(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €80018
। (९७.११३ .६ `
^ 60116010) 0? 010 9 106 89081 8४
पकार, (काः, 2041185, 211210232185,
(111181109.8, ॥^19.1118198 &६,
18 |
©.^ ~ 1
४701787 ए?
11101400 प्प ४६ १५ एव्र णा6०५६१
118) 0),
(११९. ४118१ | |॥.११.। ३.1.11:
|॥,/1,.8. 111
गि181.18 7
141
1.6.101 ^© 4.6.५५.८.१],
एणाः 0 प्प ॥ कवा + १ 8641" 0४38)
501084४.
1929.
पव
[1.1 र (4.
(८444 1/1 (1/८007८2#८ ८८८८८८८4 ८८
(५) 4
॥ श्रीः ॥
[ |
क {च्यमालख।
भाम
नानाविधप्राचीनकाव्यनाटशचम्पूभाणप्रहसन-
च्छन्दोरंकारादिसादियग्रन्थानां
संग्रहः ।
नि 9
प्रथमो गुच्छकः।
जयपूरमहाराजाभितेन पण्डितत्रजरारसूनुना पण्डित.
दुगोप्रसादेन, युम्बापुरासिना परबोपाह-
पाण्डुरङ्गात्मजकाशिनाथक्षर्मणा च
संशोधितः ।
90111109111 €8001९8
( वृतीय संस्करणम् )
सच
सुम्बग्यां निणेयसागरास्ययत्राख्ये तदपि्प
प्राक नीतः ।
अकान्द्ः १८५१ सनाब्द्ाः १९९.
मूल्यं १ सपाद्रप्यकः।
(21 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
अनुक्रमणिका |
१. राधवचेतन्यविरचितं महागणपतिसोत्रम् (सदीकम्) ... १
२. ठङ्कश्वरविरचिता चिवस्वुति;ः ,.. .-ू* ..“ .,„ ६
३. काठिदिासङृतं स्यामखादण्डकम् .,. .,. ,.,. ... ८
४. कुख्दोखरदरपतिविरचिता युङक्न्दमाख ** ,* ., ११
५, जगन्नाथपण्डितराजविरचिता सुधारुहरी °, ० ., १६
६. दौसुमहाकविविरचितो राजेन्धकणैपूरः ... .. ,, २२
७. क्ेमेन्दविरचितः कराविरसः „१ ,**= ,०“ ,,„ ३४
८* जगन्नाथपण्डितराजविरचित प्राणाभरणम् (सरीकम्) .., ७९
९, अप्पयदीक्षितविरचितं वैराग्यश्चतकम् ,,, ,,, ,,„ ९१
१०. अगन्नाथपण्डितराजविरवितागृतरुहयी ,,, = .*= ९९
११. रत्ाकरविरचिता वकरोक्तिपश्वाशिका (सरीका) ... „= १५१
१२. कमेन्द्रविरचितो चित्यविचारचचो ०, ,.„ ,,„ ११५
(21 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
काव्यमाखा ।
=-=,
त्रीराघवचेतन्य विरचितं
महागणपतिस्तोत्रम् ।
तच्छिष्यञ्तया रिप्पण्या समेतम् ।
योगं योगतिदां विधूतविविषव्यासङ्गश्द्धाश्य-
परादभूतरघुधारसप्रसृमरध्यानास्पदाध्यापिनाम् ।
आनम्दष्वमानोधमधुरामोदच्छशमेदुरं
तं भूमानसुपासहे परिणतं दन्तावरस्यास्मना ॥ १ ॥
दन्तावरो गजस्तसेवाखं सख यख सर गजाननस्तदार्मना तद्भुपेण परिणतं तं
भूमानं परं ब्रष्मोपास्सहै । कीदशं तम् । आनन्दो बह्मानन्दसतेन एवमानः । उक्षणयां
पूणौनन्दाभिन्न ददरः । दद्य यो बोधस्तेन चिदानन्दमयं खरूपयुककम् । तद्टिवसरूषः
प्रप्च एवे मधुरामोदच्छटत्वेन रपितस्तेन मेदुरम् ! पुनः कीदच्चम् । मोगविदां योगम्।
कीदशं योगबिदाम् । विधूतो बिबिधो व्यासङ्गो यैरतं एव छचदधो य॒ भारयस्सिन््रा-
दुभूतः सुधारसः शान्तिदं येषां ते च ते प्रमं परसारि ध्यानं यसिश्रीदशं यदास्पदं
यौद्रादि तदध्यासिसश्व तेषाम् ॥
तारश्रीपरद्क्तिकामवसुधारूपनुगं य विदु
ससे स्तात्मणतिगैणाधिपतये यो रागिणाभ्यथ्येते ।
आमग्रय प्रथमं वरेति वरदेयार्तेन सवे जनं
खामिन्मे वशमानयेति सततं खाहाद्विभिः पूजितः ॥ २ ॥
अनोनोतं क गोषद विनी
१, कार्यारम्भे विघ्नविघाताय देवतासरणं कतैन्यमिति रिष्टाचारमनुसरद्विरसाभिरपि
काव्यमालापरारम्मे केवतास्युविकूपाण्येव कानिवित्काघ्यानि समुद्धानीति ज्ञातव्य
एभीभिः. २. राधववैतन्यनाभा कथिन्महाकविः शाङ्गधरासाचीन भाषीत्, यतः शाङ्ग.
भरपद्धतिमध्ये राधववैतन्यनान्ना केबिच्छ्ठोकाः समुद्धृताः सन्ति. भाङ्गेषरख पितामहो
राषवदेषनाभा दम्मीरवोहाणसभायामायीव्, दम्मीरस्तु १२९५ पिते लिस्संवत्सरे भूतं
शाषवदेवसैव दन्यासम्रहणानन्त्रं राधवमैतन्य शति नाम जातमिति भाति,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
२ काव्यमास ।
महागणपतिमनच्नसुदरति--तारः प्रणवः, श्नीरैक्ष्मीबीजम्, परशकतिमौयायीजम् ,
कामः कामबीजम्, वदुधा भूमिबीजम् , इति पश्वकूपाणां बीजानामनु गमिदक्षरमेतादश
यं साधका तिदुखस्मे गणाधिपतये भ्रणतिः स्तादिति योजना । यः सततं सखादासलधा-
दिभिः शक्तिभिः पूजितः \ आर्तेन रागिणा प्रथमं वरेति ततो वरदेयामङ्याभ्यर््यते ।
जभ्यर्थनामेवाह---सव जनं खामिन्मे वशमानयेति । खाहादिभिरियमेन खादान्तो
मश्च: । अत्राधिपदं सर्वमिति च पदं छन्दोचरोधादुक्तम् ! मश््रे तु गणपयते तथा सर्दजन-
मिदेकमेव पदम् । खामिन्निति च मन्रद्रहिभूतम् ॥
कलोराश्चरुचुम्बिताम्बुदतताविक्षुद्रवाम्भोनिषौ
दीपे रलमये सुररुमवनामेोदेकमेदक्िनि ।
मूले कल्पतरोर्महामणिमये पीटेऽक्षराम्भोरुहे
षट्कोणाककितत्रिकोणरचनासत्कर्णिकेऽमुं भजे ॥ ३॥
कहटोकानां भदोर्मीणाम्लखाः अआन्तासतेरा्िष्टा मेषततिरयेमेतादश इक्षरसससरे य॒र-
माणां पारिजातादीनां वनं तदाभोदेन परिपुष्ट । रममयं दीपं वारिमष्यस्यरं तद्रतस्य
कल्यतरोमेञे महामणिमयं पीठं तत्र षदसोणयुरतिकोणकर्णीकायुकतेऽकषराम्भोरहे तश्र.
असिद्धे माव्रकाकमङेऽसु महागणपतिं भजे ॥
चक््रासरमारकुकगदासद्वीजपूरद्विज-
नी्यमोत्पलपाशपङ्कजकरं दण्डाप्रजामदधरम् ।
आशिष्ट प्रियया सरोजकरए्या रलस्फुरद्ुषया
माणिक्यप्रति्म महागणपतिं विश्ेश्माश्चास्महै ॥ ४ ॥
चक भसिद्धम् › भासलिदरलः, रसाठकाकमिष्णदुः, दा असिद्धा, बीभपूरो मद्रु.
लिन्नम्, द्विजः सकीयो दन्तः, ब्रहयभरं दाठिमल्लरी, .इल्मष असिदठ् , पाशपञ्जे च
अषिद्े, एवं दशायुषानि करेषु य्य । श्ण्डमे पुष्करे जाप्ररि्थतो षे रनौ हेम-
म्भो यख । कमकृहस्तया प्रियया दक्षिणहसेनालिहिते माणिक्यभरतिमं श्रोणन्छवि
सर्षशवरं महागणपतिमाशारूष ॥
दानाम्भःपरिमेदुरभद्भरव्यारम्बिरोरम्बभू-
स्िन्दूरारणगण्डमण्डर्युगव्याजासमदचसिद्रयम् ।
रैढोक्येष्टबिधानवणैयुभगं यः पञ्चरागोपमं
पत्रे स भरियमातनोतु सततं देवो गणानां पतिः ॥ ५ ॥
दानास्भसा मवृम्दुना परिमेदुरे व्याप्तं प्रखमराम्भ्याएम्विनो रोकम्नन्धमरारिष-
भीति अखमरम्यारम्बिरोरम्बदत् । सिन्द्रेणारणमेताद्य कुम्भ्देशद्यं तस्म सिषा
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
महागणपतिसतोत्रम् । ४.
प्रेलोक्ये्टविधानवणैदुभगं तिुबनञ्धमविध्यक्षरमनोक्ञम् ¦ पश्चरागोपरम पश्ररागो लोष्टः
तकस्तदुपर्मं प्रश्चसिद्वयं यो धत्ते स गणानां पतिर्देवः सततं क्ियमातनोदु । यथा
म्रदभ्बुकिपनि दारुपरके स्कचूरणं दत्त्वाक्षराणि, तथा दानाम्बुलिे सिन्दुरयति कुम्भस्थरे
अमरा इत्युत भवति ॥
आम्यन्मन्दरघूणैनापरवशक्षीरान्धिवी चिच्छटा-
सच्छायाश्वरचामरव्यतिकरशीगर्वसवंकषाः ।
दिक्वान्ताधनसारचन्दनरसासाराः श्रयन्तां मनः
खच्छन्दप्रसरप्रलिप्तवियतो हेरम्बदन्तविषः ॥ ६ ॥
हैरम्बदन्तत्विपो मनः धयन्ताम् । क्रंभूताः । घाम्यत्तो मन्दरख धूणनाशसयस-
दायत्तल क्षीराष्यरबीचयो शदयैसासां छटा अम्रभागासैः सदश्चाः । पुनः कीदशाः ।
चकचामरव्यतिकरधीगर्वसर्वषषाः । न्यतिकसरो व्यतिषक्त ! दिष्षान्तेद्यादिकपकम् । ध.
नारः क्पूरः । तथा खनच्छन्दुप्रधरपरङिप्िवियतोऽनल्पसवाराकीणाकाशाः । एतेन तििषां
महतं भ्यज्यते ॥
मुक्ताजारखुकरम्बितप्रविकसन्माणिक्यपुञ्चच्छरा-
कान्ताः कम्बुकेदम्बचुम्बितघनाभोगप्रवारोपमा; ।
उयोत्लापूरतरञ्जमन्थरतरत्संध्यावयस्याश्िरं
हेरम्बस्य जयन्ति दन्तकिरणाकीणीः शरीरलिषः ॥ ७ ॥
मोक्तिकसमूषमिधितप्रीपमाणिक्यसमूदच्छरावस्कान्ता मनोः । शङ्खसमूहसंगत-
विस्ती्णनिष्रमसमाः । जयोत्णापूरतसे मन्थर तरन्ती चासौ संध्या च तस्या यसाः
एाम्यात्सस्यः । एताहणा हिरम्बख दन्तकिरणेव्यौपाः शरीरतिषश्िरं जयस्ति ॥
दयण्डााकरितेन हेमकरुरोनाव्ितेन क्षर-
नानारलचयेन साधकजनान्संमावयन्कोरिश्चः ।
दानामोदविनोदट्धब्धमधुपोत्सारणाविभेन-
तकणोन्दोलनखेखनो विजयते देषो गणमरामणीः ॥ ८ ॥
शण्डाप्रधूतदुषर्णकरदासंग्रहीतेन श्वर्ता बहुतवाद्रदिरपि निगेनछता सुक्षामाणिक्या"
दिरतसमृहैन कोटिशः साधकजनान्त॑भावयन्न्ंख्यातायुपसक्नान्संपदा वधेयन् । दनि.
स्यादि । आमोदो गन्धृर्षयोः । ओस्सारणसुष्वाटनं तद्थमातिमैषत्कणौन्दोखनकीडः ।
गणानामिश्वरो देत्रो विजयसे ॥
हेरम्बं प्रणमामि यस पुरतः शाण्डिस्थमूडे भिया
गिजनत्याग्बुखे समं मधुरिपुसे शङ्खचक्रे बहन् ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
& काव्यमास |
90111109111 €8001९8
न्यग्रोधस्य तले सहाद्वियुतया शंसय दक्षिणे
बिभ्राणः परद्यं तरिशूटमितया पाया्शाभ्यां सुमम् ॥ ९ ॥
ाण्डिस्यमूरे बित्वब्ृक्षस्याधो यस्य मदागणपतेः पुरतौऽप्रभमगे पतच प्िध्रसा निभां
समं ते प्रसिद्धे साङ्कचक्रे वहन्मधुरिपुर्विष्णुरसि । तथा यख द्चिणे -गधोपश मे
वटशृक्षाधः पाशचाङ्कशभ्यामितया सहितयाद्रितया पर्वया सह् परशं मशु स निन्नाणः
शुः रिवोऽसि ॥
पश्चापिपप्पस्माभ्रितो रतिपतिर्देवश्च स्यो
निभ्रत्या सममेक्षवं धनुरिषूतपोष्पान्वह्पश्न च !
वामे चक्रगदाधरः स भगवान्क्रोडः प्रियंगोक्तले
हसतोयच्छुकशालिमन्ञरिकया देव्या धरण्या सह् ॥ १० ॥
देवख परथिमे पिप्पलग्रक्षस्याय उत्पटे मिश्रा रघा चमकम पतुः पथ वीपा
निषूश्च वदन्रतिपतिः कामदेवोऽसि । अस च वागे शिविगु्ाधो दनो ध दहवाटिभ-
लरिक्येकसिन्करे कीरमन्यत्रे कलमकमिशं बिश्रया धरण्या सद् ५ प्रह्लद भयवा-
न्कोडो वरादोऽसि तं हेरम्बं प्रणमामीति पूर्वेणान्वयः ॥
षट्कोणाभिषु षरषु षड गजयसाः पाशाङ्कशाभीवरा-
न्विज्ाणाः पममदासल्ाः प्रधुमाशोणाश्मपुञ्लरिवषः |
आमोदः पुरतः परमोदयुसौ तं चाभितो दुरयः
पश्चालाश्वगतोऽख विघ्न इति यो यो विघ्नक्तैति च ॥ ११॥
पटरकोणख पीठ षद्खभिषु पारीषु षड् गजसुखा ध्येयाः । कीट्यासे । पाशा &शा-
भयवरान्हसेष बिभ्राणाः । प्रमदानां सखाय इति अमदारखाः । भायौतदिना शयः ।
ध्वा महाोणाद्मनां पद्मरागाणां पुलसदस्विद् कान्तियैषां ते ! यदि शुमा
इति विसगंन्तः पाठस्तदा मि पदम् । पृथु्महयो येषां ते। अकारान्तो्षपि मषशम्दोऽस्ि ।
तेषां नामान्याह--पुरतोऽ्यकोण आमोदः । तं चामोदमभितः भरमोदुधञ । पुरः
मिण प्रमोदः, एवमीश्चानकोणे घुमुख दखर्थः । पधासभ्िमद्धोगे
: । अस्य दुखेखस्य विघ्न इति यख नाम स एकेसिन्पाश्व, विघ्रकेति यस्य नाम
्वितीयपार्ैऽस्ि । शथौदेको नैश्रयकोणे, अपरो वायब्ये वते ॥
मोदादिगणेश्वरपरियतमास्ततरैव नित्यं खिताः
कान्ताकषेषरसन्नमन्धरदशः सिद्धिः समृद्धिसतः ,
कान्तया मदनावतीत्यपि तभा कल्पेषु या गीयते
सन्या. यापि मददरवा तदपरा द्विष्मः पूजिताः ॥ १२ ॥ |
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
महागणपतिसोत्रम् । ५
कान्त सखभतराटिग्ननरसं जनिन्द्यतत एव मन्थरा राणिणी रम्यासां ताः \ अ
मोदादीनां पूरब्लोकोक्तानां षण्णां भायासेषां समीपे सिता ध्येयाः । तासां नामानि
त~-सिद्धिः, सम्द्धिः, कान्तिः, मदनावती, मदद्रवा, द्राविणी चेति ॥
आष्िष्टौ वसुधेत्यथो वघुमती ताभ्यां सितारोहितौ
वर्षन्तौ वसु पाश्चयोर्विरुसतस्तो शहपदयो निधी ।
अङ्गान्यन्वथ मातरश्च परितः शक्रादयोऽलाश्रया-
सद्याघे कुरिश्षादयः परिपतत्काखनरूज्योपिषः ॥ १३ ॥
वयुधया वटुमलया च क्मेणालिमितौ शषठरफवणा यनं वन्तो तौ शङ्कपश्रसंसी प्र
सिद्धो नीधी षदकोणपा्रयोर्िरुतः । तयोप्यानं उु्धादिलरथः \ भनु निधिध्यानानम्तरं
हृदयादि षटश्यमि ध्यायेत् । परितो ब्रह्याथा अष्ट मातन्े ध्येयाः । पदरक्नोणहहिः स्थिते.
ऽषटदखकमर श्द्राद्यो दिष्पालाक्लद्रद्ये तेषं समीप एव परिपतत्छालानरस्योतिषः
प्रदीमसखरपा हनादीनां हेतयो श्राया ध्येयाः ॥
इत्थं विष्णुशिवादितत्वतनवे श्रीवक्रतुण्डाय हु-
काराक्षिप्समसतनैःयप्रतनाव्राताय दीप्तसिपे ¦
जआनेन्देकरसावयोधरुहरीविष्वस्तसर्योरभिये
सर्वत्र प्रथमानसुग्बमहसे तसे परसे नमः ॥ १९ ॥
रम्यं प्रणमामिः (५।१०) इति शशोकाभ्यां विष्युषिवादिखसपीससरमतिर्य प
तसमै । आिपदात्छरकोडी । हंकारमत्रेण निरसतपमसादुरमैन्यसमूहाय दप्काम्तये ।
भामन्देति । निरतिश्षयद्चखरफुरणतरणेदरीकृतर्वपूरणोमिये । ऊर्मयः षडमायमिकाराः ।
सै चे--जायते, असि, वर्ते, विपरिणमते, भपक्षीयते, नयतीति च । भनन्दैफरसाब-
योधलठदरीभिर्विष्यस्ताः सर्वेपां साधकानाभूययः प्डिन्नरियजन्या गृत्तयो यस्माद
त्येके । ऊर्मिशषब्देनाविद्यादयो योयश्ालखप्रसिद्धाः छकाः । स्वव्र प्रथमानं भुग्धं सुन्दर
मो यख तसमै परस्मे जगतोऽन्यस्मै नमः \
सेवादेवाकिदेवायुरनरनिकरस्पारकोरीरकोरी-
कोरिन्यादीकमानधुमणिसममणिश्रेणिभविणिकानाभ् ।
राजन्नीराजनेश्रीससचरणनलयोतविधोतमानेः |
श्रेयः स्मेयः स देयान्मम निमशुदयो बन्धुरं सिन्धुराः ॥ १५॥
. सेवया हेवाकोऽमिरषो येषाम् \ भहमनेऽहमम्रे भवामीवीष्छा । भहपूर्विकेति या.
श्रत् । ते च ते देबाषुरनराणं समृहारेषां देवीप्यमानशुकंटाभाणां या कोटिः; संस्मा-
विदरोषरःति न्यारीकमानाः संगताः सूमदुस्यरमपङ्किकान्तिभवाासेषाम् । राजन्ती
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
& कृन्धिमास |
90111109111 €8001९8
नीराजनभीराराधिकशोभा तखाः सखायसे च ते चरणतखाश्च तेषां शोतेन प्रफाशेनं
षिदयोतमानः घ प्रसिद्धः सिन्धुरायो गजयुखः । है विमलट्शः पण्डिताः । मभ अमुर
रभ्यं स्येयः स्थिरतरं भ्रयः कल्याणं देयात् । ममेश वा चिमटश्च इति पिशेपणम्ः ।
नविमलष्टशा' इति पड वु सोम्यावलोकनेन श्रेयो दयादिर्थः ॥
एतेन प्रकररहस्यमन्रमाखगर्भेण स्फुरतरसंविदा स्वेन ।
यः सौति प्रचुरतरं महागणेश तस्येयं भवति वशंवदा त्रिरोकी ॥१६॥
सफुटतरसंविदेखनेन सोत्र प्रसादगुणः सूषितः । प्रचुरतरं सुहुयहुः । अन्यतमम् ॥
श्वि श्रीमत्परमरदसपरिवाजकाचा्यैव्यश्रीराधवयैतन्यषिरषितं महागणपति.
स्तोत्रं तच्छिष्यकतया टिणण्या समेतं समप्त्. ।
8 8. ,, , ष । । 1, 11
भ्रीरङ्कशधरविरचिता
दिवस्तुतिः।
ठे कङितकाशिम प्रकटितेन्दु भार्खले
विनाटितजरोर्करं रुचिरपाणिपाधोर्हे ।
छदश्चितकपारुकं जषनेयीनि संदार्शेत-
दविपाजिनमसुक्षणं किंमपि धाम वन्दामहे ॥ १ ॥
पृषोपरिपरिस्फुरदढवल्धाम् धामभ्चिया
कुषेरगिरिगोरिमपरभवग्वनिरवासि तत् ।
कविरुनरमाङुचोपरितकुङकमे रजतं
गजाभिनविराजितं बृजिनभञ्गवीजं भजे ॥ २॥
उदित्वरविरोचनत्रयविस्त्वरज्योतिषा
कैलाकरकलकरल्यतिकरेण चाहर्मिशम् ।
विकासितजययवीवि्दरणोस्सवप्रोषठस-
तरामरतरङ्गिणीतरछमयडमीडे डम् ॥ २ ॥
8
१, शङ्धे करितिकाङिम" इद्यादि भामधिरोषणामि, २, कुनेर वकासः, प्र शे
चदेव हिभच्छादितलादतिष्यभ्र, ३, एकानामाकरः एतारशन्दः, एलो; भाग्य.
त्कसभामाकरः किरणमाडी सूरयोऽपि कराकर, |
(21 ८८07८20. ८८८८८८८८
रिव््त॒तिः ।
विहाय कमलरूयाविरसितानि विदुन्दी.-
विडम्बनप्रनि मे विहरणं विधत्तां मनः ।
कपर्दिनि कुमुद्धतीरमणसखण्डचृडामणौ
कटीतटपरीभवत्करटिचमंणि जह्मणि ॥ ४ ॥
भवद्धवनदेह ठी विकटतुण्डदण्डाहति-
चुरन्सुकुटकोटिमिर्मषवदादिमिभूयते ।
वजेम भवद्म्तिकं प्रकृतिमेत्य पैश्चाचिकीं
किमियमसंपदः प्रमथनाथ नाथाम ह ॥ ५॥
त्वदचेनपरायणपमथकन्यकाटण्ठित-
परसूनसफरुद्धमं कमपि दैलमाश्चासर ।
अट तरपितर्दिकाश्चयितसिद्धसीमन्तिनी-
प्रकीरणैघुमनोमनोरमनमेरुणा मेरुणा ॥ ६ ॥
न जायु हर याबु मे विषयदुर्बिखसं भनी
मनोमवकथास्तु मे न च मनोस्थातिथ्यभूः ।
सफरत्ुरतरङ्गिणीतटकुरीरकोरो वस-
जये रिव दिवानिशं तंव भवामि प्रजापरः ॥ ७॥
विभूषणयुरापगाह्यचितरार्वाङावली-
वरूहदर्सीकरपकरसेकर्षवधिता ।
महेश्वरपुरद्रमस्फुरितसजयमञ्ञरी
नमज्नफलमदा मम यु हन्त भूयादिथम् ॥ ८ ॥
मयेोनोकेेेभािणोमोोनिििनोमकेोभोनकमििनोिनभकभिकनमेनणमननोकतनोमो ििवनिकिमोनि नेमा
“तदिह किं न भूयामहे' ¶ति दितीयपुत्तश्पाई,,
90111108111 €8001९8
॥ ~,
१, भयं शछचोकः भीमदप्पयदीक्षितैः छवरमानन्देऽनुक्ताठशतेदाइरण उदाहृतः, तत्र
च पूर्भार्बोतराभयोव्येदययः. व्यादयातभेत्थं इवर्यानन्दटीकायां चन्दि्टायाम्---श्र-
जेमेषि । है प्रममाथ हर, पैशानविकीं मिशाचसंमन्धिनीं तिं पिशाचत्राभेद प्राप्य
भवतोऽन्तिकं समीपरेदां मेम । भमरसंपदः किमिति अर्थयामहै । यततो मश्त्रादिभिरि-
ऋसुसेरपि भवद्धवनदेदरीषु विकरलुण्डद नकवुण्डसख दण्डाषातैः स्छुरम्मुक्कटप्रैभूमत
शछागाद्चकषो नमेरः खादिति शब्दार्णवः इति मेषवूतदीक्षा्ां मश्ठिनाभ
भमेसः सुरपुनागषकषो सदाशषवृक्षश्च" एति शषदायेविन्तामणिः, ३. भभ" दति द्वितीयपुः
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
८ काव्या ।
बहिर्विषयसंगतिप्रतिनिवर्तिताक्षाबलेः
समाधिकलितातमनः परहुपतेररोषास्नः ।
िरःसुरसरिषदीकुटिरुकदकल्पटुम
निश्चाकरकरमहं बटविगृष्यमाणां भजे ॥ ९ ॥
सदीयसुरवाहिनीविमरुवारिषारावर-
ज्नरागहनगाहिमी मतिरियं ममाक्रामतु ।
उपोत्तमसरित्तटीविरपिताटवीपरोछस-
तपखिपरिषत्ुखममरमदिकाम प्रमो ॥ १० ॥
दति भरीखद्ेश्वरविर निता शिवस्तुधिः समप्ता ।
90111109111 €8001९8
भषणो ॥ क, , | ॥
मदाकविश्वीकारिदासकृतें
दयामखादण्डकम् ।
माणिक्यवीणासुपछरयन्तीं मदारसां मङ्षल्वागििरपाम् ।
महेन्द्रनीरोपरुकोमरङ्गीं मातङ्जकम्यां सततं सरामि ॥
"वसुविर्पष्यमाणम्'इतिद्धितीयपुसकपाटः.२,अषटमनवमदशमनभेकाःकिदिर्स्फुट
एवे सन्तीति विचारयन्धु बिहांसः, ३. कालिदासस्य समयादिकमयापि य निश्चयेन वकु
्राक्यते. आरोदकमगदतनहृणसंग्हीतसकवियुक्ताबरी-हरिकयि इ्हीतद्धभापितदारावस्यो
राजशेखरनान्ना समुदतात । "एकोऽपि जीये हन्त कालिदासो न केनचित । दरे छलि
तोद्ररे काडिदासत्रयी किरु ॥ इयसाद्यज्लायते यद्राशशेखरातपूर् त्रयः कलिदिसाः ।
समुत्जाः, ते च कस्मिन्कसिन्देशे काडे च अाहुरभूषशिति न जायते. अकबरीय
काञिदासस्तु चतुथोऽवीचीनः राजरेखरस्यु धिस्वसंषत््रसय दशमे शते सय॒तन
इति पण्डितवररामङृष्ण-गोपाल-माण्डारकरमिणेयः. ४, मात्गीदेवीस्वतिरमोऽयं प्रन्भ
न्दण्डके सर्वै परदध्रारम्मे नगणद्यम्, तदनन्तरं ्वानियतसंद्या रगणाः, सला
न्मत्तमातङ्गरीलाकर इति नामाय दण्डकसय. तषकषणं वु--"नत्न रेफान्कषिः जे.
छया पाठसौकयैसपिश्षया रोपगलेष्र धीरैः सभरतो दण्डको .मतमातक्छीकाङर
सन्दण्डकः प्रद्धश्चक् द्यः प धसप्रश्रतभ. भग्यथय इ पद्न्द्यः
छतम्. चण्डष्टिपपातादिषु त पादपरारम्मे नगणह्रयम्, सनन्त सपादन
नियता रगणा सवरन्ति, अश्न लनियता एति भेदः,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
द्यामखदण्डकम् | ,&,
जय मातङ्गतनये जय नीरोखंख्युतें ¦
जय संगीतरसिके जय ठीखश्ुकप्रिये ॥
जय जननि सुषासमुद्रान्तर्न्मणिद्रीपसंरूढविद्वारटवीमध्यकर्पहमा-
कस्पकादम्बकान्तारवासप्रिये कत्तिवासःप्रिये सर्वरोकप्रिये । सादरारन्ध-
संगीतसंमावनासंभ्रमाटोर्नीपक्तगाबद्धचूटी सनाथत्रिके सानुमद्पुत्रिके ।
रोखरीमूतघनी तांशुरे खामयूखावलीबद्धघस्षिग्धनीरारुकश्रेणिश्रङ्गारिते रोक-
संमाविते । कामटीसधनुःसंनिभभ्रूरतापुष्पसंदोहसंदेद लोचने वाक्युधा-
सेचने । चार्गोरोचनापक्रकेटीरुखमाभिरामे सुरामे रमे । प्रोढसह्मठिका-
मोक्तिकशरेणिकाचन्द्रिकामण्डोद्धासिलवण्यगण्डखन्यसकस्तूरिकापत्रर-
सासणमुद्भूतसोरभ्यसंभान्तभृङ्गङ्गनागीतसान््रीभवन्मन्दतन्बीखरे सुखरे
माखरे । वछ्छकीवादनप्रक्रियारेरूतारीदखबद्धतारङ्कमूषाविरोषान्विते
सिद्धसंमानिते । दिव्यहाखमदोद्रेरदेखरुसच््ठरान्दो खनश्रीसमाक्षिप्तक-
गैकनीलोतपे पूरितारेषठोकामिवाञ्छाफटे श्रीफठे । सेदविन्दृहपद्धा-
रुलाव्यनिष्यन्दसंन्दोहसेदेहश््नासिकामो क्तिके सर्वबिश्वासिके कारिक ।
युग्धमन्दसितोदारवक्रस्छुरलगताम्बूखकपूरसण्डोतकरे ज्ञानमुद्राकरे सवैसं-
परकर पद्मभाखत्करे । कुन्वपुष्पदुतिक्ञिषदन्तावटीनिर्मसखोकसंमेरनसे.
रशोणाषरे चास्बीणाधरे पकविभ्बाषरे ॥ १ ॥
सुलङितिनवयौवनारम्भचन्द्ोदयोदरेरुखवण्यदुगधारणवा विर्भवत्कम्बुविव्बो-
कभूत्कषरे सत्करामन्दिरिे मन्थरे । दिव्यरलममाबन्धुरच्छचहारादिभू-
षाससुद्योतमानानवचांद्चशोमे शमे । रलकेयूरररिमच्छरापट्छवपोह्ठसदोरै-
ताराजिते योगिभिः पूजिते । विश्वंदिड्ण्डरुव्यापिमाणिक्यतेजःस्ुर्-
रकङ्कणारंकृते विभमाङं्ृते साधकैः सते । वासरारम्भवेरासयुस्जम्भमा-
नारनिन्दमतिद्न्द्िपाणिष्ये संततोदयदये अद्धये । द्विव्यरलोर्भिकादीपिति-
सतोमसंभ्यायमानाह्कटीपह्ठबोधनसेन्दुप्रभामण्डले संनतासण्डले निलभा-
भण्डले प्रोष्ठसरकुण्डले । तारकाराजिनीकाशहारावलिसेरचारुलनाभोग-
भारानमन्मध्यवष्ठीवङिच्छेदवीचीसमु्यससंदर्भिताकारसैन्दयरलाकरे_ व-
१, छदानामको हसभूषणयिदोषः, २, संपूर्णम्,
ब. 0 शुर
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१० कब्यिमाड |
90111109111 €80018
छकीभृकरे किंकरश्रीकरे । हेमकुम्मोपमोनुङ्गवक्षोजमारावमग्रे त्रिटोकाव-
नम्रे । ठसद्ुत्तगम्मीरनामीसरसीररीवार्शद्ाकरदयामरोमावटीमूपणे म-
संभाषणे । चाररिज्चतकरीसूत्रनिभसितानङ्गटीराधनुःिभिनीडम्परे
दिव्यरलाम्बरे । पदरागो्सन्मेखराभाषरश्रोणिशयोभाजितसमण मूः टे च-
न्दिकारीतठे ॥ २॥
विकसितनवर्दिुकाताप्रदिव्यांुकच्छन्चारूरुणोमापराभ्तधिनूरमो-
णायमनेन्द्रमातद्गदसतागेठे वेभवानगेले रयामले ! कोमरस्चिग्धनीलोपलटोसा-
दितानङ्गवणीररङ्ाकरोदारजद्वारुते चारुढीखागते । न्रदिक्पलसीमनिि-
नीकुन्तलन्षिग्नीरप्रमपुञ्चसंजातदृवाद्कराशङ्कसारदसंयोगरि्रनस)न्दू 5 चे
प्ोज्वले निर्मठे । प्रहुदेवेरर्यीसमूतेयतोयेश्चवाणीयथीना शरै से धमकने-
शवाय्वभिकोटीरमाणिक्यसंधरषटवासतपोद्यमलाक्षारसारण्यतारण्यस६ी गः).
ता्विपशचे सुप्य उमे ॥ ३॥
सुरुषिरनवरल्पीरख्िते सुधिते । रलपद्मासने रलसिदासने शप
दयोपाशिते । तत्र विेशदुगबड््ेत्रपर्धते । मत्तमातद्कन्यासथूदान्विते
मङ्कमेनकाचज्गनामानिते भैरैरमिवेष्टिते । देवि वामाद्िभिः शिभिः
सेविते । धात्रिरक्म्यादिशक्वयष्टकैः संयुते । मातृकामण्डकेमण्डिते । यशच-
गन्धर्वसिद्धाङ्गनामण्डङेर्चिते । पश्चयाणासिके । पथ्ववाणेन रथा न सभा.
विते । प्रीतिमाजा वसन्तेन चानम्दिते । भक्गिमाजां परं प्रयसे कस्पसे ।
योगिनां मानसे चोतसे | छन्दसामोजस्ा भाजसे । शीदविध्ाविनोदाति -
ृष्णेन दृष्णेन संषूज्यसे । भक्तिमचेतसा वेधसा स्तूयसे । विशरह्यैन बा-
न वि्याधरेगीयसे ॥ ® ॥
भ्रणहरणदक्षिणक्ाणया वौणया किनरगीयसे । यक्षगन्ध्वनिद्धा.नाम-
ण्डङेरच्यैसे | स्ैसोभाग्यवाम्छावतीमिरवषूमिः सुराणां समाराध्यसे । सथि-
चाविरोषासकं चाइगाथासमुचारणं कण्ठमूरोलपदर्णराजित्रयं कोभरदया-
मलोदारपकषदवयं वण्डशोमातिदूरीमबकिदयकं तं शकं खङयन्ती परिक्रीडते ।
पाणिपददधयनाक्षमाङामपि स्फारिकीं ज्ञानसारात्मक पकं चाङ्कशं पाश्च-
मानिश्रती येन संचिन्त्यसे तस्य वक्ताम्तगतदाप्छादि- पयाग्मी' निन्त ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
मुकुन्दमा ।
येन वा यावकाभाङृतिमान्यसे तस्य वद्या भवन्ति खियः पूरुषाः । येन वा
रातकुम्भदुतिमौव्यसे सोऽपि रक्ष्मीसहसैः परिक्रीडते । किं न सिच्यदवपुः
इयामरं कोमरं चन्द्रचूडान्वितं तावकं ध्यायतः । तस लीखासरो वारि
पिस्य केटीवनं चन्दनं तस्य मद्वासन मूतर तस्य गीर्देवता किंकरी
तस्य वचाज्ञाकरी श्रीः खयम् । सर्वतीथासिके सर्वमत्रात्मिके सर्वतत्रा-
सिके सर्वैयत्रासिके सवेशक्त्यासिके सर्वपीटास्मिके सर्व॑तत्वासिके सर्व-
वियासिके स्वैयोगासिके सवेनादासिके सवंशब्दालिके सर्वविश्वासिके
सवेदीक्षासिफे सवेसवासिफे सर्वगे पाहि मां पहि मां पहि मांदेवि
तुभ्यं नमो देवि तुभ्यं नमोदेवि तुभ्यं नमः॥५॥
माता मरकतदयामा मातङ्गी मदश्चाठिनी ।
कटाक्षयतु कल्याणी केदम््रवनवासिनी ॥
दति महाकविधरीकालिदासकृतं दभामलादण्डक रामाम् ।
श्रीडरशेखरनृपतिविरयिता
पङुन्दमाला ।
वन्दे सकुन्दमरविन्ददखयताक्षं
कुन्देन्दु शङ्कदशनं शिद्यगोपेषम् ।
इन्द्रादिदेवगणवन्वितपादपीरं
वृन्दावनाख्यमहं बुदेवपूनुम् ॥ १॥
जयतु जयतु देवो देवकीनन्दनोऽयं
जयतु जयतु ष्णो बृष्णिर्वश्प्रदीपः |
जनयतु जयतु मेधदयामरुः कोमखद्गो
जयतु जयतु प्रथ्वीमारनाथो सकन्दः ॥ २ ॥
१, यद्यपीय॑ सुुन्दमाला कलिफातामुद्रितं काव्यसंगरहे सुम्ययीभुद्रितेप्र सोच्रकरा-
पादपं च सुद्विताल्ि, परतूमयत्राप्यसंपूणाऽसुद्धा च, तसादस्माभिः पुनरपि ग्रहीता,
असत्पुस्तकं तु संपूण शद्ध कदमीरदेशङ्यितम सि. २" रु्रितपुस्वकेषु प्थमश्योकादन-
न्तरमयं श्छोको ददयत॑--
श्रीवष्ठमेति बर्देति दयापरेति भकिधिपरेति भगद्धण्ठनको विदति ।
नायेति नागरमनेति जगभितवासेद्यालापिनं प्रविदविनं फर मां युङुन्द् ॥'
90111109111 €8001९8
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१२ काव्यरमाख।.
90111109111 €8001९8
मुकुन्दः मूर्ना प्रणिपत्य याचे भवन्तमेकान्तमियन्तमथम् ।
जअविस्मरतिस्वचरणारविन्दे वे भवे मेऽस्तु भवद्सादात् ॥ ३ ॥
श्रीमुकुन्दपदाम्भोजमघुनः परमाद्भुतम् ।
यत्पायिनो म मद्यन्ति सुद्यन्ति यदर्पायिनः ॥ ४ ॥
नाहं बन्दे तव चरणयोष्न्द्रमद्वन््देतोः
कुम्भीपाकं गुरुमपि हरे नारकं नापनेतुम् ।
रम्या रामा मृदुतुरुता नन्दने नापि रन्तुं
भावे भावे हृदयभवने भावयेऽहं भवन्तम् ॥ ५ ॥
नासा धर्मे न वसुनिचये नैव कामोपभोगे
यद्भाव्यं तद्धवतु भगवन्पूवेकम।नुरूपम् ¦
एतस्यै मम बहुमतं जन्मजन्मान्तरेऽपि
त्वसादाम्भोरुहयुगगता निश्चरं भक्तिरस्तु ॥ ६ ॥
दिवि वा अवि वा ममास वासो नरके वा नरकान्तक प्रकामम् ।
अवधीरितन्ारदारविन्दो चरणो ते मरणेऽपि चिन्तयामि ॥ ७ ॥
सरसिजनयने सशङ्खचक्रे खरभिदि मा विरमेह चित्त रन्तुम् ।
सुखकरमपरं न जातु जाने हरिचरणसरणामूतेन तुस्यम् ॥ ८ ॥
मा भर्मन्दमनो विचिन्त्य बहुधा यामीश्िरं यातना
नामी नः मरमवम्ति पापरिपवः सामी ननु श्रीषरः।
आरस्यं व्यपनीय भक्तिुरमं ध्यायस्च नारायणं
रोकस् व्यसनापनोदनकरो दासख किंन क्षमः॥ ९ ॥
१, मुद्रितपुस्तकेषु नवमण्ोकादमे भरक्षिप्ं शछोकप्कं वतमे--
“भवजलधिगतानां दन्ढनातादतानां इतदुदिरेकक्त्ाणभासद्रेतानाम् ।
विषमविषयत्तोये मजतामष्टवानां भवति शरणमेको विष्णुपोतो नराणाम् ॥
रजसि निपतितानां मोदजालोष्टतानां जननमरणदोलदुगी संसमैमानाम् ।
शरणमरारणानामेक एवादुराणां कृशकपथनियुकश्चकपाणिर्मराणाम् ॥
अपराधसदखसंङरं पतितं भीमभवार्णवोदरे
` .. गुरि .शरणायतं इरे कपया केवकमातसादछकर ॥
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
मङुन्दमाय ।
90111108111 €8001९8
भवजरूधिमगाधं दुस्तरं निस्तर |
कथमहमिति चेतो मास गाः कातरतम्
सरसिजदृशि देवे तावकी भक्तिरेका
नरकमिदि निषण्णा तारयिष्यत्यवद्यम् ॥ १० ॥
तरष्णातोये मदनपवनोद्धूतमोहोर्भिमाठे
दारावर्ते सहजतनयग्राहसंषाकुठे च |
संसाराख्ये महति जलधौ मजतां नक्षिधाम-
न्पादाम्भोजे वरद भवतो भक्तिनवे प्रसीद ॥ ११॥
प्रथवीरे णुरणुः पयांसि कणिकाः फस्पुः स्फुलिङ्गो श्घु-
सेजो निःश्वसनं मरुत्तनुतरं रन्धं सुपुक्ष्म नमः ।
युदा स्पितामहमभृतथः कीटाः समस्ताः सुरा
यत्र स तावको विजयते भूमावधूतावधिः-॥ १२॥
आक्चायाभ्यसनान्यरण्यरुदिर्त तृच्छूवतान्यन्वर्ह
मेददछेदपदानि पूतेविधयः सर्वे हुतं भसनि ।
तीथानामवगाहनानि च गजक्ञानं चिना यसद्-
दन्दराम्भोरुदसंस्तुपिं विजयते देवः स नारायणः ॥ १३ ॥
आनन्द गोविन्द मुकुन्द राम नारायणानन्त निरामयेति ।
वकुं समर्थोऽपि न वक्ति कथिदहो जनानां म्यसनानि मोक्षे ॥ १४॥
सीरसागरतरङ्गशीकरासारतारकितचास्मूतेये ।
भोगिभोगश्यनीयश्चायिने माधवाय मधुविद्विषे नमः ॥ १५॥
मामे ल्लीतं मा चमेसख्क्छुभावो मा मूखैप्वं मा कुदेशेषु जन्म ।
सिध्याटधिमी च मे स्याकरदाविष्वातौ जातौ विष्णुभक्तो भवेयम् ॥
` कायेन वाया भनसेन्धियैखं बुद्धयात्मना वासुसतिप्रभावात् ।
, करोमि यथत्सकटं परस नारायणायैव समर्पयामि ॥
यत्छृतं यत्करिष्यामि त्स्व न मया छतम् ।
त्रयां कृतं तु फरभुकत्वमेव मधुस्द्न ॥
्टोकरेषु "भवनरुधि- दलादि प्रथमः शोकः सुभाष्रितावरीमध्ये वहभदेवेन
ना समुद्धृतः, अन्येऽपि केचिच्छरोकाः पुराणादिषु रुभ्यन्ते, तसादत्र प्रदिा
यभू
१. भवशरणारविन्दभक्विसूपां नोक देहि
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१४. कन्यिमाल |
90111109111 €8001९8
वत्सल्यादभयप्रदानसमयादातार्तिनिवापणा-
दोदा्यादधद्योषणादगणितश्रेयःपदप्रापणात् ।
सेव्यः श्रीपतिरेवं सर्वजगतामेकान्ततः साक्षिणः
ग्रहादश्य विभीषणश्च करिराट् पाथाल्यदस्या श्रुवः ॥ १६ ॥
नाये श्रीपुरुषोत्तमे त्रिजगतामेकाधिपे चेतसा
सेव्ये खस्य पदस्य दातरि परे नारायणे तिष्ठति ।
यं कंचिपुरुषाधमं कतिपयम्रामेशमसपाथदं
सेवावे मृगयामहे नरमहो मूढा वराका वयम् ॥ १७ ॥
भो छोकाः श्ृण्रुत प्रसूतिमरणव्याधेश्िकित्सामिमां
योगज्ञाः ससमुद्राहरन्ति सुनयो यां यारवत्क्यादयः |
अन्तञर्योतिसेयमेकममृतं कृष्णास्यमापीयतां
यसपीतं परमौषधं वितनुते निवौणमात्यम्तिकम् ॥ १८ ॥
बद्धेनाञ्जलिना नतेन सिरसा गत्रैः सरोमोद्रभैः
कण्ठेन खरगद्धदेन नयनेनोद्धीणेबाप्पाग्बुना ।
निलयं वचरणारविन्दयुगरुध्यानामृताखादिना-
मसाकं सरसीरुहाक्ष सततं संपद्यतां जीवितम् ॥ १९ ॥
तत्तवं श्ववाणानि परं परसादहो क्षरन्तीव युधां पदानि |
सावतेय प्राज्ञङिरसि जिह नामानि नारायणगोचराणि ॥ २० ॥
इदं शरीरं परिणामपेशरं पतत्यवदयं छथसंधि जर्जर ।
किमोषधेः छिदि मूढ दुर्मते निरामयं कृष्णरसायनं पि ॥ २१ ॥
श्रीमन्नाम प्रोच्य नारायणाख्यं येन प्राप्ता बान्छितं पापिनोऽपि |
हा नः पूत वाकमृता न तक्िसेन परापत गर्भवासादिदुःखम् ॥ २२ ॥
मा द्वक्षं क्षीणपुण्यान्क्षणमपि भवतो भक्तिदीनान्पदाम्ने
मा शरोषं श्रव्यवद्धं तव चरितमपासान्यदारुबानजातम् ।
१" 'बात्सल्यात् इ्यादिश्ोकमारसम्य समा्तिपर्यन्तमेकोनरविंशतिश्छोका युद्रित पुस्तेषु
न सन्ति, वात्सल्यादिषु षय परहादादयः षट करमेण साक्षिणः.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
मुकुन्दमाख । १५
मा स्परक्ष माधव त्वामपि भुवनपते चेतसापहुवानं
मा मूं खलत्पयीव्यतिकररहितो जन्मजन्मान्तरेऽपि ॥ २३ ॥
मदन् परिहर यिति मदीये मनसि सुकरुन्दपदारविन्दधान्नि ।
हरनयनकृलानुना करयोऽसि सरसि न चक्रपराक्रमं मुरारेः ॥ २४ ॥
दारा वाराकरवरसुता तेऽङ्गजोऽयं विरि;
स्तोता वेदस्तव सुरगणो भृत्यवगेः प्रसादः ।
मुक्तिर्मध्ये जगदयिकरु तावके देषकी ते
माता मिच्च बररिपुपुतस्तत्वतोऽन्यन्न जाने ॥ २५॥
जिह कीतय केदावं सुररिपु चेतो भज श्रीधरं
पाणिद्धन्द्र समचेयाच्युतकथां श्रोत्रद्वय चं श्रृणु ।
कृष्णं रोकय रोचनद्रय हरे गेच्छाङ्धिगुग्माख्यं
निघ्र प्राण सुक्न्दपादतुरुसीं मूचमाधोक्चजम् ॥ २६ ॥
यत्कृप्णप्रणिपातध्रूटिधवङं तद्व शिरः स्यच्छुमं
ते नेत्रे तमसोज्ज्िते सुरुचिरे याभ्यां हरिष्ये ।
सा बुद्धिर्नियमर्थमेश्च विमला या माधवध्यायिनी
सा जिहामृतवर्षिणी प्रतिपदं या क्तौति नारायणम् ॥ २७ ॥
मक्ताद्रेषिस॒जंगगार्डमणिलैरोक्यरक्षामणि-
गोपीलोचनचातकाम्बुदमणिः सेन्दयेमुद्रामणिः ।
श्रीकान्तामणिरुकिंमणीधनकुचद्वन्धेकभूपामणिः
श्रेयो ध्येयरिखामणिर्दिशतु नो गोपाख्चूडामणिः ॥ २८ ॥
दानुच्छेदैकमश्रं सकरएुपनिषद्माक्यसंपू्यमन्ं
संसारोत्तासत्रं सण॒दितमनसां सङ्गनियांणमत्रस् ।
सर्दशर्थेकमन्रं व्यसनभुजगसंदष्टसंनाणम्र
जिहे श्रीकृष्णमन्रे जप जप सततं जन्मसाफस्यमत्रम् ॥ २९ ॥
व्यामोदोदखनौषथं सुनिमनोवृत्तिपर््योपधं
दैत्ानर्थकरोषर् त्रिजगतां संजीवनेकौषषम् ।
` १, सस्रत लक्ष्मीः. २. अदनः. न
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१६ काव्यमाल ।
90111109111 €8001९8
भक्तार्तिपरहमोषथं भवभयप्रध्वंति दिव्यापध
म्रेयःा्िकरोषधं पिब मनः श्रीढृष्णनामोषधम् ॥ २० ॥
आश्वर्ममेतद्धि मनुष्यलोके सुधां परित्यज्य विपरं पिवन्ति |
नामानि नारायणगोचराणि व्यक्छवान्यवाचः कुटकाः पटन्ति ॥३१॥
करीनेत्रपुरीपयोधरषरीरे बातरीदुष्ठुरी
पारीरद्रमवणैनेन कविभिमूषटदिनं नीयते ।
गोबिन्देति जनार्दनेति जगतां नायेति कृष्णेति च
व्याहरिः समयस्तदेकमनसां पंसामतिक्रामति ॥ ३२॥
अयाच्यमक्रेयमयातयाममपाय्यमक्षय्यमदुभैरं मे ।
अस्त्येव पाथेयमितः परयाणे श्रीक्कष्णनामामतमागप्रेयम् ॥ ३२ ॥
यख परियो ुतथरौ कविरोकगीतौ
मित्र दविजन्मपरिवारशिवावभूताम् ।
तेनाग्बुजाक्षचरणाम्बुजषर्पदेन
राज्ञा कता स्तुतिरियं कुररखरेण ॥ ३४ ॥
इति श्रीुलरेखरद्रपतिविर तिता युन्दमाखा समप्ता ।
पैण्डितराजश्रीजगन्नाथविरियिता
दुधालहरी
ठेलासः फुष्पङकरुहपररपतन्मत्तष्पंषयानां
निस्तारः शोकदावानरनिकंरुहृदां कोकसीमन्तिनीनाम् ।
१, मायाविनः, २, ररदेशख्जीणां नेन्रपुरछयकलश्ादिवर्णनेन' रेवतिटन्थितनि-
ऊुचन्दनादिद्वमवणेनेन च मूढानां कवीनां दिनान्यतिकामन्ति, ऊरीद्युपलक्षणभ्
३. तैरषवंशोद्धवः पेरमभध्सूसुरेषमन्थकतो पण्डितिराजनगधायो दिङ्नीबद्शषाः
दस शादजदानसुनोदोराशाहस सभायामासीत्, यतोऽनेन भगदाभरपक्षा्ये दाय.
शादस्यैव यशोवर्णनं कृतमस्ि. भामिनीविकाससमापतौ च वदिष्ठीबह्नभपाणिपह्क `
वतर नीतं नेबीनं वयः" शत्युक्षम्. स च दाराशाहः' १६५९ मितसिससंवत्सरपर्मन्त
मासीत्. ४, सूर्य॑सवरूपोऽयं भन्थः. ५. रसगङ्गाधरे प्रथमानम ददाईतोऽयं शेक,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सुधारुहये । १७
उतपातस्तामसानामुपहतमहसां चक्षुषां पक्षपातः
संघातः कोऽपि धान्नामयमुदयगिरिप्रान्ततः प्रादुरासीत् ॥ १ ॥
पदमदरोहोद्धराणां धवकितहरितमन्दवीनां यतीनां
दप द्ाग्रावयन्तो विदर्दरूणिमेद्रेकदे दीप्यमानाः
दृरादेवान्धकारार्षितधरणितख्योतने बद्धदीक्षा-
से दैन्यष्वंसदक्षा स॒दमुदयदिनेद्रेख्दैसला दिशन्तु ॥ २ ॥
तरीतामीवारवरक्षाः प्रतिदिनविदितानेकगीवाणरक्षा
भक्तानां कद्यदक्षाः स्फुरदनटगतखणेमासां सदक्षाः ।
ोकक्षेमा्दीक्षा नङ्िनपरिषदां दत्तसोर्भीग्यलक्षा |
ु्रैतध्वंसदक्षा मम रविकिरणाः सन्तरषानां विपक्षा: ॥. ३ ॥
प्राङेयानां कराः कवरितजगतीमण्डर्ष्वान्तजालः
स्ञातखर्छकपख विदरुदरुणिमक्षिप्तबार्पवासः ।
विश्िष्यत्कोकवाखज्वरहरणभवत्कीर्षिजारेजेयदा
व्योभव्यातौ विश्ारस्छयि दधतु रिव॑ भाखतो मानुमाखः ॥ ४ ॥
निर्थिध क्षमारुहाणामतिषनसदरं येषु गोत्रां गतेषु
दरायिष्ठखणदण्डअममृतमनसः संनिधिस्पन्ति पादान् ।
यैः संभिन्ने दामप्रचकदिमकणे दाडिमीबीजवुच्या
च्व चाश्चरयमश्चन्ति च इुकशिशवस्तेऽश्चवः पान्तु भानोः ॥ ५॥
भह कीडोचितानां सरपिरुहरुसन्मन्दिराणां प्रभाते
प्रद्रा द्राकपायन्यथ इसयुदगृहान्सुद्रयन्तो विगुक्ताम् ।
"उठास इति ! रथिवर्णनम् । उदयाचलश्रान्तभागादयं कोऽपि विलक्षणो धाश्रां तेजसां
समूहः प्रादुर्भवति । तव पकं चतुधौ । निकसितकमलसमू्मध्यावधिकनिःसरणयुतर-
सपानजेभ्मादगद्मराणासुष्ठासः । तादककोकीनां निस्तरो इःखोद्धता । नादिततेजसां
तामसानां तमःसमूहानां उत्पातो नाश्च्ः । नेनाणां पक्षपातः सद्छारी ॥ इति तत्र
नागेद्यभदरन्धास्मानेम्
१, आधिक्य. २. किरणाः, ३, ्राततममीवेन पापेन रोगेण वातंस्तेषां रक्षं ॑ये
४, सौभाग्यो दस्तपादादिष्ठं रश्चारसैन स्थनं कुवन्ति, ५. श्युकवावकानां रविकर-
गरे ुबणदपडघ्राम्तिः, किरणकान्द्यसणीृतेषु जलकरगेष च दाडिमीबीजभ्राम्तिमवति.
६, विवे कमञ्षु, रात्रौ $युदेषु च रक्षमीर्जिवसतीति प्रषिदधिः.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१८ काव्यमाख ।
90111109111 €8001९8
सिञ्चन्तः किं च भूमीतर्मयिलमपि श्चुण्णकादमीरमीरैः
पायायुः श्रीसपर्याविर्वनपयवः पद्मबन्धो; करा नः ॥ ६ ॥
आलेप हिङ्कुखनामिव धरणिजामच्छसोधायभीरि-
प्यमरेषु क्ष्मारहाणामभिनवविदटव्वोहछसटीलः ।
प्रोदप्रादेयपुञ्ञोपरि चितखदिराद्वारमारा इवारा-
त्पारावारास्मयान्तो दिनकरकरिरणा मद्रं नः कपीरन् ॥ ७ ॥
कीटारैः कुङ्कमानां निखिलमपि जगजारमेतनि पिक्तं
मुक्ताश्चोन्मत्तभृद्खा बिदकितिकमटकोडकारागरहेभ्यः |
उत्पृष्टं गोसटसं वहरकठकलः श्रूयते च द्विजानां
भाययेन्दारकाणां हरिहयद्रिता सूयते पूत्ररलम् ॥ ८ ॥
या सूते सर्वैभूतेप्वनुदिनमुद्रये चेतनाया भिलखसा-
न्यान्ती सायं निकाय जर्निधिजठरं सं्षरीदर्चि सथः ।
अत्यथं वधैयन्ती मणिगणसुषमासंपदं श्लसानीः
सानो भानोः प्रमा नो नग्रनसरणितो दरतो जातु यातु ॥९॥
नीहोरैनीश्जानां निबिडतमतमोरिभिर्लोचनानां
भोतसार्तक्रियाणामपि खघ निशया नाशमारक्ष्य दूरात् ।
सद्यः सिन्धोः सकाश्चादधिकतरजवेनागतता पासवाया-
माद्यापारानरोषानपहरदुतरां तीक्ष्मभानोः प्रभा गः ॥ १० ॥
रीते सोकं शशाङ्धे छृशतमशचितामाष्नाशं मिश्चामां
# धिकारं ष्वान्तवर्े फुषुदपरिषदि प्रो्रमं दीनतायाः ।
णडत्यं पुण्डरीकेष्वनुदिनमधिकां कान्तिमाश्चाघु तन्ब-
नेनवश्चत्यन्वहं यामुषसि करणया विश्ववन्यो विवान् ॥ १ १ ॥
खाप खपकुलानां गदमथ गदिनामन्धकारं पिष्टोक्याः
पापं पापाविद्यनां सपदि परि्टरचागतो वासाम् ।
१, रकवर्णो धाठुविश्चेषः , २. कुर्वन्भु, ३, जैः, ण 7{51.41 किरणसदेकं 1
५. ब्रह्मणानां पक्षिणां च. ६. पू्दिश्चा. ५, शरदि. ८, घुमेरोः, ९, विकाम.
१०. भ्रतिदिनमाकादमारोहदति,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सुधार्दरी ॥ १९
निव्यप्रथानटीखकुपितकमखिनीनर्मनिमोणकमी
विश्वार्तित्राणधमा गगनमणिरसौ पातु शर्मानिश्ं वः ॥ १२ ॥
अन्तर्नीरं नदीनामनुदिनमुदये षिभ्विता ये समन्ता-
दीवोणाद्रेरुदश्चन्मणिगणजरिखां मेदिनीं ददेयन्ति |
विप्रपोदिप्तसंध्याञ्चकिजरकणिकाजाट्माकाल्मध्ये
माणिक्यमातयन्तो मम सिदहिरकरा गान्यभुन्मूच्यन्तु ॥ १३ ॥
परत्यम्रोदढाः प्रगद्या रुवतिधरिणदः प्रोगिद्रागनाथा
यरिन्ताद्विमो टेरुप्टिमणिमयच्छत्रखी यं दधाने ।
सत्रासं सपरसाद परेणतफस्णं लोचनान्युश्क्षिपन्ति
सेमीनं स प्रियाणां घरयतु मगवान्पञ्चिनीवहभो वः ॥ १४ ॥
अन्त्यावाप्रथिव्योरभिरजनि भृतानन्धकादनु्ारा -
न्विद्राव्य द्राक्त्ीमेरिव जयदरणं -{तन्रद्धिधिते |
सायं प्रातश्च सेध्या्ञलिगचनिघुराः संप^च्छन्ति यसे
तसे कस चिदेवन्मम परमहसे देधहाय नमोऽस्तु ॥ १५ ॥
त्राणं नेविष्टपामां ठरणमथ प॑यस्तोमताम्यत्तनूनां
नचन्तानामतव त्रिगुणमयतयरा यद्रथाभां तुरीयम् ।
तत्तादक्तुन्दिखयास्तरुणतरतमःसंततेरन्तक्रचां
तेजखेरोक्यताम्रीफरणचतुरिम त्रायत तीक्ष्णभानोः; ॥ १६ ॥
गीवीणमरामणीभिगगनतखगतेगामद्द्रीधमामि-
मन्धर्वेशवापि गीता गुणगणगारमोद्ारिगाथासदहसैः ।
गाह गाह ग्रह्यठीरगतिकगदिनां गन्धयन्तो गदा
परानिथामं मसन्तां अहषटचि गुर्वो गोपतेम[विखासाः ॥ १७ ॥
जीवा॒जाड्य जाखथिकजनितस्जां तप्तजाम्बूनदारम
[ङं जाद्धिकानां जख्थिजटरतो जम्भमाणं जगत्याम् ।
` १. रक्तवणलान्माणिक्यरामृदसदं दशथन्तः, २, नवोढा. ३ पिरषिण्यः. ४, स्थर
यमू . ५, (्तमस्योमः दपि पाटः. ६. पुायाः, अतिमदृश्या इति याबत्. ७. साममेद्
८, नाद्रायन्तः, ५, जीवनौषधम्, १०. जाद्धिकानां वेगवतां मध्ये जद्राटं चेगवत् ,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
जीवाधानं जनानां जनकमथ रचो जीरव॑नेवातृकादे-
उर्ोतिर्जाज्वल्यमानं जकजहितङृतो जायतां बो जयाय ॥ १८ ॥
प्रातरमिर्म्य गोभिः सह सुचिविषये संचरन्सयोऽहि ताभिः
साक सायं निकाय प्रति पुनरपि याः संप्रयातं वरन्ते ।
यासां दिव्यप्रमावञ्चिजगदधवनभरेणिदाहैकदावः
क्षेमं तन्वन्तु ता वः शिवमयवपुषो वासरेशस्य गावः ॥ १९ ॥
ृर्न्दारकाणां दनुतनुञजनुषां रक्षसां च क्षपान्ते
गन्धर्वाणां धुरीणः प्रणतमहिवरः किनयेभ्रेश्च ।
विचयं यां निजेस्यो वितरदविरतं दीप्िमिदीपयद्या-
गुयादायामविचमिदयुदयगिरे स्यदकंस्य निम्बम् ॥ २० ॥
ओ पाथोजापनायुः श्षणर्वधटिकाचासकं कारुचक्र
प्राहुः पूर्वे पुराणागमविषयविदो यख ठीराबिससम् ।
भावानां षडिकारानथ स गतिभिर्श्च निलयं प्रसूते
स प्रातः पोरद्रते परिरुसति हरिन्मण्टटे चण्डभानुः ॥ २१ ॥
अङ्गानि बह्मणानायुषति हिमभरासङ्गतो भङ्कुराणि
व्यारक्षय दराक्प्पाता रिपुजनितरूषेवारूणा वासवाश्चाम् ।
धर्मध्वसोद्धराणामखिरमपि कुरं जक्षतः शोमितक्ष्मा
यक्ष्माणं मे हरन्तु स्वरितमघभिदो भानवश्वण्डभानोः ॥ २२ ॥
विश्रान्ति ब्राह्मणानां सुखमतिश्चयितं कामिनां यायिरीख-
मम्मोजानां प्रबोधं कुमुदपरिषदां यश्िकीरषन्दयद्रैः |
नियोत्यन्तःसमुद्रं सकरुमपि नृणां भारमाधाय वहा-
वहायाहामषीशचः स भवतु भवतां भूयसे मङ्गरथ ॥ २३ ॥
द्रागाहत्य प्रभाते रजनिहिमैवतः फोुदी; कौतुकेन
प्ो्यसरौ दानुकम्पाः पुमरपि खट ये सायमुज्ीवयन्ति ।
१, बृहस्पतिचन्द्रदिः, २. किरणाः, ३. थद्िभ्बं नरैरपि प्रणतम्, ४, सनातनमङ्ां
भक्षयतु, ५. ब्रह्मण भायुःपयेन्तम् , प्रराधेद्रयपभैन्तमिति यावत्, ६, जायते, भलि,
वेषेते, विपरिणमते, भमनीयते, नर्य तीति भावविकारषद्कम् , ७, नाशयन्तः, ८, षी.
भ्रम्, ५, चस्य.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
युधार्हरी । २१
आर्ये पहवानामथ शुरुचरणाः शक्रगोपावटीनां
ते युष्मद्धावटीनां दिनकरकिरणाः ्ान्तिमुन्मूख्यन्तु ॥ २४ ॥
द्रागदतं वितन्वंखिमुवनममितः कोङ्कमीनां द्युतीनां
नयङ्ुवेन्मान्यमुद्रामथ रजनिरुजां कोकसीमन्तिनीनाम् ।
तन्द्रान्धानान्ध्यसिन्धोरिह बितततरैरुद्धानं करभः
खान्तध्वान्तं धुनीतासुदयगिरिचिरश्वम्बि मार्तण्डविम्बम् ॥ २५ ॥
दद्धं बद्माख्वारं प्रहृतिङवकितं यख मूलं करास्त-
द्म पिएटखणेशाखा विकसदरुणिमा पष्वानां विखासः ।
नीरं व्योभालिमाला सरसपफरमये धमकामार्थमोक्षाः
स श्रीमाम्बाञ्छिताथं वितरतु सततं सूयेकस्पदमो वः ॥ २६ ॥
नी्ारं निन्नगाभ्यो निखिखनयततो नीश्जेभ्यश्च निद्रां
नीडभ्यो नीडंजानां निकरसुषसि ये नित्यमुद्ासयन्ति ।
साथं तेष्वेव तेषां पुनरपि घ्रूणय्रा कर्पयन्ते च यासं
ते वः सन्तु प्रयासं धरेणिषनध्रूणयो हन्तुमाबद्धकक्षाः ॥ २७ ॥
संत्य द्वाग्बहिःस्थं तिमिरकुरमथाभ्यन्तरं हतेकामा
रन्धाठीमिहाणादरमनुदिनं ये विशङ्कं विश्चन्ति ।
भानोसेऽमी हषीकाण्यखिरतनुभृतां हर्षयन्तो हितेहा
हदोगं संहरन्तं हिममदिमहतो हेमष्याः केरा नः ॥ २८ ॥
ब्रह्माण्डं मण्डयन्तो वियति वरूथिनो मण्डङेण्डजानां
पाखण्डान्दण्डयन्तो दनुतनुजनुषां शोभिताखण्डखशाः ।
ये खण्डान्पौण्डरीकान्विदरयितुमथोदण्डपाण्डित्यमाज-
से चण्डांशोरचण्डास्त्ररितमिह कराः पाण्डुतां खण्डयन्तु ॥ २९॥
छंध्वं पापावलिभ्यः सित इति जगदे यस्य वेदैरुदाख्या
निन्युः केऽप्यासनाथ खट सहचरतां नेत्रयोः पुण्डरीकम् ।
१. उपदेष्टारः. असणत्वसंपादका इति यावत्. २* छ्द्ध वर्म यस्मालबालम्. ३. इ.
यर अह यस्य मूरखम्. ४. नीलवण आकाशश्च एव प्रमरपङ्किः. ५. पक्षिणाम्. ६. सूर्यैय
निबिडाः किरणाः. ५, इन्ियाणि. <. पक्षिणाम्. ९. रोगम्. १०. मन्तिमश्लेक-
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
२२ काव्यमाख ।
90111109111 €8001९8
ओष्ठाद्क्साम यख द्रुतकनकनिभरमश्चकेशासिखाङ्
सोऽयं सर्वान्तरात्मा तव दिद्यतुतयं वासरेशषः शिवानि ॥ ३० ।
इति पण्डितराजश्रीजगन्नाथविरचिता युधालहुरी समाप्ता ।
महाकविश्रीक्ं्ुविरचितो
राजन्द्रकणपुरः
बद्धस्पधेः क्षितिधरुतामरुतावक्रतायं
भूयाद्भलये तव हररिरःरोखसे रोहिणीशः ।
यं निष्पीड्य सनयुखनखोषटेखरेखाघ देव्याः
संभोगान्ते वितरति सखधासन्दमर्भेन्मोटिः ॥ १ ॥
अन्यास वताण्डवविभ्रमेण मोरो विटीना हरिणाङ्टेखा ¦
सा यख वामे कुचमण्डलामरे कपूरपतरङकरटङमेति ॥ २ ॥
प्रेमाणं विनिमीदल्य मद्िकलिकाकणौवतंसे रसं
मुक्त्वा मैोक्तिकङण्डले कुरत मोः शभोर्मिरः कर्णयोः |
प्माकं रतिकान्तकाकल्ताकरैकारकान्ते सते
सोत्कण्ठं कलकण्टकण्टकुहरोद्भतेऽपि मा मून्मनः ॥ ३ ॥
व्याप्न्योमरुते मृगाद्कषवले निति खण्डे
देव त्वयरधि प्रशचान्ततमसि प्रोटे जगस्मेयसि |
कैासन्ति महीभृतः फणभृतः शोषन्ति ाथोघयः
्षीरेदन्ति सुरद्विपन्ति करिणो हसन्ति पस्कोकिखः ॥ ४ ॥
१, अयं शभुमहाकविः कर्मीरदेखे श्रीहषैदेनराज्यसमये समुखः, अश्मेव रामे.
न्रकणैपूर एकोनविंरो शोके श्रीहषैदेवस्य, दिचत्वार्थि श्षोके च करमीरेशश्य नाम
गृहीतमस्ि. शरीहषैदेवस्य रज्यसमयस्त॒ १०८८ मितात्प्ितसंवरत्दयदारम्म ११००
लिसवसंवत्सरपयेन्तमासीत्. स एवं समयोऽख ग्रन्थ. श्रीकण्चरितद पथर्िधे
सर्गेऽपि दौमुमदाकवेनाम गहीतमस्ि. भलेकमेवं पुसक्मस्माभिः करमीरेमो कथं.
विद्धिगतम्, भाषितावाव्रया बहवः रकाः समुङ्कताः सन्ति, २. करमीरायिपते
शरीदरषेदेवस स्दुतिरूपोऽयं न्थः. २, शोभातिशयम्. ४. कोकिलः, ५, एेराकत
द्कवर्णोऽस्ति,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
राजेन्द्रकणपूरः । २६
केखसाचकसतानुसीमनि म॑सुत्सीमन्तिनीमिसथा
गीतास्ते करुकण्ठकण्ठनमिनदश्रयेः खरैः कीर्तयः ।
अप्यु्तसवि सासवानपि रते रलप्रदीपो यथा
चूडाचन्द्रकखाङ्करः पुरजिता स्यः प्रसादीकृतः ॥ ५ ॥
चो डीचूडाभरणहरणः कीरणैकणौवतेसः
कणारीनां भुषितर्मुररीकेरटीदार्टीरः ।
ुर्वतुर्धतिरकं तिर्कोर्ख्टकारीख्छरं
जीयादेकस्तव नवयश्ःखणराणः कूपाणः ॥ ६ ॥
शान्ये द्पवतां जयाय जगतां संपत्तये याचतां
समानाय सतां हिताय महतां तापाय पथ्वीभ॒ताम् ।
सोह्ासेन सकोतुकेन शमितध्यानेन दूरत -
खाध्यायेन समाक्तसवैतपसा स्वं वेषसा निर्थितः ॥ ७ ॥
फर वान्यद्सुधापुरंदर पुरस्वसप।रूषसय कचि
न्नाहेत्यस्छङछितक्रमोऽपि गगने भरैधिक्रमो विक्रमः ॥ ८ ॥
देवाकणय नाकिनां पुरि मणां छेके पुरे मोगिनी-
मासन्केचमे सन्ति केचन तथा खासस्ति ये केचन ।
तन्मध्ये न भूव नासि सविता ताहड न नीतो नतौ
कान्तो काव्यरतौ मतो रिपुहतौ कीर्ते च यत्ते समः ॥ ९॥
आनन्दं ्चुकुन्दकैन्दछि भज सखासि वासन्तिक
कृस्याणं तव मदिके कुशलिनी जातासि हे मारूति ।
अयेतयक्षपि शरुतिप्रणयितां याते न वुर्वैन्ति बः
केणोतेसरसान्रबीनकलिकामङ्ं कुरङ्गीटश्चः ॥ १० ॥
` १. देवाज्ननाभिः. २. रिवेन, ३. चोरुदेशोद्धवा नारी, ४. सुरण्केरलौ च देश-
` बिरेषौ, ५. तिलकरदितं सथ्देशाङ्गनाखलरम्, ६. आद्दीपुसकैऽख शोकस्य पूवीं
श्रुटितमसि, ७. सपीणामू्, ८, पुप्पवृक्षविन्ञेषः. ९. कन्दरं नवाह्करम्. अस्पस्रनिवं-
क्षायां जीरम्
२४
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमाख |
9वा1102111 €8 0018
चेतरं मा सर् बिसर सर रतिं किं सायकेर्मारकै-
गोधां सुग्ध मुधा वधान जदिहि ज्याबन्धपीरं धनुः ।
देवेऽसिग्हि सङ्क्सछृतेऽपि न मतिर्नैव स्मृतिर्म सिति-
नोसक्तिने धृतिं निषरेतिरपि काप्यसति वामभ्रुवाम् ॥ ११॥
जहाति नगरीं गरत्कनककद्कणः कौ्णो
वनं विश्चति विहुढः स्खरितकुन्तरः केोन्तरः |
किमन्यदुदितकरुधि स्वयि भगेन्द्भीमारं
तटं विशति मारवं च्युतरमार्यो माख्वः ॥ १२ ॥
तां संकन्दनमब्दर सुरवधूकणौरृतयन्दिनीं
त्त्सान्दमकथां नियम्य गदितामानन्दिभिरन्दिभिः |
चापं मुश्वति बाणसुज्छति श्चं धपे रतिं नेक्षते
चिर चेतरमुपक्षते परिणमन्मन्दव्यथो मन्मथः ॥ १३ ॥
कीरीहारर्ताघु केरल्वधूधम्महठमाखघु या
बोटीदन्तचतुष्किकाद मुररीटीससितेषु दुति;।
अग्रे तचशसां सुधाकरकरन्यक्षारपारेगमा-
मप्येतामसितामहयो कवयो विन्दन्ति निन्दन्ति न ॥ १४ ॥
निषमेषुविगङितिरसाश्चपरुतरंगारिमिर्जडे श्ुभिताः ।
तिमिरचितवसतयस्तव पिपुञुडशो नि्षगा जाताः ॥ १५ ॥
अङ्के केरर्घुन्दरीकचभररयामं करु वह्-
न्मि्यारोहति पूर्वपवैतरिखां मुग्धसतसीवान्धवः |
यत्तापिच्छतर्च्छदच्छवि तमो दुम्पन्ति लिम्पन्ति च
प्ाेयेरिव पारदैरि जगतो मवत्कीर्वयः ॥ १६ ॥
9) त 1 ^ श । 1 । ने मकनप करने) | ने ।
१, घनुगुणधातवारणाय म्रकोष्ठबद्धा चर्मपद्री, २. कुन्तछनामकदशस्य राजा,
३. लक्ष्मीटेरारहितः, ४. कीरदेयोद्धवा शी, ५ मुख्यं दन्त्यम्. ६. (
। द „ ध. न्त्बवुषटयम्. ६. (रिपुश्नीप
र ५.१५ रक क्षुभिताः, विप्निरेण र ५०८
प ॥प्ृमसु नतान्नतपदेशेषु, रसो जरम्, चपकतं ४ क्षोभं
नीताः, विभयो मत्से रविता स्थितियौघु, ५, चन्द्रः, क
(201 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
रजेन्द्रफणेपूरः । २५
तस्थौ कम्पतरङ्गितसलनतटं बाष्याम्बुधौताधरं
शोकाक्रान्तकपोख्कीटितकरं चां ुञ्चराजे गते ।
संजाते तयि हारिहारवल्यक्राणं कणक्कद्कणं
चश्चकाश्चनकाश्ि सा मगवती नमति वाग्देवता ॥ १७ ॥
आलेख्यं चिरमुद्धिेख विजने सोष्टेखया रेखया
संकल्पानकरोद्धिकस्पबहुखकट्पाननल्पानपि ।
अद्रक्चीदपरप्रजापतिमत चक्रे च तीत
त्वनिमौणविधो कियन्न विदधे बद्धावधानो विषिः॥ १८ ॥
रोष द्ैरामशेषयुस्छज मज तवं कूर्म कर्म सकं
सैरं खेत सिन्धुसेकतरताङ्ज्ञेषु दिकुञ्चराः ।
अष्येतां सकुखचखं सनगरां साम्भोनिधिं सापगां
स्रीणां च युवं बिभर्ति हि भुजः श्रीहरष॑प्रथ्वीभुजः ॥ १९ ॥
हेरम्ब त्यज कणे तारनिनर्द् चुडापगे गजे मा
मामा काश्चनकिद्धिणीकरकरुं कण्टे ककुढन्रथाः ।
प्रक्रान्ता सुरैः परः पुररिोयुप्म्यशयो गीतिषु
व्यम्रस्येति परिरफुरन्ति वचनान्यानन्दिनो नन्दिनः ॥ २० ॥
अकङ्कणममेखसगुणमहारमस्ताङ्गदं
वरजन्ति चतुरैः पदैर्मरुमरातिवामभ्रुवः ।
कैरोदयसिरतां करे यदसिगर्वभुवीं्ुजो
भुजस्य परिपन्थिनामयमदक्षिणे दक्षिणे ॥ २१ ॥
राकाकान्तकखङ्करं कुर चिरं चण्डीश्च चृडान्तरे
कच्छं गच्छ पुराणकच्छप् परं गम्भीरमम्भोनिधेः ।
ध्यानं सुश्च विरश्च किं च पयसा सिश्चासनाम्भोरुहं
येनायं परितः प्रभो प्रसरति परोढः प्रतापानरः ॥ २२ ॥
१, अतीव गुणिवस्सलो वाक्पतिराजदेषापरनामा श्रीमुजराजः श्री्षदेनालिचिदेव
पूवैमासीत्, लिस्वसंवस्छस्य ९९४ मिते काटे श्रीयुजमहीपालो राज्यं ढुरव॑न्नासीदिदय-
मितगतिप्रणीतसुमाषितरलसंदोदनामकमन्थसमाधिश्टोकाञ्ञायते, २, इदमुत्तराधं
मस्फुटमसि,
(2 | . (7117
२६ कव्यिमाख ।
9211170811_€8001९8
कंदर्प नछकूवरे कुमु दिनीकान्तेऽप्यवेज्ञावतां
तवत्सोन्दयेकथाद ता मरुतां वृत्ता कौतूटसखत् |
प्राप्ता तानवसुवेशी रतिरतिङ्कान्ता हता रोहिणी
जाता किं च खरसरज्वरमरारम्भापि रम्भातनुः ॥ २३ ॥
सोष्छासा अपि सोद्मा अपि धनोकण्ठा अपि कापिनो
यान्ति इयामनिशन्तरेऽपि रमणोपान्तं कुरङीदशः ।
सद्यस्त्वयशसा हि कुञ्ञररदच्छेदच्छविच्छादिना
नीतं कान्तपुरेभ्रि्न्तरुमरश्या्मं विरामं तमः ॥ २४ ॥
न काप्योर्वज्वरनमदसा यस्य चक्ाथ पाथः
शोषं तसिन्भजति जर्धौ त्वयतापनटेन |
शङ्क पङ्के पतति यतते वारुरोबासमूरे
से रोरुः किमपि कुरते क्म वैकुण्टकरूमैः ॥ २५ ॥
उषसं निजमीक्षते भणितिषु प्रहि परां शिक्षते
संधत्ते पदसंपदः परिचयं धत्ते ध्वनेरध्वति ।
वैचिव्यं वितनोति वाचकविधौ वाचलतेरन्तिके
देव त्वहुणवणेनाय कुरते किं कं न वाग्देवता ॥ २६ ॥
यान्तध्वान्तकरङ्क शंकरशिखाङंकार तारापते
राकाकान्त सविभ्रमं भ्रम सद्ा निःङ्कमङके दिवः |
अधेतथ्यशसैव सतु कृतारोकेषु रकेषु हि
खभानोभवितौसि नासि नमसि च्छि्ाृतेरगो चरः ॥ २७ ॥
तय्युखन्ने गुणवति सतां नाभिरामः स राम-
स्यागव्यभे भवति भवति म्ानवणः स कर्णः ।
नूम किं वा बहु ननु धसूरवेदविधािदस्ते
_ ंङ्गामोवीपुरहर परः स्ारदेपार्थः स पथः ॥ २८ ॥
१. कृतप्रकारेषु, २, .भसिः इति विमपिभ्रतिरूपकमव्ययम् । युद्ध
सतुल्य, ४, निष्फलः, ५, अर्जनः. ' जभर्थ ३" युद
¢
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
राजेन्द्रकणेपूरः । २७
कान्ति कह्पय तान्तिमल्पय सखि खल्यापि नैवाति ते
सुक्तागयुक्िपु वारिराशिरमणि श्ीता्रपर्णिं क्षतिः ।
असयाखोक्य कुरङ्घकेतनकलखवण्यचौरं ययो
वर्तन्ते हि वियुक्तभाक्तिकटतोरकण्डाः कुरल्ीटश्चः ॥ २९ ॥
निद्रा न दयिणथिपल भजते शद्धां स ट्द्रापति-
वयनचि व्याक्रुरुतामरं कमलिनीकान्तस धत्ते वपुः ।
किं वान्यत्तव देव वेति यदि भरृवरीपवः
रोऽपि क्षामकपोखकी कितकरः संक्रन्दनः कन्दति ॥ ३० ॥
असं याति यथातिधाम विगतं दुष्यन्तवातीशतैः
शन्तं शंतुकीतिभिरषु रघोरकिषु जातं यञ्चः |
किं चान्यत्वयि मेदिनीकुमुदिनीराकाशशा द्रोदये
जाते हन्त तथा कथा अपि विभो रामे विरामं गताः ॥२३१॥
रोरन्मोक्तिकवल्ि वेदसरूकं वाचारुका्चीगुणं
चश्चत्काश्चनकष्कणं च गिरिजा जातोरवा नृत्यतु ।
त्त्कीर्तिशरषणोन्मुखेन विरुपकषोरुकोखहस
यन्मुक्ता युकुान्ष्रगाद्कशकरोत्तसेन मन्दाकिनी ॥ ३२ ॥
कपरैरिव पारदेयि खधाखन्दैरिवा्ाविते
जाते हन्त दिवापि देव कङकुमां गभं भवकीर्िभिः |
धृस्वाद्धे कवचं निवध्य दारि करता पुरो भाधवं
कामः कैरवगान्धवोदयधिया धुम्बन्धनुधावति ॥ ३३ ॥
भषिकेसमाप्तसमरः प्रथितो सुवनेपु गौोपनरसीकः।
भाति सदानवविजयं कुवेन्छृष्णसवायमसिः ॥ ३४ ॥
१, सू्यैख. २. चरति. ३, तूणीरम्. ४, वसन्तम्. ५. (राजपक्षे) तवायमपिः
खद्घः करप्णः द्रष्णवणरौ माति, खद्षियेषणानि--अदयन्पं समाप्ुद्धः शत्रूणामभावात्,
गोपने रणे यो रससासिपिन्नव्कण्टितिः, रवैदा नवीनं विजयं इवेन; ((रष्णपक्षे)
अधिरकसं कंसपिषये प्रात्तयुद्धः, गोपारसूपनरेषु पुखषेपूतकण्ठितिः, स असिद्धः, दानवानां
विशयं कुवम्.
९८
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €80018
काव्यमाद |
राकाकान्तकखङ्राङ्गितजरकीरो निरीक्षणे
गायन्तीषु सुराङ्गना भवतः केसकुप्रे यशः ।
निष्पीड्य प्रियमे छिचन्द्रकरिकां कंदपेकेलिङ्कम-
खापं दूरयितुं दशोिरिजया दत्ताः छधाविन्दवः ॥ ३५ ॥
किं तान्तिः किमनिरतिः किमधृतिवाग्देवि मुञ्चे गते
किं शूत्यासि किमाकुलखसि किमिति छन्तासि कोऽयं कमः |
एतं विद्धि तमेव सास्य हि मतिः सा विश्वतः सा दूतिः
स त्यागः स नयः स सूक्तेयु रसस्ताः संमताः संप्दः ॥ ३६॥
केसादम्ब विलम्बसे कुर् कृपां केनापि ख्पेण मे
_ जिहाभ्रे वस संनिधेहि हृदये वाग्देवि तुभ्यं नमः।
गन्मे साहसिकस्य मूपचरितव्यावणने सादरं
समेममरसरं सकीतुकरसं सोलासमान्ते मनः ॥ २७ ॥
नाके युग्चमधु्तप्रणयिनीहंकारदारिखनै-
श्च,रु त्वरितं यदैव चतुरेर्ारितं चारणैः ।
कान्तं भोक्तिकदामनद्धचिङुरलःसुन्दरीणां परः
प्राप्तो देव तदैव सूत्रितशरासारः ससारः सरः ॥ २८ ॥
श्रीसण्डद्रवनिश्षरन्ति हदये पीयूषकह्ोखिनी-
निःष्यन्दन्ति तनो रसायनरसखन्दन्ति कर्णान्ते ।
-नौसीरपरसरन्ति दिक्परिशरे भूमण्डले मैौक्तिक-
परतारन्ति ुधाफरन्ति गगनोत्सङ्घे भवत्कीर्तयः ॥ २९
किं बाटेन सृणारूतन्तुमरिनच्छयेन खण्डेन्दुना
निःशङ्कोऽय बृषाङ् रोलरपदे राकाशशचाङ कर ।
देवाय हि केतकोदरदरुच्छयिशोभिनितति
वयोज्नः सीश्नि च मण्डले च ककुभां व्यस्तं समसतं तमः॥ ४०॥
नो चैत्रः सहकारकुय्छुकैः छं न तत्कारकं
नामी कूरशचिरीश्चखाः शितमुखा नो कोकिखपैश्वमः ।
१. मैष्क्दान इवापरम नह र नच न्् इसयादिविरोषणमलुपचुमिव भाति. २. वेनासुखं नासीरमिल्य-
च्यते. ३, सरबिशोष्ः.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
राजेन्धकणेपूर
नद्रकणपूरः । २९
नैवोदामकरः शरी न मकरः केतुशितो नो रति
सत्रापि त्वमहो समस्तरमणीमानव्यधो मन्मथः ॥ ४१ ॥
तन्मूमै भुवने सहतेमसृतं मन्ये भं वासरं
सारं वेद्धि तदेव सेव च गणैरायामिनी यामिनी ।
श्रीवासो यशसां पदं सुमनसामप्यास्पद् संपदां
यत्रागच्छति गोचरं नयनयोः कारमीरमीनध्वजः ॥ ४२ ॥
संजाते जख्दाल्ययेऽपि फणमृययेङ्कश्षय्यातरं
मा मा मु मुकुन्द कान्तक्मसदोःकन्दखलिङ्गितः।
जागतिं धितये सतां विरतये येनासतामप्ययं
संनद्धो गुणिमौलिमण्डनमणिभूमण्डलखण्डङः ॥ ४२ ॥
छाधा राधृष ठाधवं तव गता दुष्यन्त् विधं तव
म्ानिं याति यो गता तव तथा पार्थं प्रथापाथताम् ।
जातेऽसिन्गुणि बान्धवे नँरपतिरयामाधवे क्ष्माधवे
काप्यत्र न कर्णं कणेपदवीं याता भवत्कीर्तयः ॥ ४९ ॥
ज्ञाता भूरियमम्बुराधिरसना कि नाम नाखेचितं
तत्राखण्डकमण्डले मणिपुर बातीपि कृतैव नः।
कान्तौ कीतिरतौ नमे परिचये कान्यक्रमपक्रमे
याय्कापि कदापि कोऽपि मवतः सपर्षापरो नापरः ॥ ४५ ॥
एवं तवामहमथये विरमितखाध्यायकोतुहुरो
ब्ह्माण्डोदरमंम्बुजासन पुन््ेन विस्तारय ।
देवखयाख यतो न माति विततं रकेन्दुरोविरेता-
रीरोन्मीलितिकैरबोदरदरुद्धौतावदातं यशः ॥ ४६ ॥
उवी मोरदीकिणसृति मवदोष्ि बिभ्रत्यरोषां
दान्त्कान्विः किमपि कुरते नर्मणा कमं दमः |
करत्वा वेखपुटिनिर्वटीपटवमासगेष्टी
दिख्ातङ्गाः सममथ सरित्राथपाथः पिबन्ति ॥ ४७ ॥
कषयो ¶ पि म्नोषेनेयः |, 8 8, ॥ 1
१, सेपूणम्, २. मद्ीपतिचन्द्र. ३. हे ब्रह्मदेव
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
३० कान्यमाडा |
कि मौनं ननु मेनके किर शुचं धत्से शचि क्षामता
केयं वाचि घृताचि सचि किमिदं रम्मे सुखाम्भोरुहम् ।
याते लचरणासूते श्रुतिपथं गीवोणवामञ्वा-
6 {५
मेवं देव खरसरञ्वरजुषारक्ताः सखीभिर्भिरः ॥ ४८ ॥
किं रकेन्दुकरच्छयभिरुदितं किं मो क्तिकैरद्रतं
किं महीमुकुकेः सितं विकसितं किं मार्तीकुखरेः ।
कि रूढं रमणीविखसहसितैः किं तत्र कीणं पुधा-
खन्देर्त्र जग्रैकतिरक आन्तं मवत्कीतिभिः ॥ ४९ ॥
नोहामानि दिशां सुखानि न धनाभोगा नभोगण्डटीं
नेवोत्तारतरं रसातलमियं थ्वी न प्श्य पनः ।
एवं देव कथं नु कुञ्ररदच्छेदावदातास्तव
सरं यान्ति च मान्ति च शतिसुधाधाराखचः कीर्तयः ॥ ५० ॥
यो वैरिष्वनखे नरो वुमतीदीपो दिलीपोऽथ यो
यो मानेन पए्थुः पृथुजेगति यो नियंधवो राधवः ¦
यः कीरा भरतो रतो ृपयुणेथः रतु शंतनुः
संजाते स्वय केख न भितिपते सर्वेऽपि ते विस्मरतः ॥ ५१॥
मपारपुहिनखठीयुवि हिमालये भारपे
निकामविकयोन्ते दुरधिरोहणे रोहणे ।
महत्यमरभूधरे गहनकदरे मन्दरे
भ्रमन्ति न पत्न्यो परिणता भवसीर्दयः ॥ ५२ ॥
तार्यं कमलासने विरधितं शोरीहितैः पाशिता
्रैरोक्याद्ुतकूरैदानवजये दोविक्रमो दर्शितः |
१, वियद्. २. कल्याणदारीरः. ३. क्ष्मीनिवासभूते. ४ अन्यस परिणतो
ृद्धशवत्पवेतायेदणावसरे पतत्येव, ५. कमराया लक्ष्या भसम क्षेपणे, याचक्ेभ्यो दमि
इति यात्; अथ च कमलरूपै विष्टरे. ब्रह्मणः पश्रासनत्ात्, ६. गौः एथ्वी, शदिषै-
सीट; (पक्षे) गोरी पार्वती, हितैः अमभिः, ७, सर्वदा नवीने जयेः (पक्षे) र
प्रसिद्धः, दानवानां जये, 1
90111109111 €8001९8
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111108111 €8001९8
रजेन्द्रकणेपूरः । 4.
एकेनेव छृतं त॒ देव भवता तत्रापि तै न सयो
यदेधाश्च परान्तकश्च कमराकान्तश्च देवोऽकरोत् ॥ ५३ ॥
जौदार्यं सधने नयो गुणिजने रुजा कुरुछ्ीजने
सत्काव्यं वदने मदो दिरदने पुस्कोकिरः कानने ।
रोरम्बः कमले नखाङ्करचना कान्ताकपोरस्यकले
तन्वी तल्पतटे भवानपि विभो भूमण्डले मण्डनम् ॥ ५४ ॥
जाता तामरसोदरे भगवतो धातुः कृताथा सिति-
युक्तं ययचिरात्करोति जरो संखां रमाव्ठमः ।
सर्वत्रेव विभो तव प्रसरति प्रोडे प्रतापने `
धरे सोऽपि पिनाकिनः सफर्तां मोरीन्दुरे खाङ्करः ॥ ५५ ॥
कण्ठान्तःकणितं दिवाकरकरद्कान्यया रजो विष्वे-
स्े्राश्चसकुश्वनं शितकुचपान्तक्षतेः सीच्छृतिः ।
श्वासोर्भिभ्रमवो वनेचरमिया दवैरिवामभ्चग-
मेवं देवं मरोक्तटेऽपि घुरतक्ीडाचखूपः कषः ॥ ५६ ॥
संदिष्टं वसुधाघुधाकर शचीकान्तेन मुष्वोचमं
देव स्वं ्रबरुपरतापदहनेद्रेकाय बेद्धाञ्चङिः ।
एते मानुभवन्तु नाकतरूणीकणोवतंसोचिताः
कान्ति नन्दनकन्दलीपु कठितव्यापहवाः पवाः ॥ ५७ ॥
राक्ति मानसतीबतापदहने धत्ते गरुत्संयमा
कामाशां प्रकटीकरोति न सतां ईथेत्रपपासनाद् ।
प्रेम प्रोदमनारतं वितनुते भ्दधेति शुद्धेति च
प्रस्यातापि महीमनोभव मवकरीतिविचित्राः लियः ॥ ५८ ॥
रूपे यन्मदने धतिः शिनि या गम्भीरता याग्बुष।
यो मेरौ गरिमास्ि था कमरिनीकान्ते प्रतापोन्नतिः ।
8. , । इ, 6, किः । 8.8. , ॥, + स ^ 1. /1 [ह 1 8. ॥ , षा १ क, 8 |
१, ग्यैः, २. चिवः, ३. कमङमध्ये. ४, घुरतेऽपि कण्ट्फूनितं नेत्रह्भश्ननं सी-
त्वारः श्रासाधिकयं च भवस्येव. ५. करियाविरेपणम्. ६, सर्वस्याज्ञपाया अपासना-
दूरीकरणात्; (पक्ष) सर्वत्र प्रापखासना्-
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
4. काव्यमाख ।
यो रक्ष्मीरमणेऽपि विक्रमगुणस्तत्सर्थमेकनत्र चे-
द्रष्टं वाञ्छसि हद्यतामयमये देवलिरोकीगणिः ॥ ५९ ॥
स छ्यातो जगति धिविक्रम इति तवद्धिकरमा भूरय-
सेनेको निहतो बर्बिछि्तरध्वसी सुजस्तावकः ।
तं वकुण्ठमवैति को न जगतीं जेतुं त्वकुण्ठो भवा-
नस्येवं महदन्तरं तव तथा देवस दैतयदुहः ॥ ६० ॥
चके यत्र मदो्थिताञ्जुनसुजस्तम्भाहर्तिं भरभवो
यत्रासीदरकण्ठकण्ड विपिनच्छेदी रघूणां पतिः!
पार्थनापि जितः स यत्र गिरिजाकान्तः किराताकृति-
गीतः पठविताद्ुतेसव न रस्तघ्रापि दोरिकमः ॥ ६१ ॥
रकेन्दोरुदयभमेण सुखतो मुक्त्वा मृणार रं
सान्ति तत्र वहन्ति इन्त विरुसद्धश्चा रथद्गाक्गनाः ।
किं चोदच्ितचश्चरश्चति रारचन्द्रपरमा[भानिततो
हषं हन्त) चकोरपङ्किरमरं यत्रोदितं ते यदः ॥ ६२ ॥
प्रलेयैः सपयन्ति कस्परुतिकाः सेकाननेकानथ
श्रीखण्डाम्बुगरुजकेरविररैतन्वन्ति संताने ।
सानद्शवन्द्रमणिद्रधैरपि विभो मन्दारव्वीम्ं
सिच्न्त्य्य मवत्रतापदहनत्रासेन नाकाङ्षनाः ॥ ६२!
यातं रामविरामविद्चवतया दुष्यन्तविश्रान्तिजः
संतापो विगतो [विरीनमखिढं दुःखं नेछाभावजम्] ।
किं चान्य्वयि देव बिभ्रति महासामाग्यलशक्षमीमिमां
शान्तः शातनषोऽपि कोऽपि विपुखभोगो वियोगो भुवः ॥६५॥
किचिष्कुखर्तिकलोचनपुरं कण्डं सहुरगण्डयो-
्ैम्पाकम्पितकुखले कुरवक निवौप्य वन्य्िः ।
9. वे न्वयेन कुष्ठं जडम्; (पके) वैहृण्ठनायक्म्, २.
४, दु्यन्तमरीपाखवियोगजनितः “' कम्, २, विष्णोः, ३, परदयरामः,
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
रजेन्द्रकणेपूरः । ३९
देव समोरसरोजसङ्गघुरमि सेर॑भवदैरिणां
पीतं प्राङ्णवापिकामकरिणीपीतावरोषं पयः ॥ ६५ ॥
कर्मे धेयं रिथिख्य धृतिं सुश्च रोषस्य रोषा-
माश्ञामशाकरिषु वसुधे देवि मामा दधीथाः
शाक्तः सप्ताम्बुनिधिपरिखामेखखामप्ययं खां
बोदुं मौवी किणपरिचितो मूपतेरस्य बाहुः ॥ ६६ ॥
कान्तारेषु च काननेषु च सरित्तीरेपु च ्माभता-
मुप्सङ्गषु च पत्तनेषु च सरिद्धतैलशन्तेषु च ।
आन्ताः केतक्रगभेपह्वरुचः श्रास्ता इव क्ष्मापते
कान्ते नन्दनकन्दरीपरिसरे रोहन्ति ते कीतेयः ॥ ६७ ॥
राकेन्दोरुदयः किमेष किमयं ओरीगुरुवा गिरिः
क्षीरोदः किमयं किमेष पुरजिषह्टीयविससोरगः ।
कि मन्थाद्विरयं सुधाजरनिषेर्धौतसतरक्ैरिति
तकी बघुधापुरंदर सदा संदेहिनो देहिनः ॥ ६८ ॥
विरोकनकेथापि मे न नरकरूषरे न स्मरे
किमन्यदृगृतधुतेरपि न दीने प्राथये |
सय नयनगोचरं जति चेषुशायुर्सयः
समयरमणीमनोमधुपमाधवः क्ष्माधवः ॥ ६९. ॥
कुन्दः कन्दङितव्यथं विचकिरुः कम्पाकुरं केतकः
सातङ्कं मदनः सदम्यमरुसं सुक्तोऽतिमुक्तद्धमः ।
मोक्तु किं तु न पारितस्तव रिपुलीभिः पुरीनिगेमे
तच्कारं इतर्मधिवीपरिणयः सक्केसरः केसरः ॥ ७० ॥
तथुक्तं मनु कुम्भसंभव भवस्मक्ञारहसेन य
यां च क्ष्मां च तिरोदधननिरवधिविन्ध्योऽपि वन्ध्यः कृतः ।
१, दिरगजेषु. २. हिमाख्यः, ३. दोषः. ४. मन्दराचलः, ५, छन्दनिचकिङाद्यः
पुष्यदृक्षनिरोषा).. ६. .सतानिशेषः, ७, है भगस्य,
भ्र, गु.
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
३४ काव्यमाला ।
9211170811 €8001९8
देवसयास शर्निशाकरकरन्यक्षारपरंगमं
मालयेतत्कथमन्यथा परिणतं चावाप्रथिग्योवेश्षः ॥ ७१ ॥
धिक्तं म्ीकुुमककितं केडिकणौ तंसं
ध्व॑सं सोऽपि वतु विफखो रलतारङ्करश्ः ।
हे राजानः प्रकृतिसरकैः श भवैरेव सृक्ते-
युक्तः कठं भवति भवतां केवरं कणेप्ूरः ॥ ७२ ॥
उद्धिन्ा करकण्टकण्ठकुहराकर्णारृतखन्दिनी
युक्त यद्यपि मादैवेकवसतिः सा काकठीहकरतिः ।
अन्यस्तन्वि तथापि ते प्ह्युपतिष्टष्टसख जीवार्पणे
पञ्चेषोरुचितः प्रपञ्चितरसः पाकाञ्चितः प्श्वमः ॥ ७३ ॥
वै हारः किंसु कङ्णेः कि समैः किं कथीप्ररलं
केयुरै्मणिङघुण्डरेररमरं साडम्बरैरम्बरैः |
पुसामेकमखण्डनं पुनरिदं कंमो मण्डन
यत्निष्पीडितपावैणेन्दुशकर्यन्दोपाः सृक्तग्रः ॥ ७४ ॥
पीयुषद्रवहारिणी सुमनसां भ्रखसखविस्तारिणी
त्त्सेवाभिरवापि काप्यभिनवा वा्देवते भारती |
अ्येका तु छताञरेरजननि मे संभोरियं प्रार्थना
मद्वाचां कचिदस्ु बस्युनिपणः श्रोता सचेता जनुः ॥ ७५ |
इति काद्मीरदेशोद्धवमहाकविश्रीकशंभुविरशवितो राजेन्प्रकर्मष्ूरः समः ।
्दाकविभरीरेम्द्रमिरसित
कराषिलासः
प्रथमः स्भैः |
अस्ति विशां कमरारुङितिपरिष्वज्गमङ्गकयतनम् ¦
भ्ीपतिवकषःखरमिव रलोज्ज्वरुऽज्वरं नगरम् ॥ १ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
कखविश्सः | ३५
मणिभूविभ्बितसुक्तापरम्बनिवहेन यत्र रोषाहिः |
मनानि विभति सदा बहुधात्मानं विभभ्येव ॥ २॥
विन्नोऽभिसारिकाणां भवनगणस्फारिकपरभानिकरः ।
यत्र विराजति रजनीतिमिरपरप्रकरट्ुण्डाकः ॥ ३ ॥
यत्र त्रिनयननयनज्वटनज्वाखवरीश्चरमव्ररसि; ।
जीवति मानसजन्मा शरिवदनावद्नकाम्तिपीयुपैः ॥ ४ ॥
रतिलितरठितलुरनाङ्कमजरुर्ववाटिनो सहुर्त्र |
थकेकुसुमपरिमसख्वासितदेहा बहन्त्यनिखः ॥ ५ ॥
नवनिसकिसर्यकवरूनकषायकल्हंसकद्रवो यत्र ।
कमरुवनेषु प्रसरति रक्ष्या इव नृ पुरारावः ॥ ६॥
नृयनुग्धमयूरा मरकतधारगरहावठी सततम् ।
सेन्द्रायुधधननिवहा प्राकृणमूर्तैव यत्रासते ॥ ७ ॥
दररिकिरणप्रावरणस्फारिकटरम्थेषु हरिणशावाक्ष्यः |
यन्न विभान्ति सुषाम्बुषिमुग्धतरज्ञोधििता इवाप्सरसः ॥ ८ ॥
तत्राभूदभिभूतप्रभूतमायानिकायश्चतधूर्तः ।
भिवनृननतनका पि पियो रि |
कननवीेषयदगभिकययेनितन् पनवभयोमेचयोनेनेयनकनतोनिने भनणतोजनौषयेकोययन आतोनतिः ॥ पतिभ्य = म कय
तिरुकादिपरन्थश्चमाप्िष्वनन्तराजसख वर्णनं कृतमसि. अनन्तराजसख राञ्यारस्तु
१०२८ रितार्विसस॑वत्सरादारभ््र १०८० भितसंवत्सरपरयन्तमासीत्, तस्मिन्नेव समे
मारबाधीसो भोजरजोऽप्यायीत्. (स च भोजनरेन््रथ दनोत्करयेण विधचुती । सूरी
तसिनक्षणे तुल्यं द्वावास्तां केविबान्धवौ ४" इति राजतरङिणी (७२५९), सोऽन.
न्तराज दर्थः. क्षेमेन्द्रेम बहवो भरन्था विरचिताः, तन्मण्यादद्यावधि स्ञाता प्रम्धास्तेते--
(१) भद्तततर्रकाव्यम्, (२) भौचिदखविचारवचौ, (३) कनकजानकी, (४) कलावि शसः,
(५) कविकण्ठाभरणभ्, (६) चुगैसंगरदः, (७) चारचयं। (८) वित्रभारतनाटकम्,(९)
दृश्चावतास्वरितिकान्यम्, (१०) दोपदेशः, (३१) नीतिकर्पतसः, (१२) पद्यकाद्म्बरीः
(१३) पवनपशा्िका, (५४) ब्रृहत्कथामभ्ररी, (१५) योधिसच््वानदानकतपरूत, (१६)
भारमस्नयी, (१७) सुर्ताविरी, (१८) राजाबली, (१९) रामायणमलरी, (२०) रव्य.
तती, (२१) रोकमरकाक्षकोषः, (२२) वात्यायनसूत्रका(स)रः, (२३) व्यासाष्टकम्,
(२४) शपिंधमदाकान्यम्, (५) समयमाठृका, (२९६) एदततिलकम्, (२७) सेन्य-
पभश्नोपदेश्चः, (२८) दसिजनप्रकाश्चः, |
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
२६ कव्थमाल ।
90111109111 €8001९8
सकङकखनिख्यानां धुयेः श्रीमूरुदेवास्यः ॥ ९ ॥
नानादिग्देशागतधूतैरूपजीव्यमानमतिविभवः ।
स प्राप विपुरुसंपदमास्मगुणेश्चक्रवतीव ॥ १० ॥
भुक्तोत्तरं सहदयेरा थानीसंसिथतं कदाचित्तम् ।
अभ्येत्य साथेवाहो दत्तमहा्होपहारमणिकनकः ॥ ११ ॥
प्रणतो हिरण्यगुप्ः सहितः पुत्रेण चन्द्रगुरन ।
प्राप्तासनससकारः प्रोवाच सुहत विधान्तः ॥ १२॥ (युगम्)
अतिपरिचयसप्रतिभा तव पुरतो मादञ्ामियं वाणी ।
आम्याङ्गनेव नगरे न तथा प्रागस्भ्यमायाति ॥ १३ ॥
पिहितब्रहस्पतिधिषणो रुचिरः मन्नामरी चिमिचयस्छ ।
तीक्ष्णांशोरिव सहजः भोषिततिमिराः करोदयाशाः ॥ १५ ॥
साजन्मार्जितबहुविधमणिमौक्तिककनकपू्णकोषस्य ।
एको ममेषं सूनुः संजातः पञ्चमे वयसि ॥ १५ ॥
मोहखानं बाद्यं यौवनमपि मदनमानसोन्मादम् ।
मनिशवरोटनङिनीदरजरुचपसश्च विचचयाः ॥ १६ ॥
हारिण्यो हरिणदश्चः सततं भोगाज्मद्ुकरा पूतौ; ।
पतिता परम्परेषा दोषणां मम सुतसखास् ॥ १७ ॥ (युगम्)
धूतंकरकन्द्कानां वारवधूचरणन् पुरमणीनाम् |
धनिकेगृहोखन्नानां स॒क्तिनोस्त्येव मुग्धानाम् ॥ १८ ॥
अज्ञातदेश्ञकाखश्चपटमुखाः पञ्जयोऽपि सतयः
नवविहगा इव सुग्धा भक्ष्यन्ते धूर्वमा्जीरेः ॥ १९ ॥
„णपि 11 1 111
१, मूलदेवनामा कश्विदतिप्राचीनः कारशसपरवतैक आसीत, सेम कणाः,
करार, मूलभदरः, एतान्यपि नामान्तराणि सन्ति. छमन्धुभरणीतायां वासवदतायां भाध-
बरदताखयवेरवर्णने (तम च केचवित्ककाङ्करा एव पिजितनगरभण्डनाः हयसि, वाहीका
ऋ लाहा एव मूरदेवा "वे । शर्णीसतो भृरुदेवो भरम कला |
इतदि भून ~~
शादयः च नवारीतितमे चतुर्विपोशरदाततमे अ सरे मूणदेमकथा
बर्तते. तत्र च विकरमादियसभायां मूख्देव भासीदिादि मर्भितमस्ति. २. घमा. ४.धष्ठी.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
कंटाविडधः + २४
आधरितजनेतनगयोऽयं तव विद्न्निजताधिकः सत्यम् । .
न यथा प्रयाति नाश्चं तथाख बुद्धि भ्यच्छ पराम् ॥ २० ॥
इति विनयनम्रशिरसा तेन वचो युक्तमुक्तमवधा्थं ।
तमुवाच भूरुदेवः प्रीतिपरसरेः परसारितोषठाग्रः ॥ २१ ॥
आस्तामेष सुतस्ते मम भवने निज इव प्रयलपरः |
जञासति मयोपदिष्टं शनकैः सकरु कखदयम् ॥ २२ ॥
इति तस राप्तनेन खसुतं निःक्षिप्य तदरृहे मतिमान् ।
नत्वाथ सार्थवाहः प्रययौ निजमन्दिरं मुदितः ॥ २३॥
अथ रिथिरकरिरणजाछो धूसरकान्तिर्मिरम्बरस्रणिः ।
भभवद्दयः सनकधतरिव निधितः कितवः ॥ २४ ॥
अस्तमिते दिवसकरे तिमिरभरद्विरदसंसक्ता !
सिन्दूरपररूपारख्कान्तिरिवाम वभौ संध्या ॥ २५॥
व्यक्तापि प्रतिदिवसं दिवसद्युतिरनुजगाम दिवसकरम् ।
न तु रकापि हि संध्या हृ्रयं जानाति कः खीणाम् ॥ २६॥
गगनाङ्जणकमख्वमे संध्यारागे गते शनैः कपि ।
अप्राप्तसितिविकरु बभ्राम अमरविभ्रमं तिमिरम् ॥ २७ ॥
तीक्ष्णां्यविरहभोहैसतिमिरैरिव मीलिता बभूव मही ।
तीनोऽपि जनस्य सदायातः खल वभो भवति ॥ २८ ॥
रजनी रराज सिततरतारकमुक्ताकलपडङृतशोभा ।
दाररमणीव परिचिततिमिरमयूरच्छदाभरणा ॥ २९ ॥
अथ पथिक्वधूददनः शनकैरुदमूनिशाकरारोषः
मुदप्रबोधदू्ो व्यसनगुरुश्चक्रवाकीणाम ॥ २० ॥
मन्मथसितातपत्रं दिग्वनितास्फरिकंदपंणो विमकः।
विरराज रजनिरमणीसिततिरको यामिनीनाथः ॥ ३१ ॥
1 नि
तमेलथमयमनणवेपवकमेम
१. भम्बर वक्ञमाकादाशव, २, द्यूतकारः, ३, तिमिरसमृह एष दशी, ४= भमरभद्
क्षप्, ५, सोद्ैरि तिमिरैरिद्यन्नमः, मोदस्य हृष्णपर्भलं कदिसंमदायसिद्धम्.
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
२८ काव्या |
90111109111 €8001९8
निजकरमरणाख्वद्धौवस्यविखसी रुखास सितकान्तिः ।
गगनतटिनीतरान्ते रजनिकरो राजहंस इव ॥ ३२ ॥
द्यामा शुद्धे श्विना तया मनोभूरमधूरसवस्तेन ।
मदयुदितमानसानें तेनापि स्गीदशां रीस ॥ ३३ ॥
धूतौः समृद्धिसचिवा विच्छायां प्रिनीं परि्यञ्य |
फुह्टानि विविद्युरर्यः सानन्दाः कुसुदव्न्दानि ॥ २४० ॥
उयोरस्रामससेरा य॒रुलितिरशिशकर्पेरर्कपाल ।
क रा कापारिकीव निशा ॥ १५ ॥
तस्िन्प्रोदनिशाकरकिरणप्रकरमकारिताशेषे ।
निजमणिभवनोद्याने नि्ैर्तितभावनासमाधानः ॥ ३६ ॥
रफरिकासनोपविष्टः सह श्चशिना निर्धिमागमित्रेण ।
कन्द्लिमुख्ये ¦ शिष्यैः परिवारितपादपीरन्तः ॥ ३७ ॥
मोवाच मूरुदेयो वीक्ष्य चिरं सार्थवाहस॒तमपर ।
कुर्वन्दश्चनमयूखैरंज्ाटीनामिव उयोत््ाम् ॥ १८ ॥ ( विरोषकम् )
द्रणु पुत्र वश्चकानां सकठकशरह्ृदयसारमतिकुटिरम् ।
ज्ञाते भवन्ति यसिन्क्षणरुचिचपखः भियोऽप्यचरः ॥ ३९ ॥
एकोऽसिन्भवगहने तृणपहववर्यजारुघंच्छन्नः ।
कूपः पतन्ति यसिन्ुग्धङरज्जा निरार्म्बे ॥ ४० ॥
सोऽयं निधानकुम्भो दम्भो नाम खमभावगम्भीरः ।
कुटिके; कुदकथुजंगेः संदृतवदनः सितौ रोके ॥ ४१ ॥
मायारदस्यमत्र्िन्तामणिरीम्िताथानाम् ।
दम्मः मभावकारी रतानां श्रीवश्ीकरणम् । । ४२ ॥
मस््खवाप्सु सदा दम्भस्य ज्ञायते गतिः केन ।
नाख करो नच पादौ न धिरो दुर्य एवासौ ॥ ४३॥
„ १, “जयरोत्नाभसच्दुरणधवला बिभ्रती तारणास्थीनन्तथोनम्यशनरप्िका रृत्रिकापा-
द्िकीयम् ।.दवीपाद्ीपं भमति दधती चन्त्रसुदाकपाे म्यसं सिदाभनपरिमिरं साभ्डनस्य
चकेन ॥' इति छान्यपरकाशोदाहतं रूपकाठंकारोदादरणपदथमनुकरेतीयमायौ, ९. पिषुतै,
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सगः] कराविरसः । १९
म॒न्रबठेन युजंगा सुधङुरङ्ाश्च कूटय्रेण ।
सरजाटेन विहंगा गर्यन्ते मानवाश्च दम्भेन ॥ ५ ॥
जनहृदयविप्रखम्भो मायास्तम्भो जगज यारम्भः |
जयति सदानुपङम्भो मायारम्मोदयो दम्भः ॥ ४५ ॥
सततावतंभान्ते दुःसह मायासहसषक्रुरिखरे ।
मूर दम्भो नामिर्विपुरुतरे चक्रिकाचकरे ॥ ४६ ॥
नयननिमीरनमूलः; सुचिरं खानाद्रैचूखजर्सिक्तः ।
दम्भतरुः शुचिकुसुमः सुशतचाखाशतैः एएङितः ॥ ४७ ॥
नतनियषैकदम्भः संवृतनियमैश्च कूर्मो दम्भ; ।
निभूतगतिमयननियतनेर्घोसि माजौरजो दम्भः ॥ ४८ ॥
वकदम्भो दम्भपतिर्दम्मनरेन्द्रश्च कर्मजो दम्भः ।
मार्जारदम्भ एषं पराप्तो दम्भेषु चक्रव्तिखम् ॥ ४९ ॥
नीचनखरमश्वुकच्धुली जटिखः परङम्बकरू्चो वा ।
वहुमृत्तिकापिश्ाचः परिमितभाषी प्रयलपादत्रः ॥ ५० ॥
स्थूरुमन्थिपनित्रकेप्षठापिं तदेमवह्टीकः ।
कक्षार्ितपरपडवरुदधभुनो भाण्डहस्त इव ॥ ५१ ॥
अङ्कङिभिङ्घ विकेल्पनवि विधविवादपवृत्तपाण्डित्यः ।
जपचपरोष्ठः सजने ध्यानपरो नगररथ्यासु ॥ ५२ ॥
साभिनयाश्चितचुरुकैराचमनैः सुचिरमञ्नेस्तीर्थ ।
संरुद्धसकरुरोकः पुनः पुनः कणेकोणसंस्पर्थी ॥ ५३ ॥
सीृतदन्तनिनादाबेदितहेमन्तदुःसद सानः ।
वि्तीणेतिखकचचौसूनितसर्वोपचारयुरपूजः ॥ ५४ ॥
रिरसा बिभति कुसुमं विनिपतितां काकदष्टिमिवं रचयन् ।
पररूप पुरुषो यो यः सस दाम्भिको ज्ञेयः ॥ ५५ ॥
निगणरोकप्रणतः सगुणे स्तर्षः खबर्ुषु षी ।
परजनकरूणनन्धुः कीयर्था दाम्भिकी धूतेः ॥ ५६ ॥
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमाख ।
90111109111 €8001९8
कार्योपयोगकाठे प्रणतयिराश्चाटशतकारी ।
सम्मितविबुधसश्द्धिर्दत्यो योऽभूत्पुय जम्भः ।
दम्भः सोऽयं निवसति भूमितले मूतदेदेपु ॥ ५८ ॥
राचिदम्भः चमदम्भः क्लातकदम्भः समाधिदम्भश्च ।
निःस्पहदम्भसख वलां यान्ति वुनैते शतांरोन ॥ ५९ ॥
शोचाचारविवादी सक्षयकारी खबान्धवस्पशीं |
सुचिदम्भेन जनोऽयं विश्वामित्रलमायाति ॥ ६० ॥
संहतवबहुविधसत््ो निःशषेपद्रविणवारिबहुतरृष्णः ।
सततमर्हिसादम्भो वडवाभिः सवैमक्षोऽयप् ॥ ६१ ॥
सुण्डो जटिरी नमदछश्नी दण्डी कषायचीदी च ।
भसस्मेरश्रीरो दिशि दिशि मोगी विनृम्भते दम्भः ॥ ६२ ॥
खस्वाटः स्थूरुवपुः दयुष्कतनु्ैनिसमानरूमो वा ।
दारकवेष्टितरीर्षश्चेयोन्नतरिखरेष्टनो वापि ॥ ६३ ॥
रोभः पितातिडद्धो जननी माया सहोदरः टः; ।
कुटिखङृतिश्च ग्रहिणी पत्रो दम्भस्य हुंकारः ॥ ६४ ॥
भगवान्पुरा ख्यमुः कृत्वा भुवनानि भूतसभे च ¦
विरतव्यापारतया सुचिरं चिन्तान्वित्तखसो ॥ ६५ ॥
ष्म स मल्येरोके दिव्यदृशा मानुषानिरारम्बान् ।
साजेवसोगविरोषादमाप्तथनादिसंमोगान् ॥ ६६ ॥
मीङलितनयनः क्षिप्रं खिला मायामये समाधाने ।
अस्जनचृणां विमूये दम्भं संभावनाधारम् ॥ ६७ ॥
विज्नाणः कुशषपूलीं पुतकमाके फकभण्डडं शरन्यभर् !
निजद्रवयङुटि लङ्ग दषं छृष्णाजिमं खनिषरं च ॥ १६८ ॥
स्थूरुतरङुञ्चपविच्रकराम्ठिदिकणेः पविनभ्रपाभिश्च | `
घन्यक्तयुण्डमसकङुशषेषटितघूखमूढसितङघुमः ॥ ६९ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
१ सगेः] कृरविखसः | ¢ १
काष्ठलन्धभ्रीवो जपचपलोष्ठः समाधिठीनाक्षः ।
रदरक्षनरुयदस्तो सस्परिपूणं वहन्यात्रम् ॥ ७० ॥
नयनाः सकेपेश्रेकुरीहुंकारवदनसंज्ञाभिः ।
बहुविधकदर्थनामिः कथितालिर्दयवाज्छितो मौनी ॥ ७१ ॥
रक्षन्परसंस्पश्चं रो चार्थी ब्ह्मरोकेऽपि ।
दम्भः पुरोऽख तखाघुसित एवासनाकाह्वी ॥ ७२ ॥
आकस्पेन सुमहता सहसास्य वशीकृताः परं तेन ।
सप्षयोऽपि तस्मे प्रणतास्तस्थुः कताज्ञरयः ॥ ७२ ॥
तं दृट् परमेष्ठी ठीटाक्ृतसकरुसगेवर्गोऽपि ।
गोरवविसयहर्निः खन्दान्दोछितस्तखो ॥ ७४ ॥
तसातितीव्रनियमाद्रस्तेऽगस्सयेऽतिविसयेनेव ।
अस्पतपोत्रतरुञ्नाकुञख्ितप्ष्टे वसिष्ठे च ॥ ७५ ॥
अतिसरलनिजमुनित्रतपरिगतक्ुतसे च दूणिते केस्से ।
उम्बररहितात्मतपोनिरादरे नारदे विहिते ॥ ७६ ॥
निजजानुसभिरिखरे जमदभौ मभवदढने च ।
असे विश्वाभित्रे वङितगरे गाख्वे भृगौ मसे ॥ ७७ ॥
सुचिरोस्थितमतिकोपादाक्षनकमले निविष्टदृ्टिं च ।
दरूटप्रोतमिवाभे निःस्पन्दममन्दगर्वगुरुगात्रम् ॥ ७८ ॥
ज्ञात्वा तमासना्थिनमवददेवश्वतुरखः प्रीया !
विकसन्निजदश्चनरूचा विहसन्निव वाहनं हंसम् ।॥ ७९ ॥
उपविश पुत्र ममाङ्के नियमेन महीयसातिकत्रिण ।
अर्होऽपि गुणगणोद्धतमोरवसंवादिनानेन ॥ ८० ॥
ददयुक्तो विश्वयना तस्याङ्कमशङ्कया ससंकोचः
अभ्युक्ष्य वारिसुध्रा स््धेणोपाविशद्म्भः ॥ ८१ ॥
दम्भ उवाच--नेोन्चेवच्यमवद््यं यदि वाच्यं हस्तपगरेनं ।
आच्छा वक्रं स्पष्टो न सां मधासवातततिः ॥ ८२ ॥
१, सुखमास्तैः,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
कृ[व्यमाढडा ।
त्तस क्नौचमुरं दृषट् स्मेराननो त्रह्ना ।
दम्भोऽसीति जगाद प्रायो हस्ता्रमाकम्प्य ॥ ८२ ॥
उतिष्ठ सकरुजख्निधिपरिखावरिमेखरं मदीमखिटम् ।
अवतीय सुङश्षव भोगान्विबुधेरपि तत्त्वतो न विक्तातः ॥ ८४ ॥
इत्यादराद्विखष्टो विधिना संसारसागरगतानाम् ।
कण्टे हिरां निवधघन्मत्यीनामवततार महीम् ॥ ८५ ॥
अथ मदलयटोकमेत्य आन्ला दम्भो वनानि नगराणि ।
विनिवेहय गौडविषथे निजजयकेतुं जगाम दिः ॥ ८६ ॥
वचने बाहीकानां त्रतनियमे प्राच्यदाक्षिणात्यानाम् ।
अधिकारे कीराणां दम्भः सर्वत्र गोडानाम् ॥ ८७ ॥
एते दम्भसहायाः प्रतिग्रह ्ाद्धसि द्धचू्णेन ।
कुर्वन्ति ये प्रभाते यतस्ततो भसरना तिरुकम् । ८& ॥
तूर्णं सदसभागौशैवनतकङे संविमञ्य भूतानि ।
मूर्तः सततं निवसति दम्भो वदनेऽधिकरणभद्नाम् ॥ ८९ ॥
गुरुहदयमविश्चदम बारुकद्टदयं तपलिद्ट्दयं च ।
कुटिरु नियोगिददयं दीक्षितदहदयं खयं दम्भः ॥ ९० ॥
तदनु च गणकचिकित्सकसेवकवणिजां सदटेमकाराणाम् ।
नरभरगायनवाचकचक्रचराणां चं हृदयानि ॥ ९१ ॥
अंशैः परविदय हृदयं विविधवयिकरिः सम्तजन्तुनाम् ।
दम्भो विवेच पशादन्तरमिह परिदक्षाणाम् ॥ ९२ ॥
मत्स्याथौ चरति तपः सुचिरं निःस्पन्द एकपादेन ।
तीर्थेषु बकतपली तेन विहंगान्गतो दम्भः ॥ ९३ ॥
विपुरुजटवस्कलिनः शीताततपवातकरशिता; सततम् ।
वक्षा जरूर्थिनो यद्म्भसखय विजुभ्भितं तव्पि ॥ ९४ ॥
षूं विचारणीयः सर्वगतः स्वेहत्सवा दम्भः ।
जाते तसिन्विविधे विफड मायाविनां माया ॥ ९५ ॥
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
\ सगः 1 केरशविलपः | ३
द॒म्भव्रिकारः पुरतो वश्चकचक्रसय कद्पवृक्षोऽयम् ।
वागनेदम्मेन पुरा हरिणा त्रेरोक्यमाक्रान्तम् ॥ ९६ ॥
टति मह्टाकविश्रक्षेभेन्द्रविरचिते कलाविलासे दम्भाखवान नाम प्रथमः स्यः !
|)
दवितीयः समः ।
लोभः सद्र विचिन््ो डुन्धेभ्यः सर्वतो भयं इष्ट |
कायाकायेविचायर सोभाक्रष्टख नास्त्येव ॥ १ ॥
मायाविनिमयविभरमनिहुववेचित्यकूटकपटानाम् ।
संचयदुगेपिशाचः सर्वैदरो मूरुकारणं लोभः ॥ २ ॥
सवभरामतपोभिः सस्वधनैः शाख्षवेदिभिर्धिजितः ।
लोमोऽट प्रमिष्टः कुरिरं हृदयं किरीरानाम् ॥ ३ ॥
कयधिक्रयदरूटतुरालाघवनिःक्ेपरक्षणव्यजेः ।
एते हि दिवसचौरा सष्णन्ति मुद्रा जनं वणिजः ॥ ४॥
द्त्वा धनं जनानां दिनमखिरं विविधक्रूटमायाभिः; ।
वितरति गृहे किराटः कष्टेन वैरारकषत्रितयम् ॥ ५ ॥
आख्यायिकानुरागी जजति सदा पुण्यपु्तकं श्रोतुम् ।
दष्ट इव कृष्णसर्पैः पलायते दान्र्मभ्यः ॥ ६ ॥
द्रादरयां पितरृदिवसे संक्रमणे सोमसूर्ययोभहणे ।
सुचिरं सानं ऊुरूते न ददाति कपर्दिकामेकाम् ॥ ७ ॥
दुवा दिशि दिनि दृष्टिं याचकचकितोऽबगुण्ठननं छवा ।
चौर इव कुरिर्चारी पञछायते विकटरथ्य्राभिः ॥ ८ ॥
न ददाति प्रतिवचनं विक्रयकारे शठो वणिञ्मोनी |
निःकषेपपाणिपुरषं ट्र संभाषणं कुरुते ॥ ९ ॥
उत्तिष्ठति नमति वणिक्पच्छति कुशढं ददाति च खानम् ।
निःकेषपाणिपुरूषं दृष्म धर्म्यां कथां कुरते ॥ १० ॥
| 1 ०11 कका
१, गर्तम्. २. वेद्यजातिविशेषाणाम्, ३. गृहन्ययाथेमरिखस्पं ददातीति भावः.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
99 काव्यमाडख ।
90111109111 €8001९8
कथिद्रदति तमेत्य द्रविणं निःक्षिप्य हन्त गन्तासि ¦
भ्रातः परं प्रभाते विष्टिदिनं किं करोम्यद्य ॥ ११॥
तच्छत्वा विकसितद्ग्वदति स मिथ्यैव नारयन्खेदम् ।
करय प्रसारिताक्षः पुनः पुनः पाश्चमवरोक्य ॥ १२ ॥
त्वदधीनं शानमिदं किंतु चिरं न्यासपाल्नं कठिनम् ।
विषमौ च देश्चकारो साधोस्तव तदपि दासोऽहम् ॥ १३ ॥
भद्रा न दूषितैषा निःकषप्ेमकारिणी शसा ।
इत्यनुमूतं बहुशः कायेननस्तवं ठ जानासि ॥ १४॥
विष्ठिदिने किमपि पुरा न्यस्तं केनापि मित्रेण |
तूणं पुनश्च दनकेर्नीतं क्षेमेण कुशयेन ॥ १५ ॥
इत्यादि सुग्धवुद्धेरसमञ्चप्तवणनं रहः कला
गृहाति कनकनिकरं नृत्यंसतन्मनोरेः पापः ॥ १६ ॥
तत्स॑चूणेनजातिः ऋयविक्रयराभराशिभिरनन्तैः ।
भाण्डप्रतिभाण्डनचयेरूपहसति धनाधिनाथं सः ॥ १७ ॥|
पूणः कदयेवणिजां निःसभोगा निधानधनक्रम्भाः ।
सीदन्ति कुचतटा इव दुःखफटा बारुविधवानाम् ॥ १८ ॥
दानोपमोगविरहितदिरण्यरक्षाकृतक्षणाः सततम् ।
संसारजीणेमन्दिरविषममहामूषका वणिजः ॥ १९. ॥
अरति स्ुर्करवेष्ितविकरपरस्फुरफटटोपः ।
कुटिः कण्टकनिचितः पुरपतिनामा निषिव्याङः ॥ २५० ॥
अथ पुरुषः स दिगन्तं आशस्य केनापि दैवयोगेन ।
नृष्टधसो जनरहितः पाठः उुथिरानिजं देशम् ॥ २१ ॥
एच्छति कमपि सशङ्क; स किशर; # चु गतो महासक्तः ।
तमुपेत्य वदति कश्चिचसाय ससे विभूतिर््येव ॥ २२ ॥
विविधतवांड्कदगमदचन्दनकपूरमरिचपूगपः ।
खटिकाहस्तः स सदा गणयति कोरीयुहरेव ५ २३ ॥
` १. भब्ानावददुकरबुं दिनम्. २. कषडेनेखभिकमि माति, ` ` ` ` ``
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
२ सगेः] कराविखसः । ४५
असिन्मेरुविश्चारे बरभवने रुचिरमित्तिकतचित्रे |
पुरपतिनाप्यनुयति वसति सुखं स हि महाजनो यन्न ॥ २४ ॥
्रु्वेतदतुरुविसयरोकितमोरिः स तदं गला ।
दवारे यगितस्िष्ठति निष्प्रतिभो जीणेकपैरः सुचिरम् ॥ २५ ॥
तं तुङ्गमवनवरुभीजाखन्तरतो वणिक्परिज्ञाय !
नोच्छसिति नष्टचेष्टस्ताडित इव मूर्धि वजेण ॥ २६ ॥
उपसृत्य मन्दमन्दं कथमपि संपा्तनिजनावसरः ¦
तं याचते स पुरूषो द्रविणं खं प्रकरिताभिख्यः ॥ २७ ॥
तं बदति सोऽन्यदृष्टिः सभ्रुभन्गं विधूतहस्तामरः ।
वश्चकवचनः पापो वृत्तिक्षीणः कुतोऽथमायातः ॥ २८ ॥
कस्त्वं कृख कुतो वा दरौनमपि न सरामि किं कथनैः |
अष्ह कदा कुत्र त्वं वद कख किमर्पितं केन ॥ २९ ॥
पद्यत कष्टमनिष्टः करकारः कीदशोऽयमायातः ।
मत्तोऽथमेष वान्छति रोको जानाति वा सर्वम् ॥ ३० ॥
हरगुप्तकुरेऽसाकं नि शक्षेपमरहणमप्यसंभाव्यम् ।
किं पुनरपहवो ्वतधोरमहापातकस्पेः ॥ ३१ ॥
तदपि सतताभि्यंसी प्रत्यास्येयो जनः कथं महताम् ।
कथय दिनं तदिवसे छिखितं स्वं ख्यं पर्य ॥ ३२ ॥
बद्धोऽहं न्यस्तभरः पुत्रे सवं ममास्ति रछिखितं हि ।
इति तेन बिनष्धृतिः स विद्धष्ट्तत्युतान्तिकं पराप्तः ॥ ३३ ॥
तातो जानाति सुतो जानाति पितैव छिखति सकर यत् ।
इति तस्य भवति सुचिरं गतागतं कन्दुकस्येवे ॥ ३४ ॥
राजकुरुद्रारगते तस्िन्पाप्तपभरवासदचचार्थे ।
सहते नरपतिकोपं त्यजति किराये न पका श्म ॥ ३५ ॥
परिपीडितः स राज्ञा विधिषैरपि यातनाशननैः ।
मम हस्ते निक्षिप्तं किंचि्ासतीति वक्तयेव ॥ ३६ ॥
५ प्र, सुच
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
कृ{व्यमाख |
90111109111 €8001९8
एर्व खभावल्टुञ्वा भवन्ति धनख्वणवारिबहुत्ष्णाः ।
तृणरूवमिव निजदेहं यजन्ति रें न वित्तस्य ॥ ३७ ॥
देवं धनाधिनाथं वैश्रवणं सकरुसंपदां निख्यम् ।
दक्र पोचाच पुरा वित्तार्थी बारूमित्रमभ्येव्य ॥ २३८ ॥
पूर्णः सखे तवायं विभवो चिजितामरासुरेश्वगः ।
हषं विदधाति परं युददां सोकं च शत्रूणाम् ॥ ३९ ॥
त्वयि सुद्टदि वित्तनाये निःखोऽहं बहुकुडम्बसंभारः ।
समदुःखसुखं मि खाधीनतयोदितं परशंसन्ति ॥ ४० ॥
यदसि विदितादराणामभिभिरुपजीव्यमानविभवानाम् ।
अभिजातवजानां उ॒दृदुपमोग्याः श्रियो महताम् ॥ ४१॥
उपनतमतिपुण्यचयेः संपूर्णं रक्षितं च यशेन ।
संपदि विपदि नराणं मवति निधानं चमित्र च।॥ ४२॥
हव्य॒ क्तः सप्रणयं दैयाचार्येण निजने धनदः ।
तसुवाच विचिन्त्य चिरं संरुद्धः खेष्खोभाभ्याम् ॥ ४३ ॥
जानामि बाखमिन्चं त्वामहमल्यन्तसंभृतसेदम् ।
कि तु न जीवितजीवं द्रविणख्वं त्यक्तमीरोऽसि 1॥ ४४॥
लेहा बन्धुजनः कारथबेहुमिभवन्ति मिश्राणि ।
दाराः घुताथ्च सुरमा घनमेकं दुरम रोके ॥ ४५५ ॥
अविसाहसमतिदुष्करमव्याश्चय च दानमथौनाम् ।
योऽपि ददाति शरीरं न ददाति स वित्तङेशमपि ॥ ४६ ॥
इत्याशापरिहरिः भत्याख्यातो धनाधिनायेन् ।
भमसमुखो उङितमतिरुल्नावक्रो ययौ यकः ॥ ४५७ ॥
स विचिन्त्य गृहे सुच्रिरं सचिवैः सह मायया महायोगी ।
हतं दविणमदोषं विवेश हृदयं धनेशस्य ॥ ४८ ॥
दयक्राविष्टरारीरो वैभवणः सककमद्ुतत्यागः ।
तत्छतर्केतेम्यः मददौ वितं द्विजातिभ्यः ॥ ४९ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
२ सगः] कलाविखापसः । ७
कोवेरं घनमखिठं हत्वा यातेऽथ दानवाचार्े |
सुचिरं धनाधिनाथः शुशोच विज्ञाय तां मायाम् ॥ ५० ॥
हस्तन्यसरुखटः सह चङ्खमुकुन्दकुन्दपद्मयैः |
संचिन्त्य शुक्रविकरृति स जगादोष्णं विनिः ॥ ५९१ ॥
युदटदा ममेन्ञेन व्याजान्माथाविनातिटधग्धेन ।
धूर्तेन वञ्चितोऽहं देत्याश्रयदुजेयेन शुक्रेण ॥ ५२ ॥
अधुना दव्यविहीनः क्षणेन तृणलखघवं प्राप्तः ।
कथयामि कस इःखं करोमि किं वाक गच्छामि ॥ ५३ ॥
परिभूतख शरीरे व्यसनविकारो माभारः ॥ ५४ ॥
द्यितेषु शरीरवतां बत धर्मरुतार्वालेषु ।
द्रविणेषु जीवितेषु च सवे याति प्रयातेषु ॥ ५५ ॥
विद्वान्सुभगो मानी विश्चुतकमो कुरोन्नतः शूरः ।
वित्तेन मवति सर्वो वित्तविदीनस्तु सदुणोऽप्यगुणः ॥ ५६ ॥
इति दुःसहधनविष्दक्चि्ानख्योषितादयो धनप; ।
सुचिरं विमृद्य सचिवैरदेवं शवं ययो शरणम् ॥ ५७ ॥
पराक्मतिपन्पषखोऽतो विश्व्यरण्यो महेशधरसेन ।
विज्ञो निजवृक्तं दूतं विससजे शक्राय ॥ ५८ ॥
दूताहतं सहसा माघं युक धनप्रमाञ्युकरम् ।
अञ्जलि विरचितसुकुटं पोवाच पुरःखितं पुरजित् ॥ ५९ ॥
मित्रमयं द्रविणपतिभ॑वता बत वश्चितः कृत्तेन ।
मिन्द्रो प्रसरति नहि नाम जनः कतश्रोऽपि ॥ ६० ॥
अगणितयशसा व्यक्तसितिना क्रियतेऽथ याक्रतज्ञेन ।
कषिग्धे सुदि सरागे मिश्रे तव वश्चनान युक्तासा॥ ६१॥
एतात्क श्रतसदृश्चं खद्रतयोग्यं कुखयुख्प बा ।
कृतवानसि यद्सुमते परिभूतगुणोदयं कर्म ॥ ६२ ॥
१, दाङ्गादयो निधयः कुनेरसमीपे तिष्ट्ति, २. धनप्राप्तिजनितकान्सया शुक्र टृङ्ठम्.
देदरीप्यमानमिति यावद्.
४८
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
कावव्यमाख ।
किमयं सनयाभ्यासः प्रशमो वा गुरुजनोपदे्ो वा ।
मतिबिभवः सहजो वा बश्चकतां येन यातोऽसि ॥ ६३ ॥
कस्य न दयितं वित्तं चित्तं हियते न कस चिकेन |
किं तु यश्योधनछन्धा वाञ्छन्ति न दुण्डतेरर्थान् ॥ ६४ ॥
मामा मङ्िमिय विमलं मृगुक्ुलममडं मलेन रोभेन । `
रोमजण्दो टि शदुर्विशदयरोराजहंसानाम् ॥ ६५ ॥
त्यक्वा कीर्विमनन्वामनिखङ्कुकतृणल्वोपमानथीन् !
गृहणाति यः स मध्ये धूतोनां कीद्शो धूर्तः ॥ ६६ ॥
उत्छज्य साधुच्ततं कुरिरुधिया वञ्चितः परो येन ।
आल्मेव मूढमतिना कृतसुकृतो वश्चितस्तेन ॥ ६७ ॥
नियता दूषितयश्चसां बत किसख्यकोमरा प्रङरलयेव ।
अपवादविषतदरूलयेरामोरैूिता क्ष्मीः ॥ ६८ ॥
नहि नाम सज्नानां शद्धयश्चःस्फरिकदपंणो तिमर: !
परिभवदुःखितजनतानिःश्वासेरमलिनतामेति ॥ ६९ ॥
असमज्ञसमतिमलिनं मोहाव्यकिं समागतं कर्म |
तस विशुद्धिः क्रियतां परवित्तसमपणेनेव ॥ ७० ॥
अपवादधूडिधूसरममख्यशो मज्यतां खद्ेनं ¦
असद्वचनं क्रियतां पररधनसुरखञ्यतामेतत् ॥ ७१ ॥
इद्युक्तः सानुनयं त्रिभुवनगुरुणापि देवदेवेन ।
परघननिबद्धतृष्णः प्रोवाच इताञ्जछिः शुक्रः ॥ ७२ ॥
भगवन्भवतः शासनममरेन्द्रकिरीरकोरि विशान्तम् ।
रक्घयति को नु मोहादौर्मयं स्तवहारि यदि न स्यात् ॥ ७३ ॥
यस्य क्षीणख गृहे भूत्या दाराः सुताश्च सीदन्ति ।
कायोकायैविचारो द्विणादानेषु कखस्य ॥ ७४ ॥
मिन्नमयं घननाथो विपदि त्राणं विचिन्तितः सततम् ।
बृद्धि यातः सुमदानाशाबन्धश्च मे हदये ॥ ७५ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €80018
\ सगः कराविरशसः । ४९
अभ्येत्य याचितोऽपि त्यक्ला र्जा मया विगतर्जः ।
चिच्छेदेष ममाशां सहसा प्रतिषेधशत्रेण ॥ ७६ ॥
तेन प्रहतमश्क्लं दाहोऽनथिश्च निर्विषं मरणम् |
विहितं श्येन मोहादाशामङ्गः कृतो येन ॥ ७७ ॥
तसान्ममेष शत्रुः युछरेतसमं शत्रुवश्चनापापम् ।
रिक्त निरपवादो व्याजेनोपाजितोऽप्यथंः ॥ ७८ ॥
अणु धनमपि न त्याज्यं मम मवता ज्ञापिते सत्यम् ।
वित्तं जीवितमभ्यं जीवितहामिधेनत्यागः ॥ ७९ ॥
इति संमाभिणमसक्ृदैयगुरं प्राथिते पुनबेहुश्चः ।
करवटी चकार सहसा प्रतिषधरुषा विरूपाक्षः ॥ ८० ॥
जटरान्तरे पुशरेः प्रख्यानरूविपुरुमीषणाभोगे ।
प्काथ्यमानकायः शुकरशवुकरोशच साक्रोशः ॥ ८१ ॥
त्यज धनमिति विषमदृश्ण पुनः पुनः भरितोऽबदच्छुक्रः |
निधनं ममास्तु भगवन्धनदघनं न त्यजामि किंचिदपि ॥ ८२ ॥
जथ धारणाप्र्द्धज्वल्नज्वालसदहसषरिकराले ।
दकर्चुक्रोश भद घोरगमीरे हरोदरे पतितः ॥ ८२ ॥
तसुवाच देवदेवस्त्यज दुभहदः्ध परवित्तम् ।
असिन्ुदरमदोदधिवडवायो मा गमः प्रख्यम् ॥ ८४ ॥
सोऽबददतिद्ायतापस्फुरितायिवसाप्रवाहबहरमौ ।
परमिह मरणे श्रयो द्रविणकणं न त्यजामि सोच्छरासः ॥ ८५ ॥
पुनरपि घोरतरोद्रतकारानरुषारणानख्ज्वखिति; ।
युक्रश्वकरे देव्याः सोत्र क्षणठेशरोषायुः ॥ ८६ ॥
स्तोत्रपदाराधितया गौर्या प्रणयप्रसादिते रुद्रे ।
तद्वचसा रन्धधृतिः शयुक्रदवारेण नियौ शुक्रः ॥ ८७ ॥
एवं खमावन्धासीत्रतरां यातनामपि सहन्ते ।
भ द सं्यमन्डि विषं कोटिस्वमिशामनः स्म् ॥ ८८ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
व्यमास ।
90111109111 €8001९8
तसाह्योमसमुस्था केषटकला कुरिर्वतिनी मायां ।
न्धहदयेु निवसति नाद्धग्धो वश्चनां कुरूते ॥ ८९ ॥
इति महाकविशरीशचेमेन्द्रविरचिते कराविलासे जोभवणे्न नाम दवितीयः सभः |
तृतीयः समः ।
कामः कमनीयतया किमपि निकाम करोति समोहम् ¦
विषमिव विषमे सहसा मधुरतया जीवनं हरति ॥ १ ॥
एते हि कामकरिताः परिमरुडीनार्विरय्हुकररिः ।
सूचितदानाः करिणो बध्यन्ते क्िप्रमबरभिः ॥ २॥
पादाघातरिताङ्धश्धरनानिगडादिसंरोधम् ।
विषयमुषितः करीन्द्रः किं न स्मरवच्ितः सहते ॥ ३ ॥
दीषन्यसननिरुद्धो भरभङ्कञो विधेयतां यातः ।
निषयविवसो मनुष्यः केठिरिखण्डीव नयते सीभिः ॥ ४ ॥
रक्ताकर्षणसक्ता मायाभिर्मोदितिमिररजनीषु ।
नायेः पिश्चाचिका इव हरन्ति हृदयानि सुश्वानाभ् ॥ ५ ॥
रागिष्गवागुराणां हृदयद्विपवन्वश्रहुखोषानाम् ।
व्यसननववष्छरीणां ज्लीणां नदि मुच्यते बशः ॥ ६ ॥
संसारचित्नमायां ्षम्बरमायां विचित्तिमार्यां च ।
यो जानाति जितासा सोऽपि न जानाति योषितां मायाम् ॥ ७ ॥
कुषुमघुकुमारदेह्ा वजि खकटिनद्दयसद्वावाः ।
जनयन्ति कस नान्तर्विचित्रचरिताः कियो मोहम् ॥ ८ ॥
जुरकजनविएका गशीस्विका विरागिणः जनविरक्ता नभोस्पिक्ता विरक्तरागिण्यः ।
वश्चकवचनासक्ता नायेः सद्भावशङ्किन्यः ॥ ९ ॥
जातः स एव रके वहुजनदृष्ट विरसकुटिरङ्ी |
धेवैष्व॑सपताका यख न पत्नी प्रसेहे ॥ १०॥
विजित्तख मद्विकरः ज्रीमिभूकस्य नष्टसशञस ।
गृहधूषिपटर्मसिलं वदने निक्षिप्यते भतः ॥ ११ ॥
१ शम्बरो विचिसिश्वातीव माभानिपुणौ दैष्यौ,
(201 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111108111 €8001९8
£
१ सगेः] कराविखसः। ९
कृतकापरिस्फुटाक्षरकामकलाभिः खमावसुग्येवं ।
तिखकाय चन्द्रबिम्बं मुग्धपतिं याचते परोढा ॥ १२॥
सेरविहारगतागतसिन्रायासीरथदशनव्यन्ञैः ।
भतौ विखसविंजितश्वरणो शद्धाति चपलायाः ॥ १२ ॥
नयनविकारैरन्यं वचनेरन्यं विचेष्ठितैरन्यम् ।
रमयति युरतेनान्यं खरी बहुरूपा खमावेन ॥ १४ ॥
निजपति चपर्ठुरज्नी परतसमृद्धी खमावमातङ्खे ।
मिथ्याविभ्रमभूद्वी कुरिख्मुजगी निजा कस्य ॥ १५ ॥
बहुविधतरुणनिरगररसंमोगघुखा्थभोगिनी वेशया ।
धन्येति वदन्ति सदा सोच्छासा निजने नायः ॥ १६ ॥
चपला तिष्ठति हर्म्ये गायति रथ्यावोकिनी खरम् ।
धावत्यक्रारणं वा हसति स्फटिकारममालेय ॥ १७ ॥
पञुरिव वक्तु करु किंचिद्यं मम पतिन जानाति ।
उक्त्वेति गृ खज पुरुषव्यापारमङ्गना कुरुते ॥ १८ ॥
पदयुस्थानं कुर्ते न्यवहारगतागतैः खयं याति ।
उन्ैर्यदति च गेहे गरहिणी जीवन्मृतयेव ॥ १९ ॥
ईैप्याटघ्रद्धमायौ सेवकपल्ी नियोगिभायों वा ।
कास्कुदीर्वनारी उब्वधूः साथेवाहवनिता वा ॥ २० ॥
गधी विहरणश्लीखा तरुणजने वत्ससा प्रकृयेव ।
परशुणगणने सक्ता निजपतिदोषाभिधायिनी सततम् ॥ २१ ॥
सस्पधना बहुभोगा रूपवती विज्कतरूपमायो वा ।
सुग्धवधरः सकरुकलामानवती नीचसंगमोद्धिमा ॥ २२ ॥
यूतमधुपानसक्ता दीैकथागीतरागिणी ङश्च ।
चहुपुश्च ठीवयस्या शूरजने प्रकृतिपक्षपातेव ॥ २२ ॥
प्यक्तगृहव्यापारा बहुविधवेषा निरगैसग्यासा ।
प्सयुच्तरसप्रतिभा सत्यविदीना सभावनिरेजा ॥ २४ ॥
५२
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
कान्यमानञ् 1
कुदारानामयवातांप्रश्षपरा प्रीतिपेशखरपा ।
विजने विविधक्रीडाडउम्बररोण्डा ग्रकाश्सावित्री ॥ २५ ॥
क्रतुतीथेुरनिकेतनगणकभिषग्बन्धुगेहगमनपरा ।
मोजनपानबहुव्यययात्रोत्सवकारिणी खतेत्रेव ॥ २६ ॥
भिश्चुकतापसमक्ता खजनविरक्ता मनोरमासक्छा ।
दरोनदीक्षारक्ता दवितविरक्ता समाधिरसंयुक्ता ॥ २७ ॥
गोष्ठीरञ्ञनमित्रा विज्ञेया नष्टचारित्रा ॥ २८ ॥ ८ कुख्कम् )
सततानुरक्तदोषा मोहितजनता बहुगरहाश्चपखः ।
स्याः शियः पिशाच्यो रक्तच्छायाहराः करूराः ॥ २९ ॥
फेस न वाहनयोग्या सुग्धधियस्छ॒च्छसाधने ख्या; ।
परोततया प्ररमरूचश्यपखादु खीषु येऽदान्ताः ॥ ३० ॥
श्ङ्गारशोयकत्थनमसमज्ञसदानवणना विविधाः ।
एतावदेव तासाममन्नयत्रं वशीकरणम् ॥ ३१ ॥
कलिकारतिमिररजनीरजनिचरीणां सहेसमायानाम्
स्रीणां टृ्ंसचरितैः कस्य न संजायते कम्पः ॥ ३२ ॥
निर्जितधनपतिविभवो बभूव सवि विश्वतो वेणिङ्नाथः |
धनदत्तो नाम परा रलारामाश्चयः पयोधिरिव ॥ ३२ ॥
तस्याभवद्विमूतिभूर्तेव मनोमुवः सुख्रिताङ्गी !
तनया नयनविखेर्विजिताश्ा वसुमती नाम ॥ २४ ॥
मददौ स तामपुनः पुतरपदे विनिहितां तरि विनिहितां प्रियां पुत्रीम् ।
वणिजे विभवकुलोदयतुस्थाय समुद्रद्ाय ॥ ३५ ॥
रममाणः सर तया सह् हरिणाक्ष्या श्वट्ुरमन्दिरे सुचिरम् ।
भययो कदाचिद द्वीपायातसख साभ्रख ॥ ३६ ॥
पत्यो यति तरुणी जनकगृहे दम्ब॑शिखरमारूढा ।
विर्रास विकासमदही केड्िविरोख सखीभिः सा ॥ ३७ ।
सौधे मन्मथदख्प प्रथुनेयरं श ददश पशष र॑
॥ र + | ष ।
यं इदैव गतास्याः कापि तिः मतिकुपितेव ॥ ३८ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सगः] कराविलसः ¦ ५५६
सा तेन चपठ्नयना सहसा सुषितेव हारितविचारा ।
अभवदशक्ता नितरां संवरणे सविकारस्य ॥ ३९ ॥
रीर पाड्य चपले मा पातय निन्नगेव कुरकरूखम् ।
इति तामवददिवोचे; कम्पाकुर्मुखरमेखल सुचिरम् ॥ ४० ॥
सा कृत्वा विदितकथां रहसि सखीमानिनाय तं तरुणम् ।
चकितं हि कामिनीनां धत रक्तोति कश्ित्तम् ॥ ४१ ॥
कामं कामविकासेः सुरतव्रिरससेः स॒नर्मपरिहासेः ।
सहजप्रेमनिवासे्ुसुदे सा खेरिणी तेन ॥ ४२ ॥
अथ कृतनिजघनक्रयस्छरित दयिताविरोकनोक्कण्डः ।
अविशस्समुदरदत्तः श्वट्ुरावासं महारम्मः ॥ ४३ ॥
विपुरुमहोस्सवटी खव्यम्रजनैरमोगसंपदां निचयः ।
अतिवाद्य दिनं दयितासहितः शय्यागृहं स ययो ॥ ४४ ॥
विरचितवरतरशयने बद्धविताने मनोरमसथाने ।
नुम्भितसोरमधूपे सरगृहरूपे प्रदीप्तमणिदीपे ॥ ४५ ॥
तत्र स मधुमदविटधकितलोचनकमखां प्रियां समारिड्य ।
मदगज इव नवनङिनीं मजे रतिररुसः शय्पाम् ॥ ४६ ॥
सापि हृदयान्तरस्थितपरपुरुषध्यानवद्धरक्षेव ।
तस्थ निभीरिताक्षी ध्यानपरा योगिनीव चिरम् ॥ ४७ ॥
आरिङ्गनपरिचुम्बननीविविमोक्षेषु बहुतरोच्छरसा ।
पत्यो संकुचिताङ्गी ससार तमेव शीरहरम् ॥ ५८ ॥
प्रणयक्रुपितेति मत्वा सुग्धपतिस्तां सद्रदत्तीऽपि ।
प्रणिपत्य चाट्धकरे; किमपि ययाचे प्रसादाय ॥ ४९ ॥
परपुरुषरगिणीनां विसुखीनां पणयकामवामानाम् ।
पुरुषपश्चवो विमूढा रज्यन्ते योपितामधिकम् ॥ ५० ॥
किं क्रियते कामोऽयं परगतकामः खतत्रकामश्च ।
धनश्चतरक्तायामपि संध्यायां भास्करो रागी ॥ ५१ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
पछ कृ[व्यमाख 1
90111109111 €80018
मूढोपवननिङुञ्चे न्यस्तं सा वह्छमं ससंकेतम् ।
संचिन्तय चिरं खपति विषमिव संमूषिता मेने ॥ ५२ ॥
निद्राय॒दधितनयने प्रणयश्चान्ते समुद्रदत्ते सा)
उत्थाय रचितवेषा शनकैगेमनोन्मुखी तस्थौ ॥ ५२३ ॥
चौरः क्षणे च तसिम्भधुमत्तजनं प्रविदरयर तद्धवनम् ।
गमनोरुकामपद्यनसुखरामरणाम रक्ष्यसाम् ॥ ५४ ॥
अत्रान्तरे शशाङ्कः नकैः सुरराजवछछमां ककुभम् ।
चकित इवाशु चकम्पे मीर्िततायं समाखिड्व ॥ ५८ |}
संकोचितकमखयाः कुखदमिनुम्भाविराजमानायाः ।
ग्रससार वहिनकिरणो यामिन्याः कपरद्रमस इव ॥ ५५६ ॥
रविपरितापश्रास्तां वीक्ष्य दिवं प्रसरदिन्दुसानन्दास् ¦
जहयुरिव कुय॒दब्न्देरकिकुरहंकारनिर्भरा वाप्यः ॥ ५७ ॥
जमाह रजनिरमणी शशिकरहततिमिरकश्चंकावरणा )
रुल्नान्वितेव पुरतः कुमदामोदाङखरिपररुपरम् ॥ ५८ ॥
सुप्जनेऽथ नि्यार्ध चन्द्रारोके च विप्रुख्तां बाते ।
तमसीव निर्विश्च्का सा शनफैरुपवनं प्रययौ ॥ ५९}
अथसा विवेश विवश्चा विषमदार्रोपिता निजोपवनम् |
छन्नं भूषणरोभादनुयाता विसितेन चौरेण ॥ ६०]!
तन्न ददश्चे विमूषितसुज्ञ्वरुरुरितांश्युकं रसच्छरुमम् ।
शङ्काजनकं विपिने पक्षिथिरुपरुक्ितं दयितम् ॥ ६१९ ॥
हदयदयितावियोगञ्वख्नज्वाखवेरीतप्त् ।
दिच्छखविकसितरुचिना चन्द्रेण करान्ेरदग्धम् ॥ ६२ ॥
चिरसंकेचयित्या सक्तां प्रियतभापुनर्भिरने ।
वक्षारुभ्वितवङ्ीवख्यारुम्बेन विगडितप्राणम्, ।॥ ६३ ॥
तं इृष्रैव विखीना विख्पन्ती व्यसनन्ोकरसत्रासैः ।
निपपाच वह्ठरीव कणदसिवख्याक्रुख तन्वी ॥ ६४ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सगेः] कलविशसः । ५९५
संमोहमीिताक्षी त्वा सुचिरं महीं समालिज्ञय ।
यानकेरवाक्तजीवा विरुखप ्घुखरैः खैरम् ॥ ६५ ॥
टा हा नयनानन्द क नु ते विशदेन्दसुन्दरं वदनम् ।
दह्यामि मन्दपृण्यरा किमिदं कादं कमे कान्तः ॥ ६६ ॥
इति तरुणक्रसुणमबसख विष्प्य पाक विमुच्य यद्ेन ।
अङ्के धृस्वास्य सुशं चुचुम्ब जीवं क्षिपन्तीव ॥ ६७ ॥
सा तस्य वद्नकमरुं निजवदने मोहिता करवा ।
ताम्बूरुगभमकरोदयकरितसाकाररागेष ॥ ६८ ॥
अथ तसाः उुसुमोत्करखरगमदधूपादिसोरभाहतः ।
आविश्य शवशरीरं नासां चिच्छेद वेतारूः ॥ ६९. ॥
सा प्राप्य चापरोचितमनयफरं छिन्ननासिका गला ।
भवनं प्रविश्य भतुस्तारं हादेति चुक्रोद्च ॥ ७० ॥
प्रतिबुद्धे सकरुजने नादत्रत्ते समुद्रदत्ते च |
सा नासिका गमेयं भत्रं छिनेति चक्रन्द ॥ ७१ |
श्र्ुरादिबन्धुवर्भः प्रष्ठः कुपितैः सथुद्रदत्तोऽपि ।
विक्रीतः परदेदो मूक इवोचे न किंचिदपि ॥ ७२ ॥
अथ चास सुप्रभाते बन्धुभिरावेदिते नूपसभायाम् ।
तत्राभून्नेपकोपो बहुधनदण्डः समुद्रदत्तसख ॥ ७३ ॥
चरोऽपि निखिखघरृततं प्रलयक्षमवेक्ष्य विसयाविष्टः
आवे मूपपूरतः भ्राप्य च वरयादिसस्कारम् ॥ ७४ ॥
उचने शववदने तस्यास्तां नासिकां च संदश्य ।
निप्कारणखद्यटुचितां शुद्धि विदधे समुद्रदत्तस्य ॥ ७५ ॥
इत्यताः ऊटिरुतराः क्रूराचारा गतनपाश्चपल्यः ।
यो नाम वेत्ति रामाः स सीभिर्नव वश्वयते मतिमान् ॥ ७६ ॥
धति मदाकविधीक्षेमेन्द्रधिरनिते कलाविकसि कासतर्णमं नाम् तृतीयः सगः ।
ला | ४१ । ष्फ [8 षि , ओ |
५६
(201 ८८07८24. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
काव्यमाडा |
चतुर्थः सगः ।
तत्रापि वेशयोषाः कुटिरुतराः दरंररागद्रतलोकाः ।
कपट्चरितेन यासां वेश्रवणः अ्रमणतामेति ॥ १ ॥
हारिण्यश्चटरतरा बहुरुतरङ्ञश्च निश्नगामिन्यः ।
नद्य इव जरुषिमध्ये वेदयाद्ये करुश्तुःष्टिः ॥ २ ॥
वेशकल नृत्यकला गीतकण वक्रवीश्षणकला च |
कामपरिज्ञानकख अहणकरा मित्रवेश्वनक्रखा च ॥ ३ ॥
पानकखा केरिकलखा सुरतकखरिङ्गनान्तरकख च ¦
चुम्बनकला परकख निरुजावेगसंग्रगकला च ॥ ¢ ॥
ईष्याकल्किलिकरा रुदितकल मानसंश।यकख च 1
खेदभमकम्पकरा पुनरेकान्तप्रसाधनक्रय च ॥ ५॥
नेत्रनिमीखननिःसहनिश्न्दकख ग्ररोपमकख च |
विरहासहरागकस कोपप्रतिषेधनिश्वथकयय च ॥ £ |
निजजननीकरहकखा सद्वहगमनोत्सवेक्षणकख च ।
हरणकख जातिकला केकिकड चोरपाथिवक्छा च ॥ ७ ॥
गोरवश्ेधिस्यकख निप्कारणदोषभापणकसख च ।
शूखकणभ्यज्गकरा निद्राभिरनश्वसम्परकय च ॥ ८ ॥
खक्षकय तीक्ष्णकरा गरुदसग्रदा्गलपणकड च ।
संत्यक्तकायुकाहतिदचेनयात्रास्ततिकस च ॥ ९ ॥
तीर्थोपनयुरख्यविहरणदेखकलखा गृदकरा च ।
व्योषधमन्तरकखा वृक्षकटा केशरल्लनकस च ॥ १० ॥
भिक्षकतापसबहुविघपुण्यकला द्वीपददीनकर च ।
चिन्ना कलत्रिषथ्या पर्न्ते कुट्रनीकख वेहया | ११ ॥
अक्ञातनामवर्णेष्वात्मापि ययाप्यैते धनांरोन ।
तस्या अपि सद्भावं मृगयन्ते गोषस॑कस्पाः ॥ १२ ॥
ह
१. भमणो बोद्धभिष्ठः वेद्माजुरागी धनाधिनायोऽपि भिशुकावं भाप्रोतरीति भावः.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सगैः 1 कराविखसः । ५५७
निखिर्जनवश्चनाजितमङिनिधनं रागद ग्दृदयानाम् ।
खादति गुणगणममो नमो दीनोऽथवा कथित् ॥ १२ ॥
नीचस्तुरगायोह्ये दस्िपकः खरतरोऽथवा शिस्पी ।
वश्चितसकरुजनानां तासामपि वभो मवति ॥ १४ ॥
राजा विक्रमसिहो बल्वद्धिभूमिपेः परा विजितः ।
मानी ययौ विदभान्गुणयश्चसा मत्रिणा सहितः ॥ १५ ॥
तत्र स वेडयाभवनं प्रविश्य सुवि विश्रुतां विखसवतीम् ।
मेजे गणिकां बहुधनभोग्यामप्यस्पविभवोऽपि ॥ १६ ॥
तं राजछक्षणोचितमाजानुभजं विखोक्य प्रथुसखम् ।
विविधमणिकनककोषं चक्रे सा तद्वययाघीनम् ॥ १७ ॥
सहजमनुरागमद्कतमौचिल्यं वीक्ष्य भूपतिस्तसाः ।
विसयविव्चः परेम्णा जगाद विजने महामा्यम् ॥ १८ ॥
चित्रमियं बहु चित्तं क्षपयति बेदयापि मस्कृते तृणवत् ।
प्रीतिपदवीविखष्रो वेदयानां घननिबन्धनो रागः ॥ १९ ॥
मिथ्या घनलख्वरोमादनुरामं ददेयन्ति बन्धक्यः ।
तदपि ध्न विखजति या कस्ताः प्रेम्णि संदेहः ॥ २०।
इति वचनं भूमिपतेः श्चुता मत्री विहस्य सासूयः ।
तमुवाच कस्य राजन्वेद्याचरितेऽत्ि विश्वासः ॥ २१ ॥
एताः सत्यविदहीनां धनख्वठीनाः स॒खक्षणाधीनाः |
वेर्या विशन्ति दृदयं सुखमधुरा निर्विचाराणाम् ॥ २२ ॥
प्रथमसमागमयुखदा मध्ये व्यसनप्रवासकारिण्यः |
पयेन्ते दुःखफखाः पुंसामाश्चाश्च वेदयाश्च ॥ २३ ॥
अद्यापि हरिहरादिभिरमरैरपि त्वतौ म विज्ञाताः ।
भमविभमबहुमोद्या वेश्याः संसारमायाश्च ॥ २४ ॥
शति सचिववचो चृपतिः श्रुता छता च संविदं तेन ।
मिथ्यामृतमात्माने चके वेरयापरीक्षवै ॥ २५॥
५५. यु,
५५८
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमाख ।
तस्मिन्कुंणपश्चरीरे बिन्यत्ते मत्रिणा चितावदयो ।
सहैव विलयसवती वहिमुवं भूषिता प्रयया ॥ २६ ॥
तां प्रबख्ञ्वङितोज्ज्वख्वहिञज्वाखनिपातसावेगाम् ।
दोभ्यामालिङ्गय नरपो जीवामीयभ्यघान्सुदितः ॥ २७ |
तत्तस्याः प्रम ददं सव्यं च विचायं संभृतः ¦
राजा निनिन्द मन्रिणमसङ्ृदरेदयागुणामिय॒खः ॥ २८ ॥
अथ वेदयाधनसंचयमास्माधीनं महीपति विपुरम् ।
आदाय गजतुरंगमभरविकरामाददे सेनाम् ॥ २९ ॥
संभृतविपृर्बलोवेर्जित्वा वघुधायिपान्स भृपरः ।
निजमाससाद मण्डरुमिन्दुरिवानन्दङृसपूणः॥ २० ॥
सा चान्तःपुरकान्तामूथि कता मूमुजा वियस्वती ।
रुशमे शरीरि चामरपवनाकुरिताल्का तन्यी ॥ ३१॥
साथ कदाचिनच्नरपतिमेकान्ते विरचिताञ्जर्धिः प्रणता ।
उचे नाथ मया खं कट्पतरशः सेषितभ्िरं दास्या ॥ ३२॥
यदि नाम कुत्रचिद्दं याता ते हेतुतां विभो रक्ष्याः |
तन्मम सफरमाश्चाम्सि कतु प्रसादेन ॥ २३ ॥
पुण्यफरप्राप्यानां हतपररजसां खभावविमखनाम् ।
तीथीनामिव महतां नहि नाम समागमो विफरः ॥ २३४ ॥
अभवन्मम कोऽपि युबा दयितो षनजीविताधिकः प्रणयी ।
बद्धः स विदर्भपुरे देववश्ाचोरखूपेण ॥ २३५ ॥
तन्युक्तये मया सवं शक्ततरः सेवितो महीनाथः ।
अधुना क्रियतामुचितं सत्व ख्य शैर्यख ॥ ३६ ॥
इति वश्चनामवातो विसित इव तद्वो नृपः शवुत्वा ।
सुचिर विरो क्य वयुषां ससारामालवचनं सः ॥ ३७ ॥
90111109111 €8001९8
५, १ न शश्रीरे (
(201 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
५ सगेः } कराविरसः। ५९
अथ तां तथेव राजाश्वाख विदरभषु मूमुजं जित्वा ।
बन्धनमुक्तेनायश्वरेण समागमं च्रे ॥ २८ ॥ ,
इत्येवं बहुहृदया बहुजिहा बहुकराश्च बहुमायाः ।
तत्त्वेन सत्यरहिताः को जानाति स्फुटं वेदया; ॥ ३९ ॥
वणेनदयितः कथचिद्धनदयितो दासकर्मदयितोऽन्यः |
रक्षादमितश्चान्यो वेदानां नर्मदयितोऽन्यः ॥ ४० ॥
इति महाकविशरीक्षेमेन्द्रमिरचिते कराविलासे येश्यावृत्तं नाम चतुर्थः सः ।
; ,, प्षमःसमैः।
मोहो नाम जनानां सर्वहरो हरति बुद्धिमेवादो ।
गूढतरः स च निवसति कायखानां सुखे च क्ेखे च | १॥
चन्द्रकखा इव पूणां निष्यत्ना सथ्यसंपत्तिः ।
गला क्षणेन दृष्टा निःरेषा दिविरेराहुकस्येव ॥ २ ॥
ज्ञाताः संसारकस योगिभिरपयातसंमोहैः ।
म॒ ज्ञाता दिविरकख केनापि बहूुप्रयतेन ॥ ३ ॥
कूटकलशतरिमिरेजैनधनविवरः क्षयक्षपातिमिरैः ।
दिविरैरेव समस्ता असा जनता न कारेन ॥ ९ ॥
एते हि काख्पुरषाः प्रथुदण्डनिपातहतरोकाः ।
गणनागणनपिश्चाचाश्चरम्ति भूञेष्वजा रोके ¶गणतापशाचाश्ग्रि भजैध्य ) || "= |
१. कायस्थपदं राग्याधिकारिमाघोपलक्षकम्. राज्याधिकारिणो दि प्रायः प्रजाः पी-
यन्ति, कायस्था विशेषेण, तथा हि याज्ञवत्क्यभुनिनाप्यमागि--~ष्वादतस्करदुै-
तमदासाहसिकादिभिः । पीच्यमानाः भरना रक्षेक्रायस्थैश्च विशेषतः ॥' (१।३३६).
कायस्थः “कायथः इति असिद्धो जातिविशेष, २. दिविर इति काय्यै संत्तान्त-
रम्, श्विना मय विना मांसं परखरदणं विना विना परापकारेण दिषिरो धिवि से.
दिति ॥* इति लक्ष्यान्तरं च, ३, ~ दक्षिणदेरोष्ु तालपश्र, उततरदेशेषु च भू-
जैत्र, राज्यवयवहारमायव्ययादि च छखन्ति स कायस्थाः. भत एव भूजेष्वजा
कति स्पकम्. कारपुरषदसेषु च भ्वजेभाव्यम्,.
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
कान्यमाख् |
90111109111 €8001९8
कसेषां विश्वासं थममहिषविषाणकोरि कुरिखनाम् ।
रजति न यस्य विषक्तः कण्टे पाश्चः कृतान्तस्य ॥ ६ ॥
करमागरनिरगतमषी निन्दुव्याजेन साज्ञनाश्रुकणे; ।
कायखटुण्ठ्वमाना रोदिति खिन्नेव राज्यश्रीः ॥ ७ ॥
अङ्न्यासर्विंषमेमीयावनिताङ्कावटीकरुरिङः ।
को नाम जगति चरितै; कायसर्मोदितो न जनः ॥ ८ ॥
मायाम्रपश्चसंचयवश्चितविश्वेविनाशितः सततम् ।
विषयग्माममरसेः कायस्थेरिन्द्िर्छकः ॥ ९ ॥
कुरिख सिपिविन्यासा दरयन्त कार्पाशसंकाशाः ।
कायखमूजंशिखरे मण्डरटीना इव व्यालः ॥ १० ॥
एते हि चिच्रगुप्ताश्चित्रभियो गुप्कारिणो दिविराः।
रेखामात्रविनाशारसहितं कुर्वन्ति ये रहितम् ॥ ११ ॥
लोके कखः भसिद्धाः खस्पतराः संचरन्ति दिविराणाम् ।
गूढकलः किरु तेषां जानाति कलिः इृतान्तो बा 1 १२ ॥
वक्रङिपिन्यासकला सकेखङ्कनिमीख्नकलखा चं ।
सततम्रवेश्चसंयहरोककख व्ययविवध॑नकला च ॥ १३ ॥
आद्यपरिच्छेद्कङा देयधनादानकारणकखा च ।
दोषस्य विवेककङा संकरिताराशिसर्वेमक्षणकल च ॥ १४ ॥
उसपन्नगोपनकलय नष्टविद्ीणेपरदशंनकलख च ।
क्रयमणेभेरणकरा योजनचयीदिमिः क्षयकर च ॥ १५ ॥
निःदोषभूजेदाहादागमनाश्च पर्यन्ते ।
येन विना धनहारी भूरजमहणे निरारोकः ॥ १६ ॥
सकरुङ्कस्य क्षयिणो नवनवखूपस बृद्धिभाजश्च ।
दिविरसख कखः कुरिखः षोडश दोषाकरेताः ॥ १७ ॥
दूरस्थाः कायाः सर्यनकारेण सिद्धमत्रेण ।
गुरव इवं विदितमाया वृत्तिच्छेदं शणेन कुर्वन्ति ॥ १८ ॥
(21 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
५ सगः ] कृरविशसः ।
हारितधनपडुवसनश्वो्मयाद्न्धुभिः परिलयक्तः ।
बभाम महीमखिखं तीन्व्यसनः पुरा कितवः ॥ १९ ॥
स कदाचिदाप पुण्येरुजयिनीं तत्र मजनं कत्वा ।
विचरन्विजने पुर्टरमन्दिरमवलोकयामास ॥ २० ॥
दूल्यायतने गला वरदं देवं सदा महाकारम् ।
उपठेपनकुसुमफरे्मिव्यापारः सिषेवे सः ॥ २१ ॥
स्तोत्रजपगीतदीषेर्विपुरुध्यनिर्निश्ासु निर्निद्रः ।
तसो तत्र च सुचिरं दुःसहदोगत्यनाशाय ॥ २२ ॥
तस कदाचिद्धक्तया श्ुभश्चतङृतया प्रसादितः सहस्रा ।
भवभयहारी भगवान्भूतपतिः संबमाषे तम् ॥ २३ ॥
पुत्र गृहाणि्युक्ते देवेन कपारमाठिना शिखरे ।
एकं कपारमसङ्रचक्रे संज्ञां पुरारातेः ॥ २४ ॥
अधेक्ति स्थगिततरः संपीडनसंज्ञया कणर ।
तुष्णीं बमूव रुद्रो दारि्यार्कितवपुण्यानाम् ॥ २५ ॥
खात याते तस्िम्विजने देवः कपारुमवदत्तम् ।
दन्तांडपरर्पारीं गङ्गामिव दशेयन्रमे ॥ २६॥
अस कितवस साधोभक्तस चिरसितस्य वरदाने ¦
कसाच्वया ममैषा विहिता संपीडनैः संज्ञा ॥ २७ ॥
इति भगवता कपारं प्रष्टं प्रोवाच ससितं शनकैः ।
विषमनयनोष्मविगरन्मौढीन्दुसुषारपेर्जीवत् ॥ २८ ॥
दणु भगवन्येन मया विक्ञप्तोऽसि खमभावसररूत्मिन् ।
सुरुमोऽपि बोध्यते बा निष्कारणमीश्वरः केन ॥ २९ ॥
एष करितवोऽतिदुःखी दारिग्याद्विरतसकरनिनकृत्यः ।
परासादेऽसिन्रचयति ऊेपनबलिकुषुमधूपाधैम् ॥ ३० ॥
दुःखी मवति तपखी धनरहितः सादरो भवति ।
अष्टाषिकारविभवः सर्वप्रणतः प्रिय॑वदो भवति ॥ २१ ॥
१, ूतकारः.
९९
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यम |
अश्रयति देवविप्रात्मति गुखन्वेत्ति निधनो मित्रम् ।
कठिनोऽपि खोहपिण्डसतप्तः कर्मण्यतामेति ॥ ३२ ॥
व्यसनपरितपरह््दयस्िष्ठति सर्वैः सदाचारे ।
विभवमदमोहितानां कर्मस्मरणे कथा #व ॥ ३२ ॥
रेशर्याथा मगवन्राश्ापारोन रम्बमानोऽसो ।
कुरुते परां सपयौ प्राप्तार्थो इश्यते न पुनः ॥ ३४ ॥
खार्थार्थिनः प्रयत्ताः प्राप्ताथाः सेवकाः सदा विफलाः ।
नहि नाम जगति कथिद्छतकायेः सेवको भवति ॥ ३५ ॥
देव प्रासदेऽसिनफर्जख्कुयुमादिभोगसामयीम् ।
पूर्ण जाते कितवे विजने नान्ये करिष्यन्ति ॥ ३६ ॥
तसाद्पुण्यायतने कितवं संरक्ष सेवकं सततम् ।
व्रदानमस् भगवननिवौसनमामपूजायाः ॥ २७ ॥
्चतैतद्वक्रतरं वचनं प्रथुविसयसमेरः ।
तं पप्रच्छ पिनाकी कस्तव तत्त्वेन मे कथय ॥ ३८ |
इति प्रष्टं पुनड्चे सपदि कपारं विचिन्त्य सद्धावम् ।
मगधेनामहममभवं कायत्थकरुरे खकर्मणो विमुखः ॥ २९ ॥
सनजपत्रतनिरतस्तीथरतो विदितसकरुक्चषास्रार्थः |
90111109111 €8001९8
त्यक्वा भागीरथ्यां शरीरकं सखरणदं प्राप्तः ॥ ४० ॥ (युग्मम्)
आकर्ण्यैव भगवानूते कायख पएव सत्य खम् ।
चित्रं कौरिस्यकखां न त्यजसि कपार्रेषोऽपि ॥ ४१ ॥
इत्युकत्वा सितकिरणेः कुवेनाश्चार्ताः कुषुमद्युभाः ।
खाल्वागताय तसे कितवाय बरं ददौ वरदः ॥ ४२ ॥
कृत्वा तक्कितवदहितं पद्यत एवाद्य तख शशिभीकिः ।
निष्कासितवांसच्छिर उत्तमतममारिकापङ्केः ॥ ४६
इयेवं कुटिखकलं सहजां मकिनां जनक्षये निरताम् ।
यमदश्ामिव सश्चति कायस्यो नाशिश्चेषोऽपि ॥ ४४ ॥
(21 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111108111 €8001९8
\ सगे; ¡ केडाविखसः । ६३
सुस्थः को नाम जनः सतताश्ुचिभावद्षितकरानाम् ¦
दोषतां शरतामिव कायसखानामवष्टम्भेः ॥ ४५ ॥
अयुररचितप्रयलाद्विज्ञाता दिविरवञ्चना येन ।
सेरक्षिता मतिमता रलवती वसुमती तेन ॥ ४६ ॥
दति मदाकविश्रीक्षेमेन््रविरयिते कलाविलासे काग्रस्थचरितं नाम पचमः समैः!
त धं भनमयाययेकायेयः म वचन = अ
पष्टः सगः ।
एकः सकरुजनानां हृदयेषु कृतास्पदो मदः रा्रुः ।
येनाविष्टशरीरो न श्रणोति न परयति सन्धः ॥ १ ॥
विजितारमनां जनानाममवयः तयुगे दमो नाम ।
सोऽयं विपरीततया मदः यितः कचछियुगे पुंसाम् ॥ २ ॥
मौनं वदननिकूणनम्््वेक्षणमन्यलक्ष्यता चाक्ष्णोः ।
गात्रविङेपनवेष्टनमग्े रूपं मदयेतत् ॥ २ ॥
शोयमदो रूपमदः श्र्गारमदः कुरोन्नतिमदश्च ।
विभवमदमूरुजाता मद्क्षा देहिनामेते ॥ ४ ॥
दयूटारूढसमानो वातस्तन्घोपमोऽथ भूतसमः |
बहुभोगे विभवमद्ः प्रथमज्वरसंनिपातस्तमः ॥ ५ ॥
योभेमदो मुजदर्ची खूपमदो द्पणादिदर्ची च ।
काममदः ख्रीदर्यीं विभवमदश्चैव जात्यन्धः ॥ ६ ॥
अन्तः सुखरसमूच्छी मीरितनयनः समाहितध्यानः ।
धनमद् एष नराणामासारामोपमः कोऽपि ॥ ७ ॥
उन्मादयत्यविषये विविधविकारः समस्तगुणदीनः ।
मडमद्रस्तवन्योऽयं जयति विचित्रो निरारूभ्बः ॥ ८ ॥
सतम्मात्न परयति युवं खेचरदर्थी सदा तपखिमदः; ।
मक्तिमदोऽद्धतकारी विस्श्तदेद.्थरः प्रकृ ॥ ९ ॥
आकोपरक्तनयनः परवाड्धात्रासहः प्रलपी च ।
विषमः श्चुतमद्नामा षावुक्षोभो बृणां मूर्तः ॥ १० ॥
६
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
काव्यमाडख |
सततभरुकुटिकराः परूषाक्रोशी हठाभिषातपरः ।
अधिकारमदः पुंसां सवासी राक्षसः कूरः ॥ ११ ॥
र्वपुरुषप्रतापप्रथितकथा विस्मृतान्यनिजल्त्यः ।
कुलमद् एकः पुंसां सुदीषेदर्डी महाज्ञानः ॥ १२ ॥
वर्जितसकर्स्पशैः सर्वा्चिमावनानिरारम्बः ।
आकादोऽपि सेषः चोचमदो नित्यसंकोचः ॥ १२ ॥
साचधयः सर्व॑मदा निजनिजम्रक्षये विनदन्ति ।
व्रमद् एकः कुरिरो विनजुम्भते निरवधिर्भोगी ॥ १४ ॥
पानमदस्तु जघम्यः स्वैजुगुप्सास्पदं महामोहः ।
क्षणिकोऽपि हरति सहसा वषेसदस्रार्जितं सीरम् ॥ १५५ ॥
विद्याचति विप्रजने गवि हस्िनि कुक्कुरे शपाके च ।
मयमदः समदश्चीं खपरविभार्ग न जानाति 1 १६॥
विगकितसदसद्धेदः समकाञ्चनरोष्टपाषाणः |
प्राप्त योगिदश्ामपि नरके क्षीवः खयं पतति ॥ १५७ ॥
रोदिति वि्सति गायति वि्प्युचैसुपेति समोहम् ।
भजते विविधविकारान्संसारादशेमण्डरः क्षीवः ॥ १८ ॥
परपतिचुम्बनसक्तां परयति दयितां न याति संतापम् ।
क्षीबोऽतिगादरागे पीला मघु वीत्तरागः किम्! १९. ॥
विख्रजति वसने दूरे व्यसनं गृहणाति दुःसहं क्षीवः ।
अद्जछिपात्रे पिवति च निजमूत्रविन॒म्मितं चन्द्रम् ॥ २० ॥
च्यवनः पुरा महर्षिर्योबनमधिप्रयोगतो रुश्घ्वा ।
यज्ञे खयं कृतक्तसतौ चक्रे सोमपानौ ॥ २१ ॥
कद्धसतमेत्य शक्रः प्रोवाच मुने न जानाति |
भिषजावपङ्कियोम्यो सोमादौवधिनौ यज्ञे ॥ २२ ॥
इति बहुशः सुरपतिना प्रतिषिद्धोऽपि खतेजमा चयवनः ।
न चचार निथ्ितात्मा निजङ्ृत्यादश्िनोः; भीया ॥ २३॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
७ सगे: 1 कराविशसः । |
तत्कोपोचयतवजं जम्भारेरायतं भुजस्तम्भम् ।
सस्तम्भयन्मुनीन्द्रः प्रभावसंभावनापात्नम् ॥ २४ ॥
असृजच तद्वधाय पररम्बकारोपमं चतुर्दषरम् ।
योजनसदहस्षविपुरु कृत्यादूपं महापुरं घोरम् ॥ २५ ॥
तेनाविष्टः सहसा भीतो वज्ी तमाययो सरणम् ।
सोमोऽस्तु देवभिषजोरिति चोवाच मणष्टधृतिः ॥ २६ ॥
मुनिरपि करुणासिन्धु्मीतं प्रणतं महेन्द्रमाश्वास ।
मदमुत्ससञे घोरं चयूतसखीपानसगयासु ॥ २७ ॥
सोऽयमसुरः प्रमाथी सुनिना करुद्धेन निर्मितो हृदये ।
निवसति शरीरभाजां सम्भाकारो युणेबेद्धः ॥ २८ ॥
मौने श्रीमत्तानां निःस्पन्ददशि प्रवृद्धविभवानाम् ।
भरभङ्गमुखविकारे धनिकानां भरूयुगे विरादीनाम् ॥ २९ ॥
जिहासु दूतविदुषां रूपवतां दशनवसनकेरोषु ।
वैयानामेष्ठपृटे अ्रीवायां गुणिनियोगिगणकानाम् ॥ ३० ॥
स्कन्धतटे सुभटानां हदये बणिजां करेषु चिस्पवताम् ¦
गर्पत्राङ्गलिभङ्गे छात्राणां सनतटेषु तर्णीनाम् ॥ ३१ ॥
उदरे श्राद्धा्हणां जङ्घा च ङेखहारपुरूषाणाम् ।
गण्डेषु कुञ्ञराणां बर्हे शिखिनां गतेषु &सानाम् ॥ ३२ ॥
इत्येवं मदनामा महामहो बहुविकारदटमोहः ।
अङ्गे काष्ठीभूतो वसति सदा सर्वमूतानाम् ॥ ३३ ॥
इति मदाकविश्रीक्षेमेन््विरचिते कराविलासे मदवर्णनं नाम षष्ठ; सर्गः ।
सप्तमः सभः ।
अर्था नाम जनानां जीवितमखिरुक्रियाकखपस्य ।
तमपि हरन्यतिधूताः क्ष्णगख गायना ठक ॥ १ ॥
निःरोषं कमखकरकोषं जश्धवापि कुमुदमाक्षाय ।
क्षीणा गायनभृक्गा मातङ्जप्रणयतां यान्ति॥ २॥
६8
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
काव्यमालस ।
धरपरश्चकरस्कन्धा बहुडिम्भा सुक्तकेशककखपाः ।
एते योनिपिद्ाचा भूपभुजो गायना छो ॥ ३ ॥
तमसि वराकश्यौरो हाहाकारेण याति संत्रसः ।
गायनचौरः प्रकटं हाहाङ्लेव हरति सर्वैखम् ॥ ४ ॥
पापाधधनिनिगमसा घाधामामास्तमास्माघामा ।
कृत्वा खरपदपारीं गायन धरता श्वरन्त्ेते ॥ ५५ ॥
कुटिलखवर्तान्तरवेष विकारश्च सुखविकारैश्च ।
गायति गायनसंघो म्दंख्हस्तश्चिरं मौनी ॥ & ॥
आमन्रणजयशव्डेः प्रतिपदहुंकारघधरारवेः ।
खयसुक्तसाघुवादैरन्तरयति गायनो गीतम् ॥ ७ ॥
जर्पतिते सक्तुकणे मस्सयभुक्तऽसि कावि घमः ।
गायनदचासुं परं कोटिष्वपि नासि फर्ले्ः ॥ < ॥
सुग्वधनानां विधिना रुद्धानामन्धक्रूपकोषेपु !
विहितो विषृतमहाखो गायननामा मणालौधः ॥ ९]
नैतसपरकटितदश्चना गायनधूतीः सदेव गायन्ति ।
एते गतानुगतिकान्दसन्ति धूता ग्रदीतार्थीन् ॥ १० ॥
प्रातगोयनधूलां भवन्ति धीराः सदारकेयूशः ।
मध्या यूतजिता नसा मम! निराघधााः ॥ ११॥
स्तुतिवागुरानिबद्धेवैचनशरेः कपरक्ूटरचनाभिः ।
, गीतेगोयनडब्धा सुग्धभ्गाणां हरन्ति स्मखम् ॥ १२ ॥
नष्टखरपद गीतैः क्षणेन रक्चाणि गायनो र्ञ्ध्वा ।
दास्याः सुतेन दत्तं किमिति वदन्दुःखितो याति ॥ १३॥
वजितसाधुद्धिजवरदृद्धायाः सकटशोककङ्ितायाः; ।
छापोऽयमेव रक्ष्या गायनभोञयेव यत्सततम् ॥ १४ ॥
देवः पुरा उराणामथिनाभथो नारदं चिरायातम् ।
पप्रच्छ छोकबृत्तं मीत ममिपादानाम् |॥ १८५ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
८ सगः ¡ कविशसः । ६७
सोऽवददवनिपतीनां जयिनां बहुदानधमेयज्ञानाम् ।
चरता मया चृरोके सुखतियोग्याः भियो दष्टाः ॥ १६ ॥
तेतु लां स्पर्धन्ते विभवैवेरुणं धनाधिनाथं च| |
रातमखसंज्ञामसछ्द्हुतरयक्ञा हसन्त्येव ॥ १७ ॥
श्रत्वा तन्मुनिवचनं जातद्वेषः शतक्रतुः कोपात् ।
हतं धनं पिशाचानििससञ भुवं नरेन्द्राणाम् ॥ १८ ॥
ते गीतनाममत्राः सुरपतिदिष्टाः परशाचपंघाताः |
हतुं सकख्चपाणां धनमसिरु मूतरं प्रययुः ॥ १९ ॥
मायादासः पथम इउम्बरदासश्च वजदासश्च ।
क्यदासट्ण्टदासो खरहरदासः प्रसिद्धदापश्च ॥ २० ॥
वाडवदासश्वाटौ ते गला मव्येलोकमतिमयदाः ।
विव्रतास्षोरकुहरा गायनसृष्टं ससजुरतिविकयाम् ॥ २१ ॥
येरेतेदेतविभ्ा दिशि दिशि हतसकरुोकपरवैष्वाः ।
यज्ञादिषु भूपतयो जाताः शिथिलोयमाः सर्व ॥ २२॥
एतेऽपि कण विषः प्रविदय गीतच्छलेन भूपानाम् ।
सहसा हरन्ति हृदयं केणेपिशाचा मदापोराः ॥ २३ ॥
तसादेषां रष्टे न ददाति विकारिणां प्रवेशं यः
तस्य सकलथेसंपयन्ञवती भूमिराधीना ॥ २४ ॥
नटनर्तकचक्रचराः कुरी ख्वाश्चारणा विर श्वेव |
रेश्वयैशाखिशिरमाश्चरन्ति तेभ्यः भियं रक्षेत् ॥ २५॥
गायनस॑घसेक्यादुतिष्ठति गीतनिःखनः सुमहान् ।
अस्थाने द्वया रक्ष्या इव संञ्जमाक्रन्दः ॥ २६ ॥
दति मदाकविधीक्षेमेन्द्रधिरयिते कलाविलासे यायनव्णनं नाम सक्तमः समः।
| भषटटमः समैः ।
तत्रापि हेमकारा .दरणकसयोगिनः प्रधुध्यानाः ।
ये धानि बहुखलक्षम्याः शुल्यतवं दरेयन्पेष ॥ १ ॥
१, भ समन्तादधीना,..
नयमे नयक भ
(21 ८८१7८20. ८८८८८८८८
२८ कन्यिमाख |
90111109111 €8001९8
सारं सकर्धनानां संपत विभूषणं विपदि रक्षा ।
एते हरन्ति पापाः सततं तेजः परं हेम ॥ २ ॥
सहैव दूषयन्ति स्पर्दोन इुवणेयुपहतच्छायम् ।
नित्याहयाचयः पापाश्चण्डाल हेमकाराश्च ॥ २॥
मसणकषारमनि निकषो मन्दरुचिक्रमगता कडा तेषाम् ।
येषां पर्षकषादरमनि विक्रयकालेऽपि सभक ॥ ४ ॥
सोपसे्ः खेघः सिक्थकमुद्रोऽपि वालकाप्रायः ।
सोष्मा च युक्तिमेदात्तरोपरानां कलाः पश्च ॥ ५ ॥
्विपुया स्फोरविपाका सुवणेरसपाथिनी सुतास्रकख ।
सीसमलकाचन्ूणजहणपरा षटूकख मृषा ॥ ६ ॥
वक्रमुखी विषमपरटा सुषिरतदय न्यस्तपारदा म्री |
पक्षक मम्थिमती सिक्थकखा बहुगुणा पुरोनमा ॥ ७ ॥
वातभ्रान्ता तन्वी गुरी वा परूषवातधृतचूण !
निजीवना सजीवा षोडश देश्चस्तुखपु कखः ॥ ८ ॥
मन्दः सावेगो वा मध्यच्छिनः सशब्दषूत्कारः ।
पाती स्ीकरकारी एकारः षटकरुसेषाम् ॥ ९ ॥
उ्वारवख्यी धूमो विस्फोरी मन्दकः स्फुलिद्धी च ।
पर्धृततामचूणेेषामपि पर्करो वहिः ॥ १० ॥
प्रभः कथा विचित्रा कफण्डूयनमशकान्तराङृष्टिः ।
दिवेखकंनिरीक्षणमतिहासो म्िकाक्षिपः ॥ ११ ॥
को तुकदशेनभसङ्कत्वजनकरिः सङिर्पात्तमङ्गश्च ।
बहिरपि गमनं बहुशो द्वादश चे्टकरसेषाम् ॥ १२ ॥
धरितस्योपरि पाकः छहृतिभवणेभकादनोत्कर्षी ।
तनुगोमयाथिमध्ये ख्वणक्षारानुरेपेन ॥ १३ ॥
सामान्यरोहपात्रा्धूमिन्यसतेऽपि कान्तढोहतले ।
धावति वदनेन तुखा रिक्तापि सहः सुपूर्णेव ॥ १४ ॥
नि 1111 क प
१, वणे शोमनवर्ण ब्रह्मणादिकं कनं च. \ क्राम्तिसारनान्ना भिद्धो लोष्विसेषः.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
८ सगे: ] केठाविरासः । ६९
प्रतिबद्ध जतुयोग्ये प्षिप्तनिगूढकनककणम् ।
तुठितं पूरणकरे सुखेन हठं समायाति ॥ १५॥
उज्ञ्वछनेऽपि च तेषां पातनमति पुकरमदमकठेि च ।
सरश्चविचित्राभरणे परिवर्तनलघवप्रसारश्च ॥ १६ ॥
पूणोदाने घटने नेक्षा माषपेणं पमायोगः ।
काराहरणविनाश्चः प्रतिपूरणयाचनं बहुश्ेषः ॥ १७ ॥
एकादश्च युक्तिकखसतेषामेताः समासेन ।
एकेव कठा महती निशि गमनं सर्वमादाय ॥ १८॥
एता हेमकराणां बिचारलभ्याः कराश्वतुःषष्टि; ।
अन्या गुडाश्च कखः सहक्तनेत्रोऽपि नो वेत्ति ॥ १९ ॥
मेरुः शितोऽतिदृरे मनुष्यमूमिं चिरत्परित्यज्य ।
भीतोऽवरयं चोयोद्धोराणां हेमकाराणाम् ॥ २० ॥
कृनकशिलाश्तसंधिप्रसृतमदहा विवरकोरिसं घातैः ।
उत्कीणैनिखिरुशिखरः पुरा तो मूपकेरमेरः ॥ २१ ॥
तत्राखिखखुसेनानिखातनखरावरेखनोत्खातैः ।
' शिथिङितमूरः स्सा बभूव मेरूः पुर नियतम् ॥ २२॥
भूषकनखरोर्लातः सुमेरूरचै सरां शुद्यभे ।
उद्धतसुषर्णैधूीपर्छेः कपिखा बुः ककुमः ॥ २३ ॥
तसिज्ञजरिखरे बिवरोदरदङितकनकक्रटतरे ।
केल्पान्तागमशङ्कामयमाविरभूदमव्योनाम् ॥ २४ ॥
आह च दिव्यदृशा तद्िरोक्य सवं सुरानथागस्त्यः ।
एते ते जष्ज्ना निश्चाचराल्ञिदचसंगरे निहताः ॥ २५ ॥
जाता मूषकृख्पा मेरनिपाते इतारम्भाः ।
च्या; पुनरपि मवतामाश्रममङ्गान्मुनीनां च ॥ २६॥
ु्वैतन्सनिवचनं धूमेन विरावी समापूये ।
शापेन पूनैदग्ाज्ञशुल्ञिदशा महामृषान्. ॥ २७ ॥
७ त" शुर
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमाल ।
90111109111 €8001९8
एते त एव मूषाः सुवणैकाराः क्षितौ पुनजीताः ।
जन्माभ्यासादनिरशं काञ्चनचूण निकर्षन्ति ॥ २८ ॥
तसान्महीपतीनामसंभवे गरदचोरदस्यूनार् ।
एकः सुचणेकारो निगाद्य: सर्वथा निस्यम् ॥ २९ ॥
इति मदाकविश्रीकचेमेन्द्रविरविते कलाविरसे सुव्णकायोत्पत्तिनामाष्टमः सर्म
नवमः स्मः ।
वच्चकमाया महती महीतले जरुषधिमेखले निखिले ।
नष्टधियां मत्सानां जाखटी धीवरर्विहिता ॥ १ ॥
सर्वमेव परमं प्राणा येषां कृते प्रयज्लोऽपरम् |
वेया वेयाः सततं येषां हस्ते ितासेऽपरि ॥ २॥
एते हि देददादद्विरहा इवे दुःसहा भिषजः ।
ीष्मदिवतसा इवोमा बहुतृष्णाः शोषयन्त्येव ॥ ३ ॥
विविधौषधपरिवर्भरयोगेभिन्ञासय। खविचाया; ।
हतवा नृणां सहश्षं पश्वाद्वेयो भवेरिसद्धः ॥ % ॥
विन्यस्य राशि वक्रं हचिन्तां नारयन्पुखविकारैः |
अनुवदति चिराद्गणको यक्कि चित्पाश्िकेनौकम् ॥ ५ ॥
गणयति गगने गण कश्वन्देण समागमे विशासायाः ।
विविंधभुजगक्रीडासक्तां गृहिणीं न जानाति ॥ ६ ॥
प्रथम खवित्तमखिरं कनक।र्थी मससाङकव। ।
पश्चात्सवनानरसिकान्विनाशश्यय्येष वर्ण क्ञानिपुणः ॥ ७॥
दतवेषी सिद्धो मे सदसवेधी रसोऽपि निर्यातः ।
इति वदति धाठुवादी नमो मलिनः कृशो खक्ष: ॥ ८ ॥
ताञ्रषटोपमदीरभो धूर्तो हि रसायनी जराजीणैः ।
केशोत्पादनकथया सल्वार।नेव सुष्णाति ॥ ९ ॥
श्रहादनद्युचितारकशचम्बररमणीजनेऽपि बद्धाश्च ।
बिच्वादिमिरतिकामी हुत्ना धूमान्धतामेति ॥ १० ॥
` १ आसिकः साये अ्रनक्वः
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
, समैः 1 कृखाविखसः | ७१
खेचयंः सुखसाध्या यल्लायदि रुभ्यते नमःकुषुमम् ।
उक्ताः प्रयौगविद्धिर्मशकासिषु सिद्धयो बहुधा ॥ ११ ॥
कृष्णाश्वरङ्ृद्रत्यो परयति गगने सुरेन्द्रभवनानि
मण्ूकवसारिक्तो भवति पुमान्वछ्मोऽप्सरसाम् ॥ १२॥
इत्युक्त्वा पुनराशां दिचि दिशि विर्सन्ति धूर्तसंघाताः।
मैविविषसिद्धिन्धाः सिसः शतशो नराः शत्र ॥ १३ ॥
वद्याकषेणयोगी पथि पथि रक्षां ददाति नारीणाम् ।
रतिकामतन्रमूरं मूर मत्रं न जानाति ॥ १४ ॥
व्याधा इव वषेन्ते सुग्ानां दरविणदारहराः ॥ १५ ॥
हस्स्था धनरेखा विपुरुतरास्याः पतिश्च चरचित्त; ।
मृद्धाति कुख्वधूनामि्युक्स्वा कमर्कोमरं पाणिम् ॥ १६ ॥
बद्धे ऽङ्गे सकिले प्यति विविधं जनभमं कन्या ¦
न प्राप्यते च चोरो मोद्ोऽपाविन््जारय ॥ १७ ॥
खादति पिवति च धूर्तः प्रसपकारी दणां तखघातेः ।
चेटविदं कृता निर्मब्रश्ुद्रधूपेन ॥ १८ ॥
कक्षपुटे नागाजनङ्खिता युक्तिर्विधीयतां धूपे ।
यो इं मोारति पू्तोऽमौ दिपति परवय् ॥ १९ ॥
यक्षीपत्राश्चोरा विज्ञेयाः कूटधूपकतीरः ¦
येषां मत्यक्षफरं दारियं राजभङ्शअ ॥ २० ॥
बहुतरषनेन वणिजा पुत्री सा पुत्रवद्ृह्टीतैव ।
मदधीनेति कथाभिः कन्यायै मुस्यते धूर्तैः ॥ २१ ॥
चिन्त्यः खेङ्गितवादी मर्मज्ञो हृदयचोर एवासौ ¦
तिष्ठति परप्रयुक्तो मिथ्याबधिरोऽथवा मूकः ॥ २२ ॥
मससेरा वेश्या वृद्धाः श्रमणाः सदैवता गणिकाः ।
पताः कुङनारीणां चरन्ति षनश्रीरुदारिण्यः ॥ २२३ ॥
७
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमाखं ।
90111109111 €80018
विधवा तरुणी सधना वाञ्छति दिव्यं मवद्धिधं रमणम् ।
धूर्तो जडमिप्युक्सवा सर्वस्वं तस्य भक्षयति ॥ २४ ॥
प्रत्यहवेतनयुक्ताः कर्मसु ये कारुशिल्पनो धूतो; ।
विरुसन्ति कर्मविचरविज्ञेयाः कार्चोरासे ॥ २५ ॥
अक्षव्याजर्विविचैगैणनादस्तादि खधवैर्निपुणाः ।
धूताश्वरन्ति गूटं प्रसिद्धकितवा बिदेरोषु ॥ २६ ॥
मोजनमात्रोर्पत्तिमेहुव्ययो यूतमधवेदयाभिः ।
विज्ञेयो गृह चोरो बन्धुजनो वेदमदासो वा ॥ २५७ ॥
कृतकं सासख्रमसत्यं साक्षादषश्च केन पररोकः ।
इति वदति यः स श्ष्यो निरट्शो मत्तमातङ्ग: ॥ २८ ॥
बहुखामट्धन्धमनसां हरन्ति ये दुःसहेन समेन ।
चणधनमधिकविद्ग्धा विज्ञेया खभचोरास्ते ॥ २९ ॥
अधिकरणाम्बुधिमध्ये ज्वरम्ति वडवाभयः सततभक्षाः ।
जनघनघनमनसो ये भद्ाख्या न्यायचोरासे 1 २० ॥
विभवाभ्भोरुहमधुपरा दुःसह विपदनिख्वेगविसमुखा ये ।
स॒ष्टदस्ते य॒सचीराश्वरन्ति रक्ष्मीरुताद्रताः ॥ ३१ ॥
यद्यद्किचिदपूर्ै परिचरितं कद्पनादसंबद्धम् ।
वेणेयति हषैकारी बहुवचनः कणीचौरोऽसौ ॥ ३२ ॥
दोषेषु गुणस्तुतिभिः अद्धासत्पाथ चतुरवचना ये ।
कुवेन्त्यमिनवसष्टिं सितिचोौरास्ते निराचाराः ॥ ३३ ॥
आस्गुणखूयातिपराः परगुणमाच्छाद् विपुङयन्ञेन ।
भभवन्ति परभधूतो गुणचोरास्ते बिमरष्टदयेषु ॥ ३४ ॥
वछ्ठमतायुपयाताः परबाष्छभ्यं वि चिन्रपेदयुन्येः ।
ये नाश्चयन्ति धूतं मात्सयीदुतिचौरास्ते ॥ ३५ ॥
शमद्मभक्तिविद्ीनस्तीनत्रतदुभहमस्तः
अमिभवति मरतिपत्या साधुखनं . की्िचोरोऽसो ॥ ३६ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
, सगः ] कृलविखसः । ७३
देशान्तरसंभविभिर्भोगवर्व्णनारम्येः ।
येऽपि नयन्ति विदे पञ्चुसदशन्देखचोरासे ॥ ३७ ॥
नानाहासविकरिबैहुवैदश्ध्यैः सनर्मवैचिच्येः ।
रमयति 'दिवसमरोषं प्रकृतिव्यापारचोरोऽसो ॥ ३८ ॥
भक्षितनिजबहुविभवाः परविभवक्षपणदीक्षिताः पश्चात् ।
अनिशं वेश्यावेशस्तुतिमुखरसुखा विटाश्चिन्त्याः ॥ २९ ॥
अतिञ्युचितयां न वित्तं गरहाति करोति चाय्यमधिकारम् ।
यो नियमसरिर्मत्छः परिहार्या निशस्प्रहनियोगी ॥ ४० ॥
रथ्यावणिजः प्रपाः खयमेत्य गृहेषु यलयच्छन्ति ।
तत्लकरारपितमखिरं भवति परं काचश्चकरुमपि ॥ १ ॥
छन्दानुवर्तिनो ये श्वभरापातेऽपि साधुवादपराः ।
सर्वखदारिणस्ञे मधुरा विषवद्विशचम्प्यन्तः ॥ ४२ ॥
तव नरपतिः प्रसादी गुणगणनपरः परं विजने ।
उक्तेति राजदसिः सेवकेरोकः सदा मुषितः ॥ ४३ ॥
खमे मयानहस्ता इष्टा शीस्द्ृहं प्रविष्टा सा ।
मासोपवासतु् देवी श्रीः सादरा प्राह ॥ ४४ ॥
मद्धक्तस्ते दाखति स्वं त्वं मया ङुञ्बः ।
इस्युक्वा सरखनां विरसन्ति गृहे गरे ध्ूतोः ॥ ४५ ॥
पुरविष्वनगरोदययन्घेविवाहोस्सवादिजनसक् ।
प्रविश्चन्ति बन्धुवेषाः परेऽपि सवापहाराय ॥ ४६ ॥
परिजनपानावसरे पिवति ने मं निश्चाु जागतं ।
ध्यानपरः सेवार्थं किमपि च केतुं इतोद्योगः ॥ ४७ ॥
न ददाति प्रतिवचनं ददाति वा गद्वदाकषरेविषमम् ।
नष्टसुखः सोच्छरासः प्रवेपते तत्क्षणं चोरः ॥ ४८ ॥
गश्चाधिकपरिङयुद्धि प्रार्थयते रटति यश्च साटोपः।
वोरापहवकारी धड्कायतनं स पापः स्याद् ॥ ४९ ॥
५
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमाख |
प्रयक्षेऽपि परोक्षे छतमच्रतं कथितमप्यनुक्तं च ।
यः कुरूते निर्विङ्ृतिः स परं पुसां भयखानम् ॥ ५० ॥
कृतकरतकपुग्धभावः षण्ड इव सील्ठमावसंखपः ।
विचरति यः ज्ीमध्ये स कामदेवो गृहे धूर्तः ॥ ५१ ॥
सततमधोुखटृष्टिः सति विभवे मलिनदश्चनवंसनश्च |
विलिखन्कोषनियुक्तः कोषगृहे मूषकथिन्त्यः ॥ ५२ ॥
तिष्ठति यः सकल्दिनं गृहदासः प्रीतवेदमभवनेषु ।
गृहदीषकथाः कथयन्स चरः सर्वासना स्याज्यः ॥ ५२ ॥
निन्ये बहुदण्डर्हिं कर्मणि यः सर्वथा भतारयति ।
आजीवभीतिमोज्यस्तेन निबद्धः सिरो राशिः ॥ ५४ ॥
ट्य गु्यमदोषं तस्य रदं च टीरुया छभ्ध्वा ।
धूर्तेन सुरोकसेन शिरापट्के डिसितः ॥ ५५५ ॥
राजविरद्धं दरव्यं रूपं का कटलेख्यमन्यद्रा |
निःक्षिप्य यात्यरुक्ष्यं धूर्तो धनिनां विनाश्चाम ॥ ५६ ॥
द्रः क्षीणोऽपि गृहे रुब्धाखादः तो धैर्येन ।
खमिषपाद्यहसः स पर्हस्तो धृतस्तेन ॥ ५४ ॥
ङजाधनः ऊुडीनः संभामितद्ुद्धशीरमयीदः ।
नारीक्रियते धूर्तः प्रायेण सगभेनारीभिः ॥ ५८ ॥
दष्टाभिरदृष्टाभिः क्रुरामिः इतकवचनयुद्राभिः ।
धूर्तो सुष्णाति वधू सुग्ां विभरोषिते पत्यौ ॥ ५९ ॥
सजनेऽपि साधुवेषा विश्ताभरणाश्च हेख्या पूताः ।
धीरा हरन्ति सकं षष्टे हासोऽन्यथा समः ॥ ६०.॥
देशे छृतवा स्फीते कुम्भमषनो डभ्बैगृहं प्णेषू ।
निश्षेपरक्षदारी वण पखयते धूर्तः ॥ ६१ ॥
90111109111 €8001९8
| ` १, राजद्ीयरसाखातोऽन्यस्थरे खणगृ्ादौ निभिं रजतसुरा्ि, २. पाशदसो यभ.
३ यथा मरस्थकलादिदेकामातिनः केभिद्रणिजो दे्वान्तरे गत्या महता डस्बरेण चनब्स्या-
(201 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
९ समैः ] केडाविखसः । ७५
दुचिततरकनकविभूषणतनुवल्लाः संभ्रमेण एञयन्ते ।
रिपुमसराजपुत्व्याजेन गृहे गहे धतोः ॥ ६२ ॥
आदाय देश्चवृषमं पुण्ये छगं च धूर्तविक्रीतम् ।
सुरस्य दुःखपाकः समधेखभोदितो दषः ॥ ६३ ॥
साधिक्षेपत्यागो महतां संप्त्यु यः कृतासुयः ।
तस्मे भयेन वित्तं रिक्तोऽपि ददाति यज्ञेन ॥ ६४॥
निःसारभूअसारे; इत्वा युक्तं महासार्थम् ।
धूती दिशि दिशि विचरन्धनिकपहक्षाणि सुष्णाति ॥ ६५ ॥
धूर्तो वसन्विदेरोषूदिश्य सुरापगागयायात्ाम् ।
मूतवबन्धूनामर्थे द्रविणं गृहाति सुग्धेभ्यः ॥ ६६॥
मुष्णाति स्थरणी श्ादीमादाय निद्रया ुग्वान् ।
धूर्तेन इूटख्पं दत्वा निशि वश्चते सापि ॥ ६७ ॥
बधिरं वा मूके वा वणिजं निःक्षिप्य माण्डशाखयाम् ।
धूर्तो नयति स्वरया बहुमूस्यं वणेकद्रव्यम् ॥ ६८ ॥
रिंचिखरिचयमतैः किंचिद्धार्धेः सकल्पनैः किंचित् |
किविद्रिवादकर्हेः सर्व्ञो व॒श्चकश्वरति ॥ ६९ ॥
मिथ्याडम्बरषनिकः पुलकविद्रान्कथाज्ञानी ।
वणनशयूरश्चपरश्वतुसखो जम्भते पूर्तः ॥ ७० ॥
सवोवयवविंधूननङ्कतसके तान्विसृज्य गेहेषु ।
भोक्तु जति दिगन्तान्खेच्छाचारी महाधूर्तः ॥ ७१ ॥
शतवार्षिकमामख्कं भुक्वा श्रीपचैतादहं प्रातः ।
धूर्तो वदति गुरूणां पुरतः शुनं सरामीति ॥ ७२ ॥
विं संपाद्य बहूनां निःक्षेपधनानि भक्षयित्वा ऊुम्भाषिष गुप्ततया संस्थाप्य पश्चत्. दि-
वाखा निष्कासने कु्दन्ति.
१. यथाधुनापि केचित "दिष्टीबादश्चाहशादजादानामकाः, केविश्न (सखन्नमान-
तनूजन्मानो भूत्वा सुरधधनिकान्वश्चयन्तः परिश्रमन्ति, २. वेद्या, ३, “खोया शपयाः
ति असिद्ध ंखादिनिरभितं स्पकम्.
(2 1 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
नीः काव्यमाञ् ।
एता ठेरोन मया कथिता मायाश्चदुःषाटः षष्टिः ।
को येद वश्चकानां मायानां शतत्दस्ताणि ॥ ५२ ॥
इति महाकविश्रक्ञमेन्दविरचिते कराविलासे नानाधूङ्वणनं नाम नयमः सयः ।
ददामः सगः ।
एता वृश्वकमाया विज्ञेया म तु पुनः खय सेव्याः ।
ध्यै; कठाकरापो बिदुषामयमीप्सितो भूतये ॥ १ ॥
धर्मस्य कड च्येष्ठा भूतदयास्या परोपकार ।
दानं क्षमानसूया सत्यमलोभः प्रसादश्च ॥ > ॥
अर्थसख सदोत्थानं नियमपरीपारनं क्रियाज्ञानम् ।
स्थानत्यागः पटताुदरेगः ख्नीष्वविश्वासः ॥ २ ॥
कामख वेष्लोमा पेशचर्ता चारुता युणोकषः ।
नानाविषाश्च डीखाश्चिचज्ञानं च कान्तानाम् ॥ ४॥
मोक्षस्य विवेकरतिः प्रश्मस्तृष्णाक्षयश्च संतोषः ।
सङ्कत्यागः खर्यस्थानं परमप्रकाश्चश्च ॥ ५ ॥
एताश्वतुष्टयकखा द्वा्धिशत्करमधृताः समस्ता वा ।
संसारवश्चकानां विद्या विद्यावतामेव ॥ & ॥
मात्स्वख त्यागः प्रियवादि समेयेमक्रोषः।
वैराग्यं च पराथ सुखस्य सिद्धाः कथाः प्च ॥ ७ ॥
सत्सङ्गः कामजयः शौचं गुरुसेवनं सदाचारः ।
श्रतममढं यशसि रतिकरः सप शीर ॥ ८ ॥
तेजः सं बुद्धिव्य॑वसायो नीतिरिङितक्षानम बुद्धिव्येवसायो नीतिरिङ्गितक्ञानम् ।
भ्रागर्भ्यं सुसद्ायः कृतक्ता मन्ररक्षणं स्यायः ॥ ९ ॥
अनुरागः प्रतिपर्चिर्भितराजनमागृयेस्यमस्तम्भः ।
आधितजनवात्सद्यं सप्तदश कलाः प्रभावसख ॥१०॥ (युम्)
मौनमलौद्यमयाच्ना मानस्य च जीवित्तं कात्रितयम् ।
शताः कडा बिदग्वैः खगताः कामोश्वतुःषष्िः ॥ ११ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111108111 €8001९8
० सगः 1 कृरविरसः । ७७
शक्तविरोधे गमनं तस्मणतिवां बरोदये वैरम् ।
आर्तस्य धर्मचयां दुःखे षयं युकेष्वमुस्तेकः ॥ १२ ॥
विभवेषु संविभागः सपसु रतिगंत्रशये परज्ञा ।
निन्वेषु पराश्चखता मेषजमेतत्करादशकम् ॥ १३ ॥
गुरुवचनं सत्यानां कायाणां गोद्धिजातिसुरपूजा ।
लोभः पापतमानां कोधः सर्वोपताप्जनकानाम् ॥ १४ ॥
प्राज्ञः स्वैगुणानां यश्चखिता विपुख्वित्तविभवानाम् ।
सेवा दुःखतमानामाश्चा पृथुकारसुजगपाद्चानाम् ॥ १५॥
दानं रतनिधीनां रिर्वैरतं सुखप्रदेशानाम् ।
याच्ञा मानहराणां दारियं चोपतापसाथानाम् ॥ १६ ॥
ध्मः पायेयानां सत्य सुखपद्मपावनकराणाम् ।
व्यसनं रोगगणानामार्स्यं गृहसमद्धिना्ानाम् ॥ १७ ॥
निःस्प्रहता छाष्यानां प्रियवचन सर्वमधुराणाम् ।
दपेसि मिरकराणां दम्भः सर्वोपहासणत्राणाम् ॥ १८ ॥
अद्रोहः योचानामचापरं बतविशोषनिथमानाम्।
पेहयन्यमपरियाणां बृचतिच्छेदो चृशंसचरितानाम् ॥ १९ ॥
कारण्यं पुण्यानां तक्षता पुरुषचिहानाम् |
माया मोहमतीनां कतन्नता नरकपातदेतुनाम् 1॥ २० ॥
मदनरछख्चौराणां सीव चनं ज्ञातिमेदानाम् ।
कूरश्वण्डाकानां मायावी कलियुगावताराणाम् ॥ २१॥
दाख मणिदीपानासुपदेश्चश्वामिषकाणाम् ।
बद्धस हशानां रोगित्वं मरणतुल्यदुःखानाम् ॥ २२ ॥
सेहो विंषमविषाणां वेश्यारागो विसपेकुष्टानाम् ।
मायया गृहसाराणां पुत्रः पररोकबन्धूनाम् ॥ २३ ॥
दाश्चुः शल्यश्चतानां दुष्पुत्रः कुरुबिनाश्चानाम् ।
तारृण्यं रमणीनां रूपं रुचिरोपचरवेषणाम् ॥ २४ ॥
# 4
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
कान्यमाखा ।
90111109111 €8001९8
संतोषो राज्यानां सप्सङ्गश्चक्रवति विभवानाम् ।
चिन्ता शोषकराणां विद्धेषः कोररािदाहानाम् ॥ २५ ॥
मची विक्षम्भानां निर्यत्रणता महाहमोगानाम् ।
संकोचो व्याधीनां कौरिस्यं निजेरन्धुक्रपानाम् ॥ २६ ॥
आजेवममलकराणां विनयो वररलसुकटानाम् ।
युतं दुव्यंसनानां सीजितता मरुतरीपिश्चाचानाम् ॥ २७ ॥
त्यागो मणिवरुयानां श्वुतमुज्ञ्वरूकर्णरलानाम् ।
खलमेन्री चपडानां दुर्जनसेवा वृथाप्रयासानाम् ॥ २८ ॥
निकतिस्यानानां प्रियदद्नमसृतवर्षाणाम् ।
तत्त्वरतिरम्यानां मूखंसमा सदिवेकनाशानाम् ॥ २९ ॥
कुरजः सफकतरूणां सोभाग्यं कृतयुगावताराणाम् ।
राजकुरुं शाङ््ानां सीदद परङृतिकुरिखनाम् ॥ ३० ॥
ओचित्यं स्तुत्यानां गुणरागश्वन्दनादिकेपानाम् !
कन्या शोककराणां बुद्धि विहीनोऽनुकम्प्यानाम् ॥ २१ ॥
विभवः सोमाग्यानां जनरागः कीर्तिकन्दानाम् ।
मच वेतालानां सृगया गजगहनयक्षाणाम् !॥ ३२ ॥
मररमः सास्थ्यकराणामात्मरतिस्तीर्थसेवानाम् ।
कन्ध; फररहि तानामाचारविवर्जितः स्मश्चानानास् ॥ ३३ ॥
नीतिः खीरक्षाणामिन्दियविजयः म्रभावाणाम् ।
र्ष्या यक््षश्चतानामयश्चः कुस्थानमरणानाम् ॥ ३४ ॥
माता मङ्गल्यानां जनकः सुङृतोस्सवोपदेकानाम् ।
घातस्तीक्ष्णतराणां छेदसतीक्ष्णासिशस्राणाम् ॥ ३५५ ॥
प्रणतिर्मन्युदराणां सोहादं ङृच्छयाच्जानाम् ।
मानः पुष्टिकराणां कीर्तिः संसारसाराणाम् ॥ ३६ ॥
परसुभक्तेर्नतीनां युधि निधनं सौस्यवीथीनाम् ।
विनयः केट्याणानासुत्साहः सर्वसिद्धीनाम् ॥ ३७ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
प्राणाभरणम् ७९
पुण्य प्राप्यतमानां स्न परमप्रकाच्चानाम् ।
कीर्तिः संषारेऽसिन्ारतरा सर्वखोकानाम् ॥ ३८ ॥ ( कुर्कम् }
जेयः करकखपे कुशः सजौतत्वविज्ञानी ¦
प्रवररो रोकेऽस्मिन्ब्राह्मण इव सर्ववणोनाम् ॥ २९ ॥
इत्युक्तं शतमेतचो वेत्ति शुभाद्यभोदयकरानाम् ।
तव व्यवहारे दृष्टा दृष्टप्रयोजना रुक्मी; ॥ ४० ॥
उक्तेति मखदेवो विज्य शिष्यान्करृतोचिताचारः ।
किरणकल्काविकासां निनाय निजमन्दिरे रजनीम् ॥ ४१ ४
केीमयः सितविखसकलखमिरामः
सवाश्रयान्तरकलप्रकटप्रदीपः ।
खोकोपदे विषयः सुकथाविचित्नो
भूयात्सतां दयित एष करविखसः ॥ ४२ ॥
कराविरसः क्षमेन्द्रमतिमःम्मोषिनिगेतः
छद्चीव मानसानन्द् करोतु सततं सताम् ॥ ४३ ॥
इति महाकविधीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविरते सकलकरानिरूपणं नाम दशमः सर्भः ४
पण्डितराजश्रीजगन्नाथविरचितं
चाणाभरणम् ।
तत्छतभैव टिप्पण्या समेतम् ।
विद्वांसो वसुधातले परवचःछषासु वाचयमा
भूपाः कमल विलसमदिरोन्मीखन्मदाधूर्णिताः
योगेति निवन |) ज्य ‰ मेका = सदकानननः अन्वेकणोन्नगणगण्यतेषेने
सारतरा इत्यस्य दिक्च बिपरिणामेन खवैचन्वयः, २. जगक्नाथपण्डितलरदा
महो ग्रन्थाः सन्ति, तन्मध्यादद्यावधि ज्ञाता प्रन्थस्त्विवे--(१) अग्रतरहरी,(२) आ-
प्रफदिकासः, (३) कष्णाखहरी, (४) वित्र मीमांसाखम्डनम्, (५) जगदाभरणकान्यम्,
(६पीयूषरुहरी, (७) प्राणाभरणकाव्यम्, (८) भामिनीविलाश्चः, (९) मनोरमाङुचमवभ्,
(१०) यसुनाव्णनचम्पूः, (११) रक्ष्मीरदरी, (१२) एषाठदरी, (१३) रखग्नाधर्-,
३, कामरूपदेशषाधीश्चस्य प्राणनारायणमहीपस स्तुतिरूपोऽयं अन्धः,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
८० कव्यमाडख |
90111109111 €8001९8
भासे धास्यति कख खस्यमधुना धन्यस कामारष-
लवीमाधरमाधुरीमधरयन्वाचां बिखससो मम ॥ १ ॥
विद्वांस इत्यादि ्रायदीनाभिप्रायमेतत् । तेन सहृद्येन मनागपि विमनायितन्यप् ।
मावष्वनिशवायम् । उत्तराधप्रतिपादययाथोटम्बनाया एतत्पयप्रयोगादुभावायाः ऋविगतनि-
न्तायाः प्राधन्यिनाभिन्यक्तेः । अयुपात्तोभयनिमित्तको व्यतिरेकः स्फरोऽलकारः 1 का
भाकसत्वं वामाविद्ेषणमधरमाधुरीप्रकषेकम् ॥
विद्धाणेव गुणक्ञता समुदितो भूयानद्धथाभरः
कालोऽयं कङिराजगाम जगतीखवण्यकुक्षिमरिः ।
एवं भावनया मदीयकविते मौनं किंमारम्बसे
जागत क्षितिमण्डले चिरमिह श्रीकामरूपेश्वरः ॥ २ ॥
कृविगतराजविषयकरतिभावष्वनिश्वायम् । एत ऊष्वमयमेव जा चरमपयमनुवर्पिष्यते ।
भख चात्र मौनाुभावितो बर्णनीयाङम्बनो निर्वेदो गुण इति प्रेयौङकारास्पदम् । भत्र
मबाचेतनायां कवितायां चेतनखाध्यनसायमृरासनबस्थे संमन्धात्िक्रारिश्योिर्थिषक्षिता ४
तेन भावनामोनमिवैदानां संगोधनस्य च नाटुपपसिः ॥
पारीन्दाणां धुरीणैरवनितख्गुक्यगभेतः संपतद्धिः
तापग्नसापराधप्रचकितनयनप्रान्तमाकण्यमानः ।
त्रखयखानान्तरुयसर्यजरुधरध्यानधिक्षारषीरो
धृषटक्षीरोदतीरो जगति षिजयते दुन्दुभिद्धन््नादः ॥ ३ ॥
अचरे राजारम्भेनख तारश्षनादश्रवणोष्टीपितख सथनप्रनलनातुभावितस्म गिरिशु्ाग-
मलत्पतनाभिव्यकेनासर्षेण संचारिणा परिषोषित्तख पारीन्छतोत्पाषश्य स्थाभिनो
राजविषयकरतिभावाङतवाद्रसारंकारत्म् । यदाहुः प्रषनेऽम्यश्च वेका ध्रा
सु रसादयः । काव्ये तसिश्नङकरारो रसादिरिति मे मविः॥' इति । वृतीयचदु्ध॑चर्णयोसु
स्फुटमेव व्यतिरेकातिश्चयो । प्रशब्देन तादश्षनादो वेलाचेप्रतिगदधत्वाद्भ्रे न गतः ।
अन्यधा रोकालोकाचरमपि खशेदिति सम्मते । एवं गृष्टेति नोक्तम् । तथां सति
गेभित्यभ्रखययापततेः ॥ |
फं मूमस्तवे वीरतां वयममी यसिन्धरासण्डर
करीडाकुण्डरितिश्रु शोणनयनं दोमण्डरं प्यति ।
१, उदाहतोऽयं योक रसगङ्गाधरे प्रथभागने, द एम्वीन्ध, यरसिस््वयि कड्या,
तस्यां षा ङृण्डकिते श्रुवौ शोणनयने च यस्य तक्षन्ति । रोगण्डलं दोयम पश्यति च,
अति । तत्कालं तसिनेव समये । रक्मणिदमकाम्तिपिणितैभूषणानन्वधरम्हैरविर्भ्या,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
म्ाणाभरणस् । ८१
माणिक्यावलिकान्तिदन्तुरते भषासदसोतकरै-
विन्ध्यारण्यगुहागृहावनिसहासत्काख्मुासिताः ॥ ४ ॥
अन्र बिन्ध्यारण्यगतानां गृहाग्रह्यणामवनिषडां च विन्ध्यगतानां गुहागृदाणामरण्यग-
तानामवनिरटाणां घा भूषणेन कार्यणाप्रस्तुतेन खद्रिनारीणां खनगराणि प्रिदयज्य निशि
गहाग्रहेषु तरुतटेषु च विन्यस्य सकङाभरणानि कृतशरयनानां प्रातस्वदागमनसंभ्रमेण
तत्कर्मकं विस्मरणं भारवश्चात्परिद्यागो वा प्रस्तुतो गम्यत इदयप्रस्त॒तप्र्ंसा ! कार्य
यथाकथंचित््स्तुतत्मे ठं पयोयोक्तमरंकारः ॥
माहास्यख परोऽवधिर्मिजगृहं गम्भीरतायाः पिता
रलानामहमेक एव मुवने को वापरो मादश्चः ।
इत्येवं परिचिन्त्य मा स सदसा गवोन्धकारं गमो
दुगधाग्धे भवता समो विजयते श्रीप्राणनारायणः ॥ ५ ॥
अनरोपमानस गुणविश्लेषग्रयुक्तसादटदयाभावनिबन्धनमुरपर्षं परि वण्यमानसादया-
त्मकः प्रतीपाठकारमेदः । स चोपमावि्येष इदयेके । विच्छित्तिवेलक्षण्यादतिरिक्त
एवेल्यपरे ॥
त्वत्तो जन्म सितांड्ुरोखरतनुज्योत्ल्ानिममासमनो
दुग्धाम्भोनिषिमुग्धवीचिवख्येः साकं परिकीडनम् ।
संवासः सुररोकसिन्धुपुरिनि वादः सुधांशोः करैः
कृसानोङूवङ्मानमश्चतुतमां देव खदीयं यश्च: ॥ ६ ॥
अत्र यश्चसति धवेखतातिशयसतद्र्मिसंबन्धप्रयुक्तत्वेन कथित इति समस्य विषयः ।
अंडङृतश्वन्दे तत्छतश्च भगवति भगवत्छतश्च राजनीखेवयुत्तरोत्तरसुपचीयमानो राजगत
उत्करैः भरती्यतत इति सारनिषय्ः ॥
आबघासरकान्निरस्यसितमां चोरं रसाकाह््या
ुङ्कायावशतां तनोषि कुरुषे जङ्घारुखरक्षतम् ।
| 1 8
देषैनगुदाग्शक्षाश्चत्ार उष्ासिताः । अतस्तवे वीरतां अमी चयं ढं ब्रुम इद्धः ।
ऋीडायां तथा कृतं श्रुता रात्रवः पलाय्य विन्ध्यप्रदेश्च संगता ति भावः" इति तत्र
नागे शभछ््याख्यानम्. १, वामानां शान्रुणाम्. (ततक्षे) अलकां नगरीमिरेषम्, चोरं
दे शविरेषम् , रसाया भूमेः, लङ्काया नयरीविरोषस्य, जह्राखस् वेगवतो लारदेखस,
कमश्देय अरति; अथ च वामानां ज्नीणाम्. (ततक्षे) अरूकांशूर्णङ्न्तरान्, चोरं वल-
विशेषभ्र, रसख शशङ्गारसख, अरं कायावश्छतामयर्थ तासां ` दरीरस्यावशताम्,
योकैलाषे च क्षतं नखक्षतं ङुर्षे कामदालनोकषवात्, भरयङ्ग समरङ्गिषु,
८. यु.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
टम् काव्यमाखा |
पर्यज्ग परिमर्दनिदंयमहो चेतः समारम्बसे
वामानां विषये नपेनद्र भवतः प्रागर्भ्यमलयद्भुतम् ॥ ७ ॥
अत्र परकरतधर्भिगतयोः भ्रकृताप्रछतयोः प्रकृतयोरेव वा दृत्तन्पयोः शध्पः। भच
धट स्थरेषु शाब्दनानात्वनिबन्धनो द्योश्वा्थनानत्वनिषन्धनः । द्रागप्येवा शब्दा.
कारातिति षाः । आयो जतुकाएटन्यायेन शब्दश्षणाच्छन्दाठ कारः, दितीयस्त्पे करन्तग~
तफलद्रयन्यायेनार्थश्टेषणादथाङंकार एति नव्याः ४
देव सवां परितः स्तुवन्तु कवयो सोमेन कं तावता
स्तव्यस्तं भवितासि यस्य तरणश्चापप्रतापोऽनिश्चम् ।
क्रोडन्तः कुरुतेतरां वदुमतीमाश्षाः समारिङ्कति
द्यां चुभ्बत्यमरावती च सहसा गच्छलयगम्यामपि ॥ € ॥
अचर भतापगतः परथिन्यादिसंमन्धो लिप्विरोपायन््छिपतत्तसयाधारणरिन्ेपणाभिन्य-
कामुकयृतान्ताभिक्नतया स्थित्त इति समासोकिः कायरूपधर्मप्रयुकदुद्साधारण्येन धिषे
प्रणसाम्यमाङम््य प्रषृता \ सा च निन्दोत्थापक्रखाद्याजस्तुतती गुणः ॥
कोकानां विपदं धुनोषि कुरुषे संभ्तिमद्युकरा-
मितयस्पेतरजल्वितेजेडभियां भूषारु मा गा मदम् ।
यत्कीतिंसतव वहमा ख्घुतरमह्याण्डभाण्डोदुरे
पिण्डीकृत्य महोत्रतामपि तनं कष्टेन हा वर्तते ॥ ९॥
त्रापि प्रागत् । परं त्वाधारधेयान्यतरविस्तृतलसिद्धिफटकान्यतरन्यूनतवकःपना-
त्माधिकालकारोऽपि तस्यां युणः ॥
क्षोणीं शासति भय्युपद्वरूषः कस्यापि न खादिति
मरो व्याहरतो वचस्तव कथं देव प्रतीमो वयम् ¦
त्यक्षं मवतो विपक्षनिवहेधायुततद्धिः क्षा
यद्युष्मतछुरुकरोदिमूरपुरुषो निर्िद्यते भास्करः ॥ १० ॥
इट लधिकसमासोकिम्यामनालिङ्गितेव खा [व्याजस्वुतिः] ॥
आखादेन रसो रसेन कनिता काष्येन बाणी तया
लोकान्तःकरणागुरीगरसिकः सभ्यः समा चायुना ।
दारिद्यानद्दक्मानजगतीपीयूषधाराधर
क्षोणीयाभ तथा भवांश्च भवता भूमण्डकं मारते ॥ ११॥
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
प्राणाभरणम् | ८२
मालादीपकमेतदिति भाः । दीपक सादृद्यमूलकतानियमत्र मारादीपकमपि
त्वेकावलीमेद इवि दु वयम् ॥ |
अम्लायन्यदरातिकेरवकुखन्यम्छासिषुः सखरं
देन्यध्वान्तकदम्बकानि परितो नेश॒समां तामसाः ।
सन्मागः प्रसरन्ति साधुनशिनान्युह्ासमातन्वते
तन्मन्ये भवतः प्रतापतपनो देव प्रभातोन्सुखः ॥ १२ ॥
इद रूपकनिष्पादितलिज्गकमनुमानं निमित्तविरदादुस्परेक्षाया अयोगाद्राचकमयुमि-
तिपरम् ॥
उदिताः कबरीभरं विवठिताः पशव्यं न्यकृताः
पादाम्भोजयुगं रुषा परिहृता द्रेण वेखश्चरम् ।
गन्ति त्वरया भनतिभरक्ष्मापाख्वामभरुवां
यान्तीनां गहनेषु कण्टकचिताः के के न मूमीरुहाः ॥ १३ ॥
अत्रे ण्टकचितत्वेन कबरीभ्रदणदेः संकीर्णत्वत्कायधमीन्तरा संकीणश्चदसाधारः
ण्येन विरोषणसाम्यमारम्ब्य रन्ता समासोक्तिः ॥
दृष्टिः संभृतमङ्गख बुघमयी देव त्वदीया सभा
काव्यस्याश्रयभूतमासखमरणाघारोऽषरः सुन्दरः ।
कोषसतेऽरानिमूरुदारधिर्पेण खन्तं तु सोमास्पदं
राजनरूनमनूलविकरम भवान्सर्वमहा म्बनम् ॥ १४ ॥
- अच्रोसक्ष्यमाणसर्वग्रदाखम्बनत्वसख समानाधिकरणे धर्मेषु तत्तद्रहाधिताहकतेष
विशेषणीभूतेसत्तद्रहैः सह विषयस्य राज्ञो कल्याणाश्रयत्वादिषु विशेषणानां कत्याणादीनां
श्ेषेणामेदकतपादनद्वाय तादश्धर्मसाधारणतासंपत्तो तजिमित्तकोत्मक्षासिद्धिः ४
खष्टः खष्टिसुवा पुरा किरु परित्रातु जगन्मण्डरं
त्वं चैण्डातपनिदयं तपसि यज्वाखजनटारैः करैः ।
संरम्भास्णरोचनो रणभुवि प्रातुकामोऽधुना
जानीमो भवता न हन्त विदितः श्रीकामरूपेश्वरः ॥ १५ ॥
१. उदाहूतोऽयं शोफो रसगङ्गाधरे अ्रथमानने. “उल्धिप्रा उश्नतीश्षताः । विवेङिता
वकीकृताः । न्यक्षृता भधरीृताः । प्रहणे हेतुं विरोषं कण्टकचिता इति । कण्टक
व्याप्ता इद्य्थःः इति तत्र दीका, २. अरणः सूयः. ३. अश्निर्वजम्, अदगणनाथां दु
दानिरिधेव, ४, भिषणा बुद्धिः, भिषणो गुरः, ५. हे पू.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
८४ काव्यमाल ।
अत्र राजवेणनाङ्गत्वैन रवैभयोत्पादने वण्यत्वेन प्रस्तृते साक्षात्तदनतुगुणत्वेनाप्रस्ततेन
भरस्थानेन साक्षात्तदनुयुणं रिपुकर्वेकं सूयमण्डलमेदनं कायं गम्यते ॥
आयाता कमखसनस भवनाद्रटं त्रिरोकीतङं
गीर्वणिषु दिनानि कानिचिदद्ो नीला पुनः केतुकाव् ।
आन्ता भूवर्ये महाकविकुरोपासया तवास्यग्बुजे
राजन्संप्रति सत्यधामनि गिरां देवी सुखं वर्तते ॥ १६ ॥
अधैकसखयियद्यनिकाधारसंबन्धादयायः । तत्र प्रथमयरणगतमयिकरणमार्थं विण्छे-
पावयिकपशचम्या विष्ेषसोपश्टेषपेक्षतेनोप्टेधि कायिकरणस्याक्षेपगम्यत्वात् । सलयधाम-
नीति श्टेषभित्तिकामेदाभ्यवस्ननेन सुखस्य सदयोकतासिद्धौ खखवतनतिद्धिः ॥
विद्रहैन्यतमच्चिमूिरथवा वेरीन्दर्वशारवी-
दावाभिः किमह महोल्वख्य्चःरीतां्ुदुगधाम्बुधिः ।
किं वानेक्जभुजंगदष्टयनिताजीवैतुरेवं गणां
केषामेष नराधिपो न जनययस्पेतराः कस्पनाः ॥ १७ ॥
अभे कोटीनामायोपान्तरमलकत्वादरम्परितसंशयः स॒ चादार्थः, मृकारोपस् तथा.
त्वात् । कवाविव कविनिबद्धप्रमानेन्तरेऽप्याहायुद्धरनिरोध।त ॥
मदन्ति मददन्तिनः परिखसन्ति वाजिव्रजाः
पन्ति विरुदावहीमहितमन्दिरे बन्दिनः ।
इदं तदवधि प्रभो यदवधि प्रबृद्धानते
युगान्तदहनोपमा नयनकोणशोणद्युतिः ॥ १८ ॥
अघर सुख्यार्थस्य राजविषयायाः कविरतेश्पकारकस्य यदैव तव कोपोदयसदवे तव
षा संपदो भस्मसाद्धविष्यन्तीति वस्तुन उपकारिका नेयनेकोणदोणधुतेयुगान्तदह-
पमा \॥
मयि त्वदुपमाविषो वसुमतीश्च वाच॑यमे
ने वणेयति मामयं कविरिति कृषं मा थाः |
चराचरमिदं जगलजनयतो विधेमीनसे
पद् न बिदधेतरां त्तव समो द्वितीयो नरः] १९ ॥
व तत्समोऽन्यो नास्तीति ्रययादुपमानङमोपमा व्यक्ति श्र्वः । स्वयैव सा
कितिति कितिति
१. सूयः, २, जीवनौषधभू,
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
प्रणाभरणम् । .
म्यद्याप्रतिष्ठानान्नेयुपमा । अन्यथा व्यतिरेक्रस्ापि ततवापतेः । " दडोन्तो मरिससि
कृटकककिओआई केअहइवणाईं । माकूश्कुञमसरिच्छ भमर भमतो ण पवेसि ॥ इद्र तु
न प्राप्यसीत्युक्त्वा कचित्त्वदगो चरे स्थरे भविष्यतीति प्रतीतेः सादश्यप्रतिष्टानाह्षो-
पास । तसादसमाकार एवायमिति तु नव्याः ॥
भुजभ्रमितपद्िशोदरितदप्तदन्तावङं
भवन्तमरिमण्डरुक्रथनं पदयतः संगरे ।
कराल्कुलिशाहतिस्फुरविभिनविन्ध्याचरो
न कख हृदयं ज्ञरियधिर्रोह जम्भाहितः ॥ २० ॥
अवे स्रणालकारः परंतु लक्ष्यः ॥
यमः प्रतिमहीभतां इतवहयोऽसि तत्नीवरतां
सतां खट युधिष्ठिरो धनपतिषेनाकाह्िणाम् ।
गृहं चरणमिच्छतां करिश्चकोशिभिर्निरमितं
त्वमेक इह भूतठे बहुविधो विधात्रा कतः ॥ २१ ॥
अचर कविना यमत्वादिना सूयेण राज्ञो रूपवतः करणाद्ूपकेण विपक्षभूपाङादीनामे-
तसिन्नागते यमत्वादिना भन्तेरपि संभवाद्धान्तिमता तैरेवनिकरैमेहीतृभिरनेकैषैमेरु-
खनादु्टेलविदेषेण च सदह संकीर्णोऽपि संबरिथषषटयन्तमेदभ्रयुक्तवण्योनेकेविधत्वक
रषेखः ॥
90111108111 €8001९8
द्विनेन्न इव वासवो मितकरो विवखानिव
द्वितीय इव चन्दमाः भितवपुर्मनोभूयि । `
नराङृतिखिम्बुविगुरुरिि क्षमामागतो
, जतो निखिरभूजरजेयति कामख्पेश्वरः ॥ २२ ॥
अत्र राजगतानां हिने्नत्वादीनां बासवादितादातम्यविरोधिनां विरो धनिवरतनाय विष.
यिषु वासवादिष्वारोपेण साधारणीकरणत्तन्निमित्तकोस्ेक्षा । सा चेह भारकूपा । न
चातरोपमा शक्यरूप्रणा । द्विमेत्रत्नाधुकेर्मिष््रयोजनक्ृत्वापत्तेः । न त्रोपमानिष्पादकं
तेषां साधारण्यं तदभावेऽपि परमैश्वयादिभिः अतीयमनेस्तया निष्पत्तेः । अडुन्दरत्वेनो-
पमानिष्पादकतया कनैरनभितरितत्वाच । एवं द्वितीयादीनां चन्दरादिष्वारोषोऽप्युपमार्यां
सव्यामन्थेक एव स्यात् ॥ ` ॑
भअन्विष्यन्मरिष्यक्सि कण्टककलितानि केतकीवनानि । माठतीङ्ृद्धमपदश भमर
अमन प्राप्यसि ॥ एत्यस्य छाया, २. इन्द्रः, २, देशानाम. ४, फवेरः, ,. |
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
८६ काच्यमाड |
दीननते दयाद्र निखिढरिपुकृठे निया किं च मद्री
काव्याङापेषु त्कप्रतिवचनविधो ककंशलं दधाना ।
टञ्धा धर्मेष्वलुञ्धा वदनि परविपदशने कांदिरीका
राजत्नाजन्मरम्य स्फुरति बहु विधा तावकी चित्तवृत्तिः ॥ २२ ॥
अत्र विषयनेकतश्रयुक्तवित्तदततेरेकनिधत्वमि्युदेखः । तत्र च तदीयचित््ृत्तित्वे-
नैकताध्यवसानं त्नम् ॥
देवाः के भवैदेवाः समिति मम गरः सन्तिके वा पुरता
देवं जस्पन्ति तावरतिमटषतनावर्तिनः क्षत्रवीराः ।
यावन्नायाति राजन्नयनविषयतामन्तकत्रासिमूर्ते-
मुग्धासिणदुग्बा्चनमसृणरुचिस्तल्छृपाणो भुजंगः ॥ २४ ॥
अचर शुद्धपरम्परितरूपकम् ॥
पराचीसंध्याससुचन्महिमदिनमणेमीनमाणिक्यकान्ति-
ज्वीखमाटा कराला कवलितिजगतः कोधकालानरुख ।
आश्ाकान्वाप्दाम्भोरुहतकरुविगर्न्मञ्चसाक्षःरसाभा
सा भाति क्षोणिरशोभाकरण तव इसोः संगरे शोणिमश्रीः ॥ २५॥
भत्रापि तदेव परंतु मारत्मकम् ॥
त्वां स॒न्दरीनिवहनिषटरषे्यगर्व-
निवीस्नैकरसिकं समरे निरीक्ष्य ।
का वा रिपृक्षितिभतां बत राजरश्ीः
खलामिनतत्रमपरिस्छलितं बभार ॥ २६ ॥
५.६ दात्रणा राभ्यरक्ष्मस्त्वां भ्रपतिति विवक्चितोऽथैः पातित्रद्यस्खटितरूपेणाभिहित
इति पर्यायोक्तम् । तश्च राञ्यख्कषम्या नायिकालसिद्छर्थं समासोकतिमयेक्षत इति सा
{तत्र गुणः ॥
नासत्ययोगो वचनेषु कीत तर्थाजजनः कर्मणि चापि धर्मः।
चित्ते अगत्माणमवो यदास वशंवदासे कडु पाण्डुपुत्राः ॥ २४७॥
१. दैदयाः. २. बहुवचनम्. ३. असघ्यस्य योगो न; (पञ्चे) नासत्यौ नङरूसष्ट-
देवो. ४. शतो मध्यमपाण्डवश्च. ५, धुषिष्टिरोऽपि. ६, परमेश्वरः; (पक्षे) जगसाणख
पवनस सुटुभीमः.
90111109111 €8001९8
(21 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
्रणाभरणम् | ८५७.
अच्र पाण्डुपुत्रेषु विषयेषु राजवश्चवदतादत्म्योत्रेक्षायां राजाभितखकषपो विषयिधमः
शेषेण विषयाणां तदाधितानां चासरलयाभावश्युक्कगुणपु्यपरमेश्रराणाममेदसंपादनदार।
विषयसाधारणीञ्चतः ॥
मन्थाचरुभमणवेगवशचंवदा ये
दुग्शभ्बुधेरुदपतन्नेणवः सुधायाः ।
तेरेकतागुपगतैर्विविधोषघीभि-
धोता ससञे तव देव दयादगन्तान् ॥ २८ ॥
अन्र दगन्तेषु न केवल संजीवकलादयोऽगृतमाधघ्रगुण एव कयेद्ुबोधयिपिता अपि तु
निखिलजनवस्नीकारत्वादयोऽन्येऽपीति छथाक्णेष्वोषधीसंसमोऽतिश्चयार्थमुपातः ॥
केशेवूनामथ सर्वेकोषैः प्राणश्च साकं म्रतिमूपतीनाम् ।
त्वया रणे निष्करुणेन गाढं चापर जीवा चक्षे जवेन ॥ २९ ॥
अच्र चापकर्षणकायोणानां केशाकरषणादीनां पोवापयविपर्ययात्मनातिश्षयेनानुप्राणिता
सोक्तिः ॥
महेन्द्रवु्यं कवयो मवन्तं वदन्तु किं तानिह वारयामः ।
मवान्सदसेः ससुपासमानः कथं समानलिदश्षाधिपेन ॥ ३० ॥
अनरे ®षोत्थापितच्रिदशत्वसंख्यामादाय व्यतिरेक उपा्तोभयमिमित्तकः ॥
सतु वर्षतु वारि वारिदस््वमुाराश्य रल्वर्षणः ।
स कुट्वरजनीमटीमसस्वमिहान्तभैहिरेव नर्मः ॥ २१ ॥
॥ स एवे परं ठु शेषोऽत्ालुत्थापको निषिध्यमानं साम्य॑च त चाब्दभिति
‡ ॥
कतिपयेरनिरणायि जनापिपसदपरैरुदरद्धि घनापिपः ।
अजनि केवरुमेष गिरां पतिैवि भदेकमते कमतेश्वरः ॥ ३२ ॥
त्र नायं राजा कि घु गिरां पतिरिलयाकायपहतिः । तत्न निषेधभागः परमतत्मोकत्या
पूवोधेन गम्यते । भारोपांदस्तू्राधैन ॥
मकरपरतिमेर्महाभैः किमी रनिभेः समन्वितः ।
केविताख्तकीर्तिचन्दयोस्मिदयोर्वीरमणासि भाजनम् ॥ ३३ ॥
त्र राज्ञो जलध्युपमायाः दब्देनाभिषानेऽप्यङ्ञोपमाभिराक्तेपादेकदेशाविवरतिन्युपमा
तेनोत्तराथ उपमितमाप्त एव । विरेषणसरमासमेधस्य तादात्म्यस्य परकतेऽदुपयोगाच् ॥
१, नोभगरितुभिशः. |
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
< & कृव्यमादस |
90111109111 €8001९8
` पुरः पुरखादरिभूपतीनां भवन्ति मूवहभ भसदषाः ।
अनन्तरं ते श्रक्ुरीविर्काखतन्ति रोषानरविस्पुखिङ्गःः ॥ २४ ॥
सन्न प्रयोजकातिशयङ्ृतः प्रयोज्यरीघ्यातिशयो गम्यः । काय्ारणपीवोपयेमिपथेय-
रूपा चेयमतिशयोक्तिः ॥
सुवनत्रितयेऽपि मामवः परिपूर्णे विबुधेश्च दानवैः ।
न भविष्यति नासि नामवन्ेप यस्ते मजते तुखस्पवम् ॥ २५ ॥
सत्रोपमानटसोपमेति प्रा्चः । असमास्यमरकारान्तरमिति ठु बेयम् ॥
पीयूपयूषकल्पामस्पामपि ते गिरं निपीतवताम् ।
तोषाय कल्पते नो योषाधरबिम्बमधुरिमोप्रेकः ॥ ३६ ॥
अचर संबन्धेऽप्य्स॑नस्ध इदयतिश्चयोकिमेदः । उपमेयोपमानविष्ेषणाभ्यामल्पत्नोदि-
कत्वाभ्यामत्पयापि सह भूयानपि मधुरिमा साम्यं कठ यथरानीशस्तत्र किं चाच्पं भूय-
सेति वैटक्षण्यातमा व्यतिरेकश्च ॥
भासयति व्योमस्था जगदखिटं ङसुदिनी्धिकासयति ।
कीर्तिलव धरणिगता सगरसुतायासमष्ररुतां नयते ॥ २३७ ॥
त्र व्यज्यमानचन्दिकाक्ूपकसंकी्णं उदेखध्वनिः ॥
माग्येन सह रिपृणासु्तिष्ठसि विष्टरत्ुधाविष्टः ।
सहेव पतसि तेषु क्षितिद्यासन सष्युना साकम् ।॥ ३८ ॥
केरीर्वधूनाम्' (२९) इयत्र कर्मणः सद्टोक्तिः ! इद ठु कैरिति विशेषः ॥
त्वयि पराकश्चासनसमे शासति सकं वघुधरावख्यम् ।
विपिने वैरिवधूनां वर्षन्ति विरोचनानि च दिनानि ॥ २३९ ॥
जत्र वषैवदाचरन्तीद्याचारक्रिबन्तेन श्टेषच्छ्ेषमूलिका दस्ययोगिता । रिपुकामिनी-
वणेनविषयत्वेनोपमानोपमेययोदेयोरपि प्रकृतत्वात् ॥ |
अद्िितापकरणमेषज नरनाथ भवान्करसित्तो यस्य ।
तख कुतोऽहिभयं सखादसिरमपि मेदिनीं चरतः ॥ ४० ॥
खन्न शेषमिषेदितसख स्प॑भयाभावसयोपपादकतयोपात्तस्य राजनि मेषजतादात्म्यार-
पस्यापयुपपादकृतया स्थितं राजसंबनिधिनि द्विषदपकरणसूपे धर्मे छेषनिवेदितसपेतापकेरण-
तादात्म्यमिति प्रथमचरणे श्छिष्टपरम्परितङ्पकं तृतीये ठु शेष एव्र ॥
कुवरूयरक्ष्मीं हरते तव कीर्तिसन्न किं चित्रम् ।
यस्मान्निदानमसा लोकनमस्याङ्धिपङ्कनो हि भवान् ॥ ४१ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
प्राणाभरणम् ।
90111109111 €8001९8
अनत्रोत्पादकसमानगुणत्वादुलाद्स्योत्पादकभावसंसगाचुरूपः समाङकारविरोषः ।
ेषश्ासिन्गुणः ॥
दृष्टः सदसि चेदुप्राशचन्द्रचन्दनचन्दरिकाः ।
अथ तं संगरे सौम्याः रोषकाखनलसयः ॥ ४२ ॥
अत्र दष्टः सदसीति वाक्ये त्मिदयस्यापकर्षणात्, अथ त्वं संगर इयच्र च त्वमिदय-
स्यावर्वनाद्राक्ययोः पदविनिमयार्माङुच्छारः पूवां । उत्तरार्धं पकृतानेकधर्मसबन्धा-
तस्ययोगिता । उपमेयसयोक्कृष्टगुणत्वसिदधय उपमानख तद्विरुद्धगुणकल्पनात्मकेनाङ-
कारान्तरेण दाबलिता ।
अपारे खट संसारे विधिनकोऽजनः कतः ।
कीत्य निर्भरुया भूप त्या सर्वेऽजुनाः ताः ॥ ४३ ॥
दृह शटषमूखो व्यतिरेकः ५
दघीचिवङिकर्णेषु हिमदहेमाचरग्धिषु ।
अदातृत्वमयेभै च इष्टे मवति भासते ॥ ४४ ॥
अत्रापि सेव तथाविधा । यथासख्यसंकरस्तु विरोषः १
शासति तयि हे राजन्नरसखण्डावनिमण्डरुम् ।
न मनागपि निश्िन्ते भण्डरे शचुमित्रयोः ॥ ४५ ॥
इहापि तुल्ययोगिता मिन्रशब्दश्ेषोत्थापिता व्याजस्तुतिश्च ॥
भानुरभियमो वायं बिः कर्णोऽथवा शिबिः ।
परत्म्थिनोऽभिनश्वेत्थ त्वयि यान्ति विकस्पनाम् ॥ ४६ ॥
दद तु संश्रय उष्टेखाङिद्धितः ॥
कमलवासकासारः क्षेमाधृतिफणीश्वरः ।
भवान्कुवरूयसखेन्दुरानन्द्यति मानवान्. ॥ ४७ ॥
इद श्छिष्टपरम्परितं रूपक मालारूपम् ॥
गगने चन्दिकायन्ते हिमायन्ते हिमाचले ।
पृथिव्यां सागरायन्ते मूपारु तव कीर्तयः ॥ ४८ ॥
इह मारोपमालिद्गित उेखः ॥
[0 1 ए 9 शा त [1 = पिरि णीध णनिणणनििोषणिकणयषिभ किवन्ययेभेनन ॥)
१. कमला रक््मीः, पद्मानि च, २. क्षमा भुमिः, कान्तिश्च, ३. कुवलय भूमण्डलम्;
उत्प चं
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
९० कावयमाञ् |
90111109111 €8001९8
मृगतां हरयन्मध्ये वृक्षतां च पटीरयन् ।
नक्षत्रतां महीपानां लमिन्दवसि भूपते ॥ ४९ ॥
। इद "र माकार्पोपमा । आचारक्षियन्ताच्छतरि रूपाणि । तिरि चेक्रम्
रृन्द्बसि। ॥
मध्ये सुधाससुद्रम्य सितामयगृहोदरे ।
र्णन्दु विष्टरे देव खातं योग्यास्तवोक्तयः ॥ ५० ॥
अन्न याणां सुधाघमसृद्रादीनां विरोषणविरेष्यभावेन मधुरिमणि परां काष्रामधिषूे
सदीयोक्तिपदसंबन्धो युक्तो न तु विद्यकल्िति इयतिश्चामकासद्विशेषणनिषन्भनः
धरोढोक्तिः ॥
जमृतण्हरीचन्द्रज्योत्क्ञारमवदनाम्बुजा-
न्यधरितवतो निर्मयोदपरसादमहाम्बुधेः ।
उदभवदयं देव तवत्तः केथं परमोस्रणः
प्ररयदहनञ्वाखजाखङखे महसां गणः ॥ ५१ ॥
अत्र कारणयुणविरदखगुणसख का्यसयोततत्िषमादंशारः । अगरतरदयीदीनां त्रया-
गामधरीकरणात्मना व्यतिरेकेण संजीवकतलपरमभीतरतेषिद्चद्लसौन्द्ीमाभतिशयो
गम्यते । एवमेष प्येषु संभवन्तोऽप्यन्येऽखकाराः स्फुरत्वान्न विवेधिताः । सदृदयानां
भीलावर्यकं फिंचि्याल्यातमन्यतत तैरेनोष्ठासनीयमियरं पठवितेन ॥
तेख्ङ्गान्वयमङ्गलाख्यमहारक्ष्मीदयारुङितः
श्रीमसपेरमभद्भसूनुरनिशचं विद्रछरुटंतपः ।
संतुष्टः कमताधिप्य फवितामाकण्यं तद्वनं
श्रीमदण्डितरालपण्डितजगन्नाथो व्यधासीदिदम् ॥ ५२ ॥
दोदेण्डद्वयकुण्डठीडतरुसत्कोदण्डचण्डा्ग-
घ्वतोदृण्डविपक्षमण्डरमिह लां वीक्ष्य मध्येरणम् ।
वरद्राण्डिवपुक्तकाण्डवर्यज्वाखवठीताण्डव-
अदयत्खाण्डवरृष्टपाण्डवमहो को न क्षितीशः सरत् ॥ ५३ ॥
भन्न सरणारुकारः । भावं हति तु ने भामिन्धतम् । सादद्यमूरकतवातन्मुरुकतवाभ्पां
भावत्वाङकारतवयोरिह व्यवस्थितेः शन्दनेदयत्वाश्च ॥
इति पण्डितराजश्रीजगक्षाथविरचितं भ्राणाभरणं तक्छृतयैवे टिपण्या समेतं समक्षम् 1
#
१, भ्रन्यत्तमाप्यनन्तरमयं ऋलोकोश्लुभरित शवासाति, भामिनीविलासादश्ष्यत्र
केनच्रिसक्षिपः खाद्
(201 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
वैराग्यश्चतकम् । ९१
श्रीमदप्पयदीक्षितविरचितं
वेराग्यदातकम् ।
आसे कश्चन मि्चुः संगरृहन्नव्ययानि ईच ¦
म ममेत्यव्यययुगरं याचामस्तं किमस्त्यन्यत् ॥ १ ॥
धीसचिवं धेयेबरु संकस्पविरोषि चान्तिधनम् ।
विश्चत्रयविषयमिदं वैराग्यं नाम साभ्राञ्यम् ॥ २॥
राज्ञो बिभेति खोको राजनः पुनरितोऽपि वैरिभ्यः।
आ बरह्मणः कृतान्तादकुतोमयमस्प्रहाराज्यम् ॥ २ ॥
१, अप्पयदीक्षितसहोदरस्याप्ययदीक्षिततखेव वा पत्रेण नारायणदीक्षितपुत्रेण
नीलक्ण्ठदीक्षितेन नीलकण्ठयम्पूप्रारम्मे "अषटर्निददुपस्छृतसप्तराताधिकचतुःसहघेषु
(४५७३८) । कठिवर्षेषु गतेषु ग्रथितः किल नीखकण्टविजयोऽयम् ॥" इति खम्नन्थनिमोण-
मयो छिखितः. अथोत् १६३४ मिते लिस्तसंवत्सरे नीलकण्ठचम्पू रचित . तस्मात्स
स्तसंवर्सरीयषोडररातकसमाप्यासन्नसमये श्रीमदप्पयदीक्षित आसीदिति ज्ञायते. नीट-
कण्ठचम्पुप्रारम्भे 'लीलाटीडपुराणसूक्तिदाकलावष्टम्मसं मावनाप्यसश्रुतिसेवुभि; कति-
प्ये्नति कलो सान्द्रताम्. । श्रीकण्टोऽवततार यस्य वपुषा कल्व्यात्मना वाध्युतः
श्रीमानप्पयदीक्षितः स जयति श्रीकण्ठवनिद्यागुहः ॥' इयप्पयदीक्षितप्रशं सापरं पं वर्तते.
अप्पयदीक्षितकृता बहवो भन्थाः सन्तः, तन्मध्यादद्यावयि ज्ञाता म्न्धस्तवेते-(१) स~
स्मार्पणस्तुतिः, (२) उपकमपराक्रमः, (३) कुवलयानन्दः, (८) चतु्भतपारसंम्रहः (नय-
मज्ञरी), (५) चन्दरकुरस्तुतिः, (६) चित्रमीमांसा, (७) दशङुमास्वरितसंक्षेषः,
(८) नामसंग्रहमाला, (९) बरह्मतकंसवः, (१०) भक्तिशतकम् , (११) भारततातर्थसं-
अदः, (१२) मध्वमतविष्वंसः, (१६) रलत्रयपरीक्षा, ( ४) रसिकरश्चनी (कुबस्या-
नन्द्रीका), (१५) रामायणसारस्तवः, (१६) वरदराजशतकम्, (१७) वादनक्षत्रमा-
लिका, (१८) विधिरसायनद्चखोपजीविनी, (१९) वीरथेवम् , (२०) इत्तिवार्तिक्म् ,
(२१) बेराग्यदातक्म्, (२२) चब्दभ्रकाराः, (२३) शारीरकन्यायरक्षामपिः, (२४) गि-
बकणामतं सटीकम्, (२५) शिवतत्त्वविवेकः, (२६) शिवादिखमणिदीपिका, (२७)
शिवाद्रैतनिणैयः, (२८) विवा्चैनचन्धिका, (२९) सिद्धान्तञेश्षसंमहः (३०) हरिवंश-
सारचरितम् , आचारनवनीतकतौ अप्ययः, गोरीमायूरमाहारम्यकती अप्पादीक्षितः, शब्द्
रननावटीकतौ अप्पासूरिः, एते त्रयोऽप्यप्पयदीक्षिताद्धिचाः, २. श्वानं बैराग्यमैश्वयं तपः
सदं क्षमा धविः । दटुत्वमात्मसेबन्धो श्यधिषटातरत्ममेव च । अव्ययानि दरोतानि नियं
तिष्टन्ति शंकरे ॥' अत एव द्दशाव्यय इति शिवस्य नामापि, कङ्करीकजटारीररे-
रिष्टाणदश्चन्यमाः" इति रिवपयोयेषु शब्दार्णवः,
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
९१ कल्यमाञख ।
90111109111 €8001९8
मिक्षाप्रदा जनन्यः पित्रो गुरवः कुमारकाः शिष्याः ।
एकान्तरमणहेतु : शान्तिदेयिता विरक्त ॥ ४॥
ये न किमपि चेष्टन्ते कार्थप्रतिकायंयोर्विरहाद् ।
सन्तस्त एव मुक्ताः संदेट् गोतमः साक्षी ॥ ५॥
पततु नभः स्फुरतु मही चरन्तु गिरयो मिरन्तु वारिषयः ।
अधरोत्तरमस्तु जगत्का हानिवीतरागसख ॥ ६ ॥
के चोराः के पिद्युनाः के रिपवः केऽपि दायादाः |
जगदखिरु तस्य वदो यसय वहे यादिदं चेतः ॥ ७ ॥
विषया उपतिष्ठन्तां विषयेव समवयन्तु करणानि ।
आन्तरमेकं करणं शान्तं यदि का ततश्चिन्ता ॥ ८ ॥
किं विषयान्परिददं वस्तव्यं मेस्कद्रेष्वबुभेः ।
नद्यद्धिरनासेक्तं षाठुषु रोदन्ति पद्मानि ॥९॥
अज्ञानमिह निदाने भामरपं जननेमेव भवरोगे !
परिपाकः संसरणं मेष्ये नैष्ठिकी शान्तिः ॥ १० ॥
खेनोपञुक्तमथं सुकरजातिसरो मनुष्य इथ ।
दूरे जुगुप्समानो धीरो वैराग्यमाद्वियते ॥ ११ ॥
शेशवमिव कौमारे त्तरुणिन्नीव स इव वृद्धत्वे ।
न खदते धीराणां कामस चिचेत शान्तौ ॥ १२ ॥
श्चतश्चः परीक्ष्य विषगान्सद्यो जहति कचिर्छबिद्धन्याः ।
काका इव वान्ताश्चनमन्ये तानेव सेवन्ते ॥ १३ ॥
चरमौ मातापितरो चरमा गृहिणी दुताश्वरमाः !
कर्तव्येऽपि पेमणि कथमिह धीरा विरज्यन्ते ॥ १४ ॥
तृणवद्धमन्ति चपलः ज्ञीनामनि चण्डमारते चरति ।
धरणिधर दव सन्तसतत्र न रकिचिलसकम्पन्ते ॥ १५ ॥
१, शदुःखजन्मप्कृत्तिदोषमिध्याल्ञानानसयुततरो्तरापायादपक्वैः" ( १।१।२ ) इति, गं
तमसम्, ९. मनः,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वैराम्यश्चतकम् । ९३
कामिजनपरममोग्ये कामसुखे धारयन्ति बीभत्सम् ।
सन्तः शमञ्ुखरसिकाः सुधाद्यनाः सुकरात इवं ॥ १६ ॥
विक्षेपमान्रभाजो विकासकाष्टागतन्ञानाः ।
खसापि चेष्टितानि खयमीक्षन्ते परस्येव ॥ १७ ॥
अस्थानेऽभिनिविष्टान्मूखानस्थान एव संतुष्टान् !
अनुवर्तन्ते घीराः पितर इव क्रीडतो बाटन् ॥ १८ ॥
पुष्णति पुरुषे सलििरसुप्णति पुष्पं फलं च तरव इव ।
वर्तन्ते सन्तः समसुपकर्तरि चापकर्तरि च ॥ १९ ॥
नित्यानित्यविवेकः सर्वेषां षटषरत्वयोरासे ।
स विवेको यः शान्तिष्कदविवेकोऽन्यः समस्तोऽपि ॥ २० ॥
सनधिगते कामसुखे कारेन यथा प्रवर्तते वरुणः ।
एवं बक्षयुखेऽपि प्रवर्तते कोऽपि माग्यवशात् ॥ २१ ॥
ुत्रगुणाः खातच्ये दारगुणाश्चाधिवेदनावसरे ।
आतृगुणा दायविधो द्रष्टव्या मोक्ष्यमाणेन ॥ २२ ॥
का मे गतिरिति एच्छति चरमश्वसेऽपि यः सार्थम् ।
तस्य जनस्यापि छते पापाः पापानि कुर्वन्ति ॥ २३ ॥
पितभिः कलहायन्ते पुत्रानध्यापयन्ति पितृमक्तिम् ।
परदारानुपयन्तः पठन्ति शाखराणि दारेषु ॥ २४ ॥
शान्तिररुभ्यादुपरतिरपात्रमावः परतिग्रहनिवृत्तिः ।
्ान्तिटबैकतेति च निदृत्तिधमाः कठावेते ॥ २५ ॥ `
नीतिज्ञा नियतिन्ञा वेदज्ञा अपि भवन्ति शसन्ञाः । `
बक्म्ना सपि कभ्याः खाज्ञानक्घानिनो विरखः ॥ २६ ॥ ,
कछिकटुषे मनसि से कथमिव अगदाजेवं रमते । `
च्चुदषे जाभति चन्दद्वितं कृतो यातु ॥ २७ ॥
१, तस्याः सपत्नीसंषादनावेसरे, विवादान्तरफरणकाक इति याभत्; २. विभा
भावधंसरे
९ प्रर शु,
९
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
कान्यमाद्य |
विषयाननुद्कूरुयितुं विषयिणि हृदये विधीयतां यलः ।
दश्चि देयमौषधं को दर्ये दत्त्वा युखी भवति ॥ २८ ॥
दाराः पुत्रेषु रताः पुत्राः पितृषनपरिरहव्यमाः ।
रोदनश्रणा जननी पररोकगतस्य को बन्धुः ॥ २९ ॥
पदयन्ति भ्रियमाणान्मरिष्यतोऽनुमिमते सरन्ति भृतान् ।
कथयन्ते चेवमसशवष्न्ते नित्यवत्त॒ परम् ॥ ३० ॥
कर्हायन्ते मूढाः कः प्रतिभूः श्वः प्रभात इति ।
तस्यामेव रजन्यां कः प्रतिभूः खस्य सत्तायाम् ॥ ३१ ॥
कुल्याः कृता विश्चाखः कुड्थान्युपरेरमिबद्धामि ।
कता बङ्नो महिषाः कृतकृत्याः स इति मन्यन्ते ॥ ३२ ॥
आ भरपदमा शिरस्कं चान्तः कर्मिरमङीमसे वपुषि ।
विफरं गङ्गजरुमपि मद्यघटे दर्भमुष्टियि ॥ ३२ ॥
दण्ड्यं यसयुसहेतोः पुष्णन्ति जनाः कथं तदेव वपुः ।
नटि शकंराभिलाषिभिरिकोः काण्डामि पूज्यन्ते ॥ २४ ॥
प्रायो स॒द्यति चेतः प्राणभृतः प्राणनिर्ममावसरे ।
पुण्येन यदि न सुद्यति पुत्रानेव सरन्मियत्ते ॥ ३५ ॥
शमयितुमोदरमर्भिं संसारास्याग्बुधौ मिमजन्ति ।
दहिनव्यथानिश्ृत्ये नेहि वेडमनि पावको देयः ॥ ६६ ॥
जाहृत्य परित्यक्ता जनयन्त्यथौः सुखाभासम् }
सत्यन्तपरियक्ताः परमानन्दाय क्पन्ते ॥ ३७ ॥
जथोनामधिकानां राज्ञा चौरेण वा नाशः ।
अन्ने सस्वतियुक्ते वमनं वा स्याद्विरेको वा ॥ ६८ ॥
भणमति परिसान्त्वयतिप्िणि]पतति सदा परिमि ।
भाविष्ट इव पिशाच्या पुरुषस्तृष्णावशं यातः ॥ ई ६.1
जननादष्टासितरो पुत्रा जामातरोऽप्ययादष्टाव् ।
कठ्हाडष्टाज्ज्ञातय इति निर्णीते किमेष्टव्यम् ॥ ४० ॥
92111081 €8001९8
(201 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वेराग्यश्चतकम् । ९.५५
खपितुः पररोकाय खयमनुदिवसं यदाचरति ।
क्रियतामिदमुपमानं कि नारं पुत्रवैराये ॥ १॥
अनुगते दारिये किंमनुगतं रक्षणं इष्टम् । |
कामस्यापूर्तियैदि पणं जगदा चतुर्वदनात् ॥ ४२ ॥
न खलु घनत्वं जातियैस्य यदिष्टं तदेव तस्य घनम्
तत्तदिव पामराणामार्किचन्यं धनं विदुषाम् ॥ ४३ ॥
खीक्रियते यदि त्ष्णा खीकतेव्यं जगःसमस्तमपि ।
खीक्रियते यदि शान्तिः खात्मापि खख भवति न वा॥ ९ ॥
यदातारं वश्चयति यत्परिजनमस्य सान्त्वयति ।
यदपन्नपते नान्तमावारमः स कस्य समः ॥ ४५ |
प्रादेशमात्रदरं परिपूरितं कियानयं यन्नः ।
चुरुकेनाम्भः पातुं खनितव्यः कि तरटाकोऽपि ॥ ६ ॥
यामथेमसंस्कारायामद्वयमनश्चनाच सुव्यक्ते |
चारीरे सौन्दर्येऽप्यभिमनिविशन्ते कियन्मूढाः ॥ ४७ ॥
वन्ध्येत्याहृस्रुणीं जरतीति परित्यजन्ति बहुपुत्राम् ।
अभिनिन्दन्यत्पञचतां का गृहिणी कामिनो हया ॥ ४८ ॥
यान्ति श्युचमञ्ृतदारा ढे भार्ये नेति कइतदाराः ।
ते परदारा नेति स्नीभिस्वरप्ा पयामः ॥ ४९ ॥
मदनस्याज्ञाकरणे मन्ये जगद खिख्मेकरूपमिदम् ।
तिश्च इति नरा इति देवा इत्यन्यतो भेदः ॥ ५० ॥
इाकरविमोकेस्थानं मल्मूज्नत्यागदेदावक्किमपि ।
सिय इति विहितं विधिना कियदत्र जना निमज्जन्ति ॥ ५१ ॥
वेदामधीलय बिषिवन्मीमांसिल्वा तदथं च ।
दाराः कर्तव्या इति केनेदं प्रहसर्न कथितम् ॥ ५२ ॥
म खेनोपाज्यन्ते पास्यन्ते प्रत्यहं च खस्थन्ते ।
वामा; लियो विमृटेरुपयुज्ञानाः सुखं विगुणम् सुखं विगुणम् ॥ ५३ ॥
९.६
| 8, 01, 11
१, अबस्यस्य, २. गौतमस्य,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
कब्यिमाख ।
90111109111 €8001९8
अश्नीत पिबत खादत जाग्रत संविशत तिष्ठत वा ।
सङ्कदपि चिन्तयताहः सावधिको देहबन्ध इति ॥ ५४ ॥
किं विजितया प्रथिव्या कि काश्चनभूभृता करस्थेन ।
कि दिव्याभिः ल्ीभिरमर्तव्ये ब्रह्मणा छिखिते ॥ ५५ ॥
जीवति कतिचित्निमिषान्कतिचिपेषु श्रुतीरधीत इवे ।
तावत्सेवाकरुरुयति त्राणि नवानि चातनुते ॥ ५६ ॥
खस्पो जीवनकारूः खसा धीः परिवियः खस्पः |
तदपि तरेम कथंचिचछ्ुतयो यदि नोपजायन्ते ॥ ५७ ॥
कुत आगतं न जनेन वा गन्तव्यमिदमपि न जाने)
संचरसि केदानीं संसारपये महातमसि ॥ ५८ ॥
तमसात्रृताश्चरन्तः सविधे द्रे च नावयन्त्यथान् }
अवयन्ति तु विश्पष्टं तडिताभिहते शिरसि मूढाः ॥ ५९ ॥
निमिषन्यत्र तरुण्यस्तन्र तरुण्यो न निमिषन्ति !
दैदक्षो हि िरोषः खभेः सरग इति किं तत्र ॥ ६० ॥
शोप अनाम वामे ज शाक यनः मेत्रावरुणेः शापो वा प॑ मुनेः |
यदि सङृच्छत्रोरपि मास्तु शक्रपदम् ॥ ६१ ॥
गच्छत्वमरावत्यां गच्छतु चतुराननस्य चा नगरे ।
नावन वत 1 न यदि पुंसा कि साधित भवति ॥ ६२॥
मुक्ता बटवो दाया रुल्धाः पुत्राश्च पौत्राश्च ।
नीतं शतमप्यायुः सत्यं वद मुमि मनः ॥ ६२ ॥
विं्ेषणसमाषान्पर्यन्विषयान्करोति को ममताम् ।
गद्रयदवसापत्नं कः कीणीते धनेरशवम् ॥ ६ ॥
अन्नाभावे स्युः श्ाङिभिरभानि शास्यो ब्ृष्मा ।
वृष्टिस्तपसेति वदनमृत्यवे तत्तपश्चरतु ॥ ६५ ॥
किंन निगृह्णन्ति मनः किन मजन्ते जनाः शिवं शरणम् ।
अमिसंधिभेदभात्रानमोक्षोपाये ने बध्यन्ते ॥ ६६ ॥
॥#
1 नपकन
(201 ८८07८20. ८८८८८८८८
वैराग्यशतकम् †
भोगाय पामराणां योगाय विवेक्रिनां चरीरमिदम् ।
भोगाय च योगाय च न कल्पते दुर्विद्ग्बानाम् ॥ ६७ ॥
जाह्यणचण्डाख इत्याह स॒नियन्महापथिकान् ।
भवमार्ममहापथिकानधिङ्येव भवर्तितं चेतत् ॥ ६८ ॥
एकद्वाः क्षितिपतिषु द्विजा देवेषु पञ्चषा द्ुदिणे ।
एतावन्तो जगति बह्मानन्दाणेवस कणाः ॥ ६९ ॥
अज्ञानेनापिहिते विज्ञाने कर्म कि कुरुते ¦
विकले चक्चुषि तमसा व्यादाय सुखं किमीक्षेत ॥ ७० ॥
अतिकटषमाद्युनश्चरमापातस्फुरणमनमिखाषकरम् ।
अपि इष्यन्ति जनाः कथमवङरम्न्य ज्ञानखद्योतम् ॥ ७१ ॥
अयुतं नियुते वापि प्रदिशन्तु प्राकृताय भोगाय ।
कीणन्ति न विच्वदछेः केवदंयं पश्चषेमढाः ॥ ७२ ॥
यावक्किर चेष्टन्ते तावस्पारो निबध्यते अन्थिः ।
निभृतं यदि वर्तन्ते काटेन संसते पाञ्चः ॥ ७३ ॥
उपरुन्धन्ति श्वासान्सुनयो नाश्नन्ति न पिबन्ति
स्तूयन्ते सुजनैः किः कण्ठे कुर्वन्ति कनकषाशमिमे ॥ ७४ ॥
कामं जनाः संयन्ते केखसविदखसवर्णनावसरे ।
साधनकथनावसरे साचीकुर्यन्ति वक्राणि ॥ ७५ ॥
वङ्गाः कथमङ्गाः कथमित्यसुयुङ्के बृथा देशान् ।
कीडकृतान्तपुरमिति कोऽपि न जिज्ञासते रोकः ॥ ७६ ॥
वक्तव्यो ममकारस्त्यक्तं यदि शक्यते नासो ।
कर्तव्यो ममकारः किंतु स सर्वत्र कर्तव्यः ॥ ७७ ॥
पुत्रा इति दारा इति पोष्यान्मूरखो जनान्नूते ।
अन्धे तमसि निमज्नन्नास्मा पोष्य इति नावैति ॥ ७८ ॥
यच्चिन्तितमथिग्म यच्च विरं चिन्तितं नरके ।
विषयानिरसंसगौन्ममृजे तस्सर्वैमेकपदेः ॥ ७९ ॥
90111109111 €8001९8
2
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
काव्यमाछा ।
बाह्यगतागतकीख भाणस्य श्वासरक्षणा इत्तिः ।
कर्षति ममसो वृर कुर्टेव कुरुलियं सुम्धाम् ॥ ८ ° ॥
अतिगम्भीरमनाविरमक्षोभ्यमदष्टपारमविरद्धयम् ।
अनिररुतरङसंकुरूमैक्षिषि विज्ञानसागरं महताम् ॥ ८१ ॥
धोरं भवमपहातुं केचिदघोरं पपयन्ते ।
संसरणकातराणां संशरणं यामी शक्तिः ॥ ८२ ॥
पायो यदि मोक्तव्यः पडुपतिरेवोपसर्तव्यः ।
न खद्धं व्यतिसच्यन्ते परावः पराशोन संबद्धाः ॥ ८२ ॥
अरूमर्मनुमूताभिमात्रभिरलमस्तु पितृभिश्च ।
भवितव्यं यदि निस्यवदथं मातुः पिुश्चास्तु ॥ ८४ ॥
धन्यास्ते बहुदेवाः सखराभिनि येषां न दुभिक्षम् ।
जातु न जानीमो वयमेकं तं खामिनं पूर्णम् ॥ ८५५ ॥
सन्तु ब्हन्तो देवाः किंतु न तान्रन्तुमीहते चेतः ।
आद्यवदान्यन्यायादन्तकजितमेव चिन्तयेन्मनसि ॥ ८६ ॥
निध्यायसि विषग्रसुखं न ध्यायसि विषममस्य परिपाकम् ।
बन्धुं तमेव चिन्तय बद्धं मोक्तं च यः क्षमते ॥ ८७ ॥
सदनं गुरूपसदरन शरणं पश्चाक्षरीपुरश्चरणम् ।
धनमभिराषनिरोधनमन्ययाश्रमवरतिनां पंसार ॥ ८८ ॥
कौ पितरौ कः पुत्रः कः खामी यः प्रपञ्चस्य ।
प्रत्यस्तमिते मेदे किमिदं किमिदमिति विप्रः ॥ ८९ ॥
स विधि्वतते विदधति स प्रतिषेषो यतो निवर्तन्ते ।
सोपनिष्यद्ुवते दैवाश्मव्षिनो षीराः ॥ ९० ॥
त्यज संसारमसारं भज शरणं प्ितीरमणम् ।
विश्वसिहि शरतिर्चिखरं विश्वमिदं तव निदेशधकरम् ॥ ९१ ॥
मव्यमभव्यं वा नः परङ्िखतु वेषाः सुदुर्मेषाः ।
सव्यमसव्यं बा नः शरणं चरणं महेशस्य ॥ ९२ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
अमृतकहरिः | ९९
वेधाः कथं हरिः कथमिति त॒ प्र्षे वर्यं मूकाः ।
शिवमेकं जानीमो न शिवादन्यं विजानीमः ॥ ९३ ॥
दारुणमसिपत्रवर्नं दारणतममन्धतामिक्षम् ।
का वा ततः क्षतिनेः दैवा वयमा चतुवैदनात् ॥ ९४ ॥
कृतदीक्षो बोरमखे कुख्कूटसो भरद्वाजः ।
विद्येश्वर षु कश्चन पितामहो न इति विक्षम्भः ॥ ९५ ॥
करटः कदापि मास्तिति ककितशरीखधयोः शिवयोः ।
अहमस्म्यहमसीति प्राठः कर्हो मम त्राणे ॥ ९६ ॥ `
नरकायापि नं मोगान्नराधेमायापि नान्थसुरान् ।
मन्यन्ते कतिचिदमी महिश्चरमाभिता योगम् ॥ ९७ ॥
ज्ञातु हठं विषयं श्रोतुं मन्तुं गृहीतुमात्मानम् ।
बरसा यदि न हि घटते तत्साधयताविसुक्ताय ॥ ९८ ॥
सास्यं योगं निगमा सक्तिः कमं प्रतीतिरिति ।
एकत्र सकलमेतत्केवमविमुक्तमेकत ॥ ९९ ॥
बद्धः कस्ते वक्ष्यति मुक्तो सुरि विजानाति ।
यास्यसि चेद विसुक्तं ज्ञास्यसि विश्वेश्वरस्य सुखात् ॥ १०० ॥
न गृहीतं श्रुतिद््दयं नचन गृहीतं परिष्व हदयम् ।
इच्छामि च धाम परं गच्छामि तु विश्वनाथपुरीम् ॥ १०१॥
इति भ्रीमदप्पयदीक्षितविरचितं वैराग्यशतकं संपूणम् ।
[ पौण मरगी 00
पण्डितराजश्रीजगनाथकृता
अश्तलहरिः ।
मातः पातकपातकारिणि तव प्रातः प्रयातस्तरं
यः कारिन्दि महेन्द्नीख्पटरुक्िगधां तनुं वीक्षते ।
तस्यारोहतवि कि न धन्यजनुषः खान्तं नितान्तोह्स्ष-
त्रीखम्भोधरबृन्दवन्दितरुचि्दवो रमबहमः ॥ १ ॥
१, यमुमास्तुतिरूपोऽय भ्रन्थ
१००
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
काव्यमार् ।
नित्यं पातकमभङ्गमङ्गर्जुषां श्रीकण्टकण्टसिपां
तोयानां यमुने तव सवविधो को याति वाचारुताम् ।
येषु द्वागिनिमज्य सज्तितरां रम्भाकराम्भोरुट-
स्फूजचामरवीजितामरपदं जेतु वराको नरः ॥ २ ॥
दानान्धीकवगन्धसिन्धुरषरागण्डप्रणारीमिर-
द्ज्ञारीसुखरीङृताय नृपतिद्वाराय बद्धोऽञ्जलिः ।
त्वले फरमूलशक्षाष्िनि मम -छाष्यासुरीकर्वतो
वृतिं हन्त मुनेः प्रयान्तु यसुने चीतज्वरा षासराः ॥ २ ॥
अन्तमक्तिंकपुल्लमल्ञिम बहिः क्जिष्ेन्द्रनीटग्रभं
मात्मे सुदमातवनोत्ु फरुणावत्या भव्याः पयः ।
यद्रपद्वयधारणादिव ग्रृणामा चूडमामजतां
तच्कारं तनुतेतरां हरि्ट्रयाकारायदरां तनुम् ॥ ४ ॥
तावत्पापकदम्बडम्बरमिद् तावक्छतान्ताद्धयं
तावन्मानसपद्मसश्चमि मवभान्तेमक्ानुस्छषः ।
यावह्ठोचनयोः प्रयाति न मनागम्भोजिनीनन्धुजे
गत्यसुङ्गतरङ्गमङ्किरुचिरो वारां प्रवाहसरव ॥ ५ ॥
कालिन्दीति कदापि कोतुकवश्चास्व्नामवणोमिमा-
न््यस्तानारुपतां वणां यदि करे खेरन्ति संसिद्धयः ।
जन्तध्वोन्तकरुकोन्तफारिणि तव क्षिप्तापूते बारिणि
जातानां पुनरन्वहं स महिमा केनाधुना वण्यते ॥ ६ ॥
खणेस्तेयपरानपेयरसिकान्पाथःकणासे मदि
महान्नान्गुरुतदखपगानपि परित्रातु गृहीतव्रतः ।
परायश्चि्तकुरेरछं तदधुना मातः परेताषिप-
भरोदादंृतिष्ारिङुृतियुबाममे तव स्रोतसाम् ॥ ७ ॥
पायं पायमभरायहारि जननि खादु त्वदीयं पयो
नायं नायमनायनीमद्ृतिनां मूतं दोः के्वषौम् ।
90111109111 €8001९8
¬ मि कककनकववकत 1111 |
१. मोकतिकस्मृहवन्मशलम्, जतिश्चनमिदय्थः, २. अहतिनां पापितामनाग्रनीम-
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वक्रोक्तिपश्चाशिका ; १०१
सारं स्मारमपारपुण्यविभवं कृष्णेति वर्णद्वयं
चारं चारमितस्ततस्तव तटे युक्तो भवेयं कदा ॥ ८ ॥
मातवोरिणि पापहारिणि तव प्राणप्रयाणोत्सवें
संप्राप्िन कृतां नरेण सहतेऽवज्ञां कृतान्तोऽपि यत् ।
यद्वा मण्डरुमेदनादुदयिनीश्वण्डयुतिर्वेदना-
शितं तत्न किमप्रमेयमहिमा प्रेमा धदोसपत्तिकः ॥ ९. ॥
संज्ञाकान्तयुते कृतान्तभगिनि श्रीङृष्णनिल्यप्रिये
पापोन्मूडिनि पुण्यधात्रि यमुने काङिन्दि तुभ्यं नमः.।
एवं सरानविधोौ पठन्ति ख ये निलयं गृहीतत्रता-
सानामत्रितसंख्यजन्मजनितं पापं क्षणादुज््षति ॥ १० ॥
अयं पण्डितराजेन ओजगन्नाथक्चर्मणा ।
सवः कडिन्दनम्दिन्या निर्मखो निरमीयत ॥ ११ ॥
इति पण्डितराजश्रीजगन्ाथकतारृतरहरिः समाप्ता
मंहाकविभ्रीरलाकरविरचिता
वक्रोक्तिपश्चारशिका ।
ह्ठभदेवङतया पञिकया समेता ।
वागीश्वरीं नमस्छृद्य गणानां च तथेश्वरम् ।
वक्छोक्तिवणैने रानने पथिका क्रियते छघुः ॥
नयविषयामर्, परोक्षापियर्थः. केदावीं मतिं दशोगोचरे नायं नायं नीत्वा नीला,
१, यमुनाया यमो धात, सूरयश्च पिता, तस्मात्ताववज्ञां पीडां च सहेते २.आभच्ितानि
शसंजञाक्ान्तसुते" इत्यादीनि संमोधनपदानि. तत्संख्यजनितम्. सप्तजन्मङ्ृतमिति याबत्.
सज्ञा सूयेखय पत्री. २.अयं रलाकरमदाकनिः करदमीरदेशोऽवन्तिवर्भेणो राज्यकाठे सथुः.
युक्ाकणः शिवस्वामी कविरानन्दव्धनः । प्रथां रनाकरथागात्सा्नाज्येऽप्रन्तिवर्मेणः ए"
इति राजतरङ्गिणी (५।३९). सवन्तिवरमैराज्यकारस्तु ८५५ मितारित्निसरसव्परादारभ्य
८८४ पयैन्तमासीत् मि
रेषु भ्रषिद्धमस्ति, ४. भदिनाथाद्रहुतरपाचीनो वेह्ठभवेवस्तु लिसन
पूं बभूव. यत एतत्पौतरेण चन्दरादिखपुतेण कप्येनानन्दव्भनङ्तवेवीशेतकस दी
कायां समाप्तौ ववष्ठमदेषायनितशन््रादियादवाप्य जन्मेमाभ् । कम्यदनासार्तयद्वि्ति द्र
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१०५२ कव्यिमाख |
90111109111 €80018
सव्याम्बनमेतदय भवतो निःसह युश्चाम्यहं
सव्यारुं विजदीहि स॒न्दरि वनं निःखेहता नास्ति मे।
रवं वक्ष्यसि किं वनं ननु जरं मध्र भेवोद्यते
वक्रोक्स्येति हिमादविजामवचसं कुर्वन्हरः पतु वः ॥ १॥
सव्याङुम्बनं वामभागवस्थामम् ,सव्याढं व्यलिदुषटसच्ैः सहितं वनं च । दन्यीरभयो
शब्दाठंकारेषु यमक्वक्छोक्छयादिषु न तथा कवयो मेदम्रारिणः। मैवम् । ऊुरिर कसं
वनविवक्षेदयर्थः । वक्ष्यसि कथयिष्यपि, धारयिष्यसि च । श्वह् प्रापणे धातीः । चनं
कनिनम्, जरं च । अवचसं जिला निनैचनाम् ॥
त्वं हाखाहलभृत्करोषि मनसो मूढ ममारिङ्खितो
हालं नेव बिभर्मि नेव च हकं मुग्धे कथं हाक; ।
सत्यं हाल्कितैव ते समुचिता सक्तसख गोवाहने
वक्रोक्येति जितो हिमाद्विषुया सेरो दरः पाठ वः ॥ २॥
दाखादलं विषनिरेषभ् , हासा शयम् , इडं सीरं च । आङिशितस्लं मभ मनसो
मूर्छा करोषीति संबन्धः । गोरेव वाहनं गोवाहनम् , गोश्च दृषभ वादनं प्रेरणम् ! दङं
वहतीति हाटिकश्च ) “दरछसीराद्रक । सेरः सदासः ॥
त्वं मे नाभिमतो भवामि सुतनु श्वश्वा अवश्यं मत;
साधूक्तं भवता न मे रचित इत्यत्र ्ुवेऽहं पुनः ।
मुग्धे नासि नमेरुणा ननु चितः प्रक्ष मां पातु बो
वक्रोक्तयेति हरो हिमाचर्मुवं सेराननां मूकयन् ॥ ३ ॥
मे नाभिमतो मे मम नाभिमतो न रचितः, मेनायाश्च निजश्वश््रामिमतः । मेना
दिमाचरनल्ञी । ने मे संचितो नमे मम रचितोऽभिमतः, नमेरणा वन्यफलतिरशेषेण च
चितो व्याप्तः ॥
मोतयेषतलयनमथेधिकक ॥ 0, शि,
यन ॥ वद्सुनिगगनोदधि (४०७८) समकाङे याते कठेस्तथारोके । द्राप्ाश्चै
॥" इलङेखि, गीमयुपतश्च ९५५ मिततिखसंब्रत्सरादारभ्य
प्रदं वर्षचतुष्टरं कदमीरान्युभोज, कद्मीर्देशचप्रषिद्धो लोकान्दश्च तदानीं दिमशाश्वन्मित
आसीदिदरथः, लोकाम्दश्च सदा श्रात्संख्यातो न्यून एव तिष्ठति, वहनभदेषहता रघुवंश
उमार्जभव-मेषदूत-रिशयुपाखवध-सूयष्तकादिरीकाः समुपकमभ्यन्ते, देवीशतकस्यापि
०,००.००४ वष्ठमदेनेन एतम्, घभाषितावठीसंग्रहकता बलमदेवस्त्न्धः, स ज
दशशतक्पूवोषेतो न भाचीनः,
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वक्रोक्तिपश्चाशिका | १०३
नो संध्याहितमत्सया तव तनौ वस्सयाम्यहं संषिना
न प्रीतासि वरोरु चेत्कथय तसरसोमि कि विग्रहम् !
कायं तेन न किंचिदस्ति शठ मे वीनां अहेणेति बौ
दिरयाद्रः प्रतिबद्धकेङ्िशिवयोः श्रेयांसि कक्रोक्तयः ॥ ¢ ॥
संभ्याया दिनरात्रयो रत्रिदिनयोश्च मध्यस्थायाः पितृप्रखाः, संधिना संयोगेन चाहितो
मत्सरो यसाः सा संध्याहितमत्सरा । बिग्रहो वियेधः, वीनां पक्षिणां च अरहो ग्रहणम् ।
दिवश्च शिवा च दिवौ । एकरोषः । तयोः शिवयोः ॥
न त्वं संपतिभासि वातरशनस््यक्ता त्वया त्रपा
मुग्धे संभविनी न वातरश्चना को मेखलया विमो ।
संबम्धोऽत्र किमेतदाह भवती स्यात्ते खरं कतः
शरेयांसीति करोतु वः प्रियतमां सक्या हरो दास्यन् ॥ ५॥
वाता गता राना यख, वातरश्षनो दिगम्बरः । वातो वायुश्च रशना मेखला यस्य ।
मेखलाया रष्रनायाः, मे मम च खखाया दुष्टायाः । दासयन्सदासां फुषैन् ॥
नासूयाम्यदहमखिराजय इह खदेदभागे कथं
मुग्धे संयुगभप्रदानवगणा नैव सिरा लं जये ।
मूटेनेव जथा वदेति भवताकसाकििमामश्यते
वक्रक्तयेति पुनादु बो गिरियुवा मृकी कृतः शंकरः ॥ ६ ॥
असुयाम्युद्विजे । अस्थिराजयेऽस्ं कीकसानां राजिः पद्धिलसे की शृन्नेणप्र, पद्-
भङ्गे, जये जयविषयेऽस्थिरा चटुला च । हे मुग्धे रणभसद्ैयगणा त्वं जयेऽनभिभवे नैव
स्थिरा । फाक्ता ध्थिरेवासीदर्थः । जये जयाभिधाने, प्रतीदारिणि च । अत एव खया
मूढेनेव त्वं वदेति जया जयाभिधा प्रतीदहायकस्मादेव निरैतु किमाभन्त्यते किमाहूथते ।
इति भिरियुवा परावैखया वकोक्ला मूकीकरतो निर्वचनीङतः ॥
सारुकारतया खया मम कथं नेन्दोः कश इश्यते
परयामीन्दुकलां स्फुर पुनरिदं रङ्कारता नासि यत् ।
नो भूषाविषर्य मयोदितमिदं खामिन्क भूः क्राप्युषा
दिश्यादद्विताृजूक्तिविजितः शूट स वः संपदः ॥ ७ ॥
सा प्र्िद्धारंकारतया भूषणत्वेन, लष्कायां च रावणपुर रतया स्तया । भूषाकारः ।
नक्रोक्तो तु भूख भूमिश्च; उषा काणयुता च भूषा तद्विषयम् ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
१०४ कात्यमाख |
कोपं संप्रति मृश्च देवि विनते मय्येष वद्धोऽञ्जलि-
तवाहं विनता निरागसमय बध्नासि किं न्वज्ञसिम् ।
मुग्धे नोक्तमिदं मया स्छुटमिदं खं युग्ष इत्थ शुव-
म्सूक्त्या शैलभुवा विनिर्जित इति यक्षः शिवायास्तु नः ॥ ८ ॥
तरिनति रहि मथि, विनता गरुडमाता च तस्या अआगमंश्रर्ण हे विनते । सुगम इयाम
चरणं हे मुग्धे, नेति निषेधे मया नोक्तमिदम् । बोक्ता वु सुग्पेनेति दृतीया'
सुर्धेन भृडेन ॥ |
्रीपिन्यत्र तवेश मूषेनि न मे जात्ताघुना निशेति
यो मूषी दयिते कथं स भवति द्वीपीति सापैषिं किम् ¦
स्यात्नावा खरु एव ता यदिह किं कार्थं ययैमीति वो
दिश््यामङ्गल्मद्िजागूजुगिर सेरः सरारिर्जितः ॥ ९ ॥
हीपिनी नदी गह्वा । “लोतखती दीपवती शसम: । चक्रो तु यज्जाधारणाद्धिषा
गता भो यत्र स दीपी मूधा, दीपी चादूरश्व । शावूलद्वीषिनेः शयमरः । निरतिः
सखम् । नापैषि न जानासि । नावा च तरण्या एष्यागच्छसि । यया नधा एम्यागच्छपि ।
अद्रिजया पर्वा \ अगृदगिरा वक्ोकष्या जितः । सिरः सदाः ॥
यूते मां प्रति देव कीदशमिहाकर्षीः पणं देवक्री-
ट्या किं क्रियतेऽत्र नाभिदहितवत्यसीति किं माषे |
साख सुन्दरि माभये वद हितं यतेऽस्ि गौरीमिति
ध्यक्षः सेरी जयन्छुटिरूया वाचास्तु वः भरेयसे ॥ १० ॥
देष कीदध्रमिति । हे देवर शशं कर्थभूतम् , देवक्या श्रीहष्णतदुरषं रम् ।
नाभिष्टितब्रती नोक्तवती, नाभये "च हितव्रद्यनुष्का ॥
लामारिञ्गितुमाहतं बहुसुजं जानामि धन्यं चिरा-
दारमानं दिते किमेष बहुयुक्तन्वीति भेवामिषाः ।
स्यातैवासि यतो ममानदनता स्यं न नक्यत्यसा-
वाथेयादिति नः शिवं गिरिसुतासूक्सया सशाद्वी भितः ॥ ११॥
महुयं संदसबाहुम् , भहु यन्तीति भहुयुकसं परभूताभिनं ब । एषोऽ हे त्थि
इवि मेकभिषाः । भनशनता नाएसं भोक्नं यद्य प्रोश्तरानं स नाधतं नादो यस्यामरा
षनदानसद्धाषोऽनरशनता । साधेयाच्नियोत । पूषि इमषितोक्ति, । केि्किरि स्ैः॥
(20 1 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वक्रोक्तिपश्चारिका । १०५५
असिन्सानुमति भ्रिये न रमसे कसान्मुषा खेदिनी
नाहं सायुमती भरिया घुमग ते यनेत्थमामत्रिता ।
सज्नानाखभिभाषितं सुवदने स्ना थितैवासि ते
वक्तं प्रच्छ यदीच्छसीति विजितो गोयोवताद्रो हरः ॥ १२ ॥
मुधा व्यथं खेदिनी सानुमति पर्वते । परत्र हे सानुमति । सानुमती नामाप्सराः ॥
पत्साधु जानासि वेत्सि । वक्षोक्तौ तु सजा सावधाना नासि न भवसि । वक्तुं सजा
पावधायैवासि यदि त्वं एच्छसीति मोथा विजितः ॥
दष्टा गोरवशाङ्िनी स्वमधिकं तन्वङ्गि मे सर्वदा
नेष्टाहं रट गोः कदाविदवशा नैवाङ्नी च कचित् ।
वक्रोक्तौ तव जम्भते कुशचरूता खादह्भेवछयात्र कि
देव्या बोऽनृजुवाक्यनि्जित इति च्यक्षः क्षिणोतु द्विषः ॥ १२॥
गौरव शाङिनी बहुमानछाधिनी । परत्र । गौः, अवशा, अकिनी च । अछिनी
प्रमरी । कुदाकता कौशलम्, कुशानां च कता वष्टी । अनर्व क्येन वक्रोक्या वि-
जितः । क्षिणोतु क्षपयतु ॥
नो दीव्यामि सदहासुनाहमधुना ते प्रवीणो हर
सव्यं देवि हदरोऽसि नैव वु पुनर्बीणा प्रकृष्टासि मे ।
केनागारि तवेदं शिरसि मे नास्येव नागादि भो
पार्यत्येति हतोत्तरो हरतु वः सूक्त्या विभुः कट्मषप् ॥ १४ ॥
अधुनासुना शंभुना सह मो दीन्यामीति सखीं प्रति पार्बत्युक्तिः । अत्र हेतुमाद--
दुत इयादि । प्रवीणः कुदाः, ष्ृष्टवीणश्च । दरः शिवः, हतो च पणम् । अगाद
एथितम् ! “गद् व्यक्तायां वाचि" । वक्रोत्तौ तु के शिरसि नागादि नागः स्पे आदि-
रख तन्नागादि मे तस्येव । मोः सभो ॥
नो शक्तासि पतत्रिमायेमधुना मूधानमेतं तव
द्रष्टं नेव पतत्रिणां मियतमे मार्गोऽस्ति मूधो कवित् ।
नन्वेतद्विगख्सुरापगमहं द्वेषि प्रिये नो सुरा-
नद्यसिन्गखूतीति वक्रमुदितं देव्या बिमोः पातु वः ॥ १५॥
परतननिमा्म पत्तन्ती निमागो गङ्गा यस्मात्तं वददरङ्म्, पतत्रिणां पक्षिणां म
बन्धा च । नतु निश्वये । अदहमेतत्रच्छिये . विगणल्युरापगं गलद्ङ्गं देष्मीषि
च य. श.
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
९०६ फन्यमाय ।
पर्वत्युक्किः । सुराणां देवानामापगा नदी गा । वक्रोप लु सुराया राखायाश्वाप्
नदी सुरापगा ॥ ,
उच्चैः किं न दधास्युषाकरछृते केशरे स्वं शिरो
मुग्धे नात्र कृतः कचग्रह उपाहस्तेन मे कुत्रचित् ।
सोमं वच्मि शठ स्वया विरहितः सीमोऽस्सि नेयन्यथा
मा ब्रूहीति दतोत्तरामगुवं कर्वैन्दरः पातु वः ॥ १६ ॥
उ्चरिादि पवेत्युक्तिः । उषाकरछेत उषां रारि फएरोतीत्युषार धन्द्रस्ेन $
कशह उचेरन्तं शिरः किं ने दधासीत्युपदासः । वक्री तु । उपायाश्र पाण
हितः करो स्तः । दे शठ घोमं बन्मि । वकोकौ दु सोमम्, उमाराटिपं च । ज
विरहितो वियुक्तोऽहमेव सोमः । सदोमया वर्तते योऽसौ सोमः । सोमो यान्मीदयन्य
मा व्रवीः । खथ युक्त एव सोमोऽस्मीति । इटेति भा यद्रेष्यमः ॥
जेतु नाथ न वक्रतावहितया शक्यो गिरा सं भया
घ्यम्रः यतन कतुः कथय को यत्राहितत्वं तव ।
कि तत्खादहित्तवमत्र दयिते नागेश्वरः परच्छयता-
मित्यव्याक्कुटिरोक्तिनिरजितदिमक्ष्माभूरस्तुतो वः शिवः ॥ १७ ॥
वक्रतावहितया वक्रतायां वक्रोक्ताववदित्तया सावधानया मयान जतु शक्ष्थः।
परतर । नकक्रतो नवयहिऽहितया विपक्षमूतया । अदितस्मशितय मायोऽटिनत्वम् ;
अहीनां सपांणां तत्वमष्ितत्त्वम् । भव्राटितत्वमियसखयादितसार्थं व्यपनद्यभविऽपि
ने दोषः ! इलः परथैकस्य 0.4 यमकथिघ्रवकोकलसयादा धिक्षेषभाषय
स्फतेः । यथा शुके श्ैरनाशम् श्यादी के" इति यमके सति शक क्षयण.
यक्ते चः केशस्य च नारं श्ेशनां दिधतीत्यथः संपथते । यदुक्तम्-"भमकटपनि-
नैषु दन्दोषठव्कारयोः । न भेदो रलयोशचैव न नकारमकाशयोः ॥ हलः परस्य चैक्य
व्यजनस्य इयोरपि । न विशेषो विसर्गस्य भवेश्च सदसत्वेयोः ॥' इति ॥
सिन्ाहं बहुनागसा तेवे विभो गङ्गानुमद्धसशिै-
नोगस्त्वर्थपि मे नताङ्गि मयि ते नागोऽल्ति मो कुजचित्।
सुभरूनाहमिति जवीभ्यवितथं ना खं यतोऽनुत्तम-
सासीष्टे्नृजृक्तिष्षसितदरानिषटद्धमानी जगत् ॥ १८ ॥
बहुनागसापराधेन । (भगोऽपराधो मन्तुश्च' इममरः । परश्र बहुषो नागा
६ । यख
बहनाग इयामन्मणम्. । सा सोरीपरामशः। साहं भहु किभेसन्ययः । भग्र हेतुमाह--
गके्यादि । मे नागः सर्पस्लय्यपि नो । काक्षा लम्यपीदययः। ते नागः सपो मस्यपीति
90111109111 €8001९8
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वक्रोक्तिपश्चाशिका । १०७
नो । काक्ता अपि तस्तीति । अथ च । नो आगोऽस्ि नापराधोऽसि । अपि च
स्तीति । हे खुश्रूः, अवितथं सल्यं नाहं शुवे । काक्रा अपि तु सलं चुने । अपरत्राविद्यमान
उत्तमो यसरात्स तादशो ऽ्टुत्तमो ना पुरुषः । परमपुरुष इव्यर्थः ॥
संध्यायामिह सन्नताङ्गि मवती कसान्सुधा सेदिनी
साधु ध्यायसि कां हसन्कुरिर्ता नाङ्गेषु मे कुत्रचित् ।
हन्ताहं मवतीं न किंचिदथवा वामखभावां ब्रुवे `
मां हन्तासि किंमथमित्यमिहितो देव्यां हरः पातु वः ॥ १९ ॥
इदास्यां संध्यायां प्रेयसीति भन्दा संनताङ्गिं कस्माभ्िर्थंकं खेदिनी । अपरद
नतानि, हसन्स्मयन्नहं संभ्यायामि सम्यक्िचिस्तयामि । संशचब्दस सम्यगथेः । नत॑ता
कुरटिरत्वम् । हन्त इति खेदे । वनेत तु हन्ताहम् ॥
संसक्तो बहुरुक्षपारनविधां किं त्वं समशानेऽघुना
पाखयन्ते न मया बहूनि दयिते रक्षाणि ते कुनचित् ।
सूक्तौ ते कृतपुङ्कता कथय कि पुङ्न तसां भवे-
दियद्रन्द्ुतां गिरा शशिकञमोलिजैयन्पातु वः ॥ २० ॥
भहुलक्षपाटनचिधो बहुलक्षपायां कृष्णपक्षनिश्ञायामटनविधो रमणे । अपरत
बहूनां लक्षाणां श्षरव्याणां पाटने मेदे । लक्षं लक्ष्यं शरव्यं चः इदयमरः । कृतपुङ्ख
विक्षितः, विदितपुङ्कश्च ॥
निभन्नाकुरुयस्यतीव भयदां कङ्ार्माखमिमा-
मेकत्वात्रिजगत्यपि प्रियतमे कारु पद्भिः कुतः ।
कङ्कारोचितमेतदत्र वचनं कटकः किमारोचिर्तं
पायादित्यवचाः तेन्दकल्कोत्तसेन काटी जगत् ॥ २१ ॥
कङ्कालमाखं शवशरीरास्थिमालाम् । 'स्यच्छरीरास्थि कडकाः इयमरः । बिश्त् ।
वकोक्तो तु कामां निध्रत् । कं नाकुलयसि । क्कालानामुचितं योम्यम्, कदश्व
पक्षिनिशेषेरालोचितम् ! अवचा मूका । काटी भवानी ॥
विस्पष्टं भ्रियमेति ते हिमकराक्रान्तं जटामण्डलं
नैवासिन्रदयो न चापि मकराः सन्ति प्रिये कुत्रचित् ।
ऋक्षाणामधिषं जवे तदधुनेवाहयतां जाम्बवा-
न्नन्दिन्रद्रिसुतां जयन्निति विभुः सुक्या चिरं पतु वः ॥ २२॥
हिमिकराक्रान्तं दिमकरेण शदिनकरान्तम् । परत्र तवकारण्छेषेणादिमकराकान्त-
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१०५८ कव्यमादय |
90111109111 €80018
महयश्च मकराश्च तेरक्रान्तम् । ऋषाणां सक्षत्राणामधिपः शमी, कपाणामय्ठभन्रः
चाधिपो जाम्बवान् । ध्रुव कथयामि 1 आद्रूयतामामङ्गतामू । ए नन्दम् ॥
सद्ध्म्यखितिमत्र दरटस्षकठे य॒ते भवानीक्षते
्रतावासरतेः कुतो मम सती तन्वङ्गि हभ्यशितिः।
नागारं कितव व्रबेऽनृतमिदं नामोऽसि नव दतं
महीति प्रगुणोत्रोत्तसवचा भौवा दरः पातु नः ॥ २३ ॥
संश्वासौ धम्भौ य्मादनपेतः, सथ तद्धम्य प्रासदश्च पमन स्थितिः समम्मन्भिति
कूटानि सकलान्यक्षाणि यत्र तत्र दयूते । नेगारमिति । नैति भिपेषे, जगार गृहम्
वकोक्तौ तु हे नाग सर्प, अरं शीघ्रम् । प्रगुणमथान्परयुरुलादयुस्यशुचरोशरं वनो यश्च
स भगुणोत्तरोत्तरमचाः ॥
सुभरस्त्वं कुपिता ममेति हृदयं पगरकु्ं वर्तते
नैवाहं शठ कुस्सितस्तव पिता मभरिति नादेपि फम् ।
ऋक्षाणां पतिरसि नेत्यसदशं के्मास्वयामश्रितः
प्रयाद्रो गिरिजां जयन्निति गिरा व्याजिक्षया धूर्जटिः ॥ २४॥
हे सभूः, पिता करुद्ध, कुसति पिता च नवेषि म जानासीति फिम् । र्षी
दर्थः । भाय गृहिणी } वक्रो भानां नक्षन्नाणामार्यं प्रभो भाय । हे भयति ॥
स्याता ते हर वहभोद्धवरता जनासि का बा छे
सक्ता बारमृगाक्षि मे प्रियतमा पोतो मया नोदितः!
कार्थ सुग्धसुसि वेनं तव किं स्वात्ण्डितेनेति षो
वाचा चश्चितशेरुराजतनयश्चनद्रावतंसोऽवतात् ॥ २५ ॥
वृशभ उडवरः शक्षी यस्य भावो वषष्टभोद्षरता, डवे शवे या रताद्याते
वछठमा । उड्वशचब्दस बकारान्तध्वं विन्यम् । भोष्यान्तता हि असिद्धो । भोधित शपि
न उदित उक्तः । अपररश्र नोदितः खण्डितः ॥
व्यथं कि तनुषे दुरोदरमिदं न खापतेयं तव
यूतं कं न तनोमि तन््यङृतिना दुष्परापतात्रासि मे ।
नावाप्यस्तमसीति सल्यमुदितं नावा न रभ्योऽसि
श्रासीष्टेति निरुत्तर गिरिथुवं कुर्वज्ञगण्यम्बकः | २६ ॥
खापतेयं धनम्, श्यं लापता धषापत्वं च । साप्मो भ ज्स्मः, नावा तरण्या
त्थः अध्य
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वकोक्तिपञ्चाधिका | १०५९
इृष्टिसे शिखिना विभाति घटिता दृष्टौ म बर्ही कबि-
दरकोक्तिमेवतो नितान्तदयिता सयं ममान्तो गतः ।
न अह्मादिभिरप्यपारवपुषः कि शब्द्यूल्यान्विभो
पुष्णासीति हतोत्तरं विदधती रों शिवा पातु वः ॥ २७ ॥
शिखी वहिः, मयूरश्च । नितान्तमदयथं दयिता नितान्तदयिता । अपरत्रानितान्त नेतो
लब्धोऽन्तो यद तस्यामच्रणं हे अलस्यावसान । वक्ोक्तिभवतो दयितेति । अपारक.
पुषः पाररहितदेदस्य । अनन्तदेहसयेति यावत् । अपगत आरवः शब्दो येषां तानपगता-
रवान्पुष्णातीति यस्तस्यापारवपुषः \
तेनैवं निदरो् मां न कुरूपे वश्या यतोऽहं तव
प्राप्ता प्रीतिमनुत्तमां परियतमेवदया्प्रीतिः कुतः ।
मेवं बरूहि निगतेऽत्र न निातोयं निक्चातः स कः
दासन्वक्रमिति क्षमाधरसुतां च्यक्षः शिवं वः क्रियात् ॥ २८ ॥
व्या यतो वद्यगता यस्मात् । उत्तरे चकारप्रश्ेषेऽवद्यायतो निशाजलासीतिः कुतः ।
गिश्ातोयं' राभिजलम् , अयं च निशातसतीक्ष्णः ॥
कृत्वा तवां पणवच्चितं नहि मया चूतेन न प्रीयते
नैवाहं पणवः कृशोदरि वितः शक्यो विधातुं स्रया ।
किं वादित्रविवक्षयात्र दयिते को वादिनस्लायते
सूक्या निभितशेरराजघुत इत्यव्याजगद्ूजैटिः ॥ २९ ॥
` पणेन वितं रहितम्, पणवं पटं धितं संभूतं च । वादित्रं बायभाण्डम्, यश्व वादि-
नञ्जायते स वादित्रस्तं च ॥
आचूनोऽसि सभसकः सुरभिषकश्िन्न किं प्च्छयते
सत्यं देवि ममासि नादिरपरो भूतिस देहसित्रा ।
केनागादि तवात्र भूतिरबनेगोधिः यिता पादयो-
दिश्यान्निजितपार्वैतीफ इति वः सूक्त्या भियं शकरः ॥ ३० ॥
आद्यूनो ऊम्पटः । “आद्यूनः स्यादौद्रिको विजिगीषाविवर्भिते" इममरः । भादिनोनो
रहितश्च । भको व्याधिविशेषः, सह भस्मना वतैते यः स सभसकः ! भूतिस,
भुवश्च एथिन्या ऊतिरवनं भूतिः ॥
१, श्रहेवाः इति पिङ्कलसूत्रासकारपूवीक्छरसय वरिकस्पेन युर नाच च्छन्दोभङ्शड्धा.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
११५ कव्यमाछश |
90111109111 €8001९8
ही नाहं भवतोऽतिषक्रवचसा दातुं प्रवीणोत्तरं
का ते सुन्दरि हीनता ननु नता स्वा त्रिरक्येव ते ।
नासलोक्तिरियं कुतोऽत्र घश्ते दस्रामिधानागमो
मुष्णीतादधमाद्विजामवचपं कुर्यन्पिनाकीति वः ॥ २३१॥
हीति दोषसूचनेऽव्ययम् । नेति निषेधे । उत्तरत्र हीनोना । यस्याः स्व त्रिलोश्ी
प्रणता खात्तद्या हीनता न सभाव्यते । न असदययाशतस्योक्तिनसलयोकतिः, नस्यो च
अश्विना ॥
दयतेऽसिन्विजितो मया ननु भवानृष्व सुहता वं
कोऽत्र याकथयक्षेसङ्ग उदितः शेख न वेत्सीति किम् ¦
प्रत्यमरे किमिवान्नि शंस दयिते भिक्षां कपाठेऽधुना
सूक्येयद्विजया जितोऽनृजुवचास्ासीष्ट वः शंकरः ॥ २२ ॥
धुवं निशितम्, ध्रुवं च नक्षत्रम् । भवान्भ्रया जितं दद्युतरे जयति र्मः । शुः
क्षसो नक्षत्रसङ्गः । उपरे देलयक्षैरच्छभणिः सङ्गः । न घेत्सि न जानाति, नये नूतने
चात्सि भक्षयसि । “भद् भक्षणे" । अद्धि भक्षयामि । रिक्षा कपाडक्ऽगुनेति पारवस्युक्िः ¢
सन्नामारहिता तनोति भवतो मीति ममेषा तनु.
भं सुन्दरि स्म कि मवति मे यसै दितेषा तनुः ।
चिन्ता मेऽत्र न वेदमनि प्रियतमे किं चिन्तयास्यान्नव-
आर्णीद्यद्वि्ुतां जयन्ञेवतु वः स॒क्त्या गिरीश्चोऽनिश्चम् ॥ ३३ ॥
चन्नागारदिता सद्धिनागररदिता समागारदितता, स्ने भपे चायारे शे हिवाचुद्कला ।
वेरमनि न निषेधे वेदमनि गृहे, नवे नूतनेऽदमन्युपरे अ ॥
आ संसारमसो चिरस्यविरतं गङ्गा वहत्येव ते
नेष्वासं च विभति सारमिति किं जानाति नाभान्तिकम् ।
स्यादस्य किमन्तिकेनं कितव ज्ञातेन ते सांप्रतं
संपत्तये गिरिशोऽल्तु वः कुटिर्या वाण्या भवान्या जितः ॥ १४ ॥
आ संसारादाक्ंसारम्, भखन्तेऽनेन शया इष्वासं धयुः, सारमुत्छटम् । भजान्तिशच
आन्तिरदितं निःसंशयम्, अधस्यान्तिकं समीपं च ॥
' म त्रीडामदयुस्सदेऽत्र भवता सा पयोधेनैव-
भ्रसावः क इवात्र नूतनमथ प्रजं न जानाम्यहम् ।
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वेकोक्तिपश्चा्चिका । १११
न्यं कः कृथयेक्तिमत्र भवता व्यङ्केन साङ्केन वा
गोयीततपरतिपतिरुतरगिरा शंयुः इतः पातु वः ॥ ३५ ॥
न कीडामिति नेति निषेधे । क्रीडां खेखाम् , नक्रा मकरा वियम्ते यख स नकी ससु-
दरस्रसेडा स्तुतिनेकीडा तां च । नवः स्तवः, नूतनश्च । प्रन पुराणम् । “पुराणप्रतनप्र-
लपुरातनचिरेतनाः' इयमरः । सविपक्षा देषा लेकिकी वाचोयुक्तिः ! एवं व्यद्धेन
सद्केनेति । न्यं क इति नन्यं नूत को जातु कथयेत् , उत्तरे नेति निषेधः ! विगती-
ऽद्को यस्यासौ व्यद्कः ॥
एषा सागरसंगतामिमततां याता न मे कर्िचि-
ससुग्धे कण्ठभुवं जवीषि मम कि सक्षवेडतामीयुषीम् ।
कष्वेडाराव शोचितस्व गणन्रतिः सह क्रीडतो `
युष्माननीरुगरोऽवतादिति गिरा गौयां कतोऽनु्रः ॥ २६ ॥
घागरसंगतेति सागरेण समुद्रेण संगता । अथौ द्रक्ना । उत्तरे तु सेति स्वैनामपदम्,
गरो विषम् । तदाह-सक्षेढेति सह क्ष्मेडेन विषेण, &्वेडया श्चब्दविरोषेण च सक्ष्वेडम्,
वेड विषम् , क्ष्वेडा जनस शब्द विरोषः ॥
स्यातं सज्गतीह किं नु चरितं विष्वमिनोदीवं ते
सजासि क गतिने मेऽत्र रुचितः कश्चिदविहारः कचित् ।
नेष्टं ते जिनसद चेद्रस ततः साधं इमशाने मया
मायां बो दहतादिति त्रिनयनः सक्या जयन्पवेतीम् ॥ २७ ॥
सजनगतीति सच्छोभनं जगति भुवने, उत्तरे तु सजा सावधाना गतिच तत्सज्छ-
गति । विष्वकसमन्तात् । विहारो विद्टरणम्, बुद्धवेदम च । शुद्धानां च विहारोऽन्नीः
इति कोषः ॥
सुभमूभैनि मेऽत्र पावनतया नूनं स्थितं गङ्गया
हीरस्या षत का भवेदवनता कालि त्वयेद्युच्यताम् ।
मन्दाक्षामिमता न मे भवति ते पषटिन्दरियेव प्रिया
नू स्यादिति बो विनिर्भितरशिवा शववीण्यधोषच्छिदे ॥ ३८ ॥
अघ्र पावनतयात्न मूधनि पावनतया पयित्रत्वेन, परत्र त्रपया कजयावनता तया 8
भन्दाद कजा, वक्रोक्तो ठ मन्दाकशाऽपदटधिन््रिया ॥
मूधीनं हर संश्रिता किरु हरश्रेणी वितस्तार ते
संबन्धः क इवात्र लाङ्गरूततेनाहं ' विवस्तारतिः ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
-११२ काव्यमाटा |
किं नयाश्रयमेतदत्र वचनं यामाशरयेरि वचो
दिद्याद्वः शितिकण्ठ इत्यगसवि स्पष्टोत्तरोक्तिः श्रियम् | ३९॥
हलं अधि, सीरं च । पितस्तार पिपतान से तथ, जमर पिम श्वामां [कदमीस्दै
दभरषिद्धायां) नयां रतिथेख तखयामन्नणं पिततस्तारसते । नाधरं यन्य त्नयाश्रयम्,
अपरघ्र न निषेधे योराश्रयो यस स याश्रयः ॥
गण्डे दानवनाशिनो गणपतेः कुर्वन्ति कोरा
रोरम्बा वनुस् नुनाश्नविधौ सक्ताः स्युरेते कथम् ।
नूयात्कः सट दानवानाजञुखः रंसत्यसौ एच्छयता-
सक्या साधति नित्यमसतु कुशलयोमां जयन्वो विभुः ॥ ४० ॥
दानवनारिन इति दानवनं मदपुप्रमश्नन्तीति शभननानिनः । परत्रयुरसपश्चशच |
रोखम्बा भ्रमराः । दानवान्दानयु्तश्च ॥
को हि स्यादहितान्तक्वदपरः सत्यं ममेबाषिना
तान्तं वीक्ष्य शिरो भवेदढभिमतः किं सासं चक्री प्रियः
पक्रोक्तौ कुशलो भवानिति कुरो खोभोऽस्षि कस्येति पै
क्रोक्स्या भवतो भवो जितभवानीकोऽभवायास्तु वः ॥ ४१॥
अदितानामन्तको शृ्युरटितान्तकः । भपरत्रा्िना ताम्तं शिक्ष # धिरे या.
दितन्तकः । एतदेवोदिद्याद--रास्यमेतव् ¦ अदिना तान्तं सदैव शिरो वक्ष्य चक्री
निष्यः भियो लक्ष्म्या भमिमतः भियः फं न स्यात् । अपि तु सादे । मच्छर
सतेन धारित इति यत्ततो लक्ष्म्या भभिमतो विष्णुजीते श्य्थः। कुशलो भवानिपुणस्तम्,
शेष दर्भेषु च छोभो विध्यते यस्य ॥
दुगोहं भवतोऽवगाद्यत दं चेतः कथं बा मया
दुगं स्फुटमसि गाहनविषौ वामा पुनर्नस्म्य्म् ।
नाटीकाशयमेतदनत्र कचनं बाणाश्रयं कि वचः
सयादित्यस्तु भवच्छिदेऽप्रिघनयां सूक्त्या जयन्वो विभुः ॥ ४२ ॥
दुःखेन गाहत इति गौम, अदं च दुशौभिधाना । ममा कथं वा सव नेलोऽबमाह्यत
ति, पामा जी वसया जिया च, बामा कुटिला च । नाङीकाश्नममटीक्लाध्रयभद्तः
स्थान न । सस्मेतदिदर्थः । नारीकश्च शरविषेषः । भवच्छिदे भन्मोग्डिलये ॥
सञ्चामीश्वर ऊुलराजिनमहं ते विसेगन्धाकु
जे राजितमख चेकमिहे ते घुभूः पिव पर्वतः ।
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
वक्रक्तिपञ्चाशिका । ११३
नोक्तिर्मज्जनकाश्चया तव भवेक्कि मज्ञनेनात्र मे
दांसन्नित्यजितोऽद्विराजतनयां नेयाहिषो वः क्षयम् ॥ ४३ ॥
कुलराजिनं कुलरस्याजिनं कुलराजिनं गजचर्भं, कुजेन रुतादिपिषहितोदरेण शोमिनं
च 1 एतदेवाद-ऊुञ्ञे राजितं देलमस दृरीङर । अस क्षेपणे" । परंतु हे सरुः, तवं
पिता पर्व॑त एव । विख दुगन्धि । मजनको मम जनकः पित्ता, मजनं च ज्ञानम् ॥
स्पष्टाखण्डख्यज्ञया विजयया नृत्ये ममोच्वावचं
गीतं सुन्दरि तन्यते सुरपतेर्योगो मखसात्र कः
कस्येष्टा सवसंकथा स्फुरमसो यः पानशोण्डो नरः
सुक्त्या सण्डितपावैतीवचन इत्यव्याद्वुषाङ्को जगत् ॥ ४५ ॥
स्पष्टाखण्डलयज्ञया । “खयः साम्यम् इयमरः । स्पष्ठाऽखण्डल्यज्ञा, परत्र स्पष्ट आ-
खण्डख्यज्न इन्द्रयज्ञो यस्याः । उच्चावचं मानाविधम् । सबो यज्ञः संहितया आसवः पानं
च । पाने रोण्डो व्यसनी ॥
धत्ते चन्द्रक राज्छितस्तव जटाजूटः श्रियं हारिणी
बरहेणेष न खन्छितो न च सच मागं बिभति कचित् ।
उक्तिसे विषमा तनोति मनसः क्षोभं ममोक्तिः कथं
द्वेड ते तनुयादुमामिति जयन्सुक्त्या हरो वोऽवतात् ॥ ४५ ॥
चन्दकटाम्डछितश्वन्दकर्याभ्छित भङ्कष्टः । परत्र चन्दकेण च बहैण लाज्छितश्ि-
हितः । हरतीति हारिणी ताम्, हरिणसंबन्धिनीं च । विषमा क्रूरा, तनोति कुरते, विषं
चातनोति । क्षोभमिलयत्र चार्थो बोडन्यः । उत्तरे क्षोभ एव दुजरत्वाद्िषम् ॥
शक्ता वक्तमिहोत्तरं न सट ते तदक्षिणामाश्चयेः
किंचिन्मे वद सर्वैदसय भवतः का दक्षिणा रुभ्यते ।
संजाता सततं त्वमेव सरा नाहं खता तारवी
स्मेरः शंभुरिति भियं दिश्चतु वः शैखतमजानिज्जतः ॥ ४६
. उत्तरे प्रतिवाक्यम् , उत्तरदिक्स्थं च । दक्षिणाऽनुकूका, अपसज्या नच, यज्ञादौ पत्रेषु
देया च । सरा शद्धा, देवदारुरुता च ॥ |
सुरः संप्रतिमेन कापि दयिता तत्तो ममायं अहः
प्राप्ता ते चट मेनका दयिततां नाकाङ्गनापाश्रया ।
तुरम गगनाजिराश्रयवती कसोक्तिरितयस्त व्; ` `
नोक्तिमें गगनाजिराश्रयवती कसोक्ििरिव्यस्तु वः `
सूक्त्या निभितरौठजानूजुषचाः शीतांञयुमोछि; भिये ॥ ४७ ॥
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
११४ काव्यमार ।
90111109111 €8001९8
मेनका दति मे न का दति पदत्रयम् । मे मम न कापि सुनरषराधना दथिताग्रिया,
मेनकानामाप्सराः ! अङ्कना नारी, अध्रनं चाजिरम् ॥
कर्तां श्ूरपराजितां रिपुचममेकस्त्वमेगोद्धतां
नो शीघं तृणमण्डितारिप्रतना केनापि काचितरता ।
वक्त ते कुञ्चखा कया तव गिरा स्यां दुःशखका नं वा-
गस्तीश्चो वचसाद्िजामिति जयन्निष्ट विधासीष्ट दः ॥ ५८ ॥
शूपराजितां श्रलेन चिश्चरेन पराजितम्, उत्तरत्राश्च शीप्रसुरुपेन वुणपिक्ञषेण
राजितां सोभमामाम् । छुश्चखा निपुणा केया गिरा स्यामहम् , उसतरत्र फुस्सितया शाः
कया सूच्या 1 विधासीष्ट क्रियात् ॥
दृष्टिस्ते न कृश्चाजुतापरहिता सव्यं न तन्वी स्वता
सुभूरन्यहिता च मे मतिरपि प्रजञोच्यते नो मया |
स्यातैव तवसुमासनाखभिहितं क सादपदुयते
सुष्णीतादधमद्िजामभिमनवन्सक्त्या कपर्दति वः ॥ ५९ ॥
दादुतापरद्िता कृशनोरमेसापसेन रद्िता । अपरत्र कक्षा तन्वी, रुक्त स्तुता,
परदितन्युरकखा । नोमया, मो, मयेति मो निषेधे, न उमया $पि भ ५
वक्रोक्त्या यदसस्छृतोऽसि भगव॑सस्षम्यतां मेऽधुना
५,
कसादद्धौमगिरा भ सेदितमना नोक्तः कुपुत्रो मया ।
साक सुन्दरि कुत्सितेन तनयेनोक्तेन जिलेदयुभां
सतद्वस्तत्मरिरम्भसान्दरपुरुकः संभु: रिवपराप्तये ॥ ५० ॥
नक्रोत्िर्वका कुटिका चासाघुकिः कुटिला गीः, उक्तसत्र यक्ख भीमस्योन्िशरोकतरं ।
छुपुत्र इति ङः भूषिस्तस्याः पुत्रः ङधुप्रो भौमः, कुत्सितः पुध्रस्लनश्च । परिरम्भ
सन्छेषसेन सन्दाणि पुरुकानि रोमाश्ा थस ॥
क्कोक्तिपश्चाश्चतिमित्थमेनां यो भावेयेन्मत्सररिक्तबुद्धिः ।
स्पष्टोत्तरासूक्तिषु काव्यबन्धे भवेत्स रलाकरवसवीणः. | ५१ ॥
मवयेद्िका्येत । श्य्टोशराखिति स्पध्यु्षर मछ ताटसीपूकिपु वकोक्तिष्ठ
कऋञ्यबन्धे सुभाषितविषये रभाकरः खषमिनरो हरतरिजयकारसद्वलसवीणः कुषः स्थात् ॥
सूनुरनन्ददेनसय रणभूग्योन्नि भग्छतः ।
वकोक्तिवणेने रने रिप्पणं क्छमो व्यधात् ॥
खमाद्यवेरानन्ददेवपूषिष्चपाल्वषद्यनेककाग्यरीकाकरतपीषषभयेवकतया दिप्पण्या
समेता भीषालबृहुस्पदयनुजीषिनो वागीश्वराय विदाभिपल्यपरनान्नो हरविजय-
महाकान्यकतुः करदमीरदेशोद्धवराजनकशीरभाकरमदहाकः
कृतिर्वैकोकचिपिषाषिका परमप ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
ओचित्यविचारचच । ११५
महाकविशरीक्षेमेन्द्रङृता
ओचिलयविचारचचवीं ।
कृतारिश्चने दटिर्यनाञ्जनमटीमसा ।
अच्युताय नमस्तसे परमोचिलयकारिणे ॥ १॥
कृत्वापि काव्याठंकारां क्षेमेन्द्रः केविकर्णिकाम् ।
तत्कलङ्क विषेकं च निधाय विब्ुधप्रियम् ॥ २॥
ओचित्यख चमत्कारकारिणथारुचर्वणे ।
रसजीवितभूतख विचारं इरुते्धुना ॥ ३ ॥ (युमभ्)
काव्यस्थारमरंकरिः रिं मिथ्यागणिपैथैणेः ।
सख जीवितमोचियं विचिन्त्यापि न दयते ॥ ४॥
अलकारास्त्वलकारा गुणा एव गुणाः सदा ।
ओचितयं रससिद्धस्य सिरं काव्यख जीवितम् ॥ ५॥
परस्परोपकारकरुचिरशब्दार्थशूपख काव्यस्योपमोप्येक्षादग्रो ये प्रचु-
राङकारासते कटककुण्डरुकेथूरहारादिवदलकारा एव, बाद्यशोभादेतुत्वात् ।
येऽपि काव्यगुणाः केचन तद्टक्षणविचक्षणेः समाघ्नातास्तेऽपि श्ुतसय-
शीलदिवद्वणा एव, आहायेलात् । ओचित्यं समे वक्ष्यमाणरुश्चणं
शिरमविनश्वरं जीवित काव्य, तेन विनाख गुणाहंकारयुक्तसयापि
निर्जीवल्वात् । रसेन शृङ्गारादिना सिद्धस प्रसिद्ध काव्यखय धभातुवा-
दूरससिद्धसेव तज्ञीवितं सिरमिदयभेः ।
उक्ताथयेव विरोषमाह-- |
उचितयानविन्यासाद्कृतिररंकृतिः ।
ओचिद्यादश्धुता निदं भवन्लयेव गुणा गुणाः ॥ ६ ॥
१, कृलाविष्ासप्रारम्भटलिखितक्षेमेन्द्रृतम्न्यनाममाल्िकातिरिकताः ` १ कराविरासप्रारम्भङ्खितक्षमेन्द्कृतमन्थनाममाङिकातिरिकाः क्ेमन्दहृता
भन्थास्सेते-(१) अवसरसारः, (२) नीतिरता, (३) सुनिमतमीमांसा, (४) करितिरल-
माला, (५) विनयनद्ठी. भथ च तत षेमेन्द्रृतमन्थेषु “दस्तिजनग्रकाश्चः' इति प्रन्थनाम
ङिखितम् , तत्कतौ कश्चिदर्वौचीनो युरदेशोद्धबो यदुश्मैसूदरन्यः कषेमेन्द्र इति हेयम्
सयमनेकमन्थकती महाकविः कषिमेन्द्रस्मु धक्राशेन्द्रासजः करद्मीरदेशोद्धुतशेति सुभि
दमेव, २, कसषितकमेनरतमन्थसेव नास भाति,
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
११६ काव्यमाख |
90111109111 €8001९8
अलंङ्विरुचितसानविन्यासादरंकत क्षमा भवति, अन्यथा ववति
व्यपदेञ्चमेव न रुभे । तद्रदो चिव्यादपरिच्युता गुणा गुणतामासादयन्ति,
अन्यथा पुनरगुणा एव ।
यदाह--
(कण्ठे मेखरुया नितम्बफरुके तारेण हारेण वा
` पाणो नुपुरवन्धनेन चरणे केयूरपरोन वा ।
सोर्येण प्रणते रिपौ करुणया नायान्ति के दाखता-
मोचिव्येन विना रचि प्रतनुते नारक्तो गुणाः ॥'
किं तदोचित्यमित्याह-
उचितं प्राहुराचायोः सदशं किर यख यत् ।
उचितख च मो मावस्तदोयिदयं प्रचक्षते ॥ ७॥
यक्िरु यस्यानुरूपं तद॒चिवसुच्यते, तस्य भावमौचिव्यं कथयन्ति |
अधुना सकरकाव्यश्षरीरनीवितभूतसोचित्यस्य पराधान्येनोपरभ्यां
सिति दशेयितुमाह- ।
पदे ताके प्रबन्धार्थे गुणेऽकंकरणे रसे !
क्रियायां कारके लिङ्गे वचने च विज्ञेषणे ॥ ८ ॥
उफसर्गे निपाते च का देर इरे वते ।
तत्ते तच्वेऽप्यभिप्राये खभावे साररसंग्रहे ॥ ९ ॥
प्रतिमायामबथायां विचारे नाक्पथाक्षिषि ।
काव्यघ्यङ्खषु च प्राहुरोचिलं व्यापि जीवितम् ॥ १०॥
एतेषु पदप्रसृतिषु खानेषु मर्मसिब काव्यस्य , सकरुशचरीरव्यापि
तीविततमोचित्यं स्फुटतेन स्फुरदवमासते ।
तेषद्राहरणानि क्रमेण दशेयितुमाह--
तिखकं बिभ्रती रक्तिमा सेकयुचिते"पदम् ।
चन्द्राननेव कस्तूरी श्यामेव चान्दनम् ॥ ११॥
एकमेवोचितं पदं तिरुकायमानं बिभ्राणा सूक्तिः समुचितपरमागश्चौ-
भाठिशियेन रुचिरतामावहति ।
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओचित्यविचारचचौ । ११७
यथा परिमर्ख-
“मानि द्विषतां कुखनि समरे खत्ङ्धाराकटे
नाथासितिति बन्दिवाचि बहुशो देव श्वुतायां पुरा ।
सग्धा गुजरभूमिपारुमहिषी प्रत्याशया पाथसः
कान्तारे चकिता वियुश्चति भहु: पद्यु; कृपाणे हरौ ॥
उत्र मुग्धापदेनार्थोचिल्यचमत्कारकारिणा सूक्तिः शरदिन्दुवदनेव इया-
मतिरुकेन दयामेव शुभविरोषकेण विभूषिता सकठकविकुरुरुलामभूतां
विच्छिर्तिमातनोति ।
न तु यथा षर्मकीर्तैः--
‹लवण्यद्रविणव्ययो नं गणितः इलो महान्खीङ्ृतः
लच्छन्दस्य सुखं जनस्य वसतश्चिन्ताज्वरो निर्मितः |
एषापि खयमेव तुहपरमणाभावाद्वराकी हता
कोऽर्थश्चेतसि वेधसा षिनिहितसख्न्व्यासनुं तन्वता ॥'
यत्र "तन्व्याः, इति पदं केवरशब्दानुप्रासवयसनितया मिद्धं न
काचिद्थौचित्यचमत्कारकणिकामाविष्करोति । श्ुन्दथौः! इत्यत्र पदमनुरूपं
स्यात् । अन्यानि वा निरतिश्चयरूपरावण्यव्यञ्चकानि । तन्वीपर्दं तु विरह-
विधुररमणीजने परयुक्तमर्थोचित्यरोमां जनयति ।
यथा ब्रीहर्षख--
“परिम्खानें पीनस्तनजषनसज्जादुभयत-
सनोर्मध्यस्यास्तः परिमटनमप्राप्य हरितम् ।
१, पद्मगुप्तापरनामा परिमलकविः सादमर्कवरितनामकेऽ्ादश्सर्गत्मके महाक्षाव्ये-
ऽबन्तिभूपारुस्य * चरितं वर्णितबान्. ९. अयं ओदो ध्मकीर्तिमरीसवदसाक्रवुः खबन्धु-
शवेरपि प्राचीन भीत्. बासवदत्तायां वासवरत्ताव्णनप्रकरणे "बेद्धसषगतिमिवारुंकार-
भूषिताम्" श्यसि. श्बोदसंगतिभिवारंकाचे र्मकी्विकृतो भन्थविशेषसतेन भूषिताम्”
इति तष्टीकायां शिवरामः, आनन्दवधनाचा्येणायमेव छो धर्मकीतिनामो्ेखपू्वेकं ध्व-
निपरन्थ उदाहृतः. छमाभिताबलावेपि बहवो मदन्तधमेकीरिश्ोकाः घन्ति, मदन्तदाष्दो
गरोडभिध्वा्कः, २. रलानरीप्रियदर्धिकामागानन्दानां कतौ फोऽर्य, श्वीदषै इति न
११अ, यु,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
११८ काव्यमाख ।
90111109111 €8001९8
इदं व्यलन्यासं उथमुजरुताकषेपवरनैः
कृशाङ्ग्याः संतापं वदति बिसिनीपत्रशयनम् |"
उत्र सागरिकाया पिरहावयासूचकम् “क्रयाङ्गयाः, इति पदं परम-
मौचिवयं पुष्णाति ।
वाक्यगतमोचिव्यं दरोयितुमाह-
ओचित्यरचितं वाक्यं सततं संमतं सताम् ।
त्यागोदग्रमिवेश्वयं शीरोञ्वरमिव श्चुतम् ॥ १२ ॥।
जौचित्यरचितं वाक्यं काम्यविवेकविचक्षणानामभिमत्तमम् ।
यथा मम विनयवहयाम्--
देवो द्यावान्विजयो जितासमा यमौ मनःसंयममाननीयो ।
इति नवाण खसुजं प्रमां यः कीचकाकालिककार्दण्डम् ॥
धीरः स किमीरजरसुरारिः ङवेरयोर्यपभश्चमोपदेष्टा ¦
दष्टो हिडिम्बादयितः कुरूणां पयेन्तरेखागणनाञङृवान्तः ॥' (धमम्
अत्र भीमस भीमचरितोचितकीचकाकारिककारुदण्डटिदिम्बादयिताः
दिभिः पदैरनिद्ररौद्ररसखरूपनुरूपो बाक्या्थः सजीव इवावमासते ।
यथा वा राजरोखरख--
(संबन्धी पुरुभूसुजां मनसिजन्याषारदीक्षागुर-
गोराङ्गीवदनोपमापरिचितसतारावधूवष्ठमः ।
निश्चयः, बाणम एवे खप्रभोः श्रीदे गान्ना रतनावत्यादिग्रन्थान्शतथानिति काद्मी-
रकाः, पठन्ति च काव्यप्रकाशेऽपि श्ीदषोदर्वाणादीनामिषर धनम" इति, अन्यदेशीयास्चु
धावककविः श्रीदषैनान्ना रनवीं छता बहुधनं खन्धवानिति वदन्ति, अन्यदेश्रीयका-
व्यप्रकारापुस्तकेष्वपिः श्रीदषोदेघीवकादीनामिवं धनम शत्येव पाठः. काश्मीरकमते दु
धावककविः शदाशङ्गायते, भन्यदेशीयपुस्लफपासपेक्षथा कादमीसपुखकस्थपास्यय कि.
विदधिकं प्रामाण्यम्, काव्यप्रकाशकवरू. राजानकभम्मरसय कादमीरदेशोत्प्त्वात्, रन्ना-
वैखीश्ोका आनन्दवधनाचयेणापि ध्वनिभ्रन्य उदाहताः षन्ति, लिससंषत्परीयाश्म-
दातकमष्यभागसयुतखभेन कश्मीरमद्ीपतेजयापीडसय भन्िणा दामोश्रगुतेनापि कुटनी-
मतम्रन्थे रमावरीनारिका विस्तरेण षर्णितासि, रल्ावरीप्रयमाङ्कध्था "वदयनगान्त-
रितमियम” दलायायापि श्रसङ्घागता तत्र परीतास,
(21 ८८07८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओं चित्यविचारचर्चा । ११९
सोमार्जितदाक्षिणात्यतरुणीदन्तावदातयुति-
न्द्रः सुन्दरि इर्यतामयमितश्वण्डीश्नूडामणिः ॥
अत्रापि चन्द्रमसः शङ्ारान्तरङगैरनङ्गोदीपनैः पैरनि्व्तितो वाक्यार्थः
सद्थोचित्यसामर्थ्येनाल्थमर्थनीयतां प्राप्तः ।
ने तु यथासयेव--
"नारे शोयेमहोत्परुख विपुठे सेतौ समिद्वसिथिः
शश्वत्ज्खमुजंगचन्दनतरो ऋीडोपधाने भ्रयः ।
आरने जयज्ुज्ञरस् सुदृशां कंदर्ैदर्े परं
श्रीदुरयोधनदोष्णि विक्रमपरे ठीनं जगत्नन्दतु ॥'
जत्रातिश्चयपरककेशसोरकर्षयुमरसुजस्तम्भखासमुचितेन कुबस्यनाख्तु-
खाषिरोपणेन वक्या्थः सोपहासतयेव निबद्धः परिज्ञायते
प्रबन्धार्थचित्यं द्चयितुमाह--
उचिताथंविषशेषेण प्रबन्धाथः प्रकाश्यते ।
गुणप्रमावमग्येन विभवेनेव सजनः ॥ १३ ॥
अम्टानप्रतिमाप्रकषेस्िक्षितेन सकरुपरबन्धाथाोप्यायिपीयूषवर्षेण समभु-
चिताथविरोषेण महाकाव्यं स्फुरदिव चमकारकारितामापचते ।
यथा कठिदास्षय--
(जातं वेशो भुबनविदिते पुष्करावर्तकानां
जानामि लां प्रकृतिपुरषं कामरूपं मघोनः |
तेनाथिलं स्यि विषिवेशाद्रवन्धुगतोऽदं
याच्ञा मोषा वरमधिगुणे नाधमे रुन्घकामा ॥
उत्राचेतनस्य चेतनाध्यारोषेण मेषस्य दौत्ययोग्यताधानाय पथितपु-
प्करावर्तकपजेन्यरवेश्यत्वममायप्रकृति पुरुषस च यदुपन्यसतं तेष समस्तपर-
मन्धस्यामिषानतोसेक्ितेतिवृच्रुषिरत्रस्य निरतिश्चयमो चियमुद्थोतिवम् ।
यथा वा भवभूतेः- |
((नेपभ्ये) .
योऽयमश्चः पताकेयमथवा वीरधोषणा ।
सप्तरोकैकवीरस दचकण्टङुरुद्विषः. ॥ .
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१२०५ कव्यिमाख ।
90111109111 €8001९8
छव्ः-(सगवैमिव !) अहो संतापनान्यक्षराणि । मो भोः, किमक
त्रिया प्रथिवी यदेवमुदधुष्यते । (भिरख ५ आः, किं नाम स्पुरनिः
शस्ञाणि । (धद्वररोपयर् 1)
उयाजिदहया वरुयितोत्करकेटि दष
मुद्वारिषोरघनघधेरधोषमेतत् ।
आसमरसक्तहसदन्तकेवक्रयन्न-
जम्भाविडम्निविकरोद्रमस्तु चापम् ॥'
अत्रार्थे रामायणकथातिक्रमेण नृतनोसयक्षिता रामतनयस्य सदजवि-
करमानुसारिणी शोर्थोकर्षभूमिः प्रपतापस्पशसदहिष्णुता प्रबन्धय रसबन्धु-
रामोचिव्यच्छायां प्रयच्छति ॥
न तु यथा राजरोखरस्य--
(राचणः--यलर्वतीहरटकचमरहणप्वीणे
पणो सितं पुरमिदः शरदां सदश्चम् ।
गीवाणसारकणनिर्मितगाततमत्र
तन्मेथिटीकयधनं घनुरानिरस्तु ॥
जनकः आविरस्त सममगमसंभवया सीतया ।'
अन्न 'आविर्तु समं सीतया! इति जनकराजेन यदुच्यते तेनास्य पि-
शिताश्चनाथ ठतनवाप्रतिषादनमभिमतमिवोपरुक्ष्यते । न चेतद्विश्षः कथं
मक्ष्यमूता कुसुमकोमरङ्ी पुरषादाय प्रतिपाथते । इत्यनौचि्येन प्रसिद्धेन
ृतवेषरीत्यं परं हदयविसंबाद्मादघाति ।
यथा वा कारिदासस्य--
“उरुमूलनखमागेपङ्किभिस्तक्षणं क्ृतविखोचनो हरः ।
वाससः प्रशिथिङ्स संयमं कुर्वतीं प्रियतमामवाप्यत् ॥
सत्राम्बिकासंभोगवरणैने पामरनारीसमुषितनिरेजसज्नखराजिबिराजि-
तोरम रहतविरोचनत्वं तिरोचनस् भगवतक्षिकगरोुकै तेनानौबि-
त्यमेव परं प्रबन्धाथेः, पुष्णाति ।
(201 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
जौचित्यविचारचचौ । १२९:
गणोचितयं दशेयितुमाह--
्रस्तुतार्थोचितः काभ्ये भव्यः सोभाग्यवायुणः ।
खन्द तीन्दुरिवानन्दं संभोगावसरोदितः ॥ १४ ॥
परसततस्याथस्यो चियेनोजःप्रसादमाधुषसोकुमा्यादिरक्षणो गुणः कन्ये
मन्यः सोभाग्यवत्तामवाप्तः सदृदयानन्दसंदोहमिन्दु रि खन्दति ॥
यथा भटनारायणख--
(महाप्रख्यमारतक्चुभितयपुष्करावर्तक-
प्रचण्डघनगभंतप्रतिरवानुकारी मुहः ।
रवः श्रवणभेरवः खागितयोदसीकंदरः
कुतोऽ समरोदधेरयममूतपूरवैः पुरः ॥
त्रीजखिनः भटमुकुटमणेसस्थान्चः स्पूजदर्जितप्रतापानुखपं वा-
क्यमोजसा कान्यगुणेनोदमतामवाप्तं सदस्गुणमिव विक्रमौ चित्यगोरव-
मावदति ॥
यथा वा मट्रवाणख-
"हारो जलयद्रैवसनं नङिनीदखनि
प्रालेयद्चीकरसं स्तुहिनांञ्यभासः ।
यसन्धनानि सरसानि च् चन्दनानि
निवोणमेष्यति कथं स मनोभवाभिः ॥१
अत्र विप्रम्भमरमभचेयीयाः कादम्बयां विरहव्यथावणैना माधुये-
सोकुमाया दिगुणयोगेन पूर्णन्दुवदनेव प्रियंवदस्वेन हदयानन्ददायिनीं
दुयिततमतामातनोति ॥
१, अयं वेणीसंहदारकती नारायणभटरः ९९९ श्र के अर्थात् १०७७ मिते ज्िस्तसंव-
स्परे कान्यङ्कन्नदेराद्रशदेशं यतं दति बङ्गदेशीयानां निश्चयः परंतु लिसलसंवत्सरीय-
भवमशातशमध्यभागसयुद्धतेनानन्दषषेनाच्यैण बहबो वेणीसंहारटोकाः स्वकीये ध्वनि.
अर्थे ससुदाहताः, तसान्नवमशतकमध्यमागादपि पूर्वभासीदेणीसंहारकता भहनारायणः,
भतो बहदेकीयानां मतम्र नाद्रणीयम्. २. बाणमट्रः लिसखंवत्सरीयसप्तमशतकसय
पूतेभाग भाषीत्, एतत्छृता सिवयं छछोकबद्धा कादेस्बरीकथा नायाप्युपलन्धा,
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
१२२ कावयमाख ।
90111109111 €8001९8
न तु यथा चन्द्रक्--
युद्धेषु भाग्यचपलेपु न मे प्रतिज्ञा
दैवं नियच्छति जयं च पराजयं च ।
एषैव मे रणगतख सदा प्रतिज्ञा
परयन्ति यन्न रिपवो जघनं हयानाम् ॥
अत्न क्षतरवृ्तिरिवौजसा काव्यगुणेनास्् सुमरोक्तिरुचिताभापि ते-
जोजीवितविरदिता दुग॑तगृददीपरिखेव मन्दायमाना न वि्ोतते ॥
यथा वा राजरोखरख--
८एतस्याः सरसंज्वरः करतरस्प्यैः परीक्ष्यो न यः
क्िखेनापि जनेन दाहभयतः परखंपचः पाथसाम् ।
निवीयीह्तचम्दनोषप्रविधो तसि्तडत्कारिणो
लाजस्फोरममी स्फुटन्ति मणयः सर्वेऽपि दारस्रजाम् ॥
नत्र विरहविधुररमणीमनोभवावयानुरूपं माधुगेसुस्खस्य तडत्कारिणो
छजसफोटं स्फुटन्ती स्योजःस्फू्जितोर्जितलभावाधिवासिता सूक्तिखीवण्य-
पेशरुततुरुङ्तिरुढनेव परुषभाषिणी टित्यनो चित्यं चेतसि संचारयति ॥
अंकारौचिलं दैयितुमादई--~
अर्थोचित्यवता धरक्तिररंकारेण शोभते |
पीनस्तनस्ितेनेवे हारेण हरिणेक्षणा ॥ १५ ॥
प्रस्तु ताथेख्योचित्येनोपमोमेक्षारूपकादिनारंकारेण सक्तिश्चशासि का-
मिनीवोच्चकुचचुम्विना शचिरमुक्ताकलसपेन ॥ |
, १, अयं चन्द्रककतिः करमीरदेशे दुकीनख राऽ्मकाटे बभूव. "नाग्यं सवैजनम्षयं
यके स मद्राकविः ! दैपायनयुनेरंशसत्काडे चन्दफोऽभवत् ॥' इति राजतरङ्गिणी
(२१६). तुलीनश्च खिस्तसंवत्सरपारम्भाव् १०६३ भितवधेपूर् राञ्यिहाप्तनमादये.
हेति बहूनां मतम्. कनिश््याममते उ ३१९ मिते किसर्सबत्सरे इुशीनो राज्यधिषटास+
नमारूढः, भन्न बहुनां भतमेष प्राहम्,
(201 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
ओचित्यविचारचचां । १२३
यथा श्रीहषय--
(निश्रान्तविभरहकथो रतिमाज्ञनस
चित्ते वसन्प्रियवसन्तक एव साक्षात् ।
पयुस्पुको निजमहोस्सवदयैनाय
वत्सेश्वरः कुसुमचाप इवाभ्युपेति ॥
अत्र वत्सेश्वरस्य कुसुमचपिनोपमा श्रज्गारावसरसरसचारुतरतामोचि-
येन कामपि चेतश्चमत्कारिणीमाविष्करोति ॥
नतु यथा चन्दकख--
'सगोद्कितेरतरेतरुशिरसि दोटेव रचिता
शिवा त्प्राहदारा खपिति रतिसिन्नेत्र वनिता ।
तृषार्तो गोमायुः सरुषिरमसिं ठेडि बहुशे `
बिखन्वेपी सर्पो हतगजकराग्रं प्रविशति ॥'
अत्रानुचितयानयितायाः पुरुषपिरिततृपयुप्तायाः रिवायाः युरतके-
टिङ्कान्तक्ान्तया विच्छयेवोपमा परं वेपदीययं प्रकाश्चयति ॥
यथा बा माख्वरुद्रय-
'अमिनववेधूरोषलादः करीषतनूनण-
दसररुजनाकषनूरस्तुषारसमीरणः ।
गठितविभवसा्ञेवाय बुतिमंसणा २वे-
्विरहिवनितावक्रोपम्यं बिभति निशाकरः ॥'
अत्र कोमरुकामिनीकोपेन करीषङृशानोः साददयं शीतसमयखा-
दुतया हदयसंबादघ॒न्दरमध्यनुचितव्वेन सहेव चेतसः संकोचमिवादधाति॥
यथा वा राजरोखरस--
धचिताचक्रं चन्दः कुघुमधसुषो दग्धवपुषः ,
करुद्भुसत्रत्यः स्ण्श्चति मरिनाक्ञारकरनाप् ।
यदेतस्सज्योतिदैरदक्ितकपूरधवरं
` भरुद्धि्मसेतससरति विकीर्णं दिशि दिचि ॥'
१, सुभाषितद्यरवलाषयं शछोक्रो मासकवेः,
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
९२९४ कौव्यमास |
90111109111 €8001९8
धत्राप्यानन्दिुधावखन्दघुन्दरथेन्दोश्चिताचक्रत्वमनुचिततया कणेकटु
कमातङ्कमिवातनोति । योऽ्थस्तु हृदयसंवादी स॒ यथनो चियस्परैलेयः
रहितस्दधिकतरामरुकारशोभां पुष्णाति ॥
यथा कापरिकस्--
(रीतेनोद्धषितस्य माषरशिमिवचिन्तार्णवे मत्त
शान्ताभि स्फुटिताधरसख धमतः द्षुरक्षामकण्टख मे ।
निद्रा कापि विमानितेवं दयिता संत्यज्य दूरं गता
सत्पात्रप्रतिपादितेव वयुधा म॑ क्षीयते श्र्थरी ॥'
अत्रानोचिल्यस्पदपरिहारेण केवलं हदयसंबादसेन्दयेमेव खादता.
मादधाति ॥
र्सोचिल्यं दशेयितुमाद---
इर्वन्सवोशये "व्या्निमौचिदयरुचिरो रसः
मधुमास इवान्ोकं करोत्यङ्करितं मनः ॥ १६॥
जचिवेनं आजिष्णुः शृङ्गारादिरक्षणो रसः सफरुजनहृदयव्यापी
वसन्त इवाशोकतसूमङ्करितं मनः करोति ॥
यथा श्रीहष॑ख-
'उहामोत्करिकां विपाण्डुररूचं परारन्वनम्भां क्षणा-
दायासं श्वसनोद्धभेरविरररातन्वतीमानः
मद्योधानकतामिमां समदनां नारीमिवान्यां पुषं
परयन्कोपतिपाटरुयुति सुं देव्याः करिष्याम्यहम् ॥'
अत्रेष्याविप्ररम्मरूपख श्ज्ञाररसस्य वाप्रवदत्तायामवेक्ष्यमाणखं
नवमार्कारुताया रुङ्तिवनितातुस्यतया विरहावस्थारोपणेन नितरमैी
चित्यरुविर्वमत्कारकारिणी दीषिरूपपादिता ॥
यथा वा काङिदासस्य--
“वलेन्दुवक्राण्यविकासमाबाहयुः पसाश्चाम्यतिशोहिवानि ।
सथो वसन्तेन समागतानां नखक्षतानीव अमखलीनाम् ॥
१, राजतरङगिण्याम् (३।१८१) भयं शेके मादू,
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सौवित्यविचारचचां । १२५
अत्र पार्वत्यां परमेश्वरसामिखषश्ङ्गारे वक्ष्यमणि प्रथममुदीपनवि-
भावभूतस वसन्तस्य वर्णनायां कामुकाध्यारोपेण वनखलीलर्नानां कुटिङ-
लोहितपलश्चकङिकाभिर्मव्षेगमयोग्यनखक्षतान्युमेक्षितानि परमामोचिल्य-
चारुतां प्रतिपादयन्ति ॥
न तु यथायेव-
“वृणभकर्मे सति कर्णिकारं दुनोति निगेन्धतया स चेतः ।
प्रायेण सामग्यविधो गुणानां पराख्छखी विश्वछजः प्रवृत्तिः ॥'
अत्र केवरकर्णिकारकुसमवणनमात्रेण विधातृवाच्यतागर्भेणेव प्रस्तुत-
शङ्गारानुपयोगिना तदुदीपन विभावोचितं न किंचिदभिदितम् ॥
हाखरसे यथा मम खवण्यवतीनामनि काव्ये-
(सीधुस्परोभयान्न चुम्बसि सुखं कि नासिकां गहसे
रे रे श्रोतियतां तनोषि विषमां मन्दोऽसि वेद्यां विना ।
इद्युक्तवा मदघूणमाननयना वासन्तिका मारुती
ठीनस्यात्रिवसोः करोति बकुरुखेवासवासेचनम् ॥'
जत्र श्रोत्रियस्ात्रिवसोरपनित्रसीधुस्पथेशद्ासंको चनिटीनसख शुप्क-
बकुखवृक्षसेव सरसतापादमाय वैश्चविरंसिन्या यदासवासेचनं तदङ्ग मूत-
श्ङ्गाररसाभासस्पर्वेम हास्यरसस्य वरासवस्मेव सहकाररसवेधेन सचमकार-
मोचिद्यमाचिनीति ॥
यथा वा मम् खचण्यवत्यामेव-
'मार्गे केतकसूचिमिन्रचरणा सीकारिणी केर
रम्ये रम्यमहो पुनः कुर विटेने्यर्थिता ससित ।
कान्ता दन्तचुष्कबिभ्बितश्चशिज्योत्छापटेन क्षणं
धूतीलोकनरुजितेव तयुते मन्ये सुखाच्छादनम् ॥
त्रापि हाखरसस कटिरूविटनमेक्तिवचनौ चिव्येन श्रङ्गाररसाभासा-
धिवासितस सचमत्कारः परः परिपोषः सञुन्मिषति ॥
नं तु यथा स्यामरुल्--
श्युम्बनस॒क्तः सोऽस्या दश्चनं च्युतमूछमातनो वदनात् ।
जिद्वामूरप्राप्तं खाडिति इतरा निरष्ठीवत् ॥'
(21 ८८07८24. ८८८८८८४८
१२६ काव्यमाख ।
90111109111 €8001९8
अत्र हाखरसख बीभत्सरसाधिवासितख रञुनरि्तेव ठुमरोखरः
घ्ातिनुगुप्सितत्वादनीप्सितसख प्रमानौचिघ्येन चमतारस्िरोहितः ।
ृद्धापरिचुम्बने ॐह.मूठगप्राप्तरख च्युतदशनख कण्टरोटिनः एीवनेन
भीमतसखेव प्राधान्यम्, न तु हासरसख ॥
करुणो यथा मम सुनिमतमीमांसायाम्--
श्रसग्रोपनतामिमन्युनिधने दा वत्स हा पुत्रके-
त्यर्मद्रावि सुभद्रया प्ररुपितं पाथेख यत्तप्परः ।
येनोद्धाप्पविपुक्छशप्पकबंछः सेनातुरगरपि
न्यश्चतपाशचगतेककणेकुहरै नैः स्पन्दमन्दं सितम् ॥
अत्र प्रत्यग्रोपनतप्रि यतरतनयवियोगोपजनितरोकास्यखायिभावोचितं
दषदामपि हदयद्रावणं समुदरया यरमरुपितं तदर्जुनचेतसि प्रतिफसितं न
केवरसुदीपता पगतं यावचिरश्वां तुरगमाणामप्यन्तः संकान्तयुद्धा्पविभु-
कशष्यकचरनिःस्पन्दयितादिभिरनुभावैरुदीर्णतरुणकरुणरपपतिपि किम-
प्यादधाति ॥ `
नतु यथा परिमर्य--
दहा शरङ्गरतरङ्गिणी कुरुगिरे ह्या राजचूडामणे
हा सोजन्धसुधानिधान हददहा वेद्धयटुग्पोदपे ।
हा देबोज्जयिनीयुर्जग युवतिभयक्षकदषं हा
दा सहमान्षतरे हा कडामृतकर कासि प्रतीक्ष नः |`
अत्र हाहेति हतमदहीपतिविरहे तद्धुणामत्रणपरवकतृवक्र गत एव श्लोकः
केवरुसुपरकष्यते । न तु विभावानुभावव्यमिचारिसंयोगेन सोकास्यस्य शा-
यिभावस्योचितं रसीकरणं किंचिनिष्पन्म् ॥
रोद्रे यथा भट्नारायणख--
यो यः शचं विभर्ति सथुजगुरुमदः पाण्डवीनां चमूनां
यो यः पाञ्चालगोत्रे सि्युरधिकवया गर्मदस्थां गतो बा |
यो .यलककर्मसाक्षी चरति मयि रणे यश्च यश्च प्रतीपं ¦
करोषान्धसेय तख खयमपि। जातामन्तकषयान्तकोऽदम् ॥'
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओंचित्यनिचारवचौ । १२७
त्रे कूरकरोषसथायिभावास्कलोनिद्ररोद्ररसघ्लोचिता शिशु्यविराम-
गतविरासननिल्िशकमौध्यवसायाषिरोहणसंवादिनी द्रोणवधविधुरामर्षविष-
विषमव्यथाकदमख्थिथिरमश्वत्थाञ्चः स्थेमानं प्रतिज्ञापयति ॥
न तु यथां श्रीप्रवरसेनस--
(दणुटन्दरुदिररूमगे जस्स फरन्ते णहप्यहाविछड ।
गुप्पन्ती विवखञा गर्िअब्वथणेसुए महायुरख्च्छी ॥'
अत्र करोषव्यञ्चकपदविरदिततया "दनुजेन्द्ररभिरट्मे यश नरसिंह
स्फुरति नखप्रमासमूहे व्याकुठीमवन्ती विपलमयिता गङितिस्तनांडुका
महासुररक्षमीः" इति वणेनया रुषिरस्म इति वीपत्सरससं प्य व्याङटी-
भवन्ती दैयश्रीः परायितेति भयानकरससंकरेण प्रृतोचितप्रधानमूतख
रौदरसस्य कविनपुखमपि न ददयते ॥
वीरे यथा मम नीतिर्तायाम्-
्लोयीराधितमभेमामेवस॒नेः शसग्रहोन्मा्ंणः
संक्षेपेण निवायं संक्षयमयीं क्त्रोचितां तीक्ष्णताम् ।
आक्णायतद्ृष्टचापढुटि ठभरूमङ्गसंसर्गिणा .
येनान्यायनिभेषिना दचममयी ब्राह्मी भदिष्टा खितिः ]
छन सोऽयं रामः इति रावणम श्चुकषारणाभ्यां दृरानिविशयमा-
नसय रामसय निःसंरम्भगम्भीरवष्टम्भसंभाव्यमानप्रभावोचितायं शक्ल
संगरहोन्मागेगामिनो भागेवसख सुनः सनजातिरय॒चितशिवयुपदेरो सति
प्मविष्णुतायां चापरूपभक्रणा भरूसङ्गः प्रदरितः, न तु खामविकः,
| जहे नि नं हिति 6 हो पो पा क
१, अर्यं रबणवधापरनामकषेतुषन्धाख्यप्राकृतकान्यस् कती प्रवरसेनः ' कदेमीर्-
महाराज असीत्, १२३ पिते खिसवसषत्सरेऽसय राञ्यप्रारम्भे इति बहूनां मतम्. कनि-
्याममते' तु ४३२ मिते सिससंवत्सरे प्रवरसेनराज्यप्रारम्भः. “कीतः अवरसेनखं
प्रयाता कु्ुदोल्वला 1 सागरस्य परं पारं कपिसेनेव सेतुना ॥ इति द्षचरितप्रारम्भे
बाणभटः. "महारषट्श्चयां भाषां परं प्राकृतं विदुः । सायरः सूकतिरलानां सेठुब-
रथादि यन्मयम् ॥ ° इति कान्यादशे (१।२४) आचायेदण्डी, २. सेठुवन्धकन्थि (१।२)
'दुनुजेन्द्ररधिरस्मे य्य स्फुरति नखप्रभासमहे । न्याकरुडी भवन्ती विपलायिता गचित
न्क महारलक्ष्मीः ॥* ति च्छाया,
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१२९८ कनल्यमाख ।
90111109111 €8001९8
वीरस क्रोधे विकारासंमवात् । प्रसन्नमधुरीरा हि वीरष््तिः । तटुचि-
तमन्नामिरहितम् । भार्मवाभिभवेन च प्रधाननायकषयोककर्पः प्रतिपादितः ॥
यथा वा राजरोखरसय--
'ल्रीणां मध्ये सटीरु भमितगुरुगदाधातनिनेष्टसंज्ञः
स्यो वध्योऽभवप्वं पञ्चरिव बिवश्स्तेन राक्ञाजुनेन ।
तख च्छेत्तापि योऽसौ सकरनृपरिपुजामदभ्यो सुजानां
जितरोचेः सोऽपि येन द्विज इति म इतस्तापसस्सवेष रामः ॥'
अत्र॒ रावणकार्तवीयेजामदगभ्योत्कर्भीर्षतरसोपानपरम्पराधिरोदणक्रमेण
प्रधाननायकस प्रतापः परां कोरिमारोपितः ॥
न तु यथा मवमूतेः--
शृद्धास्ते न विचारणीयचरितासिष्ठन्तु हई वर्ततां '
युद्धं खीदमनेऽप्यखण्डयशसो रोके महन्तो हि ते
यानि त्रीणि कुतोुखान्यपि पदून्यासन्रायोधने
यद्रा कैशरमिन्द्सूनुदमने तत्राप्यभिज्ञो जनः ॥'
अत्राप्रधानसख रामसूनोः कमारल्वलय परप्रतापोककर्षीसषिष्णो्वीररः
पोदीपनाय सकरुप्रबन्धजीवितसर्वखमूतय प्रधाननायकगतस वीररसस्य
ताडक्रादमनखररणापसरणान्यरणपंपक्तवासिव्याणदनादिजनरिहितापषादय-
तिपादनेन खवचसा कविना विनाश; कृत इत्यनुचितमेतव् ॥
भयानके यथा श्रीहरषख--
(कण्ठे कृतावरोषं कनकमयमधः शृङ्खरदाम कर्ष-
न्कान्खां द्वाराणि देलाचरुचरणरणकिङ्किणी चक्रगारः ।
दत्तातद्कोऽङ्गनानामसुखतसरणिः संग्रमादश्वपारेः
परमष्टोऽयं शुवङ्गः परविशति नृपतेन्दिरं मन्दुरायाः ॥
्षपि च|
नष्टं वषेवरेमनुष्यगणनामाबादश.श्रपा-
मन्तः कशचुकिकञ्चकख विति रासादर्यं षामनः ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओ चि्यविचारचचौ । १२९
पयन्ताश्रयिमिर्निजख सदशं नाज्नः किरति: तं
न जा नीचतयेव यन्ति शनकेरालक्षणाञचङ्किनः ॥
तरर यतरङ्गनानां निितदश्ननखशिखोडेखातङ्कदानेन भचुरतरवानरामि
र्णिभयसंन्तान्तःपुरिकब्द्धवामनकिरातकुलादीनां पुरुषगणनाविदी-
{तया वे॑विरहकातराणाखचितवचेष्टानुमाववणैनया भयानकरस्सवादिरुचि-
"प्च कास्ति ॥
प्रथा राजपुत्रमक्तापीरस्य-
(नुीवारपरसरायसुष्टिकवर्खे्यो वर्धितः शैशवे
` पीतं येन सरोजपत्रपुटके होमावरोषं पयः ।
तं दृषट्र मदमस्थरालिवख्यन्यारोखगह् (णड) गजं
धू सानन्दं सभयं च पदयति जुहुरे खितसतापसः ॥
शत्र गजस्याघातकविङृतचेष्टानुवणेनाविरहिततया सथायिमावस्य भ-
नुभक्भरजितस्य केवकं नाममात्रोदीरणेन च भयानकरसोचितसंभरमाभा-
वादुपचितमौचित्यं न किंचिदुपरभ्यते ॥
` बमित्ते यथा सम सुनिमतमीमांसायाम्
८सवांपायचयांश्रश्स्य नियतं कु्षानिकायस् किं
कायस्याय विभूषणे; सुयसनेरानन्दनेधन्दनैः
सन्तयंख राक्चज्कृमिकुरुष्कोमात्रषाराङ्गले'
छेदिन्यन्तदिने प्रयान्ति विखलाः कौटेयकाका अपि ॥"
अत्र॒ वेराग्यवासनाच्छुरितबीमत्सरसस्य जुगुप्सास्यखायिभावोचित-
कायगत कुत्सिततरात्रतत्रादिससदीरणेन परा परिपुष्टिर्निःसारशरीराभिमानवे-
गस्यजननी प्रतिपादिता ॥
नं तु यथा चन्दकसय-
करः काणः; खज्ञः श्रवणरहितः पुच्छिकः
्षुधाक्षामो रुक्षः पिटरककपासार्दितगरः
१, मष्क त मपद्प्रतर टि पष्य नापा ्लर्पर. न्ता छावेयं श्छोको
भश्ुनान्ना छिखितः, कदाव्विन्मक्तापीटस्येतं बास्याचस्धोचितं भश्चरिति नाम स्यात्ऽ
१२ अर गु,
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
१३० काव्यमालख |
जेः पूतिधिनः कृमिपरिवरतेराद्रततसः
ञुनीमन्वेति श्वा तमपि मदयस्येष मदनः ॥
अत्राद्यचिचर्वणस्चेसूपचितविचिकिस्सक्ुसानिकायकायस्य खभावचुग
प्सितयेनेः शुनक किमेतेर्बीभत्सविरोषणेरतिशयनिवेन्धानुवद्गीरधिकमुद
सितम् । एतैरेव पुरूषगतेजुगुप्सा परं गोरवमावहति ॥
अद्भुते यथा चन्दकख--
“कुष्णेनाम्ब गतेन रन्तुमधुना मृद्धक्षिता खेच्छया |
सत्यं कृष्ण फ एवमाह सुसटी मिथ्याम्ब पर्याननम् ।
व्यादेहीति विकासितेऽथ वदने द्य समस्तं जग-
न्माता यस्य जगाम विसखयपदं पाया वः क्वः |"
अत्र॒ पाण्डुराङ्गकरसाक्षिरुक्षितखद्क्षणाक्षेपोयतजननीभयच कतस
हवकारिणः शिशोविकासिताखस्यान्तः समस्तनगद्शेनेन माश्च ¦ तसभृव।
नमिक्ञतया वाससस्यविद्वकाया विखयगमनेनाय्युचितोऽयमद्ता? तैय |
नतु यथा मम वी
(समसाश्चयाणां जरुनिधिरपारः सचसति-
स तोऽप्याश्चयं यतिपिवति सकरं तं किष मुनिः |
दं तत्याश्वयं 'शुकर्रजनपिं यदसौ
परिच्छेत्तु को वा प्रभवति तवाश्व्॑सरणिम् ॥'
अत्रापारसरिसतिप्रमाचेण सनिना तथकञुखकाचमनेन सुनेश्च रघु
करराजन्मना कमाक्रान्तिसमारूढोऽप्यसमविसखयमयोऽयमद्धुतप्रसरः सं
सारसवविषेवाश्चयंसरणिरपरिच्छिना न विंचिदेतत्कौतुकमियथाम्तरन्य.
ससामर्थ्येन सहसेवावरोपित इव तिरोभूततामुपगतः ॥
रान्ते यथा मम चतुर्वसंमरे--
भोगे रोगभयं सुखे क्षयमयं वित्तेऽभिभूभृद्धयं
दासे खामिभयं गुणे खछभयं वंशो कुयोषिद्धयम् ।
माने भ्छानिभयं जये रिपुभयं काये इतानताद्धयं
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओंभिल्यविचार्र्चा । १३१
अत्रे सकर्जनामिमतभोगयुखवित्तादीनां भयमयतया दहेयतां प्रति
पाय वैराग्यमेव सकरुभयायासशमनमुपादेयतया यदुपन्यस्तं तेन॒ शा-
तरसस्य निरगेरमागावतरणमुचिततरमुपदिष्टं भवति ॥
९ यथावा मम इनिमतमीमांसायाम्-
कुसुमशयनं पाषाणो वा मियं भवनं वनं
९ प्रतनु मसृणस्परौ वासस्तगप्यथ तारवी ।
सरसमशने कुत्माषो वा धनानि तृणानि वा
रमयुखसुधापानकैन्ये समे हि महारमनाम् ॥' |
अत्र॒ सकरूविकल्पतल्परहिताभेदावभासमानास्मतत्व विश्रामितिजनितस-
पाम्यसयुद्टसित्चमयुखपीयूषपानोदितनित्यानन्दधू्णमानमानसानां पिया-
पियसुखदुःखादिषु महतां सदशी प्रतिपत्तिरिति जीवन्पुक्तिसमुचित-
मभिहितम् ॥
न तु यथा श्रीमद्यर्राजय--
'अहौ वा हारे वा बरुवति पि वा सुदि वा
मणो वा रेष्टे वा कुषुमशयने वा इषदि वा ।
तृणे वा खणे वा मम समदो यान्तु दिवसाः
` क्ंविदुण्यारण्ये शिवसिवशिवेति पररुपतः ॥'
अतर जीवेन्सुक्तोचितं प्रियाप्रियरागद्धेषोपद्यमखक्षणमोक्श्चमं॒सर्वसा-
म्यमहिहारयुष्ृदरिसमरष्टिरूपममिदधता कचिद्पुण्यारण्ये यदभिहितं
तद्धिकद्पप्रतिपादकममेदनासनाविरुदमनुचितमवभासते । धाराधिरूढसवै-
साम्यविगरितमेदाभिमानमन्धेर्हिं सर्वत्र सर्वं शिवमयं प्रयतस्तपोवमे
नगरावस्कररूटे च विमखसरमतृक्षतया समानदथः कविदयुण्प्रारण्यादि-
वचनमनुचितोच्वारणमेव ॥
यथा मधुरतिक्ता्या रषाः इशरयोजिताः ।
विचिष्राखादतां यान्ति शृङ्गाराघ्यास्तथा मिथः ॥ १७॥
अभिनवगुपताचाथख परमगुदः अद्यभिज्ञासुत्रायनेकग्रन्थकती श्रीमदुखरराजः
किसदततरीमनसतसा पती एते कनीरद् भावीत्,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१३२ काव्यमास |
90111109111 €8001९8
तेषां परस्परा्ेषात्छयादौचित्यरकषणमू ।
प चमे 1, .
अनोचित्येन संस्परएः कखेो रपसं करः ॥ १८ ॥
रसाः कटकमधुराम्रख्वणाचाः कुशरुपदेन वेसवारपानादिषु योजिता
बिचित्रासादतराुपयान्ति तथेव परस्परमविरद्धाः श्ञ्गारादय इति । तेष्-
मन्योन्यमज्ङ्ञिभावयोजनायामचियस जीवितपर्थलभूतसख रक्षं कुर्यात् ।
अनोचित्यरजसा रससंबोगः सृष्टो न कल्मविद्मिमत इतर्थः ॥
रससंकरोचित्ये शान्तशृक्ारयोर्क्गिमावो यथा भगवतो मह.
_ बोस
सत्यं मनोरमा रामाः स्यं रम्या विभूतयः ।
पित मपाञ्गनापाङ्भक्चिरोरं हि जीषितम् |
सत्र भगवता जन्तुहितामिनिविष्टेन मेोक्ष्षभोपदेरोऽज्गिनः श्वान्तर.
सख रागिजनानिष्टतवास्सकरुजनमनःपक्षादने बारगुडनिदहिकया श्रु.
ारेऽजञभावयपनीते पयेन्ते शान्तमेव रोटं जीवितमित्यनितयताप्रतिपाद-
मपरिनिवांहेण परमभो चित्यसुचैः कृतम् ॥
नीमत्सश्ज्ञरयोर्ाङ्गिभावो यथा मम बद्धावदानकस्परुतायामू-
क्षीमस्ेवाचरुसय हुतदतद्टदया जम्बुकी कण्टमरक्ता
रक्ताभिव्यक्तकामा कमपि नसमुखेषठेखमासूत्रयन्ती ।
नासाधासाद्य यूनः क्षणमभरद्रं दसदन्तबणाद्
रभ्रानङगक्रियायामियमतिरभसोक्कर्पमाविष्करोति ॥"
अत्र षोपमया पुर्पकक्षाधिरूढयोरपि परस्मरविरद्धयोरथयोी.
भत्सश््नराज्गङ्गिभावयोननायां जम्बुकी तरणदावस्य श्षीवसेव् निश्व-
रुखितेः सदेव इतहदयपदमा इृष्टचिषा वा, कण्ठे रमा दोभिते भथ.
मभिव्यक्तसणदा रक्तामिव्यक्तकामा बरा, नसोष्ठिलमासूत्रयन्ती दुचवन्पत्-
णमधरमालाधालाथजङ्गच्छेदक्रियायामनङ्गमोगक्रियायां बा, पमा गा
वाणामूरध्वगतं कर्षणं रतकोररोतकरई॑वा, प्रकाशयतीति समामयो्बभ-
तसश्ञारयो; कामिनीपदपरियागेन केवरं जम्बुकाः र्वृतेन मीभस-
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
जओचित्यविचारचचो । १३३
येव पाधान्ये शरज्रि ऽङ्गतामुपगते वक्तुरवोधिसत्वस्यान्तगतगादवेराग्यवास-
नाधिवासितयेतसः कुत्सा्हलुगुप्सया नितम्बिनीरतिनिडम्बनमोषित्यरचिर-
तामादधाति। य्प्यत्न महावाक्ये चान्तसेव प्राधान्यं तथाप्युदाहरणश्टोक-
वाक्ये बीभत्ससेव ॥
वीरकरुणयोयेथा मम सुनिमतमीमांसायाम्-
"गाण्डीवसुवमाजैनमणयिनः खातख बाप्पागबुमि-
ण्डं खाण्डवपावकादपि परं शोकानङ् बिभ्रतः ।
निष्णोनूतनयो वनोदयदिनच्छिन्नामिमन्योधिरं
हा वत्सेति बभूव सेन्षववधारन्धामिचारे जपः ॥'
अत्र त्रिगर्वसङ्खामगतसख गाण्डीवधन्वनः रा्ुमिनैवयोवनोदयसमयनि
हततनयस का्यकश्चवसुन्माजैयतः पसरदश्चखतसय शचोकाभिमुद्रहतश्चिरं
हा पत्ति जयद्रथवधारञ्धाभिचारे जपो बभूवेति यदुपन्यलं तेनारिक्षये
दीक्षासस॒चितनतवणनया शोकाभेश्चण्डतवेन खाण्डवपदोदीरणेन वीररसखा-
ङ्गिनः सहमैवागन्तके करुणरसे प्रज्वकिते सेन्धववधारञ्धाभिचारामिधानेन
पर्यन्ते शौनिवीहेण परमौ चियसयुज्जम्भते ॥
शान्तश्ङ्गारकरुणवीभत्सानां यथा मम त्त्रैव--
(ती क्ष्णन्तच्लीकराक्षक्षतदहृदयतया व्यक्तसप्तक्तरकाः
करोधादिकरररोगबणगणगणनानीततीन्रवयथाताः ।
लेहङेदातिस्थैः कमिभिरिव सपः खाज्जेभेक्ष्यमाणाः
संसार्धेरश्चथ्यानिपतिततनवः पद्य सीदन्ति मन्यः ॥'
भत्र सुस्यसयाङ्गिनः चान्तरसयेवोदीपने कारणीभूतासीकष्ान्तल्नी-
कटक्षक्चतष्ृदयव्यथार्तदष्ठेदातिर्मङृमितुस्यतनयादिपदोपादानेन श्रज्ारः
करुणवीमताः शान्तसुखपेक्षिण; संटीनतया स्िमितवृत्तयो भूत्या इव
परमौ चित्यं दरोयन्ति ॥
रससंकरखानौ चिव्यमुद्धावयिुमाह । शङ्ग(श्शान्तयोयेधामरकख--
"गन्तव्यं यदि नापर निशितमहो गन्तासि केयं खरा
दितराण्येव पदानि तिष्ठतु भवान्पश्यामि यावन्सुखम् ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१३४ काव्यमासं |
90111109111 €8001९8
संसारे घरिकाप्रणारविगण्द्वारा समे जीविते
को जानाति पुनस्वया सह मम साद्रा न वा संगमः ॥'
यत्र प्रकरणव्तिनः श्ङ्खाररससयय प्दयामि याबन्मुखभिच्युकण्टोक-
ण्ठासमुज्जम्भमाणस्य खभावविरोधिनी शान्तेऽङ्गभावकुपनीते विस्तीर्ण.
तरानिस्यतावणैनया वैराग्येण रतेन्यरमावमापादयन््याप्रधानरससंबन्धे
नाधिकमनोचियमुससाहितम् । निःसारसंसाराचारताश्रवणेन हि कठिम्-
क्रियाक्रस्वेतसामप्युःसादमश्ादन्यलसीमवन्ति, कियत कुमूमयुक्ुमारश्र-
ज्गररसकोमरमनसां विखसवताम् । प्रान्ते च शान्तपरिपोपनि्वाटेण शग-
वैरसखमेव पयैवस्ति । तदक्तमानस्दवधनेन--"विरीधी वाभिरोधी वा
रसोऽङ्गिनि रसान्तरे । परिपोषं न नेतव्यसतेने सादिरोधिता ॥'
तदेवात्र वैपरीयेनोपरुभ्यते परिपोपविपरीते खमायधिरोभिन्यपि प्रधाना-
नुपरोष एव ॥
यथा राजशेखरखय--
(माणं मुचध देदह बहृहजणे दिष्टं पर्यु तरं
तारुण्णं दिअदहाद पच दह वा पीणद्धणस्थमणं )
दर्थं कोदलिमजुिजिणभिसाद्िवस्स प॑चेदुणो
दिण्णा चित्तमहूसवेण सहसा माणल सन्वेकक्षा ॥'
अत्रे “भान सुश्रत ददत बष्ठपजने दृष्टि तरङ्खितां तारुण्यं दिनानि
पश्च दश चा पीनसनसम्मममिस्थं कोकषिठमधुरध्निष्यजेन देवस
पञश्चेषोशचैत्रमहोस्सयेनाशेव सवंकषा दत्ताः इति वाक्ये युरूथः शृङ्गररसः परा
रम्भप्यन्तव्यापिश्चाटी कतिपयदिवसथापि यौवनमित्यनियतारूपधान्त-
रसबिन्दुना मध्यन्रुडितेनेव विरसतां न नीतः । विरुद्ध परिपोषामावात् ।
विशुद्धवणनोदितेन श्षनौनिसेन स्थायी कुञ्जर इव श्वभपातित्ः पुनस्तथा
१, “भार्तं सुश्वस्र ददत वषमनने दृटिं तरहोश्षयां तार्यं दिवसानि पश्च दरी वा
पीनसनसतम्भनम् । इत्थं कोकिलमज्ञुपिितमिषारेषसय पष्ेषोर्दता चैत्रम्योत्सवेन स
हस्व सर्वकषा, |" हति च्छाया,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
स चित्यविचारचचो । १३५
नोरसहत इत्यरं विस्तरेण । अनया दिश्चा रससंकरे मेदपपश्चोचित्यं विप-
धिद्धिः खयं विचायम् |
रसो चियविचारानन्तरसदेशानुसारकरमेण कमोपगतं क्रेयापदौ चिर
दरेयितुमाह--
सगुणं सुख्त्तत्वं साधुता च विराजते ।
क़ाव्यख सुजनसेव यथयोचित्यवती क्रिथा ॥ १९ ॥
काव्यस्य माधुयादिगुणवत्ता वसन्ततिरुकादिसुदृत्तता परिपूणैरक्षण-
साधुता च विराजते, यदो चित्ययुक्तं क्रियापदं भवति । शजनसेवेति तत्-
त्ययं स्पष्ट(थमेव ॥
क्रियापदौ चित्यं यथा मम नीतिरूतायाम्-
"यः प्र्यातजवः सदा यितिविधो सपरान्धिकष्याचने
दोदं्ेण निनाय दुन्दुभिवपूैः काल्कंकार्ताम् !
यः पातारमस्ञ््यं प्रविदधे निष्पिष्य मायानिनं
सु्रीवाभ्यविभूतिदण्नपटु्बाली स किं सर्यते ॥'
अत्र सप्ताव्धिसंध्याचेनप्रस्यातजवो मदिषषपट्न्दुभिदानगोन्भाथी
मायाविदानवनिष्पेषोद्भूतशोणितपूरितपातारतरः स किं बाली सर्त
इति क्रियापदेन दछ्युकप्तारणाभ्यां रावणस दनेयाभिनिवैशिनस्तद्विशमाय
हितोपदेदोन भवान्वसनकोणनियमिततनुः कक्षायां निःश्िप्र इद्युचितथुक्ति-
युक्तसु क्त भवति ॥
न तु यथा शीप्रवरसेनख--
“संगं अपारिजां कोखुदरुच्छिरहिथं महुमहस्स उरं ।
सुमिरामि महणप्ुरमो असुद्वभन्दं हरमडापन्मारं ॥
सन्न जाम्बुवताभिषीयमाने 'खर्गमपारिजातं कौसतमरक्षमीभ्यां विर
हितं मधुमथनस्योरः सराम्यमृतमथनपुरतोऽप्यबार्चन्द्रं हरजटपराभारम्!
१, से दुषन्धे (४।२० } खगैमपारिजाततं कौस्वुमलक्ष्मीरहितं मधुमथनखोरः । स-
रामि मथनपुरतोऽपुग्धनचन्दरं च दरेजराप्राग्भारम् ॥" शति च्छाया,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
१३६ काव्यमास ।
इति प्रगुणगुणाल्यानप्रसदधे क्रियापदेन जराजजेरशरीर्वमात्रमेव प्रतिपा.
दितम्! न तु पोरुषोत्करष॑विरोपातिशयः कश्चिटुचितः संसूषितः ॥
कारकेचिलयं ददैपितुमाद--
सान्वयं शोभते वाक्यप्ुचितैरेव कारके ।
इराभरणयेश्व्यमोदायैचसितखि ॥ २० ॥
उचितैरेव कारकैः सद्वयवद्वाक्यं विराजते सद्रंशषमूपितमीश्वयै स्च.
सिय ॥
करतृपदौ चित्यं यथा भट्रवाणख--
(सनयुगमश्रज्ञातं समीपतरवतिं हदगशोकाभमेः ।
चरति विसुक्तादारं बतमिवे भवतो रिपुख्ीणाम् ॥'
अत्न दाघ्ुल्ियो अतं चरन्तीति वक्तव्ये, स्तनयुगं बाप्पसछिरुकाते
शोकाभिसभीपयरमि विभुक्तभोजनं विगतथुक्ताहारं च सदतं चरतीप्ुकते
कवैपदमो चित्यसुपचितं जनयति ॥
न तु यथां परिमशूय---
'आहारं न करोति नाम्ब पिवति चैणं न संसेवते
दते यल्सिकेतायु सुक्तविषयश्चण्डातपं सेवते ॥
त्त्पादान्नरजःप्रसादकणिकारोभोन्युखस्तन्मरौ
मन्ये माखवरचिह गुजेरपतिसीश तपस्तप्यते ॥'
भन्न गुजरपतिरविद्रतो मरुगहनं प्रविष्टः परियक्ाहाराद्विमस्तविः
षयश्वण्डातपोपसेवी तप्श्रतीति यदुक्तं ततैपदस्य विरोषाभिप्रायोः
चितं न रकिंचिदुपरशक्ष्यते श्नुत्रासतररुतया मश्कान्तारान्तरावसन्नः संक
ठविषयदुखभोगपरिभ्रष्टः किमन्यत्कुरुताम् । स्तनयुगवत्कते पदस्य चमः
त्कारोचितं न रिचिदमिदितम् ॥
मर्मपदोचित्यं यथा मम शवण्यवत्याम्-
।सवा सक्तं दैत्यं विमङबकषाशपरिथितं
नोहः दमाभृष्थकटकपाती वहति यः
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओचित्यविचारचची । १३७
विधत्ते शोयेश्रीश्रवणनवनीरोसरुहचिः
स चित्रं शत्रूणां स्वख्दनरतापे भवदसिः ॥'
सत्र निश्वरूममल्जरुधारागतं शैत्यं ते्ण्यं दीतर्तवं च, षनोह्छासो
निबिडोत्साहः पजेन्यतुस्योदयश्च, क्षमामृतां सानुमेन्यनिपाती बहति स
शोयैश्रीश्रवणनवनीरोत्परुतुस्यस्त्त्लङ्गधित्र शत्रूणां संतापं करोतीति
यदुक्तं तक्कर्मभूतसख तापय शिशिरतरसामभ्रीजन्मनः परं वेचिञ्यं ₹-
चिरमोचित्यमासुत्रितम् ॥
म तु यथा ममेवावसरसारे-
५भाहितश्चसित्तवातविबोष्यमासः
काष्ठाश्रयेण सहेव विवृद्धिमाप्तः।
तापं तनोति निहतारिविखसिनीनां
वदिद्ुतिमवननाथ भवलतापः ॥'
छत्रे ॒विद्तारातिनि,धसितानिदः्रबोध्यमानः कष्टाश्रयेण दिक्चक्र-
पूरणेन पौढतां भाप्तः पावकतुस्यस्वमतापः शधुकान्तानां तापमात्र
तनोतीति तस्सरचितमाश्व्यं न किचित् ॥
करणी चित्यं यथा गौडकुम्भकारख--
(लज्जे गमलिमान्वकयितः प्रोतः शी मौलिना
व्याघूता जख्दाः सटाभिरुडवो द॑ष्ामिरुपम्भिताः ।
मरो्ीर्णो जरुषिरशेव हरिणा सेराषासोर्मिमि-
ेङकेरस्य च र्धितो दिशि दिशि प्राज्य; प्रतापानरः ॥'
यन्न हरिणा हमुमता जरुनिधितरणे तरणिरङ्गलेनं वख्यितः किरी-
पान्त श्वदी पोतः सररमिर्भेषा व्याधृताक्तारा दंष्राभिरयाभितासतीर्णो-
ऽग्रे बड्हासतरशष्शचसय विसीणैः प्रतापभ्निः शमित इति
बहुभिः करणपदेरुत्साहाधिवापितेर्विंसयरिसरारोहणसोपनेरिव रघुप-
तिप्रमावारम्भविजयध्वजायमानस्य परवनसूनोरौचिलयातिद्ययः प्रकारितः ॥
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
१३८ कन्यिमाख ।
90111109111 €8001९8
न तु यथा भट््ाणख-
'जयत्युपेन्धः स चकार दरमो पिभित्सया यः क्षणरव्प्ररक्षया |
येव कोपारणया रिपोर सय॑ भयादिलगितासेपारटम् |"
अत्र भगवतो नृसिंहस्य रोपरक्तया रपरे क्षणटन्धरक्षया हिर
ण्यकरिपोरवक्षः ख्यं भयादि्नमियेपि सदु तमाोद्याहपराक्रगल
प्रतिनायकल रिपौ; पषाननावकप्रतापोषीनोपकरणीमूताभिकपैेख
ल्यं भयविहृरुतया हृदयस्फुटनमिप्युपचितमनो चित्यं टेव, करणप.
दस्य शिरसि विश्रान्तम् ॥
संपरदानोचिल्यं यथा भटरभमाकस--
'दिख्ातक्गवरापिमक्तचतुराधाश मदी साध्ये
सिद्धा सापि वदन्त णव टि वयं रोमा्िताः पयत)
विप्राय प्रतिपाद्यते किमपरं रामाय तस्मे नभो
यसादाविरभूकथाष्तमिदं यमेव चास्तं गतम् ॥
जत्र दिणजचतुरला भूः साध्यते, भाय सिद्धा टैख्येव्नषुिरि
वैक विभमात्राय प्रतिपाथत इति गिरतिशथोदार्थाश्वर्यनमक्काररभिरै-
चित्यचेवेणया वयं रोमाश्चाधिताः पत, रोमाश्वस्य प्रलयक्षपरिद्दयमा-
नत्वात् । किमपरमपूर्त्यागिने मागवाय तसे नम इति मिभायेति स्र.
दानपदगत एवोत्कपंविरोषः प्रफाधते ॥
न तु यथा राजरशेखरस--
“पौरस्त्यः प्रणयेन याचत इति श्वुला मनो मोदते
देयो नेष दरपसादपरदसेनाधिकं ताम्यति ।
तद्वाच्यः स दश्चाननो मम गिरा दता द्विजेभ्यो मही
तुभ्यं अषि रसातरत्रिदिवरनिजिस्य किं दीयताम् ॥'
छन्न रावणदूतेन परशं याचितो भागेबो ब्रूते--“तैष हरमसादरन्धः
परशचदोनयोभ्यः । तत्तसमादसद्रबसा स दृहभरीमीो भाच्यः, पएथ्वी मया
कदयपाय मरतिपादिता । भ्यं पातात्निविवयोर्मध्याछि निर्जित्य दीयताम्"
१, कश्चन शुसिद्धो मीमांण्ो भषटममाणर भादीत् , यद युररिति नामास्तरम्.
(21 ८८१7८24. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
जओचित्यविचाश्चचो । १३९
ह्यनुचितं मुनेर्ञोकदितप्रृतस्य तरेरोक्यकण्टकमूताय राक्षसाय युव-
नप्रतिपादनम् ॥
अपादानौ चित्यं यथा मार्वरुद्रय-
'एतसाजस्पेर्मितम्बुकणिकाः काधिददीखा ततः
पाथोदाः परिपूरयन्ति जगतीं सद्वाम्बरया वारिभिः ।
आम्धन्मन्द्रकरटकोटिघटनाभीतिभरमत्तारकां
पराप्येकां जसमानुषीं त्रिञुवने श्रीमानमूदच्युतः ॥'
अत्र यटुक्तमेतसान्महोदधे; परिमिताम्बुकणिकाः प्राप्य जरुदा
जगत्पूरयन्ति तथा अमन्मन्दरकूटकोटिसंषदत्रासतरक्तारकामेकां जकमा-
नुषीं श्रियं प्राप्य श्रीमानच्युतोऽमूदिति तेन सागरगतनिरतिशयोक्कर्ष-
निरोषः प्रद्ितः । एतसाजर्धेरिसेतत्पदमो चित्य मूरभूमिः ॥
न तु यथा भडन्दुराजय-
आदाय वारि परितः सरितां सखेभ्यः
वि नाम साधितमनेन महाणैवेन ।
्षारीङ्कतं च वडवादहने इतं च
पातारमूरकुहरे विनिवेरितं च ॥
अत्र॒ महा्णवव्यपदेरोनान्यायोपार्जितद्रविणदुव्येयकारिणः सस्स॑वि-
भागविमुखसख कखबिद्ुच्यते । सरितां मुखेभ्यः समन्तात्तोयमादायाण-
त्रेभ्यः प्रतिपादितं दूषितम् । यत्र॒ सरि्यः समादायेति वक्त्ये
सरिन्छुखेभ्य इति यदुक्तं सुखश्ब्द्ख नेरथक्याद्त्रानो नित्यमेव
पयेवसति ॥
सधथिकरणौचिवयं यथा कुन्तेधवरदोये कालिदाधख--
इह निवसति मेर; शेखरः क्षमाधराणा-
मिह षिनिहितमाराः सागराः सं चान्ये ¦
इदमहिपतिभोगत्तम्भविन्राज्यमानं |
धरणितरमिहैव खानमसद्धिषानाम् ॥'
१, भ्रसिद्धषे कालिदासपरन्येष्वयं छो ने प्राप्तः, .
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €80018
१४० काव्यर्माख |
अनन महाराजदृतोऽपि सागन्ताखाने कप्र्चुससुयितगोरवपूजा्हमास-
नमनासाद् कायेवेन भूमाविवोपविष्टः प्रागर्म्यगाम्मीर्येणेवं ब्रूते यथा-
सदिधानां वघुषातक एव ॒युजगपतिभोगस्तम्मपाम्भारनिप्कम्पे धरासने
खान॑युक्तं यस्मादिटैव गेरूनख्चक्रव्तीं समुपविष्टः सक्तमहान्धयश्च
ततुल्यतेवासाफमितयोचित्ममधिकरणपदसंबद्धमेव ॥
भ तु वथा परिमल्ख--
(तत्न सितं सितिमतां षरं देव दैवा-
द्रुत्येन ते चकितचित्तमियन्त्यहानि ¦
उत्कभ्पिनि सनतटे हरिणेक्षणानां
हारान्प्रयर्तयति यत्रे मवसतापः +!
न्न सलद्धु्येन मया तने तसमन्देदो खितं यत्र॒ भवलमतापः कम्पतर-
छस्तनतदटे हरिणदशं दारान्परवर्तयतीति यदुक्तं तेन शोर्यशर्जारगुणोत्क-
षैस्तुतौ सर्व॑तो दिग्गमनाचिन्छिन्नपसरः प्रतापः पारिमिल्यं प्राप्तः । पेत
परिच्छिते देशो मया तत्र सितं यत्र सल्मतापसनरुणीसलनतटेपु हारत-
ररन॑ करोयन्यदेशे विरश्वणयुपरक्षणम् । सवैगतथेकतापतस्स्वतरव
मया यितमिति वक्तव्ये तत्रेवयेकदेशाभिधायि प्रद नोपपाचते । दस्यु-
माश्रखाप्येकदेशे नुम्भमाणप्रतापरवात् । तदुत्राधिकरणपदगतमनौचिलयमु-
परभ्यते । तत्र तेत्र मया सितं यत्र यत्र भवखताप इत्येन सुतयुचितं
युक्तं स्यात् ॥
लिज्ञोचिध दशेयितुमाद--
उचितेनैव शिङ्गेन फाव्यमायाति मन्यताम् ।
साप्राज्यघ्चकेनेष शरीरं छभरुष्मणा ॥ २१ ॥
प्रस्ततार्थोचितेन रिङ्गिन काव्यं भव्यताघुपयाति, राजरुक्षणेनेव
शरीरम् ॥
यथा मम रङितरलमाडायाम्--
(निद्रां न स्पदाति दजत्यपि पूर्तिं धते खिति न #एचि-
हीषा तेत्ति कथां व्यथं न भजते सर्वाह्मना निदैतिम् ।
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सरचित्यविचारचचो । १४१
तेनाराधयता गुणश्तव जपध्यानेन रल्ञावडीं
निःसङ्गत पराङ्गनापरिगतं नामापि नो सद्यते ॥'
अत्र वत्सेश्रस्य रल्नावली विरह वि धुरचेतसः सरावसासमुचितं विदू-
केण ससं गताये यदभिहितं निद्रां न स्छ्चति, धृतिं त्यजति, सिति न
वत्ते, दीष कथां व्यथामिव वेति, निवरति न भजते, तां विना तेन तद्र
णजापिना तच्यननिवयेन जनसङ्गत्यागिनान्यासामङ्गनानां नाममात्रमपि नं
सद्यते । सितिधृतिकथानिष्रेतीनां लीलिङ्ाभिधानेनाङ्गस्वाध््रारोपेण परम-
मौचित्यं प्रतिपादितम् ॥
न तु यथा मम नीतिरतायाम्---
“वरुणरणसमथां ख्गभङ्खे; छतार्था
यमनियमनशक्ता मारुतोन्माथपक्त( ।
धनदनिधनसज्ा रुजते मल्येयुद्ध
दहनदरनचण्डा मण्डली मद्धजानाम् ॥'
भन्न रावणः कपिनिकारामषेविषमविकाराविष्कारोचितं तरते । वरुणा-
दिरोकपार्विशारबखवटेपविष्ुवकारिणी मव्येमात्रयुद्धे रजते भच्ण्डा
मद्रजमण्डटीति चीलिङ्गन निर्देश्चज्ञेडोकंयविनयोर्जितश्य भ्रतापख कलेर-
तामपहश्ननो चित्यं सूचयति ॥
वचनौतिव्यं दरीयितुमाद--
चितेरेव वचनैः काग्थमायाति चारुताम् ।
अदेन्यधन्यमनसां वदनं विदुपामिब ।॥ २२ ॥
उचितैरेकवचनद्विवचनबहुवचनैः काव्यं॑वारतामायाति । अदैम्यो-
दास्वेतसां बिदुषामिव वदनमयाच्मारचिरोचितयचारुमिर्व बोमि; ॥
यथा मम नीतिकूतायाम्-
तरेकोक्याकमणेवेराह विजवेर्निःसंस्यरलाधिमिः
परस्यातः खस्सख य॑वरदतैयुद्धान्धिमध्ये भियः ।
साशवर्यमेङ्बिन्धनैश्च बहुभिरभित्यं हसत्युत्थितः
पौरस्त्यः सङृदुयमश्रमवाद्याहछनिद्रं हरिम् ॥'
१३ अ. शु.
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
१४२ काव्यमादय ।
90111109111 €80018
अत्र डकपारणाध्यां रघुपतेरप्रे दश्भीवपराकरमेऽभिधीगमाने यदुक्तं
पोर्यः रोषश्चाथिनं दरिगेक्वारो योगश्वमवसेन संगक्तारछनिद्रमेक-
मरोक्याक्रमगेदराटभिजगिनां सभरानां भभ्ररनेकरलप्राप्तिभिः समरस-
सुदरमध्ये बहुवारविदितेः भियः स्यवरशतवटिनां च ठोकपाखानां
बन्धनैः प्रस्यातः सद्रोत्थितः सोत्सादः सतते हसतीति बहुवचने हरि.
वेरुक्षण्यरक्षणुपचितमेा चिसमुदरश्चितम् ॥
न तु यथा मावृगुपष्तख--
(नार्य निशासुलसरोरुदराजहसः
कीरीकपोरुतटकान्ततनुः शश्चा्रः !
आभाति नाथ तदिदं दिवि दुग्धसिन्धु-
डिण्डीरपिण्डपरिपण्डु यश्षस्लरदीयध् |
अत्र नायं दही, खदीयमिन्दुदुग्धान्धिफेनपिण्डपाण्डरं यश्च इति
यदभिहितं तदविच्छिननपरसराणां यशसां बहुवचनेन नरणनाणां समुचिता-
यामेकवचनोपन्यासश्वन्दनिम्बाकारिण पिण्डमानपरिच्छिनतया संरोचशूप-
भनौ चित्यमुद्धावयति ॥
विरोपणौषित्यं दशेयितुमाह -
विशेषणेः सघुचितेर्विरेष्योऽ्थः प्रकाशते ।
गुणाधिकेरोणोदारः स्धिरिष सजनः ॥ २२ ॥
काव्ये विरोष्योऽ्थः ससुचितेरेष विरषणेः शोभां रभते । गुणोदारः
साधुयेथाभ्यविकगुणैः बुद्धिः ॥
यथा मम युनिमतमीमांसायाम्--
वेत्र सूत्रितयोवनान्युप बनान्यामोदिनी पशमिनी
ज्योत्लपरावेरणानि रववरमीहर्यापि रम्याः जियः
णः कदमीरदेशराज्यं कतभास्, उञमिमीपुणा हषोपरनन्ना
विकमादिस्येनारौ कदमीरयभ्यं बितीणमिद्यादिशूपा राजतरदिण्यां शुत
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
जोचित्यविचारचचां । १४३
स्वे चारुतरं न कस दयितं यक्षस्तु तद्भुज्यते
तन्मृिर्मितमामभाजनमिव क्षिपरक्षय जीवितम् ॥
अत्र॒ युधिष्ठिरस्यासादितमहाविमूतेमयनिमितमणिमयसभामिमानिनो
विभवप्रभावे वण्येमाने सकङमावाभावलखरूपाभाववादोपदेशिनो महामु.
नेराश्यविचारावसरे यदक्तं॑कुसुमसमयसमुपचितयोवनान्युपवनानि मकर-
न्दामोदसुन्धरारविन्दिनीज्योरलापरपरावृतानि रलवरुमीहम्यांणि रमणीया
रमण्यश्चति सवेमेतच्ारुतरं स्वेखाभिमतम् । किं तु यसिन्भुज्यरते तजी-
बितमाममात्रनिःसारं क्िप्रक्चयमिति तद्विरोष्यपदोरकषेकारिविरोषणपदो-
दितसैौन्दर्येण पयैन्तनिःसारतानिर्वेदसंबादि स्फुश्दौचित्यमातनोति ॥
न ठ यथा भहृर्डनसख--
“ग्रीष्मं द्विषन्तु जरुदागममथंयन्तां
ते संकटग्रकरृतयो विकरासडागाः ।
अश्येस्तु मुग्धश्चफरी चटक चलेन्द्र-
निप्कम्पकुक्षिपयसो द्वयमप्यचिन्स्यम् ॥
अत्र ओम द्विषन्तु, मेघागमे संकटखभावा विकटा बिस्तीणाश
तराकाः प्राथयन्ताम्, महाग्धेस्तु बारुशफरीरोटखचडेन्द्रनिश्वरकुक्षिप-
यसो प्रीष्मषमागमवेप्यगणनीयाविति यदुक्तम्, ` तत्र तडागविरेषणयोः
संकटविकरपदयोः परस्परविरद्धा्थयोरनो चित्यं स्यष्टमवमासते । संकर-
खभावस्य हि विकलं विस्ती्णसखं नोपपद्यते । अथ खमावे संकटल-
माकारे विपुरुतं तदपि ताक निश्चेतन खमावाभावादनुपपन्नमेव ॥
उपसगोँविलं दैयितुमाद--
योग्योपसैसंसगैनिरगैरगुणोचिता ।
परक्तिविवर्षते संपस्सन्मागगमनेखि ॥ २४ ॥
उचितैः प्रादिभिर्पस्गैः सूक्तिरुन्तिमासादयति । विभूतिरिक
सन्मारीगमनैः ॥
१, एएसिनपुस्के (भद्वष्टभसयः इति पाठः,
|
(21 ८८१7८24. ८८८८८८४८
१४४ कैमासं ।
90111109111 €8001९8
यथा मम मूनिमतमी्गामायामू--
'आचारं भजतते लनल मदं पैराग्यमादम्तपे
कटु वाच्छति रङ्गमक्कगरितोराक्राभिमानं तपः |
देवन्यतविप्रः सुखिताः प्रणो जनः
प्रयम्तापनिलीनलोःसददीमायाति कर्मप्यनाय् ('
त्र दुर्योधन पोपयान्नायां गन्धवेबेन्धपराभवभस्माभिगनस्य प्र
उ्यसाञप्युप्यभ्य तपः्मयक्लाभिमिविषटस्य दुहे दण्यमाने यदुक्तं सर्वौ
जनः सुखः प्रणष्टमिभत्रः सदाचारं भनते, भद् त्यजति, वैराम्यमा-
प्रयति, रद्भ्ड्धेन पियटितोराक्रामिमानं तपः कतु वान्छति; प्रयो
बाहुख्येन तापगिगसितलोहपिण्सरश्षीं कर्मण्यतागायाति; अत्रोपपूवेतय
सोपसगीस तु शम्दस्य स्वभागोन्नतिरिगुणतासुषयाता दुमैदामिमानार्थे
विद्यसे करोति ॥
न तु यथा हुमारदासस्य--
“अयि विजहीहि रडोपगृहनं त्यजे नवक्तमभीर् बष्ठभम् ।
अरुणकरोद्गम एप वर्तसे वरतनु संप्रवश्न्ति कृष्टाः ॥'
सत्नाभिनवानङ्घसंगमगादमालिङ्गननिश्वराङ्कन्छनाङ्गनाध्वोषने सत्या
यदुक्तं षष्ठम सुश्च पभातसंध्यायामरुणकिरिणीद्धमो वर्तते, कृकटाश्च संप्रबद्.
स्तीति, सत्र संभोपसगेदयत्यदस्या(ब्दा)एरणमात्रेण निरर्थकम्वादनुचितमेष ॥
निषातौनित्यं दरथितुमाह~--
उभितस्थानविन्यलेरनिपातैरर्थसंगतिः !
उपदेयेमेषल्येव समिवैरिवे निशा ॥ २५॥
१. भगनता परतशलियुनिना श्याकरणमहामाप्ये यताम सपुशारणेः (१।१।४८)
दवि व्थाख्यायाभ् < कराः बद्धस्य शोषस्य भतः प
खदाहतः. जनकीषरणकाभ्यस्य भरतौ कमारदासः, "आाऩीहरणं करतु रुहे स्थिते
सति । कनि; कमारदासन्च रावणश्च यदि कमः ॥, इति राजद्रीशरश्रेकः, जानकी
इना -वदन्पुदादरणान्युखवलदतेनोणाविभूत्रषतो वतानि शन्ति, २. 'शन्रनिभा
इति द्वितीयपुरकपाठः,
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
सौ चित्य विचारच्चा ! १४५
उपादियैश्वादिमि्निंपातेरुचितपदविनिवेदितेः; काव्यखा्थसंगतिरसंदिा
सःंसहायेरिव भवति ॥
यथा मम सुनिमतमीमांसायाम्-
“स्वे खर्गसुखा्थिनः करतुः पराजयर्मजनते जडा-
सेषां नाकपुरे प्रयाति विपुरुः काः क्षणा च तत् ।
क्षीणे पुण्यधने खितिने तु यथा वेदयागृहे कामिनां
तसान्मोक्षपुखं समाश्रयत भोः स्यं च नित्यं च यत् ॥'
भने सगेघुखस्य वेदयाभोगवदवसाननिरसचपरूतायां प्रतिपादितायां
निश्रमोक्षसुखस्य निःसंदेदनिश्चिता प्रतिपर्तिमिपतपदोप्वरहिता वाक्या-
चित्यं जनयति ॥
न त॒ यथा श्रीचक्रख--
“देवो जानाति सवं यदपि च तदपि त्रमहे नीतिनिष्
साध संघाय जाखान्तरधरणिभ्चजा निवृतो बान्धवेन ।
च्छा नुच्छिन्वि भिन्धि प्रतिदिनमयदो रन्धि विशं यशोभिः
सोदन्वन्मेखलयां परकश करं फ च विश्वमरायाम् ॥
भत्रे क्षितिपतिस्तुतिभस्तामे (देवो जानाति सवं यदपि च तदपि
इति यदुक्तं तश्र पूवोपरपदयोरसंबद्धत्वेन निरथंक एव निरूपयोगश्चकारः
प्रततोष्सवषहुजनमोजनपङ्कावपरिज्ञातः खयमिव मध्ये समुपविष्टः पश्वा
दभिव्यक्तः परं रजादुर्मनो चिं प्रतनोति ॥
कारव दशेयितुमाद--
कारोचित्येन यात्येव वाक्यमरथेन चारुताम् ।
जनावनेनरम्येण वेषेण सतां बपुः ॥ २६ ॥
कारक्कतौ चिययुक्तनर्थेन बाक्यं॑चारुतामेति वेषपरिपरहेणेव कारयो-
= भ्मेनं सतामवेसरज्ञानां वपुः ॥
िननिकोभिनभियामोनकथोििििनभमोनेिभोिमणमयतणिननभिेयेनिनििकिकिनतनक मोतो
१, मुक्ाक्णश्राता चक्रपाल ति कविकण्डाभरणे, स एषार्य चक्र इति माति. सुका
म्नसग्मीजन म मणनमवदनग्ाक्षरादिसः
अती न प्ारीतश्च
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
१४६ 12.11.18
यथा मम सुनिगतमीमांसाणम्---
योऽभूद्रोपसिन्युः पमोदरनिक्षिरथ्वारः कपष
सस्रा जगणते सगपते धार धुरर ४२ ।
शरीवलाङ जहरितिम्पुतिष्दैः कण नृणां पूरित
टी कारस्य विपययप्रणधिनी पाकपरियाश्चयम्ः ॥
शत्रामर्षदिषयिपमापिन्कारसुमषुमा श्विधुपटेनामिषीयगमि यकि
गोप्रस्यारः पयोदधिक्षर्यौरः करीर्कपोऽभूरसयमाम जगत्ताथाद्विभिः
सतुतिपर्मृणां करणै पूरितौ री बत कारस्य विपययकरारिणी पाकक्रिम-
शवगरभूगिरिति । तेत्रागूद्र्तिमूतकायिनाश्र्यतरिपोपहनिरमारन्धापिषि
पर्ष वाक्वीसिलयं कतम् ॥
यथा वा माखवकुवरुयस् ~~
व्युतमुमनसः कर्दः पष्पोद्धमेरशकता दुम
मनसि चे गिरं गरहन्तीमे किरनिति न कोकरिणः।
अथ च सवितुः श्ीतहछठासं नन्ति मरीनेथौ
नं च जरटतामारम्बन्ते एमोदयदायिनीम् ॥
अत्र॒ चिशुतरवसन्तकान्तोपवननेवरसीोछाससूस्यमामिमनपिजोकेण्डव-
णनायागरतुसंधितमुचिताः ङुन्दाः कुमृमानसानशुध्यतनवः, रिटुकाक्षोकाः
करिकोद्रमभरारसाः, मनसि कोकिखः कंरद्धजितान्यनुसंदपति, रेर्म-
रचयः सीतोष्ठासमभ चे निवारयन्ति नच सेत्ाप्दापिनीं प्रीदतमा-
टम्बन्ते, इ्युक्ते बरद॑मानकाखपदेष्मेव शदयपषादसु्द्रमौ चिदं किम-
प्यामोदते ॥
यथा वा ट्मषटख--
“ृत्योरासखमिवाततं धतुरिदं मृच्छैद्विषशेषवः
रिक्षा सा विजितादेना प्रतिय श्वाङ्गरप्रा गति; ।
न्तः करोयेमहो श्ट मधुनो ह्य शरि गीतं भरते
व्याधस्यास्य यथा सविष्यति तथा मन्ये य्व निर्भृगम् ॥'
, १. "कै ्ोको वमनद्र समताख्यगणतररमे, ससादवामनासाीनी-
इयं कविः, |
(21 ८८07८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओंचित्यनि चारचचौ । १४७
अत्र टुञ्धकसख धनुःसायकशिक्षागतिक्रोयगीतानि तथा यथा वनं
निर्मगं भविष्यतीति भविष्यतकाङः प्रकतार्थपरिपोषेण ददयसंवादौ चिव्य-
मादधाति ॥
न तु यथा वराहमिहिरसखय--
क्षीणश्चन्द्रो विति तरणेर्मण्डलं मासि माति
रुन्ध्वा कांचिद्पुनरपि कशं दृरद्रसुवर्ती ।
संपू्णश्चरकथमपि तदा स्पधेयोदेति मानो-
नो दोजन्याद्विरमति जडो नापि देन्याद्यरंसीत् ॥
अत्र रघेरमण्डलं क्षीणः श्री प्रतिभासं भविति ततः कांचिदाप्या-
पिकां कलं प्राप्य दूरे दूरे भवति । परिपूर्णश्च तस्थेव स्पथैयाभ्युदेति !
द जन्या विरमति न च देन्याव्यरंसीदियेतौ "विरमति' "व्यर॑सीत्' इति-
परस्परासंगतं कारुपदद्भयं चन्द्रय सदशयोर्दोजेन्यदेन्ययोः स्वका
मभिनिवचयोयेदुपन्यत्तं ततर व्यरंसीदिति विरुद्धाथत्वादनुचितमेव ॥
देशोचित्यं दचैयितुमाह-
देशोचिवयेन काव्यार्थः ससवदेन शोभते |
परं परिचेयाशंसी व्यवदारः सतामिव ॥ २७ ॥
देशगिषयोचिष्येन हदयसंवादिना काव्याथः सतां व्यवह्यर् इव परि
यसूचकः शोभते ॥ .
यथा भट मवमूतेः--
“पुरा यत्र सलोतः पुठिनिमघुना तत्र सरितां
विपयांसं यातो षनविरर्भावः क्ितिरुदाम् ।
वदोृ्टं काडादपरमिव भन्ये वनमिर्द
निवेशः शेखनां तदिदमिति बुद्धिं दढयति ॥
त्र बहुभियेषसदसेरतिकन्तेः शम्बुकवधभसङ्गेन दण्डकारण्यं रामः
पू्यपरिनिते पुनः प्रविष्टः समन्ताद्वरोक्येवं बूते--पुरा यत्र नदीनां
परबादस्तत्रेदानीं तटम्, शृक्षाणां घनविरख्ते विपयेयश्चिरादृष्टं वनमिदमपूर्वै-
५. सुभाषितबरावरयं शोको धाराधरस
(201 ८८07८20. ८८८८८८८८
१४८ काव्यम |
90111109111 €8001९8
मिव मन्ये, प्रथैतसंनियेशस्तु तदवेतदधिति बुद्धि श्िरीकरोति ।॥ इद्त
चिरकारविपययपरिवृत्तसंस्यानकाननवणनया दटृद्यसयाद्ी दरेशखभावः
परमम विध्यरुद्योतयति ॥
न तु यथा राजदोखरखय-
'कैणटीददशनाङ्कितः शितमहाराष्रीकराक्ष।दतः
भादान्धीस्तनपीटितः परणभिमीध्रमेङ्पित्रासित्त |
लारीबाहबियेितथ मख्यक्लीतजनीता तः
सोऽयं सप्रति सजरोखरकमिव।राणसीं वान्छति ॥'
सत्र कणारमहाराषानधलरमस्यल्टनासंभोगमुभभः काटेन परित
रागमोदः संप्रति रानरोखस्कविधरीराणसी भन्तुभिष्छतीयुके शृङ्गाररस.
तरकषितवराङ्ञनापसङघेऽनङ्गनिरगख्दक्षिपरपदेशचोदेशमध्मे प्रणयिनीभूम-
वित्रासित इति देशोपर्षणदिरहितवरमणयितीपदेन देशी विलस.
चितमप्य्नुचिततां नीतम्
कुडोचित्यं दर्शयितुमाह--
छलोपचितमोचित्यं धिरेपोत्कर्षकारणम् ।
काल्यस् पुरुपस्येव प्रियं प्रायः सचेतसाम् ॥ २८ ॥
पुरुषसेव काव्यस्य कुरोसतमो चित्यं सविशेपोकषंजनकं प्रायेण बाहु
ल्येन सहदयानाममिमतम् ॥
यथा काशिविसस--~
"अथ स विषयव्यायृत्तातमा यथागिषि सूनवे
नृपतिककुदं दत्वा यूने सितातपवारणम् ।
मुनिवनतरुच्छायां देव्या तया सह शिभ्रिये
गर्तिवियततामिक्ष्षदणामिदं हि ऊुङतरतम् ॥'
यत्र भय स्र राओ बृद्धलरुणाय सूनवे राज्यं प्रतिपा सया देव्या
ष्ट तपोवनं भेजे । विरक्तदेतसामिक््ाङणामन्ते हि कुरत्रतमिदमेक्
यके मूतवरतमानयाधिनां पदयानामौतनिलसन्मीफितभ् ॥
पर रन्केरसमेन्यं अनना
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओ चित्यविचार्वचौ । १४९,
न तु यथा य्ोवर्मदेवखय--
८उत्पत्तिभेण्डकुले यदभीष्टं तदपर्दं सम।क्रान्तम् ।
भोगास्तथापि देवास्सछ्ृदपि भोक्त न रुभ्यन्ते ॥'
यत्र ममोखत्तिर्मण्डकुले समीहितपदाक्रमणं च निष्यननं तथापि देषा-
पितपियाविप्रयोगाद्धेगा मोक्तं न रस्यन्त इत्यभिहिते खसंवेघमेव भण्ड-
कुरुमन्यत्राप्रसिद्धं खयमेव निर्ददयमानमुकर्पं विरोपणविरहितकेवपदी
पादानेन निरथेकतया निरो चित्यमेव । रक्षवक्रुकूरु यु निर्विरोषणल-
सुपपदययत एव । त्रिभुवनप्रसि द्धाचित्यचरित्रस्रात्
वरतोचिलयं दरौयितुमाद-~
काव्यार्थः सापधुवादादैः सद्रतीवचित्यगौरघात् |
संतोपनिमैरं भक्त्या करोति जनमानसम् ॥ २९ ॥
काव्यार्थः सुचितनतभोरवास्साधुवादयोभ्यः संतोपपू्ण जनमनः करो-
ति । भक्तिर्विच्छित्तिः ॥
कथा मम सुक्ताचलीकाव्ये-
अत्र वर्करजुपः परथिनः पुष्परे णुभरमसभूषिताः ।
लोषभूङ्गवख्याक्षभालिकाक्तापसा ६ विभान्ति पादपाः ॥
अश्र एपोषमोवितभतव्यञ्चकवष्कटमसाक्षस्त्रपमणयिपादपव्णनायामचे-
तनानामपि शमसमयविमरचित्तवृ्तिरो चिस्युपजनयति ॥
न तु यथा दीपक्ख-
पुष्ये ग्रामे वेने वा महति सितपरच्छन्रपाठीकपाली-
मादाय न्यायगभंद्विजहुतहुतसुगधूमधू्रोपकण्ठम् ।
द्वारं दवारं परबतौ वरसुदरद्रीप्ररणाय इ्धुषार्तो
मानी माणी सनाथः स पुनरनुदिनं तुख्यङुष्येषु दीनः ॥
छत्र वैराग्यनिररीरुणनायां भिक्चाकपाठीमादाय क्चःक्षामः कुक्षिपूर्-
णाय प्रतो मानी वरं द्वारं द्वारं यष्टिनिविष्टपाणिः परिभाम्तो न पुनरनिश
तश्यकुल्येषु दीन इदुक्ते सहजप्रशमविमछमानसविशरान्तिसंतोषमृत्वज्य
१, दितीयपुसखके भीदर्षदेवसय
(21 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१५५५ कन्वमाद् |
90111109111 €80018
दल्यढुस्यद्वेपनिमिगीषापरमेव वयं भसमन भित्यशुद्ावयति । वसेत.
जनरतकष्टं न तु खजनदनयया जननि संतारमन्थिकरधाभिमानोपनय्ासः ॥
तप्वोनिदयं दश धि((माद-
काल्यं हृदयसंवादि सल्यप्रल्ययरनिश्रयात् |
त्वी चिताभिधानेन यात्युपादरमनां कवेः । ३० ॥
तस्वोनितास्यानेन कये; सततः मयप्रल्ययम्मालावादि गृक्णतां याति ॥
यथा मम बौद्धावदानरुतिकागाग्--
दपि भमि फणि शदे यौवने ना
जरसि निधनेकषणि गभशेन्याक्रमे वा |
पटगमनसदिष्णोः समथा दभा
नदि भवति धिनाश्षः कर्मणः प्राक्तन ॥'
भत प्राक्तन कमणकंरोवये शक्षययोवनवृद्धलावसायु देषिनां
सह गमने समथेवान्न विगाशोऽरीप्युकते निःसंशय रजनद्रयतव-
दितस्वास्यान मोचिद्यं स्यापभति ॥
ने तु यथा माघस-~
ुयुक्ितेव्यीकरणं न भुज्यते न पीयते काव्यरसः पिपासित; |
ने विद्यया केनचिदुशतं कुलं दिरण्यमेवार्जय निप्फयाः कलः ॥'
जत्रायोयोरथैताप्रसेनं धनमेवाजय, कषुजिरेव्यकरणं न युज्यते, न च
काव्यरसः पिपासितः पीयते, न च विधया कुं केनविदुङ्धतमितयुकते सवै-
मेतद्रियदैःयनिष्तपरैयंकातरतया तत्विरहिते विपरीतमुपन्यस्तमनोचिष्ं
घयुक्तमेव ! वि्यानामेव सरवसंपल्मसमिनीनां कुड द्धरमक्षमल्वं नान्यस ॥
स््वौचि्यं दशैवितुमाद--
चमरकारं करोत्येव षषः सप््ोधितं कषेः |
विचाररुचिरोदारवरितं सुमतेरिष ॥ ३१॥
सरबोचि्तं कवे्वैदश्व | रचिरधु-
५५१ मत्कारं करोति । पुमतेरिि विकायैमाणं रचिरध
कना "पन्वा 1 वयन
` च: माषहते प्रसिद्धे रिष्ठुपारुवभाभिभे क्ये नाच कोकः, |
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओ चित्यविचारचर्चा । १५१
यथा मम चित्रमारते नारके-
(नदीवृनदोदामप्रसरसणिरापूरिततनुः
स्पुररस्फीतभ्बाखनिषिडवडवाथिश्चतजखः |
न दपं नो दैन्यं स्पर्ति बहुष्वः पतिर-
मवसानां मे दाद्धवति विृतिर्गेव महताम् ॥
अत्र पयोषिव्यपदेदोन युधिष्ठिरस्य सत्वोकर्पैऽमि धीयमाने सरिरपूर-
प्रवाधततनुवेडवामिनिप्पीतश्च नेोत्सेकं न संकोचमन्िर्िपुरुसखः स्परशति।
ने वसानां मेदान्महाश्चयानां विकारो भवतीद्युक्ते गम्भीरधीरा सतव
तिरोचित्यमातनोति ॥
न तु यथा भटन्दुराज्-
“आश्चयं वडवानखः स भगवानाश्चयं मम्मोनिधि-
यत्कम तिश्चयं विचिन्त्य मनसः कम्पः सुखयते ।
एकस्यश्चयघसरस पिबतस्तृ्तिनं जाता अ.
रन्यस्यापि महास्मनो न वपुषि खह्पीऽपि जातः श्रमः ॥'
अप्र वडवानकसमुद्रयोः सस्वमहस्वे वक्ष्यमाणे नातिनिपुडाश्चयत्ा-
देकेसख पिबतः प्रयोभिस्वपिनं जाता, तीयस्य तदुपजीव्यमानख न
मनागपि खेदः, तदेतद्मयमाश्वयमिययुक्ते निःसंतोषतया सततया च कख
न वेडवामेरज्ा । न च जरनिधेराशितेकाथिपुरणसामथ्यैमि यस्ते सव
स्तुतिरनो चित्यमावहति ॥
अभिमायोचिलं दरे यितुमाद--
अकदर्थनया धक्तमभिग्रायसमपकम् । |
चित्तमावजयत्येव सतां खखमिनाभेवम् ॥ ३२ ॥
भङ्केरोनामिपरायसमपकं काव्यं हृदयमावजेयति । सजनानां निर्र-
माजेवमिष ॥
४" भीमद्भिनमयतावायस शरमुएजः,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१५५२ काव्यमाश |
90111109111 €8001९8
यथा दीपक्ख-
(दयेनष्धिमहदारितोत्तर करो जयाक्षप्रकोषठान्तर
आताम्राधरपाणिपादनयनप्रान्तः परथूःखरः ।
मन्थेऽयं द्विजमध्यगो मृपधुतः कोऽप्यम्ब निःचम्बरः
पुञ्ेवं यदि कोष्ठमेतु सुकरैः प्राप्तो विशेषातिपिः ॥'
यत्र खेररमणीः रमणीयं दिनावसनि युवानं पथिकमारोक्यामिप्रायप्-
चकं जननीमेषं ब्रूते । दसो राजपुतराृतिः इयेनमहनाराचपरिचयो चितः
सायं समये प्राप्त श्यते मात्राप्यभिभायपूरकममिहितम् । पुत्रि ययव
तत्कोष्ठाङ्कं प्रविशतु सुङतैर्विशेषोऽतिथिः प्राप्तः पूज्य इत्येतेन स्फुयभि-
प्रायतुचकमौ चित्यमुपचितमाचकास्ि ॥
न तु यथायेव-
८अयि विरहविचित्ते भतेरथ तथातो
सपदि निपतिता चं पदयोश्वण्डिक।याः |
खेयुपहितधूषस्थार्कच्छनर शड्े-
दछितमपि र्छरं येन नैवारण्क्षे ॥
अत्रे पिनयवत्याः सुचिराद्यत्यावागते क्छारनखोष्धेखापहववचने सख्या
समुपदिदयमाने हे विरहोन्मपे भतुरथ चण्डिकापादपतने खं खापितधू-
पार्कोरिक्षतमपि न रितं भवत्या द्छटमिदयुक्तौ सेरापदवरिक्षामा-
रमेवोपरक्ष्यते । न तु तस्याः सस्रा वा कथिदभिप्रायविदषः ॥
खभवोचियं दशेयितुमाह--
खभावोचिल्यमामाति शक्तीनां चारुभूषणम् ।
अद्धत्रिममसामात्थं कावण्यमिव योषिताम् ॥ ३३ ॥
समावोचितत्वं कविवाचामाभरणमाभाति । अङ्कत्रिममनन्यसामान्यं
सवण्यमिव रुख्नानाम् ॥
यथा मम मुनिमत्रमीमांसायाम्--
'कर्णोसिारितकुन्तरान्तनिपतसोयक्षणासङ्गिना
हारे णेव वृत्तस्नी पुकिता शीतेन सीत्ारिणी ¦
` १, श्रकोष्ठन्तिकः दति द्वितीमपुसकपाठः द्विती "वातामाणर- शि पयु.
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओचित्यविचास्वची । १५३
निर्धोताज्ञनश्ोणकोणनयना लानावसानेऽङ्गना
प्यन्दत्कबरीभया न कुरते कख स्प्हाई मनः ॥?
अत्र व्यास्तसूनोः शुकस्य गाढठवैराग्यनिःसङ्गस्य गगनगङ्गातीरे सखानो-
तीणोजिदशयोषितो विवसनासदयननिःसंकोचाः पर्यतः प्ररमविमर्म =
नसः सरव्यतिकरनिविकारतायां प्रतिपायमानायां क्णैमुरोरिक्षप्ठारक-
पयेन्तनिपतत्तोयकणपंतानेन सनयो; कतियुहरवहारविभ्रमा, शीतेन रोमाथ-
सीतकारिणी, घोताज्ञनारुणनयनान्ता, परसवन्भुक्तकेशकखापा, क्ञानोक्तीणी
तरुणी कस स्पृहाद्र न मनः करोतीद्युक्ते खयमाद्रेखमाव; परमप्या्री-
करोतीद्युच्तितमेतत् ॥
नं तु यथा मम तत्रेव
“भक्तिः कातरतां क्षमा समयतां पूज्यस्त॒ति्दीनतां
धथ दारुणतां मतिः कुरिर्तां विद्याबरं क्षोमताम् ।
ध्यानं वश्चकतां तपः कुहकतां सीरत षण्डतां
पेश्यन्यनतिनां गिरां किमिन वा नायाति दोषारताम् ॥'
शत्र पिश्युनखभावे वण्येमामे मक्त्यादीनां गुणानां वैपरीत्ये प्रतिप
दिते पिश्चुनानां चचसां किं वा दोषाद्ेतां नायात्रीत्यमिदिते खयमनाद्रख-
भावस परार््रीकरणमचितमेव ॥
सारसंमहोचिलयं दयेयितुमाद--
सारसंग्रहवाक्येन काव्यार्थः फरुनिधितः।
अदी्षत्रन्यापार इव कख न संम; ॥ ३४ ॥
सारसंमहवाक्येन काव्यार्थः सुनिश्चितफरः रीश्रकारिण -इव व्यापारः
केस नाभिमतः ॥
यथा मम मुनिमतमीमासायाम्---
(विनिधगहनगर्मैमन्थसंमारभोरै-
` भमिभिरमिनिविषटेसत्वषुकतं न किचित् ।
१४ अ, य,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
१५४ कार्यमा । |
कुतरुचिरविचारं सारमेतन्महरथ-
रहमिति भवभूमिनाहमिवयेव मोक्षः ॥
अत्र भगवद्रीताथविचारे सारपंमहोऽभिहितः, यक्किर सुनिभिरनेक-
मेदभिन्रशास्चजडेरभिनिविष्टमतिमिस्तत्त्वमुपादेयं न किंचिक्थितम् । भ-
गवतो महर्षैव्यीसस्य स॒मतेर्विमख्विचारोत्तीणं निश्ितमेपदेवं । यदहंकारः
संसारमृरुमूमिमेमतापरित्याग एव मोक्ष इति तस्संक्षेपेण भवक्षयोपदेशः
मक्ृताथस्य परममी चित्यं पुष्णाति ॥
न तु यथा परिवराज्कस-
(तपो न तप्तं वयमेव तक्ता भीमा न भुक्ता वयमेव युक्ताः ।
जरा न जीणां वयमेव जीणांस्त्रष्णा न याता वयमेव याताः ॥!
अत्र वयमेव वक्षा युक्ता जीणा याता शटयुक्ते निःसाराचारुखादपय-
वसितो वाक्यार्थः फरशूस्यतया सारसंमरहोषिते न किंचिदपिपादयति ॥
प्रतिभोचियं ददौयितुमाद---.
ग्रतिभामरणं काव्ययचिते शोभते कवेः ¦
निर्मलं सगुणस्य इरं भूतिविभूपितम् । २५ ॥
प्रतिभारु्तं कवे; काव्यमरुचितं गुणवतः; कुरमिव विम रकष्म्या
काशि शोभते ॥
यथा मम खवण्यवत्याम्--
“अद्य दरासि किं खं विम्बबुद्याधरं मे
भष चपर निराशः पकजम्बूफलानाभ् ।
इति दयितमवेत्य द्वरदे्ाप्मन्य
निशदति शसु; कान्तदन्तक्षतीठी ॥'
दत्र कयापि द्वारदेशापं भिमं॑क्ञात्ला जन्यकासुकदधनखण्डितोष्ठया
स॑मरति पदागमनाममिक्ञयेव शुकुदिश्य यदुक्तं निदेय $ सवं॑भिम्भफक-
कोमादुधरं मम॒ विदारयति । पकानां जम्बूफणनामिदानीं चपर्निराघो
१, द्वितीयपुसके "ग्यगद्तः धति प्राः,
90111109111 €8001९8
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
भौचित्यविचारक्वी । १५५
भष कुपिता तुभ्यं नो दास्यामीति तेनोचैः प्रयायनापहवनवोन्मेषप्रज्ञ-
ातु्यैचारबचनमो चियचमत्कारं करोति ॥
यदाह भद्तोतः--्रज्ञा नवनवोन्मेषशाछिनी प्रतिमा मता, इति ॥
न तु यथा मम तत्रैव-
नियते दयिते गृहे विश्चयने निमास्यमास्ये हृते
परा प्रातरसद्यरागिणि परे वारावहारेऽन्यया ।
द्वाराटीनविलोचना व्यसनिनी सुप्ताहमेकाकिनी-
स्यक्त्वा नी वि विकर्षणेः स चरणाधातैरोकीडतः ॥'
अच्र वेद्या व्यारुग्रकासुकस वारावहारं विधाय नवकासुकेन सह ष.
पायां नीतायां प्रमाते तसिननियाते श्चय्याकुघुमादिसंभोगरक्षणे निवारिते
वारवेश्चनङुपिते गादानुरागगरहयस्तमतो पूर्थकासुके प्राप्ते तदारोकनका-
हिणी चसनिनी द्वारन्यसमयनाहमेकाकिनी सुपेति म्रत्यायनावचनविलटी-
नमम्युसरमससरसनी विकषणोताङृतिङ्कतेष्यीकोपया चरणनरिनप्रहारै-
रशोकीङृतः । राङ्काशल्योन्मूरुनाजिःशोकः संपादितः । संततपुरुकाङ-
रस्वादश्रोकतस्तुस्यतां नीत इति वा वाक्यार्थः । केवरुसयविप्ररुम्भप्राग-
ह्यमात्रमेव गणिकाया गाढरागमूरतां च प्रतिपादयति । न तु प्रतिभोद्र
तामौचियकणिकां सूचयति ॥
अवश्थोचियं दशेयितुमाह--
अवसोचितमाधत्ते कान्यं जगति पूज्यताम् ।
विचायेमाणरचिरं करतव्यमिव धीमताम् ॥ ३६ ॥
अबवथोचिवतया काल्यं जगति छध्यतामायाति । मतिमतामिव इयं
त्रिचारनिषैषेरुचिरम् ॥
यथा मम खवण्यवयाम्--
“मुक्तः कन्दुकविभ्रमस्तरखता यक्तेव बास्योषिता
मोषध्यं निधरैतमाभ्रिता गजगतिभूखखमभ्यसते ।
पयानारोमोतभनलननोकामेनननिनियनेनियभितितोििमगिनििििनोयनमेयो दिण्णो यनीोमरनतयकन्ाकनननि्यननिन
। |
भद्रतौतः #
१, अभिनवयुप्ताजायस्योपाष्यामो भद्र
भिननीनकनयनक्ोनगागन्यानूनृेिनिष्कननिर
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
१५६ केव्यम्राछ |
90111109111 €8001९8
यश्चमोरभिषु निर्मितं भगदा वैदर्यदिव्यं वच-
सद्विद्ः घभगामिमानख्टमाभावे निबद्धो भरः ॥'
जत्र यदुक्तं कन्दुकक्रीङ यक्ता, वाटचापल्यं परिषत्, मोग्ध्यं निरस्तम्,
गजगतिरङ्गीङृता, भूरुताखसाभ्यासः क्रियते, नर्मोमिषु वननवेचिच्य-
भासूतितम्, तेन जानीमहे रेशवावसां समुरसजन्या योवनमाश्यन्या
्रोदतामनाङूढयापि नवसंमोगभौरवगर्भेण सुभगाभिमानेन रुटमाभावे बा-
र्यां भरो निबद्ध इलयमिदिते रफुटमृदसंबद्धा¢ वपरोवसामध्यसंधिवणै-
नायामोविवयं स्फुरदिवावभासते ॥
नं तु यथा राजरोखरस्य--
ज्यायान्धन्वी नवधृतधयुस्ताभ्रहस्तीदरेण
क्षघ्क्षोदग्यतिकरपटसलारफाताडकेन ।
कणोभ्यगेस्फुरितपकितः क्षीरकण्टेन साभ
योद्धं बाञ्छन्न केथमसुना रजते जामदभ्यः ॥'
अत्र मार्मवः खविरावस्ासितः सिरतरपराक्रमफर्षशपरौडो भ्रः
चिद्यना रामेण धसुत्रैहणार्णितकोमलकरकमरुतलेन क्षत्रियक्षयसरम्भप्र-
गरभन्तारकात्ताडकेने स्फरदाकर्णपरितः संभाप्रयमानजननीसनक्षीरकण्डे-
नामना युयुः क्थ न रुजत इदयुक्ते पेशरुतया राधवावखायां जाम-
द्यावेस्याविपरीतायां परतिपा्यमानायां तारकाताडकेनेति बिर्द्धाधिना.
सोऽर्थः किमप्यनो चियेन चेतसि संकोचमाद्धाति ॥
विषारौचिय दशेयितुमाह--
' “ उचितेन विचारेण चारूतां भान्ति इक्तयः।
व्रे्वक्वावेबोधेन बिद्या छव मनीषिणाम् ॥ ३७॥
विवारौचियेन सुक्तयश्चाषतां यान्ति । ज्ेमखरूपकल्ानेन षिथा व
विहुषाप् ॥
१, नमोकतिषुः इति दितीयपुरकपादः, २, प्रगस्माङ्गनाभावे, ३, स्युटमिया' एति
द्विषीयपुरकपारटः,
(201 ८८१7८24. ८८८८८८८८
90111108111 €8001९8
जोचित्यविचारचचां । १५७
यथा मम मुनिमतमीमांसायाभ्-
“अश्वत्थामवघामिधानसमये सत्यत्रतोस्साहिना
मिथ्या षर्मघुतेन जिद्यवचसा हस्तीति यव्याहत्रम् ।
सा सत्यामृतररिमवेरमसमं संसुचयन्त्याः सदया
श पवये मलिना विजुमया निम: ॥
अत्र द्रोणनिधनाख्याने सत्यत्रतोत्साहवता धर्मतनयेनापि मिथ्या र~
धुवचेसा कुञ्जर इति यदुक्तं सा सततं सत्यचन्द्दरेषं सुचयन्याः श्रियः
शङ्के पद्कजसंश्येण मटिनव्यापारा विजुम्भेत्यमिहिते ससंवादरक्ष्मीस-
भावपरिभावनतया तक्वावबोधेन मूरविश्रान्त्या फरुपयवसायी विचारः
सहृदयसंवेयमो चिदं व्यनक्ति ॥
न तु यथा मम ततैव
“परम्ाने चिरकाख्वरत्तदयिताकेशाम्बराकर्षणे
कूरं राक्षसवैशसं यदि कृतं भीमेन दु;शासने ।
तकारक्षमिणा कुद्यादमपरषारण्यप्रवासे चिरं
किं पतं तत तापमममहिषखेदाम्बुणक्त पयः |
अत्रे भीमसेनचरितै विचार्यमाणे त्रयोदशवर्षपयुषिते डष्णकेशाक-
पैणपरामवे भीमेन मीम राक्षसकर्म ॑दुःशासने यदि कृतं तस््यःकतादर-
पराधकारक्षमिणा सुचिरं दभपूची विषमादमपरुषवनवासे किं अ्रीमवाप-
निमभ्रमहिषस्वेदसुतिपुक्तं पयः पीतमित्यदुपपच्कृत्येऽभिहिते कारण-
विचारामावानिरमूलोपारम्ममात्रमनो वित्यमद्ुवधाति ॥
नामोवित्यं दथैयितुमाद-
ना्ना कमोसुरुपेण ज्ञायते गुणदोषयोः ।
फरान्यश् पुरुषस व्यक्तिः संबादयातिनी ॥ २८ ॥
काव्यस क्म आओचित्यं तेन नान्ना पुरुषेव गुणदोषव्यक्तिः संवा-
दिनी जञायते ॥
१, श्वरमापि इतेन' धती दवितीयपुस्तकपाः.
# 3
(21 ८८07८20. ८८८८८८४८
90111109111 €8001९8
९५८ काव्यमाख |
यथा काल्दिसखय-
'इदमदुरुभमवस्तुपाथनादुर्निवारः
प्रथममपि मनी मे पञ्चबाणः िणोत्ति |
किमुत मर्यवातान्दोकितापाण्डुपतर
रुपवनसहकारेदौश्तिष्वङ्करे षु ॥
छत्र प्रारम्भ एव ममेदं मनः पञ्चबाणः सुद॒रुमवस्तुपार्थनादरनिवारः
श्कटीकरोति । किमुत ठीलोयानसहकारिमछ्यानिखान्दोङितनारूपद्वै-
रङ्करेषु द्चितेषिवस्युक्ते मदनस्य पश्चयाणाभिषानमुचितमेव ॥
यथा वा मम बोद्धावदानरतायाम्-
(तारृण्येन निपीतशेशवतया सानङ्श्ञ्जरिणी
तम्बङ्गया सकलाङ्गसङ्गमससी भज्गिनेवाङ्गीङृता ।
निःसेरम्भपराक्रमः प्रथुतरारम्भाभियोगं विना
साम्राज्ये जगतां यया बिजयते देवो विससायुधः ॥'
अत्र योवननिपीतशेशवतया तन्वङ्गयानञ्गशरञारवति सवी्जसंगमससी
सा काप्यमिनवा भङ्गिरङ्गीङृता यया निप्प्रयलपराक्रमः पभूततरारम्भरस-
मारं विहाय त्िभुवनप्ताआज्ये जयति देषो विलासायुष शयु कामस्य
विरसायुध इति नामोपपत्चमेब । तन्वश्गीभङ्गयेव सिद्धजैरोक्याधिपत्यनि-
जिगीषाया कामसायकादीनां नैरर्थक्यात् ॥
न घु यथा कारिदिसख--
“क्रोघे प्रमो संहर संहरेति यावद्विरः खे मरतां चरन्ति |
तावत्स वहिभेबने्रजन्मा भसावरोषं मदनं चकार ॥'
छत्रे पश्यतो भगवतज्िमेत्रस्य स्मरशरनिपातक्षोमे बण्यैमाने सिका.
रकोपश्चमाय संहर संहर पमो क्रोधमिति यवद्वचः खे रेषानां चरति
तावद्भबनेतोद्धवः स ॒वदहिर्मदनं भसराशिरोषमकार्षीदियके संराव
दरस मवाभिधानमनुचितमेव ॥
(21 ८८१7८20. ८८८८८८८८
90111109111 €8001९8
ओं चित्य विचारचचां । १५९
आश्षीवैचनो चिद्यं दशेयितुमाद-
पृणोर्थंदातुः काव्य संतोषितमनी षिणः
उचिताशीरेपसेव मवत्यभ्युदयावहा ॥ ३९ ॥
पूणोर्थसमपकख संतोषितविदुषः काव्यस्य नृपतेखिोचितमादीः"
पद्मभ्युदयावह् मवति ॥
यथासदुपाध्यायगज्कखय-
'स कोऽपि प्रेमादवैः प्रणयपरिपाकप्रचरितो
विखसोऽश्ष्णां देयादयुखमयुपमं बो मरगणदश्ाम् ।
यदाङरूतं दष्ट पिदधति सुखं तृणविवरे
निरस्तव्यापारा युवनजयिनः पश्च विरिखाः ॥'
अत्र॒ स कोऽप्यसामान्यपरेमपरणयविश्रान्तिप्रगरमकुरङ्दशा निरप-
` मो नयनविखसः सुखं वो देयात् । यदभिप्रायमारोक्य सुवनजयिनः का-
मस पञ्च सायकाः समाप्तव्यापारास्तृणीरविवरे रुज्येवं सुखं पिदधती-
सक्ते सुखं यो देयादितयाद्ीःपदुचितमेवं । प्रियायेयननिन्रमख सुखा-
पेणयोग्पस्वात् ॥
यथा वा मम षास्यायनसूत्रसारे
८ कामः; कार्म कमल्वदनानेत्रपथन्तचासीं
दासीभूसत्रिसुवनजनेः प्रीतये जायतां चः ।
द्श्धस्यापि तरिपुररिपुणा स्वैरोकणष्हाहं
यसखाधिकयं रुचिरतितरामज्ञनखेव याता ॥
अत्र कामः प्रीतये वो जायतां यख ॒दग्वस्ाप्यज्ञनसेवाधिर्वयं रचि
गातिदयक्ते भीते जायतामिद्युचितं कामस्य प्रीत्यामकलात् ॥
न तुं यथामस्केय-~-
'आलोशमरकाषरीं विहकितां विभषरखुष्डरं
किंचिन्मृष्टविरोषर्कं तयुवरेः खेदाम्मां सीरः ।
१, क्ेमेन्सयोपाध्यामो गङ्नकः,
(201 ८८07८24. ८८८८८८८८
१६० काव्यमाशा ।
90111109111 €8001९8
तन्वश्चयाः युतां रतान्तसमथे वक्त्रं रतिध्यदयये
तत्तां पु चिराय किं हरिदरस्कन्दादरिभिर्वतेः ॥'
भत्रे तम्व्या रतिभ्ययये सोखर चख्ण्डठं सेदसर्टिन रिचि.
दुम्ृष्टतिशकं यन्मुखं तरां पातु, किः हरिदरस्कन्दादिमिर्वतैरितयुक्ते
पातु त्वामित्युचितम्, जमेन्दयतु लामिद्युचितं स्यात् । अन्ये का.
वथङ्गेष्वनयेव दिद्वा स्षयमोचित्यसुखेक्षणीयस् । सदुदादरणान्मानन्याम
प्दधितानीत्यरुमतिपसङ्गेन ॥
आसीसखकारोन्द इति प्रका कादमीरदेशो निदशेश्वशीः; ।
अभूदरहे यख पवित्नसत्रमच्छित्रममासनममरजानाम् ॥
यः भरीर्यभूमयने विचित्रे ठकेप्यप्रतिष्ठापितमाघ्रचकरः ।
गोभूमिकृष्णाजिनवेदमदाता वेत्र काटि दुशुत्पसमे ॥
तस्यासजः सर्वमनीषिशिष्यः भीव्यासदासापरपुण्यनामा ।
हेमेन्द श्त्यक्षयकाव्यकीिश्वकरे नवो चित्यविारच्चीम् ॥
श्रीरपि सुदि भयाते शाव पुरं श्रीविअयेशधचराश्चि ।
तदालनस्योदयसिहनान्नः छृते कृतस्तेन गिरां निचारः ॥
यल्यासिः परिवारहश्रिथुबनमस्यातकीर्तेः
सर्वस्यावनतेन येन नितरां प्राष्ठा विरदोषोच्ति; ¦
भा्ठाः च्ीतर्ठां नेमस्यविरते यस परतापानरू-
सख श्रीमदमन्वराजगरपतेः कारे किलायं प्तः ॥
इति श्रीभकारोन्द्रास्मभव्यासदा्परास्मभीक्षमेन्द्टता
भओविदखयमिनवार्वी प्रमाता ।
(~
पिनिम जतमिन यिमके
पतन्या यतुरतान्ततान्तनयनम्" इममददतकशमिु पाटः,
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11