अथवा सुदा हेतुना उक्छय गतं कृतनर्तनमिदयर्थः ¦ यद्रा मुदा
कञ्यो उद्धतसुन्नमितं वर्धितमिति यावत्‌। कीदशं हरिं इयत्राह--गोकुरेधितं गोकुले अवू-
म्‌ । गोकुरं गोष्ठः । स्पघीडधीमाधितकार्यवाधिनं स्पधौदनां स्पधावतां धियि बुद्धो
गाधितं प्रतिष्ठितं ङ्ब्धस्थानमियर्थः । छिप्सतं वा कार्यं वाधितं शीरं यसय तम्‌! नाधि-
तलोकनाथकं नाधितलोकस उपतृप्तजनसयय नाथक्रमीरितारं रक्षकमिदयर्थः । नाधितसय
मरार्थितस् निजरोकसय आश्ीरूपेणानुम्रहितारं वा ॥-गन्दिनीभूरिति । गाच्दिन्या भ-
वत्युत्प्यत इति गान्दिनीभूः । १ भू सत्तायाम्‌ । उदात्तः परस्मेभाषः । अस्मात्‌ कक्तिप्‌
च इति क्विप्‌ । एधितमिति २ पथ ब्दो । एतदादयः कत्थान्ता उदात्ता असुदात्तेतः।
अस्मात्‌ गदयथाकर्मक~- इल्यादिना कर्वैरि क्तः । स्प्घाडरिति ! २ स्पध संघर्षे | सं-
षेः पराभिमवेच्छा । पराभिभवस् घात्वथीन्तभौवादकर्मकः । अस्माद्‌ गुरोश्च हरः”
इखप्रलयये स्पर्धा । स्पधां लायादत्ते मितद्रादिखाद्डः। ४ गाध प्तिष्टाटिप्सयोभन्ये
च । आत्मयापनास्थानशामधे प्रतिष्ठा । एकव स्थापनं संदभौ वा अन्थः । संदमेः राब्द-
विषयोऽर्थविषयोऽपि । अस्मात्‌ कतैरि कर्मणि चा क्तः । कायैवाधिनमिति। ५ बाध
लोडने खोड प्रतिघातः । अस्मात्‌ सुप्यजातौ णिनिः" इति णिनिः । नाधितलोकना-
यकमिति। ६ नाध्रु ७ नाथु याजोपतपेश्वयाशीःु । रेश्वयमाधिपलयं नियन्तृत्वं च।
नृति-नन्दि-नर्दि-नक्षि-नारि नाधू-नाथु-नृवजजिताः सव नाद्यो णोपदेशाः' इत्युक्त्या द्वाव-
प्यणोपदेशेो । आयो णोपदेश इत्येके । आद्यात्‌ कतरि कर्मणि वा क्तः द्वितीयाण्‌ ण्वुर्‌ ।
देषे। <द्ध धारणे । लिट्‌ । स्ुन्दितम्‌ 1९. स्कुदि आघ्रवणे । आप्रवणमाष्टवन-
सुल्छुय गमनं वा । उद्धरणं वा ! अस्मादिदितत्वान्नुमि प्राग्वत्‌ क्तः ॥

यद्यस्य भगवतीयान्‌ प्रेमातिश्यः तर्हिं कथं पूर्वमेव न प्रस्थितवान्‌ इदयत्राह--

प्रिन्दिताञ्चं यश्चसा पुराप्यसौ विवन्दिषुस्तं नतभन्दिनं विभुम्‌ ।

सखमन्द्रास्स्पन्दितुमेव नाक्चकलत्कंसात्परिञ्िन्दितसज्नाद्धिया । ३॥

अपिसभयत्र योजनीयः \ असौ पुरा अपि तं विभुं विवन्दिषुरपि खमन्दिरात्‌ स्प-
न्दितुमेव नाशकत्‌ । असावक्रूरः । पुरापि पुरैव विवन्दिषटुवैन्दितुमिच्छुः । इहापिर्विरोधे ।
स्पन्दितुं किचिदपि चलितुं नाशकत्‌ न शक्तोऽभूत्‌ ! कीदशम्‌ । यशसा प्रविन्दिताक्चं अ-
श्िन्दिताः सम्यग्धवरीकृता आशा दिशो येन तम्‌ । नतभन्दिनं नतान्‌ नमनकतेन्‌ भ-
न्दयितुं सुखयितुं कल्याणवतः कुं वा शीलं यख तम्‌। कंसात्‌ भिया ! हेतौ तृतीया 1

१, “लोरने" पाठः,

१२९ कान्यमाखो ।

कीहस्ान्‌ } परिङ्किन्दितसननात्‌ । परिङ्किन्दिताः परिदेविताः सजना येन तसात्‌॥-
्रश्िन्दितेति। १० श्विदि शर्ये । णिजन्तात्‌ कर्मणि क्तः । विवन्दिषुरिति। १९ वदि
अभिवादनस्तृदयोः । प्रणतिपूर्वकमारीर्वचनं नतिमात्रं वाभिवादनम्‌ । अस्मात्‌ सन्नन्तात्‌
“सनासं समिक्च उः' इ्युप्रययः । नतभन्दिनिमिति । १२ सदि कल्याणे सुखे च । क-
ल्याणं कल्याणवद्धावः । अस्राण्णिजन्ताण्‌, णिनिः । मन्दिरादिति ¦ १३ मदि स्व॒ति-
मोदमदखप्रकान्तिगतिषु । खप्र आङ्यम्‌ । अस्मादधिकरणार्थं इषि-मदि-सुदि-खिदिः-
श्विदि-मिदि-मन्दि" इदययादिना किरच्‌ । स्पन्दितुमिति । १९४ स्पदि किचिचलने ।
तस्मात्‌ “शकष्ष-्लयादिना वुन्‌ । परिङ्किन्दितेति। १५ छिदि परिदेवने । अस्मा-
फ्िगजन्तात्‌ कमणि क्तः ॥

अस संतोषातिशयं दशयति--

मुदा स चेतो दददे चिरं हरौ स्वादास्सुरेः खर्दितमङ्गरोईने ।
अकूर्दतेवास्य पुरः स्वसखूर्केवैनान्तमूर्दी रिपुगोदसुद्यसो ।॥ ४ ॥

स मुदा चिरं हरौ चेतो दददे । युदा हेतुना दददे समर्पितवान्‌ । खादात्‌ माधुयात्‌
हेतोः सुरैः खर्दितमङ्गलोदैने खर्दितानि आखादितानि मङ्गलरूपणण्यूरदनानि कीडनानि
यस तस्मिन्‌ । मनोखयसयातिशयमाह-असो अस पुरः खलदेकैरकूरदैतेव । असौ हरिः
खलुर्दकेः खकीयैः कीडनकैर्वयरिदयर्थः । सहाथ तरतीया । अकूदंत कीडितवान्‌ । व-
नान्तगूर्दी वनान्ते वनमध्ये गृर्दिठु कीडितु शीरं यस्य सः । रिपुगोदसूदी रिपूणां गोदं
कीडां सूदिपु ्दिसिठं रीर यख॥- सुदा । १६ मुद्‌ हषे । असात्‌ संपदादिक्तिप्‌ ।
दददे! १७ दद्‌ दाने ! धारणे च कत्पद्धमे । अस्माष्टिटि नन शसदद- इ््येत्वाभ्या-
सरोपाभावः । खादात्‌ । १८ सवद १९ स्वद आखादने । आखादमयुभवः ।
“धातादेः षः सः" । खदेधेन्‌ । खारदितेति कर्मणि क्तः । अनयो राघः षोपदेशः \ अन्यो
नः । .अदन्दय(१)पराः सादयः षोपदेशाः । सिड्‌-खिदि-खदि-खन्ञि-खपयश्व" इ्युक्तेः।
उर्दैनेति । २० उद माने क्रीडायां च । भस्माहृदयुटि । “उपधायां च' इति दीधः ।
अकू्द॑तेति । २१ कुद २२ खुद्‌ २३ गुदं २४ गुद कीडायामेव । कुदैलङ्‌ । लूदेकः
सर्दष्वुट्‌ ! वनान्तगूर्दी । रिपुगोदमूदी । मूर्दरणिनिः । गुदे घञ्‌ । २५ घृद्‌ क्षरणे ।
निःसरणं तद्हिंसारथेऽप्यसि अस्माण्णिनिः ॥

गभीरनिहौदमथाथितो रथं हदादयुस्वादितकृष्णसत्कथः ।

परदाङ्ुजिद्वेगमयल्नतो ययो वियोयुतत्काननजोपिनाध्वना ॥ ५ ॥

अथ स रथमास्थितोऽयन्नतो वियोदुतत्‌ काननजोतिनाध्वना प्रदकुजिद्रेमं ययौ ।
आस्थितः आरुह्य स्थितः । अयल्लतोऽग्रयासेन । वियोयुतत्‌ काननजोतिना वियोयुतता
अद्यथं भासमानेन काननेन जोतितुं भाषितुं शीरं यसय तेन । प्रदाकुजिद्धेगम्‌ । एुत्कारा-

१. 'दन््याजन्तसादयः' इति फलितोऽर्थः.

धातुकाव्यम्‌ । १२५५

दिकुत्सितदान्दकरणात्‌ ए्दाकुः सर्पः । तं जयतीति परदाङुजित्‌ गरुडः । तस वेग इव
वेगो यस्य इति क्रियाविशेषणं रथविषशेषणं वा । गभीरनिहीदं गभीसे निदो ध्वनिः
यस तं रथम्‌ । हदादयुखादितङृष्णसत्कथः । हादात्‌ सुखेन हेतुना अनुखादिताः पुनः-
पुनश्व्यमाणाः कृष्णसख सत्कथाः येन सः ॥-निहांदमिति । २६ हाद अव्यक्ते शब्दे।
अस्माद्‌ घन्‌ । हादात्‌ । २७ हादी उखे च । चादव्यक्तराब्देऽपि ! अस्मादपि धञ्‌ ॥
` अनृखादितेति । २८ स्वाद्‌ आखादने । कर्मणि क्तः । प्रदाकुरिति । २९. पदे
कुत्सिते शब्दे ! मस्मात्‌ 'पर्दैनित्संप्रसारणमष्टोपश्चः इदयाकुप्रययो रेफख संप्रसारणं
पकारस्थिताकारस लोपश्वायज्लतः । ३० यती म्रयल्ञे । अस्माद्‌ “यजयाचयत-इति
नदप्रल्यः । बियोयुतदिति । ३१ युत्र॒ २२ जुत भासने । तेः यड््धगन्ताच्छता ।
जोतिना \ जुतेर्णिनिः ॥
एवं गोकुलं प्रति प्रद्ितोऽकूरो निजेण्ितप्रतिवन्धमाशङ्कमानः प्रार्थयते गोकुर प्रति प्रसितोऽक्रो निजेप्सितप्रतिबन्धमाशङ्कमानः मार्थय
स वेथते स्माखिख्वेथितं विधिं प्रश्नन्थितम्रन्थनधीरकत्थनः ।
अतेन्मुरारिमैम चिन्मयोऽन्तिके च्योतन्दिशाः प्रश्युतितेः स्मिताश्रतेः €
स विधि वेथते स्र । विधिमीश्वरं वेथते स प्रार्थितवान्‌ । अखिख्वेथितं सर्वजनैः
प्रार्थितमिति विधिविरशेषणं प्रधानकर्म वा । प्रन्रन्थित्रन्थनधीः प्रकर्षेण श्रन्थितं रिथि-
लीभूतं मन्थनं कौटिल्यं यस्यास्ताद्शी धीयेख सः } अकत्थनः । न कलत्थनमात्मष्टा-
घारीङं यख सः । अख विष्णोः छाघाशीर इति वा । प्रार्थनीयमेवाह--सुरारिर्ममा-
न्तिके अतेत्‌ सततं गच्छेत्‌ । चिन्मयो ज्ञानखरूपः । प्रश्चयुतितैः सितामतैर्दिशश्यो-
तन्‌ । प्रश्वयुतितेगलितेः । च्योतन्‌ आसिश्न्‌ ॥--वेथत इति । ३३६ विथु 2 वेथ॒
याचने । विथेः "खट्‌ स्मेः इति भूते लट्‌ । वेथितम्‌ । बेथेः कर्मणि क्तः अ्रक्नन्थितेति ।
३५ श्र थि रैधिव्ये । तच विशिष्टता अगाधता बा । अस्मात्‌ कतैरि क्तः । अन्थनेति ।
३६ ग्रथि करिस्ये । शाय्यं वक्रता वा तत्‌ 1 अस्मा्टयुय्‌ । अकत्थन इति । २७
कत्थ छाघायाम्‌ । सा च परविषया खविषया च खात्‌ । अस्माद्‌ अनुदात्तेतश्च
इति युच्‌ । अर युजन्तोक्तया तवगान्ताजदात्तेतां समातिः सूचिता । अतेदिति ! ३८
अत सातलयगमने । इतः छन्धन्ता उदात्ताः उदात्तेतः । अस्मादिड्‌ । उदात्तेत्‌ प्रक-
रणारम्भकयोतकमिदम्‌ । चिन्मय इति । ३९ चिती संज्ञाने । तच चैतन्यं स्मरणं च।
भद्धिमते(१) ज्ञानमात्रं च । असमात्‌ संपदादिक्रिबन्तान्मयय्‌ । तद्भूप इति केचित्‌ । इति
कोसुययुक्तेः । ताद्रूप्ये मयय्‌ । च्योतन्‌ । ४० च्युतिर्‌ आसेचने । आप्रीभवनं तत्‌ ।
अस्माच्छता । प्रश्युतितेरिति । ४१ शयुतिर्‌ क्षरणे । शुतिस्तत्‌ । असात्‌ कतैरि क्तः॥
कंसं प्रति दितायुक्तिदोषेण बरार्थनप्रतिबन्धमााङ्कय परिहरति--
ममन्थ विश्वं सुजनानङुन्थकान्प्रपुन्थ्य बन्धूनपि छन्थति स्म यः ।
स भोजराडदय हरिं मिमन्थिषुः प्रमान्थनं सेधतु को निषेत्स्यति ॥५]।
१, श्राथितग्रतिबन्धः पाठः.

१२६ कव्यमाल |

यो विश्वं ममन्थ क्षोभितवान्‌ । अन्धकान्‌ सुजनान्‌ प्रपुन्ध्य बन्धूनपि डन्थति स
अङुन्थकान्‌ अहिसकान्‌ प्रपुन्थ्य हिंसित्वा ्च्यित्वा वा इन्थति स हतवान्‌ । स भो-
जराट्‌ अध्य हरि मिमन्थिषुः प्रमान्थनं सेधतु कः निषेत्छयति । मिमन्थिषुहन्तुमिच्ुः ।
प्रमान्थनं हिंसां सेधतु प्राप्रोतु1-ममन्थेति । ४२ मन्थ विलोडने । क्षोभणं तत्‌ ।
असद्‌ । अकुन्धकानिति । ४२ कुथि ४४ पुथि ४५ दुधि ४६ मथि ४७
मास्थ दहिसासंङ्कशनयोः । कन्येष्वुद्‌ । प्रपुन्ध्येति । पुल्येल्थैप्‌ । छन्थति । छन्थेभूते
खय्‌ । मिमन्धष्ुः । मन्थः सनि उग्र्यः । प्रमान्थनम्‌ । मान्थेद्यट्‌ । सेधतु 1 ४८
षिध गत्याम्‌ अतिसगे ्रप्तकाडे वा ठोद्‌ 1 निषत्खति । ४९ धिधू चाच माङ्ल्ये
च । राघ्रं शाच्रगतं शासनं शासनमात्रं वा । माङ्गल्यं मङ्गलक्रिया । अस्माद्द्‌ ॥

पङान्यखाययानि खदन्बदट्रपुगेदन्नवाच्यानि रदन्सतां मनः ।

नदन्मदादर्दितसंश्चयोऽधुना क्षणं खटो नदैतु ग्द॑ंभखरैः ॥ ८ ॥.

खरु एषोऽशुना गदभखरैः क्षणं नर्दतु । गर्द॑भसवरैशदमसद्ैः सखः । क्षणं "का-
खाभ्वनोः' इति द्वितीया । नदैतु शब्दं करोतु ! अखादयानि पलानि खदन्‌ अभक्ष्याणि
मांसानि भक्षयन्‌ । अत एव बदद्वपुः स्थिरीभवदेहः अवाच्यानि गदन्‌ सतां मनः
रद्न्‌ विलिखन्‌ पीडयन्‌ मदात्‌ नदन्‌ 1 अत एव॒ भर्दितसंक्षयः अर्दितः आप्तः सवैः
प्रार्थितो वा संक्षयो नाद्यो यद सः ॥-अखायानीति । ५० खाद भक्षणे !
अस्माद्‌ ण्यत्‌ । खदचन्निति । ५१ खद्‌ स्थेर्ये हिसायां च । चाद्धक्षणेऽपि । बदन्निति
५२ बद्‌ स्थेयं 1 गदन्निति । ५३. गद्‌ व्यक्तायां वाचि । रदश्निति । ५४ रद्‌ विले-
खने । तच्च विदारणं क्षोभणं वा 1 नदन्निति 1 ५५ णद्‌ अव्यक्ते शब्दे । “गो न
एभ्यः शता । अर्दिंतेति ! ५६ अद गतौ याचने च ! अस्मात्‌ कर्मणि क्तः । न्द
तिति । ५७ नद्‌ ५८ गदः शब्दे । नर्दैरतिस्े छोय 1 गर्दभ इति । कृगुराल्गदि-
भ्योऽभच्‌' इलयभचप्रययः ॥

अतदेकास्तद्य विकदैमारायाः प्रखदैवत्तैरसमन्तितान्तिकाः ।

श्रुवान्दुकैथित्तगजेन्द्रोधिनस्तुष्यन्तु सन्तो गुणबिन्दुखोपाः ॥९॥

सन्तोऽय तुष्यन्तु । अतदैका अदिसकाः 1 विकदमो विगतदोष आशयो येषां ते ।
प्रखदेकततैः ऋूरव्यापरिरसमन्तितमसंबद्धमन्तिकं येषां ते । श्रुतान्दुकैः शाखर्पैरन्दुकैः
पादकटक चित्तरूपं गजेन्द्रं रोधं शीट येषां ते । गुणस बिन्दौ ठेशे लोडपाः सश्रद्धाः॥-
अतर्दक्रा इति । ५९ तद दायां । ष्लुट्‌ । विकर्दभेति 1 ६० करद कुत्सिते शब्दे ।
बाहुरुकात्‌ जौणादिकोऽमनच्‌ । प्रसदैति । ६९ खर्द दन्दश्यते । दम्दशचकः इति तत्कतृकं

धातुकाव्यम्‌ | । १२७

दृशनसुक्तम्‌ ! अस्मात्‌ पचाय्त्‌ । असमन्तितेति । ६२ अति ६ अदि बन्धने । अन्तेः
कर्मणि क्तः ! अन्दुकेति । "अन्दूडम्भूकफेटूककेन्धूदिधिषु' इत्यूप्रययान्ता अन्दः खार्थं
कनि । (केऽणः इति हखः । इन्द्रेति । ६४ इदि परमेश्वयं । असद्‌ “ऋज्रेन्र-इदया-
दिना निपातितो रन्‌ । बिन्दुरिति । ६५ बिदि अवयवे । बाहुलकाटुप्रययः ॥

। ॥ ॥
मनोज्ञगण्डं तमनिन्दिताननं नन्दात्मजं रारदचन्द्र्ीतलम्‌ ।
पराक्रमत्रन्दनकन्दितासुर संक्रन्द्‌नड्कन्दितिमीश्षितास्महे ।! १० ॥

वयं तं नन्दात्मजमीक्षितास्महे द्रक्ष्यामः । तद्दिवसे एव भगवद्दीनानिश्वयात्‌ छयुभ्र-
योगः । मनोज्ञगण्डमिद्यादीनि त्रीणि विशेषणानि स्पष्टानि । पराक्रमव्रन्दनकन्दितासुरं
पराक्रमरूपेण चन्दनेन चेध्या कन्दिता रोदिता असुरा येन तम्‌ । संक्रन्दनछ्ृन्दितमि-
नददेण बहुकृत्वः खरक्षणार्थमाहूतम्‌ ॥--गण्डम्‌ 1 ६६ गडि वदनैकदेशे । अस्मात्‌ पचा-
यच । वदनैकदेश इति तदारम्भक्रियोक्ता । अनिन्दितेति ! ६७ णिदि कुत्सायाम्‌ ।
कर्मणि क्तः 1 नन्देति । ६८ दुनदि सणद्धो । समद्धिदैषं पर्यवस्यति ! पचायच्‌ । च-
नरेति! ६९ चदि आहदे दीप्तौ च! ‹स्फायि-तच्चि-वश्चि-रकि-क्षिपि-श्वुदि-खुपि-तृ पि-हपि-
वन्दि-उन्दि-श्िति-द्रति-अनि-नी-पदि-मदि-मुद-खिदि-चछिदि-भिदि-मन्दि-चस्दि-द हि-दसि-
दम्भि-वसि-वाशि-शीड्‌-हसि-सिधि-खभिमभ्यो रक्‌ इति रक्‌ । अन्देति ¦ ७० अदि
चेष्ायाम्‌ । ल्युट्‌ । कन्दितेति । ७९ कदि ७२ कदि ७३ दि आह्वाने रोदने च ।
कन्देणिजन्तात्‌ क्तः! संकरन्दनेति । 'समि-कन्दि-कृषि-हर्िभ्यःः इति नन्यादिपाग-
द्युट्‌ । कन्दितमिति । कन्देः कर्मणि क्तः ॥

अद्धिन्द नीयान्ुधितात्मनो जनान्पर्ीकते यः करुणावलोकनेः ।
तसुत्तमश्छोकमवेश््य तत्स्तुतिद्रकैरुपग्रेकयितास्मि दिक्तटम्‌ ।॥ ११ ॥

यः करुणावलोकैः श्युधितात्मनो जनान्‌ प्रशीकते । सुधितः शुद्ध आत्मा मनो येषां
तान्‌ प्रशीकते नितरां सिति । अद्धिन्दनीयान्‌ परिदेवयितुमनदयन्‌ । अहं तसुत्तमश्ो-
कमवेक्ष्य॒तत्स्तुतिद्रकैर्दिक्तरसुपध्रेकयितासि तस्स्वुतिदरेकेसस्य स्तुतिसूपैपरकेः रब्दै-
रुपप्रेकयितासि शब्दयिष्यामि ।--आङ्किन्द नीयानिति। ७ कदि परिदेवने! अस्माण्‌
णिजन्तादनीयर्‌ 1 छधितेति । ७५ शुन्ध शद्धो । अस्मात्‌ कतैरि क्तः । “अनिदिताम्‌
इति नकारस्य रोपः! अतादय उदात्ता उदात्तेतः । प्रसीकत इति । ७६ रीर से-
चने ! एतदादयः शछाध्यन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । असर्‌ । आत्मनेपदारम्भसूचक-
स्तशब्दः । अवरोकनैरिति । 9७ खोक दशने । ल्युट्‌ । उत्तमरलोकमिति । ७८
"छोङ संघाते । स च म्रन्थनम्‌ । त्च ॒कर्मेगतं कतृगतं वा । अस्मात्‌ कर्मणि घञ्‌ ।
दरेकैरिति । ७९. द्रेक्क ८० श्र रशब्दोत्साहयोः । रब्दोत्साह इ्येके । उत्साहो बद्धि-
रद्धं वा । द्रकेधैल्‌ । उपध्रेकथितास्ि । प्रेकेडैट्‌ ॥

१२८ कृव्यमारा ।

स एवमादीन्विश्न्नरेकधीरसेकतः सेकिदमानसो हरौ ।

दुःखङमाश्रङ्कय हरेः पदं जनः प्रष्ङ्कते इत्र सुच क राङ्कते । १२॥

स एवमादीन्‌ बिमरशन्‌ असेकत गतवान्‌ । अरेकधीररेकाश्का धीर्यस्य सः हरौ
सेकितमानसो गतमना जनो दुःखङ्क हरेः पदमाश्रद्कय कुत्र रजं प्रश्टते क राङ्ते । दुः-
खङ्क दुष्प्रापं आश्रङ्भ प्राप्य कुत्र रुजं पीडां प्रटङकते प्राप्रोति । न क्ापीदयर्थः । क्र
कार्ये ॥--अरेकेति । <येन शङ्काम्‌ । घन्‌ 1 असेकत । ८२ सेक्क ८३ ख ८४
खकि ८५ श्रकि ८६ च्छक गयाः । सेकेरैड्‌ । ेकितेति । सेकः कतरि क्तः ।
दुःखङ्कमिति । वङ्कः ‰ईषहुःखषु छृच्छर' इलयादिना खट्‌ आश्रद्येति । ्रह्धेव्यप्‌ । ग्र्टङ्त
इति शद्धेईट्‌ । शाङ्त इति । ८७ शकि शङायाम्‌ । रट्‌ ॥

फटाङ्कितान्वङ्कितवदिमङ्कितान्वनप्रदेशायुरुकाककोकिढान्‌ ।

वृकावृतान्थुगधचकोरषूजितानुड़ीनकङ्कानयमलयवङ्कत ॥ १३ ॥

अयं वनप्रदेशान्‌ अल्यवङ्कत अतिक्रान्तवान्‌ । फल्कितान्‌ फेशिहितान्‌ । बह्वित-
वद्टिमङ्कितान्‌ बङ्किताभिः कुटिरामिवैद्ठिभिर्क्तामिमंद्चितान्‌ मण्डितान्‌ । सुग्धं चकोरकू-
जितं येष तान्‌ । उद़ीनाः कडकाः येषु तान्‌ ॥--अङ्कितेति । ८८अकिं रक्षणे । कर्मणि
क्तः । वज्ितेति । ८९ वकि कौटिल्ये ।! कतरि क्तः । मङ्कितानिति । ९० मकि म-
ण्डने ! कर्मणि क्तः । काक इति । ९९ कक लौव्ये । इच्छायां च द्मे । अस्माद्‌ बा-
इरकात्‌ कर्ैर घञ्‌ ! कोकिलः ! ९२ कुक ९३ वृक आदाने । (सलि-कलि-अनि-
महि-भडि.भण्डि-राण्डि-पिण्डि-तुण्डि-कुकि-भूभ्य इच्‌” \ इनि कुकेरिखच्‌" । केति । वरके-
रिगुपधत्वात्‌ कः । चकोरेति ! ९४ चकः त्रप्तो प्रतिघाते च । अस्मात्‌ कटिचकिम्या-
मोरच्‌' इयोरच्‌ । क्डेति ! ९५ ककि ९६ वकि ९७ श्वकिं ९८ अकरि ९९
दक १०० ओर १०१ ष्वष्क १०२ वष्क १०३ मस्क १० ४ रिक १०५
रीक् १०६ तिङ्‌ १०७ तीक १०८ रधि १०९. धि गलयथोः । कटः प्चायच्‌ ।
अलयवङ्कतेति । वदङ्कैखेड ॥

्रशङ्कनो्रङ्किततद्रथस्वनाददौकि भीतैरपि नो शिखावदः ।
विष्वक्परित्नौकितखोचतैः सितं बिष्वष्कमाणाम्बुद नादशङ्कया ॥१४॥

शिखावकैः प्रश्वद्धनो्रद्धिततद्रथखनाद्धीतेरपि नो अढोकि ! शिसावलैर्मयूरः । प्रशङ्-
नेन वेगगमनेन उन्रह्कितादुद्रतात्‌ तद्रथखनात्‌ । नो न अढोक्रि गतम्‌ । विष्वष्कमाणा-
म्बुदनादशङ्कया विष्वक्परिप्रौकितरोचनैः स्थितम्‌ । विष्वष्कमाणख वेगेन गच्छतो मे-
चस्य नाद्‌ इति शङ्कया विष्वक्‌ परितः परित्रौकिते सचारिते लोचने यैः तथामूतेः ॥-
्रशवकनेति । श्ङ्ेल्युर्‌ । उत्रह्कितेति । चङ्कः कतरि क्तः । अदेकीति । भावे चिण्‌ ।
यरित्रौकितेति । चाके: णिचि कर्मणि क्तः! विष्वष्कमाणेति । ष्वष्केः शानच्‌ । खुग्धा-
तु्िवुष्वष्कतीनां न' इति धात्वादेः षः सामावः ॥

धाठतुकाव्यम्‌ । ९२९

अवर्छि रोदहिद्धिरमर्कि विष्किरैरटेकि गोधाभिरदीकि पन्नगैः |

अरङ्ग कोरु तद्रथस्वनात्मवुध्य सिंहैः पुनरक्कितं तदा ॥ १५ ॥

तद्रथसखनात्‌ रोहिद्धिरवस्कि धावितम्‌ । विष्किरैरमस्कि पक्िभिरद्रतम्‌ । गोधा-
भिरटेकि गतम्‌ । पन्नगेरटीक्रि अपख्तम्‌ । कोच अरह्धि सीघ्रं गतम्‌ । सिः
युनः प्रबुध्य तदा अद्धितम्‌ । अन्येषां गतिराक्षिप्ता निन्दिता वा ॥--अवस्कि, अमरस्कि,
अटेकि, अटीकि, अरद्धि । वस्कादीनां पच्चानां भावे छंडि चिण्‌ । कुध्विति । श्द्धि-
रद्वयोनैरोपश्वः इत्युप्रययः 1 अद्धितम्‌ । ११० अधि १११ वधि ११२ मधि गला.
क्षेपे । गतौ गमनारम्भे चैके । कैतवे च 1 उद्धः साध्ये भावे क्तः ॥

ग्रवङ्क्मानस्य च तस्य सत्वरं विमङ्नस्याधिकराधितात्मनः ।
निकामसुद्धाघतनोः समलयगास्द्राधिता छाघ्यगुणस्य वतेनी ।॥ १६ ॥

सत्वरं परवद्वमानस्य तख प्रद्ाधिता वतेनी समलयगात्‌ च ! प्रवह्धमानस सम्यग्गच्छतः
मरद्राधिता अदयर्थमायता समदयगात्‌ अतिक्रान्ता । विमह्ुनस्य विगतं कैतवं यस्य
तस्य ¦! अधिकराधितात्मनोऽधिकं राधितः समर्थं आत्मा मनो यख्य तस्य । निकामसुद्-
घतनोः उलछाघा निगैतरोगा तवुयेसखय तस ॥--प्रवद्वमानयेति । वह्नेः शानच्‌ । विमद्नख ।
मह्धल्युट्‌ । राधितेति। ११३ राघु ११४ खाध्र११५ द्वाघु साम्ये। दाघु आयामे चास च
दैव्यं कियासमर्थेनं वा । रावेः कर्वरि क्तः । उ्टाचेति । "अनुपसगौत्फुदक्षीव-> इति

राघेर्निपातितः ) पद्राधितेति । द्राधेः कतैरि क्तः । शछष्येति । ११६ ऋछाघु कत्थने ।
अस्मात्‌ कर्मणि ण्यत्‌ । रीकादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥

अफक्तातक्यगुणन तङ्कता खठ्श्बुक्धापरूषे पुरेऽमुना ।
फेनैः कखन्तीमिव तां कलिन्दजां संतीर्यबरन्दावनमेश््यनोखितम्‌।। १७॥

अफक्कता अमुना तां कलिन्दजां संतीयं इन्दावनमेक्षि । अफक्ताः मन्दगमनमस-
व्यापारं वा कुर्वता । अतक्ययुणेन । अतक्याः अपरिहसनीया गुणा यख तेन । खर्श्व-
युक्वापरषे पुरे तदङ्गता । खखा एव श्वानस्तेषां बुक्ाभि्भेषणेः परुषे पुरे तङ्कता कृच्रेण
जीवता । कीटरी कलिन्दजामिदयत्राह-फेनेः कखन्तीं हसन्तीमिव । कीदशं न्दा-
वनमिखत्राह-अनोखितं कचिदप्यद्यष्कम्‌ ॥--अफक्षतेति । ११७ फक्क नीचेगेतो ।
रिद्वयन्वा उदात्ता उदात्तेतः । नीचेशतिर्मन्दगमनमसब्यापारो वा । अस्मात्‌ परसे-
प्रदारम्भयोतकः दता । अतक्येति ! ११८ तक्र हसने । असात्‌ कर्मणि (तकिदसि-
चतियतिजनीनां यद्राच्यःः इति यत्‌ । तङ्कता ! ११९ (तकिं छच्छूनीवने" । राता
बुकेति । १२० बुद्ध भषणे । मषणं श्वरवः । श्ुरोश्च हः" इयप्रययः । १२९ क
हसने । शत्रन्तान्टीप्‌ । अनोखितम्‌ । १२२ ओख्वु १२३ राख १२९४ लाख १२५
द्‌ास्तर १२द धार सोषणारम्थयोः । ओखेः कतेरि क्तः ॥

द्‌. १३

१३० कान्यमाला

वृन्दावनं विदिनष्टि चतुर्दशभिः--

अराखितत्वग्िरटाखितच्छदैः प्रद्राखिताघ्रालिफख्श्च राखिभिः |
खित ॥ (र

ग्रश्माखितं प्रोखितसत्वसुङ्कितं खगेषेखन्मासुतवद्किसोरभम्‌ ॥.१८ ॥

शाखिभिः प्रशटाखितं व्याप्तम्‌ । कीद्डोरियत्राह-अराखितत्वग्भिः। अराखिता अ-
ङ्का तग येषां तैः । अखखितास्तशणादछदा येषां तेः । प्रद्राखितानि अद्यन्तपयौ-
स्तानि अध्राखीन्यश्ोषणद्ीरानि फरानि येषां तेः । प्रोखितसत्वम्‌ । म्ओखितानि ईइत-
स्ततो गच्छन्ति सत्वानि जन्तवो यस्मिसत्‌ । खगेरुङ्कितं प्राप्तम्‌ । वखन्मारुतवङ्किसौरभम्‌।
वखता संचरता वायुना सह गमनरीरं सौरभं सोरभ्यं यस्य तत्‌--अराखितेति । राखेः
कतरि क्तः।अलाखितेति । खाखेः क्तः । प्रद्राखितेति । द्रखेः क्रः । अध्राखीतिध्राखेर्भिनिः।
शाखीति । १२७ शाख १२८ छछाखु व्याप्तो । शखेरप्रययान्ताद्रीह्यादित्वादिनिः !
ग्रश्टाखितम्‌ । शछाखेः क्तः । श्रोखितेति । १२९. उख ९२० उखि १३९ वख १३२
वखि १३३ मख १३४ मखि १३५ णख १२६ णखि १३७ रख १२८ र्खि
९३९. छख १४० टखि १४१ इख १४२ इखि १४३ ई॑खि १८६७ वस्ग १४५
रगि १४६ छगि १४७ अगि १४८ वगि १४९ मगि १५० तगि १५९१ त्वभि
१५२ श्रगि १५३ ऋछगि १५७ इगि १५५ रिगि १५६ लिगि गलाभौः ।
उखेः कतैरि क्तः । उचितमिति । उङ्खः कर्मणि क्तः । वखदिति । वेखेः शता । बह्खोति ।
वङ्कर्णिनिः ॥

~ससत्कपोतं मदमद्धिविणं रखसिकं नद्धितख खनोत्करम्‌ ।

रखच्छश्च रद्धितरङ्क रिद्धितद्धिपं कखत्केसरिल्कदारवम्‌। १९॥

मखन्त उद्वच्छन्तः कपोता यसिसत्‌।मदेन मङ्खन्तो गमनरीखा बर्हिणो यस्मिस्तत्‌ ।
नखन्तः संचरन्तः पिकाः यस्िस्तत्‌ । नङ्कितः संचरन्‌ खज्ञनानामुत्करो यसिस्तत्‌ ।
रखन्तः शशा यस्मिस्तत्‌ । रङ्िता रङ्कवो यस्मित्‌ । रिङ्किताश्विता द्विपा यस्िस्तत्‌ ।
रुखच्यः इतस्ततो गच्छच्यः केखरिभ्यो लङ्कनुद्रच्छन्नारवो यरसमिसत्‌ ॥--मखेः रता ।
मिङ्क्णिनिः । नखेः दाता । नखेः क्तः । रङ्कः शता । रङ्कः क्तः । रखिलद्वयोः राता ॥
एखज्चकोरोत्करमिद्धितं शकैः प्रङ्कहतावस्गनरङ्गमण्डपम्‌ ।
विरुङ्गदेणं सवराङ्गनाजनप्रवङ्गितं मङ्गल्पेलुतङ्गितम्‌ ॥ २० ॥
एसन्त उद्वच्छन्तश्चकोरोत्कराः यस्मत्‌ । शकैरिङ्कितं प्राप्तम्‌ । भ्ङ्कन्याथलन्दया
रतारूपायाः नतंक्याः वल्गनसख नतेन रद्गमण्डपम्‌ । विलब्गन्तो विशेषेण गच्छन्त
एणा यस्िस्तत्‌ । राबराङ्गनाजनेः प्रवद्धितं प्राप्तम्‌ । मङ्गल्येनुतङ्गितं मह्गररूपाभिर्थलु-

[भ काका

१, भ्वकोसेत्सराः' इति पाठः.

धातुकाम्यम्‌ । १३१

मिसङ्धितं व्याप्तम्‌ ।--एखदिति । इखेः शता । इङ्खितम्‌ । इङः कर्मणि क्तः । प्रेङ्क-
दिति । ईङ्कः राता । वल्गेनेति । बल्गेव्युंट्‌ । रदति । रज्ञोः गच्छन्दस्मिन्‌ प्रेक्षकाणां
मनांसीति । “दरश्व इति संक्ञायामयिषकरणे घ्‌ । अङ्गैः प्राप्रो्यवयवानिलङ्गम्‌ । प्राणद्‌
घन्‌ । अस्मात्‌ "अङ्गात्‌ कल्याणे इति पामादिपाढन्मत्वर्थौयो नः । म्रवङ्गितमिति ।
वङ्गे: कर्मणि क्तः । मङ्करेति । भमङ्गोररच्‌' इव्यङच्‌ । तङ्गोः कर्मणि क्तः ॥
त्वङ्गत्वगश्र ङ्धितपक्षमारुतश्छङ्कद्रजोराजिभिरिङ्खिताम्बरम्‌ ।
रिङ्गलियारिङ्गितथुङ्गसंगमत्वङ्गस्सूनं रवितापयुङ्कितम्‌ ।॥ २१॥
त्वज्गतां दयमानानां खगानां श्रद्धितैश्वलितिः पक्षमास्तेः शछङ्गन्तीभी रजोराजिभिरि-
द्वितं व्याप्तमम्बरं यस्तत्‌ । रिङ्गन्या चडलन्द्या भ्रिययाङिङ्गितानां श्रमाणां संगमेन
त्वज्गन्ति चरन्ति प्रसूनानि यस्िस्तत्‌ । रवितापेन युङ्धितं वर्जतम्‌ ॥ ज्ञदिति । त्वधः
शता । श्रङ्गेः कतरि क्तः । श्छङ्गेः रता । इङ्गः कर्मणि क्तः । रिङ्गदिति । रिङ्गः राता ।
आलिद्धि तेति । आद्पूरैत्वादाश्ेषार्थत्वम्‌ । कर्मणि क्तः । तवज्गदिति । त्वगि कम्पने ।
अस्माच्छता । युङ्गितमिति । १५७ युगि १५८ ज्ुगि १५९ बुगि वजैने । युद्धैः
कर्मणि क्तः ॥
बिजङ्गय बुङ्गथं गुणसंघदङ्खका अलङ्खितानन्द्रसात्त्घधेनाः ।
सुमङ्किताः रिद्धितपुष्पसौरमा यद्वचेमानाः पञ्युपाः ्रसेचिरे ॥२२॥
पञ्युपा. यत्‌ प्रसेचिरे यत्‌ बृन्दावनं प्रसेचिरे सम्यक्‌ सेवितवन्तः 1 कीदशा इदत्राह--
ुज्ञयं बिजज्गय॒गुणसंघदद्धकाः । वजेनीयं वजंयित्वा गुणसंघस्य दद्धकाः पारुकाः ॥
अरद्चितस्य अङ्चुष्कस परिपूर्णस्य आनन्दस्य रसेनाखादनेनात्तं खीङ्ृतं घघेनं हासो यस्ते (
स॒ष्॒ म्धिताः मण्डिताः । शिष्धित आघ्रातः पुष्पाणां सौरमो यसे ॥--बिजृज्ञयेति । जु-
डे स्यैप । बुज्गयमिति । बुङ्गण्यत्‌ । दद्नका इति । "दधि पालने लागे च द्मे । अस्माण््वुल्‌ ।
अरद्धितेति । “रुधि शोपणेः । कतरि क्तः । घवेनेति । १६० धे हसने । ल्युट्‌ । खम-
द्विताः। १६१ मधि मण्डने । कतेरि क्तः । १६२ शिधि आघ्राणे 1 कर्मणि क्तः फक्तादय
उदात्ता उदात्तेतः 1 वतमाना इति ' १६२ वचै दीक ईजन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः ।
असाच्छानच्‌ । प्रसेचिरे । १६४ षच सेचने सेवनेऽपि । किट्‌ ॥
सुलोचना यन्न शचीसमम्रभा असाश्चुः खश्वितसौरभाः कचे ।

सकच्ुकाः काच्चनकाञ्िभूषिता व्रजाङ्गना निमंचनेन नमेणा ॥२३।!

य॒च्र व्रजाङ्गना निर्मचनेन नर्मणा अराश्वचुः । निर्मचनेन निगतं मचनं शाग्य यस्मात्‌

तेन । नर्मणा सह अशाश्वचुः इतस्ततश्चरितवद्यः । कचे केडे श्वतं व्याप्तं सौरभं यासां

ताः । सुलोचना इयादि विशेषणचतुष्कं स्पष्टम्‌ ॥-- रोचना ! १६५ छोच दशेने । करणे

१, खार्थणिचमाभ्रिय “ाघनाः इति पठनीयम्‌. २. धातुपाठे ठु “वघ हसने"
इत्युपरम्यते,

१३२ काव्यमाख |

स्युर्‌ । शतीति । १६६ दाच व्यक्तायां वाचि । इन्न्तात्‌ कृदिकारादक्तिनः" इति डीप ।
अशाश्वचुः १६७ श्वच १९६८ भ्वचि गतौ 1 यड्लगन्तात्‌ श्वचेरंडि “सिजम्यस्त-'इति
सेजीस्‌ । श््चितेति । श्वञ्ेः कतैरि क्तः। कचेति । १६९. कच बन्धने ! दीप्तौ च दमे । यूनां
मनो बध्रातीति पचायच्‌ । कश्चुकेति । १.७० कचि १.७१ क्राचि दीप्तिबन्धनयोः।कचेः
बाहुरुकादुक्‌प्रययः । काञ्चनेति । काच्चीति । काञ्चरनुदात्तत्वाद्यच्‌ । ओणादिके इन्नपि
मचनेति । १७२ मच १७ मुचि कस्कने ! मचीेके । सुचेखन्ये । कल्कनं दम्भः ।
राय्यं कत्थनं वा । रोकरक्ञनार्थं साध्वाचारो दम्भः । मचेल्युर्‌ ॥

असुज्वनैमश्ितचित्तपञ्ितत्रयीमतप्रस्तुचितेः युभाजेकैः
सरखितं कन्दमथक्तसत्फङान्यदद्धिरेकज्न यदेजितं जनैः ॥ २४॥

यद्‌ एकव ञयुभाजेकेनरेरेजितम्‌ । जभ पुण्य तत्फरुभूतस्य ब्रह्मज्ञानस्य वा अ-
जेकेः 1 एजितं शोभितम्‌ । असुचनैः 1 न मुञ्चन दम्भः शाल्यमात्मश्ाधा वा येषां तैः ।
मच्चितचित्तपन्धितच्रयीमतप्रस्तुचितैः मिते हरौ धारिते पूजिते उन्नते वा चित्ते^मच्चि-
तेन व्यक्तीकरतेन चयीमतेन वेदान्तसिद्धान्तेन मरस्तुचितेः प्रसनैः । सग्रज्ञितं कन्दमभ-
्तसत्फलानि चादुद्धिः--सरजितमभिपक्रम्‌ । अश्क्तानि अनश्चिपक्रानि । कार्पक्रा-
नीति यावत्‌॥--अमु्चनेरिति।मुचल्युट्‌। मच्चितेति । १७४ मचि धारणोच्छयपूजनेषु ।
कर्मणि कतरि वा न्तः । पितेति । १७५ पचि व्यक्तीकरणे । कर्मणि क्तः । प्रस्तुचितेः ।
१७६ ५ म्र्तादे । कतैरि क्तः । [अकैः] । १७७ ऋज गतिस्थानाजनोजेनेषु ।
अजंनोपाज॑नेध्विति वा पाठः । अर्जनं खीकारः । ऊजेनं राक्तिग्राक्षिः प्राणनं वा ।
आद्पुवौद्‌ @जेण्वुट्‌ । समज्ञितम्‌ । १७८ लि १७९ भश्चजी मजने । भजनं पाकः ।
जेः कर्मणि क्तः । अश्रक्तेति । श्जेः प्राग्वत्‌ क्तः । ददित्वादनिदुत्वम्‌ । एजितम्‌ ६
१८० पज १८१ भेज १८२ भाज दीप्तो । एजेः कतेरि क्तः ॥

अभजि विभ्राग्भिरनीजितेश्च यत्कदप्यश्ोचद्धिरशेषजन्तुभिः।

चुकोच यत्रोत्छुचिताङ्गयुन्मुदःकोच्वोऽपि छ्श्चन्हदि सम्यगातेताम्‌२५

यदशेषजन्तुभिरभरेजि च । अभ्रेनि शोभितम्‌ । विभ्राग्भिः विङेषेण शोभमानैः ! अनी-
जितैरफुच्सितैः । कदाप्यशोचद्धिः सदा संतुष्टः । यत्र करौच्योऽपि हृयातैतां सम्यग्-
चन्ुन्मुदः उत्कुचिताङ्गं॒चुकोच । कौश्वः पक्षी छचन्पनयञुकुचितान्युचचैः कुचितानि
कुरिलीभूतान्यज्गानि यस्मिन्‌ तथेति उत्कोचनक्रियाविशेषणम्‌ । चुकोच उचैः कूजित-
वान्‌ ॥--अभ्रेजि ¦ भ्रेजेणिजन्तात्‌ कर्मणि चिण्‌। बिभ्राग्मिः। भ्राजः क्विपि “चोः कुः" इति
कुत्वम्‌ । ब्र्वादिषत्वं तु राजेदयनन्तरपछितय्येव । अनीजितैः । १८३ इंजञ गतिकुत्सनयोः\
कमणि क्तः! वचोदयः पचिवव्यैसुदात्ता अनुदात्तेतः \ अरोचद्धिः । १८४ हु च शोके ।
नजान्ता उदात्ता उदात्तेतः ! अस्च्छता। चुकोच १८५ कुच शाब्दे तारे । गताविव्येके ।
असमिद्‌ । उत्कुचितेति । १८६ कुऽ १८७ छञ गतिकोौटिल्याल्पीभावयोः । गतेः

धातुकाव्यम्‌ | १३३

कौरिस्ये दव्यखाल्पीमावे चेयर्थः । "गतिकौरिव्ययोः” इति दमे । कुचे: कर्वरि क्तः ।
कोच इति 1 कुः “ऋतविग्दधरग्‌-" इव्यादिना क्तिनि कुड्‌ । अस्मात्‌ पुनः भरज्ञादित्वादण्‌।
खन्‌ । १८८ दृं अपनयने । शता ! सम्यगिति । १८९. अञ्चु गतिपूजनयोः ।
ऋत्विग्‌" इदयादिना क्रिन्‌ । शकिनूययसय कुः” इति कत्वम्‌ ॥

आवक्रच्चूपुटतच्वदारवत्वच्वत्खगग्रुक्तरिखेरताद्धमेः ।
अस्युक्तरद्मो शशिना नियुमरचे नियुम्डुचेऽकेण च यत्र संततम्‌ २६

यत्र शरिना निमुभ्रचे । अके (कै)ण च निसुम्डचे । उभयोरस्तमसितमियर्थः । कीटसे
वने । रताद्रमेरम्डक्तरदमो अप्रविष्टरदमो । कीदशेरुताद्मेः । आवक्रच्ूपुटतश्चदारवत्व
चत्वगभरुक्तरिखेः । ईंषद्रकचश्चमध्यात्‌ तज्चता उद्रच्छता आरवेण चाब्देन सह त्व्‌-
चद्धिगच्छदधिः खगेश्रुक्ताः प्राप्ताः शिखाः अग्राणि येषां तेः ॥--आक्करेति ! १९०्वञ््‌
१९.१ चश्च १९२ तञ्च १९२ त्वञ्च १९८ चुञ्ु १९५ म्द १९६ युचखु
१९५७ स्यु गलयथौः । वचेः ^्फायितच्धि-' इत्यादिना रकि नलोपश्च । चञ्चू इति ।
चेः परिचयिचञ्चिभ्यश्वः इति भोजोक्त्या उप्रययः ।! अप्राणिजातेश्व इत्यूट्‌ ! तश्च-
त-त्वच्चदिति । तच्चेः त्वन्चेश्च शता । भ्युक्तेति । मुघेः कर्मणि क्तः । अम्दुक्तेति । म्न
कतैरि क्तः। निमुमनुचे निसुम्डचे । मुचिम्डच्योभौवे छिद्‌ । निपूर्वत्वाद्धयोरस्तमयार्थत्वम्‌ ॥

समयुचरक्षीरमथाग्डुचद्भृतं चुकोज वासांसि चुखोज मानसम्‌ ।

समरण्ट्ुचत्केिषु सज्जमानधीः स यत्र गुखन्मणिनूपुरो हरिः ॥२७॥

हरिये क्षीरं समग्रचदचोरयत्‌ ॥ अथ घृतं अग्डचजहार । वासांसि चुकोज हत-
वान्‌ । मानसं चुखोज । ब्रू(्र)जवासिनां हृदयं टीलाभिरपदह्तवानिलयर्थः । यत्र केरिघु स-
जमानधीगैजञन्मणिनूपुरः स समग्छचत्‌ । सन्माना संनद्यन्ती धीयेख सः ! गुजञन्तो
कणन्तौ मणिनूपुरौ यख सः । समग्डचत्‌ संचचार 1--समग्रुचत्‌ । १९.८ श्चु्वु १९९.
गतु २०० कुजु २०१ खुजु सेयकरणे । चुचेः “जस्तम्यु-* इद्यादिना छडचद्‌ ।
अग्डचत्‌ । रचे: प्रागवदड्‌ । चुकोन-चुखोज । ऊुजेः खजेश्वच चिद्‌ । समग्डचत्‌ ।
२०२ ग्लुञ्चु २०३ षस्ज गतो । "चे" इद्यप्येके । षस्जेकक्षणया संनाहार्थता ! गनचे-
रडि नरोपः । सजमनेति । 'यदसिप्रायेषु सनते" इति भाष्यभ्रयोगादात्मनेपदम्‌। तेन
दानचू । गुजदिति । २०४ गुजि अव्यक्ते शाब्दे ! राता ॥

सुराधिते म्टेच्छजनै्दुरासदे श्रीरच्छिताङ्घे सितपुष्पराचज्छिते ।
यत्र यिते बाज्छितदे हरिदरुमे तदाञ्छितदीच्छनमास्त नन्दनम्‌ ॥२८॥
१. भ्चोः कुः" इयतद्ृ्यास्यासिद्धतत्वेन “चोः कः इयस्योपन्यासो युक्तः. २. नका-

रजावनुखारपश्चमो ञ्चलि धातुषु । सकारजः शकारश्च षाद्वगस्तवगेजः ॥° इद्भियुक्तोक्तया
धातूना नकारोपधतात्‌ .

१३४ कृन्यमाखा |

यद्र हरिद्वमे स्थिते तत्‌ मन्दनमाञ्छितदहीच्छनमास्त । हरिद्रमे दरिरूपे इरिचन्दने
च नन्दनं नन्दनोदयानमाज्छितदहीच्छनं आज्छितमायतं हीच्छनं कना यस्य तत्‌ । हरिम
विरिनशि--खरार्चिते खरैदेवैः पूजिते । म्छेच्छजनेदुरासदे प्राङृतजनेईष्परापे । श्रीट-
च्छितद्धे श्रिया रक्ष्या शोभया च छुच्छितमद्ितमङ्गं यस तस्मिन्‌ । स्मितपुष्पख-
जञ्छिते सितैरेव पुष्पैः स्मितैर्विकसितैः पुष्पे ऊाञ्छिते । वाञ्छितदे ईप्सितदे 1--अ-
चितेति । २०५ अचै पूजायाम्‌ । “अच इयेके । अर्चः कर्मणि क्तः । स्लेच्छेति !
२०६ स्छेछ अव्यक्ते शब्दे ! स चास्पष्टशब्दः । अपशब्दो वा 1 म्छेच्छेः पचायच्‌ ।
लच्छितेति । २०७ छद २०८ छाङ्ि लक्षणे । खच्छः कर्मणि क्तः । “च्छे च' इति
ठुक्‌ । पूर्वत्र “दी्धात्‌" इति तुक्‌ । लाञ्छितेति । काञ्छेः कमणि क्तः । वाञ्छितेति ।
२०९ वाजि इच्छायाम्‌ । कर्मणि क्तः । आज्छितेति । २१० आकि आयामे । कर्तरि
त्तः । हीच्छनम्‌ । २११ ही रायाम्‌ । स्युर्‌ । ्राग्वत्त॒क्‌ ॥

अद्रणेचित्ताः परिमूदधित्रताः स्फूणीमया अप्रयुशः कृतोञ्छनाः ।
भजन्ति यां व्युष्टिमतोऽपि भूयसीं घ्रजन्ति यद्भखनमाच्रतो जनाः २९
५,

ईदा यां व्युष्टि भजन्ति जनाः । यद्भ्लनमात्रतोऽपि भूयसीं ध्रजन्ति । व्यु फ-
खम्‌ । यद्भजनमात्रतो यस ब्रन्दावनय प्रजञनमात्रतः प्राप्िमात्रेण । ध्रजन्ति प्राञ्युवन्ति।
कीदरा इययत्राह--अद्रूणेचित्ताः अहूणैमङटिरं चित्तं येषां ते । परिमूष्धितवताः
परिमूर्खितं परिपूणं व्रतं येषां ते । स्पूणीमयाः स्फू विस्खता भामया यस्ते । अप्रयुयो-
ऽप्रमत्ताः । कृतोञ्छनाः इत्यथ कुतमुञ्छनं धान्यानां प्रथकप्रथगादानं यैस्ते ॥--अहू-
भति । २१२ इछ कोरिस्ये ! इह॒ कौटिल्यमपसरणमियेके । कतैरि क्तः । आदित्वा-
दनिरुत्वम्‌ । परिमूर्छितत्रताः । २९३ मुछा मोहसमुच्छ्राययोः । '्ुरोश्च दरुः" इद्-
अलयये मूषो । तस्मात्‌ तदस सैजातम्‌” इति तारकादित्वादितचि मूर्छितम्‌ । स्फूणैति ।
२१४ स्फु विस्ट्तो । कर्मणि क्तः । अप्रयुशः ! २१५ युद प्रमदे 1 अस्मात्‌
क्रिपि “च्छ्रः ड इति छख शः । उञ्छनेति । २१६ उदधि उञ्छे! उज्छो
धान्यानां प्रथकण्थगादानम्‌ । अस्माष्टयुट्‌ । ग्युष्टिमिति । २१७ उदी विवासे । स च
समाप्षिः । प्रायेण विबन्धनवजेनातिकमेषु च द्रुमे अस्मात्‌ क्तिन्‌ । ध्रजन्ति । २१८
भज्ञ २१९ धि २२० धज २२१ धुजि २२२ ध्वज २२२३ ध्वज गतौ ।
“नजि' इयेके । ध्रजेरेट्‌ । ध्रजेस्यु्‌ ॥

अथ वनवणेनसुपसंहलयाकूरय प्रत्तिमाद--

१ व

म्रधञ्य मोदं स दध तद्रनं ध्वजोद्रतिध्वखितकूजदण्डजम्‌ ।

खर्गोपमं सजितपुण्यसंचयो गभीरगजेद्रथत्जिताम्बुदः ॥ ३० ॥

स मोद प्रध्रज्य तद्वनं दधृज्ञ । प्रधज्य प्राप्य दधृज्ञ प्राप । ध्वजोद्रतिष्वञ्ञितकूजद-
णजं ध्वजस्योद्रयोष्वंगमनेन ध्वज्जिता गताः दूजन्तो अण्डजाः यस्मात्तत्‌ । सर्जितपु-

ध्रातुकाम्यम्‌ । १३५५

ण्य॒संचयोऽजितखकृतौषः । गभीरगर्जद्रथत्जिताम्बुदः गभीरं यथा तथा गर्जता शब्दाय-
मानेन रथेन तर्जितो भस्सितोऽम्बुदो येन सः।--प्रधरज्येति । ध्जेर्व्यप्‌ । दथ श्रजेरिट्‌ ।
ध्वज्ेति । भ्वजेः पचायच्‌ । ध्वज्ञितेति । ध्वज्ञैः करतैरि क्तः । कुजदिति । २२४ क्रूज
अव्यक्ते शब्दे । खता । खभेति । २२५ अजं २२६ षञ्ज अजने । सुट अजते । अजं.
यजि वार्तिकमते न्यड्क्रादित्वात्‌ कुत्वम्‌ । सर्जितेति । षजैः कर्मणि क्तः । [ गजदिति ] ।
२२७ गस शब्दे । मेधशब्दे द्मे । अस्माच्छता । त्थितेति । २२८ तज्ञे भत्सने ।
कर्मणि क्तः ॥

अकर्जितोऽसौ हदरिखर्जनोत्कधीरजत्पञचु्रातमजेन तेजितम्‌ ।
ठछसत्वजाकं बजमासदत्कमादखश्जितेरेजितचामदैयेः ।॥ ३१ ॥

असौ हथैः कमात्‌ व्रजमासददपगतोऽभूत्‌ । अकर्जितोऽभीतो दुःखरदितो निश्वर्बु-
द्िश्च । हरिखर्जनोत्कधीः । हरेः ख्ैने पूजायासुत्का धीर्यस्य सः । अजत्पञ्ु्रातमजन्तो
गच्छन्तः पञ्चनाता यस्िसतव्‌ । अजेन तेजितं पालितम्‌ । ठसत्खजाकं सन्तः ख-
जाका मन्थनदण्डा यसिसत्‌ ! अखज्जितैरपङ्कमिः । एजितचामरैरेजिताः कम्पिताश्वामरा
येषु तैः ॥--अकर्जित इति । २२९. कजे व्यथने । तच भयदुःखं चलनं च अस्मात्‌
करि क्रः । खर्जनेति । २२० खञं पूजने \ मार्जने च दमे । च्युट्‌ । [ अजदिति | \
२३१ अजञ गतिक्षेपणयोः । शता । तेजितम्‌ ¦ २३२ तेज पालने । कर्मणि क्तः । ख-
जाकेति ! २२२३ खज मन्थे । खजेरयाकः' इलयाक्प्रखययः । अखज्ञितैः \ २३७ खनि
गतिवैकल्ये । कतरि कः । एलितेति । २३५ एलु कम्पने । कतेरि क्तः ॥

विस्फ्मदक्षीणघनाघनोपमक्चीजा खजन्तसखिदशानरखशखि तान्‌ ।
लाजादिहोदष्वपि कखनप्रदा यस्मिन्विनेञ्चुजेजनेषु दानवाः ॥\ ३२॥

दानवा यस्मिन्‌ जजनेषु विनेशुः । यस्मिन्‌ व्रजे ! जजनेषु युद्धे । कीदशा इयन्राह--
विस्फूजदक्षीणवनाघनोपमक्षीजाः । विस्फूजेद्धिः स्नयद्धिः, अक्षीणः पूणैवैनाघनैमैवे-
सपमा यस्य ताद्शः क्षीजोऽन्यक्तशब्दो येषां ते । अलाज्ञितान्‌ केरप्यमल्सितांच्िद-
काह्नजन्तो भत्पयन्तः । लाजादिहोतृष्वपि रुक्ञनग्रदा भत्सेनग्रदाः 1--विस्फूजदिति ।
२३६ ड ओ स्पफूजी वैजञनिोषे । शता । अक्षीणेति । २३७ क्षि क्षये । कतैरि कः ।
-नि्ठायामण्यदरथै" इति दी क्षियो दीघौत्‌ इति निष्ठानत्वम्‌ । क्षीजेति ! २६८ क्षीज
अव्यक्ते शब्दे । घन्‌ । ख्जन्त इति । २३९. रुज २७० रुजि मत्सेने । २६१ खाज
२ छर खाल सत्वने । भजने चेति रीला्चकः 1 रजेः शता । अललितान्‌ । खाजेः
कणि क्तः । सजति । लाजः कर्मणि घन्‌ । जननेति । कनेल्धुद्‌ । जजनेषु २७२
जज २८७ जजि युद्धे । जजेल्येर्‌ ॥

१, (्रजनिष्पेषेः इति पाठः.

१३६ कव्यमारए।

जहर्ष जश्ाुजितस्यकैरसो वषैरतुजैमजगच्िभिव्रेतम्‌ ।
गसैत्खरं गृखितधेदुमोय॒जदत्सोत्करं युजदजं वजन्त्रजम्‌ ॥ ३३ ॥

असौ वजं वजजनदरषं । वजन्‌ प्राप्रवन्‌ । कीदशं व्रजम्‌ । षेदैतं व्याप्तम्‌ ।
कीदरैश्रषेः । जजञातुजितस्थैः जज्ञया परस्परयुद्धेन तुजितानि पीडितानि स्थलानि यैसतेः।
अतुज्ञेनराणामदहिसक्ैः । गजगज्ञिभि्गेज इव शब्दायमानैः । कीटो रजम्‌ । गज-
स्वरं गजेन्तः शब्दायमानाः खरा य्मिस्तम्‌ । ृलितधेनुमोमुजद्रत्सोत्करं शज्ञिताः हंका-
ररवं कुर्वाणा घेनवो नवप्रसूता गावो यर्िमसच् । मोसुजतः पुनः पुनः शब्दायमाना व-
त्सोत्करा यस्मिस्तचच । मुज्ञदजं मुज्ञन्तो नदन्तोऽजाश्छागा यसमिस्तं च 1--जज्ञति ।
जज्ञे: शुरोश्व-" इल्यकारः 1 तुजितेति । २४५ तुज हिंसायाम्‌ 1 कर्मणि क्तः । अतुज्ञः।
२४६ तुजि पाटने च । प्राणने च धमे । अच्‌ ! गजेति २४७ गज २७८ गजि
२७९. गरज २५० गजि २५१ मुज २५२ मुजि शब्दाः । गज मदने च । मज
मजि इयप्येके । शब्दायते माद्यति वेयर गजेरच । गज्ीति । गज्ञेः कतेयुपमानेः इति
णिनिः । गजदिति । गजः खता । गृज्ञितेति । ग्ज्ञ: कतरि क्तः । मोमुजदिति । सुजे-
येकि शता 1: सुज्दिति सुज्ैः शता । वजन्‌ । २५३ वज्ञ २५९७ वज्ञ गतौ ।
चजेः दाता ! व्रजेः गोचरसंचर- इव्यादिना घः ॥

मार्गात्स दृष्टा हरिपादलाञ्छनं व्यवेष्टतोग्यौ मह नीयचेष्टितः ।
तत्केङिसंगोष्टितखोष्टमानमदने मरद्धहितपोस्फटद्भुमे ॥ २४ ॥

मागत स हरिपादलाञ्छनं टष्टोव्यी महनीयचेष्टितो व्यवे्टत । मागोत्‌ मागेमति-
कान्तवान्‌ । व्यवेष्टत विङुडितवात्‌ । महनीयचेष्टितो महनीयं चेष्टितं व्यापारो यद सः।
वने तत्केछिसंगोषितलोष्टमानमत्‌ । तस भगवतः केत्या संगोष्टितं संघ।तीकृतं रोश्मिष्ट-
काण्डम्‌ । कीटृञे वने । मरुदधघ्ितपोस्फुटद्रूमे सरुद्धद्िता वायुभिः कम्पिताः । अत
एव पोस्फुटतः अयथं दरन्तो इमा यक्षिससिन्‌ --मागदिति । २५५ अह्र अति-
कमर्हिंसनयोः । शाइन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । दोपधस्तोपधो वायम्‌ । टोपधोऽपि द्मे ।
अस्मात्‌ कपि संयोगान्तरोपः । व्यवेष्टत 1 २५६ वेश विठ्ठने । अकर्मकः । चट्‌ ।
चेष्टितेति । २५७ चेश चेष्टायाम्‌ । अस्मात्‌ सिद्धभावे क्तः । गोष्ितेति । २५८
गोर २५९. रोष्ट संघाते । गोषटेर्णिजन्तात्‌ कर्मणि क्तः । रोटमिति । पचाद्यच्‌ ।
घच्धितेति । २६० अङ्क चलने । कर्तरि क्तः 1 पोस्फुटदिति । २६१ स्फुट विकसने ।
यड्छगन्तात्‌ शता ॥

अनन्कुमार्गेषु ञयुभाध्वनैव बन्प्रमन्शररोत्कण्ठितगोपिके हरो ।
स पापसुन्भिवघहेडभिरुन्मदैरनेठितां क्ष्मां पुनरप्यदिण्डत ॥ ३५ ॥
स उन्मदैरनेणितां क्ष्मां पुनरप्यदिण्डत । उन्मदेरुदूतमदेरनेठितामपीडितामदिण्डता-

धाठतुकान्यम्‌ । १३७

गच्छत्‌ । कीटराः । कुमारेषु अनन्नगच्छन्‌ । शुभाष्वना एव वन्नसहाय एवं गच्छन्‌ ।
श्रशोत्कण्ठितगोपिके हरौ प्रमन्‌ खशयुत्कण्ठिता गोपिका यद्िस्रसिन्‌ । सोर्कण्डस्मर-
तिमान्‌ । कीद्दोरन्मदेः । पापमुन्भिः पापय पाठकैः । बुधहेडभिः बुधानां बाधकैः ॥-
अनन्निति । २६२ आटि गतो । अस्मात्‌ क्रिपि संयोगान्तलोपे अन्‌ । तस्मान्ननस-
मासे जुर्‌ । वन्निति । २६३ वटि एकचयायाम्‌ । सा चासहायगमनम्‌ । भराग्वत्‌ ।
क्विप्‌ । म्रमन्निति । २६४ मि २६५ काटि रोके । अत्र शोकः सोत्कण्ठस्मरणम्‌ ।

कण्ठामा्रे तकर्मकः । मण्ठेः प्राग्वत्‌ किप्‌ । संयोगान्तलोपश्च । उत्कण्ठितेति !
कण्ठः कतरि क्तः । पापसुन्भिः । २६६ मुरि पाटने । किप्‌ । बुधहेडभिः । २६७ हेर

बाधायाम्‌ 1 २६८ एठच । देः दिप्‌ । अनेठिताम्‌। एठः कर्मणि क्तः!
अदिण्डत 1 २६९ हिडि गलयनाद्रयोः कड ॥

्रहुण्डितानेक्षत चारुकुण्डलान्प्रवण्डिताथौनविमण्डिताङयान्‌ ।
स मण्डिङो भोजचरपारूपिण्डमुक्भरमुण्डितांस्तत्र जनानवुण्डकान्‌ ३६।

मण्डकः स तच्र प्रहुण्डिताज्ञननैक्षत्‌ । भण्डिखो दूतः । प्रहुण्डितान्‌ संघातीभू-
तान्‌ । चास्कुण्डलान्‌ चारूणि कुण्डलानि येषां तान्‌ । प्रवण्डिताथान्‌ म्वण्डिताः स-
म्यक्‌ विभक्ता अथाः पुरुषाथां घनानि वा येषां तान्‌ । अविमण्डितीरयान्‌ । अविम-
ण्डितोऽविभक्त आदायो येषां तान्‌ । एकमनस्कानियर्थः । प्रमुण्डितान्‌ अलयन्तद्ुद्धान्‌ ¦
अतण्डकान्‌ अदहिसकान्‌ । पिण्डमन्नम्‌ ॥--ग्रहुण्डितानिति । २२७० इड संघाते
कतेरि क्तः ! कुण्डडेति । २७१ कुड दाह । “गदिमण्डिङुण्डिकन्दिभ्योऽखच्‌" इद्य-
लच्‌ । प्रवण्डितेति । २७२ वडि निभाजने । २७द मडि च ¦ दौ वेषटनेऽपीलेके ।
वण्डेः कर्मणि क्तः! अविमण्डितेति ! मण्डः कर्मणि क्तः। भण्डिक इति 1.२७ मडि
परिभाषणे । तच्च परितो भाषणम्‌ । सनिन्दवचनं वा । परिहास इयेके ¦ अस्मात्‌ .सलि-
कृल्यनिभटिभण्डितण्डिभ्य इच्‌" इतीरच्‌ । पिण्डेति । २.७५ पिड्धि संघाते } पचायच्‌ ।
म्रमुण्डितान्‌ । २७६ माड भाजने । शदधिन्यग्भावो तत्‌ । कतरि क्तः । अतुण्डकान्‌ ।
२२७७ तुडि तोडने ! दारणं हिंसनं वा तत्‌ । अस्माण्‌ ण्वर्‌ ॥

असुण्डितो्ण्डगतीनद्ण्डनान्छुमागेवेतण्डिकपण्डितावृतान्‌ ।
स तानकण्डान्द्धिखण्डनादिकस्वधमै सक्तान्गतदेडमानमत्‌ ॥ २७ ॥

स तान्‌ गतदहेडमानमत्‌ । गतहेड गतावज्ञ यथा तथा नमस्ृतवान्‌ । कीटशान्‌ ।
अभुण्डितोचण्डगतीन्‌ अखीकृतक्ररन्यापारान्‌ । अशण्डनान्‌ न राण्डनं परिपीडा येषां
तान्‌ । कुमागेवेतण्डिकपण्डिताव्रतान्‌ असन्मागंख वैतण्डिकाः खण्डनेकपरा ये पण्डित्‌ा-
सेरावृतान्‌ सिश्रान्‌ । अक्ण्डान्‌ मद्रहितान्‌ ! दधिखण्डनादिकखधर्म॑सक्तान्‌ दधिख-
ण्डनादिके द्धिमथनादिके खधमम सक्तान्‌ ॥--अथुण्डितेति । २७८ सु वरणे
खीकारस्तत्‌ ! हरण इयेके 1 कर्मणि क्तः । उचण्डेति । २.७२ चडि कोपे । पचायच्‌।

१३८ काव्यमाखा |

ूरत्वार्थो लक्षणया । चण्डनेति । २८० शडि रुजायां संघाते च । ल्युट्‌ । वैतण्डि-
केति ¦ २८१ तडि ताडने । अस्माद्‌ गुरोश्च इद्यकारे वितण्डा परपक्षस्य ताडनं नि.
रसनं तया दीव्यति व्यवहरतीति वैतण्डिकः ॥--पण्डितेति ! २८२ पड़ गतौ । प्राग्व
दकारे पण्डा ज्ञानं गदयर्थानां ज्ञानाथेतवात्‌ । असात्‌ तारकादित्वादितवि पण्डितः |
अकण्डान्‌ । २८२ कडि मदे । घन्‌ । खण्डनेति । २८४ खडि मन्थे ¦ द्युट्‌ । हे.
डति । २८५ हेड २८६ होड अनादरे हेडधेन्‌ ॥

अहोडनीयान्पछ्पा्यानसो अपदयदानन्द्पयोधिवाडितः ।

सुपाकविद्राछिफएलाङिभिदरंमैः ्िग्धानविध्राडितचारशारिकान्‌ ३८

असौ पद्ुपाल्यानपरयत्‌ । कटश इदयत्राह-आनन्दपयोधिवबाडितो मोदपयोधावा-
एतः ! कीददानिदयत्राह-अद्येडनीयान्‌ अनादलुमयोग्यान्‌ । सुपाकविद्राछिफराठिभि-
डमे: । ज्लिश्ान्‌ । सुपाकेनातिपक्रतया विश्रणकलीलाः फकानां आल्यो येषां तैदैमेः लि-
ग्धान्‌ निविडान्‌ । अविध्राडितचारुशालिक्षान्‌ अविध्राडिता अविशीणेमज्ञरीयुक्ता अत
एव चारवः शाख्यो येषु तान्‌ 1 शेषाद्िमाषाः इति कप्‌ ॥--अद्योडनीयानिति ।
होडेरनीयर्‌ ! बाडितेति ! २८७ बाड़ अव्ये । आष्वनं तत्‌ । कतैरि क्तः । वि-
द्राटि । २८८ द्राङ्‌ २८९ ्राङ् विदारणे । द्राडणिनिः । “ल्योरक्तिभेदस्तु उकाये
नाक्षरान्तरम्‌' इ्टु-्तया उस छः । अविधघ्राडितेति । ध्राडः कतरि क्तः । शाटीति! २९०
शाड रलाघायाम्‌ । उल्योरभेदाहकारः । अस्ादौणादिक इन्‌ । अघ्नदय उदात्ता
अनुदात्तेतः ॥ |

पडुपाल्यानेन्र वणेयति पच्चदराभि.(लष्टमिः)-

प्ररोरदुख्ागणयोटितान्तिकान्मेटदहुषाम्रेडितघोषमेदुरान्‌ ।
अम्टेटकेश्चाकदुचादुभाषिपेरटे; पटत्संरटितानोत्करेः ॥ ३९ ॥

म्रशोटद्धिमवौयमणेरल्लागणेगोगणैः । यौटितं संबद्धमन्तिकं येषां तान्‌ । मे-
टतां माद्यत वृष्राणामाप्रेडितेन पुनः पुनः कृतेन घोषेण नद॑नेन मेदुरान्‌ पूर्णान्‌ ! जनो-
त्करैः परत्संरटितान्‌ पठत्‌ व्याञ्जुवत्‌ संररितं शब्दो येषां तान्‌ । कीश्डैः । अम्लेटकैर-
मायद्धिः । अकटु अतीक्ष्णं चाटु प्रियं भाषितं येषां तैः । अदैः संचरद्धिः ॥-पररौट-
दिति । २९९१ श्षौदरु गवै 1 गण्यन्ता उदात्ता उदात्तेतः । अस्मच्छता । यौटितेति ।
२९२ योद बन्धे । कर्मणि क्तः । मेटदिति । २९३ मटु २९४ भ्रङ्ख >९५ स्टेट
उन्मादे । मेटेः शता । ्रेडः कर्मणि क्तः ।! आद्पूर्वैतादु्तयर्थः । अम्डेटकैः । म्डेट-
पुर्‌ । अकटु इति ! २९६ कटेः वषावरणयोः । चटे इत्येके । कटेः 'करिबन्ध्य॒न्धि-
भ्यश्च" इत्युसरलययः । चाद्विति । ¶दसनिजनिचरिचरिरदहिभ्यो जुण्‌” । अटैः । २९७
अट २९८ पर यतौ । अटः पचाद्यच्‌ । पटे: शता । संरटितेति 1 २९९ रट परि-
भाषणे । नपुंसके भावे क्तः ॥

घाठुकन्यम्‌ । १३९

-मरादलारीवदितैवेदणसेवतान्यसेा किटितान्यसेव्कैः ।
भ २ = _ स र 1.

अदोटनीयैः सुधियामसेटकैयुताजटाञ्चाटधरेत्च कैश्चन ॥ ४० ॥

वदटुत्रजैवरतान्‌ व्यापनान्‌ । कीद्शैः । राटादैशारीवरितैः । कायाष्ठीभिबीौत्ययो-
ग्याभिः शारीभिर्वचर्वरितेवेैधतिः । प्रखेटकैः खरैरकिठितांश्च । रसेरकैखरासकैः । अ-
किटितान्‌ अच्रासितान्‌ । कैश्चन जयटा्चाटषेरेश्च युतान्‌ । जटान्नायो जटासंवः । की-
ट्शैः ! सुधियामशेरनीयेरयन्तमादर्वध्येः। खयं चान्येषामसेटकैरादर्वभिः --रयिति।
३०० खट बाल्ये ! घन्‌ । लारीति ¦ ३०१ छट रंजाविन्चरणगलयवसादनेषु । घज-
न्तात्‌ “जातेरघीविषयादू- इति डीष्‌ । वटितैः । ३०२ वट वेने । कर्मणि क्तः ।
वद्धिति । "वसिचरिचञ्चिभ्यश्वः इति भोजोक्त्या तस्मादेव उन्‌ । अकिटितान्‌ भ्रखेटकै-
रिति \ २०३ किटः २०९ खिट चसे । जास्नायामिदयर्थः । मीमा्थे च दमे । कर्मं
णि क्तः । ण्वुद्ध्‌ च अशेटनीयेः । ३०५ शिट्‌ ३०६ विट अनादरे । शिटेरनीयर्‌ ।
असेरकेः ! षिरेण्वैट्‌ । जटान्नटेति ! ३०७ जट ३०८ इट संघाते । जटेरतच्‌ ।
स्षरेधेञ्‌ ॥
-रचिद्धटाधिष्ठितवेदिकातटान्कचिच्च खटाविहरनटीजन्ान्‌ ।

कचि पेटीशतपूणेहाट कान्कचित्सराखोटनरोरघोटकान्‌ ॥ ४१ ॥
मटेरयिष्टित आस्थितो वैदिकानां तट उच्रतश्रदेलो येषु तान्‌ । खद्मयां विहरन्त
कीडन्तो नरीजना येषु तान्‌ । पेटीशतेषु पूणानि हदारक्रानि हैमानि येषु तान्‌ । सटानां
गलसेम्णां लोरनेन क्षोभणेन खेरुश्वरन्तो घोटका अश्वा येषु तान्‌ ॥-- भरेति ! ३०९
भट श्तौ । उतिवैतनप्राप्तिः । अस्मात्पचायच्‌ । तटेति । ३१० तर उच्छ्रये । अच्‌।
खद्वेति । ३११ खट काङ्कायाम्‌ । 'अशिप्रुषिरुटिकणिखटिविशिभ्यः कन्‌" इति कन्‌ ।
नटीति । ३१२ णर गृ्तो । हिंसायां च द्मे । वत्तिनंर्वनम्‌ । तच्ाच्र नटव्यापारः ।
अस्मादचि जातिडीष्‌ । पेदीति । ३१३ पिर शब्दसंघातयोः । षजन्ताद्‌ गोरा-
दिडीष्‌ 1 दाटकानिति । ३१४ हट दीप्तौ । संज्ञायां ण्वुद्‌ । बाहुर्कात्‌ खरीत्वाभावः ।
सटेति । ३१५ षट अवयवे । अजन्ता्चप्‌ । रोरनेति । ३१६ ठट विरोटने ।
“छर इद्यन्ये । डटेल्युट्‌ । खोेति । छेरच्‌ ५
< चेटै्बिटैश्चादुगतानबेटकैरेटस्पशुरकेटिरजःकटन्मलान्‌ ।
प्रकण्टितारोदयर्दश्चुमण्डिवेरङुण्डरतैयैडिताकदीधितीन्‌ ॥ ४२ ॥
चेटेरविटेश्वाुगतान्‌ व्याप्तान्‌ । कीद्दौः अवेटकैरनाक्रोशकैः । परेषामनिन्दकैः ।
एरद्यः पृश्युभ्य उकत्केटिमिरूष्वं गच्छद्धी रजोभिहतुभिः कटदपगच्छन्‌ मरु पापं येभ्य-
स्वान्‌ । अकुण्डरतैरकुण्डेरविकलैः संपूण: रलैः पद्यरागादिरलेभरंडिता मर्दिता तिरस्कृता-
कं्रभा येषु तान्‌ । कीद्दो रलैः । प्रकण्डितारोदयदंश्यमण्डितेः । प्रकण्टिताश्चं व्याप्तदिक्ष

१. “विर्जा' पा०. २. श्वित्रासे" पा०.

१४० काञ्यमाङा ।

क

यथा तथोदयद्धिरुदच्छद्धिरश्सिमण्डितेरल्कृतेः 1-- चेटेरिति । २९७ चिर परप्रष्ये।
अच्‌ ! विषैः । ३१८ विट शब्दे } इगुपघत्वात्‌ कः ! अवेटकैः । ३१९ विट आ-
कोशे । ण्युट्‌ । एटदिति । ३२० इट ३२१ किट ३२२ कटी गता । इटेः शता
पश्ूत्केटीति । "बहुलमाभीक्ष्ण्ये" इति णिनिः । कटदिति । कटेः शता । प्रकण्ठितेति ।
“इ दितं कटिमिच्छन्ति केचिदन्ये तमेदितम्‌ । इधातुमच्र प्रश्छिष्टमधातुं वा परे जगुः ॥
इत्युक्तेः कटेरितत्वपक्षे कर्मणि क्तः । उद्यदिति । इधातुप्रश्टेषपक्षे राता । मण्डितैः ।
३२३२ मडि भूषायाम्‌ । कर्मणि क्तः । अकुण्डेति । ३२४ कुडि वैकल्ये । अच्‌ ।
खण्डितेति । ३२५ मुड़ ३२६ मुडि मर्दने । कर्मणि क्तः ॥
अचुन्ननुन्मुण्डितपुण्डरीकशरसरःभ्रियो रुण्डकद्ुण्डनोज्ितान्‌ ।
अस्फोटदभ्यरटिकादिभाजनान्पाटोत्सुकेश्चावठरैरैसन्मठान्‌ ॥ ४३॥
अचुण्ड्यनत्पीभवन््यनुन्सुण्डितान्यखण्डितानि । अविकसितानीति यावत्‌ । पुण्डरी-
काणि बिभ्रति यानि सरांसितेःश्रीः शोभा येषां तान्‌ । तथा रुण्डकानां चोराणां
दण्डनेन चर्येणोज्ितांस्यक्तान्‌ । अस्फोरन्यभिन्नानि अग्याणि श्रेष्ठानि स्फिकादि-
भाजनानि येषां तून । पञ्चपा्यान्‌ अवटेररमूखः पाठोत्छुकैरसन्मठोश्च । पाठो विद्या-
भ्यासः । मठो गरृहविशेषः॥--अचुनिति । ३२७ चडि अल्पीभावे । किप्‌ । अनुन्मु-
ण्डितेति। ३२८ मुडि खण्डने । पुडीत्येके 1 सुण्डेः कर्मणि क्तः । पुण्डरीकेति । “प्परी-
कादयश्वः इल्यत्े “खद्रीक-तन्तिडीक-बाहीक-वरीक-कल्मलीक-पुण्डरीक-चच्चरीक-
प्रतीक-समभीक-पूतिकादयश्व" इत्यत्र(१) मोजेन निपातितः । रुण्डक-दटण्डनेति। ३२९ सुरि
३३० द्रि स्तेये । “ररि छलि इत्येके । ^हडि छंडि' इत्यपरे । प्वुयुटो । अस्फोट-
दिति । ३३१ स्फुटिर्‌ विशरणे । स्फुट स्फुटि स्फुटे इत्येके । स्फुटः शाता । स्फरिकेति ।
°अलिकलिदकिस्फरिक्रास्यश्चः इति भोजोक्ट्या स्फटेः किंकन्‌ । पाठेति ! ३३२ पर
व्यक्तायां वाचि) घन्‌ ! अवटरैरिति । ३३३ वर स्थौल्ये 1 अस्मादौणादिकोऽरप्रययः ।
मटेति ! २२०५ मर २३५ कड मदनिवासयोः । मटेेजथं कः ॥
वनाश्रयत्वेऽपि सकाठपर्यटद्रठन्मरगारीहठकभर्बाजतान्‌ ।
रोठन्रृशषंसाट्ुठितिरनोठकैवैतान्धनाल्यैमैणिपीठसंश्रयैः ॥ ४४ ॥
वनाश्रयत्वे सकाठं समदं थथा तथा पयेटन्द्ाः चरन््या. रठन्याः शब्दायमानाया
सृगाल्या हठकर्मेणा कूरकर्मणा वार्जतान्‌ । मणिपीठसंश्रयेधेनाव्यैक्र॑तान्‌ । कीद्ेः । रोट-
जुशंसारव्तिः । रोरद्धिदिसकेषशंसेः करैरखदितैरपी डितिरनोठकेरन्येषाम्हिंसक्रैः ॥--का-
ठेति । कठेघेन्‌ । पयेठदिति । "अर गतौ इदलयप्येके । शता । रघ्दिति । ३२३६ र
परिभाषणे । [ रट इष्येके । ] शता हठेति । ३२३७ हठ तिशठत्वयोः । बलात्कार
इत्येके 1 पचायच्‌ । रोरदिति। २२३८ खुट ३३९ द्टुट २७० उट उपघाते । ऊटेत्येके ।
रुटेः शता । अङ्टितैरिति । छ्ठेः कमणि क्तः । ओठ्कैरिति । उटेष्वुंट्‌ । पीठेति ।
२४१ पिर िसासंङ्शनयोः । घञर्थे कः । अन्येषामपि इर्यतेः इति दीर्घः ५

धवुकान्यम्‌ । १४१

शठत्वमार्गे ज्ुव्तिरकुण्ठितिरद्ुण्ठिताश्चुण्ठितसौहदान्वितेः ।
प्रुण्ठिताचेरवुदण्ठकैदरेः रचुडबोधाद्धिरतीव शोभितान्‌ ।॥ ४५ ॥

हरेरनुङ्ण्ठकैर तीव रोभितान्‌ । असुण्ठंकेरनुचरैः । अतीवालयर्थम्‌ । की ददो: ! शठ-
त्वमार्गे द्ुषितैः अरतिहतगतिमिः । अकुण्ठ्तिः खङरदेष्वप्रतिहतैः । अद्धुण्ठितेनाप्रयासेना-
म्रतिहतेन वा अद्युण्ठितेनायष्केण क्षीणेन च सौह्देनान्वितैः । प्रुण्ठितं सम्यग्गतमघं
येषां तेः । प्रचुडख अभिग्रायाविष्करणयख बोधे अद्धिरभियुक्तेः ॥--शठ्त्वेति । ३४२
श्चाठ कैतवे च । अस्मात्यचायजन्तात्‌ त्प्रयः । छष्तिः ! ३५३ युर गतिप्रतिघाते ।
२३४४ कुटि च । अयं प्रतिघातमाच्र एवेति माधवः । आर्ये गतिभ्रतिघाते वासि
दमे । छेः कर्मणि क्रः । अङुण्ठितैः । कटेः कतैरि क्तः । अछठितेति ! २४५ द्ुटि
आर्य प्रतिघाते च । कतेरि क्तः । अशुण्डितेति ! ३४६ श्युडि शोषणे । प्राग्वत्‌ क्तः ।
म्रुष्ठितेति । ३९७ रुडि ३४८ छुखि गतौ । रुण्ठेः कर्ैरि क्तः । छष्ठेण्डुल्‌ । प्र-
चुडति । ३४९. चुड् भावकरणे । असिप्रायाविष्करणं तत्‌ । अस्माद्‌ घन्‌ । अद्धिरिति \
३५० अङ अभियोगे 1 दोपधादस्मात्‌ क्रिपि संयोगान्तलेपः ॥

अकद्धरिक्रीडनधूततोडकान्प्रहूडितान्होदडरोड्यभिुकैः ।

प्ररोडकानङ्गविरोचितेवैतान्रतावडद्धिरुकनाजनैः कलैः ॥ ४६ ॥

अकड़ अककंरोन हरिक्रीडनेन धूता निरस्तास्तोडकाः पीडका येषु तान्‌ ।! होडद्धिः
संचरद्धिः । अरोच्यैः आदरणीयैर्भिश्चकैः संन्यासिभिः प्रहूडितान्‌ प्राप्तान्‌ । रुक्नाजनैशै-
तान्‌ । कीदशः । प्ररोडकेन सर्वोन्मादकेन अनङ्गेन विलोटितैमीदितैः । रतावडद्धिर्य-
च्छद्धिः । कलेर्मधुरेः ।॥--अकदिति । २५९१ कड काकरये । चुडादयच्रयो दोपधाः
डोपधाश्व दमे । कड: प्राग्वत्‌ क्विप्‌ । कीडनेति । ३५२ कीड विहारे । व्युट्‌ । तोडका-
निति । ३५२ तुङ्ख तोडने । ^तूड" इयके । तोडनयुक्तम्‌ । तडण्वुद्‌ । प्रहूडितान्‌ ।
३५९ हड ३५५ होड गतौ । इ इयेके । हडः कर्मणि क्तः । दोडदिति । हडः
राता । अरोच्येति । ३५६ रोड अनाद्रे । ण्यत्‌ । भ्रोडकेति । ३५७ रोड
३५८ छोड्‌ उन्मादे । रोडेणिजन्ताद्‌ णुट्‌ । विलोकितः लोडेभिजन्ताव्‌ कर्मणि क्तः । `
अडद्धिः । ३५९ अड उद्यमे 1 शाता 1 लख्नेति ! ३६० छड विलासे । ङ्डेयुंच्‌ ।
कटेः । ३६१ कड मदे । कडि इयके । कडेरच्‌ 1 शौयादय उदात्ता अयतिवजं(१)
उदात्तेतः ॥

अथ गोपरहान्‌ परयतोऽकूरस्य दषौतिरशयमाह--

अतिपर हषंश्च यि तेपिता गृहानिमान्यरसिपिताक्ि पर्यतः ।

अ्तेपितानन्द्रसस्य तस्य न व्यग्छेपि चाङकैर्विपिनाध्वकेपनात्‌। ४७)

इमान्‌ गृहान्‌ प्रस्िपितातिं पर्यतः तख हषाश्चु अतिप्त । प्रस्िपिता क्षरता गता

आतियस्मिन्‌ तथा पर्यतस्ययान्रूरसय हाश्च अति्ताक्षरत्‌ । धृतिश्च तेपिता गता 1
द्‌. १४

१४२ काञ्यमाङा |

विपिनाध्वकेपनादङ्गै्न व्यग्डेपि च 1 विपिनाध्वनो वनमार्भसय केपनात्‌ संचरणादङगैर्म व्य-
रखेपि न विशेषतः र्खानीभूतम्‌ । कीटशस । अस्तेपितोऽगतः आनन्दातिशयो यस्य
तख ॥--अतिप्तेति । ३६२ तिपु ३६२ तेषु ३६४ पु ३६५ टेषु क्षरणाथौः ।
"धिप घेः इयेके । तेष कम्पने च । स्वुभान्ता अनुदात्तेतः उदात्तासिपिवर्ज॑म्‌ ।
तिप्‌ । तेपितेति । प्रस्िपितेति । अस्िपितेति । तेप्यादीनां चरयाणां कतरि क्तः ।
व्यग्ेपि । ३६द गेषु दैन्ये । भावे छंडि चिण्‌ । विषिनेति । ३६७ दवेषु कम्पने ।
ेपितुद्योहंखश्च' इतीनच्‌ । केपनात्‌ । ३६८ केषु ३६९. गेपु ३७० ग्ेपु च ।
चकारात्‌ कम्पने गतौ च । केपेद्युंट्‌ ॥

अगेपनोऽग्टेपत स व्रजं यदा रविस्तदामेपत पश्चिमां दिशम्‌ ।

प्ररेपितात्कोरकतां सरोरुहादेपि भृङ्गैः कुमुदं ्रपान्वितैः ॥ ४८ ॥

स यदा व्रजमण्टेपत तदा रविः पश्चिमां दिश्शममेपत गतवान्‌ । अगेपनो निश्वट्ष्पै
तदा च चपान्वितैभद्वैः कोरकतां भ्ररेपितात्‌ प्राप्तात्‌ सयोरुदात्‌ कुमुदमख्पि पर्स्‌ 1॥--
अगेपनेति । गोपेः अनुदात्तेत -” इति युच्‌ । अग्रेपत । गरेपेरुड्‌ । अमेपतेति । २७१
मेषु २७२ रेपु ३७२ देप गतौ । मेपेंड्‌ । प्ररेपितात्‌ । रेपे: कतैरि क्तः । अस्प ।
ल्पः कर्मणि ढंडि चिण्‌ । तपेति । ३७४ पृष्‌ लजायाम्‌ । षिद्धिदादिभ्योऽड्‌'
इलयडि चपा ॥

संप्यां वणैयलष्टभिः-
खकम्पहेरम्बसमानटम्बनाः समाबरजन्नम्बितघण्डिकास्तदा ।
प्ररम्बसास्ञाः कबरत्विषो ब्रृषा अद्कीविताः क्षीवतयातिरणिमिराः।४ ९॥
तदा धरृषाः समाव्रजन्‌ वनादागतवन्तः । कीददा इयचाह- सकम्पं हेरम्बेण गणेशेन
समानं ठम्बनं दब्दो येषां ते । अङ्कीविताः अतिप्रगल्भाः क्षीबतया मत्तत्वेनातिशीभरा
नितरां रम्याः । अस्विताः शब्दिता घण्डिका येषां ते । प्रलम्बा अवसखस्ताः [ साक्ला
। येषां ते ] कबरा नानारूपा तििट्‌ येषां ते ॥--सकम्पेति । ३७५ कपिं चरने । घञ्‌ ।
हेरम्बेति । ३७६ रवि २७७ छबि ३७८ अवि राब्दे । २७९ छवि अचघ्ंस-
ने च । है इयेवं रम्बते इति हेरम्बः । रम्बः कर्मण्यण्‌ । लम्बनेति । छम्बेट्युः । अम्बि-
तेति । अम्बः कतैरि क्तः । प्रङम्बेति । अवघंसनाथीट्‌ रुम्बेः पचायच्‌ । कबरेति ।
३८० कब वणे । बाहुलकादरलययः । अङ्कीबिताः । ३८१ छीन अधाष्वे । कतरि
तः । क्षीबतयेति । २८२ क्षीश्च मदे । "अनुपसगात्फुषटक्षीव- इति निष्ठायामिडभावो
लोपश्च निपातितः । शीमराः । ३८२ रीश्चु कत्थने । ३८४ चीश् च । पूर्वैवदर-
प्रयः ॥
प्रचीभ्यरेभैः परवोऽम्भसां निधिप्ररम्भणस्तम्भिभिरागता व्रजम्‌ ।
अस्कम्भिताः प्राप्य रिद्ून्सजम्भनायुज्ज॒म्महषो छिखिषुः सञ्स्भनम्‌

धातुकान्यम्‌ । १४३ `

पशवः प्रचीभ्यरेभेः सह व्रजमागताः प्रचीभ्याः प्रशंसनीया रेभाः शब्दासतेः । कीदशः
अम्भसां निषेः समुद्र प्ररम्भणं शब्दं सम्भयितु रोद्धुं शीङ येषां तेः । अस्कम्भिताः
शिच्‌ प्राप्य उज्चम्भह्षाः सरत्भनं लिलिहुः । अस्कम्मभिताः प्रतिबन्धरदिताः । उ-
ज्खम्भो वथेमानो हषो यासां ताः । सश्चल्भनं शात्भनेन सहितं यथा तथा । शलत्मनं
छाघा । लिलिहुः । रिश्चल्‌ विरिनष्टि-सजम्भनान्‌ जम्भनेन सहितान्‌ । जम्भनं
जृम्भा ॥--प्रचीभ्येति । चीभे्य॑त्‌ । रेभः । ३८५ रेभ राब्दे । अभि रभि इत्येके
रेभेधज्‌ । अम्भसामिति । अम्भेरस॒न्‌। अम्भसांनिधीति 'तत्पुरषे कति बहुलम्‌ इवय ।
प्ररम्भणेति । रम्भेल्युट्‌ । सम्मभिभिरिति । ३८६ श्रभि ३८७ स्कभि अरतिबन्धे ।
सम्भेणिजन्ताण्णिनिः । अस्कम्मितः । स्कम्भेः कर्तरि क्तः। सजम्भनान्‌ । ३८८ जयि
२८९ जुभि गात्रविनामे । आद हदिदित्येके। जम्भेव्युट्‌ । रधिजभोरचीति चम्‌ उज्च-
म्भेति । जम्भे: पचाद्यच्‌ । सशस्भनम्‌ । ३९० शाटम कत्थने । ल्युट्‌ ॥

वस्भप्रगस्भाः पथिकाश्च तर्णं सुश्रम्भणस्तोभयुतानग्यृहान्‌ ।
4 क भ + के
गोपायतां धममेमधूपितात्मनां जल्पान्विुच्यामवदुद्यमो जपे ॥ ५१॥

पथिकाश्च तत्क्षणं गृहान्‌ अगुः । यथा गावस्तथा पान्था अपितं काकमभिन्याप्य
संभ्यावसितिस्तिपयेन्त(१)मागताः । कीटशाः । वस्मे भोजने प्रगल्भाः समथः । की-
ट्शान्‌ गृहान्‌ । स॒श्रम्भणस्तोभयुतान्‌ समीचीनपाकव्यापारयुक्तान्‌ । [ ततश्च ] घमं गो-
पायतामधूपितात्मनां जल्पान्‌ विमुच्य जपे उद्यमोऽमवत्‌ \ गोपायतां परिरक्षताम्‌ । अ-
धूपितोऽसंतप्न आत्मा मनो येषां तेषां सतामिखयथात्‌ --वत्भेति \ ३९.९१ चट्म भोजने,
घल्‌ । प्रगल्भाः । ३९२ गट्म धार्ये । पचायच्‌ । खघ्नम्भणेति ! ३९२ श्रसम्भु पाके ।
ल्युर्‌ । स्तोभेति । ३९४ षुभु स्तम्भे । अयं न्यापारा्थं प्रसिद्धः । अस्मात्‌ घन्‌ । तिपा-
दयोऽनुदात्तेतः । तिपिवजसुदात्ताः । गोपायतामिति । ३९५ गुपू रक्षणे । स्तम्भान्ता
उद्‌त्ता उदात्तेतः । असमात्‌ 'युपृध्रूपविच्छिपणिपनिभ्य आयः इदयायप्रययान्तः राता ।
अधूपितेति । ३९६ धुप संतापे । कर्तरि क्तः । जल्पान्‌ । ३९७ जल्प ३९८ जप
व्यक्तायां वाचि । जप मानसे च । जत्पेधे्‌ । जप इति ! “व्यधजपोरनुपसर्भेः इयम्‌ ॥

च्य्ेपुः सपन्तोऽसचितां भ्रियां परियाः संध्येति रपुः कर्रापिनः युका: ।
रयनाश्चुपित्रा तुदुपुः कपोतकान्काकानतुम्पन्नमितुचुपुः शशान्‌ ।॥५२॥

प्रिया सपन्तोऽसचितां प्रियां चेपुः । श्रियाः पादप्रणामादिभिर्भिरिता अरचितां
प्रियां सान्तयामाञ्ः 1 कल्लापिनः शकाः संध्या इति रेपुन्य॑क्तमवदन्‌ । दयेनाश्वुपिता
कपोतकांसतुतुपुः । पक्ष्यखेटाय विख रयेनाश्चुपित्वा मन्द्‌ गत्वा तुतुपुरपीडयन्‌ ।
काकान्‌ अतुम्पन्‌ विव्यथुः । रारानभिवुतरुपुर्हिखन्‌ ॥--चेपुरिति ! ३९९ चप
सान्त्वने । लिट्‌ । सपन्तः । ४०० षप समवाये । षचेत्येके । समवायः संबन्धः
सम्यगवबोधो वा । सपेः शता । असचिताम्‌ । सचेः कतरि क्तः । रेपुः । ४७०९१

१९४ काव्यमाख ।

क, कनि क

रप ४०२ छप व्यक्तायां वाचि । रपेर्टिट्‌ । कट्डपिनः । ल्पोर्णेनिः । वुर्पि्वा ।
४०३ चुप मन्दायां गतो । अस्मात्‌ (समानकठैकयोः पूवैकारे" इति क्त्वा । वुतुपुः !
८०४ तुप ४०५ तुम्प ४०६ जुप ४०७ चुस्प ४०८ तुफ ४७०९ तुस्फ ४१०

ञ्ुफ ४१९१ चुस्फ हिसाथाः । तुपेखिद्‌ । अतुम्पन्‌ । तुम्परख्ड्‌ । अभितुघुपुः ¦
तुपेखिद्‌ ॥

अच्रुम्प्यधामानुमिनं प्रतोफितुं प्रतुम्फरशीरान्मिङतोऽथ राश्चसान्‌ ।
अ्रोठकास्तुम्फितुमुयता जङेवोपीमपपैन्नरफन्नदीं द्विजाः ॥ ५३ ॥

अथ द्विजाः अच्चुम्प्यथामानमिनं प्रतोफिवुं मिरुतः राक्षसान्‌ जलेस्तुम्फितुमुयताः
वापरीमपरपन्‌ । नदीमरफन्‌ । अत्रुम्प्यमर्हिखं धाम तेजो यस्य तमिनं सूयं प्रतोफितुं हि
तितु मिरुतः संघीभवतो राक्षसान्‌ मन्देहनाश्नो जलेः संध्याज्लिभिचुम्फितं हन्तुमपपे-
न्नगच्छन्‌ । केचित्‌ नदीमरफन्नगच्छन्‌ । कीदयाः द्विजाः । अघ्रोफका अहिंसकाः ।
कीददान्‌ राक्षसान्‌ । प्रतरुम्फरी लान्‌ । म्रतुम्फो हिंसनं शील येषां तान्‌ ॥1--अच्ुम्प्भेति ।
तरभ्पेण्य॑त्‌ । म्रतोफित॒म्‌ । तभेस्तुसुन्‌ । भ्रवुम्फेति । तम्फेधेच्‌ । अत्रोफकाः । चरुफे-
्युट्‌। तुम्फितुम्‌ । चुफेस्तुसुन्‌ । अपर्पनिति। ७१२ पपै ४१२ रफ ४१७ रफि ४१५
अवे ४१६ पर्व ४१७ कवे ४१८ चर्यं ४१९ मवं ४२० कवे ४२९१ खयं ४२
गे ४२२ रावे ४२४ ष्य ४२५ चबे गतो । अदयो नोपधा इयेके । पड ।
रफेशव खड्‌ ॥

हयैः सुरम्कैदैतमवेतो रेः पैद्धिराख््यैत रक्तिमा करः ।

प्रवच्यं शेानुपमव्य पद्धिनीं प्रकव्यं चाशाः श्रमशोणितैरिव । ५४

सरम्फैैयेद्टतमर्बतो रवेः पबद्धिः करैः रक्तिमा आखव्य॑त । सुरम्फैः शोभनगमन-
रीः । अवेतः गच्छतः ¦ पवद्धिः पसरद्धिः करैः रदिमिभिः । रक्तिमा रक्तत्वम्‌ 1 आ-
ख्व्येत सम्यगवापि । दौलान्‌ म्रवव्यै, पद्विनीमुपम्व्य, आशाः म्रकव्ये च, श्रमशोणि-
तैरिव । शैलाग्रगमनेन पद्चिनीग्राप्या सर्वैदिक्संचारेण च जातेन परिघ्रमेण शोणितै-
रिव ॥-खरम्फेरिति । रम्फेधेन्‌ । अवै शता । पर्वश्च आखङ्ग्यैत । कर्मणि ख्ड्‌ ।
बर्विमर्विकर्बानां व्यप्‌ ॥

अखर्चिं शेखाग्रमगवि सौधभूर्र्वि शाखारिखरं च रदिमभिः
उष्वेप्रसबोन्न तु चर्विता मही दिक्कुम्बितेऽके परिलुम्बिताम्बुजे ॥५५॥

रदिमभिः रोलाभ्रमखर्विं । सोधभूरगर्बि । शाखारिखरं च अरा्विं । सर्वत्र प्राप्तमि-

' स्थैः । अके परिटम्बिताम्बुजे दिद्कुम्बिते ऊर््वप्रसबौत्‌ मदी न तु चर्बिता । प्रिम्बि-
तानि अर्दितानि अम्बुजानि येन तादे अक दिशाच्छादिते सति 1 ऊर्ष्वगमनात्‌ हेतो-
मेही रद्भिः न. भ्ाप्ता अखर्व । अगवि । अश्वि । एषु कर्मणि चिण्‌ । प्रस्वेति ।

धतुकाव्यम्‌ | १९४५

सर्बेेन्‌ । चर्व: कर्मणि क्तः ! कुम्बितेति । ४२६ कुवि आच्छादने । प्राग्वत्‌ क्रः 1
प्रिदम्बितेति । ४२७ दुवि ४२८ तुवि अदने । छम्बेः प्राग्वत्‌ क्तः |
वियोगसंतुम्वितकोकचुम्विता संतापद्ठ्धापि जगाद्‌ तद्वधूः ।
मा त्वां स्मरः स्म्भतु शोभनाछरते चिन्ता न जम्भेन च सुम्भतु व्यथा ५५६
वियोगसंठुम्बितकोकचुम्बिता तद्वधः संतापव्धा अपि जगाद्‌ । वियोगेन भवि-
ष्यता संतुम्बितेनार्दितेन कोकेन चुम्बिता तद्रधूस्तस् कोकस्य वधूः स्वयं संतपिन
र्धा पीडिता अपि जगाद । ह रोभनाकृते भासमानाकृते श्रिय, त्वां सरोमाद-
म्भतु पीडयतु । चिन्ता न शयम्भेत्‌ न स्फुरतु । पीडयतु वा । व्यथा न च सुम्भतु ॥-
संठ॒म्बितेति तेः कर्मेणि क्तः । २९. चुवि वक्रसंयोगे । प्राग्वत्‌ क्तः । छच्धा ।
३२० पुभु ४३१ षुन्भु रिसार्थो । धियु षिन्यु इयेके । टमेः प्राग्वत्‌ क्रः । छन्भे-
लोट्‌ । शोभदिति । ७३२ छयुभ ४३२ श्युन्भ भाषणे । हिंसायां च भासन इक ।
षुन्भेल्न्ये । श्मः शता श्यभे्ठिंड्‌ । खन्भे्खोट्‌ । गुपादय उदात्ता उदात्तेतः ॥
म्रधिण्य भूषाः परिघुण्य मालिकाः प्रघृण्य घोणापुटघूणिचन्द्नम्‌ ।
पणाय्यरूपाः पनिताकृतीन्ययुभोमिन्य एवाक्षमया स्वकामुकान्‌ ।॥५५७॥
भामिन्य एव भूषाः प्रधिण्य मालिकाः परिघुण्य घोणापुटधूर्णिचन्दनं प्रघृण्य च अक्ष-
मया खकरामुकान्‌ ययुः । मामिन्यः प्रणयकुपिता लियः । एवेलयप्यर्थे ! भूषा मालिकाः
चन्दनं च गृहीत्वेयथः । घोणापुरं नासान्तमौगं घूणैयति रमयतीति तथा । कीटद्यः ।
पणाय्यं स्ख कूपं यासां ताः । कीदृशान्‌ कामुकान्‌ । पनिता स्तुता आङ्कतिर्येषा
तान्‌ ॥--प्रधिण्य । परिबुण्य प्रधृष्येति । ४३७ धिणि ४३५ घुणि ७३दे घुणि
ग्रहणे । इदित्वाद्‌ जुमि टत्वं स्यप्‌ । घोणेति । ४३७ घुण ४३८ धरुणे घ्रमणे । घुणेर-
चिक्रोडादिनिपातनात्‌ यप्‌ । घूर्णीति । घूणै्िजन्ताण्णिनिः 1 पणाप्येति । ७३९ पण
व्यवहारे स्तुतौ च । ४८० पन च । पन स्तुतावेव। शयुपूधुप~” इत्यायान्ताण्ण्यत्‌ । पनि-
तेति । पनेः कर्मणि क्तः । भामिन्यः । ४४९ भाम क्रोधे । घजन्तान्मत्व्थींय इनिः ।
क्षमयेति । ७४२ क्षमूष्‌ सहने । षित्वादड्‌ । काञुक्ानिति । ४४३ कमु कान्तौ ।
कान्तिरिच्छा । "लषपत-‡ इद्यादिना उकञ्‌ । पिण्यादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥
अणद्िशः केडिरणेमनोज्ञया वाण्या भणन्तो मणिभूषणोत्कणाः ।
वनात्कुमाराः कणिताग्यवेणवो ब्णद्धिषाणञ्रणिताभ्रमाययुः 1} ५८॥
कुमारा वनात्‌ क्रणिताग्यवेणवो बणद्धिषाणम्रणितान्नमाययुः । बणता शब्दायमानेन
विषाणेन भ्रणितं राब्दितमश्रमाकाशं यस्मिन्‌ तथा आययुः । कीदशा बालाः । केलि-
रणेः अणदिक्ो अण्यन्यः शब्दायमानाः दिशो येषां ते । मनोज्ञया वाण्या भणन्तः । म-
णिभूषणेः उत्कणाः सशब्दाः । कणिता अय्या वेणवो येषां ते ॥--अणदिति । ४४
अण ४८५ रण ४७६ बण ४४७ मण ४४८ मण ४४६९ कण ८६५० कण

९४६ करव्यमाला |

४५१ बण ४५२ णः ४५३ ध्वण शब्दाथोः । धण इलयेके । अणेः हता । म-
णीति । मथेरैणादिक इन्‌ । उत्तणा । कणेरप्‌ । क्रणितेति । कणेः कतरि क्तः । वण
दिति । णेः शता । भणितेति । भ्रणेः प्राग्वत्‌ क्तः ॥

ध्वणच्छिरान्धाणसमोणिताञ्ुभाञ्डोणन्द्रथुश्रोणिजनो दुदोह च ।
प्रक्टोणितान्मैणनविध्रणर्क्ितीनवुस्बणान्धेलुगणान्कनसत्स्तनान्‌ ॥५५९॥

रथश्रोणिजनो येनुगणान्‌ दुदोह । गोपच्लीजनो नवसूतान्‌. पञ्चगणान_ अदुहत्‌ (१, ।
कीटशान्‌ । भ्वणच्छिशून्‌ शब्दायमाना बाला येषां तान्‌ घाणसमोणिताञ्चुमान धाणेन
रब्देन सम्यगोणितमपनीतमश्चभं यस्तान्‌ । शोणान्‌ रक्तवणैकपिलग्रायान्‌ प्रश्टोणि-
तान्‌ एकत्र संधातीभूतान्‌ । प्रेणनेन गलया विध्रणन्ती शब्दायमाना क्षितिर्येषां तान्‌ । अ-
नुत्वणान्‌ सौम्यान्‌ । कनन्तः शोभमानाः सना येषां तान्‌ 1--ध्वणदिति । ध्वणेः शता ।
धाणेति । धणे्ैन्‌ । ओणितेति । ४५७ ओणु अपनयने । कर्मणि क्तः । रोणान्‌ ।
४५५ छण व्णगल्योः पचाद्यच्‌ । श्रोणीति ४५६ श्रोणु संघाते । ४५७ इलोण
च । श्रोेरिन्‌ । भश्रोणितान्‌ । श्रोणेः कैरि क्तः । प्रेणनेति । ४५८ व्रेणु गतिग्ररणशष-
गेषु । ['पैणु' इद्पि कचिव्यव्यते । ] युट्‌ । बिध्रणदिति । ४५९ भ्रण शब्दे । बण इलयेके ।
घ्रणेः दाता । रषाभ्याम्‌ इति णः उस्वणेति । बणेः पचद्यच्‌ । कनदिति । ४६० कनी
दीपिकान्तिगतिषु । शता । सनेति ! ४६१ टन ४६२ वन शब्दे । पचाद्यच्‌ ॥

वनाद्वनं साजुममन्द्रमन्गृहं व्याधोत्करोऽदंमतिमीमिताशयः ।
चान्तामिषद्छान्तजरः फरावढीं जान्त्वा ज्म जेमनमक्रमीदहाम्‌।। ६०

वनाद्‌ बनं सानुं चामन्‌. गृहं प्रमन्‌, व्याधोत्करः चान्तामिषः, छान्तजखः, फला-
चरीं जान्त्वा जेमनं मन्‌ गुहामक्रमीत्‌ । अमन्‌ संचरन्‌ । द्रमन्‌ प्राध्रुवन्‌ । चान्त
भक्षितं मांसं येन सः । छान्त पीतं जं येन सः । जान्त्वा भुक्त्वा जेमनं छेद्यं आहारम्‌ ।
मन्नदन्‌ । अक्रमीत्‌ प्रविवेश । अमतिः अज्ञाने तेन मीमितः प्राप्तः आशयो यस्य
सः ॥--वनादिति । वनेरच्‌ । वनमिति । ४६३ वन ४६७ षण ॒संभक्तो । अर्थमेद्‌-
मात्रेण पुनः पटितसख वनेरप्यच्‌ । साजुमिति। टसनि' इति सनेः चण्‌ । अमन्‌ । ४६५
अम गदयादिषरुं । आयुक्तः शब्दसंभक्तिरोगेषु । अस्माच्छता । द्रमन । ४६८ द्रम
४६७ हम्म ४६८ मी गतो । मीम शब्देऽपीलेके । द्रमेः शता । अदम्मतिः ।
दम्मेभौवे दितिप्‌ शप्‌ च । हम्मतिज्गीनम्‌ । नजूसमासः । मीमितेति । मीमेः कर्मणि
त्तः । चान्तेति 1 छान्तेति । ७६९ चमु ७७० छमु ४७१ जमु ४७२ समु
अदने । जिमेति चैके । चमिछम्योः कर्मणि क्तः । जान्त्वा । जमेः क्त्वा ज्मन्‌
कमेः शता । जेमनम्‌ । जिमे््यु्‌ । अक्रमीत्‌ । ७७३ छसु पादविक्षेपे । खड्‌ ॥

न

१, "मालाः इति पाठः.

धाठुकाव्यम्‌ | १९

अन्तखयया कोतुकमूच्छंया रजं तदायतासौ वयमानवात्सकम्‌ ।
पयः प्रदोदादिरताः प्रमय्य तं रक्षन्त नूल्ञाचयितं कुतूहटात्‌ ६ १॥

असौ तदा अन्तस्थया कौलुकमूच्छैया त्रजमायत्‌ आगच्छत्‌ । कौं वजम्‌ ।
वयमानं ततस्ततो गच्छत्‌ वात्सकं वत्ससमूहयो यस्मिस्तम्‌ ¦ पयः प्रदोहादिरता
जनाः प्रमय्य नूलाचयितं तं कुतूहलात्‌ प्रेक्षन्त । परमस्य प्राप्य नूलया आचयितं आग-
तम्‌ ॥--आयतेति । ४७०५ अय ४७५ वय 8७द पय ४७७ मय ४७८ चय
८७९ तय ४८० णय गतौ । पय इद्यप्येके । (तय णय रक्षणे चः इत्येके । अये-
कड्‌ । वये: शानच्‌ । पयेरसुन्‌ । मयेल्येप्‌ ! आचयितं । चयः कर्तरि क्तः ॥
प्रतय्य किचिन्नयितो गृहान्तिकं ददश धन्यः स दयाटुमीश्वरम्‌ }
गोदोहदेशो रथितं सहाग्रजं तमूतसत्कीर्पिमपूतिभिरौणैः ॥ ६२ ॥
धन्यः स किचित्‌ प्रतस्य गरहान्तिकं नयितः दयाङमीश्वरं सहाग्रजं ददर । प्रतस्य
चरित्वा । नयितः प्राप्तः । कीद्शमीश्वरम्‌ । गोदोहदेशे रयितसुपगतम्‌ । अपूतिभि्युणे-
रूतसत्कीतिम्‌ । सुरभिभिः सर्वेद्धियानन्दिभिः खगुणर्पेयुणेतन्तुभिरूता कृता सती
मरशस्ता कीर्तिरूपा पटी येन तम्‌ । प्रतथ्येति । तयेल्थैप्‌ । नयितः णयेः कतरि क्तः ।
दयामिति । ४८१ दय दानगतिरक्षणहिंसादानेषु । स्प्रहिग्हिपतिदयि-'इद्यादिनाडच्‌ ।
रयितम्‌ । ४८२ रय गतौ । कर्तरि क्तः । उतेति! ८३ ऊयी तन्तुसंताने । कर्म-
णि क्तः । अपूतिभिरिति ! ४८४ पुयी विशरणे दुगन्धे च 1 किन्‌ ॥
श्वरं विरिनष्टि चुदंशभिः-
` प्रकरीपयन्तं सुरी मदी भरक्च्मायं बरस्फीतसुपीनदोयगम्‌ ।
अरोपतां भरूञशख्नवेखदुशा प्रवहमान प्रियवहवीशुचम्‌ ।॥ ६३ ॥

सुरं म्रक्रोपयन्तं जब्दयन्तं महीभरक्ष्मायं महीभरस्य क्षमाय विधूनयितारं लक्ता
चेन स्फीतमतिस्थूलं दोयुंगं यस तम्‌ । भरूशरेधवोश्वरनेररोषतामशेषसख नायितारं
पालकम्‌ । वलदहृशा । वरन्या संचरन्या दृशा प्रियबह्टवीञ्यचं प्रव्टमान छदयन्तम्‌ 1--
यक्रोपयन्तमिति ¦! ४८५ क्रयी शब्दे उन्दे च । "अस्माण्णिचि अर्तिही-इलयादिना
पुकि शता । भरक्ष्मायम्‌। ४८६ क्ष्मायी विधूनने । कर्मण्यण्‌ । स्फीतखपीनेति । ८७
स्फायी ४८८ ओप्यायी बद्धो । द्वयोः कर्तरि क्तः । अरोषतां । ४८९. तायु संता-
नपालनयोः । क्रिपि “लोपो व्योः" इति यरोपः । राल्नैरिति । ४९० दार चरनसंव-
रणयोः ! द्युट्‌ । वर्दिति । ४९.१बख ४९२ वहु संवरणे संचरणे च । अचुदात्ततां
तडोऽनिलयव्वाद्रङेः राता । प्रवटमानपिति । वहवीति वष्टेः शानच्‌ । ओणादिकोऽवक्च ॥\

मामल्यमानं स्मितमदिकावङीमाभास्यदैयाधिपभहनोद्धूरम्‌ ।

करोरुकटोरुकछिन्दजाजङे बैस्तयूमिः सह देवनोस्सुकम्‌ ॥ ६४ ॥

९४८ कान्यमाडा |

सितमदिकावटी मामल्यमानं पुनः पुनः धारयन्तम्‌ आभात्यानामर्हिंखानां दैया-
धिपानां चने हिसने उद्धुरमुदुक्तम्‌ । तयूभिः कीडकैर्बाङैः सद कलाः राब्दायमानाः
उरवो महान्तः कष्टा यासिस्तादशे कटिन्दजाजले देवनोत्सुकं कीडनोत्छकम्‌ ॥-माम-
ल्यमानमिति । ४९३ मर ४९४ महु धारणे । मखेयेद्‌ । मचिकेति । महैः “सं-
ञायाम्‌" इति ण्वुद्‌ । आभाल्येति । ७९५ भट ४९६ भह्ट्‌ परिभाषणर्हिंसादानेषु ।
भले्यैत्‌ । भटनेति । भदेल्यैट्‌ । करेति । ४९..७ क रब्दसंदयानयोः । पचाद्यच्‌ ।
कषटेेति । ९.८ कल्टुं अव्यक्ते शब्दे । बहुरमन्यत्रापि' इवयलकप्रययः । तयूमि-
रिति । ४९९ तेनु ५०० देच देवने । तेवेः ¢क्िपि श्रूड्‌" इत्यूठि अयादेशः । देव-
नेति । देवेल्युट्‌ ॥

न + 9 9 द्‌ न ¢ र भ क

सेव्यं सता शकरगेव्यमव्जभूगखेव्य सुरः पे्यममेन्यसुन्मदेः ।

प्रम्केवितं रेवितवत्समण्डलीं मव्यद्धिरामीरजनेरसूक्त्यकेः ।॥ ६५ ॥

सतां सेव्यं सेवितव्यं शंकरेण गेव्यं सेवनीयम्‌ अनच्जभुवा ग्छेव्यं सेव्यं सुरैः पव्यं
सेबितुं शक्यम्‌ उन्मदैरमेव्यं सेवितुमश्शक्यम्‌ आभीरजनैः प्रम्टेवितं सेवितम्‌ । कीदशः ।
रेवितानासुठछुय गच्छतां वत्सानां मण्डी मव्यद्धिवेध्रद्धिः । असूक्ष्यकैरम्योन्यमीरष्या-
मकुरवद्धिः ॥- सेव्यं, गव्यं, गरेन्यं , पेव्यं, अमेन्यमिति । ५०१ वेच ५० १ षे ५०२ गेचु ५०३
रखे ५०४ पेच ५०५ मु ५०६ स्टेचु सेवने । पञ्चानां ण्यत्‌ । प्रम्लेवितं । म्टेवेः
कर्मणि क्तः । रेवितेति । ५०७ रेच एवगतो । छवगतिः प्डतगकिः । अयादय उदात्ता
अनुदात्ततः । मनव्यद्धिः । ५०८ मव्य बन्धने । अवान्ता उदात्ता उदात्तेतः । अस्मा-
च्छता । सुष्ष्यैकेः । ५०९. वन ५१० दकष्यं ५११ ईष्यं रैष्यार्थाः । सूर्णवैट्‌ ॥

राधाकृतेक््यीकटह ष्या हयन्दया रमया प्रमोदितम्‌ ।

्रह्यच्य सोम कृतदह्यतेैतं समाछितं फुदसरोजमाख्या । ६६ ॥

राधा्रतेक्ष्याकर्दावखोकनात्‌ राधाङृतस्य ईक्ष्योकल्हस्य दरोनादीष्यां अक्षमां द-
यन्खा प्राप्रुवलया रमया प्रमोदितं सोमं प्रञयच्य कतहयेतेरैतं प्रशच्याभिषुय कतो हयैतो
यज्ञो यैस: । फुष्टसरोजमाख्या समालितं विभूषितम्‌ ॥--रक्ष्या । ष्या इति । “गुरोश्च
इलः इलयकारः । दयन्दया । ५१२ हय गतो “भक्तिशब्दयोः' इत्येके ! शच्रन्ता-
न्दीप्‌ । प्रश्यच्येति । ५१३ श्युच्य अभिषवे । अभिषवो निष्पीडनक्षपनसुरासन्धानला-
नादिः! स्यप्‌ । हर्यतेति ! ५१४ हये गतिकान्दयोः । अस्मात्‌ शगदशियजीपन्य॑मिन-
मिदार्थभ्योऽतच्‌' इयतच्‌ । समाछितं । ५१५ अद भूषणपयां्िवारणेषु । कर्मणि क्तः ।
फुटेति । ५१६ जिफला विश्यरणे । तच वि्छी्णैत्वम्‌ । विकसन्‌ । 'अनुपसगास्फुल-
इदयादिना निपातितः ॥

उन्मीरनरमीरनटखीख्या दशोरुत्समीछितक््मीङितिविखविष्टपम्‌ ।
पिच्छखजा पीठितनीरुङ्कन्तरं रीटेन संकीलितटोकमानसम्‌॥।६७॥

धातुकाव्यम्‌ | १४९

दशोरन्मीररनैदमीरनखील्योन्मीरननिमीलनरूपया टीख्योत्सीटितं अकाडितम्‌ क्ष्मी-
छितं तिरोहितं च सर्ववि्टपं येन तम्‌ । पिच्छलललजा पठितं बद्धं नील्ङुन्तङं येन तम्‌ ।
रीटेन संकौठितं बद्धं वशीकृतं खोकमानसं येन तमीश्वरम्‌ ।॥--उन्मीलनरमीरनेति ।
५१. मीर ५१८ इमीर ५१९ सीर ५२० कमी निमेषणे ! संकोचनं तत्‌ ।
मीलद्मीराभ्यां ल्युट्‌ । उत्स्मीकितक्ष्मीटितेति । स्मीलक्ष्मीखाभ्यां णिजन्ताभ्यां कर्मणि
त्तः । पीटितेति ! ५२९१ पीर प्रतिष्टम्भे । रोधनं तत्‌ । कर्मणि क्तः । नीङेति।
५२२ णी वर्णे । इगुपधत्वात्‌ कः । रीङठेनेति । ५२२ शीर समाधौ 1 समाधि.
निष्ठाकरणम्‌ । घन्‌ । संकीकितेति । ५२४ कछ बन्धने । कर्मणि क्तः ॥

सन्मागेसंकूखिषु शुख्दायिनं दहन्तमेनांसि च तूखपूख्वत्‌ ।

मू फटे वाप्यदृतामचुछतां प्रफुठभक्तयुन्नतिचिङचेतसाम्‌ ॥ ६८ ॥

अवेङितानां प्रतिचेख्धारिणामकेडिलोे हृदि बद्धखेखनम्‌ ।

. फणी रश्स्वेटरुघं प्रवेहितसरजं सुदुः पेखववातफेरनात्‌ ॥ ६९ ॥

न्मागसंदूलिषु सन्मामनिरोधरीरेषु देषु । शरदायिनं पीडाकरम्‌ । तूरपूखवदे-
नासि दहन्तं च । प्रतिचेल्धारिणां प्रतिचेखानि वत्कलादीनि दधानानां यमिनामकेलि-
ठोटे हृदि बद्धहेखनं छतपीडनम्‌ । मूर फर्‌ वा अपि अदतां भक्षयताम्‌ अचुहतामना-
विष्करृताभिप्रायाणां प्रफुहया विकसितया भक्तयु्रया चिछचेतसामार्द्रीभिवन्मनसामवे-
ठितानां केनाप्यचलितानां फएणीश्वरक्ष्वेरुधं काल्य विषं रन्धन्तम्‌ 1 पेलवस्य खदो-
वातस फेरनाचल्नान्मुहुः प्रवेष्ठितखजं दोलायमानवनमार्म्‌ †॥--सन्मा्मसंकूलि -
ष्विति । ५५ करू आवरणे । णिनिः ! शेति ५दे शूल रुजायां संघाते च ।
घञ्‌ तूलपूलवत्‌ । ५२७ तू निष्कषं । निष्कोषणं तत्‌ । ५२८ पूर संघाते । द्रयो-
घेन्‌ । मूल फलम्‌ । ५२९ मूख अतिष्ठायाम्‌ । ५३० फर निष्पत्तो । द्योः पचा-
यच्‌ । अचुछताम्‌ । ५३९ चु भावकरणे । शता । प्रपुदेति । ५३२ फुट विक-
सने । पचाद्यच्‌ । चिद्टेति । ५३ २३चिह्ु दोथिस्ये भावकरणे च । अच्‌ । अवेलितानाम्‌
५३७ वेत ५३५ चेद्द्‌ ५३६ केल्टट ५३७ खेल्ट ५२८ श्वे ५३९ वेल
चलने 1 वेः कर्मणि. क्तः चरेति ! चेखेरच्‌ 1 केलीति 1 केलेरिन्‌ । खेकनमिति । खेले-
ल्युट्‌ । द्योः कीडार्थत्वं धातूनामनेकार्थत्वात्‌ । स्षवेकेति श्वेङेषञ्‌ । प्रवेष्टितेति । वेद्यः
कतरि क्तः । पेखवेति ! ५४० पेद ५४९१ फेत्द ५४२ शोद्टर गतौ । (कुडिकरितिप-
णिपेपद्धिवद्धिगालिभ्योऽवक्‌' इति पेेरवक्‌ फेनात्‌ फेरव्युट्‌ ॥

सुमार्गश्ेखारस्खरूतां खरासनां गलच्छिदार्थं सितं महीतलम्‌ ।

दखन्तनुप्रङितान्परान्परतिग्रश्वद्धिताखोडसुदरेनायुधम्‌ ॥ ७० ॥

खमा्मशेरात्‌ सन्मामैगमनात्‌ स्वरुतां चरतां खरूत्मनां गल्च्छिदाथं महीतङं स-
टितं प्रापतं युद्धे दरत्तयु विदीयंमाणदेहं यथा भवति तथा प्रधितान्‌ आं गतान्‌ परान्‌

१५५० कान्यमाखा ।

प्रति परश्वट्धितमाद्च गमितमखोडमप्रतिहतगति अखनज्ञं स॒दद्यनायुधं येन तम्‌ ॥--
ञेखादिति 1 रेरेषज्‌ । स्वरताम्‌ । ५४३ स्खल सं चरने । प्रतिधातेऽप्यसि । राता ।
खछेति । ५४ ख संचये । पचाद्यच्‌ । गेति ! ५४५ गरू अदने । अच्‌ ।
सलितम्‌ । ५४६ षङ गतौ कर्तरि क्तः । दर्दिति । ५४७ दृ विदारणे । रता ।
व्र्रकितान्‌ । ५४८ भ्व ५४९. भ्वहटु आश्चुगमने । श्वेः कतरि क्तः । प्रश्चषठितेति ।
शरघ्य्भिजन्तात्‌ कमणि क्तः । अखोडेति । ५५० खोद्ट्‌ ५५१ खोक गतिप्रति-
धाते । खोडेरच्‌ । उ्योरभेदाडडः ॥

अखोरधौरत्पतगेन्द्रवाहनं खसेविनां तित्सरिषां निराडिनम्‌ ।
क्मरन्मनोदुगेममभमेचकं व्रदरभूवि्रमव्ष्टिमिभितम्‌ ॥ ७१ ॥

अखोरमप्रतिहतगति यथा तथा धौरचतुरं गच्छत्‌ पतगेन्द्रवाहनं यख तम्‌ । खसे-
बिनां तित्सरिषां व्याजकरणेच्छां निरसितुं शीरं यस्य तम्‌ । क्मरतां कुटिखानां मनसो
दुर्गमम्‌ । अथ्रमिव मेचकम्‌ । वञ्रन्तीनां चरन्तीनां वधूनां विभ्रमद्रष्टिमभितं आर्तम्‌ ॥--
अखोरेति । खोरः पचायच्‌ । धौरदिति । ५५२ धोक गतिचावुर्यँ । रता । तित्सरि-
वेति ! ५५३ त्सर छद्यगतौ । सन्नन्तादकारः । क्मरदिति । ५५४ कमर हच्छने
कोरिल्यं तत्‌ । दाता । अग्रेति । ५५५ अभ्र ५५६ वम्र ५५७ मञ्च ५५८ चर
गल्यथाः । अभ्रैः पचायच्‌ । वभ्रेः शता । मभरैः कर्मणि क्तः ॥

संचारनिषठूतनखेन्दु चन्द्रकं रोके जयन्तं सकटेकजीवनम्‌ ।
अपीवितां नाप्यतिमीवितां भरितं तनुं घुवीतोरुमनीवमध्यमाम्‌ ।॥५२॥

पूवाधः स्पष्टः ! न अपीवितामतिमीवितामपि तवं भरितम्‌ । अपीवितां कृदाम्‌ \
अतिमीवितां अतिस्थूराम्‌ । कौटशीं तनुम्‌ । खतिवो सम्यक्‌ पीनाघरूरू यस्यास्ताम्‌ ।
अनीवं छदां मध्यमं मध्यप्रदेशो यस्यास्ताम्‌ ॥-- संचारेति । चारेषञ्‌ 1 निष्ठयूतेति ।
५५९ श्चद्व निरसने । आसान्निःसारणं तत्‌ । छग्धातुषिवुष्वष्कतीनां नः इति सत्वा-
भावः । कर्मणि क्तः । जयन्तम्‌ । ५६० जि जये । जय उत्करषप्रापिः जीवनम्‌ । ५६१ जीव
प्राणधारणे । स्युट्‌ 1 अपीविताम्‌ 1 अतिमीविताम्‌ \ ५६२ पीव ५६२ मीव ५६४
तीव ५६५ णीव स्थौल्ये । पीविमीम्योः कतैरि क्तः । तीविनीभ्योरिगुपधत्वात्कः ॥

रक््यूतगोपीञ्चचमूणेपूतनं तृणांनसं थूणेवकादिदानवम्‌ ।

दुदूर्विषून्‌ धूवितुमेव गूवेणं मूवेन्तमापूर्वितपवेताध्वरम्‌ ।॥ ७३ ॥

्रकषयूता निरस्ता गोपीनां छक येन तम्‌ । ऊर्णां हिसिता पूतना येन तम्‌ । तूणं चू-
णीकृतमनः शकटं येन तम्‌ \ थुर्णाः हताः बकादिदानवाः येन तम्‌ । दुदूर्विषून्‌ हन्वुमि-
च्छन्‌ धूर्वितुं हन्तुमेव गवैणसुदयमं मूर्वन्तं बघ्न्तं परिग्रहन्तमिदयर्थः। आपूर्वितः संपूरितो
निवर्तितः परथेताष्वरो येन तत्‌ ॥--्र्युतेति ! ५६६ क्षिवु ५६७ क्षे निरसने ,

धातुकान्यम्‌ । १५१

कर्मणि क्तः । [ श्षयूतगोपी' इति परे क्षेवुधातुरबोध्यः। ] ऊर्णेति । ५६८ उर्वीं ५६९
तुर्व ५७० थुवीं ५७९ दुवीं ५७२ धुवी द्िंसा्थाः । स्वैः कर्मणि क्तः ।
“रोपो व्योवटि" वरोपे । रदाभ्यां इति नत्वम्‌ । ववोंरुपधाया दी इकः' । तूणेद््भ-
ति । तुर्वधु्व्योः प्राग्वत्‌ क्तः । दुदूर्वून्‌ । दुर्वैः सन्युप्रययः । धूर्वितुं । धुवैस्तमुम्‌ ।
गू्वेणम्‌ । ५७६३ गुवीं उद्यमने । व्युट्‌ । मूर्वन्तम्‌ । ५७४ मुं बन्धने । शता ।
अपूर्वितेति । ५७५ पुवे ५.७६ पव ५७७ फवै ५७८ मवै पूरणे । अन्त्यो गतौ
च दुमे । पूवैः कर्मणि क्तः । पर्तेति । (रखदि- इ्यादिना पर्वैरतच्‌ ॥
अफर्विताकाह्ितमवेकं सतां मांसादिसंचवैकदुष्टभवेकम्‌ ।
कवेद्रधूकेडिरसेन खितं गवोौवेकं शवेपरेण सवेताम्‌ ॥ ७४ ॥
सतामफर्वितस्यापूणेखाकाट्टितख सर्वक पूरकम्‌ । मांसादेः संचर्वैकाणां दष्टानां भ-
वैकं हन्तारम्‌ । कर्वैन्तीनां दृप्यन्तीनां वधूनां केलिरसेन खर्वितं मायन्तम्‌ । शर्वपरेण
हिसापरेण सर्वैतां रोकं हिंसतां गर्वसार्वकं नारशकम्‌ ॥-अफर्वितैति । पर्वैः कर्वरि क्तः।
र्वकम्‌ । मर्वे्ुल्‌ । संचर्वकम्‌ ५७९ चवै अदने । ण्वुख्‌ । भमर्वकम्‌ । ५८० मध
हिंसायाम्‌ । ण्वुट्‌ । कवैदिति । ५८१ कव ५८२ खव ५८३ गर्वं दये । आय ईदि-
दिके । तस्माच्छता । खर्वितम्‌ । खर्वः कर्तैरि क्तः । गर्वैति । गर्वैधेन्‌ । अवैकमिति ।
५८७ अवे ५८५ हाव ५८६ ष्व हिसायाम्‌ । अर्ेण्ट्‌ । सर्वेति । शर्वैधल्‌ सर्वताम्‌ ।
सर्वैः श॒ता ॥
विश्वेन्वितं सञ्धुपिन्विताङ्गकं मिन्वन्तसमुचैः कृपयेव निन्वकान्‌ ।
दिन्वन्तमाभीरकुरं विखासिनीर्दिन्वन्तमाधिन्वितदेवमण्डलम्‌ ।७५॥
विद्वस्मिन्निन्वितं व्याप्तं सर्वैः प्रीणितं वा । स्रट्मघुना पिन्वितानि सिक्तानि अङ्ग-
कानि यख तम्‌ । कृपया कृपाण्तेन एव निन्वकान्‌ सेवकान्‌ उचैरधिकं मिन्वन्तं सि-
श्न्तम्‌ । आमीरकुकं हिन्वन्तं प्रीणयन्तम्‌ । विलासिनीर्दिन्वन्तं तोषयन्तम्‌ । आधि-
न्वितं सम्यक्मरीणितं देवमण्डङं येन तम्‌ ॥--इन्वितमिति ५८७ इवि व्याप्तौ ।
प्रीणने चैके । इदितत्वान्ुम्‌ । कतरि क्तः । पिन्वितमिति । ५८८ पिवि ५८९ मिवि
५९० णिचि सेचने । सेवन इयेके । पिन्वेः कर्मणि क्तः। मिन्विन्तम्‌ । मिन्वेः शता ।
न्वकान्‌ । निन्ये्डल्‌ हिन्वतम्‌ । दिन्वन्तम्‌ । ५९.९१९ हिवि ५९२ दिवि ५९३
धिवि ५९४७ जिवि अ्रणनाथाः । हिन्विदिन्ग्योः रता । आधिन्वितेति । धिन्वैः
कर्मणि क्तः ॥
जिन्वन्तसुर्वी निजरिण्वनेः सतां रण्वन्तमन्तभेवधन्वपादपम्‌ ।
करण्वन्तमाश्चयेगतीस्मूतिदं जगन्स्यवन्तं त्रिदशोपधावितम्‌ ।॥ ७६ ॥
निजरिण्वनैरात्मीय सं चरर्वीं जिन्वन्तं प्रीणयन्तम्‌। सतामन्तमेनो रण्वन्तं प्राघुवन्तम्‌।
भवरूपे धन्वनि मरुभूमौ पादपं छायाकरं वृक्षम्‌ । आश्व्ेगतीः इण्वन्तं ऊवेन्तम्‌

१५२ काव्यमारा |

अमूतिदं बन्धामावख मोक्षस्य दातारम्‌ । जगन्ति अवन्तं रक्षन्तम्‌ । त्िदशेरुपधानितं
सवतं सेवितं वा ॥--जिन्वन्तम्‌ 1 जिन्वेः शता । रिण्वनेः । ५९५ रिचि ५९.६६ रति
५९७ धवि गलथीः । रिष्वेल्यर्‌ ¦ रण्वन्तम्‌ । रण्वेः क्षता । धन्वेति । (कनिन्यु-
दृषितक्षिराजिधन्विदुप्रतिदिवः' इति धन्वः कनिन्‌ । छृण्वन्तम्‌ । ५९.८ छवि हिसा-
करणयोश्व । चाद्‌ गतौ । शता । अमूतीति । ५९९ मव बन्धने । क्तिनि “ज्वर
त्वर इ्यूद्‌ । अवन्तमिति । ६०० अव रक्षणगतिकान्तिप्रीतितृ्यवगमभवेश-
श्रवणखाम्यर्थयाचनक्रियेच्छादीघ्यवाप्यालिङ्गनहिंसादानभावदृद्धिषु । ्दानभागद्ृद्धिषुः
इति वा पाठः । असाच्छता । मन्यादय उदात्ता जयतिवजमुदात्तेतः ! उपधावितम्‌ ।
६०१ धावु गतिद्यच्योः । ञद्धिः शोधना । जवे च द्मे । उपपूवैत्वात्‌ स्त॒खथता ।
उदात्तः खरितेत्‌ । अस्मात्‌ कमेणि क्तः ॥
ईैदशं भगवन्तं दृषटवतोऽक्ररस्य भाग्यमभिनन्दति-

संधुक्षमाणमरिधिक्षुकमूष्मजाङं
संव्रक््यवेदमतरिक्चकभिष्ुगस्यम्‌ ।
संङ्शितसख्रकथदक्षणदीक्षितं तं
रक््येष जन्मफरुमीषितवान्महार्मा ॥ ७७॥

एष॒ तं प्रेक्ष्य जन्मफरुमीषितवान्‌ प्राप्तवान्‌ । कीदरमिदयद-अरीणां धिक्षकं शक
दाहकं वा । उष्मजाङं प्रतापं संधुक्षमाणं संदीपयन्तम्‌ । ऊष्मान्तधातुजालमत्रारभ्यते इति
माति \ संबृ्षयं संवरणीयं परिग्राह्यं यत्‌ वेदमतं तख शिक्षकैरभ्यासकेसिश्वुभिमेम्यम्‌ ।
संङकेदिता सम्यक्थिता खकथा यसेषां दक्षणे वधेनायां जीवने वा दीक्षितं संप्राप्तम्‌ ॥
--संधुक्षमाणमिति । ६०२. धुक्च ६०२ धिक्च संदीपनङ्कशन जीवनेषु । घाषान्ता उ-
दात्ता अनुदात्तेतः । धुक्षे: शानच्‌ । धिक्षकमिति ! धिक्षेण्वुल्‌ । संद्क्ष्येति । ६०४ चक्ष
व्रणे । ण्यत्‌ । शिक्षकेति । ६०५ रिश्च विदोपादाने ष्वुद्‌ । भिक्षु इति । ६०६ भिश्च
याच्ायामखामे कामे च । शे व्यक्तायां वाचि चेयेके । सनाशंसभिक्ष उः' इति उः। स-
छ्वेशितेति 1 ६०७ क्का अव्यक्तायां वाचि । बाधन इयेके । उपतापे च दमे । क्मेणि
न्तः । दक्षणेति 1 ०८ दृक्ल बद्धौ शीघ्रा च । ल्युट्‌ \ दीक्षितमिति। ६०९ दीक्ष
मौण्व्येज्योपनयननियमव्रतादेशेषु । अस्यार्थ ्रतसंप्रा्िस्द्धेदाः कथिता इमे । साच
सौण्च्यात्‌ क्रचित्‌ क्रापि दीक्षणीयादिकेञ्यया ॥ उपनीद्या कचित्‌ कापि नियमग्रहमा-
तरतः । कचिद्‌ गुवादिनन्दे ते तरतमस्त्विति शासनात्‌ ॥... . .दीक्षते वाग्मी यजमानस्तु
माणवः। तपसे च महानाश्ये तत्र ्यादेशना नतम्‌ ॥" अस्मादीक्षेः कतरि क्तः । प्क्षयेति ।
६१० इश्च दरोने । ल्यप्‌ ईषितवानिति । ६११ इष गतिदहिसाददोनेषु । क्तवतुः ॥

भाषितुं स खलु हषव्पितो गेषितुं समुचितं च नाश्चकत्‌ ।
येप्रणाप्रहरिजिषसंभमान्नेषितस्षृतिरपेषितो रथात्‌ ॥ ७८ ॥

धातुकान्यम्‌ । १५३

स खद हर्षवर्षितो हषेण वर्षितः क्िग्धीभूतः पुणेः सन्‌ भाषितुं समुचितं च गेषिदु-
मन्वे ना्चकत्‌ । येषणाप्तदरिजिषसंभ्रमात्‌ येषणाप्तेन प्रयलरब्धेन हरिजेषेण श्रीङृष्ण-
प्रास्या जातात्‌ संभ्रमाद्धेतोनँषितस्छतिर्भतस्यती रथात्‌ अपेषितोऽपगतोऽवती्णवान्‌॥-
भाषितुम्‌ । ६१२ भाष व्यक्तायां वाचि । तुमुन्‌ । वर्धितः । ६१२ वषं लेहे ! जेहन
ल्िग्धीभावः । कर्तरि क्तः । गेषितुम्‌ । ६१४ गेषु अन्विच्छायाम्‌ । ष्ठेषु इलेके । गेषे-
सुन्‌ । येषणेति । ६१५ येषु प्रयले । व्युट्‌ । जेषेति ¦ ६१द जेषु ६९७ णेषु
६१८ पेषु ६१९ प्रेष गतो जेषेषेज्‌ । नेषितस्रतिः । अपेषितः। नेष्यष्योः कतैरि कतः ॥

सुपरेषितान्पथि सरेषनरके सहेषं
हेषास्तकासरमदानतिभासुराङ्गान्‌ ।
नासोत्थरासरसितान्नसितेन दाम्ना
सूतो ययाम समराभ्यसितांस्तुरगान्‌ ॥ ७९ ॥

सूतः सारथिम सितेन सरम्यग्वतनात्‌ कुटिठेन दात्रा तुरंगान्‌ यथाम बबन्ध 1 कीद-
दान्‌ । सरेष्के सशब्दवृके पथि मागे सहेषं सदाब्दं यथा तथा सुप्रेषितान्‌ सम्यक्‌
चरित्वा गतान्‌ । हेषया चाब्देनास्तो निरसः कासराणां महिषाणां मदो यस्तान्‌ । अ-
तिभासुराङ्गान्‌ । नासोत्थेन रासेन शब्देनश्वाखभावजेन शोभितान्‌ । समरेऽभ्यसितान-
भीतान्‌ ॥--खुग्ेषितानिति । प्रषेः कतैरि क्तः । रेषेति । ६२० रेषु ६२१ हेषु ६२२
देषु अन्यक्ते राब्दे । अत्र रेपिवरकशब्दे हेविरशवराण्दे हेषेति चाश्वशब्दे पठितव्यम्‌
रेषेधंञ्‌ । हेषेरकारः । हेषेश्व । कासरेति । ६२२३ कास शब्दकुत्सायाम्‌ । रोगजे कु-
त्सितशषब्देऽयं प्रसिद्धः । शब्दमात्रे सोभार्थञ्प्याह भट्टिः । शुन्दिकिन्दिमन्दिमन्थिमल्ञि-
पञ्ञिपिज्ञिपिरिकासिकुरिङुशिकदिवेदिभ्योऽरन्‌" इति भोजोक्लया कासेररन्‌ । भासुरेति \
६२४ भाखृ दीप्तौ । (भज्भासमिदो घुरच्‌” इति भासेषुरच्‌ । नासेति । ६२५ णाख
६२६ राख दाब्दे । नासेरकारः । रासेधन्‌ । नसितेति । ६२७ णस कोरिव्ये । क-
तरि क्तः । अभ्यतितान्‌ । ६२८ स्यसर मये । प्राग्वत्‌ क्तः ॥

आरांसितापरिमुदितो सुवनग्रसिष्णुं
विष्णुं तमेनमसतां गखसमानमीदहाम्‌ ।
अक्रूर एल बहुधागतमंदहितांहा
गर्होज््ितोऽपतदगल्छ्यतमे पदाव्ञे ॥ ८० ॥
अक्रूर एनं तं विष्णमेखाशंसिताप्ियुदितोऽगल्ह्यतमे पदान्जेऽपतत्‌. । अगल्ह्यतमे-
ऽलखन्तमगहेणीये । कीददाः । बहुधा गतं म॑दितं प्वरृदधम॑ंहो यख सः । गदेयोज्न्नितः ।

कीटराम्‌ । युवनसख मसिष्णुं संहतारम्‌ । असतामीहां चेश्मिच्छां वा स्लसमानं ना-
द्‌, १५

१५४ काव्यमाख ।

दयन्तम्‌ ॥--आरंसितेति । ६२९ आङः शाखि इच्छायाम्‌ । नोपधोऽयमियेके ।
चर्मणि क्तः । ग्रसिष्णुः । ६३० श्रु ६३१ गछसु अदने । भुवश्च" ईति चकारादि
घणुच्‌ । ग्लसेः शानच्‌ । ईहाम्‌ । ६३२ इंह चेश्याम्‌ । बहुधेति । ६३३ बाह
६३४ महि द्धो । “बहेनेखोपश्च इत्युप्र्ययः । संख्याया विधार्थ धाः इति धाप्रययः।
महैः क्रि क्तः । अंह इति । ६३५ अंह॒ गतौ । ओणादिकोऽसुन्‌ । गर्देति । ६३६
गर ६२७ गह कुत्सायाम्‌ । गदैरकारः । गल्हेण्येत्‌ ॥

बहैभ्रवस्हसमल्कृतियाटिखिङ्ग
प्रोत्थाप्य बहैकनिवर्हदुतं तमीशः ।
फुीहायितासुरमरश्वतिवेहितोबी-
मैषज्यजेहपरया निजवबाहयेव ॥ ८१ ॥

हरस्तं प्रोत्थाप्य निजबाहया एव॒ आङििङ्ग । कीदशः । बहेप्रबल्हेन बहै्ेषठेन
समरुति सः । कीदृशम्‌ । बहेकाणां हिंसकानां निवल्हेन हिंसया दुतमुपतप्तम्‌ ।
कीटद्या बाह्या । ीदायितानां गुल्मरोगवदाचरतामसराणां भरक्षतो वैेहितायाः सम्र-
यल्लाया उव्यौः भेषज्यजेहे चिकित्साकरग्रयल्ञे परया तत्परया ॥-बहेप्रबर्हेति । ६३८
वह ६३९ बर्ह प्राधान्ये । द्वयोः पचायच्‌ । बहैकनिवद्टेति । ६४० वरह ६९१
वर्ह परिभाषणदिसाच्छादनेषु ! दाने च दुमे 1 परिभाषणमत्र वश्चनवादः । वहेण्वुल्‌ ।
वह्हेषैन्‌ । टीदायितेति \ ६७२ द्म गतो । शवनुक्षन्पूषन्‌्ीदनङेदनलेदन्मूधेनमन्नन्न-
य॑मन्‌ िश्वप्सनूपरिज्मनमातरिश्वन्‌मधवन्‌" इति हेः कनिनि दीर्घो निपातितः । वेहि-
तेति 1 ६२ वेह ६४९ जेह्‌ ६४५ बाह प्रयज्ञे । बेह्‌ इत्येके । जेहि्ग॑तौ । च वहेः
कतैरि क्तः 1 जेहेधेञ्‌ । बाहेरचि याप्‌ ॥

द्राहितः श्ुभपथप्रकाराने सखजेऽथ तमनूह्यवेभवः ।
गाढसेत्ररसगृह्यमाणधीभूषणग्डहनघुंषितो बरः ॥ ८२ ॥

अथ बरुसतमक्रं सखजे आलिदड्धितवान्‌ । कीदशः । छ्यभपथ प्रकाशने सन्मागेभ्रवतेने
द्राहितः उन्निद्रः । अनूह्यमतक्यं वैभवं यख सः । गाडेनातिमात्रेण मेत्ररसेन बन्धुत्वाहा-
देन गृह्यमाणा वरीक्रियमाणा धीयसख सः । भूषणानां गछहनेन धारणेन घुषितः कृत-
कान्तिः ॥-- हितेति । ६७६ द्राह्‌ निद्राक्षये । क्षेपे चेव्येके । कतरि क्तः।
भरकाशनेति । ६४७ काश्च दीपौ । स्युर्‌ । उद्येति । ६८ ऊह ॒वितकरै । ण्यत्‌ ।
गाडेति । ६४९. गाह विलोडने । क्षोभण तत्‌ । लक्षणया जरादयवतरणेऽपि । भावे
क्तः । गृह्यमाणेति । ६५० गृह ग्रहणे । ६५१ ग्छहू च । गृहेः कर्मणि शानच्‌ ।
ग्छदनेति । गलदेसयुट्‌ । घुंधितेति । ६५२ घुषि कान्तिकरणे । घषी इत्येके । षषेय-
न्ये । घुक्षादय उदात्ता अचुदात्तेतः । कतेरि क्तः ॥

धातुकाग्यम्‌ । १५९५.

घोषद्धूषः पङ्कजाक्षस्तमूचे पापश्रेणी तक्षणे त्वष्टधमा ।
उक्चन्नेनं मन्दहासेन रक्षन्विन्निक्षन्वहवीस्तरक्षिताघाः ।॥ ८३ ॥

पडजाक्षस्तम्‌च । कीटदाः । घोषन्यः शृब्दायमाना भूषा यख सः । पापप्रेण्यास्तक्षणे
तनूकरणे त्वष्टुरिव तक्ष्ण इव घमो व्यापारो चख सः । एनमक्रूरं मन्दहासेनोक्षतारद्रीक-
वेन्‌ । तृक्षिताघा गताघाः वछ्वीरनिक्षन्‌ चुम्बन्‌ ॥--घोषदिति । &५३ चुषिर्‌ अनि-
दब्दने । ऋदित्येके । अदान्ता उदात्तेतः चिषिवजमनुदात्ताः । आविष्करृताभिप्रायं वचनं
वि्ब्दनम्‌ । तव्यतिरिक्तेऽथेऽयं धातुः । सचार्थः शब्दमात्रं वा यथाप्रयोगमन्यो वा ।
अस्माच्छता । पड्जाक्चः । ६५४ अश्च व्याप्तो । संघाते च द्धम 1 अस्मादोणादिकेऽन्न-
न्तादक्षिशब्दात्‌ समासान्तः षच्‌ । तक्षणे । ६५५ तमू ६५६ त्वक्षू तनूकरणे ।
तक्षेव्युट्‌ 1 चष्ट । "नप्तृनेष्त्वष्-"इद्यादिना तृ्रन्तो निपातितः उक्षन्‌ ¦ ६०७ उच
सेचने । रक्षन । ६५८ रश्च पालने । निक्षन्‌ । ६५९ णिक्च चुम्बने । त्रिभ्यः शता ।
तृक्षितेति । ६६० तृश्च ६६१ घ्रश्ल ६६२ णक गतौ । तृक्षिः कवैरि क्तः ॥

आस्वृक्षितोऽद्य बितनोषि महत्सुखं नो

नक्ष॒त्रराडिव परं विकर्ङ्कवक्षाः ।
संमक्षितोरुगुखमाकषिकट्ययवाच-

स्तक्षुन्ति नाम श्चुचमिष्टकराः सपक्षाः । ८४ ॥

हे अकर, आस्तृक्षित आगतस्स्मदय्य नो महत्‌ सुखं वितनोषि । नक्षत्रयट्‌ चन्द्र
इव । परं केवर विकलङ्कवक्षा विकल्ड निदोषं वक्षो हृदयं यसय सः । चन्द्रस्तु सकड-
मध्य इत्येव मेदः । तवास्मासु सखुखकरणं न चित्रम्‌ । यस्मात्‌ संग्रक्षितोरुयुरमाक्षिक-
हृयवाचः संखक्षितः संघातीकरृतः उस्गुखो माक्षिकं मधुच! ते इव हइदयवाक्‌ येषां
तादशाः प्रियतराः सपक्षा बन्धवः शुचं तक्षन्ति नाम च्छादयन्ति खड 1--अगस्तर-
क्षिता इति । षकः कर्तैरि क्तः । नक्षत्रेति । “अभिनक्षियजि- इद्यादिना नक्षन्‌ ।
वक्ष इति । ६६३ वश्च रोषे । संघात इत्येके । संघातीभवन्लस्थीन्यत्रेति असन्‌ । संस-
क्षेति । ६६७ अश्च संघाते । म्रक्ष इत्येके । रक्षैः कर्मणि क्तः । माक्षिकेति । पिपीलि-
केतिकहदिकमक्षिका्यप्‌ः इति भोजेन निपातिता म॑क्षिका । तस्मात्‌ ^तेन कतम्‌" इद्यथे
अण्‌ । तक्षन्ति । ६६५ तश्च त्वचने 1 तच्च संवरणं त्वचो अ्रहण वा । मरहणमान्रे च
दमे । पक्षेदप्येके ! तक्षेरट्‌ । पक्षेति । पक्षेरच्‌ ॥

सृष््यं त्वदीक्षा चिरकाह्िता नो बाह्राम्यमाह््यान्न तु नीचखेकान्‌ |
द्राक्षां जनो वाञ्छति नो फङानि ब्राह्ुद्हृध्वाह्कविचूपितानि ॥ ८५॥

१. माधवघ्तु क्रन्‌ रित्पिसं्ञयोः इदयनेन क्रुनि मक्षिकारूपसिद्धिमाह*

१५६ काव्यमाखा |

हे सूक्ष्यं आदरणीय सखे अक्रूर, त्वदीक्षा नधिरकाङ्िता 1 अहममाह्यान्‌ काह्वितु-
मयोग्यान्‌ नीचरोकान्‌ न तु वा्कामि ष्टुमिच्छामि । जनो । द्राक्षां वाञ्छति । प्राहृद्धि-
घोरं शब्दायमानेर्बहुभिध्व्ैर्विचूषितानि पीतरसानि फलानि नो वाञ्छति ॥--पू-
येति । ६६६ सुश्च आद्रणे । ण्यत्‌ । काह्ितेति । ६६७ कार्षि ६६८ वाक्षि
६६९ माक्ष काह्ायाम्‌ । क्वेः कर्मणि क्तः । वाङ्ककट्‌ ¦ मह्णयैत्‌ । द्राक्षामिति ।
६७० द्वाक्षि ६७१ धाक्षि ६७२ ध्वाश्चि धोरवासिते च । चात्‌ काङ्कयाम्‌ । द्रह्क-
राकारे द्राक्षा । द्राक्षेति यवादो निपातनान्नरोपः । प्राह्ूुदिति । प्राह्कैः शता । ष्वाह्ति ।
प्वाह्ुरच्‌ । विचूषितानि । ६७३ चूष पाने । कर्मणि क्तः ॥

तूषं तनोषि कमट्स्य यथेव पूषा
खेदं च मूषसि करपारसरूषितात्मन्‌ ।
सूषन्टशोरखतयूषमजूषकर्वं
भूषस्यनूषमतिरीषसुजां प्रियः क्ष्माम्‌ ॥ ८& ॥

हे कृपारसरूषितात्मन्‌ कृपातिरयेन रूषितो रक्ञितः आत्मा मनो यख तादश हे अ-
ऋूर्‌, तवं तुषं संतोषं तनोषि । पूषा सूरयः कमर यथा तथा। खेदं मूषसि हरसि च ।
त्व क्ष्मां भूषसि अर्करोषि । कीदशस्त्वम्‌ । तत्राह--द्शोः पानपात्रभूतयोर खतयूरष
धनीभूताग्रतरसं शषश्रुत्पादयन्‌ 1 अजूषकोऽदहिसकः । अनूषा अन्येषामपीडाकरा मति-
यख सः । ईषमुजासुञछ्त्तीनां प्रियः ॥--तूषमिति । ६७४ तुष तुटो । घञ्‌ । पूषेति ।
६७५ पूष बृद्धो । शवनुक्षन-- इलयादिना कानिनि निपातितः । मूषसि । ६७६ सष
स्तेये । कट्‌ । रूषितेति 1 ६७७ द्रुष ६७८ रूष भाषायाम्‌ । रूष अपन इत्येके 1
रूषेः कर्मणि क्तः । शुष्निति । ६७९ शुष असवे । स चाभ्यनुज्ञा । श्या पीडा श्रवसापि
रोति (£) महती (ता) मोत्सुक्यपीडासिकाम्‌' इयत्र सौतेरपादाना्थप्रयोयात्‌ उपादान-
मपि प्रसवः अस्माच्छता । युषमिति । ६८० यूष हिंसायाम्‌ । ६८१ जूष च । यष्यते
दिखते पाकेनेति घञि युपो घनीभूतः क्षीरादिः । अजुषकः । जूषेष्डट्‌ । भूषति । ६८२
भष जर्कारे । लट्‌ 1 अनूषेति । ६८३ ऊष रुनायाम्‌ । पचाद्यचि नजूसमाघः । ई-
षेति । ६८४ इंष उञ्छे । घन्‌ ॥

इत्युक्तः सुरकाषिखाषिणमसावृूचे जगच्डेषका-

' निलयं ते जपते ज्लषादिवपुषे रक्षश्वमूश्ाषिणे ।
केरयादीन्वषणोत्सुकान्परशमते मूयोऽपि रोषिष्यते

,,' रेषोऽन्यान्भषतो नमोस्तु कमकाकोष्णस्तनं जोषते ॥ ८७ ॥

१, "वाशितेः इति पाठः.

धातुकान्यम्‌ | १५७

इद्युक्तोऽसौं सुरकाषिणः खुरदिसारीलान्‌ असुरान्‌ खषितुं दिधि शीठं यख तं
श्रकृष्णमूचे । किमूचे तत्राह--ज्षषादिवपुषे ते नमोऽस्तु । कीटाय । जगतः शेष-
कान्‌ ईिसकान्‌ निं जषते हिंसते । रक्षश्वम्वाः शाषिणे हननरीराय । वषणे हिंसने
उत्छुकान्‌ केद्यादीन्‌ प्रषमते रदिंसते । अन्यान्‌ भषतः श्वरवसमराब्दं कुर्वैतः पिञ्यनोककि
वा छ्वेतो रेषो हिंसकान्‌ भूयोऽपि रोषिष्यते हनिष्यते ! कमलाया लक्ष्म्याः कोष्णस्तनं
जोषते सेवमानाय ।॥--सुरकाषिखाषिणमिति । ६८५ कष ६८६ खष ६८७ हिष
६८८ जघ ६८९. क्ष &९.० दाष ६९.१९ वष ६९२ मष ६९३ रुष ६९.४८ रिष
दिसाथाः । कषिखष्योर्णिनिः । रिषि्वुल्‌ । जपेः शता च्पेरधज्थे कः । दषेणिनिः 1
वषेलधुट्‌ । मषेः दाता । सेटि शता ! रिषेः अन्येभ्योऽपि दृद्यतेः इति विच्‌ । म-
षतः । ६९५ मष भत्सेने । तचेह श्वरवः । पिष्चुनोक्तौ च इमे ।! शता । उष्णेति ।
६९६ उष दाहे । इणसिज्ञिदीडुष्यविभ्यो नक्‌" इति नक्‌ । जेषते । ६९७ जिषु
६९८ विषु ६९९. मिषु सेवने । जिषेः इता ॥

वेषैर्मेष्यतमैः प्रपोपद्द्युभप्रश्रेषिभिः शेषति
मरोष्यान्छुष्टजनान्छरपार्तप्रषदर्षी भवान्दानवान्‌ ।

सामे परघर्षिणोऽपि हषितास्त्वां नोपयान्त्याहवे
तोसहासविदहीनशङ्कजनितहासाद्रसदिक्तटम्‌ ॥ ८८ ॥

भवान्‌ वेषैर्मत्ादिरूपेदांनवान्‌ षति भस्मीकरोति । कीडशो मवान्‌ । कपारूप-
स्यागृतस्य एषतं जिन्दुं वर्षिठुं शीरं यस सः । कीर्यैरदषैः । मेष्यतमैः स्वैरपासतमेः ।
भपोषन्तं वधेमानमञ्चमं पश्रेषिठुं दग्धुं शीरं येषां तैः । कीदृशान्‌ दानवान्‌ । प्रोष्यान्‌
भस्मीकठु योग्यान्‌ । इः दग्धा जना यैसान्‌ । सामर्षं सक्रोधं यथा तथा परान्‌
घपितुमभिभवितुं शीरं येषा तेऽपि हषिताः प्रतिहता आहवे त्वां नो उपयान्ति ।
कीदशं त्वाम्‌ । तोसख शब्दस हासेनास्पतया विहीनो यः राङ्कसेन
जनिताव्‌ हासात्‌ शब्दाद्धितोः रसन्तः शाब्दायमाना दिक्तया यस तम्‌ ॥-पेषै-
रिति । विषेधेञ्‌ । मिषेण्यत्‌ । प्रपोषदिति । ७०० पुष पुष्टौ । शता प्रेषिभिः !
७०१ क्रिषु ७०२ च्छिषु ७०२ भुषु ७०४ शुष दाहे । श्रिषेणिनिः श्ठिषिः ट्‌ ।
भषेण्य॑त्‌ । षेः कर्मणि क्तः । षदिति । ७०५ पृषु ७०६ चरुषु ७०७ स्रु सेचने ।
आयौ हिंसाङ्केखयोश्च । षु सदने च । यु दिस्धिददेन्येषित्येके । प्रषः "वकमाने
एषदवृदव" इखतो निपातितः । दषेणिनिः षेधेञ्‌। परषिंणः। ७०८ धुषु संघे ! भिनिः।
हृषितः । ७०९ हृषु अलीके । तु च दमे । क्तरि क्तः । “हृषेर्लोमसु" इतीडि-
कल्पः । तोसहासेति । ७१० तुस ७११ इस ७१२ हस ७१३ रख शब्दे !
इतिरस्पीभावेऽपि । तुसिहस्योधेज्‌ । हृसेरपि धञ्‌ । रसेः शता ॥

१५८ कान्यमाख ।

इत्यादिवादिनमजो रुसितस्मितस्तं

संवार्य धमेपथघस्मरदुजैनोजः ।
जीमूतच धि रवद्चन्चैरवाद्हयं

तेनैव चानुपिसितो निर्यं पिपेस ॥ ८९ ॥

अज इयादिवादिनं तं ुसितस्ितः सन्‌ सखे अरं स्तुत्वेति संवायं॑तेनैव अ-
नुपिसितोऽनुगतः सन्‌ निर्यं पिपिस प्राप्तवान्‌ । कीटशोऽजः । धमपथघस्मराणां
धर्ममागनादाकानां दु्जनानामुल् उचेर्दिसकः । कीदशं निरयम्‌ । जीमूतचा्च मेघान्‌
तजितं शीटं यस तादशो रवो यख्य तेन ्न्षरवायेन इयम्‌ ॥-रुसितेति । ७१४
ङस -छेषणक्रीडनयोः । शोभायां प्रसिद्धः । कतैरि क्तः । धस्मरेति । ७१५ घस्ट्ट अ-
दने । “खघस्यदः कमर च्‌* इति क्मरच्‌ । उनः । ७१दे जंसै ७१७ चच ७१८
ञ्ञ परिभाषणहिंसातजंनेषु । जरसः क्विपि 'रात्ससय' इति संयोगान्तलोपः । “अत्व-
सन्तखः इति दीषंस्तु धातुत्वात्न । जीमूतचर्चिं । चर्चः णिनिः । सञ्चरः । अचुपिसित्रः।
७१९ पिस ७२० पे गतो । पिद परः इयके । पिसेः कर्मणि क्तः । पेसेखिर्‌ ॥

भूषापिशाङ्गरुचिपेरार्मासमित्र-
मक्रूरमागतमवेक््य हसन्स नन्दः ।

संभाव्य साधु ससुतो निशि पयेष्रच्छ-
न्मेदोद्धुतारिम्कस्य नृपस्य वृत्तम्‌ ।॥ ९० ॥

स नन्द्‌ आत्ममित्रमक्रूरमागतमवेक्ष्य साधु संभाव्य हसन्‌ सतो निशि वरपस् उत्त
पर्यपृच्छत्‌ । कीदशमक्रूरम्‌ । भूषाणां पिशचङ्गया रुच्या पश्च मनोहरम्‌ । कटश तृ-
पस्य । मेनेन कोपेन शब्देन बोद्धतास्यक्ता अरिरूपा मशका येन तस्य ॥--पिशङ्गेति ।
“पतेशङ्गच्‌ पक्षिणिः “विडादिभ्यः कित्‌" इ्यत्न @कुरिपिडिष्दिपिदिभ्यः कित्‌ इति
भोजोक्तेः पिशेरङ्वच्‌ पेशरुमिति । [ ओणादिके कलर्प्रयये बाहुलकादणः । ] दसनिति ।
७२१ हसे हसने ! राता । निशीति । ७२२ णिह समाधो । अधिकरणे संपदादि-
किप्‌ । मेरेति । ७२३ मिश्च ७२७ मश शब्दे रोषकृते च । शब्दकोपयोरिति इ-
मोक्तया रोषकृतं रोष एव । मेरोधस्‌ । मशकस्य मशः “कन्छित्पिसंज्ञयोः' इति कन्‌ ॥

१. "जज श्लश्चं चच एषां चवर्गीयान्तेषु पाठ उचितः । नतिहोष्मान्तेषु" इति प्रोढ-
मनोरमा ॥ नत्विहेति । केचित्त--आयो दन्योष्मान्तः। द्वावप्यर्थसाम्यात्पितौ-इ्याहुः॥
“मूर त्वा्यस्यापि चवगेतृ तीयान्तत्वमिति मते बोध्यम्‌ इति शब्दरलम्‌॥ माधवोऽपि-
4्वचै इद्गीलोस्तुदादो परिष्यमाणयोरिह पाठः खा( शब र्थ इति दोवमेत्रेयपुरुषकारेषु ।
ऊष्मन्तेषु पाठोऽथीयुरोधादिति मैत्रेयः इति ग्रन्थेनादयस्योष्मान्तत्वमभिप्रेति । “जसः
इति पे अत्वसन्तस्य इति दीषेशङ्का वृथा, “जस्स इति पठे “रात्सखयः इदयस्योप-
न्यासो बथा इति देवा एव विदांकुर्वन्तु ॥

धातुकान्यम्‌ | १५९

सोऽप्युचे शावतां गतस्य शशिव॑शोत्थस्य भोजेशितु-

वत्तं प्रस्तुतमत्र राख्रनिख्ये शस्तं च चापोत्सवम्‌ ।
चाहेनामहितस्य चास्य निधनोधोगं रहस्यूचिवा-

न्गन्तव्यं खदु रंहसेति च टदढामाज्ञां मभोरभ्यधात्‌ ॥ ९१॥

सोऽपि भोजेदितुद्रेत्तमच्र श्रनिलख्ये चापोत्सवं प्रस्तुतं चोच उक्तवान्‌ । कीटशख
कंसस्य । शवतां गतस स्तप्रायस्य शदिर्वंरादुत्थितस जातस्यास्य निधनोदोगं च
रहस्यूचिवान्‌। चाहेन दम्भेन शाव्येन चामहितस्यापूनजितस्य निन्दितस्य रंहसा गन्तव्यं खद
इति । प्रभोदेढामाज्ञामभ्यधात्‌ चाभिहितवां्च ॥--रवतामिति । ७२५ शावं गतौ ! अज-
न्तात्तट्‌। शशीति । ७२६ शश तगो । अजन्तान्मलर्थाय इनिः। राघ्नेति । ७२
ईिसायाम्‌।“सर्वधातुम्यः षन इययोणादिकः ष्टन्‌ । शस्तम्‌। ७२८ शसु स्तो । दिंसायामि-
त्येके । कर्मणि क्तः । "अनिदिताम्‌ इति नरोपः । चाहेन । ७२९ चह परिकल्कने । धञ्‌।
अमहितः । ७३० मह पूजायाम्‌ । कर्मणि क्तः । रहसि । ७३९१ स्ह खगे । रदसा
७३२ रहि गतो । द्योरखन. । दढाम्‌ । ७३३ ह ७२३४ दहि ७३५ बुह्‌ ७३६
बाहे बृद्धो । बहिर्‌ इत्येके ! बहि शब्दे च । स च गजचब्दः ! दहेः “ढः स्थरखुबरयोः'
इति निपातितः क्तः ॥

तच्छृत्वा परिरंहिताद्र्मसो नन्दो बद्धोजनै-
यौनेरप्युपद्हितो बिहितवान्प्रातः प्रयातुं मनः ।

गोविन्दस्तुहिनांश्यरम्यवदनः कंसं जगदोदहिनं
प्रोदिष्यज्गदहणीयमदहिमा मोदेन निन्ये निम्‌ ॥ ९२ ॥

असौ नन्दः परिरदहितादरं परिङ्द्ध आदयो यत्र तथा तच्छ्रुत्वा बुद्धोजनेयनेरप्युप-
वृहितः पूणः सन्‌ प्रातः प्रयातुं मनो विहितवान्‌ । गोविन्दो जगद्‌ दोदिठं मदय शीरं
यस्य तादशं कंसं श्रोहिष्यन्नधिकमदंयिष्यन्‌ निशां मोदेन निन्ये नीतवान्‌ । जगताम
णीयो महिमा यस तादशो गोविन्द्‌: ॥--परिरहितेति दहेः! बंहेः कतरि क्रः । बृहदिति
वृहेः "वतमाने एषद्ृहद्‌" इति वृहेरतिर्निपातितः । उपवित इति । बृहेः कतेरि क्रः ।
ठुहिनेति । ७३७ वुहिर्‌ ७३८ इहिर्‌ ७३९ उदहिर्‌ अदेने । वेपितुद्योः' इति
तुदहेरिनच्‌ । जगद्यो हिनमिति । दुहिरो णिनिः । प्रोहिष्यनिति । उदरो छटः दाता । अ-
इणीयेति । ७४० अष पूजायाम्‌ । योग्यत्वेऽपि अनीयर्‌ । धुषादय उदात्तेतः श्िषिव्ज-
-सुदात्ताः ॥

इति स्याद्याने धातुकान्ये प्रथमः समैः ।

१६० काव्यमाङा ।

हितीयः सर्मः।
पि
मर गोपाः श्वेतांञ्चुकोन्मेदुसचारवेषाः ।
अखिन्नरग्घोटकरुस्यमानमागो जवेनाट्टुटिता निरीयुः ॥ १ ॥
गोपाः भरद्योतनस्योदयमाप्य जवेनाङटिता निरीयुः । प्रयोतनः सूयः । उदयमाप्य
रुग्ध्वा इत्युदयमात्रखय लाभत्वेनोक्ट्या तेषा परस्थाने कोठुकातिराय उक्तः । अछ्टिता
अप्रतिहतः । कीदशा इलयत्राह--शेतांद्धकेनोचेमेदुरः ल्िग्धः पोषणद्ीलः चासवेषो येषां
ते । अखिन्ना अमुक्ता अगता रुक्‌ शोभा श्रीतिवां येषां तेघोरकेरशवेभियमानमागः॥--
्र्योतनसेति ! ७४१ द्युत दीप्तो । कृपपरयन्ता उदात्ता अनुदात्तेतः । अस्माययुच्‌ ।
शतेति । ७४२ श्रिता वणे । पचायच्‌ 1 उन्मेदुरेति । ७४३ जिमिदा जेहन ।
भञ्जभासमिदो घुरच्‌" । अखिन्नेति । ७४४ जिष्विदा सेदनमोचनयोः । मोहनयो-
रिखेके । खिदेः कतरि क्तः। रुगिति । ७४५ रुच दीप्तावभिभ्रीतो च । भावे संपदादि-
क्षप्‌ । घोटकेति । ७७द घुट परिवर्तने । ण्वुल्‌ । रुव्यमानेति । ७८७ खट ७४८
सुट ७४९. ल्ट प्रतिति । रुठेयेके । रुटेः कर्मणि शानच्‌ । छ्टेः कतेरि कतः ॥
दुष्टनिग्रहभक्तानुप्रहरूपप्रधानकाययांथं भगवतः प्रस्थानमाह--

कृत्मोऽपि तापोहुरिताङ्गस्तेमा जख मारि तापोहुठिताङ्गश्लोभा आश्चाख मार्ठुभिता महेरा ।

अनभ्यसंतोभककंसजीवसंसाय पापध्वदयं प्रतस्ये ॥ २ ॥
अयं कृष्णोऽपि मारेण श्ठुभिताश्वलिताः महेखा आश्वासानभ्यानामदहिंस्यानां संतो-
भकस निहन्तुः कंसस्य जीवस्य प्राणं शिथिरीक्मुं क्त प्रतस्थे जगाम ।, पापध्वत्‌
पापनादाकः । तापेनोष्टुठिता प्रतिहताङ्गदोभा यासां ताः । उद्टुठितेति ५--खठेः कर्मणि क्तः।
शोभेति । ७५० द्युभ दीपौ । घनि टाप्‌ । नान्न तु पुसतवं प्रायिकम्‌” इति वजन्त
स्यापि ्नीत्वम्‌ । श्ुभितेति । ७५९ शुभ संचलने । तच पू््रकृतिविपयासो मथनं वा 1
अय कर्तरि क्तः ! अन्यत्र कर्मणि । अनभ्यसंतोभकेति । ७५२ णभ ७५३ तुभ
हिंसायाम्‌ । नमेः पोरदुपधात्‌" इति यत्‌ । वुभेण्छुल्‌ । संसयेति । ७५४ खसु ७५५
प्वंखु ७५६ भ्रंसु अवघंसने । भरं इयेके । ध्वंसु गतो च ! अयं नादाने प्रसिद्धः ।
संसेधेन्‌ । पापध्वदिति । ध्वसेः क्रिपि सो “वसुखंसष्वंख- इति दः ॥
अश्रस्तविखम्बजुषा बठेन समं प्रवृत्तो भुबनाभिव्द्धय ।
अशार्षनैर्गोपङ्करैः सहासौ ययौ कृपाखन्दसुङ्प्तमोदैः ॥ २ ॥
असौ गोपङ्ङैः सह ययौ । अश्रस्तविक्लम्भजुषा बेन समं भुवनाभिवृच्ये श्रटृत्तः ।
अश्रसतं अदिथिं ददं श्रीकृष्णे विचखम्भं विश्वासं जुषते सेवते इति तथा तेन बलेन ।

१, (पुभून्नि चायुषः इति मेदिनीतो जीववाचिध्राणशब्दस्य बहुवचनान्तत्वेन श्रा-
णान्‌ इत्युचितम्‌. २, शलयाजयिदुभ्‌' इत्युचितं भरविभावि.

धातुकाव्यम्‌ । १६१

कीष्शर्गोपकुरैः । अशनैः कुस्सितराव्दमकुवाणेः ! कृपाखयन्देन कपागृतप्रवाहेण स-
म्यक्छ्ुप्ो मोदो येषां तैः ॥--अघ्रस्तेति । भ्रसेः कतैरि क्तः । विखम्मेति ! ७५७ खम्भु
विश्वासे । घन्‌ । प्रवृत्त इति । ७५८ चतु वतने । कतरि क्तः । अभिब्र्ये 1 ७५९ चष
द्धौ । क्तिन्‌ । अशर्धनैः । ७६० शुध राब्दकुत्सयायाम्‌ । युच्‌ । स्न्देति । ७६१
स्यन्दु प्रवणे । घन्‌ । ्॒कपेति । ७दे२ कृपू सामभ्य । सामथ्यं शक्तियोग्यता वा ।

अन्तमैतण्यथीत्‌ कर्मणि क्तः। छ@रृपो रो छः" इति कुत्वम्‌ । द्युतादय उदात्ता अनुदात्तेतः \
वरत्‌ । युतादयो उत्ता इदयर्थः । वदिति इतेभूते किप्‌ ॥

अतिग्रिय॒स्य भगवतः प्रस्थाने गोपीनां छतमाद--
स्ीपीषदाः भल्ययिवासतव्‌ प्रव्यथितास्तदार्नीं प्रथूपतापप्रसमानचिन्ताः ।
मदुखभावाः स्वदिता स्मराजैः प्रक्षखिते राणसमे विषेदुः ॥ ४ ॥

गोपीनां घटाः समृहास्तदानीं प्राणसमे प्रियनमे श्रीकृष्णे प्रक्षज्ञिते गते विषेदुः । की-
दद्यः । प्रव्यथिता भीताः, दुःखिता वा । पृथुनोपतापेन पीडया ग्रसमाना वध॑माना
चिन्ता यासां ताः. अतीक्ष्णखभावाः । स्मराचघैः स्वदिता विदारिताः ॥-घटा इति ।
७६२ घर चेष्टायाम्‌ । क्चित्संगमादो । एतदादयः फणान्ता शवटादयो मितः इति
भितः । आदितस्त्वरान्तानां तु "घटादयः षितः इति षत्वम्‌, अनुदातेत्वं च । घटेः
षित्त्वात्‌ । शिद्धिदादिभ्यः” इति संगच्छन्तेऽत्र समूदिन इत्यधिकरणेऽङ्‌ । म्रव्यथितेति ¦
७६४ व्यथ भयचरनयोः । दुःखचलनयोरिलेके । कतैरि क्तः । प्रथु इति । ७६५
प्रथ प्र्याने ! विस्तारेऽप्यसि 1 श्रथिग्रदिभ्रस्जां संप्रसारणं सलोपश्च, इत्युप्रययः ।
प्रसमानेति । ७६&£ प्रस विस्तारे । शानच्‌ । खदु इति । ७६७ श्रद्‌ मदेने । म्रदेः
म्रागदुप्रययः । स्खदिता । ७६८ स्खद स्खदने । विदारणं तत्‌ । ण्यन्तात्‌ कर्म.
णि क्तः । भित्त्वाद्भखः । भ्रक्षजितेति । ७६९. क्चजि गतिदानयोः । क्षज इत्येके ।
क्षज्ञैः कतरि क्तः ॥

4

<“ दक्षापरेणास्तकरपेण तासामकान्दि चेतः कदनैः स्मरेण ।
दारीरमन्छान्दि वचोऽपि वेगादङ्कार्दि चक्रे सरणव्वरापिं ॥ ५॥

स्मरेण तासां चेतः कदनैर्विङ्कवीकरणैः । पीडाभिरिति यावत्‌ । अकान्दि विङ्कवी-
कृतम्‌ । शरीरमक्छस्दि । वचोऽप्यङ्कान्दि । उभयत्रापि पूर्वैवदर्थः । मरणत्वरापि
चक्रे । कीदशेन । दक्षायां हिंसायां परेण दयक्तक्रपेण 1--दक्षेति ७.७० दश्च गतिर्हि
सनयोः 1 घटादिषु तिहापूर्वैपठिताः सर्वदा मितः। बहिःस्थस्येह पाठे तु मित््वसुक्तेऽर्थं
एव हि ॥" इद्युक्तेशरव्यर्थतया प्राक्पठितस दक्षेरनयोरर्थयोर्भित्वम्‌ । षित््वादड्‌ । कृपेति ।
७७२ छप कृपायां गतो च । "कपेः संग्रस्तारणं चः इति भिदादिपाठात्‌ संप्रसारणमड्‌ च ।
अकान्दि । अक्रान्दि । अङ्कान्दि। ७७२ कदि ७७२ कदि ७७8 दि वेङ्कव्ये ।
वेकल्य इत्येके । चरयोऽप्यनिदित इदन्ये । इदितां कन्दादीनां णिजन्तात्‌ कर्मणि चिणि

१६२ काव्यमाख |

[ “चिण्णयुढो दीर्धोऽन्यतरस्याम्‌' इति दीर्ैः । ] कदनैः । अनिदितः कदेलयट्‌ । स्वरेति
७७५ जित्वस संभ्रमे । षित्वादड्‌ ॥

गोपीनां वचोवेङ्कव्यादुक्ति प्रप्यति-

ताः संञ्वरन्तीगखदश्रुधारा विमोहश्षक्या दिडयन्वियोगः ।

मिथो निजात बटयांचकार हरेश्च चेषा मटयाचकार ॥ & ॥

वियोगसता बिमोहरक्या हिड्यन्‌ बद्धाः कुर्वन्‌ मिथो निजातिं बरयांचकार । दरे-
घेष्टाश्च मययांचकार । उभयत्र भाषर्यांचकारेदयर्थः ॥--संञ्वरन्तीः पीड्यमानाः गरद्‌-
श्रुप्रवाह्यः 1 संज्वरन्तीरिति 1 ७७६ उवर रोगे । फणान्ता उदात्ता उदात्तेतः 1 ज्वरः
दातरि डीप्‌ ।गरदिति 1 ७७७ गड सेचने । तच जलादेः पतनमात्रम्‌ 1 गडः शता ।
हिडयन्‌ । ७७८ हेड वेष्टने । णौ मित्त्वाद्रखः । "एच इक्‌" । श॒ता । वटर्याचकार ।
भर्ांचकार इति । ७७९. वर ७८० भट परिभाषणे । वेट (१) इत्येके ! आय-
योणोँ छिद्‌ ॥

वियोगवहविं नटयन्वतान्तधततिं च नः प्रस्तकयन्गतोऽसौ ।

छरष्णः पुरखीश्चकयेदिदानीं नमौणि चोक्त्वा कखयेद्रगामः ॥ ७ ॥

नोऽस्माकमन्तर्मनसि वियोगवह्वि नययंश्चल्यन्‌ दीपयन्‌, श्रत प्रस्तकयन्‌ प्रति-
हतां कर्वश्च गतोऽसौ कृष्ण इदानी पुरघ्नीश्वकयेत्‌ तपयेत्‌ नमाण्युक्त्वा कखयेत टासयेच ।
दयोः संभावने लिड्‌ 1 बतेति खेदे । इति वर्यं रगामः शङ्कामहे ॥--नटयन्निति । ७८१
ण वृत्तौ । पूर्वं नटव्यापारेऽयं धातुरुक्तः । अत्र तु नतंनव्यापारश्वलनादिश् रृत्तिः ।
तच मित्त्वम्‌ । णट गताविेके । नताविदयन्ये । प्रसलकयन्‌ । ७८२ क प्रतिघाते ।
दयोणौ शता । चक्येत्‌ \ ७८३ चकः तृतौ । कखयेत्‌ । ७८४ कखे इसने । दयो-
छिड्‌ 1 रगामः । ७८५ रणे राङ्ायाम्‌ \ र्ट्‌ ॥

श्रीकृष्णविरहदुःखं छादयितुमशक्ता काचिदाह--

भ्रं हृदन्ते हगये कथं वा रागं कथं तु हगयामि तापम्‌ ।

असग्यमास्तं खगये कथं वा कगामि किंवा हरयेऽकिंताय ॥ ८ ॥

अह हृदन्ते कमं सक्तं रागं कथं वा हगये च्छादयामि । तापं च कथं जु हगयामि छा-
दयामि । असग्यं छादयितुमक्यमालमश्रुजारं कथं वा स्थगय च्छादयामि । रागतापयो-
रन्तःस्थत्वेनाद्ययत्वेऽपि तद्धेतुराखोद्वमो दुवौर एवेति भावः । अकिताय कुरिरं गताय
व्याजेन अस्थिताय हरये हरिं पराप्ँं किं वा कगामि करोमि । न किंचिदपि कलु शाक्यमि-
दर्थः 1- लप्नभित्ति । ७८६ खगे सङ्घे । छुग्यखान्तध्वान्त- इद्यादिना क्तान्तो
निपातितः । हगये ! हगयामि । ७८७ इभे ७८८ इगे ७८९. घगे ७२० षटगे सं-
वरणे । तचान्न तियेधानमेव । स्थगेष्यन्तख पिरोधापनार्थद्ेनात्‌ ! आययोणौ य्‌ ।
असम्यम्‌ । सेगेणौ ण्यत्‌ \ स्थगय स्थगेणोँ रुट्‌ । कगामि । ७९.१९ के नोच्यते ।

धातुकान्यम्‌ । १६३

करियाप्नामन्यार्थव्वादनेकार्थत्वाच “अस्यायमर्थः इति नोच्यते । नोच्यत इदयवचनमर्थं
इलयन्ये । अस्पा्टर्‌ । अकिताय । ७९२ अक ७९३ अग कुटिखायां गतौ । अकेः
कतरि क्तः ॥

पीडातिशयादकूरं राषन्ति-

अगन्मनीषः कणयन्मुङ्कन्दमस्मान्वियोगं रणयन्स दूतः ।

चणन्विषाद्‌ं विङरणन्विचिन्तां श्रणन्विमोहं श्रथितोऽस्तु सयः । ९॥

मुकुन्दं कणयन्‌ गमयन्‌ । हेतौ शता । तस्माद्धेतोः । अस्मान्‌ वियोगं रणयन्‌ भ्राप-
यन्‌ । तत एव विषादं चणन्‌ , विचिन्तां विशणन्‌ , विमोहं श्रणन्‌ । चिषं म्रयच्छन्निलयर्थः।
अस्तभ्यमिलयथौत्‌ । स दूतः सयः श्रथितो हिंसितोऽस्तु । कीशः । अगन्ती कुटिटी-
भवन्ती मनीषा यख सः ॥--अगदिति । अगेः शता । कणयनम्‌ रणयन्निति। ७९९ कण
७९.५ रण गतौ । द्रयोणो शता । चणन्‌ विद्चणन्‌ श्रणन्निति । ७९६ चण ७९७
दण ७२.८ श्र ण दाने च । एषां शता । श्रथितः । ७९९ श्र थ ८०० श्छथ ८०१
कऋथ ८०२ कुथ हिंसाथोः । श्रथः कर्मणि क्तः ॥

स्वैरक्षिणो भगवतः खरक्षादोषमाशङ्य परिहरन्ति-

ॐथ्यात्मनां काथयताच्युतेन किं नाङ्गजो नः इथयन्नचानि ।

वनाम किं प्रञ्चङितो हरेण सोऽयापि यद्धिह्वख्यन्ननङ्कः ॥ १० ॥

छभ्यात्मनां हिंखखरूपान्‌ काथयता । 'जासिनिग्रहण-~- इति कर्मणि षष्ठी । अ-
्युतेन नोऽस्मान्‌ कथयन्‌ हिंसन्‌ अङ्गजः किं न अचानि कस्मान्न दिंितः । हरेण
म्रज्वङितः सोऽनङ्गोऽयापि विहल्यति यत्‌ यस्मात्‌ तस्मात्‌ किं वनाम करवाम ।
न किंचित्‌ ॥--थेरण्य॑त्‌ । कऋाये्णिजन्ताच्छता । “जासिनिग्रहणनाटक्राथ- इति
निपातनादीर्थः । येण दाता । छथादीना णिजन्तानामपि हिंसामाचमथैः । जासादि-
सूत्रे हिसायामित्युक्तेः । “हन्यथोश्व' इति चुरादिपाठद्रा । अचानि । चन च । हिंसार्थं
इति शेषः । अस्माण्णो चिण्‌ । वनाम । ८०३ वनु च नोच्यते । कगिवद्यमपि क्रिया-
सामान्यां इयर्थः । असाघचोर्‌ ) प्रजवित: । ८०४ उबर दीप्तो । णौ कर्मणि क्तः।
विह्वख्यति । ८०५ ह ८०६ ह्य चलने । हरणो कट्‌ ॥

भगवतो बाल्यकृतं दुरुलितत्वमप्यतिदुर्विसरमिदयाद-

( [१ + >

भ्र(अ )द्यस्यचित्तां स्मरययसोा मां नन्दात्मजः संद्रकः खलानाम्‌ ।

अनारि येन श्रपितं पयोऽपि बेशहुः संज्ञपितासुरेण ।॥ ११ ॥

असौ नन्दात्मजो मां सरयति सोत्कण्ठं ध्यापयति । खानां संदरको भीषयिता ।

१, अत्र पुस्तकद्वयेऽपि सर्वैर कृथ्यात्मनां इति पाठः. श्रथशछयेदत्रापि कथेति
पाठः,

१६४ काव्यमाला |

मर(गोद्यल्यं चल्यितुमखक्यं चित्तं यस्यासताम्‌ । येन श्रपितं पकं पयोऽपि वलिः योज्यः
कतभिरनारि नायितम्‌ । सुहुरिति काकाक्षिवदुभयत्रान्वेति । जुहुः संज्ञपिता मारिता
अघुरा येन तेन ॥--्र(अ )ह्यल्येति । ह्यटेणोँ ण्यत्‌ । स्मरयति । ८०७ स्स आध्याने ।
सोत्कण्ठस्मरणं तत्‌ । णौ लट्‌ । संदरकः 1 ८०८ दृ भये । णो ण्ठुट्‌ । अनारि ! ८०९
चर नये । णौ चिण्‌ । श्रपितम्‌ । ८१० श्रा पाके । पाको विङ्ित्तिः । श्रायतिश्नायोर-
सिने मित्वं णौ कर्मणि क्तः । संज्ञपितेति । मारणतोषणनिशामनेषु ८१९१ ज्ञा ! निशा-
मनं श्रदशेना । नि्ातेषित्येके । मारणा्थे कमेणि क्तः ॥

तापशान्तावन्यथोपायं संभावयन्ति-
तमेव कं विज्ञपयेम मारं येनाच्युतं प्रज्ञपयेन्न बाणान्‌ ।
करे सरोजं चख्यन्न चाल्यः स किं मुरारिदछदयेत्पुननेः ॥ १२ ॥

वयं तं मारमेव विज्ञपयेम तोषयेम । किम्‌ । येन तोषणेनासावच्युतं प्रज्ञपयेत्‌ प्रदशे-
येत्‌ । बाणान्‌ न भ्रज्ञपयेत्‌ निश्चातयेत्‌ । सख मुरारि्छीख्या करे सरोजं चख्यन्‌ नः छद्‌-
येत्‌ किं प्राणनं वा कुर्यात्‌ । अचाल्याः भावादन्यथाकरठु अन्यच्च हतु नेतुं खचिन्तितं
कषप निरसितुं च वा न शक्याः ॥--विज्ञपयेदिति । तोषणे णिचि लिड्‌ । प्रज्ञपयेदिति ।
निशामननिशातनयोः । चख्यन्निति । कम्पने ८१२ चलिः । णौ शता । अचालत्यः।
कम्पनादन्यत्र मिच्वाभावे णिजन्ताण्ण्यत्‌ । अन्यथाकरणं हरणं क्षेपो वा तव्राथ।ः ।
छदथेत्‌ । ८१२ छदिर्‌ ऊजने । बरनं प्राणनं वा तत्‌ । छदेणौँ ड्‌ ॥

भगवतो दद्यनमेव .घ्ा्थयन्ते--

यद्वणेने को ्डयेन्न जिहां भक्तांश्च दुष्टन्मदययरं यः ।

दरयेत वेणुं ध्वनयन्कदा वा स नन्दसूनुः स्वनयन्करापम्‌ ॥ १३ ॥

यद्ररणने को जिह न ्ब्येत्‌ क्षोभयेत्‌ । यो भक्तान्‌ दु्टंधारं मदयति अलयं
दृषयति दीनयति च । स नन्दसूरुर्णुं ध्वनयन्‌ शब्दयन्‌ कलापं खनयन्‌ अवतंसीकुवेन्‌

[नवा भा

कदा वास्माभिद्स्येत ॥-ख्डयेदिति । जिहोन्मथने ८१४ छंडि; । उन्मथनं क्षोभणम्‌ ।
तच जिह्वायाः । जिह्वायाः क्षोभण्रं वा । जिह्वायाः क्षोभणाथं णिचि लिड्‌ ।! मदयति ।
८१५ मदी दषैग्टेपनयोः । रलेपनं दैन्यम्‌ । कट्‌ । ष्वनयन्‌ । ८१६ ध्वन रब्दे । णौ
शता । खनयन्‌। ८१७ स्वन अवतंसने च । चाच्छब्दे । णो शता ॥
दशेनप्रकार एव प्राथ्येते-
ददं दरं धेयभरं कटा्षान्वङं वलं प्रस्वख्यन्मनो नः ।
त्रपं जपं नमेगिरा विषाद्‌ क्षपं क्षपं किं जनयेत्स मोदम्‌ ॥ १४ ॥
मनः प्रस्वलयंश्चल्यन्‌ स श्रीटष्णः कटाक्षान्‌ वरं वरं पुनः पुनः संचारयन्‌ घेयख
भरमतिश्ं दरं दरु पुनः पुनर्विदारयन्‌ नर्मगिरा जपं चरपं पुनः पुनङंनयन्‌ विषादं

घातुकान्यम्‌ । १६५

क्षपे क्षपं पुनः पुनर्विनाश्चयन्‌ नो मोदं जनयेत्‌ किम्‌ ॥-- दलं दर्मियादिचतुषरं 'दलि-
वलि-स्खलि-चरपि-शक्चपयश्चः इति भोजोक्तया मित्त्वे प्यन्तादामीकण्ये णमुट्‌ ।
ननिलयवीप्सयोः' इति द्विरुक्तिः । “चिण्णसुलोदीर्घोऽन्यतरसयाम्‌ इति दी्घाभावे रूपम्‌ ।
प्रस्वर्यन्‌ । स्वको सता । जनयेत्‌ । वयादयो मितः । 'जनी-जृष्‌-क्रसु-रजो-
ऽमन्ताश्चः इति णौ मित्त्वे जनेर्ंड्‌ ॥

श्रीकृष्णेन पूवं खखितत्वादिदानीं पीडाधिक्यमिदयाहुः-

वाग्भिविश्शङ्कां विंजरय्य मार परिक्रसय्य स्रसितनत्रपेण ।

अराति येनाभिरमय्य गूढं वधूजनः स उ्वख्यलयङं नः ॥ १५ ॥

स्षसितन्रपेण । क्ञसिता निरस्ता त्रपा येन ताद्येन । येन वाग्भिर्विशङ्कां विजरय्य
नारायित्वा मारं परिक्रसय्य दीपयित्वा वधयित्वा गूढमभिरमय्य वधूजनोऽराज्ञि रज्ञित
स श्रीकृष्णोऽस्मान्‌ अरु ज्वलयति संतापयति ॥--विजरष्य । जषो णिजन्ताछयप्‌ !
ल्यपि रघुपूवात्‌" इययादेशः । परिक्रसय्य क्रसेः प्राग्वट्‌ ल्यप्‌ । लसितेति । (जनीज-
ष्णसु* इति पाठे णिजन्तात्‌ कर्मणि क्तः । अराज्ञि । रजेणां चिणि “चिण्णमुलोः--- इति
दीधः । अभिरमस्य । अमन्ताण्णिचि प्राग्वत्‌ ल्यप्‌ । ज्वलयति । ^ज्वल-हख-ह्यट-
नमामदुपसगोद्धा इति सित्वविकल्पान्मित्त्वपक्षे णिचि र्ट्‌ ॥

हा उ्वाख्यन्ति हृख्यन्ति चित्तमहाल्यवेरिद्यर्कस्य रीरा: ।

अद्याछितात्मा नमयन्ननाम्यान्स ग्लापययग्टपकः कुतो नः ॥ १६॥

अह्ाल्यवैरिद्यककस्याक्षोभणीयशवुक्षोभकसख तसय रीखधित्तं॒ज्वाख्यन्ति ताप-
य॒न्ति, इख्यन्ति क्षोभयन्ति च । हदा कष्टमद्यालितात्माक्षोभितमनाः । अनाम्यान्‌
प्रह्ीकतैमश्चक्यान्‌ नमयन्‌ । अग्कपकोऽपीडकः स कुतो हेतोर्न गापयति पीडयति।-
ज्वाल्यन्तीति । ञ्वङेरमित््वे लट्‌ । हृख्यन्ति । हकेर्मित्वे कट्‌ । अह्ाल्येति । हटेर-
मित्त्वे ण्यत्‌ । हयर्कस्य । इटेणोँ मित्त्वे ण्वुट्‌ । अ्याकितेति । अमिच्ते कर्मणि क्तः ।
नमयन्‌ । अनाम्यान्‌ । नमेः शतृण्यतो । ग्लापयति ! अग्ल्पकः । "्छा-छ्रा-वचु-व-
मां च" इति मित््वविकल्पे ग्छाधातोरृण्ण्वुल्‌ च ॥

भगवतो जलकीडादिषु खाभिमतसिद्धि बक्वधाचद्धतकर्मं॑चानुस्येय तस्मिन्नेव
मना खीयत इदयाहुः- -

यः खाप्यमानः स्रपयंस्तथास्मान्करत्ख्ञ च वान्यं वनयन्नरस् ।

अवामयत्संवमितासरजा यो बकेन तं कामयते मनो नः 1 १७ ॥

योऽस्माभिः स्ञाप्यमानः सिच्यमानोऽस्मान्‌ क्रपयन्‌ प्रतिषिच्चन्‌ कत्ल्ं वान्यमः
स्माभिः कारयितव्य बहु कर्मं वनयन्‌ कारयश्वारंस्त क्रीडितवान्‌ । यो वप्रिताखजा छ-
दितरक्तेन बकेन अवामयत्‌ छर्देयामास तं नो मनः कामयते ॥--ल्ञाप्यमानः ञपयन्निति।

लाधातोणौ चानच्छता च । वान्यं बनयत्निति । बनेण्येच्छता च ! अवामयत्‌ वमितेति ।
<, १६

१६६ काम्यमाला ।

वमेणौं खट्‌ । कर्मणि क्तश्च । कामयते इति 1 "न कम्यमिचमाम्‌? इयमित्वे णिडि
चरद्धिः ||
द््रीनमेव प्रार्थयमाना विरमन्ति--
तमामयन्तं द्विषतस्तवरणं गाः प्रचामयन्तं क नि्ामयेयम्‌ ।
निरम्यया मज्ञगिरा कदा नः स यामयेद्धा यमनादिकारये ॥ १८ 1

तक्र काडेदेले वा निद्यामयेयं पद्येयम्‌ । कीदशं तम्‌ । द्विषत आमयन्त पीडय-
न्तम्‌ । गास्तृणं प्रचामयन्तमादयन्तम्‌ । स निराम्यया श्राव्यया मञ्जुगिरा कदा नो यम-
नादिकार्थे परिवेषणादिकर्मणि यामयेत्‌ व्यापारयेत्‌ ॥--आमयन्तमिति ! अमेर्णिचि रातरि
मित्वाभावे दीः । प्रचामयन्तमिति। चमेः प्राग्वद्‌। नि्ामयेयमिति । ८१८ डामो-
ददने इ्यमित््े णौ लिड्‌ । निरम्यया । अदशेनार्थतवेन मित्त्वे णिचि ण्यत्‌ । यामयेत्‌।
८१९ ध्यमो ऽपरिवेषणे' इयमिव णो छिड्‌ । व्यापारणात्रार्थः । यमनेति । परिषे-
षणार्थे णौ मिच्वे ल्युय्‌ ॥

उक्तं गोपीविराक्नमुपसंहरति-

इयाययवस्वादितमानसास्रा बालाः परिस्वादितधैयेवन्धाः ।

दुष्टानपरस्खादयितुं प्रयाते कृष्णे विषुः फणिता विमोहम्‌ ॥ १९ ॥

कृष्णे दु्नपस्वादयितुं विदारयितुं प्रयाते सति । ता बाला विमोहं फणिताः
प्राप्ता इदयादि विदपुः । कीददयः । अवस्खादितं विदारितं मानसं यासां ताः । परिस्खा-
दितो नाशितो धेथेबन्धो यासां ताः ॥--अवस्खादितेति ८२० शस्खलदिर्‌ अवपरिभ्यां
चः इति मित्तवनिषेधाण्णिचि दीर्घे कर्मणि क्तः । परिस्खादितेति तद्त्‌ । अपस्खादयि-
तुमिति 1 अपावपरिभ्यश्वेखेके" इद्यपात्‌ परस्य स्खदेरमित्त्वे णिचि तुसुन्‌ । एणिता इति ।
८२९१ फरण गतौ ! करि क्तः ! वृत्‌ घटादिरत्तः । ज्वरादय उदात्ता उदात्तेतः ॥

म्रस्थितस्य भगवतः श्रीकृष्णस्यावस्थामाह-
< कृष्णोऽपि रेजे पथि गोपवाङेभरजिष्णुभिभ्रौरितपाश्वैदेशः ।

विभ्छारितेऽकरररथे सरामः स्यमसयोदखनभाजि तिष्ठन्‌ ॥ २० ॥

कष्णोऽप्यकरूररथे सरामस्ि्ठन्‌ पथि रेजे । आजिष्णमिः शोभमानिगोपबलेभ्रा-
शितपश्वदेश्ः सोभितपाश्वैभागः । खमत्पयोदस्य शब्दायमानमेधस खनमिवे खनं भ-
जलाश्रयति यत्तस्िन्‌ रथे ॥-रेजे इति । ८२२ राज्ज दीपो । उदात्तः स्वरितेत्‌ ।
असाष्धिटि “फणां च सप्तानाम्‌ इयेत्वाभ्यासलोपविकलत्पः । ८२२३ टधा
८२७ टुश्राश् ८२५ डुभ्काग्ट दीप्तौ । उदात्ता अनुदात्तेतः । भ्राजः अलुहृ्‌--
आदिना ताच्छील्ये इष्णुच्‌ ¦ भारितभ्छरिवेति । द्योः कतैरि क्तः । सयमदिति 1
८२६ स्यमु ८२७ स्वन ८२८ ध्वन शब्दे । क्षमान्ता उदात्ता अनुदात्तेतः ।
स्थमेः शता । खनेति “सखनदहसोवीः इत्यप्‌ ! खनान्ताः सप्त फणादयः ॥

धातुकान्यम्‌ । १६७

गोपेध्वनद्धिः समितैवरैतोऽपि देवो न तस्ताम विचिन्य गोपीः ।

ज्वाङेन तापेन चला जडाङ्गीरटाटस्चोकटृङितप्रतापाः ॥ २१ ॥

ध्वनद्धिः शब्दायमानः समितेरविङ्कवीमवद्धिगोपैकरैतोऽपि देवो गोपीर्विचिन्दय न त-
सताम अविङ्कवीवभुवं पीडित एवासीत्‌ । ज्वाटेन दीप्तेन तापेन संतापेन चलाः क-
म्पिताः । जडान्यसमथान्यङ्गानि यासां ताः । अटाङेन पू्यैन शोकेन दलिता विक-
रीमूताः प्ररापाः यासां ताः ॥--ध्वनद्धिरिति । ध्वनेः राता । समितैः ! ८२९ षम
८३० श्रम अवङ्कन्ये । समेः कर्तैरि क्तः । तस्ताम । समेिट्‌ । ज्वाङेन 1 ८३१
ज्वल दीप्तौ । “ज्वछितिकसन्तेभ्यः* इति णः । चलाः । ८३२ चछ कम्पने । पचायच्‌
जडति ! ८३३ जल धान्ये । धान्यमतैक्ष्यम्‌ 1 अच्‌ । ठडयोर्मेदाडः । अटारेति ।
० ८३५ इ वैकल्ये । टेणैः । द्वेः कर्तरि क्तः ॥
| हंखी सन्निनीश्च तीत्वौ पङन्ह रि्ात्मवबल्प्रपोटः ।

कुरीरराखहङिताम्बुपूरद्यटत्पतङ्गां यसुनामवाप्रौ ॥ २२ ॥

पठन्‌ हरिदंटी चोभौ स्थलीः सन्नलिनीश्च तीत्वा यमुनामवाप्तौ । पठन्‌ गच्छन्‌ ।
स्थरीरङ्चत्निमदेशान्‌ 1 अवाप्तौ प्राप्तौ । आलत्मबङेन खवलेन प्रपोलो महान्‌ कुलीराणां
ककेटकानां शदेन गमनेन हटिते चक्ति अम्बुपूरे जर्पूरे ह्यन्तो गच्छन्तः पतङ्गाः
पक्षिणो यस्यां तां यमुनाम्‌ 1--स्थरीरिति । ८३६ छख स्थाने \ अस्माद्चि स्थलम्‌ ।
स्थल्रब्दात्‌ (जानपदकुण्डगोणस्थल- इदयादिना अकृत्रिमा्थं डीपि स्थली । इटीति
८३७ हर विेखने । कषंणं तत्‌ । अचि हरं तस्मात्‌ “अत इनिः इतीनिः! नलि-
नीरिति । ८३८ णद गन्धे ! बन्धन इदलेके । अस्मात्‌ “बहुखमन्यच्रापि' इति कठिन-
वदिनचि नलिनम्‌ । तस्मादिनौ डीप्‌ । पठन्‌ । ८३९ पट गतौ । शता बरूमिति ।
८६० बर प्राणने धान्यावसेधने च ! घान्यावरोधनं कुसूलादिव्यापारः । अस्मादचि ब-
म्‌ । ्रपोरु इति । ८४१ पुर महत्त्वे । ज्वखादिणः । कुटीरेति । ८४रे कुर
संस्ाने बन्धुषु च ! संतान इत्येके । संस्यानं संघातः । अस्मात्‌ संघाती भवतीति कुटेशव
मोजः ।' इतीरक्‌ । शेति । ८४२ शरु [ हर दर ] <४४ इर ८४५ पल्ल
गतौ । शेधेज्‌ । इङितेति । हेः कतैरि क्तः । ह्यरूदिति । येः शतः पतङ्गेति ।
पतेरज्ञच्‌ पक्षिणि" इलयङ्च्‌ ॥

यमुनां यसुनां वणेयति षडभिः--

अहोखसत्त्वा रबिरदिमजाङेऽप्यविकथन्ती तटपाथिपाथाः |

तापं मथन्ती कणिका वमन्ती भाम्यत्तरङ्गा क्षरति स्फुट या! २३॥

१. धादुषाठे तु "घातने इति पाठः, २. स्थेति धातुपाठपाठः. ३. !हर्तेद्येरतेश्व
घटादिपठितस्येह पाठो णविकल्पार्थः. षटादिपाठस्त्वथविशेवे मित्वाथं इति बोद्धव्यम्‌”
इति माधवम्रन्थाञुसेथेन हरद्यरो पठितो इति बोध्यम्‌.

१६८ काव्यमाला |

या ्राम्यत्तरन्ग स्फुटं क्षरति । भ्राम्यन्तश्चठन्तस्तरज्ञा यसां सा क्षरति प्रवहति । अदोर-
सत्ता अह्येखान्य्हिसकानि सत्त्वानि जलजन्तवो यस्यां सा रबिरदिमजारेऽप्यविक्थन्यप-
च्यमानाबुष्णीभवन्तीलयथः। तटपाथिपाथः तटं पथितुं गन्तुं शीर यख ताद्रं पाथो यस्याः
सा) तापं मथन्ती क्चोभयन्ती यजन्ती । कणिकाः बिन्दून्‌ वमन्ती उद्धिरन्ती0--अदोरेति।
हुल हिसासेवरणगतिषु इयेके । अस्माण्णः । अविक्रथन्ती । ८8६ कथे निष्पाके शतरि
डीप ! तरपाथि ८७७ पथे गतो । णिनिः! असुन्रपि । मथन्ती ८७८ मथे विलो
उने । रातरि डीप्‌ वमन्ती ! ८४९ दवम्‌ उद्विरणे । श्राम्यदिति 1 ८५० भरु चरने ।
वा आाज्ञभ्लाक्-' इति श्यनि शता 1 क्षरति 1 ८५९१ श्चर संचरने । गलनं तत्‌ । श्षर
संचये" इति चैके । चलने च दुमे \ खमादय उदात्ता उदात्तेतः ॥

सेहे "च रामाजनखेखनं या कुचोरुसीदत्परिशद्तोया ।
क्रोेजनाः कोचगखान्मराखान्वोघन्ति यच्राम्बुरुहां विकासे ॥२४॥

या रामाजनखेलनं सेहे च । खेटनं क्रौडा । भगवत्कीडासुखमनुभूतवती । चेति
चकारस्या पिरथेः । कुचोरुसीदत्परिशद्कतोया कुचोरुभिः सनसकिथभिस्तदाघातेन सीदत्‌
पीड्यमानं परिशद्क विशरणशीरं तोयं यस्यां सा इति लीखाया असद्यत्वे हेतुः 1 जना
यच्राम्बुरुहां पश्चानां विकासे कोरे रोदनैः सख्याहानशब्देवों मरारान्‌ हंसान्‌ कोच-
गलान्‌ कुटिलीभवत्छण्डान्‌ बोधन्ति जानन्ति ॥--सेहे इति । ८५२ षह मषणे 1 उ-
दात्तोऽचुदात्तेत्‌ । लिद्‌ । रामेति । ८५३ रसु कऋौडायाम्‌ । उदित््वमखानाषेम्‌ । अ-
नुदात्तोऽवुदात्तेत्‌ । अस्माण्णे टाप्‌ । सीददिति। ८५७ षद्‌ ल्ट विद्रणगदयवसादनेषु शतरि
पा्राध्मा-' इति सीददेशः । परिषद इति । ८५५ षडु ठट शातने । तीक्ष्णीभावस्तत्‌ ॥
विश्ीर्णतायामियके । गतावप्यसि । 'दाघेटसिश्दसदः इति रः । कोरः । ८५६ कदा
आह्वाने रोदने च ! घञ्‌ । सदादयोऽुदात्ता उदात्तेतः । कोचेति । ८५७ कुच
संपचेनकोटिल्यप्रतिष्टम्भविकेखनेषु । अस्माण्णः । ८५८ बुध अवगमने । उद्वोधज्ञाने
अस्याथौविदययमकर्मकः सकर्मकश्च । अस्म्य्‌ । अम्बुरुदामिति । ८५९. रुहः बीजज-
न्मनि । अस्मात्‌ किप्‌ । विकास इति । ८६० कस गतौ । चिपूर्ैत्वात्‌ स्फुटनाथता ।
अस्माद्‌ घञ्‌ ॥ कुचादय उदात्ता उदात्तेतो रुहिवजेम्‌ ॥

दिकद्धिक्षैः सुखमच्वमानेभृङ्गेरचद्धिमैघु याचमानैः ।

रेटत्तटा या खलु चातकैश्च चाद्यं जरं ्रोथति दतुसु्व्याम्‌ ॥ २५॥

या खड चातकैरपि चायं आराथनीयं जरं कणरूपं दातुसुर्ग्या श्रोथति पयाौप्रोति स.
मथो भवति । रिक्द्धिरजातिखभावप्राप्तमव्यक्तरब्दं ऊुवौणेः सुखं यथा तथाश्चमने-
स्तस्ततः संचरद्धिश्च । एतद्वयश्रक्षविशेषणम्‌ । अचद्धिडयमानैः मधु पुष्परसं याच-
मानेरिव च ! एतद्धयं भज्ञविरोषणम्‌ । तादशेक्रक्षेभृङ्श्च रेटत्तटा राब्दायमानतीरा
अनेन यमुनायाः सर्वजन्तूनां खखकरत्वुपकारित्वं चोक्तम्‌ ॥-हिकद्धिरिति ! ८६१

धातुकान्यम्‌ | १६९

हिक अव्यक्ते शब्दे । दाता । अश्चमानैः । अचद्धिः । ८६२ अश्चु गतौ याचने च ।
अचु इयेके । अचु गताविलन्ये ! अचेः शानच्‌ । अचेः शता । याचमानैः । ८६३
ड याच याजञायाम्‌ । इ याच इघेके । शानच्‌ । रेदिति 1 ८६8 रोद्ध परिभाषणे ।
याचने च मे । सता । चातकैः । ८६५ चते ८दद चदे याचने । चतेप्ठुल्‌ ।
चायम्‌ । चदेण्येत्‌ । प्रोथति । ८&७ भो पयो । अयं शब्दार्थोऽपि । अपपूर्स्
मारणे हंकरणे वा । अस्माद्‌ ॥

यमुनाया अतिपुण्यत्वं रेदातिरायं चाह-
निदं प्रमोहामिदितोरमेदेः प्रमेधिता सद्धिरनि्यमचैः ।
या नेदितोर्वीपरिशर्धिवीचीविमरद्धव्क्षादिविबोध्यश्ैटया ॥ २६ ॥

या सद्धिर्निदयं प्रमेधिता संगता । प्रमोहेणामिदितोऽपीडित उर्मेदो मेधा येषां तैः
सद्धिः । अनिथमानैरकुत्छमानैः । नेदितोवीं नेदितां समीपभूतासुर्वी युवं परिशर्धितु-
सन्दिवुं सेक्तु शीरं यासां ताभिवाचीभिर्विख्दधेरन्दितेचक्षादिमिर्विबोष्यं शेयं यसयाः सा 1-
अमिदितेति। ८६८ मिद ८६९ मेद॒ मेधार्हिसनयोः । मिथु मे इेके ! मिष
मेश इयन्ये । ८७० मेध संगमे च । मिदेः कर्मणि क्तः \ अनिद्यमानैः । ८७१ णि
८७२ णेह ऊत्सासंनिकर्षयोः । निदे: कर्मणि शानच्‌ । नेदितेति । नेदेः कतैरि क्तः ।
परिशर्थ, विगद्ध इति । ८७२३ ऋधु ८७४ श्ृष्यु उन्दने । श्धे्णिनिः । रधेः क-
तरि क्तः ! विबोध्येति । ८७९५ चुधिर्‌ बोधने । तत्तु ज्ञानमेव । अस्माण्ण्यत्‌ ॥

्रबुन्यबेणीजवबेनमाना खातान्तिका चीवरिभिर्मिषदैः ।
चाय्या व्ययदहाराविलोकभेषभ्रेषञ्छषा यासद्घं स्परान्ती ।} २७ ॥

या अघं स्पशन्ती परिहरन्ती आसदशोभत । प्रवुन्येन ददनीयेन वेणीजवेन प्रवाहवे-
गेन सह वेनमाना गच्छन्ती । चीवरिभिः परचरबद्धिनिंषादैः खातान्तिका । चाय्या
पूज्या । ददेनीया वा । व्ययतां गच्छतां दाशानां विरोकेन यो भेषो भ्यं तेन भ्रेषन्तः
संचरन्तश्वलन्तो क्षा यखां सा ५--्वुन्येति । ८७द उदुल्दिर्‌ निशामने । दशनं
तत्‌ । ण्यत्‌ । वेणीति । ८७७ वेणु गतिज्ञानचिन्तानिशामनवादितरम्रहणेषु । वेन इ-
देके । वादिच्रम्रहणं वादयानां वादनार्थमादानम्‌ । अस्मादोणादिके इनि करदिकारादः-
क्तिनः" इति डीष्‌ । वेनमाना । वेनेः शानच्‌ 1 खातेति । ८७८ खु अवदारणे ! क-
मणि क्तः । चीवरिभिः । ८७९ चीच्ु आदानसंवरणयोः । अरदिदियेके । असाद
णादौ छित्वरच्छत्वर-” इत्यादिना निपातितश्वीवरखब्दः 1 अत इनिः । चाप्या ८८०
चायु पूजानिशामनयोः । ण्यत्‌ । व्ययदिति । ८८१ व्यय गते । शता । वित्तदागे
त्वख निलयं तड्डव । दाशेति। ८८२ दद्य दने ! 'दाश्चगोध्ो संप्रदाने इच्‌ । भेषेति ।
<<३ भेषु भये । अगताविलेके । घन्‌ । प्रेषदिति ।८८४ रेषु गतै । चलन इेके ।

१७० कान्थमाखा ।

८८५ भ्रेष इयन्ये । म्रेषेः शता । आसदिति । ८८६ असं गतिदीप्यादानेषु । अष
इयेके। असेरुड्‌ । स्पशन्ति । ८८७ स्यश्च वाध॑नस्परनयोः । पशेयेके । पषेयन्ये \
दिसार्थं दोषसूचनं स्पशनम्‌ । स्परोः शतरि दीप्‌ ॥

खाषेण चाषां्छषिताञ््चषिल्वा प्रभ्छक्ष्य भक्षन्ति यदम्बु नीचाः ।

या दासते मोदममाद्यधान्नां मूढाशचयानामपि तापसानाम्‌ ॥ २८ ॥

नीचादछषितान्‌ हिसितांधाषान्‌ बनकाकान्‌ काषेणेच्छया ज्ञषित्वा आदाय संदर च
मरभ्लक्षय भक्षयित्वा यदम्बु यस्या ज भक्षन्ति पिबन्ति । या तापसानामपि मोदं दासते
ददाति । अमाह्यममेयं धाम येषां तेषाम्‌ । गूढो ग्॒त आशयो येषां तेषाम्‌ ! अनेन नी-
चानामुत्तमानां च सुखकरत्वसुक्तम्‌ ॥--रषेणेति । ८८८ ष क्रान्तो । कान्तिस्च्छिा 1
घज्‌ चषान्‌ । ८८९. चष भक्षणे । कर्मणि घन्‌ । छषितान्‌ । ८९० छष हिसायाम्‌ ।
कर्मणि क्तः । क्षषित्वा । ८९.१ इष आदानसंवरणयोः 1 क्तवा । अ्रभ्लक्ष्य । ८९२
भ्टक्ष अदने । ८९३ भ्रक्च इयेके । भक्षेयन्ये । भ्लक्षे्यप्‌ 1 भक्षन्ति । भक्ष्‌ ।
दासते । ८९७ दाख दाने । लट्‌ । अमा्येति । ८९५ माह माने । ण्यत्‌ ! गृढेति ।
<९.द गुहू संवरणे । क्तः । दिक्षादय उदात्ताः खरितेतः ॥

यमुनायामक्रूरख व्यापारं वक्तुमारमते-

अजं तमत्र खरथे निवेशय श्रियं भरन्तीं हरिकान्तितुल्याम्‌ ।
धृतप्रमोदो दुरितापनेच्रीं ख्रातुं नदीमाप स गान्दिनेयः ॥ २९ ॥
स्पष्टार्थः छोकः । अजन्तधात्वारम्भोऽत्रेति च भाति ॥--श्रियमिति । ८९७ धिच
सेवायाम्‌ । उदात्त उभयतोभाषः । "किल्वचिप्रच्छिशरिदुखकटयुलवां दधोऽसंप्रसारणं चः
इति कर्मणि क्रप्‌ । दीषेश्च । भरन्तीम्‌ । ८९८ श्च भरणे । पूरणेऽपीति भद्विः । शतरि
डीप्‌ । हरीति । ८९९. ह्यु हरणे । प्रापणे खीकारः सेयं नाशनं वा । अस्मादौणादिक
इन्‌ । धृतेति । ९०० रू घारणे । कर्मणि क्तः । अपनेत्रीमिति ! ९०१ णीय प्रापणे ।
प्रापणं गमना । तृचि डीप्‌ । श्रनादयोऽनुदात्ता उभयतोभाषाः ॥
धयन्टराग्छानरुचि स कृष्णं म्खा्निं यजन्यानमङे जन्ते ।
निद्रायदिन्दीवरभानि मन्नन्नघ्ाणधीस्तत्र च तं ददौ ॥ ३० ॥

स रदा कृष्णं धयन्‌ पिबन्नध्राणधीरवृप्तधीरपि म्लानि लजन्‌ । पीडालागाद्धेतोः
जञान्ते मनन्‌ त्ने च तत्रापि जले तं कृष्णे द्दश्च॑ । अग्ानरुचिमक्षीणरोभं यानं
न्यक्षृतं निरस्तं मरं यस्मिन्‌जखान्ते निद्रायन्ति मीख्यन्ति मुकुङितानि इन्दीवराणि भज-
तीति निद्रायदिन्दीवरभाक्‌ तसन्‌ ॥--घयन्निति । ९०२ धेट्‌ पाने । शता । अग्ानेति।

नि

१. स्पशेनयोः' इति धातुपाठे. २. "किव्वचिप्रच्छिशरिघुद्वभुज्वां दीधोऽसं्रसारणं च
इति ओणादिकपाठः.

धातुकाव्यम्‌ । १७१

९.०१ गछ ९०४ म्ल दर्षक्षये। दरषक्चयः राक्तिक्षयः । ग्डेधातोः करि क्तः । संयोगादे
इति निष्टानस्वम्‌ । म्लानिम्‌ । म्खायतेः “ग्लाम्ान्याहाभ्यो निर्वाच्यःः इति निः! या
नेति । ९०५ चै न्यक्रणे । न्यङ्गविधान इत्येके । कुत्सिताङ्गकरणं तत्‌ । कर्मणि क्तः।
म्रागवन्नत्वम्‌ । निद्रायदिति । ९०६ दवै खप्रे । श॒ता । अघ्राणेति । ९०७ श्रे तपौ ।

कृतेरि क्तः । धीरिति । ९.०८ ध्ये चिन्तायाम्‌ । कपि श्व्यप्योः संप्रसारणम्‌ इती-
प्तम्‌ ॥

भगवदशेनकोतुकेन जखादुन्म्नस्यावस्थामाह--

रायद्धयस्यानरुचौ रथेऽपि तं भक्तितिश्यापयिषुं स दृष्टा ।

खाताशयोऽक्षामसदा पुन मभ्रोऽन्यथापदयदजानमीरम्‌ ॥ ३१ ॥

स तं भक्तेः तिष्टवापयिषुं संवातीकतु वर्धयिवुभिच्छं सन्तं रथेऽपि दष्टा । अक्षाम-
सुदा पूणेमोदेन पुनश्च पुनरपि मभ्रः सन्नीशमन्यथा अपरयत्‌ । रायद्धयैः शब्दायमनश्चै-
स्त्यानरचौ प्रबरद्धरोमे रये खाताशयः स्थिरीभूतमना अगाधमना वा अजानमक्चयं
निलयम्‌ ॥--रायदिति ! ९०९ रै शब्दे । शता ¦ स््यानेति । ९१० स्वये ९१९१ श्च
दाब्दसंघातयोः । आदात्‌ कतैरि क्तः । नत्वम्‌ । तिष््यापयिषुम्‌ \ द्वितीयाण्णिजन्तात्‌
सन्युः । “स्तौतिण्योरेव-- इति षत्वम्‌ । तदर्थमेव षोप्देशस्य पाठः । खातेति ।
९.१२ खे खदने । तच्च स्थेयैहिंसे । “सै खनने" इयव शंकराचार्यः । तस्मत्‌ कतरि
क्तः । अक्षामेति। ९१३२ श्छ ९१४ ज्ञे ९१५ वे क्षये । क्षैधातोः करैरि क्ते
क्षायो मः इति मत्वम्‌ । अजानन्‌ । जेधातोल्युट्‌ ॥

अन्यथेत्युक्तं रूपं वणेयति-

प्रसात्तकातयेसुरोपगीतं पूज्यं ताखाणहविर्विरोषेः ।

आपातमाल्यं शयितं सुवानकाश्चविषि स्ताततनो फणीन्द्रं ॥ ३२॥

्रसातकार्त्यैः प्रक्षीणमयेः खरैरुपगीतं स्तुतं खताखाणेः पक्र पकैशवरुपुरोडाशक्षीरनव-
नीतादिस्ये विर्विंशेषैः पूज्यम्‌ । अपातम्युष्कमम्डखानं माल्रं यख तस्‌ । छुवानकाशस्य
सम्यक्ट्युष्ककाशमज्ञयास्त्विडिवातिधवखा डोभा यस तस्मिन्‌ । साता वेषिता कुण्ड-
लीकृता तचुथसखय तस्मिन्‌ । फणीन्द्र रायितम्‌ । रैदशमीशमपदयदिति पूर्वेणान्वयः †--
प्रसातेति । सायतेः कर्तरि क्तः । कातर्येति ! ९१६ कै ९१७ गओ शब्दे । कायतेः "का-
राभ्यान्तरन्‌" इति भोजोक्ततरनि कातरः । तस्मात्‌ ष्यल्‌ । उपगीनमिति । गायतेः श.
व्दविरोषार्थत्वात्‌ सकर्मकात्‌ कर्मणि क्तः । शतेति । २१८ श्रे ९१९ सखे पके । त्रा
यतेः “श्तं पाके" इति निपातः! अख्लाणेति । खधातोः कतरि क्त यण्वत्त्वान्नत्वम्‌ ।

१, श्यायतेः संप्रसारणं च इति वार्तिकेनेति सारम्‌. यथाश्रुतस्य वु क्निपि संश्रसार-
णविधायकस्योणादिसूत्रसय “धीवा' इत्युदाहरणम्‌. २. शवौ श्रै" इति धावुपये.

१५७२ कृन्यमाल |

अपातेति । ९२० पै ९२९१ ओ घे शोषणे ¦ वैधातोः कतैरि क्तः । सुवानेति । व
च

धातोः प्रागबत्‌ क्तः । ओदित्वान्नत्वम्‌ । स्तातेति । ९२२ षै वेष्टने । ९२ ष्ण

इलेके 1 मै ्लौच इत्यन्ये । स्तेधातोः कतेरि क्तः ॥

एतद्रूपं पदयतोऽूरसख प्रवृत्तिमाद--
ल्ञातावदातः स पि्स्दाभां जिघन्पुगन्धं विधमन्नघानि ।
तिष्ठन्निहाभ्नायगमिष्टदं तमस्तोर्सुटेनाद्तधीः स्वरेण ॥ ३३ ॥

स ज्ञातावदातः खातश्वावदातश्च शुद्धः सन्‌ तदार्भां पिबन्‌ सुगन्धं लिघ्र्घानि वि-
धमंस्छजच्निह तिष्ठन्‌ स्फुटेन खरेण तमस्तौत्‌ स्वतवान्‌ 1 आत्रायगं वेद्गतम्‌ । अहता
कुटिला धीर्थख सः ॥-- ज्ञातेति । ष्णे शोचे । कतरि क्तः । अवदातः । ९२७ दैप्‌
शोधने \ पकारः “अदाप्‌ इति सामान्यग्रहणार्थः । शोधने द्धिः । अस्मात्‌ कतरि
क्तः । पिवन्‌ । जिघ्रन्‌ । विधमन्‌ । तिष्ठन्‌ । ९२५ पा पने । र्ग््ैया गन्धोपा-
दाने । ९२७ ध्मा शब्दामिसंयोगयोः । इह शब्दः शब्दना 1 अभिसंयोगश्व सुखवायुना
लक्षणया विधूरने, संतपिन पूरणे च । ९२८ श्चा गतिनिष्रत्तौ ! चतुणां शतरि "घ्रा
इत्यादिना पिबादयदेशाः । आन्नायेति । ९२९. श्ना अभ्यासे । भ्रायेणाद्पूरवैः । करमणि
घन्‌ । इष्टदेति । ९३० दाण्‌ दाने । (घ्रा इद्यादिसूत्र दाणिति विरेषणाथो णः ।
अस्मात्‌ "आतोऽनुपसग क । अद्वतेति । ९३१९ ह्व॒ कौटिल्ये । कतरि क्तः ।
खरेणेति । ९३२ स्त्र शब्दोपतापयोः । अस्मात्‌ शुम्धखान्त- इति सूत्र
खरेति निदंशादच्‌ ॥

स्मर्य श्ुभद्रारमुपासरामि त्वस्पादश्च्छामि न मोहगतेम्‌ ।
धृणास्तु ते विष्टृतश्चरदैयस्ताख्रसिक्तायुध विश्वसोतः ॥ ३४ ॥

अहं त्वत्पादसुपासरामि श्राप्ोमि मोहरूपं गर्तं न च्छामि न प्राप्नोमि । द्वयोः "आ-
शंसायां भूतवच्' इति चकारात्‌ प्रार्थनायां क्‌ । कीटं पादम्‌ । स्मायं चिन्तनीयम्‌ ।
दभद्रारं खुकरमिलयथैः । विष्ठृतश्चरदैयश्ुतासिक्तायुधः विष्डतेभ्यो हिंसितेभ्यः शर-
दैत्येभ्यः घुतैरासैः स्कः सिक्तमायुधं यस तादश, हे निश्वसोतः, जगतसततत्कमे
अनुङ्ञाकतैः, शेश्वर इति वा 1 तव धृणा दया मयि अस्तु ॥--स्मायंमिति । <देर स्ख
चिन्तायाम्‌ । ण्यत्‌ । द्वारमिति 1 ९३७ दँ वरण इद्यप्येके । धन्‌ । उपासरामि ।
९३५ ख गतो । ट्‌ । सरतेधौवादेशस्तु ढतगतावेव । च्छामि । ९३६ ऋ गति-
्रापृणयोः । लटि ऋच्छदेशः। गर्त॑म्‌ । ९.३७ गर ९३८ शु सेचने ।' “असिखभ्रिण्वाभि-
द्रदपूषुविभ्यसन्‌' इति कर्मेणि तन्‌ । तत्र गरतेरपि ग्रहणात्‌ । षणा । ¶हण भ्रूणस्भुण-
छपदयः' इति भोजोक्तथरतेभैः । विष्डतेति । ९२९ ठर दृच्छने । कौटिल्यं तत्‌ ।

१. “आाश्ा* इति पाठः. २. लुः इति धादुपादे.

धातुकान्यंमर्‌ । १७३

हिसा्थेऽप्यसि । कर्मणि क्तः ! ९८० घ॒ गतौ । खतौच दमे दधु ल॒ गताविलयेके ।
शुसिचिमिजां दीधश्व' इति छन्‌ । खुतेति । सधातोः कर्तरि क्तः । सोतः । ९७१ घु
ग्रसवेश्वययोः । प्रसवोऽभ्यचुज्ञा । तृच ॥

शुयन्तवाचा ध्रुवया प्रदूनं घोरद्रवचक्रजिताज्ञितारिम्‌ ।

स्मिताद्रैवक्रं गवमानभूषं नै स्वां घुताशं तशङ्कघोषैः । ३५ ॥

अहं त्वां गे प्रापतं प्रार्थये । श्रुखन्तवाचोपनिषदा ध्रुवया निया प्रदूनं ज्ञातम्‌ । गय-
थौज़ ज्ञानार्थता । घोरं यथा तथा द्रवता चक्रेण जिता अभिभूता अज्ञता अन्येरनभि-
भूता अरयो येन तम्‌ । सितेन मन्दहासेनाद्रेवक्त्रम्‌। गवमानाः शब्दायमाना मृषा यस
तम्‌ । कुतशङ्कख शब्दायमानशङ्खस् वोषैधुताङं शव्दितदिशम्‌ ॥1--श्ुतीति । ९७२ श्रु
श्रवणे । श्चुयजषिस्वुभ्यः करणे" इति क्तिन्‌ । ध्रुवया । ९४३३ ध्यु स्थेय । बाहुरुकात्कः ।
यद्रा ्ुवमपाये* इति निर्देशात्‌ साश्ुरिति माघवः । अ्रदूलम्‌ । ९४४ दु ९४५ दु गतो
दोः कर्मणि क्तः ! '्दुग्वोदीधश्वः इति निष्ठानत्वदी्घो । द्वदिति । धातोः शता । जि-
ताज्ितेति । ९७६ जि ९४५७ ज्ञि अभिभवे । "जि जि अभिभवे' इति टीलाञ्चुकः ।
जि्योः कर्मणि क्तः । धयलयादयोऽवुदात्ताः परसेभाषाः । स्मितेति ! ९४८ स्मिङ
ईेषद्धसने । नपुंसके भावे क्तः ! गवमानेति । ९४९. गुङू अव्यक्ते शब्दे । रानच्‌ ।
गै इति । ९५० गाङ गतो । खोट \ घुतकुतेति ! ९५१ चङ ९५२ कुङ्‌ ९.५३
उङ्‌ ९५५४ दुङ्‌ शब्दे । कुड्‌ अव्यक्तशब्दाथं इति केचित्‌ । द्वयोः कतरि क्तः ॥

स्तोत्रावमानेदुतवेणुवीणश्युतारुभेर्व्योमचरेच्यैतं ते ।
प्रवे भवाब्धिप्रुवमारतानां ध्रतामयं भक्तिनिमेयमद्धिम्‌ । ३६ ॥

अहं भक्तिनिमेयं भक्लया निमेयं व्यदयसनीयं दानपूरं परिग्राह्य ते अद्धि प्रवे पाप्रोमि'
कीटशमन्चिम्‌ । व्योमचरर्दिव्येज्युतं प्राप्तम्‌ । आरुतानां प्राप्तानां धृतामयं ध्वस्त पीडम्‌ ।
कीदर्व्योमचरेः । सतोत्रेणावमानैः शब्दायमानः । तथा दुताः शब्दिता वेणवो
वीणा च येषां तैः । च्युतं गतमञ्युभं येषां तैः ॥--अवमनैः । उड्धातोः शानच्‌ । दु-
तेति । इडः कतैरि क्तः । च्युतेति । ९५५ युङ्‌ ९५६ उयुङ् ९५७ श्रङ्ः ९५८
ङ्‌ गतो । ईड्‌ इति चैके । इङ्‌ इति चान्ये । च्युडः कतेरि क्तः ! च्युतम्‌ । ज्युड
कर्मणि क्तः । प्रवे । यरुडो कट्‌ । शवम्‌ । डः पचाद्यच्‌ । आरतानाम्‌ । ९५९. सङः
गतिरेषणयोः । रेषणं हिंसा । कतेरि क्तः । शतेति । ९६० धुङ् अवध्वं सने । कतैरि
ततः । निमेयम्‌ । ९६१ मेङः प्रणिदने । तच विनिमयः । अ्रपेणं वा । अचो यत्‌ ॥

द्यख मां देव कृपाम्बुरीत प्यानोजसा ऋतजगत्रयं ताम्‌ ।
पूताखिरं भूतबरं खुडीतौ ताये खितं प्राप्य तरामि मायाम्‌ । ३५

१. श्रि" इति धातुपाठे. २. शुट्‌? इति धातुपाठे, ३. @ंड' इति पाठः,

१७४ काव्यमाखा ।

हे कृपा्बुलीत देव, त्वं मां द्यख रश्च । अदं त्वां प्राप्य मायां तरामि । प्यानौजसा
भद्धवङेन परिपाछितिजगत्रयम्‌ । मूलो बद्धो बलियेन तम्‌ । खडीतो सोभनडयने तार्य
स्थितम्‌ ॥--दयखेति । ९६२ देङ्‌ रक्षणे । छोट ! शीतेति । ९६३ स्यैङ् गतो ।
कतरि क्तः । 'द्रवमूर्िस्प्चयोः इयः इति संप्रसारणम्‌ । प्यानेति । ९६8 प्येङ््‌ ददो ।
प्राग्वत्‌ क्तः । यण्व््वा्नत्वम्‌ । त्रातेति । ९६५ अङ पालने । कमणि क्तः । प्मिड-
द्थोऽनुदात्ता आत्मनेभाषाः । पतेति । ९६६ पृुङ््‌ पवने । शोधनं तत्‌ । कर्मणि क्तः ।
मूतेति । ९६७ मङ्‌ बन्धने । प्राग्वत्‌ क्तः । खडीतो । ९.६८ डीङ्‌ विहायसा गतो ।
क्तिन्‌ । पूृडादय उदात्ता आत्मनेभाषाः 1 तरामि 1 ९६९ वृ छवनतरणयोः । अभिभवे
च द्मे । वनं जलादावमङ्क्ता गमनम्‌ । उदात्तः परसमेभाषः । अस्माद्‌ ॥

अहं तवां प्राप्य मायां तरामीद्युक्तम्‌। त्र त्वक्छपां विना त्वत्पराप्निरपि दुरुभेदयाह-
जुगुप्सतेऽघाव्यसनं तितिश्चुमीमांसते जह्य च यो दडासा ।
स खस्वबीभस्सितवृत्तिरचौ तवारभेतापि कृपां रमेत ॥ ३८ ॥

योऽधाज्‌ जुगुप्सते अधं निन्दति । वयसनं इुःखं तितिष्चः क्षममाणो दढात्मा च सन्‌
ब्रह्म मीमांसत विचारयति । स खड तवाचांमारभेत छृपां ङ्मेत अपि ! अबीमस्सित-
रत्निः बीभत्सितमन्येषां चित्तविकारो न यसां ताद्शी इृत्तिव्यापारो यख सः 1-जु-
गुप्सत इति । ९७० गुप गोपने 1 ९७१ तिज निज्ञाने ! ९७२ मान पूजायाम्‌ ।
९७२ बध बन्धने । एषां कमात्‌ निन्दायाम्‌, क्षमायाम्‌, पूजितविचारे, दुगेन्धादिज- °
चित्तविकारे च सन्ुक्तः । निलयसन्नन्तत्वसाधनाच धातोः प्रथक्परयोगाभावात्‌ गोपना-
चर्थपाटो व्यर्थं इति इरदत्तादयः । गृप्षिज्किद्यः सन्‌ इति सन्‌ 1 एषामनुदात्तेत्वाद्‌
सन्नन्तस्यापि तड्‌ । ईदशात्‌ गु+खंट्‌ । तितिश्चुरिति । तिजेः सन्युप्रययः । मीमां सत
इति । माने: “मान्बध-' इति सनि लट्‌ । अबीभत्सितेति ! वधेः सनि नपुंसके मावे
क्तः । आरभेत । ९७४ रभ राभखे 1 उपक्रमस्तत्‌ । तत्रायं प्रायेणाद्पूर्वैः । कमेत ।
९.७५ ड रभ्‌ प्राप्तो । द्वायो. संभावने ठिड्‌ ॥

त्वत्कृपया जितेन्ियाणां त्वं सुलम इदयाह-

असक्तयोषैः पडहनशद्श्वेदन्य॒गास्कन्दवनान्तवासैः ।

याभाद्यकामेर्मनाद्रतागैः सप्योऽसि विष्णो यमिभिर्वितपेः ॥२९॥
, हे विष्णो, त्वं यमिभिः सप्योऽसि ्राप्योति । अश्क्तयोषरेनालिङ्धितख्रीकेः । तदि.
च्छाभावात्‌ पञ्चलां हननेन पुरीषोत्सर्गेण शुद्धः कषवेदद्धिः अन्यक्तशब्दं कुणिः खैः
कूरस्गरस्कननोऽग्रापतः, अनभिभूतो वा, वनान्ते वासो येषां तेः । याभादिषु रतादिष्व-
कामैः {--अं “क्तेति । ९७६ षन्ज परिष्वद्धे । कर्मणि क्तः । हमेति । ९७७ हद्‌
पुरीषोत्समे । "नपुंसके भवे क्तः" । रभादयोऽनुदात्ता अवुदात्तेतः । क्षवेददिति । ९७८

धातुकाग्यम्‌ । १७५

अिंध्विदा अव्यक्ते शब्दे । उदात्त उदात्तेत्‌ । शता । अस्कनिति । ९७९ स्कदिर्‌
गतिशोषणयोः । कर्मणि कः । याभेति । ९८० यभ विपरीते मथुने । तच्च ॒पुरुषायि-
तम्‌ । यभ मेन इत्येदैके । ध्‌ । नमनात्‌ । ९८१ णम अहत्वे शब्दे च द्मे ।
युट्‌ । गतेति । ९८२ गघ्ु ९८द खपु गतौ । गमेः कतरि क्रः । खप्यः । स्पे: च्छ
दुपधादू-' इति क्यप्‌ । यमिभिः । ९८४ यम उपरमे । उदिदिति केचित्‌ । यमः स-
समुपनिविषु चः इति अबन्तान्मत्वर्थाय इनिः । वितपः । ९८५ तप॒ संतापे । धन्‌ }

अक्रूरस्य इलयरोषमाद-

ल्तार्षिरेवं तमसङ्ग चेताः स्तुवन्नदद्रा च पुनः श्चणात्तम्‌ ।

कृत्वा स कटं दशना्गोरं कृष्णं यय देयनिदाचसेवम्‌ ॥ ४० ॥
स तमेवं स्तुवन्‌ पुनस्तं क्षणादृषट च कृखमवद्यं कतैव्यं कृत्वा, द नाञ्युगोरं मन्द्‌-

सितसितात्मानं कृष्णं रथस्थं श्रीकृष्णं ययौ प्राप । यक्ता आर्तिर्यन सः । असङ्ग चेतो
यस सः । दैयरूपसख निदाघस्य ग्रीष्मतौः मेषं वर्षतुंम्‌। तन्नाश्चकमिलयर्थः ॥--लयक्तेति।
९.८६ त्यज्ञ हानौ । कर्मणि क्तः । अस्ङ्गेति । ९८७ घन्ञ सजे । घन्‌ । अष्ट !
९८८ इदिषर्‌ प्क्चणे । कत्वा । दरनेति ! ९८९. द्‌न्श दशने । द्शनशब्देन दन्ताथ॑न
तच्किया लक्षयते । ष्दंशेः करणे ल्युटि नलोपो वाच्यः" इति नरोपः । कृष्णमिति । ९९०
क्ष विटेखने । विरेखनमिहाकर्षणम्‌ । षेणे" इति नक्‌ । निदाधेति । ९९१
दृह्‌ भस्मीकरणे 1 घञि 1 न्यंदक्वादित्वात्छुत्वम्‌ 1 मेषमिति । ९९२ मिह सेचने ।
अचि प्राग्वत्‌ कुः । स्कन्धादयोऽवुदात्ता उदात्तेतः !

मगवतोऽकूरानुमरहमाद--
मोहं चिकित्सन्वचसास्य कृष्णो दीदांसुचित्तस्य सुभिस्मितस्य ।
जगाम शीश्चांसितदाखहस्तेगोयैः सदसो परिपकपुण्येः ॥ ४१ ॥

असौ कृष्णो वचसास्य मोहं चिकित्सन्नपनयन्‌ गोपैः सह जगाम । दीदांयुचित्तख
दीदांख ऋजूभवनक्षीरं चित्तं यस्य तस्य । शीदासितश्चचदसतेः । शीशांसितं तीक्ष्णी-
कृतं रां हस्ते येषां तैः 1--चिकित्सनिति । ९९.३ किंत निवासे रोगापनयने च ।
अयसुदाततेत्‌ । सन्नन्तः । उदात्तेत्वात्‌ सन्नन्त परस्मेपद्मेव । अत्र निवासाथ। व्यर्थः ।
रोगापनयने हि सन्नच्यते । संशयनिग्रहापनयनारानाद्यश्चाखाथाः । असात्‌ शु-
भिज्किद्यः' इति सनि राता । दीद इति । ९९४ दान यवेखण्डने । ९.९५ सान
तेजने । इमावपि निलयसन्नन्तौ खरितेतौ । दानेराजेवे सलुक्तः अवखण्डनीोक्तन्येथा ।
दानैः “मान्बध- इति सनि उः । शीश्ांसितेति । श्चनेः निशातने भ्राग्वत्सनि कर्मणि
त्तः । परिपकेति ! ९९.६ ड पचषू पाके । कतरि क्तः । "पन्चौ वः" इति निष्ठावत्वम्‌ ¶

१. जिषिद्‌ा" इति घातुपठे, २. *न्यङ्खादित्वात्‌ इदयादरै. २, “खण्डने' इति धातुपाठे.

१७६ कात्यमार ।

ते संसचन्तो धृतभक्तिरागाः छष्णेन कंसं मनसा रान्तः ।
ेषन्भुखा इष्टिनिवापदहीनां कष्टं पुरर प्रापुरुदूढदपीः ॥ ४२ ॥
ते कृष्णेन संसचन्तः संबधरन्तः पुरीं प्रापुः । त्वेषत्‌ दीप्यमानं सुखं येषां ते । इष्टिनि-
वापहीनाम्‌ । इरदिवपूजा निवापः पितृक्रिया ताभ्यां हीनाम्‌ । अत एव क्ष्टंनि-
न्दिताम्‌ ॥--संसचन्त इति। ९९७ षच समवाये । स च संबन्धः । शता । भक्तीति ।
९९८ ज्ञ सेवायाम्‌ 1 विभजने च द्मे । किन्‌ । रागेति । ९९९. रन्ज रागे । घञ्‌ ।
"धनि च भावकरणयोः इति नलोपः । शपन्तः । १००० शाप आक्रोशे । शता ।
त्वेषदिति ! १००१ त्विष दीप्तो । शता । इटीति । १००२ यज्ञ देवपूजासंगतिकरण-
दानेषु । क्तिन्‌ । "वचिखपि- इति संप्रसारणम्‌ । निवापेति । १००३ इवप्‌ बी-
जसंतामे । तच क्षेत्रे बीजानां विकरणम्‌ । अयं केशखण्डनेऽपि । निपूर्वैत्वात्‌ पितृक्रिया-
थता । घञ्‌ । उदेति । १००४ वह प्रापणे । कर्मणि क्तः । यजादित्वात्संप्रसारणम्‌ ।
पचादयोऽनुदात्ताः खरितेतः । षचिस्त्दात्तः ।
ततो निवत्खन्दिविसोष्वैभागे चारूतकीयैम्बरवीतखोकः ।
हरिः समाहूय बदन्सहायान्पुरस्य बाह्योपवनं शुशाव ॥ ४३ ॥
ततो हरिर्दिवसोर्ध्वभागे निवत्छयन्‌ निवासं करिष्यन्‌ सहायान्‌ समहय वदन्‌ पुरस्य
वा्योपवनं श्राव प्राप । कीदशः हरिः । चारूतकीलंम्बरवीतसखोकः । चार्‌ यथा तथा
उतेन विस्तारितेन रीतिंरूपेण वच्ेण वीतश्छदितो खोको येन सः । निवत्छन्निति ।
१००५ वस॒ निवासे । अचुदात्त उदात्तेत्‌ । छटः सद्वा इति शाता । उतेति ।
१००६ वेयु तन्तुसंताने व्याप्तो छादने चाह भष्चिः । कर्मणि क्तः । वीतेति।
१००७ व्येचयु संवरणे । प्राग्वत्‌ क्तः । समाहूय । १००८ हञु स्पधोर्यां शब्दे च ।
दाब्दः शब्दनं चाह्वानम्‌ । ल्यप्‌ । वेजादयोऽनुदात्ता उभयतोभाषाः । वदन्‌ । १००९
वद्‌ व्यक्तायां वाचि । उदात्त उदात्तेत्‌ । शाता । द्ुश्ावेति । १०१० दु ओश्वि ग-
तिदच्योः ! उदात्तः परसमेभाषः किट्‌ । “टिय्वभ्यासस्योभयेषाम्‌' इति संप्रसारणम्‌ ।
वरत्‌ । यजाद्यो वृत्ताः । भूवादयस्तन्रक्छताः । वेन चुधम्पादीनां शपसिद्धिः । शभ्विकई-
णभूवादयो गताः ॥
अथ मधुरोपवनप्राप्यनन्तरं राजमागंयानादितदिनशेषभाविनीमवस्थामाद-
अहन्मधुघ्नो द्विषते बिद्धज्य शधवस्कजं विश्वमुदं दुहानः ।
माठेयदिग्धो जनदृष्टिरेद्यश्वक्षीमहीमां पुरमिल्युपतं ॥ ४४ ॥
मधुघ्ः श्रीकृष्णः श्ववल्कजम कूरं द्विषते द्विषन्तं बोधयिठुं विज्य अदन्‌ मुज्ञानः सन्‌
वयमिमा पुरं वक्षीमहि पदयेम इति । एवम्‌- सहायान्‌ उक्त्वोपैतं समीपमगच्छत्‌ । की-
ददः श्रीकृष्णः । माल्येन चन्दनेन दिग्धो छिप्तः । अनेन निसग॑कमनीयस्यपि तख त-
दानीभ्रगन्यश्मधारणसोभातिशयमाह । अत एव जनटष्िलेह्य आखाद्यः, न तु दद्य एव ।

धातुक्राव्यम्‌ । १७७

अत एवानुक्तसिद्धामपि सर्वेमनस्तुष्ट स्पष्टयति-- विश्वेषां सर्वेषां युदं ददानः पूरयन्‌ ।
तद्रुपमश्त क्षारयन्‌ वा ॥-- अदन्निति । १०११ अद्‌ भक्षणे । “न्ययद्न्ति दका मेषान्‌"
इयाद्‌ हिंसाथाऽपि । मसाच्छता । मघुघ्न इति । १०१२ हन हिंसागव्योः। अमनुष्यकर्तृके
चः इति टक्‌ । अनुदात्तावुदात्तेतौ । द्विषते ¦ १०१३ द्विष अप्रीत । शता । दुद्ानः ।
१०१४ दुह्‌ प्रपूरणे । प्रपूरणं पाच्रादिपूरणाथं क्षारणम्‌ । तस्मात्‌ शानच्‌ । दिग्ध इति ।
१०१५ दिह्‌ उपचये । उपचयो छेपनम्‌ । कर्मणि क्रः । लेह्य इति । १०१६ छिह
आखादने । ण्यत्‌ । द्विषादयोऽनुदात्ताः खरितेतः । वक्षीमहि । १०१७ चश्चिङः
व्यक्तायां वाचि । तत्र प्रयेणाद्पूर्वोऽयं ददनार्थोऽपि निमनच्रणे लिड्‌ । उपेतं । १०१८
डर गतौ । कम्पने च द्मे ! अस्माद्‌ ॥

पुरावखोकनव्याजेन भक्तानुप्रहाथं प्रस्थितख तयस्य प्रवृत्तिमाह-
इईख्योऽयमीशः समुपासिशीडैरारशासितः पीतपटीं वसानः ।

खीयेच्चकंसे कशनीयकासी रमोष्ठनिंसी नतचित्तनि्डी ।॥ ४५ ॥

अयमीशः पीतपटीं वस्षानस्तदानीं विशेषरम्यां परिदधानः सन्‌ खीयेः चकेसे संचरि-
तवान्‌ । पीतपटीं वसान इदयनेन मनोहरत्वमुक्तम्‌ । कीराः ! ईव्यः स्तुद्यः । समुपासि-
शीलेराश्चासितः । समीचीनासुपास्ि ध्यानं दीर्यन्ति अभ्यस्यन्ति ये तैराश्ासित इष्टः।
करानीयान्‌ शासनीयान्‌ कसितुं शासितं रीटं यख सः । रमाया ओष्ठं निंसितुं चुम्बं
शीरं यस्य सः । नतानां चित्तं निज्ञयितुं शोधयितुं शीलं यस्य सः ।॥--ईल्य इति ।
१०१९. ईड स्तुतौ । ण्यत्‌ 1 ईश इति । १०२० इ रेशचरये । पचायचि ईशः । ससुपा-
स्तीति ¦ १०२१ आस उपवेशने । उपपू्वैत्वात्‌ सेवार्थत्वम्‌ । क्तिन्‌ । आरासितः ।
१०२२ आड्‌ शासु इच्छायाम्‌ । उदियेके । कर्मणि क्तः \ वसानः । १०२३ वस
आच्छादने । शानच्‌ । चकंसे । १०२४ कसि गतिशासनयोः \ कशेदेके कसेखन्य ।
कंसेिट्‌ । करनीयकासी । कशेरनीयर्‌ । कसेणिनिः । रमोषटनिसी । १०२५ णिसि
चुम्बने । णिनिः । चित्तनिज्ञी । १०२६ णिजि द्धौ । अस्माण्ण्यन्ताण्णिनिः ॥

भगवदृदनेन पौराणां खसखवासखनायुरूपं विकारं चक्तुमाद-

रिलानपिजानसुवणेमूषासंप्रखजितो वृज्यविवखिसेव्यः ।

पृक्ता्रजः प्रखितगोपसूनुरषटोऽन्धिश्चायी स जनेवद्धिः ॥ ४६ ॥

अबव्धिशायी स पएक्ताग्रजः संयुक्ताम्रजः पृक्ञितगोपसूनुः संयुक्तगोपबालश्व सन्‌ युबद्धिः
कौतुकातिशयात्‌ तत्र मिश्नरीमवद्धिजैनेर्टः । आसीदिति रोषः । कीडगिलयाह-चिज्ञा-
नाभिरव्यक्तशब्दं कु्वाणाभिः पिज्ञानाभिर्वेणोधिक्येन पिङ्गलीभवित्रीभिः खुवणैमूषाभिः
संज्ञितः पिद्गटीभूतो इज्यविवरक्ञिसेव्यः व्ज॑नीयवजैनशीटैः सद्धिः सेव्यः ॥--शिज्ञान-
पिज्ञानेति ! १०२७ शिजि अन्यक्ते शब्दे । १०२८ पिजि वर्णे । पिद्गर्तवं तत्‌ ।

१, “मद्रूप इति पाठः. २, “आडः शस इच्छायाम्‌ इति पाठः.
द्‌, १७

१७८ काव्यमाला ।

संपर्चन इयेके। अवयव इल्यन्ये । अव्यक्ते राञ्द इत्यपरे । एजि इव्यप्येके शिनल्लिपिज्योः रा-
नच्‌ ।पुज्ेः कर्तरि क्तः । इज्यविद्रलीति । १०२९ चुजी वजेने । इदिदिति केचित्‌ ।
तस्मात्‌ क्यप्‌ 1 इदित्त्वपक्षे णिनिः पक्तेति । एजञितेति । १०३० परजी संपचैने 1 इदि-
दिति केचित्‌ । द्योः कर्मणि क्तः । ईैरादय उदात्ता अनुदात्तेतः । सूनः । १०३१ घुङ्‌
प्राणिमभेविमोचने । छवः कित्‌" इती नुः । अब्िशायी । १०३२ शीङ्‌ खरे ! उदात्ता-
वात्मनेमाषो । शीडो णिनिः । युवद्धिः । १०३३ यु मिश्रेणे । अमिश्रणेऽप्येके । दाता ॥

अलयन्तमक्तानामवृस्थामाद--
केऽप्यल्परावं जुचुबुः खण्षु श्षुरक्ष्णुतात्मानमयुं सुताखाः ।
सोऽनूएतोऽयोलनसुत्कुवत्या काच्चयेव. कामं स्तुवतां ब्रुवाणः ॥४७॥

केऽप्यमेयभाग्या अमुं ज्ञताख्राः श्ुतो भक्तिङ्किननहदयतया खतो बाष्यप्रवाहो येषां
तादृशाः ! अत एव गद्रदेनात्पो रावो यस्मिलथा नुुवुस्व॒ष्टूवुः । कीदशम्‌ । खदेषु दुज-
नेषु श्वुरवत्‌ क्ेणुतस्तेजितस्तीक्ष्णः आत्मा मनो यख तम्‌ । भगवतो भक्तेषु कृपाति-
रायमाह-सोऽनूणैतोऽनाच्छन्रखरूप एवात्मानं प्रकाशयन्‌ । कुवलया कणन्या काद्या
स्तुवतां काममिष्टं युष्माकं भवत्विति ब्रुवाण इवायौत्‌ तेषामभिमुखमगच्छत्‌ । जनान्‌
तत्तत्कर्म सोति प्रेरयतीति जनसुत्‌ । ईश्वर इति वा ॥--रावैति । १०३४ सु शब्दे ।
@ृयल्युटो बहुलम्‌" इति बाहुरकात्‌ घञ्‌ । वुुचुः । १०३५ णु स्तुतो । छिट्‌ 1 श्चुरेति
१०३६ ु्चु शब्दे । @ऋजेनद्र-* इत्यादिना रनि निपातितः । क्षौति वपनकाङे कृदिति खन.
तीति क्षुरः । श्णुतेति । १०३७ क्ष्णु तेजने । कर्मणि क्तः । लुतेति । १०३८ ष्णु
परखवरणे । कतरि क्तः) योलखादय उदात्ताः परस्मेमाषाः। अनू्॑त इति । १०३९ ऊणुय
आच्छादने । उदात्त उभयतोभाषाः। कतरि क्तः। "वाच्य ऊर्णोणैवद्धावः” इति णुधातुवेदका-
च्त्वादनियत्वम्‌ । अचोत्‌ । १०४० द्यु अभिगमने । ड्‌ । “उतो इृद्धिः- इति शद्धिः ।
जनयत्‌ । १०४७१ घु प्रसवैश्वयैयोः । श्रसवोऽनुज्ञा । ध्या पीडा ्रवसापि दति महतीमौ-
त्ठुक्यदुःखासिकाम्‌" । इति प्रयोगादुत्पादनमपि भ्रसवः । तस्मात्‌ क्रू । कुवत्या । १०४२
कुः शब्दे । शतरि डीप्‌ । अनुदात्ताः परस्मेभाषाः 1 स्तुवताम्‌ । १०४३ टच्‌ स्तुतौ ।
रता । त्रुवाणः । १०४४ ब्ूञ्ु व्यक्तायां वाचि । शानच्‌ । अनुदात्ताबुभयतोभाषौ ॥

पुरान्तमीगं गतस महामागप्राप्या सर्वसुकृविजनानुप्रहमाह-

इयः स्वधीतोपनिषद्धिरेषामधीत्यरूपः स वियन्कमेण ]

इय.्नं राजपथं समायाद्वाताङुरोद्धातपताकमीखः ॥ ४८ ॥

स ईशो वियन्‌ संचरन्‌ क्रमेण राजपथं समायात्‌ प्राप । कीदशः । खधीतोपनिष-
दविवैदान्तपारणेरियः राप्तं शक्यः ! एषां ज्ञानिनामधीदयं सरणीयं रूपं यख सः । कीदशं
राजपथम्‌ । इयज्ञनमियन्त इतस्ततो गच्छन्तो जना यस्िसम्‌ । तथा वातेन आकुला

1111 ककत कणैः ~

१. "ततस्ततः इति पाठः,

, षातुकान्यम्‌ । १७९

उद्धाताः पताका यसिस्तम्‌ ॥--इद्य इति । १०४५ इण्‌ गतो । “एतिस्तु-> इति क्यप्‌ ।
खधीतेति । १०४६ इङ्‌ अध्ययने । कर्मणि क्तः । अधीयति । १०४७ इक्‌ सरणे ।
इण्वदिक इति वाच्यम्‌" इति क्यप्‌ । वियन्‌ १०४८ वी ग॑तिन्याशिप्रजनकान्दययसनखाद-
नेषु । जन्मोपक्रमलतात्‌ गभग्रहणं प्रजनः ! शता । इयदिति । वी ई इति प्ष्टेषादीघातोः
राता । सामायात्‌ । १०४९ या प्रापणे । इह प्रापणं गतिः । ड्‌ वातेति । १०५०
वा गतिगन्धनयोः) “गन्धनं सोरभ्यकरणम्‌" इति सदहखनाममाष्ये । अर्दनं हिंसनं च
गन्धनम्‌” इति रीखद्चकः । उद्धातेति । १०५९१ भां दीप्तो ! द्वयोः कतरि क्तः ॥

मगवह्छनोत्ुकानां नारीणाम्‌वस्य शनोत्षुकानां नारीणामवस्थामाह चतुद॑स्मिः-

स्रान्यस्तदा श्राणसुपार्य चान्न निद्रां गताः प्सातिपरास्तथान्याः |
पान्यः शिशुन्धान्यधनानि रान्यो खान्यश्च काथित्छुसुमानि दान्यः४९
ख्यान्यः कथाः प्राणस्ुदां पतीनां निमौन्य इष्टानि चटून्वचयः ।
नार्यो विदित्वोपगमं मुरारेरासन्गता राजपथं सुमम्‌ ॥ ५० ॥
तदा नायो सुरारेखपरगमं विदित्वा सुमृष्टं सम्यक्रोधितं राजपथं गता आसन्‌ ।
ल्लान्तयः स्लानं क्वैयः। अन्याः श्राणं एक्रमन्नसुपाद्य भुक्तवा निद्रां गताः। तथा--प्साति-
परा भोजनपराः । शिच्‌ पान्यो रक्षन्यः । धान्यधनानि रान्यः तत्तननेभ्यो यच्छन्यः।
खान्यः तान्येव तेभ्य आददानाश्च 1 काधित्‌ कुष्ठमानि दन्यः नद्यः । कथाः
द्यान्यः कथयन्यः । प्राणयुदां पूणेहषोणां पतीनामिष्यनि नि्माँन्यः कुर्वाणाः । चद्‌
प्रियवाक्यानि वचदयः भाषमाणाश्च । एवं तत्तसपरदरत्ति कुवाणाः ॥--लान्य इति ! १०५२
ष्णा रचे । शतरि डीप्‌ 1 "आच्छीनयोचंम्‌ः इति यम्‌। श्राणम्‌ 1 १०५२ श्चा पाके 1
पाकोऽत्र विद्धि्तिः । कतरि क्ते यण्वतत्वा्तवम्‌ । निद्राम्‌ 1 १०५७ द्व! त्सायां गतै। ।
सा च परायनखपौ । खपे निपूर्वः । 'आतश्ोपसरभः इद्‌ । प्साति । १०५५ प्सा
भक्षणे \ क्तिन्‌ । पान्यः । रान्यः। खान्यः । दान्दयः । ख्यान्यः । १०५६ पा रक्षणे ।
१०५७ रा दाने । १०५८ खा आदाने । द्वावपि दानाथावित्येके । १०५९. दाप्‌
र्वने । १०६० ख्या प्रकथने । छा इदयपि केचित्‌ । एभ्यः शतरि डीप्‌ \ प्रणेति ।
१०६१ पा पूरणे । कतरि कते नत्वम्‌! निर्मान्यः । १०६२ मा मने । मानमिहा-
न्तभोवः । निष्पू्वत्वादर्थभेदः । शतरि डीप्‌ । वचदयः। १०६३ बच परिभाषणे । शतरि
डीपि सलकाराभावाद्‌ 'अच्छीनयोः* इति नुम्‌ न । इणादयोऽनुदात्ताः परसेभाषाः ।
इड्‌ त्वात्मनेपदी । विदित्वा । १०६७ विद्‌ ज्ञाने । क्त्वा । आसन्‌ । १०६५
अस भुवि । ठ्ड्‌ । स॒ग्ष्टम्‌ ।१०६६ श्चजू खद्धो । शोघना सा । कर्मणि क्तः ॥
विरम्बहेतोः समरोदद्न्या विरोक्य सुप्रा इव तस्थुरन्याः ।
उदश्चसन्प्राणमिवाप्य काश्िद्ृष्रा सरीर मृदु जक्षतं तम्‌ ।॥ ५१ ॥

१, "गतिप्रजनकान्यशनखादनेषु" इति पाठः.

१८० काव्यमाल ।

अन्या गरड मन्दं जक्षतं हसन्तं सरीरं तं दृष्ट्रा विलम्बहेतोः पूर्वमेव दशेनाभावेन
हेतुना समरोदत्‌ । अन्या विलोक्य सुप्ता इव तस्थुः सब्धाः सदय इव तस्थुः । काधित्‌
प्राणमाप्य रुभ्ध्वा इव उदश्वसन्‌ । उच्छरासमकरवैन्‌ ।॥--समरोददिति । १०६७ रुदिर्‌
अश्चुविमोचने । कुडि अड्‌ गाग्येगार्वयोः" इद्यडागमः । विदादय उदात्ता उदात्तेतः ।
सुप्ाः । १०६८ ञि ष्वप्‌ शये । “दन्यम्‌” इतीत्त्वप्रसङ्गात्‌ “नि ष्वप्‌ शये" इलयप-
पाठः । अस्मात्‌ कतरि क्ते वचिखपि~- इत्युत्वम्‌ । उदश्वसन्‌ । १०६९. श्वस प्राणने ।
ल्‌ । प्राणम्‌ । १०७० अन च प्रपूर्वाद्‌ । जक्षतम्‌ । १०७१ जक्ष भक्षटस-
नयोः । शतरि नाभ्यस्ताच्छतुः इति जुमभावः । रुदादि पन्चकं गतम्‌ †

तं जाग्रतं दीनदरिद्रपोषे चकासतं शासतमग्रञचान्तान्‌ ।
देवं स्फुरदीधितिमम्बुजाक््यो वेव्यानमाखोक्य विमोहमापुः ।॥ ५२ ॥

अम्बुजाक्षयो वेव्यानं गच्छन्तं तं देवमालोक्य विमोहमापुः । कीदशम्‌ । दीनदरिद्रिपोषे
जाग्रतम्‌ । दीनानामनाथानां दरिद्राणां च पोषणे वधेने च जाग्रतमुचिद्रम्‌ । चकासतं
खतः शोभमानम्‌ । अप्रशचान्तान्‌ । पयुदासे नञ्‌ । शासतं शिक्षयन्तम्‌ 1 स्फुरदीधितिं
म्रसरत्कान्तिम्‌ ॥-जग्रतमिति । १०७२ जाग निद्राक्षये । शता । दरिदरिति । १०७
द्रिद्वा इुगेतो । कः । चकासतम्‌ ¦! १०७४ चकास दीप्तौ । शासतम्‌ । १०७५
रासु अवुरिष्टौ । विविच्य ज्ञापन तत्‌। द्वयोः शता । प्राग्वज्चुमभावः । श्वसादय उदात्ताः
परसमेमाषाः । दीधितिमू । १०७६ दु धीङ्‌ दीप्तिदेवनयोः । देवनं कीडानिजिगीषादि ।
अस्मात्‌ क्तिनि महादित्वादि्‌ । वेन्यानम्‌ । १०७७ वेवीङ्‌ वेतिना तुल्ये । वी
गतिप्रुज्नकान्यसनखादनेषुः इत्युक्तेन वेतिना वुल्येऽ्थं इयर्थः । अस्ाच्छानच्‌ ॥

कदा न्वहं ससि समं रतान्ते प्रसंस्ततानेन वशानुगेन ।
इत्यादि संबोभुवतोऽभिकाषांसा निहुवाना ददृञ्यस्तमीशम्‌ ॥ ५३ ॥

ताः “अहं रतान्ते प्रसंस्रता निद्रां गतेन वद्ाुगेन खाधीनतां ्रापतेनानेन सह कदा
नु सस्मि खपिमि' इद्यादि संबोभुवत एवमायहमहमिकया पुनः पुनजोयमानानभिलाषान्‌
निहवानारछादयन्यः सदयः तमीशं ददशः ॥-सस्ीति ¦ १०७८ षस १०७९ संस्ति
सप्रे । ससेखट्‌ । प्रसंसरता । संसत: शता । इदित्वात्‌ सकारात्पू्वं॑जुम्‌ । वेति । १०८०
वशा कान्तो । कान्तिरिच्छा । वशिरण्योरन्वाच्यः" इदयप्‌ । षसादय उदात्ता उदात्तेतः ।
संबोभुवत इति । १०८१ चकंरीतं च इति मुवो यड्छकि शब्छक्‌ । परस्मेपदे ततः
दाता । निहुवानाः १०८२ हृड्‌ अपहवे । शानच्‌ । अयुदात्त आत्मनेभाषः । छग्वि-
करणं समाप्तम्‌ ॥ ॥

१. शश्रपूवोयुड्थं “दर्श्व' इति घञ्‌” इति पाठे भवेत्‌. २. "सिः इति पाठः.
३, अपनयने इति धातुपारस्यपाठः.

धतुकन्यम्‌ | १८१

एवं रागाङुकाघ्च रीषु भगवतो वत्तिमाह-

जुहस्मियो भीरुजनं द्धियात पिप्रच्छृपाभारभरतैरपाङ्गैः ।

अमेयधामा स जहेऽवहानिं ददल्नेभ्यो सुदमादधानः ॥ ५४ ॥

जुहसत्पियः स जहे । जुहताममिकमाचुष्ठातृणां भियः स कष्मो राजमार्गं एव किंचित्‌
संचरितवान्‌ । कीदशः । कपाभारेण अतेः पू्णरपद्धैमीरुजनं छ्ीजनं पिषत्‌ संकटात्‌
पाटयन्‌ हिया र्नया आततं व्यार छीजनं जनेभ्यो भक्तजनेभ्योऽघदयानिं दुरितक्षयं
ददत्‌ प्रयच्छन्‌ । सुदमानन्दातिश्यमाद्धानश्च ॥--जुहदिति । १०८३ इ दानादनयोः
भ्रीणनेऽपीति भाष्ये । दानमस्यादौ प्रक्षेपः तन््रेण । दातरि (नाभ्यस्ताच्छतुः इति युम-
भावः । भीरु इति । १०८४ जिभी मये । भियः ज्कुकनौ" इति क्रुः । हिया । १०८५ ही
र्नायाम्‌ । भावे किप्‌ । हादयोऽनुदात्ताः परसेभाषाः। पिषरत्‌ । १०८६ घृ पारनपूर-
णयोः । हखान्त इयेके । उदात्तः परस्मेभाषाः । हखान्तस्त्वनुदात्तः शता! भारभतैः
१०८७ इभ्य धारणपोषणयोः । इ खज्‌ इति द्मे । कर्मणि धन्‌ । क्तश्च । अनुदात्त
उभयतोभाषः । अमेयेति । १०८८ भाङ्कमाने राब्दे च । अचो यत्‌” । जहे । १०८९ ओ
हाड गतो । खट्‌ । शृजादित्रयं गतम्‌। अनुदात्तावात्मनेभाषो । दानिम्‌ । १०९०गह्‌ाकू
द्यागे । श्लाम्ला- इति निः। अवुदात्तः परसभाषः। ददत्‌ । १०९.१ ड दा दाने।
दता । आद्घानः । १०९२ इ धाञ्‌ धारणपोषणयोः । दानेऽपीद्येके । शानच्‌ ॥

व व क क

प्रणेनिजद्धिमेतिमथेतत्वं सुवेविजानेयदुभिः स विष्णुः |
घमाष्मभिस्तत्र समारताग्रे नभस्तुरेस्तैः प्रधने प्रवीणः ॥ ५५ ॥

स विष्णुस्तत्र तस्मिन्देशे तैर्यदुभिरपरे समारत संगतोऽभूत्‌ 1 कीदृशेथेदुभिः । मतिं
प्रणेनिजद्धिः शुद्धां परिपुष्यं च कुर्वाणः । अर्थतत्त्वं पुरुषार्थानां सारासारतत््वं खुवेविजनेः
सुतरां विभजद्धिः। घरममोष्मभिग्रीष्मसदशग्रतापैनैभस्तुरेमषवद्वेगवद्धिः । प्रधने युद्ध प्रवी-
णेः ॥--प्रणेनिजद्धिः । १०९३ णिजिर्‌ शौचपोषणयोः । रता । सुवेविजानेः । १०९४
विजिर्‌ एथग्भावे । शानच्‌ । विष्णुः । १०९५ विष्ट व्याप्तौ । उदिदिेके 1 हरिदिति
दमे । "विषेः किच' इति सुप्रययः । निजादयोऽनुदात्ताः खरितेतः । घरमेति । १०९६ धु
क्षरणदी घ्योः । समारतेति । १०९८ ऋ गतो । संपूर्वात्‌ समो गम्युच्छि-* इति तड्‌ ।
अनुदात्ताः परसेभाषाः । नम इति । ११०० भस मत्संनदीप्योः । उदात्त उदात्तेत्‌ ।
नञ्पूर्वात्‌ किप्‌ । तैरैरिति । ११०२ तुर त्वरणे । उदात्त उदात्तेत्‌ । शइरुपध-'इति
कः । प्रधंनेति । ११०४ धन धान्ये । अन्यमरणाधोदस्मादूघञथं कः । अयमप्युदात्त
उदात्तेत्‌ । इत्‌ । जुदोदयादयो इत्ताः । ईंडविकरणं समाप्तम्‌ !

१. अन्र १०९७ ह प्रसह्यकरणेः १०९९ “ख गतौ एतौ धात्‌ नोदाहतो.

२. अत्र “११०१ कि ज्ञाने" नोदाहृतः. ३. अन्र ११०३ धिष ₹ाब्दे ११०५ जन
जनने ११०६ गा स्तुतो" एतेऽपि नोदाहृता

१८२. ` काव्यमाट ।

अथ रजकवधप्रसङ्गमाह~~
दीव्यन्देवो बिचित्रस्युवमथ रजकं प्रक्चतायूतमग्र
छ्ीव्यन्तं तत्रतत्र सुसितफरूगणान्क्रोव्युषः प्योसदहीनन्‌ ।

तं पुष्यद्ृष्टिरयद्वषमपि च गतत्रासमुर्छुथ्यदङ्ग
पोथ्यं प्रोचे खरेण स्वजनविगुधितं क्षिप्यता पुष्पमाध्वीम्‌ ।॥५६॥

अथ दीव्यन्‌ गच्छन्‌ देवः कीडादि कुर्वन्‌ हरिये आष्यूतमागतं रजकं श्क्षत ॥
कीदक्‌ देवः । क्रोय्युषः क्रसां कुटिलीभवतां व्युषः दाहकः । कीदशं रजक्रम्‌ । विचिच्र-
स्युवम्‌ । नानारूपं सूचिकर्म ऊर्बन्तम्‌ । ज्ञसितान्‌ . भक्षितान्‌ फरुगणान्‌ प्योसहीनं
विभागदयल्यं यथा तथा त्र तत्र टीव्यन्तं टीवनं कुवैन्तम्‌ । प्योसदीनमिति रजकविशे-
धणं वा । अपि च पुष्पमाष्वीं क्षिप्यता निरस्ता सखरेणतं प्रोचे । कीटरो तम्‌ ।
युष्यन्लयां ज्वलन्यां टधे टृखन्ती सुट्‌ यख तम्‌ । उक्कुथ्यत्‌. पूतीभवदङ्ग यख तम्‌ ।
पोथ्यं हिंसनीयम्‌ । खजनेन विगुधितं परिढतम्‌ ॥-- दीव्यत्तिति । ११०७ दिवुक्ीडा-
विजिगीषान्यवहारदयुतिस्ततिगतिषु । व्यवहार उक्तिक्रियादिध्व । विदि (दिवि) रेशयार्थ
इति देवतान्तादिसूत्रै माह हरः । अस्मात्‌ गले राता ! देव इति कीडादो पचायच्‌ ।
विचित्रस्युवम्‌। ११०८ षिवु तन्तुसंताने । क्विपि ऊट्‌ । आच्यूतम्‌ । ११०९ खि
गतिशोषणयोः । कतैरि क्ते “ज्वरत्वरश्िव्य- इत्यूट । छरव्यन्तम्‌ । १११० षछिद्ु निरसने।
आस्यान्निःसरणं तत्‌ । शता । सुसितेति 1 १९११९ ष्णु अदने । कर्मणि क्तः । १११२
ष्णुसु निरसने इति केचित्‌ । कर इति । १११२ क्रसु हरणदीप्योः । किप्‌ । व्युषः । १११९४

उयुष दाहे । शपथ इति कः । प्योसेति । युस विभाय इत्येके । घञ्‌ । इष्यदिति ।

४।

१११५ शुष च । दाहे इति शेषः । राता । वरलयदिति । १११६ चती गाच्रविक्षे१्‌ 1.
राता । चासति । १११७ जसी उद्वेगे । घञ्‌ । उत्कुभ्यदिति । १११८ ङथ पूतीभावे ।
दुगन्धीभावस्तत्‌ () 1 शता । पोथ्यम्‌ । १११९ पुथ हिसायाम्‌ । ण्यत्‌ । विगुधितम्‌ ।
११२० गुध परिवेष्टने । कर्मणि क्तः । क्षिप्यता । ११२१ किप भरेरणे । तच निरस-
नम्‌ । शाता । पुष्पेति । ११२२ पुष्प विकसने । घज कः ॥

तिम्यन्मते स्िम्यति नाम मन्मनः स्तीम्प्रतसु तद्रीरस्रते वदाम्यहम्‌ ।
देहि प्रभोः प्रेष्य सुसोहनाय मे जीणीश्चुकायः तमञ्चीणमशुकम्‌ ॥ ५५ ॥

हे तिम्यन्मते आद्रीभवद्ुद्धे रजक, मन्मनः सतीम्यत्षु आदद्रीमवत्छ स्िम्यति आद्री-
भवति नाम । तत्‌ तस्मादहं त्रीरं खनागते वदामि । हे प्रभोः प्रेष्य ( सुसोहनायमे ) `

` जीणी्चकाय भिन्नाम्बराय मे मह्यं सुसोहनाय सम्यक्तृ्यर्थमञ्नीणं नवम॑ञ्यकं देहिजीर्णाड

गभः ीणशोभः कायो यस्य॒ तस्य॒ संडदिवौ ॥--1 कायो यस्य॒ तख संबुद्धिवो ॥--तिम्यदिति । ११२३ तिम ११२४

मदखलपरकान्तिगतिषु" इति पातुपाटस्थपाठः.

धातुकाव्यम्‌ । १८३

षछिमि ११२५ श्रीम आद्रभावे । तीम इ्यप्येके । तिमेः शता । सिम्यति । धिमेढट ।
स्तीम्यत्सु । 'संधिसाम्यात्‌ तीम्यत्खिति वा छेदः । ्टीमितीम्योः शता । व्रीलम्‌ । ११२६
बीड चोदने । चोदनं खजा । प्रेरणे च दमे । घञ्‌ । प्रेष्यः । ११२५७ इष गतो । ण्यत्‌ ¦
खसोहनाय । ११२९. घुह चक्यर्थे । स च तृप्तिः स्युट्‌ । सहेखप्येके । जीर्ण
इति । श्चीण इति । ११३० जुष्‌ ११३९१ इष्‌ वयोहानो । दयोः कतरि क्तः } दिवादय
उदात्ता उदात्तेतः कषिपिवजम्‌ ॥

रजक्नुक्ियमाह--

ॐ सूयसे गिरमदूम नितान्तदीना-
युड़ीनकाकसम भूपतिधीनमेतत्‌ ।

मीयस्व रीणनय मा क्षितिपाख्येऽसि-
नत्रीयस्व धाष्टयेमिति दुमेतिरीशमूचे ॥ ५८ ॥

हे अदून अपीडित, उड़ीनकाकसम, त्वं नितान्तदीनां गिरं सूयसे उत्पादयसि । एतत्‌
त्वया याच्यमानमञ्युकं भूपतिधीन भूपाधारे तदायत्तम्‌ । हे रीणनय गतविनय । अस्मिन्‌
क्षितिपाल्ये राजगृहे मा मीयख शतो मवं । धाष्टयं व्रीयख च्छादय । दुर्मतिरिति ईश-
मूचे ॥--सूयसे इति । ११२२ षूङ्‌ प्राणिप्रसवे । प्राणि्रहणमतच्रम्‌ । अयमसूया्थोऽपि ।
अस्माष्टट्‌ । अदून । ११३२ दुङ्‌ परितापे । खाद्य ओदित इति ओदित्वान्निष्ठानत्वम्‌ ।
दीनाम्‌ । ११३७ दीङ्‌ क्षये । उड्ीनेति । ११३५ डीङ्‌ विहायसा गतो 1 गतिमात्रे च ।
धीनम्‌ । ११३६ धीङ्‌ आधारे । एषु कतरि क्तः । मीयख । ११९३७ मीर हिसायाम्‌ ।
हिसार सदिः रेद्‌ रीणेति । ११३८ रीङ्‌ खवणे । प्राणवत्‌ क्तः । आल्ये ११३९
खीङ रेषणे । “एरच्‌ । वीयख । ११८० व्रीड । वरृणोयर्थे । छादन परिग्रहो वा तत्‌ ।
रोर । खादय ञोदितः ॥

आपीय तद्विरममाननिरीतरोषः
प्रीतिं रयतोऽस्य स करेण शिरोधिमच्छात्‌ ।
धमावसायजनदः खट योऽजनिष्ट
दीप्रोष्मपूणेयुजतूणेविधूणैवेरी ॥ ५९ ॥

स तद्धिरममापीय श्रुत्वा अमाननिरीतरोषोऽमानमनवधि यथा तथा निरीतो निगंतो
रोषा यख तादः सन खस्य प्रीतिं इ्यतस्तनूकुर्वेतो वासोदानाभावेन नारयतोऽस्य रजकस्य
दिरोधिं करेणाच्छात्‌ चिच्छेद । यःख्ध घमावसायजनदौ धमेनाशकजनानामवखण्डिता
सन्‌ अजनिष्ट । दीपोष्मपूरणेन थुजेन तूणं यथा तथा विधूणां हिंसिता वैरिणो येन सः ॥--

१. (खेर शरि वा विसगेखोपो वक्तव्यः° इति विसर्गखोपे “मनः स्तीम्यः इति च्छेदः.
पक्षान्तरे "मनःतीम्यः इति बोध्यम्‌. २. “चोदने कनाया च इति धाठुपाठः, ३. अनर
११२८ षट्‌ चक्ययेँ नोपयुक्तः.

१८९ काव्यमाला |

आपीयेति। ११४१ पीङ्‌ पने । स्यप्‌ ! अमानेति । ११७२ माङ्‌ माने । स्युट्‌ । निरै-
तेति । ११४३ ईङ्‌ गतौ । कर्तरि क्तः । प्रीतिमिति । ११४७ प्रीङ्‌ श्रीतो । क्तिन्‌ ।
अकर्मकोऽयम्‌ । षूडादय आत्मनेपदिनः । षड्‌ दृ डीद्वजेमनुदात्ताः । र्यतः । ११४५
दरो तनूकरणे । शता । “ओतः श्यनि इति रोपः । अच्छात्‌ । ११४६ छो छेदने ।
छडि °विमाषा प्राधेरशा-' इति सिज्छक्‌ । अवसयेति । ११४७ घो अन्तकर्मणि । जनद्‌
इति । ११४८ दो अवखण्डने । किप्‌ ! इ्यल्यादयोऽनुदात्ताः परस्मेपदिनः । अजनिष्ट ।
११४९ जनी प्रादुभौवे जयसुत्पादनायामपि । खड । दीप्तेति । ११५० दीपी
दीपौ । पूर्णेति । ११५१ ूरी आप्यायने । अकर्मकोऽयम्‌ । दयोः कतेरि क्तः । तूणैति ।
११५२ तूरी गतिरणहिंसनयोः । त्वरणमात्रे च दमे । अस्मात्‌ क्तः । विधूर्णेति 1

११५३ धरी ११५४ गूरी हसामः । धूरेः कमेणि क्तः ॥

गूर्णेऽस्मिन्बहुजन्तुधूरिणि खले जुर्णेः रासे कभिः
शौरिः शूरकगवैचूरणपरः संतप्यमानः सताम्‌ ।
देवौघस्य तपन्युवं च पतितावात्रत्तभूमाप्यसौ
वृत्तङ्ेशख्वैरकार्यत समं संवार्यमानैः स्वकैः ॥ € ० ॥
सोरिरस्मिन्खले गूर्ण हिंसिते सति जणेतरदर्विदयादिष्दैभि्जनैः शशंसे स्तुतः ।
बहुजन्तुघूरिणि सर्वजन्तुधूरिणि सर्वैजन्तुरहंसाशीडे । कीदशः शोरिः । शरकगर्वचूरणपरः
श्राणा हिंसकानां सम्भनकर्वृणां च दपैख दाहपरः । सतां संतप्यमान ईश्वरो देवो-
धस तपन्‌ ईश्वरो भवन्‌ भुवश्च पतिता ईशिता । इत्थंभूतोऽसौ (साव) वाघृत्तमूमा अवि-
च्छादितैश्वयोऽपि सन्‌ वृत्तङेशर्वैदछादितदङ्केरर्शचैः। अत एव संवादयमानैः “जय केदावा-
च्युत" इति शब्दायमानः खकैः सममकाद्यत दीप्रोऽभूत्‌ ॥--गूणेति । गूरः कमेणि क्तः।
जन्तुघूरिणि । ११५५ धुरी ११५६ जरी दिंसावयोदान्योः । धूरेणिनिः । जूरणैः । जरः
कतैरि कः श्चरकेति 1 ११५७ शरी हिंसासम्भनयोः । ण्बुल्‌ । चूरणेति । ११५८ब्ूरी
दाहे 1 स्युर्‌ । संतप्यमानः । ११५९. तप रश्वयँ वा । तपिरस्मिन्र्थे वा तड्इयनो मा-
प्रोतीयथैः । कोपे च द्मे । शानच्‌ । तपन्‌ । तङ्दयनोरभावेऽपि शता । पतिता । पत
देशव वा इयेके । तस्मिन्‌ पक्षे तृच्‌। वादृत्तेति । वृत्तेति। ११६० चतु वरणे । केचित्‌ पूवैत्र
[पठितं ] वाम्रहणमस्यादिं कत्वा चातर वरणे" इदयाहुः । द्वयोः कमेणि क्तः । कशेति ।
११६१ धिदा उपतापे । घज्‌ । अकादयत । ११६२ काश्छ दीप्तौ । ख्ड्‌ । संवाद्य
मानैः । ११६३ काद शब्दे । शानच्‌ । जन्यादय उदात्ता अचुदात्तेतः। तपिस्त्वनुदात्तः॥
तन्मृष्यमाणास्तरथ शुच्यदङ्खका भ्रूयाः सुनद्धं बहुरक्तमंद्यरूम्‌ ।

विज्य शप्यन्त इमं प्रदुदरुचुः कृष्णः प्रपेदे बसनान्यखेद वान्‌ ॥ £ १॥
जथ श्लासत्खामिवधादिकं भृप्यमाणाः सदमानाः खनद्धं भन्नायां निधाय सम्य-

१, “विधायः इति पाठः,

घातुकाव्यम्‌ । २८५

ग्बद्धं बहु अनल्पमंशचकं विखज्य क्तवा इमं शप्यन्तो निन्दन्तः पदुद्वुः । श्चच्यदङ्गकाः
स्वेदादिभिः पूतीभवत्कुत्सिताङ्गाः । रक्तं कुखम्भादिभिः कृतनानावर्णम्‌ । कृष्णो वसनान्यं-
कानि प्रपेदे उद्धृतवान्‌ ॥--ष्यमाणा इति ! ११६४ मुष तितिश्चायाम्‌ । शानच्‌ ।
सुच्यादिति । ११६५ ई ह्युचिर्‌ पूतीभावे । दुगेन्धीमभावस्तत्‌ । सौचविशरण्डेशेषु च
दमे शता । द्वावुदात्तौ । खनद्धम्‌ । ११६६ णह बन्धने । क्मैणि क्तः । रक्तम्‌ ११६७
रन्ज राग। कतरि क्तः । राप्यन्तः । ११६८ शाप आक्रोडे । रता । त्रयोऽनुदात्ताः ।
षादयः पन्च खरितेतः । प्रपेदे । ११६९. पद्‌ गतौ । ठिट्‌ । खेदेति। ११.७० खिद्‌
दन्ये घञ्‌ ॥
प्राण्वि्यमानवसनेष्वधृतेकमीशो
बुदा ददौ च रिपुयोधजयी निजेभ्यः ।
कंसानुरोध्यणनहन्मतिमदुगच्यंः
रोषं व्यसज्यत पटौवमलिदयमानम्‌ ॥ ६२ ॥

ईशो वियमानवसनेष्वनधेवच्ेष्वेकं प्राक्‌ अन्येभ्यः पूर्वमधृत परिहितवान्‌ , बुद्धा
निजेभ्यो दद्य च । खीयानां तारतम्यमवगम्य दत्तवांश्च । शेषं पटौधं व्यख्यत दयक्त-
वान्‌ कंसायुरोष्यणनहूत्‌ कंसायुवतिनामणनहत्‌ भराणहूत्‌ । मतिमदगर्च्यो मतिमतां
ज्ञानिनां युजां समाधिकतृणामच्यः । अद्िद्ेयमानमनत्पीमवन्तं पटोषम्‌ ॥-वि्यमाने-
ति । ११७१ विद्‌ सत्तायाम्‌ । शानच्‌ । बुद्धा । ११.७२ बुश्च अवगमने ज्वरादिगतबो
धतिवदुद्रोधो ज्ञानं चार्थः । तस्मात्‌ क्त्वा । योधति । ११७२ युध संप्रहारे । अच्‌ ।
कंसायुरोधीति । ११७४ अनो इध कामे । अनुपूर्वो रुधिः कामेऽथं तड्दंयनो भजते,
तस्मादन्र तु णिनिः ! अणनेति । ११७५ अण प्राणने । अन इत्येके । ल्युट्‌ । मतीति ।
११७६ मन ज्ञाने। क्रिन्‌ । युगिति । ११.७७ युज समाधो । अकर्म॑कोऽयमिति माधवः ।
क्रिप्‌ । व्यख्ज्यत । ११५७८ खज विसर्गे । स चोत्पादनदयागो । खड्‌ । अषरिद्यमानम्‌ ।
११७९ लिश अल्पीभावे । शानच्‌ । पदादयोऽनुदात्ता अण्यतिवजैमनुदात्तेतः ॥

राध्यद्वेषगुणोऽथ वायकवरादैयाविदेषोऽपुष-

च्छोषं तोषकरृतोऽस्य दोषविततेराश्छिष्टक््मीसनः ।
खक्यन्गवैमशक्यमानमनसामाखि्यदास्योऽकरुधं

छुध्यद्धक्तदमाप माङिकवरं श्युद्धं स सिद्धेप्सितम्‌ ॥ ६३ ॥

अथेष दैदाविद्‌ दैखयच्छेत्ता वायकवरात्‌ सोचिक्भरेष्ठात्‌ तदत्तोष्णीषादिभी रा्यद्रष-
गुणः सिध्यन्मनोज्ञवेषः सन्‌ तोषकृतोऽख दोषविततेनांरमपुषदवधंयत्‌ । तदनन्तरं च स

९५ ६4 प [1 ४
मालिकवरं माङाकारप्रष्ठमाप ¦ कीदशः । अशयक्यमानमनसामसहमानमनसां गवे दाक्यन्‌

१, शुचिर्‌" अनादिदू धातुपाठे.

१८६ का्यमाडा |

सहमानः । आखिधयदासय ईषत्‌ खियन्युखः कदं मालिकवरम्‌ । अक्रुधं कोधदहीनम्‌
छ्ुध्यतां बुभुक्षमाणानां भक्तदमन्नप्रदम्‌ । द्ध सिद्धप्राधंतं च ॥--राध्यदिति । ११८०
राधोऽकर्मकादृद्धवेव । ब्रृद्धवर्थं इव ! अकरमकादेव राधे: इयन्‌ ¦ अस्य तु सिद्धद्रोददै-
वपयखिचनादयोऽथीः । इता दैदयावित्‌ । ११८१ व्यध ताडने । तच्च प्रायेण विदा-
रणपर्यन्तम्‌ । कपि (नहि इतिदृषि-‡ इल्यादिना दीषेः । अपुषत्‌ । ११८२ पुष पुषे ।
अयमकर्मकोऽपि । इतो गणान्ताः पुषादयः । तेन धुषादिद्युतादि- इद्‌ । शोषतोष-
दोषेति । ११९८३ शुष शोषणे । ११८४ तुष प्रीतौ । १९१८५ इष वैकृये । वैं
विकृतता 1 याणां धन्‌ 1 आष्िषटेति । ११८६ ्छिष आलिङ्गने । कर्मणि क्तः । शक्यन्‌
अशक्यमानेति । ११८७ राक विभाषितो मषणे । विभाषित इत्युभयपदीनां पूर्वाचा-
यंसंज्ञा । शतृशानचौ । आखिद्यदिति 1 ११८८ चि ण्विद्‌ गाध्नप्रक्षरणे 1 राता ।
अक्तुधम्‌ । ११८९. चुध कोपे । भावे किप्‌ । ष्वुष्यदिति । ११९० शुध बुक्षायाम्‌ ॥
दता । इद्धम्‌ 1 सिद्धेति । ११९९ शुध सोचे । ११९२ षिधु संराद्धौ 1 संसिद्धिः
सा । द्योः कतैरि क्तः ॥

रद्धारये सोऽयमनन्चराय दृप्यन्मना दप्रजनद्भहेऽस्मै ।

युग्धस्मितस्नोदियुखाय माखां लिहयन्ददौ साद्रमस्तवीच्च 1 ६४॥

सोऽयमस्ने ज्िह्यन्सादरं मालां ददो अस्तवीच् । कीदशाय । अनश्वराय निलयाय ।
सुग्धसितल्लोदिुखाय सुग्धस्ितोद्भिरणदीटं सुखं यख तसमै । रद्धारये निहतशन्रवे ।
टप्तजनडहे दुषटजनदन््रे ! तृप्यन्मनाः श्री णितान्तरात्मा शब्देति । ११९३ रध हिंसा
संराध्योः । संराद्धिः पाकः! कर्मणि क्तः । अनश्वराय । ११९४ णद अदर्शने ! इ-
ण्नरा-" इति कर्‌ । तृप्यदिति । ११९५ तृप प्रीणने । तच्च तृ्तिस्तर्पणं च । शता ।
देति ! ११९६ ₹खप हषमोहनयोः । मोहनं गर्वः । मोचनयोरिलयेके । कतरि क्रः ।
इद इवि । ११९७ दुह्‌ जिघांसायाम्‌ । किप्‌ । सुग्धेत्ि । ११९८ भह वैचिये
अविषेकस्तत्‌ । कतैरि क्तः । स्नोदीति । ११९९ ष्णुह उद्भिरणे । णिनिः । लिद्यन्‌ ।
१२०० ष्णिह प्रीतो । शता । दरत्‌ विकस्पितेट उदात्तेतो रथादयो इत्ताः ॥

अश्चाम्यदासपि तमी नमामि दमिगभरियं श्रान्तिहरं भवन्तम्‌ ।
श्राम्यामि मोः क्षाम्य ममापराधं छ्ान्तं मनो मादयति द्चनात्ते।।६५॥

अहमदराम्यदात्मा अशान्तमना अपि त्वां नमामि । तमी त्वयि काह्काशरीरः । संसारेण
पीडारीरो वा । दमिष्रियं दमश्ीरानामिष्टम्‌ । अहं भाम्यामि अनवस्थितो भवामि 1 भवा-
व्धाबिदखथात्‌ । भो मम अनादरादिकमपराधं क्षाम्य क्षमख । छ्न्तं तवाद्नात्‌ पी-
डितं मनस्ते दशनान्‌ माद्यति । श्रान्तिहरं संसरणदुःखनिरासकम्‌ 1--अशाम्यदिति ।
१२०१ शमु उपरमे । शतरि !दामामष्टानामू्‌-इति दीः । तमीति १२०२ तसु

१, "गरणः इति पाठः,

घातुकान्यम्‌ | १८७

काष्कायाम्‌ । ग्ानावेव प्रयोगः । मुरारिस्त॒॒श्रष्ं ` क्टृ्प्यतिः इति
शशमिखष्टाभ्यः” इति धियुण्‌ । दमीति । १२०२ दृञु उपरामने । अयेमेकेवैकीऽपि
मराग्वत्‌ धियुण्‌ । श्रान्तीति । १२०४ श्रञ्यु तपसि खेदे च । किन्‌ । आाम्यामि।
१२०५ भ्रमु जनवस्थाने । अयमकर्मकः सकर्मेकश्च र्ट्‌ । क्षाम्येति । १२०६ श्वम्‌
सहने । अयमषित्‌ । लोट्‌ । छ्न्तम्‌ । १२०७ छसु गकानौ । कतैरि क्तः \ माद्यति ।
१२०८ मदी हरं । दर्षोऽत्र गवैः । वरत्‌ । शमादयो दत्ताः ॥

अस्तायासदिनस्तचिश्वतसनो निर्दस्तवासेयतो
` वेदव्योषकृदष्घुषो विसितधीङ्स्यजनांहोबु सम्‌ ।
म॒स्तामोष्येमसः किटिस्त्वमसमो दष्यन्खटानोकसो
भृदयभ्ररानवसेकाङृशदयस्दष्णाहरो हृष्य मे ॥ && ॥

त्वं बिसितधीकुखनननांहोब्ुसमष्कषः । बितितया प्ररितया धिया कुख्यतां संश्छिष्यतां
जनानामंहोरूपं बुसमष्षो दग्धवानसि । कीदशः । अस्ताग्ासं यक्तग्रवासं यथा तथा विज-
सविश्वतसनः मोक्षितरोकक्षयः । निदैसवासैरनिदैसत उपक्षीणो वासः स्तम्भो नत्रताभावो
येषां तैः । नुतः । वेदव्योष्ृद्‌ व्यासरूपेण वेदानां विभागछ्रत्‌ । अमसोऽपरिमाणः परि-
मागदीनो वा त्वं मुस्तामोषी युस्ताखण्डी कियिर्वैरादरूपो असमः परिणतवानसि । खन्‌
ओकसः स्थानान्‌ छव्यन्‌ क्षोभयन्‌ । खदयद्भ्रंरानवशेकाङृकदयो शरदयतामधःपततां ख-
भक्तानां अ्॑चस्याधःपतनस्य वशेका छादयित्री अक्ृला दया यस्य स तादशस्त्वं मे हृष्य
तुष्टो भव ॥५-असतेति ! १२०९ असु क्षेपणे । कर्मणि क्तः ! आयासेति । १२१०
यसु परयले । घन्‌ । विजस्तेति । १२९११ जु मोक्षणे । कर्मणि क्रः । तसनेति ।
१२१२ तसु उपक्षये । ल्युट्‌ । निदद्तेति । १२१३ दृस्ु च । कमणि क्तः । वासेति।
९२९१४ वस्छु सम्भे । वखिदिके । वसे्धन्‌ । दामादयः शमिदसमि (मदि) वजेसुदितः ।
व्योषेति । १२१५ व्युष विभागे । व्युसेति । चैके । व्युषेधन्‌ 1 अष इति । १२१८
शुष दाहे ! ङि पुषायड्‌ ! विसितेति ! १२१७ विस प्रेरणे । कर्मणि क्तः ! कुय-
दिति । १२१८ कुस संशटेपणे । रता । बुसम्‌ । १२१९ बुस उत्से । इगुपधात्‌ कः।
युस्तेति । १२२० मुख खण्डने । श्रातारातछतपुतचित्तनिमित्तयुस-' इयादिना
मोजेन क्ते निपातितः । मोषी । मुष इयेके । णिनिः अमसः ! १२२१ भसी परि-
णामे । परिमाणे इति दमे । असम इति । “समी परिणामे इति दन्दयादिरियेके । तस्मा-
डि पुषा्यड्‌ । छव्यन्‌ । १२२२ छुट विरोडने । शता । ओकसः । १२२३ उच
समावाये । "भक उचः के" इति निपातितः । भ्राद्धशनेति । १२२४ शद १२२५
न्दु अधःपतने ! द्वयोः शतृल्युटो । वयेकेति । १२२६ चदा वरणे । प्वुख
अकरोति ! १२२७ छश्च तनूकरणे ! (अनुपसगात्फुटक्षीबकरश-' इति निपातितः ।

१. भधिराण्‌ इति पाठः. २. उपरमे" इति धाठुपाठे, ३. विखोटने' इति पाठः.

९८८ काव्यमाख |

तृष्णेति । १२२८ तृष पिपासायाम्‌ । 'तषिद्धेषिरसिभ्यः कित्‌" इति नन्‌ प्रययः ।
हृष्य । १२२९. हष तुटो । खोर्‌ ॥
रुष्यद्रिष्यदरातिडेपक विभो कोपादिगोपो नते

किं चायोप्यविरोपिखोपक न वा रोभादिसंक्षोभिता।
नभ्यांस्तुभ्य बिभो जयेति युवते छियन्प्मे्यद्जं
क्िवियसृद्धिमगूध्रवेऽपि स विगङ्याक्षीयमाणां ददौ ॥ ६७ ॥

बृष्यतां कुप्यतां परान्‌ रिष्यतां हिसतां च रिपूणां डेपक क्षेपक हे विभो, ते तव ॒को-
पादिभिगोपो व्याकुरत्वं ने 1 किंच । अयोप्यविरोपिरोपक अयोप्यविरोपिनाममोद्यमो-
यितृणां लोपक मोहक, ते खोभादिसंक्लोभिता वा न 1 त्वं नभ्यान्‌ हिंखान्‌ तुभ्य दहि
सय । विभो त्वं जयेति युवते तस्मै छ्ियन्‌ कृपया आप्री भवन्‌ । प्रमेदयद्रजं वर्धमानां
पीडां कियन्‌ मोचयश्वे स विग्ररयय खयमेव विचिन्य अगृ्वेऽनिच्छवेऽक्षीयमाणा-
मक्षीणाग्रदधि ददौ ॥--रुष्यद्रिष्यदिति । १२३० रुष रोषे । १२३१ रिषि हिसायां
चेत्येके । द्वयोः श॒ता ! डेपक इति १२३२ डप क्षेपे प्बुर्‌ । कोपादिगोप इति ।
१२३३ कुप कोधे । १२३४ गुप न्याकख्त्वे । द्वयोषैन्‌ । अयोप्यविरोपिरोपकेति ।
१२३५ युपु १२३६ रूपु १२३७ दुषु विमोहने । कमेण ण्यण्णिनिण्बुखुः । खो.
भादिसंक्षोभिवेति । १२३८ लुम याध्ये । १२३९. क्षुम संचलने । द्रयोर्धन्‌ भिनिश्व (१)
नभ्यान्‌ तुभ्य । १२७० णम १२४७९ तुम दिंसायाम्‌ ¦ यष्टर्‌ च । क्विन्‌ भ्रमे्न्‌
धिवियन्निति । १२९२ङ्धिद्‌ आर्द्रीभावे । १२४३ निमिद्‌ा ज्ेहने । १२४४ विशि
दा ज्ञेहनमोचनयोः । त्रयाणां शता । मिदेस्तु “मिदेगुंणः इति गुणः । ऋद्धिम्‌ ।
१२९५ धु बद्धो । किन्‌ । अग्ृघ्रवे । १२७६ गृधु अभिकाङ्कायाम्‌ । चि.
गधि" इति क्रः । वरत्‌ । वृषादयो दिवादयश्च वृत्ताः । दिवादयस्त्ववृत्करता इेके ! तेन
ख्द्यति क्षीयते इल्यायपि । तत्र गशेव्यप्‌ । शीयतेः शानच्‌ । शमादय उदात्ता उदात्तेतः ॥

अथ कुठ्जानु्रहकथामाद- ।

सुन्वसियं तमथ रागसितारिता्र-
मारोन्मिताख्लनिचयास्वृतमानसान्ता ।
कुव्जा कृतारिबलमैक्षत वृण्वती सा
पात्रं समीरधुतसौरभधूतशूङ्गम्‌ ॥ &८ ॥

अथ सा कुञ्जा सेरनध्री सन्वस्ियं ख॒न्वन्तो यज्ञं कर्वन्तो द्विजाः प्रिया यस तं श्री-
छृष्णभेक्षत ! कीदशी कुव्जा । रागसिता रागेण बद्धा । रितात्रेण मायोन्मितेन काम-
कषिपेनाञ्ननिचयेनास्वतं छादितं मानसान्तं यखाः सा । तथा--समीरघुतेन वायुचलि-

१. शष द्ंसायाम्‌' इति घातुपाठे. २. ्योऽप्यजुदिताः पुस्तके.

धातुकान्यम्‌ | १८९

तेन सौरभेण धृताः संभ्रान्ता शङ्गा यस्तत्‌ तादशं पारं वृण्वती खीङु्वैती । कीदशं
हरिम्‌ । कृतारिबलं कृतं हिंसितमरिबरं येन तम्‌ 1--छन्वदिति ! १२४७ घुञ्‌ अभि-
षवे । अभिषवो निष्पीडनल्लपनसुरासंधानज्ञानादिः । शता सिता ! १२७८ विय ब-
न्धने । कर्मणि क्तः । रितेति । १२४९. शिच्‌ निशाने । प्राग्वत्‌ क्तः 1 उन्मितेति ।
१२५० इडुमि प्रक्षेपणे । प्राग्वत्‌ क्तः । निचयेति । १२५९१ चि चयने । “एरच्‌' ।
आस्तृतेति ! १२५२ स्तृञ्‌ छादने । सक्षणया विक्षेपे । प्राम्बत्‌ क्तः । कृतमिति ।
१२५३ कृञ हिसायाम्‌ । प्राग्वत्‌ क्तः । व्रण्वती । १२५७ च्ञ वरणे । खीकार-
दछाद्नं वा तत्‌ । शतरि डीप्‌ । धुतेति । धूतेति । १२५५ धुञ्‌ कम्पने \ धृ न्‌इदयेके ।
दयोः कर्मणि क्तः । खाद्य उमयतोमाषाः । अनुदात्ता धुञ्वजेम्‌ ॥
कन्दर्पेण दुता बिरेपङशखा सा चान्तिकं हिन्वता
पृष्टा तेन प्रता विखेपनमदास्स्पा्याय छोकस्मृते ।
संप्राप्यो निजशक्तियद्धतपसः साधोः स देवोऽपि ता-
मृज्वीकवुसुपानसे सुकृतिनीं ्रसिन्ुवानः खलान्‌ ॥ ६९ ॥

कन्दर्पेण दुता पीडिता सा च विलेपे तत्सपादने कुशला अन्तिकं हिन्वता प्राप्रवता
तेन पष्ट प्रता प्रीणिता स्पायोय प्रीणनीयाय रोकस्रते लेकपाखकाय भगवते भिदेपनं
कृरूभमदात्‌ । निजशशक्तिराद्धतपसो निजशक्त्या खस्य सेवाराक्या राद्धं सिद्धफङ तपो
यस तख साधोः संप्राप्यः स देवोऽपि ताग्ज्वीकवुखजुदेहदां कवुसुपानशे समीपं प्राप ।
यतः--सा सुकृतिन । कीटो देवः । खछन्प्रसिघ्रुवान्‌ आस्कन्दन्नभिमवन्‌ (-दु-
तेति । १२५६ इ दु उपतापे ! कर्मणि क्तः । हिन्वता । १२५७ हि गतौ बद्धौ च ।
दता। प्ता । १२५८ पु प्रीतौ । कर्मणि क्तः । स्पायीय । १२५९. स्पु प्रीतिपाखनयोः\
ण्यत्‌ । रोकस्मते । स्मर इयेके । किप्‌ । संप्राप्यः ! १२दे० आप्ट्ट व्याप्तौ । ण्यत्‌ !
रक्तीति । १२६९ राङ्क शक्तो । क्तिन्‌ । राद्धेति । १२६२ राध १२६२ साध सं-
सिद्धो । रधेः कर्वैरि क्तः । साधोः । रवापाजिमिखदिसाघ्यद्ुस्य उण्‌" इति सधेरण्‌-
प्रययः । द्वादयोऽबुदात्ताः परस्मैभाषाः । उपानञ्चे । १२६४ अद्यु व्याप्तौ संघाते च
मे । “अश्चोवेश्व' इति युट्‌ । प्रसिघ्ुवानः । १२६५ शध आस्कन्दने । शानच्‌ ।

्ज्वीकदुमित्युक्तम्‌ 1 ऋज्वीकृतिप्रकारमाह--

-=तमातिक्य पदे पदेन चिबुके चातिभ्रुवन्पाणिना
चक्रे सघ्रुवतां वधे दधृगसाबृञ्वीं मनोज्ञाकृतिम्‌ ।
क चाद्‌ श्रृवतीमिमां मम गृहानेदीति याच्जापरा-
मेष्यामीत्यमुचत्समृद्धकरुणः क्षिण्वन्कटाक्षैषतिम्‌ । ७० ॥

१, “निशातने इति पाठः
द्‌, १८

१९० कान्यमाला |

असौ तां पदे चरणे पदेनातिक्याक्म्य चिद्ुके पाणिना चातिग्बुवन्नाकूमन्रृज्वीमवक्र-
दां मनोज्ञाकृति चक्रे । कीदशः । सश्रुवतां हिंसतां वधे दधृक्‌ प्रगल्भः । किं च मम
गृहानेहिइति याच्जापरामदभ्रुवतीं व्याजमकुवाणामनव्याजभक्तामिमामेष्यामील्युक्तवा असु-
चत्‌ । अच्र हेतुः-समृद्धकरुणः। कट क्षैषरैति धेयं क्षिण्वन्‌ नाश्चयन्‌ ॥-आतिश््येति ।
१२६६ तिक १२६७ तिग चै एतावप्यास्कन्दने । आयादछ्यप्‌ । अतिभरुवन्‌ ।
तिगेः शता । सध्लुवताम्‌ । १२६८ षध हिंसायाम्‌ । रता । दधृक्‌ । १२६९ अिधुषा
आगल्भ्ये । (ऋकतििग्दधृक्‌- इति क्षिप्‌ । अदश्ुवतीम्‌ । १२७० दन्भु रम्भे । दम्भो
रोकरजनार्थं कमौयुष्ठानम्‌ । इतरि डीप्‌ । सथद्धेति । १२७१ ऋधु शौ । अयमक-
मकः सकर्मकश्च । कर्तरि क्तः । क्षिण्वन्‌ । *१२७३ रि १२७४ श्चि १२७५ चिरि
१२७६ जिरि १२७७ दादा १२७८ दु दिसायाम्‌ । “एषु छन्दसे क्षिधावुः
सर्वथा लोकेऽस्ति" इष्युक्तख क्षेः शता ॥

कुञजावैरूप्यहरणानन्तरं केऽपि भाग्यवन्तो भगवन्तं ज्ञातवन्त इदयाह-

मां दघ्रुबन्मखचमिन्यसनानि रिण्व-
नक्षिण्वतां चिरयणेरपथं जिरिण्वन्‌ ।
कंसं प्रदादयमतिदुद्रेवुहुद्‌ षु-
रखन्द्ः श्रुतोऽपि स हि कैथिदबोधि ठोके ॥ ७१ ॥

छन्दःश्रुतर्छन्दसि वेदे एव श्रुतः प्रसिद्धोऽपि स लोके मनुष्याणां मभ्ये कैश्चित्‌ भाग्य-
चद्धिरवोधि ईश्वरत्वेन ज्ञात आसीत्‌ । कीदशः । मां महीं दघ्रुवन्‌ पाख्यन्‌ मखचमिनां
कतुगसटहृष्या(रा)चिनां देवानां व्यसनानि दुःखानि रिण्वन्‌ नाशयन्‌ ऋक्षिण्वता दहिंस-
कानां चिरयणैवैधैरपथं कुमारौ जिरिण्वन्‌ नाशयन्‌ । प्रदाय हिंखयमतिदुदरैवमन्येषामलन्तं
हिसितुमशक्यं कंसमुदुदुषुरुचैरधिकं दिसितुमिच्छुः ॥--दघ्ुवन्निति। १२७९ दघ घातने
पाटने च शाता । मखचमीति । १२८० चमु भक्षणे । णिनिः । रिष्वन्‌ । रि क्षि
इ्यत्रादो धातोः शता । ऋष्षिण्वताम्‌ । “आद्य ऋक्षीत्येकेः इत्युक्त धातोः
दता । चिरयणैः । चिरिधातोल्यु्‌ । जिरिण्वन्‌ । जिरेः शता । दुप्रैवम्‌ ।
दधातोः खर्‌ । उदुदूषुः । इड्‌ इलयपि केचित्‌ । इद्यख सन्युः । केचित्‌ “छ-
न्दखह व्याप्तौ इति पटित्वा दघादिरकिऽप्याहुः । एतदेव छन्दःशरुतोऽपीतिवादेन
यरोतितम्‌ । तिकादय उदात्तेतः । रिश्षि्ठदुडवजमुदात्ताः । दुदत्वात्मनेभाषः । त्रच ।
खादयो उत्ताः ॥

१, गतो चः इति धातुपाठे. २. (दम्भनेः इति धातुपाठे. ३. धातुपाठे तु 2! इये-
बोपरुभ्यते. तथाच दुदैवम्‌' इयेव पाठः खात्‌. >. १२७२ "अह व्याप्तौ" नोदाहृतः.

वुकान्यम्‌ । १९.१

एवं राजमासंचारेण तत्रदयभक्तानन्दसुक्त्वा गोपुरान्त्गतानां सुकृतातिशयेन
तल्रा्निमाद-
व॒दन्ङ्चरिताञ्श्युभे प्रणुदमान इष्टं दिश-
न्प्रथष्टपरुछान्क्षिपन्नरिमतिं कृषन्माधवः ।
ऋषन्नजुषत कमान्नगरगभेयुद्रेजय-
च्रखत्रममसः खखानवद्चट्मानाङ्गनप्‌ । ७२ |
माधवः कमात्‌ तच तच विरुम्बमान पन्‌ गच्छन्‌ नगरगभ॑मभ्यन्तरपाकारान्तभौ-
गमजुषतासेवताश्चित्तवान्‌। तत्रयजनं प्रीणितवानिति वा । कीदशं कुर्वन्नियन्राह-कुच-
रितान्‌ रजकादीस्तुदन्‌ । माखाकारादीञ्छ्मे प्रणुदमानः प्रेरयन्‌ । तेषामेव इष्टं ददन्‌-
(त्‌) । प्रष्टं पक्वं पललं मांसं यस्तान्‌ दुष्टान्‌ क्षिपन्‌ प्रेरयन्‌ निरस्यन्‌. । अत एव अरि.
मतिं कृषन्‌ विटिखन्‌ विदारयन्‌ । अलम्ममनसो दुव्यौपारेषु अर्न्नमर्जितं मनो येषां
तान्‌ खरान्‌ उद्रेजयन्‌ भीषयन्‌ कम्पयन्‌ वा एतानि षट्‌ तत्काख्विरोषणानि । कीश्शं
नगरगर्भम्‌ । भगवस्मेम्मा अवज्ञा व्याकुखा कजमानाः सल्ना अङ्गना यक्िसम्‌ ॥-
तुदन्निति ! १२८९१ तुद्‌ व्यथने । दाता । प्रणुदमानः । १२८२ णुद प्रेरणे
शानच्‌ । दिशन्‌ । १२८३ दिश॒ अतिसजैने । दानं तत्‌ । शता । प्रगति । १२८४
भ्रस्ज पाके । कर्मणि क्तः \ कित्वात्‌ संग्रसारणम्‌ । (्कोः- इति सरोपः । क्षिपन्‌ ।
१२८५ श्चिप प्रेरणे । निरसननिन्दादयोऽपि प्रेरणमेदा एव । कृषन्‌ । १२८६ कष
विदेखने । तदत्र दरकर्म । द्वयोः रता । बुदादयोऽनुदात्ताः खरितेतः । ऋषन्‌ ।
१२८७ ऋषी गतौ । शता उदात्त उदात्तेत्‌ । अजुषत । १२८८ ज्जुषीं प्रीतिसे-
वनयोः । खड्‌ । उद्रेजयन्‌ । १२८९ ओविजी भयचलनयोः \ प्रायेोलूवैः ! असा-
ण्णिचि शता । १२९० ओरजी १२९१ ओरस्जी तीड॑ने । ल्जेः करवीरे क्तः ।
रन्नमानेति । रुस्जेः शानच्‌ । सस्य जक्त्वेम्‌ । “ओलजी ओरुस्जी ब्रीखने' इति
चान्द्रमतं माधवदूषितम्‌ । जुषादय उदात्ता अनुदात्तेतः ॥
नगरगं वर्णयति पच्चभिः--
बृक्णन्याचरसोञ्छती फर्गणानन्युच्छितायां निचि
सान्ती नच्छेति मिच्छिता सुजनता यस्मिन्हितं जती ।
चचैन्ती कटु ्चद्यैती बुधजनं दोषं त्रचित्चेती
नियं भूपतिसुब्जनोज्धितमना यत्रास्त खल्या सुखम्‌ ।॥७३॥
खुजनता सज्ननसमूहः । श्रामजन-' इति तट्‌ । “सामूहिकेषु तदन्तविधिरिष्यते
इति जनान्तादपि । मिच्छिता शिता यस्मिन्‌ न ऋच्छति प्राप्रोति । कीदशी खुजनता।

१. च्रीटने" इति पाठः.

१९२ काव्यमाख |

वृक्रणव्याचरसा । दृकणरिछननो व्याचे व्याजे रस आग्रहो यसाः सा ! फरुगणान्‌ उजञ्छती
परथक्षथगाददाना । निरि अन्युच्छितायामनतिक्रान्ताया प्रत्यूषे एवे ज्ञान्ती । एतर्यु-
त्मत्वसुक्तम्‌ । हितं श्रेय एव जर्जती सर्वतो वदन्तीति कंसस्यानिष्टत्वे हेतुः । खल्या ख-
रसमहो यत्र खं यथा तथा आस्त स्थितवती । कीदशी खस्या । कट कूरं चचैन्ती
परिभाषमाणा । बुधजनं श्क्च॑ती संतजयन्ती । भूपति राजानं दोषं त्वचित्वा आच्छाद्य
निं सर्वदा ऋचती प्रदोसन्ती । उब्जनोज्द्रितमनाः । उव्जनेनाजंवेनोज्ज्ञितं यक्तं मनो
यस्याः सा 1--कणेति । १२९२ ओ वश्च छेदने 1 कर्मणि क्तः । व्याचेति । १२९३
व्यच व्याजीकरणे । घञ्‌ 1 उञ्छती । १२९४ उछि उञ्छे । शतरि डीप्‌ । .आच्छी-
नयोर्बुम्‌" इति विकत्पानरुमभावः । अन्युच्छितायाम्‌ 1 १२९५ उदी विवसे । अतिक-
मवन्धनवजनेषु च द्मे । कर्तरि क्तः । ऋच्छति । १२९द ऋ गतीन्दिभ्र्यमू-
तिभावेघु । इन्दियग्रख्यो मोहः । मूर्तिभावः काठिन्यम्‌ । अस्माद्‌ । मिच्छिता ।
१२९७ मि उच्छ्ेयो । स च पीडा । कर्मणि क्तः । जजेती । चचंती । क्षती !
१२९८ जसं १२९९ चच १३०० द्यङ्ी परिभविणसंतजंनयोः । आयान्दयावपि
चान्ताविलेके । एषां शतरि डीप्‌ । स्वचित्वा । १३०१ त्वच संवरणे । कत्वा ! चती ।
१३०२ ऋच स्तुतौ । शतरि डीप्‌ । उञ्जनेति । १३०३ उञ्ञ आजेवे । ल्युट्‌ \

उज्द्चितेति । १३०४ उनज्ख उत्सर्मे । दसय चुत्वम्‌ । कर्मणि क्तः ॥

शाचरूह्णोभकरेफरीटिद्पिता ठस्फाय तोपाथनो
राज्ञो नियमतुस्पकान्वितुफती बन्धू संतुम्फती ।

युद्धेषूडपिता हितेष्वहफिता यस्मिन्नफन्ती सुरा-
यृम्फाह प्रतना खिता सुगुफितैमौल्यैः कचान्गुम्फती ॥ ७४]
यस्मिन्‌ प्रतना स्थिता 1 पृतनां विशिनधि-शच्रूष्ठोभकरेफरीढितपिता । शत्रूणामु-
छोभकस्य मोहकस्य रेफस युद्धसख रीव्या कथनेनासाभिरेवं रान्रूनाकुीकृलय युद्धं कृत-
मिति परस्परोक्या तपिता सदा संतु । तोपार्थिनो रहिसेच्छो र्ञस्त्रम्फाय संतोषाय
अतुम्पकान्‌ अहिसकान्‌ सदा वितुफती हिसती बन्धुश्च संतुम्फती हिसती । उद्रपिताः
उचैः केरिताः शत्रवो येग तेषु दुद्धेष् अपिता अङ्केरिता अग्रयला । खरान्‌ ऋफन्ती
दिंसती । एर्वरूपत्वात्‌ ऋम्फाद्य भगवत्कृतं वधमहै वीति ऋम्फाह । घुगुफितैः सम्य-
ग्बद्धरमास्येः कचान्‌ गुम्फती बध्चती । अनेन तस्या जितशतरुत्वमुक्तम्‌ ॥--उद्टोभकेति ।
१३०५९ द्भ विमोहने । विमोहनं व्याकुरीकरणम्‌ । ण्वुल्‌. । रेफति । १३०६ रिफ
कत्थनयुद्धनिन्दाहिंसादानेषु । अस्माद्‌ धि रेफः । रीदीति । रिह इत्येके । क्तिन्‌ ।
तृपिता । १३०७ तृप १३०८ तुर्फः तृप्तो । प्रीणने दमे । आयः तृफेव्येके । त्पेः

१, 'भत्संनयोःः इति धातुपाठे. २. अयं च धातुद॑कारोपधः दकारस्य भत्वं भवति-
श्रुसंनिधाने ततो जदत्वम्‌, तेन “उब्जिजिषति' इतीष्टसिद्धिरिति स्पष्टं हयवररसूत्रे भाष्ये.

धतुकाव्यम्‌ | १९३

कतरि क्ताः । तृम्फाय । तम्फेषेन्‌ । तोपेति । १३०९. तुप १३१० तुन्प १३१९१ तुफ
१३१२ तुन्फ़ दिंसायाम्‌ । तुपेधंल्‌ । अतुम्पकान्‌ । तुम्पेण्यं्‌ । विठफती । संतु-
म्फती । तुफितुम्फ्योः रातरि डीप्‌ । उद्पितेति । १३१३ दफ १२९४ रन्फ उ-
त्श । आयोऽपि फान्त इयके । छपे: कर्मणि क्तः । अटफिता । इम्फेः कर्मणि क्तः ।
नकाररोपः । ऋफन्ती । १३१५ ऋष १३९१६ ऋन्फ हिसायाम्‌ । ऋफेः रातरि
डीप्‌ । ऋम्फेति । ऋम्फेधेन्‌ । खगुफितैः । १३१७ गुफ १३१८ गुल्फः म्रन्ये ।
गुफेः क्मेणि क्तः । गुम्फतीति । गुम्फः शतरि डीप्‌ ॥

पीयूषोभितदेमङ्कम्भविञ्युभदरष्रोजञ्चुम्मत्तमा
दृञ्धखग्धरचृत्तकैर्यविधितां शोभां जुडन्योऽजुनन्‌ ।

नायः संम्रडदाकिकिटिप्रडिता यस्मिन्प्रणन्यः प्रिया-
निदं वेवरैणिता मृणाङकमनीयाङ्गयो वितोणाशयाः ॥ ७५ ॥

यस्मिन्नार्योऽज्ञनन्समचरन्‌ । कीददयः । पीयुषेणोभितः पूरितो यो हेमकुम्भ-
स्तदरद्विञ्चभव्यां शोभमानाभ्यां वक्षोजाभ्यां श्चम्भत्तमा अलयन्तं शोभमानाः ! हव्धखजो
मथिताया मालाया धरं धारकं चत्त मङ्गयनुरूपं बद्धं च यतकेदयं केशसमूहस्तेन विधितां
विहितां चोभां ज॒डन्दयः प्राप्रवयः । संख्डदलिकेलिष्डिता संग्डन्तीनां खुखायमानाना-
माटीनां केल्यां प्रडिताः सुखिताः । ्रियान्द्रणन््यः । तैर्मिं व्रणिताः प्रीणिताः ।
यणारुकमनीयाज्गयो खणाख्वत्कोमलमङ्गं यासां ताः । वितोणाशयाः । वितोणो विगत-
कोरिल्य आशयो यासां ताः। अनेन नगरगभेस्य सुखकरत्वसुक्तम्‌ ॥--उभितेति ।
१३१९ उभ १२३२० उन्भ पूरणे । उमेः कर्मणि क्तः । कुम्भेति । केन जलेन उभ्यते
इति कुम्भः । कम्मे: कर्मणि घञ्‌ । एषोदरादित्वादकारखोपः । विञ्यभत्‌ । द्म्भदिति ।
१३२९१ शुभ १३२२ श्ुन्भ सोमार्थं । हिसायां च द्मे । द्वयोः शता । इन्धेति ।
१३२३ दमी अरन्ये । कर्मणि क्तः । वृततेति । १३२४ चती हिसामन्थनयोः । प्रा-
ण्वत्‌ क्तः । वियिताम्‌ । १३२५ विध विधाने । प्राग्वत्‌ क्तः । जन्यः । १३२द
जुड़ गतौ । जुन इेके । जडः शतरि डीप्‌ । अजनन्‌ । जुनेकंड्‌ । संखडदिति ।
१२२७ श्चुड सुखने । राता 1 एडितेति । १३२८ पड च । कर्मणि क्तः । एणन्यः ।
१३२९ पृण प्रीणने । शतरि डीप्‌ । वृणिताः । १३३० च्णेति च भव्ये । कर्मणि
न्तः । मृणाङेति । १३३१ श्ण हिंसायाम्‌ । (तमिबिडिग्रणिङकिपटिपच्चिभ्यश्च' इति
भोजोक्तेः कान्‌ । तोणेति । १३३२ तुण करिस्ये । घन्‌ ॥

चाणूरादयोऽपि पुरे खुखं स्थिता इदयाद--
देशस्य पुण्यसुगमस्य वधं मुणन्तो
हाश्च यत्र चुङकणुः शुनका इवो; ।

१९४ कृ[व्यमाखा ।

विद्रोणनेष्वधुणिता मदधूणेदक्षा
युद्धे सुरानपि खरोत्कुरिताः खुरन्तः ॥ ७६ ॥
यतर शष छुनकाः श्वान इव उनैशुङुणुः शब्दमकुवैन्‌ । कीदशः । युण्यसुगमसख
ईशस्य वधं सुणन्तः प्रतिजानानाः । विग्रोणनेष्ु हिसाघ्च अघुणिता असंनरान्ताः । मदेन
धूणेन्ति धमन्ति अक्षीणि येषां ते सदधूरणदक्ाः । युद्धे खरानपि खरोत्कुरिताः खरं पर्‌.
पसुक्छुरितसुचस्तरशब्दो येषां तादा: । खरन्तरिछन्दन्तः । अनेन पुरस्य दुःसेव्यतं
योतितम्‌ ॥--पुण्येति । १३३२ पुण कमेणि शुभे । (जनिकृतिपुणिभ्यः क्यप्‌” इति
भोजोक्तेः क्यप्‌ । मुणन्तः । १३३४ सुण पतिज्ञाने । शता । चुङृणुः । १३३५ कुण
राब्दोपकरणयोः । उपकरणं वायवादनसाधनभावः । लिट्‌ । नकाः । १३३६ शुन
गतो । करन्‌ । विद्रोणनेषु । १ ३३७ द्रुण दिसागतिकोरिल्येषु । ल्युट्‌ । अघुणिताः ।
९२२८ घुण १३३९ श्रूणे त्रमणे । णेः कर्तरि क्तः । वूरणदिति । षूः शता । घु-
न्‌ । १३९६० घुर एशवयदीप्योः । इगुपध इति कः । उत्छुरितेति । १२७१ कुर
र्दे । “नपुंसके भावे क्तः" । खुरन्तः । १३५२ रुर छेदने । राता ॥
ससख खखासनस्थानमिदमियाद--
सुरादिवन्धुः श्ुरघोरचेताः पुरन्खानां जनजीववर्ही ।
कंसः स्थितो यत्र ततद छोकं सतृढामरस्ठेदकरानमीच्छन्‌ ।७७१।

कंसो यत्र स्थितो लोकं ततह॒॑हिंसितवान्‌ । कीरः कंसः । सुरादयो बन्धवो यस्य
सः । छर इव धोरं चेतो यख सः । खलानां पुरन्‌ अमे गच्छन्‌ । श्रेष्ठ इदयर्थः । जनजी-
वबह। जनजीवसुनमूरथितुं यत्तु शीरं यख सः । स्ृढा अर्दिता अमरा येन सः। तृद-
करान्‌ िसाकरणशीलान्‌ आभीकषण्येन इच्छन्‌ । एतैः कंस रोकदिसाथा सोकयमु-
चम्‌ ॥- सुरेति । १३७३ सुर संवष्टने । कः शरेति । १३४४ श्ुर विलेखने ! ख-
नने च द्रुमे । कः । घोरेति । १२४५ धुर गीमार्थशब्दयोः । घञ्‌ । पुरन्‌ । १२४६
फुर अग्रगमने । शता । जनजीवबहां । १३४७ चह यमे । स चोन्मूखनम्‌। णिनिः ।
ततद । १३४८ तह्न १३४९. रंवृह १३५० तृन दिसाथीः । न्द्र इलयप्येके
वहेकिट्‌ । स्तृढेति । स्तृेः कर्मणि क्तः । तृहति । वरहेषेज्‌ । अभीच्छन्‌ । १३५१
दष इच्छायाम्‌ । केचिदुदितं पठन्ति शता ॥

तत्रापि भाग्यवन्तो भगवन्तमतृप्तद््यो इवन्त इयाह--

गतनिमेषसुदैक्षि किठन्विभुः सुकृतिभिः स जगत्तिखकाश्तिः ।

चिङितिपीतपटेन चठनिलन्नविहितोरकपां परितो दरम्‌ ॥ ७८ ॥

किलन्‌ क्रीडन्‌ स विभुः सुकृतिभिगैतनिमेषं यथा तथा उदैक्षि उनैरयिकं ट्टः ।

१. “उद्यमने' इति धातुपाठः. २. षोपदिष्ठेऽयं पुकदयेऽपि,

धातुकान्यम्‌ । १९५५

विभु विशिन्टि--चिछिततपीतपटेन वेष्ितेन पीताम्बरेण चलन्‌ विलसन्‌ । जगत्तिरुका-
कृतिखोकारुकारभूतश्रीदेहः । अविलितोरकृपामविलिता असंइृता प्रकादिता उर्वी कृपा
य्या तां दशं परित इछन्‌ प्रेरयन्‌ । एतेर्भक्तानन्दकरतवसुक्तम्‌ ॥ - निमेषेति । १३५२
मिष स्पघायाम्‌ । अयसुन्मीकनार्थोऽपि । अस्माद्धन्‌ । किलन्‌ । १३५३ किट शरैय-
ऋीडनयोः [श्वै इ्येके ! ] शता । तिर्केति । १३५७ तिख हने । इगुपधात्‌ के-
ति कः । अस्मादिवाथे कन्‌ । चिितेति । १३५५ चिद वसने । कर्मणि क्तः ¦ च-
लन्‌ । इलन्‌ । १३५६ चट विरुसने । १३५७ इख खप्त्ररणयोः । दयोः खता ।
अविकितेति । १३५८ विछ संवरणे । कमणि क्तः ॥

भक्तमनोनन्दाय अतिक्रूरेऽप्यत्र कीडितवानिलादह--

म,

बिशयप्रतिमर्निङिति पुरे स हि सुहु हिखन्नचरत्सुखम्‌ ।

रिङितधान्यसिखप्रणतो दरिः प्रमिकतां हृदये छिखिवाकृतिः ॥७९॥

स हरिः । हि प्रसिद्धो । बिलशयप्रतिमैः सर्पसमेदशेनिंलिते गहनीभूते पुरे उहत्य॒
अकूरादिष्ु हिलन्‌ खाभिध्रायं प्रकाशयन्‌ यथा तथा अचरत्‌ । कीदशः । श्िक्तिधान्य-
सिटगप्रणतः शितं कणश आत्तं धान्यानां सिलं क्ेत्रविकीरणैवीजं येसतैः प्रणतः ! भरमि-
रतां खस्मिन्‌ सम्यक्‌ संष्िष्यतां हृदये लिखिता तद्स्स्थिरीभूता आकृतिः श्रीमूर्ति-
यख सः ॥- बिटेति । १३५९. वि मेदने । असखाकर्मकत्वं खाम्याह ! अस्मादियु-
पधात्‌ कः । निठिते । १३६० णिक गहने । कतरि क्तः । हिखन्‌ । १३६१ हिर
भावकरणे । अभिप्रायसूचनं तत्‌ । चता । शिलितेति ! १३६२ शिर १२६२ षि
उञ्छे । रिः कर्मणि क्तः ¦ सिरेति । उश्यत इति सिरः । धघज्थँ कः ¦ प्रमिर्ताम्‌ ।
१२३६४ मिरु -छेषणे । रता । छिखितेति १२६५ छिख अक्षरविन्यासे । कर्मणि क्तः ।

अथ कंसस्यातिभयेन इढष्यानसिद्धये धनुभेज्ञनं कतयिदयाद--

ततोऽतिङ्कुबिरादथेः प्रपुटितैः कुचल्नी विते-
णजद्धिरपि सैनिकैः सुगुडितां डिपद्धिजनान्‌ ।
सुधाच्छुरित विस्फुर स्मितरुचैव धेयं मुट-
न्धलुख्ुटनतो मनाक्प्रतुटनाय रारामगात्‌ ।॥ ८० ॥

ततो घनुच्ुटनतश्वापच्छेदनेन मनाक्‌ प्रतुरनाय कंसस्य करटं कठ शालं धनुःशाल-
मगात्‌ प्राप्ठः। कथमगात्‌ । इधया द्वुरिता क्क्ता विस्फुटा विकसिता प्रकारिता या
सिमितरुक्‌ तयेव धेयं मुखन्‌ प्रमदंयन्‌ नाशयन्‌ । कीडशी शाम्‌ । सेनिकैरभये्योदभिः १
खगुडितां सम्यग्रक्षिताम्‌ । कीर्शैभटैः । अतिकुटिलाखयेवक्रचित्तैः । प्रपुथ्तिः सम्यगेक-
च संघातीमूतैः । जनान्‌ डिपद्धिः क्षिपद्धिर्निरखद्धिः । गुजद्धिः सदा कऋन्दद्धिः।

१. क्षेपणयोः इति धातुपाठः.

१९६ कृम्यमाख |

कच जनीवितेः कुच्‌ संचितं गतप्रायं जीवितं प्राणा येषां तैः ॥--ऊुटिरेति । १३६६
कुट कटिल्ये । इतः कुडन्ताः कुटादयः । अस्मात्‌ शुपादिभ्यः कित्‌ इतीखच्‌ । अचर
कित्वं इथा । डितवेनेव गुणाभावात्‌ । प्रपुटितैः । १३६७ पुट सं्टेषणे । कतैरि क्तः ।
ङचदिति । १३६८ कुच संकोचने । राता । गुजद्धिः । १३६९ गुज शब्दे ।अ-
व्यक्त इलयेके । राता । सुगुडिताम्‌ । १२३७० गुड रक्षायाम्‌ । कर्मणि क्तः । डिपद्धिः।
१३७१ डिप क्षेपे । राता । द्ुरितेति । १२७२ स्र छेदने । केपनेऽपि दृष्टः ।
कर्मणि क्तः । विस्फुटेति ! १३७२ स्फुटः विकसने । कः । मुटन्‌ । १३७४ मुर
आक्षिपमदेनयोः । शता । चुटनतः । १३७५ जट छेदने । प्रायोऽख द्वैधीभावे
दत्तिः । स्युट्‌ । प्रवुटनाय । १३७६ तुट कल्हकर्मेणि । ल्युट्‌ ॥
पोड्योऽयं चुडतेति केऽपि जुडतेयन्ये कडन्तोऽलठ-
देवे सेलंिते कृडलिषि ऊडदरत्रे पुडित्वादरम्‌ ।
दंाश्चाघुटितस्तुडन्खलमुदं रोषं थुडन्प्रसुड-
न्धाम खं स्फुरितो जगाम धठुषः पारश क्षणादस्फुखन्‌ ॥ ८१ ॥
केऽपि भयः अय पोच्यदछेयः । एने सर्वे चुडत छिन्त इयेवं वदन्तः, अन्ये (लु.
डत बध्नीत इति वदन्तः, कडन्तो मायन्तः सन्तः सैरात्मीयैटख्ति संशि छृडलिषि
षनीमवच्छोमे कुढद्रात्रे चिक्ूभवदेहेऽपि देवे आदरं बहुमानं पुडित्वा लक्ता अङठन्‌
सश्िष्ठाः संघातीभूता आसन्‌ । ईशश्च योऽपि अघुटितोऽग्रतिहतः खलु तुडन्‌ दार-
यन्‌ नारयन्‌ रोषं थुडन्नाच्छादयन्‌ खमसाधारणं धाम तेजः प्रभावं म्रस्फुडन्‌ तिरोहितं
ङवेन्‌ स्फुरितः शोभमानः अस्फुलन्नकम्पमानश्च सन्‌ क्षणाच्छीध्रं धनुषः पाम समीपं
जगाम ॥-- प्रोच्य इति । १३७७ चुड १३७८ खुड छेदने । पुडरण्यत्‌ । चुडत । चु-
उर्द्‌ । ज़डत । १३७९ जड बन्धने । रोद्‌ । कन्तः । १३८० कड मदे ।
शता । जद्यन्‌ । १३८१ दं संश्टषणे । छडेयेके । छेरैड्‌ । छल्तेति । ठ्डेः क-
तेरि क्तः । छृडदिति । १३८२ ङ घनत्वे । सान्ता तत्‌ । शता । कुडदिति ।
९२८२. कुड बाल्ये । संघात इलेके । भक्षणे च मे । शता । पुडित्वा । १३८४ पुड
उत्सर्गे । क्तवा । अघुटितः । १३८५ धुरः प्रतिघाते । कतरि क्तः । तुडन्‌ । १३८६
तड तोडने । तच्च भेदनम्‌ । शता । थुडन्‌ \ परस्फुडन्‌ । १२८७ थुड १३८८ रफुड
संवरणे । कुड चुड इयेके । आययोः शता । स्फुरितः । ₹ ३८९ स्फुर १३९०
स्फुर संचलने । स्फुर स्फुरणे । स्फुर संचलने इति केचित्‌ । तच्र स्फुरणं सोभा ।
सफुरेः कतेरि क्तः । अस्फुलन्‌ । स्फुटः शता ॥
क्षोभेण स्छुडितं खजा निचुितं चात्रोञ्यशोभं धमु-
गेहकोडतङे स मोद्कुङ्ितो टष्वारुरिष्ट क्षणात्‌ ।

१. ˆ चुर छुट ' इति धातुपाठे. २. (लुट इति धातुपाठे. ३. शस्थुड' इति धातुपाठे.

धातुकाव्यम्‌ । १९७

नूया एकँ भयधूतविद्रुतगुबह्ोकं तदा तद्धव-
त्कोदण्डं कुवमानमैक्षि दङितं भोजेराङ्रूतवत्‌ । ८२ ॥

स क्षौमेण स्फुडितं छादितं खजा निचितं संवृतं चै्व॑रूपमप्यव्रोच्यरोभमनाच्छद्‌-
नीयप्रभं धनुर्गेहक्रोडतले ग्रहस्य संढरतप्रदेरऽन्तभीगे दष्टा मोदे निमस्रः सन्‌ क्षणात्‌
रीघ्रमगुरिषेद्धृतवान्‌ । नूलया कैं वहुप्रश॑सया किम्‌ । न किचित्‌ कायैम्‌ ! तदा श्रुवत्‌
स्थिरीमवत्‌ तत्‌ कोदण्डं भयधूतविद्धतगुवष्टोकं भयेन धूतो वेपितो विदधतो धावितो गु-
वत्‌ पुरीषमुत्छजश्च खेको जनो यस्िञ्छब्दे तथा कुवमानं शब्दायमानं भोजेश्वरस्य
केसस्याकूतमभिभ्राय इव दितं खण्डितमेक्षि सवैरम्‌ ॥-स्फुडितमिति। १३९.१स्फुड
१३९२ चुड १३९२ वरुड संवरणे । करुडलयप्येके । स्फुडः कर्मणि क्तः । निचुकितम्‌ ।
चुडेः प्राग्वत्‌ क्तः । अतरोच्येति । तुडेण्य॑त्‌ । कोडति । वुडर्ध्॑‌। कुटितः। १२९४ कुड
१३९.५ रूड निमलने इति चैके । कुडेः कर्तरि क्तः । नश्वादय उदात्ता उदात्तेतः ।

गुरि्ट । १३९६ गुरी उद्यमने । उद्धरणं तत्‌ । अयमुदात्तोऽनुदात्तेत्‌ । खंड ।
चूलया । १३९.७ णू स्तवने । क्तिन्‌ । धूतेति । १३९८ धु विधूनने । क्तः । गुवदिति ।
१३९९. गु पुरीषोत्सभे । उवड्‌ । राता । भुवत्‌ । १४०० शयु गतिस्थययोः । ध्रुव
इ्येके । द्योः सह शता । अनजन्तस्य सेटत्वं भेदः । युध्र्‌ अनुदात्तौ । श्रुव उदात्तः ।
णूप्रगृतयः परस्मेभाषाः । कुवमानम्‌ । १४०१ कुङ्‌ शब्दे । शानच्‌ । आकूतेति । कू
ड््यिके । क्तः । वृत्‌ । कुटादिक्त्तः ॥

अनेन धनुभज्ेन केससय महद्‌ भयं जतमिलयाद-

व्यापारेऽत्र तदामरानपि रियन्नाशा पियन्नाधित-
करौ्योरिक्षीणधदुष्प्रसूतनिनदः कैसे व्यकारीद्ररम्‌ ।
येनानादरवान्ध्रतोऽपि स चटन्बृच्छन्किमित्युर्सछज-
न्ध्यं मम्रमनाञ्च हृ्रुजि चिरं सुभ्नाननस्तखिवान्‌ । ८३ ॥
तदा अत्रेदशे व्यापारेऽमरानपि रियन्प्राप्रुवन्नारा दिशः पियन्न्यान्चुवन्नाधितक्र्यौ-
रक्षीणधनुष्परसूतनिनदः । आधितकोयैः सम्यग्धारितकोयः, उसक्षीण उद्वतः धुषा प्रसूतः
म्ररितश्व यो निनदःस कंसे गरं विषं व्यकारीरिक्षप्तवान्‌ । अलन्तपीडामकरोदिदयर्थः \ येन
सोऽनादरवानिरस्तबहुमानः सन्‌ धृतोऽवसिथितोऽपि चरन्वेपमानः किमिद मिति णच्छ-
न्धैरयसुत्छजंस्यजन्हद्रुजि मम्मनाश्च चिरं भुाननोऽवनतयुखस्तस्थिवान्स्थितोऽभूत ॥--
व्यापार इति । १४७०२ पृङः व्यायामे । स च प््रत्तिमात्रम्‌ । प्रायेण व्याद्पू्ाऽयम्‌ ।
घञ्‌ । अमरान्‌ । १४०३ सङः प्राणलयगे 1 अच्‌ । कुडादयोऽयदात्ता आत्मनेभाषाः ।
कुदु्जम्‌ । रियन्‌ । पियन्‌ । १४०४ रि १४०५ पि गतौ । द्वयोः शता 1 आधितेति
१७०द धि धारणे । गताविति द्रुमे । कमणि क्तः । उत्क्षीणेति । १७०७ श्चि निवास-

१ ‹ क्रुड श्रड निमजननेः इति धातुपाठे. २. ^ उद्यमे ` इति पाठः,

१९.८ कव्यमाल |

भि 9

गलयोः । क्षर क्तः । "निष्ठायामण्यदरथे' इति दीधः । क्षियो दधात्‌" इति नत्वम्‌ \
्ूतेति । १४०८ षू प्रेरणे । कमणि क्तः । व्यकारीत्‌ । १४०९. कृ विक्षेपे ! खड्‌ ।
गरम्‌ । १४१० गृ निगरणे । अच्‌ । रिययादयः परसमेभाषाः । अनादरेति । १४११
हडः आदरे । अनैव निपातनात्‌ घञ्यब्रद्धिः । धृतः । १४१२ धद अवस्थाने । धार-
णे च द्रुमे । अनुदात्तावात्मनेभाषौ । पृच्छन्‌ । १७१२ प्रच्छ ज्ञीप्सायाम्‌ । तुक्‌ +
शता । “्रहिज्या- इति संप्रसारणम्‌ । वत्‌ । किरादिः । उव्छजन्‌ । १४१९४ खज
विसर्गे । विसर्गः उत्पादनं द्यागश्च ! शता । ममेति ! १४१५ इ मस्जो खद्धो । क-
तरि क्तः । रुजि । १४१६ खजो भङ्गे । भावे क्रिप्‌ । भूमेति । १४१७ भुजो कौ-
रित्ये \ कतरि क्तः ॥
चापरक्षकेषु हतेषु कंसः पयाङरचित्तोऽपि म्युद्धो्योगमकरोदिलयाह--
रोषच्छ्रुप्रधियाथ रोष्ुसभितो योधान्दिषदरेसका-

नाडिष्रानजितो जघान धनुषः खण्डेन मभमस्पररा ।
ते विच्छायद्घा दिवं प्रविविञ्चुः कंसो विमसाकुखो
महादीनयुदत्परे्य वि दरेरत्सन्नरत्रोवेधे ॥ ८४ ॥

अथ अजितो रोषच्ुप्तधिया रोषेण द्ुप्तया स्यृष्टया धिया हेतुभूतया रोष्टं हन्तुममितः
सर्वत आचिष्टानागतान्‌ योधान्‌ भटान्‌ मरमेस्प्रशा मर्मवेधिना धनुषः खण्डन जघान ।
कीदरान्‌ योधान्‌ । द्विषतां रेशकान्‌ हिसकान्‌ । ते योधाः विच्छायदघा गच्छदघाः सन्तः
दिवं भगवष्टोकं प्रविविश्यः । कंसो विमशोकुरुशिन्तया व्याकुलोऽपि महादीन्‌ परेद्यवि
ऊर्वैदिने उत्सन्नशत्रोरपि हरेवैषेऽलुदत्‌ प्रेरितवान्‌ ॥--ुपेति। १४१८ दु सपश ।
कर्मेणि क्तः रोष्टम्‌ । १४१९ रश १४२० र्द हिसायाम्‌ । स्रेस्तुमुन्‌ । रेशकान्‌ ।
रिशेण्वुख्‌ । आलिन्‌ 1 १४२१ छिद गतो । कतैरि क्तः । मर्मस्पशा । १४२२
स्पृशा संस्पदीने । स्प्रशोऽवुदके- इति क्षिन्‌ । विच्छायदिति । १४२२ विच्छ
गतौ । “गुपूधूपविच्छि- इद्यायान्ताच्छता । प्रविविद्यः । १४२४ विश्या प्रवेशने । ठिट्‌।
विमरँति । १४२५ श्चा आमने स्पदोनं तत्‌ । घन्‌ । अनुदत्‌ । १४२द णुद प्रेरणे ।
कड्‌ । उत्सन्नेति । १४७२७ षद्द्ट विरारणगलयवसादनेष्ु । कर्मणि क्तः । रात्रोः ।
१४२८ शद्रे शातने । अस्माण्णिजन्तात्‌ ‹ चदेहंखश्वः इति भमोजोक्तेः कन्‌ ।
म्रच्छादय उदात्तेतः अनुदात्ता विच्छिवजंम्‌ ॥

मित्रैः संमिरमान एय नगरोदानं विुच्वन्भियं
गोपानां मयरोपिवाग्भिरबखाविन्नानुरेपं वहन्‌ ।

१. ‹ स्परशेने' इति पाटः. २. ‹ शाते: › इति पाठः, कौमुयां ठु ‹रशातिभ्यां क्रन्‌.
शातयतीति शनचुः । भर्ञादो पाठाद्भखत्वम्‌' इत्युक्तम्‌.

बाुकान्यम्‌ | ९९९

भुक्त्वा गोरससिक्तमन्नमजितः कंसस्य कृन्तन्मुदं
® भ (५१ [8 [र
त खेत्स्यन्पिरिताश्द्ारुणमसो मोदेन निन्ये निशाम्‌ ॥८४॥

असावजितो मित्रैः संमिकमानो नगसेयानमेद भयलोपिवाग्भिभयनिरासक्ैर्वचनेर्गो-
पानां भयं बिुश्च॑स्यजन्‌ अवलाविन्नं कुन्जाया रुन्धमनुखेपं वहन्‌ धारयंश्च मोरससिक्त-
मन्नं मुक्त्वा कसय सुद्‌ छन्तरिछन्दन्‌ निरस्यन्‌ तं कंसं॑ेत्छयन्‌ निहनिष्यन्‌ । हेतौ
रता ¦ मोदेन निशां निन्ये 1--संमिरमान इति ! १४२९ भिर संगमे ! उदात्तः
सखरितेत्‌ । शानच्‌ । विुश्वन्‌ । [ १४३० मुच्व्छ मोक्षणे । ] इतः परं सुचादित्वात्रुम्‌ 1
राता । भयलोपीति । १४३१ दुष्ट छेदने । णिनिः। विन्नेति । १४३२ विद्र कभे।
कर्मणि क्तः । अनुलेपम्‌ । १४३३ दिप उपदेहे! असय दहनार्थत्वमप्याह शंकराचार्यः ।
अस्माद्धन्‌ । सिक्तम्‌ । १४३७ षिच क्षरणे । तचेदारदरीभवनम्‌ । कर्मणि क्तः । युचा-
दयोऽनुदात्ताः खरितेतः । विन्दः सेडिति केचित्‌ छन्तन्‌ । १४३५ कती छदने ।
उदात्त उदात्तेत्‌ । छता । खेत्यन्‌ । १४३६ खिद्‌ परिघाते । अनुदात्त उदात्तेत्‌ ।
दटृडन्ताच्छता । पिशितेति । १४३७ पिशा अवयवे । अयं दीपनायामपि । उदात्त
उदात्तेत्‌ । भक्षणार्थमवयवशः करियते इलय्थं "पिरिषरषिभ्यां कित्‌ इति भोजोक्तेरितच्‌ ।
बत्‌ । तुदादयो मुचादयश्च इत्ताः । शविक्ररणं समाप्तम्‌ ॥

इति सन्याख्याने धातुकान्ये द्वितीयः सगः ।

तृतीयः सेः । |
अथानन्ताभारदरणोचतयखानन्तसख भयवतः श कृष्णस दृ पीटदिवसननं सप्रपठ वृ
यिष्यन्‌ प्रथमतो रङ्गशरवेशं वक्तु पीटिकां दरतिष्रापयति--
रुन्धन्दिशो दिनयुखेऽथ जगन्ति भिन्द्‌-
न्प्रच्छिन्नसंशयमतिमुदमाड्ु रस्च्चिन्‌ |
मेरीरवश्चतुरघातविविक्तताख-
श्ुक्षोद कणेसुदयुङ्क च महखोकः ॥ १ ॥
अथ दिनमुखे भेरीरवः कै चुक्षोद श्रो्रपुं चूर्णीचकार । कीटो भेरीरवः । दिदो
रन्धन्‌ पूरयन्‌ । जगन्ति लोकान्‌ भिन्दन्‌ विभि वहिगच्छन्‌। ग्रच्छिन्नसंशया कंसव्य-
वसायबोधिनी मतिर्येन(४)सः । अत एव सर्वेषां मुदं रिन्‌ यजन्‌ चतुरेण विदग्वेन घाते-
नाभिहननेन विविक्ताः स्पष्टीकृतास्ताखा यसिन्‌ सः । मष्टरोक उदयुङ्ध चोदयुक्तोऽभुच।\-

दन्धन्निति १४३८ खथिर्‌ आवरणे । भिन्दन्‌ । १४३९ सिदिर्‌ विदारणे । द्वयो
रता । पच्छि्ेति ! १४४० छिदिर्‌ द्वैधीकरणे । कर्मणि क्तः । रिचन्‌ । १४४९१ शि-

मानकः पिनो

१. 'स्त्याजयन्‌ः इति भवेत्‌. २. सेडिषिः इति पाटः,

२०० कान्यमाला ।

चिर्‌ विरेचने । शता । विविक्तेति । १४४२ विचिर्‌ परथग्भावे । कर्मणि क्तः । चुक्षोद !
१४४२३ श्चुदिर्‌ संपेषणे । छिद्‌ । उदय । १४४४ युजिर्‌ योगे । ल्‌ । (अजादे-
रप्यजन्तादप्युपसगौत्तडिष्यतेः इति तडेव । रुधादयोऽबुदात्ताः [ खरितेत उभयतो-

भाषाः ] ॥
संच्छण्णगात्रमथ सात्रवतर्दिनस्ते
चाणूरमुष्टिकमुखा वसनान्यञ्चन्तन्‌ ।
इन्धानखेदमुद्‌ विन्त विशिष्टरोकः
पे््यससु माधवमभङ्गमुजेषु तेषु ॥ २ ॥

अथ ते चाणूरसुषिकयुखाः संच्छृण्णगात्रं सम्यक्‌ दीप्तं गात्रं यस्मिन्‌ तथा वसनानि
मह्युद्धोचितानि अङ्कन्तन्नवेटन्त । शात्रवाणां शत्रूणां तदनं रदिसनमनादरो वा शीरं
येषां ते मघ्मः । विरिष्टखोकः सजनस्तेषु माधवं पक्ष्यत्छु संचरण यिष्यत्षु । हेतौ शता +
इन्धानखेदं वमानं दुःखं यस्मिन्‌ तथा । उदविन्त उचैर्विचारमकरोत्‌ । अभ्गभुजेषु
भङ्गरदितः शकिक्षयरदहितो युनो येषां तेषु -सच्छरृण्णेति । १४७५ उच्छछदिर्‌ दीपिदे-
वनयोः । देवने कीडाविजिगीषादि । '्दीप्तिवमनयोः" इत्येके ! अस्िन्‌ कतरि: कः ।
दात्रवतर्दिनः । १४७६ उतृदिर्‌र्दिस्षानादरयोः । णिनिः । द्राघुदात्तो । रुधादयः खरितेत
इरित । अछ्ृन्तन्‌ । १४७७ कृती वेष्टने । उदात्त उत्तात्तेत्‌ । ड्‌ । इन्धानेति । १४४८
जि इन्धी दीप्तो । दीपनायामपि । उदत्तोऽचुदात्तेत्‌ । अस्ाच्छानच्‌ । खेदम्‌ । १४४९
खद्‌ देन्ये । घन्‌। उदविन्त। १४५० विद्‌ विचारणे । ड्‌ 1 अनुदात्तावसुदात्तेतौ । वि-

देति । १४५९१ रिष्ट विशेषणे 1 उत्कषार्थत्वात्‌ । अकर्मरादस्मात्‌ कर्वरि कः । पे-
कष्यत्घु 1 १४५२ पिषूत्छ संचूणेने । छदि हेतौ शता । अभ्डेति । १४५२ भञ्जो
आमरदेने । धञ्‌ । भुजति । १७५४ मुज पालनाभ्यवहारयोः । अनुभवेऽपि । श्रुजन्यु
ज्जा पाण्युपतापयोः" इति निपातितः । रिषादयोऽवुदात्ता [ उदत्तितः ] ॥

को नस्तृणदि हिनसाम सथ॒ुत्तमासै-
सतं गोपसूनुमिति तैरुख्वाक्तगात्राः ।

संतक्तनद्धवसनाः परिविगवृक्ता
रङ्गं समेय पप्चुः खजनांश्च महाः ॥ ३ ॥
को नोऽसमांस्तृणेडि निहन्ति । न कोऽपि तं गोपपूनमातै रुधिरैः समुत्तं सिक्ताङ्ग
छत्वा वयं हिनसाम मारयाम । मह्या इति एवसुकत्वा रङ्गं समे खजनान्‌ पपरचुर्योजित-
वन्तः । कीटा मद्ाः। संतक्त संकोचितं यथा तथा नद्धं बद्धं वसनं यैस्ते ! परिवेगेन भ-
येन कम्पेन वा क्ता हीनाः ॥--तृगेढीति । १७५५ तृह्‌ १४५६ हिसि हिंसायाम्‌ ।

धतुकाग्यम्‌ । २०१

तृहेकय्‌ । हिनसाम । ईिसेखोट्‌ । समुत्तम्‌ । १४५५७ उन्दी दने । कर्मणि क्तः । (नुद्‌-
विदोन्द्‌-' इति नत्वाभावे रूपम्‌ । अक्तेति । १४५८ अन्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु ।
व्यक्तिः प्रकारनम्‌ । म्रक्षणं मिश्रीकरणम्‌ । अस्मत्र्मणि क्तः । संतक्तेति ! १४५९

संकोचने 1 तन्ञू इयेके । द्वयोसतच्नेण कर्मणि क्तः । परिवेगेति । १४७६०
ओविजी भयचलनयोः । धन्‌ । टृ क्ताः । १४६१ खी वजने । शरत च दमे । च्रची
घ्रणे इति केचित्‌ । कर्मणि क्तः । प्चुः । १४६२ धुची संप । सकर्मेकोऽ्यं
भष्टिनोक्तः । तस्मा्धिद्‌ । व्ृहाद्य उदात्ता उदात्तेतः । व्‌ रुधादयो भत्ता: 1 इति
श्रम्‌ूविकरणम्‌ ॥

तन्बन्स मच्वभुविं सातरसः सबन्धू
नक्षण्वतां क्ितिकये मुदमणवानः ।

कंसस्वणीकृतस्पुधेणिमान्वतार्धिं
मन्वान एकमथ मजच्वमङचकार ॥ % |

अथ स कंसः खबन्धून्‌ मच्चभुबि तन्वन्‌ विस्तारेण निवेशयन्‌ तत्तत्स्थानेषु कुर्वन्‌
वा । वति प्रार्थितग्रा्भिं मन्वानः एकं मश्चमलचकार अलकृतवान्‌ ! सातरसो दत्त-
रसः । बन्धूनामिखयथोत्‌ । अश्षण्वतामर्दिंसकानां क्षितिकरः हिंसनजृत्‌ । मुदम्णैवानः भ्रा
भुवन्‌ । धृणिमाञ्खोभावान्‌ ।--तन्वन्‌ । १४६३ तञ्च विस्तारे ! अयं कृजर्थऽपि ।
अस्माच्छता । सतेति । १४६४ षणु दाने । कर्मणि क्ते । “जनसन- इति आत्वम्‌ ।
अक्षण्वताम्‌ । १४६५ श्चणु हिंसायाम्‌ । १४६६ क्षिणु च । क्षणेः शता । क्षि-
तीति 1 क्षिणेः क्तिन्‌ । “अनुदात्तोपदेश-‡ इति नलोपः । अणेवानः ¦ १४७६७ ऋणु
गतो । शानच्‌ । तृणीकृतेति । १४६८ तृणु अदने । घञं कः । तृणम्‌ । तसात्‌ अ-
भूततद्धावे इति च्विः । घणीति । १४६९. घुणु संदीपने । घण इेके । ईकषादिभ्य
इति घुणेरिक्‌ । तनाद्‌य उदात्ताः खरितेतः । वतेति । १४७० वनु याचने । वने
कमेणि क्तः । मन्वानः ¦ १४७९१ मनु अवबोधने । शानच्‌ । उदात्तावनुदात्तेतौ ।
बनः परसेपदीति चान्द्राः अङंचकार । १४७२ इ क्रय करणे । अनुदात्त उभय-
तोभाषः । अस्माच्धिट्‌ । उविकरणं समाप्तम्‌ ॥

अथ भगवतो रह्धप्रवेरमाह-
कीणन्गुणेजैनमति पियसूप इडो
मांसभियां भ्रमयकृस्सितपीतचेखः ।

१. "अच्रतकृता इयेके । तेन छनत्तीति सिद्धम्‌? इति कचिदधिकः पाठः. २. द्दीपतौः

इवि धातुपाठे.
द्‌. १९

२०२ काव्यमाख |

मोदस्ुतोऽथ कबरीं प्रयुनन्सरामः
कूनन्खदङ्गमिह रङ्गमगादरिदधः ॥ ५ ॥

अयेशः कबरीं प्रयुनन्‌ बधन्‌ सरामो रामेण सहित इद अस्मिन्‌ काटे रज्ञमगात्‌ ।
कीदशाः । गुणेर्जनमति ऋीणन्‌ विनिमयन्‌ वज्षीकु्वैन्‌ मांसश्रियां मांसपाचकानां तद्ध-
क्षिणां प्रमयकृत्‌ हिसनकृत्‌ सितपीतचेखो बद्धपीताम्बरो मोदे स्त आष्ठतः । अरिद्ः
शनुहिसकः । कूनन्खदज्गम्‌ । कूनन्‌ शब्दायमानो खदट्लो यस्मिं रज्ञम्‌ (-- कोणः
तिति । १४७३ इ ऋीञू शव्यविनिमये । शता 1 प्रियेति । १४७४ म्री तपेणे
कान्तौ च । कान्तिः कामना । श्रयुपधन्ञाप्रीकिरः कः” इति कः । मांसश्चियाम्‌ । १४७५
श्री पाके । किप्‌ । प्रमयेति । १४७६ मीङ्‌ हिंसायाम्‌ । “एरच्‌” । शतेति ।
१७७७ बिद्यु बन्धने । कर्मणि क्तः । स्छुतेति । १४७८ स्कुञ्‌ आभ्रवणे । आष्ठ-
धनं तत्‌ । आवरण इयेके ! उद्धृताविति द्मे । असरा्कर्तेरि क्तः । यनन । १४७९.
युध्य बन्धने । राता । त्यादयोऽबुदात्ता उभयतोभाषाः । भूदिति ¦ १०८० चय
शब्दे । श॒ता । अरिद्रूः । १४८१ दू हिसायाम्‌ । इदयप्येके । किप्‌ ॥

दवारं पुनन्पदतलेन स लूनवेरी
स्तीणोननं मदजलेन करीतुकामम्‌ ।
नागं ददद पटवबृणेमुखं धुनानं
कर्णो शणन्तमखिखानमिपूतेयोषम्‌ ॥ ६ ॥

स श्रीकृष्णः पद्तखेन द्वारं पुनन्‌ श्रीपादारविन्दं रङ्खद्रारि निदधानः सन्‌ । तत्र के-
रीुकामं दहिषितुमिच्छुं नागं ुवर्यापीडाख्यं गजश्रष्ठं ददशे । दनवेरी छिन्नशतरुः 1 की-
दरं नागम्‌ । मदजलेन स्तीणीननं छन्नवक्वम्‌ । परवृणैमुखं परच्छादितं सुखं यख
तम्‌ । कणौ धुनानं कम्पयन्तम्‌ । अखिलान्‌ रणन्तं हिसयन्तम्‌ । अभिपूतेरोषं संपूणै-
रोषम्‌ ॥--पुनत्निति । १४८२ पूञ्च्‌ पवने । पवनं रोधना । शतरि प्वादीनां हखः'
इति हखः । दनेति । १४८२ दू छेदने । कर्मणि क्ते ल्वादिभ्यः इति नत्वम्‌ ।
सीणेति । १४८४ स्वृ छादने । कर्मणि क्तः । करीतुकामम्‌ । १४८५ कृञ हि-
सायाम्‌ । तुसुनि "तुमः कामे मनस्यपि इति मलोपः । चूति । १४८६ च्ञ वरणे ।
भरण इ्यप्येके । घुनानम्‌। १४८७ धन्य कम्पने । शानच्‌ । करूजादय उदात्ता उभयतो-
माषाः । शणन्तम्‌ । १४८८ शु हिसायाम्‌ 1 शता । अभिपूरतेति । १४७८९ पृ पारन-
पूरणयोः । कतेरि क्ते न भ्याख्यापृमूचिमदाम्‌' इति नत्वाभावः ॥

तत्र स्परीतुमनसं रुषमवृणन्त-
मम्बष्ठयुन्मदभरं स ग्णन्बभाषे ।

धाठुकाव्यम्‌ | २०३

त्वामेष संप्रति णामि दणामि नागं
नो चेलणत्तम नरानकरणन्रणीहि ।॥ ७ ॥

स तत्राम्बष्ठं हसिपरकं णन्‌ भत्पैयन्‌ बभषि । कीदशं हस्तिपकम्‌ । स्परीतुमनसं
दन्ठकामम्‌ । रुषमाघ्रणन्त खीकवन्तं छादयन्त वा । उन्मदभरभुद्भूतदपातिशयम्‌ । एषोऽहं
त्वा संप्रति सृणासि हिंसयामि । नागं गजं दणामि विदारयामि । हे जृणत्तम ब्द्धतम
नो चत्‌ एतनेच्छसि चेत्‌ । घं नरान्‌ अक्णन्‌ अहिंसन्‌ णीहि मागात्‌ अपगच्छ ॥--
स्परीतुमनसामिति ! १४९० स्पृ हिसायाम्‌ । तुमुन्‌ । प्राग्बन्मलेपः । आ्रणन्तम्‌ ।
१४९१ वु व्रणे । शता । वु वरणभरणयोरिलेके ! भरम्‌ । श्रणन्‌ । १६९२ भ्र भ-
त्सने । भरणे इति केचित्‌ । चदोरप्‌ः । शता च । णाभि । १४९ म हिसायाम्‌ ।
टणामि । १७२४ दु विदारणे । भये च । दमे । द्योरेट्‌ । जणदिति । १६९५ ज
योहानौ । ञँ इलयेके । जुणातेः शता । नरान्‌ । १४९६ च नये । पचायच्‌। अङ्णन्‌।
१४९७ क हिसायाम्‌ । शता । णीहि । १४९८ ऋ गतौ । लोट्‌ ॥

इव्थं हर गृणति हस्तिपकोऽपि कोपी
जीनोऽप्यहं न तु रिणामि भियेति वादी ।
पारे छिनन्मजमचोदयदुन्मदान्ध-
व्छीनशक्तिमतिघोरजवं शिनन्तम्‌ ॥ ८ ॥

हरौ इत्थं यणति वदत्ति सति, इहस्िपकोभ्पि कोपी सन्‌ अहं जीनो व्रद्धोऽपि
भिया न तु नैव रिणामि गच्छामीति वादी वद्नशौरो गजं पावे छिनिन्‌ ष्िषटो भवन्‌ अ-
चोदयत्‌ हन्द प्रेरितवान्‌ । उन्मदान्धसुद्धूतेन मदेनान्धम्‌ । अन्टीनशक्तिमब्लीना आ.
च्छादिता शक्तिर्यस्य तादृशं सन्तम्‌ । अतिघोरजवं यथा तथा ष्िनन्तं गच्छन्तम्‌ ॥--
गृणतीति । १४९९. गृ शब्दे । शता । दृप्रतय उदात्ताः परसभाषाः । जीनः।
१५०० ज्या वयोहानौ । कर्मणि क्ते भ्रहिज्या-इति संप्रसारणे हडः" इति दीर्घे त्वा.
दिलवान्नलम्‌ । रिणामि । १५०९१ रीं गतिरेषणयोः । रेषणं ्रकराब्दः । कट्‌ । छिनन्‌ ।
१५०२ ली दरेषणे । रता अण्ठीनेति । १५०३ व्छी वरणे । गतौ षणे च द्मे ।
कर्मणि क्तः । नन्तम्‌ । १५०४ छी गतो । शता । श्रत्‌ । पादयो इत्ताः । त्वा-
दिस्त गणान्तः ॥
व्रीतादाष्हितलुषाधरिणता गजेन

्रक्षतुमज्ञमनसा समनुद्तेन ।
बद्धः करेण भगवान्विहतिं वृणानः

भ्रभ्रभिवद्धससुमा्च तडेरमभात्‌ ॥ ९ ॥

१, अधातुपाटस्थोऽयम्‌,.

९५४ कान्यमल ।

अक्षे हन्द समबुद्धतेन वैगादजुगतेन गजेन करेण बद्धो भगवान्‌ विहतं दणानः खी-
कुवन्‌ निबद्धं श्रन्‌ विमोचयन्नुं गजं तङेराञ्चु अमरात्‌ ताडयामास । कीटेन ग-
जेन । व्रीताहवंहितजुषा ब्रीताश्चं छादितदिक्तटं वहितं गनितं कु्वेता । अभिणता
अभीतेन ॥- त्रीतेति । १५०५ ची व्रणे । गतौ च द्मे । कर्मणि क्तः । अधिणता ।
१५०६ श्री भये । भरणे इति केचित्‌ । शता । अख त्वादित्वमप्यसि द्मे । प्क्ष
तुम्‌ । १५०७ क्षीष्‌ हिसायाम्‌ । तुमुन्‌ । अङ्ञेति । १५०८ ज्ञा अवबोधने । “इगु-
पधज्ञाप्रीकिरः कः” इति कः । बद्धः । १५०९. बरध बन्धने । कर्मणि क्तः । ज्याद्यो
ऽनुदात्ताः परसेभाषाः । ब्रेणानः ! १५१० चङ्‌ संभक्तौ । सं भक्तिः खीकारः, । उदात्त
आत्मनेभाषः । शानच्‌ । श्रन्‌ । १५१९१ श्रन्थ विमोचन प्रतिहषेयोः । प्र॑ति
ज्ञातः। अस्माच्छता । अमध्रात्‌ । १५१२ मन्थ विलोडने । र्ट्‌ ॥

तद्रन्थनं परिहरन्गतिभिविङुभ्य
प्रष्ठ करोन्मरदितपुच्छमकषेदेनम्‌ ।
भूयो निपाद अडितसखजनः स गुन्ध-
न्दन्तौ विकुष्य गजयुरघ्ुभितं व्यनभ्नात्‌ ॥ १० ॥
स श्रीकृष्णो गतिभिः संचारभेदैस्तद्न्थनं तस्य बन्धनं परिहरन्‌ वजैयन्‌ । एनं प्रष्ठ
विङुभ्य सं्छिष्य निलीय करोन्छदितपुच्छं हस्तसंचूणितलब्भूलं सन्तमकैत्‌ । क्रिया-
विशेषणं वा । भूयो गुधन्‌ कुप्यन्नत्चुभितं गजं निपाद दन्तौ विकुष्य उन्मील्य व्यनश्नात्‌
अर्हिंसीत्‌ । उडितसजनः सुखितबन्धुजनः ।॥-- मन्थन मिति । १५१२ अन्थ संदर्भ ।
भ्रन्थमपि केचित्‌ पठन्ति । प्रन्येल्युट्‌ । विकुथ्य । १५१४ ऊुन्थ संश्टेषणे । स्के
इति केचित्‌ । कुथ इ्येके । द्रयोसतन्नेण स्यप्‌ । उन्पदितेति । १५१५ सखद क्षोदे ।
संचू्णनं तत्‌ । कर्मणि तः । १५१६ सड च । क्षोदे इति शेषः । खखे चेति केचित्‌।
खंखने इयन्ये \ असात्‌ कर्मणि क्तः । गुन्धन्‌ । १५१७ गुध रोषे । शता । विकुष्य ।
१५१८ छ्रुष निष्के । स च बहिनिःसारणम्‌ । ल्यप्‌ । उत्छभितम्‌ । १५१९. शुभ
संचरने । कतरि क्तः । व्यनभ्नात्‌ । १५२० णभ १५२१ तुभ हिंसायाम्‌ 1 ख्ड्‌ ॥
आधोरणानपि च द॒न्तवरेण तुश्नम्‌
क्चिभन्मतिं पठसुरादिकमभरतां सः ।
भ्रस्तं फलख्प्रकरमुध्रसितांश्च शाटी-
$ प्रादद्धिरेष्यत गिरा परिविष्टपापैः ॥ ११॥
आधोरणान्‌ दस्तिपकान्‌ अपि च दन्तवरेण तुभ्रन्‌ हिंसन्‌ स श्रीकृष्णः घ्रससुञ्छ-
नेनार्जितं फरपरकरसुध्रसितान्‌ उञ्छनार्जितान्‌ शारी प्रादद्धिभेक्षयद्धिः सद्धिर्भिरा रे-
ध्यत पुनः पुनः भृद्यं वा स्वुतोऽभूत्‌ ! कीदशः श्रीकृष्णः । परषुरादिकं मांसमयादिकम-

धातुकान्यम्‌ । ९५०५

क्रतां इ्टनां मतिं ्किश्चन्‌ पीडयन्‌ । परिविष्टं विप्रयुक्तमपगतं पापं येषां तैः सद्धिः \-
दभ्निति । तुमेः शता । इ्िश्नन्‌ 1 १५२२ द्धि विबाधने । अश्वताम्‌ । १५२३
अशा भोजने । द्वयोः शता । धस्तम्‌ । उध्रसितान्‌ । १५२७ उध्रस उञ्छे ।
उकार इदिलयेके । मतद्रये कर्मणि निष्ठा । एेष्यत । १५२५ ईष आीक्षण्ये । पौनःपुन्यं
ग्रद्ार्थो वा आभीक्ष्ण्यम्‌ । तच्च प्रकरणादिप्राप्तायाः क्रियाया इयोचिलयाज्ज्ेयम्‌ । असा-
तकर्मणि खड्‌ । परिविष्टेति । १५२६ विष विप्रयोगे । कर्तरि क्तः ॥
भुष्णन्सतां प्रियमयं घ्ुषिताङ्गरागः
पुष्णन्मुदं म्रगदश्ां रिपुधाम मुष्णन्‌ ।
बक्रारविन्दखचितस्ितखोनदाभो
रङ्गं गतोंऽसथुवि दन्तवरं प्रगरहन्‌ ॥ १२ ॥
, अय भगवान्‌ अंसमुवि दन्तवरं प्रगरहन्‌ रङ्गं गतः प्राप्तः । कीदशः ! सतां प्रियं शरु
ष्णन्‌ पूरयन्‌ ¦ षितः ज्लिग्धो निबिडो अङ्गरागो यस सः । रिपूणां धाम प्रतापं मुष्णन्‌ ।
मृगयां सुदं पुष्णन्‌ । वक्रारविन्दात्‌ खचितेन नितान्तोत्पत्रेन सितेन खोनती नितान्तं
उत्पद्यमाना आभा यख सः ॥-गुष्णन्‌ । १५२७ प्रष १५२८ छुष लेदनसेवनपूर-
णेषु । मोहनदादनयोरप्याह शंकरः । भ्रषेः शता । षितेति ! षेः कर्तरि क्तः । पुष्ण-
न्‌ । १५२९. पुष पुटो । सुष्णन्‌ । १५३० मुष स्तेये । द्वयोः शता । खचितेति ।
१५२९ खच भूत प्रादुभावे । मूतप्रादुमावो नितान्तोत्पत्तिः 1 खव इदेके । हैट इदय-
प्येके । खचेः कतरि क्तः । खौनदिति ! खवेरनुनासिकादौ श्चि परे ऊय्‌ 1 तस्य रता ।
भ्रन्थादय उदात्तेतः । ह्िरिविषिवजसुदात्ताश्च । प्रगृहन्‌ । १५३२ रह उपादाने ।
उदात्तः खरितेत्‌ । अस्माच्छता । इति श्नाविक्रणम्‌ ॥
जथ मह्टरङ्ग गते मगवति कसखावस्थामाह--
संचोरयन्तमरिगवेमशेषभद्र
चिन्तन्तमन्तकमिवाप्तमयनच्रयवीयेम्‌ ।
भ्रस्फुण्डयन्नपि तमप्युपलठक्ष्य कंस.
त्रास कुन्दकसुखाङितिमिन्दितश्रीः । १३ ॥
्र्फुण्डयन्‌ परिहसन्नपि कंस भप्त प्रापतं तं श्रीङृष्णमन्तकमिवाभ्युपरक्ष्य ष्टा त-
त्रास भीतवान्‌ । कुन्दकः अनरृतभाषिभिः सुखालिता मिन्दिता ्रहृद्धा श्रीयेसख सः । की.
दशं तम्‌ । अरिगवं संचोरयन्तम्‌ । अशेषभद्रमशेषाणां मह्गछम्‌ । चिन्तन्तं निरूपय-
न्तम्‌ । अयन्यमसंकोच्यमनिवारणीयं॑वी्थं यख तम्‌ ॥-संचोरयन्तमिति । १५३३
खुर स्तेये । अकार उक्तयथैः । णिचश्वः इति तड्‌ चुरादेनंति मतं माधवदृषितं ते

१, (सेवन, इति धातुपाठः.

२०६ काव्यमाला |

नोभयपदित्वमेव । अस्माच्रेणिचि शता । किचित्सवेचुरादीनामनिघ्यण्यन्ततां जगुः ।
येषां विकल्पचिहं खात्तेषामेवेति माधवः ॥* चिन्तन्तम्‌ । १५३४ चिति स्ट्रयाम्‌ ।
भिचि (अनिदितां दङ- इति नरोपाप्रसङ्गात्‌ तन्निषधार्थमिदित्वानुपयोगादिदिर्ता
गिजनिलयः । तेन णिजभावे शपि शता । अयन्येति । १५३५ यजि संकोचने । णिज-
न्तादचो यत्‌ । अस्फुण्डयन्‌ । १५३६ स्फूडि परिहासे । स्फुटि इयेके । स्फुण्डेः शता ।
अभ्युपरक्ष्य । १५३७ छश्च दशनाङ्नयोः । त्यप्‌ । ऊन्दकेति । १५३८ ऊुदि अन्‌
तभाषते । कुह इयेके ! ऊन्देण्वुल्‌ । खलाट्ितेति । १५३९. ठंड उपसेवायाम्‌ । क
मणि क्तः । मिन्दितेति । १५४० भिदि ल्लेहने । मिद इयेके । मिन्देः कतरि क्तः ॥

ओरण्डिताद्विरपि आङितदिव्यधामा
निष्पीडितारिरमुनाटितमले भावः ।
अश्राथवाधितमनाः स निरीक्षुकाणा-
मानन्दमन्तरपरत्परमूजेयन्तम्‌ ॥ १४ ॥
निरीक्षकाणामश्राथबाधितमना अप्रयलवशीकृतचित्तः सन्‌ स भगवान्‌ अन्तर्मनसि
परमधिकमानन्दमपरत्‌ पूरयामास । कश्यः । ओरुष्डिताद्रिः उस्क्षिप्तगोवधनोऽपि
जालितदिव्यधामा छदितामादषग्रभावः । अुनाटितमलंभावः अमुक्ृतमयष्यखभावः।
उजयन्तं बलीभवन्तमानन्दम्‌ ॥--भोरुण्डितेति । जाटितेति । निष्पीडितेति । अनुनाधि-
तेति ¦ १५४१ ओरडि उग्षेपणे । ओकार इदिलेके । १५४२ ज अपवारणे ।
१५४७३ पीड अवगाहने । तच बाधनम्‌ । बाधगाहनयोरिति दमे । १५५७ नट्‌ अव्‌-
सन्दने । तच नाय्येनार्थप्रकारानम्‌ । एषां कर्मणि क्तः । अश्रायेति । १५४७५ श्रथ
भयल । प्रस्थाने इति केचित्‌ । “एरच्‌ । (एरजण्यन्तानाम्‌ इति मते घञ्‌ । बाधितेति ।
१५७६ बध संयमने । बन्धे इति केचित्‌ । बाधः कर्मणि क्तः । अपरत्‌ । १५९४७
प॒ पूरणे । दीर्घोक्तिफरं परितेतीडगणिच्येव स्यादिति णिज्विकल्पः । णिजभावे दपि धञ्‌ ।
उजयन्तम्‌ । १५४८ ऊजं बरुप्राणनयो; । शता ॥
श्रीकृष्णदशेनसंजातानन्दानां संमाषणमाहा्टमिः शोकेः-
संपक्ष्य तन्निजदटरोवमवणि ठोकै-
रेषोऽजनिष्ट किठ दुष्टविचूणेनाथेम्‌ |
अप्राथितो ब्रजगृहेऽपि च पथिभूतोऽ-
ह दासस्बयश्नमति निजश्चाम्बरीभिः ॥ १५॥
रोकैर्निजटसा तं संपक्ष्य परिष्हय दृष्ट एवमव्णिं कथितम्‌ । एष दुटविचूणैना्थ-
मजनिष्ट किरु ! अपि च त्रजगृहेऽग्रार्थितोऽग्रद्यातः सन्‌ पथितः प्रक्षिप्तोऽमूत्‌ । निज-
१, अयने" इति पाठः.

धातुकाव्यम्‌ । २०७

शाम्बरीभिः खमायाभिजनमतिमासम्बयन्‌ खसंबन्धां कुर्वन्‌ ॥- संपक्षयेति । १५४९
पश्च परिग्रहे । त्यप्‌ । अवर्णिं । १५५० वणे वणेन । प्ररणेऽपरीति केचित्‌ । भावे
विण्‌ विवूर्णनेति । १५५१ च्चे प्ररणे । अख क्षोदनमप्यथः । तदेव वा प्रेरणमित्यु-
त्तम्‌ । असाद्युदट्‌ । अग्रार्धितः । १५५२२ प्रथ अद्याने । क्षेपे च हमे । कर्तैरि क्तः।
पर्थितः । १५५३ पुथ प्रक्षेपे । परथ इलेके । कर्मणि क्तः । आसम्बयन्‌ । १५५७
घन्व संबन्धे । १५५५ इान्बेयेके । साम्बेयन्ये । साम्बः इता । श्ाम्बरीभिः ।
दाम्बेबोहुरुकादरभ्रलयये शम्बरः । तस्येयं शाम्बरी ॥

सा पूतना च रिष्ुभक्षणकुट्रनोत्का
जघ प्रपद्धितकृपेण विचचुद्धिताघा ।
` कालयासुरः पुनरनश््य विसुटकः स-
+ न्नेतेन छुण्ठितबरोऽजनि शाठितात्मा ॥ १६ ॥

एतेन सा पूतना जघ । प्रपुद्िताल्पीभूता कृपा यख तेन । रि्यूनां भक्षणे ऊघ्ने
छेदने चोत्कोल्छुका विचुद्ितमव्यीमूतं गतमघं यस्याः सा ! पुनः--वाल्याघुर एतेन ल-
ण्ष्तिबलो सुषितबल्ोऽजनि जनितः । अनघ््यविसुहकः आदरणीयानामनादरकृव सन्‌
भवन्‌ शाठितात्मा असंसकृतचित्तः ॥--मक्षणेति । ऊुष्नेति ! १५५६ भक्ष्य अदने ।
१५५७ कुड्‌ ठेदनभत्संनयोः पूरणे इलयेके । द्रयोल्युट्‌ । भ्रपुद्धितेति ¦ विचुद्धितेति ।
१५५८ पुद् १५५९. चुद्‌ अल्पीभावे । द्योः कतरि क्तः । अनघ्यविसुघ्छः । अट
१५६० घुट १५६१ अनादरे । अल्पीभावे च द्मे । कमात्‌ “अचो यतः इति
यत्‌ , ण्वुल्‌ च । ङण्ठितेति । १५६२ दण्ड स्तेये । अनादरे च दमे । राठितेति ।
१५६२ ₹राठ १५६४ श्व असंस्कारगलयोः । श्वठि इति केचित्‌ । संस्कारे च द्मे ।
आद्य आख्ये च । छण्ठिशञाग्योः कर्मणि क्तः ॥

आश्चाठितारिकुरतुशख विपिजिशीखः
संपेसयन्गरहमसान्त्वयदेष गोपीः ।
सुश्चल्कनाः सुमघुरप्रियवस्कनाभिः
प्रसेहयन्न च कदाचिद्‌ सिसिटत्ताः | १७॥

एष गृहं संपेसयन्‌ प्रा्ुवन्‌ गोपीरसान्त्वयत्‌ । आश्वाठितस्यागतस्यारिकुर्स्य
तुज्ञविपिज्ञशीलो हिंसाम्रहणरीलः । हननदरीर इति यावत्‌ । ताः खमधुरप्रियवल्कनाभिः
खमधुरेः प्रियभाषणेः प्रज्ञेहयन्‌ क्िग्धाः ऊर्वेन्‌ कदाचिदपि नासिसिरदनादतवान्‌ ।
सुश्वत्कनाः शोभनोक्तीरगोपीः ॥--आश्वाठितेति । श्वेः कतैरि क्तः । तुज्ञनिपिज्ञेति ।
१५६५ तुजि १५६६ पिजिं हिसाबलादाननिकेतनेषु । दाने च दमे । तुज पिज
इयेके । रजि छनि इदयन्ये । तुजिपिज्योधन्‌ । संपेसयन्‌ ¦ १५६७ पिस गतो ।

२५०५८ कृ{्यिमांख ।

शता । असान्त्यत्‌ । १५६८ षान्त्व सामग्रयोगे । लड्‌ । खुश्वत्कनेति । १५६९
वटक १५७० वटक परिभाषणे । श्वत्केल्युर्‌ । वल्कनाभिः । वत्केः “प्यास
श्रन्थः इति युच्‌ । प्रज्ञेदयन्‌ । १५७१ ष्णिह्‌ क्लेदने । राता । असिसिटत्‌ ।
१५७ स्मिर अनादरे । छडि चड्‌ ॥
कः स्माययेत विभुमेनमरिषिषयः
पन्थन्त्रजेऽत्र भवपिच्छनभाग्भिरेव ।
छन्दञ्छ्कचं वरमरिश्रिणद्‌ाश्चितानां
संताडनैर्बषभदैयमखाडयच्च ॥ १८ ॥

योऽत्र त्रे पन्थन्‌ संचरन्‌ भवपिच्छनभाग्मिः संसारच्छेदभाग्भिरासन्नसुक्तिभिरे-
वारिष्छिषत्‌ शपक्षं प्राप्तवान्‌ । एनं विथु कः स्माययेतानाद्वियेत । आश्ितानां ञ्चं छ-
न्दन्‌ नाशयन्‌ वरं आरर्थितमरिभ्रिणत्‌ दत्तवान्‌ । संताडनैः प्रहरः षभदैष्यमखाडयत्‌
विदारितवांश्च ¢--साययेत । १५७३ {सिङ् अनादरे इटेके । डित्वात्तङ्कव । अस्मा-
द्िड । अर समिट गताविदप्यन्ये । अश्चिष्टिषत्‌ । १५७९४ ग्छिष शेषणे । डडिः चड्‌।
पन्नू । १५७५ पथि गतौ । शपि शता । पिच्छनेति । १५७६ पिच्छ उटने ।
त्युर्‌। छन्दन्‌ । १५७७ छदि संवरणे । शपि शता । अशिश्रणत्‌ । १५७८ श्रण
दाने । प्रायेण विपू्वैः । अस्मि चद्‌ । संतानः । १५७९ तड आघाते । शोभा-
यांच द्मे । स्युर्‌ > ्र्यन्‌ । १५८० खड १५८१ खडि १५८२ कडि भेदने ।
अन्यो रक्षणे च मे । खडेखेड्‌ ॥

अगं व्यखण्डदचकण्डद्‌धापुरादी-
न्धेनू रकुण्डदभिरुण्डितपीतचेकः ।
किंच स्रगात्रमवङ्कण्ठयतो महाह-
दं चुखुण्ड विषमेष मुखाद्धिवण्टन्‌ ।॥ १९ ॥

किं च । अश्वं व्यखण्डत्‌, अधाञ्रादीन्‌ अचकण्डत्‌ 1 द्रयोरखण्डयदिदयर्थः ।
धेनूरकुण्डत्‌ रक्षितवान्‌ । अभिगुण्डितं वेितं पीतचेरं येन सः । खगान्नमवङ्कु-
ण्ठयतर्छादयतः । महाहेः कालयस सुखात्‌ विषं विवण्टन्‌ विभाजयन्‌ छदंयन्‌ द॑ चु-
बुण्ड खण्डितवान्‌ ॥--व्यखण्डदिति । खण्डेः इापि रृड्‌ । अचकण्डत्‌ । कण्डर्भिचि
चड। अकुण्डत्‌ । १५८२ कुड रक्षणे । रपि कट्‌ । अभिगुण्डितेति । १५८४७ गुडि
वेष्टने । रक्षणे चैके । कुटि इलयन्ये । गुण्डेः कर्मणि क्तः । अवङुण्डयतः । कुण्डः राता ।
चुखण्ड । १५८५ रुडि खण्डने । णिजभावे छिद्‌ । विवष्टन्‌ । १५८६ वटि
विभाजने । वडि इयके । वण्टेः सपि रता ॥

, १, छेद्नाभिः पाठः. २. "सपक पाठः.

तद्म । २०

बहौदिगण्डितसुमण्डिवचिपरदोऽघौ
भचछदिवः किक बञेन च चवा ।
संल रमसे परिबोच गोपा-
नमानकूयद्रिमसं मद्षकनारय ॥ २० ॥
कटोदिनग्डितः मण्डितो खरं इत्याणीमूल मिमरे साः । सौ वेत भ्च्ाद"
वः किक । पुत्िता दत्ता बरसयादिवेन सः । सुलतिते आदते गिरिमचे गोपान्‌ परि
चब रेणे कृत्वा मदमकनार्थ दन्द दनान सन्‌ दरिमखं्रानकयदनारूयत्‌॥
वोत ९५८० मडि दां १ । ने \ ९१५८८ मडि या ।
वदि रः । पर्कः । १५८९ छद्‌ वमने । धि रः । तति । २५९०
स्त १५९९ बस्त दोनादरयोः \ अनादरे च इमे १ क्षि चः । सुत । श
जबल खः परिय । १५९२ चुद्‌ सदये । चदन र रणा च ्व९।
आनकयत्‌ । १५०३ नक १५९४ धक्त नाचने ! नक्‌ । यङ्नेति । भवेद ॥
इुदोौन्वचक्पञचुपचुक्नमप्वरौत्सी-
साखिवकषिदिरखाुखवधरोषी ।
संदोवन्िकपोडिवमद्विराजं
संचोचं ुहमूठिवकासिदनदः ॥ २१॥
जलं र॑ वरय किति मातरम
आढ कलव तारः चन्‌ । पलानां अनं व्यकारीत्‌ निगारिववान्‌ । दान्त
खन्द । जचिोटितमविमान्ं सहभि्मूछते, शरैः आविन्नो
किवमलुचतं चादिराजम्‌ ॥-इुदन्तचमिति । १५९०५ चक १५९६ चु चयते ।
सिक इवि ३ । चेः म्‌ । उदन्‌ । सद । भकाठेवि । १५९७ सल
देमि । उन 9: ॥ एड । १५९८ वल प्याय । चर्‌ । चते ।
१७९९ जु जन्ये \ क । रादिलिचोऽनिसतवाद्‌ उदगा । दोन्‌ १६००
उत्ते + आ । चिम्‌ । दकोरम्‌। मून । १६०६ पुल मदत । १६०२
इङ ष्च । १६०३ ख रोये । नियः गोद छः ॥
कल्यमवेडनकरोऽपमबेडयद-
गन्यां्च ठेठितछ्ृपः ख कंसचाल्वान्‌ |
सेपाडवेद्धिमवद्षयपयल्वमूमा
कमानेष राम इ सललाविधोडी ।। २२ ॥

१. वस्यः उनि

२१० अन्यमासा ।

अलमवेनतवरयनं निए भवमनयय संचयम्‌ यन्‌
र्‌ मेवद ठ तरया । किमः निमिमतद ए शनवान-
चो नाच व मा सये । महद शलो । भवमा
अगमि ॥ अलय ने । ६०४ फल ०५ विक वे । ते
य जड ल । शेन । १६०६ विल भदे \ र । दयित ।
२६०७ तिक दे । दः । चाल्य । १६०८ च यतो \ द गा
येद १ १६०९. याक सकन । 8 पि । १६१० दू हिया सनिः
लेन १ १६११ व मापने । १६१२ दय ले । लाद मनि
इः यं नकम एत धमा । नवातवदमप, इति ब ल्‌ ।
शायाम? इटि गलं च संत भतम्‌ च । मोद ।
शर उ दते । सनिः ५
इलादिवा्षु जनेषु विमोदिदारिः
मपणडिद्ंुसाज्थागा ।
इनि मला परिमनयै एषा
वों ्ञ्चलकवद्सौ नयनपरचन्ैः | २३ ॥
अषु दादश त जलो नगरः सचा सं मत्‌
जवनः वः विचा इचु । पायनं भग
रकः । भ्या भेलः के य्‌ लेन मना शरि
माः प्रः 0-- पमो । १६१४ से । मनिः एट।
१५ पडि ६१६ पसि तिव पिः । पाडत । (भवि
सहि सादन प; कदमो दोष । समयेति १ ११७ ब
म्तः रय इ।त । नाति ब्रा मि कः । प
मः म्नो भालं इ्े । न्व्‌ ॥ १६१८ शु
सन । भं द्‌ । वेधनमलगसोषमे ।छट्‌ \ वेः । १६१९ चपि
सम्‌ ॥ पन्‌ ॥

म्पदधियाममभिमसः ख च कंसपीडा-
भ्षशिवखजनचिन्वनजातरोषः ।

3. गदा ह नलति लानत सिनम्‌; भतः म,
हाबण्न्दुपागसयणलतििलमेबतकतम, २. "अतिन इति पदः
पठे, २. एति प्र,

लुका । २११

जाच्ितो रण सवलोऽव रेजे
विभ्वा सवि वनदे ॥ २४॥
दनद मित या खि च छः रुः तो.
ॐ से वमयगभिमदः। मनी दनी भं पाः दीया
111.
सपि शानम्‌ । कारि चदा १ क्षेति । भारयति । षभ
वि द्‌ सेनि नदीन । १६२२ म तेल च। १६२ व्र च ।
आगो अ ८ पे मनि छः भ वये च हमे ॥
यूर एनमय विदपवसृषाता
णात यमयो बमा ।
षव मीषिरदिवो बरन लं
शीवि चयस चपयापिदरपप्सादम्‌ ॥ २५ ॥
आच पं द डय्‌ ओषस्‌ शमस हरो । बमं दो,
हितं वः यनव द मो च्‌ + च शात । बडे नब ।
ल विरो इल शीत मल दमहामप भवय । तोये, ॥--रः
पृ नः । इ नस \ जा हन्ने जयोत वम्‌ \ पिति
01
भयम पमे । तचा के्‌ । चमः । असाच ।
उदः । १६२६ चट मक र्‌ । पपे । वल निं रिः!
६२७ लाने लद चः । बमन । ६२८ बल शे । स । चयलेि।
ऋति ॥ १६२५ चि जने । मुम मिला नि
कः । रव निषि षन" इत भत प्‌ । भयन्‌ शिः । मदत
लाक । जनि मि च जे । भयो यः । “ने भेदत, + ददम
जय पनयोऽे नतो नसः \ दे इड जमन्ति ॥
इन ष्य ऽलं जनानां
म्ये न खट्व वं गजसदटृकोऽसि ।
न रण्याभि य चन्वमिया स्वतोऽवि
क पूषिवानङतपुचनयाच पुंसाम्‌ ॥ २९ ॥
भ दीम चरनं मधये विं ल नच \ च न सष

१, छि इति चठ, २. इते अप.

न दति भद

द्श्र का्यमाख ।

न शादय लं गजय्ने गबहसोऽमि॥ भरं लं न याभि न शविसि । लं
म्ब नमि यु वतोऽ । त्र सेच रं परिमि संारीमतेन
र टया नवा देहानिवपनेन सये क फलम्‌ न सिद ५
वि । १६३० षड चेर्‌ । जलाम्‌ । १६३१ भ्व संप ॥ भदा ।

1 पद खड श्य । १ सर । १२३३ पड १६३४ सिक १६३५

वताम सिद । ध । षन्‌ + चते जद ति क +. भायः
च इमे लत ११६३६ धूल शेषे । रि क । कन । १६३७

पु अभ्व उच ४

सौते विटपि पश्वविूखितोऽयं

ाारिकीरबजनूनवाविनयः ।
अये केन समरषवविोठवस्ं
संडभ्ठदिदमदेन विजोदिकोऽखि ॥ २५ ॥
दं यचा दे वदः पत दम सपोवगसारििलरिनि चैष
५ तना चलना संक
उ तत वोऽ मति प्व भोजम्‌ । ५
खिदो चोदितो येन केन उनरविशोि
१ न्‌ पिवति चि
देता दि र । वस । किः ९३९ सख अन्तके । धूर
तड । सन रि ७ । १६४० द नं ननन म
उद्‌ य । १६५१ चं सये । च्‌ । अवः नक, १९४२ूज
पाम । १४३ जद ख कतो दतो) जनितः १६४४
यढ आते । चीर ८ ॥ चि + वो । १६४५ जि शमे ।
१४६ जड त । दते चनन = ४
इत्यं सुगाजिर्दनमनानि
सबा मैयति पारिदमसिन्‌ ।
ष्णः भरदा दवति
रः रः गिरमदीरेदरदिबषा ।। २८ ॥
भिदां इन्धानो चलां र्मा दना जल चच

चदि ल= उवतमे उति णो पृरोिवनातह-

0 2 क 1,

वाठुकान्यम्‌ | २१३

वः सवां रदं मितत £ मचत । भरारा चेद ॥-~
इरित १६७७ गज १६४८ मा रनाय । १६५२ मै तमाः
छौ चइत । गः कः ।विार्जनानि॥ माद गवत । नडः चता +
सेत । १६५० भवे । लावे द । छदम १ दे । लात्‌ नि
5 । षेति । १६५१ पचि नलर । लामा च ६ । पन्‌ चेत ।
शदथ विज तिने । रि कः । रत ६५२ सूत नले । "~
इष्कृ, इय रपरे शष व्यावलतवानगवि सुदषलण्य-
दस धियः ठ थिसमाे प छड्‌। अरव । १६५० वध दन
पोः । सिन ॥
किं न्यते सदसि ठुम्बितवेभवोऽदं
बालोऽपि ुनविबिरोधिभवाशच सूयम्‌ ।
भाषे किमपरं परिुष्टिारि-
ूोऽयमेकवषि बेह लो निषदा ॥ २९॥
गा द छ इमे आच्छ । जत रजस रमे ककम १
। ह उमम भोऽ । तं नवद
सोचा नाधिश्च मय ॥ रोऽ रे ॥ वदानि एा-
गरड दाति + महर यू एति यु पपत चद
सोक छो ति तिति \ च नषि ॥-इम्यते ति । १६५५ डवि
च्छद । इमि इस इ उ । वतेति + उभति । १६५६
जुषि १६५७ तुवि अदने । अरे इवि केचिद्‌ । कर्षि जः । भपय ।
१६५८ हष जच्ायौ वाच । कर इते ॥ 1 साः १६५९ जुट
मदे मधि सः । एति ६० दभ्र १५
यद्रा भिवत िमरु्कलूरियेन्यो
धर्मेवरम्यगनयम्रगयं दि राजा ।
अम्डेच्छलोकसदिते सदसीड तस्मा
तको जूसयिष्यति सिद्यूलनिववान्‌ ॥ ३० ॥
गदा अनभि छम्‌+ न मिद त्म्‌ । भव रका मतलयर्‌ मषा ।
उद्‌ भने च। हि चलत्‌ चमनं दाद.
रं येव । एरारन्ोरिते लनसिन्‌ सयसि अनिष-
सेन्‌ नसगा तू दति ।न चो । जलो च ने-

0 १, मे ए ग

द्र काव्यमारा

यम्‌ ॥ जगति । १६६१ श्त मडच्छने। भपशन्दनं वव । द्‌ र्मतरमयर्‌।
सकलः \ म्य मल्‌ छले ति 4 । दयोः कि सोगनतेपः ।
भि । १६६२ मड जवं ाि। पोः । भच मसिति ।
श नूस एद चद हय्‌ ते भिनी देव्‌ ४
खेदस्तियन्पददेनगाभवासे
से सरेनलुगार्दववीरलोके ।
म्स रिुना रं
स्यदेव मानपरिजंसकमीख्यधान्नाम्‌ ॥ ३१ ॥
असमव दः 1 परान गदेन देन गर्ता चनद समं
हं ऽः ब सवः रेखा यस्त ॥ का पति तो
पिद सेमां सपना शे दुमा सनं पिं
मालवटं कदेव ॥--मदनेि गे गदं म ज । वत्‌ मम रथ ।
नि । म ममि ति कै । यर यि । १६६५ गु पि
सते । प ब देक । नवप ने । जस दोधतः ।
गन हत \ चर्‌ अत =: 1 पे ति ऊद्‌ ॥ भः आ+
र “उपषावं च' इति दीः पजर । ६६६ जसि
इति चत्‌ । दि । १६६० ईड ख । द्‌ ॥
इ्ु-बदुरनासिनि पिण्डिवाय-
समाय रोषितमविः प्रतिमहेपी ।
भस्तूपितेन बुषा दरिमासमाद
चाणूर मा दिनं लट यषटि्ोऽपि ॥ ३२ ॥
समाहत भरे इतं बदति छि भय चनो रोपिवमविहमचद । ए.
नं चऽ चतः ।पमडताजस इ सेमा सीं यस सः रमी ह-
गनि । पर्प नोपित ॥--बछवािनी । १६६८ जय
कियाय । कलाक नरि । णिनिः । पिन
जे ६६९ पि चये । नना लि कः रोचयति । १९७० रूष
से ट । रवेः र छः भतम ॥ १९७१ दि देष । शिनिः ।
भलविव । १६७२ टे च्छच । भि चः ॥

सुमुलकपामेचालयदर

त

इवि श्वः.

वाक्यम्‌ । २१५

लोको दर्वंमचेवयमान एल-
दं शनद्रशदनवसदसन्‌।
संडापिवः खदति भिवडध्िषीर
भोनिनद्ल्रणविनिन्यनमतेवम्‌ ॥ ३३ ॥
दखमबेतपमानो जाह तदु चोनयोर्ोयन्द्‌ मतिम
म्‌ पल । रदति चंग चमूः खन नोन्न षर
-ऋर्वनिनदालौड एवममच्रत गूढममापि । पितः संवाीमूा थिवी वमिन्‌।--
ओडकसावाेषदनः । इषां लि्ानेपरिन एव \ ऊचवतसमान वि ।
१६७३ चित चेतने । द हनम्‌ । भलाणडानच्‌ । दयेत १६७९ द्धि द
मे । द स्न्‌ । १६७५ दृचि ननवो । दत दयं न्‌ ।
वनदो । तरलोयलनिो एवि इलाया वदन । देन
दा । चयः ६०६ इ १६७७ दिप चे । लेः र ७।
षि । समि प्‌ः । तत्ने । १६७८ तभि कदनवारये। इड ति
क हरिये । दुद्‌ । अनन १६७९ मि याय । ड चर्‌ ॥
भारय युत्ते श्म
हो विवस्तयिषुरनैमरगेन्धनीवम्‌ ।
किष्कयेत निष्छृपमनिष्कितकान्तिरेष
बाकोऽगुना च्पविढालनया् कष्टम्‌ ॥ ३४ ॥
मह च ससम खं तए धः पविचरदे मर-
भन्न डमु । अच तिदय रच्छ अयन एव शको
लं ये देल कष्‌ । भिनत्ति । सो मः!
मसर ॥-- सेह । १६८० स्पश भदो तव्‌ । नमि
पे । १६८१ त्म १६८२ भल ने । ठे । मतः ॥ मद्‌ ॥
वपिः २६८३ वस्त १६८४ गनध दे केः \ मव्य न्य
पट्‌ । कदे ॥ १६८५ वि यन्‌ । हन्ये । केः थ
छद । जलिक । १६८६ निष्क परमन नि चः । छरनवा । १६८०
छल इवात्‌ ५
आङकभिवाक्षमपि च सिवतूभिवास्य
आठ्वजनवक्यमवेक्व यातम्‌ ।
छे र. २. क र्ठ

२१६ कानयमाला ।

जसा मनः क इव गूरवतेऽव युटि
नो खत्वशान्यमिह जक्षयितं क्षमाः सः ॥ ३५॥
जि चयनाय चासच गतमेव क धव भसा मनोऽन चन्‌ चि
शवे परलाय्मबति । च कोऽप । शंम । भिं ससान
उनतत । सिवता न्दम्‌ ।शव्यचननल सथ
ज एं च । एवद्‌ मशनं यों शनं र उपिद नो न
नसः का भवामः ।- आतर ते १६८८ के । १६८९
तूण शे इलो छनि पः । नूस । १६९० भण भांशााम्‌ ॥ शंसते
प्त इत नदं ऋ येति रेति । १६९१ शा धयन्‌ -१६९ चकत
पाम्‌ दवो \ सामने । १६९३ स्यम च । च्‌ यरय १६४
गुर जवम चद्‌ । अचम्‌ । १६९५ दाम ६९६ ठक जाने \ म"
द कपिम्‌ चेद्ध ॥
इत्या हि गालनपटा इव कष्टमेते ।
इ्धिमारनपराः ख शर्या ।
चनं निरसिं नदि वरिवः सः
छ इदे लक्जना इह मादयन्ताम्‌ ॥ ३६ ॥
एते गलप दष दोषाय कत्वा हि कम्‌ । दत्वा याजन्वापारेण इ
मनप दुद ठतपः ल म्‌ । वेषां चद यानसं
जां निद भ वषि सिसवा स्तो मामः । भतो रं इमहे । ट
दलन दा मक ॥-- क इति । १६९७ कुस अकेन । प्‌ ।
1011
साम्‌ । दयो । टि । १७०१ कट अते \ पद इने । अमदः
छपवायानः च्‌ । ६७०२ इ जामे ल्य 1 भरेति १ १७०३ वञ्चु
अह्ने १ र । कल । ल शिजमे खनदिलः ्िय, । १७०४
चष र्यते ठर बासवा चिं एति चिव ॥ जसादि
खः गदसन्म १७०५ मद्‌ दप । भद्‌ ॥
शयादि वायजञवदेवनमध्य एव
छोकः समाङपद्गारिवकष्णवीवैः ।

१, अतियो” त दुग, २, ८१६९ द केदः नोयाह . “भा
दा से कपा,

षाठुका्यम्‌ | २१७

कंसत्तवेदयमति्मयमानिोऽपि
निन कुषि इणयगान अग ॥। ३० ॥
ो्ेऽमारितङष्वीर्ोऽातङ्यवौयः धन्‌. वायराददेवनमध्ये एव बात
वोषमध्ये एव इत्यादि चमाकप्‌ । जवेदयमविरखमनाः कसु मेन मारितः खबमो-
ऽपि $ुधि कत्यतदुदे नयावनो रि
वेनति । १७०६ दिवु भरने । स्.॥ अयापवति । १७०७ य॒ वे । मा.
ने च मे । उ्मगि छः । वेदयेत । १७०८ विद्‌ वेदेनाख्यानविदौ नेषु ।
पवाद वेके । वेदनं शानम्‌ । 'भनुपचयाहिमप-' इति शैः । मानितः । १७०९.
मान म । स्रि ७ मेत । १७१० च॒ वा । च्‌ ॥ ऊ
स्मयमानः । १७११ कु नातनो बा कतिएतसमयने । ङतसतस्मयना्थो
हव्यः । तस्माभ्निनि शानि इसावमानः । ङत्वमिति
वीति धिच तत्वरे । ङखयिति द कसमयतिः (१) सारतमिति चेव
दयतमाखत्वात्‌ उपशय च बाह्याद्‌ ऋशितमेव । एषामर्थो घतुखण्डे एव द्यः ॥
संचसेजरपनयानय जुः
वोमदषदनमरः करसकाणः ।
महो न्निन्षुरसदिवयीयेमीसं
उशा जजास चहु पातवा दोषन ॥ ३८ ॥

भ मह दें निजमिव जनाय प्दहवान । दोय वु बु
इलः पादवान्‌ वद्वा 1 कर्तः । अपननान्‌. चचतैयजावतंयन. 1 शा इव बुक
1
न्वे । सचयभनिति । १७१२ चं अप्वयने । भ्ाच्छता । उक्षणवा आनना चता ।
इकपषठः। १७१३ बुक णे । परवद दषयन । न्दे । १७१४ शब्द्‌ वदभ
साम्‌ । लुट्‌ ।चोषससतवमानिषवासिव इमे । शणः \ १७१५ कण निमीकने।
एनेजनिमोकने चेदम्‌ । अस्पादच्‌ । जिजम्निषठः । १७१६ जभि नाशने । धिच
(असिति । १७१७ स सने । कट कः । जनाच। १७१८ जु तवने ।
धिजमाने कद्‌ \ पाथिवान्‌ । १७१९ पशा बनपने। पारः वतुः ॥

द्ागामयन्विचटदखििक्याय युष्या
्ेटवचमनिवोऽपि स पाटवम्‌ ।
िधैष दिखयति देन्यमञुं युधीवि
संमति चोपति नारि ॥ ३९ ॥
सन्तत.

२१८ ऋ्यमाडा ।

भय नामिक दें मित भं सि ववि हिलि पिका इति
गोष लाम पयति सोदर छवि अविदो षवदि
चा मिषमान सयव या दम्‌ जाम्‌ धं वद्‌ नियत!
ध्वं नमां भदन कवा ॥--आनयनिवि ९७२० जम्‌ शे!
शा वषि १७यद चट १७२२ स्ट दमे । नलेन रियोऽन-
लाव शि चव १ लेदर । प्ति । ९७२३ चट चते भे
चे र चः । व । शरः । एते च साद मिं मलयः
केन मि ट्‌ । चद्यनामत इन्त । दभानामपि सा.
जस मे । देम्‌ ॥ १७२४ दि ने । पनत ९ कम । न्‌ ।
जरयति । १७२५ अज रन । चल न्द्रं इद्‌ (0) । आरभन्त ।
भसाच्र । षत । १७२६ सुच विशदे । नेन सामभ्य द ।
खल च टे परा तिलो योः केन चपि यदा ॥
करन्द नष्तं कष खासिवार-
पो्समूषणविमोकषणया्िामौ ।
आज्ञापनामिद्‌ विमाश्य चण दौ
लो दनाय समयारया निुदम्‌ ॥ ४० ॥
चिं कन्व शतं चत त चन (1) माप ना द-
स्न र रन भन्तोनाभिगा चुं मवा ्तौ
वे हवत \ कलाम सनौर च \ भना
ऋं चइ सान भिम नीपे 0- मत्व ९७२७
जडः न्दु चते । आसलरः सले लिव जते! । (लोक
रनोदनोः खं चेम सवि। १७२८ टस सिल । लवण इवि
किद्‌ भा छि उरे । १०२९ सि १०३० मू भेत्‌ ।
मयेति । द \ तवश्य । १७३१ मोक भने । मदय १७३२
ह पाम । चनि वाय । १७३३ इ निय । सतं एताव्‌ ।
असत । विनः । १७३४ मज तेदह । सा १०५
खु वे \ भिस सद मवदम्‌ ।१७३६यद निरपः ।
पतरौ ल । देच इम । भ्‌ ॥
निबातितमहरिम्मिप्हय
मोऽ चाचितविचारमनुच्यवलसः

वाङ्म । २१९

रोषान्भ्यभाबितमछ्ग्भिरकस्पयत्तं
इषमोऽपि नाकिरस्य ॥ ४१॥

म मे िसविकदि छतरीनभनधसं ल वाहिर छ
कं था दष भ्यः मा १ नोऽपि रोये हेन मूतेन म
त तंतम्‌ मिभ । नमिनेन चवे सा
माहं मापी मल सः भीमः रते । निव चा
ना । द्‌ इमि कः । वारिति । १७३० वस या
पे वि पाठः । साद परम्‌ तिरति । १७३८ चर
छे भे च तो । पच । भरद चय सम । इते इति
मिवः चशे ॥ लाट चद्‌ । माम्‌ । १५९० भोऽ!
असाव न्‌ साद्‌ \ मीम्‌ ॥ भे धिते मिपतेज-
ल्मे चलः । वरान । विवीतम्‌ । द भिः । डल ।
२७४१ प । नोल मस्‌ । अमर्‌ । राति । कमे ।
१७७२ रक १७४ लग भला । भोऽ पव इेे रछ े ।
स कमणि चः किष

शौयािवेन तरिके
संमोदिवो दरोऽपि च जुन ।

खां दन्हुरिवसदा्ु द्व
उपासबचननलुलममोचयच ॥ ४२ ॥

रोऽ च यधन मोहः धं त सु द दमवमभ
रोदन हा जोमय + से स्न + चित
जानो । चं सिति मीक चे थ देर । उपमि
जनि । १७५२ अन्न । वपन दद ^ जि
5२ ॥ येत । १७४५ दिगि तिकलो । मद्‌ चः । समोहः)
१७४६ सुद प र ८ भट । १७९७ चस भते । वच दग

बा + इटि च्‌ प्व । १७०८ उध्रस चण \ उ परे ।
श । अमो । १७९९ सुच पोते । ठ
वौ खयं पपोधिवरपं निदानोदयोगिनां
रें गिकमभरपाटि पटिमा रिष्ापयपोि म्‌ ।

१.६ इति ठे, २, शे इवि भु,

२९० शरायमाग ।

सेटि जवोपयुचि कथमा. चाभिजयरिकयमनो
रोषोऽखि रसो न्यमध्ि बलवन्चलक्िचातरसयमीः ॥ ४३ ॥
वो मच] वलन य परो नयमेन रस
दोशो यष्ट्णषोधि देषा भीहशराचाविन कमै
पैः पम णामं पादि किम्‌ । चा अनश खोरि
उष सवे देसवममेट । जः प्रवर चदि १ चस.
ल जमिति । अपमः पाडाभ्ेऽभि । रेः पोका 1 सतो
युं व्यि । बलवता एवद्‌ बडिति अर्ध । सनीमेवामावोऽनसि च ।
सि तंसं र्मयिठिः ए धासि्‌ भकिनिदधेन
गः ॥ धा सदः 1 भतः परं सि(खोषदनन्यः ऋनदमवे एव
यिच साद माढयतामित १७५० ग्रस भे । शला । रतत ७५१ पुय
रये । किः । नर्न १७५२ दिदे । इ । डा । जणे-
ह बोट जभ । अमष । भप । भद । जमधि । भवदव । अग ।
व । १७५३ पट ९०५४ ट १७५५ जर २७५६ दलि १७५० भिजि
१७८ पिज १७५९ लखि १७६० मजि १७ छथि १७६२ असि
१७६ पिसि १७६० कलि १७६५ दधि १७६द डसि १०६० ड
१७६८ चदि १७६९ इदि १७७० ब १७७१ वल्द॒ १७७२ गुप १७७द्‌
भूप १७७९ विच्छ १७५५ चीव १७७६ पुय १००० रोष १०७८
मोच १०७९ णद्‌ १०८० कय १०८१ तक ९७८२ इत्‌ १०८३ दष
जापः । ठे द्‌ । ना द । भमि ३ ।पददना
गि डिवि ॥
कननिकटमविसद्रगभिन छं त्वय द्यत
दं परिषाटयेति च परेण ऽदवत्‌ ।
नादं बविदारयबल्धमपि मो सरद गोप्वे
लं भूषय विच्छयन्क इद न लीवनात्योथयेत्‌ ॥| ४४ ॥
ल भिदि एनं भवमवोभिय्बयव्‌ लदा इं इ,
स हठं भुता । भं न पवय भकं नवति भरने
त उः पवदौ अनर्‌ भपय १ डे बिलिन रिम भोः
दे मव, जलय नोते लं शन्‌ स भरव चयस ।
वि शव ल्‌ न पो एद बदन अन्ना भ्‌ ।
रो पत ५--अिवरिवि । व 1 इम्‌ । इ! ताम्‌ ।
च्य चे । भक्‌ छ्‌ । प । मय्‌ । उदः । पचः

ालक्यम्‌ । रर

थ चः । भवद्‌ बास । च न्‌ । त्‌ । गोज ।
नो गि ट्‌ धव । पू्‌ । यन्‌ चेः ला । चकि ।
चु । षद । ५
अोचि चान्यः समरेऽन ष्टतामहोकनदषयवि न्यपि ।
पः भोः कोपयति वक्ते पाच ही वेमवधयजनः ॥ ४५ ॥
कानि नै पयम्‌ । चन्दे मोर्‌ भकबमम्‌ गद्यन्‌
कव्‌ भगत । कतः रति भरत जे, मरः दमस
तेना करे बरमर्‌ पर मि । ह शत्र गः जदो
दीः 0--भलेनीि। नः छि डि नित । मलेन । नदय पदि ।
सोनः च छता तयते । वे ॥ ठाम चट रम्‌
ब्‌ भनन्‌ \ पः शा ॥
भीति रव्य कचयानयमसल्लाद यतां दल
यै शब रंसयाल्पमतिवां माग्यधषयंरंशव ।
मानं इीकव नाटयाकरमतां दवन व्य
आन्ति चय १)भूपतेिति जन यहं मिोऽ्न्‌।| ४९॥
मोहच । नं नवानां च्व \ जयत आष भवमवनां दद \
शव १ जलम रंय ॥ म सच \ नं कव । जजर ना
उ । न य । न्ति इय ()। ना भस्यनिखः।
सावन इति चा \ जना मर्व इत पूं भरम्‌ ध्य्‌
य्‌ ॥-- रय । उ! भ्याम्‌ । द १ अव । सं । य । जोम । न.
व । क । चव । इते । १७८४ च्ट १७८५ कज १०८६ अलि १७८०
इसि १०७८८ अशि १०८९ रसिं १७९० सधि १७९१ शी १७९२ नट
भ बिचि १७९५ रचि १७६ कि १५९० अदि
भ मि
वड १८०२ मड चले जः म्‌ । यः स्मन षेत्‌
स्‌ द खसे वोचो । भब्द । भमिति । "वयते
शमावनस त भदक ड्‌ । देन धन्मि वा । नन्व
मणयसिपािता्‌ दमनाद्‌ सामना ॥
बी इरंहममिरंहव मंदवामां
सौं ्र्डय च-तोडय निर्भयलम्‌ ।
र जर सहः दं चते जक स्वपन्ते
२.१ द चात्‌ चक,

२२२ ऋ्यमाा |

संनाडयन्द इवि पूरितरोनाङ्ञा
ना देः खमरेडिमसिष्वद्न्त ।। ४७ ।।
इं कठ इन्र नमश । भानाम्रन्र मंहय । मं देऽ
मोहं अकषय च + ललं अिमषवलेऽपि मवदम्‌ मोऽ ।
जह अययतोसः \ इः इदन्न वयन िरोजचहाः ९
दिवदः च धतः घमतिाषुनछिवरन आजादः ४
इ । अदः चल्‌ । ननि! डस । पर्व) सोक । सि प्र
द. संनारयन्यः । मा हरि दीम । एते भाषाः हु एनप्‌ ॥
पि । १८०६ पू न्ये । तेन नठयमनटलसानि्ेद चन
वान्व, । असद्‌ र =: रो । ८०९ ख दियवा्‌। न्‌ । भ.
भिन्त । १८०५ द्‌ मटन । चरो । खाद द्ये । रूष्‌ ।
जालदीया गाः ॥
ष्नोऽथ बाहुके योजयनतं
दोष्णा भ्षच्यै खुमाचेत सुषटिवतः ।
ादनतमसुरदािलायः
स सुदूरमपदकुढतिभमावः ।। ४८ ॥
जच कोऽपि बहूव भविक योच्यन्ं शन्तं दम य बडा तु+
िदोषरं इद । उनसर पनपरः दमनक
शटमयुं रद वितन्‌ च । अदाम्‌ भविखापठमतिखिनमग व सं
यम । जपवरिवसवमरणः भितः गो येन स ॥--ा श-
यादय । इः १६ (दन वन्धा जा न सयव । चलब ।
१८०६ युज १८०७ पच दनम । जयो योने च इन) भन्न जेः
सता । यं पच्‌ चत । १८०८ अ धाया ॥ असानि
ल \ ठन ठर द्‌ । अय्‌ । १८५९ पद मे । मधि शि ढा । द
सद्‌ । २८६० हर डे । णलो च ह । शत ७६। अलात । २८११ खी व
कते । मनि कनन तः । मपर । १८१२ जी के । इः इभ च ।
पीति । १८१३ ब्‌ भवस । फि्‌ ॥
जजदूषवदरिीदः एनरम्ेल विषटभित्तवापि ।
मजार दरि रणे्बतधन्ु्ं छदिवमन्युरपदभेन्‌ ॥ ४९ ॥
रवा प भिः € चण रत भ्‌ एतिन छः द
1 7

घातुकाग्यम्‌ । २२३

लस हर टं जार ॥--- भरद । १८१४ जू भयोहन १८१५
शा । दिति । १८१६ रिच विवोजनवपलमोः । हि

२८१९ द टी । ते च डे । शि चद । छि । १८२० दुदी. द
प । व त दनद । जलाद्‌ छथ ८५ चष दव दरस पते स्व्‌
पे । अमन । १८ दमी नये । यदा ॥
क्णोऽभ्यिवारिमीरमिमयन्दोष्य प्यन्भानव,
नाध मोथितवानदीरिमति मूमाबीकुम्‌

मह्योऽधैः च च चिवः ्सुपासातसीडः न्धिः
शालं बडमच्छदशुषिवान्युटपा टी सुिकम्‌।।५०॥
कशमोऽविभयितामीस्यकसतुमवः यजमिसुलमयन्‌ गच्छन्‌ भस दोषया भषन्‌
न्‌ मूलौ मिल्‌ ममि । ऋय िमशोसतिमिमशातयि-
मचीकनसदमानोऽो हिखनोयः च मह हसितः । शधिः घन्‌. हरेः पदं भौ-
िषयखोकसुपासात्ीत्‌ पातवा. ! तावत्‌ तसि्नवसर ही इठमच्छदन्‌ युध्वा
सुकं पिया हिषिवान्‌ ॥--भषिरेत । १८२३ परय नोक । बने च इमे ।
वानि ति्‌ कमम रः । जनिन । १८२० मी मतौ । शा भ्‌
१८२५ श्रय बन्पने । शता । काष्यम्‌ । क्थ हिखायामिति लरतेतं छेचिदाह
तसमरच्व्‌ । असिठिति । १८२६ दीक आमर्षगे । १८२७ चीक च ॥ आदः
चने 1 धीः कतो सः । भचीकय्‌ । चकः शता । यैः 1 १८२८ अद हिल-
याद्‌ त । न्‌ । दविः \ १८२. हिसि वाना तोऽ.
कलं चितम्‌ । यम छः । सातीव १८३९ ङः पद व । पवो
गविः । छि धिनि इद्धि । रा्पोः चः खदिलावुडेयेति भेदः । अन्वितः ॥
१८३२ नव शोचसे चममिक्या कते ः। बचन । १८३३ छद
भपवारणे । सदितेदिखेके । शता । इषितवान्‌ । १८३४ य परत्वे । जो दषा
बा द्‌ । परिवदते । असा ठः ! असेदिाभावािद्‌ ॥
इये दे पाचिवनरि्न्येु धावतु च
खैं वग जनानयन्वगकिवन्यानकचा्न्ययन्‌ ।
जापन्खेदमरि दन नदितं चिक्रीड गोपि

तन्नस्यं
मा्‌ नोदहत

२२४ कान्यमाल |

टयु इवे अन्ये धावितमतिषठ मिवा कम्पितचित्तेष धावतु त्य इरिगोपैः सद
स विडी । कू । जगन्‌ भयन्‌ । चिना न्‌ अन्धम्‌ ।
अरि जेदं आपन्‌ कम्मयन्‌ । जनितं ठनन्‌ भानः इच्छन्‌ । तोतवो प्वनिर्विवनन्‌
दीरषीमवन्‌ चादितः खंेखेन रितो त देवान्‌. प्ि वकं दिवममाव्‌.॥--घावितेति ।
१८२५ धूल ममे । समोषवका भका करर रः अन्‌ १८३ भ्‌
प । सता । मन्य । ८३७ अन्य १८३८ प्न्य म । ा्ो हां भ
मे । धनय । न्न्‌ अनयः सदा । आन्‌ । वनन ॥ तनन्‌ रिचयादवदधिद्‌ ।
१८३९. आपत चमे \ १८४० चु भद्योपकरणयोः । उप भद्धोपषाते च मे ।
"उपगा दै" । निम्बः सता । १८५१ चन भदोपदननवोरिव चैके । चादितः ।
१८४२ वद्‌ चंदेशवचने । खितेत्‌। वचने च दने । भसमान्‌ कीर कः ॥
कचन्दो मानन्वो हरिविभवमानन्दमस्िा
भून मनसि दपि माभितखलम्‌ ।
लिन्नोतकष्ठन्ो दुरम खटवनबः
प्सेव्नमधव सुननायपिवबठः ॥ ५२ ॥
अलिका; सत जनाः श प्रमादं ववन्द छषयन्यो हुमान्यमाचाणाचन्दे
(=
न्तो रागबिवसषा जितं दरश । ष्तनदः खच्छीकृताहाश्च अकारा । षु
एतद्‌ ीष्णशंसादिक न अमत न सोढवान्‌ ।
नः वदः । मन्दः । १८० वच परिये । भद्‌ । १८४४ ग्न
पया्‌। दकः चदा मूः । १८४५ मू तौ । आालनेपद । मातः प्रच
निवा । निबभिचोरलमेपदो च सात्‌ 1 नमिवयालतेषद वो तसा १
न्दः । १८४६ गर नते । चता । ममितेति । १८२७ मा अन्वेषणे । ऋनि
तः उत्तः । १८४८ कलि. ओ । सतं रक्डः ! साचि
र । ति । १८४९ ल सोचाड्यरवोः । कर्मभि छः \ भमव । १८५० सष
विविकषावा्‌ । खरितेत्‌ । छद्‌॥ अधरषिदेति । १८५१ ष प्रवहने । इमनि
छः । “वष दन्पने" इति केचिदाशूषयेष न्ति । नाधरषीया गताः ॥
दवारम चापवर्गे श्येन भोः अला
मौ प्रपद्य पाशवटनैः पापौ विरो रत्‌ ।
ॐ मूढाः छनयिलुनदनवदूय्वन छे
महषोऽपवयद्िु न ल पराच स पररोचितः ॥ ५३

-आठानयम्‌ । र्र्५

इल देन कि भप रथितम्‌ । भिम ेवानासुये + न कें
नाम तद्‌ एतं च । दण अनी गनत रेन थममेव
सवनेन मोः परजाः, मो भक य मालम्‌ तलै हरन प
नो पौः पयय नवद दव वाजो । म हनो मा
यूता सतोपािदिनसतवरोपणबणाद्‌ ॥ भत आह । मूख सन-
िलदनबत, मपो संन त । महष ए भवत्‌ परितोिदः
षकः । द रि तंच ग पवितः ॥ तः परमद । भकष । १८५२
कय साने । नचन्तरि विम्‌ ॥`जतोलोपर स्नपा परिः ।
अर \ १८५३ वर षाम्‌ । यद्‌ । मगन \ १८५४ गण संवते ।हच च,
स्किन मगरोऽनसणं च । जसु । येन + १८५१५ शठ १८१६
शठ चम्पत शदो रत्‌ । म्‌ । भः मनि खद्‌ \ अपटम्।
२८५७ पट १८५८ बर ग्वे । वे ए । टेल । लर शद,
श्नः । वः । द । वौ । १८५९ सह दाने । च्‌ । खयि \
२८९० स्वन १८९९ गदी देम ॥ ईरो द्विवचनक्ः
(निरयो वच्‌ इति नपय भवान्य
दनि । दे्‌ । अप्य्‌ । १८द पत मलौ वा ॥ चमं गत भन्‌)
त सनि क पः । भजमानेन भन्तः तेति ११
गलौ बदन स्यत इति मवे भन्ते न । भत रदगलो तिमे

इटिति प्षयनतवस्माद्रोपाः स्वरापयवाभिकं

स्वयत यह्वं बनं कटयन्त्रमी
चद्कमदितं न्दं डु सास्यतो घनं

इ इकर व भययचमम्‌ ।। ५ ॥

पाः शवटिति अस्माद्‌. परात्‌ पषयनतु गच्छन । एतान्‌ अधिकं खरापयत म
मह वयस्वत द्‌ चठ नन्द सन
इरत । चह सान्धवद्धिमधिं पूनितम्‌ । धःरवहो इुेकोभवतः । कृषकस्य इस
चरेः धौडृष्यसय तातं वद्देव हत विगतपनं कर्व । भयरत्तममविदवेडम्‌ ॥--पथय-
छ्लवति । १८६३ पष भयु । अवमलुपसरनो यतावदन्तः । बन्ब दाभाससेु
तार दल
~
कयन । १८६०५ रच प्रयत्ने । क्ये च इमे । १८६६ कल गतौ चंद्याने च ।
वोट ‹ दरि । १८६७ चद पदिकलव्ने । पवर्‌ । मितम्‌ । १८६८ मह

# कल्यमाडा ।

माम्‌ । छथः । शाहः \ १८६९ सार ६८७० कृप १८७१ भ्य
दौरे । दवतां पोऽ; । धारः ता । स इमु । अवय
वेषा ॥
चो म्यं सवते मवि भामितेऽपि
संखूचयलुगा्च मदनसेटी ।
तं क्षोदितौजसमगोमितमूमिकद्ं
शत्रौ मारयति मारयतोप्सेनम्‌ ।। ५५ ।॥
न नौ मालति शि माव निग इत्त । ओ नम श
वे । ममि मावे कल भम भयना्‌ चूर । दके मलत ।
श्रीयम । सोधौवसंशीमसहम्‌। भगोमिहाा भवलि नताया मूलो
दम्‌ ।4--सत एति। ६८७२ ह ावा्‌ च्‌ । मेत । १८५३ भाम
जे । री चः । वचि । १८०४ चू ये । द । भण । १८७
वेट मकण । डत । सो इसे । रिः । अयं च म । शोत!
२८०६ कोट दवे । कर चः । जनो । १८७७ गोग उमे । धधि
-ः। मास्ति । १८७८ मार डय्‌ । रदा ॥
सीलं न सामनममी्क्‌ बेडयामि
पलपूल्यतां यहुजनो मम वावकोऽपि ।
छिद्र गबेषथितुमव ठु बासलवनते
ये ते निवासितधिवो शुभिविमान्वाः ।। ५६ ॥
नम गुदा मननं लमल न बसि ता
छया नोपहिानि । वतमाना न मतीत नीडाः । मम
वातः देवम चटुचनोऽपिपत्यूल्यतौ छिरताम्‌ । य छिदं यवेषयिम्ेमेव शाख
न्ते ते देऽमिरिनाः यनया एवन; ॥ मा, भ्यां
निवात जनन्यः ५. + १९७९ शील उपसे ज~
म्ावलत्‌ नो । छमनम्‌ १८८० साम्‌ चान्ते य ेखाधि।
१८८९ वेक खलो । ज्‌ । कामि पातके । परूल्म्‌ । १८८२
1 । चमन लद । रः । १८८३ चात. खनतेः!
1.1) 11
वास उपदेा्‌ । ड निवे । १८९६ निवास जाद । चमन ७।

वाक्यम्‌ । २२७

मे मामथ समाजयन्व सुन र्यते सो
वनय वेदयसे दूटनीया दिनाः ।

सतः मन्म उन्यते लभयते ते माम सभाजयन्ति शरीणन्ति परयन्ति
च । बेदमुखरा न कापि ध्वनयन्तु शब्दं र्वनतु । ते वेदाभ्याखवीला द्विजाः
ः परितापनौयाष्च । च स एति ऊथे । हि किम परिजनान्केतयद्‌, चेना-
पन्‌ मव, मालान्‌ कुणयन्‌, भटान्‌ युणयन्‌ । रवयति सवरा । हेतौ
शा । दू स्वजनानां स्वनयनपटन ॥--घाजन्ीवि १८८८समाज प्रः
वद्नयोः ।प्रीतरेवनयोपते । ठ्‌ छन्यते । १८८९ अन परे \ रि
छद्‌ । चनवन्त । १८९० ध्वन अब्दे । छोट । शूटनीया ! १८९१ कूट परिये ॥
पादे द धद । छवा इः) लीय । वब ॥ भमन्‌ ।
थन्‌ । छव्‌ । इत १८९ कत १८९३ राम १८९१ कणः १८९५ यण
आामश्रमे । चकाराद्‌ कृटेवि च । केतादेः सता । १८९६ केत भावने निमन्णे च ।
खमयोदोषणम्‌। निमचणमाहा । १८२७ कुण सदोचने च \ भाने च मे ।
स्सेनयन्‌। १८९८ स्तेन चै । शता ॥
कामय सोषु सोमं हरिः
ोचिषनसिचमणौ गृदिवबान्सोऽपिययोऽसाम्‌ ।
टौ कोऽ शरविटभिःसुलोऽखिन बया
च स्थूितभीविरधिदवधाः सवरा नीविः ॥ ५८ ॥
ह्व तद संसयक्यमाकभ्ोहमयं॑ सरोयहदपदे स उसनितवान्‌॥
कंसोऽपि भ्रोततिठलविचरमेणी शृ्ीववान्‌ । असतां जरासथादीनां सूगयोऽन्े्यः। अय
षू इस वापकः उन कने भरं चकार । शिः पा
मिः सल यतन णमः न युमः ।
गरवतरिदानीमेव ऊंखनासात्‌ सवे्टसिदधिः खादित जतः ॥ --भ बो दा्मनेपदिनः ।
सलदयते। १८९९ पद्‌ गतौ । इ । तवान्‌ । १९०० ह हवे । छदः ।
यः । १९०१ स अन्वेषणे । षट्‌ । कः । १९०२ कुहु वाप । ट्‌ ।
टमः । १९०३ शूर १९०९ वीर विक्त । र्‌ । रयां । वीरो
सयित । १९०५ सथू पि चर छः । अति । १९०६ अय यसन
याम्‌ । कर्मणि छः। सेति । १९०७ सज दंतानकरियायाम्‌। सततं दी्नक्ठया शिव
इवि चतरः । षर । स्विः । १९०८ ग्व माने । करि कः । भायर्या सताः ॥
. "इत" इति पठतो धावु, २. 'उपयाच्नायाम्‌" दवि षाद.

२२८ कान्यमाा |

जप्य दि वया्गमसिरचार-
मेवरिवाररविरुणया रणषु-।
दा्ुरवतीरणङचयेको
नो चक्षे धधि दमकरिरोणा ॥ ५९ ॥
क ष तं खषा नो नहि चे सोऽ, च तशा म
। इषा
दम्ब । डित भितोऽितिकः ध छव ब सः सवः ।
स्वन भूतेन ममनः न द थं मोचि ४--भदः
त्यदिति \ १९५०९. सु बेटे \ ठ्‌ । मोमूविदेदि । १९१० म्र अ्रवगे।
स्‌ षित बरनत सि । समा १९११ सस रे ।
ब्‌ । निरति । १९१२ पार १९१३ तीर रममस । पर्‌ । वारयेत !
रद ।इटमिठम्‌ । १९१४ पुरं । उयन्‌ । अरुतरितेत । १९१६ कज
चित्य । कतरि कः ॥
त्वां ख्कयामि खचन्त्वमुना जना मां
लं बिष्ट गरुडय्रिरव च्म ।
लोकोऽ षाकु इ्णमिषि मापी
वं संपदि न च्यु च उमे ॥ ९० ॥
चहं त्वं वशयामि खजं करोमि । जना अयना मं खठयन्दु खमाचदेताम्‌ ।
व ष्टं स्वो यर्डयन्‌ य्डेनातिकामन्‌ साक्षाद्‌ शदरिरेवाति चेन्‌ मम ठन
धम्‌ । न शाद्ेदोऽपि । लोकोऽ इष्यं पातयतु शृष्नस्य वधं कथयतु । इति प्र-
खाप पतन्‌ स कंखः तं शष्णं खजञयितुं खेन छेमपि न केभे । उपायं
न्‌. ॥--क्ञयामीति । शातिपदिकदात्वथ चडुखामिष्व्च' । एतदेव विडोति ।
“ठतकयोति ठदाचछ्" । खजयानि । करोत्ययै पिचि छद्‌ । खलनन्ु । आख्याना्थे
२। वेणि" \ चवे सि ता "स्व १
इदन्ताण्निचि भाट । रेन "आख्वानातहतसछद च" इति धिच । ढक्र
विलापः रकृतिवय कारकम्‌ इत्येकम्‌! तेन ह्य कत्वम्‌, बभावनिद्ा
इलं च । सम । पाट । चिदिति कणाद । दोण
रणानि परशचषादौनि देम्यरधात्वये भच स्वाद्‌ । इति खडशषब्दाभ्िि धुमुन्‌ ॥
लोक बष्कववीदं चितिवगहाम खयं चिवव-
न्वोष्मा सद्नसद्॑च तस्य बटयनदसादगादसुम्‌ ।
१, मन्ार' इति पाठः- २. ०१५१५ चे दर्शने देके. नायमुदातः,

वावन । २२९

ान्नचेकंनयन्विभिभितजने रके निषालयाथ तं
द्रासङ्मयमाणशलयकररोन्ये पपातोरसि ॥ ९१ ॥
स लिन शवक मदम सतः सयः लो कनि पराति

कना । यंते रे नषा तस्ति पपात ॥ ब
वैवं प्शमानः ।सद्कामयमाणरलवरगलोनये सद्ममदमाानौ सुकन
त सोय पनर चि ॥-- स्कति! १११७ दस । तत ॥
चितरितेति । १९.१८ चि चित्रकरे । वाेयकरगं तत्‌ । कमैनि छः । चतर
२ । "दमिनः । वदने चाये चव्रालोमिच।क्षगिकदवने 1 भसच्ता।
उदंस । १९१९ असख समाप 1 विगाजने च इमे । लवम्‌ बवन \ १९२० चट
विमाने । दीक । टेः छता । जगन्‌ । १९२१ लज ऽच्शने । ठबीहोके ।
ब्टिकमोरदित्वेऽ्यत् पाठाददन्तका्ं घुणादि सदिवेवि माधदः । मिभिदेति ॥
१९२२ मिश्च संप । र्त टः । सद्धामवमायेति । १९२३ सक्राम हदे !
भयमात्मनेषदी । शान्‌ । सोन्वे । १९२४ स्तोम छायाम्‌ । यद्‌ ॥
चो इच्छ पव ीातकलमिनपतद्वय-
निकः स मनार दण्डदलकेस् पददधिः
इषणोऽग्ुमलाकतेऽवलुखयलासचय पोर
कवे इरदःने रति ्ाकदन चितौ ॥ ९२ ॥

योऽच्छिदित एदानिदकनं एव तसाद पमेव पूतनानधारिवीयंशरङ्‌ दि । त-
सिन्‌ पदति पि््ञोऽन्धयन्‌ मोदं प्राः स छसो ममार । दण्डितलङस्य पौडितहु्ल-
सय शीय पादे अवो सुतः । तदा च कृष्णोऽपि देवष अश्वेन बते
तित पोतन चवर चं णनि इव हुम
स्वयति मगवथापारमाखाददति खति च । एनं कं चितौ व्याकर । छदनं ि-
मानां यदलं पीडानिदत्यथेतद्‌ ॥--भव्छद्िेति । १९२५ दद्ध पनेदने \
ठि शरवग । चमे ८ । जन्ययन्‌ । १९२६ अस्थ चते ।
खता । दषण्डितेति । १९.२७ दृण्ड़ दण्डलिपातने । कर्मनि छः । जद्कित इति । अजग
वि । १९८ अद्ध पद ये च। १५२९ अङ्ग च । दोः करभि ः। जतिद-

हि १९.३० छख १०३९ इः दकान्‌ । रल द्मः । डः धवा ।
इ्वनेच । इन्द । रवति । १९३२ रस भव्ादनेहयोः । श ॥
निल ज्यवापितमलो हृदि रूपं

२३० कव्यमारा ।

बघ्ाविङशत्मुकृतराभित एष कंस
खतादनभवमूिरणपमा्वः | ६३ 1

खमिव प्रनत मददतोकनजदिन हदे परेत एष निलयं
हि स्यन्‌ तत्छरूमं हदि स्मिरीर्वन्‌ न्यदापितमखः पितश्वदोपः । तेनैव अच्छेदित-
रः अरतौगमायाजनितवासनाकेचः सकनच्छदिसस्पमनाशतानन्दतमकं ब्रह्मविदे,
क्यमचुमूतवान्‌ । यतः तदापि ठत्ादनधितमूरिभेगवच्छरीपादपरिषठण्ाररः । भवय
भ्य इतरजनडुष्डरकयननान्यविशेषः ॥--ज्दयापिठेति । १९३३ ज्य विसु-
लो । कनन छः स्य । ५३० स्य सलनयान्‌ +य चर लं
हौ शा र । १९३५ ओद हवस । नन्विति । १५३६
अपवारणे इसप्येके । कामिकेति । १९३७ लाम प्रे । षं्धितेति ! १९३८.

बण यात्रनिचूने । चतुणां कमणि छः । बर्वेदि ! १९३९ वणे वरणकियाति
च्यक । द्‌ ॥
मपि इवा कषभिवमूवोऽसलुजाः
सदोनिबमितं हरि यदरयः इवा ।
अमूलिकमोचयभविकरङ्मन्दोकय-
नकः टतदोन्समबवीरव भवान्‌ ॥ ९४ ॥

पिज भामया भायः । र निजेन मित दरवा दि-
श नवं रि दषा गहत मूलो दा भले । मचऽून्‌ समीयम्‌
अनादर व्‌ जन्‌ एतवान्‌ । कूः भषिलनोकयन्‌ बबं दयन्‌ । भ-
विं खसय भविचचसाय्‌ न्दो मवम्‌ । अमीर लः 1 सफि-
दोषन्‌ विवान्‌ 0 पमिति ॥ "हेतिम्‌ 1 एहर्ादावदनत-
पदन हं वम्‌ दापि िदानीलाह । १९४० पे इमाव ॥ जस
दमन्‌ किः क्षेत १९४२ शप रये \ नान्न ।
जसपरगथ र । नवति । १९४३ बल तवा । कर ऊः ॥ नदित ।
९९.४४ य जावे कवि खः ॥ जोजन १ नदो । चा । तेति ।
रः । समदाम्‌ । चता ॥ एते हरतत । भतो । अनदोढे-
सः भमर) जवधीरेववा इति हने । एवं नन्वि हि
खाः । वलीसतद डेन चाच इ इर। शागयसीरपान सौ ानवतिषौ-
सन्तमिति गोग ॥

१, जन १९५१ य द॑" नदह

घाुका्यम्‌ | ३

अष खरदभूतेन केनचिदमानक्मैन कवे गोपङमाराना प्रतिरव बथयति--
इ्तयमाना पादयमाना गोपाया उततम ।
ेवयमाना्मानालुरनायन्ेवपलया ॥ ९५ ॥

गोषद इलबमानाः पादयमाना इतं ईं ्ोविरवेन तिष्ठ षन्वः
कतं ङन्‌ । चव मयाद्‌ दन्तं दा चदा चि. दन ेव-

दाना इषि ॥ भिरेव
न ेवममना । मयमाना इति । शेवकातसालोधालमभत-
रेके इति मेताावत्दममां भिद्‌ । भवरा्दबदनोलो ॥
खटा चिषुककुवद्वातौ ययु संमाण्डवमान्याः
वेन संचीबरताः सिवा येते लु विषा नगरं हः।। ६९ ॥
वच्छ उदा सव अकच न इव यताः ठा, दमा्वमान्ाः
समाकयनानः उवं सल चन्त, ते दयमल वन्तु
ॐ लना मन चंवोः परवन्तो चा । पतं साये इ
द न न्दु भविः ॥--िुित । छि भाले शेव म्‌!
च्यम न चणन्‌ । विरत पद शभे
येालेपदविदेथ। तर च्छद पने चरे चवि भिठिलः

षित खाद्‌ ।दमाणठबमनेति ॥ भा्त्माचये, इवि चिर मन्‌ +
सीति ।'वीकदयन परान वा इति निम चर कः ॥

सते भदन्त मः वः

निद कं मघुरानगय निवेस्य यज्ञानमयोधसेनम्‌ ।

समष् न्ं विजदयर कष्लग्रैव रमेण सदा ॥ ६०॥
कचिल्ुोला तवः कप्ययो्वा उणाद
कचिकचिोभयः सुन्वे तन ववे ॥ ९८ ॥
शटनवयुदेेऽजिादिभिसवया ।
`एथिधौलुबन्धानां छोपे स्वाखरययः पुनः ।॥ ६९॥
हढन्दमिति द्यते सवराथीदन्तिमौ इलौ ।
रौ कौ नौ चेति सर्य यु षद्‌ ॥ ५० ॥

२३२ व्यमा 1

आरूढो गरु सुजा्तवरशरवन्यमाखावलिः
सनाम्ोडिवामरन्वरयतः यमानो ऽग
चचनीनुव्मकणडरधरो घारपरदवामढः
कडठे मे चरमे ममा्िपद्बीमायातु नारायणः ॥| ७१ ।।

त पादु चनम्‌ ।