६५१ 4.01 1 .4.
न 00
त्णाश्न्धमा.ण् गत् कात् 7910 इथप्शया एठाः४,
पि 1द48, @0210्8, 2181198, 1112,52.1128,
00210 2.5, ^ 12111 212.8 &८९.
१ =+ 9,
। -17/63 11:11
५. 1॥/॥ 1 ॥ 171१. .2.711 1 ।
१.1,
६५ इना एद्वपफणा^ त २५१५१.
शात २९५86 प्धतवाप्षमा.
81.15 प्रष्ठः 8४
2. पाता ^ ० 2 ^ 71,
ए रछा 0२ "पाए ्र^+ ^ 5204२" एर ठ83,
8071849,
1987.
740८ 1. 2५0० ।
[41 71605 1686० 9$ 17€ एपणाशाल.]
एपशानः- एवात [भथ | का 8960 21088
पिला -ह्धानाशाताह षा 8160106, 1 26-28; ए 07181 87661, 20
॥ श्रौः॥
काव्यमाख
नाम
नोनाविधप्राचीनकान्यनाटफचम्पूमाणग्रहसन-
छन्दोटकारादिसारित्यग्रन्थानां संग्रहः ।
=== -
चतुर्थो गुच्छकः ।
>~" -
जयपुरमहाराजाभितेन पण्डितन्रनलारसूनुना पण्डित
दुर्गापरसादेन, युम्बापुरवासिना परबोपाह-
पाण्डरङ्गात्मजकारिनाथशचर्मणा च
.'संरोधितः ।
तृतीयं संस्करणम् ।
सच्च
मुम्बय्यां
पाण्डुरङ्ग जावजी इत्येते,
खीये निणेयसागरास्यमुद्रणयत्रारये सुद्रयितवा प्राकाश्यं नीतः ।
शाकः १८५९ जिसताच्दः-१९३ ७
+र र ^
मूल्यमे को. रूप्यकः 1
१. बाणभट्कृतं चण्डीशातकम् (सरिप्पणम्)
२. नागराजकविप्रणीते भावदातकम्
३. नारायणमभट्रपादजकरृतः खाहाघुधकरः ....
४. श्रीङ्ृष्णकविप्रणीतं ताराशशाङ्कम्
५. रामचन्दरकविृतं रसिकरञ्चनम्
६. क्षेमेन्द्रकचविद्रतं कविकरण्डाभरणम्
७. भद्रङ्ृतं भटरशत्कम्
<. नीलकण्ठदीक्षितप्रणीतं सभारज्ञनश्चतकम्
९. काठिदासङृता नबरलमाखा ... „०९
काव्यमाख।
न~
महाकविश्रीबाणभडबिरचितं
च॑ण्डीरातकम् ।
रिण्पणसमेतम् ।
~~~ &<- ~
मा भाङ्कीर्विमं भूरधर विधुरा केयमास्यासख्य रागं
पाणे प्राण्येव नायं क्यसि कर्टशरद्धया किं त्रिशूह्,।
१, वात्सायनवंशोद्धगो महाकनिः श्रीबाणभट्रः कान्यक्रुम्जायिषतेरहर्षव्धनसख
सभायामासीदिति दषैचरितात्पतीयत एव. लिस्तसंवत्सरीयसप्तमशतकपूवी्
एन् स्सत््~ (ति 0पशा- 10880) नामा कश्चन बौदधश्वीनदेशाद्धारतवष
समागतः बभ्राम च वहूनि वषौणि भारते वै. स च अल्यदं खटृत्तं लिखितवान्.
तस्मिन्समये ह्षवनो राज्यं कु्व्नायीदिति तद्ृत्तान्तपुसकादाधुनिकमहापण्डि-
तैरधिगतम्. तस्माह्ाणभ्रेऽपि सप्तमशतकपूर्वाधं एवासीदिति निशितमेव. सांगरतं
बीणमदकृतिषु (१) कादम्बरीपूरवमागः, (२) दषैचरितम् , (३) चण्डीदातकम्,
-{) पावैतीपरिणयनाटकम्, एतच्तुटयसुपलभ्यते. तच पाव॑तीपरिणयकतौ कथि-
दन्यो बाणकविरयमेव वेति संदेदः, निदयारभ्यरिष्योऽपि कश्चन शब्दचन्दिका-
इतीनाण आसीत्. विस्तरेण बाणमद्वर्णनं तु हर्षचरिते कटरपीटसैनयुद्रित-
करबयुपोद्धाते च बद्रटव्यम्. छोकवद्धा कादम्बरी, सुकुटताडितकनारकं च
£ प्रणीतमिलपि ज्ञातम्, किं त्वेतद्रन्धद्रयं नायाप्युपकभ्वम्. २. अख
सोमेश्वरसूलुधनेशवरपरणीतैक, कर्वूनामरदिता चापरा, एवं टीकादममुप-
६. किं तु टीकाद्यमप्यतीव तुच्छं बृथा समासादिभिः पह्ठवितमस्ि,
न्धं तत्पुस्तकद्यं चातीवाञ्यद्धं मध्येमध्ये श्रुखितं चेति संपूणेदीकामुदणमु-
सीकादयोदधृतं खलं रिप्पणमेवात्र गृहीतम्. बाणभट्ेख चण्डीदातकनिर्माणे
मानतुज्गपणीतमक्तामराख्यजिनस्तुतिरीकाकवभिर्युणाकररन्चन्द्रादिभिः
रं िकारम्मे कारम्मे छिखितमस्ति, तव॑ कपोलकल्पितमिति नात्रासाभिरुदरतम्.रत-
[तख शओङ्ैधरपद्वति-सरखतीकण्ठाभरण-वाग्मटग्रणीतकान्यानुरासन-अर्युन-
प्वप्रणीतामदद्यतकटीकादिम्रन्येषु शोकाः समुपलभ्यन्ते,
ध्य ५
२ काव्यमाख ।
इत्युयतकोपकेतृःमह्ृतिमवयवान्प्ीपयन्त्येव देव्या
न्यस्तो वो मूर्धि सुष्यान्मर्दमुहृदसूःसंहरतर्रिरंहः ॥ १ ॥
देव्या अद्धिच्वरणो वो युप्माकमेहः पापं सुप्याद्धरतु । किं कुर्वन् 1 मस्द्-
खुददसुन्देववेरिप्राणान्संहरन् । कौष्डणेऽद्धिः । मूर्धि न्यस्तः । अर्थान्मरद्-
सुहृदो महिपासुर्खेव । किंभूतया देव्या । इल्यमुना भरकारेण उद्यत्फोपकेत्-
नानिर्भवत्कोधविह्वानवयवाच्निजाङ्गान्थरङकृति षूवौवस्थां भ्रापयन्त्या दषे । इति
कथम् । हे भरः, विश्रमं विरसं मा माङ्कीः मा जामदेयेः ! हे अधर ओष्ठ,
केयं विधुरता फरिमिदं वेकस्यम् । हे आस्य॒ सुख, रागं रोहिदयमस्य क्षिप ।
असु क्ेषणेः । हे पाणे हस्त, अयं महिषः प्राण्येव चेतनावानेव न । कल-
इश्रद्धया सद्धामवान्छ्या त्रिशूलं किं कर्यसि 1 यद्वायं ना पुरुषः प्राण्येव
जन्तमात्रोऽयमसरत्पादतराघातमात्रसाध्यः, तत्कि युष्माभिरसमय एव बृथा
कोपाद्टिकृतिरास्थीयते, स्वस्था भवन्तु भवन्तः । उस्मेक्षारुंकारः ॥
हकारे न्यकुतोदन्वति महति जिते शि्धितेमृपुरख
शिष्यच्छृ्णक्षतेऽपि क्षरदशजि निजारक्तकम्नान्तिभाजि ।
स्कन्धे विन्ध्याद्विुद्ा निकषति पहिष्छाहितोऽस्नटार्ी-
द्ञानादेव यस्याश्चरण इति शिवं सा शिवा वः करोघु ॥२॥
सा शिवा भगवती चः शिवं कल्याणं करोतु । सा का । इत्यह्ञानादद८
यस्याश्चरणो मदिषस्यासून्प्राणान हार्षीत् । किभूतश्चरणः । बिन््याद्रिदुक्ा
अस्मक्निवासोऽयं विन्ध्यपर्वत इति धिया स्कन्धे अथाीन्महिषस्य आतो
न्यस्तः । फिंभूते च स्कन्धे । विन्ध्याद्रिबुद्धा निकषति कण्डूलपनयार्ु
निकषण ङबेति । इयामस्वादेवी चरणस्य तस्सिन्महिषस्कन्धस्यापि विन्धे
मो जातः । अत एव घषणं करोति । इति किम् । महति न्यकूतीवतति
तिरस्कृतसमुद्र घोषे हकारे अथौन्महिषस् नुपुरस शिक्ञितर्जिते समि
न्धनिकषणेनैव नूपुरध्वनिः समुसपन्नः । इकारेण महिषोऽयमिति
शक्यः । हंकारख नूपुरक्निञ्चिततिररङ्ृतस्वात् । अन्यच छिव
क्षरदसनि गरुद्ुधिरे [अथादेष्याश्वरणे] निजारूक्तकश्नान्तिभानि स्व
वकरसभ्रमयुक्ते सति । एवयुपन्यस्तदेतुतच्रयाद्ान्तिः समुत्पन्ना ॥
१. श्स्थापयन्येवः.
चण्डीच्चतकम् । र
जहिव्यायान् जातांनुनयपरहरक्िप्तया क्षाख्यन्त्या
नूलं नो नूपुरेण पितशश्चिरुचा ज्योत्छया वा नखानाम् ।
तां शोभामादधाना जयति नवमिवारक्तकं पीडयित्वा
पादेनैव क्षिपन्ती महिषमसुरसादाननिष्कार्यमायौ ॥ २ ॥
आर्यां देवी जयल्युक्कर्षेण वतेते । कथंभूता । नवमरुक्तकमिव पादेनैव
पीडयित्वा महिषं क्षिपन्ती । पादेनेवेति नियमेनान्ययोगन्यवच्छेदः । पुनः
कथंभूता । तां शोभामादधाना धारयन्ती । [अर्थाचरणे ।| ता काम् । याजु-
नयपरहरक्षिक्तया ्रसादनतत्परमहादेवग्रेरित्तया अ त एव अक्षाल्यन्लया । [अ-
चरणम् \] जाह्वव्या गङ्गया न जाता । नूनं नूपुरेण या दोभा नो जाता ।
नखान ज्योत्त्रया कान्त्या चा नो जाता । ग्खपितशरिरुचा इति जाह्वीनू-
युरज्योत्सानां विरोषणम् । कथंभूतं महिषम् । असुरसादाननिष्कायैम् । अ-
ख्वः राणा एव रसस्तस्याद्ानं अ्रहणं तेन निष्कार्य॑लिष््रयोजनम् । यथाल-
त्तकं पादेन निष्पीड्य तदीयं रससादाय निःसास्मागं क्षिपति कथित्, एवं
देवी रसभूतान्प्राणानादाय महिषं क्चिक्ठवतीत्ति भावः । तां व्रतेमाभिति अरू-
क्तकरसादाने या रक्तत्वलक्षणा भवति । कं स्वरुक्तकेन कृत्रिमा लोभा,
इय तु खाभाविकी ॥
सतयोस्तुस्यं त्रिखेकी सितुमतिरसान्निःसृताः किं नु जहाः
किं वा ककृष्णङ्गिपद्मयुतिमिररुणिता विष्णुपचाः पदव्यः ।
प्राप्ताः संध्याः सारः खयमुत नुतिमिसिल् इद्यूह्यमाना
देवदेवीत्रिदमहतमदिषजुषे रक्तधारा जयन्ति ॥ ४ ॥
देवीत्रिद्युखाहतमहिषजषो देवीनिदूरुकरतच्छिद महिषशरीरादुद्रतासिसखो
रक्तधारा जयन्ति । किंभूताः। देमैरियसुना भकारेणोद्यमाना उसेक्ष्यमाणाः ।
इतीति किम् । अतिरसादतिगाभ्यौचस्यं युगपदेव त्रिलोकीं यसित खलोः करं
नु जिद्धा निःसृताः । अर्थान्सुखङुहरात्। करं वा छष्णाष्धिपद्मदुतिभिर्विष्णुचर-
णपड्जकान्तिभिररुणिता रक्ततां नीता विष्णुपद्या गङ्गायाः पदव्यः प्रवाहाः +
१. 'अनवमपुरहर-'. २. शयाम्याः. ३, "देव्याशिद्लक्षत~'.
® कान्यमाखा ।
उत अथवा स्मरारेः शिवस्य नुतिभिः प्रार्थनाभिस्तिखः संध्याः स्वयंप्राप्ताः ¢
संध्या अपि रक्तवर्णा भवन्ति ॥
दत्ते दर्पासहारे सपदि पदभरोयिष्टदेहावरिष्टा
शिष्टां श्रङ्गख कोटिं महिषसुररिपोनेपुरमन्थिसीन्नि ।
सुष्याद्भः कल्मषाणि व्यतिकरविरतावाददानः कुमारे
मातुः प्रभष्टटीलाक्रुवख्यकठिकाकरणपूराद्रेण ॥ ५ ॥
अस्मिन्कछोके कुमारो वः कल्मषाणि सुष्यादियन्वयो यदि विधीयते तदा
कुमारसयाप्राकरणिकत्वादमस्तुतान्वयतय स्यात् } तस्मादेवमध्याहृत्य व्याख्ये
यभ्र--सा माता वः कट्मषाणि सुष्यात् ! यस्या मातुः कुमारो भ्यतिकरवि-
रतौ महिषेण सह युद्धसमाकषौ भभ्रषटलीलाकुवरूयकछिकाकणैपूरादरेण शङ्गसख
कोटिमंग्रमाददानो वैते । नेयं महिषश्ङ्गकोटिः, किंत सम मातुः कणौ-
युतो नीरोतपरुकटिकारूपः कणपूर एवायमिति श्रद्धयेत्ति भावः । कीद-
सीम । दरपौन्मदासरहारे दत्ते सति सपदि वर्क्षणे पदभरेण चरणगुरत्वेनो-
त्पिष्टश्रूणितः स॒ चासौ देहश्च तस्मादवशिष्टास् । अथ च नूुरमन्थिसीन्नि
शिष्टं लाम् । कख देहावरिष्टाम् ) महिषसुररिपोमेहिषरूपः सुररि पुस्तस्य ।
महिषश्चङ्गाणि प्रायेण कठिनानि भवन्तीति शरङ्गकोटेरवशिष्टत्वकारणम् ॥
दाशवद्विशवोपकाखङृतिरविङृतिः सास्त॒ शान्तये रिवा वो
यस्याः पादोपशल्ये त्रिद॑शपतिरिपुरदूरदु्टाशयोऽपि ।
नाके प्रापसतिष्ठामसकृदभिमुखो वादयञ्शङ्गकोस्या
हृत्वा कोणेन वीणामिव रणितम्णिं मण्डलीं नुपुरख ॥ ६ ॥
सा दिवा वः श्ान्ये सुखायास्तु । किंभूता । विश्वोधकारप्रक्रतिः सर्वोप-
कृतिस्वभावा जगदुपकारद्ीखा वा । शश्वचरिरन्तरम् । पुनः कीदृशीं । अवि
कतिर्विकाररहिता । यस्याः पादोपश्ल्येः चरणध्रान्ते च्रिदशापतिरिपुरिन्वेरी
महिषो नाक स्वरे भरतिष्ठां स्थितिं भ्रापत् ! चरणसंसभेजनितयपुण्यातिशयेन
स्वगेनिवासी जात इति भावः । कीदशः । दूरदु्टाशयोऽपि नितरां नीचस्व-
आवोऽपि । क्रं कुर्वन् । रणितमणि नुपुरमण्डलीमसङृद्वारंवारमभिसुखः
१, "किलविषाभि* २, भरिषसुररिपुः*
चण्डी्चतकम् । ५
संमुखः सञशङ्गाग्रकोव्था हस्वा कोणेन चादनदृण्डेन वीणामिव वाद्रुयन् ।
“यः किरु देवीपाद्मूखे वीणां वादयति स खतः स्वभेमामोति ॥
निष्ठयूतोऽङकषटकोय्या नखरिखरहतः पाष्णिनिर्थातसारो
गर्भे दर्मायसूचीरुषुरिव गणितो नोपसर्पन्समीपम् ।
नामो यक्र प्रविष्टा्ृतिविङृति यया पादपातेन ता
ॐ
देत्याधी्चो विनां रणसुवि गमितः सास्तु देवी भिये वः ॥५७]॥
सा देवी वः श्रियेऽस्तु! यया दैलाधीशो महिषो रणभुवि निना गमितः
आपितः । कथंभूतः । अङ्ृष्ठकोव्या निष्टवूतो निरस्तः । पुनः । नखशिखरेणा-
इ्ठनखाग्रेण इतस्ताडितः । पुनः । पाष्या गुर्फाधोभागेन नियौतः सारो
यस सः । पादपश्चिमाधोभागनिष्पीडित इति यावत् । पुनः } गे पादमध्ये
द्माग्रसूचीख्धुरिज न गणितः अतितुच्छो दष्टः । किं कृत्वा । अरविश्टकृति-
शरिङृति यथा स्यात्तथा पादुपातेन नाभौ वक्त कृत्वा \ आदौ पादघातेन त-
इ तदीयनामौ भवेशितम्, तदनन्तरं ध्यापादितः । यद्रा प्रविष्ाकृतेः
स्वरूपस्य विङ्तिर्विकारो यसिस्तादं महिषस्य वक्र पाद्पातेन तदीयनाभौ
भ्रचेश्यित्वा ॥
अस्ताश्चः श्ष्परोभादिव हरितहरेरपरसोढानरष्मा
स्ाणौ कण्डूं विनीय प्रतिमहिषरुषेवान्तकोान्तवतीं ।
ऊष्णं प्क यथेच्छन्वरुणसुपगतो मज्ननायेव यस्याः
खस्थोऽमूत्पादमाघ्ला हदमिव महिषः सास्तु दुर्गा भिये वः ॥८॥
सा दुर्गो वः श्रियेऽस्तु 1 यस्याः पादं हदु सरोवरमिव प्राण्य महिषः
स्वस्थो निकेतः स्वभेस्थश्चाभूत । किंभूतः । हरितदरेः सूर्यस राष्परोमादाङ-
कृणमाध्यादिव अस्ताश्वः 1 सूयैस्याश्वा हरिद्टणौः सन्तीति महिषेण हरितको-
मल्तृणबु्चा कवलीङताः 1 पुनः । अभ्रसोढानरोष्मा अस्रडाभभितेजाः । देब~
पश्षतयाश्नेस्तस्य दुर्पं न सहते 1 स्थाणो महादेवे कण्डू विनीय रिवेन सह
१, "निष्णातसारः'. २. श्रतिष्ठाङ्ति". ३. “ान्दयै शिवा वः. ४. ध्देवी
मुदे वः, ,
६ कान्यमाख ।
समरं छस्वा मद्कण्डूतिमपनीय । महिषो हि स्थाणो कीरुके कण्डूलपनयनः
करोति । पुनः । प्रतिमहिषरषा मदहिषान्तरकोपेनेवान्तकोपान्तवतीं यसस~
मीपगन्ता जातः। पुनः ! कृष्णं निष्ण कृष्णवणैत्वात्पङ्कमिवेच्छन्मजनाय जला-
वगाहायेव वर्णं जखाधीश्ञ्ुपगतः । एवं बहुष्वपि दरिदश्चग्रश्टतिस्थानेषु
श्नाम्बन्खस्थो यो न बभूव, स महिषश्वण्डीपादमूखे खस्थतां प्राप । अन्यो-
ऽपि महिषो हरिततृणरोटटुपो भवति, अनरोष्माणं न सहते, स्थाणौ कण्डू-
तिमपनयति, दहितीयं महिषं विरोक्य कोपाविष्टो भवति, क्रष्णवणैकर्दमे
ल्ुख्नेच्छया जखारायं गच्छति, हदं प्राप्य च स्स्थो भवति ॥
त्रैरोक्यातङ्कशन्दय प्रविशति विक्दो धातरि ध्यानतन्दरी-
मिन्धायेषु द्रवस्यु द्रविणपतिपयःपारकासनटेषु ।
ये स्पर्धैनैव पिष महिषमतिद्पं त्रातवन्तखिरोकीं
पान्तु त्वां पञ्च चण्ड्याश्वरणनंखनिभेनापरे रोकपाखः ॥ ९ ॥
चण्ड्याश्चरणनखनिभेनापरे पञ्च रोकपालास्त्वां पान्तु । किंमूताः । स्पर्शे
नैवातिर्षं महिषं पिष्ा चूणैयित्वा ये त्रिरोकीं च्रातवन्तो रक्षमाणाः । नवु
जद्यादयः क गताः, येन चण्डीपादनखा महिषं पिष्टा लोकपएखाः संइृत्ता-
स्तत्राह- विवरे विद्रे धातरि बद्मणि त्रैलोक्यातङ्कशान्तयै त्रैरोक्योपद्रव-
निवृत्तये ध्यानतन्द्री चिन्तारूपां प्रमीरं प्रविशति सति । यो हि तन्द्रीयरस्तो
भवति स विवदयो भवलेव । कथं खोकरक्षा भविष्यतीति चिन्ताकारणम् ।
कं च इन्द्रायेष्विन्द्रप्रधानेषु दविणपतिपयःपारुकाखानलेषु कबेरवरुणय-
माभिषु द्रवत्सु सद्धामान्निवतैमानेषु सत्सु । इन्द्राद्याः पञ्च पराथिता इति
देवीपादनखा रोकपाखा जाताः ॥
्रलयोदीडपी्ां नखरजनि्ृतामातपेनातिपाण्डुः
पार्वत्याः पातु युष्मानिपतुरिव तुकितादरीन्द्रसारः स पादः ।
यो धेयोन्सुक्तटीटसश्चितपतनापातपीतासुरासी-
ननो देव्या एव वामद्छलमहिषतनोनाकलोकद्विषोऽपि ॥ १० ॥
१. ्रातवन्तो जगन्तिः. २. (नखमिषेणः. ३. श्राख्योत्पीडदीप्ाम्; श्रा-
लेयोत्पीडदीन्यत्?.
चण्डीरातकम् । ७
नखरजनिकृतां नखचन्द्राणामातपेन अ्कारोनातिपाण्डुरतिच्छुञ्ः पावलाः
ख पादो युष्मान्पातु । कथंभूतानां नखरजनिकरृताम् । अलेयोत्यीडपीन्नाम्
भ्राखेयं हिमं तच धवलं भवति । तदुत्पीडनेन धविश्नः पुष्टता भवतति ।
भगवती च प्रायेण पराखेयदोरू्संचारिणी । कस्येव पादः । पितुरिव हिमाच-
रस्ये पादः प्रलन्तपर्व॑तः । पदशब्दो द्विराचक्ैनीयः । अथवा स्वपितृचर-
णसरशश्चरणः । पितृसद्सी कन्या धन्येति प्रश्स्तत्वकथनम् । कीदशः पाद्ः।
तुखिताद्रीन्द्रसारः । अतिगुररिति यावत् । स कः । यः पादो देव्या एव
नो वामः सम्यः, अपि तु छरूमहिषतनोः कपटमहिषस्य नाकरोकद्विषो देव-
शत्रोरपि वामो वैरी भ्रतिकूरो चा । कुतः । धर्यात्सत्वाधिक्यान्सुक्ता या
रीरा तस्याः समुचितं यत्पतनं पातस्तस्यापाते आरम्भे यदा ससुचितपत-
नेन आपाततः पीता गिता असवः प्राणा येन [अथौन्महिषस्य| । यत्र
वीररसविभावका घेर्यशोर्यादयो भवन्ति तत्र शरङ्गारव्यञ्जिका रीरा न॒ मव-
ति। अत एव लीरामुक्तसवुक्तस् । ततो वैरिव्यापादनमुचितम् । तत आपा-
ततोऽविभावितविचारं पीतासुत्वम् ॥
वक्षो व्यजेणराजः स दरशभिरभिनत्ाणिजेः प्राक्सुरारेः
पञ्चेवासतं नयामो युवतिचरणजाः ा्रुमेते वयं तु ।
इयुत्पच्रामिमनिर्नखंयसिमणिभिर्योस्लया खांश्ुमय्या
यस्याः पादे हतार हसित इव हरिः सास्तु काठीश्रिये वः ११
सा काटी वः भ्रियेऽस्तु । सा का । यस्याः पादे हतारौ घातितशशन्नौ सति
खरांमय्या ज्योत्ख्रया नखज्षशिमणिभिरनखचन्द्रकान्तेरहरिरिति हसित इव
बभूव । इतीति किम् । प्राक्पूर्वं सुररे्हिरण्यकरिपो्वश्च उरःस्थलं व्याजेण-
राजः कपटसिंहो नरहरिर्दंशभिः पाणिलेनैखेरभिनत् । एते वयं त॒ युवतिच-
रणजाः, पञ्चैव श्जुमस्तं नयाम इत्युतपन्नाभिमानैजौ तग: । हरेनंखाः करजाः,
चयं युवतिचरणजाः, ते दंश वयं पञ्च, तेर्वक्षोमान्रं विदारितमस्माभिस्तु
शन्रुरस्तं नीतः, इत्यभिमानकारणम् ॥
रक्ताक्तेऽरुक्तकश्रर्विजयिनि विजये नो विराजत्यमुष्मि-
3.
न्हासो हदस्ताम्रसंवाहनमपि दछिताद्रीन्दरसारद्विषोऽख ।
१. अतिरचिरनखेः. २. “सान्यै शिवा वः. ३. 'तुलितागीन्द-
८ कान्यमाख ।
त्रासेनैवाय सर्वः प्रणमति कदनेनासुनेति क्षतारिः
पावोऽव्याचचुम्बितो वो रहति विहसत्ता व्यम्बकेणाम्बिकायाः १२
इति विहसता ्यम्बकेण रहस्येकान्तेऽन्यं चिनयप्रकारमपर्यता चुम्बितः
क्षतारिव्यापादितश्चवुरम्बिकायाः पादो बो युप्मानव्यादरक्चतु । इतीति किमू ॥
हे विजये पावैतिसखि, अथवा विजये सति असुष्मिन्विजयिनि विजयशचा-
छिनि रक्ताक्ते महिषरुधिरार्दीभूते ते परादेऽरुक्तकश्रीन विराजति । अथ च
दङितद्रीन्दरसारद्विषो नारितः पर्वतेन्द्रसमानगरिमा शघुर्येन तस्यास तव
पादस्य हसता्रेण संवाहनमपि हासः । किं -चाद्याधुनाययुना कदनेन महिषव-
धेन सर्वो जनचखासेनैव प्रणमतीति ! चरणे यावकरसरज्ञनं हस्ताग्रेण संवाहनं
श्रणामश्चेति न्रयसुचितम् ! किं त्वन्न त्रयमपि न घटत इति महादेवेन वच
स्बनमेव कतम् ॥
भज्ञो न भररुतायास्तुटितबरुतयानाखमरां ठ चकर
न क्रोधादादपद्ं महदगृतसुजामुद्धतं शल्यमन्तः |
वाचारं नूपुरं नो जगद्जनि जयं शंसदंशेन पाष्णे-
्ुप्णन्त्यासू्घुरारेः समरभुवि यया पार्वती पातु सा वः॥१२॥
सा पार्वती वः पातु । यया पार््णेरंशेन पादतक्पश्वाद्धागैकदेेन समर-
खुवि सुरारेर्मैहिषस्यासून्युप्णन्या न केवर भरूलताया एव भङ्गः कुतः, अपि
तु कुितबरूतया अनास्थं यथा स्यात्तथा अस्थां कीकषानः.पपपे अर्थान्महि-
षस्य भङ्गश्ृणनं चक्रे । यख बरं तुछितं भवति तस्य पराजयेऽनास्था क्रिय-
ते । श्रूरुताभङ्गो भरूढुरिखव्वं कोधेन । फं च कोधात्पाद्पद्ममेव नोद्धतम्>
अपि तु अद्तययुजां देवानां महदन्तः शत्यमप्युदधतम् । देवा हि मरिषं शच.
ल्यभूतमन्तश्चिन्तयन्ति स । अन्यच्च नूपुरमेव वाचालं मुखरं नो जातम्
अपि तु ज्यं शंसत्कथयनज्नगद्पि वाचारुमजनि ॥
निं॑न्नानाखशस्रावछि वरति बरं केवर दानवानां
द्राङ् नीते दीषेनिदरा द्विषति न महिषीत्युच्यसे परायरोऽथ ।
१. पिद.
चण्डीडचतकम् । ९,
अस्रीसंमाग्यवीर्या तमसि खल मया नैवमाकारणीया
कात्यायन्यात्तकेखाविति हसति हरे हीमती हन्त्वरीन्वः ॥१४॥
हरे आत्तकेरो गृहीतक्रीडे इति हसति सति हीमती रजाकुखा कालया-
यनी वो युष्माकमरीव्यान्रन्दन्तु । इतीति किम् । अद्य स्वं महिषीति मया
नौच्यसे । यतः, अस्नीसंभाग्यवीया । खीष्वेतदशं वीर्यं न संभाव्यते । दरा
धरदयटिति द्विषति शत्र महिषे दीर्घनिद्रा सत्यु नीते सति, त्वयेखर्थात् , नि-
-अन्नानाखररख्ावङि दानवानां बरं सैन्यं केवलं स्वामिञ्ून्यमद्य वरूति
चरुति यथागतं याति } महिषी कृताभिषेका राक्षी सैरमी च । या महिष-
वधं करोति सा कथं महिषीकाब्दाभिधेया । महिषी महिषाद्धीनबला भवति,
न्वं तु महिषात्कोयिगुणाधिकबला । प्रायो बाहुल्येन । एवं मया त्वं नाका-
रणीया । खीरूपाया एव भायौया आकारणमाह्वानं युक्तम् । वं त॒ पुरुषचे-
शतेति हासः ॥
जाता किः ते हरे भी्मैवति महिषतो भीरवदयं हरीणा-
मचेन्दोद्रौ कर्को त्यजति पतिरपां धेर्यमारोक्य चन्द्रम् 1
वायो कम्प्यस्त्यान्यो नय यम महिषादात्मयुग्यं ययारौ
पिष्टे नष्टं जहास दुजनमिति जया सास्तु देवी भिये वः॥१५॥
सा देवी वः भरियेऽस्तु । सा का । यया अरौ महिषाख्ये शत्रौ पिष्टे च~
पणिते सति जया तत्मतीहारी नष्टं महिषभयात्पखायितं द्ुजनमिन्द्रा्यमिति
.जहास । इतीति किम् । हे हरे इन्द्र अथवा विष्णौ, ते तव भीभयं कि
नाता । जथ वा युक्तमेतत् । यतोऽवङ्यमेव मदहिषतो हरीणां भीर्भवति
मत्र हरिशब्दोऽश्ववाचकः ! किं चाद्य इन्दोश्वन्द्रख द्रौ कलद्धौ जातौ । एक~
तावत्सहजः, द्वितीयस्तु महिषयुद्धे पलायनाचिन्दारूपः । अपां पति्वैरण-
"न्दे नष्टमारोक्य धैर्य लयजति कातरो भवति । उचितमेतत् । अपांपतिः
समुद्श्ननद्रमारोक्यं धैर्य सयजेद्रेखाभिुखं प्रसरेत् । हे वायो, स्वयान्यः
कर्प्यः कस्पनीयः, स्वं तु स्वयं कम्पसख इति भावः । अपि च हे यम, म
दिषादात्मयुग्ये स्ववाहनं नय अपसारय । मरिषोः महिषान्तरं दृष्टा दुष्य-
तीति भावः; ॥
१० कान्यमाख ।
शूरप्रोतादुपात्तष्चुतमहि महिषादुत्तन्त्या स्षवन्यया
वर्मन्यारज्यमाने सपदि मखभुजां जातसंध्याप्रमोहः ।
नूतयन्हासेन मत्वा विजयमहमहं मानयामीतिवादी
यामाष्किष्य प्रनृत्तः पुनरपि पुरभिवपा्वैती पातु सा वः ॥१६॥
सा पार्वती वः पातु । यामाश्टिष्य पुरभिच्छिवः पुनरपि प्रनरेत्तो नर्तितः
मारब्धवान् । किं कुर्वन् । न्रलन्. । कथं भूतः । सपदि तत्क्षणं मलञजां वर्त्म.
नि देवमा आकार उपान्ते समीपे ता मही यस्िक्रेवं यथा स्यात्तथा चु.
ङभोता्िद्यूविद्धादुत्पतन्त्योच्छरन्या सखवन्या रुधिरनघारज्यमाने र्ती
क्रियमाणे सति जातसंध्याप्रमोहः सञुसन्नसंध्याकालञ्नान्तिः । संध्यासमये
इरो न्रलतीति भावः । पुनश्च मत्वा बुद्धा । असद्धा्याश्चूखप्रोतमदिषोत्पत-
दक्तनदीरक्तमेव व्योम नायं संध्याकारु इति ज्ञाव्वेति भावः । ततो हासेन
परितोषेण चिजयमहं चिजयोस्सवं मानयाभ्यह मिति वादी । उपान्तङ्कतमहीहि ,,
क्रियाविरोषणम् । समासान्तविधेरनियत्वान्न कप् ॥
नाकौकोनायकाचेशयुवसतिभिरसिद्यामधामा धरित्री
रुन्धन्वर्थिष्णुविन्ध्याचरचकितमनोव्त्तिमिववक्षितो यः ।
पदोविष्टः स यस्या महिषसुररिपुनृपुरान्तावरम्बी
लेमे रोेन्द्रनीरोपरुशकरुतुखं सादुमा सा श्रिये वः ॥१७॥
सा उमा वः श्रिये स्तात् । सा का । यसाः पादोषिष्टो महिषाख्यः सुर
रिषुनैएुरान्तावरम्बी ोेन्द्रनीरुपाषाणखण्डसाम्यं ठेभे । नुपुरसमीप इन्द्-
नीरशकलेनावद्यमेव भाग्यम् ! कथंभूतः । नाकौकोनायकायैरिन्द्रायेदैव-
सतिभिर्दँवेधैरित्रीं रुन्धन्प्रध्वीमावृण्वन्दषटः । कथं भूतेः । वर्धिष्णुबिन्ध्या चल-
चकितमनोडृत्तिभिः । किमयं िन्ध्याचरु एव युनर्द्धि गच्छतीति मीतैः \
असिदयामधामा खञ्ज बन्मेचककान्तिः ॥
दुवीरख दधानां महिषितवपुषो विद्विषः पातु युष्मा-
नपार्वत्या प्रेतपारुखपुरषपर्षः प्रेषितोऽसौ एषः ।
चण्डीरातकम् । ११
यः कृता रक्ष्यमेदं हृतभुवनभयो गां विमिच प्रविष्टः
पाताङं पक्षपाठीपवनङृतपतताक््यराङ्गाकुखहिः ॥ १८ ॥
महिषितवपुषो महिषीरृतकायस्य विद्विषः पार्वत्या प्रेषितः प्रहितोऽसो प~
षत्को बाणो युष्मान्पातु । कथंभूतः प्रषत्कः । प्रेतपारस् यमस्य ये स्वपुरूपाः
खकीयदूतासतद्रत्परुषः क्रूरः । कर्थशरूतस्य विद्विषः । चुघाश्नां देवानां दु वारस्य
दुःखेन वारयितुं शक्यस्य । यः प्रषस्को लक्ष्यस्य महिषस्य मेदं त्वा हृतभु-
बनभयः सन् । महिषहिंसनाद्ुवनभयहरणम् । गां भूमिं विभिद्य पातारं
प्रविष्टः । कथं मूतः । पक्षपाल्याः पञ्चपङ्केः पवनेन छता पवतस्ताक्ष्यैसखय गस्-
उख शङ्कया आकुला अहयः सर्पा येन सः । पूवं गरूडेन पातारं परविराता
पक्षपवनेन फणिनसखासितास्तथा पावैतीररेणापीति भावः ॥
` वज्रं विन्य हारे हरिकरगकितं कण्सूत्रे च चक्र
1०3 च ©
केदान्बद्धुान्धिपाशधृतथनदगदा प्रक्प्रटीनान्विहस ।
देवानुत्सारणो्का किंरु महिषहतो मीरुतो देपयन्ती
ह्यीमत्या हैमवत्या विमति विहतये तर्जिता ताज्या वः ॥१९॥
जया देव्याः प्रतीहारी बो विमतिविहतये स्ता हड्द्धिविनाशाय मवतु ।
क्रंभूता । हीमल्या रुज्ितया हैमवल्या पार्वेलया तर्जिता । ऊतः । मरक्प्ररी-
नैीन्पूर्वं पलायितान्महिषहतौ महिषवधे जाते सति मीखत एकीभवतो दे-
वान्हेपयन्ती रुनितन्कु्बाणा । किं कृत्वा हेपयन्ती । हरिकरगलितं महि-
षरभीलया इन्द्रहस्ताच्युतं वञ्जं हारे विन्यस्य । एवं हरिकरगङितं विप्णुह-
सात्पतितं चक्रं कण्ठसूत्रे च विन्यस्य । केखानब्धिपारीरवरुणपादवैदूा । त-
धनदगदा । तत्यक्तायुधधारणेन तेषां हास इति भावः । कथंभूता । उस्सार-
णोत्का उत्सारणे दूरीकरणे । देवानामिलर्थः । उत्का उत्कण्ठिता ॥"
खङ्गे पानीयमाहादयति हि महिषं पक्षपाती प्रषः
रालेनेरो यशोमाग्वति परिल्घुः स्ाद्वधार्हऽपि दण्डः ।
हित्वा हेतीरितीवामिहतिबहछितप्राक्तनापारलिन्ना
पाष्यैव प्रोषिता सुररिपुमवताक्छु्यती पर्वती वः॥ २० ॥
१२ काव्यमाख ।
पाष्णैव पाद्पश्वाद्धागेनैव सुररिपु महिषं ्रोषितासुं गतप्राण ऊु्वती पा-
चती वोऽवतात् । कंभूतया पाष्ण्यां । अभिहद्याभिघातेन बहङितः सान्द्री
कृतः प्राक्तन आपाटकिमा यस्याः । देवीचरणे नेसर्भिकमारक्तस्वं महिषघात-
जेन बहुलीभूतमिति भावः । कुतः । खङ्गे पानीयं तिष्ठति तत्प्रत्युत मदिष-
माह्वादयति न घातयति । पृषत्को बाणः । पक्षपाती पक्षैः पञ्चैः पतनखीलः,
अथ च महिषस्य पक्षपाती सहायशरूतः । खलेन ईशः रिवो यक्ोभाक्शिव
शव शूली नान्यः । यदि मिषं प्रति शरं प्रेष्यते तदायमपि शठी स्यात् 1
चधा दण्डोऽपि परिरुघुः शीघं भाग्यः स्यात् 1 उत्तिष्टमानः परो नोपेक्ष्व
` इति । इतीव हेतीरायुधानि हित्वा पाष्ण्यैव महिषं व्यापादितवती ॥
छृतेदकर्म रुज्नाजननमनहाने दक्र मासून्विहासी-
वितते श्थाणुकण्डठे जहि गदमगदस्यायमेवोपयोगः ।
जातश्चक्रिन्विचकरो दितिज इति सुरास्त्यक्तदेतीन्ुवन्त्या
श्रीडां म्यापादितारिजैयति विजयया नीयमाना भवानी ॥२१॥
विजयया देष्याः सस्या व्यापादितारि्भवानी नीडां नीयमाना जयति ।
-किंभूतया । लयक्तहेतीन्सुरानिति ब्रुबन्त्या । इतीति किम् । हे चकर, इदग्र
जाजननं क्म युद्धात्खायनं त्वा अनशनेऽभोजननिषयेऽसुन्माणान्मा वि-
हासीमौ यज ! अथ च अशनिर्वञ्जं तद्रहितोऽनच्षनिस्तत्स बोधन हे अनराने
लक्तवच्र ! युद्धात्परायनं रुज्ाजननम् । यो हि कजाःस्यरदं कर्मं करोति
` सोऽनङनेन भरार्णास्यजतीति भावः । दे वित्तश्च ऊर, खटः; युकण्डे गदं रोगं
जहि । यतो भवानगदो गदारहित ओषधरूपश्च ! भवानौरयरूपः संदृत्तोऽत्रे
भवन्मिन्रस्य दिवस्य कण्ठरोगं दूरीकुर्विति भावः । हे चरकरिन् विष्णो, दितिजो
मदिषो बिचक्रः सैन्यरहितो जातः । यथा भर्वांश्चक्रीभूत्वापि स्यक्तचक्र-
स्तथा मदिषोऽपि विचक्र इति भाव; ॥
देयाद्रो वाञ्छितानि च्छर्मयमहिषोदेषरोषातुषङ्गा-
न्रीतः पाताख्कुक्षि ईहतिभुवनभयो भद्रकाल्याः स पादः ।
१, (अ्थश'. २. ल्जाम्". ३. ्दोषा-. ४. तेपरममयोः.
चण्डीरोतकम् । १३
यः प्रादक्षिण्यकाह्वावर्यितवयुषा वन्यमानो सुहत
रोषेणेवेन्दुकान्तोपकरचितमहानुपुराभोगरक्षमीः ॥ २२ ॥
छलमयस्य महिषंस्योत्पेष उत्पेषणं तेन यो रोषायुषङ्गः करोधसंघन्धस्त-
खात्वाताल्कुक्षि नीतो इतञ्चुवनभयो भद्रकाल्याः स पादो वो वाञ्छितानि
देयात् । यः पाद् इन्दुकान्तोपरुरचितमहानुपुराभोगर््मीशवन्दकान्तमणि--
घटितनूपुरशोभमानो यः पादः भादक्षिण्यवान्छया वरयीकृतङारीरेण शेषेण
अहतं बन्यमान इव भाति । देवीपादसख क्षणं पाताखे स्थितसख चन्द्रकान्तनू-
पुरे शेषकायोम्मरक्षणम् ॥
श्रूं तुरु नु गाढं प्रहर हर हृषीकेश केशोऽपि वक्र-
श्वकरेणाकारि किं मे पविरवति नदि त्वाष्ट्रो चुराषट् ।
पाशाः केशान्नासन्यनर न रमसे भातुमित्यात्तदषं
जल्यन्दे बान्दिवौकोरिपुरवधि यया संस्तु शन्ते शिवा वः २३
, आत्तद्पं गरहीततमदं यथा स्यात्तथा इति देचाञ्नल्पन्दिवौकोरिपुरदेवशत्र-
भैष थया अवा हतः सा श्षिवा वः शान्त्यै अस्तु 1 इतीति किम् । द
इर, दूरं अथौत्तव तूलं नु करपांसतल्यं किमु, अतस्त्वं गाढं रहर । हे हषी-
कैश, तव चछ्रेण किं मम केदोऽपि वक्रीकृतः । अपि तु न। हे व्वा्टशात्रो
इन्द्र, तच पिरघं दयुराषटु स्वदेशं नावति न रक्षति । हे केदा जश्च वरूण,
तव पाद्रा जज्ञनारानि कमलनार्वदतिश्ुदुवः । हे अनर, भातु न रभस ।
' मखमया हतस्त्वप्रि्थैः ॥
शा्खिन्नाणं बियुश्च अमसि बलिरसौ संयतः केन वाणो
गोत्रारे हन्म्यहं ते रिपुममररिपुस्तवेष गोत्रस्य शतुः ।
दया व्याप्तां द्रागज इव महिषो हन्यते मन्मदेऽ्ये-
सयुसास्योमा पुरस्तादनु दनुजतनुं म॒द्धती तायतां वः ॥ २४॥
घुरलतास्पूचैमित्युत्मरास्योपहस्य । अथौदरेवान् । अनु पश्चादनुजतनुं महिषदें
१, प्परावेती पात्र सा वः, २. असुररिपुः
१४ काव्यमाखा ।
सृदती चूणैयन्ती उमा वख्रायताम् । इतीति किम् । हे शार्न् विष्णो, बाणं
निमुञ्च । बाणं तक्नामानं देयं शरं च । असौ बछिरिति मसि आन्ति क-
रोषि ! बाणः केन संयतः । त्वं बङिबन्धनकत अतस्तव बाणमोक्षो युक्त
इति भावः । हे गोत्रारे इन्द, ते रिपुमहं हन्मि । एषोऽमररिपुर्महिषो गो-
तरस्य स्वकुलस्य शत्रुः । यतो देवा देव्याश्च कास्यपेयाः । अतोऽथमपि गोच्रा-
रिः, तस्ाद्रोच्रारिष्टयं नोचितमिलेनं तव रिपु हन्मीति मावः ! अत एव
दैत्या अपि शाखन्ते--हे दैव्याः, मन्महे मदीयोस्सवेऽज इव च्छाग इव
महिषो हन्यते, अतोऽय महिषो दाक्छीघ्ं व्यापा्तामद्य । देवीपर्वणि
च्छागो हन्यत एव ॥
स्प्धवर्थितविन्ध्यदुभैरभरव्यस्ताद्रिहायस्तरं
हस्तादुस्पतिता सादयतु वः कृत्यानि कालयायनी ।
यां शूल्मिव देवदारूषरितां स्कन्धेन मोहान्धधी-
सैध्योदेश्चमरोषबान्धवङ्ुरुष्वंसाय कंसोऽनयत् ॥ २५ ॥
, स्पश्ैया पराभचेच्छया वधितो यो बिन्ध्यसदवहुमैरो यो भरस्तेन व्यस्ता-
श्द्विकलाद्धसतात् । जथीस्कसस्य । विहायस्तकं गगनवखयुत्पतिता कालयायनी
चः कृत्यानि कार्याणि प्रसादयतु प्रसन्नानि निर्विानि करोतु । यां कालयायनी-
मदोषनान्धवकुरध्वंसाय मोहान्धधीः कंसो देवदारघरितां शूलमिव स्कन्धेन
वध्योदेदां वध्यम्रदेशमनयत् ॥ ।
तूणं तोषात्तुराषारप्रशतिषु शमिते शात्रव सोत्रकृत्यु
छ्कान्तेवोपेत्य पद्यु्तसुजयुगरुस्यारमाम्बनाय ।
न कभ गेहवु्धि [> विहितवती [*.4
देदार्थे गेहवुद्धिं प्रति रज्याठीय काटी
कृच्छं वोऽनिच्छयेवापतितघनतरा केषसौर्या विहन्तु ॥२६॥
पल्युदहार्ध गेदलुदधिः रतिविहितवती काली वः कृच्छं विहन्तु । क कृतवा ।
छत्रे महिषे शमिते तुराषादरप््ठतिषु इन्द्रादिषु तूर्ण॒तोषास्सतोत्रकृतखु सत्सु
रुजयारीय लीना भूत्वा । महान्तो हि प्रयक्षप्ररंसया सुतरां रजन्ते ।
कर्थभूतस्य पद्यु; । आरम्बनायारुं ततभुजयुगरस्य । अत॒ एवानिच्छयैच
१. “रोषात्”.
चृण्डीरातकम् । १५
छृन्छ विनैव आपतितघनतराश्ठेषसोख्या प्रा्तसच्डाशिङ्गनसुखा । उसेक्ते-
्ान्तेवोपेय । यो हि छ्ान्तो भवति ख क्राप्याखस्बनमिच्छति ॥
आसां स॒ग्धेऽर्थचन्द्रः क्षिप सुरसरितं या सपली भवत्याः
क्रीडा द्वाभ्यां विमुश्चापरमर्मसुनैकेन मे पाकेन ।
शरू प्रागेव र्य शिरसि यदबला युध्यसेऽम्याद्िदग्धं
सोसखसालापपातेरिति दनुजमुमा निर्दहन्ती दशा वः॥ २७॥
इतीष्थं सोत्प्रासः समनाक्सिता य आरापास्तेषां पातेर्विदग्धं चतुरं दनु-
जं महिषं दसा निर्दहन्ती उमा वोऽव्यात् । इतीति किम् । हे सुग्धे, अधै-
चन्द्रौ बाणविरोषश्चन्द्रा धं च आस्तां तिष्ठतु । अनेन तव भर्वमूधस्थितेना्ध-
चन्द्रेण किमपराद्धं वराक्रेणति भावः । सुरसरितं गङ्ख क्षिप या भवत्याः
सपती वर्तते । अस्थानकोपवती स्वमत एव सुग्धापदेन संबोध्यसे ! असुने-
केन पाशकेनास्पपारोन दूतसाधनेनाक्षेण मे चारम् । अपरं द्वितीयमपि पा-
शकं मुञ्च । यतः कीडा वाभ्यां पाशकोमभ्यां भवति । एकेन क्रीडितुं न श-
क्यते । श्यूरमायुधं व्याधिश्च । शूरं किमिति लयजसि । मम॒ शिरसि प्रागेव
द्रुं रोगविरोषो रञ्मम् । यतो मया सहाबखा योषिच्युध्यसे । इदमकीर्ति-
रूपं शूलम् । यद्वा अहं सबरूः समेन्यः, स्वं पुनरबला एकाकिनीति । इदम-
कीर्तिरूपं श्यलं मम शिरसि लस्ममेव ॥
वकाणां विद्वः किं वहसि बत सच स्कन्द षण्णां विषण्णा-
मन्याः षण्मातरसे मव भव सकरुस्त्वं शरीराधेरञ्ध्या ।
जिह्मं हन्म्य्य काठीमिति सममसुभिः कण्ठतो निगता गी-
गीर्वाणरिभयेच्छामृदुपदमूृदितस्याद्रिजा सावताद्रः ॥ २८ ॥
यथेच्छया शदुपद ्दितस्य कोमरुचरणन्यासचूर्णीकृतस्य गीवौणारेमैहि-
षस्य कण्ठतोऽसुभिः ्रणिः सममिति गीर्वाद् निःखता सा अद्रिजा पार्षती
वोऽव्यात् । इतीति किम् । हे स्कन्द्, त्वं विद्धवः सन् षण्णां चक्राणा इर्च
कान्ति विषण्णां बत खेदे कि वहसि । यतोऽन्याः छइृत्तिकारूपाः षट्र् मातरस्ते
१, शयदच्छाग्रदु-'.
१६ काव्यमाखा ।
तव सन्ति । पार्वत्यां तव मातरि हतायां ताखेव मातृके बधान विषादं मा
कृथा इति भावः । अन्यच हे भव शिव, ववं शरीराधैरुञ्ध्या सकलः समग्रो
भव । पार्बदयया भवच्छरीरार्धं हतमस्ति, अधुना तन्नाद्ात्पुनरपि भवतः
संपणीदारीरखाभः स्यात् । अद्याहं जिदं दुष्टायां काटीं हन्मि । इयं ऊुटि-
खा काली च, त्वं पुनः सरो गौरश्चेति न युवयोर्योगः साधीयान्, अतोः
धातयाम्येतामिति भावः ॥
गाहख व्योमा गतमहिषभयेव्रघ्च विश्रव्धमश्रैः
श्रृङ्गाभ्यां विश्वकर्मन्धटयसि न नवं शाङ्गिणः शाङ्गेमन्यत् ।
एमी त्वङ््ठरेयं विशि श्दुमिमामीश्रेत्यात्तहासा
गौरी वोऽव्यास्षतारिः खचरणगरिमग्रस्गीवीणग्वा ॥ २९॥
क्षतारिरनारितशन्रुः, स्वचरणगरिमस्तमीर्वाणगवां सपादगौरवनाशितदे-
वाहंकारा । यत्कर्म देवैः शखाखरराक्तिमद्भिनं कतं तदेभ्या स्वचरणव्यापार-
मात्रेणेव कृतमिति भावः । अथ च इत्यात्तदासा इल्यसुना प्रकारेण कतपरि-
हासा गौरी वोऽव्यात् । इतीति किम् । हे घ्न सूर्य, तवं गतमदहिषभयैर-
ओरविश्रग्धं यथा स्यात्तथा व्योममागेमाकापथं गाहस्व । हे विश्वकर्मन् देव.
शिद्पिच् , एताभ्यां महिषस्य शङ्गास्यां शाङ्खिणो विष्णोरनैवमन्यच्छाङ् ध॑नुनै
घटयसि । किमनेन पुराणधनुषेति काकुः । हे ईश्वर, इयमेमी व्वरगजच्मै
निष्टुय कठोरा इमां अथौन्मादिषीं त्वच बिश्छहि धारय ¶
क्षिप्तो बाणः कृतस्ते त्रिकविनतिततो निर्वलिरमध्यदेयः
म्हादो नूपुर क्षतरिपुशिरसः पादपतेर्दिंशोऽगात् ।
सङ्गमे संनताङ्गि भ्यथयसि महिषं नैकमन्यानपि त्वं
ये य्यन्तेऽत्र नेवेत्यवतु पतिपरीहास्ह्टा रिवा वः॥.२३०॥
इति पतिपरीहासहृष्टा सिवा वः पातु । इतीति किम् 1 हे संनताङ्गि, त्वं
सङ्घामे एकं महिषमेव व्यथयसीति न, अन्यानपि येऽत्र न युध्यन्ते तानपि
भ्यथयसि । कथम् । बाणः शरः क्षि्ठः कृतः, पक्षे बाणोऽसुरविशेषः शिषो
१, “संतता वो. २. "वियन्ते, ३. तुष्य भवानी.
चण्डीशतकम् । १७
गरुहसितः । ते त्रिकविनतिततौो मध्यदेशो निर्वङिखिवङिरहितः ङतः ।
बाणक्षेपणसमये हि शरीरस्योर्ध्वोत्तस्भनान्मध्यदेशो निर्वलिजात इति भावः ।
पक्षे बिदानवविदोषः । क्ष तरियुश्िरसो नृपुरस्य पादपाते प्रहादो ध्वनिदि-
कोऽगात् । नू पुरशब्दो दिगन्तगामी जात इत्यर्थः । पक्षे अ्रहादोऽसुरविशेषः ।
अत्र युद्धे बाणबलिग्रह्यदा न सन्ति, भवती तानपि व्यथयतीति परीदासः ॥
मेरौ [4 भ +
मेरो मे रेद्शरज्गक्षतवपुषि स्षो नैव नीता नदीनां
भर्तारो रिक्ततां यत्तदपि हितमभून्निःसपलोऽत्र कोऽपि ।
एतन्नो मृष्यते यन्मदिष कट़षिता खुनी मूर्भि मान्या
रोभोर्भिन्याद्धसन्ती पतिमिति श्मितारातिरीतीरुमा वः ॥३१॥
शमितारातिः पार्वती पतिमिति हसन्ती वः ईतीरूपद् वान्भिन्दात् ! इती-
ति किम् । हे महिष, मेरौ रौद्रश्ङ्गक्षतवपुषि सति मे रूषो नैव । त्वया
शृङ्गाभ्यां मेरपर्व॑ते क्षते मम क्रोधो नासि । अन्यच यन्नदीनां भर्तारः समुद्रा
रिक्ततां नीतास्तद्पि हितमभूत् तश्रापि मे रुषो नैव । अत्र॒ कोऽपि निःस-
पल्लो जातः । समुद्रो महादेवश्च गङ्गापत्तिः । सञुदरिक्तीकरणे तु महादेवस्य
निःसपलं गङ्गापतित्वं जातमिति भावः । एतत्तु नो श्ष्यते इदं न क्षम्यते
यच्छमोसूधिं मान्या अथीच्छंभोरेव स्तनी गङ्गा कल्युषिता क्षीरत । सेथं
परपुरुषसङ्गात्कलुषा जातेति भावः ॥
स्यः साधितसाध्यसुद्धृतवती शूलं शिवा पातु वेः
पादप्रान्तविषक्त एव महिषाकारे सुरद्रषिणि ।
दिश्या देव व्रषध्वजो यदि मवानेषापि नः खामिनी
संजाता महिषध्वञेति जयया केठौ कतेऽधेसखिता ॥ ३२ ॥
पादभ्ान्ते महिषाकारे सुरदवेषिणि निषक्ते एव साधितसाध्यं कृतकार्य शयूर-
सद्तवती, अथ च जयया इति केलो परीहास कते सति अधैसिता शिवा
नेः पातु । इतीति किम् । हे देव, यदि भवान्ब्रूषध्वजः, एषापि नः स्वामिनी
पारवेती महिषध्वजा दिष्टया संजाता \ साघु युवयोर्योगो यद्भावपि पञ्ध्वजो 4)
स्व वृषारूढः, इयं पुन्दिषारूडेति दास्यम् ॥ „
१, श्रोत्तआन्त~.
> चतुण
१८ कान्यमाख ।
निद्राणेन्द्राणि किं त्वं द्रविणददयिते पर्य संख्यं खसख्याः
खाहे खस्था खमर्तर्मगरतमुजि सुधा रोहिणी रोदितीव ।
कक्षम श्रीवत्सरक्ष्मोरसि वससि पुरेत्यार्तमाश्वासयन्त्यां
खर्भल्लेणं जयायां जयति हतरिपोर्हेपितं हैमवत्या ॥ ३२ ॥
सख्मभेखेणं स्वर्मखीसमूहं जयायामित्याश्वासयन्त्यां सत्यां हैमवत्या हेषितं
लनज्नित जयति । कथंभूतं स्रगेखणस् । जातेम् । कथभूताया हैमवलयाः ।
हतरिपोः । इतीति किम् । हे इन्द्राणि, खं किं बिद्राणा । हे दविणददुयिते
कुबेरपलि, स्वसख्याः पार्वद्याः संख्यं युद्धं परय । हे स्वाहे अभिदयिते, त्वं
स्वभवेयन्नौ अग्रतभुजि सति स्वस्था भव । महिषे हतेऽधुना सुखेन नाद्यणे-
ईयते इति भावः । रोहिणी चन्द्री सुधा वृथा रोदितीव । असंजातक्षतिरिति
भावः । हें रष्षिसि, श्रीवस्सरक्ष्मोरसि विष्णुवश्चःस्थले पुरा वससि वत्स्यसि ।
इति सर्वं देवस्लीणामाश्वासनमाकण्यं देवी जितेति भावः ॥
निर्वाणः किं खमेको रणरिरसि रिखिञ्याज्गधन्वापि निष्यं-
स्तत्ते धेयै क यातं जहिहि जरूपते दीनतां त्वं न दीनः ।
शक्तो नो शत्रुभङ्े मयपिशुन सुनासीर नासीरधूकि-
भिग्यासि केति जद्यन्रिपुरवधि यया पार्वती पातु ता वः ॥२४॥
इति जल्पन्रपुर्महिषो ययावधि दतः सा पार्वती वः ५८तु। इतीति किम् ।
हे शिखिन् वद्धे, किं ्वमेको रणशिरसि निवाणः चान्तः किं तु शाङ्खधन्वा
विष्णुरपि बिध्यञ्ारान्मुञ्चनिर्बाणो बाणरहितो जातः । शेषे ववयोरभेदः ।
हे जरुपते वरुण, तत्ते धेय क्र यातं क्र गतम् । दीनतां जहिहि लज, यतस्त्वं
न दीनः दीनो न भवसि, अथ च नदीनामिनः प्रथुनैदीनः । हे भयपिद्युन
भयसूचक सुनासीर इन्द्र, नासीरभधूिः सेनायुखोत्थधु लिः शज्ुभङ्गे नो शक्तः,
धिक् स्वं क यासि । यथा पूं तव सेनासुखोत्थधूलिमात्रमेव विलोक्य शत्रव
पररायन्ते स्र न तथाधुनेति भावः । यत्न यास्यसि तत्रैव हन्यसे ॥
नन्दिननानन्ददो मे तव सुरजघ्रदुः संप्रहारे प्रहारः
किं दन्ते रोम्णि रुणे ब्रजसि गजमुख त्वं वरीभूत एव ।
१, "असतन,
चण्डीरातकम् । १९.
निन्ननिभ्नन्निदानीं चुजनमिह महाकारू एकोऽसि नान्यः
कन्यादर्देल्मित्थं ममथपरिभवे सद्वती जायतां वः ॥ ३५ ॥
इत्थं प्रमथानां पार्षदानां परिभवे सति दय शद्धती मर्द॑यन्ती अदेः
कन्या पार्वती वखायताम् 1 इत्थं कथम् । हे नन्दिन् , संग्रहारे युद्धे तव
श्रहारो मे आनन्ददः सुखप्रदः । यतो सुरजस््दु सदङ्गष्वनिकोमलः । हे गज-
ञुख गणेरा, रोम्णि रोमतुल्ये दन्ते रूणे भ्चे सति किं रजसि । यतस्व्वं॑प-
खायितोऽपि व्री भूत एव । टम्बोदरत्वादरं पलायनं कमकत इति भावः।
घुजनमिन्द्राचय निघ्न्निघ्क्नितरां मारयन्नहमेवको महाकालः । अन्यो नास्ति ॥
वजरं मज्ञो मरुत्वानरि हरिरूरसः श्रूूमी्ः शिरस्तो
दण्डं तुण्डास्छृतान्तस्त्वरितगतिगदामसितोऽ्थाधिनाथः ।
प्रापन्यसादपिषटे द्विषि महिषवपुष्यङ्गर्मानि मूयो-
ऽप्यायूषीवायुधानि युवसतय इति सादुमा साश्चिये वः ३६
महिषवयुषि द्विषि यत्पादपिष्टे सति दुवस्तय इन्द्रादयोऽङ्गरुप्नान्यायु-
धान्यायूषीव भूयोऽपीति आपन्पराप्तवन्तः सा उमा वः धियेऽस्तु । पूर्वं महि-
षथुदधे सर्वदेवायुधानि तच्छरीरे मभ्नान्यासन्, अघुना देव्या महिषे पिष्टे
युनरपि तेः स्वायुधानि परासतानि तद्रन्महिषविनाञ्चादायूंष्यपि लब्धानि, अन्य-
था तु जीवनं संदिग्धमेवासीदिति भावः । इति कथम् । म्तः मज्घातोः
सकाद्रादिन्द्रो वन्नं प्रापत् । अरि चक्रं हरिसस्योरसः प्रापत् । ईशः शिवः
शिरस्तः शूरमापत् । कृतान्तो यमस्तुण्डान्मुखादृण्डं आपत् । अर्थाधिनाथः
कुतेरोऽस्थितसत्वरितगतिरशाछिनीं गदां प्रापत् ॥
इष्टावासक्तष्टिः प्रथममिव तथा संमुखीनाभिस॒श्ये
सेरा हासप्रगर्मे प्रियवचसि कृतश्रोत्रपेयाधिकोक्तिः ।
उचुक्ता नर्मकर्मण्यवतु पदुपती पूर्वैवपार्वेती वः
कुवणा सर्वमीषद्विनिदितचरणारक्तकेव क्षतारिः ॥ ३७ ॥
पञ्ुपतौ महिषे स्वैमीषदाभासमात्र ऊर्बाणा पार्वती वोऽवतु रक्षतु ।
१. छ@रृतमखविकृतिः, २. "पञ्युपतेः",
२२ कान्यमाख ।
कथंभूता । नसैक्मणि सङ्धामाख्ये उचयुक्ता । यथा पडतो शिवे सर्घ॑नम-
कर्माकरोच् तथा मदे किं तु ईषत् । दष्टो अर्थान्महिषस्यासक्तदष्टिः । तथा
आभिमुख्ये प्रथममिव संुखीना । हासम्रगस्मे स्मेरा । प्रियवचसि कृतश्रो-
त्रपेयाधिकोक्तिः । कथंभूता । श्चतारिः अत एव विनिहितचरणाखक्तकेव ।
परववद्यथा दिवे नर्मकसमाकरोत्तद्रदिलय्थः ॥
दैत्यो दोर्दषलाढी नहि महिषवपुः कल्पनीयाभ्युपायो
वायो वारीश विष्णो वृषगमन दषन्किं विषादो वृथेव ।
बघ्रीत ब्रघमिश्चाः कवचमचकिताश्ित्रमानो ददारी-
नेवं देवाञ्चयोक्ते जयति हैतरिपो्हैपितं दैमवत्याः ॥ ३८ ॥
देवान्प्रति जयया एवमुक्ते सति हतरिपोहैमवल्याः पार्वत्या हेपितं ललित
जयति । एवं कथम् 1 हे वायो, हे वारीश चरुण, हे -विष्णो, हे दूषगमन
रिव, दे दृषन् इन्द्र, महिषवयुदैतयो दोद्॑षरारी अतो न कल्पनीयाभ्युपायः
सामादिप्रयोगसाध्यः । करं वृथेव विषादः क्रियते । तस्मद्रक्चमिश्राः सूर्य॑स-
हिता यूयमचकरिताः सन्तः कवचं बश्लीत संनद्धा भवत । हे चित्रभानो
वह्वे, अरीन्दह मसीङर ॥
आ व्योमन्यापिसीन्नां वनमतिगहनं गाहमानो भजना-
मचिमक्षेण मूच्छेन्दवद्हनरुचां रोचनानां तरयस ।
यस्या नि्ेज्मज्चरणभरनतो मां विभि प्रविष्टः
पातार पदङ्कपातोन्मुख इव महिषः स्तादुमा साभ्ये वः ॥३९॥
यस्या निरमैज्जमजच्चरणभरनतो महिषो गां युवं निभिय पृङ्कुपातयेन्मुख
इव पातारं प्रविष्टः सा उमां वः भिये स्तात् । निभैता मजा यसादसौ
निमैजः स चासौ चरणमभरनतश्चेति । कथंभूतः ! आ व्योम व्यापिसीन्नां थु-
जानामथौदेभ्या अतिगहनं वनं गाहमानः । पुनः कथंभूतः । दवद हनरूचां
रोचनानां त्रयखार्चिमोश्चेण मूच्छैन् । यथा वने आम्यन्दावाभितक्षोऽन्यो
महिषः कद॑मपातोन्मुखो गर्तं अविरति तथायमपि देवीरोचनाधिभिरदन्द-
'खमानः पातारं मविष्टः ॥
१. श्वृहत्?. २. “हतरिपर्हेपितखर्निकायाः. ३. श्रयेणः. ४. “सा शिवास्त.
चण्डीरतकम् । २१
नीते निन्यौजदीर्घीं मधवति मधवद्ज्जरजानिदाने
निद्रां द्रागेव देवद्भिषि ुषितर्षः संसरन्तयाः खमावम् ।
देव्या दग्भ्यस्तिस्भ्यसख्चय इव गछिता राशयो रक्तताया-
खीायन्तां वशिद्रूक्षतकुहरभुवो कोहिताम्भःससुद्राः ॥ ४०॥
तरिशरूखक्षतकुहरथुवो खोदहिताम्भःसमुद्रा रूधिररूपजर्ससुद्रा वसख्राथन्ता.-
म्। उसेक्षते--मघवद्वञ्रुज्ानिदाने अधवति पापिनि । देवष्टिषि महिषे
द्रागेव निव्यौजदीर्वा निद्रां मरणं नीते सति सुषितरषो निच्रत्तकोपाया अत
एव खभाव संस्मरन्त्या देव्यास्तिष्टभ्यो दरभ्यो नेत्रेम्यखयो रक्तताया आर्-
ष्यख राराय इव गिता: । ऋोधाभावादेष्या नेत्राणां रक्तत्वं ॒निन्रत्तं तदेव
रुधिरसमरुद्त्वेन संभावितम् ॥
काटी कस्पान्तकाराकुरुमिव सकरं खोकमालोक्य पूं
पश्चाच्छष्टे विषाणे विदितदितिशुता ोदिता मत्सरेण ।
पादोपिपष्टे परास निपतति महिषे पाक्छभावेन गौरी
गौरी वः पातु पद्यः ्रतिनयनमिवाविष्कृतान्योन्यरूपा ॥४१॥
, पत्युः शिवस अतिनयन रोचनान्तरमिव आविष्टृतान्योन्यरूपा गौरी वः
पातु । आविष्करृतमन्योन्यस्य रूपं यया 1 स्वस रूपं भकैरोचनस्य, भर्वृलो-
चनरूपमात्मन इति भावः । किंभूता । महिषोपष्ठवेन कल्पान्तकाखाङ्ल-
मिव सकर रोकमालोक्य पूर्वं काटी कृष्णा जाता । पश्चादनन्तरं विदित-
दितिसुता ज्तातदैत्या मस्सरेणामर्षेण कोदिता रक्ता जाता 1 ऋ सति । विषाणे
अङ्गे अर्थान्महिषस्य शिष्टे रञ्ने सति । पुनः । महिषे पादोपपिष्टे अत एव
परासो गतग्राणे निपतति सति प्राक्सखभावेन पूरवप्रकरया गोरी अवदाता
जाता । एवं त्रिरूपा देवी त्रिभिर्महादेवनयनेस्तुल्येति भावः ॥
गम्यं नैनं चेन्दोः सपदि दिनङृतां द्वादञ्चाना्भसद्यं
राक्रस्याक्ष्णां सहतं सह सुरसदसा सादयन्तं प्रसह्य ।
१. श्सुषितमियः. २. शोणितस्य. ३. “रक्षन्तु त्वाम्. ४. श्रविनयन
-इवाविष्ठृतान्योन्यभावा'. ५. “जितेन्दुम्. ६. अराक्यम्.
२२ कान्यमाख 1
उत्पातोमान्धकारागममिव महिषं निघ्ती शर्म दिश्या-
देवी वो वामपादाम्बुरुटनसमयैः पमिश्वन्धमोमिः ॥ ४२ ॥
वामपादकमर्नखरूपैः पञ्चभिश्न्दैरत्पातोरान्धकारागममिव महिषं नि-
घ्नती देवी वः शर्म दिदियात् । कथं भूतम् । अञ्चेनै गस्य न॒तिरस्करणीयम् 1
इन्दोश्वन्दस्य च न गम्यम् । सपदि द्वादशानां दिनकृतामादिलयानमसद्यम् ।
सुरसदसा देवसभया सह राक्रस्याक्ष्णां सहखं प्रसद्य सादयन्त म्लानयन्तम्॥
दत्त्वा स्थूसनत्रमासाविविघसहसद्वस्रपेतकान्तं
कात्यायन्यात्मनैव चरिदशरिपुमहदित्यदेरोपहारम् ।
विश्रन्ये पातु युष्मानक्षणसपरि धृतं केसरिस्कन्धभितत-
्वित्रत््केसराटीमलिशिखररण नूपुरं पादपद्मम् ॥ ४२ ॥
काल्ायन्या केखरिस्कन्धभित्तेरुपरि विश्रान्दय क्षणं ते पादपद्मं युष्मान्पा-
तु । कथं भूतं पादपद्मम् । तत्केखराल्ः सिहस्कन्धसटा बिस्रत् । पुनः । अि-
वन्मुखरो वाचारो रणन्रूखुरो यच्र तत् । पञ्चे हि केसरैभमरैश्च भाग्यम् ।
क्रि कृष्वा । आत्मनैव चिदशरिषुमहादैलयदेदोपहारं दत्वा । कथंभूतयुपहा-
रम् । स्थृखान्रमारावछिः स एव विघसो भोजनरोषसतेन इसन्त्यो घस्मराः
म्रेतकान्ता यत्र । निःसारा आच्रावछिरेवाखदर्थमवशेषिता देग्येति प्रेत-
कान्तानां हासकारणम् ॥
कोपेनेवारुणववं दधदधिकतरारक्ष्यलाक्षारसश्रीः
शिष्यच्छृङ्गायकोणक्रणितमणितुखकोचिहंकारगर्भः ।
प्त्यासन्नास्ममृद्युप्रतिभयमसुरैरीक्षितो हन्तवरीन्वः
पादो देव्याः कृतान्तोऽपर इव महिषस्योपरिष्टन्निविष्टः॥४४॥
मदिषस्योपरिष्टाकिविष्टठोऽपरः कृतान्तो यम इव देभ्याः पादो वोऽरीन्हन्तु ।
कथंभूतः पादः । कोपेनेवारुणव्वं दधत् । अत षएवाधिकतराखक््यलाक्चारस-
ओः । पुनः कीदशः । श्िप्यच्चङगाग्रमेव कोणो वीणादिवादनकीलस्तेन क्र
१. छतम्", >. अधिक्रमलम्,.
चण्डीदतकस् । २३
णिता या मणितुराकोटिमणिनूपुरं स॒ एव हूंकारो गभे यख । युनः । प्रलया-
सन्नात्मसव्युप्रतिभयं यथा स्यादेवमसुरैर्वक्षितः । यमोऽपि कोपारणो हका -
रं करवैन्महिषोपरिस्थित आसन्नव्युभीतेः पुर्वैर्वीशषयते ॥
अहन्व नीयमाना भरविधुरमुजसंसमानोभयांसं
कंसेनैनासि सा वो हरतु हरियशोरक्षणाय क्षमापि ।
माक्प्राणानसय नाखद्वगनमुदपतद्रोचरं या शिखायाः
संपाप्यागामिविन्ध्याचशिखरशिखवास्योगोचतेव ॥ ४५ ॥
भरविधुरभुजलमानो मयां सं यथा स्यादेवं कंसेनाहन्तं नीयमाना श्चमापि
समथोपि हरियरोरक्षणायास्य कंस प्राणान्म्राक्पूर्व॑नास्यन्नाहरत्, तु
शिकाया गोचरं विषयं प्राप्य आगामिविन्ध्याचरुशिखररिखावासयोगे्यतेव
गगनञुदपतत्› सा च एनांसि पापानि हरतु ॥
सान्ना नान्नाययेनेधतिमङ्कत हरेनापि चक्रेण मेदा-
तसेन्द्रयेरावणस्याप्युपरि कैटषितः केव दानवरृष्टया ।
दान्तो दण्डेन मृत्योन च विफल्यथोक्ताभ्युपायो हतोऽरि-
्यनोपायः स पादः सुखयतु मवतः पञ्चमश्चण्डिकायाः ॥४६॥
येन पादेनारिः शघुमैदिषो इतः स पञ्चम उपायश्चण्डिकायाः पादो वः
सुखयतु । यो महिष आ्नाययोनेर्बद्यणः सास्रा वेदबिरोषेण ग्रथमोपायेन
च तिं नाङृत न क्तवान् । हरेश्चरण सेदाद्धिदारणाद्धितीयोपायाद्ापि तिं
परितोषं न छतवान् । सेन्दसैरावणस्य दानवरश्या मदवर्षणेन तृतीयोपायेन
च केवरुपरि कल्टुषितो मलिनत्वं गतः, अथवा क्रोधं गतो नतु तुष्टः। न
च शूयोयमख दण्डेनायुधेन चतुर्थोएायेन च दान्तो दमितः । अत एव
विफल्यथोक्ताभ्युपायः निष्फलीकृतसामाटपायः ॥
भर्ती कर्तां त्रिटोक्याख्िपुरवधङ्ृती परयति व्यक्ष एष
क स्री कायोधनेच्छा न तु सदृशमिदं प्रस्तुतं किं मयेति ।
१, (आघातम्. २. "पुरुकितः*. ३. नुदतु भवद घम्.
२४ काव्यमाख ।
मस्वा सव्याजसव्येतर्च॑रणचलाङ्ख्टकोणामिमष्ट
सो या रुजितेवासुरपतिमवधीत्पावैती पाठु सा वः॥ ४७ ॥
सभ्याजं यथा स्यादेवं सव्येतरचरणस्य वामपादस्य चलङ्गष्टकोणेनाभि-
सष्टमसुरपति सद्यो यावधीत्सा पार्वती वः पातु । या इति मत्वा रुजितेव ।
इतीति किम् । त्रिरोक्याः कता च्रिपुरवधकरती एष अ्यक्चः शिवो मम भर्ता
परयति । सखी क्र, आयोघनेच्छा क्र । न विविद सदशास्युचितम् । मया क्रि
भ्रस्तुतमारस्धम् ॥
बरदधोक्षो न क्षमस्ते मवतु भव भवद्वाह एषोऽधुनेति
क्षिप्तः पादेन देवं प्रति ञ्लटिति यया केलिकान्तं विहस्य ।
दन्तज्योल्ावितानिरंतनुभिरतनुन्यकृतार्भेन्दुभामि-
४ | 9
गेयो गेरिव जातः क्षणमिव महिषः सावतादम्बिका वः ॥४८॥
हे भव शिव, ते वृद्धो्षो वृद्धवरृषो न क्षमः, अधुना एवं महिषो मवद्राहो
भवतिति केलिकान्तं यथा स्यादेवं विहस्य देवं रिवं प्रति इटिति यया
महिषः पादेन श्चिक्तः सा अम्बिका वोऽवतात् । कथभूतो महिषः । अतनु-
मिन्यतार्धनदु भाभिरदन्तञ्योल्लावितानेगौरः खयुश्रः, अतः क्षणमिव क्षण-
मात्रं भोररेव ब्रूष एव जातः ॥
पाकामं दहता कृतः परिभवो येन तिं्ध्यानतैः;
सेष्यां वोऽवतु चण्डिका चरणयोः खं पातयन्ती पतिम् ।
ुर्वत्याभ्यिकं कृते परतिृतं युक्तेन मौल सुहु-
बाष्पेणाहितकञ्नलेन छिखितं श्चं नाम चन्दे यया ॥ ४९॥
त्रिसंभ्यानतेखिसंध्यानमनैः खं पतिं चरणयोः पातयन्ती चण्डिकां
बोऽचतु । येन पला आक्पूर्वं कामं दहता परिभवः कृतः । अत एव सेष्यौ ।
यया चण्डिकया छृतेऽभ्यधिकं प्रतिकृतं ङरबत्या आदितकजलेन सुहुमौलो
१, “चरणनखाहठकोणेन पिष्ठाः. २. अलमत तथुभिः'. ३. शन्रिसंध्या-
नतेः, ४. (नामेव.
चण्डीशतकम् । २५
मुक्तेन नाप्पेण स्वं नाम चन्द्रे छिखितम् । हरेण गौरीसमक्षं कामो दग्धः,
तया च कामञुत्पादयन्त्या हरश्चरणयोः पातित इति छताभ्यधिकं प्रतिकृतय ॥
१ ५ (~र ५ प्रेव॑ (न
तगं श्र्ञाममूमिं भितवति मरुतां प्रेतंकाये निकाये
कुञ्चोव्युक्याद्धिशष्छु शुतिकुदरपुरं द्राक्षकुप्कुञ्चरेषु ।
सिखा वः संहृतासोर्द्चनरुचिकरताकाण्डकैलसभासः
पायाप्रष्ठाधिरूढे सरमुषि मदिषस्योचहासेव देवी ॥ ५० ॥
सिस्व संहतासोर्द॑ल्नरुचिक्रताकाण्डकैरासमासो महिषस्य प्रेतकाये
मरतां निकाये देवसमूहे शङ्ायभूमि भितवति सति । ककुप्कुञ्रेषु दिग्ग-
जेषु ङओओोत्सुक्यच्छरुतिकुहरपुटं दाक विशस्सु सत्सु । सरुषि शिवे पृष्टा
धिरूढे सति उचचहासेव देवी वः पायात्. ॥
करत्वा पीतारपङ्क क्षयरयमिकितेकार्णवेच्छावगाहं
दाटात्रत्रत्रयायरविर्यननिर्गल्च्छृङगरुलयोत्तमाङ्गः ।
करीडाक्रोडाभिचङ्कां विदधदपिदहितन्योमसीमा महिन्ना
वीक्ष्य चुण्णो ययारिस्तृणमिव महिषः सावतादैम्बिका वः ५१
यया मदहिषोऽरिवीकष्य तृणमिव श्वुण्णश्र्णीङ्कितः साम्बिका वोऽवतात् ।
कत्वा । क्षयरयेण प्रख्यवेगेन मिखितः स चासावेकाणैवश्च तत्रेच्छया-
वगाहस्तं पातारपद्के कृत्वा ! यथादिनराहः प्रल्यैका्णैवेऽवगाहं कृतवान्,
तथानेन पाताख्पङ्के कृतमिति भावः । कथंभूत- । नेत्रत्रयाश्चेदीदाद्धिर्यनं
तेन विगछन्ती ये शद्धे ताभ्यां श्ून्यञुत्तमाङ्गं शिरो यस्य । पुनः कथंभूतः ।
महिश्ना महत्वेनापिहितव्योमसीमाच्छादितगगनप्रान्तः । अत एव कीडाक्रो-
डाभिरशङ्ां टीखावराहअगनत बिद घत्कुवीणः ॥
शे शेखविकम्पं न निमिषितमिषो पटर साददासं
प्रासे सोस्ासमन्याकुरुरपि ककिर जातरङ्क न रङ्कौ ।
१. चुङह्भाः शणद्वायमूमीः. २. श्रोतकाये". ३. 'प्रातालपद्वः क्षयरयमि-
सितैरण [3
वेच्छा-. ४. शविसत्?. ५. कालिका वः. ६. इवः.
२६ काव्यमाख ।
चक्रेऽक्रं कृपाणे न कृपणमसुरारातिभिः पात्यमाने
दैत्यं पादेन देवी महिषितवपुषं पिंषती वः पुनातु ॥ ५२॥
मटिषितवपुषं दैव्यं पादेन पिंषती चूर्णयन्ती देवी वः पुनातु 1 किभू-
तम् । अघुरारातिभिर्देवैः पाल्यमाने शके शेरुवदविकम्पम् । इषौ शरे न
निमिषितं निर्निमेषरोचनम् 1 पद्िदो साट्ृहासम् । प्रासे ऊन्ते सोसखासं सम-
नाकिस्मितम् । ऊुकिदो वच्रेऽपि अच्याकुरम् । शङ्कौ आयुधविरोषे न॒ जात-
शाङ्कम् । चक्रेऽवक्रं सररुमेव स्थितम् । कृपाणे खङ्गे न कृपणं न दीन् ।
असुरारातिभिः पायमाने इति सर्वत्र योज्यम् ॥
चक्रे चक्रस नाख्या न च खट पर्नं श्वुरखय नासे-
यद्रक्तं केतवाविष्कृतमहिषतनौ विद्धिषत्याजिभानि ।
प्रोतासख्ासेन मूधः सघणमभिसुखायातया काकराञ्या
कट्याणान्याननाजं खजतु तदखजो धारया वक्रितं वः ॥५३॥
यश्चक्रस्य । अथौन्मदिषक्षिक्षस । अख्या धारया वक्रं न च्करे। नच
खट्ध परो; कुठारस्य, अख्या । न श्षुरप्रसख बाणचिज्ञेषस्य । न चासः खदङ्ग-
सख । कस्मिन्सति । कैतवाधिष्करृतमहिषतनौ कपटमदिषे विद्विषति शत्रौ आ-
जिभानि युद्धं कुबेति सति । किं तु प्रासेन ऊुन्तेन प्रोतान्मूरक्नो महिषमस्त-
कादभिसुखायातया संसुखारतया असज रुधिरस्य धारया सघृणं यथा सखा-
देवं क्रितं तत्कार्रान्या मगवदा आननाजं सुलकमलं वः कल्याणानि
सजतु करोतु । सङ्कामे नानायुधपातेऽपि भगवत्या सुखं न कूणितम् । किं तु
संञ्खलमापतन्लया महिषमम्तको द तरुधिरघारया घृणया कूणितमिति भावः ॥
हस्तादुत्पल्य यान्त्या गगनमगणिताधैर्मवीर्या वेषं
वेरश्येणेव पाण्ड्युतिमदितिसुतारातिमापादयन्त्याः ।
द॑पानस्पादासद्वियुणतरतिताः सप्तोकीजनन्या-
©
सजन्या जन्यदूतो जखरुचिततयस्तजजयन्त्या जयन्ति ॥ ५४ ॥
तज॑यन्तया भत्सैयन्त्या । अथीद्ैान् । सक्तलोकीजनन्या जगदम्बाया-
१. वक्रं कृपाणं". २. षद्पोनत्पाट्हासाद्विगणितरसिताः'. ३. "नखरुचिररुचः.
चण्डीद्यतकम् । २७
स्तजेन्याः प्रदेशिन्या नखरचिततयो जयन्ति ! कथंभूताः 1 जन्यसख सङ्का
मख दूत्यः सद्भामसूचिकाः । कथंभूताः । दर्पेणानस्पो योऽटृहासस्तन द्धिगु-
णतरं सिता अधिकड्चुद्की भूताः । कथंभूतायाः । हस्तात् । अ्थात्कंसस्य ।
उत्पल गगनं यान्त्याः । पुनः कथंभूतायाः । अगणितोऽधेयैण कातरत्वेन
वीर्यावलेपो येन॒ तमदितिसुताराति देवशर कंसं वैरक्षयेणेव पाण्डुयुरतिं
धवरमापादयन्ाः ॥
परलेयाचरपस्वरेकवितिनी सार्यास्तु वः अयसे
यस्याः पादसरोजसीभ्चि महिषक्षोभासक्षणं विद्रुताः ।
निष्िष्टे पतितास्िविष्टपरिपौ गीदयुत्सवोह्ासिनो
रोकाः सप्त सपक्षपातमरुतो भान्ति ख मूज्ञा इव ॥ ५५ ॥
भ्राेयाचरो हिमाखयः स एव पल्वलं सरस्तत्रैका मुख्या बिखिनी पदिन
आर्या मौरी वः श्रेयसेऽस्तु । यस्याः पादसरोजसीक्चि चरणकमरूपयैन्ते सक्च
रोका ज्ञा इव भान्ति स । कथंभूताः । महिषक्षोभासक्षणं विद्धुताः, तरिवि-
परिपौ महे निष्पिष्ट सति पतिताः युनर्भिकछिताः । पुनः कथंभूताः । गील्यु-
व्सवोद्धासिनः । गुनः । सपक्षपात्ताः पक्षपातसदहिता मर्तो देवा येषांते ।
पद्मस्थिता अमरा अपि महिषादिक्षोभे सति क्षणं विद्रवन्ते क्षोभे निवत्ते पुन-
रागच्छन्ति, गीव्युरसवो्ासिनः पक्षपातससुत्पन्नेन मरुता सहिताश्च भवन्ति ॥
आंप्राप्यषुरुदासितासिरशनेराराृतः शङ्कत-
श्चक्रम्यक्रमकृतपरोक्षपरश्युः शेन शून्यो यया ।
मृुरदेतयपतेः कतः सुसद्शः पादाङ्करीरषर्वतः
पारवैत्या प्रतिपास्यतां त्रिमुवनं निःशर्यकस्यं तया ॥ ५६ ॥
तया पार्चैदया च्चि्चुवनं परिपाद्यतास्ब् । कथंभूतम् । निःरल्यकल्यं निभे
तेन महिषरूपदाल्येन निरातुरम् । यया पार्बला दलपतेर्मदिषस्य पादाङ्खसी-
पर्वेतः सुसध्यो खत्युः कृतः । कथंभूतो श्युः । अप्राप्येषुर्वाणागोचरः ।
उदासितासिर्निन्यापारः खद्खो यत्र तादः । अशनेरवञ्रस्याराषटृरे वतमानः ।
~`
१, “अप्रानेषुः. २. "पर्वणा.
२८ कान्यमाख ।
ऊतः । शङ्कुतः। यो वच्रादीनामप्यसाध्यः स शङ्कुतः कुतः साध्य दरति भावः।
चक्रव्युक्रमकरदतिक्रान्तचक्रः । परोक्षः पर्यैन्र सः । शूलेन शून्यः ॥
नष्टानष्टो गजेन्द्रानवत न वसवः किं दिशो द्राग्गृहीताः
शार्बन्सङ्गामयुक्तया रषुरसि गमितः साधु ताक््येण तेक्म् ।
उत्खाता नेत्रपङ्किन तव स्मरतः पद्य नश्यहरुं खं
खर्नायेत्यात्तदपं व्यसुमसुरमुमा कुर्वती जायतां वः ॥ ५७ ॥
इयसुना प्रकारेणात्तद्पं॑गृदीतगर्ममसुरं महिषं व्यसुं गतभ्राणं कुवती
उमा वखरायताभ् । इतीति कथम् । हे वसवः, नषटान्पराधितानष्टौ गजे-
न्दान्दिग्गजान्न अवत, करं दिसो दादू गृहीताः यूयमपि पलायिताः । हे
शार्गिन् विष्णो, वा्ष्येण गरुडेन तेकषण्यं सीघ्रतां गमितः सङ्गामयुक्ल्या लु-
रसि इति साधु युक्तम् । हे स्वनौथ इन्दर, तव ॒नेत्रपद्धिनत्वाता केनापि
नोष्पाटिता, अतस्त्वं समरतः सद्धामाच्रस्यत्सवं बरु सेनां परय ॥
शरुता शकं दुहित्रा निहतमतिजडोऽप्यागतोऽहाय हषौ-
दाश्िष्यञ्छेरखकस्पं महिषमवनिश्रह्ान्धवो विन्ध्यनुद्खा ।
यसाः श्वेतीकृतेऽसिन्स्मितदशनर्चा तुल्यरूपो हिमाद्वि-
द्म्दाषीयानिवासीदैवतमसनिरासाय सा सादुमा वः ॥५८॥
सा उमा वोऽवतमसनिरासाय अक्तानान्धकारदूरीकरणाय स्ताद्धवतु ।
साका। यस्याः सिते या दशनस्क् तया शेतीकृतेऽस्मिन्महिषे तस्यरूपो
हिमाद्रि द्रौग्द्राघीयानिवासीत् कथंभूतः । दुद्रा पावैलया निहतं शत्रुं मिषं
शरुत्वातिजडोऽप्यह्वाय शीघ्रं हर्षदागतो विन्ध्यब्ुद्धा शरुकट्पं महिषमा-
ष्िष्यन् । कीदशः । जवनिश्ुतः पर्व॑ता बान्धवा यस्य ताद्शः ॥
्षिप्ोऽये मन्दराद्रिः पुनरपि भवता वेश्यतां वासुकेऽन्धौ
'प्रीयखानेन कि ते बिसतनुतनुभिर्क्षितेसाक्ष्यं नेः ।
----------_-_---~
१. सुरपते. २. अतनुजयुनिराद्दाय?. ३. असौ". ४. श्रीतोऽनेनैवः.
चण्डीशतकम् । २९
अष्टामिरदिगजेन्दरैः सह न हरिकरी कर्ष॑तीमं हते वो
हीमत्या हैमवत्यालिंदयरिपुपतौ पान्त्विति व्याहतानि ॥५९॥
त्रिदशरिषुपतौ महिषे हते दीमल्या रज्िताया हैमवत्याः पार्वेलया इति
व्याहतानि वः पान्तु । हे वासुके, अयं मन्वराद्िर्मन्दरादितल्यो महिषोऽब्धौ
ससु क्षिश्षो भवता पुनरपि वेषयताम् । हे ताक्ष्ये गरुत्मन्, अनेन महिषेण
्रीयख वृक्षो भव । बिखतनुतनुभिशणालकोमकेनीनिर्मक्चितेस्ते किम् । इमं
महिषमष्टाभिर्दिगजेन्द्रैः सह इरिकरी दरावतो न कर्षति ॥
एष ष्टा पुराणां चयमयुदुरःपारनोऽयं नृसिंहो
हन्ता व्वा बयराष्राधिप इति विविधान्युर्सवेच्छाहतानाम् ।
विद्राणानां विमद दितितनयमये नाकरोकेश्वराणा-
मश्रदधेयानि कर्माण्यवतु विदधती पर्वती वो हतारिः ॥६०॥
दित्तितनयमये विमर्द दैयसङ्गामे विद्राणानां पायितानां सुनमैदिषव-
धानन्तरसुत्सवेच्छयाहतानामेकी भूतानां नाकरोकेश्वराणामिन्द्रादीनामश्रद्ध-
यान्यसं भावनीयानि विविधानि कर्मणि विदधती कर्वती हतारिः पार्थती
वोऽवतु रक्चत॒ । एष पुराणां त्रयं श्रोष्टा । यदनेन त्रिषुरदाहः कृतः फिमिति
महिषसङ्गामे पराथित इति भावः । एवमग्रेऽपि योज्यम् । असुहृदुरःपार-
नोऽयं नरसिंहः । अयं त्वाषटं धत्रं हन्ता दयराष्टराधिप इन्द्रः ॥
रात्रौ शातत्रिशूखक्षतवपुषि रुषा प्रेषिते प्रेतकाषट
काठी कीरालङरुल्यात्रयमैधिकरयं वीक्ष्य विश्वासितौ; ।
तरिस्ोतारुयम्बकेयं वहति तव शरद परय र्ता विरोषा-
ननो मूध्व धार्यते किं हसितपतिरिति प्रीतये कल्पतां वः ॥६१॥
शातत्रिद्यूखक्षतवपुषि शन्नो रूषा प्रेतकाष्ट यमदिशं मेषिते सति अधिकर-
यमधिकवेगयुक्तं कीरालकुल्याच्रयं रुथिरधारात्रयं वीक्ष्य इति हसित्तपत्तिः
काटी वः श्रीततये कल्पताम् । इतीति किम् । हे ज्यम्बके, इयं चिश्वासि-
१, श्िदिवरिपुदतौ". >, शोषिते". ३. अधिकतरम्.
३० काव्यमाख ।
तद्यो परिचितदो रक्ता रक्तवर्णानुरक्ता च त्रिखोता बहति पश्य । इयं तव
मूधा श्रौ किं भो धार्यते ॥
शद्धे पदयोष्वदश्याधिकपरमतनुः सत्र पुष्पायुधोऽसि
व्याखसङ्गेऽपि नित्यं न भवति सवतो भीरमैयज्ञोऽसि येन्।
त्वं मुञ्चोचैः पिनाकिन्पुनरपि विरिखं दानवानां पुरोऽहं
पायात्सोपासमेवं हसितदरसमा मृद्धती दानवं वः ॥ ६२ ॥
एवं सोस्प्रासं समनाक्सितं यथा स्यात्तथा हसितहरं दानवं महिषं खद्ती
उमा वः पायात् । एवं कथम् । हे पिनाकिन् , * उर््वदष्टया तृतीयलखोचनेन
मम शङ्गे विषाणहयमधिकतरं पद्य । किं स्वहमतनुः सन्न पुष्पायुधः का-
मोऽस्मि । कामोऽप्यतनुरनङ्गः, अं चातनुरङशः । यथा खयोर्ध्वद्छ्या कामो
द्ग्धस्तथाहं दग्धुं न श्चक्यः । अथ च व्यारुस्य बाणस्यासङ्गेऽपि भवतो नित्यं
भीन भवति। यतोऽहं यज्ञो नासि। यथा तव बाणपातसभीलया यज्ञः पखाथित-
स्तथा नाहम् । व्याखाः सपौश्च तेषामासङ्गेऽपि मम भीन, यतोऽहं नयज्ञो
गार्डद्ाश्रन्तोऽस्मि । अहं दानवानां पुरः पुरत्रयमस्मि स्वं पुनरपि विशिखं
बाणमुच्ु । पक्षे दानवानां षुरोऽग्रे अस्मि । दानवाभेसरोऽहमिति माघः ।
न्याः स्याद्वाणसर्प॑योः' ॥
नन्दीलोत्सार्यमाणापसतिसमनमनाकि रोकं नुव्या
नैसेन हस्तं तदनुगतगतेः षण्मुखस्यावरुम्डय ।
¢ [११ 0.
जामातुमोत्रमध्योपगमपरिहते दशने च्म दिश्या-
-तेदीयञ्ुम्गयमाना महिषवधमहे मेनया मूष्युमा वः ॥६३॥
महिषवधमदहे मेनया हिमचद्धायैया मूर्धि चुम्ब्यमाना उमा वः र्म
दिश्यात् । किंभूतया मेनया 1 नन्दीरोन उत्सा्यमाणं अप सृतिखमं अपसरण-
कालतुर्यं नाकिखोकं लुबल्या स्तुवल्या । किं त्वा । तदुगतगतेः षण्मु-
खस्य हस्तं हस्तेनारुम्न्य । कस्िन्सति । जामातुरदरने मातृमध्योपगमपरिहते
सति । नेदीयः समीपम् , जथौजामातुः, गोरी सेनया चुम्बिता ॥
१. 'यस्यः. २. नाकरिनूयम्?. ३. देवी सेतुष्यमाणाः.
चण्डीरातकम् । २१
[3 (थ ०३ [^ €
मक्त्या भृग्वत्रिसुस्येसुनिभिरमिनुता भिभती नैव गवं
शर्वाणी सर्मणे वः पक्चमितसकृरोपवा सा सदास्तु ।
या पाष्णि्चुण्णश्तुर्विग॑कितकुलिशमासपाशत्रि्ूरं
नाकौकोठोकमेव खमपि भुजवनं संयुगेऽवस्त्वमंस ॥ ६४ ॥
मत्तया श्टग्बन्निसुख्येखनिभिरभिनुता, तथा गर्वं नैव बिभ्रती, भ्रसमित-
सकलोपछवा सा ज्रवाणी वः रार्मणे सदास्तु । या पाणश्चुण्णशतुनाकौको-
लोकं देवलोकं खं सुजवनमप्यवस्त्वपदार्थममंसत । कथंभूतम् । संयुगे विग-
कितकुकिदाप्रासपारात्रिश्चुकम् । देवहस्तेभ्यो भयेन भवानीञुजेभ्यश्च प्रहा-
र्थं कङिशादीनि गङितानि ॥
चक्रं शौरेः परतीपं परतिहतर्मगम्ाग्युधान्नां तु पश्चा-
दापच्चापं बारे परमगुणतां पूखयष्धोषिणोऽपि ।
रक्त्यारं मां विजेतु न जगदपि रियो षण्मुखे का कयेति
न्यकुर्यन्नाकरिरोक् रिपुरवधि यया सावतास्पार्येती वः ॥६५॥
इत्यसुना अकारेण नाकिरोकं न्यकुर्बन्यया रिपुरवधि शचु्ह॑तः सा पार्वती
वोऽवतात् । इतीति किम् । शेरिविष्णोश्वकतं सुद्नं प्रतिहतं सव्माक्मथमं
प्रतीपमगमत् , धासन देवानां तु चक्रं सेन्यं॑ पश्चात् । बररेरिन्द्रस्य चापं
षरं केवरुमगुणतां नापत् , पखयष्रोषिणः दिवस्यापि ! राक्ट्या सामर््यैन मां
जेल जगदपि नारं न समर्थम्, शिशौ बारे षण्मुखे का कथा 1 षण्मुखः
खशक्त्यायुधविरोषेण सां जेष्यतीति दूरापास्तमिति भावः ॥
विद्वीणि सुदृन्दे सवितरि त्रके वज्रिणि ध्वस्तवजे
जाताशङ्क चराङ्के विरमति मरुति व्यक्तवैरे कुबेरे ।
वैकुण्ठे कुण्ठिताखे महिषमतिस्षं पौरुषोपघ्ननिश्र
निर्विघं निघ्नती वः शमयतु दुरिवं भूरिभावा भवानी ॥६६॥
१. शिगक्तिकुलिसापास्तशन्नी पिनाकम्; (नगणितकुछिदाप्रास्दाच्रीपिना-
मूः. २. "एवं खमपि युजवनं संयुगे; “आरव द्रुतमिति रभसा संयुगे.
३. “अपतत्. ४. अयं शोकः सरखतीकण्डभरणे शङ्चवरपद्धतौ च वर्तते.
२२ काव्यमाख ।
रढच्रन्दे विद्राणे पलायिते सति, सवितरि सूर्ये तरे सति, वचिणीन्दे
ध्वस्तवञ्रे सति, खदा ङ्के जाताशङ्के सति, मरुति वायो विरमति सति, ऊर
लत्वैरे सति, वैङण्डे विष्णौ ऊुण्डिताखरे सति, अपतिरुषं पौरुषोप्निप्
पौरषाश्रयाधीनं महिषं निर्वि यथा खादेव निन्ती भूरिभावा भवानी वो
दुरितं शमयतु ॥
(५ [4 ५
भूषां मूयसवाच द्विगुणतरमहं दातुमेवेष र्प्रो
भे दैवेन दपौन्महिषितवपुषा किं विषाणे विषण्णः ।
इत्यक्त्वा पातु मातुर्महिषवधमहे कुञ्ञरेन्द्राननस्य
न्यखन्नासे गुहो वः सितसितरुचिनी द्वेषिणो द्वे विषाणे ॥६७॥
मातु्महिषवधमदे महिषवधोरसवे इत्युक्तवा देषिणो महिषस्य दे विषाणे
श्रदगद्रयं ऊुञ्जरेन्दाननस्य गणपतेराखे मुखे न्यस्यन्क्षिपन्गुद्यो वः पातु । कथं-
भरूते विषाणे । स्मितसितरुचिनी स्मितेन धवरूकान्ती । इतीति किम् ।
हे गजानन, महिषितवपुषा दैत्येन विषाणे दन्ते भप्ने सति सं करं विष-
ण्णः खिन्नः, अह रेष द्विगुणतरं यथा स्यादेवं भूयः पुनरपि तवाद्य भूषां
दतं ख्व ध
विश्राम्यन्ति रमाता इव तपन्तः सप्तयः सप्त यसि-
न्युाः सप्तापि खोकाः स्ितिमुषि महिषे यामिनीधान्नि यत्र ।
धाराणां रोधिरीणामरुणिमनि नमःसान्द्रसंभ्यां दधान-
सख ध्वंसाद्ुतद्रेरपरदिनपतिः पातु वः पापतिः ॥ ६८ ॥
अपरदिनपतिद्वतीयः सूर्थोऽदधेः सुता पार्वती वः पातु । कथभूतोऽपरवि-
नपतिः । यामिनीधाश्चि रात्रितुल्यवर्णे । कर्णवणै इति यावत् । स्थितिसुषि
रोकबव्यवहारनाशके महिषे सति यस्मिज्भ्रमा्तां इव तपनग्रृतः सूर्य॑स्य सप्त
सप्तयोऽश्वा विश्राम्यन्ति । करं च यत्र सक्षापि रोकाः सुश्च इव सन्ति, तस्य
महिषस्य पादपातैश्वरणप्रहरर्ध्वसान्नाशात् रौधिरीणां सुधिरसंबन्धिनीनां धारा-
णामरुणिमनि रक्तत्वे नभः सान्द्रसेध्यां नभसि या सान्द्रा निबिडा संध्या तां
दधानः । सूर्योऽपि निखिरलोकस्थितिहारिणीं विश्रामकारिणीं रात्रि पादपतिः
किरृणपतने्नाषयदि । रक्तवर्णा संध्यां च धारयति ॥
चण्डीरातकम् । ३३
दवारे दपनवरेरुतमिह मदिषच्छब्मनः पद्मसद्म
विद्रातीत्यत्र चित्रं तव किमिति मवन्नाभिजातो यतः सः |
नामीतोऽमूत्छयमूरिव समरभवि खं तु यद्टिसिंतासी-
त्युक्त्वा तद्धिते वः सररिपुमहिपीविकमेऽव्याजयायाः ६९
स्मररिपोः शिवस महिष्याः पावला विक्रमे जयाया इत्युक्त्वा तद्विस्सितं
विस्मयो व पातु । इतीति करिम् । महिषच्छद्यनो देवारेः सकाराान्दद्नसद्या
ब्रह्मा दरुतं विद्धाति परायत इत्यन्न तव किं चित्रम् । यतः स द्ानवारोर्विष्णो-
नाभिजातो चिष्णुनाभिखसुष्पन्रो भवन्ववेते । अथ च अभिजातः कुलीनो न
लीनस पखायनमनुचितम् । अच्र हे शिव इति संबोधनपदसध्याहार्यम् ।
यत्समरमुचि त्वं तु त्वमपि स्वयभूरिव ब्रह्मेव नासीतो नाभिसकारााव्,
अथ च अभीतो निभैयो नाभूत्, तद्िसितास्ि ॥
निचिरोनोचितं ते विक्चसनसुरस्षश्चण्डि कर्मासि घोरं
बरीडामस्योपरि खं कुरु डढददये सुश्च शखराण्यमूनि ।
इत्थं दैवयेः सदैन्यं समदमपि सरस्व॒ल्यमेवोच्यमाना
रुद्राणी दारुणं वो द्रवयतु दुरितं दानवं दारयन्ती ॥ ७० ॥
इत्थमसुना ग्रकारेण सदैन्यं हैले; समदं सहर्ष च सुरैस्तुल्यमेवोच्यमाना
दानवं महिषं दारयन्ती सद्राणी वो दारणं दुरितं दक्यतु । इस्थं कथम् ।
हे निखिशे निदये, उरसः, अर्थान्महिषस्य, विशसनं ते नोचितम् । हे चण्डि,
घोरं कम॑ सहिषवधरूपमस्य क्षिप । “असु क्षेपणः । अस्योपरि च्वं बीड
इर । पछ्ुवधेन रुजा भवति । हे रडददये, दढमपराधसहिष्णु हृदयं यस्या-
सतत्संडुदधौ । अमूनि शखाणि सुज दूरे परिहर । इत्थं देव्येरुच्यमाना । देचै-
स्तु--हे चण्डि, निखिरोन खङ्गेनोरसः, जथौन्महिषस्य वक्षसः, ते धिशसन-
युचितम् । यत्तोऽस्य कर्म घोरं ववेते । बीडामस्योपरि त्वं कुर । यदि महि-
षवघो न क्रियते तदा महती ्रीडा तव भविष्यतीति भावः! हे डढहदये
कठिनहदये, अमूनि इखाण्यस्योपरि मुज । सवैः शद्धे गपदेव प्रहर ॥
१. "विसितास्मां स्यक्ला?; “विसितासील्युक््वा. २. “जया वः". ३. “टढ-
हृद्यम्.
३ चतुर
२४ काव्यमाख ।
चश््दिश्चु क्षिपन्त्याश्चलितकमलिनीचारुकोषाभिताभ्र
मन्द्रध्वानानुयातं क्षटिति वल्यिनो सुक्तवाणसख पणेः ।
चण्ड्याः सव्यापसन्यं सुररिपुषु सरान्पेरथन्त्या जयन्ति
जुख्यन्तः पीनभागे स्तनवरनभरात्संधयः कश्चुकस ॥ ७१ ॥
स्तनवनभरात्पीनभाग उपचितप्रदेरो नुव्यन्तश्चण्ड्याः कञ्चकस्य संधयो
जयन्ति । क्थंभूतायाः 1 चङितकमदिनीचास्कोषाभिताम्रम् , अथ च वर-
यिनो क्षटिति सुक्तबाणख पाणेहैस्तसख मन्द्रध्वनेनानुयातं चष्ुर्दिश्यु क्षिप.
न्याः । पुनः कर्थभूतायाः । सव्यापसव्य सुररिपुषु शरान्परेरयन्लयाः ॥
बाह्वरक्षेपसमुदछसत्कुचतः प्रान्तस्फुरत्केच्चुकं
गम्भीरोदरनाभिमण्डलगकत्काञ्चीषृतार्षीरुकम् ।
पीत्या महिषासुरव्यतिकरे स्यायामरम्यं वपुः
पर्मसावधिवन्धवन्धुररसत्केशोच्यं पातु वः ॥ ७२ ॥
सदहिषासुरम्यतिकरे बाहूश्षेपसमुलसस्कुचतयम्, ब्रान्तर्फुटत्कञ्चुकस् ,
गम्भीरोदरनाभिमण्डखगलस्का्चीटताधासकम्, व्यायामरसम्यम् , पर्यस्वव-
धिबन्धवबन्घुररुसःकेरोचयं पार्वत्या वपु्वैः पातु ॥
चक्रं चक्रायुधस्य कणति निपतितं रोमणि आवणीव
खाणोबोणश्च ठेमे प्रतिहतिसुरूणा चर्मणा वर्भणेवं ।
यसेति कऋोधगभ हसितहरिदरा त्स्य गीर्वणरत्रोः
पायास्पादेन मत्युं महिषतनुश्रतः कुर्थती पार्वती वः ॥७३॥
कोधगभं इति हसितहरिहरा महिषतनु्तस्तस्य गीवीणक्षतो स्यं पादेन
ङवैती पार्वती वः पायात् । इवीति किम् । आावणि पाषाणे इव यख्य रोमणि,
अथोन्महिषस्य निपतितं चक्रायुधस्य चक्रं क्रणति 1 स्थाणोः शिकस्य बाणश्च
उरूणा चर्मणा वर्म॑णा कवचेनेव प्रतिहतिं अतिघात्तं लेभे । निष्णोश्वक्रमस
रोममपि नाच्छिनव् । शिवस्य जाणश्चास्य चर्ममात्रमपि नाभिनदिति भावः ॥
१, शद्राण्याः?, २. “ग्द्वाररम्यम्ः.
चण्डीडतकम् । ३५
कृत्वा वक्रन्दुबिम्ब चख्दल्करसद्धूरुताचापभेङ्ग
क्षोभन्यारोकतारं स्फुरदरुणरुचिस्फारपयेन्तचक्षुः 1
संध्यासेवापराद्धं मवमिव पुरतो वामपादाम्बुजेन
कषिप्रं दैदं क्षिपन्ती महि षरितवपुषं पार्वती वः पुनातु ॥७४॥
संध्यायाः सेवा तयापराद्ध कृतापराधं भवं दिवमिव चामपादाम्बुजेन
महिषितवपुषं देयं पुरतः क्षिप क्षिपन्ती पावती चः पुनातु । किं कृत्वा ।
चरुद्कूकरखब्ूरुताचापभङ्ग, क्षोभव्याोकवारं, स्फुःरदरुणर्चिरुफारपयैन्त-
चक्षरवक्रन्दुबिम्बं करत्वा ॥
ग्ासंपर्कदुष्यत्कमर्वनसमुद्धूतधूढी विचित्रो
वाज्छासंपूणैभावादधिकतररसं तू्णमायान्समीपम् ।
क्षिप्तः पादेन दूरं इषग इव यया वामपादाभिलाषी
देवारिः केतवाविष्टरृतमहिषवपुः सावतादम्बिका वः ॥ ७५॥
ेतचाविष्करतमदिषवयुदे वारिर्ययः दषगः शिव इवं पादेन दूरं श्लिषः
साम्बिका वोऽवतात् । कथं भूतो देवारिव्रषगश्च । गङ्गासंपकेदुष्यत्कमख्वन-
समुद्धतधूलीविचिच्रः । पुनः कर्थ तः । वान्छारसंपुणेमावाद्धिकतररसं यथा
स्यादेव तूणं समीपमायानागच्छन् । कथंभूतः । वामपादाभिलाषी प्रसाद्-
यितुमपकरतुं च वामपाद् रुगितुकामः ॥
मद्रे भ्रचापमेतन्नेमयसि नु बथा विस्फुरन्ेत्रवाणं
नाहं केखौ रहस्ये प्रतियुवतिक्ृतख्यातिदोषः पिनाकी ।
देवी सोखासमेवं धृतमहिषतनुं इृ्तमन्तःसकोपं
देवारिं पातु युष्मानतिपरुषपदा निन्नती मद्रकारी ॥ ७६ ॥
एवं सोत्प्रासं दक्तमन्तःसकोपं तमहिषतनुं देवारिम तिपरुषपद्ालयन्तक-
सोरचरणेन निघ्ती भद्रकाली देवी युष्मान्पातु । एवं कथम् । दे भद्रे,
१. "कोपात्". २. शमय मम रषाः; शमयसि तु रुषा. ३. मदि-
षितवपुषम्?.
२६ कान्पमास ।
विर्फुरज्ेत्रनाणमेतद्भुचापं द्रथा नमयसि नु । रदे केलौ प्रतियुवल्याः
सपठ्या कृतः ख्यातिदोषो येन तादृशः पिनाकी नाहम् । नादं कृतगोच्रसल-
खनः शिव इति भावः ॥
अन्योन्यासङ्गगाढग्यतिकरदछितम्रष्टकापारमाछां
खां भोः संवयज्य दभो खुरपुरदकितप्रोसद्धलिपाण्ड
व
भद्रे क्रीडामिमर्दीं तव सविधमहं कामतः प्राप्त ईरो-
रेवं सोत्मासमव्यान्महिषपुररिपुं निन्नती पार्वती वः ॥७७]
एवं सोसासं मदहिषसुररिणं निश्चती पार्वती वोऽव्यात् । एवं कथम् । भो
अदे, अन्योन्यासङ्गेन यो गाढव्यतिकरस्तस्िन्द्िता अत एव रा या
कपारुसंबन्धिनी माखा तां स्वां मारं शंभो संलज्य खुरपुरद छितपोद्छसद्ध-
लिपाण्डुः कीडयाभिमदो गाढालिङ्गन, पक्षे सङ्खामः स यख सऽ्टमीश-
स्तव सविधं कामतोऽत्र प्राप्तः ॥
उवाखधाराकरार ध्वनितकृतभयं ध्यं प्रभेत्त न चाक्तं
चक्तं विष्णोर्हदन्लि धतिविहतरयं दैयैमासविनासि ।
(^ १ ©
क्ुण्णस्तस्याखिसारो विबुधरिपुधतेः पादपातेन यस्या
ख्दराणी पातु सा वः प्रशमितसकलोप्वा निर्विंघातम्॥७<
सा प्रक्रमितसकरोपद्वा रुद्राणी निर्विघातं वः पातु! साका)! यसाः
पाद्पातेन तस्य बिलुधरिपुपतेमैहिषस्यास्थिसारः श्चुण्णः पिष्ठः 1 तस्य कस्य ।
ज्वाराधाराकरारं ध्वनितकृतभय द्डाचि देलमालाविनादि विष्णोश्च म्रति-
चिदतरय सत् यं प्रमत्त न शक्तम् ॥
गाढावष्टम्भपादररैवल्मरनमसूर्यकायोरध्यभागं
ॐ + „53 (4 ९
दतयं संजातरिक्षं जनमदहिषमिव न्यकृताघ्याज्गमागम् ।
१. "कापालमालं खह्गं विन्य. २. "शंभोः. ३. (कोडाभिमदौ?. ४, “अन्नः
इति पुस्तकान्तरे नासि. ५. "खनित". ६. यत्र क्ुम्?. ७, “टढाभ्चि". <. छ-
तिविहतरयम्. ९. 'देदयमायाविासिः. १०. रिपुचिभोः. ११. 'युवनोषद्रवाः.
१२. श्रचुर'. १३. ननिन्ञातरिक्षम्; “निक्ञातशिष्यम्? “निर्यातसारम्? “निजोत-
शिष्टम्? १४८. भराक्रताग्याब्रमागम्ः.
-----------------------------------------------------~-~---------~----
चण्डीश्चतकम् । २७
आरूटा शूलपाणिः कृतविन्चुधमय हन्तुकामं सगव
देयाद्वशिन्तितानि दुतमदिषवधावाप्ततुष्टि्मवानी ॥ ७९ ॥
गाढावष्टम्भपादस्य भ्बरुभरेण नमसपूर्वकायोष्वेभागे न्यकुताग्याङ्गभा-
गम्, अत एव संजातदिक्षं शिक्षितं जनमहिषमिव रोषिकं मदिषमिव
आरूढा, यूरुपाणिः, ढतमहिषवधावाप्ततष्ि भवानी वश्चिन्तितानि देयात् ।
कथंभूतम् । कृतविद्ुधभयम् , हन्तुकामम्, सगवैम् ॥
ब्रह्मा योगेकतानो विरहभवमयाद्धजटिः खीङ्ृतात्मा
वक्षः शौरर्विशारं म्रणयक्तपदा पञ्मवासाधिरोते ।
युदधक्ष्मामेवमेते विजहतु धिगिम* यस्त्यज्येष शक्रो
हं दैव्येन्द्रमेवं सुखयतु समदा निन्चती पर्वती वः ॥ ८० ॥
ब्रह्मा योगेकतानो योगनिष्टः । विरह भव भयाद जटिः क्लिवः खीङतात्मा ५
ओरेरविप्णोर्भिरारं वक्षः पद्यवासा लक्ष्मीरधिरेते । एवमेते युद्धक्ष्मां सद्खा-
मभूमिं विजहतु नाम । किंतुय एष श्को युद्धमूभि जति इमं धिक् ।
श्वं दकं गर्व देवयेन्द्रं निघती समदा पार्वती वः सुखयतु ॥
एवं मुग्धे किखासीः कैरकमख्र्चा मा मुहुः केशपाशं
सोऽन्यस्लीणां रतादौ कल्टसमुचितो यः प्रिये दोर्षरुन्पे |
वेदग्यादेवमन्तःकटुषितवचनं दुष्टदेवारिनाथं
देवी वः पातु पार्या हढतनुमसुभिर्मोचयन्ती मवानी ८१॥
हे सुग्धे, एवं करकमलरूचा किर केरापाशं सुदुः मा आसीः मा श्षिप ।
यः दोषर्ब्धे प्रिये अन्यखीणं रतादौ कर्हसमुचितः। एवं वेदृग्ध्यादन्तःक-
लृषितवचनं दुष्टाश्च ते देवारयो दे्यासतेषां नार्थ महिषं दढतनुं पाप्ण्यां अजु-
भिर्मोचयन्ती भवानी देवी वः पातु ॥
१. गविुधरपम्". २. ब्रह्मन्". ३. भवविरह!. ४. "खीक्तात्माः.
५. धिगिमान्यत््यजत्येष शत्रुः"; "विदि द्राक्डजत्वेष शक्रः. ६. ष्टम्.
४. करक्रमल्तया. ८. "कोपङन्धेः,
२८ कृत्यमाख ।
वारोऽचापीशजन्मा समरमुडपभृत्पांयुटीखविलसी
नागाखः चातदन्तः खतनुकरमदाद्विहरः सोऽपि दान्तः ।
पिग्यासि केति दं दिततनुखदं दानवं सैस्फुरोक्तं
क [व (५ ¢
पायाद्वः रो्ुत्री महिषतनुभतं निन्नती वामपाष्ण्या ॥ ८२
इति सस्फुरोक्तं मुदितवनुसुदं महिषपतनुश्टतं दानवं वामपाष्ण्यी नित
दखयुच्री वः पायात् 1 सस्फुरं स्फुरणयुक्तसुक्तं यस्य॒ तम् । ुदितायां रोमा-
चितायां तनौ मुद् यस तम् । इति चिम् । समरं सङ्घामे भति ईदाजन्मा
कातिकेयोऽचयापि बालः । उडपश्टचन्ददोखरः रिवः पांसुटीखाविखासी भसो-
द्धुलनासन्तः । नागास्यो गणपतिः शातदन्तः, अथ च स्वतनुकरमदाद्धिह्धरः
अत एव सोऽपि शान्वः । अधुना चवं क यासि धिक ॥
¢ ् 2. 1 शंकरो 1
मूघ्रः शूलं ममेतद्िफल्मभिुखं चेकरोत्खातशं
सङ्गामादूरमेरदरृतमरि हरिणा मन्मनः कर्षतीव 1
गवौदेवं क्षिपन्तं विवुधघजनविभूद्दैत्यसेनाधिनाथं
रार्वाणी पातु युष्मान्पदभरदर्नासाणतो दूरयन्ती ॥ ८३ ॥
चिवुधजनविभृन्देकाधिनाधाच्दिवादीन् , यत्रं गर्वारक्चपन्तं त्िरस्कुर्वाणं
देलयसेनाधिनाथं महिषं पदमरदरुनात्प्राणतो दूरयन्ती गतम्राणं कुर्वाणा
शवौणी युप्मान्परातु । एवं कथम् । शंकरेणोत्वातं प्रहाराथमुत्तम्भिवं श्ूर-
मभियुखं सद्धिफलं जातम् , एतन्मम मूध्चः शूलं शिद्ाःपीडाजनकम् । अतीव
दुःखमिति यावत् । हरिणा एतत् अरि सुदद्यनं चक्रं सद्धामादूरं छतं
सत्. सन्मनः कर्ष॑तीव ॥
अम्यद्धामे्वदाहष्चुभितजल्चरव्यस्वीचीन्सकम्पा-
-छवेवाडु मसन्नान्पुनरपि जरधीन्मन्दरक्षोममाजः ।
~~~ ---~--~---~_--~-~--~--~-_----------
१ समरञ्चरपतिभस्मलीखाविलसी'. २. "लोौलाभियोग्यः०. ३. टम्.
४, “गृदिततनुमुदम्". ५. 'स॒स्फुरोक्तम्". ६. ¶दूरमसस्स्थितमरि" ७. श्राम्य-
दीमोर्देदश्चभितचलजर-'. ८. “कृत्वा द्रागप्रसन्नान्र.
चण्डीरातकम् । ३९
दर्णदायान्तमेव > नादमभ्युद्धिरन्तं
न्तमेव श्रुतिपु्पस्पं चादमभ्युद्धिरः
कन्याद्रेः पातु युप्मांश्चरणमरनतं पिंषती देप्यनाथमर् ॥ ८४ ॥
आम्यद्धामौ्वदाहेन श्चुभिैर्जलट्चरैव्यम्ता दीचवो येषां तान्यरसन्ा्रिर्मलखा-
ज्जल्धीन्पुनरपि सन्दरश्षेभभाजः, अर्थादाचिव्यन, नादयु कत्वा दर्यदायान्त-
मेव, अथ च श्युतिसुटपरवं कर्णकटोरं नाद मभ्युद्धिरन्तं दरन्यनाथं चरणमरेण
नतं पियती अदः कन्या युप्मान्पातु ॥
मैनामिन्दो [क < =
मैनमिन्दोऽभिनेपीः धिनप्रधुचिरं श्रङ्गयुग्मख वीर
युद्धश्मायां तनुं खां रतिमद विल्सत्छीकटाक्षन्नमैयम् ।
भानो किं वीक्षितेन क्षितिमहिषत्नो सं दि संन्यस्तपदो
दपोदेवं हसन्तं व्यघुममुरस्ुना कुर्वती जायतां वः ॥ ८५ |
डे इन्दो, ध्ितग्धुिन्वरां पवेनचिग्वराश्रयां स्वां ननुं दभनुग्मस्य, अर्धा-
न्मम, पारं माभिन्पीः जभिसु्वं सा वव । यनस्तवेयं तनुः रनिमदवि-
सत्द्रीकूटाश्षमा । दे भासो, वीक्चिनन किम् । त्वं धित्रिमदधियेषु राक्र
तमहिषेषु बंन्यम्तपादः 1 अदं वद्या मदिषा न अवामि । यत्र त्ं पाद्
न्यासं छनुमिच्छसीति भावः । वं उर्पाद्धमन्नमयुरं व्यसुं गनय्राणं कवची
उमा वायनम् ¶
सद्गामाच्रस्वमतं ल्यज निंजसद्धिषं छकजीवेद्य लयो
स्थातु यसभा गनभयमनत्ं मच्चमनत बुहाण |
दत्य पादन यस्यद्छख्मदहिषनन दयित दीषनिद्रां
सवोत्वत्तु जयेवं टसदि पिनपतिं साम्विका वः पुनातु ॥८£॥
यवाः पदन च्छलमदियत्ने देन्य दीर्धनिद्रां च्वि चति ज्या भा-
बोत्यच्छ खन्या पिनृषलि यमदेव हसति खान्विक्ा वः पुनातु 1 यूतं छऋथम् 1
दे लोक्जीके्ल खन्या, यद्भामाचन्नं भीतमेनं निजमदिषं लज, चूलावश्रूमौ
स्थातुं यतमःयमजयमेत सत गरद्धाण ॥
१. प्मेनां सुगवः पात्यम्. ३. “सच्रापमूमोः. ४. श्रापिते. ५.
ग्दुभेदे". ६. “टदित्पिव्पदिम्.
० का्यमाख ।
श्रुैतैत्कमे भावादनिभृतरमसं खाणुनाभ्येत्य दूरा-
च्छटा वीहुप्रसारं श्चसितभरचरत्तारका धूतदस्ता ।
देव्ये "गीर्वाणद्त्रौ भुवनघुखमुषि प्परेषिते प्रेतकाष्ठं
श्री बोऽव्यान्मिरुसघु त्रिदिविषु तमं ख्जया वारयन्ती ८७
ुवनसुखमुषि गीवाणशत्नो देये अतकाष्टं प्रेषिते सति एतत्कर्म महिष-
वधरूपं श्रुत्वा भावादनिश्रतरभसं यथा स्यादेवं स्थाणुना दूरादभ्येय बाहु-
भ्रसारं बाहू प्रसाय शिष्टा आिद्धिता, अत एव धूतहस्ता श्वसित भरचल-
त्तारका गौरी च्रिदिविषु देवेषु भिरुत्सु सस्सु तं स्थाणु लज्या वारयन्ती
सती वोऽव्यात् ॥
भद्रे ाणुसतवाद्गिः क्षतमदहिषरणव्याजकण्टूतिररेष
तेरोक्यक्षेमेदातां युवनभयहरः ज्ंकरोऽतो हरोऽपि ।
०१५ + [२ म
देवानां नायिके लुणकरृतवचनोऽतो महादेव एष
केखवेवं ्चरारिरदसति रिपुवधे यां शिवा पातु सा वः ॥८८॥
रिषुवघे स्मरारिः शिवो या केखो क्रीडायामेव हसति सा शिवा वः
पातु । एवं कथम् । क्षता महिष रणव्याज्ञेन कण्डूतिर्येन एताद्दास्तवाद्धिः
स्थाणुः अर्थान्नाहं स्थाणुः । स्थाणौ महिष कण्डूतिरामनं असिद्धम् 1 त्रे-
कोक्यक्षेमदाता तवाङ्कः, अतः शंकरः । अुवनमयहरः, अतो हरोऽपि
तवाद्भिः । हे देवानां नायिके, व्वद्धुणेन छते वचनं शब्दो यस्य । महत्वं त्व-
दणस्तेन जातव चनो महादेवः, अतत एष तवाङ्कमहादेवोऽपि । महिषवधे-
नान्वथेत्वार्स्थावरादयः संक्ञास्तव चरणस्यैव युज्यन्ते, नासाकसिति भावः ॥
खङ्गः ष्णश्च नूतं रदहितयुणगतिनैन्दकाख्यां परयातः
[स ए
रातरोभङ्गन वामस्तव मुदितसुरो नन्दकस्स्वेष पादः ।
१, च्छ्म". २. श्भुनागल'. ३. 'वाद्रूपसादम्". ४. कोदूतदस्ता.
५. “संतापितारौः. ६. श्रोषिते". ७. गौरी वोऽव्यात्खरूपं चिदसपतिपुसे
रजया धारयन्ती. ८. “एव. ९. श्षेमदानात्?. १०. देवानां नायकत्वाहण-
्देवेगरह्यादिभिस्त्वद्वण-. ११. 'सरारौ बदति रिपुवधे पार्वती वः पुनातु",
चण्डीर्तकम् ¦ ९
भावादेवं जयायां नुतिकृति नितरां संनिधौ देवतानां
सन्रीडा भद्रकाठी हतरिपुरवताद्रीक्षिता शमुना वः ॥ ८९ ॥
देवतानां संनिधौ जयायां भावाद्धक्तिविरोषादेव नितरां नुततिकृति सदां
हतरिपुः सन्रीडा शंसरुना वीक्षिता भद्रकाली वोऽवतात् । एव कथम् । रहि-
तयुणगतिनैन्दकत्वगुणरहितः ईृप्णस्य खज्धो नन्दकाख्यां प्रयातः । रा्रोर्भद्धेन
सुदितसुरस्तत्रैष वामः पादो नन्दकः ॥
एकेनैवो्घमेन प्रवियमसुरं प्रपयामीति पादो
यस्याः कान्त्या नखानां दैसति स॒ररिपुं हन्त॒खयन्सगर्वम् ।
विष्णोः पादपद्रं वछिनियमविधार्वुद्ुतं कैतवेन
क्षिप्रं सावो रिपूणां वितरतु विपदं पार्वती क्षुण्णशन्रुः ॥९०॥
सुररिपु इन्त सगर्वखु्यन्यस्याः पादो नखानां कान्या इति हसति सा
्ण्णक्ञतरः पावती वो रिपूणां विषदं क्षिप्रं वितरतु । इतीति किम् । अहमेके-
तैवोद्रमेनासुरं प्रनिख्यं प्रापयामि, विप्णोः पादपद्मं बछिनियमविधो कैतवेन
त्रिरुदुतम् ॥
सङ्गं खदटज्गयक्तं युवतिरपि विभो ते चरीरार्थटीना
हाय प्रागेव डैव्धं सुरजनसमितौ दुष्कृतेन स्वयेवम् ।
जता भूयोऽपि र्जा रणत इयमरुं हास्ता श्ूभतै-
दैपीदेवं हसन्तं भवमसुरसुमा निन्नती त्रायतां वः ॥ ९१ ॥
दर्पाद्र्दकाराद्धवं शिवमेवं हसन्तमसुरं निधती उमा वखायताम् । एवं
कथम् । हे शरभैः, तव ख्गं खदाङगयुक्तम् । हे विभो, युवतिभौयौपि
ते शरीरार्धं रीना । एवं दुष्कृतेन दुष्टाचरणेन त्वया सुरजनसमितौ देव-
सभार्या ्रागेव हास्यं छन्धम् । भूयोऽपि रणतो युद्धादियं रुजा परायनरूपा
जाता । इयमरं परिपूणैरूपेण हास्यता ॥
१, शगततानाम्”. २. “उदतेन अविजयमपरम्". ३. सह विद्वुधरिपुम्'.
'सितसुररिपुम्". ४. “उदूतम्?. ५. श्षपतम्". ६. गङ्गा मौले विलम्नायुवति-
रिति खदुगं खङ्गयुक्त युवतिरपि. ५. “म्रम्. <. याता. ९, दहरम्.
२ कान्यमाख ।
खाणो कण्ट्विनोदो नुदति दिनक्ृृतस्तेजसा तापितं नो
तोयखाने न चाप्तं सुखमधिकतरं गाहनेनाङ्गजातम् ।
दूट्यायां युद्धमूमो वदति हि धिगिदं माहिषं रूपमेकं
नक
रुद्राण्यायेपितो वः सुखयतु महिषे प्राणद्त्पादपद्मः ॥ ९२॥
सर्वेदेवपलायनाच्छरून्यषयां युद्धभूमौ इति वदति महिषे हद्राण्या जारे.
पितः पराणहत्पादपद्चो वः सुखयतु । इनीति किम् । स्थाणौ शिवे कीलके
च यदि कण्डूविनोदः श्यते तदा तं नुदति 1 यतोऽयं स्थाणुः स्थिरो नासीति
भावः 1 नोऽस्माकमङ्गजातमङ्गसमूहो दिनकृतः सू्यैसख तेजसा तापित्तम् ,
किंतु तोयस्थाने वरुणाख्ये च गाहनेनाधिकतरं सुखं नाक्षम् । वरुणोऽपि
पलाय्य गत इति भावः । तस्मादिमं माहिषं रूपं धिक् ॥
पिंषञ्कैटेन्द्रकस्यं मदिषमतिगुरुभेर्मगीवाण गप
रंमोजतो रघीयान्छमरहितवपुदूरमभ्यूहयपातः ।
वामो देवारिपठे कनकगिरिसदां क्षेभैकारोऽद्विपद्नो
यसया दुर्वार एवं विविधगुणगतिः सावतादम्बिका वः ॥९३॥
यस्या अद्भिपद्य एवं बिबिधगुणगतिरस्ि साम्विका वोऽवतात् । कथं-
भूतः । भञ्चसीवौणगर्वं॑शरेलेन्द्रकल्पं महिषं पिषन् , अत्िगुररपि शंभोरंषी-
याज्ञातः । पुनः कथंभूतः । श्रमरहितवपुः दूरमभ्युद्धोऽभ्यूहनीयः पातो
गतिर्यस्य । यो हि गुरुमेवत्ति स श्राम्यति, दूरं च न याति ! अयं तु श्रमर-
हितवपुददरपाती च । देवारेमैदहिषस्य पृष्टे वामः प्रतिकूः । कनकमगिरिसदां
देवानां क्षेमकारः कस्याणजनकः ॥
मागं शीताशुभाजां सरमसमणघुं हन्वुचन्ुरारि
नत्ररुदुत्ततरः सचकितमरैरन्मुसैर्वीक््यमाणः।
१. १कण्डूविनोदात्". २. नः वः. ३. “एवम्. ५, श्लीणगीर्वाणग्वम्";
्ञीणेगीवौणगयेः. ५. यातो गरीयान्" ६. 'पुनन्यस्त उत्पादय कोषात्".
७. “क्षेमकासे दि यस्याः पादोऽतुख्यप्रभाच." ८. (असुरैः.
चण्डीशतकम् 1 र
यस्या वामो महीयान्मुदितसुरमनाः प्राणदस्यादपद्मः
पराप्तलन्मूर्धसीमां घुखयतु मवतः सा भवानी हतारिः ॥९४॥
` यस्या वामः पादपद्यस्तखय महिषस्य मरधसीमां प्तः सा मुदितसुर्मना
इतारिर्भवानी वः सुखयतु ! कथं मूतः पाद्पद्यः । सरभसं यथा स्यादवम-
कधं सुरार न्त शीतांञ्भाजां नक्षत्राणां सागेमा्शसुयन्नु्पतन् । अतत एव
सचकितं यथा स्यदेवमुदृत्ततरिनतेरन्सखरमेरवीक्ष्यमाणः 1 पुनः कथंभूतः १
प्राणहूत् । अथान्महिषस्यं 1
मूधैन्यापातमे मिधमहिषतनुः सन्ननिःचव्दकण्ठः
शोगाज्नाताघ्रकान्तिप्रततधनर्हन्मण्डठे पादपब्ने |
रिर्म\ [न्व् £ द्विटीं (2
यस्या ठेमे सुरारिमधुरसनियृतद्रादश्लाधाद्िटीखां
रार्वाणी पातु सा वलिभुवनभयहत्र्गिमिः स्तृयमाना ॥ ९५॥
यस्याः पादपद्मे मिषमदिषननुः कपटमदिषः सुरारिर्मधुरसे निश्टतस्य मि-
श्चरस्य इदशाधाङ्खिः षट्पदस्य श्रमरख सपैखां टेमे सा त्रिभ्ुवनभयदृल्सर-
मिभिरदेवेः स्तूयमाना शर्वाणी वः पातु । कथंमूते पादपद्रे । लोणाकवदा-
तास्रा कान्तिर्य, प्रत्त भरकर्पण विकीर्णं घन निविडं वृहन्मण्डट्माभोगो
यस्य तयोः समादारस्तस्मिन् 1 कथंभूतः सुरारिः । मूघनि मस्तक अआपपातेन
रहारेण म्चे सनि सद्धनिःराच्दुकण्टः । अन एव निश्वथ्रमरतुव्यतःं गत ॥
= ~ ¢ _ ~ ५ क [न ॥
पादोरक्षपाद्रजद्धिनखकरिरणस्तेमूषितश्चन््रगारे-
^ ^ [५ 1 > नक
सूघमरे चापतद्धिश्वरणतल्यतैरेडुमिः सोणलोभः ।
संन्यस्ताल्थैनरलप्रविर चितकरै्र्वितः क्षिप्तकयि-
¢, ॥ = [> [>
यस्या देवैः प्रणीतो हविरिव महिषः सावतादम्िका वः ९६
यस्याः श्चिक्चकायर्दृण्डवन्प्रणमद्धर्देवर्दैविरिव संस्छरतं दव्यमिव मिषः
अणीत उपनीतः साभ्विका वोऽवतान्. ! कथंनूतो महिषः । पादोस्छपाद्र-
जद्धिश्न्द्रनोरनंखश्िरणवरतै भूषिनः । फुनः कथंभूतः । मृध्वा्र आपतद्धिश्च-
१. शुस्मदियतचुः*; शभिषतचुमहिषः. >. (कान्ति. ३. "टसन्मण्डटेः,
२. भमधुपञुनिश्न- ५. सरवत्रि्ुकन-. €. ¶द्यङ्येणः?.
४४ कात्यमास ।
रणतल्गतेरंश्ुभिः रोणस्ोभः । पुनः कथंभूतः । संन्यस्तान्याीनानि च
यानि रल्लानि । अथदेवसुङयेषु ! तेषां अविरचितेः करः किरणेश्वचितः ॥
यो हि देवतायै हविरपनयति स दण्डवत्प्रणतो भवति \ अत्र हविर्मासपि.
ण्डम् । तच्च शुकं रक्तं च भवति ॥
कायं तीक्ष्णोग्रधाराश्तनिरितवपुर्यजरखूपः सुरारिः
पादश्चायं सरोजदुतिरनतिगुरु्योषितः केति देभ्याः ।
ध्यायं ध्यायं स्तुतो यः सुररिपुमथने विसयावद्धचित्ेः
पार्वत्याः सोऽवताद्रखिभुवनगुरुमिः सादरं वन्यमानः ॥९७॥
चित्ति [र 3
त्रियुवनगुरूभिव॑ह्याचैः सुररिपुमथने निस्याबद्धवित्तेरिति ध्यायं ध्यायं
ध्यत्वा ध्यात्वा यः स्त॒तः सादरं बन्यमानश्च स पार्वद्याः पादो वोऽवतात् ।
इति कथम् ! तीक्ष्णोग्रधाराश्चतनिश्चितवयुरयं वच्ररूपः सुरारिः क्र । अयं
सरोजदृतिर्योषितो देव्या अनतिगुरः पादश्च क्र । महदन्तरमिति भावः
वञ्जितवं वज्जपाणेर्दितितेनयमिदश्यक्रिणश्चक्रकृ्यं
शूकित्वं शूलमतुः घुरकश्क विभोः शक्तिता षण्मुखस्य ।
यस्याः पादेन स्वै करैतममररिषोर्वाधयेतस्सराणां
रुद्राणी पातु सा वो दनुविफख्युधां खर्मिणां क्षेमकारी ॥९८॥
यस्याः पादेनासररिपोर्महिषस्य वाधयः सुराणामेतस्सर्व कृतं सा रुद्राणी
वः पातु । कथंभरूतानां सुराणाम् । दुषु दनुजेषु बिरूर युद्धं येषां तेषाम् ।
कथंभूता सुद्राणी । स्वर्गिणां क्षेमकारी देवकल्याणकर्वरी । एतक्किम् । वच्च-
पाणेरिन्द्रख वञित्वं वच्रद्ायम् । दितितनयभिदश्चक्रिणो विप्णोश्वक्रिरवम् ।
शूरभवैः शिवस्य ऋछदित्वम् । सुरकटकविभोर्देवसेनापतेः षण्मुखस्य कातिके-
यस्य शक्तिता । वञ्चादीनां करदं देष्याश्चरणेनेव साधितमिति भावः ॥
१. अमरणुरोर्योपितः°. २. “ध्याला ध्यात्वा?. ३. “वतात्. ४. वीक्ष्य
माण."; "वन्दितायाः. ५. "दितिदनुजमिदः. ६.शुरसमितिविमोः. ७. "दिति-
-तनयभरृतः, । -
चण्डीरतकम् । ४५
य्धरनेता हरीणामसमहरियुतः खन्दनश्चैकचक्रो
मानोः सामध्यपेतः कृत इति विधिना द्यक्तवैरः पतङ्गे ।
दर्पाद्धाम्यन्रणक्षमां प्रतिमटसमर्ेषटन्धः ख॒रारि-
यस्याः पादेन नीतः पितृपतिसदनं सावतादम्विका वः ॥९९॥
पतङ्ग सूर्थं इति वयक्तवैरः अरतिमरसमरा्ेषट्धन्धः अत एद दर्पाद्रणक्ष्ां
युद्ध भूमि आाम्यन्सुरारिर्यस्याः पादेन पितृपतिखदनं यमलोकं नीतः सास्विका
वोऽवतात् । इत्ति किम् । हरिणामश्वानां नेता सारथिः पङ्कः । स्यन्दनो
र्थोऽसमदरियुते विषमाश्च एकचक्श्च । एवं भानो रथो विधिना सामग्य-
पेतः सामग्रीविकलः कतः । इति हेरोः सूरय यक्तवैरः ॥
युक्तं तावद्गजानां प्रतिदिरामयनं युद्धमूमेर्दिगीशां
दीयेताश्लागजत्वं खुभरटरणक्रतां कर्मणा दारुणेन ।
चेष खाणुसंजञो भयचकितदृशा नर्वतीलयद्धुतं त-
हषादेवं हसन्तं घुररिपुमवताननिन्नती पारवती वः ॥ १०० ॥
दपादेवे हसन्तं सुररिपुं॑नि्नती पार्वती वोऽवतात् । एवं कथम् । दि-
गीरा गजानां दिग्गजानां युद्धभूमेः सकासा्परतिदिगमयनं स्वस्ददिम्गासनं
तावदुक्तम् । यतः सुमटैः खह रणकङ्कतामेषां दाख्णेन कर्मणा मरणरूपेगा-
शागजव्वं दिग्गजव्वं दीयेत । येष स्थाणु्तत्तः जिबो भयचकितद्योपरक्षि-
तो नङ्यति इत्यद्धनम् ! स्थाणोः पलायनमाश्चयंमिनि भावः ॥
ससाङ्गः सन्नचेष्टो भयहतवचनः सन्रदोदण्डसाखः
खणुृष्र यमानौ क्षणमिह सर्पं खाणुरेवोपजातः !
तख ध्वंसाप्युरारेर्महिषितवपुषो ख्व्धमानावकाश्चः
पार्यत्या वामपाद्ः ्चमयतु दुरितं दारणं वः सदैव ॥१०१॥
ङ्ख तिदिगमनम्ः श्रतिदिशगमनम्. २. शरणयुधाम्?, ३-था चैषां स्थाणुखंज्ञा भयच-
कितदसाम्”. ४. “यं दष्टा सरसखचेष्टः” ५. स्थाणुं तमाजा* शस्याणुदैं यमा-
जौ; “स्थाणु खरारिम्?. ६. शव सभयम्". ७. “भवतां ष्वान्तमन्तर्दिताकः,
द् कान्यमाख् |
य॑ सुरार सरूपं सक्रोधमाजो युद्ध क्षणं द्रा स्ताङ्गः सन्नचे्टो भयहत-
वचनः सन्नदो्दण्डकाखः स्थाणुः रिवः स्थाणुः कीरुक एव जातः । जडीभूत
इति यावत् । तस्य॒ महिषितवपुषः सुरारेरध्वसाद्यन्धमानावकाशः पर्वया
चामपादो वो दारणं दुरितं सदैव शमयतु ॥
कुन्ते दन्ते्निरुद्धे धनुषि विसुखितस्ये विषाणेन मूल-
छङ्करेन प्रकोष्टे वख्यिनि पतिते तच्छृपणे खपाणेः ।
शे रोख ङ्खिपातेरुंठितकरतलसच्युते दृरसव्या
सवाङ्गीणं सायं जयति चरणतथ्वण्डिका चूणैयन्ती ॥१०२॥
देव्याः ऊन्ते दन्ते्मदिषेण निरुद्धे सति, निषाणेन धनुषि भूराद्धिुखि-
त्ये विमुखी भरूतमोवींके सति, ाङ्कलेन देव्याः प्रकोष्ठे वर्यिनि वेष्टिते
खति, अत एव तक्करृपाणे तदीये खद्धे स्पाणेः स्वहस्तात्पतिते सति, खोख-
=, ९.
द्विपावेरूङितकरतराच्छ्रूले टूरसुभ्या अमो प्रच्युते सति । चण्डिका चरणत
सवाङ्गीणं लुरा्यं महिषं चूणयन्ती जयति ॥
इतिं महाकविश्रीवाणमद्चिरचितं चण्डीशतकं सरिप्पणं समाक्चम् ।
श्रीनागराजकविप्रणीतं
-भावरातकम् ।
शुभ्रं कचि्रचिदतीव सितेतरामं
कापि प्रफुह्ठनवपङ्कजसंनिका्यम् ।
तप्त कचि चन रशीतरूमस्तु वस्तु
कैवल्यसंखतिपथानुगतं सदे वः ॥ १ ॥
नागराजरातं मन्थं नागराजेन तन्वता ।
अकारि गतवक्नश्रीर्नागराजो गिरां गुरः ॥ २ ॥
१, शात्. २. नागराजनामा षारानगराधिपः कचिन्मदीपतिरासीच्. त-
च्नान्ना तेदाभ्नितेन केनचित्कविना रतकमेतननिौमितमिति श्तकविलोकनाजज्ञायते.
भावदातकम् । ४७
वसन्तकाले चकितां नताङ्गी विज्ञाय चक्रीक्ृुतचापदण्डम् ।
मनोमवं सौरभशोभमानिरपूरयतपाणियुगं प्रसूनैः ॥ ३ ॥
मधुकरालिमो्वीभङ्गो न भवत्विति ॥
काचिद्रसन्तसमये गत्वा पृष्पद्रुमावलीम् ।
नायुञ्चनिजनिःश्चासवायुं वारिजरोचना ॥ % ॥
श्ङ्गमनमीलया ॥
काचिूषाती वनिता निदाघे गङ्गां समभ्येत्य सुधासवर्णीम् ।
आदाय तद्वारि करद्रयेन विलोकयन्ती न पपौ किमेतत् ॥ ५॥
करकिसख्यकान्तिक्रान्ल्या शोणितशङ्कयेति ॥
प्राचीनस्मृतविरहव्यथातिमीतः
काकुत्थः कइतकुतुकाक्षिमीरुडीखः ।
संपूण शशिनि चिराय लसषटः
प्रेयस्याः सखगयति छोचने कराभ्याम् ॥ ६ ॥
कनकमगचन्मृगाङ् खगमपीय याचिष्यतीति सीखा ॥
मदनातुरापि र्ष्मीरालिज्गनखोट्धपापि ख्ठिताङ्गी ]
मा परय पर्य नायेत्यवदन्मुरवेरिणं तक्किम् ॥ ७ ॥
हरौ परयति नेच्रीमूतः सदोदरश्न्दो दक्ष्यत इति । तथा चण्डकरकि-
रणाः कोमले वपुषि दुःसहा भवन्ति ॥
य्यसखाु कृपापयोऽसि बनितावरण्याङ्ते कौतुका-
दाय प्रोछसदुर्सवाघु वहुशो रथ्यासु मा संचर ।
वाचस्ते सुभगोद्िरन्ति च सुधामुचावचाः कर्णयोः
परोततङ्खा गृहमित्तयः समदनोट्ठासा च नः खामिनी ॥८॥
उत्सवारोकनग्याजेनासमस्स्कन्धमधिरदय त्वां पयतीति ॥
८ काम्यमाख ।
मणिमयमण्डपमष्ये क्रीडन्ती कापि कामिनी विदुषी ।
अपराधेन विना तं निजचरणेसताडयामास ॥ ९ ॥
स्वप्रतिबिम्बं वीक्ष्य कामिन्यन्तरप्रतीतेः ॥
शिरसि देवनदीं पुरैरिणः सपदि वीक्ष्य धराधरकन्यका ।
निबिडमानवती रमणाङ्गके कचन चुम्बनमारमते स सा ॥ १०॥
कोधात्तिशयेन सविषो गलश्रुम्वितः ॥
सकरं स पुरा पीला मुमोच मकराख्यम् ।
मुनीन्द्रः किं न जानाति योषितां विरहव्यथाम् ॥ ११ ॥
पीतश्चन्द्रौ सूक्त इति ॥
सोधखले विरहिणी विमले शयाना
नि्क्तसर्वजख्दाघु शरचिशाघु ।
देवाननिन्ददधिकं दनुजोत्तमांश्च
दुगधार्भवं च मुजगेश्वरमन्दरौ च ॥ १२ ॥
एुभिश्वन्द्र उत्पादित इति ॥
अपारं दुःखमापन्ना मदनाती वियोगिनी ।
कोकिरङिशञशाङ्काया वर्भन्तामित्यमाषत ॥ १३ ॥
एतद्वाइुव्ये नाचिरेण वियोगिनीनां वरणं संभाव्यते ॥
ज्याबन्धः शिथिठीमवल्वयममी शम्यन्तु कोखहखाः
खार्मिस्व्वन्मृगयाविहारकुतुकासक्तेः क्षणं तिष्ठतु ।
इन्दो स्प्टुुपागतेऽपि सहसा निःसङ्कमन्याज्गनां
मामामास्परश मा स्प्ररोति चकिता यद्रोहिणी जल्पति ॥१४॥
स्गयाचक्रितश्गापगमाद्धिखमे चन्दे रोहिण्याः परपुरुषशङ्केति ५
तीक्ष्णाग्र कठिनं कुचद्वयमिदं तन्वङ्कि यचचोन्नेतं
तद्रक्षः परिदाय किं प्रियतमः प्रष्ठ समालिङ्ग्यते ।
भावशतकम् । 9९
र्वि कुर्मः ससि नर्भकेशिषु मयां दष्टे रसेनाधरे
रुषटोऽयं गमनोद्यतस्तदधुना पन्थानमानीयते ॥ १५ ॥
धवलो हि अरतोदेन प्रेरितः पन्थानमायाति ४
भासे वसन्तसमये पथिकस्य कान्ता
श्रान्तान्तरा पिकगणा निनदन्ति यत्रे ।
उत्थाय तत्परिसरं सहसेक गत्वा
गातुं मतिं कृतवती कमनीयकण्ठस् ॥ १६ ॥
मत्सखराकणैनेनेतः स्नपा यास्यन्ति, शूका वा भविष्यन्ति ॥
जरूदानवरोक्य निर्गता नगरोचानदुकेख्येऽङ्गनाः ।
पुनरागमनेषु ताः कथं घनडृष्यापि मजन्ति न त्वामर ॥ १७ ॥
क्ीघ्रगमनेन श्रमश्वासादिना गुरजनस्यासतीत्वग्रतीतिमां भूत् । अथवा
व्यभिचारपराशष्टचन्दनरेपादि भूषागोपनाय घनब्ु्येयसतीपश्चः ५
पत्रावठीचित्रकपोरुपाटि प्रातः सपलीमवरोक्य काचित् ।
तुतोष सक्षाक्तमनापनिद्रं पुनः परियं वीक्ष्य विषादमाप ॥ १८ ॥
पच्रावलेरविनाशादनया संयोगो नादिति तुतोष । सर्वस्यामपि निजायां
्रीतिबाट्ुल्यादतिपाद्पतनैः संमानितापि मानभि्यं न युमोचेति विषाद्माप ॥
सरातुराङ्गी प्रियविप्रयोगे शीतोपचारं परिदत्य सर्वम् ।
सुखेप्सया सर्वेगतान्सिषेवे काचित्करानेव सुधाकरस्य ॥ १९॥
यस्मादेते मस्मियस्ंगताः सन्तीति ॥
अन्यास्ताः प्रिय योषितः परियतमं कण्टे समाटिङ्गय या
याचन्ते हृदयस्ितं बहुकं तरणं पुनः संगमम् ।
याचे त्वामहमेतदेव न परं लन्मङ्गलकङ्खिणी
प्रस्थाने मम जीचितेश्वर वृथा कण्ठगरहं मा कृथाः ॥ २० ॥
तवे प्रस्थानालिङ्नेन क्षणेनापि मस्राणां याखन्तीति ॥
ॐ चतु°
५७५ कान्यमाखं ।
कीडां प्रीतसखीजनेः पित्रगरहे संस्मृत्य रेवातटे
मा खियख मनोहदराङ्ञि सररः कान्तोऽसि चित्तानुगः ।
सन्येवात्र जलशयः सुगहनाः सख्यश्च ता; पण्डिताः
करीडन्त्यासव तेषु ताभिरनिशं विस्मृत्य तदयास्यति ॥ २१॥
सुगमम् ॥
कान्तः कापि गतोऽसि कोपकङितः श्वश्रूजनैः संकुलं
वेदम सोकमिदं महो्सववशातसख्या गृहे याम्यहम् ।
मध्या विषमः सुपान्थ मवता तसान्िकुञ्चोस-
द्ामसोत्तरतः सरोऽस्ति रितं किं तत्र न खीयते ॥ २२॥
सुगमम् ॥
काचित्सरोजनयना रमणे खकीये
दूरं गते सति मनोभवनाणखिन्ना ।
त्यजं रारीरमचिरन्मख्याद्विवायु
सौरम्यशाठ्िनिमहो पिवति स चित्रम् ॥ २२३॥
मख्यपवनानां सुज गभुक्तावशिष्टत्वात् ॥
संच्छाखवाक्यकथिते शुभकर्ममूले
न्याय्ये पथि प्रतिदिनं किरु वर्तमानः ।
सद्यः पुमान्सकर्रोकरितानुयायी
शुन्यं करोति सकरुं दनुजारिवक्षः ॥ २४ ॥
न्याय्यमा्भस्थितो हरिवक्षःस्थरस्थितामपि लक्ष्मीमपहर्तु शन्छः ॥
सा क्षामेति किसुच्यते तनु यया मद्रेतराङ्कया
त्वखघ्यागमशंसिने बरिसुजे भूमौ बखिनर्यते ।
भावशतकम् । ५९१
कुञ्यगरषु पुनः प्रसारितकरं निःशङ्कया दीयते
प्रयमरन्दुकखमिव प्रणयिनीं तन्म्क संमावय ॥ २५ ॥
भूमौ बकिदाने मङ्गख्वरयविनिपातः संभावितः ! अथवा सशब्द्वरखय-
निपातेन चकितः काको बरं न स्प्रशतीति ॥
सोणाङ्कः यशाखञ्छनः किसख्यं शोमां विधचेऽङिना
कम्बुः कापि सुरेखितः कुवस्ये बन्धूकपुष्पाश्चिते ।
वं धूर्तसखीजने वदति तां मुग्धां गृदीता शठः
किं दृदयं नयनेषु नेति कथयन्वाषीं ययो कीडितुम् ॥ २६ ॥
जरुक्रीडाग्याजेन व्यभिचारचिद्धप्रक्षाखनं स्यादिति ॥
दूरं गतं परियतमे परिचिन्त्य चित्ते
रुद्धेषु वारिदगगेहरितां सुखेषु ।
रुद्धास्यमेव सुदृश रनकै शूदन्त्या
नेत्राग्बुना तिर्कमाञ्च वि्धीणेमासीच् ॥ २७ ॥
तक्तस्तनपतितनेत्राम्बुसेका वि भूतवबाष्पजनितखेदादिभिः ॥
ठीखसरोरुहि कयाचन वीक्षमाणे
केनाप्यदहो मधुकरेण विवितेऽपि ।
आगत्य कृश्यन् सलटीरमछिः पपात
मङ्गीमनङ्गविवलः परिशङ्कय चात्र ॥ २८ ॥
कमले दक्प्रभारोकनात् ॥
सत्येकोयम नागराज भवति प्रत्यथिविष्वंसन-
व्यापारे कृतनिश्चये सति सतां दारिग्यविष्वंसके ।
तत्कान्ताः क्षितिगत्तदीषु मणिभिर्नीठेः सुरम्याखहो
कोकान्पर्पदमाक्िकाश्च कमखान्यारोकयन्त्यद्ुतम् ॥ २९ ॥
स्दस्तनारकसुखप्रतिनिम्बारेकनाव् । अथवा नीरमणिजनितान्धकरे द्दिन
ज्ञानाय कोकसंयोगे षयूपदतद्विधप्रचारं कमरुविकासं च ॥
५५२ कान्यमाख ॥
उत्तार्य काञ्चीं शयने विमुच्य यक्किचिदाच्छादयितु कयाचित् ।
उचे तदेवोषति साछिविग पदच्युतो हि क ह ते तुरङ्गः ॥ ३० ॥
कञ्दभयादुपरि सुरते चेयसुत्तारितेति ॥
काचित्साश्चुमुखी नियोगविधुरा धुत्वा करे ठेखनीं
सर्वस्यां निशि कामलेखमखिरं शून्या ठिखितवा पुनः ।
कान्ते प्रेषयति स सोऽपि चतुरो निर्वणमालोक्य तं
साकं दुःखसुदौ चकार सहसरा पक्षित्वमाकाह्रते ॥ २१ ॥
ईद्छीमवस्थां सा प्रासेति दुःखम् । मयि सुतरां प्रीतिं सा धत्त इति
हषं 1 अन्यच्चात्र परे पदे भावः ॥
तत्ाख्योग्यामरणा चजन्ती काचित्समीपे हृदयेश्वरस्य ।
विलोचने नाञ्चयति स तारं न चापि हारं हृदये न्यधत्त ॥ ३२॥
सती अन्तरभयात् । असती व्यभिचारप्रकटनभयात् । अथवा निन्चार्यो-
रक्ष्णोरजनेन महती चेला स्यात् । हारः कामाच्चिना दग्धो भविष्यतीति ॥
ईैषदुसितमिन्दुमण्ठ्ट परय चूतनवपलवप्रमम् ।
अङ्गतां हरिदिगङ्गनामुखे भूषणस्वसुपयाति चाद्भुतम् ॥ ३३ ॥
ख्खाटत्वं तिलकत्वं च ॥
पुष्पेषोरिषुभिर्विभिन्रह्दयः कान्तां सुहुश्िन्तय-
न्पान्थः कोऽपि निदाघभाखति नमोमागं गते मध्यमम् ।
श्रान्तोऽप्येष पिपासितोऽपि पयसे धावन्नपीतस्ततः
रुष्कं वीक्ष्य सरश्चिराय महतीं धत्ते सुद चेतसां ॥ ३४ ॥
अत्र सरोजाभावेन पुष्पेषोरिषुसंको चाद्धिरहिणः प्रमोदोदयः ॥
परिपाकसमयपाण्डोः परिणतपत्राख्पिरिहताकैरुचेः ।
त्वय्यनुरागातिशयादिक्चोः फलमीक्षते तन्वी ॥ ३५ ॥
कछितामिष्चुवारीुत्पाततया परिहरन्तीति संकेतभङ्गायेयसतीपश्चः ।
सतीषक्षे तु तादृश्या वाटिकाया दाहस्यापि संभावितत्वेनेक्षुधन्वनो धनुर्.
च्छेदो बिरदिणीभरीतिकृत् ॥
भावद्तकम् । षद्
उदितः शनकैर्मिशाधिनाथो वनितानां वदनानि वीक्षमाणः ।
शुविभैक्तिकमूषणातिमीतो गणनायां निरतो नु तारकाणाम् ॥२६॥
सुखेन निर्जि बन्दीङृततारकान्नान्तिमेक्तिकरेषु ॥
आलोकयन्ती रारिपूणैबिम्बमाशायुखे देवततनायकख ।
संचिन्त्य किंचिन्मनसेव भीता धत्ते रतिं चम्पकमाछिकासु ॥ २७ ॥
चन्द्रोदये सुकुलितपद्यसयाभिनो मधुपा मन्सुखे पतिष्यन्तीति ॥
किं मोग्ध्यादनुतप्यसे किमधिकं नेते कुधेवाश्ुभि-
व्योष त्यज वीक्षणं प्रतिदिशं परम्णौ हि नानागतिः 1
आङि निन्दसि किं बथा खपदयोराक्तकं नेक्षसे
सर्वत्रातिनिषिद्धमेव हृदयं किं भाषसे निष्ठुरम् ॥ २८ ॥
सुगमम् । पदे पदे भावाः ॥
कान्तः कान्तकरः परः प्रकृतिमप्यङ्गीकरोत्येव य-
स्त्वचित्तानुगया तथा सरख्या युक्ते पदे खापितः ।
सोऽयं संप्रति नाथ किं प्रणतिभिनींतस्छया नीचतां
तेनायुक्तविधायिता हि मवतः स्पष्टैव दु्टाश्चय ॥ ३९ ॥
तस्यास्िलकस््वह्धराटं गतो मत्पदमानीत इति ॥
पदयैनं पुरतः सथितं प्रियतमं मान्याः सखीनां गिरः
किं जातासि पराच्चुखी मणिगृहे सुग्धेऽत्र को वा जनः।
इयारीवचनेन कोपकटुषा काचिचिरं मानिनी
दीर्घोष्णं निएुणा सुहु्ैहुरसौ निःशासमेव व्यधात् ॥ ४०॥
प्रियमतिबिम्बाच्छादनायात्र निःधासाः ॥
हारे संदरिते यूना कम्पयन्त्या शिरो सुहु; ।
प्रसारितः करेणोचवैः कचभारो मृगीदया ॥ ४१ ॥
मन्मनस्त्वयिं स्वच्छमिति तरुणेन ज्ञापिते तया मछिनमिति क्तापितम् ॥
५४ कगव्यमाख ।
उचानवारीषु कदापि बाठे मा गास्लमेकैव यथा गतेऽहि ।
कचित्कचित्कण्टकिनां तरूणां सङ्गेन दुःखी सनमार एषः ॥४२॥
उद्यानगमननिषेधन्याजेन पद्युः पुरः स्तननखाङ्कगोपनम् 1
अक्षणोरञ्जनमोष्ठयोश्वरणयोस्ताम्बूरलाक्षाक्ृतो
रागः पत्रता कपोरुविषये देह घनं चन्दनम् ।
आसां तिष्ठति सर्वदा मम पुनर्वा कदाचिक्षणं
शभः किं विदपे व्रथेव दधते दुःखं सपल्यो यदि ॥ ४३॥
सपदीशङ्गारव्णनव्याजेन सरसो भाग्यपरकटनम् । अत्र पदे पदू भावाः ॥
पीनोतुङ्गघनस्तनी रन सुहुर्टीलगृहाभ्यन्तरं
त्वासुद्रीक्ष्य चिराय हन्त कठिताशङ्कः शशाङ्कोऽधुना ।
एतचेतसि मंस्यते सकुतुकोसक्षः किमासीदसो
वस्मीकादपि विसखयी बहुगुणो वल्मीकजन्मा स॒निः ॥ ४४]
चन्द्र द््छ॑नेऽपि स्वत्छुचचक्रवाकयुगमवियुक्तमिति रामलापस्यान्यथात्वेनः
वार्मीकेर्निन्दा ॥
श्रुणु नागराज धृतखङ्गभीषणे मवति प्रगस्मरिपुखण्डनोचते ।
विचरत्तरन्गशतशोभिताृतिजरपधिर्नितान्तमुपयाति संमदम् ॥४५॥
भरवीनरुधिरनदीसंगमादशया ॥
देहे घनश्चन्दनचन्दरेपो बिम्बाधरे यावकरागयोगः ।
मातः कृतोऽयं चतुरे भवत्या तन्वङ्गि शोभां तवयि कां तनोति ४६
अवेखाश्चङ्गारेण त्वया रतिचिह्वाच्छादनं कृत मिति द्योतयति । अथवा
काङुवाक्येरसंयोगाद सौभाग्यं ख्यापयति ॥
हारसार उदारमोक्तिकमयं सीमन्तसचित्रके
वासश्चन्द्रसितं तनौ रुचिकरो ठेपो धन्श्वान्दनः ।
भावरातकम् । प्प
धम्मि सखि मद्धिकास्रगुचितेरेतैः सुधादीधिते-
मन्ये खास्यजितसख जेतुमधुना उ्योत्छामिमां वाञ्छसि ॥४७]
चन्द्रोदये श्वेताभरणेरलक्षिता व्यभिचाराय गन्तुमीहसर इत्ति वणैनव्या-
जेन प्रकटयति ॥
रज दृति समर्प्यतां भवत्या नवतारङ्कयुगं करे तदीये ।
इदमेव निवेदयिष्यतीमां मदवलामर्मत्र पत्रलेखेः ॥ ४८ ॥
कजनलमिश्राश्चुकणिकाङ्कितत्वेन तस्य सवैतेति ॥
कृतानि सान्त्य विरहव्यथायास्तया सखे कान्यपि भूषणानि ।
गुणान्वितानीति तदङ्गसङ्गादन्तःखितं सारमिवोदििरन्ति ॥ ९ ॥
शरणाखानि केनिखाननानीति ॥
श्रीरामचन्दरे द्वक्तपुरय माय वारांनिधिबद्धकोपे ।
भमियमखं गुरु संदधाने मेनागिरीन्द्रौ चकिंतावमूताम् ॥ ५० ॥
जरधिमध्यस्थितमेनाकाख्यपुत्रनाश्चमीदया ॥
चन्द्रोदये जुम्भति क्ुकामे किंचिलिये परोद्धतजातकामे ।
विलोक्य किंचिन्मणिसौघभूमौ निक्षिप्य काचिद्रसनं ररे ॥५१॥
चन्दरप्रतिबिम्बाच्छादनेऽपि ज्योत्लायास्ताद्वस्थ्येन नञ्मस्वाङ्गद्लनाव् ॥
उक्तं कार्यममून्नवेति किमिह परष्टव्यमेततत्वया
हन्तानुक्तमपि प्रसाधितमहये कृत्यं खबुद्धैव मे ।
तदूति त्वहतेऽस्ति का मम सखीत्यारूयातमात्रैव सा
सव्रीडा सुहुरम्बरं नयनयोरन्तेन किं वीक्षते ॥ ५२ ॥
यन्मदीयमम्बरं तेन नीतं तत्त्वया परिवरय पुनरानीतमिति ॥
यस्िन्युस्पुटरदिमपुज्ञविर्सच्छीस्फारिकमावभा-
तुल्याच्छाम्मसि चिचहारिणि सरोमध्ये न पद्धेरहम् ।
पद कान्यमाख
तत्राहं सिरं पिबामि तरसेव्युर्वी भ्रमन्ती सुर-
क्तारूभूतसरोवरं न रमते को वात्र हेतुरवैद ॥ ५३ ॥
सर्वत्र निजवदनप्रतिबिम्बावलोकनात् ॥
आरि प्रतिवाचमुद्धिर युषाकण्ठि क भूयो वयः
कोपं मुञ्च मयि प्रसीद सुभगे नैवं विधाखे पुनः ।
र्य श्वश्रु कथं वदत्ययमहो मानोचतां सारिका-
मेवं मानयितुं शुको हि मवने दैवस्य चित्रा गतिः ॥५५)॥
निश्चासमयोक्तं छकाभ्यस्तं पतिवाक्ये व्याजेनाच्छादयति ॥
सिक्तं चन्दनवारिभिः कमलिनीरस्यदरं कोमरं
हृसस्थस्य तया मृणारुवख्यस्यावेष्टितं तन्तुभिः ।
आलेख्ये विदमेव यदयितया दत्तं खहस्तेन मे
लेखसिष्ठतु दूरतः किमधुनाप्याकण्यैते वाचिकम् ॥५५॥
बिरह सवीर्स्थखे स्वस्य निवौहा भावात् ॥
दृष्टोऽयं सरितां पतिः प्रियतम कासे स सेतुः क वां
सेदुः केति सुहुथैहुः सकुतुकं पृष्टे परं विसिते ।
अत्रासीदयमत्र नासि किमिति व्यग्रे निजप्रेयसि
व्यावृत्तास्यघुधानिषिः समभवन्मन्दसिता जानकी ॥५६॥
स्वमुखचन्द्र दरीनश्चुग्धजरुधिकल्ोडेराच्छादितस्य सेतोः अकटनाय सु-
खन्याविः ॥
घवख्य ददानश्रेणि बिम्बोष्ठि न सोणता गतायापि ।
इति दरितसुङुरामिः सखीभिरायासते मुग्धा ॥ ५५७ ॥
अधरसनिधानजनितारूणतानपायिनीति ५
श्रीरामे सृगयाविनोद विपुर्प्रीतिपरमूतीमव-
ससेदाम्बुकणावृतासकमले सद्मागते जानकी ।
मावद्चतकरम् । ९५७
उत्थाया ससंभ्रमं बहुतरं भक्ति दधाना पुन-
स्तत्पादं मणिकङ्कणोज्वरुकरा नैव स्पशत्यद्ुतम् ॥ ५८॥
अहल्यावचरणस्पदौमात्नेण कङ्कणमणयोऽपि योषितो मा भूवन्निति ४
गत्वोचानवनखीं सुनयना प्रोचद्वसन्तागम-
प्रोरुह्ठाखिरुचूतचम्पकमुखं क्ष्मारुद्विदोषाकुम् ।
आदायातिमनोज्ञमद्धुतरसं किचित्फङं पाणिना
तन्मध्यं च विरोक्य शङ्कितमना दस्तेऽकरोदपेणम् ॥ ५९ ॥
दशनपङ्को दाडिमबीजोपमास्ि न वेति विलोकयितुम् ॥
पूत्काराधिकमीषणास्भुजगप्रत्यग्रमूषावटी-
भाखद्वर्प्मणि भूतकोरिषरितग्रोटस्तवेः संस्तुते ।
संध्याताण्डवकर्म खण्डपरो कड प्रवृत्ते सति
प्रत्यायं परतिप्येतं सममवन्मेचेर्विना बरष्टयः ॥ ६० ॥
अमरिकासमये शिरःस्थितगङ्गाजल्मसरात् ४
, निश्ञाकराये निशि कामतक्षा विघुंतुदं निन्दसि किं बरथेव ।
दोषं न जानासि परं मुरारेः शिरोऽस्य कोपात्सलि येन कृत्तम् ॥६१॥
उद्रासंभवे जरणाभावात् ॥
धाराघीञ्च महीमटेन्द्र भवता प्रल्यातवीरत्रतं
सङ्घामे निजवैरिवरन्दमसमं हन्तुं तपः कुर्बता ।
हानिं यस्य विचार्य निर्जरगणः खिन्नसदेवाखिरं
तुख्यं प्रेषयति स रक्षितुमहो यन्न त्वया रक्षितम् ॥६२॥
एतचिहताः स्वे स्वर्गे समागन्तारः । ततश्च तद्भरणे सुराङ्गना यासखन्ति
चेति तपोभङ्गाय ता एव प्रेषिताः ॥
निश्ाकरेणातिनिपीडिताङ्गी दिवाकरं कापि परं निनिन्द ।
तदन्तिके सिंहमवेक्षमाणा पुनः समाश्वासयति स चेतः ॥ ६३ ॥
सनुद्यादथवा कलाक्षये चेतस्मादेव ससुपजीवतीति ॥
५८ काव्यमाख ।
श्रीराम रामेति पदं मनोज्ञं वक्तं मतिं हन्त विधाय कथित् ।
विचिन्य किंचितपुनरा्च चिते संदेदशाठी स शनेरवयरेसीत् ॥ ६४॥
सुरताचसरे स्ेषटदेवध्यानमयुक्तमिति रीतेरिति ॥
श्रीराघव दिन्िजयाय वेगाद्विनिर्मते चापदृतां पुरोगे ।
शूत्यान्यमूवन्युदृशं चिरांसि कासां च कासांचन वीक्षितानि ॥ र्म
रिपुद्धीणां देवाङ्गनानां च ॥
सङ्गमं त्यि देव कुर्वति सुरासकोत॒काखेकिनः
परयन्तस्तव विक्रमे निजरिरःकम्पे न के चक्रिरे ।
कोकेशादिकपारुकोरिकजितां मारं समुत्तासय-
न्मीतश्यारुमति्म्थरभ्बत पुनः खण्डन्दुमोलिः क्षणम्॥६६॥
निजशिरःकम्पनेन सुधांश्षोः सुधाश्षरणान्मुण्डमाखा सजीनिता भवि-
ष्यतीति ॥
समुद्धतानां दनुजेश्वराणां विमर्दन यस्य चक्रालि धैर्यम् ।
स श्रीपतिः किं निजनामधेययुहूर्तपड्यो नितरां बिमेति ॥ ६७ ॥
स्वर्लोकः सर्वोऽप्याक्रम्यत इति ॥
संमानिता कापि रमा समाना कन्तेन साकं मदिरां पिबन्ती ।
निम्बं सुधांशोः प्रतिबिम्बिताङ्ग नखेन काचिच्षके ठिटठिख ॥६८॥
यत्तोऽ्यं नखाद्कितः स्वकान्तामानेन विरहग्यथां वेत्तीति ॥
पङकेरहाक्षी परियविप्रमोगे गन्तुं निशापारमपारयन्ती ।
उद्वातुमादाय करेण वीणमेणाङ्कमाखोक्य रनैरहासीत् ॥ ६९ ॥
चन्द्रसगोऽपि गीतभिय इति ॥
त्वयि प्रवृत्ते मृगयाविनोदे नवाम्बुजाभेक्षण नागराज ।
मीतिर्न जाता हरिणाङ्गनानां प्रवर्धते स प्रकटः प्रमोदः ॥ ७० ॥
क्ामशज्रान्या ॥
१. सञ्ुदधतोऽयं शोकः शाङ्गेधरपद्धतौ प्रहेलिकरादिप्रकरणे.
भावरतकम् । ९५९,
अलद्धितासद्रचसा भवत्या निन्यूटमयैव पराखखलवम् ।
क्पोकयोग्या तव पत्रवही पृष्ठे यदेतदिखिता प्रियेण ॥ ७१ ॥
रुतारूभ्ये (१) त्वं नोपमुक्तेदयुपारम्भः ॥
मायाप्रगस्मेषु विदारितेषु रक्षःसु रामस देः सतीक्षणैः ।
अकाण्ड एवाद्ुतमेतदुचैरब्ीषटमाः पविता बभूवुः ॥ ७२ ॥
गगनादापतितरुधिरबिन्दुसंपकौत् ॥
यूनां नागरिका विधाय विपुर मानगरहं याः प्रिया-
न्पादे पातयथ प्रियाणि वदतो दक्षारिभिः शिक्षिताः ।
म्रामीणाः सरला वयं पुनरमूः कानतैर्न विद्मः कचि-
न्मानं कठैमिहाख्योऽपि न तथा याः शिक्षयेयुश्च नः ॥७२॥
अत्र काकुवाक्येः पदे पदे भावः ॥
श्रीरामचन्दरे दशवक्रहानौ कृतो्मे कम्यभुजः सहस्राः ।
मित्राण्यमन्यन्त मृगे कृपं च तपोधनं गाढतरं वर्नं च ॥ ७४ ॥
राक्चसवधे मांसबाहुल्यादिभिरुपकारः कृतः ॥
दूरेऽन्योन्यकथाऊुतुहृरुविधिर््रातस्तया भीतया
गच्छन्त्या गुरुसंनिधौ नयनयोरन्तेन नैवार्थितः ।
किं तवाश्वासयितुं चराचरमिदं चित्तं मदीयं रनैः
खेहव्यग्रह्दा हि मौक्तिकमयो हारोऽयसुत्सूत्रितः ॥ ७५ ॥
भरूमिपतितमोक्तिकग्रहणव्याजेन विरुम्बः ॥
जाते स्वयि श्रीसख नागराज पूर्वं प्रहृष्टोऽभवदिश्चुधन्वा ।
आचारमारोक्य पुनस्लरदीयं विषादमत्यन्तमवाप चित्ते ॥ ७६ ॥
द्वितीयोऽयं मे सहचर इति संतोषः । पुनस्त्वदीयिवभक्ततया विषादः ॥
एकाकिनीं चिच्तवतीं दिदाय यियाघुना अग्धतया विदेशम् ¦
निजाशयं ज्ञापयितुं प्रियेण सारीषु चिक्रीड चरेण काचित् ॥७७॥
चरे सारीणामेकाकिनीनां मरणाचरक्छीडायां बिरम्ब॑हेतोः ॥
६० कान्यमाख ।
सिरः समालोक्य राज्ञाङ्कमौटेरावेषितं मीमसुचैर्धूजगेः ।
बिभेति पू मरतामीशो विचिन्तय रिचिद्विजहाति भीतिम् ॥७८॥
सर्पदृशनेन भयम्, चन्द्रस्सरणेन च भयापगमः ॥
तवं रुभे न तु मन्दिरं पितुरूपानीतासि भतेगहा-
तत्काव्यं परिपूजयेनमपरेः किं तेभेः पूजितैः ।
एकोऽसावपराख्खः फलति नेवेच्छानुक्रलेः फरै-
रित्येवं कथिते सखीभिरभवन्मन्दाक्षमन्दा वधूः ॥ ७९ ॥
संसुखे छक भते गमनं न संभवति । व्यभिचारः सुरुभश्चात्न ॥
ष्मुखसेग्यख निभो; स्वाङ्घेऽरुङ्ृतित्वमापच्राः ।
पल्चगपतयः स्वँ वीक्षन्ते गणपतिं भीताः ॥ ८० ॥
स्कन्दवाहनमयूरदज्ञं भीताः छण्डादण्डग्रवेश्षाय ॥
विच्छायतां गच्छति प्य सुग्धे मन्ये त्वदासेन जितो मृगाङ्कः 1
हदि सितायीति निगमाना कान्तेन कान्ता पतति स चित्रम्॥८१॥
रजन्या गतभ्रायत्वात् ४
अन्योन्यं भुजगवराः रंकरसर्वङ्गमूषणीमूताः ।
पर्यन्तो वदनानि प्रायः कम्पं भजन्ति को हेतुः ॥ ८२ ॥
नीरं कण्ठं विलोक्य केनायं दंरापराधः कृत इति ॥
योऽयं भाति प्रयोधरस्तदुपरीत्याख्याय ऋज्वाशये
बाले बाहुयुदस्य किं प्रियतमखेन्दोः कला द्यैते ।
दरुक््याः ससि दरदिताः कति न वा क््रन्दुटेखास्त्ये-
त्याटीजल्पितविसिता क्षणमथो सान्तःसितान्तर्हिता ॥ ८३॥
नखाद्भितं पयोधरमय पदयतीति ॥
संगत्य नेत्रसल्िडिसव विप्रयोगे
हदारखितानि हृदयं हरिणायताक्ष्याः ।
भावञ्चतकम् । ६१
मुक्ताफङान्यपि दहन्ति हि नीचमारगे
सङ्गो जडेर्मुणिनमप्यहितीकरोति ॥ ८४ ॥
अतितापाचुणैकलिकीभूतानासुपरानासुष्णजरसङ्गाद्हुतापकारित्वम् ॥ ।
ईश्वरजयाप्रदेदो प्रोयच्छृतमारमाछिकानिकरे ।
परिमल्बहुटेऽप्यख्यः किमिति मनोज्ञेऽपि नासते छव्धाः] ८५॥
चम्पककुसुमञरान्तया ॥
कंदर्पो योगजुषां भेत्तुं सवै समाधिमतिवेगात् ।
आङष्य चापमधिकं नो मुञ्चति सायकं चित्रम् ॥ ८६ ॥
आत्मद्ाहद्त्तान्त स्म्रत्वा ॥
त्वं पार्थादधिकोऽसि संप्रति धनुर्विचयानिदामग्रणीः
परीत्या यद्वचनं करोषि नियते कुया विरोषादिदम् ।
चन्द्रेणेद करुङ्किना मम सुखं गायन्ति तुख्यं ततो
हत्वैनं परिय पातया हरिणं प्रातः प्रयातासि यत् ॥८५७॥
आतर्विदेकं भरयातरि प्रियतमे सूर्योदयमनाकाङ्कुमाणा छगवधमादिशति ।
तद्वधेन रात्रेस्तथेवावस्थानात् । तद्धियोगादियं परासुभवित्री । त्वं तमेव
यथाकारं पश्यसीति तत्समत्वात् ॥
सखीनिदेशामुचरः प्रियोऽयमुचखरा पञ्चरश्चारिका च ।
एतत्सपलीगृहमप्यदूरे कथं नु मानः सखि नेष मान्यः ॥ ८८ ॥
अत्रत्यं बृत्तान्तं शारिकासुखादसपली श्टणोतीति परिल्याज्यो मानः ॥
मजजश्चरमसमुदरे मार्तण्डश्चण्डमात्मनस्तापम् ।
तसैव तरटनिभागे जन्तुविरोषैऽक्षिपत्सत्यम् ॥ ८९ ॥
चक्रवाके ॥
कामेषोरिव महिका विरटिष्टचिन्ताम्बपूर्णाणवे
तापानामिव नोर्विधोरिव का मानगरहमन्धिहत् ।
६२ काव्यमाखं ।
कार्स च्छुरिकेव हा तव करे संवर्तिका कैतकी
वैयोगी कऋकचद्रयीव सखि मे चित्तं परं छृन्तति ॥९०॥
अवधिभूतवर्षाकारुशमनात् ॥
सरमतसचिवं कखाविदग्ं भज सखि तं तरुणं शशाङ्गकान्तम् ।
इति गिरमधिगम्य दूतिकाया सुखमवखा खकरेण सा पिधत्ते ॥ ९१॥
आत्मनि पद्चिनी भावप्रकटनेन चन्द्रगुणान्विते तरुगे जेहराहितयं भरका-
कायति ॥
उद्याने सरसांपरायविवशामालिङ्गय गादं प्रिया-
मागच्छन्मदवारणेश्वरभयादन्यत्र नीत्वा युवा ।
बुद्धा यां पुनरन्तरायमखिं सेदादवादीद्रत
श्रुत्वा सा निजजी वितेशविषये सेहच्छगमत्यजत् ॥९२॥ -
हस्तिद्शने नान्यासक्ततवं द्योयत इति । अथवां पयोधरोरूगमनविनितङु-
-स्भस्थरकरगतिरात्मनि पराजयमादाङ्कय कुप्यति ॥
जनकतनयां हत्वा रागाद्वते दशकंधरे
तदुरुविरहज्वाखजाखकुटीकृतविग्रहः ।
रघुपरिवृढो नाधो नोष्पै न ति्थेगवेक्षते
मुकुलितदगम्भोजद्रन्हरः समाहितवस्ितः ॥ ९२ ॥
शवश्रूखवेशजनपरिरुजया ॥
पतिन्रताहं प्रमदा रूढा खोकापवादो नितरां गरीयान् ।
उह््वय शीतं बज वर्तमानमायाहि पूवै प्रिय माविश्षीतात् 1 ९४ ॥
अधरस्फुटनपरिहारः ॥
मख्याद्रिसमुद्ूते मन्दं वाति समीरणे ।
निनिन्द वानरान्काचित्कामिनी यामिनीमुखे ॥ ९५ ॥
मल्याद्धिसंमीरणेन विरहिणी दुःखं प्रास्रोति ॥
भावरतकम् । ६द्
सीताजानिरवादीदवनीमसिलं वहन्भुजामोगे ।
ृथ्वीपतिरिति खेका मा बरष्वं मामतः कापि ॥ ९६ ॥
पृथ्वी शवश्रूरूपिणी, तत्पतित्वमयुक्तमिति ५
अन्याङ्गनो ....-... कृतोपपत्तिमशोकमारं अकुरुतं च ।
प्रियेण दत्तामधिकादरेण न मानिनी खीकुरते कदापि ॥ ९७ ॥
सपतरीचरणताडनगण्डूष .. - त्याशङ्किनी ॥
आसीत्कषैटिगोत्रसागरसुधाधाम। सुकामादुतः
श्रीविद्याधर इत्यरोषमुवनप्रस्यातनामागृतः ।
यः केदारपदारविन्दयुगल्प्रत्यमपूजाविधि-
प्राप्तारोषपवित्रमन्यविभवैः सार्थाकृता्थिश्रमः ॥ ९८ ॥
तद्पुत्रः स्वमित्रं सरसकविकुरुस्तूयमानोरुकी्ति-
विख्यातो जारूपास्यो जगति विजयते रकववंशप्रशषस्यः ।
विष्णु्दयन्द्रयुद्धम्यतिकरसमये व्याकुर्लत्खमाया
रक्ष्मी निक्षिप्य यसिन्विहरति दिनरः खेच्छया खखचित्तः ९९
तस्राजातः सुजातो निजगुणमणिभिः प्रीणिताशेषलेकः
कोकाटंकारदारिसितमदितसखष्टाकवंश्ावतंसः ।
भाति श्रीनागराजो परनृपतिशिरोदरितोसतापो
राजेते यं समेते विगकितकर्े वाक्च पदमाख्या च॥ १००॥
भारत्यां यदि पुंस्त्वमामरतस्ब्राते विवेकोऽसि चे-
साङ्गं यदि मन्मथे सकरता निलयं शशङ्के यदि ।
िंहे चेन्नरता जितारियरसो भावज्ञचूडामणे-
सत्तत्सद्वणतोपमानषरना स्यान्नागराजप्रमोः ॥ १०१ ॥
६9 काव्यमाख ।
यकतीक्ष्णाक्षतधारदुरमहाकौक्षेयकाकषेपण-
्ुभ्यसक्मापतिवलमोदरदरी निर्भिन्नगमयते ।
सोऽयं दुर्जयदोर्भुजंगजनितपरौदप्रतापानर-
उ्वाखजारुसिटीक्ृतारिनगरः श्रीनागराजो जयी ॥१०२॥
इति श्रीनागराजकविग्रणीते भावदातकं संपूणैम् ।
श्रीनाराथणभदुपादकृतः
सखादासुघाकरः।
मङ्गल्यं वः करीतु उवरनदयितया संगमे भव्रेभीत्या
असताज्गो हन्त तस्यामपि च हुतमुजा अ्रस्ततां मापितायाम् }
निश्चन्द्र व्योममार्गे सदसि च हरिणा कैौशसदरितात्मा
वासोभिः सोपहासं सकरुघुरगणेरर्चितोऽयं मृगाङ्कः ॥ १ ॥
जिहायां कमरोद्धवः खग्रहिणीं वाणीं दधल्यादरा-
क्कृष्णो वक्षसि सिन्धुराजतनयामाधाय धत्ते मुदम् ।
देहार्धे मिरिकन्यकां च गिरियो गृहणाति मोहाचथा
खाहां हन्यमुगादधाति जठरे कामातुरोऽयं तथा ॥ २ ॥
१. ^“केरर्देदारंकरणभूताया ननिला'नामकपुण्यनयाः प्वाशच्यूना्योजन-
मायुत्तरे वीरे भमेप्युन्ूर' इति प्रथिते धरणीसुरवंश्े कइतावतारोऽयं नारायण-
भट्पादः. सोऽयं बाल्येऽनभ्यस्वशाछ्रो बभूव. अवगतवां श्च ॒किंचित्काग्यादिक-
माचम्. ततः कदाचन “अच्युतःनामकस्य वैष्णवदासस्य रिष्यासुपगम्याधीत-
सकलशाच्नससख कुतोऽपि हेतोः संजातं महान्तमामयं निजतपःशक्या खसि-
नसंक्रमय्य तद्पनयनोपायं समाल्येच्य शगुक्वायुपुरम्" इति प्रसिद्धे क्षत्रे संनि-
हितं भगवन्तं श्रीनारायणमभजत. प्रतिदिनमेतत्स्तोत्ररूपं श्रीमद्धागवः.र्थ्॑रति-
पादनपरं मानसश्रवणसंतोषजनकमतिरमणीयपदनिवहघरिते नारायणीयनामकं
स्तोत्रं रचितवान्, एतदपि केररीयरदरदः पटुपास्मानं भागवतमिव
सखाहस॒धाकरः । +
एतावानस्ि विरोषः-
ब्रह्मादयसखयो देवाः सदा दधति वछमाम् ।
दधाति याममात्रं न पावकः संप्ययोद्रेयोः ॥ ३ ॥
विजेजीयते. एतत्सतोत्रनि्माणकलिगतदिवससंरूया तत्रैवान्तिमश्छोके “आयुरारो-
ग्यसौल्यम्" इति पदेन प्रकाशिता. (१७१२२१० इति गतकल्दिवससंख्या)
ईत्थं गुरवायुपुरेश भगवच्छरीनारायणप्रसादसमवाप्तनिखिलामयापगमसमुज्वलनि-
जदारीरोऽयं देवालयनदीवास्तन्यराज्ञाभ्यर्थितः श्रक्रियासरवैखःनामकं पाणिनीय-
सूत्रव्याख्यानरूपं कसपि अरन्थं निर्मितवान्. पुनः कदाचिदयं नाख्चन्द्दशेन-
जनितकोतुकैभूदेवैः संप्ार्थितः “कसमात्कारणानिखिलेजनैरयं वासोविक्षेपपूर्वेम-
भिवन्यते इद्यस्मास्मबन्धरूपेणेव वन्तन्यस्” इति इतमेवेदं खादासुधारकैरनामकं
प्रबन्धरल्नं च छृतवान् . अर्यं वर्षेरत्रया् प्राचीनः. तस्मादेतच्छ्ोकास्त्वन्य-
} ग्रन्थेषु नोदाहृताः. एतेनायं प्राचीन इति न परिशक्नीयम् . “लोकाम्बिका दिर
मङ्गरमस्मत्कुकदेवतम्”. सोपोद्धातोऽयं प्रबन्ध उत्तरमलबार(केरल)देशान्त-
वर्ति.करथनद'राजञेन श्रीमडुदयवर्मणा केरलीयल्पितो भूयसा श्रमेण देवनागरा-
्रर्विलिख्य प्रेषितः, अतो व्यं तस्य राज्ञो महान्तसुपकारभारं शिरसा धारयामः.
आशास्महे च तदेशप्रसिद्धनानाकान्यनारकभाणादिम्ेषणेन सर्वदैवास्मानुपकरि-
ष्यति रसिकञ्चिरोमणिर्महीपतिः. एतत्कवि प्रणीतः कथचन “चण्डिकासप्ततिनामको
देवीस्तवोऽस्तीलयपि श्रूयते.
१. सुपूर्णश्छोकस्तवित्थम्--अन्नात्वा ते महत्वं यदिह निगदितं विश्वनाथ
क्षमेथाः सतोत्र॑चेतत्सहघोत्तरमधिकतरं त्वत्रसादाय भूयात् । द्वेधा नाराय-
-णीरयंश्चुतिषु च जनुषां स्तुलताव्भनेन स्फीतं टीलावतारैरिदमिद कुरतामायुरा-
रोग्यसोख्यम् ॥° अत्र आयुरारोग्यसौ ख्यम्" इयस्ासदादायभटसिद्धान्तादिज्यो-
तिमशाख्रसिद्धेन वाररुचेन कृट्पयादिकरमेण प्रन्थनिमाणसमये (१७१२२१०)
एतावती गतकलिदिवस्संख्याषीदिति ज्ञायते. तेन १५९० मिते सिस्ताम्दे क-
विर्यं श्नारायणीयं" नाम स्तोत्रं प्रणीतवान्. २. प्रक्रियासर्वखखेदं मन्नराच-
› रणम्--"रासविलासविलोरं स्मरत सुरारेम॑नोरमं रूपम् । अक्रतिषु यत्प्रयय-
वत््रयकं गोपिकाञु संमितम 1" इति.
५ व्यतु०
॥
६६ कान्यमाल ।
अथ कदाचित्-
संध्योपासनकर्मणे सपदि तां निक्षिप्य कान्ते गते
चन्द्रस्तामवरोक्य मन्मथः संतापितास्मा चिरम् ।
मह्ीचन्दनमन्दमारुतरसेष्वा हन्त निन्दापरः
कष्टं कांश्न वासरानगमयसयेकमब्दोपमान् ॥ % ॥
तदनु कदाचन दिवसावसानवेखायां मन्दमन्दमायाति च मख्य-
शिखरििखररोखरितघुन्दरतरचन्दनतरुमञ्जुरुतरमज्ञरीविदमरमकर-
न्दनिन्दुभरणमन्दगमने मन्द पवने, श्रवणे च संध्यासमयविन-
मदुन्नमदतिकोमरुदल्येशलसकलकमलकुमुदकुरमधुरतरमकरन्दरस-
तुल्यकाकसमाखादनजनितानन्दकन्दछितविरदिवयैव्यीके चच्चरीके;
वियुज्यमाने च विरहवेदनाविदी्णहृदये समाक्रन्दवाचाटिताश्ाचकर-
वाले चक्रवाके, संप्रयाते च कुहचन सहचर निक्षिप्य विक्षेपादि-
कृर्म्ृतादरे खाहदासहचरे पुष्पायुधनिष्ादितपीडाङ्ुरु एष दोषाकरः
कुमुदिनीरोहिणीभ्यामप्यविज्ञातवृत्तान्तं खाहया सनाथीकृतमुरजा-
ङ्णममिससार ।
ष्टा सा कामसेमापतिमतिषुकुमाराज्गमारादकाण्डे
चन्द्रं नारीजनानामतिशयसुरुभादाकुख चित्तरौल्यात् ।
तसौ गस्वा गृहाभ्यन्तरमररसुखेनाख संचारयन्ती
वक्त्रे मन्दस्सितार््ानतिमधुरदुषादीतपातान्कराक्षान् ॥ ५॥
किमिह बहुभिरुक्तमरक्रमैः पक्ष्मराक्ष्याः
सकर्मुवनबन्धोश्चातिरुग्धाः कटाक्षाः ।
हृदयहरणदक्षाः प्रोचुरन्योन्यमेत्य
प्रणयगतिमरोषां दूतिकातुल्यरूपाः ॥ ६ ॥
` „ १, कपाटरन्प्रेण.
॥
खाहासुधाकरः । ६७
अनन्तरमसृतगुरेवमवादीत्--
परय स्वं मूङ्गपोतं कमपि कुसदिनीतीरभागे चरन्तं
सोरभ्यं मन्दवातेरुपहृतमतुरं किंचिदाखादयन्तम् ।
एतस्या हन्त माध्वीरसमतिमधुरं जातु पातुं नितान्तं
मुग्धे वक्त्रे विकासं दिवसपरिणतिपराप्तमाकाह्घमाणम् ॥ ७ ॥
अथ खाहयाप्येवममिहितम्--
रविरयमस्तं यातः समागतो हन्त हन्त चन्द्रोऽयम् ।
याति विकासमपीयं कुसुद्धती किं विरम्बसे भृङ्ग ॥ ८ ॥
अनयोरेवमादिभिः संछेसुहछासितमलिकायुधविलासयो; सपदि
परस्परग्रहीतहस्ताखुजयोराटिङ्गनचुम्बनाडम्बरेः संश्रतानन्दयोरतिमधु-
रमधरनिम्बमाखादयतोरतिकोमरुवदनकमरुसमवरोकनविधुतविरहवे- `
दनयोरन्तरान्तरा ससंभ्रमज्वलनसमागमनावरोकनव्याप्रतेकैकनेत्रयोः
खाहाचन्द्रमसो्ेन्दमन्दनिष्पन्दमानमञ्चुरुतरमिठितसीर्कारमनोहरा
मञ्खिञ्चानवरयनुपुरमेखलगुणा दसननिपातविदछितसकखवयवाः
प्रसमरधर्मठेशमि लितनिखिख्शपीराः रनेम्छयमानसकलवयवाः सु-
रतोत्सवाः संबमूवुः । ततश्च--
भूयादेवं प्रभाते दिवसपरिणतौ चावयोरज्ञजन्म-
ऋडामेदो निगूढो सहुरिति सदयं सस्पृहं सप्रमोदम् ।
संभाषन्तौ युवानो विरहहुतवहसतदेहावमूतां
खाहा हा हन्त पश्यादपि च हुतवहमसदेह्या बभूव ॥ ९ ॥
तदनु तयोरेवमेव चैौर्यघुरतमनुसेवतोरनक्षणविज॒म्भिताभिख-
षयोः कदाचिदप्यपरिपूर्णमनोरथयोः खाहाुघाकरयोराज्यधारयेव महा-
नखे मदनानरः प्रतिक्षणं समनुम्भत ।
६८ कान्यमाख ।
अथ निपुणमतीनाममरणीसुग्ररूपः
सरररपरितापव्याकुलङ्गो ख्गाङ्कः ।
प्रतिदिनमवियोगे कस्पयन्नभ्युपायं
परणयपरवशां तां वह्मामेवमूचे ॥ १० ॥
इयां बिामधीष्व तमिह सहचरायावकाव्याजपूरव
धत्ते सोऽयं यथा त्वामनुदिनख॒दरे सादरं हन्त पश्यात् ।
धृत्वा मां याहि निदं जटरकुहरेतस जातानुमोदा-
वावां तसिन्वसन्तो तदनु विहरणं कुर्वहे सार्थकारम् ॥११॥
अथ सा हुतवहसहचरी मधुरां जारभारतीं तथेति प्रतिगृद्य खी-
जनदुरुभेन निर्बन्धेन निवध्य॒सुदुमामपि तां विचयं जडात्मनो
हुताशनादधिजगाम ।
संध्यायामथ निर्गते पुनरदो कामाहवं कुर्वतोः
खाहाचन्द्रमसोः क्षणेन स गतो यामोऽयमामोदिनोः ।
संप्राप्ते परिणेतरि क्षणमिव खादामु विचावया-
स्संजमाह निजोदरे सङषधरं तामप्ययो पावकः ।॥ १२ ॥
ततश्च--
कथं वा राकायामिह नहि समायाति गगने
शदाङ्को राच्यधं गतमिति मिथो हन्त गदताम् ।
नितान्तं तिथ्यर्धग्रहणगणनन्याकुरुधियां
जनानां संजाताः कतिचने महान्तः कर्कलः ॥ १३ ॥
हा हा नः प्राणनाथः कं नु खट विगतः संत्यजन्कष्टमसा-
निस्थं तारावटीनां क नु मम जनको हन्त टन्तेति चाद्धेः ।
खादायुधाकरः ॥ ६९
आहारे हन्त हा हा गत इति च सुराणां नितान्तातुराणां
वाक्येरशरुप्रवाहैरपि च सुरकुरं व्याकुरं संबभूव ॥ १४ ॥
अथ शतमसचतुडसपमुलैरखिङरेरमरैरसदापन्निवारणप्रवीणो ना-
रायणान्नान्यः कश्चिदिति निश्चिन्वानैरनवरतस्तुतिरवञखरितदरिद-
न्तराछेः संचिन्तितो भगवानम्बुजाक्षः ।
वि्ञायाथ दयानिधिः स भगवानाकाह्कतं नाकिनां
सयः प्रादुरमूदपारमहिमा मन्दसिताद्रौननः ।
नीखाम्मोधरजारुकोमरतरेरानन्दयलङ्ककै-
शन्द्रारोकनकोतुकं सुमनसां वक्त्रेन्दुना पूरयन् ॥ १५ ॥
खाहाभसतं मृगाङ्क तुकितमहदकूपारगम्मीर्ययासौ
बुच्या निध्याय देवान्मुकुलितिकरपङ्करहानेवमूवे ।
विज्ञाते वः सुरेन्द्ाः सकरमिह मया कारणं मसखणामे
संजातं घोरघोरं व्यसनमिदमहं नूलस॒न्मूख्यामि ॥ १६ ॥
यूयं यात बहिः क्षणं हुतभुजा संभाषणं कुर्महे
नासाकं वचने तदन्तरगता खाहापि गृहात सा । ¦
षट्कणैशरुतमत्ररक्षणविधो को वा विदग्धः पुमा-
नित्थं नीतिविदां वचो न किमिदं युष्माभिराकर्णितम् ॥ १५७]
नारायणेन गदिता ुदितानुमावा-
मेवंविधामथ गिरं विबुधा विचार्यं ।
खाहागतं निखिरचापरुमाकर्य्य
ब्रीडापरा नतसरारिपदाः प्रयाताः ॥ १८ ॥
खाहां विन्य याते कुहचन दहने पार्धमागं सुरारे-
देवाः खाहयसमीपं निश्रतयुपगतास्तप्थुरयन्तमूढाः ।
=
७७ ' काव्यमाल ।
सापि प्रीता समन्तासति सुहुरवरोक्याश्चु रुब्धावकारा
वासोेदोन हीनं गगनपथमथो यापयामास चन्द्रम् ॥ १९॥
अथ निभृतमवसिताः सुरेन्द्राः परिहसनाभिसुखाः सहस्ततारम् ।
चसनयुरुतरं सयुस्पिपन्तो विविधतरां गिरमेवमूचिरे ते ॥ २० ॥
तव हन्त वियोगपीडितं जनमेनं प्रविहाय किं भवान् ।
गमनं विदधाति गृह्यतां वसनं चेति च केचिदूचिरे ॥ २१ ॥
निहितं वस्नं क तावकं रचयामोऽस् गवेषणं वयम् ।
अथवा वसनं प्रगरहयतामिदमेवेति च केचिदूचिरे ॥ २२॥
व्यसनं वसनापहारजं कथमेतद्धवतः समागतम् ।
त्वरितं च मदीयमंद्ुकं परिधेदीति च केचिदूचिरे ॥ २६३ ॥
देवो नारायणोऽथ ज्वरनसुपगतं मन्दमन्दं बभाषे
चन्दारोकाम्युपायं कथयितुमघुना बुद्धिकोशल्यशाटी ।
आनीतः खं समीपं स किरु शयधरो रक्षितो देववृन्दै-
सस्रायाहीति याते तदनु च दहने देवदेवस्िरोऽमूत् ॥ २४ ॥
निन्दन्तः केचिदिन्दुः कतिचन दयितां पावकस्य क्षिपन्तः
खाहानाथस जाव्यं महदिति च परे निर्विंशङ्गं वदन्तः ।
चित्रं चित्रं चरित्रं सकरुघुरपतेमीधवसेति भक्त्या
वैकुण्ठं संस्तुबन्तो निजमथ विबुधा मन्दिरं भेजिरे ते ॥२५]॥
खाहासुधाकरं नाम प्रबन्धमतिकोमल्म् ।
अकरोदचिरेणेव नारायणमरीुरः ॥ २६ ॥
इति श्रीनारायणमट्रपादङ्तः स्ाहदासुधाकरः समाक्चः ।
ताराश्चशाङ्कम् । ७१
नारायणघ नुश्रीषृष्णकविप्रणीर्त
ताराशखाङ्कम् ।
चच्चचन्द्रमरीचिमिश्चकचकचूडं चरुह्ोचना-
चारुसेरकुचोपमोगघुखणम्याटिषठवक्षःखलम् ।
बिभ्राणं षरुरक्षवं खणिगुणौ पौष्पं श्रं चोदय-
त्सूयामकरदयुतिं गणपति बन्दे जगन्मोहनम् ॥ १ ॥
दास्कावनविषटोरुरोचनोदारकामकर्नैककोतुकम् ।
कामिनीककितवामभागकं वामदेवमनिशं श्रयामहे ॥ २ ॥
राधापयोधरतरी पटुचित्रकार-
पाणि नखांयुचयकन्दलितापरवेणुम् ।
बन्दे कङिन्दतनयाजरुकेङकिरोरु-
गोपालिकावसनचौयैपरं किशोरम् ॥ २ ॥
ञुतिषरिसरगुक्जिम्मदीशिञ्जिनीकं
मैधुरिमनिधिचापं सौररमाधाररेपम् ।
दधद्रुणिमरसंपतकोषुन्मादितेशं .
सुखयतु मम माव धाम शृङ्गारर्दवम् ॥ ® ॥
ताराधीरारुचिः सेय तारा जयति संततम् ।
यद्विमूति; सरसतां पदेषु तनुते क्वेः ॥ ५ ॥
वाज्छन्नपि कविकीर्तिं खोकानां खख्नीय एव स्याम् ।
रोके न हासहेतुश्वन्द्रकलग्रहणचापरं हि शिशोः ॥ ६ ॥
कृति्मेम नवीनापि कमनीया मवेदियम् ।
अप्रौटिमा नवोटेव रसिकानां कराविदाम् ॥ ७ ॥
१. शखाहाखुधाकरप्रबन्धकटरेव नारायणस्यायं सूनुरिति भाति, २. भम-
रीमेोर्बीकम्. ३. इष्षुवापम्. ४. पुष्पनाणम्.
। 4 काव्यमाख ।
दोषानिरस गरृहन्तु गुणमस्या मनीषिणः ।
पांसूनपास मज्जय मकरन्दमिवाख्यः ॥ ८ ॥
कंलशजरुधिगेहस्याक्षि ये वाममाहुः
थमरसविकासपरौदिमश्रीनिवासम् ।
स जयति जगदेकानन्दनोद्ामधामा
सकरुविभवमूमा देवतासार्यभोमः ॥ ९ ॥
अयं सखायं मम चिन्स्यकायं चकार षोरेक्षणवीक्षणेन ।
इतीव रोषेण शिरः पुरारेराक्रम्य यो भातितरां कखला ॥ १०॥
कुमुदवर्यव्यारोरश्री विखसघुधासरि-
द्मकरकरश्रीकाद्राकाङ्गनासुमकन्दुकात् ।
अविरहयुवश्रेणीसान्नाज्यसोख्ययुरढमा-
त्रिजगति यतो निरवण्मं वा न वण्येमवेक्ष्यते ॥ ११॥
सुराघुरञ्चिरोरलनीराजितपदाम्बुजः ।
स राजसूयं सद्राजो विधातुसुपच्रमे ॥ १२ ॥
अतिविचित्रतदुत्सववीक्षणोसषुकदृदः ससतीघुतवान्धवाः ।
सुरनरोरगलोकनिवासिनः सरयमभ्यगमन्सकटा जनाः ॥ १३ ॥
वाणीपाण्यमचञ्चव्यजनमवमङुन्ृष्टहोमश्रमाम्बौ
दिक्षान्ताखोचनान्तप्रखमरसहजप्रेमसाग्राज्यधान्नि ।
तसिन्सोन्दर्यमन्दीकृतमदनमदपामवे श्रीसनाभौ
सर्वासामङ्गनानां सपदि समपतन्दृष्टयः कामङृ्टाः ॥ १४ ॥
स एव जानाति विखसिनीनां कराक्षतेक्ष्यं कमनीयमूर्तिः ।
योऽयं कठ्ङ्कीत्यघुनापि रोकेरारोक्यते तेन गृहीतसारः ॥ १५॥
१. दुगधान्धिक्चायिनो विष्णोवौमनेत्रं चन्द्रम्. २. श्गारः.
ताराशशाङ्गम् । ७३
विसयस्िमितनेत्रतारकं विसखयस्फुरणपक्ष्म काचन ।
वीक्षते स तमतिसराङृतिं रक्ष्यसाधनमिवानुकुर्वती ॥ १६ ॥
निमिषद्विरन्मिषद्धिखपया कुतुकेन विकसितानङ्गैः ।
कावण्यनिधिमपङ्किखरमापिवन्तीव कापि बभौ ॥ १७ ॥
अहो रक्ष्मीरहो रूपमहो रक्षणश्ाछिता ।
अहो दाक्षायणीपुण्यमिति काचित्समाख्पत् ॥ १८ ॥
काचिदन्तःप्ररूढस कुतूहरुमदीरुहः।
कुसुमेनोद्रतेनेव सितेनाकछिता वभो ॥ १९ ॥
अधैयेतमधरं मधुरं ते मत्सखाय शशिने सहसेति ।
अन्तरङ्गजनुषोन्नमितासवेोन्सुखी गगनमेक्षत कापि ॥ २० ॥
चकिता मृगीव काचिचरुनयना वक्रिताननोद्धीवा ।
व्यङ्प्तसपरुषतरस्रशरागमायनमवेक्षमाणेव ॥ २१ ॥
रेजे काप्यज्गभज्प्रखतभुजर्ताछिङ्कितुं संम्रदते-
वैका किंवापि वक्तुः चछितरदपरी चुभ्बितुं पोतेव ।
अन्या रोमाच्चिताङ्गी बहिरिव विगरुस्ौढमानान्धकारा-
प्यन्योचन्मन्दहासा विमकरुचि किरन्तीव संमोहचूर्णम् ॥२२॥
निमीखनिःश्ास्ता निमिषदरविन्दाभवदना
तिरो मीरनेत्रा तनुजरुकणारुक्ृततनुः ।
उद्च्चद्रोमाञ्चा व्यरुसदपरिस्पन्दसकर-
म्रतीका काप्यन्तःकरणरतितान्तेव तरुणी ॥ २२ ॥
अपसरापसरेति पुरः सितं जनमिव व्ुवती करकम्पितैः ।
अनुचकार रुतामनिरोचरुक्किसख्यामपरा चपलेक्षणा ॥ २४. ॥
७४ कान्यमासा ।
अयं किर भयंकरं त्रिर्ुवनासुवातंघयं
ससञं पुरुषं विषं तदिति दष्कराक्षो सुषा ।
चकर्ष कैर्टोदधेः सकरुमाग्यसारं भिया
सहामुमिति काचिदन्वरुपदेणशावेक्षणा ॥ २५ ॥
काचित्तं हृदयगमं मनसिजप्रेम्णेव संभावय
न्तयुयत्केखिमनोरथोर्सवरसोहठासा बभापते क्षणम् ।
सन्रीडेव सकौतुकेव चकितेवाह्यदिनीवोन्मदा
संभरान्तेव च कोपना व्यसनिनीवानन्दसान्दरेव च ॥ २६
परपुरूषम॒ुखं न वीक्षणीयं कुलभवयेति विचिन्तयामि भूयः ।
धटयितुमपि पक्ष्म नैव शक्रोम्यहह किमेतदिति स वक्ति कापि ॥२७
किं परयामि किमालर्पामि किमहं ध्यायामि किं चिन्तये
किं वाञ्छामि वितर्कयामि किसु कि तिष्ठामि कुर्वे चकिम्।
इत्या्ृ्तविकल्पजल्पितराता काचिक्कुचोजम्भणा-
ञुव्यन्तीमपि कञ्च विगकितां नीवीं च नविक्षत ॥ २८
दग्धो मारसखिपुररिपुणेल्यद्य मिथ्या विजाना-
म्येतं पदयन्त्यहमिति ससी काचिदूचे ब्रुवाणाम् ।
युग्ये किं तवं भमसि स तनुं तख हत्वाक्षिवहौ
केम तस्याप्यतिमदकरश्रीकमेतच्छरीरम् ॥ २९ ॥
अये नातरैः पुत्रो नयनमरुजातस्य नु कथं
मवेह्धावण्यश्रीरियमनुपमा सोऽयमथवा ।
तपःशक्त्या तेजोनिधिमपि दगुद्ासकम्
ससजी$ गभं तिरयितुमिति साह च परा ॥ ३०॥
१. लोकत्रयप्राणहरम्. २. विष्णुः. ३. क्षीरसागरात् ,
तारारशाङ्कम् । ७५
यदा सुमश्चरः शरं समखजत्तदा पार्वतीं
मनस्यकरयत्परं पुररिपुर्यदासो रिरः ।
! स्येह विरहागमव्यसनतस्तदायेकतां
तया स विषमेक्षणोऽप्यरुमतेति काप्यार्पत् ॥ २१॥
त्रेः क शक्तिरपि तख पितुर्यहीट-
गाश्चर्वस्तुकङनेष्विति चिन्तयन्ती ।
` कसराद्धमामि मनसोऽभवदेष विष्णो-
रिव्याह नु श्युतिरितीव जगाद कापि।॥ ३२॥
एवं सरेणाकरिताघ वाघ व्याखेरदषटेरुनायकख ।
तस्यापि सांक्रामिकबह.मूव सारो विकारः क्रणापहारी ॥ ३३ ॥
परा रुक्ष्मीरेषा प्रथमरसवेणीयमतनो-
रियं संपदूनामियमपि तपःसंततिफरम् ।
इयं देवी वाद्यायनमुनिमतस्येति स तत-
सतस्तासताः पदयन्किमपि परमं प्रेक्षत महः ॥ ३४ ॥
किमेतदित्याकुठितान्तरात्मा विख्ज्य नेत्रे सुहुरीक्षमाणः ।
तदन्तरे मानुषरूपमेकं ददं नारीत्यपि निधिकाय ॥ ३५ ॥
इ्यामामुन्मुखजानुसंगतभनं सख्यज्देरोहस-
जान्वध्यासितकरूपरं करतरु्यसतकगण्डस्थरम् ।
आसीनां स्कितांद्यकान्तविकसद्रक्षोरुहां वीक्ष्य तां
मायामेव मनोहराकृतिधरां मेने स भेनध्वजीम् ॥ ३६ ॥
पुनः स रम्भा करसुतोर्थरीयं तिलोत्तमा गोतमघुन्दरी वा ।
रतिर्यु बाणी गिरिजा रमेति बिचार वेत्ति स चिराय ताराम् ॥ ३७ ॥
तस्या गुरुनितम्नबिन्या कावण्यं रमणीयताम् ।
सोन्दयैमपि संपर्यन्स एवं हृदयेऽकरोत् ॥ ३८ ॥
७६ कान्यमाख ।
अहह मदह्यवण्यं मोहनमूर्तैयेतो दगङ्केऽस्याः ।
यलञेनैव विधेया रल किग्धे शखकेव ॥ ३९ ॥
नूनमारोक्य कान्तायाः कान्तिमस्यास्डिदता ।
ठजिता जातमात्रैव तत्र तत्र विरीयते ॥ ४० ॥
को नाम रामणीयकमेतस्या वणैयेत्कविरुकि ।
एकैकमपि यदङ्गं न विञुख्वत्यन्यतो दं प्राप्ताम् ॥ ४१ ॥
सष प्रथममहल्यां तिरोत्तमामपि विधिः कृताभ्यासः ।
एतां सपस्र्ज नूनं नो चेकथमङ्गसौष्टवमियस्छात् ॥ ४२ ॥
तिच्थां नो छ्जेत्यभिदधति मिथ्यैव बिबुधा-
श्वमर्यो यष्टा कचनिचयमस्या वनमगुः ।
दशं दू प्रणिष्वपि विगततृष्णैरविरतं
चकोरैरङ्गारयसननियमः सोऽपि विधृतः ॥ ४३ ॥
श्रुत्वास्य वचनं वनप्रियतया ख्याताः पिका भेव भू-
त्खीयानां कठ्कण्ठतेति करटैः संरक्षयन्ते रिद् ।
आसतामेतदचेतना अपि दिवारात्रं यदाखाबुकं
धृस्वां पात्रमहो अमन्ति जवने वीणा विरक्ता इव ॥ ४४ ॥
मृत्वा जितं मनसिजेन मम प्रियेव
यः सुन्दरीति युवनेषु ववल्ग इक्तः ।
दृषटरथवा स्ियमिमां निपपात भा-
वहौ हरस्य सुरका्यचिकीर्षयेव ॥ ४५ ॥
मनोजेऽनङ्गे तत्करसरसिजानाश्रयञ्चुचा
द्विषा जातं चापं यदपि वहुधा तष्य विरिखाः ।
अमुष्याः संप्राप्य भरुकुरिकुरिखपाङ्गरुचितां
विवल्गन्त्येते ते सकलजनसंमोहनचणाः ॥ ६ ॥
ताराद्शाङ्कम् । ७७
अस्या मुखेन चल्छुन्तरुखाच्छितेन
मुग्धसितेन समतामधिगन्तुमेव ।
पाथोरुहं परिचयं कुर्ते मिखिन्दै-
हसाभ॑कं च वदनेन मुहर्दधाति ॥ ४७ ॥
कुचावसुष्याः सरछुभ्मिकुम्भो न वेद को नाम यतः समीपे ।
नछित्रियाकल्पितमुष्टम॒द्रा तनूर्दश्रेणिखणिर्विभाति ॥ ४८ ॥
नामेव न स्यादसतः सतो न सखाददर्शनम् ।
ब्रह्मेव तत एतस्या व्रं वेद्यगोचरम् ॥ ४९ ॥
सकर्मुवनमोहनस कैठीसदनमिति वुवते यदज्गजख ।
जधनमिदमृतं मनो विमूढं न पुनरदो विनिवर्तते यतो मे ॥५०॥
तारुण्याङकरशदधये मनसिजः सीमन्तकुल्यायुखे
सवण्याम्बुमवाहयञ्करमदहो तेनारुकान्पाश्चयोः ।
कृत्वाधिक्यमितसततो विङ्कृषता वक्षोजशेखगतो
वेगेनापतता निखातसुदरं श्रोणीमरश्चेधितः ॥ ५१ ॥
अंरोरियमभून्ूनमिन्दिरापार्वती गिराम् ।
यदङ्गेष्वपि स्वेषु सोन्दयसुषमा समा ॥ ५२ ॥
अस्यां ममेव हृदयं मयि नूनमस्याः
सक्तं सितेन ठसितं चकितं कर्षः ।
उन्मीलितं कररुहैः स्फुरितं करेण
खिन्नं हृदा सुदितं हि मनोरथश्च ॥ ५३ ॥
अतः परमहो सौख्यमेहिकं किमु देदिनाम् ।
अङ्कत्रिमतमप्रेमरमणीसंगमादपि ॥ ५४ ॥
शृङ्गारो हि रसो मरन्मख्यमूर्महीप्रसूनं वय-
सारुण्यं समयो मधु्मनसिजो मित्रं सहायो मनः ।
७८ कान्यमाल ।
उत्साहो बरूमङ्गना सहृदया दूतः सहासेक्षणं
सारद्यं च गुणो रतिर्विहरणं सौख्यं तदैक्यं परम् ॥ ५५॥
सन्तु सैरविदहारसोभगसुवो वाराङ्गना निर्मर-
ब्रीडाविभ्रमवद्गुवर्गितरसाः खीयाः सुरूपा अपि ।
निर्व्याजप्रणयानुरागविकसद्रक्षोरुहाणिङ्धनै-
केकि का नु पराङ्गनेव सरसं प्रेयांसमुद्छासयेत् ॥ ५६ ॥
निन्दन्तु सुमनसो वा कुर्वन्तु कुलखहहिवां माम् ।
सहृदयया परमनया सदह वस्तव्यं क्षणं वापि ॥ ५७ ॥
योगे मोगेऽपि सक्तानां वस्तुना हृ्धतेन यत् ।
अद्टित तत्परानन्दसाभ्राज्यं सुधियो विदुः ॥ ५८ ॥
एवं विचिन्तयन्नेव सवनं तत्समापयन् ।
स दक्षिणीङृतक्षेणीवर्यः कमखानुजः { ८५९
अभूदवभृथस्रानं यत्स एव सुधारुचेः ।
सारदीक्षाभिषेकोऽमत्तारासंसक्तचेतसः ॥ ६० ॥
ताराविधू सहदयावपि मन्मथा
जञातेज्गितौ सहसितेक्षणविभ्रमेण ।
तौ नूतनामिसरणत्रपितान्तरङ्गौ
मुग्धाविव प्रभवतः स न चोपसघुम् ॥ ६१ ॥
कचन संगतयोर्विजने तयोः कुतुकिनोरपि च तपितासनोः ।
हृदयदारि वभूव परस्परं सहसितं क्षणमीक्षणवर्गितम् ॥ ६२ ॥
अन्योन्यवीक्षणपदं सुहुरीक्षमाणौ
साक्रूतमत्र किमितीव ततस्ततस्तौ ।
१. यज्ञम्.
तारा्द्ाङ्कम् । ७९
अन्योन्यमीक्षणकलखमिव शिक्षयन्तौ
ताराविधू व्यरुसतां क्षणमात्तरुजो ॥ ६३ ॥
यदा मदनमार्मणतरुरितमानबन्धादिव
त्रपा हृदयतश्युता निभृतकौतुकोजम्भणात् ।
अकम्पत करस्तदा पुरुकितः कपोर्तयो-
सनु; श्रमजखङ्किता स्िमिततारका इम्बभौ ॥ ६४ ॥
प्रसारय दयामयं मयि कटाक्षमित्याकरुकं
वदन्गुरुनितम्बिनीञुपससार चन्द्रो यदा ।
शनेगकंरसतपदं किमिदमाचरखज्गज- ।
प्रियेति बहुखो वदन्त्यपससार सा कामिनी ॥ ६५ ॥
सरयमपसरन्तीं तां परियागशङ्का-
कुरमिव पदयोर्यराम्रहीदन्तरीयम् ।
सरयुहृदपि तेन व्याहरन्तं च मा मे-
त्यमनुत निजचेतःकामनाकर्पवह्ीम् ॥ ६६ ॥
मम दयख विखसवतीत्यय चिवुकसीभ्नि चकारं करं यदा ।
त्यजति मामिति रेषवरोन तन्मुखमवक्रयदीषदिव त्रपा ॥ ६७ |
यदुपविवेश सा दकितकष्ुलिकाविगर-
न्मणिरश्नावर्यकरमीषरदपत्रपिता ।
तदुपदिदेश् कामयुददे किक कामकटां
प्रवनितारतिक्रम विखसविबोधकरीम् ॥ ६८ ॥
ताराधरघुधासारदारी सोऽयं सुधामयः ।
अभूदन्नानुरूपा हि तनुरूपविव्द्धयः ॥ ६९ ॥
१, संगट्दसखरं यथा खात्.
८० केन्यमाल् ।
दयिताकुचपक्षपातिता परमिन्दोरिति मन्महे वयम् ।
अधुनापि रथाङ्गपक्षिणौ यदयं तत्सदो विवाधते ॥ ७० ॥
अमन्दानन्दश्रीकरणसुदयनच्वाटवचसो-
सयोः किंवाप्यासीदसम्चररश्ष्मीविरसनम् ।
अनिर्वाच्यं कन्याजननयनकौ तूहूरपदं
यदाहुरघीराणामपि द्द यचापल्यजननम् ॥ ७१ ॥
किमतः परं विचित्रं यदिन्दुनिकटेऽन्धकारमुछछरुति ।
वस्गति रथाङ्गयुग्मं कुवख्यमपि मीरितं यतते ॥ ७२ ॥
नीलोत्पटे वा भ्रमरी तिरो भवेत्पाथोरुहे वापि मरारश्चावकः ।
यदेतयोर्मौटनमेकदा भवल्यदस्तु मायां मदनस मन्महे ॥ ७३ ॥
को नाम रतिसौख्यं तद्वणयेन्मतिमानपि ।
भवन्ति यत्रोह्टासाय नखदन्तक्षतान्यपि ॥ ७४ ॥
कचिद्रम्ये हर्म्ये कचिदपि नदीदूरपुलिने
कचिन्मञ्जौ कुजे कचिदुपवने मन्दपवने ।
कचिह्टीरारैठे सरसतरसाटेऽपि स तया
समं सीमन्तिन्या व्यह्रदसमश्रीरहरहः ॥ ७५ ॥
तारानुगाः काधिदमल्यैमत्यभोगिखियो भोगरतान्तरङ्गाः ।
संगत्य तामी रमते स नियं कृष्णो यथा गोकुरुसुन्दरीभिः ॥ ७६ ॥
योगमारप्रवृत्तस्य सुषम्णा नाडिकाखिव ।
ता स॒स्यामवत्तारा तस्र मोगरतासमनः ॥ ७७ ॥
तयतीनुपचरनिव यात श्वः परश्च इति वारयति स्म ।
खां पुरीं जिगसिपून्मधुरोक्त्या सोऽयमङ्गजविटखासरतास्मा ॥ ७८ ॥
ताराच्य्ाङ्कम् । +.
री सर्वानुकूटेऽपि बाहुल्येन मृगीदृशाम् ।
सापद्यकरहः परादुरासीदेकान्त्यधातुकः ॥ ७९ ॥
स्पष्टे किंचित्तदा चों कामिन्योऽपि यथापुरम्
न रोकुरमिसछ तं चिम्तासंतानयत्रिताः ॥ ८० ॥
असन्तः कं नु निन्दन्ति सन्तो निन्दन्ति कं पुनः ¦
तूलं रतन्यमित्येव काथिन्न तममूुचन् ॥ ८१ ॥
ताराबिरहितस्यासन्नन्या नानन्दहेतवः ।
तस्य रक्ष्मीवियुक्तख राज्ञः प्रकृतयो यथा ॥ ८२ ॥
कस नाम सुखाय स्यादनेकरमणीकता ।
तख राज्ञोऽपि यचित्तवैष्यमुदपादयत् ॥ ८३ ॥
' केचिचन्द्रं निनिन्दुः कतिचन वनिताः केऽपि शेपुस्तदानीं
जेपुः केऽप्यामिचारं मनुश्चतमसजन्केऽपि कृत्याः कराखः।
तरसिसेजखिनीदं सककर्मपि मुधामूतमालोक्य दिष्टं
जानन्तः केऽपि दुष्टं सह युवतिजनै्निययुः खखरोकान् ॥ ८४॥
यातासु ताञ्च वनितासु तततः कमेण
टीखखखानि चरितानि च तानि तानि ।
द्र विचिन्य विमना विरल रश्व-
ताराविखसरसिकः स सखा सरस ॥ ८५ ॥
एतत्तदेव भवनं चनमेतदेव
रोरोऽप्ययं फुलुमराशिरयं निङुञ्ञः ।
, सौधोऽप्यसौ किञ्च न भान्ति विशोचयन्ति
सर्वेऽप्यहो विरहितं प्रियया तयाय ॥ ८६ ॥
१, चन्दे,
8 चतु
८२ काव्यमाख ।
दिशि दिरि नछिनाक्षि रक्ष्यसे स्वं तदपि न मोदयसे मनो मदीयम्
प्रकटयति किमङ्गजः खमायामयि हृदयं मम मुद्यति प्रकामम् ॥८७॥
परियजनविरहादप्यसि दुःखं किमन्य-
त्रयमपि भुवनानां नूलवद्धाति यत्रे ।
किमु हदयविकारश्वाश्चुषं वापि जाढ्यं
जगदिदमखिरं वा शूल्यतामेत्यकाण्ड ॥ ८८ ॥
वपुरतिङृशमस्तु बाष्पधाराविरमधुनाक्षि तदङ्गसङ्गदीनम् ।
हृदयदयितया तया क्षणं वा नहि विरदस्तव खिद्यसे किमथंम् ॥ ८९ ॥
इदानीमप्यमरे मम विचरुतीव प्रतिपदो-
चरुचेरप्रान्ता चरणकटकोदारनिनदैः ।
मराङनाकर्षन्त्यनुपदमुदञ्चसुचतरी-
पटङ्कष्िक्रोडाविचलितकरा सा सितसमुखी ॥ ९० ॥
अद्याप्युछठसतीव सा मम पुरः पाञ्चालिकिवं सिता
दवारे कैटिनिकेतनस कटि विन्यसतैकहस्तम्बुजा ।
अन्येनाददती करेण करतः सख्याः शनैरवीरिकां
पयन्ती मम मागमेव यिरसन्रीरोसखमेक्षणा ॥ ९१ ॥
अयापि मामिव समेति विरसिनी सा
मायन्मरारमदहारिगतिर्गाक्षी ।
आच्छादयन्त्यनुपदं च विजुम्भमाणं
वक्षोजम॑श्ुकसमीकरणच्छलेन ॥ ९२ ॥
अद्यापि मविरसतीव मे पुरस्तात्तन्वङ्गी घनकुचमारसंनताङ्गी ।
वीटीं मे सकुतुकमर्षयन्दयुदारसेरासया दस्चक्तिप्रवाखपणिः । ९३ ॥
अधुनापि धुनातीव करं मम कुच्स्प्रशषम् ।
करेण कङ्कणक्राणकेतवान्मेऽतिशंसता ॥ ९४ ॥
ताराशशाङ्कम् । ८६
अयापि मामिव परिष्वजतेऽतिवेक-
कौतूहरुभुटितकङ्चकसंधिवन्धा 1
काञ्वीरुतां विगलितामपि नेक्षमाणा
मधी रसारुमिव सा मधुरस्ितास्या ॥ ९५५ ॥
अद्यापि चिकुरमासपरचरन्मह्टोमरन्दधारामिः ।
अभिषिच्चतीव सा मां कामकरोष्याससोख्यसाभाञ्ये ॥ ९६ ॥
अदाप्यग्रे मम विरुपत्तीवानिशं सा रतान्त-
श्रान्ता कान्ता हकितकबरी मारचच्चकरान्ता ।
खेदार्दरेण पविश्चदरुचा वाससौह्ठासिताज्गी
सयो दुग्धाग्बुधिसमुदिता श्रीरिव ख्णगोरी ॥ ९७ ॥
इतः परं च किं दुःखं कामुकस न यथिया ।
` ठश्चयते नयनोन्मेषे कभ्यते करवस्मिते ॥ ९८ ॥
तचिन्तयामि परिष पराङ्गनानां
सभरूविलासमरपैर्वकितेरपद्गैः ।
कंदर्पकामुकलतोत्पतितेरिवाने-
धयं ममापचिनुते स हसन्मुखी सा ॥ ९९ ॥
चिन्तयामि चिबुकाकलिताङ्किभ्रू-
भङ्गाभिरामदरवक्रितवक्त्रमक्ष्णा ।
संभाव्य मां मनसि पूणेमनोरथा सा
चित्रारपितेव यदभाव्पुरुकाचिताज्ग ॥ १०० ॥
तचिन्तयामि मयि च्चदपाङ्गमङ्ग-
मङ्गोन्रमद्धुजरिरःस्खख्दंद्युकान्तम् ।
जुम्भाविरामविकरोक्त्यवददरुजेव
कान्ते क्षणं कुरु ृपामिति सा यदाठीम् ॥ १०१॥
८४
कान्यमाख ।
तचिन्तयामि रहसि खयमन्तिक मे
मराप्तापि यन्मम करं चिद्वकामरोलम् ।
मा मेति बरल्यु निगदन्त्यूण्मकम्प-
हस्तादतन्रुटितकञ्चुकनीविवबन्धा ॥ १०२ ॥
तच्धिन्तयामि गुरुसाध्वसरोरुनेत-
मुचत्रपास्सकितिचाटनिषेधवाक्यम् ।
ईषत्पराङृतदुकरूलमनङ्कवौर्य-
विक्रीडितं किमपि भोगिकुरेकमभाग्यम् ॥ १०३॥
तचिन्तयामि सदनं मम सा समाया-
न्स्ेकाकिनी क चलसीत्यनुयुञ्ञता यत् ।
ठीखद्यकेन रदु पयति स तारा
कान्तस्य संनिधिमितीव सयुक्ति मीरः ॥ १०४ ॥
तच्चिन्तयामि सततं मयि चूुकाम-
चश्चत्करे पुरुकषर्मजराचिताङ्गी ।
यत्खाम्बरं विगख्दप्यनवेक्षमाणा
मञ्चे न्यषीददचिरं विनिमीछिताक्षी ॥ १०५ ॥
तचिन्तयामि निजपाणिनखायकान्ति-
संछादिते जघनघाश्जि हतान्तरीये |
सामंडुकापनयनाय पुनश्चसम-
हस्तं विलोक्य हसितं दरमीकिताक्ष्या ॥ १०६ ॥
तच्धिन्तयामि सततं चरितं मनसि-
सायुज्यसंपदयनं वचसाममूमिम् ।
यत्तत््वमक्षिपरिषीतमनोजसारो
वेत्येक एव वनितायितवाममूर्तिः ॥ १०७ ॥
ताराशराङ्कम् । ८५
तचिन्तयामि मयि केलिकरतापराधे
व्य्थशयेऽपि कपटेन निमीकिताक्षे ।
$षद्विय शनकेरधरं ममा
संददयं यन्निवव्रेते विकसन्मुखी सा ॥ १०८ ॥
तचिन्तयामि सततं शयिता समीषे-
ऽप्याकाङ्कितार्थसफलीकरणासमर्था ।
अर्धोनििषन्नयनमाननमादरान्मे
पदयन्त्यभादिवशितेव यदङ्गजेन ॥ १०९ ॥
तच्चिन्तयामि मनसि सितदीपश्चोमा
सोभायमानधनपुष्पकपोरुरङ्कम् ।
उचिक्रविभ्मयुदश्चितकण्ठनाद्-
मुद्छसकं किमपि कणैमणीप्रवृत्तम् (?) ॥ १०७ ॥
तचिन्तयामि गतमोहमदुःखगन्ध-
मन्त्गतश्वसितमुञ्ज्षितनादरूपम् ।
तसूर्मेव निमिषन्नयनच्छदार्ै- १
ठीनाछिकं किमपि कामिकुलेकसोख्यम् ॥ १११ ॥
तच्धिन्तयामि सुरतान्तनितान्ततान्त-
मास्यान्तरे विनिहितं मम कान्तकान्तम् ।
यद्धिर्श्रतसितमपि स्फुटताङ्गभे-
ताम्बूरमङ रितहासमिवाननान्नम् ॥ ११२ ॥
तचिन्तयामि निजमदसमागमोक्ति-
माकर्ण्य पान्थसुखतः परषां मरगाक्षी ।
निःश्वख दीर्घमसुमास्तसुचरन्तं ।
संरन्धतीव हदये विदधे करं सा ॥ ११३ ॥
८६ ' केव्यमाख ।
तचिन्तयामि हृदि स्समिवोभरशल्य
तेन द्विजन्महतकेन विनीयमाना ।
मामश्चुकोरकितपक्ष्मरशा निरीक्ष्य
ल्यो्षि व्यकल्पयत यज्ख्दश्रियं सा ॥ ११४ ॥
इति सारं सारं बहुविधमुदश्चजरुकणां
दृशं वारं वारं दिशि दिचि विद्रण्वन्विकिरषीः ।
सुहुध्यीयं ध्यायं पुर हव चरन्तीं तत इतः
पुनभ्रीमं भामं व्यर्सदसमोन्माद् इव सः ॥ ११५ ॥
तारापि नाकं प्रययौ क्थविदेशान्तरावासगदातुरेव ।
छथस्तनी क्षामकपोख्मागा पाण्डुयुतिश्चन्द्रवियोगखिन्ना ॥ ११६ ॥
तां वेपमानां परिशुष्कवक्रं खिघत्तनुं निःश्वसतीं निकामम् ¦
मार्मश्चमेणाकुछितां विदित्वा दस्रौ गुरुः पद्यतसिय्युवाच ॥ ११७॥
नाडीषु विस्फुरति घर्मै तनौ च वायु-
शिह्वं शरीरजगदोऽयमवाच्यरीतिः ।
लैरस्यितेरुपशमोऽस्य मवेदितीव
व्याोक्य तां जगदतुर्मिषजो सुराणाम् ॥ ११८ ॥
दरति द्विधा न हृदयं -मवत्यहो ज्वरुति स्फुटं न वपुरेति भस्मताम् ।
भअमतीव इग्विगरूतीव चेतना जगदच शून्यमिति सार्पन्मुहुः ११९
क्षणमिव पुरः सितं तं समीक्ष्यमाणापि सन्दरमन्दाक्षा ।
व्यनमयदीषद्वदनं सनवसनं सा समीचकारेव ॥ १२० ॥
कदा नु दयिताननं तदवरोकये ससितं
कदा परिरमे च तं तरुरितकश्चटी संभ्रमात् ।
१, बृहस्पतिना. २. दे दसौ अधिनीकुमारौ, युवां पद्यतम्ः इति गुरुर-
वाचेद्यर्थः.
ताराराशाङ्म् । ८७
कदा तदुरसि खपिम्यहमनङ्गटीखट्से-
त्युदश्चितमनोरथा न विदधे निमेषं च सा ॥ १२१॥
नवकिसख्यतस्पे वक्रिताङ्ग शयाना
निशृतङृशङरीरा दुर्निरीक्ष्यातिषाण्डः ।
नवविकसितसंध्यारञ्ञिताङ्गी द्वितीया
शिरिरकर्कटेव प्रेक्षणीया वभूव ।॥ १२२ ॥
वामाज्गविस्फुरणमप्यनुभूतपूव
सोमाग्यसूचकममंस्त मरुद्रदं सा ।
दूत्यं जगस्सकरमित्यवगच्छतां किं
विश्चासपात्रमसमन्यसनाकुखानाम् ॥ १२३ ॥
क्षणं सत्रीडेव क्षणमिव सकोतूहूरुमरा
क्षणं चिन्ताकरान्ता क्षणमिव च केरिप्रकुपिता ।
क्षणं सामन्देव दियमपि च संत्यज्य सदन-
उ्वराटोपभ्रान्ता गदितुमसमं प्रारभत सा ॥ १२४ ॥
परिचरता खयमारीजनेन रिरिरोपचारेषु ।
प्रोक्तो हिभकरशब्दो मूच्छ तामगोधयच्छश्वत् ॥ १२५॥
सा सरण्वरसंतापसंन्तासूनम्मुचत् ।
तेऽपि ताद्क्शरीरस्ाखभातचां पुनराश्रयन् ॥ १२६ ॥
श्रवारूतेस्ये दशफरीमिव खटे परिस्छुरन्तीं प्रसवेषुणोख्वणम् ।
अङ्गारभङ्गेष्विव रोपितां रहः समेत्य तां प्राणसमावदत्सखी ॥ १२७॥
तवेयानिति संतापं के नु निरणेतुमीशते 1
श्वटन्ति सकलाङ्गानि यस्य निर्वर्णनेऽपि नः ॥ १२८ ॥
+ -१-4 काव्यमाख ।
यतेत नित्यं सुमतिः सुखाप्तयै दैवं हि साह्यं कुरूते क्रियावताम् ।
अचेष्टमानस कथं खयं मुखे पतेयुरन्धःकवयः शुभेक्षणे ॥ १२९॥
तदुर्यैय त्वं जगदेकमोहनं मनोभवं त्वं नमताममीष्टदम् ।
खकीयतापं पभवत्यपोहितु स एव पूषेव कृपाग्बुब्ष्टिमिः ॥ १३० ॥
इतीदं वचनं सख्याः संमान्य विरहातुरा ।
शनैः प्रातिषठतोचानं रहः पूजयितुं सरम् ॥ १३१ ॥
यान्ती कथंचिदुयानं सह सख्या तया शनैः ।
पदे पदे. बिसुद्यन्ती विविधं विरुलप सा ॥ १३२ ॥
युखायागन्तुमीहन्ते सर्वे सुङृतिनो दिवम् ।
हा हन्त मम पापाया दुःखाया्य दिवि सिति: ॥ १३३ ॥
मन्दमन्दमनुयासि मां सखे गन्धवाह शुभसूचनाङृते ।
मन्दभाग्यकरिरोमणेरहो कंधरां समुपयान्ति मेऽसवः ॥ १३४ ॥
कोकिरु काकठिकां त्वं मा कुर यावत्समेति नो कान्तः |
दयिते समागते मे कल्ये; कोखाहङं सह खीयैः ॥ १३५ ॥
भकिनि नाद्धियसे मम याचनां करुखैर्विकलां मम चेतनाम् ¦
कर्यसे हि समेतु स मे प्रियो निगकितां करये नलिनोदरे ॥१३६॥
रथाङ्धिं पत्या समममतो नरम्त्युदश्चयस्यच मन्यां मम ।
समागते मे दयितेऽपहास्यतासुपेषि सोचन्यनवेक्षितप्रिया ॥ १३७ ॥
केः के इति राजहंसि बरवीषि किं स्वं न वेत्सि मम कान्तम् ।
योऽमूदुत्ेनेयनाज्जगदेकानन्दकः श्रीमान् ॥ १३८ ॥
मनोमयर्त्वं मनसो हरेरभूर्मनोजमित्रं जगतां मनोहरः ।
मनोगतं किंनु न वेत्सि कान्तं मे ममेव दौमीग्यमहो महत्तरम् ॥१२९॥
१, ओदनमरासा
ताराशश्ाङ्कम् । ८९
इत्यायनुपदं शोचन्त्यनङ्कशरपी डिता ।
शनैरगमदयानमवलम्ब्य सलीकरम् ॥ १४० ॥
चन्द्रोऽपि युद्यन्विवशः सरार्तो विचिन्त्य नानाविधमाकुखमा ।
न जीवितुं ्क्यमपि क्षणं वा प्रियां विना तामिति निश्िकाय ॥१४१॥.
तां पश्यामि द्रस्ितां ससितं जल्पामि साचीक्षणं
पद्वयन््याधिवुकं स्प्रशंश्चरुकरश्चम्बामि बिम्बाधरम्
आजिङ्गाम्यतिकौतुकेन कठिनापीनसनीं गाटमि-
त्युयत्केणिमनोरथः स शनकैः प्रातिष्ठेन्द्रं पुरम् ॥ १४२ ॥
प्रसखितस्य शुभं तस प्ररारास स्फुरन्मुजः ।
अनुगोऽभून्मरुत्योतो मानसं च पुरःसरम् ॥ १४३ ॥
उत्साहे सति किं शक्त्या कामे सुद्टदि किं भरैः ।
किं रथेन च संकट्पहये सति मनोरथे ॥ १४४ ॥
युरःस्ितां भावनया पुनः पुनसिरोभवन्तीं हदयस चापरात् ।
अदीतुकामो हरिणीमिवाधिकष्खुतप्रयाणामगमनिञ्चाविरटः ॥ १४५ ॥
प्रसीद परिहासस्य नैष कारः शुचिसिते ।
परमाव प्रपन्नं मां पादीत्यनुरुखाप सः ॥ १४६ ॥
सुहुरविसुलन्युहुरस्थितो जन्युदुर्विंशोचन्विहसन्धुहुरुपन् |
उन्मत्तरूपोऽपि स दैवयोगतो वनं तदागायियया तया सितम् ॥ १४७॥
वसन्तरक्ष्मीनटनैकरज्ग विगरज्य बाष्पं बहुशो वनं तत् ।
वियोगिनां प्राणहरं प्रपर्यन्विपिसिये' सोऽयमचिन्तयच् ॥ १४८
नूनमन्र मनःकान्ता वसेन्मम विलासिनी ।
नान्तरङ्ग हि निव्यौजं रुचिरेऽपि प्रवर्तते ॥ १४९. ॥
विरहिणां यमरकिंकरग्जितप्रतिममप्यघुना मघुरायते ।
पिकञिशोरिह कूजितमूजितं कुसुमिताय्ररसारुविखसिनः ॥ १५० ॥
९० कन्यमाख 1
उद्यति रोमाश्चमुलासयति मानसम् ।
उनमूखयति संतापमनिरोऽग्बुजसोरभः ॥ १५१ ॥
विज्य कुसुमानीह विद्रवन्तो मधुव्रताः ।
परदर्चयन्ति मे मागीमिवेते मधुरखराः ॥ १५२ ॥
इदं विकचपङ्कजं सर इमेऽपि मन्दानिखो-
छसदकुषुमखरूसश्रमरपड्कयः खटटेमाः ।
हयं पुलिनविभ्रमोन्मदमरारुवामालिरि-
त्ययं सहसितेक्षणस्तत इतोऽविदाचद्रनम् ॥ १५३ ॥
प्रविशयंस्तत्र शुश्राव तारायाः करणां गिरम् ।
मनीषितफ़रवाध्ये प्रार्थयन्या मनोमवम् ॥ १५४ ॥
सांसारिकपरानन्दकन्दं कंदषमेव तम् ।
वन्दामहे किमपैरदषटसुखसाधकेः ॥ १५५ ॥
आसीदधे पौरुषं चान्तकारे; रोरेः सयो मीरुतेवाविरासीत् ।
मायावेषाचख तस्यात्मयोनेर्माहास््थं ते को नु चिज्ञातुमीे ॥ १५६॥
रोकातीतं वस्तु किं वा चकास्तीत्यामाषन्ते शाखविज्ञा महान्तः ।
जाने तस्याप्यज्गजातं प्रसं स्वां मायायोगासपौरूषं नाम तख ॥ १५७॥
एकं द्विषा कलयितुं सकः समर्थ
द्वावेकमारचयितुं खदते न कोऽपि |
त्वामर्चयामि तदहं सुचिरं वयैव
संतापितौ धरय -नौं भगवन्मनोज ॥ १५८ ॥
श्रुत्वा स मधुरां तस्या वाचं वाचामगोचरम् ।
आनन्दमन्वमून्र्टं धियं प्राप्येव मूमिपः ॥ १५९ ॥
विधिरमणीपाणिरणन्मणिवीणायुणकल्कणोदारः । ।
मसदवनीरमणवनीचरदख्नीमदहरः खरः कस्याः ॥ १६० ॥
ताराशराङ्कम् 1 ९१
एवमानन्दताग्राज्यनिवसो बहुशः शरी ।
विचिन्त्यत्रैव तारेति निधिकाय चिराय सः ॥ १६१ ॥
आक्णैयन्कर्णैसुखानि तखा वाक्यानि चैतन्यविकासकानि ।
ईचिक्षिषासंभमखोरदृषटिमेदवन्करीव व्रततीजगाम ॥ १६२ ॥
स तत्र चैकत्र सुरटमख प्रगृह्य वामेन करेण शाखाम् ।
कोषीभवद्पङ्कजयुन्दरेण परेण पुष्पाण्यवचिन्वतीं ताम् ॥ १६३ ॥
वामेतरांसस्वकितोत्तरीयासुत्कधरामूर्ध्व विरोरृष्टिम् ।
कर्णीबरम्बिपतवाग्ररम्बिरोरम्बशङ्काकरङुन्तखलिम् ॥ १६४ ॥
संकोचिताङ्ग चख्नेत्रतारमाकुञ्चितभ्रूकुरिकम्परहसतम् ।
कचिक्क चिद्भङ्गनिपातमीत्या रनः प्रसूने करमादधानाम् ॥ १६५ ॥
; अरं प्रसूनावचयेन भद्रे मनोभवाचोवसरोऽयमायान् ।
करण्डपाण्येति विबोध्यमानामाल्या यहुः श्रान्तसमस्तगात्रीम् ॥१६६॥ ,
नमो नमस्ते भगवन्परसीद प्रपन्नकल्पद्ुम मन्मथेति ।
महुर्ैदन्तीं मदनाभितापविशचोषिताङ्गीं खरमात्रमोध्याम् ॥ १६७ ॥
अशोचनीयां पियदशनां च वातेन पत्रावलिशोषणेन ।
सृष्टा खता माधविकेति शङ्कां प्राणपियमिक्षत रीतरोचिः ॥ १६८॥
हृष्टः समेत्य पश्वाकुचतटचरुदेकपाणिरेष दनः ।
अवडुतरधरितकुसुम कबरीभरमग्रहीच्साः ॥ १६९ ॥
आङ्ृप्यमाणेव रतातिमीस्निं्त्य तं चन्द्रमसं निरीक्ष ।
ईेषत्रपायक्रितगात्रयष्टिः सन्धा क्षणं सा प्रतिमेष रेजे 1 १७० ॥
आरिज्गय निश्चस्करामगर्ससूना-
मादाय सोऽपि तरखङ्कखिपष्ठवान्तः ।
(५
१. ईक्षिठुमिच्छा,
९२ कृव्यमास ।
आरोप्य चाङ्कमुवि संकुचिताङ्गयष्टि-
माचुम्बति स वदनं कुचरोर्पाणिः ॥ १७१
अनन्दसाम्राज्यनिमसयेतसेोर्यथापुरं पोषमवापतुश्तन् ।
क्षणात्तयोर्मव्यमिव व्यभाज्ञगत्समसतमासीन्मतिरीदरी तदा ॥ १७२ ॥
योगानन्दमखण्डं किमिति त्रुवते महाकवयः ।
नूनं शाखभ्यसना्रासीद्धोगेषघु तेषां धी; ॥ १७३ ॥
अनशननियमेन श्रोतचिन्ताकुखना-
मजनि मुनिजनानां नूनसुन्माद एव ।
परममिति हि किंवा सादरं संगिरन्ते
सद्द यजनसङ्गानन्दसाम्राज्यतोऽपि ॥ १७४ ॥
विनाशो दुःखानां विरतिरपि मोहस्य महतः
सुखस्मापि स्कर्तिनं मवति किमत्रैव सततम् ।
विरोषः को मोक्षि श्युतिरपि च मोगैकफर्दाः
क्रियाः प्रोचे कण्ठादुपरि परमं ब्रह्म तदिति ॥१७५॥
तयोधिन्तयतोरेवमानन्दाग्बुधिमञ्नयो; ।
प्रययौ सा सखी भोग्यपदार्थादानकैतवात् ॥ १७६ ॥
ततः कृताथः स तया समं शशी निषेवमाणो मरूतं ततस्ततः ।
संपरथितः खं निख्यं जगाद तां विखासमभूमी रुचिराः प्रददौयन् १७७
सरसि यदिहारामे रामे सुमान्यवचिन्वती
हरति मरति क्षौमं वासः समीक्ष्य मम सितम् ।
अययुपसरेदित्याघ्रूत्य इतं जघनखलीं
त्वभपिदधती सूनं दलं समस्मवाकिरः ॥ १७८ ॥
"------_`-~~ ~~
१. अपिदधती आच्छदयन्ती.
ताराशचाङ्कम् । ९३
सरसि विहरतो; पुरावयोः किं सरसि घनस्तनि यत्वसीर््ययात्र ]
नठिनयुकुरुसंमह्दृत्ते मयि जखपूर्णसुखेन सएूदका्षीौः ॥ १७९ ॥
स्मरसि च कपोतपोतखरमनुकल्येति वदति मयि यदिह ।
रपिता ससितमवद्ः कुपितेव न पौरुषं तवाहमिति ॥ १८० ॥
सरसि किमवचिन्वती सुमानि जमरक एषं विनजुम्भते हृदीति ।
वदति मयि विधुन्वती दुकूलं सरयमगाः किर चम्पको यदत्र ॥१८१॥
सरस्यपि चलेक्षणे प्रतिशतं तवाम्भोरुदा-
द्रमाभिव परिच्युतं सरसि वीक्षमाणे मयि ।
शशं किङ विदशङ्किताद्भुतसुपेत्य दष्टा सर
लषपाविवशिता सनैरपससार यत्त्वं पुनः ॥ १८२ ॥
सरसखम्मोजाक्षि तमपि सुमनःकन्दुकहता
मया मध्ये वक्षोरुहमखिर्गात्रोद्रतजस (
विभ्रद्यन्तीवेषन्सुकुलितदगारम्बति मयि
प्रबुद्धा मद्धस्तं रष इव यदाधूनयदिह ॥ १८३ ॥
स्मरसि किख चाट्वाक्यं मयि खपयति तपा्कुख त्वमिह ।
यत्केलिशारिकयि व्यतरस्तष्ेव शिंखरिबीजानि ॥ १८४ ॥
सरसखप्यक्षकेरो मां विजित्यापि यथापणम् ।
अवाम पौरुषं नार्मभूयदिह कामिनि ॥ १८५ ॥
इति प्रदशेयंसतांसान्विखसविषयानििधुः ।
दानैः शनैस्तया साकमगारमगमनिजम् ॥ १८६ ॥
वक्षोज मेचकामादिव जनितकिणौ रिङ्गणेरङ्करीना-
मीषण्डू कपोखविव मुषितकरौ उम्बरशचुम्बनानाम् ।
१, दाडिमबीजानि.
९9 काव्यमाख
चित्रेनीभी चपेटेरिव निमृतसुदं मध्ययष्टिं च किंचि-
त्पुष्टां चक्रे प्रियायाः कतिपयदिवकषैरेव मित्रं सरस ॥१८५
तस्यां कदाचिचिकयसख्ितायां सुस्थः सुद्धि: सहितः सितांशुः 1
दूतं गिरीश्चस गिरोपयातमुवाच मन्दसितरान्छितासयः ॥ १८८ ॥
रूपानुरूपगुणविभ्रमरोभनीया-
मेतां कथं कथमपि प्रयतो विधाता ।
निमीय हन्त निगमाध्ययनारसस
हस्ते चकार सुररोकपुरोहितस्य ॥ १८९ ॥
संमिखुघुमपल्वच्छदपवित्रदभीङ्कर-
अ्रमाकुकितचेतनः क सुमनःपुरोधा गुरुः ।
पटीरहिमवाटकासरगमदस्रगुह्ठासिनी
कर चेयमसमाद्युगागमछृतन्रता कामिनी ॥ १९० ॥
अभिन्ञानामायो निरुपममहाः प्रोडिमनिधि-
मैहैशव्यावासः सरसदृदयः प्रीतिजननः ।
तथापि श्रौतार्थन्यसननिरतो मे पतिरिति
धरुवं सोचन्त्येषा समजनि करशाङ्गी सुवदना ॥१९.१॥
दीपिकेवाकुख्टशो दरिद्रसख मणीव च ।
परं परोपभोगाय वैदिकस्य विलासिनी ॥ १९२ ॥
तदेतया विखसिन्या तस्य किं मु पुरोधसः ।
भजेति चेटिकां ब्रूहि कामकण्ट्रतिशान्तये ॥ १९३ ॥
भ्रातुः परिग्रहपरिग्रहणप्रवृत्तो-
ऽप्यासां गुरूः स पिरहार्तिविमूढचेताः ।
कि दारुकावनवधूं गिरिशोऽप्यहल्या-
मिन्द्रो नहि सरति गोपसतीस्पेनद्रः ॥ १९४ ॥
तारा्चश्चाङ्गम 1 ९.५५
अस्त्वेतदखिठं सेकः खदोषं तैव परयति }
वदेन्द्रोपेन्द्रसदितं भवभक्तिं गुरुम् ॥ १९५ ॥
समानहदयामिमां ध्रितवतः खयं संगतां
फिमत्र मम दुष्कृतं कथमियं विस्या चमे ।
अयुंक्तममिमाषसे यदि तवाच कण्डूः परा
दरुतं पञ्ुपते स मे ्चरुतेजसं मामिति ॥ १९६ ॥
ततस्तसिन्गते दूते समीकाय पिनाकरिनम् ।
आहयन्तममिप्रागाच्छुक्रकिष्येदेतः शशी ॥ १९७ ॥
आसीदेवासुराणामथ युगविगमादिव्यसंभेदशङ्का-
कारि ऋूराखरशखपरभवहुतवहज्वाख्जालेच्वणं तत् ।
घोरं तारामयाख्यं रणसरदधिपरिक्षोभसंमूतवीची-
धघोषत्रस्यदिगन्त्ठिरदवरशिरश्ाछितक्षोणिचक्रम् ॥ १९८ ॥
खखासखराभ्यां शदरसोमौ समेतौ दृष्टा धाता तौ जगनराशचश््धी ।
आविभूयावार्य युद्धं मृदूक्त्या जीवाय द्वाम्दापयामास ताराम् ॥१९९॥
पराहितं गर्भमये त्यजेत्यथो तारा धवेनामिहिताभ्यसूत सा ।
रिदं तमालोक्य मनोहरं गुरुः शशी ममेति व्यवज{इतुसदा ॥२००॥
केष वार इति सा बहुभिश्च प्रष्ठ
मौनं यदा न विजहौ स रिश्ु्तदाते ।
कुद्धो जगाद जननीमयिं दुरविदश्ध
घोरं शपामि यदि नो वदसीति सीघ्रम् ॥ २०१ ॥
शिशोवाक्यं तदाकर्ण्य सरवे सुमनसस्तदा ।
निसिताः समपद्यन्त साक्षाद्विष्णं स त विदुः ॥ २०२ ॥
९६. कान्यमाख |
तारा तदनु विधात्रा विजने कसैष वार इति प्रष्टा ।
चन्द्रसेति शनैः सा मन्दाक्षमरानमन्युखी न्यगदत् ॥ २०३ ॥
चिञ्यरेष महाबुद्धिबुध इत्यभिषीयताम् ।
इति जल्पन्विर्चिसतं विततार सितांशवे ॥ २०४ ॥
रुब्ध्या सुतं तितांड्ुः सतीं च वाचस्पतिसतदा हृष्टः ।
खं ग्रदमगमन्सर्वे सुराघुरास्तत्कथां प्रशंसन्तः ॥ २०५ ॥
श्रङृष्णराजकरुणेकनिकेतनेन
कृष्णेन भागतव इत्यभिशब्दितसखय ।
नारायणस्य तनयेन समीरितेयं
ताराुधाकरकथा विदुषां मुदेऽस्तु ॥ २०६ ॥
इति भागवतनारायणसूुश्रीकृष्णकविप्रणीतं ताराश्श्चाङ्क काव्यं समाष्ठम् ।
रामचन्द्रकविकृ्तं
रसिकरञ्जनम्।
सटीकम् ।
सयुभारम्भेऽदम्भे महितमतिडिम्भेङ्गितश्तं
मणित्ञम्भे रम्भेक्षणसकुचकुम्मे परिणतम् ।
अनालम्ब रुम्बे पथि पद्विरम्बेऽमितसुखं
तमारम्बे सम्बेरमवदनमम्बेक्षितमुखम् ॥ १ ॥
सयभेति 1 छभानां कर्मणामदम्मे दम्भरहित आरम्भे महितं पूजितम् ।
१. वैराग्यशशङ्गारारथद्यसमानं सदीकमेतत्काव्यमयोभ्यानगरे लक्ष्मणमट्सुतो
रामचन्द्रकविः १५२४ पिते खिस्तसंवत्सरे प्रणिनायेति मन्थसमाश्चितो ज्ञायते.
एतःपुस्तकं चास्माभिः १७०३ भितविकमसंवत्सरे हलिखितमधिगतम्. एतत्कवि
श्रणी्तं रोनावरीद्चतकमप्युपलमभ्यते.
रसिकरज्ञनम् । ९.७
डिम्मान्बाखानतिक्रान्तम् इद्गितानां चेष्टानां शतं यस्य तम् । रम्भाया
इक्षणेन सङुचङुम्भे मणिस्तम्भे परिणतं तिर्यक्प्रहारासक्तम् । अन्यगजकु-
स्भभ्रमेण । अनाटम्बे दी पथि पदानां विटम्बेन लम्बोदरतयामितमपरि-
मितं सुखं यस्य । अम्बया पार्वत्या ईक्षितं सुखं यस्य । एवेविधं स्तम्बेरमव-
दनमारुम्बे आश्रये ॥
विरिष्टश्रीभावाख्यनयनमुद्रा विवरणे
सुखं यस्या यसा्विटसति मिरुकछुञ्चिकमिव ।
स तस्याः खारस्याकलितचरणे कान्यकरणे
कवीनां प्रावीण्यं कुवख्यवतंसोऽवतु गिरः ॥ २ ॥
विशिष्टेति । तस्या गिरः ऊुवरूयकर्णाभरणं कवीनां कान्वकरणे प्रावीण्य-
मवतु 1 कद्यो काव्यकरणे । खारस्येनानायासेनाकिताः स्फुरिताश्चरणा
यत्र । यस्माद्वर्तसात् यस्या गिरो मुखं विर्चिष्टठा या श्रीः जोभा मातचावि-
लासाश्च तदाल्यरूपं यन्नयनं तख या सुद्धा तद्विवरण तदुद्धाटने भिलन्ती
कुञ्चिका यत्र तदिव विरसति ॥
एकश्ोकङृतौ पुरः स्फुरितया सत्तस्वमोश्चा सर्म
साधूनां सदसि स्फुरां विटकथां को वाच्यद्स्या नयेत् ।
इत्याकर्ण्यं जनश्रुति वितनुते श्रीरामचन्द्रः कविः
शोकानां सह पञ्चविंशति शतं श्रज्गासेराग्ययोः ॥ २ ॥
एकेति । स्पष्टोऽथः ॥
अपापघनसंबरतेरविद्दसिता्यु्म-
स्समस्तनरसाद्रमरदणतः कृतार्थप्रिया ।
रतिर्मनसि जायते यदि. कदापि शौर्याश्रया
तदैव सकर जनुः सफर्मेवमाहात्ममूः ॥ ४ ॥
अपेति । [ वैराग्ये-- ] यदि कदापि शौर्याश्रया शौरिः कृष्ण आश्रयो
यसाः सा रतिः प्रीतिर्मनसि जायते तदैव सकलं जनुर्जन्म सकफरुगिियात्न-
५ चतुर
९८ कान्यमाख् ।
भूरहा आह । कीरस्ची रतिः । अपापधनरसंवरतेरविनशदसिता पापनिबिडसं-
वरणव्यतिरेकान्न विच्चन्ती अस्मिता अहंकारो यस्यां सा ।} पुनः । अलन्त-
सन्नमन्तः समस्ता ये नरा अम्बरीषादयस्तेषां यत्साद्रं म्रहणं ततः कताथ
ये शुकादयसतेषामपि प्रिया ॥
[ श््गरे-- ] यदि रौयैमाश्नरयो यस्या ए्वविधा रतिः कामवभूर्मनसि
जायते मनसिज इवाचरति तदैव सकलं जन्म सफरूमिलयास्मभूः काम आह।
कीरदी रतिः ! अपगतापवनानामवयवानां या संदृतिराच्छादनं ततोऽवि- “
कदमब्यक्तं सितं यस्याः सा । पुनः । अलयन्तसुन्नमन्तावु्पतनादिना समौ
यौ सनौ तयो रसेनावेरोनादरेण यद्भदणं ततः कृतार्थः भियो यस्याः सा प
अकलियुगमखर्वमत्र हवं उ्यचरदतापधनो यतः कुटुम्बी ।
मम रुचिरिह रक्ष्मणाग्रजेन प्रमवति शर्मदशाखमर्दनेन ॥ ५ ॥
अकलीति । [ वै०--] अत्र॒ संसारे अकलिदुगं कलिभ्यतिरिक्तं ˆ
जैतादियुगं महत् हदं हदयगमं भवति । यतो युगात् कृटुम्बी संसारी न ।
तापघनः सन्. व्यचरत् । अत एव इह त्रेतायां रक्ष्मणाग्रज्ेन रामेण मम
खचिः प्रभवति शस सुखं च द्ास्यमर्द॑नेन प्रभवति ॥
[ ०--- ] जखर्व पीनं, हयं हदयोद्ध्व, युगं युग्मं, अकि दृष्टम् ।
यतो यत्र अपगतापघनः अनङ्गः कुटुम्बी रदा सहितः सन् व्यचरन् । मम
इह युग्मे रतिः प्रीतिः प्रभवति । अम्रजेनाभ्रे जातेन, क्षमणा चिद्धिन, कुचा-
अ्रस्यामिकया नखक्षतेन वा । जथ च अस्य मदनेन शर्मदशा च प्रभवति ॥ .
जातु सुदर्दीनपाणिः श्रवणदेः किं न वाञ्छितं यच्छेत् ।
दास्यति चिरानुव्रत्या रमणीयं किमपि कामितं वस्तु ॥ ६ ॥
जािति । [ वे ०-- ] सुदरीनं चक्रं पाणो यख स विष्णुः श्रवणादेः
श्रवेणममनादितः किं वाञ्छितं न यच्छेत् । अपि तु सर्वमपि । चिरानुन्रच्या
किमपि रमणीयं किमप्यनिर्वाच्यं मोक्षलक्षणं वस्तु कि न दास्यति ॥
[ ०-- ] सुष् दशनं ययोः एवंविधो पाणी यस्थाः सा श्रवेणादिना
चाञ्छितं क्रि न यच्छेत् । इयं रमणी दास्याः अतिचिरमनुच्रत्त्या किमप्य-
निबौच्यं संभोगादि कामितं वस्तु यच्छेदेव । पूर्वत्र संबन्धः ॥
रसिकरञ्जनम् । ९९
घनसनभरालता जजति गौरवन्ध्येह ते
विधेहि करिपाश्वयोनेखमुखेन कण्डूयनम् ।
इतः सुखपरम्परा मिरुति संप्रति श्रेयसा
[क ^ भवति धि
सदा न खट संगतिभेवति ग्भसंभूतये ॥ ७ ॥
घनेति । | वै०-- ] धनस्तनभरेण अर्सखा अवन्ध्या प्रसूता इह ते
मौ्ैजति । त्वं नखसुखेन कटिपाश्वयोः कण्डूयनं विपे । संभ्रतीदानीनेव
ञ्रेयसा पुण्येन इतः सुखपरम्परा भिरूति 1 अस्याः सदा संगतिः गर्म॑संभू-
तये जन्मने न भवति ॥
[ॐ०-- ] इयं गौरवन्ध्या घनस्तनभरालसा बजति । ईहते वाञ्छति ।
अतः कटिपाश्वयोर्नखसुखेन कण्डूयनं विधेहि । इतो वन्ध्यायाः सङ्गेन संग्रति
श्रेयसा सुखपरस्परा मिति । अस्याः सदा संगतिरपि गभभसं भूतये न भवति ॥
कद ठीकरमसमानां कर्यति यो रूपङ्कप्तिमतिरुविरास् ।
सोपायादुढयोगं गमितोरसिकोपकरणविषयतया ॥ ८ ॥
कदेति । [ वै०-- ] यः पुरषः रूपाणां नानाविधानां ङ्कुसि कव्पनास्
अल्यन्तं॑ रुचिरां मनोहरां करष्वितारीकरभसाहकारां कलयति जानाति ।
स इदानीमपगतेन्द्रियविषयत्वेनारसिको चटयोग योगाभ्यासं गमितो गुरुणा
अपायात् अपगतः ॥
[ ० ] या कदलीकरभयोः समानां ऊर्वोस्पकुि कर्यति । सा उया-
-मात् कोपकरणविषयस्येन उरसि ददयोगं गमिता ॥
नर्मदामनु तपस्यश्चान्तहृदधुष्टधीरसिकतामये कचित् ।
संखताविह परात्मयोगक्रक्कि तदन्यरदपि कर्म ॒सर्मणे॥ ९॥
नर्मेति । [ वे ०-- ] हे शष्ट धीर, नर्भदानदीमनु कचित् सिकतामये
सैकते शान्तहत् भूत्वा तपस्य तपः कुर् । इह संसृतौ परामयोगक्रत् ततोऽपि
किमन्यत् कर्म शर्मणेऽस्ति ॥
[ ०-- ] अदं तपसि माघे जान्तहत् स्ीतासदिष्णुतया न्म दद्ा-
तीति नमेदा ताम् अनुगस्य इष्टीः सनू कचिदेकान्ते रसिकतां रसिकत्वम्.
१०० काव्यमाङ ।
अये प्रामोमि } इह संसारे परया अन्यया आत्मनो योगं संबन्धं करोति यत्
कर्म तत् किं एतव्यतिरिक्तं अस्ति यच्छर्मणे मवतीति ॥
योगमितो मधुरतया पोयोभाग्ये व्यनक्ति विषयेषु ।
धन्यः स एव मान्यः संसारे ऽसिन्नसाधुताभिज्ञः ॥ १० ॥
योगमिति । [ वै०---] यः मधुरतया मनोहरस्वेन अगं पर्वतं इतः प्राः
सन् विषयेषु खगादिषु पौरोभाग्यं दोषैकदक्त्वं व्यनक्ति प्रकटयति । मधु-.
रत्वेन योगाभ्यासं इतः प्रषः इति वा । स एव धन्यः संसारेऽस्मिन् असाधु-
तामभिजानाति ।
[ शछ०-- ] यः पौरो नागरिकः रतयानुरक्तया मघु गमितः प्रापितो
विषयेषु भाग्यं व्यनक्ति स टव धन्यो मान्यश्च । संसारेऽसिन् साधुता-
भिज्ञ न मान्य इति
आसा सोमभुवमाखहि यत्र निदं
मङ्कु प्रकोभयति सैकतमंशुकाभम् ।
तत्तत्र निर्वहति संप्रति नित्यक्कत्य-
मेतस्य विस्मृतगृहस्य परानुभूत्या 1 ११ ॥
आसाचेति । [ वे०-- ] सोमुवं नमैदां जासाद्य जावां आस्रहि । यत्र
निलयं मङ्कु अंशकाभसुज्वटं सैकतं प्ररोभयति। तस्मराद्धेतोरावयोर्मध्ये एतसख
परानुभूलया परबह्यासु भवेन विस्छतगरहस निलक्रस्यं तत्र निर्वहति ॥
[ ०-- ] तयाणां मध्ये हवयोरेकं प्रति वचनम्--उमा अतसी तत्स
हितां मुत्रमासायावामास्वहि । यन्न सा ज्ञाता खी शुकाभं छखकदेवसमान-
सेकतमभावयो्म्॑ प्रलोभयति । तत्तस्मष्धेतोरेतस्य संभरति निलयङृस्यं॑निव-
इति । परस्य अनुभूत्या अनुभवेन बिस््तगरहस्य ॥
आसाद्य कृष्णपक्षानत्रसतः सर्वदाभीकान् ।
परयात्मनि रतचित्तान्विभाव्य तकर्म कुर्वतः क भयम् ॥१२॥
आसादयति । [ वै०-- ] अत्र संसारे कृष्णः पक्षो येषां तान् सर्वदा
अभीकान् निर्भयान् सत्तः पुरुषान् आसाद्य उपगम्य परे आस्मनि रतचित्तान्
विभाग्य तत्कर्म तेषां क्म कुर्वतः पुरुषस्य क भयम् ॥
रसिकरज्ञनम् । १०९१
[ ०-- ] कष्णपक्षान् प्राप्य सर्वदा अत्रसतोऽभीकान् कासुकान् पर-
याम्यया आत्मनि रतमनसो विभाव्य त्वमपि तत् कमै कुर् । ततस्ते क्र भयम् ॥
असौ समरसाहसं वितनुतेऽगिमश्रेयसे
सुकुन्दममुमासनि धिरयितुं न किं वाञ्छति ।
अतः परतरं कुतः प्रतरणाय वारां निधे-
निदनमिह संसतेः ॒खसतेश्च किं कारणम् ॥ १३ ॥
असाविति ! [ वै०-- ] जलो पुरपऽधिमश्रेयसे समरसाहसं वितयुते
संमुखयुद्धेन तनु यक्त्वा मुक्तो भवेयभिति इच्छति । अमुं मुङ्न्दम् आत्मनि
हृदये स्थिरयितुं किं न वाञ्छति । अग्रे स्पष्टम् ॥
[ ०-- ] असौ खी समो रसो यस्याः सा हसं हास्यं वितनुते अभि-
मश्रेयसे संभोगाय आत्मनि खशरीरे असुं सरितं मुङन्दम् अ्थौत् कुन्द
.श्थिरीकर्तं किं न वाञ्छति । इयं हासेन स्वदेहे ऊन्दपुप्पं स्थिरीकरोतीव ।
भतो हेतोः संसारसिन्धुतरणाय किं निदानं सुखमार्मस्य वा किं कारणमस्ति ॥
चिरमीक्षेमहिलास्यं मायाया दीर्सीमनि खतरे ।
यद्वासनया वासितमात्मानं वेद् नापि वेदज्ञः ॥ १४ ॥
चिरमिति । [ वै°-- ] दीर्धसीमनि स्वभे संसारे मायाया रासं तस्यं
चिरं वयमीक्षेमहि । वेदोऽपि यद्वासनया वासितमास्माने न चेद् ॥
[ श०-- | दीधेसीमनि सखम चिरमनुवतेमाने मायाया महिखायाः
लिया ञाखं मुखम् है्षे पदयामि । यस्य सुखस्य वासनया वासितमास्मानन्
अहं बेदक्ञोऽपि न वेद, इति विरहिण वचनम् ॥
आसादितव्योऽस्ति करारुकेशः सखेदयार्हः समयोपकारी ।
तदुत्तमश्छोककथानुबन्धस्ताव्था स्यासयते तथाहम् 1॥ १५ ॥
आसादीति । [वै०--] हे सखे, कराखा भीषणाः केला यस्मिन् दयार:
अपकारी समयो वार्धकसमयः मय! आसादितव्योऽसि । तस्माद्धेतोरूततम-
शोकस्य कृपणस्य कथाजुबन्धः तावत्पर्यन्तं यथा सखात्तथा यते यलं करोमि॥
{ ०-- | सखेदया सदुःखया मया उपकारी करेण अरुकेशः ऊवेरः
१०२ काव्यमाख ।
अथाद्रभ्यदाता अर्हो योग्यः स युरष आसादितन्योऽस्ि । तादक्तस्यैव उन्तम-
श्छोककथानुबन्धे उत्तमयज्ञाःकथानुबन्धो यथा भवति पथा यते यलं करोमि ॥
सेवाद्धियेत रत्ये पुंसः परमस्य यानवाचचौ ।
तसरात्तदेकनिष्ठं चित्तं कवा सुखं समासीत ॥ १६ ॥
सैवेति । [ वै०-- ] परमस पुंसः कृष्णस्य या नवा चच सेव रव्य
्रीतये आद्वियेत । अग्रे स्पष्टम् ॥
[ श०-- ] यतः सैव रल रताय त्वाम् आद्रियेत । परं त्वस्य पुंसस्तत्य-
तेयानवाचा गमनवचनेन ऋचा ऋरक्रूपया । सलययेल्यथेः । तस्मिन् भ्रो-
पिते सेवागमिष्यती लभः । तस्मात्तस्यामेवैका निष्टा यस्यैवविधं मनः कृत्वां
सुखेनासीत ॥
द्या सागरलक्वनं कख्यते रामायते छाधते
रोको यः स न वेदनामपरतः प्राप्नोति भीतिं यतः!
[9 9 5
कं सखान्मे पुनरङ्गसंगतिरिति ध्यायन्नयं सादरा-
त्कोऽहं कुत्र कुतः कदा कथमिति स्मृत्या परित्यज्यते ॥ १५७1
दृ्टयेति ! [ वे ०-- ] यो रोकः दध्या सागरस्य लद्चनं करयते ऊर्वेते
रामाय ते तुभ्य छाघते स्तुति करोति । स लोकः अपरतोऽन्यतो वेदनां
दुभ्खं न प्रास्नोति भीति च यतो न प्राति । अतो हे राम, मम पुनरङ्ग-
संगतिः श्ञरीरसंबन्धः क स्यादिति चु्धा अय रोक आदरात् स्वा स्व ध्याय-
जू अहं कः कुत्रासि कुतः समागतोऽसि कदा कसिन् काटे कथं केन प्रका-
रेण, इति स्सा परिसयञ्यते ॥ |
[ श्०-- ] कस्यचन नष्टयति भ्रति वचनमू्--दे यते, सा रामाखी दृष्टया
दर्शनेन धनं निविडं गररुं विषं करयते क्षिपति तद्धोचरो यो रोकः शछाघते
स नामेति भ्रसिद्धौ न जानाति किर । यतः परतः अभ्रे भयं दज्ञमावस्थाप-
य॑न्तं प्राप्नोति । तु पुनः अयं रोक आदरात् एतदज्गसंगतिः क स्यात्, इति
ध्यायन् "कोऽहं कुत्र" इत्यादिस्खधत्या परिव्यञ्यते ॥
अचिरात्पराहमनिष्ठा भवति यतस्तक्ियेत चतुरेण ।
देशेन कामदमनं धिगेकदारज्ञयन्तमात्मानम् ॥ १८ ॥
रसिकरञ्लनम् । १०३
अिरादिति । [ वै०-- { अचिरात् परमात्मनि निष्ठा यतो भवति तदैव
चतुरेण श्यते कामदमनमीश्वरमेकदा कदचित् कष्टेन रजयन्तं धिक् ॥
{[ ०-- ] अचिरात् परा अन्या शी यत्ते हेतोः आद्मनिष्टा खवा
भवति तदेव चतुरेण कम॑ कार्यम् । एकद्ारमेकपलीकं द्ेरोन कामं अन्यां
्रत्युत्पक्नमपि दमयन्तम् आत्मानं जयन्तं धिक् ॥
स्फुरस्फुरणमानसा सबहुमानरोषधिति-
भेवद्विषयवासना चरुतया दुरुत्सारणा ।
प्रियाचरणभाग्यतो भवति सप्रसादोऽजित-
सतस्तदुपसेवनं तव सुखाय नान्याश्रयः; ॥ १९ ॥
स्फुटेति । [ वै ०-- ] भवतो विषयवासना चरुतया दुरुत्सारणा । की-
, इरी । र्फुटस्फुरणं मानसं यस्यां सा । पुनः । बहुमानेनाहंकारेण रोषेण च
{ खहिता स्थितिर्यस्याः सा 1 अजितः कृष्णः प्रियस्य हितस्य आचरणं सेजन्य-
भाग्यतः पुण्यात् सप्रसादः प्रसन्नो भवतति 1 अतस्तस्यैवोपसेवनं तव॒ सुखाय
खात्, अन्याश्रयी न हितायेति ॥
[ ०-- } हे चरु चञ्चरु, अन्यासक्ततथा भवद्विषया चासना व्वेदपरा-
धाहितः संस्कारो नापनेतुं शक्यते । कीरशषी । बहो्मानस्य रोषस्य च स्थितया
सहिता 1 पुनः । नसा नासिकया स्फुटा व्यक्ता स्फुरणमा स्फुरणरक्ष्मीरयस्यां
सा ! यतो हेतोः भ्रियायाश्वरणौ भजते प्ियाचरणभाक् पुरुषः जितः सन्
सप्रसादः तदखसादसहितो मवति । अन्यस्या आश्रयोऽन्योपाश्रयो वान
तव सुखायेति ॥
द्येतदेव रूपं सुृतविपाकेन केन ते ष्टम् ।
एतर्हि गर्हितं मे जन्म न तकर्दिचियदारोचि ॥ २० ॥
द्येतेति । [ वै०-- ] हे देव, तव रूपं वुण्यपरिपाकेण दरयेत करहि-
चित् । अथवा केन ते रूपं दृष्टम् , न केनापि । यत् यतो हेतोस्तत्ते रूपं मया
नालोचि मनसापि न शीकितम् । ततो मे जन्म एतर्हि इदानीं गर्हितम् ॥
[ €०-- ] हे द्ये दना, तदेव ते रूपं छतषूेमद्ुतमिति पएतही-
१०४ काव्यमाल ।
दानीं केन पुण्यपरिपाकेण दृष्टम् । तत्ते रूपं पूर्वं कदाचिदपि यन्नारोचि
ततो मे जन्म गर्हितमिदानीं स्वदर्शनेन सफलमिति ॥
प्रसीदति किंसजितः भ्रितमनोजवन्ध्यायते
क्षरन्मदनवारणप्रतिङृतो पयलं कुर ।
यतः श्रुतिशिरःरातप्रकटितप्रमोदाद्रय-
खरूपविषरया भवेत्तव परानुभूतिश्िरात् ॥ २१ ॥
रेति । [ वै०-- ] अभितः कृष्णः श्रितो मनोजवो मनोवेगो यस्मिस्त-
चथा स्यात्तथा ध्यायते पुरुषाय प्रसीदति किरु । तत आदौ क्षरन् यः मदन
एव वारणो हस्ती तस्य प्रतिकृतौ प्रतीकारे प्रयलं कुर । किं विष्णुप्रसादेन
मवतीयत आह-यतो बिष्णुप्रसादात् श्ुति्चिरसां वेदान्तानां शतेन प्रक-
रितं पदद्वयं स्वरूपं तद्विषया परानुभूतिन्रद्यसाक्षात्कारस्तव वचिराद्धवेदिति ॥
[ °-- ] भितो मनोजः कामो येन । हे यते, वन्ध्या खी आजितः
सं्रामात्कासयुद्धतः प्रसीदति फिर । अतः अश्चरदस्खरूत् मदनवाः काम-
जटं रेतो यस्ेवविधः सन् रणप्रतितौ कामरण एवं भतीकारस्तत्र प्रयलं
ऊर । यतो यलादवेदान्तशतप्रतिपादितानन्दाद्वयरूपार्मानुभवशिरात्तव भवे-
दिति परिहासोक्तिः ॥
साधोरजनिमहेशं किस॒पर्यासीन्न तेऽतिभावयतः ।
प्रायो मयोपदिष्टो गनेव कष्टं खयं सुखं रमते ॥ २२ ॥
साधो इवि । [ चे०-- ] महेशमीश्वरम् अतिभावयतः अल्यन्तं चिन्त.
यतः साधोसते फं नाजनि किम् उपरि नासीत्, किंन जातं ानादिक
किसुल्कृष्टं पदं नाभूत् । अग्रे स्पष्टम् ॥
[ ०-- ] रजनिमदहे राच्युत्सवेऽधःस्थिता सा शं सुखविरोषम् अति-
मावयतस्ते उपरि किं नासीत्, अपि स्वासीदेव । प्रायो मदुपदेरोन स्वयं
कष्टं विनैव सुखं सुहृछ्धभत इति ॥
प्रसादयुकुमारताविजितसान्द्रचान्द्रमभा
रसोत्तरतरस्पुरन्मधुरइृत्तवर्ण्तमा ।
रसिकरञ्चनम् । १०८
सदच्युतपदसितिर्भवति मारतीश्चसयते
ततस्तव रसक्ञयाजनि कृताथंया संगमात् ॥ २३ ॥
भ्रसादेति । [ वे ०-- ] ईश्वरश्छोककृतं कविं प्रति वैष्णववचनम्--मव-
ति त्वयि भारती शस्यते स्तुलया भवति । ततो हेतोस्तव जिह्छया तत्संग-
मारकृता्याजनि जातम् । कीरश्ी सा सरसख्तील्यपेश्चायामाह--प्रसादेन
सुुमारतया च विजिता सान्द्रा चान्दी भ्रमा यया । अतिशयेन रसश्रचुरया
रसोत्तरतराः स्फुरन्मधुरं इत्तं छन्दो येषु एवंविधा वर्णोत्तमाः श्रेषटाक्षराणि
यस्यां सा अच्युतस्य पदे चरणे स्थित्तियैस्याः सा मारती ॥
[ ०-- | हे मित्र, रतीरास्य कामस्य मा कान्तिः रशरीरशोभाते
भवति । ततो हेतोस्तव संगमाद् रसक्तया रसं जानलया कृता्थयाजनि । की-
दश्री कान्तिः प्रसादेन मुखम्रसादेन सुङुमारव्वेन च विजिता सान्द्रा चान्द्री
प्रमा यया । पुनः । रसोत्तरा भूरोकातिगा अतिरयेन रसोत्तराणि स्फुरन्ति
राणि चरत्तानि चरित्राणि वर्णोत्तमो गोरिमा यस्यां सा । पुनः । सती अ-
च्युतास्लकिता पदे स्थाने स्व्छक्षणे स्िविय॑स्याः ॥
आसाद्यते कथं वा शोरयीश्रयणे न गौरवध्वंसः ।
तत्तत्र दत्तचित्तधित्तजसंतापभाजन न जनः ॥ २४ ॥
असेति । [ वै०-- ] सौरेः कृष्णस्य आश्रयणे कथं वा गौरवध्वंसः
आसाते । तत् तच्च दत्तबित्ो जनश्ित्तोत्पन्नसंतापभाजनं न स्यात् ॥
[ छ ] गोयौ वध्वा अंसः स्कन्धः शौर्यश्रयणे श्ूरतावखम्बने सति
' कथं वा नासाद्यते न प्राप्यते । तस्मात् तत्र साहसे दत्तचित्तधित्तजेन कामेन
यः संतापर्तद्धाजनं जनो न स्यात् ॥
प्राप्तः कांचनसंपदा विपुख्याहंमावसीमामिमां
को जानाति जनोमनाग पिहितो मायामयोयाधिना ।
एतचित्तफरं मनुष्यजनुषो यस्म रामाभितं
किंचोरसयलशायिनः कुशर्तो याता निचा हैमनी ॥ २५॥
पराप इति [ वै°-- ] विपुलया संपदा कांचन अनिर्वचनीयास् अहं माव-
सीमां पाक्ष; मप्यामयेन उभ्राधिना अमनाक् अधिकम् अपिहित आच्छादितः
१०६ काव्यमाल ।
कः पुरुषो जन्मफरं सखकीयं जानाति, अपि तु न कोऽपि । एतदेव मनुष्य-
जन्मनः फं चित्तस्य जानीत । यद् रामं आशितं प्रेम । दृष्टान्तः--चोरस-
रुदायिनः हैमनी हेमन्तसंबन्धिनी निशा कुशर्तः किं कस्यापि याता ॥
[ ०-- ] भावानां बिभ्बोकादीनां सीमां मर्यादाम् इमां खियम् अहं
विुख्या सुवर्णसंपत्या प्राप्तः उ्माधिना मया अपिहित आच्छादितः को
जनो मम मायां जानाति । मनुष्यजन्मनो देहिन एतदव फर चित्तस्य यद्
रामाश्रितं प्रेम । करं च अस्या उरःस्थके शयनीयशील्स्य मम हैमनी ~
निना सुखेन याता ॥
कार्येहानुसरणतो वारंवारं परं पुमांसमनु ।
यतमानस्ानुदिनं भवति यतः परेमरक्षणे भजनम् ॥ २६ ॥
कायेति । [ वै०-- ] वारंवारं परं पुमांसं परमेश्वरम् अनु रक्षीकृलय इहा
स्ण्हा कार्यां । यतः स्प्रहातोऽनुदिनं यतमानस्य प्रेमरक्षणं भजनं भवति ॥ ~
[०--] इह संसारे वारंवारम् अनुसरणतः परं पुरूषम् अनु का सरी आयौ
साध्वी } अतोऽनुदिनं यलं कुर्वैतः प्रम्मो रक्षणं चिह्वरूपं भजनं भवतीति ॥
न कर्मं रामाधिकरं कृतं मया न वाचिरम्भारतव्णैनं श्चुतम् ।
वृथेव पूर्वः समयः समापितो न चेदिदं किं नु कृतं किमु श्रुतम् ॥२७॥
नेति । [ वै०-- ] रामस्य भरािकत् कर्म न कृतस् । न वा भरतस्य व-
णैनं चिरं श्रुतम् । ततः पूर्वैः समयो बथेव समापितः । इदं काय्य न
कृतं चेत् किं कृतम् , किं नु श्चुतम् ॥ ~
[ श्च०-- ] रामा खी तस्रास्िकरं क्म किमपि मया न तमू । वाचि
वचने रम्भाया रतस्य वणीनं न श्चुतम् । ततः पूर्वः समयः तारण्यवयःकमो
वरथेव समापितः 1 इदं क्मद्रयं चेन्न कृतम्, तदा किं कृतम्, किं श्रुतम् ॥
स्पृशति खरूपयुग्धं शश्वदसत्यद्वितीयभावेन ।
भ्रमयति विकलख्यतीदं ददयज्ञनमात्ममायया कलितम् ॥२८॥
स्णशतीति 1 [ वै°-- ] इदं दस्यं विश्वं स्वरूपे परमात्मभावे सुग्धं जनं
सश्वक्निरन्तरभ् असत्यो यो द्वितीयभावस्तेन स्प्रशाति । यत आमन एव मायया
कितं कल्पितम् । ततो जनं मयति श्रान्तं करोति विकख्यति च ॥
रसिकरज्ञनम् । १०७
{ ॐ ] असती स्वरूपेण मुग्धं ज्षश्वदद्धितीयेन भावेन कटाक्षादिना
स्पृशति चश्चुः्रीतिसुत्पादयति । इदं दरि अस्या नेत्रे आत्मनो मायया वद्रीक-
रणौषधादिमेरनेन कितं निहितम् अञ्जनं रमयति विकलयति च तमेव ॥
पूर्यमेव शिवसन्निधौ वने दवन्पीडनसुदेति सर्वथा ।
कोऽपवगमजनेऽतिनिःस्प्रदोऽयलतः सुखमवाप्यते यदि ॥२९॥
पू्वेमिति । [ वै ०-- ] शिवस संनिधौ वने पूर्वमेव द्रन्द्रपीडनं सर्वेथो-
देति जयलत एव यदि सुखमवाण्यते । तदा अपवगेभजने मोक्षभजने को
तिःस्ण्हः स्यात्- इति कश्चिदुपदिशति ॥
[ €०-- ] निश्च धुश्च निषू पूर्वमेव आदावेव रिचौ छमौ सन्तौ निषु
वर्णौ यखेवविधे वने । निघुवन इयर्थः । तत्र सर्वथा सुरते दन्द्रपीडनम्
अथीत् कुचनितम्बादिषीडनयुदेति 1 यदि यल्लतः सुखमवाप्यते तदा अप-
वेभजने पवगेरहिते भजनशब्दे अर्थात् जने को अतिनिःस्प्रहोऽस्ि सर्वोऽपि
"सुखार्थं यतत इत्यथः ॥
अविरचिरक्गजक्ृत्या क्षोभितदक्षं भवन्तमेव भते ।
यसिन्परसादस॒खखे सदो वामापि भवति मम तथे ॥ ३०॥
अतीति । [ वै ०-- ] गजङ्स्या गजचर्मणा अलन्तभव्यं तं भवं शिव-
मेव भजे । श्चोभितो दक्षः प्रजापतिर्यैेन तम् । यस्मन्प्रसादसुसुखे सति
सद्यस्तस्य वामा मोयैपि मम तुश्ये भवेत् ॥
{[ ०-- ] अङ्गजस्य कामस्य कृती रल्यभिराषादिरूपा तया अत्तिरुचि-
रल्न्तभ्रीतिमान् अहं क्षोभितचतुरं भवन्तं त्वामेव मजे । यसिस्त्वयि प्रसा-
दसुसुखे सति सय एव वामापि प्रतिद्ुरापि सा मम तोषाय भवति--इति
कखविन्मानिनीप्रसादकं ग्रति वचनम् ॥
विना किमात्यन्तिकमङ्गनाद श्रेयो भवेदत्र भवे विशिष्टम् ।
अतस्तदथे प्रयतेत षीमान्कुतोऽन्यथा निस्तृतिरस्ति पुंसः ॥ २१ ॥
विनेति ! [ वै०-- ] अत्र भवे संसारे आयन्तिकम् अङ्गस्य देहस्य नाशं
विना विरिष्टं श्रेयो मोक्षः किं मवेत् । अतो धीमान् पुमानू जलन्तिकिशरी-
रनाज्ाय भ्रयतेत ॥
१०८ कान्यमाख ।
{ शग ] अच्र भवेऽखन्तम् अङ्गनायाः शं सुखं विना विदिषष्टं श्रेयः
पिं मवेत् । अतो धीमान् अन्ताङ्गनासुखाय प्रयतेत । अन्यथा पुंसः
कृतो निस्तारः ॥
तुदति हिमाख्यपवनो माधवपरिद्ीर्ने न योगजुषम् ।
यसादयोगमाजां प्रभवन्ति पदे पदे विपदः ॥ ३२ ॥
तदेति । [ वै०-- ] हिमाकयपवनो माधवस्य कृष्णस्य परिछ्ीरने योग- “
जघ न तुदति । अभ्रे स्पष्टम् ॥
[ ‰०-- † हि निश्चयेन मालयपवनो दक्षिणानिखो वैशाखस्य परिदही-
रने सखीयोगसेविनं न तुदति । यतो यस्मादक्षिणानिकाद् अयोगमाजां विर
हिणं पदे पदे विपदः प्रभवन्ति ॥
विद्याधनाभिजनकाममदेषु पुंसा
दुर्वार एष चरमस्तदहं ब्रवीमि ।
रामास्मकं जगदिदं इदि भावयन्तः
कंदर्पमेकमवटम्नितुमुत्सदेरन् ॥ ३३ ॥
विचेति । [ तरे०-- | बिद्याधनक्रूकामजन्यमदचतुषटये चरमः काममद्
श्च दुरपनेयः । ततोऽहं ब्रवीमि । दरदं जगद् राममयं हदि भावयन्तः सन्तः
कम् षकं दर्पम् एतेष्वन्यतमम् अवलम्बितुम् उत्साहं युः । नैकमपि ॥
[ ०-- ] काममदः सर्वेषु मदेषु दुकरस्ततोऽहं ब्रवीमि जगदिदं खीमयं `
सावयन्तः कामिन एकं कंदर्पमेव अवलम्बितुम् उत्सहेरन् ॥
नारदरचिसंदीपनचतुराननवादतो मुहुः स्प्रहयन् ।
आश्िष्टरोषश्शय्यां धन्यो रामाक्ृतिं चिरं भजते ॥ ३४ ॥ `
नरेति । [ वे°-- ] धन्यः कोऽपि युरषश्चिरं रामस्य बिष्णोराकृतिमाकार-
चिरोषम् आरिङ्धितदोषशयनीयां भजते । नारदस्य सुने रुचिः म्रीतिस्तत्संदी-
पनं यच्तुराननस्य ह्मणो चचनं तस्मान्मुद्ुः स्पा कुर्वन् ॥
[ श~ ] धन्यो ना पुरषो रामायाः खियाः कृति संभोगलक्षणां चिरं
मजते | कीदशी कृतिम् । अष्टा आलिङ्गिता रोषा अवरिष्टा शय्या तदे-
रसिकरञ्चनम् । १०९.
कदेशो यस्यां सा । किं ऊर्बन् । रदस्चेदैन्तकान्तेः संदीपनं यत् चतुरायास्तस्याः
*न न इति वचनं ततो सुहुरतिशयेन स्ण्हयन् । नकारसख दन्त्यत्वात् ॥
3 ©
भवनेत्रक्रशानुभूतियोगात्परमेश्चयमवाप्यदप्तचेताः ।
बत वेद्जनो निजां गतिं न प्रतिपद्येत कथं परार्मतत्वम्॥२५५॥
वेति । [ वै ०-- ] अयं जनो खोकोऽस्सदादिः रिवदटिवह्धिभूतेः काम -
ख योगात् परमैश्चर्य प्राप्य रक्चचितः सम् निजां गति न वेद । सांसारिकी-
मपि गतिं कामधनमदेन न जानाति । परस्य ब्रह्मण आरमनो जीवस्य तच्व-
मैक्यलक्षणं कर्थं प्रतिपद्येत जानीयात् । न कथमयीलयथः ॥
[ श्च°-- ] अत्र भवने अस्मिन्गरहे कृञ्ा कृशाङ्गी अनुमवसंबन्धात्
परमुत्कृष्टम् देश्य सुक्तामणिकाञ्चनादिटक्षणम् अवापि प्रापिता । दन्यदा-
नेनेयं प्रोभ्य युक्तो । अथान्मयेति रोषः । एतद्रृहे पुग्यक्तिबाहुख्यात् कथं
कोऽपि नाद्ासीत् इत्यपेक्षायामाह-अरक्तचेता उन्माद्रहितः वेदजनो वेद्-
पाठको जनो निजामपि गतिम् अशनाच्छादनादिरूपां न जानाति ¦ परेपा-
मात्मनो हृदयस्य त्व कथं ्रतिपय्ेत ॥
भ्रितपरमहंसकरणाचसास्रतिमाति चित्ररचनेयम् ।
अनुगतपदङ्कजरागो बत रागी तप्पद समेतु कथम् ॥ ३६ ॥
भितेति । [ वै °-- ] भ्रितानि परमहंसानां संन्यासिनां करणानीन्दियाणि
येने्वविधायस्माद्विप्णोरियं चिच्रस्चना विचिच्रा विश्वस्थितिः प्रतिभाति तत्पदं
तस्य चिष्णेः पदं चरणं स्थानं वा रागी जनः अनुगतः पद्कः पापलक्षणे यया
एवनिधां जरां गच्छतीति जनुगतपङ्कजरागोऽपि कथं समेतु ॥
[ ०-- ] चितः परमो हंसकस्य नूपुरस्य रणोऽतिश्चब्दो येनेवनिधा-
स्मात् पदश्चरणाद् इयं चित्रमेव रचना कतिर्यस्याः सा चित्ररचना चित्रिणी
अतिभाति । “चित्रिणी चित्ररक्ता इति प्रसिद्धेः । अनुगतोऽनुकृतः पड्जस
कमरूस्य रागो वर्णो येन सः तत्पत् स चासौ पच्च स चरणः तस्याः पत् ,
इति वा अंसं स्कन्धं कथम् एतु ॥
असोजन्यञ्चेतो मवससुचितं भावयति त-
दरथासंसारेऽसिन्रहह समयं किं गमयति ।
११० कान्यमाला ।
चिराद्भयोमूयः करयति सखेदो भवसुखं
ततो मन्ये व्यागासभवति परा निव्रेतिरिति ॥ ३७ ॥
असाविति । [ वे°-- ] चेतः संसारोचितमसोजन्यं दुशैत्तश्वं भावयति
तदस्िम् संसारे समयं वृथा किमिति गमयसि । अहह खेदे । वचिरादनादौ
संसारे भूयोभूयः सखेदोऽपि भवसुखं वाञ्छसि ततस्त्यागादेव निनव्रत्तिमार्गा-
देव परा निद्रैतिभवेदिति मन्ये ॥
{ °-- ] असो खी कामोचितं जन्यं ॒युद्धं रतं भावयति । वदुथा-
स्मिन्संसारे समय त्वं किमिति गमयसि । अहहेति खेदे । हे सखे, जद
संसारसुखं चिराद्धयोभूयः परदारगमनजन्यं कख्यसि वाञ्छसि । ततस्तया
गाद्रव्यदानात् परा या निन्रृतिः परसखीसुखं प्रभवति । यद्वा परिणेयां कन्यां
भविप्यत्स्व्थवरां विरोक्य सुन्दरं स्वमिन्नसुददिदय स॒ एवाह-असो जनी
परिणेया कन्या समुचितं योग्यं वर विचारयति । तत् स्वमञ्च चरु, इतो
भव अस्यां दिदि प्रवर्त । सुन्दरतया स्वामेव वरीष्यते । अपिं अहमपि
ब्रा आसं च्यर्थोऽमवम् । इयदवधि दनु पदेनेति शेषः । सारे सारसूते
अस्मिन्डन्यारल्ञे कि समयं गमयसि । अहह सखे, अदो भवसुखं चिरात्
भूयो भूयः पतिवराप्राक्षिरूपं वान्छसि । ततो मन्ये प्रभवति म्रभौ स्वयि परा
निवरतिः सुखानुभूतिः अलयागात् अतिश्येनागतेति ॥
यद्धजनमत्र सारं वयखसौहार्दतश्चिरासक्या ।
हृदयं गोपजनुरमे दरति सदृवोभया तन्वा ॥ ३८ ॥
यदिति । [ वै०-- ] हे वयस्य, सौहादैतः परेम्णश्चिरमासक्या च यख
दिप्णोभेजनमत्र संसारे सारम् । स गोपजनुहैरिः दूबौसमकान्ला तन्वा मे
हदयं हरति ॥
{ ०-- ] जसौ गोपजनुगोपकन्या सती ऊर्वोराभा कान्तियंस्या वं-
विधया तन्वा देहेन मे हदयं हरति । हार्दतः प्रेमतः चिरासक्लया वयसि
तारण्ये यद्धजनं सारभूतम् ॥
सदातिकटणश्चया भवसमुद्धवस्पद्धतिः
मसिद्धनरक)मिता कथमनेनसा गम्यते ।
रसिकरज्ञनम् । १११
क सिध्यति समीहितं फरुमनन्तचचीयुचा-
मतोऽजितविचारणापरमनोभिरानन्यते ॥ ३९ ॥
सदेति । [ बै ०-- ] अनेनसा निष्पापेण पुरुषेण भवे समुद्धवबतां जन्मि-
नां पद्धतिमार्भैः कथं गम्यते । कीट । सदा अतिकलुष आशयो यस्यां
सा। तथा युनः ्रसिद्धा नरकाः कम्भीपाकादयो यस्यां सा । अमिता अप-
रिच्छिन्ना । अनन्तस्य कृष्णस्य चर्चा सुञ्चन्तीति ते तथा तेषां समीहित
मभीष्टं फर क्र सिध्यति, न कापि । अतोऽजितस्य चिप्णोर्धिचारणायां परा
मिष्टा यस्यैवंविधं मनो येषां तैरानन्यते ॥
[ ०-- ] सा खी अनेन कथं गस्यते, यतः सा प्रसिद्धिमैरेः प्रथुभिः
कामिता वाज्छिता । जथ च सदा अत्िकल्टुषाराया सवे संसारे ससुच्छु सा-
नन्देषु भवन्ती पद्ाहतिर्य॑स्याः सानन्दानपि पदा हर्तीलतिदुरुमां अनन्ता
अपरिमिता चर्चां योषिद्धिषया तन्सुचां क समीहितं सिध्यति । अतः अजितं
तिचारणापरं मनो येस्ेरानन्धते ॥
संसारिणापि सुरं चश्वद्रामाश्रयेण नित्युखम् ।
अच्युतरसेन सद्यःफल्व्तारुत्रयोगतः क मयम् | ४० ॥
समिति । [ चै०-- ] रामस्याश्रयेण संसारिणापि निलयसुखं ब्रह्मानन्दं
सुरूभमेव । अच्युतरसेन विप्णुविषयप्रम्णा सद्यःफए्वत् कालत्रयं यस्य स
पुमान् क्र भयं गतः ॥
[ @०-- ] रामाया आश्रयेण शश्वतसंसारिणापि दैनंदिनं सुखं सुमम् ।
अच्युतोऽस्खछितो यो रसस्तेन सद्यःफर्वान् यः काखत्रश्रोणिसंबन्धी
योगस्ततः क भयं कामादेरिति रोषः ॥
ममदाय निरेत्ययाय पंसां मिलिताष्टाङ्गविधिः समाधियोगः ।
अनुदरूरुकरत्रकोरिकृण्ठ्टणेनापि कुतः सुखं तथा स्यात् ॥ ४१ ॥
भ्रमेति । [ वै ०-- ] मिखितः अष्टानामङ्गानां यमादीनां विधियंत्रैवंचिधः
समाधियोगो निरययाय सुखाय बद्यानन्दाय भवति । अनुक्ुरानां कलचाणाँ
या कोटिस्तस्कण्ठश्रहणेनापि तथा सुखं कुतः स्यात् ॥
[ ° ] समः समान जाधियेसखासस्याः परद्विया योगः संबन्धो
११२ काव्यमास ।
मिलितोऽष्टानामङ्गानां विधिन्यौसविरोषो यत्र एवंविधो निरवधये सुखाय
भवति । अभ्रे स्पष्टम् ॥
पदयुगङं पद्मो हृयारोपयति यः रतिसमये ।
स कथं खरमसुखान्यपि धन्यो मन्येत न वृणेभ्यः ॥ ४२॥
पदेति । [ चे०-- ] पद्मशः पुण्डरीकाक्षस्य पदयुगलं यो हयारोष-
यति, समये चरमावस्थायां स्मरति च, ख धन्यः सखगोपवगेसुखान्यपि-~
तृणेभ्यो न मन्येत ॥
[ @०--- ] यः सुरुषः पञ्चाक्ष्याश्चरणद्वयं रतिसमये हद्यारोपयति सख ।
अमरे स्पष्टम् ॥
मधुरिपुमधरं शिवं वरेण्यं वदति जनो विदितेतदीयतत्वः ।
तदहमिह महानुरागभूमावहरहरसि रहस्युदीततृप्णः ॥ ४२ ॥
मध्विति । [ तरै°-- ] अविदितमक्ञातमेतदीयं विष्णुसंबन्धि त्वं येन"
एवंविधः शैवः जनते मघुरिपुम् अधरमपङ्ृष्टं शिवं तु वरेण्यं श्रेष्ठं वदति ।
यद्वा विदितरिवतच्वः रवो जनो मधुरिषुमधरं दिवं वरेण्यं वदति । तत्त-
स्मादहमिह मधुरिपौ शिवे वा महानुरागस्थाने उस्पन्नतृष्णोऽस्सि एकान्ते
तन्यानतृष्णोऽसि ॥
{ @०--- | बिदितमेतदीयम् अधरसंबर्धि तच्वमलयन्तमधुरस्वरूपत्वं
येन सः अधरं मधुनो रिपु वदति । शिवं भङ्गरूरूपं वरेण्यं श्रेष्टं वदुति । तद्-
हमिहाधरे आरण्यस्य प्रेम्णो वा भूमौ उत्पन्नतृष्णोऽस्सि ॥
परपुरुषजीवनायोसङ्ञोत्रसतां मिरुल्यसरच्यागात् ।
तसरादपदहाय मयं तदाप्तये तत्परः प्रवर्तेत ॥ ४४ ॥
परेति । [ वै०-- ] अत्र संसारे परः पुरुषः परमेश्वर एव जीवनं येषां
तेषामायाणां सतामासङ्गः असंवां खखानां लयागान्मिरुति । अग्रे स्पष्टम् ॥
[ ० -- ] अत्रसतां बासमकर्वेतां पुरुषाणाम् असतत्यागादसद्कयथास्यरे
सुरूपे जीवो यस्यास्तसया नायः सङ्गो मिरूति । अमरे स्पष्टम् ॥
साकं मनोमवमदेन भजेत कम्र
रक्ष्या बलेन यदि कोऽपि रमेत तत्त्वम् ।
रसिकरञ्जनम् । ११३
रभ्येत पुष्कट्पुरातनपुण्यपुञ्ञ-
पाकेन केवरमिदं भजनं जनेन ॥ ४५ ॥
सेति । [ वे०-- ] कोऽपि कश्चद्रह्यापि वा तत्वं रमेत विष्णो रहस्यं
प्रा्ुयात् । लक्ष्म्याः कम्रं काकं हरिं यदि बलेन बरुभदरेण हटेन वा साक
मनो भवमदेनोपरक्षिते मजेत । काञ्ुकोऽपि हरिभजनेन तत्वं प्राञ्चयात्। इदं
. भजनं (अस्य विप्णोेजरन) पुष्करपुरातनयुण्यपुञ्परिपाकेनेव केवरं रुभ्येत ॥
[श्०--] सा खी मनोभवमदेन सद्रविणेन वाकं कम्रं कामुकं
भजेत । अपितुन कमपि । यदि कथित्कामी र्षम्या बेन दृव्यव्ययसा-
सर््येन तच्वं तस्याः स्वरूपं रुयेत । इदं भजनमसा भजनं पूर्वपुण्ययुञ्ञपरि-
पाकेनैवं रभ्यते ॥
आकरितोस्ूकरमपदपग्मारुङ्कत्यनल्पपुण्यभवम् ।
; निजगुणगुरुखरूपं काव्यज्ञयति प्रसन्नमतिमधुरम् ॥ ४६ ॥
अकेति । [ वै०-- ] आकलिता स्वीकृता उर्क्रमस्य विष्णोः पदपद्ममेवा-
रंृतिर्थेन । अनस्पात्पुण्याद्धवति तादशम्। निजैरौणः शेषग्रसादादिभियुर ग-
रिष्टसखरूपं कब्दार्थरूपं यस्य तथाविधं म्रसन्नमतिमधुरं काञ्यं कवित्वं जयति ॥
[ ०-- ] इयं का खी प्रसन्नमधुरं स्वरूपं व्यञ्जयति । कीटद्शम् ! आ-
कलितः स्वीङ्रत उरः भेट हंसादीनामिव क्रमो विक्षेपो येन तादशं यत् पद्-
पदं तदेवारकरणं यत्र । आकठित ऊर्वोः कमः अद्किकमरारुकृतिनपुरादिश्च
यत्रेति वा ! बहुपुण्यभवं निजैः सहजैगणैगुर गंरिष्ठम् ॥
मनोभवध्यानपरायणानां तदन्यमिच्छाविषयं न वेद् ।
अतस्तदामोदरसे निमयमाः कथं नु संसारभयं रमन्ताम् ॥ ४७ ॥
मेति । [ वै०-- ] भवस ध्यानमेव परमयनं येषां तेषां मनः तदन्यभि-
च्छाषिषयं न वेद् । अतस्तच्यानरसे निमभ्नाः कथं संसारभीति रुभन्ताम् ॥
[ %०-- ] मनोभवः कामस्तच्यानासक्तानां तद्न्यमिच्छानिषयमहं न
चेद् । अग्रे स्पष्टम् ॥
परापतैव नि्वृतिश्रीः सत्यं सामानि गायतानेन ।
तद्वानमेव मन्ये्छीहदयग्रन्थिभेदने हेतुः ॥ ४८ ॥
[- न्वतु०
११४ कान्यमास 1
आकिवेति । [ वै०-- ] सामानि गायतानेन सामेन निचतिश्चीः सुखस-
यत् प्रासचव । तस्माद्ुदयगरन्थेरहंकारस्य मदने देतु्यानमेव अख ुरिकेति मन्ये ॥
[ छ०-- ] गायतानेन निर्ृतिश्रीः संखसंपदूपा निगैतावृतिरवगुण्ठना-
द्यावरणदोभा वा यस्याः सा सलं भ्रातैवामानि । अग्रे स्पष्टम् ॥
गृहमघमसुक्षयं कृष्णपक्षातिरगि-
रविधुवनयुपयं सद्धिरादौ निसर्गात् ।
के इह गतिमितोऽन्यां वक्तु कामातुराणां
तदहमुपदिशामि भ्रेयसे भूयसे यत् ॥ ४९ ॥
गृहेति 1 [ चे०-- ] ष्णः पक्षो येषां तेषु अतिरागेवेष्णवपक्षपातिभिः
गदम् अधममिव्युयेक्ष्यम् सद्धिरादौ निखगोहस्र भावाद् अविधु चन्द्रादुद्रीपन-
रहितं वनम् उपेयं गन्तन्यम् । कामैरभिरपैरातुराणां ङेशभाजाम् इतोऽन्यां
गतिं को वच्छ ¦ अहं तु यद्भूयसे श्रेयसे तद्नवीमि ॥
[ ०--- ] कृष्णपक्षे अधिकरागैः सद्धिरधमं स्वायत्तं गृहं करत्रसुपे -
क्ष्यम् 1 विगतो धुयैत्र तद्धि, न विधु अविधु, धुसरितं वनं धुवनम्,
अदो निसर्गात् नेर्वणस्य सर्गौस्छष्टः निधुवर्न भवतति तदुपेयं आक्तव्यम् ।
अन्यत्रेति रोषः । इतोऽन्यां कामातुराणां गति क इह छप्णपक्षे वक्तु । अं
नु भ्रयः भ्रेयोहेतुसुपदि्ामि ॥
त्यक्तान्यविषयवृत्तिध्यीयति सारं श्रुतं मते पुरुषम् ।
५ ति
तदसो कथं न विन्देत्परमानन्दं प्रयलप्रचेताः ॥ ५० ॥
क्तेति । [ वै०-- ] असौ पुरुषस्तक्तान्यविषयद्त्तिः सन् श्तं &-
तिवाक्येभ्यो भतमुपपत्तिभिः सारं सारभूतं पुरुषं परमात्मानं ध्यायति ¦
अग्रे स्पष्टम् ॥ .
[ श~ } खा सी दक्तान्यविषया चत्तियेया सा श्रुतं दूतयादिमुखेन
मतममीषटं पुरुषं ध्यायति ! अरं सीध तत्तस्ादसौ पुरुषस्तस्याः संमतः दयं
परमानन्दं न षिन्देत् ॥
गङ्केयसु्यमितवुङ्गसमसनीति-
गुप्तापि विश्चुतकथाभरणाचितापि ।
रसिकरञ्लनम् । ११५
अय्येति कामरणवेगमि्यं तनुस-
दसखामहोरुचिरमाग्यजनादितः स्यात् ॥ ५१ ॥
- गङ्गेति । [ वै०-- ] गाङ्गेयमुख्यैर्मीष्मपरशतिभिर्मिता या तुङ्गा समस्ता
नीतिस्तया गुक्ापि रक्षितापि विश्रुता मसिद्धा या कथा कीरतिंसतदुपाभरणस-
दहितापि का तनुः किं राजादिशरीरं मरणवेगमयेति अतिक्रामति । अपि तु
च । तत्तस्मादस्यरं तनो इतोऽस्माद् भाग्यजनादुचिः खान्न भाग्यवतः ५
[ ०-- ] तजः कृशाङ्गी कामरणे कंदपैयुद्धे वेगमतिक्रामति ल्घुदे-
हव्वेन विपरीतरतेऽतिवेगवतीयर्थः । तस्मादस्या मद उत्सवो रचिरभाम्या-
दितो मह्क्षणाज्नास्सयात् । यद्वा अस्या महतोरूर्वोशचिरं बहुकाल भजते म-
हयोरुचिरभाक यजनादितः पुण्यास्स्यात् ॥
तरष्िम [>
अतिविशदानन्तपदप्वृ मधुरवीक्षणतः ।
तुष्यत्यञ्चितुकामः ग्रातस्तनकमटमुकुखवीक्षणतः ॥ ५२ ॥
अतीति । [ वै०-- ] मधुरवीक्षणतो वसन्तादिलयदर्श॑नादतिविद्यदेऽति-
निर्मलेऽनन्तस्य विष्णोः पदे चरणे प्रवृत्तदष्टिः कः पुरुषोऽचितुकामोऽचनं क-
सकामः प्रातस्तनानां भ्रातःकालिकानां कमलमुककानां दर्शनान्न तुष्यति ॥
[ %०-- ] बसन्तादिलयदशं नादत्तिनिर्मैटे आकाशस्थाने दत्तदृष्टिः प्रातर-
खितुकामो यातुकामः कः कामी स्तनकमलमुकुख्योदंदौनेन न तुष्यति ॥
दद यादववंशङ्कष्णवर्मानुगतिः साङ्गतया मयान्वभावि ।
अधुना तदवाप्तिचेतसे मे मधुराकामधुरापि रोचते किम् ॥ ५३॥
इहेति । [ वै ०-- ] इह सतां समाजे यादववंडो यः कृप्णस्तस्य यद्वत्स
माैस्तदुगतिः साङ्गत्वेन मयान्वभावि । इदानीं तत्पराकषिचित्ताय मे मधुरा
कामस्य धू: किं रोचते । जपितुन॥ `
[ ० -- ] अङ्ग हे, दवेऽरण्ये वेणुघषणजन्यो यः कृष्णवत्मी वद्धिस्तद्-
जुगत्तिया तत्र निपातरूपा सा तया मया चान्वभावि अनुभूता । अधुना
तत्प्ाक्षिमनसेऽपि मे मध्ुरापि मधुराका वसन्तपूर्णिमा न रोचते ॥
१. आदशेपुस्तकेऽस्य शोकोत्तराधेस् -श्वारपक्षे टीका च्ुरितासि.
११६ कान्यमाख ।
रुचिरजनिसौरमासावहिविधुश्रीः पयोधराकछिता ।
विदितोऽस्तिमागणादेरात्मभुवोऽस्याः पितृप्रसूसमयः ॥ ५४ ॥
= चैराकलि
रवीति । [ वै ०-- ] सौयां सूर्यसंबन्धिन्या भासा पयो धरेमेधैराकटिता
वह्धिविध्वोरिवारूणा शेता च रुचिरजनि जाता । अतोऽस्या ₹खचेरास्मयुबो
ह्मणः । उपलक्षणमिदम् । अ्थाद्राद्यणस्य । पितृभ्रखाः सायसंध्यायाः सम-
यो विदितः । किंभूतस्याव्मञुवः । आ समन्ताच्च गणा आर्गेणाः । अस्ति
विद्यते सा लक्ष्मीरयेभ्य एर्व विधा अस्तिमास्ते च ते आगेणाश्च तेषामादिभूत-
स्य 1 उपरक्षणमिदम् कगादिसकर्वेदमूखस्य । ब्राह्यणसख संध्यावन्दनसमयो
जातस्ततो विधिनिषेधक्तेरत्तालेभाग्यम् ॥
[ ० --~- ] असौ खी परयोधराभ्यामाकलिता उद्वतस्तनी अद्धि दिवसे
शव विधोरिव श्रीर्यस्या एवंविधा सुन्दरी रुचिरा जनिर्त्पत्तिर्यसेवविधं
सौरभं पद्मगन्धः ख्राभाविको यस्याः सा तथा । अतः पदयिनीलयवगम्यते । `
किं ततः । अस्याः पितृप्रसूः पितामही तस्छमयः ज्ञानार्थं गमनकालं
आस्मञ्ुयो मार्गेणादेः स्वकल्पितियाचकचारणिरिपिनिरोषादिच्छद्मदूतादेः
सकाशाद्िदितो ज्ञातोऽस्ति ॥
नव्यस्तनीतिपरिशीख्यतो न सौख्य-
साभ्राज्यमस्तु कथमात्मभुवातिसृष्टम् ।
नात्रापि मर्दितमुरो यदि किं ततः या-
तसानिरन्तरमिदंमजनेन भाव्यम् ॥ ५५ ॥
न्येति । [ वे०-- ] न व्यस्ता नीतियस्मिन्कमैणि यथा स्यात्तथा आस्म-
सुवा ब्रह्मणातिखष्ट॒निर्भितं सौख्यस्य साज्राज्यं राज्यग्राक्यादिजन्यं कथं
नास्तु । अपि तु भवतु । अत्रापिः राज्यादिसौख्ये सत्यपि मर्दितो सुरो येन
सुरनिद्रासुदेवो यदि न आराधित इति दोषः 1 ततः क्षयन्ञीखेन सौख्येन
किं स्याद् । अग्रे न किंचित् ॥
[ श०-- ] इयं नम्यस्तनी परिद्रीख्यतः पुंस आत्मवां कामेन अति-
खृष्टं दत्तं सौख्यसाग्राञ्यं कथं नास्तु । अन्नापि तत्परिद्रीरनेऽपि उरो यदिन
मर्दितम् › वृतः किं स्यात् । तस्मान्निरन्तरमिद् भजन उरोमदैनासक्या भाव्यम् ॥
रसिकरञ्ननम् । ११७
जानामि दुःखदे सरस्य दुर्वारतान्तेषु ।
सयः सखे विरक्तिः प्रभवति विषयानुबन्धिनी यत्र ॥ ५६॥
जानेति । [ चे ०-- ] यत्न येषु पुरूषेषु विषयानुबन्धिनी विरक्तिः सदः
भ्रमवति परंतु हे सखे, तेषु स्मरस्य दुर्वारतां दुःखहेतुं जानमि तसमात्काम-
जये सति विरक्ति भवति ॥
{ °-- ] हे सखे, रतसमाक्षिषु स्मरस्य दुर्वाः दुष्टसुदकं वीर्थं॒॑दुःख-
हेत जानामि । यत्न येषु रतान्तेषु सद्य एव विषयानुबन्धिनी बिरक्तिर्भैवति ।
अतः स्तम्भनाद्युपाय शिक्चयतो याव दिच्छं रतं मिर्वहेत् ॥
ककितोरचिरं न कर्म चेक्कियतेऽनङ्गकरतेः कुतः फटम् ।
सरतो हदि पुण्डरीकरग्भजतेऽसौ सफरुततः श्रमः ॥ ५७ ॥
कलीति । [ वै०-- ] कलितः कलियुगाद्ुचिरं साङ्ग क्मं॑चेन्न क्रियते
जनङ्गकृतेः अङ्गहीनाया यक्लादिङतेः ऊतः फरं स्यात् । अत्रेकोऽस्स्युपायः ।
स्मरतः पुरुषस्य यज्तादिकरमकतो हदि पुण्डरीकदक् पुण्डरीकाक्षः भजते ।
ततः श्रमः सफलः ॥
[ ०-- ] कर्त दृष्ावृरू यत्र॒ तत्कमै रतं चिरं चेन्न कियते तदा
अनङ्गकरतेरनङ्गकार्य॑स्य चुम्बनाणिङ्गनादेः फरं कुतः । असौ पद्माक्षी सरतः ।
“कामश्लाखोक्तं रतविधिम्? इति शेषः । तस पुरुषस्य हदि भजते हृदयं-
गमा भवति । ततः श्रमोऽपि सफर एव ॥
अतिपरमाद्ुतवेषा काप्येषा जयति खष्टिरा्मयुवः ।
तक्कि न वाज्छितं स्यादस्या यदि विधुरवीक्षणः पाता ॥ ५८ ॥
अतीति । [ चे ०--- | अतिपरमा अव्युक्कृष्टा महीमदीधरससुद्रादिरूपा
अद्भत आश्चर्थकारी वेषो सुखवैरक्षण्यादिः प्राणिनां यत्न ॒तादस्ी काप्यनि-
वाच्या आतमभुबो ब्यणः सृष्टि्जयति । यदि असाः सृषटर्िषुरवी चन्दसू्यो
इक्षणे नेत्रे यस्य स विष्णुः पाता तदा किं वाञ्छितं न स्यात्. ॥
[ श°-- ] अतिपरमोऽद्धतो वेषो यसयाः सा काप्येषा आस्ममुवः का-
मस्य खष्टिजंयति । यदि अस्याः पाता रश्चकः पतिवौ विधुरं वीक्षणं यखेववि-
धस्तदा समीहितं मम क्रं न स्यात् । खादेव ॥
११९ केव्यमाखं ।
सर्वागमान्तप्रमितान्धकारे निवार्य कारयान्तरचारि चेतः ।
अये दयाटर्मयि चेसरसीद सीदन्तमिषटोरुपदं नया ॥ ५९ ॥
सर्वेति । [ वे०-- ] सवैरागमान्तेवैदान्तैः प्रमित ज्ञात हे अन्धकार
महेश, कार्यन्तरचारि मम चेतो अये छुभावहविधौ निवार्य मयि दया-
लुश्ेत् सीद भसन्नो भव सीदन्तं माम् इष्टं उरः ग्रष्टं पदं स्वं चरणं नय
पदं स्थानं वा आद्खु प्रापय ॥
{ शग ] कायान्तरचारि चेततो निवार्य सवे येऽगमा ब्रक्षास्तेषामन्ते
मध्ये प्रमितो योऽन्धकारस्तत्र अये प्रिये यदि मयि दयाटुस्तर्हिं स्वद्विरहात्
सीदन्तं मां यदिष्टमभिमतं यदुरूपद सूरस्थानं तदाछ्ु नय ॥
सय समईुकामः पुत्री भवति खयं कुतः पुजी ।
मतवा विषमतिथि यदि विद्वान्परिहरति विधिनिषेध्ञः ॥ ६० ॥ `
सलयमिति । [ वे०-- ] सर्य विद्धान्विधिनिषेधक्तः सन् यदयतिथिं विषं
मत्ानिष्टं ज्ञात्वा परिहरति विमुखं करोति तदा स गृहस्थः सलं मतकाम
आसन्नर्युः युरुषोऽपि अप्रयोजकल्वेन युन्री भवति कन्येव शपितुभवति !
स्वयं कुतः पुत्री युत्रवान् भवेत् । अतोऽतिथिसत्कारोऽवस्यं कायः ॥
[ ०-- | खयं विद्वान् पण्डितो विधिनिषेधङे यदि विषमां तिथि
मत्वा पुत्रकामश्चेन्न परिहरति युग्मासु संविशेत्" इति विधेः । तदा सलं
सुच्री सुत्नवान्ू भवति पुत्री कन्या कुतः स्यात् । यतोऽसौ स्वयं समे ऋतौ
कामो यस्यैवं विधस्त्वमपि पुत्रकामशचेत्तथा कुर् ॥
[3 ॥ ॥ ¢ ् €
नरीनृत्यमानं भुजगोत्तमाङ्गे समाकण्यं तुष्यन्ति ये वण्यंमानम् ।
त एवात्र संसारिणो सुक्तबन्धा यदेषां विमोक्षाधिकनन्दलक्ष्मीः ॥६१॥
नरीति ! [ वै°-- ] स्प्टऽ्ैः ॥
[ ०-- ] जुजंगस्य विरस उन्तमेऽङ्गे सुखसाधनव्वेन अथौन्मेहने नरी
मानुषी तस्या चयस्य मानं नानाविधं परिमाण वण्यमानमाकर्ण्यं ये कामिः
नस्तुष्यन्ति त एवात्र संसारिणः संसारसुखभाजः । यतो सक्ता बन्धा नान
विधासनविरोषा यैस्ते वथा यत एषां बिमोश्चाधिकानन्दसंपत् ॥
रसिकरञ्जनम् । ११९
ननु सर्वतो निच्त्तिः सर्तुः संभवति पुण्डरीकटशः }
दित्राण्यदानि जीवनमिह दुकममित्यवेत्य विरतोऽसि ॥ ६२ ॥
नन्विति । | वै०-- ] पुण्डरीकाक्षस्य स्मतः सर्वतो निकृत्तिर्भवति । इह
संसारे जीवनं द्वित्राण्यप्यहानि नेययेन दुरुभमिलवेय विरतोऽसि ॥
{ ०--- ] पद्माक्ष्यास्तस्याः ऋतुः संभवति स्म । किं तत इयत आह--
सर्वतश्चम्बनालिङ्गनादेरपि निदत्त; । अतोऽस्पृर्यत्वात् द्वित्राण्यहानि मम
जीवनं दुकभमिति विरक्तोऽसि ॥#
क्षेत्रजे कमलकरार्पितपदे सवागमान्तायने
नित्यं दर्ानकाष्किभिः सुक्ृतिभिष्टे कथंचित्कचित् ।
ऋटारम्मपयोधरोन्नतिमवश्रीशालिनि श्रीधरे
चेतश्चेन्मम वर्तते स्यि कर्थं न स्याल्करूपा ते मयि ॥ ६३ ॥
त्रेत । [ वै ०-- ] हे कृष्ण, श्रीधरे रक्ष्मीनिवासे त्वयि मम चेते
वतेते चेत्कथं तव कृपा मथि न स्यात् । किंभूते क्षेत्रजे । कमलायाः करे
अर्पितं पदं येन । सवे ये आगमान्ता वेदान्तास्तत्रायनं यस्य । निलयं दर्लनका-
द्विभि" पुण्यवद्धिः कथंचि्ोगाभ्यासादिना कचिदृ्टे ऋतोर्वषतोरारम्भे मे-
छाना या उन्रतिस्तद्धवा या श्रीसच्छाछिनि ॥
{ ० -- | कस्यचित्कां चिलति संकेतनिवेदकं सचनम्--हे क्षेत्रज्ञे इ-
क्वादिक्षेत्रज्तानवति, कमलाकरे सरसि अर्पितं पदं यया तद्रमनन्ीले, सर्वै-
पामगमानां बृक्षाणामन्तेऽयनं गमनं थस्यास्तथाविधे । संबोधनत्रयेभैव सेके-
नस्थटच्रय मया गन्तव्यमिति सूचितम् । निलयं दशेनकाङ्िभिधेन्येः कथं-
चिकरचिदष्टे ऋतो ऋतुसमयस्यारम्भे या पयोधरयोरंक्नतिरत्थान त्द्धवा
या श्रीः शोभा तच्छाल्िनि मयि तव क्रपा कथं न सखाचेत् मम चेतो नि-
रन्तरं स्वयि वसते ॥
तव पुण्डरीकदृष्टे क सरतां ते भवन्ति नहि कामाः ।
किं स्वा विनासि मेऽन्यत्तत्वमुद काय सपदि संपकौत् ।॥ ६४ ॥
तवेति । [ वे०-- ] हे पुण्डरीकश्च, तव स्मरतां यखां ते प्रसिद्धाः ख-
१२० काव्यमाल ।
गोपवगौद्यभिखाषा हि निश्चयेन क्र न मवन्ति । त्वां धिना किमन्यन्मे तच्व-
मस्ति यस्सपदि संपकादु दर्कमयोत्तरफल्ाय स्यात् ॥
[ ०-- ] हे पद्माक्षि, तव क कस्मिन् रतान्ते रतसमाक्षौ कामाः पुना
रतोद्योगा न भवन्ति त्वां विना त्वव्यतिरेकेण मे किमन्यदस्ति तत्तस्ात्व-
मेव सपदि संपकोदुदकौयोत्तरफलाय ॥
श्रुता गीता लोकैजेगति वहुशोमारतकथा
यदीया ठीखसते मम हदि महोरूपचयमृत् ।
नरे सारथ्यादाबुदितपसमार्थग्यवहतिः
समानासमा साक्षाक्छृतिविषयतामेष्यति कदा ॥ ६५ ॥
शतेति ! [ वै०-- ] महोरूपयोस्तेजोकावण्ययोश्वयः समूहः । यद्रा
महसां ज्योतिषां रूपाणां मदीमरीधरसागरादीनं चयस्तं बिभर्तीति वथा.
विश्वरूपादिप्रसङ्घे तथाव्वात्तथाविधां भारतकथारूपा यदीया लीखा गीता
रोकैजेगति बहुशः श्रुता मम हृदि आसते । नरे अखने सारथ्यादिसमये उ-
दित उक्तः परमार्थो व्यवहतिव्यैवहारश्च येन सः मानात्मा प्रमाणरूपः ख-
अकाशो भगवान्कृष्णः कदा साश्चाल्छृतेर्विषयतामेप्यति ॥
[ ०-- ] यदीया रतकथा छोकैर्विंटजनेजैगति बहुशोभा शरुता गीता
स्ता च । यदीया लीखा महान्तं उर्वोर्पचयं पीनत्वं बिभर्ति ताशी
मम हृदि आस्ते सा वेदया रथ्याया आदौ सुखे उदित उक्तः परमस्य मह-
तोऽ्थस्य धनस्य व्यव्हार आदानखक्षणो यया सा समानो मानसहित आत्मा
यस्यास्तावद्धनराभमन्तरेणानङ्गीर्बाणा साक्षासयक्षीभूय मे कृतेर्विषयत्वं
गोचरत्वं कदु एष्यति ॥
चश्चरपाङ्गाहितदक्चेतश्वरतीशसङ्गरमितं ते ।
ननु भाविनीनिमुक्तो विचिकित्सा केन हेतुनेदानीम् ॥ ६६ ॥
चष्चुरिति । [ वै०-- ] दे सखे, तव ॒चक्षुरषाङ्गस्थापगतदेहस्य काम-
स्याहितं शिवं पद्यतीति तथा चेतश्च ते डैशसङ्गेन रमितं चरति । ननु इदानीं
केन हेतुना ते विमुक्तो विचिकिट्सा संशयः भाविनी ॥
[ ०-- ] अपाङ्गयोर्नत्रान्तयोराहिता दष्ट्ैनेवविधं ते चश्षुशेतश्च ते
“~
रसिकरञ्जनम् । १२१
रती्चसंगरं इतं प्रासम् । ततः केन हेत॒नेदानीं भाविन्यां नीवीसुक्तौ संशयः॥
सुरति निरुपमानवदुखमा मम हदि गोपसुताधिकाननश्रीः ।
कथमिव न ॒कमेय शर्म तस्यावि्चद विचारनिरन्तरानुवृच्या ॥ ६७ ॥
स्फुरतीति । [ वै ०-- ] गोपसुतस्य नन्दसूनोरधिका आननश्रीमैम इदि
स्फुरति । भिरुपमाना वतरा आमा यस्याः । ततो विशदो निर्मलो यो चिचा-
रस्तेन निरन्तरमनुचच्या श्म सुखं कथं न रखभेय प्राुयाम् ॥
{ °-- ] निरूपमा उपमारहिता नव ऋतुखाभो यस्या एवंविधा अत-
एवाधिका आननश्रीयेस्या एवंविधा गोपसुता स्फुरति मम हदि वतेते । वि-
गतां तद्वहं दूल्यादीनामविचारेण निरन्तरं चिरं या अनुृत्तिस्तया स्तखाः
सकाशात् श्म रतसुख कथमिव न मेय ॥
याखति वयस्य कृखादसितया ममतया कृतः केशः ।
विदितमनन्योपायादच्युतचरणाम्बुजग्रहादेव ॥ ६८ ॥
यप्खेकति ! { वै-- ] दे वयस्य, अस्मिलयार्हकररेण ममक्या ममत्वेन
च कृतो यः केकाः स॒ कस्माद्यास्यति । अथवा विदितं स्पष्टम् ॥
[ ॐ०~~ || हे वयस्य, अस्ितया स्मितश्चून्यया तया कृतो यो मम शः
मर कस्सा्यास्यति । अथवा विदितं स्पष्टम् ॥
तां काञ्चनखभेरुतामवाप्य किमप्ययं गेदस्ुखं व्यनक्ति ।
करोति चेदेष परात्मनिष्ठां जीवन्विञुच्येत चिरात्कथंचित् ॥६९॥
तामिति । [ वै°-- ] कांचन अनिर्वचनीयां सुष्टु, अगेखा यत्रणा श्युति-
-खृष्युक्ता यस्यासौ तस्य भावस्तत्ता तां प्राप्या पुमान् किमप्यनिर्वाच्यं गेद-
सुखं प्रकटयति । एष पुरषः परे आत्मनि विष्णौ निष्टामासत्ति चेत्कसेति
तदा विरात्कथंचिजीवन्नेव विभुच्येत ॥
[ ०-- | काञ्चननिर्भिता स्वर्भखेव रता तां च्ियं प्राप्या किमपि
-हसुखं प्रकटयति चेदेष परस्या आमनि ररीरे निष्ठामासक्तिं ऊुयौत्तदा
करथंचिन्महता कष्टेन चिरान्महता कठेन जीवन् विमुक्तो भवेत् । तस्याः
श श
शासनणदिति दोषः ॥
१२२ कान्यमाल ।
अचिरेण रोचते मे दिवसानेवं वृथातिवाहयते ।
ध्रितछ्रष्णपक्षगतये वयस्य काम्यस्तनीविरहः ॥ ७० ॥
अचिरेणेति । [ वै०-- ] एवं ब्रुथादिवसान्गमयते आश्रितवैष्णवगतये
मे हे चयस्य, मनोक्ञसलन्या निरहोऽचिरेण शीघ्रमेव रोचते ॥
[ ०-- ] हे वयस्य, अद्यावधि एवमेव कालक्षेपं क्वैते कृष्णपक्षे
समाभ्रितगमनाय मे अचिरेण कामिना अस्ता क्िक्षा नीवियंन्नैवविधं रहं
एुकान्तस्थलं रोचते ॥
५, (~,
प्रपुरूषविवादेः खीकिंकी मानचच।
भवति न खट युक्ता जाग्रति खपरकाशे ।
तदिह मधुविरोधिन्यश्चुते साक्षिरूपे
प्रभवति कुरु चेतोढृत्तिनिष्ठां गरिष्ठाम् ॥ ७१ ॥
परेति । [ वै०-- ] परपुरुषस्य वबह्मणो विवादे प्रसक्ते सति रोकिकी
खोकसिंद्धा मानच्चौ अनुमानादिभ्रमाणोपन्यासरूपा खलं निश्चयेन न युक्ता
भवति । खग्रकारो चैतन्यलक्षणे प्रमाणे जाग्नद्रूपे सति । तत्तस्मादिहास्मिन्म-
धरिष साक्षिसखररूपे अश्रुते इयदवधि तव वेदान्तश्रवणरूपभ्रथमप्रतिपच्य-
गोचरे ष्वं चेतोघवृत्तिनिष्ठं गरिष्ठं कुर् ॥
[ ०-- ] हे मवति, परपुरुषेण समं विवादे कलह सति खलु निश्व-
येन अरौकिकी लोकमयीदोदद्किनी मानचची खप्रकारो क्ताने जायति सति
न युक्ता 1 अक्ता परमेवं मानं करोति । त्वं तु ज्ञानसंपन्ने इयर्थः । तत्त-
स्माद् हे साक्चिरूपे नेत्रसौन्दयंसदिते, मधुर्वेसन्तो विरोधी यसाः । त्रिर-
हादिति रोषः । एवंविधे, अश्च नेत्रोदकं ते परभवत्ति। चेतोधृत्तर्निष्ठाभिहा-
स्मिन्पुरूषे गरिष्ठं ऊर ॥
सह चर मम भाक्त विधिना लिखितानि चित्ररचनेयम् ।
यामेनवरतमहिता मनोरथातिक्रमेण संजाता ॥ ७२ ॥
सहेति । [ वै०-- ] दे सहचर मित्र, मम भाते लखारपदे दयमेवं-
विधा चित्रा अद्धता रचना छिखितास्ि 1 या मे मनोरथानामतिक्रसेण नैव्फ-
रसिकरञ्चनम् । १२३
ल्वसंपादने अनवरतं सदा अहिता संजाता } यत्परखेकसाधनं न जातमिति ¢
[ ०-- ] हे सखे, चित्रमेव रचना यस्याः सा चिभ्रिणी खी धात्रा मे
रुरार्दते छिखितास्ति (स्वयोपभोभ्येयम्ः इति मनोरथस्य चातिक्मेण चेग-
वत्तयेति रोषः । यामे प्रहरे सर्वसिन्नपि नवरतेन नृतनेनोपरिरतेन महिता
पूजिता उत्सवयुक्त चा संजाता ॥
कासारे पञिनीयं सुकुख्युगमनत्यन्तरं यत्र हयं
यसिन्सचःससुचद्रहमतिकरजनव्याए्रतिः -छषनीय। ।
तसादेतद्धिरोष्टतिकलितमिह पेक्ष्य साक्षादुपेश्यं
व्यं शौर्य च नादौ न गमय समयं त्वं ब्रजस्रीहितक्ञः ॥७२॥
केति । [ वै०-- ] कासारे सरसि इयं पथिनी कमिनी ! वतत इति
‡रेषः 1 यत्र यस्यां हचं मनोहरम् अलयन्तरहितम् एकदेश एव वतमानं सुक्-
छयुगरूमस्तीति रोषः । यस्सिन्युकुख्युग्मे सद्यः ससुच्नू यो अपतिः सूरय
स्तस्य करेभ्यो जाता व्यापृतिः सा शछाघनीया स्तुलया । तस्मात् शौरेः कष्ण-
स्याञ्जनादो पूजादौ विञेषरुटल्या स्टतिवचनेन “सुकुरेनौरचयेदधिष्णुं विना-
कमरुकोरकैः° इत्यादिना । वर्य श्रष्टम् इह साक्षात् प्रयक्षनत्रेण दष्टा खयं
नोपेक्ष्यम् 1 चजसखीभ्यो दितं कृष्णं जानातीति तथाविधस्स्वे समयं गमय ॥
[ &°-- ] इयं पद्चिनी । कासारे तिष्ठतीति रोषः 1 यद्वा । अरे, सेयं
का पद्िनीति धिरोषग्रश्नः । यत्र यस्यां हयं द्दयोद्धवम् अनलयन्तरं मिथः
संगतं सुङ्लयुगमथौत् पञ्मकोशसमानं स्तनयुगरम् । जस्तीति शेषः । यस्मिन्
सद्यः ससुद्धवन् मरह आग्रह हणं वा ययेवंविधो यः पतिर्भर्ता तस्य
करजानां नखानां व्यापारः छाघन्ीयः । तस्मादेतत्स्नयुगभं॒विद्ोषस्मरणे
कितं सदा चिन्तितं कदा दश्यत इति इह स्थे साक्षात् म्रलक्षतः पेक्ष्य
वर्यं शरेष्ठं शौर्य च असावसेवंविधं न गमय न यापय ¦ खीङ्रतमीषहितं जानर-
तीति खीहि तच्तस््वं चज एनां गहाण ॥
नव्याहारभूदधिकं धन्या मृदुभाषिणी रसक्ञेयम् ।
सद्यःफरदनवरतं संमाषणमच्युताप्पदं यस्याः ॥ ^“ ॥
नेति । [ वै°-- ] अधिकं न व्याहारं भाषणं बिभर्तीति ददुभाषिणी च
२२४ कान्यमाय
इय रसज्ञा जिह्वा धन्या । यस्या जिद्धाया अच्युतास्पदं चिष्णुविषयं निरन्तरं
संभाषणं सद्यःफरूवद्रतेत इति रोषः ॥
[ ० ] इयं रसक्ला नव्या नूतना हारश्त् धन्या अधिकं चखा अ-
च्युतमास्पदुं स्थर यत्र तत्सं भाषणं सद्यःफ्द् नवरतं यस्मात् ॥
कृष्णामीरवधूरतस रमते दाखज्ञतसते सुखं
रुन्ध्वात्यन्तिकमङ्गनारमसको विन्देस्कथं देवनस् 1
तस्मात्वामधुनाशनं खमभज्म दातुं परं प्राथेये
नैतचेन्मम चेतसि स्फुरति न खर्गापवगदिकम् ॥ ७५॥
कृष्णेति । [ वै°-- ] हे छङृष्ण, आभीरवधूरतस्य ते दास्यं गतः सुं
रभते । असकौ असौ पुरुषः आ्यन्तिकमङ्गस्य नारां रुब्ध्वा देवेनं त्वच्रि-
ताकणनकीतेनगाननचलयादिलश्चणं कीडनं कथं विन्देत् । मोक्षे पाषाणवद्धवन-
मनर्थकमिवलर्थः । तसात् परं परमात्मानं मदुनाशशलनं त्वा त्वां सखभजनं दातुं
आर्थये ! एतन्चेद्धजनं न प्राप्तं मम चेतसि स्वगौपवगौदिकमपि न स्फुरति #
[ ०-- ] कृष्णा इयामा आभीरवधूस्तक्रतस्य तेऽङ्गतः पक्षाच्छरीराद्रा
दासी सुखं रभते । यद्वा आभीरवधूः दास्या अङ्गतः दासीं कृष्टनीं प्राप्यते
रतस्य सुखं रमते । असको अङ्गना ते खी आल्यन्तिकं शं सुखं रुञ्ध्वा पू्ै-
मिदानीं देवनं कीडनं त्वया सह कथं विन्देत् । मोजनमत्रेऽपि यतस्तखाः
सनेह-स्तस्मादधुना त्वां अशनं स्रभजनं च दातुं प्रार्थये । चेदिदं मदुक्तं
न करोषि तदा मम चेतसि स्वगौपवर्गादिकं अर्थात्तव न स्फुरति ॥
दृष्टा मनो हरति या सायोध्यारामवसतिराककिता ।
तस्मादधिवसतेनां नित्यानन्दो मयानुमूयेत ॥ ७६ ॥
देति । [ वै °-- ] स्पष्टम् ॥
[ ०~-- ] जारामे उपवने वसतिः स्थितिर्यस्याः दृष्टा सती मनो हरति
या सा मयायोधि योधिता निष्टररतेन तोषिता । तस्मादेनाम् अधिवसता
मया नित्यमानन्द्ः भायहिकः प्रमोदोऽनुभूयेत ॥
विशिष्टा नवायोवनश्रीसदस्यामवाप्या कथं सौमनस्यादिवद्धिः ।
मवसवत्र वागर्हणा याद्वीया ततो वारिणिवास्तु पूजा तदीया ॥७७॥
रसिकेरज्ञनम् । १२५
विद्धीति ! [ वै °-- ] वायौ वहति सति वनश्रीर्विशि्ा न । तत्तसमा-
दसं बनरक्ष्यां सौमनसी पुप्पसंबन्धिनी आदिष्रद्धिः इदनीं वातान्दोलन-
त्या तथा नासि । ततो यादवस्य विष्णोः संबन्धिनी वागहंणा वाचा अहै
भा पूजा भवतु । तदीया पूजा वारिणेव वा अस्तु ॥
[ °-- ] असां त्रेशिष्टा अति्रायिता नवा नूतना योवनश्रीः । अस्तीति
शेषः। तदस्यां सखोमनस्यादेः ग्रीलयादरभिच्रद्धिः कथं प्राप्या 1 अनया सह
मनस्य चत्त शत्रवो निन्दां यदि करयुरिलयत आह--तत एतःसौमनस्यसि-
हेरत्र अरिणा शच्ुणा गहेणा निन्दा वा भवतु या निन्दा दवीया दवान्षि-
संबन्धिनी । तद्भत्संतापहेतुस्वादिलयर्थः । अथवा अरिणा तदीया एतत्संबन्धिनीं
पूजास्तु । वस्तुनि योगे प्रसक्त इति ॥
खादितसेपरील्यं सथो मायन्ति हन्त ये रुध्वा |
मन्ये त एव धन्या मान्यानन्यायमार्मसुज्छन्तः ॥ ७८]
सखेति । [ वै०-- ] स्वात् धनात् इतरवैपरीलयमन्यवैलक्षण्यं लच्ध्वा ये
सयो माः भ्रियो यन्ति खण्डयन्ति विभस्यार्थिभ्यः प्रयच्छन्ति ! हन्त हषे ।
त एव न्यायमार्म न उजञ्क्न्तो धन्या मान्या इति मन्ये ॥
[ ०-- ] सुः आदिर्यस्य तत्स्वादि तत् ^तर'वैपरीरयं रतम् । सुरतमि-
लथैः। तत्छुतश्चिद्छन्ध्वा ये सद्यो माद्यन्ति तुष्टा भवन्ति त एव धन्या इति मन्ये॥
मनोहरवयोन्विते तनुनिरस्तरीतातपे
कदा सदलकानने भव योगसिद्धिस्तव ।
अये श्रणु मयोदितं परमयोगिना दुर्भ
हृदा कर्य माधवं सुमनसां यतो वैमवम्,॥ ७९ ॥
मेति । [ वै °-- ] दे सखे, योगसिद्धिः चेद्वाञ्छसि तदा सदठे कानने
निबिडपणणाच्छादिते वनेः योगसिद्धिस्तव भवतु । किंभूते वने । मनोहरर्वयो-
भि पक्षिभिरन्विते । तथा तन्वा शरीरेण निरस्तं लीतातपादिकं यत्र । कथं
कदां योगस्ते सिध्येत्. ! अये मित्रः मयोदितसुक्तं श्टणु परमयोगिनापि दु-
ठंभं दुष्मरापं यत्तदुपदिशामि । माधवं रक्ष्मीकान्तमेव हृदा कख्य यतो
निष्णो; सुमनस तदेकचित्तायां वे सवं भवति ॥
१२६ कान्यमाखं ।
[ %०-- ] मनोहरेण वयसा तारण्येनान्विते । तन्वा शारीरेण निरस्ते
छीनातपौ यया तथाविधे । तदणीतयुः शीतकाले उप्णा, उप्णकाटे सीतया ।
यतः मन्तोऽल्काश्चणेङुन्तखा यस्मिन ए्वंबिधमाननं यस्याः हे युवते, तव
योगसिद्धिस्त्वस्संसगेखाभः कद भवनु । जये, मयोदिदसुक्त श्यणु परसुत्टृष्टम्
अयोगिना विरहिणा दुषमरापं माधवं वै्राखं वसन्तं पद्यनः सुमनसां पुष्पाणां
त्रभचं सश्द्धिस्तस्मान्मामङ्गोकुरं ॥
नित्यं निरञ्ननकथं साक्षिज्योतिः खतःप्रकाशयुखम् ।
यमयति यतिमनुगमयति रमयति शमयति च सपदि! संतापम् ॥८०॥
नित्यमिति । [ वै ०-- ] निलयमविनाशि निरञ्ननकथं नि्लपवार्त॒साक्षि-
रूं उ्योतिःसवरूपं जह्य ॒चिष्णुलश्चषणं यति सन्यएसिन स्ववःप्रकाशं यत्सुस्व
चिदानन्दरूपं तद्रमयति अनुगमयति रमयति सपदि सांसारिकं संनापं
दामयनतीनि ॥
| %०-- ] सा विधवा, नियं निता अज्जनकथा कजलकथा यस्मात.
स्वत.प्रकारोन स्वाभाविकेनेव कान्तिविदेषेण सुखं सुखकारि अक्षिज्योनि-
नैत्रभ्रमां गमयति प्रापयति यनिमनुगमयति अनुगनं करोति रमयति सपदि
संनापं च कामयति ॥
चिरप्रमखेमखगितहदये पद्मनयने
समानारम्भेऽस्िन्मवति न मयामोपि किमपि ।
उदसाक्षी रागं नयसि दृश्चमेनां च यदि मां
हदा वाचा श्रीमत्यचर्नमिदं तत्वमुदितम् ॥ ८१ ॥
चिरेति । { वै०-- ] प्रश्ननयने कृष्णे चिरं प्रेम्णः स्थित्या स्थगितं हय
सचबिध अये मित्त, समान आरम्भ उद्यमो यस्ैवंबिधे भवति अस्मिन् त्वयि
समानच्रीले विष्णुभक्ते मया किमपि न अगोपि युक्षम् । स्वं रागमनुरागं
विषयेषुं उद्स्वाक्षीर्सृष्टवाच् । रशं दष्टं नयसि प्रापयसि । आन्तरं राग दष्टा
न्यस्यसि । यदि एनां सरागां दृष्टिं मां नयसि प्राप्यसि अनुरक्तो मां पञ्यसि
तदा हृदा वाचा श्रीमति वासुदेवे अचलनमिदसेव तत्वुदितभुक्तम् ॥
[ ~~ } चिरपरेमस्थित्या छादितहृदये प्ाक्षि हे मवति, असिनेव -
रसिकरञ्चनम् । १२७
षेधे मानसरिते आरम्भे किमपि जागोऽपराधो न यदि उदे अक्षिणी यस्या
एवविधा त्वं इदयं रागं नयसि एनां दयं रक्तं मां नयसि तदय इदा वाचा
ओमलयां त्वयि अचलमिदं मया तत्त्वमुदितमुक्छम् ॥
स्म्मित्तमनोमवमदो घन्यो भजते सनर्मदारोधः ।
नियं तपस्यतो निशि किं नानन्दाद्वयानुभूतिः स्यात् ॥ ८२॥
स्वम्भितेति । [ वे०-- ] सम्मिता मनोभवाश्ि्तजा मदा वि्यादिजन्या
येनेवबिधो धन्यः स नर्मदाया रोधस्तटं भजते । निशि नित्यं तपस्यतोऽस्य
क्िमानन्डाद्वयानुभूतिनं स्यात् ॥
[ ०-- | स्तािभितो मनोभवमदो वीयं येन सनर्मदारो ममैसहितसीको
धन्यः पुरुषोऽधो भजते । अतस्तपसि माघे आनन्दाद्रयस्यानु भूतिः किं न स्यात् ॥
सप्तसामनुत ईश्वरो भवान्किं ददाति न ब्रथा बिरुम्बते ।
तत््वदीयमजनं हिताय नः खाव्ययत्वमिह न प्रकाश्य ॥ ८३ ॥
सेति 1 [ वे ०-- ] सक्ति; सामभिः स्तुतो भवान् डेश्वरो नियन्ता
किं सख्रभजनं न ददाति च्रथव विरस्बते ततत्वदीयभजनं नोऽस्मभ्यं हिताय
इष स्वाव्ययस्वं न॒भ्रकारय अग्ययत्वं शब्दच्छलात्का्ैण्यं न प्रकादाय ।
मजनं देदीति ॥
{ छ०-- } कामपि दव्यदानेनाभिलप्यन्तं अति वचनम्-सा सप्त
मनुते । भवान् देश्वरो धनादयः । अतः सप्तापि न ददाति किं दथा बविट-
म्बते ! किः ततस्तवरेत्याह--तस्यास्त्वदीयभजनें तत्वदीयभजनं नो हिताय इट
स्वाच्ययत्वे कापंण्यं न प्रकटय ॥
रम्भास्फुटोपमानासुकषेपस्पष्टमूखुवरदोषाम् ।
करजानुरीठितानां हरिणाक्षीणां सरायबाणसुजाम् ॥ ८४ ॥
रम्भेति । [ वै°-- ] हे सखे, अद्य स्वं बाणस्य बाणासुरस्य भुजां स्मर ।
जान्येकव चनम् । अवशिष्टबाहद्वयातिरिक्तबाहून्स्मरेयर्थः । कीद्खीम् ।
रम्भायाः कदल्याः स्फुटा उपमा यस्यास्ताम् । पुनः 1 उस्क्षेपे दर्पेणोर्ध्वश्षेपे
स्पष्ट मूकं चरो महेरावर एव दोषो यस्यास्ताम् । पुनः । करश्च जानु च त-
च्छीछि तानं दी्धतां यस्याः १ युनः 1 हरिणा कष्णन क्चीणाग्र् ॥
१२८ काव्यमास् ।
[ ° -- ] हे सखे, हरिणाक्षीणां खगच्छां स्मर । कीटद्रीनाम् । आयो
बाणोऽर्थास्स्मरस्य तं युञ्जत इति आद्यबाणञुजस्तासाम् । रम्भाया अप्सरो-
विरोषस्य स्फुटोपमा यासु 1 पुनः । उसकषेपे स्पष्टमूका वराः श्रेष्टा दोषो बाह-
बो यासाम् । करजमैखेरनुद्ी छितानाम् ॥
नवोन्नतपयोधरस्फुटतराम्बराभ्यन्तर-
श्रिया हृदयहारितां वहति नीर्िमिोक्कर्षतः ।
सराहितगस्प्मातिश्चयश्ाछिनि श्रीधरे
मनो मम किरीटिनः कपरमानवेदयार्के ॥ ८५ ॥
नवेति । [ वे ०-- ] मम मनः किरीटिनोऽन्ज॑नख इ्यारके कृष्णे वैते ।
किंभूते । कपटमानवे स्ररस्याहितो भवस्तस्य या गर्ग्रभा तच्छालिनि ! श्री-
धरे नीङिघ्न उतकर्षतोऽतिङ्ञायात् नवा उन्नता ये पयोधरा मेघास्ते: स्फुटतरं
यदुम्बरस्याभ्यन्तरं तस्य श्रिया हृदयहारितां मनोहरस्व वहत्ति दुधाने ॥
[ श०-- ] किरीटिनः किरीरयुक्तसयय मम॒ सुकुटवधेनस्यापि मनः कपर
माना या वेया तस्या अलके चूणैकुन्तछे वतैते । किंभूते । नवयोरन्नतयोः
पयोधरयोः स्फुटतरं यद्म्बरं सूक्ष्मं चखं तस्याभ्यन्तरे या श्रीस्तया नीलि-
मोत्कर्षतो हृदयहारितां वहति । स्मरेण कामेन आहितो यो गले अभातिञ्च-
यस्तच्छाछिनि ततः श्रीधरे खोभां बहति ॥
कलयसि वयस्यकसरत्वं रुचिरम्भारतीशाखम् ।
अत्रोक्तिप्रत्युक्तौ कर्य मिथो भूरिशखपातरणम् ॥ ८६ ॥
कलेति । [ वै०-- ] हे वयस्य, स्वं भारती सरखत्येव 1 कस्मात् ! शालं
हचिरं मीमांसादिकं कख्यसि.। अत्र शाखे मिथः परस्परम् उक्तिप्रतयुक्तौ
भूरिः ऋ्ख्पातो यत्रैवंबिधं रणं युद्ध कर्य जानीहि
[ ०-- ] वयसि तारण्येऽकस्माद् रुचौ कान्तौ रावण्ये रम्भा रम्भे-
ग । रतीशस्य कामस्याखरं क्यसि तद्वोचरीभवसि । अत्र मिथः एकान्ते मम
उक्तेः प्रवयुक्ताबुत्तरवचने भूरिशः त्रपाया रज़ायास्तरणं विज्यं कर्य रजं
वेजित्योत्तरं देहि ॥
रसिकरञ्जनम् । १२९
नासंन्यासितया मयानवरतानन्दस्तथेवाप्यते
तन्मे नाद्य वयख निश्चरतया चेतोन्यदाकाद्घति ।
तामसाय सदा हिमदैमनसोनेहा वृथा याखति
श्रेयः स्यादथवेत एव ककितादाक्रष्टपद्माकरात् ॥ ८७ ॥
नेति । [ वै०-- ] डे वयस, जसंन्यासितया कथैव यथा पूर्वं गा्हस्थ्ये-
जैव अनवरतानन्दो न आप्यते तत्तस्मान्मे चेतो निश्चलतया अन्यक्नाका्कति ।
तामर्सन्यासितामासादय हि निश्चयेन मतमनसो मतैकामस्य सांसारिकदुःखा-
सहिष्णोरनेहा समयो च्रृधा याखति । अपुरषार्थत्वेनैव । जथवा इत एव
असंन्यासिताया एव आक्रष्टः पद्माया लक्ष्म्याः करो येन तस्माचछरृष्णात्कलि-
ताच्चिन्तितात् श्रयो मोक्षलक्षणं संपस्स्यते ॥
[ ०-- ] मया संन्यासितया तत्समानेन ब्रह्मचर्येण तथैवोद्यमं विनापि
नवरतजन्यो य आनन्दः स न प्राप्यते । तत्तस्मान्मे चेतो निश्वरुतया नव-
रतेकनिष्टतया अन्यत्. किमप्याद्यवयसि नवयोवने नाकाङ्कुति । अथवा तां
चियं कथंचिदासाच लढध्वा सदा सर्वदा हिस्त सीतकाछे मनो यस्य तत्र
दत्तचित्तस्य ईहा स्पृहा न वृथा यास्यति । आक्रष्टः पद्यानामाकरो येन तस्मात्क-
लिताचिन्तिताद्धिमतरिव श्रेयः स्यात् । संभो गपर्याप्षरातिस्वादिति भावः ॥
सहजो योवनव्र्ती सार्वदिकासत्तिशाल्िन हयौ ।
हृदि ती निरुध्य दधतः कथमात्मञुवोऽपि संभवति भीतिः॥८५॥
सहेति । [ वै °-- ] देवकीग्भखैवाकर्षणेन संकषंणोत्पत्तेः सहजावेको-
दरौ यौ बरक्ृष्णौ एकचरूभागजन्यत्वेन सजौ रामलक्ष्मणौ चा वनच्त्ती च-
न्दावनदण्डकारण्यवासिनो । सार्वदिकी यासत्तिरेकन्र वासस्तच्छालिनौ । हयो
मनोहरौ तो हृदि निरुध्य दधत आत्मभ्रुवो ब्रह्मणोऽपि कथं भीतिः संभवति ॥
[ %०-- ] यौ हयौ हदयोद्धवौ । सहजो ` युगपदुत्यननो । यौवने दृत्ति-
ययोः । सार्बदिकी निरन्तरा यासत्तिस्तच्छाल्िनौ तो सनौ हदि निर्य दध-
तः पुरुषस्य आत्मभुबोऽपि कामादपि भीः कथं संभवतीति ॥
विषयाद्यविषक्तमानसानां बहुरोमाविरहोऽपि नः सुखाय ।
परिहृत्य तदन्यदन्र कृत्यं ृतरामोरुपदस्मृतिः इती खात् ॥ ८९ ॥
९ चतु°
१३० कन्सिमाख ]
विचेति । [ वै०-- ] विषयादावविषक्तमनासक्तं मानसं येषामेर्वविधानां
नो बही या शोभा तद्विरहोऽपि सुखायेव । तत्तस्मादन्यत्करत्य परिह कते
“राम इस्युर्णः श्रेष्स्य पदस्य नान्नः स्तिर्येन स कृती स्यात् ॥
[ श्-- ] दिषयेषु आचविषक्तं मानसं येषामीदशां नो चहुशः भावि
रहोऽपि एकान्तोऽपि सुखाय । तदन्यस्य परिहत्य कृता रामाया उरूपदस्य
रुखतिरयैन एवविधः सुखी स्यात् ॥
नव्याप्रताकुचेष्टा हरिणाक्षीणासुरखितिः छ्य ।
यस्याः श्रुतिस्यृतिभृतो बिश्नति रोमाञ्चयत्तमाः पुरुषाः ॥९०॥
नेति 1 [ वै०-- ] नज्या नूतना एताकोः सर्पस्य काठियसख चेष्टा सुरस्य
दलस्य स्थितिश्च -छाध्या यतो हरिणा कृष्णेन क्षीणा । यस्या हरिणाक्षीणायाः
शुतिस्शतिश्तः श्रवणस्मरणक्रेत उत्तमाः पुरषा रोमाञ्चं बिञ्रति !
[ ~ ] हरिणाक्षीणां उरःस्थितिरवक्षःस्थितिः शछाच्या । कीसी । न
स्याता मर्दनादिव्यापारमप्राक्षा अमुक्ता । कचाभ्यागमिष्टा । जतः स्तुत्या ।
यस्याः श्रुतिस्यतिश्वुत उत्तमा रसिका रोमाञ्चं बिभ्रति ॥
विषमेषुभवेषुवेद नामनुमूयाप्यङृतप्रतिक्रियः ।
पुरषो रभतां कथं सुखं यदि. सामान्यतनुः करोतु किम् ॥९१॥
चिषेति 1 [ वै °-- ] पिषमेषु उचनीचेषु नानाविधेषु भवेषु चेदर्ना टुःख-
मनुभूयापि जकृतप्रतिक्रियः पुमान कथं सुखं रमताम् । यदि पुनः सामान्य-
तनुः सामान्यरारीर एव पश्वादिरिव तदा किं करोतु । अविवेकिर्वात् ॥
[ ०-- ] विषमेषुः कामस्तद्धवा या इषुवेदना तामनुभूयापि अक्रत-
तत्प्रतीकारः पुरुषः कथं सुखं लभताम् । यदि सा खी जमानि प्रतीकारत्वेन
स्षाता ततो अतनुः कामः किं करोतु ॥
करककितदारनरकेरेरत इह ये सजन्ति भवसिन्धो ।
रसिकास्त एव मान्या मन्यन्तां धन्यमास्मानम् ॥ ९२ ॥
करेति 1 [ वै°-- ] करकलितो दाररूपो नरको यत्र तत्र॒ भवसिन्धौ
रोरते स्वपन्ति सजन्लयासक्ताश्च भवन्ति त एव रसिका मान्या आमानं धन्यं
मन्यन्ताम् इति कापिनासुपदासः ॥
रसिकरज्ननम् । १३१
{ ०-- ] इह भवसिन्धो ये करकलिता हस्तेन गृहीता दाराणां नरस्य
च केशा यसमन्नेवंविधे रते केराकेदिमदनयुद्धे सजन्त्यासक्ता भवन्ति त
एव रसिका मान्या धन्यमास्मानं मन्यन्तां नान्ये ॥
विदयते दवे सर्वतः छधनीये याभ्यां कष्टं तत्र नात्रापि रोके ।
तस्मादेने वतितासमश्चुतिस्मृप्याहाने न व्यक्तुमीरो वयस ॥ ९३ ॥
विचेते इति । [ वे०-- ] ते दवै सर्वतः शछाधनीये विद्ये । याभ्यामत्र
तत्रापि खोके इह परत्र च न कष्टम् । हे वयस्यं तसमात् एने, वर्तितं आत्मनः
आतिः स्द्रतिः इद्याह्वानं याभ्यां ते न ल्यक्तभीरो नोस्सहे ॥
[ ॐ०-- ] ये दवे सर्वतः श@घनीये स्तुत्य वियते स्तः । याभ्यां कटं न ।
अत्रत्र वा 1 अत्र वा तयोरागमनमस्तु । तत्र वा मम गमनम् । उभय-
थापि न कष्टं॑ल्टोके । यद्वा तत्र लोके पितृसंबन्धिजने याभ्यां कष्टं चथा
स्यात्तथा न । अच्रापि न रन्ितमतिष्टष्टस्वान् । तस्साद्र्तितानि आस्मनः
शतिः श्रवणं सुखतः स्मरणं आह्वाने नाम च एतानि याभ्यां ते एने क्तु न
्रभवामि । ताभ्यामेव स्वश्रवणादीनि दूल्यादिद्धारा ख्यापितानि । अतः कष्-
मपि लोके न । तस्मादेने दे अपि न द्यश्ष्यापि ॥
न यथारुचिरम्भारतमाकणितमेवमन्यदिष चित् ।
तदिदे हृदि चिन्तयतां यतमानानां कदाचिदपि सिध्येत् ॥ ९४॥
नेति । [ वै ०-- | जाकर्णितं श्चुतं भारतं यथा रुचिरम् एवम् अन्यद्
इह संसारे न । तसादिदं हृदि चिन्तयतां यतमानानां यतो मानोऽहकासे
यस्तेषां कदावचिद्रपि सिध्येत् ॥
{ 2०-- ] चथार्धि रम्भाया अप्सरोविरोषस्येव रतं समाकार्णितम् । एव-
-मिहान्यत् फिंचित्तत्तस्मादिद हृदि चिन्तयतां यलं कुर्वतः कदाचिदपि मिध्येत् ॥
सुक्तास्मरोचिरतिदीपरयुण्रपश्चं
साक्षिप्रमाणकमनावरणं कुतश्चित् ।
हप्यन्महासयपरिग्रहयोम्यमूतिं
तद्वस्तु स॒द्वयमिदे हदि भावयामः ॥ ९५ ॥
क्तेति \ [ चै०-- } सक्तं नित्यमुक्तस्बभावं आत्मरोचि स्भकाशरूपं
4
१२२ काव्यमाख ।
अत्यन्तं दीपरः भ्रकाकमानो गुणानां सत्त्वादीनां प्रपञ्चो यत्न तरिगुणात्ममायाप्र-
पञ्चोपादानं साक्षि भमाणं यत्र तत्साक्षिप्रमाणकं स्वप्रकाराचेतन्यसेव यत्र
ग्रमाणं कुतश्चिदनावरणं मायावरणरहितं हष्यन्तो ये महाशया भक्ताः तत्प~
रिम्रहयोग्या मूर्तियस्य तदिदं सस्तु सखरूपतः सत् परमार्थरूपं ब्रह्म वयं
हदि भावयामः ॥
[ ०-- ] इह हदि अस्या वक्चसि सद्वयं द्वितयसहिते तद्वस्तु स्तनरूपं .
भावयामः । कीदशं तत्. । सक्तानां मौक्तिकानामात्मनश्च रोचिषा अतिदीभ्रो
गुणप्रपञ्चो यत्र । अश्षिप्रमाणं तस्सहितं साक्षिभ्रमाणम् । स्वाथे कः ! साक्चा-
देवाक्चिभ्यां ददयम्। यतः क्रवचिदनावरणं कञ्काञ्चरावरणश्यान्यं हष्यन् रोमा-
जमज्न् आनन्दजडो भवन् यो महान् श्यो हस्तस्तत्परिग्रहयोग्या मूर्तियैख ॥
आणिङ्गदाप्य गोपीं तदाहं सह रिरसयाधाय ।
श्रुत्वेति निशिनोम्यहमङ्गिषु दर्वारतामनङ्गघ् ॥ ९६ ॥
जरीति । [ वै°-- ] स हरिगोपीमाप्य तद्वाहुमंसे स्कन्धे आधाय आ
सिङ्गत् इति श्वस्वा पुराणादौ आद्विषु देहिषु अनङ्गस्य दुर्वारतामहं निश्चिनोमि॥
{ छन ] कखन कामपि सोपीमाप्य रिरंखया सह तद्वाहुमाधायालि-
गत् अततोऽहमङ्गिखु खरस्य दुर्वारतां निश्चिनोमि ॥
अनुमूतमवव्यवयितिर्जनता का नरताभिखपिणी ।
तदवैमि सुखेन संखतौ कछितानङ्तयेव निस्तृतिः ॥ ९७ ॥
अन्विति । [ वै०-- ] अनुभूता भवस्य संसारस्य व्यवस्था यया साका
जनता नरताभिराविणी । तत्तर्हि कङिता या अनङ्गतः अशरीरता ठत एव
चिराय निस्तार इलयवैमि १
[ @०°-- ] अनुभूतसंसारग्यवस्था का जनता रताभिलाविणी न यत-
स्ततो हेतोः संदतौ कितः श्वीकृतोऽनङ्गो येन स तथा वस्य भावस्तत्ता
तथेव चिराय निस्तारो नान्यथेति ॥
असञृन्ननेतिसावधिनिषेधवोधिश्ुतिर्मया कठिता ।
गमयति परमनवरतं या तमखण्डा्थरूपमानन्दम् | ९८ ॥
असेति । [ बे०-- ] असकृत् “इदमिदं न" इति सावधेर्निषेधस्य बोधिका
रसिकरञ्ञनम् । १३३
श्ुतिर्मया कलिता श्रुता । या श्रुतिः परं ब्रह्मलक्षणमुत्कृष्टं अनवरतं अखण्डा-
थरूपमानन्दं गमयति ॥
[ =०-- ] असङृदनेकदा न न इति अवधिनिषेधवोधिनी श्वुतिर्वौम्य-
स्याः सा मया करिता रमिता । या पर्मं नवरतं तमखण्डमर्थरूपं पुरुषार्थ-
रूपमानन्दं गमयति प्रापयति सा स्वयसेवागतेलय्थः ॥
अहह सहजमोहा देहगेहप्रपञ्चे
नवरतमतिमया कामिनीविमरहापिः ।
तदहमिह विहत संततामोदमुग्धा
खहितमहितङ्ृत्य हन्त नान्तः सरामि ॥ ९९ ]
अहहेति । [ वै°-- ] देहस्य गेहस्य च प्रपञ्चे मार्जनाञुरेपनादिरूपे
सनवरतं निरन्तरमत्तिमस्ा कामिनी विग्रहस्य खीदारीरस्याक्िः आक्तिस्तस्मादि-
ह सरीशरीरभाघ्ो विहर्तुं ऋीडितं संततमामोदे सुखे युग्धा । वस्तुगत्या सु-
खाभावात् । हन्त खेदे । खहितेन स्वस्यातिशयसुखहेत॒ना महितं पूनित्त त्यं
कर्म ॑विष्णुूजनादिकम् । अथवा सुष्टु अहितमः सपंशरष्टः शोषस्तस्य रहितो
विष्णुस्ततकरलयं तचरितमन्तनं स्मरामीति ॥
[ ० ] कामिना योऽयं नीवेर्वसनमन्धेहो अहणं तदािसतत्पातिः
सा गेहस्य देहस्य च प्रपञ्चे सहजो मोहो यस्या एवेविधास्ति । अहेति
हष । नवरते या मतिच्छन्न मन्ना च । तत्ततो हेतोरहमिह नीविप्रहासो निहत
ऋीडितुं संततमामोदो येनानन्देन परिमलेन वा मुग्धा मोहयुक्ता सुन्दरी वा
स्वहितमदहितानां शत्रुणां च कृत्यं अन्तः किमपि न स्रामि हिताहितवि-
तारो मम नास्ति ॥
परपुरुषमजनमेकं त्रिजगति सारं वदन्ति धर्मविदः ।
यस्मादानन्दमयी स्योमोक्षानुबन्धिनी विरतिः ॥ १०० ॥
परेति । [ वै°-- ] धर्मविदः परपुरुषस्य कृष्णस्य भजनमेकं त्रिजगत्ति
सारं घदन्ति । यस्मारसद्यो मोक्षानुगता बिरति्ैराग्यं भवति ॥
[ श्-- ] कामधर्मैविदुः परपुरुषस्य भजनमेकं सारं त्रिजगतीतति वद्-
१३४ कान्यभार |
- न्ति । यस्माजारभजनास्सद्यः सोश्ायुबन्धिनीविः मोचनानुबन्धसरित्ता नी.
विवैसनमन्थियैत्रैवंविधा रतिभवति ॥
निरन्तरगुणोछसद्रुचिरकाम्यमुक्ताफर-
मपञ्चविषयसछटोपगतकोकरिकानन्दम्ः ।
रतीश्चसमराधिकारमणमात्ररक्ष्ययितिः
परात्मरतधीरसावतिङृशोदरीहस्यते ॥ १०१ ॥
मिरेति । [ वै०-- } परे आत्मनि बह्मणि रता धी्य॑स्यासावतिक्ृशः पु-
रूपो द्रीश्दयते भूयो भूय दयते ! कीटदाः ! निरन्तरं संततं गुणेषु साघु
संमतेषु उल्छसन्ती रुचिः भ्रीतियैस्य । अकाम्या अनाद्ञास्ा अत एव सुका
त्यक्ता निष्फलम्रपञ्चविषया स्पृहा येन । अपगतालोकिकानन्दसुवः प्रमदा-
दयो यस्मात् । रतीशसमः कन्दपंकोटिखावण्यो यो राधिकारमणस्तन्मातरे
रक्ष्ये स्थितिर्यस्य 1
[ ०-- ] परेण पुरुषेण आर्मनो रते धीर्यस्या असो खी अतिङ्कर्े-
द्री दस्यते । निरन्तराणि घनानि गुणे सूत्रे उदछसन्ति रुचिराणि काम्यानि
आश्ञास्यानि यानि सुक्ताफखानि तस्परपज्चसदाभरणाधिक्यं वद्विषया या स्पृहा
तयोपगता लोकिकानन्द भूमिभर्यादा यया । रतीरस्य समरे कामयुदे अधि-
का! रमणश्च माता च श्वश्रूस्ताभ्यामरक्ष्या स्थितिर्यस्याः सा अतिचनुरा कथ-
मपि निरोद्धुं न शक्यते ॥
ममत्वरयतः समागमरहस्यमनििष्यतः
स्फुटीभवति नान्वितश्चुति तदालमतच्वं कचित् ।
विचित्रमधुनामनागियमनादिमाया न मा
ससुत्सुकमनारतं कर्यितुं सुखं मुञ्चति ॥ १०२ ॥
ममेति । [वै ०-- ] ममत्वस्व ममताया स्यतो वेगात् तत्मसिद्धमास्मत्वं
जीवब्रह्ेक्यरक्षणम् अन्विताः समन्विताः श्रुतयो यत्र । भ्तत्त॒ समन्वयात्”
इति सुन्रोक्तेः । तत्वमस्यादिवाक्यविषयम् । समा ये आगमा वेदान्तासेषां
रहस्यम् । समं यदागमरहस्यं वा । सद्न्विष्यतो मम न स्फुटीभवति । चि-
चिव्रमाश्चर्यम् । एवमनिरं विचारेऽपि न तत््वबोधः । यतः अधुनेदानीमिय-
रसिकरञ्जनम् । १२५
मनादिर्माया अनारतं सुखं निलानन्दरूपं जह्य करय रुन्धुं समुच्खुकं भा
मां सन्यपि न सुति ॥
[ श्-- ] त्वरयतस्त्वरां कुर्वतः समागमाय रहस्यं संतस्थरं अन्विष्य
तो मम तस्या आत्मनो हदयस्य तत्त्व यदप्यन्वितां श्वुतिः श्रवणं यत्र
दूतीद्वारकचचःश्रवणेन यद्यपि क्तातम्रायं तथापि न स्फुटीभवति विचित्रेण
मधुना चसन्तेन अमनाक् अधिकम्. अनादिमा आदिमा न भोढा यद्यपि अथ-
मा तथापि वसन्तङुसुमानिरादिवैचिन्यवस्ासरोदेव या रतं क्यं सुखं
समुर्सुकमना मा मां न मुञ्चति १
वर्णाट्हृतिकाम्या साकाह्कायोग्यतासत्तिः ।
एषा कलितरसन्ञा नमु बहुञ्ञोमारतीहितं ऊुयौत् ॥ १०२ ॥
वर्णेति । [ वे०-- ] वर्गोमधुरेररुकृतिभिरुपमादिभिः काम्या । जाका-
ङ्खायोग्यतासत्तिभिः पद्मैः सहिता ! करिता निवासव्वेन रस्ता जिह
यया} यद्वा कछितास्तोषिता रसच्ला रसिका यया । यद्वा करितो रसज्ञः पर-
मात्मा कृष्णो यया । एवंचिधा एषा भारती नु निश्चयेन हित्मभीषटं कष्ण
कीतैनादिकं क्यात् ॥
[ ०-- } वर्णेन शरीरकान्या अरुकृयारुकारेण काम्या कमनीया ।
अकाद्काभिकाषः, योग्यता संभोगयोम्यता, आसत्तिः संनिधि; परिररीरनं
वा तरषहिता ! करितो रसकज्लो रसिको यया । बही शोभा यस्याः सेषा स्री
नजु निश्चयेन रतिरूपमीहितममीष्टं कयात् ॥
वृथाश्रमपरिहो यदि वयस शत्यो धनैः
सुखेन खट वर्तनं तव सदैव दाखन्तिके ।
इदं मम मतं सखे सकर्गोपदारांभिर्क
विनोदय मनो मनोभवङृताधिमाराधिकम् ॥ १०४ ॥
वरयेति । [ वै०-- ] हे वयस्य, यदि स्वं धनैः शून्यो निर्घनस्तदा तवा-
श्रमपरिग्रहो गा्हस्थ्यस्वीकासे इथेव । सदैव सुखेनानायासेन वर्सन तव जी-
वर्नं के दास्यन्ति । तस्मात् हे सचे, ममेदु मरतं संमतम्--मनोभवक्रतेना-
१२६९ कन्यमाख ।
धिभरेण अधिकं भनः सकलः कट्या बलमदेण सहितः समभ्रो वा सर्वमयो
वा गोपखीकाञुकः कृष्णो यत्रैवंविधं विनोदय ॥
[ ०-- ] यदि वयसि तारुण्ये त्वं धनेरद्यून्यः सहितः वदा चथाश्रम-
परिग्रहो वधूर्यदयेवंबिधस्स्वम् । धनसखरद्धावपि तव॒ चखियाः श्रमो गृहक्रय-
निवौहेण व्रथेव । कुत इत्यत आह--तव सदैव नैरन्तर्येण दास्या अन्तिके
निकटे सुखेन रतादिना बेन स्थितियवः । हे सखे, ममेदं मतं श्ण्विति .
शोषः । सर्वगोपवधूकाुकं मनोभवक्ृताधि भाराधिकं सनो विनोदय विश्रमय ॥
वेत्ति सारतया्मानं परं चेन्न कदाचन ।
५ न १
संसाररसम्मतवं तत्कथं विजहात्वसो ॥ १०५ ॥
वेत्तीति । [ वै°-- ] सारतया सारत्वेन परमास्मानं चेन्न वेत्ति तर्हि
असौ पुमान् संसाररसमसत्वं कथं विजहातु । परमात्मनः सारत्वेन जानः
मन्तरेण संसारमज्जनान्न निस्तारः ॥
[ श्च°-- | सा खी रते रतसमये परमन्यम् आत्मानमपि च चेन्न वेत्ति
कदाचित्तद्ासो खी एतच्छीटी पुरुषो वा संसारसोख्यमञ्नतां कथं लयजतु ॥
विधत्ते सोम्यं स्फुरयति सरोमाश्चयुदितं
कथं मजन्माधे पततु निरयप्रापणपये ।
यदि स्यान्मासेऽसिन्नसितसितकद्योरुषटना-
चला दृष्टिस्तत्कः सुकृतमिदमीयं गणयिता ॥ १०६ ॥
निधत्त इति । [ वै ०-- ] स्फुटा च्यक्ता यतयो यब्रैवंविधमिदं सरो मां
सोक्कम्पसुद्रतकम्पसहितं मुदितं संतुष्टं च करोति । अत्र माघे ममू पुरुषः
कथं निर्यप्रापणपथे नरकगमनमार्मे पततु। ययस्िन्मासे माघे ष्टिः असिताः
सिताश्च ये कोरा यञुनाया गङ्गायाश्च तेषां घटना परस्परसंबन्धस्तत्राचरा
निश्चला स्यात् तर्हिं क इदमीयं सुकृतं पुण्यं गणयिता । को ब्रह्मा वा ॥
[ ० -- ] सा सी उत्कम्पसुद्रतं कम्पं सास्विकभार्वं॒रीतजन्यकम्प-
गोपितं विधत्ते । स पुरुष उदितं रोमाञ्च स्फुटयति स्फुटं करोति । सास्विक-
मावमपि शसीतजन्यत्वेन प्रकटयति । मावसरानं ऊु्वैत एर्वचिधा चेष्टा कथं न
नरकाय ख्ादिल्यत आह- माघे मजचू खानं इवेन कथं निरय्रापणपथे पततु
रतिकरज्ञनम् । १३५७
अस्मिन्मासे यदि द्टिः अचित्ताः सिताश्च ये कष्टोरास्तद्धटना तद्यत्तिकररूपा
अचला अस्मिन्पुरुषे स्थिरा स्यात्तदा इद सीयं सकते को गणयित्ता ॥
अतिचास्चन्द्ररोचिः कुवन्डुयुमेषुकेलिकेतनताम् ।
छरभिः कदानुयास्यति सयुकुरुरचिरस्तनीहारः ॥ १०७ ॥
अतीति । [ चै ०-- ] अतिचार चन्द्ररोचिश्वन्द्रिका यत्र ! कुसुमेषु पुष्पेषु
केलिकेतनतां क्रीडावासत्वं कुर्वन् सुरभिर्वैसन्तः कदा याखति । जु वि-
तके । चित्तबिकषेपदेतुत्वात्तपश्वरतां न निस्तार इति । फीरशः । ससुकुररुषिः
कमसादिकोरककान्तियुक्छः । अस्तमीहारो निरस्तदहिमः ॥
[ ०-- ¶ सुरभिर्वघन्तः कदा अनुयास्यति अनुगतो भविष्यति । कामिन
इति रोषः । अतिचार्चन्दरोचिः । ऊसुमेपुकरेटेः कामक्रीडायाः केतनतां स्थान-
रूपं पताकाष्वं वां कुर्वन् ¦ सुकुटसमस्तन्या हारेण सह चेते इति तथा ॥
हेया कामधुरा दुराग्रहवता संसारचक्रम्मे
वातौभिः भसमं प्रवर्तयति या योटन्धकरपे बुधान् ।
नाकोपाधिकृतिं समीक्ष्य न ततः कुर्याद्धिरकिं कथं
तत्को नाम निकाममत्र पुरुषं दध्यादनादिं हदि ॥१०८॥
देयेति । [ वै०-- ] संसारचक्रभ्रमे सं्तारचकरे यो अमस्तत्र दुराप्र-
हवता पुसा कामधुरा कंद्पेभारः हेया लयान्या । या प्रसभं बखान्मोहान्ध-
कूपे बुधान्पण्डिवानपि वार्ताभिः सखक्रथाभिः भवर्वयति । ना युरुषः अको-
पाधिङतिं अकूख पापस्य दुःखस्य वा य उपाधिः प्रयोजकस्वत्कृतिं तत्करणं
समीक्ष्य ततः पापसाधनात्छथं विरक्तिं न कुर्यात् । तत्तस्मात्को नाम पुमा-
नत्र कामथुरायां निकामं अनादिषुष्ूषं विष्णुं हृदि कुर्यात् । यद्वा कोपजन्यो
य आधिसनःपीडा तच्छरृतिं समीश्य ततः कोपाधिङतेर्दिरक्ति न कुर्यत्
तत्तस्मात्कामकरोधाहु माकषि दुःखहेत् कात्वा निकामं सुरुपं च शब्दं अनाटि-
मादिवणैरदितं कामं पुरषं च हदि को नामं दध्यादिति ॥
[ ~~ ] मधुरा मनोहरां का खी संसारचक्रे भ्रमे दुरा्रहववा पुंसा
हेया परिदाय । या वातंभिनानानिधाभिश्वातुर्यम्यादामिः प्रसभं हटात्
इुधान्विदुष्षेऽपि मोहान्धकूषे अवतैयति ? तत्तसात्तस्वाः सुन्दर्याः स्रत
१३८ काव्यमाख 1
ज्राकस्य स्र्भस्योपाधिः प्रयोजकस्तत्करतिं समीक्ष्य को नाम कथं विरक्ति विरो-
येण रक्तिं रागं न कुर्यात् । अत्र निकामं लिगेतः कामो यस्मादेवधिधं अनादि
गुरष महेदां को नाम कथं हदि दध्यात् ॥
भवार्णवस्योत्तरणे सरोजदक्चकास्ति नौकेयमहो पुरःसिता 1
सखे सखेदोऽदहमनन्यजभ्रमादमं विहातुं न ततः समुत्सहे ॥१०९॥
भवेति । [ वै०-- ] भवाणैवसख संसारसिन्धोरूततरणे सरोजदक् पुण्ड-
रीकाक्च एव दयं पुरःस्थिता नौका चकास प्रकाशते । ततोऽनन्यजः स्वाभा-
चिको यो अमः अहं ममेति देदगेदादौ ततः सखेद्ः छ्धेशवानहं दे सखे
अमू कृष्णनावं विहातुं नोत्सहे ॥
[ 2०~-- ] इयं पद्माक्षी आवयोः पुरःस्थिता भवा्णवस्योत्तरणे उन्तर-
णनिभित्तं चकासि शोभते । अतोऽहमनन्यजञ्रमात्कामङ्ृतमोहादम् लक्तु
नोत्सहे । इयं सरोजदक् भवाणेवस्योत्तरणे नौकेति चा पूरवैवत् ॥
साधयति धरमपूर्वं पातारं कथ्चिदेति कमलार्थी । .
न खट सहजानुरागाद्विरमति व्ष्ेतयोः कदाचिदपि ॥११०॥
साधति । [ वै°-- ] कमरार्थी लक्ष्मीकामः कष्िदपूर्वैमरषटपूवं धरं
पर्व॑तं असाध्यमपि साधयति । कोऽपि पातारमेति । सहजः स्वाभाविको
योऽनुरागो धनविषयस्तसात् खल्ट॑निश्चयेन एतयोरुभयोरपि दृष्णा कदा-
चिदपि न विरमति ॥
[ ्-- } सा खी अपूर्वं अकारपू्वं॑धरं अधरं धयति पिवति । क-
श्चित्कमराथीं दभ्यखिष्डुरस्याः सकाश्ादरूमतिशयेनाधरं पातेत्यागच्छति ।
अग्रे स्पष्टम् ॥
सामानिनीला सङिखत्मयोधेरजिग्रहत्कंजमुवा दया यः !
भजन्सखे तचरणारयिन्दे. विन्देसमानन्दममन्दमाञ्ु ॥ १११ ॥
सामेति । [ वे०-- ] पयोधेः समुद्रसख सर्लात् सामानि । उपरुक्चण-
मेतत् । सवान्वेदानच् देलयाह्तान् यः कृष्णः कंजञुवा जद्यणा दशा द्या
अजिग्रहत् ग्राहयामास । हे सखे । अमर स्पष्टम् ॥
[ ०-- ] सा मानिनी खी कंजानि कमलानि भवन्यस्ा इति कंजभुवा
रसिकरञ्जनम् । १३९
कमरूपरम्पराजनित्तयारूणया दशा त्वा स्वां जयो रोहं अजिग्रहत् । खोहितट-
ष्िच्छलखार्फारुमेव आहयामासेय्थः 1 अतस्तत्फरनिभारुणद्षिभ्रहेण डद
एव त्वमपि तस्याश्वरणारविन्दे भजन्तममन्दमानन्दं भजेः ॥
सर्वत्र साक्षिभावं कलयन्ती सपदि शर्म संदधती ।
संमोहयति मनो मे मूर्िर्गोपा्वंशजन्मापि ॥ ११२ ॥
स्वेति । [ वै ०-- ] नन्दगृहजातापि ष्णमूर्तिः परब्रह्मयी मे मनः
संमोहयति ध्याने सुग्धं करोति 1 कीदल्नी । सर्वत्र कषेत्रे सक्षिभाच कलय-
न्ती । सपदि श्म यच्छन्ती ५
[ @०-- ] सा खी सर्वत्र अक्ष्मोभावं कर्यन्ती सपदि श्म यच्छन्ती
आभी्य॑पि मिमे मनः संमोहयति ॥
निवसति हदये स मेषरूपो न तदुपपत्त्यवरम्बि त्यमन्यत् ।
अत उचितमिहैतदेव यत्तदयुदडनियन्नरणमन्तरङ्गसाध्यम् ।॥ ११३ ॥
निवसतीति । [ वै०~-- ] मेधरूपो मेघड्यामः ङृष्णो हदये निवसति ।
तस्यं उपपत्तिः पराक्षिस्तदवरुम्बि नान्यत्छरलम् । अस्तीति दोषः । अत इहैत-
देवोवितं यदन्तरङ्गसाध्यं मनःकायै तस्य विष्णोः सुरदं नियन्रणम् । मनति
दृढतया विष्णुः स्थाप्य इति ॥
{ ०-- ] जघरूपः पापरूपोऽपराधरूपो वा स पुमान् मे हृदये वसति
स चासाबुपपतिर्जारस्तद्वरुम्बि अन्यत्करयं कर्तव्यं न । अत इहैतदेबोचितं
यत्छ्वान्तरङ्गेण हदयेन गुद्य्रदेरोन चा साध्यं तस्य सुददनियश्रणमित्ति ॥
असत्यमेतद्विदितं समसमकार्यकारीति सषा प्रपञ्चः ।
कुचापलापक्रममेव कठैमाच्छादनं ते हदयस शश्वत् ॥ ११४ ॥
असतयमिति ! [ वै०-- ] एतद्विश्चं समस्तं जसल्यं विदितं कातम् अकाय
कारि अथक्ियाकारि न भवति ! अयं भ्रयञ्चो गृषां मिथ्या 1 ऊुल्सितं चापलं
चपरत्वमेव अपक्रममन्यायं कर्तुं ते हृदयस्य शश्वत् निरन्तरमाच्छादनमिति #
{[ ॐ-- ] एतत्वयोक्तम् जसत्यं मिथ्या । समस्तं विदितं व्वञ्चरितं सर्वं
सातम् । अकारि अकारीति प्रपञ्चो खषा । एतावत्परिणामौ कुचाविति कोऽपि
१४० काव्यमालख ।
न चेरिति ऊुचयोरपलापक्रममेव कतुं ते शश्वत् हदयाच्छादनं न तु गूषा-
चादेन स्राभिप्रायगोपनमपि कतुमिति ध
नानावन्धपरमेदे प्रथमककितिहकच्ुकमन्थिभेदै-
रत्यन्तानन्दमन्दीमवदपरभिदं नित्यमात्मानमीहे ।
सारं सारं भवाम्भोनिधिमधिकतया दुस्तरं निसरीतु
नान्यं परयाम्युपायं कमपि तदितरं सत्खरूपोपरब्ध्ये ॥११५॥
नानेति । [ वै ०-- ] नानाविधा ये बन्धग्रमेदाः कामन्छोधादयस्तत्र अथ-
मकछिता ये हच्कञ्कस्याहंकारस्य अन्थेर्भेदा विदारणानि विमोचनानि तेर-
ल्यन्तानन्देन मन्दी भवन्ती अपरमिद्ा प्रपञ्चभेदो यत्र तमेवविधं निलयमाव्माने
ज्य ईहे वन्छामि । भवाम्भोनिधिं स्मारं स्मारं अधिकतया दुस्तरं निस्तरीतुं
तदितरसुपायं न पदयामि ! सत् सत्तामात्रं यत्स्वरूपं तस्योपरञ्ध्ये ॥
[ ०-- ] अहं नित्यं प्र्यहं नानाप्रकारा बन्धमेदा यत्रैवंबिधे सुरते
अथममादो कताः कता ये कञ्चकस्य कूपांसस्य अन्थीनां मेदा विमोच-
नानि तेरलयन्तं य आनन्दस्तेन मन्दीभवन्ती अपरमिदा अन्वमेदो यत्र तथा-
विधमात्मानं वज्छामि । अरं हीर स्मारं समरसंबन्धिनं दुस्तरं भवाम्भो-
निधि निलरीतुं तदितरसुपायं न ॒पदयामि स्म॒ नाप्यम् । कस्यै । सरस्स्रूपं
यस्यास्तस्याः सुन्दय उपरुब्ध्यै भ्राश्ये ॥
कार्यामाकृतिसीशितुमै कुमते हयादहितातत््वषी-
यस्य श्रीरिव साभवसियतमा या सर्वदाराधिका ।
रधततद्रतचेतसस्तव पुरायुण्यान्यगण्यानि य-
दरद्यद्वेतदुखेऽपि तद्धजनतो मन्दादरं ते मनः ॥ ११६॥
काङ्यामिति । [ वै०-- ] काद्या हृदि आहिता अतक्वधीर्येनैवं निघ ई शि-
तु; क्षिवस्याकरतिं विशवेश्वरादिकशिवशिङ्गमूर्विं न रभते न प्राति ! यस
शिवस्य का सा प्रियतमा अतिशयेन प्रियामवत् श्रीरिव या सर्वदा आराधि।
सख्ोकैरिति शोषः । शश्वप्सद् तन्न शिवे रतं रक्तं चेतो यस्यैवंबिधस्य तव ॒पुरा-
पुण्यानि पूर्वजन्मकृतानि जगण्यानि गणयितुमदाक्यानि । यद्यसद्धेतोै-
द्यद्वैतसुखेऽपि तद्धजनतस्ते मनो मन्दाद्रम् । असीति शेषः । विष्णुपक्षे वा
रसिकरञ्चनम् । ` १४१.
हेदि आहिता आरोपिता हृद्या मनोहरा, हिता इष्टा, का तत्त्वबुद्धिरीरितुः
कृष्णस्य भगवतः इयामाह्ति गोपार्मूतिं न रभते । अपिं तु रमत एव ।
तत्वबुद्या सांख्योक्तानां पञ्चविंदातितत्वनां गणनायां ग्रसक्तया मया षि
शको विष्णुरिति षडदास्वेन रुभ्येतेव । यख कृष्णस्य या राधिका सा श्रीर-
-मीरिव प्रियतमा अभवत् ! अग्रे समानम् १
[ ्०-- ] हदि हृदये वक्षसि आरोपिता तस्य पुरुषस्य भावस्तत्त्वं तत्र
धीडुद्धिर्यस्याः पुरुषायितुमनाः ईशितुः भ्रियस्य कति भ्रियकवृकरतन्यापारं
तद्रत्ख्रयमेव का इयामा षोडरवा्षिकी युवतिर्न रभते। अपि तु रभत्त एव 1
यस्य भगवतः श्रीरिव राचण्येन युवतिभेवतः भ्रियतमा अतिङ्ायेन प्रिया ।
य। सर्वेभ्यो दारेभ्योऽधिका शश्वत्तस्या रते चेतो यस तदासक्तचित्तस्य
वा तच पुरादुण्यानि अगण्यानि । यद्यतस्तस्या भजनतो बह्मानन्देऽपि
मनो मन्दादरम् ॥
यदसि मे किंचन तत्समस्तं दास्यामिहास्यामित्तरेयमेवम् ।
अकिचनाप्तचिजुषो न छना मवेद्धनं तन्न समर्पितं चेत् ॥ ११७॥
यदिति । [ वे०-- ] यक्किचन मेऽस्ति धनदारादिकं वरसमस्तं दाखामि,
हास्यामि यक्ष्यामि । एवं सति तरेयम् 1 संसारसिन्धुमियर्थः । तद्धर्म चेन्न
समितं तदा अकिंचनानां निष्परि्रहाणां निरक्तानामासक्ति सेवमान मे
रुजा न भवेत् ! अपि तु भवेदेव ॥
[ ० -- ] इह मे यर्किचनासि दध्यादिकं तत्समस्तं अस्यां गासाम् 1
इतरा इयं खी ऊढा एवमर्किंचनैव तिष्ठति । तत्तस्माद्धनं न॒ समर्पितं चेत्
तदा अरकिंचनाया ऊढयया आसत्ति सेवमानस्य मे खजा न भवेत्, अपितु
भवेदेवेति काङ्कः । इदानीसूढाप्युपमोगश्चमा इृत्ता । तस्मादियदवधि उप-
भुज्यमानद्ासीहस्तस्थं द्रभ्यं गृहीस्वाभरणादिदानेनेयमपि संमाननीयेति ॥
सपटघटसमस्तन्यायतत्त्रोसदू-
ग्विरचितविविधातमप्रकियामोहितस ।
कथमभिनिविशेत खान्तमन्यहूुुत्सो-
स्तव नयमनयं वा वीतवुद्धर्विवेक्तुम् ॥ ११८ ॥
१४२ कान्यमाखा ।
सेति । [ वै०-- ] उदाहरणत्वेन पटघटजुखारादि सहितः समसो यो
न्यायो न्यायशासखं तस्य यत्त्वं साधम्यैवेधम्यीदिना प्रमाणादिषोडशपदाध-
निवेचनं तत्रोह्धसन्ती या दग् दष्टवुद्धिस्तया विरचिता या पिदिधानां नाना-
विधानामात्मनां भक्रिया तया मोहितस्य नयं सच्छा जनयमसच्छाञ्चं बु-
सुस्सोर्बोद्धुमिच्छो विवेक्तुं चीतवुद्धेस्तव स्वान्तं चित्तं अन्यन्नयं॑वेदान्तशाखं
कात्मप्रतिपादनरूपं कथमभिनिविशेत ॥ ।
[ ०-- ] सपे साच्रुपरिधानौ षघटसमो सतनो यस्यास्तस्या आय-
तत्वेन विङगरष्वेन उद्छसन्ती या दग् नेत्रं तया विरचिता या आत्मनः प्रक्रिया
नानाविधो विरासस्तया मोहितख नयं नीतिम् अनयमनीतिं बुभुत्सोविवेक्तं
जीतवुद्धेसते स्वान्तमन्तः कथमन्यत्पदार्थमभिनिविरोत ॥
श्रुतो जगति योषरो मधुपवभवर्णोद्धतेः
स मेऽतिरुचिरो हृदि स्फुरति साधु गोव्नः ।
द्विजातिपरिशीरनक्रमविदा मयासाते
सविद्रुमरचिः स्फुरन्मरदपलामृतश्रीधरः ॥ ११९ ॥
शत इति । [ वै०-- ] मधुपवरभैस्य अमरसमूहस्य वणै इव वर्णो यख स
-वासुदेवस्तेनोदधतेसुद्धरणाडुत्पाव्योन्नयनाजगति विश्वत; ख्यातो यो धरः पवै-
तो गोवधनः अतिरुचिरोऽतिमनोज्ञः स मे हदि साधु यथा खात्तथा रफु-
रति । अतो द्विजातीनां ब्राह्मणादीनां परिश्ीरनक्रमविदा यात्राक्रमन्ञेन मया
आसाते आसादयिप्यते । कीदशाः । वीनां पक्षिणां दुमाणां या रुचिस्तस्स- `
हिता स्फुरन्ती या गुदः, उपरानाम् , अशरृतस्य जल्सख च श्रीः शेभातां
धारयतीति तथा । ततो मयावइय गन्तव्य इति ॥
[ ०°-- ] योऽधरोऽधरोष्टः श्रुतो जगति मधु, संसारे मधुस्रूपः । प-
वगेवणौनां पफवभमानामुदधतेरूारणाद् गोवधेनो वचनवधेनद्रीलः । अति-
रुचिरो मम हदि साधु सम्यक्प्रकारेण स्फुरति । द्विजानां इउन्तानामतिपरि-
शीलनं मणिमाखादिनामकक्चतदानं तत्करमज्ञेन मया सोऽधर आसाते प्राप्य-
नते । कीर्शः । जिद्ुमस्य भ्रवाटस सुचिरिव सुचि्य॑स्य स्फुरन्ती स्फुटीभवन्ती
दुनि प्रके मासे अद्तश्रीस्तां धारयतीति ॥
रसिकरञ्नम् । १४३
यासो संदृतिनिर्तियितिरतिङ्कि्टा कुवेष्टाकृति-
सामेवानुदिनं विचारयति यः स्यादेष दोषानुगः }
असिन्सारमते निधाय हृदयं निद्धनद्रपीडः खिरा-
मन्दानन्दचिरानुमूतिरभजयोगेन सथः फम् ॥ १२० ॥
येति ¦ { वै ०-- ] या असो संसृतिनिन्रतेः संसारसुखस् स्थितिः अति-
दिष्टा डशषाजुषङ्गवती । कुत्सिता या चेष्टा तत्करतिः पश्वादिसाधारणरतजन्या
तामेव योऽनुदिनं विचारयति एष पुमान् दोषाजुगो रागादिदोषर्किकरः स्यात् ,
अये पुमानस्मिनू सारमते सारभूते मते योगाभ्यास्षक्षणे चित्तं निधाय
निर्गता दन्षीडा रीतोप्णादिबाधा यस्मादेवंविधः सन् स्थिरामन्दानन्दस
जह्माचािसुखस्य चिरमजु भवो यस्यवंविधो योगेन सद्यः फरमभजत् ॥
[ =°-- 1 यासी खी संसारसुखस्थानरतिष्धिष्टा कचाभ्यामिष्टा मनोक्ता
आ्तिराकारो यस्यास्तामेव योऽनुदिनं विचारयति एष पुमान् दोषा रात्रि-
र्तदनुरासदनुसरणद्रीलः स्यात् । सा खी अस्िन्पुंसि रमते । किं कत्वा ।
इद्धुदय मनो चक्षो वा निधाय । अयं पुमा्नितरां दन्द्रस्यारथात्ुचयुग्भस्य
पीडा यस्मात् सः । तथां स्थिरा अमन्दानन्दखाधिकसुखस्य चिरमनुभूतिर्य-
-खेवंविघो योगेनाख्याः संबन्धेन सद्यः फरुममजदिति ॥
वसन्ते संजाते धरणिभृदपत्योत्सवविधा-
वसावद्गीकुर्याचिवरणमनङ्गसख भवतः ।
विहवेहान्येहां कलितघुमना माधवपदे
विधेहि खं धीरं प्रथममथवेदं कथय नः ॥ १२१ ॥
वसन्त इति । [ वै०-- } वसन्ते संजाते चैत्रे समागते धरणिश्धतो हिम-
वत्तोऽपन्यस्य दुगौया उस्सवविधौ असौ यजमानः अनङ्गस्य अङ्गदीनस्य ने
वर्णं नाङ्गीकुयोत् तस्मान्मदुक्तं श्रणोषि चेत्तदाहसरुपदिशामि । इद्योत्सवे अ-
न्येहां व्यग्रािवान्छां विहाय माधवस्य क्रप्णस्य पदे कितं स्थापितं सुष्ट
मनो येनेवंविधः खन् प्रथममादौ खमास्मानं धीरं विघेहि । अथानन्तरं नोऽ-
स्मभ्यं वेदं कथय विप्णुप्रीत्ये अस्रद्भ वेद्पां ङु्विति ॥
१७४ काव्यमाख ।
[ %०~- ] असौ खी वसन्ते वैशाखे प्राक्े धरणिश्तो राज्ञो यदपत्यं
कन्या तदुटसवविधौ तद्विवाहसंमर्दे भवतस्ते अनङ्गस्य कामस्य नवरणं नूत-
नरतमङ्गीकर्यात् । इह प्रसङ्गे भन्यस्यामीहां स्प्रहां विहाय माधवपद् वसन्त-
स्थाने उपवनादौ करिता र्टाः सुमनसो नानाक्सुमानि चित्तविक्षोगहेतु-
भूतानि येन एवंविधस्त्वं स्रमात्मानं प्रथममादौ धीरं विधेहि ! अथवा इदं
स्वमतं नः कथयेति ॥
प्ञिरनन्तपथपान्थतयासितव्यं
नेवान्यथा भवति कामनयोपयोगः ।
तन्ग्यतामिह परत्र च सारसाक्षी
यागोपि दिन्यदुखहेतुरमानि मन्यः ॥ १२२ ॥
आहेति 1 [ वै०-- ] जनन्तपथं विष्णुमार्म पान्धत्वेन आज्ञैः सुघुद्धिमिः
स्थेयम् । अन्यथा कामनया नानाविधया उपयोगः फरूसंबन्धो न भवति 1
सर्वस्यापि नश्वरत्वात् । तत्तर्हि इह संसारे परत्र परलोके च सारे स्थिरांशे
साक्षी तदनुभववान् गम्यता मन्विष्यताम् । स एव सारे वक्ष्यति । यागोऽपि
मान्येमैन्वादिभिर्दिव्यसुखहेतुत्वेन अमानि अनुमतः ॥
[ श्०-- ] मरा्ञेशचतुरैरनन्ता अपरिमिता ये पन्थानस्तत्र पान्थत्वेन संच-
रणल्ीरूत्वेन स्थातभ्यम् । अनेकानुसंधानं बिधेयमिदर्थः । तत्तस्सादिहात्र
परत्रान्यत्र वा अत्र नगरे नगरान्तरे वा सारसाक्षी पद्माक्षी खग्यतामन्वि-
प्रताम् । यत्न क्रापि या मान्यै्ैहद्धिः क्षत्रियादिभिस्मोषि रक्षिता दिच्य-
सुखदेतुरमानि ॥
सखं सारत्मागः कख्यतु समेत्य द्विजपदा-
न्यसौ मामेत्यच श्ुतिमघुरवाचाहृतमनाः ।
सदान्नायार्थेनाधिकदुरमिधेक्ययिरमतिः
प्रपञ्चं पञ्चानां न खल मनुते सत्यमधुना ॥ १२३ ॥
सुखेति । { वै ०-- ] द्विजपद्एनि जाह्णस्थानानि समेत्य गत्वा सारलया-
गो यस्य सब्ययद्रीरः असौ दाता सुखं कर्यतु सुखी भवतु । अद ॒श्रुला
वेदेन मधुरवाचा मघुरवेदपाठेन हृतचित्तो मामेति प्राप्नोति । त्वयापि तदत
रसिकरञ्चनस् । १४५
आद्यमेवेयत आह-सदा अधिकसुरभिणा अतिप्रसिद्धनान्नायैनैक्ये जीव-
बरह्माभेदे स्थिरा मति्यस्यैवंविधः युमानसदादिः पञ्चानां भूतानां अपञ्चं देह-
मपि खलु निश्चयेन अधुना सत्यं न मनुते । क्रि पुन्धनादिकमिति ॥
[ ०-- } ससौ सेयं सची जय द्विनपदानि दन्तक्षतान्मणिमारादि-
प्रमेदान्समेय मा मा इति श्रुतिमधुरवाचाहृतमना र्यागः सुरतापराधं सुख-
मेव कख्यतु जानातु । अधिकं सुरभिणा कपूरकस्त्रीचन्दनताम्बरूलादिना स-
दाना समास्येन मसरेषितेन पेस्ये मया सहाभिक्रभावे सथिरा मतिया एवं-
विधा या पञ्चानां दूतीसख्यादीनां प्रपञ्चं कर्पितविघटनोपाये अधुना खलु
निश्चयेन सलं न मयुते । ततः प्रसन्ना मम मनोरथं पूरयिष्यतीति ॥
उयोतिर्मन्ये त्रिनेत्रोद्धवमिह विहरत्कामिचकरार्तिदं य-
द्रव्याः पत्याथ सयः प्रकटितमधिकं पाटवं खातभूतेः ।
एतस्यारोकतोऽमी वथमपहृतद्त्तापतामाप्तवन्तः
संतुष्टाः प्रोषितल्लीरतिसुखमनसो दस्रं निस्तरेम ॥ १२४ ॥
ज्योतिरिति ! [ वै°-- ] विहरतः करीडतः कामिचकस्य या जतिंमैनःयी-
डा तत्पदं भ्रिनेन्रोद्धवं ज्योतिः श्िवतृतीयलेचनतेजो मन्ये । यत्तेजः प्राप्य
श््याः पला कामेन सयः स्वारमनः स्वश्षरीरस्य भूतिभस तस्या अधिकं पाटवं
सामर्थ्यं प्रकटितम् । अमी चयमेतस्य शिवदग्बह्धिपारवसास्कतो द्लनाद्प-
इवहन्तापत्वं प्राक्चवन्तः संवषटाः प्रोषितं कूरे गतं खीरतिसुखे मनो येषामेव
बिधाः सन्तो दुस्तरं संसारसयुद्रं निस्तरेम । मसीभूतात्कामत्कामी €) ।
अतः कथं संसारसिन्धुं न तरेम ५
[ ० ] अग्र्नत्रादुदूतं ज्योतिश्वन्दरक्षणमिह विहरतां कामिनां
चक्राणां चक्रवाकाणां मनः पीडापरदं मन्ये । यज्नयोतिश्वन्द्ररूपमनचाप्य स-
यःकामेन सरात्मने भूतेरेशवर्यस्याधिकं पाटवं भकषटितम् 1 एतस्य ` चन्द्रसया-
लोकतो व्रेनाचन्दरिकाया बा अमी वयमपहवहुत्तापत्वं आस्तवस्तः संतुष्टाः
म्रोषितानां परदेशं गतानां या च्ियस्तद्रतिसुखे मनो ये षरामेर्वविधाः सन्तो
दुस्तरं कामं निस्रेम । चन्दरादुदीपनदकरनेनाधिकक्छामवेगाद्वयं विद गस्थ-
चधूसमागमेन क्ुषन सुखिनः खामेति ॥
१० प््तुण
१४६ कृत्यमाल्य ।
हित्वा तामसतां मनोरथमितां मत्वा कुचेष्टायितिं
नार्ासतिसुपेक्ष्य तां नय निजां नो सुञ्च सीमामपि।
आतस्ते अमतः कदापि न भवेदद्रैतसंविद्धे
तसाद्धिसर न सराहितपदद्वन्द्ानुरागक्रमम् ॥ १२५ ॥
हित्वेति । [ वै०-- ] कष्तिता चेष्टा यस्यामेर्वविधा स्थितिय॑खा एव॑.
विधां मत्वा मनोरथेरभिरैर्क्तं तामसतां तामसत्वं हित्वा त्यक्त्वा
आर्याणां सनानां आसत्ति नोपेक्ष्य तां सतामासत्ति निजां सीमां भयदां
नय । नो सुञ्च न खज । हे आतः, भवे संसारे अमतः संचरतो भ्रमयु-
क्तस्य वा अमाद्वा ते्रैतञ्ुद्धिः कदापि न भवेत् । तस्मात् स्मराहितः शिव-
स्तस्य पददवन्दरेऽलुरागकरमं न ॒दिस्सर । यथा शिवचरणद्वयेऽनुरारे भवति
तथां कुर् ततत एव ते तानं भवेत् ॥
[ श०-- ] असतां विटानामन्येषां मनोरथमभिलाषं प्रां कुचाभ्या-
मिष्टा स्थितियंखा एवंविधां तां नारीणामासत्तिुपेक्ष्य तां प्रसिद्धां पूर्वोप-
सुक्तामन्येपविरेरक्तातां निजां स्वकीयामेव नय । सीमां मयीदामपि नो सच्च ।
यद्वा इमामपि नो सुच्रसि पराभिराषविषयनेकनारीप्रयासत्तिमिच्छोरिमामपि
न व्यजतस्ते हे आतरदैतबुद्धिभेवे संसारे न कदापि भवेत् । इतस्ततो गम-
नेन द्वैतबुद्धिरेव भवेत् । एकावरम्बनेन द्वैतधीनं सात् । तस्मादहितो यः
पदद्वन्द्वे स्थरद्वयेऽनुरागक्रमस्तं न स्मर । कि तु विस्मर । यद्धा स्मरेणाहितो यः
पदद्व्द्ेऽनुरागक्रमस्तं न विस्मर 1 संततं स्थरुद्वयानुरागविशोषं स्मरेति ॥
रामेतिनामस्मृतिरप्यभन्दमानन्दमाधाय सुधामयीह ।
मृतायमानेऽप्यमूत्तायमाना ष्यनक्ति साक्षादमरतामतां यत् ॥ १२६ ॥
रातेति । [ वै०-- ] इह -संसारे राम इति नाञ्नः स्दछतिरप्यद्रतमथी अ-
मन्दमधिकमानन्दम्राधाय शरतायमाने चरमावस्थां गतेऽपि अशरतायमानां
मो्चवदाचरन्ती स्लाक्षादव्यवधानेन निलमुक्तात्मखाभलक्षणं मोक्षरूपत्वं
द्रयनक्ति करति । अन्ते रामसरणेन मुक्तः स्यादिति ॥
{[ ~ ] रामा शची इति नान्नः स्षतिरपि खुधा अगतम् इह मयि गर
तायमानेऽपि अद्रतायमाना साक्षादश्तात्मतां जीवतो भावं भ्यगक्तीति ॥
रसिकरज्ञनम् । १४७
इच्छेपरमनुस्ं प्रतिमासंदर्शनेन विशदरचिः ।
अनवाप्य येनयोगं भवतो हृदये परं निधीयेत ॥ १२७ ॥
इच्छेदिवि । [ वै०-- ] जगन्नाथश्रयागमाधवबदरीनारायणादीनां विष्णु-
अ्रतिमानां तन्न तत्रक्षेत्रे संद्षनेन विशदा निर्भरा सचिय॑स्यैवंविधः यपुरुष-
सत्ततीर्थविष्णुमूर्तिदर्शननिष्पापः परं परमात्मानं अ्रछरतेः परस्वा्निराकारम्
अनुसतभिच्छेत्। साकारस्य प्रतिमां टटा निर्मखुकान्तिः पुमाम् निराकारस्याजु-
सरणं कर्तुमिच्छेत् । येन पुंसा योगं समाधिमनवाप्य भवतः संसारात् अपरं
न परं संसारमनतीतं साकारमेव जह्य हृदये निधीयेत स्थाप्येत । योगाभ्या-
ससख सिद्धो प्रकृतेः पर आत्मा रभ्येत ! तदसिद्धौ प्रतिमादिरूपसाक्रारास्येव
इृदये स्थाप्यत्ते तत एव त्तदपि सिध्यतीति ॥
[ ॐ०~ 1 प्रतिमासं मासं मासं प्रति दर्शनेन अर्थारतोः तुमु ऋतुं
रक्ष्यीकरल सा ते अत्तियेदिनी विशन्ती अरुचियैस्या एवंविधा सती परं॒॑पुर्-
षमिच्छेत् । अयुमासण्तुदर्शनेन दुःखमनुभवन्ती परपुरुषेच्छां कु्यादिव +
कथमरिदत आह--या इनस्य स्वामिनो भवुर्योगं विना परं केवरं भवतस्तव ह
दये निधीयेत निधिरिवाचरेत् 1 तस्मरतिवेरित्तया तवैव निधिवद्धामो भवेदिति ॥
अध्यास्य सौरभेयं मौक्तिकरुचिरङ्गणेषु विहितगतिः ।
मान्यः स एव हदि मे गौरी वामाङ्गमाधिता यख ॥१२८॥
अधीति । [ वे०-- ] मौक्तिकवद्रुचिरं चिग्धं सौरभेयं इषमध्यास्य
आरश्द्य गणेषु प्रमथेषु विहिता कृता गतिर्ममनं येन । यस्य वामाङ्गे गोरी
आश्रिता स सदाशिव एव इदि मान्यः । अन्यो मास्तु, स एव शिवो हृदि
मेऽस्त्विति वा ध
{[ ० -- ] आसं मुखमधिङ्ृय अध्यासं सोरभं परिमरः कमखादीना-
पिच यस्याः । सेयं पद्चिनी मोक्तिकरूचिः लिग्धा देदीप्यमाना यसाः । जङ्क-
णेषु निहिता गति्य॑या अङ्गणमात्नरिङ्गणस्तीखा । सु्कमारत्वात्. गोरी गौराङ्गी
वामा सी यस्य पुर्षस्याङ्गुरःखखादिकमाश्रिता स एव मे हदि मान्य इति
पक्षद्वयेऽपि सुधीभिः पदृच्छेदभेदेनाथविरोष ऊहनीयः "॥
१४८ कान्यमाख ।
शङ्गारे वैराभ्ये व्यधायि सदः स्पुरत्समग्रार्म् ।
श्रीरामचन्द्रकविना काव्यमिदं रसिकरज्ञनं नाम ॥ १२९ ॥
शृङ्गारेति । स्पष्टोऽथः ॥
प्रख्यातो यः पदार्थैरमृतहरिगजश्रीससैः छोकशाटी
स्फीतातिस्षर्तिरुबहूषमुदनुगिरं क्षीरधी रामचन्द्रः ।
आन्तोऽसिन्मन्दरागः फएणिपतिगुणश्रजातु मज्ञेत्कथं न
सखयादाधारोऽसुना चेदिह न विरचितः श्रीमता वाञ्छुखेन ॥१३०॥
अख्यात इति । अश्रं सुधा हरिगज रेरावतस्तयोयां श्रीसत्सखैांधुर्येण
चैशयेन चाश्तैरावतशो मायुततैः पदाथः पदैरथश्च श्छोकदयारी । अतिर्एतिर्यस
अरशस्तशब्दार्थस्फुरणवान् । जनुगिरं चाणीमनु उद्यन्ती बुधानां पण्डितानां
यस्माच् क्षीरवद् धीबुद्धिर्यस्य क्षीरनिर्मरुमतिर्यो रामचन्द्रः अख्यातः भरसिद्धः
अस्मिन. रामचन्द्रे एणिपतेगणं भाष्यव्याख्यानं बिभर्तीति स॒ तथा वेयाकर-
णोऽपि आन्तः सन् मन्दो रागो यस्यासौ मन्दादरो जातु कवुाचित्कथं न
मजेत् । शङ्गारैराग्यरूपाथग्याख्यायां मतिकर्दमे कथं न पतेत् । चेत् इह
सपञ्चविंदाति शङ्गारैराग्यशते अमुना रामचन्द्रेण वाद्ुखेना्द्वयोपन्यासे-
नाधारो न बिरवितः स्यात् । एतत्कृतटीकाया आधारमघराप्य मतिकर्दमे पते-
देवेदर्थः ॥ रामोऽपि राभचन्द्रः । यस्माद् अद्तं, दरिरचेःश्रवाः, गज ठेरा-
वतः, श्रीरकष्मीः, तत्सलैः पारिजातादिभिः पदार्थैः श्षोकाटी कीरिमाम्
अनुभिरं भिरं मन्द्रमनुगम्य स्फीता अलयन्तं स्फूर्तिः फेनादिना यस्य उद्यन्ती
धानां देवानां जुत् संतोषो यस्रादेवंविधो यः क्षीरधिः असिन्क्षीरससुदे
फणिपतिवौसुकिः स एव गुणो रलनुस्तं बिभर्तीति स॒ तथाभूतो मन्द्रागो
मन्द्रप्षेतो श्रान्तो रमणं पाक्ष: जातु कदाचिर्कथं न मनेत् । चेदिह ज-
सुना अवाक् अधो शुखं यस्य कूर्मस्येवंविधेन कूर्मरूपेण श्रीमता विष्णुना विर-
चित आधासे न सात् । पयःपयोधिमथनप्रस्तावे क्षीरधरधः द्ूर्मावतारेण
हरिणा मन्दराधारभूतसूतेनाभावि ततो न तस्य भजनं वृत्तमिति पौराणिकी
कथेति द्वितीयो ष्वनिरूपोऽ्थः ॥
श्ङ्गारवेराग्यशतं सपञ्चविं्लयथोध्यानगरे व्यधत्त ।
अब्दे बियद्वारणबाण्चन्द्रे (१५८०) श्नीरामचन्दरोऽनु च तख टीका ॥
१ संधिः] कविकण्डाभरणम् । १४९
श्रीरामचन्द्र कनिना काज्यमिदं व्यरति विरतिवीजत्तया ।
रेसिकानामपि रतये शृङ्धारार्थोऽपि संगरदीतेऽत्र ॥
इति श्रीलकष्मणभदसूनुश्रीरामचन््रकविद्तं सरीकं रसिक्रज्ञनं नाम
शङ्गारवैराग्याथैसमानं काव्य संपूणीम् ।
महाकभिशरीक्षमेन्द्रविरचितं
कविकण्टामरणम् ।
प्रथमः संधिः।
जयति जितसुधाम्भःसंमवदागभवभरी-
रथ सरससयुयत्कामतस्वानुभावा ।
तदसुपरमधामध्यामसंटब्धमोक्षा
रविशरिशिखिरूपा तरे पुरी मबरशक्तिः ॥ १ ॥
शिष्याणापुपदेश्चाय विशेषाय विपथिताम् ।
अयं सरखतीषारः क्षेमेन्दरेण प्रदश्यते ॥ २ ॥
तत्राक्वेः कवित्वाक्निः शिक्षा प्राघ्ठभिरः क्वेः ।
चमत्कृतिश्च शिक्षाप्री गुणदोषोद्तिस्ततः ॥ ३ ॥
पथ्ार्परिचयप्रा्षिरित्येते पश्च संघयः।
सथरदिष्टः करमेणेषां रुक्ष्यरक्षणयुच्यते ॥ ४ ॥
सुविभक्ति समन्वितं बुभर्युणसंयुक्तमयक्तसौष्वैः ।
रवितं पदकः सुवर्णवत्कविकण्ठाभस्णं विचार्यताम् ॥ ५॥
अयेदानीमकवेः कवित्वशक्तिरपदिर्यते--
प्रथमं तावदिन्यः षरयजल्ञः, ततः पौरषः--
ॐ खस्त्यङ् स्तुमः सिद्धमन्तरायमितीप्सितम् ।
उद्यदू्जप्रदं देव्या ऋक्र्धनिगूहनम्.॥ ६ ॥
१८५५० कान्यमाल्म ।
एकमेश्वययसंयुक्तमोजोवधैन मोपधम् ।
अन्तरान्तः कलाखण्डगलद्कनसुधड्कितम् ॥ ७ ॥
चन्द्रोच्छलजटं प्रोञ्छदज्ञान टटसंयुतम् ।
इम्बरप्रोकिरणं तथतां दधटुन्तम् ॥ ८ ॥
परं एरग्रदं बद्वमूरोद्धवमयं वपुः ।
रम्यं लघुवरं शमं वरषत्सर्वसहाक्षरम् ॥ ९ ॥
एतां नभः सरखवत्ये यः क्रियामातृकां जपेत् ।
क्षेमेन्द्र स रमते भन्योऽभिनववाग्मवम् ॥ १० ॥
शेतां सरखतीं मूर्धि चन्द्रमण्डलमध्यगाम् ।
अक्षराभरणां ध्यायेद्राद्धयामृतवपिणीम् । ११ ॥
त्रिकोणयुगभध्ये तु तडततल्यां प्रमोदिनीम् ।
खर्ममाेद्रतां ध्यपेत्परामस्रतवाहिनीम् ॥ १२ ॥
निविंकारां निराकारां शक्ति भ्यायेत्परात्पराम् ।
एषा वीजत्रथी वाच्या त्री वाकामयुक्तिष्षः ॥ १३ ॥
काव्यक्रियेच्छाङ्करमूलभूमिमन्विष्य विश्रान्तिलवेन मोक्ष; ।
अन्यावधाने मदनख मोक्षस्तरतीयबीजे सकलेऽस्ि मोक्षः ॥१४॥
अथ पौरुषः ।
तत्र त्रयः रिष्याः काग्यक्रियायारपदे द्याः ! अस्पप्रयलसाध्यः,
छृच्छसाध्यः, असाध्यश्वेति ।
तत्र प्रथमः--
(
दुवीत सादित्यपिदः सकारो श्चुतारजनं काव्यसमुद्धबय ।
न तारकं केवल्रान्दिकं वा क्यार छक्तिविकासविश्म् १५
१ संधिः] कविकण्ठाभरणम् । „ १५९१
विज्ञातश्चब्दागमनासधातुरछन्दोविधाने बिहितश्रमश्च ।
कव्येषु माधुयमनोरमेषु इयादखिन्नः भ्रवणामियोगम् ॥१६॥
गीतेषु गाथाखथ दे्षभाषाकाव्येषु द्यास्सरसेषु कर्णम् ।
वाचां चमत्कारविधायिनीनां नवार्थचचोसु रुचिं विदध्यात् १७
रसे रये तन्मयतां गतस गुणे गुणे दर्षवद्ीकृतख ।
विवेकसेकखकपाकमिने मनः प्रस्तेऽङ्कस्वत्कवित्वम् ॥ १८ ॥
अथ द्वितीयः--
पटेत्समस्तान्किर काठिदासकृतग्रचन्धानितिहासदश्ी ।
काव्याधिवासम्रथमोद्मसख रक्षेतपुरस्तातिंकगन्पयुग्रम् ॥ १९ ॥
महाकवेः काव्यनवक्रियाये तदेकचित्तः परिचारकः खात् ।
पदे चं पादे च पदावशेषसपूरणेच्छां भुहुरादरदीत ॥ २० ॥
अभ्यारैतोः पदसंनिवेशेवाक्यार्थशन्येविंदधीत इ्तम् ।
शोकं पराव्त्तिपदे; पुराणं यथास्िताथं परिपूस्येच । २१ ॥
तत्र वाक्याथश्ञूल्यं यथा--
'अआनन्दसंदोहपदारविन्दकुन्देन्दुकन्दोदितविन्दुदन्दम् ।
इम्दिन्दिरान्दोरितमन्दमन्दनिष्यन्दनन्दन्मकरन्दवन्यम् ॥
परदत्तिपदेयथा--
धववागथानिच संप्रक्तो वाग्थप्रतिपत्तये ।
जगतः पितरौ बन्दे पारयतीपरमेशवरो ॥
धवाण्यर्थीविव संयुक्तौ वाण्यर्थ॑भरतिपत्तये ।
जगतो जनको वन्दे शर्वाणीशरिशेखरो ॥'
अथ तृतीयः-
यस्तु प्रदृत्यार्मस्मान एव क्षठेन वा व्याकरणेन नष्टः
तकेण दग्धोऽनलधूमिना वाप्यदिद्धकर्णः सुकनिग्रचन्धंः ।२२॥
२५२ कान्यमाख ।
न तख वक्तृत्वसयुद्धवः खाच्छि्षापिरेषैरपि युश्रयक्तेः
न गदंभो गायति चिष्ितोऽपि संदितं परयति नाकंमन्धः २३
इति तत्तसुकृतानां प्राक्तनानां विपाके
भवति श्ुभमतीनां मन्रसिद्धं कवित्वम् ।
तदनु पुरूषयेधीमतामभ्युदेति
स्फुरति जडधियां श्रीज्ञारदा साधनेन ॥ २४ ॥
इति भ्रीच्यासदासापराख्यक्चेमेन्द्रक्रते कविकण्डाभरणे
कवित्वश्रासिः प्रथमः संधिः।
द्वितीयः संधिः ।
छायोपजीवी परदकोपजीवी पादोपजीवी सकलोपजीवी ।
भवेदथ प्राप्तकवित्वजीबी खोन्मेषरतो वा शुवनोपजीव्यः ॥ १॥
छायोपजीवी यथा भहमहटख--
शनन्वाश्रययितिरियं तव कारुक्रट
केनोत्तरोत्तरवििष्टपदोपदिष्टा ।
प्रागर्णवस्य हृदये दृषरक््मणोऽथ
केष्टेऽधुना वससि वाचि पुनः खलनाम् ॥'
य्था च श्रीमदुत्पर्राजदेवसख-
मात्सर्यतीत्रतिमिरावृतदृष्टयो ये
ते कस्य नाम न खल व्यथयन्ति चेत; ।
मन्ये विमुच्य गरूकन्द रमिन्दुभोले-
येषां सदा वचसि वर्गति कारुकूटः ॥
२ संषिः] केविकण्डाभरणम् । १५३
पदकोपजीवी यथा अुक्ताकणसख~--
ध्यथा रन्धं ग्योश्नश्चरुजल्दधूमः खगयति
स्फुलिङ्गानां रूपं दधति च यथा कीटमणयः },
यथा विद्ुज्वाखेहसनपरिपिज्ञाश्च ककुम-
सथा मन्ये रुः पथिकतरूखण्डे सरदवः ॥'
यथा चेतद्धातुश्चक्रपारख--
“सरस्यामेत्तस्यामुदरबठिवीची विदधकितं
यथा खवेण्याम्भो जघनपुलिनोलद्नकरम् ।
यथा रश्च्यश्चायं चरनयनसीनव्यतिकर-
सथा मन्ये मः प्रकटकुचकुम्भः सरगजः ॥”
पादोपजीवी यथामरकसय--
'गन्तरन्यं यदि नाम निथितमहो गन्तासि क्यं तरा
द्वित्राण्येव दिनानि तिष्ठतु मवान्परयामि यावन्मुखम् ।
संसारे पटिकाप्रणारूविगच्द्धारा समे जीविते
को जानाति पुनस्तया सह मम खद्भवा न वा संगमः ॥"
यथा मम--
दहो ज्लिग्धसखे विवेक बहुभिः प्रप्तोऽसि पुण्येमेया
गन्त्यं कतिचिदिनानि मवता नासर्सकाशाकचित् ।
त्वत्सङ्गन करोमि जन्ममरणोच्छेदं गृरीततवरः
को जानाति पुनस्त्वया सह मम खाद्वा न वा संगमः ॥
सकञोपजीवी यथा्यैभट्ख--
¶राब्दर्निसमकटुभिर्मलिनखभावाः
श्रोत्रं खला निगडवत्परितस्तुदन्ति ।
१५४ ` काव्यमाडा ।
श्रनयैरटु्पद्बन्धतयातिमञ्ख-
मद्धीरवत्त सुजना जनयन्ति मोदम् ॥'
यथा च मंदवाणस--
कटु कणन्तो मलदायकाः खलस्तुदन्त्यरु बन्धनश्रद्धंखा इव
मनस्तु साधुध्वनिभिः पदे पद हरन्ति सन्तो मणिनूपुरा इव ॥
सुवनोपजीव्यो यथा भगवान्व्यासः--
तथा चोक्तम्--
शद् कविवेरेः सवराख्यानसुपजीव्यते
उदयं प्रप्युभिमूव्येरमिजात इवेश्वरः ॥
परप्तगिरः कवेः शिक्षासावदाह--
चतं सारखतो यागः पूवं वि्नश्चपूजनम् ।
विवेकरक्तिरभ्यासः संधानं म्रोदिरभसः ॥ २ ॥
बुत्तप्रणयुद्योगः पाटः परकृतख च ।
काव्याङ्गविचाधिगमः समखाप्रिषूरणम् ।॥ ३ ॥
सहवासः कविवर मंहाकान्यार्थचर्वणम् ।
आयत्वं सुजनर्मेज्नी सोमनखं सुवेषता ॥ ४ ॥
नारकाभिनयप्रक्षा शृद्धाराङिङ्किता मतिः ।
कवीनां संभवे दानं गीतेनाःमाधिवासनम् । ५॥
लोकाचारपरिज्ञानं विविक्ताख्यायिकारसः
इतिहासायुसरणं चारुचित्रनिरीक्षणम् ॥ & ॥
शिल्यिनां कोशटश्क्षा वीरयुद्धावलोकनम् ।
क्ोकप्रलापश्चवणं इमस्चानारण्यदश्चनम् ॥ ७ ॥
व्रतिनां षथुपासा च नीडायतनसेवनम् ।
मधुरख्िग्धमश्चनं धातुसाभ्यमश्येकता ॥ ८ ॥
&
२ संधिः] कविकण्ठाभरणम् । १५६
निन्लारेषे ्रनोधथ प्रतिभा स्छृतिरादरः।
सुखासनं दिवा शय्या शिरियेष्णप्रतिक्रिया ॥ ९।
आलोकः पृत्रलेख्यादौ गोष्ठीप्रहसनज्ञता ।
र्षा प्राणिखभावानां सथुद्राद्रिधितीक्षणम् ॥ १० ॥
रवीन्दुताकलनं सर्वतुपरिभावनम् ।
जनसंधाभिगमनं देशमापोपजीवनम् ॥ ११ ॥
आधानोद्धरणप्रज्ञा कृतसंश्चोधनं यहुः ।
अपराधीनता यज्ञसभाविघाग्रहस्ितिः ॥ १२॥
तृप्ता निजोत्करषे परोत्कर्षविमरेनम् ।
आस्मश्छाषाश्चुतो जा परश्छाघानुमाषणम् ।} १२ ॥
सद! खकाव्यग्यास्यानं वेरमस्सरवजेनम् ।
परोन्मेपजिगीषा च -व्युत्पचये सर्व॑शिष्यता ॥ १४ ॥
पाटसावसरज्ञसं ओतचित्तारुवर्तनम् ।
इङ्गिताकारवेदित्वमुपादेयनिबन्धनम् । १५ ॥
उपदेश्चविरेषोक्तिरदीषरससंगतिः ।
खध्रक्तग्रेपणं दिक्षु परद्क्तपरिग्रहः ॥ १६ ॥
वेदश्ध्यं पटुताभद्धि्निःसङ्गकान्तनिव्रेतिः।
आद्ापाश्चपरियागः संतोषः सखशीरुता ॥ १७ ॥
अयाचकत्वमग्राम्यपदालापः कथाखपि ।
काव्यक्षियासु निर्बन्धो विश्रान्तिान्तरान्तस ।॥ १८ ॥
नूतनोत्पादने यतः साम्यं सर्वुरस्तुतौ ।
पराक्षेपसदिष्णुत्वं गाम्भीयं निर्विकारता ॥ १९ ॥
अविकलत्थनतादैन्यं परेषां न्टयोजनम् ।
परामिप्रायकथनं परसादश्यमाषणम् ।॥ २० ॥
१५६ काव्यमास ।
सप्रसादपदन्यायः ससंबादार्थसंगतिः।
` निर्विरोधरसव्यक्तिर्ुक्तिव्याससमासयोः ।॥ २१ ॥
्रारब्धकाव्यनिर्वाहः प्रवाहथतुसे गिराम् ।
शिक्षाणां शतमिद्युक्तं युक्तं प्राप्रगिरः कवेः ॥ २२॥
इति बहुतरशिक्षारक्षणक्षीणदोषे
भ्रमवति गतनिद्रे प्रातिभे सुप्रभाते ।
कविरविरबिटुप्व्याभिभिः घरक्तपादै-
नयति नवनवत्वं भावभावसमावम् ॥ २३ ॥
इति श्रीग्यासदासापराख्यक्षोमेन््रकते कविकण्डाभरणे
[ आक्षगिरः कवेः शिक्षाकथनं | द्वितीयः संधिः।
तृतीयः संधिः !
अथं रिक्षितस्य कवेः सूक्तिचमत्कारमाद--
सुक विरतिश्चयार्थी वाक्वमत्कारलोमा-
दभिसरति मनोज्ञे वस्तुशषब्दार्थसार्थं ।
भ्रमर इव वसन्ते पुष्कान्ते बनान्ते
नवङुसुमविरोषामोदमाखादलोटः ॥ १ ॥
नहि चमत्कारविरदितसख् कवे; कविं काव्यस्य वा काव्यलम् ।
एकेन केनचिदन्धेमणिप्रमेण
काच्यं चमत्कृतिपदेन विना सुवर्णम् ।
निर्दोषलेशमपि रोहति कस्य चित्ते
रावण्यहीनमिव यौवनमङ्गनानाम् ॥ २ ॥
३ संधिः] कविकण्डाभरणम् । १५७
चमत्कारविरहो यथा माख्वसद्रख--
“वेह्टसह्व संमिख्छत छसपुष्प स्पुटसुकरु
स्पूजेटुच्छमर कणन्मधुकर्ीडाविनोदाकर ।
रक्ता्चोक सखे दयां कुरू हर प्रारब्धमाडम्बरं
माणाः कण्ठसुपागताः प्रियतमो द्रे सख्मेवविधः ॥'
चमत्कारो यथा काठिदासस--
श्कस्त्वे नवपद्धैरहमपि शछष्यैः प्रियाया गुणे-
स्त्वामायान्ति शिहीयुखाः सरधनुत्तः सखे मामपि ।
कान्तापादतखहतिसतव खुदे तद्वन्ममाप्यावयीः
सयं तुल्यमरतेक केवरमहं धात्रा सरोकः छतः 1)"
तत्र दशविधश्चमत्कारः--अविचारित्तरमणीयः, विचार्यमाणरम-
णीयः; समस्तसृक्तव्यापी, सूक्तेकदेशददयः, शब्दगतः, अर्थगतः;
शब्दार्थगतः, अकठंकारगतः, रपगतः, परख्यातदृत्तिगतश्च ।
अविचारितरमणीयो यथा मम सरिवंशे--
शूराः सन्ति सहस्रशः सुचरितैः पूर्णं जगलयण्डितैः
संख्या नासि कखवतां बहुतरैः शन्तेवैनान्ताः भरिताः !
लयक्तु यः किर वित्तसुत्तममतिः शक्रोति जीवाधिकं
सोऽसिन्भूमिनिभूषर्णं शुमनिधिर्मभ्यो भवे दुकंभ; ॥'
विचार्यमाणरमणीयो यथा मम पचकाद्म्बयौयू--
“अङ्गेऽनज्ञज्वरहुतवहश्चष्चुपि ध्यानमुद्रा
कण्ठे जीवः करकिसलये दीर्ध्चायी कपोकः ।
अंसे वीणा कुचपरिसरे चन्दनं वाचि मौनं
तस्याः सर्वं खितमिति नतु लां विना कापि चेतः ॥
१. अत्र कालिदासस्य नाम प्रमदेन छिखितं भाति, यतः प्रसिद्धोऽयं शयोक
यद्रोचमेणः
१५९ काव्यमाख ।
समस्तसूक्तथ्यापी यथा मम रिवंशे--
“माघुर्यानुभेऽपि ते खुवदने तीक्ष्णाः कटाक्षाः परं
पयन्तयिततारका अपि नृणां रागानुबन्धोधताः ।
नैवोज्छन्ति विवेकिनश्यपरुतासुरसेकसंबादिनी-
माश्च श्रवणौ स्फरन्ति च पुनमीरं च कुर्मन्त्यमी ॥
सूक्तेकदेशदर्यो यथा मम पयकादम्बयाम्--
“नित्याच हदयसखितस्य मवतः पद्मोसकेश्चन्दने-
स्तद्वक्तिस्वदनुस्ण्रतिश्च मनसि त्न्नाममत्रे जपः ।
सवैत्रैव धनायुबन्धकटना खद्धावना सुभुव-
स्तस्या जीवचविमुक्तिरेव दिकैर्देव खदाराधनात् ॥
शब्दगतो यथा मम चित्रमारतनारके--
“इतश्चञ्चच्ूतच्युतमधुचया वान्ति चतुराः
समीराः संतोपं दिशि दिशि दिशन्तो मधुलिहाम् ।
निशान्ते कान्तानां सरसमरकेलिश्रमसुषो
विनुम्भन्ते जुम्भाककछितकमकमोदसुदः ॥'
अ्थेगतो यथा मम खवण्यवत्याम्--
'सदासक्तं शैत्यं विमरजखधारापरिचितं
घनोष्ठासः क्ष्मागृखथुकटकपाती वहति यः ।
विधत्ते रौरथश्रीश्चवणनवनीरोतररचिः
स चित्रं शत्रूणां ज्वर्दनरुतापं भवदसिः ॥
शब्दार्थगतो यथा मम प्कादम्बयीम्--
“िचिरकुञ्ितकामका्मुकरुतामैत्री विचित्रा वो-
नेरमोक्तिः सित्रकान्तिभिः कुसुमिता प्रागरभ्यगर्मा गिर; ।
३ संधिः] कविकण्डामरणम् । १५९.
रागोत्सङ्गनिषङ्गिभिः सरसतासंवादिभिर्विभमे-
रायुप्यं परमं तयां रतिपतेः परां मृगाक्ष्या वयः ॥
अल्कारगतो यथा मम खवण्यवत्याम्--
तनौ स्तब्धौ तीक्ष्णं नयनयुगरं निश्नमुदरं
भ्ुवोर्वकरा वरत्तिर्विहितमुनिमारोऽधरमणिः ।
तथासने दैवादिति विषमे दुर्जैनगणे
। गुणी मध्ये हारः स्ति तव दोरातररताम् ।#
` रसगतो यथा मम कनकजानक्याम्--
८अत्रार्यः खरदृूषणत्रििरसां नादानुबन्धोयमे
रुन्धाने भुवनं सया चकितया योद्धा निरुद्धः क्षणम्
सकेहाः सरसाः सहासरभसाः सश्र्माः सप्रहाः
सोत्साहास्त्वयि तद्रे च निदधे दोखयसाना द्शः ॥”
मरख्यातवृक्तिगतो यथा मम शशिवंशे--
अग्रं गच्छत यच्छत खपरतनां व्यूहक्षितिं रक्षत
क्षोणी पद्यत नद्यत द्रुततरं मा मा खिति स्रत ।
यलातिष्ठत प्रष्ठतसनुमिदासुमरा गतिः पत्निणा-
मित्यासीजनमज्ञने रथपये पार्थस प्रथ्वी श्रुतिः ॥
इत्युक्त एष सविशेषचमत्कृतीनां
सारः प्रकारपरमागविमान्यमानः।
कपूरवेध इव बाद्छधुगन्धयुक्ते-
यैत्रासवख सहकाररसाधिवासः ॥ ३ ॥
इति श्रीग्यासदासापराख्यक्षेमेन्धकते कविकण्टाभरणे चमत्कारकथर्नं
तृतीयः संधिः 1
१६० काव्यमल ।
चतुर्थः संधिः ।
अथ गुणदोषविभागः--
काव्येकपात्रविटसदणदोषदुग्ध-
पाथःसमूहए्थगुद्धरणे विदग्धाः ।
जानन्ति कर्तमभिथुक्ततया विभागं
चन्द्रावदातमतयः कविराजह॑साः ॥ १ ॥
तत्र रब्दवैमस्यमथेवैमस्यं रसवैमस्यमिति त्रयः काव्यगुणाः 1
शब्दकाटष्यम्थकाटुप्यं रसकाटष्यमिति कान्यदोषाः। सगुणं निर्मुणं
सदोषं निर्दोषं सगुणदोषं च काव्यम् ।
राब्दवैमद्यं यथा मम पयकादम्बर्थाम्--
'तत्काखोपनते वयसनिधने हा पुण्डरीकेति त-
न्मोहव्यञ्चनमदममञ्चनमरं जीवस्य संतर्जनम् ।
कुञ्ञव्यापि कपिञ्चटेन कर्णं निस्पन्दमाक्रन्दितं
येना्ापि च तैः स्प्ृतेन हरिणैः ष्यं परिघयज्यते ॥'
अ्थेवेमस्यं यथा मम ररिवंशे--
भकिगरयामरुशाद्रढे फलरतरुच्छायानिपीतातपे
चश्चद्वीचिचयोच्छर्कठकले निःसङ्गगङ्गातटे ।
अन्योन्यामिषुखोपविष्टहरिगे खखैर्यदि खीयते
तत्का श्रीः किमकाण्डभङ्करसुैर्मोहस्य दत्तोऽ्ञछिः ॥
रसंवेमस्यं यथा मम पद्कादस्वर्याम्--
'अथोययो बाख्ुहत्मरस्य शयामाधवः इ्यामलरक्ष्मभज्या ।
तारावधूलोचनचुम्बनेन टीकर विटीनाञ्नबिन्दुरिन्दुः ॥"
% संधिः] कविकण्ठाभरणम् । १६१
शब्दकाटठ्ष्ये यथा भट्श्रीरिवखामिनः--
“उत्खातप्रखरा सुखादुखसखी सद्नासिता खेश्णा
वेश्वह्ल्यखरीकृताखिरखसर सख) त्सेश्केः स्यापितता !
सेटादुत्खनितुं निखर्यैमनसां मर्यं सुखात्खकछटं
निःसंख्यान्यनिखर्वसर्वमणिभूरास्यातु सस्यानि वै; ॥
अ्थकाट्ष्यं यथा तसेव--
पित्रापि नायते या न खट खरधृताक्ञानमात्रपमाता
स्योनस्योनथितेभूरनुनयविरमदहामपासयाप्यपाश्चा !
वर्षावर्षाम्बुपातान्रुटितवृणवसत्यश्रियातां ियातां
सौरी सौरीष्टयामरे सरदि जनतां साश्चुवानांश्रुवाना् ।॥'
रसकाट्छप्यं यथा भडनारायणस वेणीसंहारे--
°मानुमत्या नकुल्पाणिखप्रदशेने पाण्डवनकुख्लेरसंगमेष्यीसद्ाव-
थक्रवर्तिमहिष्याः सामान्यनीचचनितावत् ॥'
सगुणं यथा काठिदासस्--
शयामाखङ्गं चकरितहरिणीगरक्षणे दृष्टिपातं
गण्डच्छायां शशिनि शिखिनां बहमरेषु केशान् ।
उत्परयामि प्रतयुषु नदीवीचिषु श्रूनिलसा-
न्हन्तेकखं कचिदपि न ते चण्डि सादृदयमसि ॥”
निर्गुणं यथा चन्द्रक
“नो घुषीनो कठिनौ ठिनौ ठिनौ कविर्वि्चाछ रभसा भसा मसा |
सुखं च चन्द्रपरतिमं तिम तिमं अहो सुरूपा तरुणी र्णी रुणी ॥'
- १. रलकरादिकसमकाीनः शिवसरामिकविः "वाक्पश्च(श)दिपदीशतीन्यथं
सकिन्यानि सप्त कमात्रयक्षप्रयहनिर्भितस्वुतिकथाशक्षाणि चैकादश । छलौ नाट-
कनाटिकाप्रकरण प्रायान्मबन्धान्बहून्विश्राम्ययधुनापि नातिशयिता वेणी सिल-
खामिनः 1" इति सूततिमुक्तावसो कस्यनिच्छोकः,
११ चतुर
१६२ कान्यमाख |
सदोषं यथा भद्रश्रीरिवखामिनः-
'आद्त्वावधि रिण्डि शिण्डि इढतागूढानि गृढेतरां
मोदिं दौकय पिण्डि पिण्डि च रजं रूढापरूढं तया ।
मूढं मूढममूढयख हृदयं लीदूाथ मदा तमः
सोऽन्यूढामिति च प्रभापरिवृढन्यूढा द्रदिन्नेऽस्तु वः #
निदोषं यथा श्रीभीमसाहेः सांधिविग्रहिकयेन्द्रमानोः--
'लातु वाञ्छसि किं सुधैव धवलक्षीरोदफेनच्छय-
छायादहारिणि वारिणि द्युसरितो दिक्पूरविसारिणि ।
आसे ते कठिकार्कट्मषमषीमक्षारनैकक्षमा
कीर्तिः संनिहितैव सघमुवनखच्छन्दमन्दाकिनी ग
सगुणदोषं यथा मदमयूरसख--
'असतव्यस्ततवरूल्यो निजरचिरनिसानश्वरं(रः) क्ठीमीशे
विश्वं वेदमेव दीपः प्रतिहततिमिरं यः प्रदेशथितोऽपि ।
दिक्काखपेक्षयासो तरिमुबनमरतत्तिम्ममानोर्ववास्यां
यातः शातक्रतव्यां दिशि दिरतु शिवं शोविषासुद्धमो वः ॥
इति गदितगुणा्थीं लयक्तनिर्दि्दौषः
कविरुचिरपद्खशथक्रवर्तित्वसिद्धे ।
किमपि कृतयिवेकः साधुमध्याधमानां
नृप इव परिरकषस्संकरं वर्ण॑ृत्तेः । २ ॥
इति श्रीव्यास्लदासापराख्यक्षेमेन्द्कृते कचिकण्ठाभरणे गुणदोष
विभागश्चतुर्थः संधिः ।
१. सुकृ्तिरकेऽयमेव श्छोको रिस्खनाश्ना टिखितः, तसादिन्धभानोरेव रिस्घ-
रिति नामान्तरमिति भाति. २. अयं सूर्यैशतककतौ मयूरकविर्जयिनीग्रान्ठे
बाणमट्रसमसमये समुन्न इति सुप्रसिद्धमेव.
५५ संधिः| कविकण्टाभरणम् । १६३
पञ्चमः संधिः ।
अथ परिचयचारत्वमाह---
नहि परिपयहीनः केवले काव्यकषट
कुकपिरभिनिषिष्ठः स्पषटशब्दप्रविष्टः ।
विचुधमदसि पृष्टः छिष्टधीर्ध्ति वक्तं
नव इव नगरन्तर्महरे कोऽप्यधृष्टः ॥ १ ॥
तत्र तकन्याकरणभरतचाए्वयवत्छयायनभारतरामायणमोक्षोषायात्-
ज्ञानधातुवादरलपरीक्षवेयकज्यौ तिषधनुरेदगजवुरगपुरुषरक्षणव॒तेन््र-
जालप्रकीर्णेषु परिचयः कविसाम्राज्यव्यज्ञनः ।
तकंपरिचयो यथा मम पद्यकादम्बयास्--
नयसराप्यं न मनोरथेन वचसा सखप्रेऽपि दयं न य-
त््तापि स्परविप्रलर्धघसतसां व्यसाधिपाततशहः „
मेोहोेक्षितद्युक्तिकारजतवस्रायेण यूनां अमं
दत्ते तैमिरिकद्िचन्द्रसदं खे नूनमाशाक्रषिः ॥'
व्याकरणपरिचयो यथा भट्सुक्तिकल्दास्य--
द्विगुरपि सद्रन्दरोऽदं गृहे च मे सततमव्ययीमावः |.
तत्पुरुष क्म धारय येनाहं स्यां बहु्रीदिः ॥'
मरतपरिचयो यथा मदट्रश्रीशिवखामिनः--
“आतन्वन्सरसां -खरूपरचनामानन्दि विन्दृद्यं
मावग्राहि श्ुभमरवेदकगुणं मम्मीरग्भसिति ।
उचत सपुष्करग्यतिकरं संसारविष्कम्भकं
भिन्ाद्भो मरतस्य माषितमिव ध्वान्तं पयो यामुनम् ॥!-
१. बिह्वणकवेः प्रपितामहो भ्सुक्तिकठ्स इति विक्रमाङ्देवचस्तिऽ्थदन्
खे द्रश्न्यम्,
१६४ काव्यभोखं ।
चाणक्यपरिचयो यथा मम पचकादम्बर्याम्--
“खामी प्रमादेन मदेन मत्री कोपेन राष्ट व्यसनेन कोषः ।
छिद्रेण दुर्गं विषमेण सैन्यं रोभेन मिश्र क्षयमेति राज्ञाम् ॥'
वाद्स्यायनपरिचयो यथा भट्दामोदय्युप्तख--
“अंधरे बिन्दुः कण्डे मणिमाल कुचयुगे शश्ुतकम् ¦
तव सूचयन्ति सुन्दरि कुसुमायुधश्ञालपण्डितं रमणम् ॥
भारतपरिचयो यथा मम देशोपदेरे-~
"मगदत्तप्रमावाव्या कणैरास्योककटखना ।
सेनेव कुरुराजस्य कृटनी किं तु निष्करृषा ॥7
रामायणपरिचयो यथा मट्रवाचस्पतेः-
"जनस्थाने आन्तं कनकमरगतृष्णान्ितधिया
वचो वेदेदीति प्रतिपदसुदश्चु प्ररुपितम् ।
कृतारङ्कामदुवैदनपरिपारीषु धरना
मयाप्रं रामखं कुशरुवसुता न त्रधिगता ॥
मोक्षोपायपरिचयो यथा मम मुक्तावल्याम्--
"निरासङ्गा प्रीतिर्विषयनियमोऽन्तर्म तु बहिः
सभावे भावानां क्षयजुषि विमर्शः प्रतिदिमम् ।
अं संक्षेपेण क्षपिततमसामक्षयदे
तपोदीक्षा्षिपक्षपणनिरपेश्षः परिकरः ॥'
१, अयं कुद्रनीमतय्नन्थकतां दामौद्रथुपः करमीरमहाराजसख १,अयं ङ्नीमतमन्यकतां दामौद्रणः कदमीरमदाराजख जयापीज्ख
सचिव आसीत्, जयापीडराज्यसमयस्वु ५५५ पितसिसंस॑वत्सरादारभ्यं ५७८६
मितसंवस्सरपर्यन्तम्, २. इयमायौ कुटरनीमे ४०२ पएतत्संस्याविदिश्य वर्तते,
बिन्दुमणिमालाराराङ्तकलक्षणं वात्स्यायनकामसूत्रे द्वितीयेऽधिकरणे चतुर्थप्च-
माध्याययो्रटन्यम्.
५५ संधिः केविकण्ठाभरणम् १६५
आत्मन्ञानपरिचिति्थथा मम चित्रभारतनामि नारके--
शरयु्ाखकथाकन्थारोमन्धेन ब्रथेव किम् ।
अन्वेष्टव्यं भरयलेन तच्वकषैव्योतिरान्तरम् ॥'
धातुवादपरिचयो यथा राजङेखरघ्--
°खदकितहरिद्राप्रन्थिगौरे शरीरे
स्फुरति विरहजन्मा कोऽप्ययं पाण्डुमावः ।
बरुवति सति यसिन्साधमावतयं हेन्ना
रजतमिव स्गाक्ष्याः कल्पित्ान्यङ्गकानि ॥"
रलपरीक्षापरिचियो भटमह्ट्य--
(द्रविणमापदि मूषणसुत्सवे श्षरणमासमभये निचि दीपकः ।
बहुविधोव्युपकारभरक्षमो भवति कोऽपि भवानिव सन्मणिः ॥
वेद्यकपरिचयो यथा मम पचकादम्बर्याम्--
“अङ्ग चम्दनपङ्कपड्चजनिसच्छेदावठीनं मुहु-
सापः शाप इयेष शोषणपटुः कम्पः सखीकमभ्वनः ।
श्वासाः संबरृततारहाररुचयः संमिन्न्ीनांडुका
जातः प्रागतिदाहवेदनमहारम्भः स तस्या उवरः ॥'
ज्योतिःशाखरपरिचयो यथा विदानन्दख--
शद्यामाछोकयतां कलाः कख्यतां छायाः समाचिन्वतां
द्धेशः केवलमङ्कठीगणयतां भेहूर्तिकानामयम् ।
धन्या सा रजनी तदेव सुदिनं पुण्यः स एव क्षणो
यत्राञ्चातचरः परियानयनयोः सीमानमेति परियः ॥?
धनुवेंद्परिचयो यथा मम कनकजानक्याम्-
(आर्यस्य सधनोषलघववती संधानसंबन्धिनी
खाणुखानकसौष्टवप्रणयिनी चित्र्रियारुङ्ृतिः ।
१६६ काव्यमाल ।
निष्न्देन मयातिविसयमयी सत्यखितप्रत्यया
संहारे खरदूषणत्रिशिरसामेषेव ष्टा खितिः ॥'
गजरक्षणपरिचयो यथा मम कनकजानक्याम्--
'कणाभ्य्णविकीणैचामरमणूदिस्तीर्णनिःश्वासवा-
ञ्छह्च्छत्रविराजिराज्यविभवद्वेषी विठीनेक्षणः ।
स्मृत्वा राघवकुञ्चरः प्रियतमामेकाकिनीं कानने
संत्यक्तं चिरमुक्तभोगकवलः दछशोष्मणा शुष्यति ॥"
तुरगरक्षणपरिचयो यथा ममाशृततरङ्गनान्नि काव्ये-
'आवर्तसोभी प्रधुसत्वराहिः फेनावदातः पवनोरुवेगः ।
गम्भीरयोषोऽद्विविम्दंखेदादश्वाक्ृति कदठुमिवोचतोऽब्धिः ॥
उचैःश्रवाः शक्रमुपाजगाम स विश्वसाम्राज्यजयप्रदोऽशधः ।
जग्राह हेखघनशङ्कशब्दनिवेदितारोषश्युभं तमिन्द्रः ॥" (युग्मम् )
पुरुषरक्षणपरिचयो यथा कालिदास्य--
'्यदढोरस्को वृषस्कन्धः साख्प्राु्महासुजः |
आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः ॥'
दयतपरिचयो यथा चन्द्रकल--
शयत्रानेके कचिदपि गृहै तत्र तिष्ठत्यथैको
यत्राप्येकस्तदनु बहवस्तत्र नैकोऽपि चान्ते ।
इप्थं नेयौ रजनिदिवसौ तोल्यन्द्राविवाक्षौ
कारः काल्या सह बहुकटः करीडति प्राणिसररिः ॥
इन्द्रजार्परिचयो यथा श्रीहर्षसय--
“एष ब्रह्मा सरोजे रजनिकरकटदोखरः संकरोऽयं
दोभिरदैतयान्तकोऽसौ सधनुरसिगदाचक्र चिहश्यतुभिः ।
५ संधिः] कविकण्डाभर १६९
एषोऽप्थेरावणखसिदशपतिरमी देवि देवासेभ्भिरां
नृत्यन्त्यो व्योक्नि चैताश्चङ्चरणरणन्ुपुरा दिव्यनप्राथिनाम् ।
भ्रकीर्णे चित्रपरिचयो यथा भगवतो व्यासस्-
“अतथ्यान्यपि तथ्यानि दर्शयन्ति विचक्षणाः ।
समे निश्चोत्नतानीव चित्रकर्मविदो जनाः ॥
देशपरिचयो यथा मम शरिवंरो-
"मभेर्मज्ञनमीरुमिरविछितं व्यामीठितं माख्वै-
रर्विदुतमेव यातमसङ्न्मागदधो मागधैः ।
वज्गानाममिमन्युकङ्कणरनीते पुरः सूचिते
मीनैः संकुचितं परस्परधते्नरिन्धमन्धेः सितम् ॥'
चुक्षपरिचयो यथा मम कनकजानक्याम्--
'ऊम्नूविम्बकदम्बनिम्बवकुल्क्षाक्षमहछतक-
दराक्षाकिंशुककर्णिकारकद टीजम्बीरको दुम्ब; ।
सा संतानकनिस्वतिस्वतिरकशेष्मातकारग्बध-
न्यम्रोधाजनश्षातनासनवनद्यामान्ददशोश्चमान् ॥'
वनेचरपरिचयो यथा मम तत्रैव--
व्वामस्कम्धनिषण्णशा्गकुरिल्मान्तारपिताधोमख-
स्यन्दच्छोणितरम्बमानशरकान्पाणिस्वर्चामरान् ।
उ्यान्तप्रोत्तकपोतपोतनिपतद्रक्ताक्ततुणीरका-
न्सापद्यत्करिकुम्भमेदजनिताक्रन्दान्पुलिन्दान्पुरः ॥'
ओदार्यपरिचयो यथा मम चतुर्वगेसंग्रदे--
'मान्यः कुटीनः कुख्जाक्खवान्विद्ठानकलज्ञाद्धिदुषः सुश्ीरः ।
धनी सुचीराद्धनिनोऽपि दाता दातु्जिता कीर्तिरयाचकेन ॥'
१६ काथ्यमाख ।
अचेतनचेतनाध्यारपपरिचयो यथा मच्छिष्यमहाश्रीमद्ोदम्र्सि-
दस्य ककिताभिधनि महाकाव्ये--
.. इह विकसदद्रोकासतोकयपुष्ोपकर-
रयमतिश्चयरक्तः सक्तसुल्लिग्धभावः ।
त्रिभुवनजयसज्नः प्राज्यसाभ्राज्यभाजः
प्रथयति प्रधुनैत्री पुष्पचाप चैत्रः ॥'
भक्तिपरिचयो यथास्व भक्तिभवनान्नि महाकाब्ये--
ध्वाल्यदिव निरर्गख्धणयिनी भक्तिमेवानीषती
जन्माभ्यासविकासबासितमनःसंवाससंदायिनी ।
प्रायः प्राक्तमकर्मनिर्थितमहामोहभरोदपहय
भव्यानां भवभीतिभञ्जनसखी संजायते सन्मतिः ॥?
विचेकपरिचयो यथा मच्छिष्यराजपुत्रखक्ष्मणादियस--
“आज्ञापाङनिसुक्तियुक्तममल संतोषमान्यं मनः
सेवायासविवर्जितं विहरणं मायाविदीनं वचः ।
चण्डीशार्यनमात्मश्युद्धिजननी गङ्गेव सत्संगतिः
सोऽयं संतरणे परः परिकरः संसारवारां निधेः ॥'
परदामपरिचयो यथा मम चतुरव्मसंग्ररै--
“चित्तं वातविकातिपांसुसचिवं रूपं दिनान्तातपे
भोगं दुर्तगेहन्धचपं पुष्यसितं यौवनम् ।
खम्रं बन्धुसमागमं तमुमपि प्रखानपुण्यपपां
नित्यं चिन्तयतां भवन्ति न सतां मूयो भवग्रन्थयः ॥#
इत्युक्ता रुचिरोचिता परिचयप्रापि्वंभागेभिरां
दि्यत्रेण विचित्रवस्तुरचनमिन्रीपित्रीकृता ।
यद्यस्त्यत्र नवोपदेशषिषये लेेऽप्युपादेयता
तत्सद्धिर्मणकोतुकादबसरः श्रोतुं समाधीयताम् ॥२॥
भद्टरशतकम् । १६९
कृत्वा निश्वरुदवपौरुपमयोपायं ्रघ््ये गिरां
कषेमेन्द्रेण यदर्जितं शुभफलं तेनास्तु कान्या्थिनाम् }
निर्वि्नमतिभाप्रमावसुमगा वाणी प्रमाणीकृता
सद्धिवोग्भवमन्रपूतनिततशोत्रागरतखन्दिनी ॥ ३ ॥
इति श्रीव्यासदासापराख्यक्षेमेन्धक्रते कविकण्डाभरणे परिचय-
भक्षः पञ्चमः संधिः ।
कादमीरेषु एथुप्रतापसबितुः कीर्यड्यतारापतेः
भरीढारातिकनानकस्य धनवघ्यन्द्स्य भूमण्डले 1
विश्वाकारवलः पुनः कलियुगे विष्णोरिवोस्साहिनो
राज्ये श्रीमदुनन्वराजनूपतेः काष्यो््योऽयं कृतः ॥
इति कविकण्ठामरणं समाप्तम् ।
महाकविश्रीभष्छटकृतं
मलटदात्कम् ।
युष्माकमम्बरमणेः परथमे मयूसा-
से मङ्गरुं विदधतुदयरागभाजः ।
१, चिस्वसेवत्सरीयदशमरतकसमापिसमये वियमानेन श्रीमदभिनवगुप्ताचा-
यैणास्य रातकस्य बहवः शोका खोचनाख्यायां ध्वन्यालेकन्याख्यायासुदाहताः
सन्ति, तस्मादयं भष्टटकविः किंचिदूननवरातवर्षेभ्योऽपि पराचीनोऽस्ि, भाति
चाये कादमीरक एव. अस्य शतकस्य शोकाः काव्यमरकारादिषु, सुभाषिसावल्या-
दिषु, क्षेमेन्द्रभन्येष्ु च बह्वः समुपलभ्यन्ते. एतच्छतकमयदायान्यः कोऽपि
अन्थ एतत्छरतो न आप्तः. कैषुचिच्छङ्गधरपद्धतियुरकेु कैश्चन महापण्डिततैः “म
छृटः इति नामार्थहीन पयद्धिः "मदमच्ः', महमद: इष्यादिं सोधनमपि कृत-
मसि. आसीर्कश्चम धातुषाटअगेता भद्रमष्ठोऽपि, यो मलिनायेन माधादिरी-
काञु स्मृतोऽसि. २. युष्माकम्" इयादि म्गलाचरणण्छोकः सुमाधरिता्लौ
श्रमादाद्धागवतातदत्तनान्ना सयुदृतोऽस्ि. णवमन्येऽपि केचनात्रयाः शोकाः
उमाषितावलि-शाङ्गधरपद्धलयादिष्वन्यकविनान्ना समुद्धता दयन्त.
१७० कान्यमाख ।
कुर्वन्ति ये दिवसजन्ममहोप्सवेषु
सिन्दूरपाटख्मुखीरिव दिक्पुरपरीः ॥ १ ॥
बद्धा यदर्पणरसेन विमर्दपूधै-
म्थन्कथं ज्ञटिति तान्प्रकृतान्न दघुः ।
चोरा इवातिगरदवो महतां कवीना-
मर्थान्तराण्यपि हटाद्वितरन्ति शब्दाः ॥ २॥
काचो मणिर्मणिः काचो येषां तेऽन्ये दि देदिनः ।
सन्ति ते सुधियो येषां काचः काचो मणिर्मणिः ॥ ३ ॥
नन्वाश्रयसितिरियं तव कारक्र
केनोत्तरोत्तरविरिषटपदोपदिष्टा ।
माग्णैवस्य हृदये ¶ृषरक्ष्मणोऽथ
कण्ठेऽधुना वससि वाचि पुनः खखानाम् ॥ ४ ॥
दविणमापदि मूषणसुस्सवे शरणमात्मभये निरिं दीपिका ।
बहुविधाभ्युपकारभरक्षमो मवति कोऽपि सवानिव सन्मणिः ॥ ५॥
श्रीरविशरह्ुर्खरमिसारिका वर्समभिर्घनतमोमरीमसैः ।
शब्दमात्रमपि सोदुमक्षमा भूषणस्य गुणिनः स॒स्थितम् ॥ & ॥
माने नेच्छति वारयद्युपदमे क्ष्मामारिखिन्तयां हियां
खातच्रये परिशरत्य तिष्ठति करौ व्याधूय धेये गते ।
तृप्णे त्वामनुबध्वता फएरुमियस्माप्ं जनेनाुना
यः स्पृष्टो न पदा सर एव चरणौ षं न संमन्यते ॥ ७ ॥
पततु वारिणि यातु दिगन्तरं विशतु वहिमथ जतु क्षितिम् ।
रनिरसावियतास गुणेषु का सकलरोकचमक्कृतिषु क्षतिः ॥ ८ ॥
१. "निचि दीपकः” इति सुभाषितावलीपाठः. २. अथ्युपश्र- इति खभा०.
भटररतकम् । १७१
सद्रुत्तयः सदसदथविवेकिनो ये
ते पय कीदशम समुदाहरन्ति ।
चौरासतीम्तयो श्रुवे यदस्य
। तद्भृ्यते यदि कृतं तदहस्करेण ॥ ९ ॥
पातः पूष्णो मवति महते नोपतापाय यस्मा-
काटेनास्तं कं इह न ययुर्यान्ति याखन्ति चान्ये ।
एतावन्त ईयथयतितरां लोकबादैस्तमोमि-
ससिन्नेव प्रकृतिमहति व्योति रू्धोऽवकाद्चः ॥ १० ॥
पङ्को विशन्ति गणिताः प्रतिरोमडृतत्या
पूर्वे मवेयुरियताप्यथवा त्रपेरन् ।
सन्तोऽप्यसन्त इव चेसमतिभान्ति मानो-
मासादृते नमसि शीतमयूखसुख्याः ॥ ११ ॥
गते तसिन्भानौ त्रिभुवनसस॒न्मेषविरह्-
व्यथां चन्द्रो नैष्यत्यनुचितमतो नास्त्यसदशम् ।
इदं चेतस्तापं जनयतितरामत्र यदमी
। प्रदीपः संजातास्षिमिरहतिबद्धोदुरडिखाः ॥ १२ ॥
सूयोदन्यत्र यचन्द्रेऽध्यर्थासंस्परि तक्छृतम् ।
खयोत इति कीटसय नाम दुष्टेन केनचित् ॥ १३ ॥
घनसंतमसमटीमसदशदिशि निरि यद्धिराजसि तदन्यत् ।
कीटमणे दिनमघुना तरणिकरस्मितसितकिरणम् ॥ १४ ॥
१. ८क दवे न गताः इति खभाषितावलिन्याईधरयोः पाटः. २. व्यथ
नयति यदालोक-' इति सभा० याङ्ग ° पाठः. ३. अर्थसंस्पर्दि" इति स॒मा०.
४ श्तरणिकरान्तरित-” इति खभा० शाङ्ग ०, ४. वृष्टेन इति पये युक्तः सयात्.
१७२ काव्यमाख ।
सत्त्वान्तःस्फुरिताय वा कृतगुणाध्यारोपठुच्छाय वा
तस्मे कातरमोहनाय महसो ठेशाय मां खसि भूत् ।
यच्छायाच्छुरणारुणेन खचिता खद्योतनान्नामुना
कीटेनाहितयापि जङ्गममणिभ्रान्त्या विडग्ड्यामहे ॥ १५ ४
दन्तान्तङ्कन्तसुखसंततपातघात-
संताडितोन्नतगिरिगंन एव वेत्ति ।
पञ्चाखयपाणिपविपञ्जरपातपीडां
न कोष्टकः श्वरिशहुङृतिनष्टचेष्टः ॥ १६ ॥
अल्यु्तिव्यसनिनः शिरसोऽधुनैष
खसथेव चातकशिशुः प्रणयं विधत्ताम् ।
अथतदिच्छति यदि प्रतताघु दिश्च
ताः खच्छरीसमधुराः क सु नाम नापः ॥ १७ ॥
सोऽपूर्वो रसनाविपर्ययविधिस्तत्कणैयोश्चापलं
दृष्टिः सा मदविस्मृतखपरदिक्िं भूयसोक्तेन वा ।
पू निश्ितवानसि अमर् हे यद्वारणोऽचाप्यसा-
वन्तःशूल्यकरो निषेव्यत इति आतः क एष अहः ॥१८॥
तद्वेदर््ये समुदितपयस्तोयतत्त्वै वितरतु
-संहापासे स च मृदुषदन्यासहशो विरासः ।
आस्तां तावहक यदि तथा वेत्सि किंचिछंधांसं
तुष्णीमेवासितैमपि सखे से कथं मे न हंसः ॥ १९ ॥
१, नदि" इति सुभा० पाठः, २. स्सर्वं निशितव्रानसिः दति सुभा०; सर्व,
विस्म्रतवान्ति इयपि पाठः. ३. आलापाः? इति सुभा०. ४. “छथ्रासं' इति
खभा०, ५. "अपि" इति सभा०. \.,
म्टटशतकभ् । १५७३
पथि निपतितां शूरये इष्टा निरावरणाननां
नवदधिषटीं गर्वो्नद्धः समुद्धतकषरः ।
निजसमुचितासासाशवेष्टा धिकारशताकुरो
यदि न कुरूते काणः ककः कदा नु करिष्यति ॥ २०॥
सृत्यन्तः शिखिनो मनोहरममी श्राव्यं परन्तः शुका
वीक्ष्यन्ते न त एष संप्रति रषा वायम्त एवाधुना ।
पान्थखीगृहमिष्टराभकथनाहछन्धान्बयेनामुना
संप्येद्य निरगैरुं बलिमुजा मायाविना भुज्यते॥ २१॥
करभ रमसाक्कोष्टुं वाज्छखहौ श्रवणज्वरः
शरणमथवानृज्वी दीघा तथेव शिरोधरा ।
जहुगर्विरा्रततिशरान्तोचरिष्यति बाख्छसा-
दियति समये को जानीते भविष्यति कख किम् ॥ २२॥
अन्तद्छिद्राणि भूयांसि कण्टका बहवो बहिः ।
कथं कमलनाङ्सख मा मूघन्भङ्करा गुणाः ॥ २३ ॥
किं दीर्षदीर्घेषु गुणेषु पञ्च सितेष्ववच्छादनकारणं ते ।
अस्त्येव तान्पद्यति चेदनार्या त्रसेव रक्ष्मीर्म पदं विधते ॥ २४॥
न पङ्कदुद्ूतिर्न जडसदवासव्यसनिता
व॑पुरश्यं कान्त्या खस्कमरु रक्तदुतिमुषा ।
व्यधाखदटूर्वेषा हदयर्धिमानं यदि न ते
स्थमेवैकं रक्ष्याः परममभविष्यः पदमिह ॥ २५ ॥
-*^-------------------------------------------------------~~-^+~
~य --=-+------~
. १. श्यं, इति घुभा०, २. "एतद नगत इति खुमा०, २. युगल?
इदि सरभा०. ४. "न पद्व" इदयादि श्लोकः खभ षितावलीं श्रीजयवरधननाश्ना
सथुद्धृतोऽसि, ५. वपूर्दिगधं कान्या स्थलनरिनि रन्र॑युतिरुषाः ईति धमा *,
१७४ काव्यमारा ।
उचैरुचरतु चिरं चचि्ी वर्मनि तरं समारुदय ।
दि््यापिनि शब्दगुणे श्वः संभावनाभूमिः ॥ २६ ॥
शद्धोऽखिशेषः स्फुरितो खतो वा प्रोच्छरखतेऽन्यश्चसितेन सत्यम् ।
किं तृच्रल्येव न सोऽस शब्दः श्राव्यो न यो यो न सद्थशंसी ॥२७॥
यथापह्वपुर्पा्ते यथापुष्पफधयः ]
यथाफराद्धं खारोदा हा मातः कागमन्द्रुमाः ॥ २८ ॥
साध्वेव तद्धिधावस्य वेधा शिष्टो न ्यद्रयधात् ।
खरूपाननुरूपेण चन्दनस्य फटेन करिम् ॥ २९. ॥
फृठितथनविटपविधटितपटुदिनकरमहसि रसति कल्पतरौ ¦
छायार्थी कः पशुरपि मवति जरद्वीरधां प्रणयी ॥ ३० ॥
मथित पैव मिथः कृतश्ह्धरेर्विषधेरेरधिरुद्य सहाजडः ।
मख्यजः सुमनोभिर्शनावृतो यदत एव फठेन वियज्यते ॥ ३१ ॥
चन्दने विषधरान्सहामहे वस्तु सुन्दरमगु्िमव्कुतः ।
रक्षितुं वद किमात्मगोरं संचिताः खदिर कण्टकास्त्वया ॥ ३२
यकिचनानुचितमप्युचितानुबन्धि
किं चन्दनस्य न कृतं ऊखमं फठं वा ।
रजामहे भृ्मुपक्रममेव भान्त-
सस्यान्तिकं परिग्रदीतब्दरछराः ॥ ३३ ॥
१. "चीरी इति ° खभा०. अयं शोकः सुमाषितावलो भागवतजयवर्भननान्ना
समुद्ृतः. २. यदुन्छरुसितेनोच्छ्ुसते लु" इति स॒भा ०. ३. 'ुष्पाव्याः” इति खमा
2. व्यन्युधा' इति खभा०. ५. “एष मिथः कतश्वलो' इति सुभा०. ६. (अ~ .
नाभचितः' इति सुभा०, ७, न युज्यते" इति खुभा०. ८. सौषवं" इति सभा०
९. ध्यातः” इति सभा०. १०. करुटारः' इति सया ०,
भट्टेतकम् । १७५५
र्ट्धे चिरादग्रतवककिममृत्यवे स्या-
दीर्ध रसायनवदायुरत प्रदात् ।
एतत्फरं यदयमध्वगशापदुग्धः
सन्धः खलः फरति वर्पजलतेन तारः ।॥ ३४ ॥
अन्तः कर्कशता बहिश्च घटना मर्माविधैः कण्टकै-
इछायामण्डरसंस्पशां तनु्रतामुदेजिनी संखितिः।
तन्नामास्तु विधेरिदं बिरसितं बर्बूरशचिन्ससे
राखा ते फर्शाखिनामपि इतिः संपरखते मूरुहाम् ॥ ३५ ॥
एष श्रीमानविरल्गुणमामणीनीरिकेर-
ङछाया यख प्रमवति चिरं धर्मशन्दे जनानाम् ।
तेनाम्भोभिः कतिचन जना वासरांस्तषयध्वं
दाखययेतच्छतगुणमये वारि मघ दधानः ॥ ३६ ॥
छिच्र्तपुह्स चन्दनतस्यस्मे पटाय्यागता
भोगाभ्याससुखासिकाः प्रतिदिनं ता विस्थ्रतास्तत्र वः ।
द्॑टकोरिविपोल्कया प्रतिृतं तस्य पर्न चे-
{सि तेनैव सद खयं न ईकरो याताः ख मो भोगिनः॥ ३७ ॥
संतोषः किमदक्तता किमथवा तसिन्नसंभावना
लोभो" वायसुतानवयितिरियं प्रद्वेष एवाथवा ।
आस्तां खल्वनुरूपया सफख्या पूष्पशचिया दुर्विधे
संबन्धोऽननुरूषयापि न॑ कृतः किं चन्दनस्य खया ॥ ३८ ॥
१, "फठं फलति इति छभा०. २. ध्यः इति सुभा०. ३. “निधनं इति
सुभा०. ४. श्ोमैवाथ च कानन्ितिरियं' इति सभा ०.
१७६ कन्यमाखा ।
कि" जातोऽसि चतुष्पथे घनतरच्छायोऽसि किं छायया
यक्तश्वेत्फकितोऽसि किं फरमेरैराव्योऽपि किं संनतः ।
हे सदृक्ष सहख संप्रति सखे शाखारिखाकर्षण-
क्षोभामोटनमञ्नानि जनतः सैरेव दुश्ेषठितेः 1 २९ ॥
सन्मूलः प्रथितोन्नति्षनरुसच्छायः खितः सत्पथे
सेव्यः सद्धिरितीदमाकर्यता तारोऽध्वगेनाभ्रितः ।
पुः शक्तिरियत्यसौ रफरता त्वयाथवा श्वोऽथवा
काले काप्यथवा कदाचिदथवा नँ त्वेव वेधाः प्रभुः ॥ ४० ॥
स्वनमूटे पुरुषायुषं गतमिदं गत्रेण सं्युष्यता
क्षोदीयांसमपि क्षणं परमतः शक्तिः कुतः प्राणितुम् ।
तत्खस्त्यस्तु वि्द्धिमेहि महतीमयापि का नस्त्वरा
कल्याणैः फलितासि तारुयिरपिन्ुत्ेषु पौत्रेषु वा ॥ ४१ ॥
पदयामः किमयं प्रपत इति खर्पाभ्रसिद्धिक्रिये
दपीदुरसुपेक्ितेन बरवकर्मरितैर्मत्रिभिः
र्ड्धामप्रसरेण रक्षितुमथाशक्तेन मुक्तानि
स्फीतसीदगहो घनेन रिपुणा दग्धो गिरिभामकः ॥ ४२ ॥
साधूर्पातघनौघ साधु घुधिवां ध्येयं धरायामिदं
कोऽन्यः कुमर तवैव घटते कर्मेहशं दुष्करम् ।
सरवैसोपयिकानि यानि कतिचिसत्राणि तत्रारनिः
सवोनोपयिकेषु द्धसिकतारण्येष्वपां वृष्टयः ॥ ४३ ॥
१. "यजातोऽसषि चदुप्पञचे घनलस्षच्छायोऽपि किं छायया संयुक्तः फकितोऽसि
रकि यदि फेः पू्ोऽसि किं संनतः" इति सुभा०. सुभाषितावलौ साङ्ग धरपद्धतौ
चायं रोको भद्न्तज्ञानवर्मणो नान्ना समुद्धृत स ठु फठेददयाथवा- इति
-खंभा०. ३. नियत्र” इति सुभा०. ४. "कारेन चेष्यत" इति सुभा०, ५. ¶ि-
चेष्टते" इति सुभा०. ६. "तावदहो" इति खभा०
भर्टरशेतकम् । १७४
ुन्धायां तरुषि गोग्रगस विहगस्यान्यस्य वा कथ्यचि-
श्या खाद्भवदीययोपङृतिरप्यासां दबीयद्धद; ¦
अस्यायन्तमहाजख्स्य जरूदारण्योषरस्यापि कि
जातं पर्य पुनः पुरेव पर्षा सेवास्य दग्धा छविः ॥ ४४ ॥
संत्यज्य पानाचमनोचितानि तोयान्तराण्यस्य सिसेविषोस्त्वाम् ।
निजै जिदेषि जङेजनस्य जघन्यकार्योपयिकैः पयोद ॥ ४५ ॥
आलीशिद्यु मथितयेष पिपासितेभ्यः
संरक््यतेऽम्बुधिरपेयतयेव दूरात् ।
दष्टाकरार्मकरालिकराकिताभिः
किं भययत्यपरमूर्मिपरम्परामिः ॥ ४६ ॥
खमाहाल्यश्छाषागुरुगहनगर्जाभिरमितः
कशितवा पुष्णासि श्ुतिकुहरमन्धे किमिति न॑ः ।
इदेकश्यूडारो जनि कर्रार्दस्य सकरैः
पिपासोरम्भोभिश्चुखकमपि नैदर्ुमरकः ।॥ ४७ |
सर्वासां त्रिजगत्यपामियमसावाधारता तावकीं
प्रो्ासोऽय्मथो तवाम्बुनिर्ये केयं महासत्त्वता ।
सेविता बहुभङ्गमीषणतं त्वामेव वेखचर-
ग्रावस्लोतसि पाप तापकर्टो यत्कापि निवाप्यते ॥ ४८ ॥
नोद्वेगं यदि यासि यचवहितः कर्णं ददासि क्षणं
त्वां एच्छामि यदम्बुधे किमपि तन्नित्यं देदरतरम् ।
१, (भाययति इति खभा०. २. "कुषित्वा इति छमाषितार्वलवद्युद्धः पाठः,
३, ्िरनासि' इति खभा०. ४. अभ्यजनि' इति घभा०. ५. नो भर्तु" इति
खभा०. खमाषितावलो “खमाहातम्य- श्यादिश्टोकख पूर्वोत्तरा्योमन्यैखयीषठस्ति,
६. “असोः इति सुभा ०.
१२. चतु °
१७८ काव्यमासर ।
नैरादयीतिकषयातिमत्रमनिशं निः्वय यदृद्यसे
तृप्यद्धिः पथिकैः कियत्तदधिकं सादैर्बदादादतः ॥ ४९॥
ग्राव्णो मणयो हरिजरचरो रक्ष्मीः पयोमानुषी
मुक्तौधाः सिकताः प्रवारुरतिका दैवामम्भः सुधा ।
तीरे कल्पमदहीख्हाः किमपरं नान्नापि रल्ाकरो ।
दूरे क्णैरसायनं निकररतस्तृष्णापि नो शाम्यति ॥ ५० ॥
मिचतेऽनुप्रविदयान्तर्यो यथारुच्युपाधिना ।
विशुद्धिः कीदशी तस्य जडस्य स्फरिकार्मनः ॥. ५१ ॥
चिन्तामणे मुवि न केनचिदीश्वरेण
म्ना शैतोऽहमिति मा स सखे विषीद; ।
नासेव हि तदधिरोर्हणपुण्यवीज-
सौमाग्ययोग्यमिह कस्यचिदुत्तमाङ्गम् ॥ ५२ ॥
संवरित्िरस्त्यथ गुणाः प्रतिभान्ति छोके
तद्धि प्रदस्मिह कख कियुच्यतां वा ।
नन्वेवमेव सुमणे छठ यावदायु-
स्त्वं मे जगसहसनेऽ कथाश्रीरम् ?) ॥ ५३ ॥
चिन्तामणेस्तृणमणेश्च कृतं विधात्रा
केनोमयोरपि मणित्वमदः समानम् । .
नेकोऽ्थितानि दददर्थिजनाय खिन्नो
गृहज्ञसतृणल्वं तु न रुजतेऽन्युः ॥ ५९ ॥
१, 'अनुशया- इति खुभा०. २. “नामापि इति खुभा०. ३ तोऽपि यदि
मा स ततो' इति खमा ०. ४. शरोपणपुण्यवीज इति सखभा०.
भद्टररतकम् । १७९,
दूरे कखचिदेव कोऽप्यकृतधीरैवास वेत्त्यन्तरं
मानी कोऽपि न याचते मृगयते कोऽप्यपमूल्यारयः ।
इत्थं प्ार्थितदानदुर्ग्यसनिनो नौदा्थरेखोज्वखा
, जाता वैपुणदुस्तरेषु निकषनेषु चिन्तामणिः | ५५ ॥
परार्थं यः पीडामनुभवति भङ्गेऽपि मधुरो
यदीयः सर्वेषामिह खट विकारोऽप्यभिमतः ।
न संप्राप्तो बृद्धि स यदि. भृशमक्षेत्रपतितः
किमिक्षोदोषिऽयं न पुनरगुणाया मरुवः ॥ ५६ ॥
आग्राः किं फरुमारनम्ररिरसो रम्याः किमूष्मच्छिदः
सच्छायाः कदलीद्रुमाः सुरभयः किं पुष्पिताश्वम्पकाः ।
एतास्ता निरक्मरोमकरमोदीदाधेरूढाः पुनः
शम्यो आम्यसि मूढ निर्मरुति किं मिथ्यैव मँ मरौ ॥ ५७॥
आ जन्मनः कुदारूमण्वपि रे कुजन्म-
न्पांसो त्वया यदि कृते वद् तत्त्वमेव ।
उत्थापितोऽसयनख्सारथिना यदर्थ
ष्टे तत्कु कलङ्कय विश्वमेतत् ॥ ५८ ॥
निःसाराः सुतरां ख्घुप्रकृतयो योग्या न का्यँ कचि-
। च्छुष्यन्तोऽच जरपृणायवयवाः प्राप्ताः खतत्रेण ये ।
अन्तःसारपराद्युखेण भिगहो ते मारुतेनामुना
पर्यात्यन्तचलेन रद महतामाकाश्चमारोपिताः ॥ ५९ ॥
१. भअल्पाश्चयः इति खमा०. २. "निकषा स्थानेषु इति सभा०. ३. अयं
श्लोकः शाङ्गेघरपद्धतो इन्दुराजनान्ना, सभाषितावलौ च यक्षो नाश्ना समुदः.
४. (अवरूढा. इवि सुभा ०. ५. एतत्" इति सुभा. ९. दुन इति. सखभा०.
५७. नवस" इति सुभा०.
१८० काव्यम ।
ये जात्या रुवः सदैव गणनां याता न ये कुत्रैचि-
त्यज्यामेव विमर्दिताः प्रतिदिनं भूमौ निरीनाश्चिरम् ।
उर्िघताश्चपलरयेन मरुता परयान्तरिशषेऽधुना
तुङ्गानासुपरि सिति क्षितिभृतां कुर्वन्त्यसी पांसवः।। ६० ॥
हे" उन्दद्यूक तदयोग्यमपीश्वरस्त्वा
वीत्सस्यतो नयति नपुरधाम सत्यम् ।
अवजितालिकुरक्षंतिमूच्छितानि
कि रिङ्ञितानि भैवता क्षमतेऽत्र कवम् ॥ ६१ ॥
$्धोरुेषितदषतपरषपहर
रलान्यमूनि मर्कराख्य मा वर्मखाः |
किं कौस्तुभेन विहितो भवतो न नाम
याच्नाप्रसारितकरः पुरुषोत्तमोऽपि ॥ ६२ ॥
मोरो सन्मणयो गृहं गिरिगुहा त्यागः किखात्मैस्वचो
नियल्ोपनतेः सैवृ्िरनिकेरेकत्र चर्येदशी ।
अन्यत्रानजु वर्मं बाद्धिरसना इष्टौ विषं स्यते
यादक्तामनु दीपको ज्वरुति नो भोगिन्सखे किं म्विदम्।॥६३॥
मूयांसखसख यखानि नाम विदितैवात्े म॑हाभाणता ,
क्राः ससखसबोऽपि यत्र कुपिते चिन्त्यं यथेदं जगत् ।
१. "सखे" इति ख॒भा०. २. र" इति खभा०. ३. शाहृभ्यतो' इति सुभा०.
४. (सक्ृति- इति खुभा ०. ५. भवत्तः क्षम एष" इति सुभा०. ६. अयं ोक;
खभाषितावरो भागवतत्रिविक्रमना्ना समुद्धतः तत्र पवये प्रथमद्धितीयपादयो-
व्यख्यः, ७ भ्न" इति खमा०. <. “किं? इति सुभा०. ९. 'महासत्वता' इति
सखुभा०. १०. श्राक्प्रसवोऽयमत्र* इति ुभा०.
मलटरतकम् । १६१
्रेरोक्याद्ुतमीडशचं ड चरितं शेषस्य येना सा
प्ोनशज्येव निवर्तिता विरपरकातेयदुर्विका ॥ ६४ ॥
लोके समसन एवैकः -छष्यः कोऽप्येष वासर; ।
्नेर्महचमा नीतो ग्रो न पूर चापरः ॥ ६५ ॥
आबद्धक्ृत्रिमसराजरिरांसमित्ति-
रारोपितो सपतेः प्रदवीं यदिश्वा।
मेभकुम्मतदपारनरम्पटस्य
नादं करिप्यति कथं हरिणाधिपस्य ॥ ६६ ॥
किभिदयुचितं शुद्धेः शठं खयक्षसयुनतेः
एकपरिग्तेर्युक्तं प्प गुणप्रणयख्य वा ।
क्षणमुपगतः कर्णपान्तं प्रस्य पुरःखिता-
न्विरिख निपतनकूरं दूरात्रुसंस भिर्गत्सि यत् । ६७ ॥
अमी ये खयन्ते ननु सुभगाः सफरत्
भवययषां यद्य क्षणसुपगतानां विषयताम् ।
निराखोके रोके कथमिदमहो चश्चुरधुना
समं जातं सर्वैनं सममथवन्येरवयोैः ॥ ६८ ॥
आहूतेषु विहंगमेषु मश्चकतो नायान्पुो वार्यते
मध्ये वा धुरि वा वसंस्तृणमरिरभत्ते सणीनां शुचम् ।
खदोतोऽपि न कम्पते प्रचरितं मध्येऽपि तेजखिनां
धिक्सामान्यमचेतनं प्रसुमिवानामृष्टतत्वान्तरम् ॥ ६९ ॥
हेमकार खुधिये नमोऽस्तु ते दस्तरेषु बहुशः परीक्षितुम् ।
काच्चनाभरणमदमना समं यवयैव॑मधिरोप्यते तुखाम् ॥ ७० ॥
१, विषधृरङ्ानेऽपि" इति खमा०. २. “स्पष्टं सपक्ष इति छभा?. ३१ श
गुणभणयस्य ते' इति सुभा०. ४. "निहंसि" इति दछभा०. ५. "एतच इनि ससा,
१५८२ -काव्यमाख ।
वृत्त एव स षयोऽन्धक्रूपक त्वां परसादमपि नेतुमक्षमः ।
मुद्रितं त्वधमचेष्टितं खया तन्युखाम्बुकणिकाः परीप्सता ॥ ७१॥
रातपदी सति पदराते क्षमा सुवि न गोष्पदमप्यतिवर्तितुम् ।
किमियता द्विपदस्य हनूमतो अल्निधिक्रमणे विवदामहे ॥ ७२
न गुरुवंशपरिमहदौण्डता न च महागुणसंग्रहणादरः ।
फरविधानकथापि न मार्गणे किमपि ठुम्धकवाटगृहेऽधुना ॥७३
तृणमणेमनुजस्य च तद्वतः किञुभयोर्विपुख्यतोच्यते ।
तुत्रणा्र्वावयवैर्ययोरवसिते भ्रहणपरतिपादने ॥ ७४ ॥
तनुवृणाग्रधरतेन हतश्िरं क इंव तेन न मौक्तिकञशङ्कया ।
स जश्बिन्दुरहो विपरीतदग्नगदिदं वयमत्र सचेतनाः ॥ ७५ ॥
बुध्यामहे न बहुधापि विर्कट्पयन्तः
कैनाममि्यपैविरोम महामतीस्तान् ।
येषामदोषभुवनाभरणस्य दे्न-
सत्त्वं विवेक्तुयुपखः परमं रमाणम् ॥ ७६ ॥
संरक्षित कृषिमकारि कृषीवलेन
पर्यातमनः प्रतिङ्कृतिस्तृणपूर्षोऽयम् ।
सतन्धस्य निष्कियतयास्तमियोऽसख नून
मश्नन्ति मोमूगगणाः पुनरेव सखम् ॥ ७७ ॥
कस्यानिमेषवितते नयने दिवौको-
लोकादृते जगति ते अपि वै गृद्ीला ।
१. “अन्धकूप यस्त्वत्मसाद्मपनेर्ुः इति खुमा०. २. श्रतीच्छताः इति
सुभा०. ३. 'जलधिविक्रमणेः इति सुभा०. ४. "किमिह" इति खभा०. ५. शह
येनः इति खभा० ६. "विकत्पमानाः इति खभा०. ५. “न्यपदिशामः इति
खुभा०, ८, “भत्यन्तिः इति सुभा००
महटररातकम् । १८३
पिण्डप्रसारितयखेन तिमे किमेत-
। दष्टं न बाठिरा विशद्वडिशं खयान्तः ॥ ७८ ॥
पुस्ल्रादपि प्रविचठेदि यद्यधोऽपि । "^
याया्यदि प्रणयनेन महानपि स्यात् ।
अभ्युद्धरेत्तदपि विश्वमितीदसीयं
केनापि दिक्प्रकटिता पुरुषोत्तमेन ॥ ५९ ॥
खस्पाशयः खकुरटिस्पविकसर्पमेरवं ।
यः कल्पयन्स्छरुति काचवणिक्पिशाचः ।
ग्रसः स कोौस्तुभमणीन्दरसपलरल- ॥
निर्यलगुम्फनकवेकरिकेष्य॑यान्तः \॥ ८० ॥
तंसयथितया बृतोऽनु कृतफः सम्यक्खतन्रो भया- `
त्वखसात् निप्रातयेदिति यथाकामं न संतोषतः ।
संडुष्यन्दृषदंश एष कुरुतां मूकः सितोऽप्यत्र किं
गेहे किं बहुनाधुना गरदपतेश्योराश्चरन्त्याखवः ॥ ८१ ॥
एवं चेत्सरसि खमावमहिमा जाञ्यं किमेताददं
यसादेव निसगेतः सररुता फं मन्थिमततेदशी ।
मूं चेच्छुचि पङ्कजश्चुतिरियं कखाद्रुणा यदमी
किं चिद्राणि सखे मृणारु भवतसस्तवं न मन्यामहे ॥ <२॥
ये" दिश््वैव छता विषेण कुखतिर्थेषां कियद्ण्यते
लोकं हन्तुमनागसं द्विरसना रन्धेषु ये जाभति )
-----------------------------------------~_---~_-~_~_-~~~~-~_--~~~~--~
‰ १. "पिण्डे" इति खुभा०. २. गुम्फ" इति इभा ०. ३. त्रलन्नतया
धृते न ठु कृतः इति सखभा०. ४. संपोषित्तःः इति सुभा०. ५. (सरसखभाव-
परताः इति खुमा०. ६. “यदयस्ेवः इति खुभा०, ७. व्यान् इति खुभा०,
१८४ , केच्िमालं ।
ग्यालसे विदधत्यमी सदसतोश्यूडामणिं मूषेमि-
नजित्याद्भखश्चाछिनां कचिदपि भरंश्चोऽप्स्यकं चिन्तया ॥ ८३॥
अहो कर्य खीणां हतस्ननि पिक्त्वामतिशठे
मृषा प्रकरान्तेग्रं तिमिरकबरीकि्छथधृतिः ।
अवक्तव्ये पाते जसनयननाथसख शरिनः
छृतं केदस्यान्तोचितमुदधिमुख्यर्न तु जडैः ॥ ८४ ॥
अहो गेदेनदीं दिवसविजिगीषाज्वररुजा
भ्रदीपोऽयं स्थाने ग्छपयति मूषामूनवयवान् ।
उदात्तखच्छन्दाक्रमणहृतविश्वसय तमसः
परिखन्दं द्रष्टुं मुखमपि च किं सोढमयुना ॥ ८५ ॥ `
नामाप्यन्यतयोर्निमीटितमभूत्तत्तावदुन्मीखितं
परखाने स्लितखवर्मनि विधेरन्धगदीतः करः ।
लोकश्चायमदषटदर्शनर्वशादुभ्वैदसान्मोचितो
यक्तं काष्ठिक ठलवान्यदसि तामाम्राल्माकालिकीम् ॥ ८६॥
वाताहारतया जगद्विषधरैराश्चस्य निःदोषितं
ते ग्रस्ताः पुनरभरतोयकणिकातीननतेर्र्हिमिः ।
ते$प्यूस्वमूरुचर्मवसने नीताः क्षयं छन्यकै-
दम्भस्य स्फुरितं विदन्नपि जनो जास्मो गुणानीहते ॥ ८७ ॥
ञ्डा येन महाधुराः सुविषमे मागें सदैकाकिना
सोढो येन कदाचिदेव न निजे गोषटेऽन्यसौण्डध्वनिः ।
आसीचस्तु गकरं गणस्य तिरकं तयेव संप्रलयदये
धिकरष्टं धवरखय जातजरसो गोः पण्यमुद्रोष्यते ॥ 4८ ॥ `
१, भ्मूढा मणीन्” इति सुभा०. २. “स्ततः” इति सुभा०. ३. "द्रा ख्वै-
रासादुद्धृत्ः" इति खभा ०. ४. वेऽपि कूर इति खभा०.
भह्छरश्चतकस् । १८५५
अलानोचोगदुःखं जहिहि नहि नभः १ङ्संचारयोभ्यं
खायासायेव साधो तव शरम जवाभ्यासदुरवासनेयम् ।
ते देवखाप्यचिन्त्याः पचलितिमुवनामोगदेलावदेख-
मूरोत्छातानुमार्गा मतगिरिगुरवस्ताक््यपक्षामवाताः ॥ ८९ ॥
चनद्रेणेव तरङ्जभङ्गिबहुरं संवर्ध्यमानाम्भसो
दश्ु्जीवनमेव किं गिरिसरित्सोतांसि यद्यम्बुधे; ।
तेष्वेव परतिसंविधानविकटं पदयस्यु साक्षिष्विव
दराखर्पेदुस्मागतेष्वपि न स क्षीयेत ययन्यथा ॥ ९० ॥
किरेकचुरुकेन यो मुनिरपारमन्थि पपौ
सहस्तमपि धरो विशेत एव तेषां प्रिनेत् |
स संभवति किंचिदम्बरविकासिधान्ना विना
सदभ्यसदिव धितं स्फुरितमन्तरोजखिनास् ॥ ९१ ॥
आवाणोऽत्र विभूषणं त्रिजगतौ मर्यादया खीयते
नन्वत्रैव विधुः सितो हि विबुधाः संमूय पूर्णाशिषः ।
रते चेोद्धतनामिपद्मविरुसद्भलचेह देवः खयं
देगदेव गतः खकुक्षिशतये सोऽप्यम्बुधिर्निञ्नगाः ॥ ९२ ॥
अनीरण्या; श्रोतारो मम वचसि चेद्रच्मि तदहं
खपक्षादधेतव्यं न तु कहु विपक्षासभवतः ।
तमस्यक्रान्ताश्े कियदिव हि तेजोवयविनः
खशक्त्या भासन्ते दिवसकृति सत्येव न पुनः ॥ ९३ ॥
एतत्तस्य मुखाक्कियत्कमलिनीपत्रे कणं पाथसो
स्रो सुक्तामणिरिय्मस्त स जडः शण्वन्नकसादपि ।
` १, ब्बहुन तुः इति खभा०. २. कियदपिः इति छमा०. ३. “यद्स्मादपिः
इति खमा०,
१८६ कव्यमाखं ।
अङ्कल्यग्रसधुक्रियाप्रविख्यिन्यादीयमाने तंत-
सत्रोड्ीय गतो ममेत्यनुनिशं निद्राति नान्तः श्रुचा ॥ ९४॥
आस्तेऽत्रेव सरस्यहो बत कियान्संतोषपक्षग्रह
हंसस्याख मनाङ् न धावति मनः श्रीघास्चि पद्ये कयित् ।
सुप्रोऽयापि च बुध्यते तदितरस्तावद्यतीक्षामहे
वेखमिलयदरमिया मघुकिहः सीदं क्षणं न क्षमाः ॥ ९५ ॥
भेकेन कणता सरोषपर्ूषं यद्ृष्णसपीनने . 4
दातुं भैण्डचपेरटसुञ्क्षितमिया हस्तः सयुह्छासितः ।
यच्वाधोमुखमक्षिणी विर्दधता नागेन तत्र खितं
तत्थ विषमच्रिणो भगवतः कस्यापि टीलखायितम्॥ ९६ ॥
मृत्योरास्यमिवाततं धनुरिदं चाशीविषाभाः शराः
रिक्षा सापि जितर्जुनप्रभृतिका सर्वत्र निन्नङृतिः ।
अन्तः करौमहो शस्य मधुरं हा हारि गेयं सुखे
व्याधस्यास्य यथा मविष्यति तथा मन्ये वनं निर्गम् ॥ ९७॥
ग्रावयस्तसमस्तचेतनमनोवेदर्ध्यसुग्धो जनं
कः स्पधामधिरोहति त्रिभुवने चित्रं त्वया तन्वता ।
भावानां सद्सद्विवेककटनाभ्यासेन जीर्णान्तरं
दूरादेव न नाम येन हृदयं वोढुं कृतो दुहः ॥ ९८ ॥
कोऽयं आन्तिप्रकारस्तव पवन पदं रोकपादाहतानां
तेजखिनातसेव्ये नभसि नयसि यत्पायुपूरं प्रतिष्ठाम् । `
१. “शानेः* इति खुभा०. २. "गते हहेयनुदिनम्' इति खभा०. ३. मतिः"
इति खुभा०. ४. शनिदुध्यते न तदितः इति खभा०. ५. उषसि प्रिया* इति
छभा०. ९६. (त एव क्षमाः इति सुभा. ७. कर्णचपैयम्ः इति सभा०.,
९. 'पिदधता” इति खमा ०. ९. 'अमीः इति खभा०. १५, (जिताङ्ना प्रतिभयं
सर्वाहगनिन्ना गतिः” इति खुभा०. ११. वन घनावस्छ्नरस्थानजातम्” इति खुभा०.
महरटश्तकम् । २८७
अंसिन्चुस्थाप्यमाने जननयनपथोपद्रवस्तावदासां
केनोपायेन साध्यो वपुषि कष्षतादोष एषं त्वेव ॥ ९९ ॥
एते ते विजिगीषवो नरपगृहद्वारापणवेक्षणाः
क्षिप्यन्ते वरयाचनादितधियः कोपोद्धतेवत्रिमिः।
अर्थेभ्यो विषयोपभोगविरमेनौकारि थेराद्र-
सते तिष्ठन्ति मनखिनः सुरसरिक्तीरे मनोहारिणि ॥१००॥
वाता वान्तु कदम्बरेणुव॑हस ृलयन्तु स्पदिषः
सोत्साहा नवतोयपानयुरवो युञ्न्तु नादं घनाः ।
ममां कान्तवियोगदुःखदष्ने मां वीक्ष्य दीनाननां
विदयुस्फुरसि त्वमप्यकरुणे खीऽपवेऽपि तुस्ये सति ॥.१०१॥
' प्राणा येन .समपितासव बरायेन तवसुस्थाप्रितः
स्कन्धे येन चिरं धृतोऽसि विदधे यस्ते सपययामपि ।
तस्यान्तः सितमात्रकेण जनयज्ञीवापहारं क्षणा-
शातः प्रलयुपकारिणां घुरि परं वेताल टीखयसे ॥ १५२ ॥
“रज्वा दिश्चः प्रवितताः सखिरं विषेण
पाञचरमही इतभुजा ज्वलिता वनान्ताः ।
व्याधाः पदान्यनुसरन्ति गरँदीतचापाः
कं देशमीश्रयतु यूथपतिग्रगाणाम् ॥ १०३ ॥
१, यस्मिन् इति छखभा०. २. सद्यः" इति सभा ०. अयं "कोऽयं" इदयादि-
लोकः सुभाषितावजे भागवतग्रतदत्तनाश्ना समुद्धतः. ३. शराबस्म" इति सुभा०.
४. नववारिभारणुरवो' इति सुभा०. ५. दुःखनर्धो" इति सुभा०. ६. ध्वि-
द्युति स्फुरसिः इति खमा०. ७. शग्रहीतनाणाः' इति सुमा०, <, (आश्रयतिः
इति उमा०, अयं रज्वा इदि ्छोकः समापितावरो सुक्तापीडनान्ना सथुः.
3. ` द्र!
अन्वसरव॑रूनादारास्पपनस्मय-
"वङसततरमगणष्छः ६ ररह ¦
का -नट्टस्पसृतदश्चवथ-
-्ः किः त्ते ` छमेषह्य 7ष्टन् }/ 52 ५
त्कारः ` पकर्ः हदि ` -कत६५-
तक्ताः मस्य व्रहयबुस्यः
व्यव ण्दमपपद्रनदतसेरै
दमः ऊतविरुम्पषवेनः वदन्तः), ` ८५९ 1
जद्ष्यत उउग्यानह गर्कः. वाप ` ृवेकनकणे"
म नन्दक सन्न नप्णनैससुकः पन्ते सयु:
सकन्कपर्ज्रुषर त्तिक पवार
द्रे दद क्म कैत म कक समभ ॥ `^. 1}
4
गष पाप भवतस्थ स्ट |
दैः णर््यव्फ्रत॒ नकम ३ रपत
सन्त त्वर्न्त एष सतं शेध्वं" ५०३]
कै चराप्रत्मा न्त्यं गपि शत्व र्त
तो ऽसामिमन्नष्णत्तातथककोक्षरिन्सि ¦
व पकं जातक (नलस्पुयकदस्यं
कषण तन्यन्तयेकमाषाग्यति छेः !॥ २२. ४
१, नपात: इञः पुषा. २. गनि; * शति सु. "क रजुः
इदालेकः सुापिताकन्यै उ प्यायस्व छटुदतः ६ "अड त्सः
मनेः इयतः साद् स्वदे दवर्लन त, चटु
सयद्ज्यश्चततकम् । १८९.
{शरे -प्व्कदकष्दतनप्पैतं
+ ७११५५ न लेभ |
गइद यनीषरेश्वनमण्डवेरि १।ण्दतेः
द्वम्थाश्धिनीयपानशच । त ऊमनन्यसतं 4 २ ॥
प्रीमद्प्पदीस्दरोद१। ५ प्व गवर नारायणदीद्ितयुत्रुः
र्ीलकण्ः विप्], १ व् दु कदत द चर पश्यनस ककर जन्म
नाः यतेो$त पल. 4 अ व् ८ -ऊंपनाप्दानाधिकचय:संट्
1४३4) । च्वल्यपत् अवद +“ 4 १९. 9वजयोध्यम् ॥" इति खध्र-
न्यकिमाणद्रनयेा- कषित: -1रूज्यापा प्र 4्दीङ्कितिछता भन्थाह्वेते--
}` अन्यद्धकमतकम्+ = चप्मवङ-नन् त तकम्, (र $ गश्गवितरणम् ,
(2) नीकण्टनि्नयः {न ४८ ५१. न -बशद्रविलेनः, (६) सिवलोला-
षतः, (<) सभास्जनघ्. ` दसननत० स उत द्यन्त केर क्षिते अ-
णीक्षा गद्ये १, गन. त 4. पन्यमन्ठा्तयाद्क मदप्प-
कुन युन्ि्पकय त पाछरण्नयाक्षप्रय कृतं 3 व्वप्णदक्ितेनरेपरि
व असप पुखच्थे ठु (उप्पदीक्षतछतुपर्देश्रा तकम्" दैयेनासि
(8 लेप्या यक -भचा्दमयुद्धः ऋविनलकरण्ठः, (२) क्किति
सूमनद्रपूद्चनाद्ण्य नद, {=} प जतन्टवृ निधन -पचकण्ट , { + = पनात
शुततक्रयाता कदिनीदकण्ड्ये प, ,^ ) । वनान्त नौलकष्ट चद्यचादै, (६)
वद्पीनां चाव्यक्त नालव्ठ्चनाचाय्-, (=) 1ननन्तनास््त सौ दाकर
सूलुनाठकण्टन-, (८) "स्त १५१६५ [> दव ता सिन्द
सृ्चर्नालङ्ण्ट वचः, (५) वदत्त "च -तदैयन्चुयनस्कण्व्दवन्न., दसयाा
अन्येऽवि वटवः खछयद्चत्तहय ठे च एतभूवन्,, श्रीमाध्रव कविना दाकर
दिजयद्ध पददश स "ददनेन्वरमागसुन्तद्र्वां प्रणतयः प्रातिपाद्यन्तमेनत् ।
हरद्दतमाह्वयोऽधिगम्य छथुदं अञ छ चलकष्ठम् ॥* सितभूत्तितरनि-
दाच्िलाद्ः सपुदस्दान्य ५२६ ठ. परिनातसयी तक्षवदयाचसुनिरायान्तमु
दद्द विष्यः ५ 4वनित्तो यिदव प छवः सद् सर्वेण विधञ्च खमा-
प्व दारण धतिपेदिवान्पदष ६सदप-न त्द्त्मविप्यः ॥ र न्,
वर्णितः कन्यय यारशृन्यमिन्ये चडातवे प्रीतं तुवालमयेऽयासीत, 4.1
बद्ममीमास्ारदप्यकती नदक्ठ्लवत्ययेः बद् चिद५भब वत्.
१९० काव्यमाखा ।
सन्ति स्यैविधा मर्त्य न सन्तयके विपश्चितः ।
असूर्येणेव रोकेन किं तेन विषयेण नः ॥ २॥
उदयन्तु शतमादित्या उचन्तु शतमिन्दवः ।
न विना विदुषां वाक्यैनद्यत्याभ्यन्तरं तमः ॥ ३ ॥
बहुभ्यो बहु बोद्धम्यं बहुधा बहुवासरान् ।
बहुकेस्पशचतस्थायि रब्धं बहुविधं यशः ॥ ९ ॥
पाषाणाः सर्वं एते पदमरागेषु को गुणः ।
प्रकाशः कथिद्रासतेऽपरत्र स न विद्यते ॥ ५॥
जात्यन्धा जातिबधिरा जातिमूकाश्च ते जनाः ।
सम्यगाराधिता यम सन्तो विज्ञानतिन्धवः ॥ ६ ॥
अपि मानुष्यकं रड्ध्वा भवन्ति ज्ञानिनो न ये ।
पड्ुतैव वरा तेषां प्रयवायाप्रवर्तनात् ॥ ७ ॥
किं परोक्षं किमध्यक्षं किं रम्यं किं नु दुर्कमम् |
सर्यभैन्ियकं वस्तु स्वै करगतं सताम् ।॥ ८ ॥
खावरा जङ्गमा मर्त्य ब्राह्मणा मुनयः सुराः 1
शिव दत्यप्यमी मेदाधिदुत्कर्षनिबन्धनाः ॥ ९ ॥
विचुजरथरो वृष्टिश्च सागरा इति ।
सर्वमदुतमन्ञानाजानतां उ न रचन ॥ १० ॥
तत्र तत्रं सतक्ञौनकरणैरिव विग्रहः ।
विद्रधिः ोभते देशकतरविदीनस्त्वमङ्गरः ॥ ११ ॥
अमलीमसमच्छिद्रमकरोर्यमतिघुन्दरम् ।
अदेयमग्रतिभाद्यमहो ज्ञानं महाधनम् ॥ १२ ॥
संदरभराक्तिदीनानां सब्दाभ्यासो वृथा श्रमः ।
सुग्वानि ठष्ध्वा पुष्पाणि सुण्डितः किं करिष्यति ॥ १३.॥
सभारञ्जनरातकम् | १९१
शासेषु दुर्भहोऽप्य्थः खदते कविसूक्तिषु }
हृदयं करगतं रलं दारुणं फएणिमूषेनि ॥ १४ ॥
आज्यं व्यवहाराणामार्जवं परमं धियाम् ।
खातद्रयमपि तत्रेषु सूते काव्यपरिश्रमः ॥ १५ ॥
साहित्यविदयादीनानां सर्वरास्रविदामपि ।
समाजं परिपर्यन्ति सेमजं बुद्धिञ्चाछिनः ॥ १६ ॥
अिक्षितानां काम्येषु साखराभ्यासो भिरथैकः ।
किमस्त्यनुपनीतस वाजपेयादिमिर्मखैः ॥ १७ ॥
अन्धा विद्रजननेरहीना मूका कविभिरुज्छिता ।
बधिरा गायनैर्हीना समा भवति मूभृताम् ॥ १८ ॥
साहितयादपि श्ास्राणि विशिष्टानीति चेन्मतिः।
ततोऽपि वेदाध्ययनं ततोऽपि सिककीर्तनर् ॥ १९ #
सन्तश्वाः सन्तु मातङ्गाः सन्तु योधाः सहस्राः ।
नरेन्द्राणां विरोषेण न चिना कविना यशः ॥ २० ॥
काणाः कृमरपत्राक्षाः कदर्याः कस्पन्चासिनः ।
कातरा विक्रमादित्यः कविदगोचरं गताः ॥ २१ ॥
पारवद्यं वृथा दास्यं पश्चानामेकदारता ।
पाण्डवानाममू्कीर्यै पारास्र्यकवेर्भिरा ॥ २२ ॥
जानाते यन्न चन्दराकौँ जानते यन्न योगिनः ।
जानीते यन्न भर्गोऽपि तजानाति कविः खयम् ॥ २३ ॥
, सर्वासामपि विद्यानां साहित्यं हि कवेः पदम् ।
` साधारण्येऽपि यत्रैव सारखतपदं शुचम् ॥ २४ ॥
१, समजः .. पद्यसमूहः,
१९२ कन्थमीख ।
नादातव्यं म दात्य न कर्तव्यं च किचन ।
सान्लमेकं प्रयोक्त्यं सर्वं तस्य वरो जगत् ॥ २५ ॥
नामरूपात्मकं विश्वं दस्यते यदिदं द्विधा ।
तत्रा्यख कविर्वेधा द्वितीयस चतुमखः ॥ २६ ॥
ज्योतिष्टोमे किमुक्थ्ये किं किमाज्ये किं रथन्तरे ।
स्तुतिरिव्येव हृष्यन्ति सर्वज्ञा अपि देवताः ॥ २७ ॥
न जातिरूपकमोणि दृस्यन्ते मृदुभाषिणि ।
पक्षिणो मलिनासतत्रे परपुष्टा निदशनम् ॥ २८ ॥
अर्थहीनोऽपि मधुरः शब्दो ोकप्रियंकृरः ।
वीणावेणुष्दङ्ञादीन्यत्रोदाहरणानि नः ॥ २९ ॥
जिषांसन्तोऽपि पड्चवो ख्दन्तोऽपि सनंधयाः ।
भ्न्तोऽपि रिपवो युद्धे वल्ञमायान्ति सान्त्रतः ॥ ३० ॥
दातुः प्रतिग्रदीदुश्च यौ हस्तावुत्तराधर ।
तयोरप्योत्तराधयं ताभ्यामेवोपपायते ॥ २१ ॥
अमत्यो; सन्तु मत्यां वा चेतनाः सन्त्रचेतनाः ।
दानमेव पुरस्कृत्य स्तूयन्ते सुवनेकषिभिः ॥ ३२ ॥
देयं द्रभ्यमियत्तावदानोक्कर्षे न कारणम् ।
किं तवच्छेदराहित्यं धनदाम्बुदयोरिव ॥ ३३ ॥
ददातिराददातिश्च द्वावेतो परमाद्भुत ।
ययोः खाम्यं च दास्यं च ठीखमात्रविनम्भितम् ॥ २३४ ॥
दोषा अपि गुणायन्ते दातारं समुपाधिताः ।
काङिमानं किंठारम्ब्य कारमेष इति स्तुतिः ॥ ३५ ॥
कं दातुरखिरदेषिः किं उन्धसासिरेगुणैः ।
न लोमादधिको दोषो न दानादधिको यणः ॥ २६ ५
सभारञ्जनरातकम् । १९६३
अर्थाः साधारणा एव नियुज्यन्ते खभावतः ।
ममतां त्यजतां तेषु महदुत्पयते यशः ॥ २७ ॥
मरतोऽप्यथे न मोक्ष्यामि बद्भ नेष्यामि मूरनि ।
इति चेघुददो रोभः पात्रे देयमराङ्कितम् ॥ ३८ ॥
षष्ट्दिशान्तरे खुभ्या शतं दत्वात्र न्मे ।
पात्रे सेकमिहोत्छञ्य परत्रानन्तमाप्यते 1 ३९ ॥
को दत्ते कं इवादत्ते खां खेन मुज्यते ।
धीभेदमत्रि दावरत्वे ्धिरयन्ते कृपणाः कियत् ॥ ४० ॥
खातद्रयं यदि चोरेऽपि मोक्तव्यं यदि बन्धुषु ।
निष्कर्षे तु भ्रमः खाम्यं तत्त्यक्त्वा रुभ्यतां यशः ॥ ४१ ॥
ने धैर्येण विना र्मी सौयेण विना जयः ।
न ज्ञानेन विना मोक्षो न दानेन चिना यशः ॥ ४२
खकीयान्भुज्ञते मस्याः खापत्यानि फणाधराः ।
बरावरूव्यवय्यर्यं घकिनस्वकुतोभयाः ॥ ४३ ॥
गुरु हत्वा दिवं यान्ति तृणं छित्वा पतन्त्यधः ।
बलिनां दुर्बलानां च श्रुतयोऽपि द्विधा खिताः ॥ ४४ ॥
वकिनो बलिनः जिद्यम्त्यवरं तु न गृहते ।
दावं दीपयते चण्डो दीपं व्याहन्ति मारुतः ॥ ४५ ॥
बाधका अपि रोकानां बलिनो बिभ्यति खयम् ।
सर्वै बरुवतः पथ्यं मिषम्भिरपि गीयते ॥ ४६ ॥
ञयमप्रारन्धरञ्यापि लक्ष्मीः शौयैविवर्मिते ।
शोेन दुःखमापमोति षण्टे कुख्वधूरयिव ॥ ४७ ॥
१, वणिजि.
१३ चतु०
१९५
कान्यमाखा ।
सर्वत्र खाल्यते शूरो मीरः सर्वत्र हन्यते ।
पच्यन्ते केवसा मेषाः पूज्यन्ते युद्धदुर्मदाः ॥ ४८ ॥
भायीयाः सुन्दरः क्षिग्धो वेदयायाः सुन्दरो धनी ।
श्रीदेन्याः सुन्दरः शूरो भारत्याः सुन्दरः सुधीः ॥ ४९ ॥
न दौम शोरयमिव्येव स्तूयते बुद्धिशाकिभिः ।
ङि तु नीत्या समा्किष्टं वाम्मित्वमिव मेधया ॥ ५० ॥
शौर्येण ोकसेव्यत्वं शौर्येण क्षितिपारूता ।
शोण रुभ्यः खर्गोऽपि शोय कख न साधनम् ॥ ५१ ॥
समरेषु नरेन्द्राणां सवनेषु द्विजन्मनाम् ।
पतिकर्मसु नारीणां शौर्य भवति भूषणम् ॥ ५२ ॥
श्ये तुस्ये कथं वृत्तं खामी दास इति द्विधा ।
अन्वयव्यतिरेकामभ्यां नीरैरित्यवधार्यताम् ॥ ५३ ॥
न जयाय खतः शौय किं तु नीत्योपवरहितम् ।
प्रयुक्तं हि जयत्यखं प्रयोक्ता न खतः कचित् ॥ ५४ ॥
इदमेव परं शौर्थसुपायेखिभिरन्वितम् ।
इदमेव परं मोख्यमुपायेकिभिरज्ज्ितम् ॥ ५५ ॥
पराक्रमन्ते युद्धेषु सममेवोभये भयाः ।
विजयन्तेऽभ्युपायज्ञा विजीयन्ते तदुम्ज्िताः ॥ ५६ ॥
किं शालर्वहुधाभ्यसैः किं चातुर्येण किं पिया ।
कं शोर्येणानिवार्येण रुरटे चेन्न रिस्यते ॥ ५७ ॥
घटमानाः कुटुम्बेषु दरिद्रति विपश्चितः ।
मूदेषु रमते रक्ष्मीरहो दिष्टस चेष्टितम् ॥ ५८ ॥
_ तस्यं कर्षन्ति प्रथिवीं तुल्यं शाखाण्यधीयते ।
उन्मजनन्ति निमजन्ति दिष्टसयेकस्य चेष्टया ॥ ५९ ॥
सभारञ्जनशतकम् । १९५
इभ्यन्ति वितरन्तोऽपि कुप्यन्ति सरख अपि ।
ञुद्यन्ति मतिमन्तोऽपि मोक्कमौग्यविपर्थयात् ॥ ६० ॥
अधीयते विजानन्ति विरज्यन्ति मुहु्ैहु; ।
नाल्न्ताय निवर्तन्ते नरा वैषम्यतो विधेः ॥ ६१ ॥
दोहदैराख्व रश्च कियद्ृक्षानुपासहे ।
ते तु कारं प्रतीक्षन्ते फ्पुष्पसमुद्भमे ॥ ६२ ॥
कः प्रसूते पुरोवातं कः प्रेरयति वारिदम् ।
भाते तु श्रावणे मासि भवव्येकाणैवं जगत् ॥ ६३ ॥
ककः करोति कार्याणि कारु एव निहन्ति च ।
करोमीति विहन्मीति मूर्खो सुद्चति केवरम् ॥ ६४ ॥
अपि कार्ख यः कारः सोऽपि कारुमपेक्षते ।
कं जगन्ति हन्तुं वा कारुल्न जगस्मभुः ॥ ६५ ॥
कालः सदागतिरपि खायीव परिचेष्ठते । ।
चण्डमारुतवद्विश्चमधरोत्तरयनक्षणात् ॥ ६६ ॥
कारश्चाख्यति प्रायः पण्डितान्पामरानपि ।
तं चेचिकीर्षसि वरो तितिक्षेव महौषधम् ॥ ६७ ॥
रन्भरेषु प्रहरिष्यन्तः कति कामादयोऽरयः ।
क्षणान्नरयति खोकोऽयं क्षमा चेन्न नियच्छति ॥ ६८ ॥
अपकारदशायामप्युपकुर्न्ति साधवः ।
छिन्दन्तमपि बक्षः खच्छायया किं न रक्षति ॥ ६९ ॥
सवल्येव तदा ज्ञानं सवत्येव तदा तपः ।
चिद्रं छिद्रमनुप्राप्य न चेच्छादयति क्षमा ॥ ७० ॥
क्षमां रक्षन्ति ये यज्लारक्षमां रक्षन्ति ते चिरम् ।
क्षमस्ते निभृता येषु क्षमासे सवकर्मसु ॥ ७१ ॥
१९६.
कान्यमादख |
मूखौः शमयितुं दुःखं संरभन्ते ततस्ततः ।
क्षमयेव निगृहन्ति धीराः संरम्भवजिताः ॥ ७२ ॥
आ कल्यादा नि्ीथाच्च दुक्ष्यथं व्याप्रियामहे ।
न च निर्चणुमो जातु शान्तास्तु सुखमासते ॥ ५७३ ॥
नायाखन्ते शरीराणि न दैन्यमवबुध्यते ।
संभवत्यपि चानन्दः शान्तिमभ्यस्यतां सताम् ॥ ७४ ॥
प्रसीदत्यपरिस्पन्दि पयः कटषितं यथा ।
तथाऽशान्तमपि खान्तं प्रसीदति शनैः शनैः ॥ ७५ ॥
यलेन महता रुभ्या दासा द्वित्राः साय नः। ^
शान्तस काखदृष्टाचाः शतं शत्या अवेतनाः ॥ ७६ ॥
अपि मद्रया गिरा र्भ्यः सदा जागर्व्यतन्धितः ।
नात्ति धर्मसमो भृत्यः किंचिदुक्तस्तु धावति ॥ ७७ |
अर्थेनोपार्ज्यते धमो धर्मेणार्थं उपरज्यते ।
अन्योन्याश्रयणं च्चेतदुभयोसत्तिसाधनम् ॥ ७८ ॥
विपणिः पुण्यतीर्थानि विक्रेतारस्तकिंचनाः ।
तुणेनाप्यन्ततो धर्मः पर्व क्रियते महान् ॥ ५७९ ॥
चुरुकोदकमात्रेण धान्यमुषटिव्ययेन वा ।
मरुमूमिपु दुर्भिक्षे धर्मसलयं महाफरम् ॥ ८० ॥
धर्मो नर्मसखः कामे गुरुसतत््वोपदेशने ।
भटः संगररङ्गेषु सचिवोऽ्थसमअने ॥ ८१ ॥
वि वृक्षो दिवि च्छाया भुवि दरूपो जरं दिवि ।
सुनि यद्वृ्यते पिप्े्दिंवि तदीयते सुरैः ॥ ८२ ॥
कदठीकन्दवद्ध्म न रोहति बहिर्गतः ।
छादितस्तु फं चार सूते पनसमूल्वत् ॥ ८३ ॥
सभारज्ञनश्चतकम् । १९७
दुःखेनोपाज्यते धर्मः सुखेन तु बिनाध्यते ।
छृच्चूरल्धमिमं त्रातुं नेच्छन्ति मुनयः सुखम् ॥ ८४ ॥
संपायतां वा यननेन यद्धा विक्रीयतामयम् ।
सर्वथा मजतावाप्यो धमां भवति नान्यथा ॥ ८५ ॥
अथैवन्तः प्रशस्यन्ते निन्बन्ते तद्विनाकृताः ।
आगमेष्वपि चेदेवमद्भुतं किं शरीरिषु ॥ ८६ ॥
अर्थोऽप्यर्थेन चेत्साध्यः का वार्ता धर्मकामयोः ।
अर्थः सर्वजगन्मूलमनर्थोऽथे विपयैयः ।॥ ८७ ॥
कर्मज्ञानं च मोक्षाय कर्मण्यर्थोऽधिकारिता ।
अतोऽथैनैव कैवल्यं न कैवल्येन रुभ्यते ॥ ८८ ॥
कथमर्थं निषेधन्तु श्रुतयः स्मृतयोऽपि वा ।
यासामेकं पदमपि न चरुत्य्थेतो विना ॥ ८९ ॥
रक्ष्मीश इति गोविन्दो मेरुधन्वेवि शंकरः ।
हिरण्यगर्भ इव्येव ब्रह्मापि बहु मान्यते ॥ ९० ॥
ऊध्व गच्छन्ति यं त्यक्त्वा यं गृहीत्वा पतन्त्यधः ।
तस्म गौरवमर्थस्य तावतैवानुमीयताम् ॥ ९१ ॥
गृहिणा यदि रुभ्येत गृहिणी हृदयंगमा ।
संसार इति को भारस्तं सारमनुपद्यतः ॥ ९२ ॥
आहत्य चिनुमः खर्ममपवर्भमनुक्रमात् ।
अनुकर हि दापये मतिदरूरं न किंचन ॥ ९३ ॥
गरहिणीव्र्तिदोषेण गौतमोऽत्यन्ततापितः ।
आतखे दुःखविध्वंसं कैवस्थं प्रमं युनिः ॥ ९४ ॥
अपि यत्परमं तत्त्वमर्भन्दुृतरोखरम् ।
तस्यापि तावानानन्दः किंमसजननीं विना ॥ ९५ ॥
१९८
कान्यमाख |
निन्दन्ति च प्रशंसन्ति निगमा यद्वहाश्रमम् ।
दापत्यसाम्यवेषम्यमेददेतद्रयवधितिः ॥ ९६ ॥
इन्ियाण्यनुपञेरय भ्ये श्रेयो गृहाश्रमे ।
अतस्तु्यौश्रमे प्राहुरबाधन्यायवाधितम् ॥ ९७ ॥
भुज्यते यत्सुखं षीरैरपमतेृहाश्चमे ।
खर्ग्तस्यागसः पूर्तिरवर्गोऽस् निल्यता ॥ ९८ ॥
दृष्टदोषोऽपि गार्हस्थ्ये दीर्धद रतया खयम् ।
गारहस्थ्यमेव परमं मेने नेयायिको स॒निः ॥ ९९ ॥
उचावचं जगहौःस्थ्यमेक एव निषेधति |
प्रविष्टमात्रो नृपतिः प्रपञ्चमिव नः शतिः ॥ १०० ॥
न राजानं विना राज्यं बरूवत्खपि मत्रिषु |
प्रागेष्वसल्यु फ देदश्यण्डवातेन धार्यते ॥ १०१ ॥
मातु; कचियितुः किंबिदाचार्याच्छिचिदाप्यते ।
सम्यग्विनीतेः शासेषु सवं राज्ञस्तु भ्यते ॥ १०२ ॥
चरन्ति सर्वमर्यादाश्चकिते सति पार्थिवे ।
पर्येता अपि कम्पन्ते प्रसक्ते कम्पने भुवः ॥ १०३ ॥
पल्या मङ्गल्ययोगेन पल्युरायुः प्रवर्धते ।
प्रकृतीनां तु भाग्येन पार्थिवः सुखमेधते ॥ १०४ ॥
निर्मितं तकं साग्रं नीरुकण्टेन यज्वना ।
सभारज्ञनमेतेन साधयन्तु मनीषिणः ॥ १०५ ॥
इति श्रीभरद्वाजङुकजकधिकीौस्तुभश्रीकण्टमतग्रतिष्ठापनाचायचतुरधिकङत-
भबन्धनिर्वाहकमहाचतयानिश्री मदप्पयदीक्षितसोदर्यश्रीमदाच्ादीक्षि-
तपौत्रेण श्रीनारायणदीक्षित्तात्मजेन श्रीभूमिदेवीगर्भसंभवेन
श्रीनीरुकण्ठदीक्षितेन विरचितं सभारन्ननडातकम् ।
नवरलमाख । १९९
महाकविश्रीकालिदासकृता
ष नंवरन्नमाला ।
ॐकारपञ्चरशुकीमुपनिषदुधानकेलिकल्कण्ठीम् ।
आगमविपिनमयूरीमार्यामन्तविंभावये गौरीम् ॥ १ ॥
दयमानदीषेनयनां देशिकरूपेण दर्दिताभ्युदयाम् ।
वामकुचनिदहितवीणां वरदां संगीतमातृकां वन्दे ॥ २ ॥
दयामकिमसैौकुमायौमानन्दामन्द संपटुन्मेषाम् ।
तकरूणिमकरुणापूरां मदजरकष्ोरुरोचनां वन्दे ॥ ३ ॥
नखमुखयसरितवीणानादरसाखादनवनवोष्छासम् ।
सुखमम्ब मोदयतु मां सुक्तातारङ्कुग्धहसितं ते ॥ ४ ॥
संरिगमपधनिरतां तां वीणासंकान्तकान्तहस्तान्ताम् ।
दान्तां मृदुरुखान्तां कुचभरतान्तां नमामि रिवकान्ताम् ॥५॥
सवडुतरटधरितचूलीपालीं ताठीपलारतारङ्काम् ।
वीणावादनवेरखकम्पितशिरसं नमामि मातङ्गीम् ॥ ६ ॥
वीणारवानुष्ग विकचमदामोदमाधुरीभरङ्गम् ।
करुणापूरतरङ्गं कल्ये मातङ्गकन्यकापाङ्गम् ॥ ७ ॥
मणिभङ्गमेचकाङ्गीं मातङ्गीं नौमि सिद्धमातङ्गीम् ।
यौवनवनसारङ्गी संगीताम्भोरुदानुभवभृङ्ीम् ॥ ८ ॥
मेचकमासेचनकं मिथ्यादृष्टान्तमध्यभागं तम् ।
मातस्तव खरूपं मङ्गरसंगीतसौरमं मन्ये ॥ ९ ॥
नवरलमालिकाख्यां विरचितमातङ्गकन्यकामूषाम् ।
यः पठति छिखति वतां स भवेद्रागीधरः {षित् ॥ १० ॥
इति महाकविश्रीकालिदासकरेता नवरलमाखा ` पमाक्ता ।
१, देवीस्वुविरूपोऽयं ग्रन्थः. २. सरिगमेति सप्रखरस्चकान्यश्षयणि,
३. खिक्नाम्. ४, (तदासेचनकं वष्ेनौस्यन्तो यख देनव",
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11