| 90111109111 €8001९8
९. ‰ # ^ १114.
------न-- ० 9० ~-------
^. 01166070 ° ०1 20 1276 8809्1# (टपर 28,
प्श, (ाक्प्ऽ, का28, एावाविडदा दर +
(11121102, 12111198 &6.
२५ एा1.
_____ ___
211) ~) 53
81111] ॥./11.7111}
| म । १. 8.8, |
9 11018 .1.11111.7१.118 51.11;
नय भ्द््--
एिकिणका) 4 प) एए 15प्तषए्ट)
[1
11८ ९2802??1६1708
0
४.१. पाह ^ ^ 3.4 0.4.^ ” 1६.
8012. ४.
{891..
पणयो
720८८ 1 72!(10९८.
90111109111 €8001९8
॥ श्रीः ॥
क न्यमाखा |
नाम
नानाविधपाचीनकाव्यनाटकचम्दूभाणपरहसन-
चन्दोलंकारादिसादहियग्रन्थानां
संग्रहः |
~ >
अष्टमो ग॒च्छकः । ~~ `
जयपुरमहाराजाथितेन पण्डितत्रजलालसूनुना पण्डित-
दुगोप्रसादेन, मुभ्वापुरवासिना परबोपाहु-
पाण्डुर ङ्गातमजकार्धिनाथश्चमेणा च
संशोधितः |
स च
मुम्बय्यां निणैयस्रागराख्ययच्राख्ये तदधिपतिना म॒दराक्षरैरङ्कयित्वा
प्राकारयं नीतः ।
९८९ ९
कममनोकयनकुिमहिनन्णननन
(अस्य मन्थस्य पुनर्द्रणादि विष्ये सवैथा जावजी दादाजी इयस्यैवाधिकारः।)
मृल्यमेको रुप्यकः |
90111109111 €8001९8
अनुकमणिका
कमक
विषयः । षम् ।
१. श्रीकूरनारायणकविप्रणीतं सुदरंनशतकम्, सटीकम् ... १
२. श्रीविश्ेश्वरपण्डितप्रणीते कवीन्द्रकर्णीमरणम्, सदीकम् ... ५१
३. प्रबोधदुधाकरः “4 „^ ^ „^ ^ „१०९
४, श्रीनहणप्रणीतो युोपदेशः „~. ल „ „. १२९
९. श्रीविधेश्वरपण्डितप्रणीतं रोमावरीशतकम् ~. „.. „^^ १६९.
६. वेदान्ताचायश्रवेङ्कटनाथग्रणीता सुमापितनीवी .... „.„ १९१
90111109111 €8001९8
क नव्वमाला |
----=-<*“न-----
श्ीङरनारायणकविप्रणीतं
सुद रानदातकम् ¦
सेकम् )
प्प रावज्ञातकरामयतस्य चकार चक्रशनति निषत्ते ।
समाश्रय वरपूरणीं यस्तं कूरनारादणनामिन स॒निम् ॥
विरि पे
पोदशन्युनिहाना दिशि विदिशि तिरस्कृत सानितरमाचि-
बाह्याबाह्यान्धकारक्षतनगदगदकारभूम्रा खधान्ना
दोःसजदूरगजद्िबुषरिपुवधूकण्ठैकल्यकलपा
ज्वाटा जाज्वल्यमाना वितरतु मवतां वीप्पयाभीप्पितानि ॥ १॥
द्यिप्राह्यान्धकारक्षतजगदगदंकारमम्ना बाह्यशाबाद्यश्च बाद्यावाह्यौ । बाद्याबह्यौ
तावन्धकार च बद्यब्राह्यान्धकारो । बाह्यान्धकारो बाह्येष खक्चन्दनारिष् विषयेष
ग्यताभ्रान्तिः । ्ंसारसपेदद्यनां भोग्याः खक्चन्दनादयः । मोहन मधययन्ते नि
सगात्निम्बसंनिभाः ॥' इदयुक्तलात् । ज्ञनरक्यादिकल्याणगणविमपिते पकलठ्जगदन्त-
यामितवेनाबाह्यविष्ये श्री्नायके निगुणलारिभ्रानिरबाह्यान्धक्षारः । अथवा विश्र-
हलषिजुम्भमाणतमःपटलो बाह्यन्धकारः । अङ्ञानान्यथाङ्ञानविपरीतङ्गानादिखाद्या-
न्धकारः । दरनद्रानते श्रूयमाणोऽन्धकाररब्दः प्रयेकममिसंबध्यते । तेन तमपा क्षतं
नष्ट यनगत् । नष्प्वृत्ति नषे्टपसाधनप्वृत्ति वेयः । तादृशस्य जगतो भवनस्यागदंका-
रशिकित्सकरो ममा बाहुल्यं यस्य तत्तेन । अयवा चिकिलकस्य ममा बाहुव्यमिव श-
हस्य यस्य तत्तेन स्वधाप्ना निरगलविनिगरत्सवतेजःप्व्छेन सावित्रं सवितसमन्थि भ-
0 1
१. अप्य कवेददकाठो न ज्ञयेते. भाति चायं कश्चन विशिष्द्रैतपतातयायी द-
विडः. शतकप्यास्थेकं मूपुस्तकं जयपुरमहाराजाश्चतेैयवरश्रीकृष्णरा्ममिरन्तम्
अपरर्मकं सूलगस्तकं टक्रापृस्तकं च अयपुरवरतिबुद्धिविवधिनीसमायाः मेपादकेन री-
्षागुरूपनामकटठक्ष्मीनारायणस्वापिपूनुना दयाममुन्दरपण्डितेन समापितम्, मठमा्े-
तस्य शतकस्य स्तोत्ररतनावल्यामनतिशुदधं मुद्रितमित्ि सदीकस्यास्य मदरणे वयं पनः
प्रता: स्मः. ततर टीकापुस्तके तत्मणेतुनीम नास्ति
चिस्तजसितरस्करय आच्छिय । महकतेनेयथैः £) । दिशि विदिरि सवासु दिश्वु । च-
तुदं शभुवनेष्वियथेः । उज्जिहाना उदयमाना । दोःखजजद्रगजंद्विवुधरिपुवधूक्रण्ठवेकव्य-
क्प दोषां मजानं खजः कण्ड्तिस्तया दूरमयथं गर्जन्तः सिंहनादं कुषैन्तो पिबुधरि-
पवल्िदश्कण्टकास्तेषां वध्वो माहिष्यस्तासां कण्डा ग्रीवास्तेषां कैवव्यं मङ्ग ठसूत्रादिग-
हिय तस्मिन्कल्पा सज्जा संनद्धा । प्रचण्डभुजदण्डकण्डूठतया प्रलयसतमयजर्षरघोर-
पोषायोपलोपद्वननतजनादिकरणचणनि्जएदविषद्रधूवेषव्यविधानपनद्यथेः । अत एव
जाज्वल्यमाना अप्रतिहतङ््या प्रकारमाना । सौद्नी सुदशेनसंबन्धिनी ज्वासा भव-
ताममीप्तितान्यभीष्य्थान् वीप्सया पौनःपुन्येन वित्त ददादठु दात् । एतेनाश्रिताना-
मि्ानि्प्राप्तिहस्णनिपणेदयुक्तम् ॥
्रत्युद्यातं मयूैनेमपि दिनकृतः परत्तसेवं प्रभामि-
भू भ, सो (न (~ ¢ 0 दे
मो सोमेरवीमिर्दिवि वरिवितं दीिमिर्देवधाश्नाम् |
भूयसे भूतये वः स्फुरतु परकटदिगरान्तपान्द्रपुरिङ्ग
चाकरं जाग्रखतापं चिभुवनविजयव्यग्रयुप्रं महस्तत् ॥ २ ॥
संमिरवीमिग्मरगिरिसंबन्धिनीभिः प्रभामिवुतिभिभृमो विश्वमरायां प्रत्तसेवं प्रकृत-
सेवं कृतपरिचयंम् । अच उपसगोत्तः' इति तत्वे इकारलोपः । अमरगिरिकिरणपरिः
चरितमियथंः । दिनछृतः सूरस्य मयुः किरणेनमस्याकाशचे प्रदयुयातं प्रयागय परिपू
जितम् । प्रभाकरप्रमाविमावसभावितमिदर्धः । देवधान्नाममर्सोधानां नक्षत्राणां वा
दीपिभिः प्रमाभिर्दिवि स्वगेलोके वरिवसितमुपासितम् । सुरवरनिकरकनकमयसदनर-
चिररचिचयपरिचरितमियथेः ! नक्षत्प्रमासोषतमिति वायः । सकठदिग्धरान्तसान्द्-
स्फु सवासु दि भान्तः सान्द्रा निबिडाः स्फुलिङ्गाः कशानुकणा यस्य तत् । स-
कृठदिगन्तराठबम्ध्रम्यमाणनीरन्ध्रक्शसाश्निकणमिति यावत् । तिमुवनविञयव्यस्ं च.
याणां भुवनानां विजये व्यग्रं ससंश्रमम् । त्रिभूवनविजयन्यासङ्गनिजितत्रिमुवनान्तपरः-
वतैमानपरिपन्थिपरम्परमिययैः । जायलतापमतिस्फुरलतापदहनम् । प्रततिदिर प्रका-
शमानप्रतापप्रडत्तिप्रकृष्टमिलययैः । उमर प्रतिभटभयंकरम् । चात्र चक्रस्येदं चक्रराजसं-
बन्धि तरत्मसिद्धं महस्तेजो वो युष्माक मयस्य बहुतरायै सूतये भूयात् । वहोखपो
भू च वहोः इति ॥
पूर्णे परैः सुधानां सुमहति रतः सोमिभ्बाटवाले
बाहाराखावरुद्धक्षितिगगनदिवश्चक्रराजद्मस्य ।
ज्योतिदृछद्मा प्रवाहः प्रकयितपुमनःसंपटुत्तरश्ष्मी
पप्णन्राश्ाङ्खेषु प्रदिश्चतु भवतां सप्रकरष प्रहषम् ॥ ३ ॥
सुधानां पुरर्तसपवराैः पूर्णे तकिन् । मधुरतरसुधारसप्रवाहप्रपत्परिपूरित इति
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
यावत् । सुमहति महृतेऽपरिच्छितवेमवे सोमविम्बारवाठे शि्चिग्करमण्डलमेवाठः
वारं त्मिन् टक्तती विराजमानस्य । बाहाश्ाखावरुद्धक्षितिगगनरिवः बाहा भजा प्य
शाखा विपास्ताभिरश्दा आक्रान्ताः क्षितिधर गगनमन्तसिप्ं वोः स्वगेश्चक्षि-
तिगगनयावः बाहाश्ाखावरुद्वाः क्षित्तिगगनयावो येन सः । तस्य चक्रराजद्रुमस्य युद-
रोनकल्पद्ुमस्य ज्योतिरा ज्योतिस्तेजश्छश्च व्याजो यद्य तथोक्तः प्राठः किस
लयः । ज्योतिनांमकं किसख्यमियथः । प्रकटितसुमनःसंपव प्रकटिता प्रचुरीकृता पुम.
नसां पष्पाणामाश्ञामुखेषु दि डखेषत्तंसक्ष्मीं कणाभरणशोभां पुष्णन् बहुर्यन् । संपा
द्यनि्यथेः । भवतां प्ृष्माके सप्रकषे प्रहषम् ) निरतिरयानन्दमियथैः । प्रदिश द्
ययात् । मधुरतरसस्समुधारसपरिवाहपरिपणमह्तपुधाकगररवा सल सत्युदरैनकलपद्
ज्योतिःप्रवालः मुमनःसंपत्सम्रद्धो रिखण्डलठमण्डनायितः पन्भवतां निष्प्रतीपं प्रमोदं
प्ुयादियथैः ॥
आरादारात्परहसताद्विसरति विमतक्षेपदक्षायदक्ता-
त्ाभेभाखत्सनामेनिजविभवपरिच्छिन्नभूमेश्च नेमेः |
आश्नायरेककण्ठेः स्तुतमहिम महो माधवीय हेते-
सतद्रो दिकषवेषमानं चतसषु चतुरः पुष्यतात्पूरुषाथान् ॥ ४ ॥
सहघात्सहखसंख्यासंष्येयात्। आरादरसमूहात्) समूहा णच् । अचो ञ्णिति" हतै
द्धिः । विमतक्षिपदक्षात् । शञ्चनिरसनसमथादियथैः । अक्षात्युदशेनावयवविरशेषात् ।
भास्वत्सनाभेभस्तः पयैस्य सनामिषेन्धुस्तस्य नाभेः पिण्ठिकायाः । भासवत्सनाभिमः
धयप्रदेश्चादियथैः । निजविभवपरिच्छिन्नभुमेः निजः स्वकीयो विभवी वि्तारस्तेन परि.
च्छिन्ना परिमिता भूपियेया सा तस्या नमेः प्रधेश्च सकाशात् संजातं पन्महः आग
न्तिके दरे च । सवैतेथेः । विसरति व्याप्ति । एककण्ठेरविपंवादिमिराप्नायैः स्तुत
महिम स्तुतो बथितो महिमा यस्य तत् । अथवा वेदैरेकः कण्टो यस्मिन्कमणि तदवि
द्यमानविरोधवस्तु स्तुतमहिमं । चतस्पु प्राच्यवाच्यादिषु दिक्षु दिशस्वेषमानं वधमान
माधवीयस्य श्रीरङ्गसंबन्धिनो हेतेरायधस्य चक्रस्य तन्महशतुरः पृरषार्थान्धमर्थिकाम-
पोक्षान्पुष्यताप्पष्णाठु ॥
रयामं धामप्रसृल्या कचन मगवतः कापि बभ्र प्रकृ
राभरं रोषस्य मापा कचन मणिरुचा क्रापि तेव रक्तम् ।
नीरं श्रीने्रकान्यया कवचिदपि मिुनस्यादिमस्येव चित्रां
व्यातन्वानं वितानश्चियमुपचिनुताच्छम वश्यक्रमानम् ॥ ५ ॥
कचन कर्मिधितपदेशे भगवतः प्रकटितनीटकटकाम्ुदचधेन ध्राणित्तेभवस्य (2 वै-
फष्डुकण्ठौरवस्य धामप्रया धानो निनितनीरोत्पलमेषनीकरुरिलाकान्तेः भ्रछ्या
काव्यमाडा ।
व्यात्या श्यामम् । क्रापि प्रकृद्या बभ्र स्वभावतः पिङ्गठवणैम् । कचन रेषस्याखरतफेनप-
रखपाण्डुरविग्रहस्यानन्तस्य भासा प्रभया शुभं धवलम् । कापि तस्यैव रेषस्थैव मणिरूचा
रिरोभागस्थितपद्यरागप्रभापय्डेन रक्तं जपाकुुमरोषहितम् । कवचिदपि श्रीनेचकान्या
अज्जनरन्नितयेर्नीरोत्लदठरमणीययोः श्रीर्गनायिकानयनयोः प्रमया नीटं कृष्णं सत्
मिशुनस्यादिमस्य स॒श्रीकस्य श्रीरङ्ृनाथस्य चिघ्रां नानावर्णा वितानभियमुष्टोचशोभां
व्यतिन्वान कुवांणमिव स्थितं चक्रभानं सुदरैनतेजो वः शमे उपचिनुतात्संपादयतु
परचुरयतु \
न युन च्छो (=. न ५
„^ रोन्त्युन्मेषमुच्छोषितपरमहमो भावतः कैटभारे
५१ 4 च्म, % द्
रिन्धे संध्येव नक्तचरविख्यकरी या जगद्रन्दनीया ।
बन्धूकच्छायवन्धुच्छविषटितघनच्छेदमेदखिनी सा
राथाङ्गी रदििमद्धी प्रणुदतु भवतां प्रयहोत्थानमेनः | ॥
उच्छोषितपरमहस उच्छोषितं चुदुकितं अथवा उच्छोषितं शुष्कीछतं परेषां च-
न्रादिभ्रहाणां महस्तेजो येन स तस्य भास्वतः सूयस्योन्मेषमुदयं रैसन्ती संध्येव ।
उच्छोषितपरमहसः कवलितप्रयधिप्रतापस्य कैटभः श्रीरङनायकस्योन्मेषमघटमान-
घटकं शेसन्ती व्रुवाणा । नक्तंचप्विखयकरी राक्षसविनारकरी । संध्यापक्षि समानम् ।
जगद्रन्दनीया निविरमवनोपास्या राथज्जी सुदरोनसंबन्धिनी रदिमभङ्गी ज्वाटाप.
रिपारी सेध्येव इन्धे प्रकाशेते । अन्धूकच्छायवन्धुच्छविघटितघनच्छेदमेदस्विनी वन्धु-
कानां बन्धुजीवकुयुमानां छाया कान्तिस्तया बन्धुमित्रं छविस्तया घटितो युक्तो घन-
च्छेदो मेधखण्डस्तद्रन्मेदृण । प्रव्रद्रेयथैः । संध्यापक्षेऽपि समानम् । पा ज्वाटा भवतां
प्रयहोत्थाने प्रतिदिनभवमेनः पापं प्रणदतु ॥
साम्यं धूम्याप्रवृ्या प्रकटयति नमस्तारकाजार्कानि
स्फौरिङ्गी यान्ति कान्ति दिशति यदुदये मेररङ्गारशङ्काम्
अभिर्म्नानिरेक्यं मनति दिननिरावह्मो दुमामो
ज्वाटावतीविव स्तः प्रहरणपतिजं धाम व्तद्धिनोतु ॥ ७ ॥
यद्दये यस्य ज्वाखाचक्रस्योदये नभोऽन्तरिक्षं धृम्यापरबरह्वा भूमसमृहसण्रद्या ।
“पाशादिभ्यो यः" इति यप्रययः । पाशचादिराकृतिगणः 1 श्रामता जनता धृम्याः इय-
मरः । साम्यं साद्द्यं प्रकटयति विश्चदयति । धुम्रसमूहृसयरद्धिसाम्यं भजतीयर्थः ।
तारकाजारकानि तारकाणां जालानि समृहास्त एव जाठकानि । स्वथं कप्रययः ।
अथवा कोरकावस्थितत्ाजाठकानीद्यच्यन्ते । कोरकावस्थितानि नक्षत्राणीलयथैः ।
स्पौलिन्गं स्फुलिङ्कसंबम्धिनीं कान्ति शोभां यान्ति गच्छन्ति । मेरः स्व्णाचलोऽङ्गा-
रदाङ्ामयमङ्गार् इति संदेहं दिशति ददाति । अभिरनलो ममराचिपरिीनप्रकार देक्यं
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
११ टेखः। प्राथीनश्ेखमाछ | ४९
भदग्धकाठागरुूपधूमेः भवधमानोपचयाः पयोदाः ।
यस्याजिरं खच्छमुगन्धतोयेः सिन्त पिदधोदितकूटमागाः ॥ ८)
न चेशं प्राप्यमिति प्ररोमाद्रबोद्रवो भावियुगावतरि
अवैमि यस्य स्थितये स्वयं तत्कल्पान्तरं मैव च माव्यतीति ॥ (?
तारागणेपून्चतकूटकोधितंयर्षिताप्ूञज्वल्दीपिकासु
मोमुद्यते रात्रिविमेदभावः निशालयः पौरंननेर्निरायाम् ॥ (९)
आधारमूताहमिदं व्यती मां वर्धेते चायमतिप्रसङ्ः ।
क
यस्यावकाशाथमितीव थ्वी एथ्वीव मतेति च मे वितर्कः ॥
- विचित्रपताकासहखसंछादितपुपरि परिचरणमयाछ्केकचुहामणिन
मणिकुद्धिमसकरान्त्रतिषिम्बव्याजेन स्वयमवततीयं॑परमेश्वरभक्तयुक्तेन
नैमस्रियमाणमिव विराजमानम्, प्रहतपुष्करमन्द्रनिनादाकणनोदितात-
रागेः प्राटृडारम्भकाटननितोत्सवारम्भेरमयुरैः परारब्ध्नत्तततान्तम्, पूमवे-
लाटिटागत(2)विलासिनीजनागूं करतरकिप्ल्यरसमावघद्रावप्नकस्नकुर-
लशाशिवदनाङ्गनानतनाहृतपोरयुवतिननचित्तान्तरम्, समस्तसषिदधान्तप्ताग-
रपारगगुनिरतपंषुटं देवकुरमासीत् कैनेश्वरं नाम खनामधेयाङ्कैतम् ।
अपतावकारुषपं इति विष्यातस्तस्य सूनुरानततपमुकुटमणिगणकिर-
णजाट्रक्ञितपादयुगरनखमयुखप्रमामासितसिहासनोषान्तः कान्ताजन-
कटकसचितपद्यरागदीधितितिसरशेम्भत्कमुम्भरसरचितनिनधववीरयमा-
नचारुचामरनिधयविख्यातः भाज्यराज्यामिपेकान्तरकश्वयसुखपमानुमवः
स्थितिः निजतुरंगमेकविनयानीतरानटक्ष्मीसनाथो महीनाथो यः कल्पा-
ङ्खिपः सपैव ) चिन्तामणिरिति ढं यं वदन्तुथितः निदय्रीला प्रात
सपद पभूतवर्ष इति विख्यातो भूपचक्रचडामणिः तस्यातुनः धारा-
1 8
१, तटपितासु ज्वाल इति मुद्धितः पठः. २. "पौरजने इति मुद्रितः पाठः. ३१
'व्यतीयम् आवत" इति मुद्रितः पठः. ४. '्रथ्वीम् इति मुद्रितः पाठः, ५. नमस्कय-
माणम् एवः इति मुदितः पठः. ९. वृत्तनृत्तान्तम् इति मुदितः पाठः, ७, कनेश्वर दति
राज्ञोऽक्राछवषस्य नामान्तरम्. ८. चविज्यमानः.इति मुदित? पाठः. ९. “बिचयविद्या
५० क{व्यमाल |
बपशरीपृथ्वीवह्भमहाराजाधिरानपरमेश्वरः खण्डितारिमण्डटासिमा-
मितदोदण्डः पुण्डरीक इव बहिरिपुमर्दनाक्रान्तसकटमुषनतदः पबुरूता-
नेकराज्यभारभरोद्वहमपमर्थः हिमरैटविदारोरःस्थटेन राजटक्षमीविहर-
णमणिकुध्मिन चतुराङ्नाटिङ्गनतुङ्खकुचमङ्गपुखेद्रेकोदितरोमाद्चयोजितेन
खमभुनापिारादछितपरमस्तगरितमुराफटबिसरविराजितारिवटह सिह
स्तास्फालनदन्तकोटिषश्ितधेनीृतेन विराजमानः तरिपुरहरष्षभककुदा-
90111109111 €8001९8
कारोन्ततविकग्र्॑तटनिकटदोधूयमानचारुचामरचयः प्रनपिण्डाण्डुरममा- .
वोदितच्छविना वत्तेनापि चैतुराकारेण पिर्तीतपत्रेणाच्छादितप्तमस्तदिग्वि-
वरो रिपुननहदयविदारणदारुणेन पकटमृतलछापिपल्यलक्षमीटीलमुतांद-
यता प्रहतरपटहदक्षागम्भीरभ्वानेन धघनाधनगजनानुकारिणा अस्याचितो
विनोदनिगंमः (£) खकीयां सी्टतां ८) परनृपनेतोत्तिषु दातुमिगे-
१२ (~. ऋ, [ [कष्
चे रोविोलम्रकटितराज्यनिहवः (९ त्रङ्मखरघरोत्थितपांशुपरटमसृणित-
जलदश्नचयानेकमत्तद्धिपकरटतटगहितदान्यराप्रतानमरशमितमहीपरागः ।
यस्य श्री चपलोदया खरतरज्ञटीसमास्फाटना-
च्िर्भिन्नद्िपयानपात्रगतयो ये संचटच्वेतसः । ¢)
तसिमन्नेव समेख पारविभं ज्य राज्यं रणे
भभ्रा मोहवशास्स्वय खदु दिशामन्तं भनन्तेऽरयः ॥
इदं कियदूतटमन्र सम्यक्स्थातुं महत्सकटमित्युदग्रम् ।
स्वस्यावकारां न करोति यश्य यो दिशां भित्तिविमेदनानि ॥
अनवरतदानधाराव्षीगमेन तृप्तननतायाः धारावषं इति जगति वि-
स्यातः सवेरोकवछ्छमतया वहम इति । तर्यात्मजो निजमुनवबकपमानी-
मिवे ति णम पानाम् क मि ` 11
१, पुण्डरीकाक्ष दटपेक्षितम्. २. स्थलिनः इति मुद्रितः पाठः. ३. श्िहारणः
इति मुद्रितः पाठः. ४. हास्ता-” इति मुद्रितः पाठः, ,५. “धणोकृतेन इति मुद्रितः
, पाटः, ६. "पाण्डरः दूति मुद्रितः पाठः. ५. चतुरघाकारेणः दृ्युचितं भाति. <, भ-
तुपत्रेन' इति मुदितः पाठः. ९. दारुणेन इति मुद्रितः पाठः. १०. परढका" इति
अहितः पाठः. ११. व्चश्चरताः इति भाति १२ सनोत्य) सति गति र ^~
90111109111 €8001९8
११ टेः] प्राचीनटेखमार ९१
तपरमृपटक्षमीकरधतधवलातपत्रनाटप्रतिकृरुरिपकडचरणनिवबदखटखषा
यमानधवल्शुङ्टारववधिरीकृतपयन्तजनो ` निरूपमगुणगणाकणनप्तमा-
हादितमनसा पाधूननेनं सदा संगीयमानशरि विरादयरोरारिराशावष्ट-
हधजनमनःपरिकर्पनत्रिगुणीकूतखकोयानुष्टानो " निष्ठितकतव्यः भरभूत-
वेषश्रीपृथ्वीवष्ुभराजाधिराजपरमेश्वरस्य प्रवधमानश्रीराञ्यविजयं-
वत्सरेष वदत । चारुचादुक्यान्वयगगनतरहरिणछाञ्छनायमानश्राष्
छवमनरेन्द्रस्य भनुः सखविक्रमागाजतपकटिपुनुपरिरःरोखराचितचरण-
युगो यद्रोवमनामधेयो राजा व्यराजत् । तस्य एत्रः सुपुत्रः इष्दी-
पक् इति पुराणवचनम॑वितथमिह कुषैननतितरां धीराजमानो. ममोजात इव
मानिनोजनमनस्थरीयः (£) रणचतुरश्चतुरजनाश्रयः श्रीप्रमाटिद्खितवि-
शावक्षस्थलो नितरामशोभत । अपरौ महात्मा
कमलोचितसदुनान्तरभ्री विमहादित्य. इति मतीतनामा ।
कमनीयवपुषिरां्िनीनः मरमदक्िभरमरालिवक्रपदः ॥
यः मरचण्डतर्ररवारदलितरिपुरधकरिषरक्ुम्ममुक्तमुक्ताफटविकीर्णि-
तरुचिरक्तान्धिकान्तिरुचिरपरीतनिलर्कहत्रकण्ठः रितिकण्ठ इव महितम-
हिमामोद्यमानरुचिरकीपिररोषगङ्गमण्डलाधिरानश्रीचाकरिराजस्य मा-
गिनेयः मुवि भ्रकाशतयस्मि कुतुनिटनामदेशमयशःपरीख्चसा मतु
गेण पाटयति सति श्रीयापनीयनन्दिंधपुनागदक्षमूरगणे श्रीकिल्याचा-
य।न्वये वबहुष्वाचार्येष्वतिकरान्तेषु वरतप्मितिगुतिगुप्तसुनिरन्दवन्दितचरण-
कूविछीवायीणामासीत् ८) तस्यानतेवापर सपुपनतनगपरिश्रमाहारः खदा
कममिण जक मजानं म कारयत
"कमे धृत” इति मुद्धितः पठः. २. भानसा इति मुद्रितः पाठः. ३. सप्ीय-
मानः इति मुद्रितः पठः. ४. ¶हत्ु" ईति भाति. ५. शहरिण- इति मुद्वितः पठ
सुनु" इति मुद्रितः पाठः. ७. आवनितः इति मुद्रितः पठ कुरदीपिकरेः
इति मुद्रितः पाठः. ९. अवितर्धः इति मुद्वितः पठः, १०. विटासिनीनाः इति मुद्रितः
पाठः. ११. श्चमराठीः इति मुद्रितः पाठः. १२. करवाला' इति मुद्रितः प्रठः;
१३. शृपरकरि- इति म॒द्रितः पाठः. १४. कलन्निकण्ठ इति मृदितः पठः `
90111109111 €8001९8
५९ क[व्यमाल |
नसतपिततपमस्तविद्टजनो जनितमहोदयः विनयकीर्िनामपुनिपसूर॑मूत् |
अकैकीतिरिति स्यातिमातन्यन्म॒निसत्तमः ।
तस्य रिष्यत्वमायातो नायात वरामेन॑पताम् ॥
(५५ 00
तस्मे मुनिवराय तस्य किरटादिद्यस्य शणेश्वर^पीडापनोदाय
मयुरखण्डिमधिवेप्रति विनयस्छन्धावारे चाकिराजेन विज्ञापितो वछमन्द्र
इटिगरूविषयमध्यवं्तिनं नाटमङ्गटनामपेयभामं राकनूपसत्सरेषु शरशि-
सिमुनिषु (७३९) व्यतीतेषु व्येष्ठमाप्तशुहपक्षदन्ञम्यां पुष्यनक्षत्रे चन्द्र
वारे मान्यपुरवरापरदिग्विमागाटंकारभूतरिलाभ्रामाजननद्रमवनाय देतत-
वान् तस्य पूवेदक्षिणापरोत्तरदिण्विमागेषु स्वस्तिमङ्गछ-वे्िन्द-गुडनूर-
तरिपार इति प्रसिद्धा मामाः एषं चतुर्णा श्रामाणां मध्ये व्यवास्थितस्य
नामङ्गटस्यायं चतुरायधिक्रमः पुनस्तस्य सीमाविमागः इशानतः मुकू-
(क कर
दल्दक्षिणदिग्िमागमवरोकैय एटतग-कोदल-मू्ग केल-बनदु इ्ेय-को-
पदे-पटठंद्-मरगण उलि-अटरिये कोदेधाि-बेरने मयुफ़ने-बन्दु पो
पुपर एव कीछे अन्ते पोयिए बिदिरर्भरे मुदल ततः पश्चिमतः पु-
किपदिय तेङ्कण पेरभोट्षेये पेरषििके एरगल-करण्डटो मुकूट्
अन्ते पयूकने पोगि नायूमणिेरेय ताय॒गण्डि मुक्ऽल् ततः उत्तरतः बछ-
मेरेय पडव गजगोड पद््बे पुणुपैये आनेदछो गेरेए पुटपडिये एग
परिगारद गेरे मुक्डल् ततः पूतः निदु वि्िङकर "““इविन पुषपडिये
कश्चगार गे पोर एड पुणुप्ये व्ुणुपये बेठने बन्दु ईशानद पुकूड-
रोट् कृडि निन्दत् । राचमहछमामुण्डनुं शीरनुं गङ्गगामुण्डनुं मरियतु
बेल्गेरेय॒ ओडयोरं मोदबागे-एटपदिम्बरु कुनुन्पिट्-भयपतानैरं साक्षियागे
कोट | नमः|
१, अभा इति मुद्रितः पाठः. २. "एनसा" इति मुद्रितः पाठः, १ स्मे इति
मुद्रितः पाठः. ४. ¶िमलादिवयास्यः इति मुद्रितः पाठः. ५. वसतीः इति सुद्धितः पाठः.
90111109111 €8001९8
युदशंनशतकम् । ९
किषाठान्तःपातित्वं भजति प्राप्रोति । दिननिशावष्टमौ दिनं च निशा च दिननिशे त.
योवेहमो एविराशी दुरैमाभौ अभिमृतप्रकाशौ सन्तौ ज्वालावतविव ज्वाछाम्भसां
भमिप्रकाराविव स्तो भवतस्तत्तादृरप्रमावं प्रहरणपतिजमायुषराजसंजातं धाम तेजो;
वो युष्मान्धिनोानन्दथतु । प्रीणाखिलथैः ॥
दृष्टेऽधिव्योम चक्रे विकचनवजपासंनिकारो सकारा
खर्मानुमीनुरेष स्फुटमिति कल्यत्ागतो वेगतोऽख ।
निष्टसो येरमिवृत्तो विधुमिव सहसा स्पष्टम्यापि नेष्टे
धर्मां ते घटन्तामहितविहतये मानवो भाखरा वः ॥ ८ ॥
व्योत्नि इयधिन्योम । विमक्र्थेऽव्यथीमावः । विक्रचनवजपादनिकाशे विकपित.
नवजपाकुमुमसमूहमेचके ¢ खुदश्चनपुस्परे च्छे विलोकिते सति स्वर्भान् राहूरैष्वि-
षयो ह्येष स्पुटं व्यक्तं यथा भवति तथा भानुः सूर्यौऽयमिति कलयन्निधिन्वानः अष्या-
मुष्य सकाशं समीपं वेगतो रयादागतो वेभौनुमिनिष्टपो नितरां तप्तो भनुकरतसंताप-
मसहमानो निहत्तः पराढत्तः स॒न्नयापीदानीमपि तद्धयाद्धमाड्मुष्णक्रिरणं विधुमिव
चेन्द्रमिवे सहसा शीग्रं षष्टं स्परो कठ नेष्टे न समस्ते भास्वर विोतमाना भानव;
किरणा अहितविहतये शत्रुविनाशाय घटन्तां चेष्टन्तां कल्पन्ताम् ॥
देवं हेमाद्रितुङ् परथुभुजदिखरं विभ्रतीं मध्यदेर
नामिद्वीपाभिरामामरविपिनवतीं रोषदीषीसनस्थाम् ।
नेमि पयोयभूमि दिनकरकिरणादृष्टसीमः परीय
प्रीये व्चक्रवालचर इव विपत्र दिव्यालररिमः ॥ ९ ॥
प्थुमुजशरिखरं प्रथवः । मासिला इयथः । ते च ते भृजश्व त एव दिखराणि
दाणि यस्य सः । हेमाद्रिः सणाद्विपतदरतु्गमुन्तं देवं सुददीनपुरुषं मध्यदेशे बिभ्रती
दधतीम् । नामिद्रीपामिरमां नाभिः पिण्डिका सैव द्वीपत्तेनाभिशमां रमणीयाम् ।
अराण्येव विपिनान्यस्याः सन्तीटयरविपिनवतीम् । रेष्ररीषौसनस्थां रेषशिरःसिहास-
नासीनाम् । पयीयमूमि वसुधरापरतनु नेमि प्रथि परीय परित आब्र दिनकरकरिरणा
हृ्टसीमस्तरणिकिरणाविषयप्रेशचश्वक्रवाछाचङ एव ठलोकाठोकपर्वैत इव विरप्तयक्रा-
रमानश्वक्रवारुसदसो दिव्यास्नरदिमर्वो युष्माकं प्रीयै सुखाथास्तु मवतु 1]
एकं लोकस्य चुद्विविषमपनुदत्कर्म नमतिनेत्रं
दात्रोनां चतुणी गमयद्रिगणं पश्चतां षङ्णाख्यम् ।
भ, ष
पप्ताचिःशोधिताष्टापदनवकिरणश्रेणिरज्यदाष्रं .
पयस्याद्रः शताङ्गावयवपरिवृदज्योतिरीतीः सहस्रम् ।॥ १० ॥
90111109111 €8001९8
| च्लनाख ।
टोकस्य भवनस्येकं युयम् । प्रधानभूतमियथंः । चक्षु्खोचनम् । शचक्षुदवानामु,
मर्यानाम्" इति श्रुटुक्ततात् । द्विविधं द्विपकारं कमं पुण्यपापरूपं कमापनुदन्निगंमयत् ।
-विनाद्चयदियैः । नभ्नज्निने्नं नतल्िनेवः शिवो यस्य तत् । चतुर्णासथौनां ध्माथका-
ममेक्षाणां दा दायकम् । अरिगणं शतरनिकरं पततां शतिं गमयन्नयत् । षड्ुणाद्य
्ञानशक्यादिकलव्याणगुणप्रसिद्धम् ! सप्ताचिरभिस्तेन शोषितं तापितं विरीनम् । द्रवी-
मृतमिति यावत् । तच्च तदष्यप च काञ्चनं तद्र्नवकिरणश्रेणिस्तया रज्यन्यस्ताग्रा
भवन्यो दश आशा दिश यस्य तत् । शताङ्गावयवपरिष्रध्ज्योतिः शताङ्गो रथः । श-
"ताद्ग: स्पन्दो रथः” इयमरः । तस्यावयवपरिवढशवक्रप्मुस्तस्य ज्योतिमंहो वः सदघ-
मीतीरसंष्या इतीः प्यवस्यादपनदतु ॥
याच्छखल, निबिडयति नमःकोडमर्काऽप्ति चया-
मभ्यस् प्रोढताप्टपितवपुरपो बिभतीरभपङ्ीः ।
धत्ते शुष्यत्ुधोत्सो विधुरपमधुनः क्षोद्रकोषस्य साम्यं
रक्षन्तवश्रप्रभोस्ते रचितघुचरितव्युष्टयो धप्णयो वः ॥ ११ ॥
उचचण्डेऽत्यन्तकरठे । शत्नुदिदय क्र इयथः । यच्छिखण्डे येषां धृणीनां रिखण्डे
शिखाप्रदेशे नमःकरोडमाक्रारामध्यं निषिडयति व्याप्रषति सल्कैः प्रभाकरः प्रौदताप-
ग्ठपितवपुः प्रौढतापेन ग्छपितं ग्ापितं वपुर्यस्य स ग्टपितवपुः सत्रपो बिभ्रतीरैषती-
रपरीमेधपरम्परा अभ्यस्य पौनःपुन्येन संसेव्य यामाकाश्चमटति गच्छति । आकाशं
प्राप्य परिभ्रमतीयथः । विधुश्न््ः शुष्यस्ुधोत्सः इृष्यन्पुधाया उत्सः प्रवाहये यस्य ।
उत्सः प्रक्षवणं वागिप्रवाहः" इयमरः । दुष्कीभवन्युधाप्रवाह्ये यस्य स अपमधुनो नि-
गैतमाक्षिकस्य क्षोद्रकोषस्य क्षौद्रपटलस्य साम्यं सादद्यं धत्ते प्राप्रोति । अघप्रभोर्त-
राजस्य सुदसेनपुरुषस्य ते तादृशा रचितसुचरितव्युषटयो रचिताः कृताः सचस्तिणां
य्यः सखद्धयो यैस्ते । व्युष्टिः फठे समद्भ चः इयमरः । धृष्णय; किरणा वौ
युष्मात्तक्षन्तु \
परोधो दीधिकाम्भसवनिधरतटे गेरिकाम्बुप्रपातः
सिन्दूर कुञ्जराणां दिरि दिगि गगने सांध्यमेघप्रबन्धः |
पारावारे प्रवाल वनभुवि च तथा प्र्यमाणः प्रसभः
साधिष्ठं वः प्रमोदं जनयतु दनुनद्रषिणस्वेषराशिः ॥ १२ ॥
दीधिकाम्भसि वापिकरास्वच्छतरतोये पशोघो रक्तक्रमरुषण्डः क्रिम् । अवनिधरतटे
पर्व॑तानां स्फटिकमयतटे गैरिकाम्बप्रपातो धत॒जरप्रपातः तिम् । दिशि रशे प्राच्या-
दिदिधु कुञ्चणणां सिन्द्रं दिक्ुम्मिकरुम्भस्थछारकारमूतसिन्दूरपरागः किम् । गगने वि-
यति सांध्यमेधप्रबन्धः संध्यासंबन्धिजटधरपटलः किम् । पारावारे समुद प्रवासे विह्रमः
सु 90111108111 €8001९8
९ शत२।११५. । ५
किम् । वेनभूवि काननप्रदेरे प्रवारः पवः किम् । एवंप्रकारेण प्रमुग्धैरविदग्पैः पर
यमाणो दरयमान उदयक्ष्यमाणः राङ्यमानः । सर्वै काकुरनुसंधेया । वि चोचैःस्वर-
ठभ्यशेतकाकुः" इति भरतेनोक्तम् । दनुनद्रेषिणो रक्षःसंहारिणः सुदरनपुरषस्य दैषरा-
शिस्तिविषां सबन्धि त्वेषं स चासौ रारिश्च वः साधिष्ठ प्रमोदं संतोषं प्रबोधं धिक्ञानं वा
जनयतूघ्ादथतु ॥
भानो भा नो त्वदीया स्फुरति कुमुदिनीमित्र ते कुत्र तेज-
ट यै र् [५
सतारास्थारादधीरोऽस्यनर न भवतः खेरमेरेमदाधिः ।
शंसन्तीत्थं नभःस्था यदुदयसमये चक्रराजांरवस्ते
युष्माकं प्रोढतापप्रमवमवगदापकमाय क्रमन्ताम् ॥ १३ ॥
यद्दयस्षमये चकरज्वालासमुदयकाङे नभःस्था षियाते दिव्यविमानारूढा देवा ते जः-
पदाथानुदिदयेत्थं सोपहास रसन्ति वदन्ति । किमिति । हे भानो सूय, वदेया खत्संष-
न्धिनी भा रीरिर्नो स्फुरति न प्रकाशते । हे कुमुरिनीमिन्र चन्द्र, ते तेजशन्द्रिका
कुत्र कस्मिन्प्रदेशे विरीनभ् । हे ताणः, आरात एव स्थ मवथ । अनर पाचक,
अधीरोऽप्ि । सा ज्वाला तां न गणयति किमथ चचलो मवसीलय्थः । हे एरंमदाचिः
सौदामिनीसंबन्धितेनः, भवतः स्वैरं न निरन्तरवतैमानयुक्तम् ¢ । अविःशड्दस्य
नपुंसकस्यापि अविर्हतिः शिखा कियाम्' इति घीलिङ्गतपक्षेऽप्येवं योज्यम् । एेरम-
दाचिधिदुत्संबन्धिनी अविस्तेजो यस्य पुरुषस्य स पेशमदाविश्तस्य संबन्धी विषुतपुरुष
इयथः ! ते तादृशा अघ्लराजांशवश्वक्रराजमगृखा युष्माकं प्रौटश्वासौ तापश्च तस्य प्र-
भवो जन्पसदनं स चासौ मवश्च स एवे गदस्तस्यापक्रमो निष्क्रमणं तसम क्रमन्तां धा.
दप्रपारं कुवन्तु ॥
जण्ध्वा कर्णेषु दृषाङ्रमरिषुदश्षामक्षिषु खर्वधूनां
पीत्वा चाम्भश्वरन्यः सवृषमनुगता वधवेनादिमेन ।
श श्च ¢ न 1 =
गावि वश्वक्रमूतुः पर्पदतरत व्राश्नताना दहना
31 > र (८ प द्र
वरृद्ध खाटोकटुप्ततरिमुवनतमसः सायुबन्धां दडन्ताम् ॥ १४॥
अरिमुदशां रचरुयुवतीनां कर्णेषु दूवाह्र कणावतंधीकृतगारुलतग्लप्रमाप्ट लप्म-
णीयन्तनटूर्वादरुं जग्ध्वा । भक्षथितेयधैः । शतर्लीणां वेध्यं विधयिति यावत् । स्व-
वैधूनाममररमणीनामक्षिष नयनेष्वम्भः प्रीता जरं निपीय । रक्षोविक्षोभितदिविष-
न्मदिषीविलोचनविनिगैताश्चुपरम्पसं निवारयित्वेयथः । परशवस्तरणं जग्ध्वा तदनु जटं
पिबन्तीति प्रसिद्धिः । संद षेण धर्मेण श्रृषभेण च सहं वृत्तियेस्मिस्तत् चरन्त्यो वि.
चरन्यः । आदिमेन चिप्न्तनेन बहवेन गोपदेनानुयाता अभगरम्थमानाः । प्रभिताना-
मसृतरसं निरतिशयानन्दं दग्धं च परमयथे इहानाः प्रञ्ुवानाः । स्वालोकटुप्तनि मुवन-
90111109111 €8001९8
सुदशनश्चतकम् । ९
किाठान्तःपातितवं भजति प्रभोति । दिननिशावष्टमौ दिनं च निका च दिननिरे त-
योवेहमौ रविराशी दुैमाभौ अभिभृतप्रकाशौ सन्तो ज्वालावततीविषि ज्वाछाम्भसां
भमिप्रकाराविव स्तो भवतस्तत्ताद्रेप्रमावं प्रहरणपतिजमायधराजसंजातं धाम तेजः
वो युष्मान्धिनोघानन्दथतु । प्रीणालि्थैः ॥
दृष्टेऽधिव्योम चक्रे विकचनवजपासंनिकारो सकारं
खर्मानुमीनुरेष स्फुटमिति कल्यत्नागतो वेगतोऽख ।
निष्टसो येरिवृत्तो विधुमिव सहसा स्पष्टम्यापि नेट
धर्मां ते घटन्तामहितविहतये भानवो भाखरा वः ॥ ८ ॥
व्योन्नि दयधिव्योम । विभकयर्थेऽव्ययीमावः । विक्रचनवजपामंनिक्षारे विकसित.
नवजपाकरुपुमसमूहमेचके (1) सुदशंनपुरषे च विलोकिते सति स्वन् राषर्षवि.
षयो ह्येष स्पुटं व्यक्तं यथा भवतति तथा भानुः सूयौऽयमिति कल्यन्निधिन्वानः अध्या
मुष्य सकाशं समीपं वेगतो रयादागतो येभौनुमिनिषटपतो नितयं तक्ठो भानुक्तसंताप-
मसहमानो निहतः परात्तः सन्नयापीदानीमपि तद्धयाद्धमदमुष्णक्रिरणं विधुमिव
चन्द्रमिव सहता शीरं स्पष्टं स्पे कठं नेष्टे न समर्धस्ते भास्वरा वियोतमाना भानवः
किरणा अहितविहतये श्रुविनाशय घटन्तां चेष्टन्तां कल्पन्ताम् ॥
देवं हेमाद्रितुज्ग एथुभुजरिखरं बिभतीं मध्यदेशे
नामिद्वीपाभिरामामरविपिनवतीं शेषरीषीसनस्थाम् ।
नेमि पयोयभूमि दिनकरकिरणादृष्टमीमः परीय
पीये व्क्रवाराचर इव विरपत्रसत दिव्याञ्ररिमः ॥ ९ ॥
प्रथुमुजश्गिखरं प्रथः । मांसला इयथः । ते च ते मजश्च त एव रिखराणि ॐ-
दाणि यस्य सः । हेमाद्रिः सणाद्रिसतद्रतङ्गुत्तं देवं सुपशरैनपुरपं मध्यदेशे बिभ्री
दधतीम् । नामिद्रीपाभिमां नाभिः पिण्डिका सैव द्वीपस्तेनाभिसमां रमणीयाम् ।
अरण्येव विपरिनान्यस्याः सन्तीटरविपिनवतीम् । रेषरीषौसनस्थां रेषशिरःसिहास-
नासीनाम् । पयोयभूमिं वजधरापरतनं नेभि प्रथि परीय परित आघ्रूय दिनकरकरिरणा
हृ्टसीमस्तरणिकिरणाविषयप्रदेशश्वक्रवालाचर इव रोकाटोकपवैत इव विठ्षसका-
रमानश्वकरवारुसद्सो दिव्याक्लररिमर्वो युष्माकं प्रीये सुखाथास्तु भवतु 1
एकं टोकस्य चक्ुद्विविषमपनुदत्कर्म नम्रित
दात्रथोनां चतुर्ण गमयद्रिगणं पञ्चतां षङ्णाद्यम् ।
भ, ५५५
प्ताचिःशोधिताष्टापदनवकिरणश्रेणिरज्यदराष्रं .
पयस्याद्रः शताङ्गावयवपरिवृदल्योतिरीती; सहस्रम् ॥ १० ॥
२२नर तक् ।
देवेरासेव्यमानो दनुनभटभुजादण्डदरपोष्मतते-
रारारोधोतिश््वी इण्दुडपर्टीटक्ष्यङिण्दीरपिण्डः !
रिङ्गज्ज्वाटातरङ्गनुटितरिपुतर्नातपातोग्रमार्ग-
श्वक्रो वः शोचिरोघः शमयतु दुरितापहवं दाववद्िम् ॥ १७ ॥
दनुजभटमभुजादण्डदर्पोष्मततेः दनुजमटा राक्षसवीरास्तेषां मजा एव दण्डासौषां
दर्पो गवस्तस्मात्संजातमूष्म तेन तप्तास्तेदवेरासेव्यमानः । उष्णता जलप्वाहं प्रवि-
कै, नभ (म
शन्ति । आश्ारेधोतिलङ्गी आशा दिशस्ता एव रोधांसि तटान्यतिखङ्कयितं सीर.
90111109111 €8001९8
९
तराणां पटी समूहः सेव रक्ष्यं व्याजो यस्य स॒ एव डिण्डीरपिण्डः उडुपटलीव्याज-
डिण्डौरपिण्डः फेनकवलो यस्य सः । रिङ्गञ्ज्वाठातरङ्गतरुटितरिपतश्ातपातोगमागैः ।
ज्वाला एव तख्गाः ख्न्तश्वलन्तशच ते ज्वारातरद्गाश तैश्चुटितास्ते च रिपतप्वः श्च-
चषक्षास्तेषां त्तः समूहस्तस्य पातः पतनं तेनोग्रो भयंकरे मार्गो यस्य सः । चाक्रः
सुदशनसंबन्धी शोचिरोधस्तेजःप्रवाहः। भोधो बृ्देऽम्भपां रये" इयमरः । वो यु-
प्माकं दुरितापहवें दुरितं पापमपहव आवरणमाच्छादनं यस्मिन्स तं दाववहिं दाषा-
नङ शमयतु निवापयतु । दरितशन्दामिदितं दावद हनं विनाश्यलिदयथेः ॥
भराम्यन्ती संशितानां अमदामनकरी छत्नसूरयप्रकादया
सूः टि ~
यांरोकानुरूपा रिपृद्दयतमस्कारिणी निस्तमस्का ।
धारासंपातिनी च प्रकठितदहना दी्षिरखरेदितुव-
शित्रा भद्राय विद्रावितविमतजना जायतामायताय ॥ १८ ॥
भ्राम्यन्ती स्वयं घ्रमणानि कुवती संधितानामाधितानां स्रमक्ञमनकरी । भ्रान्ति-
नारिनीयथेः । स्वयं भ्रमन्यप्या्नितभ्रान्ति निवारयतीति चिच्म् । छत्रसूयपकाशा
आच्छादितः सू्स्य प्रकाशः प्रमा यया सा। पुर्रारोकरानुहूपा सूरिजनप्रकाश्नद्चै-
नयोरनुकूपा । आलोको दशेनोदहयोतौ" इलयमरः । रिपुहृदयतमस्कारिणी शच्चहदयवि-
मोहिनी । निस्तमस्का स्वयं ज्योतीरूपा । धारासंपातिनी प्रकरितदहना आसारवदययपि
प्रकटितपावकां । विद्रावितविमतञजना पलायिताः शघजना यया सा। प्रधावितक्-
घुपरम्परेदर्थः । अच्रेरितुश्वकरराजस्य चित्रा अद्भुता दीप्तिः प्रभाव; आयताय दौघाय
भद्राय मङ्गलाय जायतां प्रादुभवतु ॥
निन्ये वन्येव काशी दवरिसिनव्छिज्योतिषा येन दाहं
कृत्या वृत्या विरिल्ये शमसुरमया यत्न चित्नप्रभावे ।
र्रोऽप्यदरदहिभ्ा सह गहनगुहां यद्धयादभ्ययासी-
दिदयाद्विश्वाधितो वः स शुममनिश्तं शोरिहेतिग्रतापः ॥ १९ ॥
स्यास्तीयतिटङ्गी । टुखदुडुपटठीरक्ष्यडिण्डीरपिण्डः लुठन्ती परिवर्तमाना उड्नां नक्ष
९०9 काव्यमाछ ।
इवशिखिजटिखन्योतिषा दवदहनवज्जटिानि जटावन्ति । दीधतरयणीयथः ।
ज्योतींषि यस्य स तेन येन प्रतापेन काशौ वाराणसी वन्येव वनसम्ह इव दाहं भस्मतां
स्नन्ये नीता । चिवप्रमावे आश्वय॑महच्वे वस्मिन्परतपि छया काचन देवता । छकृला
क्रियदेवतयोः* इयमरः । शठमयुटमया शरभ्ढभ्धु शक्यया वृत्या वर्तनेन विरिये ।
छया सुदशनज्वाल्या चरमन्यायेन विना बमूत्ेयैः । शद्रः सकठलोकसंहार्कः
रिवोऽप्यद्विटुहिना मवान्या साधं यद्धयास्सुद्ैनप्रतापभयाद्रहनगुहां दुरमिभवगहूरम-
म्ययासीद विशत् । विश्वावतो जगतपूजितः शौरिदैतिप्रतापः श्ीरङ्गनायककरकिसठ-
-याठेकःएणावरणविघ्रमों वः शुभं कल्याणमनिशरतं प्रस्फुटं यथा स्यात्तथा दिर्यादृयात् ।
अथवा शुभविरेषणमनिश्रतपदम् ॥
उद्यनिम्बादुदारात्रयनहिमजटं मार्जयचिर्जरीणा-
मज्ञानध्वान्तमूढौकरजनिरजनीमञ्जनव्यज्ञिताध्वा ¦
न्यकुवोणो ग्रहाणां स्फुरणमपहर ्ञचिषः पावकीया-
शकेशाकप्रकारो दिशतु दश दिशो व्यश्ुवानं यश्चो वः॥ २०॥
उदारादयन्तविश्ालरद्विम्बादुयन्प्रादुमवन् निजरीणां देवाङ्गनानां नयनहिमजरं मा-
जेयन्निष्कातयन् ¦ तुहिन गिरिपरिसरविचरदमरयुवतिनिकरनयनकुवखयानिरतामपहर-
तिति । अज्ञानध्वान्तमूच्छकरजनिरजनीभज्ञनव्यज्जिताध्वा । अज्ञानं च ध्वान्तं चाज्ञा-
नध्वान्ते ताभ्यां जायमानां पृछा करोतीति मृछकिरस्तच्च तजनितमश्च तरेव रजनी च
तस्या भजनं नाशनं तेन व्यञ्जितः प्रकटितोऽध्वा येन सः । अज्ञानजनिभज्जनेन सूर्याद-
तिशयो विहितः । अ्रहमणां स्फुरणमूत्तेजनं न्य्कुवण आच्छादयन् । पावक्ीया आक्नेया
अविषः प्रभा अपहरम्मुष्णन् । ईदरशचकरेशाकप्रकाशो वौ दशदिशो व्यश्रुवानं दशदि-
करावरणं यशः प्रदिश्ठ् ॥
वस्य खरगधाभ्नामपि दनुजुषां विग्रहं निग्रहीतुं
दातुं स्ोबानां धियमतिशयिनीं पत्रभङ्ाुवृत््या ।
योक्तं देदीप्यते या युगपदपि पुरो भूतिमय्या प्रकृत्या
सा वो नु्यादविदां युतिरमतरसखन्दिनी सान्दनाङ्गी ॥ २१ ॥
स्वगेधान्नां देवानां वमस्य वृन्दस्य दनुजनुषां दानवानां वर्गस्यापि विग्रहं पिरोधं
दरीरं च निग्रहं निराकठ शमयिदुमियथेः । नाश्रयितुं प्राणैवियोजयितमि्ः ।!
दानववगैस्य वलानां सैन्यानां पत्रमङ्गानुक्या वाहनभङ्ानुस्फ्यौ अतिशयिनी प्रं
श्रिय संपदं दाठुं खण्डयितुं विनाशयिठुमियथेः । दाधातोस्तुमुन् । सथस्तदानीमेव ।
स्वगेधाभ्नां वगेस्याबलां स्रीणां पत्रभङ्गानुश्या मकरिकापत्रावीविरचनानुस्फूर्यौ
भतिशयिनीं शरियं शो दां वितरितुम् । दानववग॑स्य पुरो नगराणि भूतिमथ्या
90111109111 €8001९8
युदशेनशतकम् ।
भस्मप्रचुरया प्रया शरीरेण स्वभावेन वा योक्तुं योजयितुम् । देववगस्य परः पत्तनानि
भृतिमयस्या रेश्वयप्रचुरया प्रकृया स्वमावेन योक्त च या स्यान्दनाङ्गी बुतिशवाक्री
गुतिदैदीप्यते प्रकाशत इयथः । अग्रुतरसस्यन्दिनी मोक्षानन्द इहाना, षा बोऽविया-
मन्ञानं नुदात्निष्कासयत् ॥
दाहं दाहं सपनान्समरभुवि टपद्धसना वर्त्मना या-
न्कव्याद्प्रेतभूताद्यमिषितपुषा प्रीतकापालिकिन ।
कङ्कटः काठधोतं गिरिमिव कुरुते या खकीतेर्विहर्
धृष्णिः सांदष्टिकं वः सकट्मुषनयत्वायुधाग्ेप्रस्य ॥ २२ ॥
समरमूवरि संगररद्गे सपलाञशनन्दाहं दाहं दग्ध्वा दग्ध्वा रम॒द्धस्मना ठसद्विसर
द्रस्म मसितं यत्र तत् तेन । कऋव्यादप्रतमूत।यभिरषितपुषा प्रेतादिवाच्छितपोपक्रेण ॥
श्रीतास्वु्टाः कापाछिका यतर तेन वत्मना मार्गेण यान् गच्छन् यो धृष्णिः स्वकीरतेवि-
हतै यराःसंचारयाय कड्करेरस्थिविरेषैः काठधोतं स्वणकत गिरिमिव करते । काठ.
कूटं गिरि" इति वा पाठः । आयुधाप्र्रस्य चक्रस्य स॒ धृष्णिज्वाछा वः स्कडं सांह-
शकं प्ःकारिकं फलठमुपनयद प्रापयतु ॥
दग्धानां दानवानां सभितनिचयेरस्थिमिः पर्वदुभां
पृथ्वी कृत्वापि भूयो नवशूषिरक्नरीकोतुकं कोणपेभ्यः ।
ुर्वाणं बाष्पपूरः कुचतयघुखणक्षाटनेसद्वधूनां
पापं पापच्यमानं रमयतु भवतामश्चराजस्य तेजः ॥ २६ ॥
दग्धानां दाहं प्रापितानां दानवानां सभसितनिचये्मस्मसम्हसहिरौरस्थिभिः करण-
भतैरतिषिष्ठतां वसुधां सवेयभ्रां इता मयः पनरपि तद्रधूनां दानवीनां कचतरघद-
णक्षालनेः कुचतरेष्वनुकिप्तकरु्धमरसस्य क्षालनं येषां तैः । प्रक्षाचितक्र चविन्यस्तकरङ्ुम-
दवैरियथैः । बाष्पप्ररशरप्रवाहैः । क्षाठनात्ः इति वा पाठः । कृचतद्घुखणक्षारनं
बाप्पपूराणां नवरुषिरश्चरोसाम्यहेतुः ¦ केोणपेभ्यः पिशाचेभ्यो नवरुषधिरश्रीको तुकं
नृतनरकतप्रवाहकुत्हठं कुवाणं विदधत् अघ्चराजस्य चक्रस्य तेजः पप्च्यमानं परिः
परिपक्वं पापं समयद
मा गान्मोषं छडाटानर इति मदनद्वेषिणा ध्यायतेव
सषा प्रोनिद्रवापराम्बुनदलपटरृ्रोषसुत्पर्यतेव ।
वज्रािमी स नाहं बजदिति चकितेनेव शक्रेण बद्धः
स्तोतरेरखेश्वरस्य यतु दुरितशतं चयोतमाना दुतिर्बः । २४ ॥
(इति उवालावणेनम्)
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
१२ काव्यम
रुलाटानलो मस्तकषनेचवहिमोषमपहूतिं मा मादिति ध्यायतेव मदनद्रैषिणा र-
देण, प्रोनिद्रवासाम्बुजदठपटरष्टोषं वापायाम्बुजं वासाम्बुजं विकितवासपश्मदलठस-
मृहदाहमुत्पर्यता विचारयतेव खषा विधात्रा, वजात्निः कुलिरानलो नारं मा स्म त्र
१ न
जदिति चकितेनेव रशक्रेणेन्द्रेण बदैनिबन्धनस्पेण प्रथितैः स्तोतरै्योतमाना प्रकाङ्माना
अखरेश्वरस्य चक्रपुंसो युतिवोँ दरितानि ठु खेण्डयतु ॥ इति चक्रज्वारवणेनभ् ॥
राखाखं शात्रगणां शरमकुटमिव ज्वाटया टेटिहाना
घोषैः खैः क्षोभयन्ती विघटितमगव्योगनिद्रान्समुद्रान् ।
यूढोरःप्रोचारप्रुवितपदुरटत्कीकसकषुण्णदेत्या
नेमिः सोदरोनी वः भियमतिशायिनीं दाशतादा शताम् ॥२९॥
राघ्नवार्णां रिपणां रचां श्राण्यमन््रकाणि अघ्लाणि समन््कराणि राच्चाक्चं शठ-
मकुलमिव शठभसमूहमिव ज्वालया परितः परिस्या पणमानया प्रभापरम्परया ठै-
लिहाना आस्वादयन्ती । ठणीकुरवतीलथैः । स्वैघेषिः स्वीयेरारवेषिघटितभगवयौगनि-
दरान् विधटिता विश्िता मगवतो विष्णोयोगनिद्रा स्वात्मानुभूरतियस्तान्समुद्रान् क्षोभय-
न्ती आबिख्यन्ती । भगवदपचारासहिष्णतेन प्रक्षोभितप्रलयसमयजरधरधोषेण विमो.
हयन्तीयर्थैः । व्गरूढेति । व्यषेषु विशालेषु उरःसु मुजान्तरेषु प्रौढः क्रूरतरश्वारः परि-
अमणं * "° **"पेषणचतुरसंचारस्तेन सटितान्यत एव पटु स्फुटं यथा मवति तथा
रटन्ति ध्वनन्ति कीकसान्यस्थीनि येषां ते व्यृढोरःप्रोढचारतररितपटुरटत्कीकषाः
अत एव श्ुण्णाः क्षोदं प्रापिता दैया यया सा । अथवा मज्ञनसंजातचिटविटायमानश्च-
च्दवत्कीकसाः श्ुण्णा दैया यया सा सौदक्च॑नी सुदरनचक्रसंबन्धिनी नेमिः प्रधिवोऽति-
शयिनीमतिशयवतीं भियं आ शताब्दं यावद्रह्यस्वरूपं दारताहयात् । शताष्दश्ष्दो
ब्रह्मवाचकतया वातिककरेणोक्तः--सवं ज्ञानमयानन्दमनन्तं परमाद्भुतम् । शतान्द्-
सेकं इति । अथवा आ शताष्दं शतवषेपयेन्तम् । यव्रज्जीवमिद्यथः । ददाश
दाने" इति धातोदीशतादिति ॥
धारा चक्र तारागणकपिदघरणिद्योतितदपरचारा
(क (= क
पारावाराम्ुपूरकथनपिदुनितोत्ता्पाताख्यात्रा ।
गोत्रादिस्फोरसद्धप्रकटितवसुधामण्डीचण्डयाना
पन्थानं वः प्रदिद्यात्ररामनकुशषटा पाप्मनामात्मनीनम् ॥ २६ ॥
ताएगणकपिशघृणिदयोतितयुप्रचारा तारागणानां केपिकषाः पिङ्गख्वणौ घणयः किर-
णाप्तैर्योतितः स्फुदीकृतो दिवि प्रचारः संचारो यस्याः सा। यद्रा (^तारागणकणविततियो-
तित इति पठे) ताराभणा एव कणा ठेशास्तेषां विततयः समूहास्तामिर्योतितौ युप्रचाये
यस्याः षा । विठीनेप्रकारतया तारागणाः कणा इव स्छायमाना मै प्रदीप्यन्ते ! तस्मा-
सुदशेनरतकम् ।
नेमे्दिवि निरगेटप्रचारः प्रकारितः। पाएवाणम्वुपुरक्यनपिद्यनितोत्तारपाताठयात्रा
पारवाटः समुदस्तस्याम्बुपूरो जठषद्धिस्तस्याः कथनेन संजातस्तोकस्तोकायमानष्व-
नितैन पिश्चुनिता सूचिता उत्ताला निरडूला पाताठमदिदय प्रत्ता यात्रा गमनं यस्याः
सा । गोाद्रिस्पोटशब्दप्रकटितवदुधामण्डठीचण्डयाना गोच्राद्विः कुरचरप्तस्य
स्फोटः स्फुटनसंजातशचब्दस्तेन प्रकटितं वसुधामण्डीचण्डं सर्वजगद्धयंकं यानं ममनं
यस्याः सा । पाप्मनां पापानां प्रशमनक्रु्चला ष्वं्तनपदीयसी चक्रस्य धारा नेमिसतमनी-
नमात्महितं पन्थानं मागे प्रदिद्याद्वितरतु ॥
यात्रा या चातटोका प्रकटितवरुणत्राससुदरे ससद
सत्वापत्वासहोष्मा कृतप्तगरुदगस्मन्ददानाददाना ।
हानि हा निन्दितानां जगति परिषदां दानवीनां नवीनां
चक्रे चक्रेरानेमिः राममुपहरतात्सप्रभावप्रभा वः ॥ २७ ॥
जातटोका चाता रक्षिता खकरा भुवनानि यया सा। प्रकटितैवरणत्रासमदे प्रक
टिता.व्यञ्ञिता वरुणस्य परशिमदिगीश्वरस्य चासो भयमेव मुद्रा भयप्रकाशचकरावस्थापि-
रोषो येन स तस्मिन्तमुदरे यात्रा गमनान्यादनाना स्वीक्रुवेती । संचवाप्तचासहेष्मा
जन्तजन्तसह्यप्रतापा । कृतसगरूदगस्पन्ददाना सगरुतः सपक्षाश्च तेजाः पतैताश्व
तेषां स्पन्दं चनं तस्य दनं वितरणं कृतं पगरूदगस्पन्ददानं यथासा नेमिर्जगति
लोके निन्दितानां निन्दाविषयलेन सद्पुरुषपरिषत्पदियक्तानां दानवीनां दानपरसंबन्धि-
नीनां परिषदां समूहानां नवीनां नूतनां हानिं विचिनाश्चं चक्रे चकर । हा खरे
चाद्भुते च । अरिवगस्य वधेऽपि विचित्रतादरनेन खेदो जायते । विचि्दरौनमेवा-
शर्यनिमित्तम् । स॒प्रभावा प्रभावयुक्ता प्रभा यस्याः सा चक्रेशनेमिशक्रप्रधिषैः सम-
मात्मगुणसंपत्तिमुपहर्तात्संपादयतु । समप्रयदियथेः ॥
यत्रामित्रान्दिधक्षो प्रविदति बलिनो धाम निःसीमधामि
ग्रस्ापस्तापरीरणैः प्रगुणितसिकतो मौक्तिकैः शोक्तिकेयैः ।
रारिवीरामपारां प्रकट्यति पूर्नैरिदाराश्ुपरै-
¢ ^~ ¢ (~ ¢ (भर
बृद्धि नियोति नियोपयतु सर दुरितान्यच्लराजप्रधिवः ॥ २८ ॥
निःसीमधान्नि निरवधिकतेजसि यस्मिन्प्रथौ अमिान्मिपुभूतान्पातास्वासिनो
दैयादीम्दिधक्षौ दण्धुमिच्छौ बकिनो धाम रसातलं प्रविशति सति मस्तापः प्रपीताम्बु-
परः । समासान्तप्रययः । शौक्तिकेयैः दुक्तिकासंजातेः मौक्तिकैमुक्ताफठैः प्रगुणितसि-
कतः प्रगुणीकृतसिकतः वारांरारिः समुदः प्रधौ तत्नयान्दागवान्निदगध्वा पननि्यीति
गच्छति सति वैरिरासधुप्रभदेमरणजनितशवुलीनेत्रजकैः पनर्दपाणं निःसीमां इद्धि
प्रकटयति प्रकाशयति सोऽक्लगजप्रधिवे दुरितानि निर्यापयदु । निष्काप्ठयत्वियर्थः 1
90111109111 €8001९8
१४ कव्यरमाडा |
कक्षातोल्येन कहूतनयफणमणीन्कल्यदीपस्य युज्ञ-
(^ ते
न्पाताखन्तः प्रतापी निसिरमपि तमः खेन धान्ना निगीय ।
२ ¢ (५ क # क
देतेयप्रेयसीनां वमति हृदि हतप्रेयसां भूयसां य-
श्क्राग्रीयाग्रदेशो दहतु विसितं भूयसामंह्रां वः ॥ २९ ॥
यशक्रप्रधिः पातालान्तःप्रतापौ पात्ताठमध्यदेरप्रतपनशीलः स्वेन धात्रा स्वकीयेन
तेजसा निखिलमपि तमो निगय गिता । निर्भूयितेथैः । अपिशब्दासूव पाता-
-लस्थरत्नोषधिकान्तिमिस्तच्र तत्र स्थितं तमो निरस्त न तु निखिरमिययथः । कद्रूत-
नयफणमणीन् फणिफणास्थितमणीन् कल्यदीपस्य (प्रामातिक्रदीपत्य) क्यातोल्येन
दीपरिखासाद्रयेन गुञ्ञन् योजयन् प्रापयन् हतप्रेयसां हतप्रियाणां देतेययसीनाममुर-
सुन्दरीणां हदि मान्ते वमति प्रथमं निगीर्णं तमः पुनरुद्धिरति असौ चक्राग्रीयाय्-
देशशक्रश्ेष्ठाम्रदेशः प्रधिर्वो मूयसामंहसां पापानां विलसितं निःसंकुचितं संचारं बहु
यथा भवति तथा दहतु भस्मीकरोतु । निमृखयतवि्यथेः ॥
कृष्णाम्मोदस्य मूषा कृतनयननयव्याहतिमीगवस
प्राप्तामावेदयन्ती प्रतिभरघुदशामुद्धयां बाष्पवृष्टिम् ।
निष्टप्ताष्टापदश्रीः समममरचमूगजितेरुजिहाना
कीतिं वः केतकीभिः प्रथयत सटशी चञ्चला चक्रधारा ॥ ० ॥
छृष्णाम्मोदः श्रीरुङ्गनाथजठधरस्तस्य भूषा मूषणम् भगवत्य शुक्रस्य परदुरामस्य
च॒ कृता नयरननयव्याहतियैया सा प्रतिभयव्युदशां रचुसुन्दरीणां बाष्यवृष्िमश्रष्टि
प्रक्षामासन्नामावेदयन्ती निष्टप्ा्टापदश्रीस्तप्तकाञ्चनस्य श्रीः शोभेव शोभा यस्याः सा
अमरचमृगजितैदेव्ेनाङृतपिंहनादैः समं सारथमुजिहाना स्फुरन्ती चक्रधारा सुररैन-
नेमिरतिचपला केतकीभिः केतकीकुसुमैः सद्शीं वः कीति प्रथयतु प्रकटयतु ।
चश्चला विद्युदपि नीठनीरदमूषा निखिठेजननयनमुकुरुक्रारिखाद्धागंवनयननयमपि मु-
कुलयति स्फुरणेन महतीं बृष्टि सूचयति तप्तकाज्चनकमनीया च स्तनितैः संस्फुरति च ॥
वप्राणां मेदिनीं यः परिणतिमखिर्छाघनीयां दधानः
0 0
सुण्णां नक्षत्रमाखां दिशि दिरि विकिरन्विद्यता तुद्यकक्चः।
निर्याणेनोत्करेन प्रकटयति नवं दानवारिप्रकर्
(न्वा क
चक्राधीरास मद्र वशयतु मवतां स प्रधिश्ित्तवृत्तिम् ॥ ११ ॥
वप्राणां प्राकाराणाम् । वक्प्रघटितश्रीराणां प्रयागम्य स्थितानां रन्रूणामियथेः !
भेदिनीं भेदपित्रीमखिरैश्घनीयां परिणति परमपुरुषरूपतां विहाय आच्छाय चक्राक्रार-
शूपताप्रा्तिपरिणति दधानः । यद्रा अखिखुश्मष्यामुद्धतानामशतीनां भेदिनी परितो न.
90111108111 €8001९8
90111109111 €8001९8
सुदशेनशतकरम् ।
श्रता दधानधेक्र्रधिः परितो नम्र एव स्थितः । ठोके महानेव नस्रशेत् ध्यतये म-
वति अनस्रात्न्रयति च । क्षुण्णां चूणितां नक्षचमाछां नक्षत्नपङ्कि दिशि दिशि विकि-
रन् तन्न तत्र विक्षिपन् वियुता तडिता तुल्यकक्षास्तव्यद्रारस्तडिन्त॒व्यन्यायः । त डि-
त्स्य इयथः । अथवा तडिता तव्या कक्ष्या नेमेश्वल्प्रह्णे यस्यसयः प्रधिरुत्करेन
निरतिरयवेगेन नियौणेन गपनेन नवं दानवाणिप्रिकषं श्रीरङ्शस्याघटमानघटकतं अ-
थवा देवप्रकरषं प्रकट्यति व्यक्तीकरोति चक्राधीशस्य स भद्रः कल्याणः प्रधिर्मवतां
चित्तद्त्ति चेतसो निरहृशव्यापारं वरयतु । भदो गज कूटतटविपाटनपटीयसीमखि-
सशरध्यां परिणतिं तियैग्डन्तप्रहृति दधानः ओद्धयेन चूणितां सप्तविरतिमौक्तिकविर-
चितहारविरेषरूपां नक्ष्रमाखां सवत्र विकिरन् तडित्समानबन्धनरज्जुरुत्कटेन स्थूड.
तरेण नियणिनापराङ्गदेचेन नूतनं दानवारिप्रकषै मदजलातिशयं प्रकय्यति चित्तद्त्ति
वश्षाधीनां करोति चक्रदस्य महाराजस्य सकाशे तिष्ठति \
~ नाकोकःराचचुजचुचुटनविधवितस्कन्धनीरन्धनिर्य-
न्व्यक्रव्यासहव्यम्रसनरसरस्रज्ज्वारजिहाटवहिम् ।
यं दृष्ट सांयुगीनं पुनरपि विदधल्यारिषो वीयवृद्धये
गीवाणा निवैणाना वितरतु स जयं विष्णुहेतिप्रधिरः ॥ ३२ ॥
€ ¢ क,
पृवांमेकं पदम् । नाकः स्वग ओकः स्थानं येषां देवानां तेषां र्वोऽसुरस्तेषां
जन्रृण्यङ्गविरेषास्तेषां त्ुटनं छेद इयथेः। तेन विघटिता वियोजिता विकूपिताश ते स्क-
न्धाश्च तेभ्यो नीरन्ध्रनियेत् निरगंरतरिनिर्गच्छत् । नव्यं कन्यास मांसशोणित तदेव
हव्यं हवनयोग्यं द्रव्यं तस्य ग्रसनं भक्षणं तस्मिन् रसी रागः । प्रीतिरियथः । तेन ठ-
सन्तोऽहमहमिकया ब्रयन्तस्ते च ते ज्वालाश्च त एव जिह्व अस्य सन्तीति तथा ङ.
पज्ज्वालजिहारो वहियेस्य स तं सांयुगीनं संयुगे साधुं यं प्रधि खष्टरा निव्रैणानाः प्रह
गीर्वाणाः पनरपि वीर्ये स्वतः प्रशृदधस्य चक्रप्रधेः स्वभकयतिशयेन पौनःपुन्येन वी-
यैसप्रद्धये आशिषः सदः फङानारीवां दान्विदधति कुवन्ति स तादशो पिष्णुहैतिप्रधि-
भवतं विजयं वितर \
(भ + त)
धन्वाघ्वन्यस्य धारापटिरमिव धनं दुगेतस्येव दृष्टि-
२0 ् ५ = ।
जीत्यन्धस्येव पद्धोः पदविहतिरिव प्रीणनी मरेमभाजाम् ।
पत्यर्मायाः क्रियायां प्रकटपरिणतिविश्वरक्षाक्चमायां
मिनीं
मायामायामिनीं व्ुट्यतु महती नेमिरखेश्वरस्य ॥ ६६३ ॥
धन्वनि मरुभूमावध्वन्यस्य अध्वगस्य धाराप्तलिलं प्रवाहजल पिव अथवा वषैल्जठ-
धरति निगैटत्सलिलपटरमिव, गतस्य दरिद्रस्य धनं निधिनातमिव, जायन्धस्य द.
धिरविश्चददशैनमिव, पङ्गोः पदविहतिः पदन्याप्त इव, प्रेमभाजां भक्तानां प्रीणनी प्रीति.
90111109111 €8001९8
९६ काव्यमाडा |
जननी । आनन्द्करीदयथेः । विश्वरक्क्षमायां सकरजनरक्षणपरीषस्यां मायया क्रियायां
परकृतिं विशदीकृय संजातक्रियायां बहुस्यां प्रजायेय इति संजातो भगवतः संकल्पवि-
रोषः मायाः पद्यः श्रीरङ्गशस्य प्रकट्परिणतिव्यैक्तपरिणामः । ईराकारेण परिणमती-
यथः । इईश्धरपरिणामदश्चा सती महती महत्तया अघ्ाधिपस्य चक्रे्रस्य नेमिवं आया-
मिनीं रीधोमविच्छिन्नामवियां च्ुटयतु विच्छेदयतु ॥
त्राणं या विष्टपानां वितरति च यया कस्पते कामपूरति-
न स्थातुं यत्पुरसतात्मभवति कल्याप्योषधीनामधीडः ।
(नि {~
उन्मेषो याति यस्या न प्रमयनियति सा भियं वः प्रदेया-
न्यक्ुत्य योतमाना वरिपुरहरदशं नेमिरलेश्वरस्य ॥ ४ ॥
या चक्रनेमिजंगतां चाणं ददाति । अनुक्तसमुच्चया्थश्चकारो जननसंहारावाकषेति।
तथा सति नेमिरुत्प्यारि ददातीयथैः। यया कामपूतिश्च कल्प्यते समथ्येते । चकारा
गोदि । विपुरहरद्या तं कामसंहार एव समर्थितो न ठु कामप्ूरणादि । यद्पुरस्तान्रमेः
पुरोभागे चन्द्रः कलयाप्यल्पकाठेनापि यद्वा षोडरशशेनापि स्थातुं न प्रभवति । सद्रलो-
चनसमीपे चन्द्रः कर्या स्थातुं प्रभवति । यस्यानेमे उन्मेषो विजुम्भणं समयनि-
यति अस्मिन्नेव काठे विजृम्भते नान्यस्मिनिति कालनियतं न याति । नेमिविजुम्भ-
गस्याकाटकाल्यतवात् । हरनयनं ठु संहारकार एव विजुम्भते नान्यस्मिन्. । तेस्मात्रि-
५ 4 च
पुरहरद्शं न्यक्षृय योतमाना चक्रनेमिवेः श्रियं प्रदयात् ॥
नक्षतरक्षोदभूतिप्रकरविकिरणश्चेतिताशावकाशा
जीर्णैः पर्णीरिव चां जठ्षरपट्डेश्रूणितेरूणुवाना ।
आजावाजानवाजानतरिपुजनतारण्यमावतेमाना
नेमिवात्येव चाकरी प्रणुदतु मवतां संहतं पपतूटम् ॥ ६९ ॥
क्षत्रक्षोदमूतिप्रकरविकरिरणशेतिताश्चवकारा स्वीयधाराधोरविषहनध्ुण्णानां नक्ष-
नराणां क्षोद शरणं स॒ एव भूतिस्तस्याः प्रकरः समूहस्तस्य विकरण विक्षेपस्तेन शेतिता
धवलीकृता आद्ावकाश्चा दिगन्तराखानि यया सा । जीर्णैः पर्णैरिव गरद्धिः पण्डः
एराणैः प्त्रैरिव चर्ितेर्वेगात् शकरितैजेरधरपरलठेयोमाकारमूणुवाना । आच्छाद-
यन्तीयथैः । वाया च विक्रियासंग्भोक्षत्तैनिरमैरगरद्केयकारमाव्रृणुते । आजौ
गणाद्गणे आजानवाजेन आजन्मसिद्धेन वाजेन वेगेन आनता प्रहीकृता रिपुजनता
शत्तसमूहः सैवारण्यं विपिनं तदुदिरय आवरतैमाना । “अरण्यमावतैयन्ती' इति पठे
अरण्यं प्रमयन्ती । चाक्री नेमिवांयेव चक्राकारचङ्क्रमणस्षमीरणसम्ह इव । पातम.
ण्डली वेति यावत् । भवता संहतं संघीमूतं पापतरं प्रणुदतु ॥
कषिघ्वा नेपथ्यरादीमिव जर्दघटां जिष्णुकोदण्डचि्रं
तारापृज्ं प्रसूनाज्ञहिमिव विपे व्योमरङ्गे विकीर्य ।
सुदशेनशतकम् ।
(भा
निरवेदग्छानिचिन्ताप्रभृतिपरवद्ानन्तरा रानवेन्द्रा-
नरत्य्नानाटयाव्यं नट इव तनुतां शर्म चक्रप्रधिवः ॥ ३६ ॥
जिष्णुकोदण्डचित्रामिन्द्रधनुवैन्नानावर्णा जलद्घटं कादम्बिनीं नेपध्यशाटीमिवे माच्च-
मण्डपविस्तारितविचित्रजवनिकामिव क्षिप्वा निरख । आकादण्डरस्थठं प्ररीक्षेपेण प्र
विग्ये्यथेः । विपुर विशाले व्योमके आकाशर्स्थले तागापुञ्ञं नक्षत्रसमूहं प्रसूनाज्ञ-
लिमिव पातप्रवेशसमयत्तमपणीयपुष्पाञ्जलिमिव विकीयं विक्षिप्य निवैदग्टानिरदापभ्ति-
परवरानन्तया शन्वेन््रान् निर्वेदो विषादः । ग्ठानिम्खनिः। वैवण्यैमिदथैः । चिन्ता वि
चारः ! एतदादिभिभीवरैः परवशान्विवशचान् दानवेन्द्रान् अन्तरा मध्ये । अन्तरयोगे दा-
नवेन्द्रानिति द्वितीया । तच दान्वेन््राणां मध्य इयथः । नानाठयाव्यं रिरःक्न्तनमध्य-
टुण्ठनबाहुखण्डनवक्षःकुदनचरणनिगसनप्रएुखानेकसंहारैः प्रसिद्धं यथा भवति तथा नट इव
नयन् बहुधा पिठसन् चक्रप्रधिः शमं तनुतां बहुल्यतु । नरोऽपि पदीक्षेपेण रङ्गं प्रविदय
पुष्पाञ्जलि विकीये निर्वेदग्छानिचिन्ताप्रशतिभावानासाय श्रारादिरसविठसत्तामाजि-
करमध्ये नानारयाव्यं गरति ॥
दो्गतयप्रोढतापप्रतिभटविभवा वित्तधाराः सृजन्ती
गज॑न्ती चीत्कियाभिर्ज्वल्दनररिखोदामसोदामनीका ।
भरि ४
अव्यात्करव्याद्रधूटीनयनजटभरेरदि्च नव्याननाव्या-
नपुष्पन्ती सिन्धुपूरान्यथचरणपतेरनेमिकादग्बिनी वः ॥ ३७ ॥
दौर्गलपौढतापप्रतिमयविभवा दैर्गयेन दारिदेण संजातः प्रौध्तापो निस्तिश्चयहःखं
तख प्रतिभये विनाश्चको विभवः समूद्धियासां ताः वित्तधारा धनधान्यादिवृष्टीमबन्ती
छजन्ती चीक्कियामिष्वनिविरेषेगजन्ती स्तनितानि कुवैतीदयथः । ज्वरदनटशिखोद्ाम-
सोदामनीका । ज्वलन्दयः स्फुरन्यश्च ता अनठशिखा अभिज्वाठाश्च ता एवोदामसौदा-
मन्यो विजम्भमाणविययुषता यखाः सा । क्रव्याद्धूटीनयनजलमरैः खभरटप्राणापहारदुःखि-
तराक्षसमदिषीवाष्पसमद्धिभिनव्यान्नवीनान् अनाव्यान् नौमिस्तरिुमयोग्यान्सिन्धुपूरान्नदी-
प्रवाहान् दिश्च सर्वाशासु पुष्यन्ती प्रवधयन्ती रथचरणपतेः सुदरनखय नेमिकादम्बिनी
प्रधिप्योदपविर्वो युष्मानव्यात् ।!
संदोह दानवानामजसमजमिवारभ्य जाज्वल्यमाने
वहाबहाय जुदत्रिदशपरिषदे खस्वमागप्रदायी ।
०, दिगीतेये ५ + #
सतोत्मरहयादिगीतेयुखरपरिसरं -छष्यशखप्रयोगं
प्राप्तः सङ्ामसतरं प्रधिरसुररिपोः प्राधितं प्रसुतां वः ॥ ३८ ॥
(इति नेमिवर्णनम्)
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
कव्यमराद्धा |
अद्मादिगीतेतरे्योदरादप्रश्तिभिः स्तेतैर्मच्रविरेषतरे्यरुद्रादिदेववगेप्रणीतेनौनास्तेनेमेख-
परिसरं शष्दितपयन्तमूमि शष्यदच्चप्रयोगं राघ्नाणां प्रयोगः साधनं धयित योग्यः
राघप्रयोगो यख तत् सङ्कामसत्न युद्धयागं प्राप्तः अजसमजमिव च्छगसमृहमिव दानवानां
संदोहमाभ्य विश जाज्वल्यमाने नैरन्तर्येण प्रकारमाने वहावहाय शीघ्रं जुत् हवनं
विदधत् त्रिदरापरिषदे देवसमूहाय स्वस्रभागप्रदायी स्वस््रंरदाता । स्वव्यापारेण दैयडनदं
निह तच्छरीराणि सखानरुज्वाट्यादहनदग्धानि दैयदरीराणि प्रीतिहेतोदंवपरिषदे अयं
भवच्छतुरयं मवच्छश्चरिति प्रदरीयतीयर्थः । असुररिपोशक्रख प्रथिनैमिवैः प्राधितं प्रघ्ु-
ताम । लु प्रस्रवणे" । प्रददातियथैः ॥ इति नेमिवर्णनम् ॥
उत्पाताटतकल्पान्यसुरपरिषदामाहवप्राथिनीना-
मध्वानध्वावबोधक्षपणचणतमःक्षपदीपोपमानि
त्रेरोक्यागारभारोद्रहनपहमणिस्तम्मसंपत्सखानि
रायन्तामन्तिमायां विपदि सपदि वोऽराणि सोदरनानि ॥ ३९ ॥
आहवप्राथिनीनां गुद्धमहोत्पुकानामसुरपरिषदां दैलबरन्दानां उत्पातासातकल्पानि
दैयनारकालेोद्धतो्पुकदुल्यानि । अध्वेति । अध्वा चानध्वा चाध्वानध्वानौ तयोख-
बोधः । अयं मार्गोभ्यममाम इति मार्गामाभेज्ञानं तख क्षपणचणं निरसनस्मथं तच्च तत्त-
मश्व तथ क्षेपः प्रध्व॑सस्तस्मिन्दीपेशपमानं साद्द्यं येषां तानि । बेलोक्येति । तैटोक्यमे-
वागारं मन्दिरं तस्य भागो गौरवं तस्योद्रहनं तत्सहन्ते इति स॒ष्टाप्ते च मणिप्तम्भास्तेषां
संपत्समृद्धिस्तस्याः सखायः । एवंभूतानि सौदरैनान्यरणि वोऽन्तिमायां विपदि निर्-
तिशयापदि मरणे वा सपदि सयल्नायन्तां रक्षन्तु ॥
उ्वालाजाटप्रवाङस्तबकितरिरसो नाभिमावाखयन्त्यः
सिक्ता रक्तग्बुपूरेः शकलितवपुषां शाजवानीकिनीनाम् !
चक्राकरीडग्रखूढा भुनगदायभुजोपघ्रनिघ्नप्रचाराः
पष्प्यन्त्यः कीतिपृष्पाण्यरकनकटताः प्रीतये वः प्रथन्ताम्॥ ४०॥
चक्रा क्रीडप्ररूढाः यक्रमेवाक्रीड उथान तस्मिन्प्ररूम जाताः नाभिपिण्डिकामावार-
यन्य आवारं कुवैद्य: रकलितवपुषां खण्डितररीराणां ाज्नवानीकिनीनां श्चुतेनानां
गक्ताम्बुपूरे रधिपवाहैः सिक्ता अभ्युक्षिताः । भूजगेति ¦ भजगशयः श्रीरेशस्तख भजो
वामेतरः करः स॒ एवोपघ्र आश्रयदण्डस्तय नि्ठोऽधीनः प्रचारः संचये यातां ताः ।
ज्वाठेति । ज्वालाजाखान्येव प्रवालानि तैः स्तबकितानि शंजातस्तषकानि रिरंस्यग्रदेशा
यासां ताः । कीतिपुष्पाणि पुष्प्यन्यो विकासयन्यः । ुष्प विकसने' इति धातुः रत्न्तः !
भरकनक्षरुता अरण्येव स्वणेलठता वः प्रीतये प्रथन्त प्रवर्षम्ताम् };
दरनद्तकम् |
ज्वाछजाछन्धिमुद्रं क्षितिवङ्यमिवाविभ्रती नेमिचक्रं
नागेन्द्रस्येव नाभेः फणपरिषदिव प्रोढरत्प्रकाशा ।
दत्तां वो दिव्यहतेर्मतिमरविततिः स्यातसाहसरसंस्या
संख्यावत्संषचित्तश्रवणहरगुणसयन्दिसंदमगमांम् ॥ ४१ ॥
अनेनाराभां शेषफणामण्डठसाधम्यं प्रतिपाथते 1 ज्वालजाराव्धिमुदरं जवालजाखन्ये-
वाञ्धयः समुद्राप्त एव मुद्रा सीमचिहं यस्य तत् नेमिचक्रं पृथ्वीवखयमिवाबिभ्रती' दधती ।
रोषफणाश्च समुद्रपरिवतं भूमण्डलं बिभ्रति । नगन्दधरस्येव नाभेः पिण्डिकाः । नाभि
कुण्डलितनगेन्द्र इव स्थिते दथः । फणपरिषिदिव फणसम्ह इव स्थिता } स्यातसाहष्च
संव्या ख्याता प्रसिद्धा साहं सहं सख्या यस्याः सा । फणाश्च सहृष्ठसंद्याः सुदशना
राणि सहश्षसंल्याकानि । कि च प्रौद्लप्रकराशा प्रौटः प्रसिद्धो स्त्नानां प्रकाशो यस्याः
सा । दिब्यहेतेशक्रस्यारविततिवं युष्माकं संख्यावत्संघचेतःश्रवणहरगुणस्यन्दिसंदमेगभ
संल्यावत्समृहः पण्डिततमृहृप्तस्य चित्तं श्रवणं च हरन्ति आनन्दयन्तीति चित्तध्वणह
रस्ते च ते गुणाशा्थगुणाधित्तहरः शब्दगुणाः श्रवणहृशस्तान् स्यन्दते इति स्यन्दी स
चासौ संद्मोऽयेभथनं शब्दग्रथनं च सएव गभ यत्याः सा तां मति दत्तां दिदयत् !
रसिकजनश्रवणमनोहु्गुणसुधास्यन्दसंदोहसुन्दयं मति वितरतिय्थः ॥
्रह्येशोपक्रमाणां बहुविधविमतक्षोदसंमोदितानां
सेवाये देवतानां दनुजकुररिपोः पिण्डिकाधङ्गभाजाम् ।
तत्तद्धामान्तसीमाविभजनविधये मानदण्डायमाना
भूमानं भूयस्तां वो दिशतं दशशती भाखराणामराणाम् ॥ ४२ ॥
बहुतिधव्रिमतक्षोदसंमोदितानां बहुविध रत्रुनिहननेन संमोदिता इषं प्रापिताततासाम् ।
तत ए दन॒जकररिपोः सुररनस्य सेवै पिण्डकायङ्गमाजां नाभिप्रथयङ्गानि भज
न्तीति पिण्डिकरायङ्कमाजस्तासषम् । ब्रह्येशोपक्रमाणां देवतानां तत्तद्धामान्तसीमाविभजन
विधये एतदवरधिकरं चतुपुस्यानमेतदवधिकं परप्रुलस्थानमेतत्सीमाक्रमिन्द्रस्थानमिति त-
तदवस्यानसीमानिगैययेय्ः । मानदण्डापमाना मानदण्डवद्पयिता माखराणामयाणां द.
दशती सदं वो भूमानं महम् । भाधिश्यमिति यावत् । दिग्ठु । निरतिशयमहिमानं
ददालिय्थैः ॥
ज्वालकल्ोटमाटानिनिडपरिपररां नेमिवेडां दधाने
ूर्वेणाक्रान्तमध्ये भुवनमयहविर्भोजिना परुषेण ।
रसूर्जत्माज्यरत्ने रथपदनर्घवेधमनिः स्फुटिद्धे-
भद्रं वो विद्रुमाणां भ्रियमरविततिर्विस्तणाना विधत्ताम् ॥ ४२ ॥
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
५ >| 44५ । ~
ज्वालाकष्टीटमारानिषिढपरिसगं ज्वाला ए तशक्ास्तासां मासाः प्कयस्ताभिर्मिबिडो
नीरन्धः परिसरः संनिहितप्रदेशो यस्याः सा ताम् । नेमिवेलां समुदयद्रेठनवारकपेतुनेमि-
ते वेखा नेमिवेछा तां दधाने । भुवनमयहविर्भोजिना जगन्मयं जलमयं वा ॒हृविभंहू इति
तथाभूतेन प्रूषेण सुदरौनेन भगवता वा आ क्रान्तमष्येऽधिष्टितमध्यमागे । प्रस्फ्जेस््ाज्य
गले प्रकाक्षमानप्रकृष्टमणौ रथपदजरधो सुदनसमुरे अरविततिः एधमानैरत्तरोत्तरं वध-
मानैः स्फुरिद्गैषिह्ुमाणं प्रवारुखण्डानां भियं शोभां विस्ठणाना विस्तारयन्ती सती वो
भ्रं विधत्तां करोत् ॥
नापीरखेरम्नप्रतिभटरुधिरासारधारावसेका-
नेकान्तस्मेरपद्यप्रकरसहचरच्छायया प्राप्य नाभ्या |
मुक्तानीवाङ्कराणि स्फुरदनटरिखादरदितप्राक्प्रवाल-
न्यन्याघातेन भव्यं प्रददतु भवतां दिव्यहैतेरराणि ॥ ४४ ॥
नासीयः सेनाम्रधाविनस्त एव स्वैरमया यथेष्टं पलायिताः प्रतिमया: प्रयधिभयस्तेषां
रुपिखण्वाराभेः संजाता अवसेकास्तान् प्राप्य । एकान्तेति । एकान्तविकरसितपद्याक्र-
रस्य सहचते बन्धु्छाया कान्तियस्याः सा तया नाभ्या मुक्तानि दयक्तानि प्रसूतानी-
र्थः । अदूरणीव । शोणितवष॑धारावसिक्तनाभ्याटवारस्थितबीजसंमृताडराणीवावस्थि
तानि । स्फ्रदिति । प्रकाश्चमानाथिज्वालाभेः प्रकटितानि प्रथमपत्राणि किसलयानि येषां
तानि दिव्यदतेसरणि वोऽव्याघातेन निष्परदयहैन भव्यं प्रददतु दिशन्तु ॥
दागोल्कामण्डरीव द्ुमगणगहने वाडवस्येव वहे-
ज्वीलवृद्धिर्महान्धो प्रवयसि तमसि प्रातरर्कप्रभेव ।
चक्रे या दानवानां हयकरटिवियसंकटे जाधरीति
प्राज्यं सा वः प्रदेयात्पदमरपरिषत्पद्यनामायुधस्य ॥ ४९ ॥
या सुदरीनारपरिषदूमगणगहने इमवन्दैगैहने दुष्पवेशे वने दावोन्कामण्डली दावाभि
ज्वालासमूह इ महाग्धौ वाडव ज्वाखादृद्धिरि प्रवयसि तमपि प्रातसंप्रमेव प्रातः-
्व्धमानसूर्मभेव हयकरटिघटासंकटे तुरगगजघदाभिः संबाधे दानवानां समूहे जाघटीति
चेषते । ^रारटीतिः वा पाठः । पद्मनाभागुधस सा तादरी अरपरिषदरनिकमे वः प्राज्य
मत्कृषटं पदं दृटदृटस्वरूपं निरतिशयमेश्वय देयात् । पष्टतितकोरकितकरुमितपरितवष्च
कामषिकाजाखवेषटितस्टकीमष्टातकीतारतमाटतालप्रमुखनानाविधतसरुखण्डे मुम्भमाणा
दहनकराठज्वालजालमिव, दिव्यरल्नोज्ज्वलसप्ताणेवसलिलमारसंरम्भनिपुणवडवानलयुम-
दृथुतित £ प्रभापट्लमिव परिणततिमिरपय्ठे प्रभातप्रभाकरप्रमेव, रथतुरगकरथिभयसंकी
णदानवसैन्ये चेषटमाना अरविततिभवतां मह्तरपदं देयाषिदर्थः ॥
गदश नदातकम् |
तापादैत्यप्रतापातपप्तमपचितात्रायमाणं चिरोकी
रदे्वाटाकरपिः प्रकटयदभितर्छित्रपट्ञ्चटानि
छत्राकारं राका इव कनकठृताः होरिरो$ण्डल्ं
भूयादुभूषयन्तयो रथचरणमरस्पूतेयः कीर्तये वः ॥ ४६ ॥
दैयप्रतापातपसमुपयितात्मययिजनस्यान्तःसंतापकृत्तेनः स॒एवातप्तेन समुचिता-
त्यवधितात् । संपादितादिति यावत् । तापात् त्रिलोकीं जायमाणम् । अभित रेरै्ज्वी-
रकठापैश्छिन्नपटरचलानि आतपत्रं परीत्य प्रलम्बमानसूक्ष्प्डटाच्लानि प्रकययत् शौरि
दोदण्डलमनं रङ्गेशभुजसंसक्तं छत्राकारं रथचरणं सुदशैनं मृपयन्योऽलेवुरषत्यः । कनक-
कृताः स्वणेरचिताः शलाकाः कणिका ईव प्रतीयमाना अरस्पूतैयोऽरषिजम्भणानि वः
कीतैये भूयासुः ।! ।
नाभीरालनिखातां नहनसञुचितां वेरिशकष्मीवशानां
संयद्वारीहतानां पमनुविदधती कञ्चनाखनपङ्धिम् ¦
राज्या च प्राञ्यदैत्यतरनविजयमहोत्तम्मितानां भुजानां
तुल्या चक्रारमाा तुट्यतु भवतां तच्वच्छन्रुरोकम् ॥ ४७ ॥
संयद्वारीहूतानां संययुद्धमेव वारी गजग्रहणाय कृतस्तरणाच्छादितो गतेस्तया हतानां
वेरिरक्ष्मीवशानां प्रतीपमूपानां रक्ष्यः संपद एव वकचा: करिण्यस्तासां नहनसमुचितां
बन्धनस्य समुचितां नाभीशठानिखातां पिण्डिका एव राख तस्यां नितातं टठततर
कीठितां काञ्चनाठानपड्िं आलानानि गजबन्धनप्तम्भास्तेषां पद्भिः कनकेन विरचता सा
चाऊानपड्किश्च तां समनुविदधती सम्यगनुकुवाणा । प्राज्यदे्यवरजविजयमहेोत्तम्भितानां
बहुरतरदैयनिकरविजयोत्सवेनोत्तम्मितानामुद्धतानां भुजानां राज्या पडा च तुल्या च-
क्रारमाला सुदरनारभ्ेणी भवतां वैरिसमूहं वृरवत्तुखयतु उल्कषप्य नि्मूखयतु ॥
आ नेमेश्चक्रवालचिष इव वितताः पिण्डिकाचण्डदीपै-
दीप्ता दीपा इवाराद्वहनरणतमीगाहिनः पूरुषख ।
शाणे रेखायितानां रथचरणमये शघ्रोण्डीयेदेस्नां
रेखाः प्र्यग्ररम्ना इव भुवनमरश्रेणयः प्रणयन्तु ॥ ४८ ॥
आ नेमेश्वक्रवारात् प्रेरेव लोकाटोकपवेतात् । आनेमिसज्ञकठोकारोकपरयैन्तमि-
दर्थः । परीय वृत्ता नेमिशक्रवालाचल इव तिष्टति । अभिविधावाङ् । तिप इव वि-
तताः । चक्रवारपयैन्तं व्याप्ताः पिण्डिकाचण्डदीपेनौमिसंकपूर्ेस्य त्विष इव मयूखा
इव । तेजणितया नाभिः सू्॑मण्डलमिव तिष्ठति । गहनरणत्तमीगाषिनो इष्पवेशसंगरतमी-
प्रवेशिनः पुरुषस्य सुदशंनस्यारात्समीपे तिमिर्परछविधटनाथं प्रदीप्ता दीपा द्रव रथचरण-
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
4. काव्यम ।
मये शाणे चक्रसंकषकै निकषोपले । खथ मयद्प्रययः । रेखायितानां रेखाकाराकारितें
यथा भवति तथा संघटितानां शत्रुशौण्डीयहे् प्रयथिमदकाच्चनानां प्रलग्रलमराः सयः
संसक्ता रेखा इव स्थिता अरप्रेणयः पद्धीमूतान्ययाणि मुवनं प्रीणयन्त्ानन्दयन्तिल्यथैः ।
भरश्रेण्याप्तरणिक्गिरणक्ाददयकथनेन निखिलमुवनव्यापिलपरिशद्धते प्र्यपादिषाताम् ।
दीपसादद्यक्रथनेम तमोनिवतैकत्वं मङ्गलाकारलवं च प्रतिपादितम् । काचनरखातुल्यता-
कथनेन रपणीयलमार्जवं च प्रतिपादितं मवत्ति । पिण्डिकाचण्डक्रिरणमारभ्य नेमिचक्र-
वालाचक्पैन्तं व्याप्ताः किस्णा इव भुवनं व्याप्ताः परिशद्राश्च घोरतरपंगरनिकुसम्बसं-
चारिसुदरेनपुरुषं परीय प्रकाशमाना: करदीपरिका इव तिमिरनिरासका मङ्रलाकाराशे
चक्राजशाणोपरिधुष्यमाणाः केनकरेखा इव ऋजवो रमणीयतराशारभ्रेणयः सकेठभुवनप्री-
तये भवन्तिसयथैः ॥
दीपेरचिप्ररोदैवति विधृते बाहुनाटेन विष्णो-
र्यस्मयोतनामं प्रथयति पुरषं कर्णिकावर्णिकायाम् |
चूडार वेदमौि कट्यति कमठे चक्रनाप्नोपरुक्षये
रक्षी स्फारामराणि प्रतिविदधतु वः केसरश्रीकराणि ॥ ४९ ॥
दीप्तैः प्रकाशमानैरिप्रेदैज्वौलानां प्ररोहैर्वतैटतया जायमनिरेरवति पत्रवति । कु-
ण्टलितज्वाखाकलापय पद्मदलसाम्यं वियते ! विष्णोः श्रीरङ्गेणो बाहुनालेन विषते सं-
करिते उद्यलयोतनायं आविभवद्वास्करसयाभेवामा यय स तम् । उद्यन्मातेण्डमण्डल-
च्छयमिलयथेः । पुरषं सुदरोनपुरुषं क्णिकरावर्णिकायां वणैमाकाये विका तल्यं विषये
कर्णिकास्वरूपव्रिषय इति यावत् । प्रथयति प्रकटयति । रडारं चूडा शिखा अस्तीति
चूडार्तम् । वेदमोटि श्रतिशिरोभागम् । वेदान्तमिति यावत् । कलयति ख्यापयति । च-
क्रनाश्ना सुदशेननाश्ना उपलक्षये उपलक्षितं योग्ये । अवधेये इति यावत् । कमठे केसर.
भ्रीकरणि क्रिजल्कशोभाकयणि अराणि वः स्फारामद्युज्ज्वलां श्रियं प्रतेविदधठु कुतन्तु ।
चक्रनामकमलछ कुण्डक्ितिज्ालाखण्डमेव दठनिकुसम्बंश्रीरङ्गिदाक्षिणभुजदण्ड एव नारः
चक्रमध्यपररेश एव प्रभातप्रभाकरदेश" सुदशेनपुरुषः कणिकावदातः परिमरुकर्णिकालेन
व्णितसुदररेनपुरषं परीय प्रकारमानान्यरण्येव केयणि । एतारंशि चक्राजघयाराणि
भवतां टणक्षणीं प्रदिशन्तु ॥
देरम- न्दे (ओ ¢
धातुखन्देरमन्दैः कटषितवपुषो नि्ीराम्भःप्पाता-
निष्मत्या खमूर््या रथचरणगिरेनैमिनाभीतय्ख ।
व्यकुर्वाणारपङ्क्वितरतु विभुताविस्तृतिं वित्तकोटी-
कोयीरच्छन्रपीठीकटककरिघटाचामरस्रमिणीं वः ॥ ९० ॥
(इत्यरवर्णनम्)
90111109111 €8001९8
सुदरनशतकम् २६३
नेमिनाभीतटस्य नेमिश्व नामी च नेमिनाभ्यौ ते एव तटे यस्य स तस्य रथचरणगिरेः
सुदरनद्रेः अरपङ्गिरमन्देरनव्येधौदुस्यन्देभैरिकरसषोतोमिः कटुषितवपुषः कटुषितं वपु-
यषां तान् शोणीकृताकारान् निरबराम्भःप्रपातान् निद्वरजलप्रवाहास्तान् अ्िष्मया री-
मत्या जपाकुसुमनिकाशषप्रकाश्येदय्थः । खमूया स्वाकरिण व्याकुकीणा विदण्वाना \ वि-
करिवरन्दचामयप्रसूनमादिकाप्मणीरयां विमुताविस्छति वैमवातिशयं वो वितरतु \ प्रथुतर-
प्रधिपिण्डिकासानुरमणीयरथचरणवसुंधराधरधुरधरस्यारपरिततिधातुनिःस्यन्दसंदोहृसंबन्धक-
टुषिताकारनिक्षैरजलप्रवाहान् पद्माकरप्रमापटलए्मणीयस्वमूर्यौ विस्पषटयन्तौ सती कनक-
काहटकलारिखा (१ गुक्ताछत्रचामरपीठिकाकाच्चनभङ्गारककिरीयकेयूरकण्डिकाणुष्डटति-
सर्हारहिता.$कठीयककनकोज्ज्वर्काच्रनूपुुरंगगजसुरतरुणीसंकाशपरिचारिकप्रमु-
खनेक्वस्तुनिष्कठां खक्ष्मी विस्ताप्यदित्य्थः ॥
रेक्येन द्वादशानामद्ििरमहसां दरयन्ती प्रवृत्ति
दत्तः खर्छोकरक्षम्यासिटक इव मुखे पद्ररागद्ववेण ¦
देयादैतेयदर्क्षतिकरणरणप्रीणिताम्भोजनामि-
नीभिनीमित्वसूर्व्याः सुरपतिविमवसशि सोदरोनी वः ॥ ९१ ॥
द्वादश्चानामरिश्षिरमहसां सूयांणमिक्येन । मेठनेनेयथः । संजाता वि(प्रडत्ति निखिछ-
तेजःपदाथामिभवनिरतिशयविजुम्भणं दश्चयन्ती ज्ञापयन्ती । दैतेयेति । दैयाहंकारविनाश्च-
करणं रणं तेन प्रीणितोऽम्भोजनाभिः श्रीरज्ञो यया सा तथा । प्रयधिप्राणसंहारचतुरसमयं.
चारकोलाहखानन्दितनन्दगोपनन्दन इयर्थः । स्वसोकरक्षम्या मुते पद्यरागद्रवेण माणि.
कयसंघ्षणसंजातनिष्यम्दनेन । दत्तो रचितस्तिखक इव । सुदरनराजकृतप्रल्यथिनिप्सनसं-
जनितहषोतकर्षण स्वटंक्ष्मीरलंकृतेति व्यज्यते । सौदशनी नाभिः सुरपतिविमवस्परि इ-
नद्रविभवं स्पुरातीति तथा । देवेन्द्रवैमवोपममियथंः । उव्यां नामित्वं पृध्वीनायकतं वो
युष्माकं देयात् । स्वकीयप्रभापरलवलितद्वादशादियतेजःसच्छायपमक्षप्रतिपक्षरक्षःसंक्षय-
दक्षतासंमोदितदामोदरनिर्मूलितप्रतिपक्षपक्षलक्ष्मीरमणीयतया लरकलक्ष्ीपुखकमल ग्रा
ेतुभूतपद्मरागद्रवविरितवंलतिलक इव प्रकाशमाना सौददनी पिण्डिका विलक्षितमहे-
ज्वेभवं क्षमानायकत्यं वितरत्विलयथः ॥
शाखरयामे शताङ्गक्षितिशृति तरेरुत्तरङ्ग तुरङ्ग
सत्वज्गन्मातङ्गनक्रे कुपितभटमुखच्छायसुण्वप्रवाटे
अस्तोकं प्राक्षुवाना प्रतिमटनर्घौ पाटवं वाडवस्य
प्रेयो वः संविधत्तां धितदुरितहरा श्रीषराच्चस नाभिः ॥ ९२ ॥
90111109111 €8001९8
२४ काव्यमाला ।
राचैरमण्डलाप्रखङ्गैः इयाम नीठे शताङ्क्षितिश्ति शताङ्गानि र्था एव पवता यस
तमिन् । तरैः । अरनिनिकरवच्च्रररियथः । ठतरगरश्वपरम्पराभिरुत्तरङ्ग उद्रतास्त-
रङ्गाः कष्टोठा यस्य स तस्मिन् । लद्गन्मातङ्नक्रे चलन्तो मातङ्गा एव नक्रा राहा
यस्य तस्मिन् । कुपितेति । कुपिताः प्रतिबरकठकलाकणनेन कुद्धा भया वीर.
मयास्तेषां मुखानि तेषां छाया मृखच्छायं तदेव मुरधानि रमणीयानि प्रवाखानि
विद्वमाणि यपस्य स तस्मिन् प्रत्िभटजलधौ शुसेनासागेरे वाडवस्यास्तोकमनल्पं पा-
टवं कौकछं प्राश्चुवाना विस्तारयन्ती । प्रतिमटरं शोष्यन्तीति यावत् । भित.
' दुरितहय श्रीधराछ्स्य नाभिवैः श्रेयो भ्रं संविधत्तां करोतु । उक्िप्तखङ्गसंवारदयामठे
गथपवते लद्गत्तरदसंपततरङ्गावलीमङ्गठे रौद्रे गजस्फुटितोपनक्रराजविराजिते (९) कुद्धपर-
यथिसंरक्तमुखसीभाग्यविटमे प्रतीपसेनाकूपीरे वडवानलपाटवं प्राश्ुवाना अख्राजस्य ना-
भिराधनितभूति ¢ भद्राणि सान्द्रयतु ॥
ञवाराचृडाख्कालानख्चटनप्तमाडम्बरा सांपराय
याप्रावासा्य मादयत्सुरमण्युमुजास्फोर्कोखहखल्यम् ।
्, + (५ $ धरित्रीं
दैत्यारण्यं दहन्ती विरचयति यरोभूतिष्चुभां धरित्री
सा वश्चक्रस्य नक्रस्यदमृदितगजवायिणी नाभिरव्यात् ॥ ५३ ॥
यातौ नामिर्मायत्सुरभटसुभुजास्फोटकोलाहलाव्यं चक्रराजसंचास्वातुसीनिमठितरद्चम-
ण्डटीसंदरीनेन मान्त उन्मस्तकविजुम्भणमेदुराः सुरभटास्तेषरं भूजानामास्फोटः करपष्टव-
सुजरिखरेण बद्धप्रकोष्ठबाहोमध्ये वीरप्रदेशस्यास्फोटनेन संजनितः कुकिरषोषसंकाशशनब्द-
स्तस्य कोठाहलेो विजुम्भणं तेनाब्य बुद्धमासाय्च । ज्वाठेति । चूडा यस्यास्तीति चूडालः ।
ज्वाखामिश्रूडालः प्त चापौ कालानलश्च तस्य चलनं घोरान्तरसंचारप्तेन सदस आडम्बर
आस्फोदो यस्याः सरा । दैयारण्यं दहन्ती सती ध्वं यशोमतिं रक्षःकाननदहनसं-
जनितकीतिवैमतेन धवलां विरचयति । नक्रस्यदसरदितगजत्रायिणी नक्रस्य ग्राहस्य स्यदो
वेगस्तेन भ्रदितो निष्पीडितः स चासौ गजश्च त चायते इति गजवाथिणी सा चक्रस्य
नाभिर्वोऽत्यात् । चक्रविभ्रमसंदशनसेजनितद्वौ राखर्वगरवपवेतारूदसुपर्वसुमटम्जास्पोटन-
पजातघोरघोषारोपभयंकसंगरग् मासाय ज्वालाजटिठप्रखयप्तमयपावकप्रतापप्रतिमप्रभाव-
पुरवरनिकरनिपीडितदैयविपिनविरसन्दहनचतुरः स्राभाविकस्रकीययकशोवैमवधवकलितवसु-
धाचक्रनक्रविक्रमाक्रान्तनिर्विक्रमगनजेन्द्रक्षणनिपुणव्यापास्वक्रनाभिरवो युष्मानक्षलिवयर्थः ॥
विन्दन्ती पांध्यमविविदटितवषुषः प्रयनीकसय रक्ते
(^ ब ५, (0,
स्फायचक्षचरारिदिदि दिरि कणाः कीकपः कीयमाणैः |
नाकोकःपक्षलाक्षीनवमदहसितच्छायया चन्द्रपादा-
न्राथाङ्खी विस्तरणाना रचथतु कुशं पिण्डिकायामिनी वः | ५४ ]}
90111109111 €8001९8
मुदरानरतकेम् । २९
विद्टितवपुषो बहूुविधप्रहारजजयीकृतररीरस्य प्रयनीकस्य प्रतिपन्थिवठस्य स्तैः प्र
हाररानिगेलद्कधिरधाराभिः साध्यमविः । विकसितजपाकुसुमनिकाशप्रकारमियर्थः ¦
विन्दन्ती प्राप्ुवन्ती दिरि दिरि सवीसु दिवु कणः कीवैमाणेः राकठटीकृत्य प्रक्षिप्य
माणैः कीकसैरध्थिभिः स्फायन्क्च्रारिः प्रकाशमानो नक्ष्ररारिरयस्याः सा! नाकौक
इति । स्वर्लोकवासिविलािनीनां नवमदेन पौनःपृरन्येन मदिरास्वादनसंजातनवमरेन हपि-
तानि निःशद्निःसरदीषहसास्तेषां छाया कान्तिस्तया धवलिमतया चन्द्रपादनिगरतकिर-
णकिरणान् विस्ठणाना राथाद्गी पिण्डिकायामिनी नाभिरा्िषैः करटं रचयतु । निरित-
संद्गराश्चरारीरखण्डननिरन्तरनिःसरदक्तधारापरम्पयप्रकटितसंध्यायगसामय्री खकीयविविष-
व्िहारखण्डितकीकसनिकुरुम्बप्रयक्षितिनक्षनसमुन्मेषा विजुम्मितमधुरपास्वादनकंजातसपु-
छरसविवराविबुधवधूनिःरहासकोलाहरप्रदशितदारिकरनिकरा चक्री पिण्डिकायामिनी
भवतां भद्रं करोचिव्यथैः ॥
८ श ५ ५
निःसीम निःसताया भुजधरणिधराघाटतः केटमारे-
राराकूटंकषर्धैरहितबटमहाम्भोधिमासादयन्याः |
चक्रज्वाखपगायाश्चर्दरर्दरीमाहिकादन्तुराया
बिभत्यावतेमावं रमयतु भुवने पिण्डिका वः प्ररास्तिम् ॥ ९4 ॥
कैटभारे रङ्गिणो भजधरणिधराघार्तः भज एवं धरणिधरः पवतस्तस्याघाट आ-
मोगः । विद्नारेतेति यावत् । तस्मान्निःसीमं निःखताया निरगेरविनिगेहिताया आशा-
कूलंकषद्धेः आशा दिश एव कूलानि तयानि कष्यन्ते संघ्यन्ते यया पता आदाकृरंकषा
तादशी कद्धियस्याः चख्दरटद्ीमालिकादन्तुरायाः चरन्ति च यान्यराणि तान्येव ल-
ह्येस्तासां मालिकाभिदन्ुर निग्नोत्नता तस्याः अहितबलमहाम्भोधिमासादयन्याः प्रय-
धिसेनाणवं प्रविशन्तयाथक्रज्वालापगायाः सुदरेनप्रभाखवन्या आवतैभावं बिभ्रती आव-
तलं दधाना पिण्डिका षः प्रशस्ति प्रख्याति भुवने भ्रमयत प्रचुर्यतु । मुरहरकरशिखरि-
शिखरपरिपरतः प्रवहन्याः सकठदिकूटंकषविनुम्भमाणरमणीयतायाः वुद्गतरतरङ्गपरम्प-
ादन्तुरितोत्सद्गायाः पखलजठधिमध्यं प्रविन्याः सुददेनज्वाटाकष्टोलिन्या भावतैलवं
[कक
दधाना पिण्डिका भवेतां सकलमभुवनव्यापिनीं कीति तनोति्यथः ॥
पाणौ कृत्वाहवामे प्रतिभटविजयोपाभितां वीररक्ष्मी-
मानीतायासतोऽस्याः खसबिधमसुरद्रेषिणा पूरषेण ।
परासादं वासहैतोर्विरचितमरुणे ररिमिभिः सूचयन्ती
ना्भिर्गो निमिमीतां रथचरणपतेनिवैति निर्विघाताम् ॥ ५६ ॥
प्रतिभरानां विजयेनोपाज्नितां वीररक्ष्मीमाहामे युद्धवेदिकायां पाणो कता । शत्रु
जयर्ब्धवीरटक्ष्मी कान्तां गणतरेदिकायमेतरोदहन्ति नेतारः । ततः स्वगरमीपमानीताया
90111109111 €8001९8
१६ काव्पमाडा |
अस्था वीशभरयो वासहेतोर्दयद्रेषिणा पुरषेण सुददनेन कना अरुणैः किरणैनि्मितं प्रा-
सादं सुचयन्ती । पिण्डिका प्रासादवत्तस्थितेति यावत् । स्थचरणपतेनाभिरवो निष्मतयुहां
निषैतिम् । ब्रह्मानन्दमिल्थैः । उत्पादयतु । प्रल्य्थिराजपरम्पराविजयसमागतवीर्छक्ष्मी
परिणीय तस्याः सखसतमीप एव निवासार्थं दनुजकुरषिलयनकरव्यापारेण सुदशेनपूरषेण
विटसनिपणेः किरणेनिमितामिर्मवहम्य॑वद्िराजमाना चक्रपिण्डिका भवतामप्रतिममा-
नन्दं संपादयतिथः ॥
डण्डीरापाण्डगण्डेररियुवतिय॒खेः पिण्डिका कृष्णहेते-
स्चवण्डाश्रुपरव्रुपरततिल्कैरुक्तशोण्डीयचया ।
द्वि्रभामाधिपत्यदुहिणमदमषीदूषिताक्षक्षमाभू-
त्सेवाहेवाकपाकं हामयतु भवतां कर्म हर्मप्रतीपम् ॥ ५७ ॥
दिण्डीरापाण्डगण्डे ५ फेनपाण्ड्रगण्डेः | उच्वण्डाश्रुप्रवषेः । उचचण्डामि धाराङानि:
अदयुत्कटानीति यावत् । अश्चवर्षाणि येषां तैः । उपप्ततिलकैः प्रमृष्ठतिर्कैः । अगियु-
वतिमुखैः उक्तशौण्डीयचयौ भाषिता मदस्य ृत्तियंस्याः सा कृष्णहेतेः पिण्डिका । दवि-
ओति । द्विजग्रामाधिप्येन संज्ञातो इहिणमदः सकठलजगन्नायकोऽहमियहंकारः स॒ एव
मषी तया दृषितान्यन्धीकृ तान्यक्षाणि इन्धियाणि येषां तेषां क्षमाश्तां सेवा यथेष्टविनि-
योजयत तस्यां हेवाक ओसुक्यं स एव पाकः परिपाकः परिणामो यस्य तत् शमेप्रतीं
पुखविगोधिकमं शमयतु । अनञ्जनविरोचनैरकटिताटकाटकृतैरनादतकपोठकैर्विकलि-
तप्रभाविभ्रमैः । अचृम्बितदरस्मितिगीतरलाटिकाचन्दनेः स्द्गखदश्रमिः प्रतिमहीपका-
न्तापुखैः ॥* सुचितपराक्रमप्रतिभटविदादिका प्रचण्डतरपिण्डिका कतिपयजनाधिप्यमा-
मेणाहं ज्रह्येति मत्वा यः कश्िहुरात्मा खक्षमीपगतमपि पृज्यं न पद्यति न णोति भो-
तव्यमेवं प्रकरण मदान्धस्य तस्य सेवहिवाकपाकं सुखपरम्परापरिपन्थिक्रियाकरापं नि-
मृखयतियथैः ॥
पयांप्तायु्नतिं या प्रथयति कमटं या तिरोभाव्य भाति
क) #५/
(भा, +
ष्टुः खष्टदेवीयः कुवरयमषहितं या विभति खरूपम् |
भूम्ना स्वेनान्तरिक्षं कवलयति च या सा विचित्रा विधत्तां
देतेयारातिनामिद्रैनिणपतिषदद्वषिणीं संपदं वः ॥ ९८ ॥
नाभिः पापतां परपूर्णाम् । निरतिशयामिति यावत् । उत्ततिमौत्नलं प्रथयति । निर-
तिशयातिशयप्रदानचातुयं प्रख्यापयतीयथेः । या कमठ विकपितप्ं तिरोभाव्य भाति
प्रकादते । स्वसीन्दर्यण कमलाद्रमणीयेलथः । या सषट्हयणः खदंवीयो दूरतमं कुवरय-
महितं भूवरयपूनितं नाभीमण्डरुदायलाद्भूमण्डलं नाभीमण्डलाकाराकारितं संख्टं भवति
तस्मादेव भूमण्डले नामिमण्डलं पूजितं भवति । खरूपं विमति या खेन मना मदसे-
सुदं नद्तकम् । २७
नान्तरिक्षं कवयति पररिमेययति । अत्प्यतीति यित् । सा विचित्रा नानाप्रकारा दैते-
यारातिनामिदेविणपतिपददरेषिणी कुवरसंपषक्किनी संपदं विधत्ताम् ! अनेन पद्येन पिण्डि
काया उन्नतघ्रमणीयल्ायलवतैखलमहखवचं प्रतिपादितं मवति ॥
वाणीवाङ्खेश्वतुभिः सदसि सुमनसां बोतमानखद्ूपा
बाहन्तस्था युरारेरमिमतमखिलं श्रीरिव स्परोयन्ती ।
ुरगेवो्राक्ृतियौ अिभुवनजननस्थेमसंहारधुया
मयोदाट्नं वः क्षपयतु महती हेतिवर्यस्य नाभिः ॥ ९९ ॥
वाणीव बग्देवतेव चतुभिशतैनेम्यरनाभ्यक्षेः । ज्वालाया नेम्यन्तःपात्तित्रात् ¦ वग्देव-
ताङ्गानि परा पद्यन्ती मध्यमा वैखरीयेवमाकोरेण चत्वारि वाक्परिभितापदानि' इति श्र-
तिसिद्धध्वनिवणेपदवाक्यरूपाणि तैरङैरवयवैः सुमनसां देवानां विदुषां च सदसि योतमान-
स्वरूपा पा शरीरि मुरारेबाहन्तस्था करकिस्टयगभसिहासनस्था अखिठमभिमतमभ्य-
धिताथप्रपन्रं स्परायन्ती । ददतीः । दर्गेव प्रावैतीवोग्राकृतिनीमिच्िमुवनजननस्थेमसं-
हारधुयां भुवनत्रयजननस्थितिसंहतिसम्था प्रकाशते । अयमथै--भङ्गैरयोतमानस्वसूपे-
प्यनेन वाणी उ्पत्तिशक्तिरियवगन्तव्या । अभिमतार्थान् प्रदाय रक्षतीदयतेन श्रीः स्थि-
तिशक्तिः । उथ्राकृतिरियनेन इग संहृतिशक्तिरियवगन्तव्या । एवप्रकारेण प्रतिनिय-
तव्यापारदक्तियोगादतिनियतसष्टवादिकटेभ्यो वाणीराश्रीरदुर्गरेभ्योऽपि अननस्थेमसं-
हारधुर्येयनेन सुदरैननाभिरेवाधिकेयवगन्तव्यम् । सा हेतिवयेख नाभिमेयादालङ्खनं निख-
पाधिकशेषस्वमात्मनां मयौदा तद्या अत्तिक्रमणं सखातन्त्याभिमानं क्षपयतु ॥
सछरम्मिः संतानजामिर्मघुरमधुरसस्यन्दसंदोहिनीभिः
क, अ
न
पार्टरेः प्रोदचन्द्रातपचयसुषमाटयोपनेरटैपनेश्च ।
धूपेः काटागुरूणामपि सुरखुदशो विस्रमचासु यस्या
गन्धं रुन्धन्ति सा वश्चिरमसुरभिदो नामिरव्यादभव्यात् ॥ ६० ॥
सुरसुदशो 'देवरमण्यो यस्या नाभ्या विखमङ्नभगन्धं खण्डितक्षुरीर्छोणितमांससंबन्ध-
संजातदुगन्धमचसु पूजा क्रियमाणा सतीषु संतानजामिः पारिजिातप्रपूनपचिताभिमे-
धृगमधुरसलन्दसंदोहिनीमिः मधुरः खाद्ृश्वासौ मधुरसः पष्परतस्तख खन्द निःखन्द्-
स्तय संदोहः सग्रद्धिसां खजामस्तीति संदोहिनीमिः । बहटगरदमटमयधुरतरकुपुमग्स-
सचिराभिरिति यावत् स्रग्भिः प्रौटचन्द्रातपचयसुषमालोपनैः पुणंचन्द्रज्योत््ञाचयसुषमां
लुम्पन्ति छोपनाप्तैः पार्वेणचन्द्रचन्द्रिकारमणीयतासंहारिभिरिय्थः । पाटीरेश्वन्दनसंब-
न्धिभिरतेपनैः । चचभिरिति यावत् । कालगुरूणां कालागरुप्रश्यनेकसमुगन्धिदरव्यसंमेलन-
विरचितधूषेश्च रुन्धन्ति तिरोभावयन्ति असुरमिदो नामिवेधिरममव्यात् चिरंतनादमद्क-
खात् । जननमरणादियर्थः । अव्यात् । चच्रीकचश्चपृटावलसमनितक्तौकुमावैसंचयैिर-
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
क च १।[ट्[ |
न्तरनिःसरन्मकरम्दविन्दघ्न्दयुन्दरगन्धवहमन्दारकुसुममञ्जरीप्रपबहिमजलम्दितम्रगमदच-
्रचन्दनप्रमुखरिव्यानुरेपनैश् सफखितसुरवरनिकरचतुरप्राणकर्धूपे् साधतेर्वचितसचर-
त्फाव्नपाश्चालिकामिः सुरसुन्दरीभी रुद्रविकरितसुररिपुनिकरवष्मनिःसरदुधिरपटलति-
गन्धा चक्रराजस्य नाभिरभव्यादन्यादियथंः ॥
अंहः संहत्य दश्वा प्रतिजनिजनितं प्रोदसंपारवन्या-
दूराध्वन्यानधन्यान्महति विनतिमिधोमनि स्थापयन्ती ।
विश्रान्ति शाश्वतीं या नयति रमयतां चक्रराजस्य नाभिः
संयन्मोमुद्यमानत्रिदररिपुदशासाक्षिणी साक्षिणी वः ॥ ६१ ॥
(इति नाभिवभनम् )
या प्रिण्डिका विनत्तिभिः प्रपन्नानुष्ितप्रपत्तिभिः प्रतिजनि जनुषि जनुषि जनितं संपा-
दितमंहो दरिवं पंहय याक्षीकृल दण्ध्वा । मोक्षप्रतिबन्धोपायप्तचयं भस्मयितेलथः \
्रोदसंसारवन्यादृशध्वन्यान् प्रौ दुरुत्तरः संसार एव वन्या वनसमृहृ्तस्यां दूरं चिश्कार-
मध्वन्यान् अध्वगान् अभ्यागतान् । प्रप्यनुष्टानाद्पू्मध्वन्यानियथः । महत्ति निरतिश-
यानन्द्वैभषे धामनि स्थाने स्थापयन्ती अमिषेचयन्ती शाश्वतीं विभ्रान्ति प्रनराषत्तिर-
हितामानन्दसंपत्ति नयति प्रापयति संयन्मोमुह्यमानतिदररिपुदशासाक्षिणी संयति पुदध-
ऽतिरयेन मृद्यमानाः । चक्रप्रहारपखश इयर्थः । ते चते विदशरिपवस्तेषामवस्था
तस्याः साक्षिणी सा चक्रराजस्य नामिर्वोऽक्षिणी ठोचने रमयतां करीद्यत । आनन्दय-
विल्यथंः ॥ इति नाभिवर्णनम् ॥
श्रुत्वा यन्नामशब्दं श्रुतिपथकदुकं देवनक्रीडनेषु
खर्वैरिखेरपल््यो भयविवशधियः कातरन्यस्तप्ताराः ।
को
मन्दाक्षं यान्त्यमन्दं प्रतियुवतिमुखेदरितोखापरदै-
रकं सौदरानं ततक्षपयतु मवतामेधमानां धनाराम् ॥ ६२ ॥
्वरवरिपैरपल्यो नाकशतुसंबन्धिन्यो यथेष्टं वतिन्यो नितम्बिन्य इति यावत् । देवन-
क्रीडनेषु पारकङ्तक्रीढनेषु । ृतक्रीडास्वियथः । श्रुतिपथकदटुकम् । कर्णैपथपरिपन्थि-
नमिति यावत् । यनामरब्दं याक्षे नामरब्दो वाचकरष्दत्तं श्रुखा भयविहरधिधः
कातरन्यप्तसायः कातरं व्याकठं न्यस्ताः सारा याभि्ताः दरितोत्मासरप्तदानीमक्ष-
राब्दश्रवणमयसंजातवैकस्यावरेोके दर्शित उत्मासो मन्दस्मितं दर्पो गथ यैस्तानि तैः प्र
तियुवतिमूखेवन्दीकृतप्रतिपक्षवधूमुखैः साधनेरमन्दमनल्पं मन्दाक्षं व्रीडं यान्ति प्रा्रुवन्ति
सोदशनं तदक्षमेधमानां धनाशा धनविषयवाञ्छां क्षपयतु । चक्राक्षक्षोमलक्षय्षतवित्रध-
पिपुसैरपलन्यः प्रकामं दूतक्रीडायु शब्दं श्रतिपथकटुकं दयक्षमियाकटय्य । भीताः संय-
तरागः सुरयुवतिपुखं दसगभ समीक्ष्य त्रीडाविद्धा तदक्षं क्षपयतु भवतामेधमानां धना-
दाम् ॥` वधमानं च गर्वभिदर्थः ॥
सुदरोनरातकम् । २९
व्यसतस्कन्धं विशीणंप्रसतवपरिकरः प्रत्तपत्रोपमर्द
+ =
संयद्रषीदु तर्षातुरखगपरिषत्पीतरक्तोदकासु ।
अ व (क क €^ श्च
त स्लस्सरूणामररनवद्रानः प्रापतन्मूच मू
स्तादच्लाधीरितुवेः स्बकितयङसे द्वेषिणां छोषणाय । ६६ ॥
तषातुरखगपरिषत्पीतर्तोदकाु टष्णापीटितपक्षिसमहपीतरक्तोदकासु सयदर्ीसु यु-
दवषेसमयेषु रक्षस्त्णां मधि मृश्च अदनिवहृम्भोटिरिव व्यस्तस्कन्धं व्यस्ता भन्नाः
स्कन्धाः शाखारिछनाः कण्ठश्च यस्मिन् कमणि तत् । विरीरणप्रषवपरिकरं वि्चीणा
नष्टाः प्रसवाः पुष्पाणि फलानि च तेषां परिकराः समुदायाः विशी्णाः रकटीकृताः प्र
सवा गर्भपाताः परिकरः परिवारा यस्मिन्कमेणि तत् । प्रत्तप्नोपमर् प्रत्त दत्तः पत्राणां
पणानां वाहनानामुपमदे विनाशो यस्मिन्कमेणि तत् । एतानि चीण्यपि पतनक्रियावि-
येषणानि । अद्रनैः रीप्रमापरतत् अघ्ाधीरस्याक्ष स्तबकितयरसे । अनेन कीरतिप्रसू-
+ शः _ क [कवक
नोत्पत्तिहेतदाहद विरेषो ध्वन्यते । द्वेषिणां शोषणाय रत्रुणां दहनाय स्ताद्भुयात् ॥
दीक्षां सङ्ामस॒त्रे महति कृतवतो दीपिमिः संहताभि-
0 क
हाट स्तनिदे दन॒नकुख्हवियुद्तो नेमिजुद्व ।
वैकुण्ठाखरस कुण्डं महदिव विरतिण्डिकावेदिमध्ये
दिर्यादिव्यद्धिदेदयं पदमिह महतामक्षतोन्मेषमक्चम् ॥ ६४ ॥
महति सर्वोत्तरे सङ्कामसतरे युद्धयागे दीक्षां कुवंतो दीक्षितस्य सतः संहताभिः पंर्घ-
मूतामिर्दीपिभिरजिहाले जिहवावति सप्तजिद्वे कौ दनुजकुलमेव दविहैव्यं नेमिजुहवा प्रधिरेव
जुहूः खग्विरेषस्तया ज॒हृतस्यजतः । प्रक्षिपत इति यावत् । वैकुष्डाख्चस्य चक्रस्य परि-
ण्डिका वेदिमध्ये नाभिवेदिकामध्यप्रदेशे महद्रम्भीरं कुण्डमिव विरपद्रमणीयम् अक्षतो-
न्मेषं अक्षतः प्रवृद्ध उन्मेषो विकासो यख तदक्षं भवतामिह खोके दिव्यद्धि देदयं खमस
भतव्रिमृतिकल्पं पदं दिश्यात् ॥
तुङ्गाह्ोरद्विशरज्ञाद्चुजविजयिनः स्पष्टदानोदमानां
रानुम्बरमाणां शिरसि निपततः छस्तमुक्तास्थिपूज्चे ।
रक्तेरभ्यक्तमूर्ीरविदरनगलितेयक्तवीरायितर्द-
हर्यक्षस्यारिभङ्ग जनयतु नगतामीडितं कीडितं वः ॥ ६९ ॥
दनुजविजयिनः श्रीरङ्गिणस्ुङ्गदुच्तात् ! उदागादियथः । दोरदिद्राहयाहुपवैतरिख-
गत् । अप्रपरदेशादियथंः । तस्मात्स्यष्टदानो्यमानां स्पष्टो दानस्य मदजलघो्यम उद्यो
येषां गजानां स्पष्ये दाने खण्डने उदयम उदयोगविशेषो वेषां रच्रृणां तेषां रघ्ुस्तम्बेर-
माणां प्रतीपमहीपद्विपानां खस्तमुक्तास्थिपुज्ञे मुक्तावद्धवलान्यस्थीनि तेषां पुञ्जः समूहः
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
\ - ५1011111
तरस्ता विगछिता पुक्तास्थिपुञ्ञा यस्मात् तस्मिन् शिरसि निपततः विदलनगरितिर्विदल-
नेन शतुरिरःकपोठविपाटनेन गक्ितैनेरन्तयेण निःरतै रक्तैः रोणितैरभ्यक्तमूर्तिम-
विग्रहस्य व्यक्तवीरापितर्द्धैः वीरायिता वीरवदाचरिता सा चासौ कद्धिशवेति । व्यक्ता वी-
रायितद्धियेख स त हयक्षस्य हरिः सुदशेनं श्रीरदविसंकल्पाकारकारिलाद्धरिरिव्युच्यते ।
तच हैक्षय सिंह च जगतामीडित जगद्धिः स्तूयमानं क्रीडित क्रीडाविनोदो वो-
ऽरिभङ्गं जनयत् ॥
उन्मीरतपद्नरागं कटकमिव धृतं बाहुना यन्ुरारे-
दीपान्रदमीन्दधानं नयनमिव यदुत्ारकं विष्टपस ¦
चकरेशाकंस यद्रा परिधिरमिदधदैत्यहत्यामिव द्रा
गक्षं पक्षे पतित्वा परिषट्यतु वस्तदूटिष्ठां प्रतिष्ठाम् ॥ ६६ ॥
दीपान् रदमीन् प्रकाश्चमानान् किरणान् दधानं सयदक्षं युररेबाहुना दक्षिणमुजदण्-
नोन्मीरुत्पद्यरागं उन्मीलन्तो देदीप्यमानाः पद्मरागाः शोणमणयो यस्मिस्तत् रिखाव-
तावपरेशप्र्ोतमानशगा अर्धरागाः पाश्दरयप्रकाशमानरागाः पएृवीपरभागयोः प्रदीपा-
इरवतस्मकादमानरागाः प्रर्टरागाः पूर्णशगाः एवं प्रकारेण चतुविधाः पद्यरागमणयः । प्र-
रूढरागपद्मरागकीलितकटकमिव धृतमाकलितम् । यदक्षं दीप्तान् रर्पीन्दधानं सत् उत्ता-
रकयुन्नतकनीनिकं उत्तारयतीद्युत्तारकं रक्षकं च विषटपस्य भुवनदछय नयनमिव नेत्रमिव नि-
रपायोपाधमिति । यदक्षं दैयह्यामभिदधद्रवाणं चक्रेशाकेय चक्रप्रभुचण्डकिरणख प-
रिधिवा परिवेष इव तदक्षं पक्षे पतित्वा युष्मदपक्षपाती मव्रो युष्माकं द्रटिष्टं दठतराम् ।
राश्वतीमिति यावत् । प्रतिष्ठं दृष्टषश्वयेसमृद्धितयावस्थानं व्क शीघ्रं परिघटयतु
संयोजयतु ॥
क्रीडत्प्राक्रोडदष्टाहतिदलितहिरण्याक्षवक्षःकपाट-
चै भू (५ $
प्राटुभूतप्रभूतक्षतजसमुदितारण्यमुद्रं समुद्रम् ।
कै (भष
उन्मीतकिशुकाभेरुपहसदमितैरेडमिः संशयप्नी-
मक्षं चक्रस्य दत्तामघरातदामनं दाडुषीं शेमुषी वः ॥ ६७ ॥
परागायश्वाौ क्रोडो वराहृ । ऋिशासौ प्रा्ोडश्च । क्रीडद्याक्रोटतिग्रह इयर्थः ।
त द्र तया हृतयः कुषनानि ताभिदेलितं विदारितं दिर्णयाक्षस्यासुरस्य वक्षो भृजा-
न्तरारमेव कवाटं तच्च ॒हिरण्याक्षवक्षःकवाटं च तस्माद्मादुरभूतं निरगैलनिर्गठितं प्रमृत
सान्द्रं क्षतजं तेन समुदितं संजातमार्ष्यं शोणिमा तदेवे मुद्रा विहं यस्यतं समुद्रम् ।
उन्भीलतविङकभिविलसत्पलारकुसुमसंकाशैरमितैरनन्तरभिः किरणेरुपहसत् । चक्र-
स्ाक्षं कतै अचघरतरमनं दाष्धषी प्रदात्रीं संशयन्नी संशयो ऽनव्रधारणन्तानं तं हन्तीति संश-
यरी तां देमुषी मनीषां दत्तां दिश ॥
सुदशनशतकम् । ६१
भ #
पद्मोष्धासप्रदं यलनयति जगतीमेधमानप्रबोधां
यस्य च्छायासमाना ल्प्तति परिसरे रोहिणी तारकाश्या ।
नानाहेव्यु्रततवं प्रकर्यति च यत्परप्तङृष्णप्रया्णं
त्रेधा भिन्नस्य धानः समुदय इव यत्पातु वश्वाक्रमक्षम् ॥ ६८ ॥
यदक्षरमहस्कराख्यमहश्च प््योष्टासप्रदं पद्मा श्रीरद नायिका तला उश्रस आनन्दस्तन-
नितपारवद्यं पद्यानि कमलानि तेषामुष्टासो विकाप्तस्तं प्रददातीति प््योह्यसप्रदं यज्गती
सोकमेधमानप्रबोधामेषमानः प्रबोधः प्रज्ञा यस्याः सा तां जनयति प्रादुभौवयति । सू-
यैय प्रकारचरूपत्वाच सुदरानस्य ज्ञानतेजपोरत्पत्तिस्थानलात् । उदयति रवौ चरै च
सर्वे प्रवधेमानप्रबोधा मवन्ति । यखाक्षसय चन्द्राख्यतेजसश रोहिणी तारकाथ्या आरण्येन
रोदिणीनक्ष्शरष्ठा । अथवा रोहिणी अरुणा । रसोषहिणी वसुदेवस्य पल्यां नक्षचशोणयोः'
इति निघण्टुः । यद्रा तारकेण प्रणवेन शरेष्ठा । अक्षमध्ये प्रणवः प्रणवमध्ये रेव: । तस्मा-
त्मणवसबन्धितेन श्रेष्ठ । यद्रा तारकाय्या प्रणवानन्तरं तमःरब्दवाच्याहुंकायदयनिष्टजातं
निरय पारतन्न्यादि प्रापयन्तीयथंः ।! अत एवापसमानं निःसमानं छाया कान्तिः परिस
समीपे ठसति । चन्द्रपक्षे ठु तारकाभ्या नक्षत्ेष्ठा रोहिणी चन्दरमायां छायासमाना सू्ै-
भायौषदरी । अथवा रोहिणीनक्षत्राम्रपरदेशवर्तिनी अस्मानच्छाया निरुपमचन्िका परि
सरे ठति । यदक्षं कशानुश कृष्ण प्रयाणं प्रां ष्णस्य प्रणायं येन तत्ताद्रे सत् नाना
हेदयुत्रततं शाङ्गायायुषेभ्य उन्नतत्वम् । कृशानुपक्षे ठ॒ प्राप्तं नीटप्रायं वतमं येन तत् । त-
स्मादेव कृष्णवर्तेत्युच्यते । नानाविधामिहतिमिज्वालभिरोन्नयं प्रकव्यति । एवं बेधा
भिन्नस्य धाञ्नस्तेजसः समुदय व स्थितं चाक्रमक्षं वः पातु ॥
रोचिभिः पदमरागद्रवसमदुषमेः शोममानावकारं
प्रत्यग्राक्षोकरागप्रतिमटवपुषा भूषितं परुषेण ।
अन्तः खच्छन्दमयोत्थितभृगुतनयं क्षचियाणां हताना-
मारब्धं शोणितैः सर इव भवतो दिव्यहेतयक्षमव्यात् ॥ ६९. ॥
प्रद्यरागद्रवसमसुषमेः प्द्यरागघषणसंजातरसेन सदसी निरतिशया शोभा वेषां तानि तैः
रोचिभिः शोभमानावकार विमानयध्यप्रदेशं तच् प्रयभ्राशोकरगप्रतिमिरवपुषा विकसद्.
दोक्कुसुमसंकारविग्रेणेयथेः । पुरुषेण सुदशेनपुरूषेण भूषितमरंङकृतम् । अधिषटितमि-
र्थः । तथावस्थितम् । किमिव । हतानां क्षनियाणां जोणितौेररण्म् । अन्तःस्वच्छ-
न्दमोदिितशगुतनयं अन्तःसयेमध्ये छच्छन्दमस्रः स्वेच्छामम्नौ मननानन्तरसुत्थितो
पृगुतनयो यस्मिस्तत्सर इव स्थितं दिव्यहेयक्षं मवतो युष्मानव्यात् । रोणमण्द्रिवसपक्ष-
प्रभाव्याप्तान्तरावकाद्नं परिहसितविकसदशोककुसुमरागार्णतरविग्रहेण पुरुषेणाधिशटितं स-
तदानी खण्डितराजकण्टोपकण्ठधमनीमुखनिरन्तपपातरुधिरप्रवाहिरचितं रीलानिमो-
स्थितश्गतनयसयेवरमिव स्थितमक्षं युष्मान्यालिग्यधेः ॥
90111109111 €8001९8
ह 90111109111 €8001९8
५ क [व्यमादा ।
मत्तानामिन्धियाणां कृतविषयमहाकाननक्रौडनानां
सृष्टं चक्रेश्वरेण ग्रहणधिषणया वारिवद्वारणानाम् ।
गम्भीरं यन््रगतै कमपि कृतधियो मन्वते यत्प्रदेया-
दर्थूटां संविदं वखिजगदमिमतस्थूलरक्षं तदक्षम् ॥ ७० ॥
कृतधिय निधितवुद्धयः यदक्षं कम कृतविषयमहाकाननक्रीडनानां महत्तरेष्वरण्येष
ऋीडनानि विनोदाः कृतानि महाकाननक्रीडनानि यैस्तेषां मत्तानां मदधारादूषितानां वार-
णानां अरहृणधिषणया जिघक्षया च्क्रेशवरेण महाराजेन रुष्टे वारिवत् । वारी ठु गजष-
न्धनी' द्यम: । कृतविषयमहाकाननक्रीडनानां शब्दादिविषयेषु तऋडनानि विषयक्री-
नानि } कृतानि विषयक्रीडनानि यैस्तेषां मत्तानामपद्विषयव्याप्रतनियमनच्छा चक्र-
शवरेण विरचितं गम्भीरं निन्नं कमपि गतं यन््रकूपापमैति मन्वते विचारयन्ति । तरिजगद-
मिमतस्थृरुलक्षं त्रिजगताममिमताथोन्विषयीकृय वदान्यं तदक्षं वोऽस्थूलां सूक्ष्मां सत्रि
परदेयादि्यात् 1 नीरन्ध्रविपिनविहग्माणमत्तमातद्गम्रहणाय पहाराजविरचितवारिवद्विषयादि-
विशहुटविहारपणयणकरणनिकरनियमननिरन्तर्रथपथविरचितयन््रगतेमिति रिक्षितवु-
द्विभिनिश्वीयमानं चिमुवनाभिमताथप्रदानदीक्षितमक्षं भवतामुभयविभूतिसाक्षात्करणस-
मथा प्रमां प्रदथादिलथैः ।
प्राणादीन्संनियम्य प्रणिहितमनप्रां योगिनामन्तरङ्
तुङ्गं संकोच्य रूपं विरवितदहराकाराङ्च्छरपिकेन ¦
प्राप्तं यत्पूरुषेण खमहिमपदृरो धाम कामप्रदं वों
मूयात्तद्भयवःखख्रयवरिवसितं पुप्कराक्ायुषाक्षम् ॥ ७१ ॥
प्राणादीन्संनियम्य योगतन््ोक्तप्रकारेण निरुध्य प्रणिहितमनसामात्मनि नियतचित्तानां
योगिनामन्तरङे हृदये वुदधमुत्रतं रूपं गभेगहरेकदेशस्थितनिलिलब्रह्माण्डजातं दिव्यमङ्ग-
ठविपरहं संकोच्याणुङृय विरचितदहरकाशृच्छरसिकेन विरचिता ददयाकारौ कृच्छेण
निबेन्धेनासिकावस्थानं येन स तेन पुरुषेण खमहिमसदरं स्ववैभवोपपनं धाम स्थानं
यदक्ष प्राप्तं प्रापि । परमाणौ मेरुगिरिस्थितिखि दहराकाश्ावस्थानेन संजनितपरिश्रमप-
रिहिरणाय विश्रामयोग्यं चक्राक्षमध्यासितमिदयथेः । मभवःस्वघ्रयवरिविसितं ठोकनय-
पूजिते पृष्करक्षाुधाक्षं वः कामप्रदं भूयात् । प्राणादिसमीरणसमाजं संनिरुध्य वशीकृत
स्वान्तानां हृदयेषु स्वकीयविग्रहसंकोचपूवैकं सूक्ष्मतरदहरकादमध्यवर्तिना पुरषेण म्-
क्मकस्थलावस्थितिजनितङकेशापनोदायाधिष्ठितं निखिरमुवनपूजितं प्माक्षायुधाक्षं गुष्म-
दमिरषितेप्रदं मूयादिवरथः ॥
विद्धान्वीधेण धाञ्ना चरणनखभुवा बद्धवाप्रस्य मध्ये
चक्राध्यक्षस्य विभ्रत्परिहपितनपापुप्पकोषान्परकारान् |
90111109111 €8001९8
मुदशनदातकम् | ३६
शुभररभररदभरेः शरदि तत इतो व्योम विभ्राजमानं
परातस््यादित्यरोचिस्ततमिव भवतः पातु राथाङ्गमक्षम् ॥ ७२ ॥
मध्येऽक्षप्रदेशे बद्धवा कतावस्थसय चक्राध्यक्षय नखमुवा पादाव्जनखजातेन वी-
प्रेण विमलेन धान्ना तेजसा विद्धान्संमिश्रान्परिहसितजपापष्पकोरान् । ठणीकृतजपाकु-
सुमगभरागानिलयथः । प्रकाद्नानिवि्रदधत् शछभेरदभरेबैहुरेरमेरितत्ततो विद्धं संप्रत्तं प-
तस्यादि्यरोचिस्ततं प्रातःकालीनरविकरव्याप्तं विभ्राजमानं व्योमेव स्थितं स्थाद्मक्च
भवतः पातु । स्वकीयावस्थानविभूषितं वक्राक्षमध्यप्रदेश्षस्थपुरषस्य चरणनखचन्द्रसान्द्-
चन्धिकोन्मुद्रितान् विकसितजपाप्रसूनगभंदलरागसोदरान् किरणान्दधानं तदानी शारद- '
नीरदपटलपरिवितमुदद्रविकिस्णरज्चितगगनतरमिव स्थिते प्रकादामानं गथाङ्वयवभ-
तम्षं गुष्मानक्षत्ियथेः ॥
श्रीवाणीवाच्छडान्यो विदधति मजनं शक्तयो यस्य दिक्षु
प्राह व्यूहं यदाद्यं प्रथममपि गुणं मारती पाञ्चराघ्री |
घोरां शान्तां च मूतिं प्रथयति पुरषः प्राक्तनः प्राथैनाभि-
भक्तानां यस्य मध्ये दिातु तदनधामक्षमध्यक्षतां वः | ७३ ॥
पाच्चराती पच्चरा्संबन्धिनी भारती कर्ज यदकं क्म आं य्यूहं वासुदेवसंक्षैण-
प्रयु्नानिरुद्धव्यूहरूपं प्रथममपि गुणं ज्ञानाद्यं गुणं आहं । श्रीवाणीवाड्ग्रडन्य एता वा-
सुदेवादीनां शक्तयो दिक्च प्राच्यादिषु स्थिताः स्यो वथ वामुदेव्षकपषणप्रयुक्नानिर्द््-
भूतखाक्षय भजनं सेवां विदधति कुवन्ति । अक्षय प्रथमगुणलं च कुत्रव्याशङ्धमानं प्रति
ठिल्यते-- वासुदेवादिकं चक्रं व्यूहं प्राथमिकं विदुः । उभयोरपि तादात्म्यं जह्मसंकल्प-
भावतः ॥ अजडं स्वात्मसंबोधि निःसङ्गं सवेगाहनम् । ज्ञानं नाम गुणे प्राहुः प्रथमं गुण-
चिन्तकाः ॥ सरूपं ब्रह्मणस्तच गुणश्च परिकीतितः । जगद्यक्ृतिभावो यः सा शक्तिः
परिगीयते ॥ कठत्वं नाम यत्त खातच्धयपरिवुंहितम् । पेश नाम तस्मरक्तं गृणतत्वा-
धैचिन्तकैः ॥ श्रमहानिस्तु या तख सततं कुवेतो अजगत् । बटं नाम गुणप्तय कथितं
गुणचिन्तकैः ॥°तद्ोपादानमावेन विकारविरहो हिं यः । वीर्यं नाम गुणः सोऽयमच्युत-
त्वापराहयः ॥ सहकायैनयेक्षा या तत्तेजः समुदाहृतम् । एते राक्तयादयः एव गुणा ज्ञा-
नख कीतिताः ॥ ज्ञानमेव परं रूपं ब्रह्मणः परमात्मनः । तदा ठु चक्रमिदयाहू्ह्ययाथा-
तम्यवेदिनः ॥* इद्यहिवुध्यसंहितायामुक्तखाक्षख मध्यस्थितः प्राक्तनपुरष आदिपुरुषो म-
क्तानां प्ार्थनामिर्घोरां रान्तां च मृतिं प्रथयति । अायमथंः-- यदा भक्ताः रातरुनिर-
सनं प्राथैयन्ते तदा शच्रनुदिदयोभ्रविग्रहयो भवति । यदेषप्रा्निमीहन्ते तदा प्रसन्नवरिहो
मवति । तदक्षं वो निर्दोषामध्यक्षतामाधिपयं दिशतु ॥
रक्षःपक्ेण रकषन्क्षतममरगणं रक्षयवक्ष्यमाजो
रक्ष्मीमक्षीयमाणां वरमथनभुजे वजशिक्षानपेक्षे ।
. 90111109111 €8001९8
इ. क [व्यमाटा ।
निधिप्य किप्रमध्यक्षयति जगति यदक्षतां दिव्यहेते-
रक्षामामक्षमां वः क्षपयतु मवतामक्षनिह्क्षमक्षम् ॥ ७४ ॥
0
(दत्यक्षवेणनम्)
यदक्षं कठं आजौ रणे रक्षः प्षेण रक्षसां यः प्रक्षस्तेन शतं निहतं टक्षयवेलक्यं दक्षं
वैरक्षय व्रीडा यश्य तममरगणं रक्षत् । वजरिक्षानपेकषे बरटमथनमुजे अक्षीयमाणां प्रवरध-
मानां रक्ष्मीमेशय क्षिप्रं निक्षिप्य निधाय दक्षतां स्वकीयतसामध्यम् । अघटनाघटकल-
मिदय्थः । अगति लोके अध्यक्षय्यपरोक्षयति । अक्षजि्टक्ष्यं जितेनियसनकादिकठक्षयं
दिव्यहतेस्तदक्षं भवता॑क्चामां पहत्तयं तामक्षान्तिम् । असहनतामिति यावत् । क्षेपयतु
निमूलयत । रणक्षितिविचक्षणराक्षसपरिक्षतसलक्षितेलक्ष्यसहखाक्षपक्षसंरक्षणदीक्षितं जि-
ताक्षचित्तरक्षयमनपेक्षितवज्ररिक्षसुध्यक्षवक्षयक्षयां क्ष्म क्षिप्रं निक्षिप्य स्वदक्षतां
दिव प्रयक्षयदक्षं भवदक्षामामक्षमां क्षपयतियथः ॥ इयक्षेवणनम् ।
द, इ (न ¡र
ज्योतिश्रूडाटमोटिखिनयनवदनः षोडशोततुङधवाहुः
प्र्याीटेन तिष्ठनप्रणवदराधराधारषटरणवतीं ।
निःसीमेन खधास्ना निखिलमपि जगत्कषेमवन्निमिमाणो
५ (^ क
भूयात्मोददानो वः प्रतिमटपरुषः पूरुषः पोरषाय ॥ ७९ ॥
ज्योतिश्रूदालमौलिज्वालामिरूध्वौ्रजटावान्मोलियस्य सः । तरिनयनवद्नः । पोडशो-
तुङ्गबाहः । प्रयाठीटेनावस्थानविरेषेण तिष्ठ्वतिष्टमानः । प्रणवेति । तारचन्द्राव्राधारौ
यस्य षरट्कोणचक्रस्य तत्तथा तच वर्तत इति प्रट्कोणवतीं । निःसीमिन निरवधिकरेने
स्ववैभवेन निखिलमपि जगत् क्षेमवद्वियमानकुरठं निर्मिमाणः कुर्वाणः । प्रतिमटपर्षः
प्रतिपक्षमयकर इयथः । सोदरौनः पुरुषश्वक्रमध्यवतीं पुमान् मवतां पौरपाय पु
स्त्य भूयात् ॥
पोराणि + य थ् (५, # + भ, ५,
वाणी पौराणिकी य॑ प्रथयति महितं प्रेक्षणं केटभारेः
५ # (भ (भ
रक्तिययेषुरदष्टानखपरशुस॒खव्यापिनी तद्धिभूर्याम् |
7) [क तिभिनं (\ भ
कर्तु यतक्वबोधो न निरितमतिमिनोरदायेश्च शाक्यो
प, (9 [ (क ५ +
देवीं वो मानुषीं च क्षिपतु म विपदं दुसतरामखरानः ॥ ७६ ॥
पौराणिकी वाणी यं पुरषं केटमरेः परवासुदेवय महितं ग्रलप्रकरतिवरि्ठीनासत्कत्प-
जगत्छष्टिकारणतप्रा देवतिवल्यनुष्यस्थावररूपेण चातृररिध्यं प्रपतैप्तेन जतिः एजितम् रप-
केतैतेनोपकारस्णतिविभवावतरि इषुद्॑रनक्तपरदरमृखन्यापिनी ग्धनाथागुधभृतवाणपुखं
वराहर्दधमुखं वरृसिहनखमुखं भामवपरहमुखं व्याप॒ शीटमघ्ठा अस्तीति व्यापिनी । भ-
वतीति रषः । इषृदंष्रनखपरणमुखायुधजातं व्याप्रोति वा । यद्रा परख राक्तिप्तदायरुधमृष-
90111109111 €8001९8
सुदशानरतकम् | छ
व्यापिनी कथ्यते । यत्तघबोधो यत्छरूपविषयप्रमितिनिरितमतिभिनौरदायैरपि कर्तु न
क्यः सोऽस्नराजो वो दुस्तरां दैवी दैवकृतां मानुषी मनुष्यक्रृतां च विपदं क्षिपतु । "वाणी
च पाद्वरात्नी यं कथयति वासुदेवसंकल्यम् । विभवेषु यख शक्ती रामप्रमुखाखसंश्रयिणी ॥
संरक्यते न बद्धं यत्तं नारदायैश्च । दैवी च मानुषीं च क्षिपत स वशक्रनायको वि-
पदम् । यथः ।|
५ क ४ भ
रूइस्ताराख्वार ह।चरद्ट्चयः रयाय: राक्लजादद-
(^ (~ पि ~
ज्वोटाभिः पप्रवाछः प्रकरितकुुमो बद्धसंषेः स्फुलिङ्गः ।
प्राप्तानां पादमृटढं प्रकृतिमधुरया छायया तापद्द्रौ
दत्तामुदो प्रकाण्डः फलममिरषितं विष्णुसंकल्पवृक्षः ॥ ७७ ॥
तागलवाले प्रणवरूपाछ्वाले सटः प्रादुर्भूतः । रामैः राचजारैः कुन्तराईङपा-
णाधायुषढन्दे रुचिएदलचयः रचिरो दलानां प्रणोनां चयः सगृहो यख सः । ज्वालाभि-
रसणकिरणविरातैः सप्रवाः सर्किसलयः । बद्धसंधे्द्धो नद्धः संघः सपरहो वैपतैः स्फु
लिङ्गः पुद्धानुपृद्ं निःसरद्धिः कशानुकणेः प्रकटितकरुसुमः ! उदोःप्रकाण्ड उदामानि ठो-
ध्येव प्रकाण्डः स्कन्धा यद्य सः । पादमृटं चरणाग्जसमीपं प्राप्तानां वृक्षस्य पादस्यानीयं
मूढं प्राप्तानां प्रकृतिमधुरया स्वभावरमणीयया छायया कान्त्या अनात्पेन तापहृत् सां्ता-
र्कितापं सूधकिरणतापं च हरतीति तापहृत् । विष्णुतंकल्यदृक्षः श्रीरगिसंकल्पभृतकल्प-
ब्रक्षो वो युष्माकममिलपितं दत्ताम् ॥
धास्नामेरंमदानां निचयमिव चिरस्थायिनां द्वादशानां
मा्तण्डानां समूहं मह इव बहुलं रतभाप्तामि्द्धिम् ।
€ क भै
रि ॐ ५ #
अ्चिःसंधातमेकीकृतमिव रिखिनां वाडवाग्रेसराणां
+ + भ, ज् 9
राङ्कन्ते यस्य ख्पं स॒ भवतु मवतां तेजसे चक्रराज: ॥ ५८ ॥
यस्य पुरुषस्य रूपं विग्रहं चिरस्थायिनामिरमदानां वैद्यतानां धानां निचयमिव समृह-
मिव । द्वादशानां मातेण्डानां चण्डक्रिरणानां समूढं समूहीकृतं महस्तेज इव रलमभातां प्द्य-
रगमणिप्रमासमूहानां बहला महत्तया स््द्धिमिवे वाडवाम्रसराणां वाड्वानलादप्यधिक-
दुतीनां रिखिनामेकीक् तमचिःसंघातमिव इदन्ते विकल्पयन्ति स चक्ररयजो भवतां ते-
जसे सकठजगद्यापतप्रकाशाय भवतु ॥
उग्ंपरयाक्षमु्यद्ुकुटि समुकुटं कुण्डलसयष्टदष
चण्डाचबाहुदण्डेटंसद नटसमक्षोमलक्षयोरुकाण्डम् |
प्रत्यारीदस्थपादं प्रथयतु भवतां पाटनव्यग्रममर
चक्रेरोऽकाटकाटरितमटविकययोपटोपाय रूपम् ॥ ७२, |,
90111109111 €8001९8
२६ क{व्यमाख |
॥
चक्रेशः सुदशैनशराजः उग्रपदयतीलयुपदयानि अक्षीणि विलोचनानि यस्य तत् । उद्य-
कि उन्ती भ्रुकुरी भरूभङ्गो यस्य तत् । समुकुटं मुक्रुटयुक्तम् । कुण्डलि कुण्डले
अस्य स्त दति कुण्डलि । स्फ द्रे यस्य तत् । चण्डाननशवण्टानि रेच्रुखण्डनपण्डितानि
अघ्नाणि येषां तैबाहुदण्डेरंसद्रमणीयम् । अनठसमक्चौमलश्षयोरकाण्डं ज्वालवर्णैन क्षौमेन
्रयकषप्रतीतिविषयाररकाण्डौ यस्य तत् । प्रयाटीस्थपादं प्र्यालीढगतौ तिष्ठत इति
प्रयाटीदस्थौ पादौ यस्य तत् ) पाठनव्यमं जगद्रक्षणे ससंभ्रमम् । रूपं स्रकीयमाकारम्
भकारकाठेरितभटविकयरोपलोपाय अकाटेऽनवसरे कठेन यमेन दिताः प्रेरिताश्
ते भटाश्च तेषां विकयटोप उदद्धटव्यापारकोलखहरुस्त लोपो नार्तस्य भवतामप्र
परस्तादमथयतु प्रकाशयतु ॥
चक्रं कुन्तं कृपाणं परद्युहुतवहावङ्कशं दण्डशक्ती
# त न, तेज रूः श्य =
राद्धं कोदण्डपारो हटमुपर्गदावजश्रूखाश्च हंतीन् ।
न. ५. ¢ ध॒ (^. 9
दोमिः सव्यापसव्येदेधदतुटवटस्तम्भिताशतिदरप-
= यू व (~. भ ज + ५ ॥
ूहस्तेजोभिमानी नरकविजयिनो जृम्भतां संपदे वः ॥ ८० ॥
चक्रादिषोडश्ायुधानि अतटबरप्तम्मितारातिदरपैः निःसीमबलेन स्तम्भितो विनारितो
अरातिदपैः प्र्यधिपरक्रमो यस्तानि तैः सन्यापस्य्ीमदक्षिणदोनभियुजेदधत् नरकवि-
जयिनक्तेजोभिमानी कत्र तेजो मदीयमिति योऽभमिमनुकते स तैजोमिमानी ब्गरहौऽवतार-
विषो वः संपदे देयो विजुम्भतां परिस्पुरतु ॥
पीतं ५७५. न ^ ( । ० (ककर प्युः $
पीतं केशे रिपोरप्यखनि रथपथे(दे) संधितेऽप्युत्कयाक्ष
चन्द्राघःकारि यत्रे वपुषि च दटने मण्डट च खराङ्कम् ।
से ८ ५ चरने स
हस्ते वक्रे च हेतिस्तवकितमसमं लोचने मोचने च
च ०) ५ रि 1 ५ ण, +
स्तादस्तोकाय धाक्न युरवरपरिषत्सवितं देवतं वः ॥ ८१ ॥
पीतं केशे रिपोरप्यजि चिक्रुरनिचये इवरशोणितविषये च पीते प्रीतवण कृतपानं
च । परीता गाव द्रतिवत् । रथपथे(द) चक्रे संभ्रिते समाध्रिततिपये च उत्कदाक्षं
उत्करमतिगम्मीरमक्च यस तत् । उत् उच्रता उदाग उक्कस्णाः कटाक्षा यख तत् ! यन्त्र
वपुपि च सौद्द्रनयन्ने विग्रहे च चन्द्राधःकारि चन्द्रमधःकरोतीति चन्द्राधःकारि । प्र.
धम चन्द्रमण्डर विरियं तन्मध्ये प्रणते विग्चय्य तदुपरि पुरुषः प्रतिष्राप्य इति चन्द्रा
धःकारिखम् । मनोहरतया स्वप्रभया चन्द्रं निस्तेजस्वं कगतीति चन््ाधःकरपि । ददन
मण्टले च र्नुनिरसने सुदरोनविम्बे च स्वगं सरो विजग्राह्मदजनितनिर्पपोऽद्रे खाञ्छन
गर तत् । स्वरः प्रणकोऽदधिदं य्य तत् । हृस्ते वक्रे च देति्तबकितं देतिभिः शः
संजातस्तवकं हेतिभिवदिज्वालाभिः स्तबकित च । लोचने मोचने च नेत्रे दत्रुनिरामाय
समोचने चाक्षम विष्रमम् । अयुग्ममिनयभः । असदृश च । मुरत्ररपरिषत्तेतितं सुखग
90111109111 €8001९8
युदशेनरंतकम् । ३७
मह्यरुद्रादयस्तेषां परिषदा सेवितं दैवतं सुदद्रेनपुरषो वो युष्पाकमस्तोकायानल्पाय धात्र
तेजते स्तात् । परीतकेशः पीतदच्श्नोणितः ¦ उदाराक्षचक्रः उत्करणकटाक्षाखतधारास
मा्रावितस्षमाश्चितजनः । अधरीकृतचन्द्रमण्डल्यच्रः स्वकीयविग्रहुमभाप्टसावीणित-
चन्द्रमण्डल: । स्वकीयघोरधोषाच्चेतशच्रदटनः प्रणवाडूमण्डलः । प्रहुरणमण्डितभुजमण्डलः
कररानुज्वालवीविलोपलालितपुखः । विप्रमलोचनः रशक्ननिरसनाथं निःपमानसखमो-
चनः । सुवरनिकरपश्विरितपदस्रसीरहः सुदशेनपुरुषो भवतां निरतिश्चयतेजते मुयाद् ॥
चित्राकारेः खचरैमितसकटजगल्नागरूकप्रतापो
मनं तच््रानुरूपं मनसि कख्यतो मानयन्नामगुह्यान् ।
~ {6८ क $ ि
पञ्चाङ्गस्फूर्तिनिवंतितरिपुविजयो धाम षण्णां गुणानां
छक्ष्मी राजासनस्थो वितरतु मवतां पूरुषश्चक्रवतीं ॥ ८२ ॥
„ चिच्राकारैः पेषणभस्मीकरणखण्डनलुष्ठनकुद्रनादिभेदेन नानाप्रकारा आकारः खरूपाणि
येषु ते तेः । खचरैः स्वपरिभरमणेमितसकठजगत् परिच्छि्ननिखिलमुवनः- । जगहक-
प्रतापो निस्तन्द्रमभावः । यद्रैकं पदम् । परिच्छिन्ननिखिख्मुवने जागरूकः प्रतापो यख
सः । मनच्रं सोदशेनं मनुं तच्रानुरूपं प्रयोगसिद्धान्तानुरूपं मनघ्याकल्यत आवर्तयत आ-
त्मगुह्यान् आत्मनि स्वविषये रहसान् । भ्रं यलेन गोपेन" द्युक्तलात्। आलभ-
क्तानियथेः । मानयन्संभावयन् । उपलाख्यनियथः । पत्ाङ्गस्पूःतिनिवेतितरिपुविज्ञयः प-
वङ्गन्याप्संपत्या निवेतितो पिपृणां विजयो येन सः । सुदरौनषक्षरेण रिपुविजये प्रस्तुते
सति प्रचाङ्गन्यासः कतव्य: रिपुसंहारे ठु प्रस्तुते षडड्न्यापतः कतैव्य इति मन्नानुसंधान-
कमः । यद्वा प्ाङ्गानि ज्वाखनेम्यरनाभ्यक्षाणि । नेम्यन्तभरृता ज्वाला प्रथगङ्गतलेनोपएच-
येते । तेषां स्पूयौ निवे्ितो रिपुविजयो येन सः । षण्णां गुणानां ज्ञानबहैन्रथवीर्यश्-
्तितेजसां धाम स्थानम् । राजासनस्थश्वन््रमण्डटमासनीकय स्थितः । चक्रवर्ती सुद
रोनमध्यवतीं परुषो भवतां लक्ष्मीं वितरत । चि्ाकः कापालिकादिरूपमेदेन नाना-
र्पः स्वचारैः खगूढपुषै्मितसकलजगत् निखिलमुवनस्पुरत्मतापः । मन्नं गुप्तवाद्म्
तच्नानुकूपं बलाबुगुणम् । नच्रं प्रधाने परिच्छदे" इयमरः । मनति कलयतो हृयेव विचा-
रयतः । भात्मगुह्यान् स्रकीयरहखपुरुषान्मानयन् । पताद्गस्पूरततिनिवेतितरिपुविजयः ।
क्मणामारम्भोपायः, पररुषदरव्यसंपत्, विनिपातप्रतीकारः, देरकारविभागः, कायेति-
द्विथेति पचाङ्गानि ) तेषां स्फूयां निष्पादितः शाञ्चैविजयो यच सः । ध्ण्णां गुणानां सं
धिविग्रहयानासनद्रधीमावसंश्रयाणां धाम स्थानम् ! रजासनस्थो भद्रापनस्थः। छपासनं
यत्तद्धदरासतनं सिंहासनं च तत्ः इयमरः । स चक्रवती परुषो महाराजो भवतां ररक्ष्म
ददतु ॥
अक्षावृत्ताभरमाखान्यरविवरटठचन्द्रचण्डदयुतीनि
ज्वाखाजारावटीदस्पुरदुडपट्टीपषाण्डुदिच्ण्डलानि ।
90111109111 €8001९8
~+ ५ ५ त्यमाटड |
चकरान्ताकान्तचक्राचख्चटितमहीचक्रवारातेशेषा-
प्यखम्रामाभ्रिमस्य प्रददतु भवतां प्राधितं प्रभ्थितानि ॥ <३॥
अशक्षावत्ता्रमालानि अक्षे आवृत्ता पौनःपुन्येन छतावतौ अभप्रमाला मेघप्डवियेषां
तानि । यद्रा भक्षेणक्रान्ता मेघपङ्क्यषां तानि । भरेति । अरविवरेषु ठुटन्तौ परिवते-
मानौ चन््रचण्डयुती निशाकरदिवाकरौ येषां तानि । ज्वाठेति । ज्वाखाजाटैखटीद
आस्वादिता । स्ण्टेयथंः । अत एव स्फुरन्ती रीरयन्ती उडुपटटी नक्षत्र्न्दं तया पाण्डु
धवलं दिखण्डलं येषां तानि । चक्रेति । चक्रघ्यान्तः प्रथित्तेनाक्रान्तः कुण्णश्चक्राचरथ-
कवालाद्विप्तेन चलितं कम्पितं महीचक्रवाठं भूमण्डलं तेनातः पीडितः शेषोऽनन्तो येषां
तानि । अछ्लग्रामाभिमसख प्रस्थितानि प्रयाणानि मवतां प्राधितं प्रदददु ॥
द लक्तात्मशीरं खणिरणुकधृणिः पष्िशः यष्टसादः
राक्तिः शाटीनरक्तिः कुटिदमकुरटं कुण्डधारः कुठारः ।
दण्डश्वण्डत्वशूल्यो भवति तनु धनुयेत्पुरस्तात्स वसता-
द्रस्तारोषास्चवर्गो रथचरणपतिः कर्मणे शार्मणाय ॥ ८४ ॥
यलुरप्तात् यद्य परुषस्य पुरस्तात् प्तः शूट यक्तासशीलं यक्तमालरीठ त्रच
सहासेपुप्यरूपस्वमावो येन तत् । खणिरङ्रः अणुकनरृणिः अणुका नष्र प्रणयो वस्य सः ।
प्द्विर आयुधतिदरेषः स्प्टसादः स्पष्टो व्यक्तः सादो वितरण यस्य सः । शक्तिः राटीनश्चक्तिः
शाखीना अधृष्टा शक्तियेस्याः षा । स्यादशृष्स्तु शठीनः' इयमरः ) कुलिर वज्ञमकुश-
ठप् । कुठारः कुण्डधारः । दण्डः प्रचण्लशून्यः प्रचण्डेन कार्येण चान्यो विन्त ।
धनुश्वापं तनु क्षीणं भवति ¦ ्रस्ताररेषाष्चवरगो प्थचरणपतिवः राभणाय सर्मणो त्रह्मा-
नन्दस्य साधनं शामणं तस्मै कर्मणे स्तात् ॥
रुण्णाजानेयघरन्दं शुमितरथगणं सन्रांनाह्ययू्
्वेटासंरम्महेटाकट्कट्विगदपपूर्वमीवाणमर्चम् ।
कुवांणः सांपरायं रथचरणपतिः स्थेयसीं वः प्रशस्ति
दुग्धां दुग्धान्धिभासं भयविवदासुनापीरनासीरवतीं ॥ ८५ ॥
भगरविवरसुनासीरनासीसरती । है इ, भयं मा गाः अहुमेत्र स्वासुरान्मस्मीकरिष्य इति
वदन् युद्रसंनद्धः पुरत एव धावतीयथंः । रथचरणपतिः। क्िण्णाजनेयन्रनदं क्षुण्ण आजनेयानां
(अश्वविरोषाणां) बरन्दः समूहो यस्मिन्कर्मणि तेतर । क्षुमितरथगणं क्षुमितो जजेसकृतः स्य-
न्दनसमूहौ यस्मिन्कमणि तत. । सत्रसांनाह्यगृथं सनं विदीणे संनद्धानां यृथं यस्मिन्कर्मणि
तत्। श्वेठेति । श्वेला विजयनिमित्तकोद्मसजनितसिहनादास्तासां संम्माः सेभ्रमाप्त
हैखा रथेन स्थमन्ननं हयेन हयताडनमियेवरमादिकाः क्रीडास्तासां कलकराः कोटाहलाश्व
सुदशनशतकम् । ३९
तर्विगठन्रिर्भटन्पूवगीवाणानां दैयानां गरवो यस्मिन्कर्मणि त्. सांपरायं युद्धं कुर्वाणो रथ-
चरणपतिवेः स्थेयसीं स्थिरतरा दुग्धाच्थिमापं क्षीरच्िनिमां प्रज्चत्ति कीति दुग्धां प्रयतं ॥
दुद्यदोःशालिमाटिप्रहरणरभपोत्तानिते वेनतेये
विद्राति द्राक्पयुक्तः प्रथनभुवि परावर्तमानेन भरी |
निमित्य प्रत्यनीकं निरवधिकचरद्रास्िकाश्चीयरथ्यं
पथ्यं विश्वस दाश्वान्प्रथयतु भवतो हेतिरिन्द्रानुनस्य ॥ ८६ ॥
वक)
90111109111 €8001९8
दद्यहेः्ाचिमालिप्रहरणर्भसेोत्तानिते उद्यन्ती रोच्ुनिरसनसम्थे च ते च दोषो
मृजौ ताभ्यां शाटी रमणीयः सं चासौ मारी च । अथ द्ह्यश्चासौ दोःराटीं माटी च
तस्य प्रहरणानि गदाताडनानि तेषां रभसो रयप्तेनोत्तानिते पिपुखीक्रते वैनतेये द्राक
दीप्रं वदाति पलायमाने प्रधावति सति प्रधनमवि युद्धभूमौ परावतेमनिन प्रतिपक्षाभि-
परं प्रतिनिवैतैमानेन मत्र प्रयुक्तः । निरवधिकचरद्वास्तिकाश्वीयरथ्य हाप्तिक्रै हृस्ि-
न्दं अश्वीयमश्चवृन्दं रथ्या रथबन्दं निष्वधिकं निःसल्याश्वरन्तो दासिकाश्वीयरथ्या
यस्य तत् । प्रयनीकं प्रयथिसेन्यं निजियय विश्वस्य पथ्यं हितं दाशान् प्रददान इन्दरानु-
जस्य हैतिभवतो युष्पाम्प्रथयतु प्रख्याप्यतु ॥
(9 वि रूल्य र भ > =
नद्दिन्यानन्दशूल्ये गति गणपत व्याकुठे बाहुलेये
५ थ् (^ + ध
चण्डे चाकिल्यकुण्ट प्रमथपरिषदि प्राप्तवत्यां प्रमाथम् ।
(~ ज थ (१ ५ „भ (~ (~ भ
उाच्छद्याजा दह बदनशजनतन या ददाकदाभक्षा
+ % कर ल र क (कना
भिक्षां तत्पराणरूपां स मवदकुराटं कृष्णहेतिः क्षिणोतु ॥ ८७ ॥
आजौ युद्धे नन्दिनि रद्प्रमथविरवे आनन्ददन्ये आनन्दरहिते सति । दा सुखि
तोऽपि नन्दी सुदर्नभया्नियं दुःखी बभूवेतयथः । गणपतौ गजानने भयाद्ररुति विद्राति
सति । बाहुलेये स्कन्दे व्याकुले इतिकेतव्यतामूटे सति । चण्डनामधेयप्रमथे च चाक्रिय-
रुष्टे भयमुकुलिते सति । प्रमथपरिषदि खभक्तसमूहे प्रमाथमेवंप्रकारेण विलोडनं प्राप्त-
वदयां सयां षि बलवत्तरं बलिजभुजवनं बाणासुर्बाहुकाननमाच्छिय ट्वा । विद
येति यावत्. । आदिभिक्षोभिध्चुकाणामायसख कापालिक तत्पराणरूपां बाणासुप्राणस्व-
० (= £
रूपां भिक्षां यः कृष्णहैतिदेदौ विततार स भवदकुरठं भाषत्कामङ्ल क्षिणोतु नाशयतु ॥
रक्तोाभ्यक्तमुक्ताफ्टुलितर्टद्रीचिवृद्धौ महाब्धौ
संभ्यासंबन्धताराजर्धरशबलाकारनीकारकान्तो ।
गम्भीरारम्भमम्भश्वरमघुरकुटं वेदविध्चं विनिघ्र-
बिर्विघ्रं वः प्रसूतां व्यपगतविपदं संपद् चक्रराज: ॥ ८८ ॥
प्तौघाभ्यक्तमृक्ताफर्टुकितरल्द्रीचिषद्धौ स्कीयधोगपहार्यकटितशत्ररयीरनिरन्तर-
90111109111 €8001९8
४५ कव्या |
नियैदरक्तधाराभिरभ्यक्तानि विततया रज्ञितानि मुक्ताफलानि तैरठिता संवलिता सल-
दवीचिवृद्धिथलन्तरदहसमद्धियस तस्मिन् । सुध्येति । संध्यायाः संबन्धात् तारा नक्षत्राणि
जठधरा मेघाश्च तैः शवरः नेव्ययोणिन्नां सकर्येण संजातवणः रेषलश्वासावाकाशशच
तेन निकाशा कान्ति स॒ तस्मिन्महाम्धौ रक्तात्तमुक्ताफठानां सङ्गपरम्परासंव्रततर द्र
प॑ध्यारागरञ्जिततारागणमेघरेखापरम्पयसमन्वितवियत्तठसंकारप्रकार इयथः । अम्भशवं
जठचराकारितं अत एव गम्भीरारम्भं कायौनुमेयोयोगं वेदविद शरुतिप्रयुहम् । वेदापहा-
र्चतुरमिलथैः । अथवा विगनिघ्रः इति पाठः । वेगायत्तम् । असुरकृटं निरविघ्रं यथा
यात्तथा निप्न्निमूटयंक्रराजो व्यपगतविपदं निरस्तसमस्तविपत्परम्परां संपदं प्रसूताम् ॥
५ भ ध ज ट $ सू ^ ^.
काशीविष्षचेद्यक्षपणधरणिजध्वंप्सूयापिधान-
ग्राहद्रेधात्वमाखिघुटनमुखकथावस्त॒सत्कीर्तिगाथाः |
यन्ते (4, गिरिग न. (0
गीयन्ते किनरीभिः कनकगिरिगहागेहिनीभियंदीया
न चै (~ | छ ५ श्रि $
देयादेतेयवेरी स पकठभुवननछाघनीयां श्रियं वः ॥ ८९ ॥
काद्या विष्रेषो दाहः । चेयक्षपणं रि्ुपाररिरःछृन्तनम् । धरणिजध्वंसो नस्का-
सुरनिरसनम् । सुयापिधानं सैन्धववधाय रव्याच्छदनम् । प्राहेधाल्वं नक्रदारीरविपार-
नम् । माटिच्चुटनं मादिराक्षसमञ्जनम् । मुखमादिरयातां ताः । तथा ताश्च ताः कथाश्वा-
वदानानि च ता एव वस्तूल्यथनि यासां माथानां ता यदीया यस्य चक्रपुरुषस्य संबन्धिन्यः
कीर्षिगाथाः कीतिविषयगीतयः कनकगिरिगहगेहिनीमिः किनरीमिर्गीयन्ते । स दैतेयी
सुदरनपरुषो वः सकरभुवनश्धनीयां समस्तजगत्पृज्यां श्रियं संपदं देयात् ॥
¢ ^ ^, (~,
नानावणान्वघ्रण्वार्वराचतश्ुवनाचुग्रहन्व्रहयन्य-
शक्रैष्वष्टासु यष्टासुरवरतरुणीकण्ठकस्तूरिकेषु ।
~ पू भ
आतारादणैमाह्यवेधिषु वसति यः पूरुषो वः सर देया-
दधवैरुदधूतसचवेरुपहितमनहिष्वीन्तमध्वान्तवर्ती ॥ ९० ॥
यः पुरूषो मरद्यसुरवरतरणीकण्ठकस्तूरिकेषु चष्ट माजिता हिरण्या्लायमुरतररतरुणी-
कण्ठकस्तूरिका यैस्तानि तेषु । आतारादणंमालावपिषरु तारः प्रणतर्तमारम्य आतारात्
भर्णैमाला अक्षरपद्भिः । मात्केयथः । सा अवधिर्येपां तानि तेषु । अष्टु चक्रेषु प्रथ-
मचः प्रणवमनच्रकम् । अष्टमं चत्र माठक्रामन््रकम् । अथा प्रतिचक्रमन्तस्ताेषितं
बहिमाठक्रविष्टितं च । तारानुतारतर्ितम् । तस्माद्रापि चक्राणि आताराणमाटत्रधीनि ।
अष्टानां चक्राणामप्यहविवुप्यतंहितोक्तावस्थानक्रमः किविद्िख्यते--पतचारं प्रणवमच्रवें
बरह्मस्ञकमक्षीकतप्रथमयचक्रम् । चतुररं विष्णुचक्रमक्षीकृ तद्वितीयचक्रम् । प्रहर नारा
यणचक्रमक्षीकृतततीयचक्रम् । अष्टारं वासुदेवचक्रमक्षीकृतचतथचक्रम् ! द्वादश्रारम-
च्युतचक्रमक्षीकृ तप्रञ्नमचक्रम् । षीटशारं नरसिहचक्रमक्षीकृतपष्टचक्रम् । शतारं सुद
युदशेनहातेकम् । £ १
रनचक्रमक्षीकृतसप्तमचक्रम् । सहारं मादकाचक्रमक्षीकृताष्टपचक्रम् । अनेन प्रका-
रेणावस्थितेष्वष्टसु चक्रेषु नानावणौ नीरपीतादिवणौ येषां विग्रहाणां तान् विरचितभुव-
नानुरहान् विग्रहान् मूतिमेदान्वदृप्वन् निद्शेयन् वसतीति । अध्चक्रस्थितपुरषवणे-
विग्रहमेदोऽदहिवुध्यसंहितायाम्-सोमसूैदहनप्रमोज्ज्वलं चक्रमेतददितं महामुने । वाच्यं
पकरमन्रमितं शब्दशब्दमखिठं यदुद्रतम् ॥ बरह्यचक्रमुदितं यदान्तरं केवछं सकरधी-
प्रदं मुने । विष्णुचक्रमुदितं यदद्भुतं व्या्निकान्तिमतिविकमप्रदम् ॥ यत्तूतीयमुदितं महा-
दतं चक्रपुज्ज्वखयोथेदं तु तत् । यत्च चक्रमुदितं ठुरीय्व मोक्षदं मुनिगणोदितं मुने ॥
प्चचमं विजयदायि कीतिदं षष्ठमुप्रमपसदयुनारनम् ॥ ब्रह्मवचसविधायिसप्रमं संपदथीविज-
या्थमष्टमम् ॥ एकैकशो ऽत्परा इदं गदितं फलं ते चकराष्टके सकस्योगिमुनीन्द्रवन्व्े ।
व्षयुतैबेहुमिरप्यखिरात्मकख रक्टा न विस्छतिरमुष्य मवा विधातुम् ॥ मनच्रक्षरप्रथि-
तमागविमेदपर्व मन्री यजेत विधिवन्मनुदेवतास्ताः ॥ आकारदक्तिपरिवारविभूषणान्नवीयैप्र-
मावविजयैश्च विचिन्तयेत्ताः ॥ आयं निरज्ञनमरेषजगत्मसूतिं चाणप्रसादि नियमायदनु-
ग्रहस्थस् । संपृणराक्तिमतरमहाणैवामं ध्यायेद्धरं प्रणवगोचरमादिचक्रे ॥ शवेतं प्रसन्नव-
दनं कमलायताक्षं पीताम्बरं प्रथुलवक्षसमातयोनि् । पीनोरदीधैमुजबृन्दधृतारिगिङ्कौ-
मोदकीसरसिजं खल् विष्णुचत्रे ॥ इयाम किरीटिनमुदारचतुजस्थवोमोदकीकमलवारि.-
जवयंचक्रम् । नारायणं नयननन्दनमादिदेवं ध्यायेच्छिया संह दतीयपदस्थचक्रे ॥ वृन्दे-
न्हगोरमरविन्ददलायतक्षं शद्धक्षमारममरोयतगोधमन्रम् बाहृद्रये विधतचक्रविरद्ध-
दां तं वासुदेवमवधेहि तुरीयचक्रे ॥ रह्वारिपङ्कनगदाङ्राशाङ्गसीरसौनन्दकान्दधतमष्ट-
भिरुमहतैः । ताक्षयैस्थितं रजतशेठनिमं पुराणं संचिन्तयेदनितचक्रगतं पुमांसम् ॥
भुरोग्रवक्रनलकोटिनिकृत्तदैयवक्षस्थलोच्छलितशोणितदिण्धदेहम् । धोरप्रकारनयनत्रय-
दर्िरीश्षयं ष्ठे विचिन्तय मुने नरसिहमीराम् ॥ सोमा्िसूयकिगणोद्गमपुज्ञकुज्ञमध्यप्थितं
विधृतपश्चगदादिश्कुम् । छन्दःस्थितं मुवनकाणमप्रमेयं श्रीशं विचिन्तय मुने पुरुषं
पुराणम् ॥ गेक्षीरशद्ध हिमदीधितिदेवधिन्धुकुन्दप्रमाविमठपडूजशस्ता । स्मेरपसन्नवदना
कमलायताक्षी ध्येया स्रचक्रमवनोपरिमात्काट्या ॥ इति ¦ यः पुरुषो ऽध्वान्तवक्री ।
वाञ्नसयोरविषयं इयथः । अथवा ध्वान्तसंज्ाज्ञानरदितयोगिहृत्यन्ममासीन द्य्थैः । स॒ व
उद्ूतसचैरुदूतानि प्रकम्पितानि ¦ प्रापितनरकाणीति यावत् । सानि जन्तुरमूहानि यैः !
अथवोद्धूतसतैषिनारितस्वगुणेः । व्यधवैः कुम्भः । अदिकमारगैरिति यावत् । उपहितं
विनिहितम् । संपादितमिति यावत् । अबहिष्वोन्तमन्तस्तिमिरम् । द्य दहानिकमत्रान-
मियथः ॥
द्राचिशत्पोटशषटप्रतिष्थुभुजसषूतिभिर्ूतिमेदेः
काये चक्रषट्के प्रकटितविभवः पर्नकृत्यानृदटपम् ¦
# =
अथानाम॒थितानामहुरहरसिं निर्विखम्बेरविरम्बेः
५ ५ ५
कुवांणो मक्तकगं कुशिनमवतादायुध्रामणीर्वः ॥ ९१ |
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
"4 -- 1९. ।
द्रात्रिशद्धजाश षोडशमुजाशवा्र मुजाधे द्रार्चिरसोडशाष्मुजाः प्रतयो येषां ते!
परथवो मांसला दीघीश्च ते मुजा बाहवश्च तेषां स्पूतेयो विजुम्भणानि येषां मूतिमेदानां
ते तेमूिमेदेविग्रहविरेषैः कालायैनामितयसुक्त नेमिषर्कषिराजितं अरप्चकाच्वितं का-
छचक्रमायं येषां चक्राणां तस्मिन् चक्रषट्के अरं पुरुषचक्रं चिरदरं प्रकृतिचक्रम् एका-
दारं मह्चक्रस् अष्टारमहुकारवक्रम् चतुविरात्परं पुरनेमिकं जगच्क्रम् कारपुरषप्रकृति-
महदहंकारजगत्संज्ञकानां चक्राणां षट्कं तस्मिन् काठचक्रमध्ये स्थितः पुरुषो द्रानिश-
द्रजः । पुरषचक्रमध्यवती पुमान् षोडगभुजः । प्रकृतिचक्रमध्यवर्ती पुरुषो ऽ्टमुजः । मह-
चक्रमध्याठंकारभूतः पुरुषः षट्मुजः । अहृंकारमध्यव्तीं पुमान् चलुभुजः । विश्वचकर-
मध्यवर्ती पुमान् द्विभुजः । तदत्तम्--ततशक्रमयं वै जगत्स्थावरजङ्गमम् । चक्रात्मान-
मनादयन्तं काठ प्रथमत्तः श्णु ॥ अिनाभियुक्तं षण्नेमि परतरारं चक्रमव्ययम् । पंवत्सरमयं
यत्तत्कारचक्रमिति स्यतम् ॥ तद्रो वतेते नियं चेतनाचेतनात्मकम् । परिवतैयते देव-
स्तदेतचक्ररूपधृत् ॥ अरं तत्पुरुषं चक्रं पुरुषो येन धायते । चक्रं त्रिश्षदरं प्रोक्तं शक्तिः
सा येन धायते ॥ चक्रमेकाददार ठ बुद्धिः सा येन धार्यते । अधरं तन्महचक्रमहंका-
रख धारकम् ॥ अव्यक्तादिविरेषान्तैः स्वह्पेरपे्वतम् । चठविद्तितंव्यातैः पुरषात्म-
कनेमि यत् ॥ जगच्क्रमिति ख्यातं तच्च प्रेरयते स्वयम् । एतत्छरूपं काठादिचक्रषटूके
पञ्चकृदानुरूपम् । पचकृलयानि उत्पत्तिस्थितिसंहारनिग्रहोग्ररूपरणि । तेषामनुरूपं यथा
भवति तथा प्रकटितविभवः प्रसिद्धमहिमा । प्र्यातपराक्रम दथः । पच्वकृलयटक्षणम-
हिवुध्यसंहितायामुक्तम्-अयणि प्कृलानि रशक्तेप्तसाः प्रकल्पयेत् । ति्ोभावं रजि
चेव स्थिति संहृ्यनुग्रहौ । इति कारचक्रषटूकम् । इदं वा भवति--धडरं कालचक्रं तत्स
कालो येन धायते । एकारं वैयतं चक्रं रं तद्रायुधारकम् । च्यरं तैजसमाद्यातमाप्यं
चतुररं मुने ॥ पवार पाथिवं चक्रं प्रथिवी येन धायते ॥" षडरं काठ्चक्रम् । एकद्ितरि-
चतुःपच्चाराणि आकाशादि पञ्चचक्राणि संभूय कालादिचक्रषट्कम् । तस्मिन्पच्ेक्ृलयानुरूपं
प्रकटितविभवः । अधितानां मक्तजनप्राथितानां परुपा्थीनां निर्विसम्बेरपगतकालटक्षेषेमि-
रम्बैः प्रदानैः । टबरि अवघंसने' इति धातोविपूैतरादौचि्याच प्रदानधरैता । अलिट-
भक्तवगेमहरहः कुशलिनं कुर्वण आयुधग्रामणीवों युष्मान् अवताद्रक्चतु । अनेन पथेन
जगदुत्पच्यादि सामथ्यं प्रतिपद्यते ॥
कोणेररणैः सरोजेरमि कपिदागुणेः षदवरुद्धिलशोमे
श्रीवाणीपूर्विकामिदेधति विट्सतः राक्तिभिः केशवादीन् ।
तारान्ते मूपुरादौ रथचरणगदाशाङ्गखङ्गङ्किताशे
यन्त्रे तन््रोदिते वः स्फुरतु कृतपदं क्ष्म रुक्ष्मीप्रखस्य ॥ ९२ ॥
कोणेरियेतत्पयमारम्य गायत्यणौरचक्र इत्यन्तं चतुःशक्या सुदरीनयच्विरोषः "-
सुदशनरातकम् । ४३
अभिनव्यक्तपौन्दयं । एतथन्मध्यस्थितय सुद्नपुरुषस्य रक्तवर्णतेन रक्ताम्बरतेन
र्तकेसत्वेन रक्तनयतेन च कोणाणसरोजषट्कं कपिरगुणं भवति । कि चेतयन
कुदमागरुधाठुचन्दनर्सकल्प्यं तस्मादपि च कोणादि विषटकं कपिशगुणं भवति ।
किं च मच्रवाच्यपुदरनलाधिहूपलेन तद्वाचकवणनां वणाघारत्वेन कोणानां च
कोणसंबन्धित्वेन सरौजानां च कपिश्षगुणलं युक्तम् । श्रीवाणीपूषिकाभिः । पूर्विका-
राब्देन वाग् गृडानी च गृह्यते । विलसत आनन्दपरवन्चान् । अथवा रक्तिमिरुपलक्षि-
तान् । विकसत अआश्ितरक्षणोन्मुखान् । केशवादीन् द्वादरमूर्तदिधति वहति वासुदेवा-
युदैरेन समध्िमूतवासुदेवादीनां व्यधित केशवादिन्निकचदुध्यश्य वासुदेवादिसमधिभू-
तश्रीवाणीवाड्ग्रडानीनां व्यष्टमूताः श्रीवाणीवाड्म्रडान्यः शक्तयः वासुदेवव्यधिभूतकेरव -
नारायणमाधवानां वासुदेवरक्तिः श्रीव्यष्टिमृतस्तिखः भियः प्रयेकं रक्तवः संक्षेणम्य -
शिमूतगोविन्द विष्णुमधुसूदनानां संकषेणशक्तिव्यष्टयस्तिसो वाण्यः प्रयेकं राक्तयः । प्रयुन्न-
व्यष्टमतत्निविक्रमवामनश्रीधरणां समध्िशक्तिव्य्यतिखो वाचः प्रयेकं रक्तयः । अ-
निरुद्रव्य्िमूतहृषीकेरपदयनामदामोदरणामनिरुद्धशक्तिव्यष्टिमूतास्तिसखो ख्डान्यः प्रयेकं
राक्तयः । एवंप्रकारेण श्रीवाणीवाञ्चडानीयुक्तान् केडवादीन्दधति । तारान्ते तारः
प्रणवो ऽन्तश्वरमसीमा यद्य यन्य तस्मिन् । भृपुरादौ भरपुर चतुष्कोणभूिम्बमादौ ब्य
यख यत्रय तत्तस्मिन् । अथवा साधकाः प्रथमभूपुरमधिश्चिय परश्चत्सवेलक्षणोपेतं वा-
समण्डपमपिगलय तदनन्तरं षटूसरोजानि क्रमेण संसेव्य ततः षडराणि प्रविरेय पशेात्तद-
तमन््राक्षराण्यनुसंधाय ततः सुधाकरविम्बं संपूज्य तदनन्तरं सुदशेनगभ तारमादाय सुखि-
नो भवन्ति तस्माद्य यन्य मूपुरमायं तारोऽन्ते तस्मिन्. रयचरणगदाशाद खद्र ङ्क
तारे रथचरणादिभिरड्िता आशाः प्राच्यादिदिशो य यन्तर तस्मिन् । तन्नोदिते सु-
द्रेनप्रतिपादकतनच्नोदिते यन्रे कृतपदं विरचितस्थानं लक्ष्मीपखख श्रीरङ्गिणो ठक अ-
साधारणघमेः स्फुरत् संनिधत्ताम् ॥
ृषाकान्त्या कडारे कपटकिटितनोः कैटमारेरधस्ता-
दूष्ये हास्येन विद्धे नरहरिवपुषो मण्डले वाप्तवीये ।
पराकप्र्यक्सांध्यसान्द्रच्छविभरभरिते व्योभ्चि विद्योतमानो
दैतेयोत्पातदा सी रविरिव रहयत्वश्लराजो रुजं वः ॥ ९३॥
अधस्तात् एवशेकोक्तयच्रघधाधोभागे । भूप्रदेश इयथः । कपटकिटदीतनोः कुहनावरा-
हमूर्तैः कैटभारे रङ्गिणो दंष्रकान्या दन्तकान्या कडारे कपिलर्णे उध्वं आकाशे नर-
हयििपुप्रो वृतिहविग्रहछ् रङ्रिणो हासेन विद्धे धवले वासवीये महिन्द्रमण्डठे षिद्ध यच
स्थितः सन् प्रकृप्रयक्साध्यसान्द्रच्छविभरमसिति प्राक् च प्रयक् च प्राक्प्रयब्रौ तयोः
सेध्ययोः संबन्धिनी प्राक्प्रयक्साध्या सान्द्रा निबिडा चापौ छविश्च तपा भरोऽति-
रायस्तेन भरिते व्योश््ाकाशे दैतेयोद्यातरंसी दैतेयानामुत्पातः प्रणारत्तं शपित रीर-
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
© छ क व्यमा |
मलयाप्तीति दैतेयोत्पातश्चसी रविरिव योतमानः प्रकात्रमानोऽच्चराजो बो शजं दधद
प्रतिबन्धव्यथां रहय विनाशयतु । असख यच्रघ्याहिवेध्यसंहितोक्तविन्थासक्रमः कि-
चित्कथ्यते--सनितपफे चन्द्रमण्डलं विलिख्य तन्मध्ये प्रणवं निधाय तदुदरे स्रवणे
पिकगलक्षं पिङगकेशं धृतपाशाङरापद्ममुरचापदहगदाचक्रमुजाष्कविरानितं सुद पुर
प्रतिष्ठाप्य त्चरणतरणाम्बुजसमीपे साधकनामधेयं विलिख्य सुदशनं भगवन्तमठंकृय
पुधाकरबिम्बपर्यन्ते षडरं चक्रमुद्धय प्राच्यादिषट्कोगेषु षडक्षरसुदशेनमनुषडक्षराणि
क्रमेण कलयेत् । कोणन्तरेषु प्राच्यादिक्तमेण चक्रायेदयायङ्गमन्नविन्यासं कृता षट्को-
णचक्राद्रहिशवतुरदैलपद विरचय्य चतुर्षु सषिन्दुकं वम॑च षड्मिविलिख्य दलन्त-
न्तः स्थानानि विङिष्य चतुरठप्रथमपदमाद्रहिः षोडशकेसरमष्टदठं द्वि तीयपनं॑वि-
न्य केसरेषु षोडशस्वन्विरिख्याषटु दलेषु सुददीनाटक्षरं निक्षिप्य तस्मादष्टदलाद्व
तीयप्यादरहिद्रौधिशक्केषरं षोडशदठं ठतीयतरोजं समाल्द्य कादिपान्तानि द्रति
रक्षराणि केसरेषु करमेण निधाय पोडशदटेषु जितं ते हइयादि पोडशार्णं वेष्णक्म-
च्रमारचय्य तस्मालोडरदलानततीयपदमाद्रहिद्रनिशत्केशरे दानिशदटं चतुधसरोजं विन्यस्य
द्वातिशत्केसरेष्वानुष्टुभं वाराहं मनुं निधाय द्वा्चिशदटेष्वानुष्टुमं नारसिहं मन्नं विलिख्य
तस्मात्तरीयतौयजाद्रिशवतुःषथिररं पद्मं विधाय तटेषु चतुःषष्िवणं नारर्पिहं मनु
विनिधाय तस्माचतुःषध्दिखात्पन्रमपद्ाद्रहिरण्दटं सरोजं विन्य तदृरेषवष्टक्षएनार-
सिहमन्रं विरिद्य तद्रद्ये वज्रगरुधाटंकरतं वासवमण्डलं विन्यय वासवमण्डलोपरि प्रा-
च्यादिदिशामु वाक्षवबीजं साधकनामसमन्वितं विलिद्य मण्डठछघ चदुप केणिषन्तः
स्थानानि विलिख्य कोणाभ्यन्तरालेषु पुनस्तद्वीजं विन्य तद्वासवमण्डटं परितः प्राति-
लोम्येन सवौन् विरिद्य तदुपरि ककारादिसकारान्तं प्रातिलोम्येन द्रा्चिरद्रणेविन्यासं
कृता तदुपरि साधकनामान्वितपंश(शेमियान्तग्रुगं परितः कृत्वा तदुपरि पाशेन त-
दनन्तरमद्रेन च वेष्टयित्वा बाह्यसंपटितचतुष्कोणं भरपुर छृला भपुखान्ते श्रीवाण्या-
दिशक्तयुक्ताः केरवादिमूतीविन्थख केडवाय नमः साधकं रश्च रक्ष इति सान्तमुद्य त-
दनन्तरं क्षमिति प्राच्यादिचपुदिधु प्रादक्षिण्येन विन्यय इंशानादिकोणेषु प्रातिलोम्येन
विलिषितं तदनन्तरं पाशेनाङ्कुरेन च वेष्टयित्वा सवैमेतत्ाणप्रतिषटामचेष्ितं कुर्यत् ।
अयं प्राणप्रतिष्टामन्नः ॐ ही उ ह्यं यरटवरष्रसहृहां अमुष्य प्राणा अमुष्य जीव
इह स्थितः अमुष्य स्वैन्ियाणि प्रयिव्यततेजोवाय्वाकाशरब्दस्पशरूपरसगन्धचध्तुः्रोत्रनि-
हाप्राणवाक्पाणिपादपायूपस्थमनोवुद्धिजीवानन्दरसानन्दस्रजस्तमोमिरिहैवागल्य चिरं
तिष्ठन्त॒ खाहा । प्रतिष्टित यन््रस्य प्रागादिचतुदिक्च यच्रपाठ्कं शङ्कवक्रवराभयमुद्ि-
तचतुबौहुधरं विष्णुमाम्रेयकोणे रद्चक्रराद्गाभयमद्रितचतूर्बाहधरं हृषीकेशं नैरछयकोणे श-
हुचक्रहलभयलाञ्छितचतुबीहुधर हृषीकेशं वायव्यकोणे शड्चक्रमुसलाभयाद्धितचतुर्थ-
हुधरं हषीकिशमीन्ानकोणे श्खचक्रशूलामयलाजञ्छितचतुर्बाहुधरं हषीके विकोणके
प्रादक्षिण्येन रष्चकदण्डाभयरह्चकरकुन्तामयराद्गचक्रशकसयभयशष्चक्रपाज्चाभयशद्च-
90111109111 €8001९8
दशर ८
क्राुरामयशहचक्रवज्ामयदष्चक्रपरश्मयदङ्वक्रशतमुखानरभयमुद्रितचतुबाहुधरं ज-
नाईनाष्टकं तत्मसिारांश्च विन्यस्य शष्ुचक्रधरं वराहरूपिणं सर्वेश्वरं यच््याधोभागे
स्थितं संस्मरय यन््नखोध्य॑भागे नरसिंहं संस्मरय प्रागभागज्वाखमध्यत्थितं चत्र दक्षिण-
भागे ज्वाठागतां गदां पथिममगि ज्वाखछन्तःश्थं शाङ्ग चोदग्भगे ज्वालान्तगतं खं च
संस्मरय एवप्रकारेण यन्न पूर्णँ सति एतदन्नं समभ्यच्य॑ साधकाः एुखिनों भवन्ति ।
उक्तार्थं प्ाच्वरात्री संमति संपादयामः--पिस्तरेणाय यच्च संस्थानं रक्षणं त्था)
्रोतुमिच्छमि भगवंस्तन्ममाचक्षव प्रच्छतः ॥ अदिवुघ्य उवाच- विस्तरेण प्रवक्ष्यामि ख-
रूपं लक्षणं तथा । अश यन्न देवष तन्मे कथयतः णु ॥ रजतेन सुवर्णेन रोैवी
िलयाथवा । यथाधिकारं यत्र कुवाद्चां ठ साधकः ॥ कु्कमागुखकषूरधाुचन्दनजे
पैः । सुवणैमूच्या यदि वां यत्रं तत्काय्येत्पदे ॥ चनमण्डलमध्ये ठ तां कृयौत्सम-
हितः । तस मध्ये दिवेहवं रक्तवर्णं सुदशेनम् ॥ पिक्घाक्षं पिङ्गकेशाल्यं रक्ताम्बरधरं वि-
युम् । युक्तं षोडशमिहैतेर्टभिवो महादुतिम् ॥ पाशद्रुशाग्जमुसर्धनुःश्गदादिभिः ।
मीषणैरायुधकेरर्पेतं जयिनां वरम् ॥ तद्विष्णोः परमं रूपं नियं तैजसविप्रहम् । दष्रानि-
एवूतसप्ताचिज्वांरापटविताननम् ॥ मूषणेभूषितं चितेर्भीषणं रोमहषणम् । स्वतैजपा ज-
गत्सर्व पूरयन्तं महाबलम् ॥ नि्िदमानदैतेयशोणिताशनलम्पटम् । उदयद्प्रयोतन दत -
प्रख्यं विख्यातपौरुषम् ॥ मनस्तेन सततं संधितं वेगवत्तया । नारायणकराम्भोजसे -
वारसविदारदम् ॥ जपेन विष्णुचिन्तायाः परमं मार्गद्चकम् । स्प्रुयैव स्वानुरक्तानां इ-
छदृ्टाथेसाधकम् ॥ स्वमक्तप्र्यनीकानां मारणं सुरपूजितम् । षंस्तूयमानचरितं सिद्धग-
न्धवेदानवैः ॥ भक्ता्तिभज्ञनपरं शरण्यं रारणाथिनाम् । निलयनिःसीमनिर्दोषकल्याणगुण-
सागरम् ॥ एवंभूतं तमाङिख्य सदानन्दं सुदशेनम् । तत्पादपद्यपयेन्ते साधकं नाम वि-
न्यत् ॥ इन्दषिम्बछ् पवन्ते षट्कोणं चक्रमाटिखेत् । अप्नेयममितप्रव्यममोघं पर्वसा-
धकम् ॥ प्राच्यादिषु च कोणेषु षड्णौन्विन्यसेन्मनोः । टू कोणान्तराठेपु द्यङ्गमच्रा-
भ्यतेकरमात् ॥ अस्माद्रहि्तथा पमं चतुदरतमन्वितम् । सविन्दुपश्चषद्कख र्ङेषेष
ऋमान्यसेत् ॥ दलान्तरारेष्वन्तःस्थान्विन्यसेत्साधकस्तथा । बाह्ये तयाष्टपत्राग्नमन्तः
पोडदराकेसरम् ॥ केषरेषु ्रमादख विठिखेतोढशस्रान् । अष्टाक्षरं महामनच्रं दङेषल्य
पमारिखेत् ॥ द्ार्िशत्केषरं चास बहिः पोडशपत्रकम् । ककारादि सकारान्तं केसरेघश्य
चालिखेत् ॥ दलेषख टिखेन्मच््ं षोडशार्ण तु वैष्णवम् । द्रािशकेसरदलं बाह्ये तद्य
समालिखेत् ॥ केस्रेष्वख पद्म प्राच्यादिषु यथाक्रम् । मन््रमानुष्टुमं सम्यग्वाराहं वि-
लिखेत्परम् ॥ द्वा्विरतिदलेष्वखय नारसिहं क्रमा्टिवेत् । आनुषटुमं महामन्बममोघं सर्वसा-
धकम् ॥ तख बहि लिवेतद्मं चतुःषषिदठेर्व॑तम् । पाताटं नारसिहास्यं दरेषस्य स्यम.
न्मनुप् ॥ पुनश पमं विन्यस्य दठेर्टमिराद्रतम् । अष्टाक्षरं नारसिंहं त्ख समारिखेत ॥
तद्ाद्ये मण्डलं कुयौन्माहेनदरं वञ्जभूषितम् । जाज्वल्यमानं खेनैव सर्वाङंकारमण्डितम् ॥
तख बाह्ये महादिशु प्रागादिषु यथाक्रमम् । तद्रीजं विन्यसेद्धीमातिजनास्ना समन्वितम् ॥
90111109111 €8001९8
४६ काव्यमारा
बहिः कोणेषु च चतौ तथान्तःस्थान्प्रकल्पयेत् । कोणाभ्यन्तरभवेघु तद्रीजं विन्यसे-
तुनः ॥ परितः सस्वरान्सवीन्प्रातिरोम्येन चारिदेत् । सकारादि ककारान्तं विन्यसेल-
रितप्तथा ॥ विदितं स्वनात्रैव परितोऽन्ययुगं न्यसेत् । पाशेन वेध्येदेतदद्ूरोन तथा
पुनः ॥ पुटितं भूपुरं त बाह्ये कुयदतन्दरितः । कैरवादीन्मूतिमतः समन्तादख विन्य-
सेत् ॥ तप्तजाम्बूनदप्रख्यं पुण्डरीकायतेक्षणम् । अपारकरुणं पद्यराह्चक्रगदाधरम् ॥ पी-
ताम्बरधरं दैवं वनमााविमूषितम् । हास्केयूरकयककुण्डैरुपरोमितम् ॥ चलुबीहुमुदा-
ग्गं प्रसन्नवदनं विभुम् । प्रागादि विन्यसहेवं केशवं केचिनाशनम् ॥ राद्चक्रगद पश्यधरं
नीलाम्बुदच्छविम् सवीरंकारसंयुक्तं कन्रारयणं ततः ॥ कौमोदकीचक्रशडपद्मधारि-
णमव्ययम् । देवमिन्दीवरद्यामं माधवं भावयेत्ततः ।॥ चक्र कौमोदकीं पं शड्राजविरा-
जितम् । इन्दुबिम्बनिभं कुरयाोविन्दममितोजसम् ॥ गदाव्जराड्चक्राखमभूषितं मूषणेधु-
तम् । विष्णुं विश्वपतिं कु्यादप्यकिंजल्कसंनिभम् ॥ चक्ररङ्खम्बुजगदाधारिणं कश्णानि-
धिम् । रक्तप्दमदल्प्रद्यं माव्येन्मधुसूदनम् प्यकौमोदकीचक्रशष्सेवितमीश्वरम् । उज्ज्य-
रत्पावक्प्रख्यं तत्ुर्वति चिविक्रमम् ॥ शद्वचक्रगदापद्यधरं परमभूषितम् । तरुणादिय-
कारश्च वामनं भावयेत्ततः ॥ पद्मचक्रगदागर्धरं सहुणपस्तागरम् । पुण्डरीकनिमे देव श्रीधर
परिकल्पयेत् । गदासुदशनयुते पद्मशद्धे च बिभतम् । विदुल्मभं हृषीकेशं कुर्वीत कमले
क्षणम् ॥ शद्पद्ये तथा चक्रगदे विभ्राणमुञ्ज्वसम् । सहलादि्यसकारों पद्मनाभं ठु कार-
रेत् ॥ प्चशह्गदाचक्रधरं बन्धरूकसंनिमम् । भक्येकसुलमं देवं दामोदरमथौ न्यसेत् ॥
एवं कमेण न्यद्यैतानेषां नामानि विन्यसेत् । नमोन्तान्यमुकं रश्च रक्षेति च समन्ततः ॥
यंशं रषं तथा ठस वंहं चेति द्यद्रयम् । प्राच्यादिषु महादिक्ष प्रादक्षिण्येन विन्यसेत् ॥
यशं रषं तथा खसं वहं चेति युगंयुगम् । ईशानारिषुं कोणेषु विन्यसेदप्रदक्षिणम् ॥ पादोन
ठु समविषय चाद्भुशेनापि वेध्येत् । सर्वमेतत्सजीवेन ठेखामनुभिरतम् ॥ प्राच्यादिषु
चतुश्च विन्यसेद्धिष्णुमव्ययम् । चक्रकौमोदकीराङ्गखद्गयुत्तं यथाक्रमम् ॥ साधारणं
च सूरषैषां शह्ुचक्रवरायुधौ । आभेयादिषु कोणेषु हृषीकेशं ततो न्यसेत्. ॥ शष्कु हटं च
मुसलं शूलं तेषु च धारयेत् । त्रिकोणेष्व्टपु तथा जनादेनमथो न्यसेत् ॥ दण्डं कुन्तं तथा
शक्ति पारमद्करामेव च । वज्र तथेव परणं तथा इतमुखानठम् ॥ करेष्व॑मीषामेतानि वि-
टिखेत्त॒ यथाक्रमम् ॥ प्रयेकपरिवारास्ठ॒ तेषां पाँ ठु विन्यसेत् । वरादृूपिणं देवं च-
चक्रधरं वरम् । भूमौ च सहितं भूम्या संसमरेत्युरषोत्तमम् ॥ अम्बरे नारपिहं ठं चि-
न्तयेदमिततौजप्तम् । भीषणं घटितानेकमूषणं दारितासुरम् ॥ प्राच्यां दिशि महाज्वाला-
गतं चत्रं स्मरेत्पुनः । दाक्षणसां दिशि तथा स्मरेज्ज्वालागतां गदाम् ॥ प्रतीच्यां शा
मद्यभ्रं ज्वालामध्यगतं स्मरेत् । उत्तरां दिति तथा स्मोत्खद्गं सुदारुणम् ॥" इति ॥
कोणे कापि स्थितोऽपि चिभुवनविततश्चन्द्रधामापि क्षो
स्वमच्छायोऽपि कृप्णाकरतिरनल्मयोऽप्याधितत्राणकारी |
90111109111 €8001९8
युदरोनशतकम् । ४७
क
धाराप्ायेऽपि दीष्टो दिनकररुचिरोऽप्युहसत्तारकश्री-
श्क्रेशधित्रभूमा वितरतु विमतत्रासनं शासनं वः ॥ ९४ ॥
क्रापि कोणे स्थितोऽपि यन्तेकदेशे निवसन्नपि जिभुवनविततः त्रिभुवनेषु "चरणं पः
विन्नं विततं पुराणम्" इति श्रदक्तत्वेन प्रसिद्धः । क्चित्कोणे स्थितस्य तिमुवनव्याक्ततव
विरंद्रम् । सव्मच्छयोऽपि सुवरणैकान्तिरपि कृणाकृतिः श्रीरङ्ग राजाकृतिः । सुवरणवणय
नीलवणेलं विशुद्धम् । अनलमयोऽप्याध्रयारसरूपोऽपि आशध्ितत्राणक्रारी मक्तरक्षाति-
धायी । आश्रयाशद्य साभितरक्चणं विशुद्धम् । धारासरोऽपि धारयां कौय्यां सायोऽपि
निरितोऽपि दीप्तः प्रज्वलितः । वषधाराविशचेषस्य दीप्तं विरुद्धम् । दिनकररचिरोऽपि
ूरयप्रकाशो ऽप्य्टसत्तारकश्चीः प्रसफुरलखणवलक्ष्मीः । सूयतेजस उदटसननक्षत्रलक्ष्मील वि-
रुद्धम् । चित्रमूमा नानप्रकारेण विरुद्धवमाँश्रयतप्रतीतेराश्वयेमहिमा चक्रेशो वो युष्मा
विमतच्ापन प्रयथिमयंकरं शंसनमन्नां वितरठु प्रदिरातु । अनेन श्ेकेन यन्नमध्य-
स्थितपुरषस्वरूपं न्यरूपि ॥
राङ्कः राक्र सवस्ते स॒ह दहन कटं कार तेऽयं न काटः
किं वो रक्षामि रक्षा तव फट्त॒ पते यादसां पादसेवा |
वायो हयोऽसि मस्त्यन धनद मदं सेव्यतां अयम्बकेति
प्राहुयै्यच्रपाहाः स दनुजविजयी इन्तु तन्द्रां वः ॥ ९५ ॥
हे शकर देवेन्द्र, ते स्तवः स्तोत्रं शकः राब्दाथेगुणादिसवैलक्षणसंपन्नतया निरतिशयम-
क्तियोगात्मतया च छृतं स्तोत्रं नि्मैछम् । हे दहन पावक, कलामल्पकादं सह् तिषठ पश्वा-
द्रवतः सेवावस्रो भविष्यति । हे काल, ते तवायं न कालः नावसरः । हे रक्षांसि षो भ-
वर्ता रक्षा किम् । सवेशक्तेरय भवक्कतरक्षया कि प्रयोजनमिदयथंः । हे यादसापते वर्ण,
तव पादसेवा भवत्कतेका भगवच्चरणारविन्दसेवा फठतु । भवत्कृतसेवया भगवान्म्रसमो
भृयादियथः । हे वायो भैनोयकख हयोऽसि हृदयगमोऽसि । हे धनद कुमेर, मदं इर-
हकारं यज्ञ । हे ज्यम्बक् चिरोचम, चक्रेश्वरः सेव्यताम् । इ्यतेन् प्रकारेण यद्चन्धरपास
य्य भगवतो यन्तरं पाठ्यन्तीति यन्तपाला प्राहुः स दनुजविजयी व्लन्द्रा्तां नालं
हन्तु । अनेन प्रकारेभेतयन्त्रमध्यस्थितपरुषचरणसेवोत्सुकदिक्पठनिवहदेशनकृतो यन्त-
पाठब्यापारः कथ्यते ॥
गायच्यणारचक्रे प्रथममनुसखस्मेरपश्रारविन्दे
निम्बं वहेश्िकोणं वहति जयिनयाचष्टदक्तो निषण्णा ।
रोकं वोऽशोकमूरे पदसविधट्सद्धीमभीमाक्षमीमा
पु ७ रि मूति 9 पू
सो दिव्याखरधामा पुरुषहरिमयी मूतर खत्वपू्वी ॥ ९६ ॥
90111109111 €8001९8
४८ कव्या |
गा्यत्यणौरचक्र इेतत्समारभ्य यस्मिन्विन्य इयाथवधिकचतु-कोक्यां सुदरीनमहि-
मा व्यस्तारि । प्रथममनुसखस्मेरपत्रारविन्दे प्रथमश्वासो मनुमेन्श् प्रथममनुवोसुदेवमन्त्रः ।
वासुदेवमच्रय प्रथमतवं प्रथमव्यूहप्राथमिकवामुदेवप्रतिपादकलेन । प्रथममनोद्रोदशक्षप्य
सखानि मित्राणि स्मेराणि विकसितानि च प्रथममनुसखस्मेरपन्राणि य्ारविन्दघ । तदश्र-
णां प्रथममनुसखतवं द्रादरसंख्यावत्तया वासुदेवद्रादशाक्षरमन्वव्णेगभेलाच । प्रथममनुस-
खंस्मेरपरन्रारविन्दं यर्मिश्वकरे त्तस्मिन् । वदेक्चिकोणं बिम्बं वहति कमलकर्णिकास्थाने
वद्मण्डठं दधति 1 जयिजयायष्श्क्तौ जयिनी च जया च जयिजये रक्ती आदिर्यासां
ता जपरिजयादयः। आदिश्ब्दमराह्याः रन्तयो मोहिनीहादितामायापरजितासिद्धयः । जयि-
जयादयोऽषै शक्तयो यस्मिन् गायन्य्णास्वक्रे गायन्या वर्णानि चतुिक्लवयक्षरणि तान्ये.
वासणि यख तद्रायत्यणांरम् । अथवा गायन्यणश्वतुि्तिसंख्याकान्यक्षराणि यल चक्र
तदवायत्यणीरं तचत्रं च तस्मिन् । अश्ञोकमूके अोकनामककक्षमूरभागे निषण्णा समा-
सीना । पदसविधलसद्धीमभीमाक्षभीमा । पदस्विधे चरणसमीपे टसन्ती प्रकारमानौ
भीमौ भयेकरौ भीमाक्षसंजञको पुरूषो ताभ्यां भीमादयु्रा । दिव्याछ्लधामा दिव्यां चत्र
धाम स्थानं याः सा । पुरुषहरिमयी नरसिहमयी । अपूव अभिनवा पुंसो मूतितिग्रहो
वः शोकं दुःखमस्य ठ श्चिप्तु । आचारयपरसदिन किचिद्वगतः सुद्रननारतिंहयन्बचक्रो-
द्वारक्रमः कथ्यते--यन्तरापराङ्मध्ये गायत्रीवणपंख्याक्षरसबन्धरमणीयं नेमिवेशितं चत्र
विलिल्य चक्रमध्ये द्वादरादलठं कमलं विर्च्य दठेपु द्वादशाक्षरवासुदेवमन्वाक्षराणि नि-
क्षिप्य तत्कमलकार्णिकास्थाने निकोणमायेयमण्डटं विलिख्य तसान्ते चाचोकडाखिनं
निधाय तन्मे समासीनं परिकलितचतुशक्रचतुभुजविराजितं योगपहपरिवे्ितदिव्याङग
काठानटसंकाशं वरधिहं प्रतिष्ठाप्य तज्रणसमीपे भयंकरविग्रहौ मीमाक्षरज्ञको पुरुषौ
विलिख्य चक्र प्राग्भागे जयां चभेये मोहिनीं याम्ये विजयां च नैक्रते हृदिनी च
प्रश्ादजितां वायव्ये मायां चोदग्मागेऽपराजितां च ईशाने सिद्धिं संस््य साधकः पूरण-
कमो भवेत् । उक्ता्थेऽदिवैध्यसंहितामदाहरमः--अपराङ्गेऽथ यन्य मध्ये चक्राङ्गसं-
स्थितम् । चतुर्वि्षयरं चरँ सुनेमि रचिराकृतिष् ॥ गायत्रीवणेसंख्याकान्पयण्यक्षरन्ति
च । मध्ये चक्रं न्यसेत युक्तं द्वादशभिदटैः ॥ दलेषु तेषु विकिकेासुदेवमनु बुधः ।
क्राव्जकर्णिकाश्थनि न्यसेदायरेयमण्टलम् ॥ तन्मध्ये योगेन पिनद्धाङ्गं सनातनम् । नार-
सिहं चतुर्बाहुं चदुशक्रधरं परम् ॥ समासीनमशोक मूके काठानरदयुतिम् । सवाभरण-
संयुक्तं मक्तसवातिहारिणम् ॥ अपरासंव्यकलव्याणगुणपृणेमहाणेवम् । भक्तानुकम्पिनं निय
सपैलोकैकनायकम् ॥ एवं विकिख्य तत्पादपवैन्ते चिन्तयेदुभो । तदन्ञाकारिणौ भीमौ
नीलनीरदविग्रहौ ॥ उदय्रकायौ भीमाक्चौ मीमायुधधरौ वयै । द्र करालवदनो विन्यघ्ा-
वृत्तछोचनो ॥ चिन्तयेदथ चक्र समन्तादष्टयोषितः । उष्वैमाबद्वकेशाब्यास्तच्छ्तीः
प्राप्तयौवनाः ॥ स्वाटंकारसंयुक्ता द्विभुजा माल्यधारिणः । प्राच्यां दिशति जयां देवीं वि-
जयां कृष्णपिभीम् ॥ रक्तेवणौ तदा देवीं नैकयां हादिनीं तथा । अज्ञता पीतवर्णो तु
90111109111 €8001९8
सुदशेनश्चतकम् । ४९,
प्रतीच्यां पंस्मरत्पराम् ॥ एवमेतन्पहायन्तं महापातकनाङनम् । आयुरारौग्यधनदं पृत्रमि-
शरकटत्रपम् ॥ सर्वविघ्नोपशमनं सवद्ष्टनिवारणम् । यो यदिछटिखेधन्तं तत्तद प्रयच्छ
ति ॥ मणिविद्धममुक्ाव्यं कुयीयन्वरं हिरण्मयम् । राजा चद्राज्यमाप्नोति निष्कण्टकमना-
मयम् ॥ भूजैपत्रे लिखिता ठ कुङ्मशन्दनेन ठु । यौ मलैः शिरसा धत्ते तख ॒खात्सव-
मीप्सितम् ॥ पिश्ाचोरगरक्षासि क्षिप्रं नदयन्ति तच वै । रिलाप्रतिष्ठं यः कुयौदेतस्य
जगतीतठे । सर्वान्कामानिहाबाप्य विष्णुोके महीयते । लोैवी रजतेनाथ यः कुया -
तिमां बुधः । चिवर्मफलमाप्रोति निवौणमचिरात्पुनः ॥ कषेणादिप्रतिषठान्तं कुयोदायतनं च
यः । स प्राप्रोति चतुद पुष्यौष्ठोकाननृत्तमान् ४ भयागमे च सङ्कमे वादे वा यः स्म-
रेदिदम् । विजयप्तस दृस्तस्थो नात्र कार्या विचारणा 1 अ्चैयेयश्िसंध्यं वे यन्त्रमेतर्दनु-
तमम् । तापत्रयविनि्ुक्तो विष्णुलोके महीयते" इयादि ॥
् [क ष 1 ६
पाश्चाव्याशोकपुष्पप्रकरनिपतितेः प्राप्तरागं परमैः
संध्यारोचिः सगन्धः खपदशराधरं परेक्ष्य ताराठषक्तम् ।
नि (कष्य ~ अ, [> #
पद्मानानद्धक षानव सुरानवह्स्ञ्चरान्कसपमाना-
श्क्राधीश्चोऽभिनन्दन्प्रदिरत् सद्शायुत्तम्छोकतां वः ॥ ९७ ॥
पाश्वालयाशोकपुष्यप्रकरनिपतितैः पश्चाद्भागे स्थितः पाशायः स चासावशोकश्च तस्य
पुष्पाणि तेषाँ प्रकराः समृहास्तेम्यो निपतितास्तैः संध्यारोचिःसगन्धैः संध्याया तचिष्तेजः ।
आहण्यमिति यावत् । तस्याः सगन्धा मित्राणि । समाना इयथः । परिः कुसुमरेणमिः प्रा-
परागं समधिकरोणिमानभ् । ताणनुषक्तं प्रणवसंसक्तम् । सपदशशधरं स्रयोः सदरौननरसि-
हयोः पदं निवासस्थानं शरधरं चन्द्रमण्डलं प्रक्ष्य आकवद्धकोषान्िषद्धमुुलान्पदयान्पद्ममुकुला-
निव स्थितान् । सुरनिवहैदेवसमूहैः कल्प्यमानानज्ञरीन् संघटितकरपटवानभिनन्दन् संतु-
यन् । शघयत्नि्यथैः । चक्राधीशो वो युष्माकं सद्रामृत्तमश्चोकतां उत्तमः शरेको यथ स
तस भावस्तत्ता ताम् । "पथे यसि च शोकः" इयमरः । प्रदिशतं प्रदयात् । नरसिहाधि-
ितापरमगे विकतिताशोकप्रसूनप्रकरपरागविराजिततया सायं संध्यारागरञ्ञितसुदर्शन-
पुरुषाधिषठितपूवमगि ताराविलासोपलालितितया नक्ष्निकरपरिधितमिव स्थितं रशध-
रमिम्बमवलोक्य सुरवरनिक्रकरकमलानि नतमुद्रायुकशितानि भवन्ति । अनेन शरेकेन
पुदरननारसिहयन्तराजख ब्रह्मादिसेवितलं प्रतिपादितम् ॥
रक्तारोकस्य वेदस्य च निहितपदं प्राप्तशाखस्य मूढे
५ क, ।
चकरेरखेसदाधेरपि महितचलुद्विथतुबोहुदण्डम् ।
आसीनं मासमानं स्थितमपि भयत्ञायतां तच्वमेकं
पश्चात्पूरवत्र भागे स्फुटतरहरितामारषं जानुषाद्रः ॥ ९८ ॥
परप्रशखय कुसुमितविटपत्रिलसारविराजितय ग्ताशोकय मलते पूलभागे प्राप्ठशखख
५० काव्यमाखा |
बहुविधक्षाखोपश्चासौपलक्षितवेभवस वेद मूके थो वेदादौ स्वरः प्रोक्तः" इति सकट.
वेदमूरतया श्रुति प्रसिद्धे प्रणते विहितं पदं स्थानं येन तत् । च्रैश्वतुभिः सुदरीनैस्तदा-
येलत्सुदशैनमायं येषां तानि तेरे: पाशाद्खशान्नमुसरैधनुःश्गदारपैरायुधेरपि महि-
तचतु्विशतुबोहृदण्डम् महिताः पूजिताश्वत्वारो बाहुदण्डा द्विचतुरबाहुदण्डा य्य तत् ।
पशवाद्धागेऽपरमागे पूवत पृवैस्मिन्प्रदेरे स्फुटतरहरितामानुषं दरः धिह भावो हरिता
मनुष्यभावो मानुषं हर्ता च मानुषं च हरितामानुषे स्फुटतरे हरितामान्षे य्य तत् । आसीनं
स्थितं पृरोभागे समुत्थितं तद्धासमानं प्रका्चमानमेकं ततं वौ युष्मान् जनुषात् जनुषो
जन्मन उद्भूतं जनुषं तस्माद्धयात्रायतां रक्षतु । अनेन शोकेन यन्त्रापराद्गस्थितवृिंहस्वरूपं
पुतेमागस्थितसुददीनपुरषरस्वरूपं च तयोरैक्यं च प्रतिपादितम् ॥
प्राणे दत्तप्रयाणे मुषितदिशि इरि ल्यक्तपमारे शरीरे
मलयं व्यामोहवत्यां सतमसि मनपि व्याहते व्याहते च ।
चक्रान्तेति सत्युप्रतिमयसुमयाकारचित्रं पवित्रं
तेजसतत्तिष्ठतां वखिदराकुख्धनं ब्रीक्षणं तीक्ष्णदष्टम् ॥ ९९ ॥
प्रणे प्राणवायौ दत्तप्रयाणे प्राप्तनिगेमे निष्रमणोन्पुखे सति इरि नयनेन्वरियि मुषि.
तदि मरषिता अपहृता दृग्दरोनं याः सा तसखामपगतविषयग्रहणसामथ्यायां स्याम् ।
अल्यन्तपरवश्च शस्यथः । मदां व्यामोह्वलयां भासन्तिमलयाम् । मनि स्वान्ते सततमपि अ-
न्धकरिण विलीने सति । मृद्युप्रतिभयं म्योभयंकरम् । (भ्यैकरं प्रतिभयम्” इयमरः) उ-
भधाकारचित्रं नराकारेण सिहाकरेण च चित्रमाश्वयम् । निददकुलधनं चिदशकुरुख
देवसमृह्यापद्धनम् । जीक्षणं ्रिरोचनम् । तीक्ष्णदंष्रू निरितदंषरु्रम् । चक्रान्तवतिं च-
क्रमध्यसंचारि । प्रतिनरं चरणं पवित्रँ इति श्रुतिसिद्धं पवित्रसंक्तकम् । तद्मसिद्धं तेजो
वो युष्मभ्यं तिष्ठतां स्वरूपं प्रकाशयत् । ्रकारनस्थयाख्ययोश्च' इयात्मनेपदम् । अनेन
रकेन तद्यच्रमध्यवतिपरषः सवाखापदासु प्राणिनां रक्षक इटयरूपि ॥
१ १
यसिच्विन्यस्य भारं विजयिनि भवतां जङ्गमस्थावराणां
रक्ष्मीनारायणाख्यं मिधुनमनुभवत्यल्युदाराच्विहारान् ।
आरोग्यं भूतिमायुः कृतमिह बहुना यद्यदास्थापदं व-
स्तत्तत्सययः समस्तं दिशतु स पुरुषो ईिव्यहेयक्षव्तीं ॥ १०० ॥
टक्ष्मीनारायणद्यं टक्ष्मीश्चे नारायणश्च लक्ष्मीनारयणं सक्ष्मीनाययणपिलयाख्या स्ना
यस्य तन्मिशुनमायं संयतं (2 भवतां मवद्भूतमविष्यतां अङ्गमस्थावराणां चराचरात्मस्पे-
णात्रस्थितानाम् । जगतां जङ्गमस्थावगणांः इति पटे चरस्थिरातरूपेणावस्थितानां
जगतामियैः 1 रक्षाशिक्षाघनेकप्रकारमित्नं भारं विजयिन्यप्रतिदहतपराक्रमे यस्मिन्सुददी-
नपर विन्यस्य निक्षिप्य अल्युदारनिरतिगगानन्दरप्रदान्, विहारान्विनोदपपन्नाननुमवति
90111109111 €8001९8
१ परिच्छेदः] कृवीन्द्रकणांमरणम् ।
निविदाति दिव्यहेयक्षवतीं सुददनाख्यमध्यसंचारी पुरूष आसेग्यं नीयेग्यत्वं मूतिमै-
शर्यमायुदीर्धकाठजीवितं दिशतु । इृहाधिताथैप्रदानदीक्षितसुदशनपुरुषविषगे बहूना कतं
बटुवचनेन वाहूल्येनाटम् । बहुभि्वचनैः कि प्रयोजनमियथः । वो युष्माकं यथदास्थापद्
यययद्रस्तुमनोर्थगतं तत्तत्समप्तं वस्तु नियं दिरतुं ददातु ॥
पद्यानां तच्वविद्याद्यमणिगिरिषविष्यङ्गसंख्याधराणा-
मचिःप्वज्घेषु नेम्यादिषु च परमतः पुंसि षड्विदयतिश्च ।
[| दशनं $ क
संधेः सोदरीनं यः पठति कृतमिदं कूरनारायणेन
स्तोत्रं निर्विष्टमोगो भजति स परमां चक्रप्रायुज्यरक्ष्मीम् ॥१०१॥
इति श्रीकूरनारायणकरविप्रणीतं सुदशेनशतकतं समाप्तम् ।
अविश्व ज्वाला विषये नेम्यादिष्वङ्गेषु च नेभ्यरनाभ्यक्षसंक्चकावयवेषु च तलविदादु-
मणिगिरिशविध्यङ्गसंद्याधणां त्वानि च विदाश्च दुमणवश्च गिरिशश्च विध्यद्गानि च
तेषां च्या । त्वानि चतरिरति वियाशतुदंर यमणयो द्वादश गिरि एकादश वि-
ध्यङ्गानि ्रयोदन्च एताः सद्या धारयन्तीति संख्याधराणि । तत्र ज्वालावाचकानि पद्यानि
तचखसंव्याधराणि नेमिवाचकानि प्यानि वि्यासंख्याधराणे अरवाचकान्यादियसंव्याध-
रणि नामिवाचकानि सद्रसंस्याधरणि अक्षवाचकानि विध्यङ्गसंख्याधथयणि । तेषां पया-
नाम् । अतः पुंसि सुदशेनपुरुषविषये पड्दितिश्च पदानाम् । संभूय रततंस्यानां पानां
सैः कूरनारायणेन पवैहचूडामणिभिमेहानुभवैः कतं विरचितमिदं सौदशैनं स्तोत्रं यः
पटति स पुरुषो निर्विष्टभोग उपमूक्तेटिकमुखप्तदनन्तरं परमां चक्रसायुज्यलक्ष्मी भजति ।
इति श्रीसुदरीनशतकव्याख्यानम् ॥
भीषिन्वेश्वरपण्डितपरणीतं
कवीन्द्रकणाभरणम् ।
तत्कृतयैव टीकया समेतम् ।
प्रथमः परिच्छेदः ।
प्रणम्य वाचां जननीमप्णा कर्वीन्द्रकणीभरणं सकीयम् ।
विना प्रयास प्रतिपरत्तिहेतोविशवेशवरेण क्रियते स्फुटाथम् ॥
१,अबं विशेशरपण्डितो हिमालयकमिस्पित््लर स्रज
१. अयं विशवेश्वरपण्डितो हिमाल्यकुक्षिस्थित.अव्मोदानगरपरान्ते "पाडिया के पण्डः
इतयुपनामके कुले सिप्ताब्दीयाष्ठदशशतकप्रथमपादे उक्ष्मीधरपण्डिताज्जन्म ठेमे, अ.
नेन स्वायुषरो दशमवधैप्रथति ्न्थनिमीणमार्धं चतारिरद्रषदेशीयश्च परलोक जगाम,
भखाष्टमः पुरषो देवेश्वर(चुनीक्रलोनामाधुनापि गशङ्गातयोपकण्ठवतिनि अनृपतह-
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
५१ कान्यमाड |
अभिमतकमोरम्भसमये विद्विघाताथमाचरितमभीष्देवतानमस्कारं रिष्यरिक्षर्थं नि-
व्रतेव प्रतिजा्नीति-
हितरेतोमदयिवा दरिदरदेरम्बमिदिररैमवतीः ।
विश्वेश्वरो वितनुते कवीन्द्रकणाभरणमेतत् ॥ * ॥
हितेति ॥ निमित्तकारणदेतुषु सवासां प्रायदरोनम्" इति दतोरिति पञ्चमी षष्ठी
वा । हिताथमियथः । हितं चार प्रारिष्ितसमापिर्विन्ननारो वा । भह पूजायाम् ! %सवे-
मद्ृलमह्ृत्यं केरेण्यमनघं श्चिम् । नारायणं नमस्कृ सवैकमाणि कारयेत् ॥° इति वामन-
प्राणम् । भरथः शेम: शिवा वाणी! इति रिङ्गपुराणप् । (आदियस्य सदा पूजां तिलवंः
स्वामिनस्तथा । महागणपतेश्वैव कुवन्तिद्धिमवाप्रुयात् ॥ इति याज्ञवत्वयः । अन्यत्स्पट् ॥
स्वन्थश्य पूवमन्धेगेताथेत्वमभ्युपगम्याह--
विहिता महामहिमभिषिच्यन्ते यद्यपि निबन्धाः |
तदपि परिपुषतायाः परिपाकोऽयं ममोदेति ॥ २॥
विहिता इति \ महामहिममिर्विदग्धमुखमण्डनकारादिमिः । तथा च महानुभावकृत-
ग्रन्थानां मह्वमथसिद्धमियथः । परिष्वतां चाचत्यम् । पारिप्रवपरिषे' इयमरः । प-
शिपाकः फलम् । तथा च चापलात्मषृत्तो न पयैनुपयोगयोग्य ह्यधः ॥
वस्तुतो न गता्त्वमित्याह--
यदमिदहितं बहुं महितं एवांचायीर्वैचार्येव ।
अनुङ्वेन्कि चित्तद्ध हुविद्विनादुपदाखः ॥ ६ ॥
नान्नि नगरे वतैत इति पवतीयेभ्यः श्रयते. प्रन्थाशवानेन बहवः प्रणीताः, तन्मध्येऽस्मदवग-
तास्तवैते-८ १) अलठंकारकौस्त॒भः सटीकः, (२ ) अलंकारम॒क्तावली, ( ३ ) आयीसप्त-
शती सरीका, (४) कवीन्द्रकणांभरणं सर्दीकम्, (५ ) काव्यतिटकम्, ( ६ ›) काव्यर-
लम्, (७ ) तककुतृहलम्, ( < › दीधितिप्रवेराः, ८ ९ ) नवमालिका नाटिका, (१०)
नेष्रधीयकाव्यरीका, ( ११) मन्दारमन्चरी कथा गद्यनिबद्धा, (१६) रसचन्िका,
(१३ ) रसमञ्जरीटीका, (१४) रोमावलीशतकम्, (१५) लक्ष्मीविलाप्नः, ( १६ )
वक्षोजशतकम्, (१७ ) -श्रारमज्ञरी सष्कम्, (१८ ) षडूतुवणेनम्, ८ १५) सिद्धा-
न्तसुधानिधिः, (२० › होलिकारतकम्, (२१ ) केचन ताच्िकम्रन्थाः. तत्र कवी-
नदकणौभरणं विदग्धमुखमण्डनानुसारि ततोऽपि चमत्कारि च. अद्य पुस्तकद्वयमस्मामि-
यसादितम्, तत्ैकमख्वग्महारजाभ्रितपरवैवीयपण्डितलक्ष्मणदत्तपन्तसकाश्ात्पण्डिताशिव-
दत्तदमेमिः पराय समानीतमासीत्. अपरं चायुना पञ्जाबदेशान्तर्वततिभरौडश्नगराधीश्च-
शुरू सदौर अतरिह साहि के. सी. आय्. ई.“ इयेतैरईथियानानगरस्थ्वकीयपुस्तका-
ठधाददहितम्, एतत्ुस्तकद्वयमपि शद्धमनतिप्राचीनं चास्मन्मुद्रणाधारतं गतमिति शिवम्.
90111109111 €8001९8
१ परिच्छेदः] क्वीन्द्रकणाभरणम् । ५६
यदिति ॥ बहु इति क्रियाविरेषणम् । तच्चामिघानख प्ररेसायां वा । बहुभिमहितं १-
जितमिति वा । न च भतिबुद्धिपूजा्थभ्यश्चः इति वतमाने क्तप्रयये (तस्य च वतमाने
दति षषटीप्रसङ्कात्तुतीयेव दुमा, षष्ठयां च क्तेन च पूजायाम्" इति समासनिषेषापत्ति-
रिति वाच्यम् । भूते क्तप्रययव्याद्यानात् । शेषधष्टीपमासौ वा इलन्यत्र विस्तरः । िचि-
दिति) कचिन्युनं क्चिदतिरिक्तमिययः । तथा च संक्षेपविकासाभ्यां रविचिदंशावच्छि
ननाभ्यां न गतायेलभियथः ॥
मन्दबुद्धिमिरनादरेऽप्य्य न मम हानिरियाह--
चेद ुग्र्यते ५ व
एतचेदतुग्यते सहद्यैः शुद्धपकाशोदयै-
सस्यादेतटुपक्षकरपि खटेनावधयुच्छदहछः |
शुश्रांशोः शरिरेखरेण शकटं नीतं सदुत्तसतां
रि खगरेऽपि विधुंतुदेन रवरीकर्ठै कचित्पायेते ॥ ४ ॥
एतदिति ॥ अनुगरह्यते उपदियलप्रकारकज्ञानविशेष्यं क्रियते । सुहयः सदष्िवे-
चनसमरथेः । तह्मा्थमेवाह--शद्ेति । शद्धः संशयविपरययरहितः प्रकाशय तत्तच्छ-
छविषयारथ॑य उदयो ज्ञानं वेषां तैरियथेः ॥ प्रकादयते प्रतिपायते इति प्रकाशस्तस्रति-
पा्योऽ्थैः । कर्मणि धमो व्याख्यानात् । उदय उल्छृष्टं ज्ञानम्, उत्कषैश्च तदनुकूठतकांन्त-
विषयकत्वमू । तेन शद्धपदेन न गताथेत्वम् । अत एवं खलानां तदराहियपुचनाय उच्छ
इठेरियुक्तम् ॥
वक्ष्यमाणजातीरुदिरति-
व्यस्तं समस्तं द्विः पूर्वं विशिष्टं च परस्परम् ।
एकालापं प्रभिन्नं च भेद्यभेदकमूनितम् ॥ ५ ॥
$ १
सारुकारसको हकपृष्टोत्तरपृषपुवंकपशचम् ।
भभ्रादिमध्यचरमोत्तरं फथितनिहृतिषिषमम् ॥ ६ ॥
त्तं नामास्यातं तारक सौत्रं च शान्दशास्जीये ।
वणाद्राक्याच्छकादर्धात्पादात्तथोत्तरं परतः ॥ ७ ॥
चक्राम्बुनकाकपदं गोमूत्र सवेतोभद्रम् ।
भवति गतप्रयागतमपिकापचिताक्षरं च श्ङ्ख्या ॥ ८ ॥
अथ नागपारचिते परहेटिका हयमथ गूढम् ।
¢ (ज
स्त॒तिनिन्दा च द्वयथकमपहुतिबिन्दुमटुप्रम् ॥ ९ ॥
¢
मा्ाबिन्दु विस्गाक्षरस्थितिव्यजनच्युतकम् ।
च्युतदत्ताक्षरमित्यपि जातय इभवाणसंमिताः प्रोक्ताः ॥१०॥
90111109111 €8001९8
५५ कंन्यमाड |
व्यप्तमिति । व्य्तं समस्तं चेति द्रौ भदौ । द्विः पर्व द्विर्यं द्िःसमप्तं चेदयः ¦
परस्परं विरिष्टं चेति । व्यस्तसमन्तं समप्तव्यस्तं द्विव्येस्तसमस्तं द्विःसमस्तव्यस्तं चेति भावः।
अजैतमेव वकेचिदोजसखीयाहः । साटंकारेति समाहारदन्द्रः । पृष्टपवेकप्रश्चः पष्टप्रश्च
भयोत्तरं आदुदात्तं मध्योत्तरं अन्योत्तरं वेयथंः। कथितानिहातिः कथितापट्तिः । वृत्ते वृत्त-
नामकम् । वणत्तिरं वाक्योत्तरं श्रीकोत्तरपपोत्तरं पदोत्तरं चेययथंः । चक्रादयो बन्धभेदाः
अधिकेति 1 बधेमानाक्षर्ं हीयमानाक्षरं चेदयथेः ॥ शडलापाहियं च जातिविभाजकतेन ।
श्रूलापि जायन्तरमियथेः। नागपारः, चित्रम्, प्रहेठिका अन्यत्सुगमम् । माचच्युत-
कम्, बिन्दुव्युतकेमू, विश्गच्युतकम्, अक्षग्च्य॒तकम्, स्थानच्युतकम् , व्यञ्जनच्युतकं
चेति षट्मेदाः । अत्र हमा अष्टौ बाणाः पञ्च इति अङ्कानां वामतो गतिः इति न्यायेन
विपरीतन्यासेनाष्पच्वारत्संख्याटाभः ॥ इति वत्तजाद्युदेशः ॥
व्यस्तसमस्तजायोरक्षणमाह-
व्यस्तं स्ासखश्चानां यदुत्तरं पदविभागमातरेण ।
सथुदायेन यदुत्तरमिदं समस्तं विदुविबुधाः ॥ ९१ ॥
येषां प्रश्नानां किंचित्पदविभागेनेवोत्तरं भवति तब्यस्तं नाम । व्यस्तत्तमसप्ते व्यभिचा-
एवारणाय मात्रपदम् ॥ यत्पनः समदायेनैवोत्तरं तत्समस्तम् ॥ समस्तव्यस्तवारणायेव-
कारः । द्विव्य॑स्तद्टिःसमस्तयोस्वेतद्धेदतया नोभयनराप्यतिव्याप्तिः । प्रश्चोत्तययोश्च परस्प.
रनिरुप्यत्वादुभयनापि व्यस्तादिन्यवहारः ॥
तत्र व्यस्तजातियुदाहग्ति-
धात्वादेः षस्य को वा स्यादविहीनः कया हरिः ।
महीयोऽपि किमाहन्ति तस्य नामानुकीरतितम् ॥
परमयागः |
धातादेः ष कृ वादेरः इति प्रश्रे सः” इयुत्तरम् । शवातवादेः षः सः” इति वच-
नात्. ॥ "विष्णः कया हीनो नास्ति" इति प्रश्ने भयाः रक्ष्या इति ॥ विष्णनाम कीर्तितं
सतू महत्तसमपि कि नारेयतिः इति प्रक्षे आगः" इति । पापमियथः ॥
अनङ् कुत्र भवेत्स्युगेन्धं कां संश्रित विदुः ।
अभिनन्दनि कीरक्षं जना धर्मपरायणाः ॥
पोकुमार्थम् ।
सो प्रथमैकवचने सखिषव्दस्यानर् भवति । सख्युरसंबुद्धौ इटयुत्तरं अनङ् सौ" ई-
व्यक्तेः ॥ गन्धे करू भूमिमाधितं विदुः तश प्रथिवीतिरोषगणलात् ॥ धा्भिकजना आर्य
रिष्टं प्रचसन्ति ॥ ठक्षणसमन्वघः स्पष्टः ॥ उदाहूरणद्यं स्प्र्थम् ॥
इति व्यस्तजातिः ॥
१ परिच्छेदः] कवीन्धकणोमरणम् ।
समस्तजातिमुदाहरति-
फाल्गुनेन समुपेद्य शिखण्डी कुत्र ताण्डवमखण्डितमाधात् ।
पाप्मना क अनितेन जयोऽगाहरञ्ुवाहननिरूपितमङ्गम् ॥
गाङ्धेयसंगरे ।
फाल्गुने माति रिखण्डिनो मयुर श्रेयवणनाद्विरोधः । अङखुनहूपद पुत्रयोविवक्षितत्वा-
तत्परिहारः । शिखण्डिनः च्ीपूवेतात्तत्र भीष्मेण बाणानामपरेषणात्द्रथवहितेनाजरनेन
भीष्मो हत इति स्पष्टम् । तत्रैव तननितपात्तकवराद्सूतां शपिन गङ्गाशपिन च बधभुवा-
हनना्ना तत्पुत्रेणाश्वमेधहयरक्षायां स हत इयश्वमेधपर्वेणि स्प श्रीमहाभारते ॥
तं श्रूहि यत्र निःशङ्का हा अपिं पयोषितः |
सहखप्रयुक्तेऽपि किं च भङ्खोऽसि सव॑दा ॥
पद्माकरः |
हंसानां सन्यस्तानां योषित्साहियाद्िरोधः । पक्षिणामुपरदानात्परिहारः । पृत्रमद्गरेष्द्-
योवीहनपराजयपरत्वामिप्रयिण विरोधः । दलतगङ्गपरतेन परिहारः । उभयत्रापि समस्तं
वाक्यमेकाथंकमेवोत्तरमिति रक्षणसमन्वयः ॥ इति समस्तजातिः ॥
्विर््यस्तद्विःसमस्तयोरंक्षणमाह--
विवयस्तं यत्तत्यदभङ्गविभेदा्विधोत्तरं भवति ।
कष,
स्याह्विःसमस्तमेतत्समस्तपदयुत्तरद्वितयम् ॥ १२ ॥
यद्धिन्ानुपूर्वीकपदच्छेदेन नानोत्तरं मवति तद्विव्यस्तम् । यच्खण्डमेव समासपदमवान्त-
रभव्रेन तथा भवति तेह्विःसमस्तमियथंः । अच्राप्यवान्तरमेदघाव्स्यकत्वात्र ॥
दिव्यस्तमुदाहरति- |
किं कुवैनि तरुण्यो विरासभरमन्थराससुणान् ।
का बुसुदबान्धवान्त्विकपति सुरो समेते का ॥
| मदयन्तिकारता ।
वि कुवन्तीति ॥ भ्रदयन्तिः इदयुत्तरम् ॥ 'चन्द्रस्याभ्यन्तरे काः इयत्र काठताः
इति । कलङ्क रयामतात् ॥ वसन्ते का विकसतिः दत्यत् भदयन्तिका नाम ठता स्ति
भुनगमकुरं कीदक् रन्तुकामः परारारः |
कां वा विस्तारथामाप्न कुचयोः का भिमतिं काम् ॥
विलाभिनीहारख्ताम् ।
भुजगमेति ) भ्युजंगमकुटं कीदक्" द्यत बिरासिः इति । विले रन्ध्रे आप्ते तिष्ट
तीति भावः । सुषिरं विवरं बिलम् दयमरः ॥ सयवया सह यमुनायां रिसु रन्वुकामः
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
५६ कृन्यिमाडा ।
पराशरो व्यवधानाय नीहारछताम् अवद्यायपरम्परां व्यतनात् ।। विरसिनी न्नी कृचथो-
म्ये हारलतां मुक्तावलीं दधातीलयथः ॥ हारो मृक्तावटी' इयमरः ।
इति द्विव्यस्वजातिः ॥
द्विःसमस्तजातिपुदाहरति-
कामुककदम्बसद्धयपू्ेन्दुनिशीयिनीभोमाः ¦
वाच्याः कथं चकामति काञ्चनकटर्दराश्च कीरक्चाः ॥
कामिनीपयोधराकाराः ]
कमुकेति ॥ कामुकः कामिः इति, कदम्बो नीपः इति, सद्दो योधः इति, पएण-
चन्द्ररात्री शाकाः इति, भौम आरः इति एकः समस्तपदनचछेदः ॥ काद्चनकलशाः की-
क्षाः । कामिनी तश्णी तलाः पयोधरौ तदाकारा इति द्वितीयः ५
तरुणप्रथमटकारादेशाङ्चनजातयः कथं वाच्याः |
विकसितसरोजततयो मनांसि मदयन्ति कीदर्यः |
युवतिवदनाक्रतयः |
तरुणो धुव इति वाच्यः । ठकार प्रथम अदेशः '^तिव्" इति । प्रथमपुरषकवच-
नस्य तिबियाकारकतात् "खः दययपिकारे तिप्तस््ीयादीनापदेश्ानां विधानात्. अश्न-
नम् अदनः इति । जातिः 'आकरतिः" इति । ग्रयपरि व्यक्याकृतिजातयस्तु पदाथः"
इति न्यायसूत्रे आकृतिपदं संस्थानविरेषाथकम् , तथापि आङ्कतिस्तु क्रियार्थलात्ः इति
जमिनिसूत्रामिप्रायेणेदम् ॥ ध्ुवतेवेदनं मुखं तदाकृतयः' इति द्ितीयसमस्तपदच्छेदः ।।
इति द्विःसमप्तजातिः ॥
ग्यस्तसमसतद्िर्व्यस्तसमस्तजातिलक्षणमाह--
दरेषा यदुत्तरं खाचस्तसमस्तं ठ तत्मोक्तम् ।
# # भर त
स्ाह्िव्यैस्तसमस्तं व्यस्तं ततेव च द्धा ॥ १३॥
यरत्पदमेकवार्ं व्यस्तं सते द्वितीयवारं ठ समस्तं सदुत्तरं भवति तेद्रुथस्तसमस्तेम् ॥
न व्यस्तमेव वाम्यं समस्तं सेकवारमत्तरं भवति तर् द्विव्यस्तसमस्तम् इलयुक्तम् ॥ त-
अवेति समस्तख प्रवेवदुक्तलात् ॥ द्विषेदयुपलक्षणं चिचतुत्रीरमपि संभवात् ॥
व्यस्तस्तमस्तमुदाहरति--
+ ५9 [ र ५७१, (^ ‰ &
पदं कि प्रतिषेधार्थं छेदकवैर्थकं च किम् |
म्ीप्मे सरो मवेत्कीडक्ा स्थिरा का वधूः प्रिया ॥
पा्छरपयोधग 1
90111109111 €8001९8
१ परिच्छेदः! कवीन्द्रकणाभरणम् | ९७
पदमिति ॥प्रतिषेधाथकं पदं भा" इति ¦ माम मालं च वारणे! । छेदकटवाचि पदं ट"
इति । टन् छेदने" इय किप् । ्रष्मे सरो अपयः जलहीनम् । स्थिर स्थेर्यवती
धराः भूमिः । इति व्यस्तपदविभागः ॥ माहुर बिल्वफटं तद्रत्् पयोधरौ स्तनौ यला-
स्तादरी वधूः प्रिया भवति ।) इति समस्तपदव्रिभागः ॥ शिते लाण्डव्यरैटषौ मादू
रश्रीफलावपि इयमरः । तस्य फलठं मारम् । फठे दुकू ॥
(क + 4 # भ ष्ट 9 घ ॥
साहिप्याथेषदं कि संबोध्य: करभसंबन्धी ।
न (प (४.१ (क
कोऽन्यविषयापहारी प्रसरन्ति वसन्तप्तमये काः ॥
सहकारभवधूटयः ¦
सह' इति प्रदं साहियाथकम् । कारमः इति करभसंबन्िसंुद्धिः । वप्रः घी तस्यां
टय आसक्तिविरेषः अन्यविषयापहारी । इति व्य्तपदविभागः !! सहकारेभ्य अग्रेभ्यो
भवा जाता धूलयः प्रागा वसन्ते विस्तीयन्ते ॥ इति समस्तपदविभागः ॥
इति व्यस्तप्तमस्तजातिः ॥
द्विव्यप्तसमस्तमुदाहयति-
संबोधय भिनयनं मवनं च विष्णुः
को वा भवस्य स॒ कया वनपूर्वयाप्तः ।
स्यात्त्ववित्कथमथासुरहामिधेयः
को दंदहीति विरहे वरबणिनीश्च ॥
माटयाद्यमः 1
संबोधयति ॥ मः इति रिवद्य, आलयः इति भवनय संबुद्धिः । भमः रिते मार-
मायां चः दति ॥ विष्णुर्मवख कः” इयत आगः" इट्युत्तरम् । चिपुरधे तख बाणम्
तत्वात् । विष्णं ररोत्तमं कला इति महाभारतोक्तेः । इयेको व्यस्तपदच्छेदः ॥ 'वि-
षण्वैनपूैया कया प्राप्तः इयत भमाक्या' इत्युत्तरम् । वनमालया सेगतः दलः ॥ तचज्ञः
शूषः अद्धक् शोक्ररहितः । असुरहा विष्णुः कथं वाच्यः द्यत्र अः” इति । अकारो
वासुदेवः खात् इति नानाथेः । इति द्वितीयो व्यस्तपदच्छेदः ॥ प्रियवियोगे माल्यो मल.
यंबन्धी आश्चगः पवनो द॑दहीति पीडयति ॥ इति समस्तपदन्छेदः \
भ ष + 5, 0 क
वैदेहः समगोधयद्वद् कर्थं गाग्यं विहीनो भवे-
त्केनादादिगणोऽतिपातकर्चिः स्यात्केन म॒क्तो जनः। `
मेधाविन् रि्ुदुःखदुःपरभुरवीन्संबोधयसख स्वयं
केनेयं सदृशी विमाति गगने धाराधरणां ततिः ॥
बाराकेरपारोन |
90111109111 €8001९8
. >| व्यमा |
वैदेहो जनको गाग्यै बालकः इति संबोधयामास । 'दप्तबालाकिदानूचानौ गार्य
आस" दति प्रक्रमे क्रेष तद्रालके पुरषोऽरयिष्ठः इति ब्ृहदारण्यकश्रतेः । अदादिगणप-
ठितो धातुः शपा विहीनो भवति । अदिप्रशतिभ्यः शप्रःः इति शपो दुगििधानात् ॥
अयन्तपापरतिः पुरुषः रेन" सुखेन मुक्तो भवति । पप्य दुःखजनकसात् ॥ इयेको
व्यप्तपदच्छेदः ॥ रिशो: संबोधनं वार इति । दुःख (अकः इति । कुत्सितस्य प्रमो
दशपाङ्रः इति ! याप्ये पाशप् । सूयय दनः इति । इति द्वितीयो व्यरस्तपदच्छेदः ॥
नूतना मेघठेखा बालाया युवतेः केदापाशेन कुन्तठ्करपेन सदृशी विभाति ॥ इति स-
मस्तप्रदच्छेदः ॥
करक
दति द्ि्व्यस्तसमस्तजातिः ॥
द्विःसमस्तव्यस्तद्विःपमस्तद्िव्यस्तटक्षणमाह--
रौ वारौ यत्समासेन व्यासेन सङृदुत्तरम् ।
तद्विःसमस्तन्यस्त खाद्रयासा्चया पररा भिदा ॥ ?४॥
यद् वार्यं समस्तम् एकवारं च व्यस्तं सत् उत्तरं भवति तर् द्विःसमस्तव्य्रस्तमि-
लथः । अत्रेव यदि व्यस्तमपि वारदयमुत्तरं तदा तद् द्िःसमस्तदिव्यस्तमपि भवितुम
हतीयथः ॥ प्राचीनैरनक्तावपि न्याग्रसाम्येन दरपद्वलात् । न च द्विव्यस्तसमस्तमेरे
वायं समिर इति वाच्यम् । द्विःसमस्तस्य व्यस्त च समाहरण द्विःसमस्तव्यस्तमेद-
सापि गताथलप्रसद्वात् । विच्च्छित्तिैटक्चण्यस्य च साम्याद् ॥
द्विःसमस्तव्यस्तमुदाहरति-
कीटक्चन्द्रोदयो यूनां वधूविम्बाधरः कथम् ।
दिरिरापगमे कि वा वाक्यं स॒द्दयोचितम् ॥
मधुरमनिमदनीयः |
पधोवैसन्तस्य रजनौ रमणीयः । मधुमे रतव्िशेषशाटी जनिमदनीयः म्वमावान्मदन-
नकथेति कर्मधारयः । इति द्वौ समस्तपदच्छेदौ ॥ मदनीयः काम्ं्न्ी सता मधूर्-
सन्तोऽजनि जातः । दइयेको व्यस्तपदच्छेद्ः ॥
0 की नि भूः
कीरा मत्तमातङ्गाः कीरयो दृतमूमयः |
$ ञ्ये = ५४ ध् ध
कथं च पाण्डवो ज्येष्ठः कर्थं मुगधापयोधराः ॥
श्रितविदुरोदरदद्या
भ्नितो विदुर्गण्डमध्यमागेो वस्ताद रोदरश्रम गम्याः । कुम्भौ ठु पिण्डौ रिग्मस्त-
योमैष्ये विदुः पुमान्" इयमरः ॥ धिता; स्ववतिनो मिथो तिरद्ा दुरोदरा य॒नक्रागस्त-
द्विरिष्टः ॥ इति दवौ समस्वप्दभ्रौ ॥ धितो विपे ग्रेन तादक् वुधिष्िः ॥ दरदा
90111108111 €8001९8
र €
१ परिच्छदः कवीन्द्रकणामरणम् | ९९,
दैषलकाशा मुग्धास्तनाः । विचिदुत्रतिमसाषटज्जया इृततेन कदाचिदपि फ्िण दश-
नाच्च । इयेको व्यस्तप्रदभङ्ः ॥
इति द्विःसमस्तव्यस्तजातिः ॥
द्विःसमस्तद्विव्यस्तमुदाहरति-
१
भ
मधो परश्ता कीदक्छोशव्या वद् कीदशी |
कीटग्वराङ्गनादष्टिः कीदरी कुनदी शरत् ॥
सुतरामानच्ितारा |
मधातविति ॥ वसन्ते परभ्रता कोकिखा सुती अनितौ रमनन्दी स्ीमनोहस्तायी
व्यत्तरष्दो यया ताद्री भवतति । सुतेन रमेण आनन्दिता रावणादिवेषेन तोषिता आरा
देवा यस्यास्तादती कौरत्या भवति । इति द्वौ समस्तपदच्छेदौ । सुतराम् अग्यथैमान-
न्दिनी भानन्दयुक्ता आनन्दजनिका वा ताय अक्षिकनीनिका यस्यास्तादरी गुवतिदग्भ-
वति ॥ श्ुद्रनदी सुतरा सखेन तरीव ठक्या मवति शस मा रक्ष्मीस्तयानम्दिन्यं उ-
छासरीछास्ताय नक्षत्राणि यत्र तादगभवति ॥ इति द्रौ व्यस्तपदच्छेदो }
कीटक्तनुवैरतनोभवभूतिराह
[क ५ न धर्म भ
कि नाटकं न कृवयोऽमिद्धुर्मधो काम् |
(क्क् य क र ठि
साध्वी कियतवेनिति का कुरुते हरि कि
कावा तिष्ठति महद्वनं च कक् ॥
माटतीमाधवम् |
मारतीपृष्प सां ठक्ष्मीं धुनीति अवहेखयति ताद्य माटतीमाथव कामिनीगत्रम् ।
शम् केम्पने" ' नरदोरप्” इद्यप्प्रययः । माठतीमाधवप्ं नायकं भवभूतिः कविः छृत-
वान् । इति द्वी समस्तपदच्छेदौ । मारतीं जाति वसन्ते कवयो न' वर्णग्रन्ति "नियमाच्
जालयदेः" इति कल्पटतायाम् । आधवं पतिजीवनपयन्तं पतिव्रता जीवति । मा छक्ष्मी-
विष्णुम् अटति भूषयति । सोऽपि ई॑ठक्ष्मी भूषयति ॥ आ समन्ताद् धवा दरक्षविेषा
यच ताद्दं महावनं भवति । इति द्रौ व्यस्तपदच्छेदौ ॥
इति द्विःसमस्तद्दिव्येस्तजातिः ॥
एकाटापकरक्षणमाह-
क क क ० {\
प्रतिभासो भवे्यत सहसेवाथयोदरेयोः ।
तदेकाटापकं भाहुद्ःसमस्तमिदान्तरम् ॥ १५ ॥
१. 'अकतैरि च कारकः दृयुक्तेः कतवैपोप्राप्या चिन्यमेतत्. तस्मात्पचादयनन्तैः
समासः कायः,
६० कृ [व्यमा |
यञरैकस्मिन्समस्ते पदे स्प्टमेवा्थदरयं प्रतीयते तदेकाठापकम् ॥ नन्वेतत्तेनैव गताधै-
मत आह--द्विःसमस्तेति ! तद्विरेष एवायं मेदः । अथस्य सहसा प्रतीयप्रतीतिभ्या-
मेव वैलक्षण्यस्येोक्तात्वादियथैः ॥
उदाह्रति-
भ ० हे भ॒ ॥ि
कीटग्बभूव वेदेहीविवाहे श्रगुनन्दनः ।
५
कामिन्याः करीडमानायाः कीदशः कन्दुकः करे ॥
रुमासनाकारः ।
रामेण दाशरथिना अस्तः प्रतिषिद्धो नाकारः समेगमनं यस्य तादक् । तदीगैप्णव-
धनुराकषेणेन जामदम्यस्य स्व्गतेर्गिषेवात् ॥ क गताः इयस्य भवे घन्नि आर् इति
र्पप् । रामायास्तर्ण्याः स्तनाछृतिः कन्दुको भवति । इति द्रौ समस्तपदच्छेदौ ।
इयेक्ाटापरकेम् ॥
प्रभिन्नतकमाह-
भा ण ० $ थु
सति शब्दाथयोमेदे वचनख सुपां तथा ।
लिङ्ग च भिदा यत्र तद्दृन्ति भरमिन्नकम् ॥ १६ ॥
ग्र राब्दार्थयोर्मिभले पति विभक्तिवचनलिद्रानां मेदस्तस्मभिन्रकमिय्ः ॥
तत्र रष्दाथवचनभिन्नमुदाहरति-
मा्यत्परभृता प्राम्यं कुत्र वा कटयन्ति काः ।
१५
मधुरोऽप्यभिधानेन मनसा कीदशः खटः |
गिरिसारसरदः |
मायदिति ॥ सारसं कमल तत्तल्या दशो यासाम् । यद्रा सारमः पक्षिविशेषः तस्य द-
राविव हरौ यासां ता इयथः । गिरि वाण्यां मत्तकोक्िलासाम्यं धारयन्ति । इति व्यस्त.
पदच्छेदः ॥ मधुप्वचनोऽपि दुजनो मनसा गिरिसार्य रोह सच्ो मवति काटिन्यात् ।
दूति समस्तपदच्छेदः ॥ दृष इयाये प्रथमाया बहूवचनान्तम् । सदश्च इयेक्रतरचनमिति भेरः॥
मुहुरातंननरुनाकृत्परच्छति कः संपदां क्षयङ्रत् ।
पद्माकरा जरधरावसानसमये भवन्ति कीटक्षाः ॥
बहुधातरा्टदाछुनयः ।
बहुधा वारेवारं आतान्दीनान् रष तत्स्था व्रनांश्च शयति तनूकरोति इति वहुधार्तग-
शः । शो तनूकरणे' । आतिश्वोप्म" इति कप्रययः। तख संुद्धिः ॥ कुत्सिते नयः म॑-
पन्नाग््ेतः । टरति व्यस्तपदन्छेदः ॥ प्रहरो धातमाघ्रा" ऋा्म-नमो सयनिन्येधित मेः ठम
90111109111 €8001९8
१ परिच्छेदः] कवीन्द्रकर्णाभरणम् | ६१
दारदि तडागा भवन्ति । इति समप्तपदच्छेदः ॥ कुनय शयेकवचनान्तम् । शकुनय इति
बहुवचनान्तम् ॥
दति वचनमिन्नम् ।
ञ् ज ¢ भ थु
प्रजा राजन्वती कीद्दैत्यसेना हरेः कथम् ।
(० (~ ® +
कान्वायुवद्विटु्दरोण्यादयो निरि कथं कुधा ॥
मुखापविजितारयः ¦
दोभनं स्वं द्रव्यं यखाश्तादक् सुराजा प्रजा भवति ॥ दै्यसेना हरिन््रसय पविना व-
ग्रेण जिता मवति । कुटिं भिदुरं पविः" इयमरः ॥ अरं रीध्रं यान्ति गच्छनि तान.
रयः शी्रगतीन्वायुसद्शानाहुः । धरा प्रापणे" क्विप् । द्वितीयाव्रहुवचने (आतो धातोः"
इ्याकारखोपः । इति व्यस्तपदच्छेदः ॥ द्रौणिकृपद्तवर्माणः सुखापे निद्रायां विजिता
अरयो ष्ष्टुभ्नादयो प्ता इति सौप्िकपवैणि स्फटम् ॥ सुविनिदुभ्यैः सुपि-' इति
कृतसंप्रसारणसख सुेनिर्दशान्न षत्वम् ॥ इति समस्तपदच्छेदः ॥ अरय इति प्रथमानं
द्वितीयान्तं चेति मेदः ॥
कीटक ङ्नयना मनपिनमाहय नृपः कर सक्तः स्यत् ।
स ति । .
मेनापत्यमवाप्य द्द्यति कसं पुरा स्कन्दः ॥
वराङ्गीतनुजनये |
वराद्री रम्यदेहा वधुभभवति । तनुज अङ्गजेति कामसंबुद्धिः ॥ राजा नये नीतौ पत्तो
भवेत् । इति व्य्तपदच्छेदः । वराद्वाप्तनुतः ररीराजनि्यंय स तस्मै वगङ्गीतनुजननये
गृहो द्यति । वरङ्गीवजराङ्गौ तारकासुर मातापितयै इति स्पष्टे मत्यपरणे । इति स.
भस्तपदच्छेदः ॥ नय इति सप्तमी । जनय दति चतुर्थी ॥
श) #
दति विमक्तिमिन्नम् ॥
का वदान्य संबुद्धिः किं वायोरपि चश्चम् ।
नरोऽपि मरतः प्रोक्तः कीटाः कार्यपाश्रमे ॥
सर्वदमनः ।
सर्वं बहु ददातीति सर्वद इति दाठरसवुद्धिः ॥ मनो वातपिक्षयापि चलम् ।। इति
व्यस्तच्छेदः ॥ कादयपस्य कण्वस्थाश्रमे बालकोऽपि भरतः सवौन्दमयतीति सवदमनतप्रा
प्रोक्ता दूयादिपवोणि स्पष्टम् । इति समस्तच्छेदः ॥ मन इति द्वीषम् । दमन इति पलम् ॥
के गजभेदाः कृपणाः किमवनिि वदन्त्यरिकुरं किम् ।
कि नाविकं आदत्तेऽस्परहयत्सत्या विरुष्य कां कसे ।
प्रन्ारायप्ग्प्रप्रग्पं |
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
६५ १५ [ न्धन[ट |
गजविशेषा मन्दा मन्दरज्ञाः । भद्रौ मन्दो म्रगश्वेति विक्ेयाच्िविधा गजाः इति
दलादुधः ॥ कदी रावं द्रव्यम् अवन्ति रक्षन्ति दाना्यभावात् । अरीणां सूह आरम् ।
नाधिक आतर ग्रहति । आतरस्तयपण्यं स्यात् इयमरः । सद्या सद्यभा्मा मारस्य प्रद्यु
श्नस्य मातरं सुविमणीं विरुध्य स्पधयित्वा मन्दाय पासिजिाताग्र स्पृहयामास । आतर
मिति पुंलिङ्गम्, मातरमिति खीटिद्गम् ॥
दति चिद्कमि्नम् ५
#~ + भ, क
नन्दनचैचरथे कथमाहय सरं च शं च |
को छोकश्रयणीयः केभ्यः सप्रहयन्ति रसवन्तः ॥
दिव्यतरुणीपयोधरेम्यः ।
दिव्या अमानुषास्तसवो श्क्षा यवोस्ते दिव्यतहणी इन्द्रधनदयोरयाने । पय इति ज-
ठस्य, धर इति प्वैतस्य संबुद्धिः । इभ्यो लोकानां सेव्यः द्भ्य आल्यो धनी स्वाभीः
टूयमरः । दिव्यानां रम्याणां तरुणीनां पयोपरेभ्यः स्तनेभ्यो रसिका स्प्रहयनिति । “स्परहेरी-
प्ितः' इति (प्रदाने) चतुर्थी ॥ दस्य इति प्रथमैकवचनम्, प्रोधरेभ्य इति चतुर्थी-
बहुवचनम् ॥
_ का शीधुपसंुद्धिर्मणिपूवो काधरे वरवधूनाम् ।
यतर श्वदोषप्नां तुतिषधेनमवा कामाहुः कामिनीमनपिवेद्याम् ॥
तन राल्दापत्रच मधुरतमलखपाम् ।
माद्यत सुरापप्वुद्धिः ॥ मणिपवां मारा मणिमाला दन्तत्रेणव्रिशेषश्त
मधुरोऽ८ मणिमाला स्मता हारे सीणां दन्तक्षतान्तरे" इति विश्वः ।
मृघजन्या । मधृरतम आपो यया्ता्शीं लियं अनधितरेयां
ति दन्ति ¦ आह्ञसपादिनीं दक्षं वीस्स प्रियवादिनीम् ¦ यजन्दप्यस्त-
मावत चिग्राः ॥ इति वाङ्ञवत्वयोक्तेः ॥ अपाम्" इति पृ्रबहमचनान्तम्
प ऊपामूः इति द्वितीयैकवचनान्तम् ॥
दति क्वनविभक्तिभिन्म्
मदनमिव रतिः परियं मृगाक्षी स च परिष्रच्छति तां सतीमिषेदम् ।
बकुटसुमनसः कथं हषन्त्यः किममिदधाति वधूः प्रियं बजन्तम् ॥
कामिन्यास्यपुरभयः |
कामिनि प्रियतमे इति संबुद्धिः । आदम्थांत् तदीयं तद्वत् सुर्मयः सुगन्धो बदु -
लानां सुमनसो भवन्ति इति नायकेनोत्तरं दत्तम् ! शियः सुमनसः पुष्पम" दत्यमरः ॥
हे कामिन् असुप॑लाणाभिन्नस्म् अभयो मदपेक्षया सेदभङैन वा प्रसत्त यद्भयं तद्रहितः
90111109111 €8001९8
१ परिच्छेदः! कवीन्द्रकणांभरणम् ¦ |
सन् यासि गच्छसि तदनहैम् इति नापिकयोत्तरं दत्तम् ॥ सुरभय इति चीरिद्र प्रथमा
बहुवचनान्तम्, अभय दति पिङ्गे प्रथमैकवचनान्तम् ॥
क ५५ + यु वैन ¢
किं संभोगास्पदं युनोः कीदृशो सृपतिजेयी !
उमेकपणीपणीश्च संबन्धिन्यः कथं वद् ॥
मिथः खमारः ।
मिथो रहः कामिनोः संमोगस्थानम् । मिथोऽन्योन्यं रहयपिः इयमरः ॥ स्वत ए
सारो बख्वान् नृपो विजयी 1 दवेलख पराश्रयादिप्रसङ्गात् ! उमैकपणौपणाश्च हिमवत्क-
न्यालात् परस्परं खसारे भगिन्यो भवन्ति । स्वसार इति सखरश्लब्दय लछीलि ङ्घ प्रथ-
माबहूवचनान्तम्, सारशब्द पुंलिङ्गस्यैकवचनान्तमिति ॥
इति राब्दाथंलिङ्गवचनमिननम् †
को प्रुव उत्पत्तिमतां साघकतममुच्यते किं वा ।
कि चक्रविरहहारकमम्तं रघु कीटरश्च मिरः॥
अन्तःकरणरयुषः।
जन्यानां भावानाम् अन्तो विनाशौ ध्रुव आवदयकः । साधकतमं कारं करणमि-
त्युच्यते । साधकतमं करणम्” इ्युक्तेः ॥ उषः प्रातःकाल: चक्रवाकतियोगहूत् ¦ “उषः-
प्रसयुषसी अपिः इयमरः । अन्तःकरणं हृदयं मुष्णाति चोरयति । स्वासक्तं करोतीति
यावत् । भुष पेये । किषन्तस्य प्रम्येकवचनान्तं चीलिङ्गम्, उष इति द्वे प्रथमै-
फवचनान्तम् ॥ |
चोः प्रातःकाडिकी कीदटग्मवति प्रवणं कथम् !
चक्रवाकाः किमिच्छन्ति पिकानां सुरभिः कथम् ॥
विमावितमहः ।
परिगतानि भानि नक्षचराणि यस्यास्ताद्शी यौः प्रभाते भवति । श्रवणं क्रमनिम्नौ-
व्रम्” इयमरः । अद्धिजैरैरितम् अबितम् । चक्रा अह्दिनम् इच्छन्ति संभोगसमय्त्वात् |
वसन्तः पिकानां विभावितो मह उत्सवो येन तथा मदहेतुतवात् ॥ अहरिति क्वीवैकवचनं
द्वितीयायाम्, महं इति पंलिक्ैकव चनं प्रथमायाम् ॥
इति रग्दाथलिङ्गविभक्तिमिन्नम् ॥
कि कुरुते रविरुद्यन्भवमाहय पापिनां रतिः केव |
सूर्मी कस्य प्रतिमा दिवसाः शारदश्च कीरक्षाः ॥
तमारोपमविहायसः |
उदयन् सूर्यः तमाया रतरर्छोपं करौति । ओ इति रिववुद्धिः उशब्दस रिवेवाच-
व्यम् 92111[09111 € ०01९8
५५४ [4 । ।
कलात् । पापताम् इह एतजन्मन्येव रतिः पारलौकिकानिष्टसाधनप्ररततेः । अयसो लो-
हे प्रतिमा सूर्मीदयुच्यते । मूर स्थणाय प्रतिमा" इयमरः । सूर्मी ज्वलन्तीमालिद्गै-
त्खीमर्यो गुरुतल्पगः" इति स्मरतिः ॥ शरदिवसाः तमारोपमं तमाटवन्नीटं विहयाय आकाश्चं
येषु ताद्श्रा भवन्तीति भावः ॥
शारदेन्दकडा कीरकीदशी मत्तकाशिनी |
धत्ते सरखान्काः क्षारा निदाघतपनः कथम् ॥
पदमायुरतपः |
ररचन्द्रकठा कीष्डी । सती विरिष्य आमा कान्तियास्तथा । शोभन रतं ययाः
तदमिटाषितात् । समुद्रः क्षारा अपरो धत्ते । ्रीप्मसूयेः सदा नियं मासुेऽतिशयवान्
तापो यद्य तथा भवति । अत्र अपः" दति चीटिद्रद्ितीयाबहुवचनम् (आपः खीभृश्न
वावौरि शृटयुक्तः । तापः" इति पंटिङ्गपथमेक्रवचनम् ॥
इति राब्दाथतवचनविभक्तििप्रभिन्नम् ॥
क प भ,
असखण्डेऽपि पदं शिष्टे केचिदाहुः पमिन्नकम् ।
ख 0) त
तचमत्कारविरहादमियुक्तेनं गर्ते ॥ १७ ॥
अखण्डकपदे नानाथक्रप्दे इयथः ॥
तच यथा-
संसप्तकगणः कीटममहाभारतसंगरे |
कृं पयोदसमयो वरवर्णिनि वप्येताम् ॥
संगताजँनरिीमुखः ।
'संसपतकरास्तु समयास्संमरामादनिवतिनः' इयमरः । संगता अरन्य शिठीमता बाणा
ग्रस्मिन्सः । ग्द संगतोऽरजुनौ येते सगताजनाः ताद्णाः दिरीमुखा यष तथा । भे
पष्टीतदुरुषेत्तरपदो बहुव्रीहिः द्वितीये बह्ीदिपवपद् इति व्रिरोपः । पक्ष संगनाजुना
अङ्खनक्रक्षसंयुक्ताः रिठीमुखा भ्रमरा यत्र तथा ॥ 'अलिविाणौ रिलीमुखौः इति व्रिश्वः )
अचराजुनषिटीमुखौ नानार्था ॥
# भ, #
कथं सकामो वामोरूषदनं वद् वीक्षते |
कीर क
ङदाधसमये सुखयत्यतुटेपनम् ॥
चन्द्रवत् |
फ़ामुकौ युवत्तिवदनं चन्द्रवत् चन्दरषट्शं पद्यति । म्रमकाटे चन्द्रयुक्तं सपर अ-
नुटपनं सुखदं भवति ॥
धि । ध म क, ५/५
तस्माटुत्तरवाक्यपु दुवा शन्दाधयामदा ।
अ क # |
कामचारस्तु टिङ्गादिभेदं व्यस्तादिभेदगः ॥ {८ ॥
90111109111 €8001९8
२ परिच्छेदः] कवीन्द्रकणामरणम् । ६५
शब्दभेदो भित्नानुपू्वीकरब्दबोध्यद्वि तीयाथतवम् । तेनथमेदा्नानाथैस्थले रब्दभेदाङ्गी-
करेऽपि न क्षतिः । व्यस्तदिरेवावान्तरमेदो लिन्गादिमेद इयथः ॥
इति श्ीविश्ेश्वरपण्डितविरचिते कवीन्द्रकणांभरणे प्रथमः परिच्छेदः ।
द्वितीयः प्ररिच्छेदः |
भेयमेदकेजाति रक्षयति--
पदच्छेदेन यत्र स्याद्विरोषणविरेष्ययोः ।
नि्देशस्तद्रदन्तीहं विद्रंसो मेदमेदकम् ॥ ९ ॥
यत्र पदभ्गेन विशेषणं विशेष्यं च निदि्यते तद्धेवमेदकमिद्युक्तम् ।
उदाहरति-
कोकिलाकुटितः कीरक्सहकारमहीरुहः |
पीयते वरवणिन्याः सरसं वहमेन का ॥
मधुराधरपाछिः।
मधुराधौ चैवेराखौ मधश्वे्वसन्तयोः" वैशाखे माधवो राधः इत्यमरः । तत्र र.
पन्ति दष्दायन्ते पा अल्यो अमरा यत्र । रप-रप-धात्. शब्दार्थो । मधुररसा का-
न्या अधरपालिः प्रियेण पीयते । पाठिराब्दः स्वरूपैः । कपोलपालिः कपोलोत्न्न
इति क्षीरस्वामी ॥
चकासि मत्तकारिन्याः कीदगाननपङ्कनम् ।
प्रभातसमये भाति कीटं सरसीषु किम् ॥
ममदालिकमष्टम् ।
भरं अतिशयेन समदं कस्वृरीपहितं तत्तिखकशालि अलिकं ठखाटं यत्र तादशं यु-
वतिमुखं शोभते । मदो रेतसि कस्तूयाम्” इति विश्वः । अतिशयश्च रित्पविरेषस्वरूपः ।
समदा मत्ता अलयो भ्रमरा यत्र ताद कमठं तडागेषु भाति.। पतात् । अतर श्रकै
द्विव्य्तजातिः । पूवश समस्तव्यस्तजातिरिति विरेषः ॥
इति भेयमेदकजातिः ॥
उजितजाति रक्षयति-
प्रभ्वाक्यं पहयत्न ठध्वक्षरकयुतेरम् ।
तदूभितमिति भोक्तगूजखीत्यपरेरिदम् ॥ २ ॥
उदाहरति- बक
१ ५) ध \ (५
सामानाधिकरण्यमञ्चति विधोः का धूमटेमूधनि
ख्न्याथ विधंत्दोऽपि विलधाभाप्रो व्यघात्कि एषाम् ।
90111109111 €8001९8
९६ काव्यमाडा |
कदर्पोदितदर्षयोवनजवादन्धायमाना वधूः
कीटकरूनति सत्रणं प्रणयिना विम्बाधरे चुज्विते ॥
कलापवत् ।
विथोशवन्द्रय कला धूजेदेरीशवरख रिरसि खधुन्या गङ्गया ` सह सामानाधिकरण्यमे-
काधिकरणदेत्तितं प्राप्रोति गङ्गाचन्द्रकल्योरेकस्मिस्तच त्तेः ॥ विबुधाभासो मायया दे-
वरूपो राहुः सुधां पीयूषं अपिबत् पीतवान् । अतिविजुम्ममाणतारुण्या नारी दन्तक्षत-
परवेकं कामुकेनाधरयुम्बने कते सति कलापिवत् मयूरेण तस्ये कुजति सीकरोति । त-
दुक्तं कामराचे-ुञ्च पीडय गृहाण जीवय जहि हा धिगिति सीत्कृतं विदुः । तच
लात्रककपोतकोकिखाहंसकेकि सदौ रतक्रमैः ॥
कामेद्रेचकमेचकीकरृतदिशो वृन्देवृता विदयुता-
मत्यूज॑स्र्गजिताः प्रयुवते किं नाम धाराधराः |
ष् णग्रहे
कस्याकथ्यत शब्द शासनक्रता शक्तिः प्वणम्रहे
तारुप्यान्धितया सरोरुहदछा यानेन को निमितः ॥
वृर्णः |
कोमखेोद्रेचका उहीपका मेचकीकृता नीटीकृता दिशो यै: ! तते द्वयोः कर्मधारयः ।
एवेविधा मेघा वार् जलं जनयन्ति । आपः छीभून्ि वार्वारि" इयमरः । वारिशब्दसाह-
चयौ वाशब्दः छ्ीबे तेन “स्वमोनंप॑सकात्ः इति द्वितीयेक्रवचनय टुक् ॥ शबष्दराघ्-
कारेण पाणिनिना अणः “अणुः इति प्रयाहारय शक्तिरुक्ता अणुदिस्सवणस चाप्रययः"
इत्युक्तत्वात् । योवनारुसया कान्तया गानेन गमनेन वारणो दृस्ती जितस्विरस्छृतः ॥
दत्ूजितजातिः 1
सारंकारजाति रक्षयति-
अटकारषता यत्त॒ वाक्येन परिपृच्छयते |.
तदुत्तरं बहुविदः साकारं प्रचक्षते ॥ २ ॥
उदाहरति-
कसाद्रोदयति त्वदीयवदनामोदि प्रिये पङ्कजं
कि वा संबृणते तवैव कवरीभारानुकारा धनाः |
त्वहिम्बाधरवनितन्तमधुर संसखाद्यमानं मुदा
कि तावद्विपयान्तराच्च हृदयं व्यावतैयेत्कामिनाम् ॥
कदम्बरर्म् ।
90111109111 €8001९8
२ परिच्छेदः! कवीन्द्रकणांभरणम् । १७
प्रियामुखसजातीयसौरभं कमटं कात् उदकात् उत्पयते । प्रियाकेरपारसद्शा मेघा
अम्बरं आकारं छादयन्ति । कादम्बरं मयविरशेषः । कादम्ब तु दध्यगरे मद्यभेदे च सी-
धुनि इति विश्वः । प्रियाकिम्बोष्ठवन्मधुरं सेव्यमानं सत् विषयान्तराद्रापैकानां मानसं
व्यावतयाति स्वविषयकस्पृहोत्पत्तिहेठुत्वात् । अचर प्रतीपाटंकार् उपमेयस्य म॒खदेशपमा-
नकत्वकल्पनात् ॥
स्थायिन्यामचिरं क वा वरतनोसादात्म्यमिच्छामहे
तत्कण्ठं धृतस्िन्दुवारमुकुरं युक्ताफलानां कथम् ।
सवैखं रतिजीवितप्रणयिनस्तद्वारवाहागम-
प्रायं कीदरामग्बुजोपमदशो दृस्येकमारं मुखम् ॥
२। पर्तभाटकम् |
अचिरं तिष्टन्यां सुचि । विदुतीयथः । सिन्दुवारकोरकारंकतं नापिकाकण्ठं मौक्ति-
कानां रता मालिका यच तादशं पद्यामः। मालाश्च्दख संबन्धिरब्दतान्मक्ताफएरएाका-
हतेऽपि समात्तः देवदत्तस्य गुरुपुत्र इतिवत् । रुचिरा तमाल यत्र । समासान्तः कप
ययः । पक्षे सुचिर्तमा अतिरम्या मलकाश्रृणकुन्तला यत्रे्यथः । तादात्म्यमिति र-
परकारठकारः । अभेदस्य विरोषतया प्रतीतेः नायिकातादास्म्यस्य तदन्यनानुपपच्या वि-
याति तदमेदामिधानानिदशैनालंकारः । एवं सिन्दुवारमुकुलघारणान्मौक्तिकमाराधारणे-
तावपि बोध्यम् । सादृदयपयेवसानात्. । ठतीये तूपमा ॥
दृति साटंकारजातिः ॥
सकोटठकजाति टक्षयति-
त्तेन टघुना पृष्टं द्िरुक्तबहुखाक्षरम् ।
र, [9 ९ |
सकं तुकमितीच्छन्ति तद्धोधनेधुरधराः ॥ ४ ॥
स्पष्टम् ।
उदाहरति ~
कां भूपोऽवति कीदक्पामततिः क क्रिया खट्मनः किम् |
का सत्सरणिः कीहक्पिकी हिमे पा्थसेना च ॥
गाङ्खयाहन्यमानमदवारणा ।
राजा गां भूमि अवति पाठयति । साग्रं ततिर्गेया गानाहां भवत्ति। गीतिषु सा-
प्राल्याः इति जैमिनिसू्रात् । क्रिया विहितकमाणि विरेषविध्यभावे अहनि दिने प्रवतैते
अहनि च करम साकव्यम्ः इति जेमिनिसूात् । शुद्राणां हृदयम् अमानम् अभिमानही-
नम् । अदवा वनरहिता सरणिः सगमा चौरादिभयाभावात् । हेमन्ते कोकिला अर्णा
90111109111 €8001९8
६८ काव्यमाखा।
अरष्दा भवति । वसन्ते तत्वूजनस्यातिरम्यत्ववणेनात् ! गद्येन भीष्मेण आहृन्यमाना-
स्ताड्यमाना मदवारणा मत्तवारणा यत्र तादृशी युधिष्िरसेना इयथः ॥
किसिच्छनि बुधाः खं कि कि कुराज्यं जयत्यरीन् ¦
केन किं मघुवृत्तिः स्याद्रसन्ते कीरं वनम् ॥
मरयमरुदावहितरमारम् ।
विवेकिनो मे शिवे खयम् इच्छन्ति । मुक्तिभिति यावत् । सुखान्तराणां दुःखसंवठित-
तेनानुपादेयलात् । खमाकाशं न रुणद्धि अर्त्. गतिसेधक नास्ति काडठिन्याभावात्
कुराज्यम् आ समन्ताद् वलयः करा यत्च तद् बहुकेरं भवति । तरसा बलेन रात्रनमभिभ-
वन्ति जयन्ति वीराः । अलीनां समूहं आलं तन्मधुमा्रजीवनं भवति 1 मल्यमरंता द्-
क्षिणानिखेन आवलिता वेष्िता रसाला आघ्रा यत्र तादशं मधातुपवनं भवति ॥
इति सकौतुकजातिः ॥
प्शोत्तरजाति ठक्षयति--
५ (५ ५,
स्ासरश्रश्रोततरयोय्न वणेश्रुत्येकरूपता ।
तसष्टोत्तरमिल्याहुनगदुत्तरवुद्धयः ॥ ५ ॥
व्णश्रयैकरपत्वम् । अथेत एेकष्प्ये प्रशरोत्तरमावानुपपत्तेः #
उदाहरति-
कोविदो निधिरास्यातः कोपक्रष्टो भवेत्पुमान् ।
इति प्रश्चेऽनुरूपं यदुत्तरं तद्दीयताम् ॥
विदो ज्ञानस्य निधिः कः इति प्रश्रे कोविदः पण्डित इेोत्तम् | भअपक्रष्टो हीनः
क इति प्रश्रे कोपक्रष्ट इति । क्रोधाधीन दूयथैः ॥
किम्पाकं प्राप्य वैरस्यं फटमाकट्यत्यटम् ।
हि काश्चनमाटां च कां धत्ते ससह जनः ॥
पाकं प्राप्य कि एं विरसं मवति इयत्रे किम्पकम् इद्युत्तपम् ¦ इन्द्रवारणीफरुष्य
परिणामे ततिक्ततात् । दि हीने प्रसते सवम्" इति ीवतम् ॥ काचन कामपि लोको-
तयं कां मालां जनो लोकः सष्पहं सृहापवकं धत्ते इयत्र काव्रनमालां सुतर्भमाल-
मिति षष्टीसमापः ॥
हति प्र्टोत्तरसमजापिः ॥
प्ष्प्रश्रनातिं रक्षयति-
यतपश्चशोत्तरं च सखाद्विभिन्नपरतियोगिकम् |
जगटत्कृष्टमतिभिः पृष्टं तदुच्यते ॥ ६॥
किचिदत्तरपेक्षया प्रश्नः किचिद्प्श्नपिक्षयोत्तरं च यद्धवति तचखध्प्रश्चम् ४
90111109111 €8001९8
२ परिच्छेदः) कवीन्द्रकणाभरणम् | ६९.
उदाहरति--
अनिरुद्धरतेल्यसिनुत्तरे प्रश्च उच्यताम् ।
किपचानेप्मिता केति प्रभे चोत्तरमुच्यताम् ॥
कोषाघृत्तिः।
उषाया बाणपुञ्या वृत्तिः को इत्युत्तरे अनिसृद्ररताः इति परश्वः । कृपणस्याभिमता
का इति प्रश्रे कोषारत्तिः इत्युत्तरम् । कोष द्रव्यसंचयख अष्टतः प्रनःपुन्यं दयैः ॥
अन्तरतमोऽन्तगत इत्यत्तरयोग्यं वदं प्रम् ।
युरभिपमयेतिसोरमरिसरगतो ब्रूहि कूजति कः ॥
कोकिलः ।
अकि अक्प्रयाहारे शति निधारणसप्तमी लो उकार संबन्धी क इति प्रश्रे अन्त-
गतो ऽन्तरतमः इ्युत्तरम् । अक्प्रयाहारे लकार चगमत्वात् । स्थानेन स एव ऊककारया-
न्तरतम इयर्थः । वसन्ते आग्रविटपारूढः कः कूजति इति प्रश्ने च कोकिलः परभृत
इटुत्तरम् ॥
इति परशप्रभ्रजातिः !
भगनोत्तरादुत्तरयोमंध्यान्तोत्तरयोस्तथा ।
स्पष्टं निगदमात्रेण खरूपमिति बुध्यताम् ॥ ७ ॥
उदाह्रति-
ज्ञायन्ते कुत्र विद्रासस्तदाभासाश्च कथ्यताम् ¦
कीटग्वीरकुकं हन्ति रिपून्सदसि धीनिधे ॥
पण्डिताः पण्डितंमन्याश्च कुत्र विविच्यन्ते इति प्रशचे सदपि विद्रत्सभायामिद्युत्तसम् ।
कीरं वीरकुटं रिपून. हन्ति इयत्र सदसि विद्यमानखद्गमिति ॥
गोकुटे कीडता मङ्खः कस्याकरियत चक्रिणा ।
खरादयो विनेरस्ते प्रेषां प्राप्य कुतोऽनसः ॥
गोकुले विहरता श्रीकृष्णेन अनसः शकट भङ्गः कृतः । अनसण्छिन्ननाप्तायाः सूपै-
नलायाः सकाशात् प्रेषां प्रेरणं प्राप्य खरादयो न्यः । रमेण हता इयथः ।
प्रहितः कीदम्िहितो जगाम रामेण मारुतिर्ङ्काम् ।
रञ्ज्वादिव्यतिरेकैसतोयं न प्राप्यते कसत् ॥
रमेण प्रहितः प्रेषितः । प्क्ष प्रहितः कूपात् पंयेवान्धुः प्रहिः कूपः" इयमरः । अव
क्षोकादिगतं प्रहितः इति प्दमुत्तरमियायुत्तरत्वम् । एवमम्रे मध्योत्तरादावपि वोध्यम् ।
नर च्यग् < ।
कुरवः कीदक्परभततरुणस्त्वयि माति जस्न्त्यम् |
भीमं प्राप्य विरीनाः सहोदराः के रातं ब्रूहि ॥
कुत्सितो खो यस्य कुरवः सः । तदालापपिक्षयापृष्तेन माप्षमानत्वात् । कुरवो
दर्योधनादयः । कुरुनादिभ्यो प्यः" तद्राजख-- इति बहुषु वूः ।
द्यायुत्तरजातिः ॥
कीरं विभ्रति खान्तं विबुधा वद विद्युतम् ।
कां वा कनकटेखाभां कट्यन्ि बलाहकाः ॥
विदा ज्ञानेन युतं विद्युतम् । उक्छृष्ञानवदियथेः । पक्षे वियुत तडितमियथः । मध्य-
स्यायन्तवत्सवीपेक्षघ्यासंमवात्ूवाधेयान्यभागः शकमध्यतेन विवक्षणीयः । उत्तराधा-
यरभागापक्षया प्रथमोपस्थिततवात् ॥
पुमानहवृत्तियेः कीटम्बार्वधूमतः |
कुतोऽनुमिन्वते व्या्षिवेदिनो जातवेदसम् ॥
बालाया वध्वा अहव्वृत्तिः पुरुषो मत इष्टः । विभ्न्धावाः च्याः काटे कार्यम
निरीक्षणम् । अन्यथा क्रियमाणं तत्तद्रेगाय जायते ॥ इति कामश्चाखक्तेः । व्प्रापतिद्
एक्षपमताया अप्युपलक्षणम् । अलवाद्रहुलाद् धूमतो धूमात् ॥
इति मध्योत्तरजातिः ॥
जनमेजयेन जुहवांबभूषिरे जातवेदसि मखे के ।
प्रभुरपि कीटगजेतुं नेवोत्हते महीमहयः ॥
अहयः सपाः, पक्षे अश्वहीनः । श्राश्वास्तद्य मेदिनी इुक्तेः ॥
सपरहयन्तः कमप्यर्थं निवसन्ति वनेषु के ।
पथि दुमो घनच्छायः कथं पान्थेषु तापाः ॥
तापसतास्तपस्िनः । तापं ति नाशयति तापसाः । "षोऽन्तकर्मणि" किप् ॥
दत्यन्तोत्तरजातिः ॥
कथितापह्तिं टक्षयति-
यत्रेतरवाक्याथोन्वययोग्या्थकषदे नोक्तम् ।
भाद्युत्तरं न सहसा सा कथितापहुतिः कथिता ॥ ८ ॥
सुगमम् ॥
उदाहरति--
श्रपितं धतमिदमधरं कि विदधद्विघुवदनयेदम् ।
५,
दुरितवतां का दृत्तिविजयित्वं मनसिजस्य कथम् ॥
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
२ परिच्छेदः! कवीन्दरकर्णामरणम् । ७१
अधरं कि विदधत् श्वसितं धृतम् इति प्रश्षः, विधुवद्नया नायिकया इर्थप्रतीतेर-
तरानवभासः । विधुवत् कम्पयत् इटयुत्तरं शगम्यम् । दुरितिवतां का दत्तिः । इयत
अनया नीतिहीनाः दटुत्तरम् । कामस्य विजयि कथम् द्यत्र दम्" शृयुत्तरम् ।
ठक्ष्मीखण्डकमिलयथः । “सकामारक्तचित्तानां कान्तामुखविढठोकने । गछन्ति गरिताश्रूणां
यौवनेन सह भियः ।* इति नीतिशाघोक्तेः ॥
पापात्का क्रियते सद्धिरुदीरयत भीरवः ।
आकारस्य गुणः को वा वीरेम्यः के च विभ्यति ॥
पापात् सद्धि भयं क्रियते ॥ रवः सब्दो गगनगुणः ॥ वीर्यो भीरः कातराघ्न-
स्यन्ति ॥
इति कथितापहुतिः ॥
विषमजाति रक्षयति-- `
भङ्ग दुरूहता खाद्य तदाचक्षते विषमम् ।
तदरत्तनामकं सात्मभने यथोत्तरं त्तम् ॥ ९ ॥
उदाहरति-
ऋ ¢ केव नेति
कीरक्ृतं देत्यकुटं केदवेनेति कथ्यताम् |
कमारुह्य पिकः कान्ते पुष्पानेहसि कूजति ॥
रस्रातटमतम् ।
रसातले मतम् इच्छा यस । प्रक्षे अतं तकाररदहितं स्सातटरब्दं रसालम् इति
यावत् ॥ रसातलश्ब्दोपस्थितौ पुनर्थबोधो बोध्यः ॥
रिथिरल्कैर्वध्वा किमाकल्यतीह् किम् ।
आचार्येभ्योऽपि पितरं कीदशं धार्भिकां विदुः |
| माडिन्यमरिकम् ।
अट्विंः ठखटम् अल्कैमाठिन्यं प्राप्रोति ॥ पक्षे अलिकं लिकाशदीनम् माहिन्य-
पदे टिकारयगे मान्यपमिल्यथः । 'उपाध्यायान्दश्चाचा्थं आचायोणां श्रतं पिता । सदृघं व
पितृन्माता गौरवेणातिरिच्यते ॥' इति वचनात् ॥
वूजावान्छयादारामः कः प्राया का सयात्सयज्ञानम् ।
आदानार्थे धातुः कः स्यान्मामभ्यां गाभ्यां छन्दः कि स्यात् ॥
विद्युन्मारा ।
विभिः पक्षिमिर्यातते वियुत ॥ प्रप्वी मा सथक्ञानम् । प्रमारब्दस्य यथाथवाचि-
90111109111 €8001९8
७२ कव्या |
त्वात् ॥ लाधातुरदानाथैः ॥ द्वाभ्यां मगणाम्यां गुरवक्षखयरूपाभ्यां द्वाभ्यां गुरुभ्यां च
विुन्मालाख्यं छन्दः । भी गौ विद्युन्माला" इति पिङ्गलोक्तेः ॥
क प्रियाः किमक्रृतामिसरन्ती वीक्ष्य शरुत्यमभिसारनिकुञ्चम् ।
नान्तरेण च रमेन गुरुभ्यां वृत्तसुद्धवति कि वद धीर ॥
स्वागता |
घ्ा ज्ञातयोभ्यां वा प्रियाः ॥ गता कुञ्ञादियथः ॥ मध्यगतो रष्वक्षर्रयालको नगणो
यस्य तादृदरोन रगणेन भगणेन गुरद्रयेन च स्वागता छन्दः । रगणो मध्यटध्रुः भगण
आदिगृरः ॥
नामाख्यातजातिं रक्षयति-
यत्र खात्मुपिडन्तानां श्रुत्वा सदृशरूपता ।
तत्नामाख्यातमिस्युक्तं टोकविख्यतिबुद्धिमिः ॥ १० ॥
उदाहरति-
गावोऽतितृष्णां दधतीह कसिक्किमिन्ियं रूपसमक्षहेतः |
वीरोऽनुयुङके सदं रिपूणामहं कुं संयति किं करोमि ।
तृणेक्षि ।
रेणे गावः सटष्णाः ॥ अक्षि चक्षुरिन्द्रियं सूपप्रयक्षदेतः ॥ धरिकिठं युद्धेऽहं कि
केरोमि' इति वीरेण पृष्टे णेक्षि मारयसि इयुत्तरम् ॥ श्वह् हिसायाम् सिप् श्रम् हणह
इम्" हो ठः धटो: कः सिः इति कत्र (आदेरप्रयययोः" इति षम् ॥
देदो कीटरि यागो दिवप्रकरो भवति महसां किम् ।
संबुद्धिवाचकं कि सन्तः किं कुरुथ पृद्धौ ॥
पमेधामहै ।
समे देशे यागः शमे गरजेतः शति वचनात् ॥ सूयः तेजसां धाम स्थानम् ॥ दः इति
संबुद्र्थे ॥ 'समेधामहेः वधामहं । परद्धिमत्सराभावात् ॥
इति रट् ॥
दोपाणां सत्कविः को वा कोऽश्मेषे विसृज्यते |
चन्दनानिटनिधूतचूतानां धूख्यः कथम् ॥
उदययुः |
उज्जति यजतीति उद् दोषराणामिति कर्मणि प्री ॥ ध्यद्ुश्रोऽशरमेधीयः' इयमरः ॥
२ परिच्छेदः! कवीन्द्रकेणामरणम् । ७द्
कीटगजनमनो निन्यं गोरीमातरमाहय |
परिरिप्युः प्रियतमो विधुयुख्या व्यधायि किम् ॥
अनुमेने |
न विद्यते नुः रिवो यत्र तद् अनु तद्विषयकभक्तिहीनं मनो निन्यम् ५ भेने' इति हि-
माचलमायौसवुद्धिः ॥ आलिग्गिठमिच्छन् कान्तः प्रियो नायिकया छन्द्यं दयितया अनु-
मेने अनुमतः समया गहीतः । तस्मतिकूठाननुष्टानात् ॥ करम्णि छिद् ॥
इति लिट् ॥
दयोदय्विरपि दीनबृन्देधिधीयते का वद् कुत्र वीरः ।
वधूकुचो काञ्चनकुम्मतुल्यो करेण कान्तेन कथं विधेयौ ॥
अनुमावितारौ ।
अयौ वैरिणि अनुभाविता प्रमावखम् । तत्र दयाया अनर्हैत्वात् ॥ पक्षे अनुभावि-
तारौ प्रयक्षविषयौ करिष्येते कर्मणि टुट् यसिच्सीयुर्तापिषु- इति चिष्वद्धावः ॥
कान्तेन दत्तावधिरम्बुजाक्षी संतप्यते कीहशि नाम तसन् ।
्रोत्साहितो जाम्बवदादिमिवा किमल्धिमुदिश्य जगौ हनूमान् ॥
विृङ्किताहे ।
विढठद्ितम् अहरवधिदिनं येन तादृशे कान्ते सति संतप्यते ^राजाहःसखिभ्यषटच् ।
अवधिदिने नायकानागमने तदा दःखोदयात् ॥ पक्षे विरङ्गिताहे विढङ्यिष्यामि \
टुडात्मनेपदं उत्तमपुरुषैकवचने रूपम् ॥
इति ठुट् ॥
कथं मनोभू रम्भोरुभुवनेषु विनुम्भते ।
कि वदन्ति नटं वीक्ष्य भूमिकाग्रहणक्षमम् |
अनुकरिष्यति ।
अनुकाः कामुका रियो मुनयो यत्र । (रेफादिरपि) विद्याविद्ग्धमतयो रिषयः” इति
प्रयोगादिति चन्द्रिकायाम् । शयादषौ रिषिसयिपि' इति द्विरूपकोषश्च । इति अय्यन्त-
मिति कामुकविरशेषणम् ॥ पक्षे अनुकायम् रामादि अनुकरिष्यति । इति चट् ॥
विपथितां संसदि जायते को गमिः क वा छत्वविधौ प्रयुक्तः ।
स्यः समासाद्य रसेन स्ना वीणा विधेया वद् किं प्रवीेः |
वादयिष्यन्ते ।
विद्रत्तदसि वादो जायते ॥ छतविधायकसूतरे गमिधाठ; इषेन्ते प्रयुक्तः श¶षगमि-
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
७४ कव्यमाडा ।
यमां छः इति सूते ¶षु" इटयुत्तरं गमेः प्रयोगात् । अत्र धठुनिरदश इगन्ते प्रयोग
इति विशेषः । छलोपः शाकल्यस्य इति रापोभावापक्षे यकारः श्रूयते ॥ पक्षे वादि.
रन्ते इति कर्मणि ट् स्पष्टः ॥
इति द्ट् ॥
वनं मवति कीटक्षं दीप्ते दवदमूनसि ।
कि त्रवीति परतिबल्बलं वीरो विलोकयन् ॥
अतित्रणहामि ।
अन्तं ठणानां हानिनाशो यत्र तथा ॥ पक्षे अयन्तं ठणहानि मारयाणि । तहं
हिसायाम्” इयय छोदुत्तमकवचने रूपम् ॥
त्वं मनोभवस्मानरूपया कां कया वितनुषे वरोवदाम् ।
तद्धुजो कमलनार्कोमलो किं त्वदङ्गपरिरम्भविभमम् ॥
तन्वताम् ।
कामतुल्यया तन्वा लं तां वशयक्ि ॥ ग्रणाटरम्यौ तखा भुजौ खदङ्गचेष तन्वातां
कुवौताम् इति लेोटप्रथमपुरुपद्विवचने रूपम् ॥
इति ऊट् ॥
वद् विद्रन्कथं माति दिने कुम॒दबान्धवः ।
अतिवृष्टो किमकरोदमि गोवधेनं हरिः ॥
अबिभः |
तासि विमा यख अविभः ॥ पक्षे अबिभः धृतवान् “डभरन् धारणपोषणयोः ठंड
प्रथमपुरपकेवचने रूपम् ॥
को वा वस्मीकपर्यायो वद सेदेऽद्भुतेऽव्ययम् |
आकण्यापि हितं वाक्यं कथं ववृतिरे खलाः ॥.
नाकुर्वेत् !
वामटूरश्च नाकुश्च वल्मीकं पुंनपुंसकम्” इयमरः ॥ बतामन््रणसंतोषलेदानुक्रोशवि-
स्मये इति विश्वः ॥ पर्ष नाकुवेत न गृदीतवन्तः । छट्प्रथमपुरूपत्हुवचने सरूपम् ॥
इति ठट ॥
मध्यं कथं मृगदशोऽधरमाहयासरं तादात्म्यतोऽध्यवसितं त्वमरुक्तकेन ।
आपता तप्तरहसं सरसौ युवानो चित्ते कथं कल्यतः परिरम्भमणादि ॥
तनुयाव ।
२ परिच्छेदः) कवीन्द्रकणांमरणम् । ७६
नाधिकावल्प्ं तनु कर्षम् ॥ अलक्तकतादास्म्याध्यवतित्याधरस्य "याव' इति सुद्धिः ।
ध्याव्ोऽरक्तो इमामयः* द्ूयमरः ॥ “परेणानधिगसम्यं हि यद्रहय वहितप्तवत् । तपतं च तद्र-
हेति तत्तप्तरहसं विदः इति बोपदेवः ॥ “अन्ववतप्राद्रह्ः इयकारः समासान्तः 1
तनुयाव आलिङ्गनादि कुयोव । तनु विस्तरः विधि चिङ् उत्तमपृरुषद्विवचने रूपम् ॥
द्रिद्रमवनं कीदगनहं जेतुमाहय ।
नवावतीर्णतारुण्यां वधूं कान्तः किमिच्छति ॥
अवखजेय ¦
अवसु द्रव्यहीनम् ॥ अजेय जेतुमनहं । क्ष्म्यौ सक्या" इति रक्यार्थ यान्ता-
देशनिपातनादनहैमिदक्तम् । अहै कयत चश्च" इयहोर्थे यत् ॥ पक्षे अवखजेय आलि-
गेयम् । लिटुत्तमेकवचने रूपम् ॥
इति छिद् }
कसाद्ूजेर्विप्रिपुरवपे निरगमद्धरिः कीदक् ।
शणवत्खन्तेवासिषु शाश्र्थं च व्यधुः किमाचार्य; ॥
अगादिषुः ।
अगात् पर्वतरूपात् रद्चापाद् इषुषांणरूपः सन् हरिरनिर्जगाम ॥ प्रक्षे अगादिप्ुः
उक्तवन्तः इति लुडि प्रथमपुरुषषहुवचने रूपम् ॥
नारकश्रीन कीरक्सयात्कथं विरहवाञ्नः ।
केरावेन कृतो विद्रन्कथं च मधुकैटमो ॥
अमारिषाताम् ।
अमारिषा सू्तधाररहिता नाटकरीतिनं स्यात् 1 सूत्रधारस्ठ मारिषः” इयमरः । ना-
न्यास्ततावद्यकतात् , तस्याश्च सूञ्रधारपान्यलात् । तदुक्तम्--ययप्यङ्गाति भूयांमि
रङ्गस्य नाटके । "तथाप्यव्छ्यं कत॑व्या नान्दी विघ्नोपशान्तये । सुत्रधारः ठेदेनां मध्यमं
स्वरमभ्रितः"॥ आ अलन्तं ताम्यतीयाताम्। शतम ग्नी क्रिप् अनुनासिकस्य क्रि
इलो: इति दीधः ॥ प्रे अमारिषातां हतौ । कमेणि टंदप्रथमपुरषद्विक्चने रूपम् ॥
इति टद ॥
उपस्थितमपि प्रत्तः कि का खटसंगतम् ।
यदि त्वं रहमि प्राप्यः कि व्यधास्यः प्रियामुल्म् ॥
अपास्यम् ।
अपाध्यं याज्यम् । ण्यदयययः ॥ यहं रहसि प्रियामुखं प्राष्छ्यं तदा अपास्यम् भ
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
७६ काव्यमाला ।
सखादथिष्यम् । छिड्निमित्ते छद् क्रियातिपत्तौ" इति कड् । रहसि प्राधमवपरयुक्तो मम
प्रियापुखपानामाव इटः ॥
कुत्र कृत्वा मनस्ताक्ष्य ययाचे विनता सुधाम् ।
अकरिष्यः किमात्मानं यद्यदरकष्यः परिये प्रिये ॥
अदद ।
अदास्ये दास्या्भ॑वि मनः छता विनता गरडं सुतं ययाचे दियाविरुधिप्रन्ि-
इति भाष्योक्तेदिकर्मकत्म् ॥ यदहं प्रियम् अद्राक्षं तदात्मानम् अदाघे । राजो चडि
उत्तमेकवचने रूपम् !॥ तथा च प्रियद्रौनाभावप्रयुक्तो मत्कठैकस्वात्मसमपणामाव इयथः ॥
अतर सव्र उकारेषु पदद्वयं श्रेकरमेदेनोदाहतम् ॥ ठेट् ठकार च्यन्ससलान-
दाहूत इदयव्तेयम् ॥
दति नामाद्यातजातिः ॥
ताकोदिजाति रक्षयति-
ताकरीया भवेत्तार्कै सौतं सुजरमयोत्तरम् ।
दाब्दं तु शब्दसंन्ोत्थं शा्ीयं ाञ्चदिकृतम् ॥ ^ ॥
उदाहरति-
कीरक्रोखान्तरं न स्याननिरि व्योभ्रि विमाति किम् |
अमावे ग्राहकं मानं कि वा तोतातिता विदुः ॥
अनुपडम्भम् ।
प्वताभ्यन्तरम् अनुप पाषाणायन्ताभावेवत्न भवति ॥ रात्रो भ नक्षत्रं भाति ।
'अनुपलम्माद्यमभावरूपं प्रमाणं घयायमावग्राहकम्, न ॒तिवन्दरियं सनिकषोभावात्!
इति भाद्र वदन्ति \
माता कुपुत्रं केत मा स कि कं मनन्ति भीता न जनप्रियाः के |
के नाम ते येऽभ्युपयन्ति बुद्धाकारानुमेयं बहिरथंजातम् ॥
सोत्रान्िकाः ।
जननी कुत्सितं पुत्रं मा स्म सौत् मा जनयतु ॥ तकारख “अनचि च' इति द्विलेऽय
छेदः ! जायते इति वराः, तं जतारं रक्षकं भीता भजन्ते ॥ तिका र्दि्षका जनम्निया न
भवन्ति ॥ ज्ञानानां घयाद्याकारकत्वानुपप्च्या घरादिगनुमेयः इति सौचान्तिकाना मतम् ।
साकारवादित्वात् ॥
इति तार्वजातिः ॥
२ परिच्छेदः! कवीन्द्रकणा मरणम् । ७७
हृष्टप्रियप्रतिक्ृति तचाभ्नुषविरहितं किमाह सखी ।
सू्राणि वद् कथं वा कृष्णदेपायनस्य सुनः ॥
शाबदादेव प्रमितोऽनुकृतेसस्य च समाकर्षात् ।
द्दोयति चोत्तराच्वेदाविर्भूतखदूपस्तु ॥
राब्दादेव शब्दमत्रेण त्या स ज्ञातः । तयानुकतेः प्रतिमायाः समाकषीदानयनाच
प्रमितः । चिरे दष्ट इयथः । श्रवणं तु मवेदूतद्विजषन्दिसिखीपुखात् । इन्द्रनाठे च चित्र
च साक्षात्सप्रे च दरेनम् ।' इति दपणः । साक्षादवैनं कदा यादत आह--द्रीयति
चेति । आविभूतं संनिङृषटं स्वरूपं यथ ॒ताद्रस्तु यदि दरयति । स््ात्मानमिति रेषः।
चकारः तहि इयरथे । उत्तरात् । त्वदीयमुत्तसमाकर्येयथः । श्ाघ्चाणि चेलमाणं स्थुः
दतिवदसंदेहे संदेहः । तथा चातः परं त्दीयवचनमाताकाह्वी तदाकणैनोत्तरमेव भवदी-
यचा्चुषविषयो भविष्यतीति मावः । शब्दादेव प्रमितः इति सूरय अङ्गषटमत्रः पुरूषो
मध्य आत्मनि तिष्टति" इति वाकयं ब्रह्मपरम् । शश्ानो सूतमव्यसखः' इति शब्दादिः ॥
“अनुकृतेस्तख च इति सूरय न तत्र सूयो भाति न चन्द्रतारकम्, नेमा विदुतो भान्ति
कुतो ऽयमस्निः । तमेव भान्तमनुभाति सवै तख भाता स्वमिदं विमात्तिः ॥ दूटत्र “भारूपः
स्संकल्पः' इति श्रुयन्तरप्रसिद्धेन बरह्मणे भावेन सूयादीनां भानमुपपायम् ॥ ननु अनु-
मानख सजातीयविषयकतात्तद्रठेन सूयादीनां मास्कमप्रसिद्धं तेजेन्तरकत्पनमिदयथैः ॥
“समाकर्षात् इति सूत्र सदेव सौम्येदमग्र आसीत् शयत्र सतः कारणत्वमुक्तम् “भसद्रा
इदमग्र आसीत इयत्र लसतः इति विरोधश्ङ्ायाम् “अपदेवेदमन्र आपीत? इयनन्तस्
'तत्सदसदासीतः इयसतः समाकषेणदेकसैव पलासचोभयविरोधादममिव्यक्यपेक्षेधेग-
सलोक्तिरियादिगथेः ॥ “उत्तराचेयाविभूृतखरूपस्तु" इति सूरय य एषोऽक्षणि दद्यते
खप्रेन हीयमानश्वरतिः इयादि प्राजापयवाक्यशू्पादत्तरादृहे जीव एवेति चेत् मेवम् ।
यतोऽयमवस्थावासनाविभतव्रह्मतादशायामत्र वाक्ये तातययेत उक्तः अतो दहृरवाकयं ब्रह्म
परमेवेय्थैः ॥ बुद्धौ क्ञने सृद्वियमानं खानुरागविषय इति यावत् ॥
स्वामिमतेन प्रणयेऽनुपजनिते वा क्षते किं सयात् ।
प्रच्छलयन्तवीणिः पाणिनिसूत्राणि कीर्ररि ॥
ूर्वत्रासिद्धं वावसान आदेः परख वा यौ ती,
सत्पस्युरसंबद्धावुपसर्गस्यायतो चरति ॥
प्रशस्तः सखा सद्युरसम् “अग्ाल्यायामुरसः" इति समासान्तः पूर्वत्र पूतम् अवसाने
अन्ते वा असिद्धं सत् सखविषयकानुरागहीनं भस्नानुरागं वा इति यावत् ॥ मदेः प्रवेका-
लीन परखोत्तरकाटीनख् वा उपसे दुःख आयतौ दीर्घो तावनुभूयमानौ आपे
लाभौ चरति करोति ॥ खवाभीप्ितघालामे पूवमेव दुःखं भवति विच्छेदे तु तत्स॑गमो-
90111109111 €8001९8
७८ ठवव्यिमारा |
तरमिति भावः ॥ तथा च प्रणयमङ्गो न भवति तथा वतितव्यमिति पुहृदाचरिता रीति-
रिति तात्यम् ॥ शूवत्रासिद्धम्' इय सपादसप्ताध्यायीं प्रति त्रिपाद्यसिद्धा इयथः ॥
वावसानेः इयस्य अवसाने क्लां चरो वा स्थुः ॥ अदेः परस्य इयस्य परस्य यद्विहितं
तत्तस्यदेरगोध्यम् ॥ शवा यौ इत्यस्य द्युप्रयये परे अजे्वीमिवो वा स्यात् ॥ ^तौ सत्
इयस्य राठशानचौ तत्स स्तः ॥ शसष्युरसबद्धौ" इयस्य सिशब्दात्परं सवुद्धिमिनें
सर्वनामस्थानं णित्कारयक्ृत् स्यात् ॥ “उप्रसगैस्यायती' इयस्य अये धातौ पर उपसम-
रेफस्य छतं स्यात ॥ “घरति इत्यस्य तेन चग्तीयरथे ठकप्रययो मवतीयथैः ॥
इति सौजजातिः ॥
सवादेरस्ति का संज्ञा कि प्रसङ्गाथकं पदम् ।
खादीनां वचनानां च पञ्चानां नाम कथ्यताम् ॥
सर्वनामस्थानम् ।
स्वादीनां सर्वनामसंज्ञा शसवीदीनि सर्वनामानि इति सूत्रात् ॥ स्थानपदं प्रसङ्घाथम्
(स्थानेऽन्तरतमः इयादौ तथा व्याद्यानात् दमाणां स्थाने शरैः प्रस्तरितव्यम् ईति
दरीनात् ॥ सु ओ जस् अम् ओद् हति पश्चानां सर्वनामस्थानसंज्ञ छुडनपुसकस्य' इति
प भो क,
सूेण तद्विधानात् ॥ अतर व्यस्ते समस्ते च रष्दसंकेवेति बोध्यम् ॥
प्रतिषेधविकस्पे किं कि रामाद हखादिके ।
किमनादो च का कषुद्ररीतिः कि वद सद्रतम् ॥
विभाषापदम्भम् |
प्रतिेधविकल्पार्थकं विमाषापदं नवेति विभाषा इति सूत्रात् ॥ रसादौ हछादिषि-
भक्तो प्रतः पदसंज्ञा ॥ ततैवाजादौ भसंज्ञा ॥ “सादिष्वसर्वनामस्थनेः इति प्दसंत्ायाः
श्चि मम्” इति भधेज्ञायाशथ्च विधानात् । अचि भत्वतिधाने चाथौत्पदसज्ञाया हठादौ प-
रतः पयवसानात् । भ कडारादेका संज्ञाः इति वचनात् ॥ श्द्रीतिः--विरद्धा भाषा
यस्यास्तया पवापरेकवक्यताभवात् ॥ अपगतो दम्भो धमच्छछो यत्र तादक् सतां व्रत
पिय्थः ॥
इति शब्दजातिः ॥
दह्यमानं वनं कीटक प्रशन ताकिकम् ।
विरिष्टधीहैतुतया बुधैः किमनुमीयते ॥
निविकस्पकम् ।
निगंता वयः पक्षिणो यस्मात् ॥ कर्पके युक्टुद्धाव्रनसमर्थम् ॥ त्रिरिषक्ञानदेठुतया
निविक्स्पकं ज्ञानमन्र्मायते गोरिति व्रिरिए्ानं विरेषण्नानजन्यम् , विशिष््रानला् द-
ण्डीति ज्ञानवदियथ
90111109111 €8001९8
२ परिच्छेदः] कवीन्द्रकणामरणम् । ७९.
भूमिः का राजवासाहय वाद्यं वीणादिकं च किम् |
कां नाडीं मनसि प्रा युषुपिजायते दरा ॥
पुरीततम् ।
पुरी नगयी राजस्थियही ॥ (तते वीणादिकं वायम्" इयमरः ॥ परीतस नडी
मनसि प्राप सुषरप्यवस्था 'प्रयवस्ट्य पुसतति रेते" इति बहदारण्यकश्रुतेः ।
इति शास्रजातिः ॥
न (= +
किमव्ययादौ पठितं दुःसहा का विवखतः |
धर्मेऽस्त्यधिकृतिः कस्य को वैरी चन्द्रसूर्ययोः ॥
सभन ५
अव्ययादौ खःपदं पठितम् । स्वरादिनिपातमव्ययम् इति सूत्रात् ॥ पूथैय भा दुः-
सहा ॥ तृरब्दस्य डसि ऋत उतः इ्युकारकादेरो कृते रपरले 'शत्सस्यः इति सत्तेपे
विषम च “नुः? इति कूपम् । मनुष्यस्य धर्मऽधिकारः मनुष्याणां च ध्मः इति प्यद-
रोक्तेः ॥ (तमस्तु राहुः स्वभौनुः इयमरः ॥
का कामघुक्प्रया कावा विष्णोर्विशवं विमर्तिका।
विघ्चानामधिपः कश्च प्रणामात्सवैकामदः ॥
गोरीभूः ।
गोधेनुः ॥ ई रक्ष्मीः ॥ मूभूमिः ॥ गौरीतो भवतीति गौरीभूः--विनायकः कर्म
विघ्रसिद्धथं विनियोजितः । गणानामधिपये च रुद्रेण ब्रह्मणा तथा । विष्णना ऋषिभिर
ैर्विनिधक्तो गणेश्वरः । इति याज्घवस्व्यः ॥
दति वर्णोत्तरजातिः ॥
हरिणा किं कृता दैत्याः कः कामस्य सखा ऋतुः |
राबिमा्विकासिन्यस्तारा अन्यत्र कि व्यधुः |
अह्न्यन्त्मधुः ।
अहन्यन्त इताः खडि प्रथमबहुवचने रूपम् ॥ मधुव्॑न्तः ॥ अहनि दिने अन्तं ना-
शम् अधृश्रैतवसयः सूयैतेजोभिमभूतानां दशेनामावात् ॥
किमकरत सुरभौ पिकोऽभ्य॑मानो भवति कथं बहुदः किमम्बुयानम् ।
स्पृहयति तरुभीजनशच कस नवघुदरां किमु निर्यतीमकार्षीः ॥
अरोत्ससुत्तरीये ॥
परिको वसन्ते अरौत्र चुकूज -। र शरष्दे" । ठड् । “उतो ब्द्धिटकि हलिति वद्धिः ॥
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
< ¢ कृव्यमाला |
याच्यमानो दाता समुत् प्रीतियुक्तो भवतति ॥ तरी नोजटयानम् ॥ ई ठक्ष्मीं पाति प्रा
प्रेति इयाः तस्मै ईवे । आतो घातोः इयाकारसरोपः । रम्ययियथः ॥ निर्गच्छन्ती
नवोटाम् उत्तरीये प्रावारे अरौत्सम् अहं रुद्धवान् । “खधिर् आवरणे" टुड्तमैकवचने रूपम् ॥
इति वाक्योत्तरजातिः ॥
दति श्रीवि्वेश्वरपण्डितविरचिते कवीन्द्रकणाभरणे द्वितीयः परिच्छेदः ।
ततीयः परिच्छेदः ।
श्रेकोत्तयादिजाति रक्षपति-
छाकोत्तरं तदाहुः शको यत्रोत्तर भवति ।
अ्धंवा पादो वा यत्रतु खण्डोत्तरं त॑स्छात् ॥ ९॥
टक्षणं स्पष्टाथम् ॥
उदाहरति-
ईशं कि विदधे श्रुतं च हरिणा किं पारिजातः कृतः
कानन्ता मदनस्य काः सुमनप्नः सन्कि विधत्ते धनम् ।
तान्तं किं मतुबर्थे क विुधा पापं त्रतेः किं क्रतं
को विष्णोः दायनं चिरं कथममूद्धीप्मः प्रसादापितुः ॥
र्वे किं विब्ुधान्किमसि गगने रारद्तं चाद्य
स्यात्को नाम विभागवान्पुररिपोरामन्रणं कथ्यताम् |
कि वा सामनि वृष्टिकामनिधनं संकीर्तितं सौभरे
ह्त्कीदक्युकृते सतां भगवती का्यायनी स्तूयताम् ॥
महावाहारिभीवाणारातिमङ्गविचक्षणे ।
पिन्धुराननमातस्त्वं कृपयानुग्रहीप्यि ॥ `
ईशं मह पूजय ॥ शुतमीतम् अव रक्ष । यतः--व्रह्यहयासमं जेयमधीतस्यं वरिना-
शनम्” दति स्यतेः । हरिणा पारिजातः स्वगाद् अद्यरि अपहतः ॥ गीर्वाणी अनन्ता ॥
पुष्पाणि कामस्य बाणाः ॥ साधून राति ददाति ॥ तकागन्तं मत्तरथै एे भं मसंहम्
“तसौ मर्थः दति वचनात् ॥ विवरुधा देवा गरि सुरभौ स्वगे त्रा भवन्ति ॥ ऋौशधान्द्रा-
यणादिभिः पापं चक्षणे नारितम् । क्षणु दिह्तायाम्' क्रमेणि चिद् ॥ विष्णोः सिन्धुः
रायनस्थानम् ॥ भीष्मः प्रटरप्रसादात् चिरम् साने जीवितवान् ॥ वित्रधान् नम वन्दख ॥
गगने भतस्तवम् अनन्तल्म् अलति । ¶तसु उपक्षमरेः मवे किप् नञ्हुीहौ भे लप्र
त्ययः ॥ कुपेति रागद्रतपंवुद्धिः ॥ यान् गच्छन् विमागवान्स्यात्् । कर्मणो विमागहेतु-
90111109111 €80018
३ परिच्छेदः कवीन्द्रकणोमरणम् ] ८१
त्वात् ॥ उग्रेति रिवपंबुद्धिः ॥ ्हीष्' इति सौभरे सामनि वृष्टिकामस्य निधनम् श्ीषिति
बृषटिकामाय कुर्यात्, दति तत्र श्रुतेः । अनुकायौनुकरणयोरमेदविवक्षायां विभक्तेरन॒तपत्तिः ॥
साधूनां मनः पुण्ये यसि प्रयलवत् स्यात् ! थमु प्रयले' वजँ कः" । ततो लमर्थीय
इन् ॥ वाहारिमेहिषः स चासो गीर्वाणारातिदैवश्रुशवेति कर्मधारयः । महांशासौ स॒ चेति
पुनः कर्मधारयः । तस्य भङ्गे विचक्षणे विदग्धे इति संबुद्धिः सिन्धुराननमातीजपुखस्य
मातदवि तवं कृपया दययानुरहीष्यसि । मामिति रेषः । इति गौरीस्ठतिः शकार्थः ४
अजं कि मधुना तत्काभिजेनितं मर्य कोऽभिमतः |
न, ७ ® ५९ {+ #
कियते हृदयं कि मलिनं चन्द्रस्य केसुसंबुद्धिः ॥
कासूत पुषूरवसं वीराः कैषिजयिनो जनेष्टाः के ।
संबोधय वरुणं हरियुपसर्म वद भियः प्रशंसाः कैः !
संबोधय रतिरमणं काः श्रो्ादीश्वरस् समभूवन् ।
कुमुदं कीदगरोमं नभस्यमाप्रस्य कीरा दिवता; ॥
ह इ,
उन्नमद्धी रणोदरिरन्तरिक्षविटासिभिः
महावारिधरब्यूहैरतिश्यामदिशोनिराम् ॥
मधुना अन्जं किम् इति प्रश्रे नत्रम्" इुकत्तरम् । आद्रमि्य्ैः । निमितं स्तिमितं
समुत्रं मुत्तं चः इयमरः ॥ (कमलं कामिजनितम्' दयन्न अद्धि” इति । अद्यो जात्-
मन्जम्* इति व्युत्पत्तेः ॥ वीरस्य कः प्रियः” ह्यत्र शणो युद्धम्” इति 1 दृदयं कैष्षियतेः
इयत "रैः छीभिः” इति ॥ च्चन्द्र कि मलिनम्" इयत अन्तर्मध्यम्" इति ॥ दक्षोः
इतीक्वसवुद्धिः ॥ इता पुरूपवसपमुत्पादयामाप्त ॥ वीरा असिभिः खङ्गैषिजयिनः ॥ महा
उत्सवा अजनानामिष्टाः ॥ व इति वेरणसंबुद्धि' । वं प्रचेतसि जानीयात् इति विश्वः ॥ 'अरि-
धर् चक्रथरः ईक्ष विष्णुसंबुद्धिः ॥ वि' इयुपतगः ॥ उदैसत्व्द्रयः शाघ्या भवन्ति ॥
रतिः र्यामा वधूयैख रतिदयामेति कामसंबुद्धिः ॥ दिशः पस्मेश्रख श्रो्ाददन्नाः । अ-
निरं निरारहितं कुमुदं कोभारीनं भवति ॥ नमखमासो माद्रपदस्तसय रिविसाः की-
शाः' इयत शेक एवोत्तरम्--उन्नमद्धिवैधमानेः रणेन शब्देन उदमहद्विः ते रि
इति रेफलोपे दलेपे एवै दीर्घो णः” इति दीधः ॥ अन्तरीक्ष आकाशे विलसिमिविह-
रणदीलेमेहतां वारिधराणां व्यैः सपूहैः अनिरमविच्छेदेन अतिदयामा नीठतमा दि
येषु तादा इयथः ॥
इति शरक्रोत्तरम् ॥
का नो निर्विषया रविः कर सहि खामी कथं स्यादस-
न्कामाखं किमु दक्षं वरतनोयेण्स्यादिकः कुच वा |
८१ क| व्यमा |
वक्तव्या रजनी कथं भवति को मन्रोऽथेतः पादवा-
न्क: कान्ताकुचवद्रनस्य समरो रामायणे कीदशः
माहिनीतनयोदाराजिह्यगाचितमरकटः |
मा ज्ञानं विषयहीना न भवति । पिषयनिरूप्यत्नियमात् ॥ सहसि मरगर्दीषिं सूयः
भटिनि दृथिकरारौ तिष्टति ॥ इतनयो गतनीतिः प्रसुनिन्यः ॥ दाराः सयः काम्य
राख विजयदेवुलात् ॥ युवतिदृष्टिजिह्यगा वक्रा ॥ अचि पएरे इको यण्ात् इको यणचि
इति वचनात् र्िपयायस्तमाशब्दः ॥ अथेतः पादवान्मन्न ऋक् । तेषासरग्मात्रार्थवरेन
पादव्यवस्था" इति जेमिनिसूतरात् । (तमा कक्" इत्र गुणे तमक" इति रूपम् ॥ गजश्च
कटः कुम्भः चीकुचतुल्यः ॥ (^तमक्ष् कटः” इयत गो अरि सवर्णैः इति कटोपः ॥
पकटपक्षे द्वितं वा । माह्िन्यास्तनयोऽतिकायसेद्ञो रावणपुच्रस्तघ्याजिद्यगेबणियाचिता
व्याप्ता मकेटा वानरा यत्र तादयो रामायणसंमरामः । (तनयं विद्धि माछिन्यास्लरतिका-
येति यं विदुः इति र्काकाण्डम् ॥
किं कृत्वा पिदुनान्मुखं वहति किं रामः कृतो वा जग-
तप्रोदेतीत्युदितो हरिः किमवदत्कीदभियोगे वधूः ।
(6 ¢ (न *
काल्युह्टासवती मतिभेवति वा ोक्षामिङाषी कथं
कीटग्वावसिते निदाषपतमये कुचाग्बुदो दृश्यते ॥
विहायसीरमदभाप्रतिभासुरभककुप् ।
दुजनान् विहाय यक्ता सुखं भवति ॥ बलदेवः सीरं हटं धारयति ।) “जगत् कस्मा-
दुद्धवति" इति पृष्टे ईश्वरो मत्, मत्तः सकाशात् इति वदति ॥ जन्यानां कप्तातरतत्तौ
च दतुत्वात् ॥ विरहिणी वधूः अमा कान्तिहीना ॥ श्ञा नवनवोष्टासशालिनी प्रतिमा
मताः ॥ सुरमूः स्मः त्यां कं सुखं तच करुप्यतीति सरमूक्कुप् । तद्विषयकरागाभाव-
वानियथः ॥ ग्रीघावसाने च भेघज्योतिरिरंमदः' इयमरः । इरंमदो विदत् तद भगा
कान्या प्रतिभाया शोभमाना भूभूमिः ककुभो दिरेश्च येन तादृशो मेघो विहायसि भ-
काशे दस्यते इति योज्यम् ॥
दृयर्पोत्तरम् ॥
पुष्पवन्तो कथं कुचर प्रदाकुपदमच्यते ।
वदेन्द्रवारुणी कीदकीरशी वरवर्णिनी ॥
बहुभावहावमधुरा |
एकयोक्या पुष्पवन्तौ दिवाकरनिशाकरौ" इयमरः । बहुभौ अनेककिरणौ ॥ पृदाकरु-
पदम् अदौ वतेते पैः प्रदाकुर्यूजगो भुजंगो ऽदिूजंगमः- इयमरः । तद्वाचकात्वात् ॥ इन्द्र
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
३ परिच्छेदः! कवीन्द्रकणामरणम् । ८६
वारुणी अमधुरा तिक्ता भवति । द्टुपि युक्तवव्यक्तिवचनेः इति खीत्वम् ॥ बहुमिभोवेहौ -
वैशच मधुरा रम्या वधूर्भवति ॥ आययापादोऽयम् ॥
मायाविनः का संबुद्धिर्दैवास्रीताक्किमिप्यते ।
ल्वणाकरमाहुः कि कामी कि प्राह कामिनीम् ॥
निमाख्यवरोरमाम् ।
निय व्याजयसाख्य आश्रयति मायाविसंवुद्धिः ॥ संवुष्टहिवाद वर इष्यते ॥ “रमा
स्ाछवणाकरः” ॥ हे वरोर मां निभाठ्य पद्यः इति कामिनीं प्रति कामिन उक्तिः)
वयेरु द्यत्र भंज्ञपूवैको विधिरनित्यः" इति गुणाभावः । धरोर ॒ते वयो दत्तः" इति
कादम्ब्याम्
इति पादोत्तरम् ॥
चक्रबन्धं रक्षयति-
¢
द्िचरणविरचितचतुरमरान्तवर्णोत्तियेक्तनाभ्यणेम् ¦
1 ध क (चेक +
आरान्तवणमिरितोत्तराधनेमि प्रदक्षिणं चक्रम् ॥ २॥
अनुषटुमि उद्वारो यथा- नाभी शचेकायवण ठिखित्वा तदुत्तखे जयं पूरे टिखिला
तदुत्तरं नाभिमध्यवणं वाचयित्वा षष्टसप्तमाष्टमान् उत्तरस्मिन्नारे ठिखिता पवीरान्तवणं
रिखेत् । एवमेव द्वितीयपादं पश्विमदक्षिण्योररयोर्खेत् । यस्मिरप्ान्ते पवां समाप्त
तदुत्तरं दक्षिणावर्तेन नेम्यां उत्तराधप्रथमव्णैवयं लिखिता प्वोरान्तवर्णं चतुथे कृत्वा
तदुत्तरं पत्रमषष्ठसप्तमांिखिखा उत्तरायन्तव्णं ठतीयपादाष्टमं कता तदुत्तरं चतुथण-
दायक्षर्यं लिखित्वा द्वितीयपादचतुर्थक्षरं पशिमारन्तस्थं चतुयेपादचतुथेवणे कृत्वा
तदुत्तरं पञ्चमषष्टसप्तमव्णाष्िखितवा द्वितीयपादान्यवर्णं चदुेपादान्यं कुयात्. 1 एवम-
न्यत्ाप्यूह्यम् ॥
चक्रप्रक्षमुदाहरति-
धात्नीमाहय कि द्विषातुयुगहं छोकस्य केषु स्प्रहा
किं वुयुर्विबुधा खरत्वमपि तत्साकाहूमाहश्च कम् ।
पुष्पं चाहूय कि निषेधवचनं कीदम्रवर्मण्डलं
कि वाटः प्रतिषेषकं क ऋगुणः सिंहः कमाटम्बते ॥
कि कुर्मः युङकते द्विजद्िडपि कः कुण्डप्रमेदेऽसि का
कीरक्षं खसो स्णहयति प्रायेण कसे वधूः ।
कीदक्षी घनरर्वरी समुचितं कसे विधातुं नमः
कीकर कुटत्रतं वद् गुणश्रेणि त्वमेणीदरः ॥
८9 कव्यमादय ।
सुधाधारासुमाधुर्यं घुमनोमादुमादेवम् ।
सनश्रीराधिताहाय ्रियायाभासतेनवम् ॥
“सु* इति माठबद्धिः । सशब्दे हं अम्बाथेनयोहस्वःः ॥ धेट् पनेः (डुधाम् धार्-
णप्रोषणयोः' इति द्वयं धा धाः इति दाधा ष्वदाप्" इति सूत्रे धा इति द्रयोरपादानात् ॥
गयु द्रव्येषु छोकलेच्छ । (अथेरेविभवा अपि इयमरः । सयो हलिः इयात्वम् ॥ वि-
बुधाः सलत्वम् माधुमो धारयेयुः । भाडि टृड्' ॥ यं यच्छब्द तच्छब्दसाकाहूं प्राहुः ।
यच्छन्दानुकरणे अनुकायोौनुकरणयोर्मेदविवक्षायामनुकरणदानुकार्यणायेवच्वादातिपदिकस्-
ज्ञायां यदायच्े च यमिति यच्छब्द्परं बोध्यम् ॥ भुम इति पुष्पसंबद्धिः ॥ नौः इति
पदं निषेघार्थकम् ॥ भां प्रमां सूते भा त्तू- इति किप् हस्रो नपंके प्रातिपदि.
क्सयः इति हसः ॥ भाः इति अर आय निषेधकम् न माद्योगे' दति निषेधात् । कऋ-
कार अर् इति गुणः “उरण्पपर्ः- दति सूत्रैकवाक्यतया ऋकार गुणे विधीयमाने
"अर्" इयसख प्रवृत्तेः ॥ प्रसद्खावस्थाग्रामेव रपरत्वम्” इति सिद्धान्तात् ॥ सिंहौ दवं वनम्
आश्रयते । दवदावौ वनानठेः इयमरः ॥ सुकते स्त वतेष्वम् । अत्तेर्खोटि मध्यमपुरषवहु-
वचने रूपम् ॥ न श्रीग॑तश्रीको द्विजद्विर् । गतश्रीर्गणकान्द्रेष्टि गतागृश्च चिकित्सकान् ।
गतधीश्च गतायुश्च ब्राह्मणान्दरे्टि मारत }" इदयुक्तेः ॥ कुण्डभेदे राधिता त्रिकोणतासति ।
रपदस्याभिवाचकलादभिप्दैन चित्वस्योपादानात् । अधिः कोणः ॥ खलसौहदमहार्य क-
लपितं हायैमस्थिरं वा ॥ वधूः प्रियाय स्पृहयति ॥ वरपीरजनिः अभा नक्षतरहीना ॥ कर
रतं सते सज्जनाय अनतरे गक्षाहीनम् । अवधातेर्धनर्थ कः । यद्रा नवः स्तुतिः “ण स्तुतीः
दू्यस्मादप् । तद्रहितमियथः ॥ नायिकावणनश्टोकाथः--परियाया माधुयं सुधाधायसु
भासते अग्रतसुद्शमियथेः ॥ मादव दोभावः गन्ता रघुपुत्रीत् इय् ॥ सुमनसां
पुष्पाणां माङतीनां वा मासु । भासत इूयस्यानुपद्गः ॥ स्तनरक्षमीरहार्य प्वैतमाश्रितेति
सर्वत्र निदरोनाठंकारः ॥ अहा्येधरपव॑ताः' इयमरः । नवं वरिजातीयमिति माधु माद्रे
च विङेषणम् ॥
इति चक्रबन्धजातिः ॥
पद्यबन्धजाति रक्षयति-
प्रसेकं वणंद्रयघटिताष्टदलं भवेत्पबम् ।
प्रसेकोत्तरवाक्यं प्रथमोदितकणिकावणेम् ॥ ६॥
उदाह्रति-
का आवीद्धरिरस्ति दैत्यहदि का प्रापे वदान्येथिनः
कीदक्षा जन उत्तमो भवति कः कीदकुचौ सूर्यमा ।
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
३ परिच्छेदः] कवीन्द्रक्णामरणम् ८९
स्यात्कीदग्नननी दश्ासनगरी कसिनगिसो वतैते
तीरे तावदपारवारविषये पाथोनिधेः कीदरी।
हंसं कीदरमाहुराह युविनिदैम्यः परं कं मुनि-
मूषैन्यं सुक्रतं नरं चरति कं कीरं विदुः कीदृशम् ।
गान्धारीपितरं कमाकट्यसे कि रेवतीमानसं
का योगिन्यपि चाविवेश जनकं विद्या गुरुभ्यः कथम् ॥
पुरभीः सुरायः युतपः सुवेटे |
सुपिसं सुखं युबटं सुभां }
हरिः सुरभी आवीदरक्षत् ॥ दैयहदि सरसंबन्धिनी भीरस्ति वैरितात् । दातरि
मिटिते सति अधनः रोभना रयो येषां ते सुरायो भवन्ति । आब्या इति यवत् । उ-
तमो जनः शोभनो रायो दानं यस्य तादशो भवति शया दाने" इयस्माद्ववि घञ् 1 आतो
युक् चिण्कृतोः" इति यु ! यद्रा कमीणि घञ् । उत्तमवस्तुदाता इत्यथैः ॥ शुचावाषदे
सूर्यप्रभा सुतपा सुतरां तपस्तापो यस्याम् । घनर्थं कः । सुतरं तपतीत्यच्रययो वा
सुतं पत्रं पातीति सुतपा तादृशी जननी स्थात् ॥ का सुतर तित्रूटाचलेऽत्ति । ¶ारा-
वारे परावाची तीरे पात्रं तदन्तरम् इयमरः । शोभना वेला समुद्रमर्यादा यतर तादश ।
तट्द्रयेऽपि मर्यादास्चात् ॥ रुष्टं पे्तति गच्छतीति सुपीस्तं सुपिसम् । रम्यगतित्वात् ॥
पाणिनिमुनिः सुविनिद्र् एभ्यः उप्मेभ्यः परस्य सुपेः कृतसंप्रसारणस्य स्वपधातोः
सकारं मृधेन्यमाहेति विपर्णामः सुविनिदुभ्यः सुपिसूतिसमाः” इति षलविधानात् ॥
पुण्यं खाश्रयपुरुषं सुखगं खंखप्राप्तं करोति । हकं रोभनं खगं पक्षिणं प्राहुः ॥ गान्धायौः
पितरं सुबरसजञं वेद्नि । रेवदययाधित्तं शोभनो रागविषयो बलो यत्र तादशं स्यात् । सुल-
भासंज्ञा योगिनी जनकम् आविवेरेति मोक्षधर्मे स्पष्टम् । विद्या गुरुसकारात्युरखभा
सुप्रापे्यथेः ॥
इति पश्चबन्धजातिः ॥
काकपदजातिं गोमूत्निकाजातिं च रक्षयति--
तितयान्वयि पाष्ण्यक्षरयुगे तरिश्ञाखं ठ काकपदम् ।
¢ कर ट ॥
मिकितसमविषमवणां गोमूश्री वििखितोध्वोधः ॥ ४ ॥
काकपदजातिमुदाहति-
तकेषु व्यदधामहं किमु कुतः कान्वीक्ष्य मीांसकां-
सतत्तद्धावविपर्ययः कथमयं परयस्यटीन्कीदशान्
90111109111 €8001९8
८६ काव्यमाङा ¦
कीदृक्षः पुरुषोऽतिनीतिनिपुणेः कु व्यवस्थाप्यते
कि जन्यो वदयो युषिष्ठिरपरदोप्त्तिर्विंशेषो महान् ॥
प्रमवायतः समयक्रृतः समयाहितः |
पीमांसकान् समवायात् यतो गच्छतप्तदनद्गीकारिणो वीक्ष्य तवं तकेषु समवाः संमु-
खम् अगाः । युक्तिभिः समवायपदाथं स्थापितवानियथंः ॥ अआब्रया चेतदर्थला्ः ॥
^तत्तद्धावानां सुखदःखादीनां विपयैयः कथम्" इयत समयेन कृतः इट्यत्तरम् ।॥ समं
तुव्यं यश्रत् कारखण्डं येषां तादशात्राख्वणोन् पदयामि । काटखण्डयक्रती ठु समे द्रमः
इयमरः ॥ हित आप्तः पुरषो नी्तिकतैः समया समीपे स्थाप्यते । यो युधिष्ठिरसमाढत्तिम-
हान्विरेषः स मयेन दानवविरेषरेण आहितो जनितः । समभापवेणीदं स्पष्टम् ॥
इति काकृपदजातिः ॥
गोमूज्ीजातिमुदाहरति--
अन्तस्थाः परतः कुतो जगदिदं कीरक्सता कीदशा
भाव्यं मौनिनमाहय प्रियतमं का फ विधत्तेऽङ्गना |
संबुद्धिः क गुहस्य वा जनकता कि युप्मदसन्डसे-
व्गा्क्षरतो भवनि वद के वणः परे पञ्चमे ॥
धीरिन्द्रस्य जितस्य दानवगणे; कीटष्डिवं कि व्यधा-
द्विन्यसतान्तरकारकं भवति वा किं वणेमिप्वर्थकम् |
कानिन्दुस्तिथिरसि च क हृदयं कृपणो कथं भूतां
छन्दोधीर्मवति श्रुते क सुरमो ब्रूते विथुक्ता च किमू ॥
माद्यत्परशताटापकमनीयातिसौरमे ।
अद्यमारनिता तापश्चममायामसोटमे ॥
अन्तस्था यरलवा माद् मकारात् परतो भवन्ति ॥ जगत्सर्वं यद् गमन्ीटम् । नश्च-
रमिति यावत्. ॥ साधुना परान्विभतिं पाठयति परशत् ताद्रोन भाव्यम् ॥ अछाप व्रच-
नहीनेति मोनिसुद्धिः ॥ कमनी कामुकी घ्री प्रियं याति ॥ सौ प्रथमैकवचने सबुद्धिसक्गा |
“एकवचनं संबुद्धिः इति व्रचनात् ॥ रो वद्विः भ॑ चेति समाहागद्रन््रः। अभिकृत्तिकयो-
गुहञजनकत्वात् ॥ युष्पदस्मदोः परख उसे: (अत्? इत्यदेशः । पश्चम्या अत्? इति न्-
चात् ॥ वर्मषर आदयान्यक्षसणि चत्वारि कादीनि तेभ्यः प्रश्रे उकाश्रदौ वर्णे फ सति
ककारादिभ्यः प्ररतो यमाप्त्संशा वणौ भवन्ति । ग्रथा--पलिक्क्िः चलरनतुरियादि ।
यथा चोदव्रजिसंज्ञखाचावैख सू्रमू-“भनन्यघान्यपंयोगे मध्ये यमः पूत्रै्य गुणः
इति ॥ गृणोऽवयतव इयथः ॥ रजिरवैपविदरेषरः तातः पिरलेन विषयः क्रतव्यो ग्रां
६ परिच्छेदः! कवीन्दक्णांभरणम् । ८७
ताद्शी इन्द्र मतिः दिवं खम् आप ठेभे । रजरिन्रत प्रतिज्ञाय तेन दैवान्धातपित्वा
ततोऽहं रजेः पुत्रोऽस्मील्युक्ता इन्द्रेणात्सपदं ठच्धम् इति हरिवंशे स्प्टम्--रजेः पत्ररतं
पु्ान्हता चेन्द्रो ऽठमत्पदम्ः ॥ भ्रं पदं रकारेफयोरन्तराठे अक्रारदनि शारः इति भ-
वति । अमा तिधथिश्वन्द्रहीना ॥ हृदयं यां लक्ष्म्याम् अस्ति 1 इदंशब्दस्य सप्तम्येकवचने
पम्, । कृष्णौ वामुदैवाञ्जेन राज्ञाम् असौ प्षेपकौ । शसु क्षेपणे इयस्य अस्यत इ-
यसौ । नारको इति यावत् । अस्यतेः पचायच् ॥ रब्दो ठथ्रुपयीयः मरब्द आदि.
गुरुभगणायेः । तचोपटक्षणं गणान्तराणाम् । समाहागद्न्द्रः । तच्ज्ञानेन छन्दसां कानत ॥
अथ विरहिणीवाक्याथेः--माद्यन्तो मत्ताः परभरताः कोकिटाक्तेषामाठपिन कमनीया
मनोह अतिसीरभा आग्रदक्षा वर्मन् एतादरे अद वसन्तदिने मारेण कामेन जिता
अभिभूता असौ अहं तापो ज्वरः श्रमः खेदस्तयोमौयां तद्रूपां मायां बा लमे ।प्राप्नोमीलयथैः ॥
इति गोमून्रीजातिः ॥
सवेतोमद्रजातिं सक्षयति-
क ५ क ५ ति 0 च
एकेन द्राभ्यां वा सतवा सबदिग्गौवर्णैः ।
यत्रोत्तराणि दुष्करमिदयुदितं सवेतोभद्रम् ॥ ९॥
उदाह्रति-
कः द्ददः काव्यकर्तुः क जगदनुगतं कः क्षरलय्थैषातुः
क्र स्याद्रेफस रोपः प्रतिङ्ृतिविषयः कुर कः प्र्ययः सात् ।
कोः क; स्यादक्चरादेऽभिमुखय विहगं कीटो कंपसकृष्णे
केन स्याद्रा तरीतल्यैपि च ठकि शपः कौ च ग्यथैषात् ॥
क स्यच्छद्ः खगेति प्रसरवमय इषुः कस्य कोऽस्य च्वियोगे
कस्याप्रक्तस शोषः प्रभवति क तः कश्च रान्दाथेधातुः ।
बद्दी काहय त्वं कमविमकि मतौ को तुरीयद्वितीयो
को वोकारस् यण् दिक्रथमनुपहिता पुण्यतोया सरित्ता ॥
कावेरी |
काव्यं करोतीति काबू ^तत्करोति- इति ण्यन्ताद्विव् यकारस्य संयोगान्तछोप इय-
न्यच विस्तरः ॥ ए विष्णौ जगदनुस्य॒तम् । सर्वै्ासौ समस्तं च वसयतरेति वै यतः ।
ततोऽसौ वासुदेवेति विद्रद्धिः परिगीयते" इति स्मरणात् ॥ री इति धाठक्षरयर्थे । शीडः
क्षरणे" इति पाठात् ॥ रि रेफे परे रेफस्य लोपः रो रिः इति सूत्रात्. ॥ प्रतिकृतौ इवे
दवाय कः । शवे प्रतिकृतौ ।# इति सूत्रात् ॥ अक्षब्दे एर कुराब्दस्य काः अदशः ।
का पथ्यक्षयोः" इति सूत्रात् ॥ वे इति पक्षसवुद्धिः ॥ कृष्णकसौ अरी वैरिणौ ॥ तरी-
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
44 काव्यमाड ।
ततिं दति रूपं रीका रीगागमेन सिध्यति । “उछदिर् दिंसानादर्योः" इति धातोयैडटुकिं
इतः" इति रीक् ॥ शपो लुकि अदादौ वाधाठुः दईधादुश्च मध्यौ ॥ कौ कवन खगेति
दाब्दः । अक्षद्रयस्य तच पाठात् ॥ एः कामस्य पुष्पमयो बाणः ॥ अकारस्य च्विप्रय-
ययोगे ई इत्यादेः अस्य चौ इति सूत्रात् ॥ अ्रक्त एकाट् प्रययः" इयेकाटुप्रययस्य
अप्क्तशज्ञा विरपक्तस्य' इति लोपः ॥ ऋत ऋकारस्य' री हयादेरो भवति ` कर्चयतिः
इयादो शीडतः" इति सूत्रम् ॥ कै शब्दे" इयलानुकरणे काः इति । अदेच उपदेरे-
ऽशिति' इयाम् -अनैमित्तिकमासं हिति तु प्रतिषेधः" इति सिद्धान्तात् ॥ से वहिस्तस्य
छरी री । प्पुयोगादाद्यायाम्" इति डीप् ॥ क इति “अवरे इति च पब्ुद्धिः \॥ अकि
अक्प्र्याहारे ककार इकारश्वतुथेद्वितीयौ ॥ अइउण् ऋक् इति पाठात् । ऋकारशव
इकारश्च री । ऋ इ इति स्थिते ऋकारस्य यणदेशो रेफः । भ्रयमयोः पूव्वणः" इति
दीर्घे री इति कूपम् ॥ उकारसय यणादेशो व् इति मवति आन्तरतम्यात् ।॥ अनुपदहिता
दिक् एका “उपाधिभेदेन प्राच्यादिव्यवहारभेदः' इति सिद्धान्तात् ॥ कविरीसंक्ञा नदी
पुण्यतोया इति पराणप्रिद्धम् ॥
इति सवतोभद्रजातिः ॥
गतप्र्यागतजातिं रक्षयति-
गतप्रयागतं परोक्तं प्रतिखोमविखोपतः ।
तच्चानेकविधं मध्यवणेोपेन जायते ॥ ६ ॥
उदाहरति- ।
द्यते कीश संपदधाग्यवेभवलोभिनाम् ।
हृदयं हरति ब्रहि कीटरी मत्तकारिनी ॥
त्रास्वाहमाजरा |
चारवो वाहा अश्वा यत्र तासवम् अजिरम् अरणं यस्याः ॥ प्रतिकृखवाचने
राजिहावा र्चा । शोभमान हावो यस्याम् । शवा युक्ता ॥
कीटरी मवतीदानीं व्वद्रैरिवरवर्णिनी |
कीटरी मधुमासश्रीहदयं मदयत्यटम् |
कापितररता ।
कापि दुःखावस्यापत्ना त्रत वनस्यत्वात् ॥ प्रतिकृदाचने तारर्ताः श्रवणाहै-
रब्दाः पिका यस्यामिय्थः ॥
१, सुश्रुपधस्य चः दू्यनेन रीग्बोध्यः, उत्तसूत्रेण रीकरणं ससंभवि तस्य रीडा-
देश्विधायकलाच्,.
(नोने पीती. १७४५५ १५ न कोकते धम न मयि
90111109111 €8001९8
९ परिच्छेदः] कवीन्द्रक्णाभरणम् ¦ ८९
पड़र्मधो हसति किप्रतियोगिकेयं
का मासते विजयभानि सदैव पमि ।
तारवी |
तरूणामिपं तारवी वक्षप्रतियोगिका पद्धिः ॥ वीरता वीरत्वम् ॥
विदटन्कया कुशर्वौ समपताविपातां
वर्णेन कोभयविधेन सरगमवान्या ॥
पीतय ।
सीतया जानक्या कुरलवाख्यौ पुत्रौ प्रसूतौ ॥ अक्षरेण सूपेण च पता मवानीदस्या घा
अतसी उमापदवाच्यतान्रीटवणेत्वाच्च । अतसी खादमा माः इयमरः ॥
कथय सखे किमवस्था शवरमवने रतिरबात्सीत् ।
प्रियया व्यथते च कथं मवति क्र तरीतुकामो वा ॥
विमदना |
कापवियुक्ता रतिः शंबरण्रहे अवात्सीत् वसति स्म ॥ मध्याक्षरद्रययागे विना दति
पद्म् । तद्रैपरीये "नावि इति सिद्धम् ॥ प्रियया दयितया कथं व्यथते विगत्मदो न
पुरुषः नपुंसकलवात् ॥ तरीदुकामो पुमुशुवौ विमदना विगतमदौ ना पुरुषः ॥
कीदशी दयितादेहवीरुत्कोन्मादकारिणी ।
केषु वा सत्सु पुरुषो दुर्विधो नाभिधीयते ॥
सुकुमारा ।
क कै
सुकुमारा कोमरस्पशा ॥ मध्याक्षरद्रयत्यागे शुराः इति ॥ तदवैपरीये “सुः ति पदं
भिद्धम् । द्रव्येषु इयथः ॥
इति गतप्रयागतजातिः ॥
वधमानाक्षरहीयमानाक्षरजाती सक्षयति--
आदौ मध्येऽन्ते वा यजेकद्वििवर्णानाम् ।
हद्धि हानिवा तद्वेददरयमलुगता्थेम् ॥ ७॥
पूवैपूवेवणेसहितेनोत्तरवर्णेन यदुत्तरं तद्रधेमानाक्षरम् ॥ पूैपूवैवण विहाय तदुत्तरवर्भेन
यद्त्तरं तद्धीयमानाक्षरमिदयथंः ॥
वीतिहोत्रमवः कोवा भोज्या का सदधिः कटः |
मधुपैः किं वरवधूवदनामं निषीयते ॥
राजीवम् |
90111109111 €8001९8
८,० कृ[च्छम्राडरा |
शाः स्मरतः स्णवित्तयोःः इति विश्वः ॥ अमरेर्पल्यं प्रथमं हिरण्यम् इति श्रतिः ॥
राजी कटुरसा द्रा सहं मुज्यते ॥ राजीवं पद्मम् ॥ उत्तरोत्तरं वणेवृद्धिः स्प ॥
कि वा पदं विकस्पाथं बाढासंबोधनं वद् ।
मथ्द्धिरन्धि विबुधः को नेत्रं मन्द्रे कृतः ॥
वासुकिः ।
विकल्पाथंकं वापदम् ॥ वामुः इति बारासंबुद्धिः । बाला वासूः द्यमरः ॥ वा-
सुकिः सपमेदः ॥ भन्धानं मन्द्रं कृत्वा नेत्रं कृत्वा ठु वासुकिम्" इति पुराणम् ॥
विद्ययास्ति सह कोऽत्र विरोधी का सुनेरपि मनो मदयन ।
दिश्चुखः स भृशमीर्ष्यति कसे काव्यमाहुरतप्रतिमं किम् ॥
रामायणम् ।
श्र द्रव्यम् ॥ पमाः लियः ॥ रामाय दाह्स्थये ॥ रामायणं वात्मीकिकान्यम् ॥
संमोधय सुखं गीतिः कीदरी वहमाहय ।
चतुभिरेकवाक्यत्वं प्रपिः छोकैः किमुच्यते ॥
कटापकम् |
क" दरति सुखसद्धिः ॥ गीतिः कलाविरषः ॥ कलापः इति वरहसंवुद्धिः ॥ श्मे-
कचतुष्टयदयेकवाक्यते काव्येषु कलापकम्” दति प्रसिद्धिः ॥
मनुष्यस्य भवे तावत्संबुद्धिरमिधीयताम् ।
द्रौ व्णीवादितो द्वा बरिमिच्छटयच कः ॥
वामनः; ।
नरराम्दय शस्व गुणः" इति गुणे कृते नः" इति संबुद्धिः ॥ वामनो वलि व्रजितवान्
हुति प्रभिद्धम् ॥
गिरीरोन जिगीषुः कः प्रसह्य निरदह्यत ।
आवर्त्त वर्णौ द्वौ द्वा तमसूत कः ॥
मधुसृद्नः |
मदनो हेण दग्धः ॥ मकारोत्तरं श्भुम्" इति व्रणेद्रये दत्ते भधुपूदनः" इति शब्दः ॥
तद्वाच्यो नापयणो मदनं प्रदरं सुतमुत्पादितवान् ॥
बराह्मणेन समागम्य प्रात्ताः किमनुयुञ्चते ।
वणद्रयविवृद्धान्ते छवः कि नाकरोद्रने ॥
कुशख्द्वनम् ।
कथः । कपप त पितत णोत जौयनयणतकोनिति कमनो पो कदन = 01 क सित तो" त क कौ तौ तति किन्न निनतेतकेमेकोतिणनोनोधनम/ मो भनेको नका 9 ॥ 0
१, बावणः इुयप्रि पाटः.
90111109111 €8001९8
\ परिच्छेदः कवीन्द्रकणीमरणम् | ९.१
न्राह्मणं कुशलं प्रच्छेष्रबन्धुमनामयम्' इति मनुः । तदुत्तरं शवनम्” इति वणेद्रये दत्त
कुशलञ्चनम्' इति रब्दः ¦ कुरय खज्येषटभरातरङनम् अवमानं नाकारषीत् तदनुकूल-
त्वादिति भावः !
अन्पकारविरुद्धा का चक्ष: सहकारिणी ।
वणोवा्यन्ततो दच्वा तज्नन्मसमयश्च कः ॥
पनतम् |
सहकारित्वं चक्चःकार्ये चाशुष्ञाने निमित्तत्वात् । अन्धकारविरद्रत्म् अन्धकार
यालोकाभावरूपल्वात् । आलोकस्य तल्मतियोगित्वात् ॥ अन्धकार द्रग्यान्तरतलपक्चेऽपि
विरोधसघात् 1 माकषब्दस्य आदावन्ते च वण्ये दते प्रभातम् । तच प्रमाजन्मसमयः ॥
पिश्वि्टतेजसो दिन एव सच्ात् ॥
इति वधमानाक्षरजातिः ॥
हीयमानाक्षरजातिमुदाहरति-
+ + © ^
पुर्रयजिघांसायां धनुवुद्धिः क पूजे: ।
रारणं कुत्र कानि नीचस्यामनच्रणं कथम् ॥
मन्दरे ।
तिपुरवधे मन्दरयाचले हरस्य चापुद्धिरजायत ॥ दरे भये अना ठोकाल्नातामि-
च्छन्ति । श्हीनसंबोधने तु २ इति कोशः ॥ अत्र यथोत्तरं वणहानिः स्पष्टा ॥
कसादवस्थवेषम्यं जाता मन्दोदरी कुतः ।
हितमाधित्समानस्त सजनः कीदृशो भवेत् ॥
समयतः |
समयत: काठेन अवस्थानां वैषम्यं "विरोषः काटिकोष्वस्थाः इत्यमरः । मन्दोदरी
रवणमायौ मयतो मव्रदानवाज्जाता ॥ हितार्थं पुरुषो यतो क्चनादिषु संयतः स्यात् ॥
वाक्पाणिपादचापल्पं वजेयेच्वातिमोजनम्' इति स्मरतेः ॥
युपवेणां क्र सर्वेषां सेनापत्यमवस्थितम् ।
शब्दस कुत्र वृत्तिः स्ादाद्यवणद्रयं विना ॥
विराखे |
विरावे स्कन्दे । आदवणेद्रयतयागे खे आक्राये #
गोमूम्यादिप्रदानेषु प्राज्ञाः कि दक्षिणां विदुः|
कै प्रेरयन्ति राजानो रहस्यानि बुभुत्सवः ॥
चामीकरम् |
90111109111 €8001९8
९,९ क्यमाटा |
चामीकर सुत्रणम् । सर्वषामेव दानानां सुवणं दक्षिणेष्यते इति स्मरतेः 1 मध्याक्षर-
दययागे चारं प्रयन्ति ॥
राजराज नित्याः किं भीमोऽहा्षीत्पियेरितः |
५, © (न शः क
कुत्रेकाचस्तरतीयारिस्दात्तान्तयाक्षरविना ॥
च,
समान्पक्रम् |
द्रोप प्रेरितो मामः कुबेपपुष्करिणीतः सौगन्धिक पृष्पपहाषीत् इति वनपणि स्पष्टम्॥)
अन्तयाक्षप्रययागे सौ सुप्रयये पे य एकाच् ततः परर ठतीयादिविभक्तिरदात्ता भवति
सवेकाचस्ततीयादिविभक्तिः" इति सुतात् ॥ साविति प्रथनैकवचनस्य प्रहुणमिति
चित् ॥ सप्तमीबहुत्रचनस्येयन्ये ॥
अश्वमेघहयपाटनोद्यतं को जघान जनकं रणाङ्गणे |
किं कया खहृदयं करोति वा खरी षिना प्रथममन््यमक्षरम् ॥
बभ्रुवाहनः |
बर्ुवाहनसंक्ञोऽज्ञनस्य पुत्रश्ित्रा हदायां रेषकन्याग्रामुत्पन्नः । तेनाजैनो हत इति मह-
भारतेऽश्मेषपतैणि स्पष्टम् ॥ पक्षे प्रथमान्योभयाक्षग्यागेन शुत्रा-आह" इति पदमव्र-
शिष्टम् ! कामिनी संचरा सत्रिश्रमया भ्रुवा स्वमभिप्रायमनुरागं स्वानुप्ताय त्वयैत
मवं कतव्यम्” दति भ्रुवा आह सूचयति ठक्षयतीयथः ॥
इति हीवमानाक्षरजातिः ॥
शलाजातिं रक्षयति-
¢ नि ४ =
ूवान्तिमचरमादिमव्णोपादानहानाभ्याम् |
स्यास्दृद्कछा भवेत्सा कचिदेकान्तरितभा्रेऽपि ॥ ८ ॥
उदाहरति--
आमन्रयख धनुरत्पमनेहसं च
जानक्यसौत्कमथ कः युरभिः सरस |
कीटक्तथोक्षसु जनादरणीयतामा-
क्सन्तश्च किं विनहति प्रतिमानशालिन् |
चापट्रन्धुयेः |
चापरः इति धनुषः, पल इति अत्पकराटस्य संबुद्धिः ॥ सीता खत्रम् असीद् उत्ाद-
यामास ॥ सुरमिप्रसन्तः कामस्य बन्धुः सुहृत् ॥ पर्थ धृ्वहनसमथं उक्षा जनोपदेयः ॥
चाप्ररस्यर चज्रुताया बन्धुगध्रयो ग्रं सन्तस्यजन्ति ॥
90111109111 €8001९8
२ परिच्छेदः] कवीन्द्रकणांमरणम् । ९६
+ _ (4 ५ ¢
संबुद्धि वद् दर्वहस्य मदनो युक्तः कया भायया
१ ९ प (व % क |
कौ शस्तो मतिमन्धनव्यसनयोः पीतं च संबोधय ।
किं तन्वन्ति पिका वसन्तप्तमये छोकोत्तरोहसरया
मेधाविन्नविरुद्धया च निगमैः किं गा कया प्राप्यते ॥
१
भारत्यामारवम् ।
“भारः इति दुवैहसंडद्धिः ॥ रया मायया युक्तः कदपैः ॥ धनस्य दानं यागः, व्यय-
नस्य निद्रदिः यागः परिहारः ॥ भौर इति पीतसंबद्धिः ॥ रवं रब्दं कुवन्ति ॥ ठ-
कोत्तरया वेदाविरश्द्धया च भाग्या सरस्वया गौरवम् उत्कषैः प्राप्यते । तथा च स्परतिः--
आष धर्मोपदेशं च वेदशाख्राविरोधिना । य्र्केणानसंधत्ते स धर्म वेद नेतरः ॥'
इति श्डुटाजातिः \
का भासतेऽतिदयिता नलकूबरस
दष्टा विरिष्टगुणमाहुरमत्सराः किम् ।
परेयनित नेह पुरुषाः क्षयभाभि कस्यां
का प्राप्यते रयवता भरतस्थितिः का ॥
रङ्गभाविहिता ।
रम्भा नामाप्सरा नरुकरूबरस्य प्रिया इद्युत्तरकाण्डे स्पष्टम् ॥ उक्कृष्गुणं पुषं द्य
मत्तरहीना भाहि सोभस्व इयाहुरमिनन्दनाथम् । गति चश्चुरिन्द्ि क्षीणे हप न प्रयन्ति
साधनाभावात् ॥ विता पक्षित्वं वेगवता प्राप्यते तत्सादद्यात् ॥ स्ेनाव्यभूमौ मत्रि
हितम् इष्ट यस्याम् । नास्यप्रयोगेण भरतानां नटानामुकषौत् ॥ अनरैकरान्तरलं सपम् ॥!
ज्यायोगं वहति शरः कर मीक्षकाले
श न
कीरक्षं भवति रजो बटैरुदस्तम् |
` कीटभ्वा हरति वधूर्मनः क वहेः
सारथ्यं न भवति कीदये स्तने श्रीः
पुनखेवारिते |
मोक्षसमये बाणः पृद्वावच्छेदेन ज्यासयोगं प्राप्रोति ॥ अश्वादिभिरशत्थापितें रजः खम्
आकाशम् दतं गच्छति तच्छीलं खेरि भवति ॥ नवा युवतिर्वधमेनोहरा । वाते अ पिप्तारश्य
तदुद्ीपने देतघ्वात् ॥ पुंसः परुषस्य नखे निषिद्धे पतिस्ते श्रीः सोभा न भवाति ।
नायकनखनत्रणाद्भितस्येवे तस्य सोभोदयात् ॥
दूयेकान्तरितश्ण्डटाजातिः ॥
90111108111 €8001९8
९. कृनव्यमादा |
नागपरारी रक्षयति-
अनरुलोमषिरोमाभ्यां मिभितेमेध्यगाक्षरैः ।
वाच्यते मध्यमारभ्य नागपाश्रोऽययुच्यते ॥ ९ ॥
उदाहरति-
कया विना योवनमसि वन्ध्यं ख्ञानावतीणा दयिता कथं सात् |
सविभरमावेष्धितया दरा वा वधूः प्रियं परयति कीदराक्षैः ॥
कालपतारसद्श्ा ।
आयवर्णद्रयं यक्त्वा सारसदशा कमठनेचया विना तारुण्यं व्यथम् । अन्यव्रण्यं
यक्ला विपयीतवाचने सालका" इति भवति । सरसा आद्र अक्का यद्या: । काठाः
क्ष्णमरुगः तहृष्ितुत्यया दशा पद्यति शयथः ॥ अत्र पारस-सस्साप्दयोनांगपाशा-
कार्त स्पम् ॥
प्रियतम सदशं सत्केदापारोन किं मे
भवति भवनभूमिर्भोगिनां भव्यकरत्का |
परपरति विहितायां कैश्च पाश्चाहिकायां
विततिरिह हि कस्यां शीघमेवाभिधेहि ॥
कारुभीरुचामरम् |
हे भीर, चामरं तत्र केशकलपिन तुल्यम् इत्यायत्रणंदरग्रयागेन चामरपरयन्तमथः । अ-
न्यतणद्रग्रयगेन विपरीतत्राचने चारभीस्का' इति चासो रम्या मीरक्ाः क्रामिन्यो गर
अति समासान्तः कप्प्रययः ॥ कारुभिः दिल्पिभिर्निितायरां पात्रालिक्रायां पुचिकरायाम्
अरं शीघ्रं रुचां कान्तीनां विततिरदेति ॥ प्रतं व्यस्त्म्तम् । इदं समप्तव्यरस्तमिति
किष: ॥
् पकक (+ क
भापामेदादथमेदे चि्नमियमिधीयते ।
१ क ज
तदैक्ये सथेभेदो यः स न युक्तो विभानकः॥ १०॥
भाषाभेदो माप्राव्िभाजकोपाधियः संस्करततादिस्तदवन्िन्प्रतियोगिताकछः । अन्यधा
सस्कृतघरोभयमेदख संस्कृतेऽपि ससादतिप्रसद्ात् ॥ नन्तेक्रस्यामपि माधायां पन्ददना-
शृद्रयप्रतीतातरपि चिचब्यवहागे विदग्धमखमण्डनादी द्र इन्यत आह--तदश्ये लिति ॥
भाषायाममिन्नायां योऽथमेदः स तु चिचविरूपमेदधटको न भत्रति परत्राक्तिमेदानां चिच
एवान्तमोवापत्तेः एतन्निगक्तमेदान्तरत्रिखयप्रसङ्गादियथः ॥
90111109111 €8001९8
परिच्छेदः] कवीन्द्रकणीभरणम् । ९.९
दर्योधनादीन्विसनेत्युदीरितो गन्धर्वराजः किमवोचदर्जुनम्
पिये पडत्थम्मि सहीहि पुच्छिदे वरांगणाये भण कि भणिन्नई ॥
अहमुञ्न्रामि ।
पोषयाच्रायां चित्ररथेन गन्धर्वेण दुर्योधनादयो बदरा गृहीताः, ततोऽजुनेन मोचिता
त
दयाणएण्यके पवेणि स्पष्टम् ॥ अहमुज्ज्ञामि यजामि इति चित्ररथघार्ज॑नं प्रदुक्तिः ॥ प्रि
प्रस्थिते सखीभिः पृष्टया वराङ्गनया भण किं म्यते ॥ हे सखि, अहमसौ मुज्जञामि मु.
द्यामि तद्विरहवेदनवेल्यथः ॥
कः पिकद्यितः कीद्नगरं कीदग्सगेषु शवरकुम् ।
पहिआहि किं कहिजई अजामसरेहि ˆ अनुसरिजन्ती ॥
माकन्दोटसुत्तसेहि ।
माकन्द आम्रतरः परिकप्रियः ॥ शयादद्ध क्षौममलियाम' इयमरः । ञ्देन ञ्टैवामु-
येऽत्र रम्यत्वात् । तें सं बन्धम् इहते तेहि "तसि बन्धनः बन्धेच्छावदियर्थैः ॥ सखीभिः
कि कथ्यते । “अना नवयुवत्याम्' इति देशी । शरमरैरनुलियमाणा नववधूः सखीभिः कि
कथ्यते इति प्रश्रे भा नीलोवलमुत्तंसयः इति । कंदं नीलो देशी । तदवतंसीकरणे
तन्मधुलुष्धा भ्रमरस्त्वामायासयन्ति ॥ तत्परियागे तु सुस्था भविष्यसि इयथः ॥
भन ५ ५५ ॐ क
उक्तां जातिविरोषाणामरेषाणां क्षमेत कः |
यन्नेहामिहितं सखात्तन्पहामतिमिरुढयताम् ॥ ११ ॥
इति श्रीविश्वेश्वर्प्ितविरचिते कवीन्द्रकणोमरणे ठतीयः परिच्छेदः ।
चतुथः परिच्छेदः ।
श्छेषे सति विशेष्यस्यानमिधानं परहेटिका ।
अर्थे शिषे मवयायथीं शब्दे शाब्दीति कथ्यते ॥ ९॥
छेष इति शब्दार्थोभयश््परम् ॥
अप्यन्यतो जिगमिषन्प्रसमं निरुद्धो
रागातिभूमिविभवेन विभाव्यमानः |
एणीददरा गुरुजनस्य समक्षमेव
सनरीड्येव परितः परिरभ्यते कः ॥
रक्तोत्तरासङ्कः ।
प्रावासेऽङ्गात्पतितः सन् समाृष्यते । रागातिशयेन गुरप्र पदयत्षु नया श्यते
च अङ्गावरकतवात् प्रसभनिरोध्यकल्वादिकं नायकसाधारणमिति नायकनिष्टतेन चमत्का-
90111109111 €8001९8
९.६ केव्यिमाड ।
क्म किन निम क,
र्का ये धमाः प्रसिद्भास्तद्रपलमखेनोत्तरीयप्रतीतिरिति । आर्थीयम् ॥ न च रागेति श
प्व च्छब्दशक्तिमृलकत्वमप्यत्रेति वाच्यम् । उक्करेच्छापूवेकदरंनघ रागेयादिविरेष-
णाथैतया गगपदेनोभयवापीच्यया एव विवक्षिततया आरुण्यल्याविवक्षिततात् । आ
ण्य प्रकृतानुप्योगिलात् । द्रौ प्रावारोत्तरासद्गौः श्त्यमरः ॥
किसङ्यट्लितां मलिनामहिनामावशिमिरुहपन्युकृखाम् ।
कामवटोक्य विदोचनमपसरति न जातु सरसानाम् ॥
कान्ताम् |
किंपखयादिपदानां पुखवृच्या ठतान्वितार्थतात् अधरादौ तेषां साध्यवसानटृ्यैव प्र
वृत्तिः । अतो रतायां पिद्धानामथीनां स्पष्टम् तात्पयेविषयरतया मुख्य कान्तारूपला-
भृष् गोप्यत्रमिति बोध्यम् ॥
विविक्तरूपा सुतरामसू्परया भरिया संपदि या बभूव ।
वीर् त्वदीयद्धिषतामिदानीं सेव प्रिया भाति दध्युका ॥
युन्दरी ।
विवरक्तखरम्यत्वे निजेनतरं च सूदशेनराहियं गुप्ततम् । सू्क्रिर्णसयोगामावाच द-
धती भधारमता असुका सुशव्दग्दिता दीति यावत् ॥ --; |
वनान्तवृत्तिरपि सन्यः सदाल्यमध्यगः । ---
क क, क न
अन्त्यस्पदादियुक्तोऽपि यः स्पृरयः सोऽमिधीयताम् ॥
मद्दपवेन्ः |
वनान्त्रत्तेयखयमध्यगतं व्रिष्द्रम् । मलयपरवनः शति शब्दस्य चनद्रव्ान्तग्र्ति
लात् , ठग्रब्दस्य मध्यगत्वाच्च तत्परिहारः ॥ अन्यशण्डालादिः तत्स्यत्िनः स्पयोऽय-
त्वमिति विरोधः । अन्यस्पशौ मक्रारः कादयो मावसानाः स्पशाःः इदयुक्तेः । तदादितव
स्पदनप्रयक्षत्रिषयतं चेति तत्परिहारः ॥
दति शाब्दीजातिः ॥
५५, भ भ्र ५ 4 भ् ग् त ५.
गुणे कृतं िभ्रति येऽत्र वृद्धि मागस् हारेण मजनि नाम् ।
ए का $ (५, ध्र त प्र ५
गति लभन्ते विपरीतरूपां के द्विवधात्सत्करृतिमाश्रयन्ति ॥
अङ्काः |
गणनेन अह्नां ब्रद्धिः, मागहरणे हानिः, वामतो गतिः, द्विगणनं कतिः पपर
प्रातः कृतिर्च्यते" द्युक्तेः ॥ गणव्रिधौ ब्रद्धिः, ताढनादिग्रत्त पत्कारः" मि विनेध्रः।
मागहेरणे हानिर्विपरीताः इयचाशर्तिमरखकत्तम् ॥
१, चत्त भागाभ्मुपरेताश्च' इति प्रादे
| क | ल ५५ भोति, कन्णननिगाुनिरमििोनतनाननिनक
90111109111 €8001९8
४ परिच्छेदः! कवीन्द्रकर्णाभरणम् | ९७
योधान्तरस्थोऽपि न युक्तभीरः परादिमन्तयोऽपि युहत्समेतः ¦
कुम्भस्य जेतापि न वानरेन्द्रो भवेत्कढोरोऽपि मनोहरः कः ॥
पयोधरः ।
वीरान्तरढत्तेः कातरसदहः वैरिभिरायन्तयुक्तख मित्रयोगः । कुम्मकर्णपत्रजेतुः सुग्री-
पत्वामाव इति विरोधः ॥ पयोधरशब्दो मध्यडत्तिः पकार आदौ रेफोऽन्ते कटससाम्यं
चेत्यत्र शृब्दमूककत्वम् । कठोरौ ऽपीलत्राथेराक्तिमूलकत्वम् ॥
इति रब्दाथोँमयप्रहेलिका ॥
हयगृदजातिं ठक्षयति-
काखादिरव्यज्यते यत्र हृं तदभिधीयते ।
तटूदं यत्र नाभाति सहसार्थो विवक्षितः ॥ २॥
हृदयजातिमुदाहरति-
गुरुपदसि सरसिजखरजमभिररति करेण दयिततमे ।
सिन्दूरविन्दुखुन्दरमटिकतरं पाणिना वधूः पिदधे ॥
नायिकासंयोगामिप्रायेण तदमेदाध्यवसितकमरमालाभिमसैः । तव मुखकुचकरकमल-
संयोगः कदा मे मावी इति नायक्तामिप्रायः ॥ ततस्तत्संदेहनिदृत्तये सू्स्तमयपसमयः पं-
केतकार इति मनसिढकृय यथेक्तमारतरतिरोधानमिति नापिकामिप्रायः ॥ गुरृसदसीति
हाब्दप्रश्ननिहैत्वम् ॥
विम्बाधरभुवि यावकधावनसमयप्रसक्तसीत्काराम् ।
प्ातरवलोक्य बां सपदि सपतीभिरुद्ि्मम् ॥
'रगकलिन्गमधरे किल गृढकं स्यात्" इति कामशाल्रादस्फुटदन्तक्षतददीनानरहैतवेऽपि
प्राततपैखप्रक्षानसमयेऽठक्तसंयोगेन क्षतपीडोद्छसेन सीत्कारोदयदरैनेन तदनुमिद्या त्यां
्रियानुरागमनुमाय सपतरीनां वैमनघ्मिति भावः ॥
आटीमिर्मधसंनिधिमवधायोरामदोहदव्याजात् ।
आद्रेतरचन्दनागुरुधूपध्वनजो विधीयते धूमः ॥
वस्न्तागममवधायं नायिका सुतरां मा व्यथिष्टेयारयेन सखीभिरारामे दोह्यदच्छ्तेन
धूपो दत्तः । धूमातिशयलामाय आ्रैतरेति ॥ तथा च धूमादृततया पदादीनां कोकिरा-
दीनां च दीनं मास्तु धूमव्यथया कोकिङानामुपवनाद्रमनेन तत्वूमितश्रवणमपि मास्तु ।
ततश्च लिद्ज्ञानाभावाद्रसन्तागमनानुमाने पूवीपेक्षयाधिका विरहव्यथा मा भूदिति मावः ॥
विद्धत्यवधीरितापराधे दयिते माननिबन्धनानुयोगम् ।
कुटिशाङ्करदिग्पदरागामरणेन सरकैतवात्तमाचैत् ॥
५५
90111109111 €8001९8
९.८ कृन्म ।
अवधीरितापरधे सखापराधानङ्गीकारिणि । निबन्धने हेतुः । प्रश्नो ऽनयोगः प्रच्छ च
दूयमरः । हीरकप्र्युप्पद्मणगाभरणदानेन नायिकान्तरदन्तत्रणविरिष्टधरतं नायकस्ो-
तम् ॥
इति ह्यजातिः ॥
गूटजातिपुदाहरति--
गन्धप्तमवायिवहतद्विरक्षणखशेशब्द गुणपूज्याः |
साजायेऽन्यसखरौँ यत्तनवः सोऽवताद्धवतः ॥
गन्धसमवायिवहौ करमेण प्रथिवीवायू । तयोरनुष्णाशीतस्परैतया तद्विक्षणशीतेष्ण-
स्परैवतेन जठतेजसी रक्ते शब्दगुणमाकाशम् शब्दपूज्यो यजमानः सवेजीवातना मीमां-
सकानां शष्दस्थैव देवतात्वात् । एकजातीयते सति भिन्नस्परो इति सूर्यचन्द्रौ तेज-
सितेन साजायात् उष्णङ्गीतस्पशेवखाच । ययपि तेजस्वाचन्द्र्ाप्युष्णस्पशेक्ं त-
थापि जलावयवस्प्येन तदमिभवष्टोकटष्येवमुक्तम् ॥ तस्माद्टमूतितवादीश्वरख सभः ॥
स्रजनकनन्याभावोपजनकजननीयपुरनिहन्तेसखः ।
यं तनयं समजनयत्तहितनयेजगद्धिनितम् ॥
सख जनकं निमित्तं तल्प्रतियोगिको जन्याभावो ध्वंसः । तस्थोपजनकोे वहिः आ-
श्रयाश्त्वात् तज्निमित्तैन्धनदाहदेठलं तस्य जननीयं हिरण्यं तस्य पुरं हिरण्यपुरं निवात-
क्वचस्ानां दैयानामावासः तस्य निहन्ताज्जैनः तत्सखः कृष्णः स कामं पुत्रमजनयत् ।
तस्य बलितनयैबोगेरियथः । अत कामरूपोऽ्थो गूढः ॥
गोधुक्पघ्यद्डुक्षद्ुद्न्द्रधुग्बतिच्छिदल्यानाम् ।
योऽजघद्टिड्धकत्वं पप्वप्किष्वे न तं कसात् ॥
गोदुहः सथ्यश्रः सखायो यस्य, यक्षा अरिषटनरषमः द्दरन्द्रं यमलाञ्जुनसंतं तं द्रुह्यतीति
उक्षहदरन्द्रधरुक् । अ्रयानां गवां हतिच्छिद् रक्षकः । द्विषः शाचृन्दहति तस्य भवो द्वि-
धक्तम् अजरत् भाचकाह् । रु अभिकाह्याम्" यड्टुकि दङ् प्रथमपुरयकवचने
रूपम् । तं श्रीकृष्णं कस्माद् न पष्वष्किश्वे न गता नाभिता दति यावत् ॥ आपतनान्प्-
दुक्तिः । “वष्र गती इयस्य लिटि मध्यमपुरुष्रहुवचने रूपप् ॥
पातातुराणां बोधेक्यमयो धुयौपिसूः सताम् ।
दस्तिनःसयुदयः पातु बो मधुसूदनः ॥
आठुरणाप् आपदरतानां पाता बोधो ज्ञानं तदमिन्नः वेदान्तिमते नियक्षानरूपलात्
सतां ससेन मासमानानां धरि अप्र आस्षिः प्राप्निप्तां सूते याप्तिसूः व्यावहारिकसत्ता-
व्मपन्चपिक्षया भधिकरत्ताक्चवात् ब्रह्मसत्ताय्राः पारमाधिकलात् । प्राणा वै सव्ये तेषा
मेष एव सयः" इति श्रुतेः ॥ अन्न चठथेपादघटकवणोः पूर्ेपाद््ये स्थिता इति बोध्यम् ॥
४ परिच्छेदः! कवीन्द्रकणोमरणम् ] ९.९
जन्मादिका इश्चा यसात्तिस्रोऽसख सयवमिताः ।
रम्यः शासा सदा नः स जयति सरशलास्तनः ॥
अस्य प्रपश्चस्य जन्मस्थितिभङ्रूपास्तिसो दशा यस्माद्धवन्ति ! तथा च ब्रह्मस्वरूप
इयथः । “जन्मायस्य यतः" इति वेदान्तसून्नम् ॥ स्मयोऽहंकारः । अवियेति यावत् ।
तद्रजितो नियञचद्धबद्ध स्रभाव्रल्ात् । आविद्यकजीवस्यैवं तद्विकारसंबन्धात् । उपाधेः प्रति.
तिबिम्बपक्षपातित्वात् इति वेदान्तिनः ॥ रम्य आनन्दमयत्वात् नोऽस्माकं सदा निव्यं
रास्ता प्रेरकः । "एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गाग यवापरथिवी विधृते तिष्ठतः" इयादि-
श्रुतेः ॥ अचापि पूवेवत्पादगटलतवम् ॥
हरियाचेतसी भाति जपकुुमषारहा ।
पाकशामनदिरयेषा द्यते तमसां ततिः ॥
वरणदिशः पाटलतवेन खस्योपपत्तिविषयकानुरागक्चं बोतितम् ॥ उत्तरां सष्युक््य।
अभि्ाराहं नीटनिचोखदिग्रहणं व्यञ्जितम् ॥
अनिमिषनयना वनिता पन्थानं पयति परियतमस्य ।
काटयति मिहितमलिकल्माटिननः केतकव्यजनेः
अ्रधिदिने प्रियागमनमागं प्यन्यां नायिकायां प्रतिबन्धवश्चात्तदनागमनेऽस्या अ्या-
हितं स्यादिययाशङडूया केतकपत्रेरव तन्भुखसंबन्धिश्रमरवारणं कतम् । परिजनस्य तथे-
वाचरितुमहैवात् । केतकेन तत्करणं तु तस्परागेनयिकानेत्रसंवस्णे मगेदशनामावापपि-
90111109111 €8001९8
यानागमननिश्वयो माभूत् ॥ आगमने त॒ अस्मामिरेव न्विदयिष्यते दलारयः ॥ अथै- |
गूढम् ॥
। ईशानोऽसि पदयनां निहंसि यज्ञं पुराणि निदंहपि ।
भूत्या भद्ामवटिपतो भव तदपि त्वं गुरुजेगताम् ॥
परयूनां संसारिणाम् यथा ह वै बहवः पशवो मनुष्यं मुनक्टयुवेवनेनैकः पुरुषो देवान्भु-
नक्ति' इति श्रुतेः । यज्ञं दक्षस्य, पुराणि चीणि पुराणि प्रलये तिविष्पं वा, मूतिभसित
“भूतिर्भस्मनि संपदि" इयमरः ॥ निन्दाप्रतीतिः स्प ॥ व्याजस्तिर्कारोऽयप् ॥
(क
करविन्यासाद्विजितद्विजेन्द्रमानो गृहीतसकटश्चीः।
धालीखघवहेतुदीशार्होऽवतु जगन्नाथः ॥
गरुडेन विष्णुसपुद्रहनादभिमाने कृते स्वकरन्यासेन भगवत तदहुकारमभद्गः ऊत इति
उद्योगपतैणि मातलिकन्यावरान्वेषणे स्पष्टम् ॥ ग्रहीता सकल सकला वा शीरयैन। नानि
भगवान्विष्णुः स्ीनान्नि कमलाख्याः इति विष्णरपुराणात् । यद्विभूतिमत्सलं श्रीमद्-
जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ तं मम तेजोऽरसंभवम्" इति भगवद्क्ते्च ॥ धानी भूमि-
90111109111 €8001९8
तू) | न्ध
स्तष्ाघवहेत॒ः तद्धारवतास्वात् ॥ पक्ष--बाद्यणात्कगमरहणं सकटश्रीहारकतं माठटा
धवकरतलं च निन्थत्वे हैतव इयथः ॥
इति स्त॒तिनिन्दाजातिः
‰०. (५८५
मानमारमवलम्ज्य पुरा या मरन्थिमिर्निविडिता किट तस्थौ ।
परयसीक्षणपथं गतमत्रे सोहा पखिनीषिरहं च ॥
भन्थयो नीषिविन्यासविरोपष्राः ॥ प्रक्ष-मनिजन्या मनोगत्तिविशेषाः ॥ तस्थाविति
लिटि प्रथमोत्तमपुरुषयोरेकवचने तुल्यं रूपम् ॥ एवम् “उटलासः इदयतापि बोध्यम् ॥
उषासः शैथिल्यम्, पक्षे-प्रसादः ॥
गरयति व्यादीनिन्धियार्थाश्च स्वा-
न्दवयति हिमरदमि जीविताशां च सः |
नयनमपि युद वषयल्यज्चमा य॑
द्थिततमवियोगः स्मेरपङ्करुहाक्ष्याः ॥
गुरूनितवाचरति गरयति दुवेहत्वात् । पक्ष-गरवत्करोति विपयान्तरोपमुक्तावपरकत्तेः ॥
दत्रयति वनाभिवत्करोति । पक्षे-दरी करोति । 'णाविव्मातिपदिकस' इयतिदेशाद्ु-
ूररन्दयोरुक्तं रूपम् ॥ नेतरं वषयति अश्वृपातात् । मुहूतं वधैवत्करोति दुरतितराह्यलात् ॥
दति ्थजातिः ॥
आकुख्यति कुचमुकुरं चुम्बति विम्बाधरं दशौ सरति |
दयिततमः किमधिगतो नहि सहचरि विभरमन्धरमरः ॥
कुचकुलीकरणादीनां नायकधमतवं स्पष्टम् । कमटकोषादिभरमान्मधुकरजन्यलम् ॥
परमाथेमावरम्यहगङेषददयेष्वनादरं वहति ।
किं मिटिता नवयुवतिनेहि रीतिस्त्वोपनिषदानाम् ॥
परमार्था नारोपितो नायकनिष्ठे मावोऽनुरागः तेन रम्या दृग्यस्याः } एतेन कान्तादृषटि-
र्ता ॥ दयेषु चन्द्रादिष्वनादपः तदधिकगुणव्रलात् ॥ ओपनिप्रदा वेदाम्तिनः । परमाधे-
मातः पररमाथिकी सत्ता तेन ए्म्या दक् ब्रह्म यतरे । दद्या घटादयः पदा्थस्तत्रनादरः
स्वातच्येण सत्ता विरहः । व्यवहारिकसत्ताभ्युपगमात् । अधिष्टानमूतचित्सत्तयवान्यत्र
सत्ताप्रतीतिरियथैः ॥
इृयपटुतिजातिः ॥
बिन्दुमती रक्षति -
विन्दूनेव दां स्थाने सरान्परकृतिषष्ठिखेत् ।
तद्धिन्दुमदिति पराहुरन्ये विन्दुमतीति च ॥ ३ ॥
90111109111 €8001९8
¢ परिच्छेदः] कृवीन्द्रकणोभरणम् । १०१
बिन्दुमतया ज्ञानोपायदरैनमात्राथुपन्यासः । स्वैशेकसाधारण्येनाविशेषात् ॥
नेगर्न्ढटूरिशदुन्नगे>न>निर्नि |
ठर्नब्डीग्बुरि नृ ठ्न्न्न्न च्डन्नृच्डन्ठ |
` मोमाग्यमवनभूमिरविशवुद्धबोधेकशेवधिजयति ¦
तुहिनमहीधरदहिता जनयित्री जन्यमा्नस्य ॥
इति बिन्दमतीजातिः ॥
गृप्जातिं ठक्षयति-
क्रियाकारकफसंबन्धसमासवचनादिकम् ।
न भासाकाह्वितमपि यत्र तद्भप्ुच्यते ॥ ४ ॥
उदाहरति-
कपोटतट्मुजज्वरं त्वदलका यदानीट्य-
न्मृगाङ्कमुखि मेचका नवनवं तदानीं पुनः |
तव श्रवणभूषणप्रणयशाहिनीरेपटो-
च्छटत्किरणमञ्जरीशवटिताननश्रीरिति ॥
मेचकाः र्यामला अर्का इति प्रतीतिः । मे मम कणेभूषणनीठर्किरणरतमुखभ्रीरिति
अचका अभासथाः इति तात्पथम् ॥ चकास्तेरंडि मध्यमपुरुषैकवचने रूपम् ॥ ुगाद्ूमुखि'
दवयस्यामन्रितल्ादविथमानवेद्धविऽपि अनीट्यनिलयस्माच्परत्वमाधिदय भे" इयदेश्षः _
चेराश्चलेन वक्षोजौ तिरोधानगतावपि ।
वत मन्दितमन्दाक्चं सुभ्रु विभ्रमवैभवम् ॥
न तियऽथा नाच्छादितव्यसि । गतो गमनक्षमये । विभ्रमस्य वैभवपुदरैकः । 'चित्त-
वृर्यनवस्थानं शङ्गादृद्विभ्रमो मतः” इति भरतः ॥
इति त्रियागप्तम् ॥
बाटे मकरकेतोस्त्वां महेषुरतिरूपिणीम् ।
परयतस्तस्य दृदयमदयं सादयत्य् ॥
महेषुबीणः अयन्तरूपवती त्वाम्” इति च्छेदः ॥ सादयति प्रडयति ॥ मदेषूरसवेषु
रतिरूपिणीम्' इति प्रतीतेगपतलम् ॥
उपेति सुरभिः सेरमहकारादिरोमितः ।
परयोविरहदूनानाममूनां तन्वते रनम् ॥
90111108111 €8001९8
न् [व्व ।
सहकारादिभिः शमित इति प्रतीतिः ? स्मेरः सहकागा यासु तादृश्यो दिशः भभितः
समन्तादिति तात्पयम् ॥
इति कठेगुप्तम् ॥
वनितासूनप्मये सुभग त्वद्विनाक्ृता ।
जहाति हन्यमानेयमनन्यजशिरीमुसैः ॥
पूनसमये वसन्ते इति प्रतीतिः । वसन्तः पुष्पसमयः" इयमरः ॥ असमये असून्
प्राणाञ् जहातीति तात्पयैम् । कृममेषुशनन्यजः' हयमरः । अनेन दरमदश्ञाया जातप्रा-
त्वं वणित्तम् ॥
तारकाकुन्दयुकुटकदम्बककरम्बिताम् ।
भाप्राजिततमालाभां तमांसि विदधुसमाम् ॥
विदधुस्तमाम् अयन्त विदधुरिति प्रतीतिः । तमां रात्रिम् इति तात्पयैम् ॥
इति कर्मगुपतम् ॥
विजम्मतेऽपौ सुरमो कोकिटखयाश्ुचारता ।
मन््रेणाथर्वणेनेव प्रतापः पुष्पधन्वनः ॥
आद्र शीघ्रं कोकिटस्य चारुतेति प्रतीतिः । अचा ोकरषहितया उष्टासगरक्तयेति
याव्रत् । स्ता ्रब्दैनेति तात्पयम् ह शब्दै" इत्यस्माद्धवे किप् ॥
यां गीति तव वदनात्सुतनु पिबामः सुधामधुराम् ।
मघवापि न तां चिदिवे मते हाहापि वशगेन ॥
---श्ाहाः इयव्ययमिति प्रतीतिः । गन्धवेविरेषेणेति तात्ययैम् । हाहाशब्दस्य ठतीयेकव-
चने तथेव रूपात् ॥
दति क्रणगप्तम् ॥
म्नापि वारवनिता मदनोदन्वत्यनन्तरायेऽप ।
लवण्यश्ञाछिनमपि खात्मानमदाङ्कमपयति ॥
अन्तरायेण रहिते अनन्तराय" इति सप्तम्यन्तं (मदनोदन्वतिः इयस्य व्िष्णमिति
प्रतीतिः ! अनन्तो भूयान् रा द्रव्यं यस्य सोऽनन्तः तस्मै अनन्तराये बहुद्रव्याय पुरुषाय
सात्मानं ददातीति तात्प्ेम् ॥
वाटे निदाघमध्याहे ब्रधदीधितिदग्धया |
स्पृहा गजतया तेने महास्षरसयातपे ॥
महासग्सयाः इति ठतीयान्तमिति प्रतीतिः! महासरसे तडागाग्र स्पृहा तेने इति ता-
त्थम् । ्ृहरीप्ठितः" इति संप्रदानसंज्ञा ॥ रोपः राकत्यस्यः इति पक्षे यकाररोपाभावः ॥
दति सप्रदानगप्तम् ॥
90111109111 €8001९8
४ परिच्छेदः] कवीन्द्रकर्णाभरणम् । १०३
दयिते मदनायासवदांवदपदयस्यश्चः |
वद् वारयसि भेम्णा किमिति सिमितादरम् ॥
मदनायासः कामश्नम इति प्रतीतिः । अनायासेन अप्रयलेन त्वद्रश्षीमूतात् मत्^.इति
तात्पयेम् । मत्" इति पश्चम्येकवचने रूपम् । 'वारणाथौनामीप्ठितः” इत्यपादानत्वम् ॥
प्ररूढग्रोढतारुण्या या मन्मथमदारपाः |
कथं नुरुचितं तासां भवेत्पातिशयं प्रियम् ॥
नु" इति निपातः, “रुचितम् इति प्रतीतिः । नुः" दति मृरेष्स्य पम्येकवचने
रूपम् । नुमेनुष्यात्सातिरयं प्रियं किं स्यादिति तात्पर्यम् ॥
हूयपादानगुप्तम् ॥
भवति प्रोषितवति प्रियेऽस्या बह्वद्रुनः |
अप्तावपि गता प्रीतिः का वार्ता विषयान्तरे |
प्रिये इष्टे भवति त्वयि प्रोषितवतीयन्वयः । असौ" इति अदस्ब्दस्य प्रथमान्तं प्री-
तिषिरेषणमिति प्रतीतिः । “असौ प्रगेऽपि प्रीतिर्गता इति तादधम् (
तिरस्छुर्वाणया गर्व रूपदूप्यं रतेरपि ।
न्यस्तं प्रणयप्तवेखं प्रिययायतने्नया ॥
रूपादागतं रूपरूप्यम् । हेतौ रूप्यः । रूपजन्यमिलयथः। प्रियया इति ठतीयान्तमिति
प्रतीतिः । श्रिये दयिते न्यस्तम्” इति तात्पयेम् । लोपः राकट्यस्य' इति यलो पाभावपक्ष
रूपम् ॥
दूयधिकरणगुप्तम् ॥
प्रेयान्दवीयान्हचिरो रतीशः रिरीमुखा दुविषहा नितान्तम् ।
पिकाश्च कूजन्ति निकाममेते तथेव जीवस्तदपीति चित्रम् ॥
रतीरः' इति प्रथमान्ततया प्रतीतिः । प्तीथशषब्दस्य षष्टयेकवचने रतिपतेः रिली-
पुखाः दुःसहाः इति तात्पयेम् ॥
परय नव्याएरतः कान्त साया रेणुततिय॑था ।
मलयानिरधूताम्ररनोराजिरुदीयते ॥
व्याप्तो विषयान्तरासक्तः स्मा्यीः स्मरणी इति प्रतीतिः । स्माया: स्मरसंबन्धिन्याः
परतः प्रतनायाः सेनाया इति तात्पयैम् । मसिप्रतनासानूनां मांस्परत्लवो वाच्या” इति
पतना्रब्दस्य प्रादेशः ॥
इति संबन्धगुप्तम् ॥
90111109111 €8001९8
१०४ कव्यमाखा |
त्वय्यसाधारणसेहो देवरेणदशो मम |
त्वं तु जायामयप्राया नायासं तनुषे मृषा ॥
देवरेणः इति टठतीयान्तमिति प्रतीतिः । देवशब्दस्य संबोधने स्वस्य गुणः” दति
गुणे ते देव" एति तात्पयेम् । शवामिनो देवदेवरौ' इयमरः ॥ एणदयो ममः इय-
भेदान्वयः
त्वां प्रक्ष्य नरसामान्यं वहति प्रणयं वधूः |
तव साधारणी तत्र वृत्तिरिद्यतिकोतुकम् ॥
नरसामान्यं पुरुषान्तरसाधारणमिति प्रतीतिः । नर्" इति मनुष्यसंबुद्धौ असाधारण-
प्रणयमिति तात्पयेम् । गृशब्दस्य संबुद्धौ नर् इति रूपम् ॥
द्यामन्रितगुप्रम् ॥
अयं वहति हे तन्वि सुरमिर्माख्यो मरत् ।
रोटम्बानां कदम्बेन यो माति तमपतावृतः ॥
तमसा इति प्रथकपदम् इति प्रतीतिः ॥ ओजःसहोम्मस्तमसस्ठतीयायाः” इति समा-
तेऽप्यटुक् । "तमसावृतः" इति समासे तात्पर्यम् ॥
धनायावेमवं प्राप्य सखे किं बहु सिद्यसे |
मोक्तिकानि गृहे पदमरागाम्यामाघृतानि ते ॥
'अविभवमसाम्य प्राप्य धनाय धनार्थम्ः इति प्रतीतिः ॥ धनाया धनेच्छा तस्या वैम-
वमिति तास्पयैम् । अङनायोदन्यधनाया- एति क्जन्तादकारः प्रययः ।
इति षमासगुप्तम् ॥
सरतापच्छिदमिदंबिम्बाधरघुधारसम् ।
समिद्धं दधतो ध्म धयन्त्यम्यधिके बुधाः ॥
दम्” इति प्रथक् छीवमिति प्रतीतिः।। अस्या बिम्बाधर इदंबिम्बाधर इति तातप्॑प् ॥
कमनीयं मधुसमयो मधुरतमः प्रियतमो द्रे ।
मदयति हृदयं मदनः को वेद विजृम्भितानि विधेः ॥
कमनीयं रमणीयमिति क्वीबे रूपमिति प्रतीतिः ॥ शयं कमनी कामुकाः इति तात्पर्यम् ।
कमनः कामुकोऽभिकः' दयमरः ॥1
इति रिद्गगुप्तम् ॥
विभ्रमसंमवभूमिः सहणीया गुणगणेरगणनीयेः 1
मानिन्यस्तंकारं धिनोति मदनोत्सवे दधती ॥
४ परिच्छेदः कवीन्द्रकणांभरणम् । १०९
“मानिन्यः कामिन्य इति बहुवचनान्तमिति प्रतीतिः । मानिनी इयेकवचने तात्पथम्
मरनोत्सवे अस्तुंकारम् अनुमति दधतीयन्वयः । 'अस्तुंकारो ऽभ्युपगमः' हुयमगः ॥
इति सुच्वचनगुप्तम् ॥
जनानां संचारत्यजि पथि निङ्ीथेऽथ नमस.
स्तमिखव्यामिश्रे नदति सुदिरे मेदुरतमे ।
(कु प (क्क
परियं खम्राणानार्ममिपिसयिषीं नेव बिभयां-
बभूवुस्ताः सस्योऽप्यहह सदनाहयेति यतः ॥
श्यति इयिकवचनान्तमिति प्रतीतिः । सह नायिकया सारं जादयति (कुटिटं) म -
च्छति इति शय गती" इत्य यडटुकि बहुवचने रूपम् ॥
इति तिड्वचनगृ्तम् ॥
च्युतजाति टक्षयति-
यत्र त्यागेन मात्रदेरन्योऽप्यथः परतीयते ।
तत्तत्संत्नमनासन्नं स्थानच्युतकयुच्यते ॥ ५॥
मात्रादी्यादिपदं बिन्दुविस्गेवरणेव्यज्ञनपरम् । अनाप॒न्रमर् आसत्तिरहितमर् । वथा-
गिरिभिक्तमभिमान्देवदत्तेनः दलयादि ॥
उदाहरति--
मुक्तात्मकमतिखच्छं तारनायकभूषितम् ।
हार धन्याः प्रपरयनि कान्ताहूदयसंगतम् ॥
मक्तात्मवं मौक्तिकघटिततात् तारेण शुद्धेन नायकेन मध्यमणिना । (नायको नेतरि शरष
हार्मध्यमणावपि' इति विश्वः ॥ हारम्” दू्यत्र दी्ैसयागे हरम्? इयथः । हरछेदं हारमपरि
मक्तात्मकं परमात्मस्वरूपतवात् । तारनायकेन चन्द्रेण भूषितम् ॥
विते सुरभितां युकुमारस्परोमाकटयते मधुरा ।
स्पारोनेन हरते परितापं साराय बहवः स्पृहयन्ति ॥
'सारसायः इत्र दीधेयागे ^सरसायः सददययेलयर्थः ॥
इति माचाच्युतकम् ॥
विशिष्टद्रव्यघटितं दोषान्तगमनोचितम् ।
सेव्यमानं महारुभभिरङ्गदं तन्वि रोचते ॥
विरिष्टेन द्रव्येण रलादिरूपेण ॥ दोषा बाहुः । दोरोषा च भुजो बाहुः" इयभिधा-
१, अभिसितिसििन्ती इति पस्तकान्तरपाठ;.
१४
90111109111 €8001९8
+ ठ [न्यबाद्] |
यथः । तच दर्यं पारदादि । दोषा वातादयः । महारुग्भिरिति बहुव्रीहिः । मषहारोगणु-
तेरियथैः ॥
रजनीरमणस्तदङ्गजान्तरघृत्या गणनीयतां गतः |
सखि कुञ्ञ इव खसंगमाहुधमप्यन्यथयन्विभाव्यते ॥
ग्जनीरमणो जारः तद्विषथकोऽङ्गजः कामः तयोरन्तपया तदनुरेधेन गणनीयताम-
द्रणीयतं प्राप्तः सखरसंयोगेन बुधमप्यन्यथाक्ुवेन् उदीपकत्वात् ॥ कुञ्जपदे बिन्दुयागे
कुजो मीम इयथः । रजनीरमणश्वन्द्र एतखाद्गजः पचो बुधः तयेोरन्तरे गण्यः । सोम-
भौमवुधेयादिक्रमेण म्रहमाणां गणनीयत्वात् । सवसंयोगाह्ुधमप्यन्यथाकुर्वन्. । बुधस्य भौम-
योगे पापग्रहलेक्तेः । श्षीणेन्द्रकैमहीसुतार्कतनयाः पापा बुधक्तेवैतः इति ज्यौतिषोक्तैः ॥
दाति बिन्दुच्युतकम् ॥
क न क
पयोदप्मये नाते प्रचा: कीरराजयः |
परयाधुना विदधते खपकष्हरिता दिशः ।
वषसपयापरगमे प्रचस उछसविरेषनुक्ताः कीरयजयः शुकरपहूयः स्वपत्ैिशो हरि-
रणा विदधते कुर्वन्ति ॥ प्रचा दयन्न विसगेलेपे प्रचलाकी मगर इयः । `प्रचलाकरी
मयुः स्याक्रलापी बर्हिणः शिखी" इति दखयुधः ॥ अजातिऽनपगते इति च्छेदः ॥ घो
मयूरो वासु र्याज स इदानी शरदि स्वपक्ेगलितैरिति ज्ञेयम् । विदधते! इति दध धा-
रणे' इति भ्वादिकस्य रूपम् । ठल्यमन्यत् ॥
क =
कलाः पिबन्निश्शामतुरिव कान्ते विधुंतुदः ।
विभाति केशपाशस्ते कुन्दकुडलगुम्ितः ॥
गाहुकेरपाशयोरुपमानोपमेयभावः । कलानां कुन्दमृक्रुखानां च विम्बरप्रतििम्तरमविः ॥
कलाः” द्यत्र विसगलययागे कराप्विन्मयूरस्येतरेययेः । स्त्र तस्ये दति वतिप्रयधः ।
निरामर्तुशवन््रस्य समीपवर्ती रहुसिलयुपमान्तरम् । अन्यत्र राहेर्ययतवाद्विशेषणो-
परादानम् ॥
इति तिप्तगय्युतक्रम् ॥
प्रतिपक्षरतानेकविधरागप्रियेक्षणा |
वियोगिनीमनोबाधामादधाति रिखण्डिता ॥
सर्वपकषगर्तिविव्रिथव्णैः प्रिये दीनं यस्या एतादशी दिखण्डिता मरत वरिरहिणीनां
मनोबाधां करेति । मगूययक्षमाक्षेपठस्यम् ॥ चि ' दक्षस्यागे खण्डिताः नायिक्रावि-
रोषः वियोगिनीति तद्विशेषणम् । प्रतिपक्षस्य सपल्य्रा रतेन संभोगेन बहुधा रागाः क
हुमादिवणौ यत्र तद्दे प्रिये दक्षणं यस्याः । अन्यनायिकासंमोगचिहाद्धितप्रियदश्चिनी
सवण्डिता" इयथः ॥
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
परिच्छेदः] कवीन्द्रकणोभरणम् ¦ १०७
२ (~
योवनाभ्युदयद्भतगुणातिशयदाहिना ।
परियेऽवयवमेदेन जितस्तव चकोरकः ॥
अवयवभेदौ नेम् । अतिरयो वि्तार्चाद्वव्यादिः ॥ चकार्यागेन कोरकः कुलः
अतयवभेद्ः स्तनः ।! अतियः पीनोचस्वरूपः ॥
दति वणच्युतकम् ॥
रव्यं पञ्चविधं जाति चतुविदातिधा विदुः |
गुणं द्विधा च नवधा कर्मं काणादपुंगवाः ॥
श्रव्यं पत्रविधप्' इयादिरयोग्योऽथः ॥ द्रव्यं नवधा, गुणं चतुविशतिधा, कम पञ्चधा,
जातिं द्विधाः इति विवक्षितोऽन्वयः ॥
सेहो विहायसो गन्धो जस्य धरणेः सुखम् ।
शाब्दो जीवस्य विबुधेषिरोषगुण उच्यते ।
लेषो जठस्य, शब्दो विहायसः, गन्धो धरणेः, सुखं जीवस्य, विरेप्रगुण इयन्वय
तात्पयेम् ॥
हूति स्थानच्युतकम् ॥
अङ्खभूपहजोदारमेषनादविभीषणः ।
वेलायामकलङ्कायां श्रावणोऽयं विजुम्भते ॥
अकलद्कायां दोषहीनाधां वेलायां श्रावणो मासः अङ्गभूः कामः तस्य सहजः सहोदर-
स्तब्यभिचारहीन इति यावत् ॥ उदारे महान् यो मेघानां नादस्तेन विभीषणो भयंकरः
वियोगिजनदुःसहृतवात् ॥ श्रावणपदे शकार्यागे रावण दथः ॥ वेलायां समुद्रतीरे आ-
यामो विलासे यातायां ठद्ायामियन्वयः ॥ अङ्गभूः पुत्रः सहजो भ्राता तदरुपौ
उदास $ध्यौ मेघनादविभीषणौ यद्य । मेघनादपिता विभीषणश्नाता चेदयः ॥
हृदयाभीष्टदृदयवी तिहो्विहारिणी ।
शप्तं सहते नेयं चन्दनामोदमेदुरम् ॥
श्वप॒नपदे रकागयागे वसन शयथ ॥ मलयानिठद्य मदनेदहीपकलसात्तदरखस का
र्या दुःसहत्वादियथेः ॥
दति व्यञ्जनच्युतकम् ॥
च्युतदत्ताक्षरजाति रक्षयति-
# (ज ¶ र ॥ ¢
सथुदयाक्षरं किचित्तस्स्थानेऽन्यतदपणात् ।
थं ५. र न न
यत्राथान्तरमाभाति च्युतदत्ताक्षरं ततत् ॥ ६॥
पवै्न यागमात्रमिह तु यागो व्णान्तरदानं चेति विरेषः ॥
९०८ कृव्यमारा |
उदाहर्ति-
सदाधनंजयाटीकयुतो जगति गोगतिः ।
विदिताप्मबाणारिः पुरारिरवतात्तराम् ॥
सदा नियं धनंजयो वङ्कियत्र ताद्रोन अटीकेन गुतः गोगतिः उृषवाहुनलात् ॥ वि-
दितः ख्यातोऽसमबाणः कामस्तख वैरीति रिषपक्षेऽथेः ॥ परारिपदे पकारयागे तस्स्यनि
मकरारदनि च मुरारिर्विष्णुरियथः ॥ धनंजयोऽगैनस्तखारीकं विषमं तस्मादुतः प्रथग्ृत-
स्तत्सखतात् धु मिश्रणामिध्रणयोः' इदयुक्तेः । गोगतिभमारापहार्कत्ात् । स्यातोऽसमो
निरुपमो बाणो दैयविदेषस्तखारिरियथैः ॥
रोषरारातिविजयी वाहिनीदयिताचखिकिः |
वामदेवो विजयते सतारापतिरक्ष्मणः ॥
दंबरारातिः क्रामः तख विजेता । वाहिनी नदी दयितम् अदिक ललाटं प्रय गदरा
ठक तमप्तकत्वात् । तारापत्िरूपेण लक्ष्मणेन चिद्रेन सहितः । इन्दमोरित्वात् ॥ वाप-
देवपदे आदयव्रकारयागे तत्स्थाने रेफदाने च यमदेवः श्रीराम इयर्थः ॥ रेवं वज्रं राति
वैरिभ्यो ददाति शबर इन्द्रस्तस्यारातिः अथाद्रावणस्तखय विजयी । वाहिनीदयिते समुद
आलिः सेतुर्यस्य । तारापतिः सुग्रीवः, खक्ष्मणः सौोमित्रिस्ताध्यां सहितः ॥ ततैव कका-
श्दाने कामदेव इयर्थः ॥ शंबररूपस्यारतेविजयी तद्रधकर्दखात् । वाहिनीतेनासूपा द-
यितानां खीणामासिर्थस्य तत्सहायेन जगद्िजेदत्वात् } चन्द्ररूपेण टक्ष्मणेन चिङ्ेन सहितः
तस्य कामोरीपकलात् ॥
दति व्युतदत्ताक्ष्जातिः ॥
भ्रीमन्महीमहि ततत्तदसीमधीम-
नमू्न्यताकंङितिसंगतधन्यताकः ।
लक्मीषरो यगुदसूत सुदं प्रसूता
विश्वश्वरस् कृतिरस्य चिरस्य रफ ॥
दति श्रामत्पद्वाक्यप्रमाणपारावारपारीणविद्रद्भुरधरशीविश्वेश्वगदतो कर्वान्धकरणाभगणे
स्लोपहव्याद्यासहिते चतुथः परिच्छेदः समाप्तः ॥
समाप्तोऽयं प्रन्थः।
0
मेनेन जतमिन कि 8.2, त 1 कथिम 1 +न हतितिभ नाति
१, कलन" दति पुस्तकरान्तरपाठः,
1/8 0 त ति | |,
90111109111 €8001९8
90111108111 €8001९8
प्रगोधसुधाकरः । १०९
प्रवो धसुधाकरः।
निल्यानन्देकरसं सचिन्माघ्रं खयं ज्योतिः ।
पुरुषोत्तममजमीं बन्दे श्रीयादवाधीकम् ॥ १ ॥
यं वणेयितुं साक्षा्छतिरपि मूकेव मौनमावहति ।
सोऽसाकं मनुजानां कि वाचां गोचरो भवति ॥ २॥
यद्यप्येवं विदितं तथापि परिभाषितो भवेदेव
अध्यात्मश्ञाख्रप्ाराद्धरिचिन्तनकीरतनाम्याप्तात् ॥ ३ ॥
्तेहुभिरुपयेरम्यासन्ञानभक्त्यायेः ।
पुसो विना विरागं युक्तेरधिकारिता न सयात् ॥ ४॥
वैराग्यमात्मोधो भक्तिश्चेति त्रयं गदितम् ।
मुक्तेः साधनमादो तत्र विरागो वितृष्णता प्रोक्ता ॥ 4 ॥
सा चादंममताभ्यां प्रच्छन्ना सर्वदेहेषु ।
तचाहन्ता देहे ममता भायीदिविषयेषु ॥ ६ ॥
देहः किमात्मकोऽयं कः संबन्धोऽस्य वा विषयैः ।
एवं विचायमाणेऽहन्ता ममता निर्व्तेत ॥ ७ ॥
खीपुसोः संयोगात्संपाते शुक्रशोणितयोः ।
परविशज्जीवः रानकैः स्वकर्मणा गर्भमाटमते ॥ ८ ॥
मातृगुदरदयी कफमूपुरीषपूणायाम् ।
जठराभ्निज्वाटाभिनेवमासं पच्यते जन्तुः ॥ ९ ॥
दैवामसूतिपमये रिष्धुसिरश्वीनतां यदा याति ¦
राखेविखण्ड्य म तदा बहिरिह निष्काखतेऽतिबरात् ॥१५॥
अथवा यन्रच्छिद्रा्यदा तु निःसायते प्रवे |
प्रपवसमीरेश्च तदा यः हदः सोऽप्यनिर्वाच्यः ॥ ११ ॥
जयानि नानानना मिनि
१. ग्रन्थकनौम नोपलब्धम्, अत एवास्य देशकालावप्यनिधिताविवं. एकमेवास्य प-
स्तकं कादमीरमहाराजाश्रितज्योतिविद्ररश्रीदयारामपण्डितप्रवैः प्रहितमस्ति, तदाधी-
णेवैतन्युदरणमकारीति भद्रम्.
१६९०
90111109111 €8001९8
के व्यमा |
आधिन्याधिवियोगात्मीयविपत्कख्हदीषदारिदयेः |
जन्मानन्तरमपि यः छदः कि शक्यते वक्तुम् ॥ १२ ॥
नरपड्ाविहंगतियम्योनीनां चतुरश्चीतिरुक्षाणाम् ।
कर्मनिबद्धो जीवः परिश्रमन्यातना सङ्क ॥ १६॥
चरमस्तन्न नृदेहस्तत्राजन्मान्वयोत्पत्तिः ।
सखकुराचारविचारः रुतिप्रचारश्च तत्रापि ॥ १४॥
आत्मानात्मविवेको देहस्य विनारिताज्ञानम्
एवं सति स्वमायुः प्रज्ञिरपि नीयते मिथ्या ॥ १९ ॥
आयुशक्षणह्वमाचं न रम्यते हेमकरोरिमिः क्रापि |
तच्वेदच्छति सवै सषा ततः काधिका हानिः ॥ १६ ॥
नरदेहातिक्रमणासरप्तो पश्वादिदेहानाम् !
स्वतनोरप्यज्ञाने परमार्थस्यात्च का वातौ ॥ १७ ॥
सततं प्रबाह्यमानेवषभेरश्ेः खेगेजेर्महिषेः ।
हा कष्टं शुततमिभ्रीनतरना शाक्यते वक्तुम् ॥ १८ ॥
रुधिरत्रिषातुमज्नामेदोमांसास्थिसंहतिर्देहः ।
स॒ बहिस्त्वचा पिनद्धस्तसान्नो भक्ष्यते काकैः | १९ ॥
नासाग्राद्रदनाद्वा कफं मरं पायुतो विसजन् ।
खयमेवेति जुयुप्सामन्तः प्रखतं च नो वेत्ति ॥ २० ॥
पथि पतितमस्थि दृष्ट खक्शभयादन्यमार्गतो याति ¦
नो पयति निजदेहं चास्थिप्रहखराघृतं परितः ॥ \१ ॥
केशावधि नखरागरादिदमन्तः पूतिगन्धसंपूणेम् ।
बहिरपि जानंश्वन्दनकपूरायैरविटेपयति ॥ २२ ॥
यत्नादस्य पिधत्ते खाभाविकदोषसंधातम् ।
ओपाधिकगुणनिवहं प्रकादायङ्छाधते मूटः ॥ २३ ॥
भ्तमुत्पन्नं देहे यदि न प्रक्षास्यते चिदिनम् |
त्ोत्पतन्ति बहवः क्रिमयो दगेन्िसंकीणीः ॥ ६४ ॥
90111109111 €8001९8
प्रगोधुधाकरः | १११
यो देहः सुपोऽभूत्सपुष्पश्षय्योपदोमिते तस्मे ।
संप्रति स रज्नुकाषठ्नियन्नितः किप्यते कहौ ॥ २९ ॥
सिहासनोपविष्ठं यदृषटर मुदमवाप लोकोऽयम् ।
तं काटाङ्ृष्टतनुं विरोक्य नेत्रं निमीखयति ॥ २६ ॥
एवंविधमतिमटिनं देहं यत्सत्तया चरति ।
तं विदस्प्रत्य परेश वहन््यहन्तामनित्येऽसिन् ॥ २७ ॥
कासो चिद्रूपः क मांसरुधिरास्थिनिभितो देहः
इति यो ठजति2) धीमानितरररीरं स कि मनुते ॥ २८ ॥
इति देहनिन्दाप्रकरणम् ।॥ १ ॥
मूढः कुरुते विषयजकरदमसंमाज॑नं मिथ्या ।
दुरदृष्टपृष्टिभिरिदं देहं गेहं पतत्येव ॥ २९ ॥
मायरूपविहीना मनसः खेदाय जायते पुंसाम् |
अत्यन्तं रूपवती सा परपुरपर्वरीक्रियते ॥ ६० ॥
यः कंथित्परपुरुषो मित्रं श्त्योऽथवा भिक्षुः ।
प्यति हि सामिराषं विवक्ितोदररूपवतीम् ॥ ६१ ॥
यं कंचित्पुरुषवरं खभतुरतिुन्दरं दृष्ट ।
म्रगयति किं न खगाक्षी मनसेव परियं पुरुषः ॥ ३२ ॥
एवं सुरूपनाया मता कोपासतिक्षणं क्षीणः ।
नो मते सुखलेशं बटिमिव बदिभुग्बहुष्वेकः ॥ ६३ ॥
वनिता नितान्तमज्ञा खाज्ञायुद्घच वतेते यदि परा ।
दात्रोरप्ययिकतरा परामिटाषिण्यसो किमुत ॥ २४ ॥
टोको नापु्रस्यास्तीति श्रुत्यास्य कः प्रभाषितो छोकः।
मुक्तिः संसरणं वा तदन्योकोऽथवा नायः ॥ ६९ ॥
सर्वेऽपि पु्रमाजस्तन्युक्तो संसतिभेवति ।
१, 'विकीर्णहरिचन्दनद्रविणि यत्र रीखाटसा निपेतुरलिचश्लाश्वतुरकामिनीदष्टयः ।
तदेतदुपरिभ्रमननिबिडग्रधनालं जनर्टैटत्कमि कलेवरं पिहितनासिकर्वीकषयते ॥" ईति प्रा
चीनं पयमनुहूरति.
११२९
90111109111 €8001९8
काच्यमाख ।
श्रवणादयोऽप्युपाया मृषा भवेयुस्तरतीयेऽपि ॥ ३६ ॥
तस्राघ्युपायसक्वाहितीयपक्षेऽप्यपुत्रस्य |
पत्ेष्टयादिकयागप्रवृत्तये वेदबादोऽयम् ॥ ६७ ॥
नानाशरीरकषटेधनव्ययैः साध्यते पुत्रः |
उत्पन्नमाच्पुते जीवितचिन्ता गरीयसी तस्य ॥ ६८ ॥
जीवन्नपि कि मूखैः राज्ञः फं वा सुशीरमाममविता !
जारश्चौरः पिश्युनः पतितो दयूतप्रियः कूरः ॥ ३९ ॥
पित॒मात्बन्धुघाती मनसः खेदाय जायते पुरः |
चिन्तयति तातनिधनं पुत्रो द्रव्याद्यधीराताहेतोः ॥ ४० ॥
सर्वगुणेरूपपन्नः पुवः कस्यापि कुचिद्धवति |
सोऽस्पायू रुग्णो वा ह्यनपत्यो वा तथापि खेदाय ॥ ४१ ॥
ुत्रात्सद्रतिरिति चेत्तदपि प्रायोऽसि युक्त्यपहम् ।
इत्थं शरीरकष्टदःखं संपार्थ्यते मृडः ॥ ४२ ॥
पितृमात्रबन्धुभगिनीपितृव्यजामातमुख्यानाम् ।
मार्मस्थानामिव युतिरनेकयोनिध्रमातक्षणिका ॥ ४३ ॥
दैवं यावद्विपुं यावञचुरः परोपकारश्च |
तावत्सर्वे सुदो व्यत्ययतः शत्रवः सर्वै ॥ ४४ ॥
अश्नन्ति चेदनुदिनं वन्दिनि इव वयन्ति संतृप्ता: ।
तचेद्िवदिनान्तरमभिनिन्दन्तः प्रकुप्यन्ति ॥ ४९ ॥
दुर्भरजठरनिमित्त समुपार्मयितुं प्रवते चित्तम् ।
टक्षावधि बहुवित्तं तथाप्यटभ्य कृपदिकामाच्नम् ॥ ४६ ॥
न्धश्वेदधिकोऽथेः पल्यादीनां भवेत्छाथैः ।
नृपचौरतोऽप्यनथ॑लसाहव्यो्मो व्यथः ॥ ४७ |
अन्यायमथैभाजां पश्यति भूपोऽध्वगामितां चोरः !
पिनो व्यसनप्राप्षि दायादानां गणः कलटम् ॥ ४८ ॥
पातकमरैरनेकैरथ समुपायन्ति राजानः ।
अश्चमतङ्गनहेतोः प्रतिक्षणं नद्यते सोऽैः ॥ ४९ ॥
प्रनोधसुधाकरः |
राजान्तरामिगमनाद्रोगाद्वा मन्निभ्रत्यदोषाद्रा ।
विषराखरगुप्तथातान्ममाधिन्ताणवे भूषाः | ५० ॥
दूति विधयनिन्दाप्रकेरणम् ॥ २
हसति कदाचिद्रौति भान्तं सदश दिद अमति ।
हृष्टं कदापि रुष्टं रिष्टं दष्टं च निन्दति सोति ॥ ९१ ॥
किमपि द्वे सरोषं ह्यात्मानं -छाधते कद्यचिदपि !
चित्तं पिशाचमभवद्राक्षस्या तरप्णया व्याप्तम् ॥ ५२!
दम्भामिमानरोभेः कामक्रोधोरमत्सरैश्ेतः ।
आकृष्यते समन्ताच्छरभिरिव पतितास्थिवन्मार्गे । ९३ ॥
तस्ाच्छरद्धविरागो मनोभिषितं व्यजेद्थम् ।
तदनमिरुषितं कयालिव्यापारं ततो मवति ॥ ९४ ॥
इति मनोनिन्दाप्रकरणम् ।॥ ३ ॥
संखतिपारावारे दह्यगाधविषयोदकेन संपूर्णे ।
नृररीरमम्बतरणं कर्मसमीरेरितस्ततश्चरति ॥ ९९ ॥
चिद्वेनवभिरुपेतं जीवो नोकापतिर्महानरप्तः ।
चिद्राणामनिरोधाजटपरिपूण पतत्यधः सततम् ॥ ५६ ॥
चछिद्राणां तु निरोधात्सुखेन पारं परं याति |
तसादिनद्दियनिमहग्रते न कथित्तरत्यनृतम् ॥ ५७ |
परयति परस्य युवति सरकाममपि तन्मनोरथं कुरुते |
ज्ञात्वैव तदप्राति व्यथं मनुनोऽतिपापभाग्मवति ॥ ९८ ॥
पिः प्रकाममुदितां परस्य निन्दां श्रुणोति कर्णाभ्याम् ।
९१९
तेन परः किं म्रियते व्यथं मनुजोऽतिपापभाग्भवति ॥ ९९ 1
अन्तं परापवादं रसना वदति प्रतिक्षणं तेन ।
परहानिरुञ्धिः का व्यथं मनुजोऽतिपापभाग्मवति ॥ ६० ॥
क क
विषयेन््रिययोर्योगि निमेषसमयेन यत्सुखं भवति |
विषये नष्टे दुःखं यावल्जीवं च तत्तयोर्मध्ये ॥ £ १ ॥
हेयमुपादेयं वा प्रविचायं सुनिश्चितं तसात् । |
अल्पसुखस्य त्यागादनस्पदुःखं जहाति सुधी-॥ ६२ ॥
श
५
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
कृव्यमादा |
धीवरदत्तमहामिषमश्चन्वेप्ारिणो म्रियते ।
तद्रद्विषयान्धुज्न्कारक्ष्टो नरः पतति ॥ ६३ ॥
उरगग्रस्तारधतन्र्भेकोऽश्नातीह मक्षिकाः शतशः ।
एवं गतायुरपि सन्विषयान्समुपाजेयत्यन्धः ॥ ६४ ॥
दति विषयनिग्रहप्रकरणप् ॥ ४ ॥
सवीयोद्धमतोयवहा सागरमुपयाति नीचमार्गेण ¦
प्रा चेदुद्धम एव स्थिरा सती कि न याति वाधित्वम् | ६५ ॥
एवं मनः खहेतुं विचारयत्पुस्थिरं भवेदन्तः |
न बहिर्वदिति तदा किं नात्मत्वं खयं याति ॥ ६६ ॥
वषौखम्भःप्रचयात्कूपे गुरनिश्षरे पयः क्षारम् ।
्रष्मेणेव तु जुष्के माधुर्यं मजति तत्राम्भः ॥ ६७ ॥
तद्रद्विषयोदिक्तं तमःप्रधानं मनः कटटुषम् ।
तसिन्विरागशुष्के रानकैराविरभवेत्सछम् ॥ ६८ ॥
यं विषयममिरुषित्वा धावति बाह्यन्धियद्भारा ।
तस्यप्रप्षो खिद्यति तथा यथा स्वं गतं किचित् ॥ ६९ ॥
नगनगर(दुगे)दु्गमस्तरितः (परितः) परिभ्रमचेतः ।
यदि नो रमते विषयं यन्नरितमिव खिन्नां याति ॥ ७० ॥
तुम्बीफढं जलखान्तवखादधः क्िप्तमप्युपेदयर््वम् ।
तद्रन्मनः ख्ये निहितं यन्नाह हियीति ॥ ७१ ॥
हह वा पूर्वभवे वा खवकर्मणेवाजितं फटं यद्यत् |
दममदयुभं वा तत्तद्धोगोऽप्यप्राथितो मवति ॥ ७२ ॥
चेतःपष्ुमह्ुभपथं प्रधावमानं निराकर्तुम्। -
वेराग्यमेवमुचितं गर्काष्ठं निर्मितं धात्रा ॥ ७३ ॥
निद्रावस्रे यत्सुखमेतत्कि विषयजं यसत् ।
नहि चेद्धियप्रदेशावस्थानं चेतसो निद्रा ॥ ७४ ॥
अद्वारतङ्ककुञ्ये गृहेऽवरुद्धो यथा व्याघः |
बहुनिगीमप्रयतेः श्रान्तसिष्ठत्यनुत्पतन्स तथा ॥ ७५ ॥
90111109111 €8001९8
प्रबोधसुधाकरः | ११५
सर्वेन्दियावरेधादद्योगशतैरनिर्गमं वीक्ष्य |
दान्तं तिष्ठति चेतो निरुदयमत्वं तदा याति ॥ ७६ ॥
प्राणसख्यन्दनिरोधात्सत्सङ्गाद्वासनात्यागात् । _
हरिचरणमभक्तियोगान्मनः सवेगं जहाति रानि: ॥ ७७ ॥।
इति मनोनिम्रहप्रकरणम् ॥ ५॥
परगृहगृहिणीपृत्रद्रविणानामागमे विनाशे वा!
कथितो हषविषादौ कि वा स्यातां क्षणं स्थातुः ॥ ७८ ॥
देवात्स्थितं गतं वा यं कचिद्धिषयमीञ्यमल्पं वा !
नो तुष्यन्न च सीदन्वीक्ष्य गृहेष्वतिथिवन्निवसेत् ॥ ७९. ॥
ममताभिमानद्यून्यो विषयेषु पराच्खः पुरुषः |
, तिष्ठन्नपि निजनप्तदने न बाध्यते कर्मभिः कापि ॥ ८० ॥
कुवाप्यरण्यदेरो सुनीटत॒णवाटुकोपचिते ।
रीतर्तरुतटभूमो सुखं इरायानस पुरुषस्य ॥ ८१ ॥
तरवः पत्रफटाल्याः सुगन्धश्चीतानिहाः परितः ।
करकूजितवरविहगाः सरितो मित्राणि किं न स्युः ॥ <२॥
वैराग्यमाम्यभाजः प्रसन्नमनसो निराशस्य ।
अप्राभितफलमोक्तः पुंसो जन्मनि कताथेतेह स्यात् ॥ ८३ ॥
दरव्यं पह्ठवतश्युतं यदि भवेत्कापि प्रमादत्तदा
रोकायाथ तद्पितं श्रुतवते तोषाय च श्रेयसे |
सवातनच्याद्विषयाः प्रयानिि यदमी श्लोकाय ते स्युधिरं
संत्यक्ता: स्वयमेव ते रामघखं निःश्रेयसं तन्वते । ८४ ॥
विस्मत्यात्मनिवासरत्कटभवारव्यां चिरं प्ट-
नसं तापच्रयदीषेदाहदहनज्वारावरीव्याकुटः ।
वस्गन्फल्गुस सुप्रदीप्तनयनश्चेतः कुरङ्गो बला-
दारापारावरीङृतोऽपि विषयव्याघरर्ृषा हन्यते ।। ८५ ॥
इति वैशाग्प्रकरणम् ॥ ६॥
उत्पन्नेऽपि विरागे विना प्रबोधं सुखं न स्यात् |
स मवेदरुरूपदेशात्तसाद्ररुमाश्रयेदयथमम् ॥ ८६ ॥
90111109111 €8001९8
११६ काव्यमाडा |
यद्यपि जल्धेरुदकं यद्यपि वा प्रेरकोऽनिरस्तत्र |
तदपि पिपाप्राकुरितः प्रतीक्षते चातको मेषम् ॥ ८७ ॥
त्रेधा प्रतीतिरुक्ता राखाद्वुरुतस्तथात्मनस्तत्र ।
राखप्रतीतिरादो यद्रन्मधुरो गुडोऽस्तीति ॥ ८८ ॥
अग्रे गुरुप्रतीतिर्दूरद्रडदशेनं यद्वत् |
आत्मप्रतीतिरसाट्भृडमक्षणज सुखं यद्रत् ।॥ << ॥
रप्गन्धरूपदावदस्परां अन्ये पदाथीश्च |
कसाद्नुभूयन्ते नो देहानेन्दरियम्रामात् ॥ ९० ॥
मृतदेहेन्दियवर्गो यतो न जानाति दाहजं दुःखम्
प्राणश्चेलिद्रायां तस्करनाधां प कि वेत्ति॥ ९१॥
मनसो यदि वा विषयस्तद्युगपत्कि न जानाति ।
तस्य पराधीनत्वा्यतः प्रमाद '"““कञ्चाता ॥ ९२ ॥
गाटध्वान्तगृहान्ततः क्षितितटे दीपं निधायोञ्ज्वछं
पश्चच्छिद्रमधोयुखं हि कटद तस्योपरि स्थापयेत् ।
तद्ाघ्ये परितोऽनुरन्ध्ममरं ८?) वीणां च कस्तूरिकां
सद्रतनं व्यजनं न्यसेच्च कलराच्छिद्राध्वनिगंच्छताम् ॥ ९३ ॥
तेजोरोन प्रथक्पदाथनिवहन्ञानं हि यज्ायते
तद्रन्धेः कट्रोन वा किमु मृदो माण्डेन तेटेन वा ।
कि सूत्रेण न चैतदसि रुचिरं प्रत्यक्षवाधादतो
दीपज्योतिरिहैकमेव रारण देहे तथात्मा स्थितः ॥ ९४ ॥
दुयात्मसिद्धिप्रकरणम् ॥ ७ ॥
चिन्मान्नः परमात्मा ह्यपद्यदात्मानमात्मतया ।
अभवत्सोऽ्हनामा तसादासीद्धिदो मूलम् ॥ ९५ ॥
द्वेधैव माति तसात्पतिश्च पत्री च तौ भवेतां वर |
दस्रादयमाकारशख्िषैव परिपूर्यते सततम् ८) ॥ ९६ ॥
सोऽयमपीक्षां चक्रे ततो मनुष्या अजायन्त ।
क
इत्युपनिषदः प्राहुदयितां प्रति याज्ञवस्क्योक्तिम् ॥ ९७ ॥
प्रोधसुधाकरः
चिरमानन्दानुभवात्युषुपिरिव काप्यवस्थाभूत् ¦
परमात्मनस्॒ तस्रास्सम्रवदेवोत्थिता माया ।} ९८ ॥
सदसद्विरक्षणासो परमात्मप्तदाश्रयानादिः ¦
सा च गुणच्रयदूपा सूते सचराचर विश्वम् ॥ ९९ ॥
माया तावददर्या दृदयं कायं कथं जनयेत् ।
तन्तुभिरददयस्यैः पयोऽत्र दर्यः कथं भवति ॥ १०० ॥
समरे सुरतान॒मवाच्छुक्रद्रागो यथा सुतो (2) वसने ।
अनृतेतरे प्रबोधे वसनोपहतिभेवेत्सत्या ॥ १०१ ॥
स्वभे पुरुषः सत्यो योषिदसत्या तयोयुतिश्च सषा ।
राकद्रावः सत्यस्तद्रस्रकृतेऽपि संमवति ।॥ १०२ ॥
एवमदश्या माया तत्कायं जगदिदं ददयम् ।
माया तावदियं स्या्या स्वानाररेन हषदा भवति ॥ १०६ ॥
रजनीवातिदुरन्ता न लक्ष्यतेऽ्र स्वमावोऽस्याः ।
सोदामिनीव नश्यति मुनिभिः संप्रेकष्यमाणेव ॥ १०४ |
माया बह्मोपगताविद्या जीवाश्रया प्रोक्ता ।
चिदचिद्रन्थिश्येतस्तदक्षयं ज्ञेयमा मोक्षात् ॥ १०५]
घटमटकुञ्येरावृतमाकाहौ यत्तदाद्वयं भवति |
तद्रदविचाघ्रतमिह चैतन्यं जीव इत्युक्तः ॥ १०६ ॥
ननु कथमावरणं स्यादन्नानं ब्रह्मणो विद्धस्य !
सूर्यस्येव तमिखं रा्निभवं खप्रकाडास् ॥ १०७ ॥
दिनकरकिरणोत्पननै्मषेराच्छायते यथा सूर्यः ।
न खट्ट दिनस्य दिनत्वं “““ विकृतं सान्द्रसंवतैः ।॥ १०८ ॥
अज्ञानेन तथात्मा उद्धोऽपि च्छाद्यते सुचिरम् ।
न परंतु खोकसिद्धा प्राणिषु तच्वेतनारक्तिः ॥ १०९. ॥
इति मायासिद्धिप्रकस्णम् ॥ ८ ॥
स्थूटद्ारीरस्यान्तिङ्गदारीरं च तस्यान्तः ।
करणमस्याप्यन्तस्ततो महाकारं तुम् ॥ ११० ॥
{ ९४७
90111109111 €8001९8
ऽ वाव €800त8
स्थूटं निरूपितं प्रागधुना सृक्ष्मादितो व्रूमः ।
अङ्गष्ठमाच्चपुरुषः श्रुतिरिति यब्राह तत्सुक्ष्मम् ॥ १११ ॥
सूक्ष्माणि महाभूतान्यसवः पञ्चेन्द्रियाणि पञ्चैव ।
पोडहामन्तःकरणं तत्संवातो हि िङ्गतनुः ॥ ११२ ॥
तत्कारणं स्म्रतं यत्तस्यान्तवासनाजालम् ।
तस्य प्रवृत्तिहेतुवच्याश्रयमच्र तुयं स्यात् ॥ ११३ ॥
तत्ारभूतबुद्धौ यल्रतिफलितं तु शुद्धचेतन्यम् ।
जीवः स उक्त आयेर्योऽहमिति स्पू्तिरृद्वपुषि ॥ ११४ ॥
चर्तरतरङ्कसङ्गाद्मतिषिम्ब भास्करस्य च चङ स्यात् ।
असि तथा चच्चरता चैतन्ये चित्तचाश्चव्यात् ॥ ११९ ॥
नन्वकंप्रतिनिम्बः सरिटादिषु यः स चावमास्रयति ।
किमितरपदाथेनिवहं प्रतिनिम्बोऽप्यात्मनस्तद्रत् ॥ ११६॥
प्रतिफल्ितं यत्तेन: सवितुः कांस्यादिपत्रेषु ।
तदनु प्रविष्टमन्तगृहमन्या्थान्परकाङरयति ॥ ११७ ॥
चिस्रतिषिम्बसद्रहुद्धिषु यो जीवतां प्राप्तः ।
नेत्रादीन्द्रियमार्गेबेहिरथान्सोऽवभास्यति ॥ ११८ ॥
इति लिद्खदेहादिनिकूपणप्रकरणम् ॥ ९ ॥
तदिदं य एवमार्यो वेद् ब्रह्माहमसीति ।
स इदं सवै च स्यात्तस्य च देवाश्च नेहते भूत्या ॥ ११९ ॥
येषां स भवत्यात्मा योन्यामथ देवतामुपास्ते यः ।
अहमन्योऽसरावन्यश्चेत्थं यो वेद् पश्ुवत्सः ॥ १२० ॥
इत्युपनिषदायक्तिस्था श्रुतिभेगवदुक्तिश्च |
ज्ञानी त्वात्मेवेयं मतिर्ममेत्यत्र य॒क्तिरपि ॥ १२१ ॥
च्छु वक्रं वा काष्टं हताशदग्धं सदितां याति ।
तत्कि हसतम्राह्यं ऋजुवक्राकारसच्वेऽपि ॥ १२२ ॥
एवं य आत्मनिष्टो ह्यात्माकारश्च जायते पुरुषः ।
देहीव दरयतेऽसो परं त्वसौ केवर ह्यात्मा ॥ १२३ ॥
त 90111109111 €8001९8
प्रवोधसुधाकरः । ¢
प्रतिफङ्ति भानुरेकोऽनेकरारावोदकेषु यथा |
तद्वदमो परमात्मा द्येकोऽनेकेषु देहेषु ॥ १२४.
देवादेकशारावे भग्ने किं वा विरीयते सूयः
प्रतिबिम्बचञ्चटत्वादकेः कि चञ्चलो भवति ॥ १२९ ॥
सव्यापारं कुरुते यथेकसवितः प्रकारोन ।
तद्वचराचरमिदमेकात्मस्त्तया(£) चरति ॥ १२६ ॥
येनोदकेन कदरीचम्पकजात्यादयः प्रवधेन्ते |
मृकपटाण्डुटरानास्तेनेवेते विभिन्नरसगन्धाः ॥ {१२७ |
एको हि सूचरधारः काष्ठप्रकृतीरनेकशो युगपत् ।
स्तम्भाग्रपटिकायां नतैयतीह म्रगूढतया ॥ १२८ ॥
गुडखण्डदाकंराद्या भिन्नाः स्युधिककतयो यथेकेक्षोः ।
केयूरकङ्कणाचा यथेकेस्नो भिदाश्च प्रथक् ॥ १२९ ॥
एवं प्रथक्खमावं प्रथगाकारं प्रथग्वृत्ति ।
जगदुचावचमृचचैरेकेनेवात्मना चरति ॥ १३० ॥
स्कन्धधृतसिद्धमन्नं यावन्नाश्नाति मार्गगस्तावत् ।
स्पर्शभयात््ुत्पीडे तसिन्युक्ते न ते भवतः ॥ १६१ ॥
मानुषमतङ्कमहिषश्वसूकरादिष्वनुस्यूतम् ।
यः पदयति जगदीरं स एव मुङ्केऽद्वयानन्दम् ॥ १६२ ॥
दुपयदवैत प्रकरणम् ।॥ १० ॥
यद्वत्सूर्येऽम्युदिते खव्यवहारे जनः कुरुते ।
तं न करोति विवस्वान कारयति तद्वदात्मापि ॥ १६६ ॥
रोहे इतसुर्व्यापते छोहान्तरताञ्यमानेऽपि ।
तस्यान्तर्गतवहे; कि स्यानिधीतनं दुःखम् ॥ १६४ |
निष्ठुरकुठारघातः काष्ठे संङेद्यमानेऽपि ।
अन्तर्वतीं वहिः किं घतिर्रेदयते तद्रत् ।॥ १३६५ ॥
तनुसंबन्धाजातैः सुखद ःखेष्िप्यते नात्मा ।
ते श्रुतिरप्युभयोरश्षन्यन्योऽभिचाकशीत्यादि ॥ १३६६ ॥
90111109111 €8001९8
काव्यमाड |
१
निरि वेदमनि प्रदीपे दीप्यति चोरस्त वित्तमपहरति ¦
दैरयति वारयति वा तं दीपः किं तथात्मापि ॥ १३७ ॥
देहान्ते देववदात्कसिधित्समुदिते विपन्ने वा
दीपस््रप्यत्यथ वा न खिद्यते तद्रदात्मापि ॥ १६८ ॥
इति कलतैल्वभोक्ठत्वप्रकरणम् ।॥ ११ ॥
रविचन्द्रवहिदीपग्रमुखाः खपरम्रकाशाः स्युः )
यद्यपि तथाप्यमीभिः प्रकाश्यते क्रापि नैवात्मा | १६९ ॥
चकषद्वीरेवेषां परमात्मनि भानमेतेषाम् (९)
यद्रा तेऽपि पदार्था न ज्ञायन्तेऽथ केवलारोकात् | १४० ॥
त्राप्यक्षिद्रारा सहायभूतो न वेदात्मा ।
नो चेत्सत्याोके परयप्यन्धः कथं नाथीन् ॥ १४१ ॥
सत्यात्मन्यपि कि नो ज्ञानं तचरेद्धियान्तरेण स्यात् ¦
अन्धे हक्प्रतिबन्धे करसंबन्धे पदाथंमानं हि ॥ १४२॥
जानाति येन स्वै केन च तं वा विजानीयात् |
इत्युपनिषदाम॒क्तिैध्यत आत्मात्मना तसात् ॥ १४३ ॥
इति स्वप्रकाश्चताप्रकरणम् ।॥ १२॥
यावत्क्षणं क्षणा खरूपपरिचिन्तनं क्रियते |
तावदहृक्षिणकर्णे त्वनाहतः श्रूयते शदः ॥ १४४ ॥
तिद््यारम्मस्थिरताविश्रमविश्वासबीनश्चद्धीनाम् ।
उपटृक्चणं हि मनस्तः परमं नादानुसंधानम् | १४५ ॥
भरीग्रदङ्दाङ्खायाहतनादे मनः क्षणं रमते |
किं पुनरनाहतेऽसिन्मधघुमधुरेऽखण्डिते खच्छे ॥ १४६ ॥
=
` चित्तं विषयोपरमा्था यथा याति नैश्चल्यम् ।
` वेणोरिव दीधेतरस्तथा तथा श्रूयते नादः ॥ १९७ ॥
(ष (क
नादाम्यन्तर्वति ज्योतिरयद्रतेते हि चिरम् ।
तत्न मनो छीन चेन्न पनः संसारबन्धाय ॥ १४८ ॥
90111109111 €8001९8
ग्रवोधसुधाकरः । १२१
परमानन्दानुभवात्सुचिरं नादानसंघानात् ¦
श्रेष्ट्चित्तख्योऽयं सत्खन्यल्येष्वनेकेषु |} १४९ !।
इति नादानुसंधानप्रकरणम् ॥ १३५
संसारतापमाप्तं नानायोनिथ्रमात्परिश्रान्तम् । |
खल्ध्वा परमानन्दं न चरति चेतः कदा क्रापि ॥ १९० ॥
अद्धितानन्दभरात्किमिदं कोऽहं च कस्याहम् !
डति मन्थरतां यातं यदा तदा मूख्तिं चेतः ॥ १९१ ॥
चिरतरमात्मानुभवादात्माकारं प्रजायते चेतः
सरिदिव सागरयाता समुद्रभावं मयाघ्युजचैः ॥ १९२ ॥
आत्मन्यनुप्रविष्ठं चित्तं नापेक्षते पुनर्विषयान् ।
ल्षीरादुद्धृतमाल्यं यथा पुनः क्षीरतां न यातीह ॥ १५३ ॥
दष्टो द्रष्टरि ददये यदनुस्यूतं च भानमातरं स्यात् ।
तत्नोपक्षीणं चेचित्तं तन्मूचितं मवति ॥ १५४ ॥
याति खसंमखत्वं दच्च वा यदा तदा भवति
दद्य दष्टविभेदो द्यसंयुखेऽसिन्न तद्धवति ॥ १९९ ॥
एकसिन्दव्यात्रे तत्तदुरयादिकं हि समुदेति ।
रीनं इब्बा्रमपि द्ये कात्मत्वं च शिष्यते पश्चात् | १९६ ॥
दपणतः प्राक्पश्चादसि मुखं प्रतिमुखं तदामाति ।
आदर्शोऽपि च नष्टे मुखमस्ि मुखे तथेवात्मा ॥ १५७ |
इति मनोटयप्रकरणम् ।॥ १४ ॥
माधुयं गुडपिण्डे यत्तस्यांरोऽणुमारेऽपि ।
एवे न पथग्मावो गुडत्वमधुरत्वयोरसि ॥ १९८ ॥
अथवा न-मिन्नभावः कपूरामोदयोरेवम् ।
आत्पसशूपमनसां पुसां जगदात्मतां याति ॥ १९९ ॥
यद्धावानुमवः स्यानिद्रादौ जागरस्यान्ते ।
अन्तः स चेत्स्थिरः स्याह्धमते हि तदाद्वयानन्दम् ॥ १६० |
१६.
1
९१२
90111109111 €8001९8
कृव्यिमादछा |
अतिगम्भीरेऽपारे ज्ञानचिदानन्दसागरे स्फारे |
कर्मसरमीरणतरखा जीवतरङ्गाविः स्फुरति ॥ १६१ ॥
खरतरकरैः प्रदीप्ेऽम्युदिते चेतन्यति्मांशौ !
स्फुरति सृषैव समन्तादनेकविधजीवस्रगतृप्णा ॥ १६१९ ॥
अन्तरदृष्टे यसिज्ञगदिदमारात्परिस्फुरति ।
दृष्टे यसिन्सक्ृदपि विरीयते क्राप्यसद्रूपम् ॥ १६६ ॥
स्थूला सूक्ष्मा चेति द्वेधा हरिमक्तिरुदिष्टा ।
प्रारम्भे स्थूटा स्यात्पृक्षमा तस्याः सकाराच ॥ १६४ ॥
सवाश्रमधमोचरणं कष्णप्रतिमाज॑नोत्सवो नित्यम् ।
विविधोपचारकरणेररिदामैः संगमः शश्वत् ॥ १६९ ॥
कृष्णकथासंश्रवणे महोत्सवः सत्यवादश्च |
परयुवतौ द्रविणे वा परापवादे पराञ्चखता ॥ १६६ ॥
म्रम्यकथासूद्भेगः सुतीर्थगमनेषु तात्पर्यम् । (^
यटुपतिकथावियोगे व्यथं गतमायुरिति चिन्ता ॥ १६७ ॥
एवं कुवेति मक्ति कृष्णकथानु्रहोत्पन्ना ।
.^रदेति सृष्ष्ममक्ति्यसा हरिरन्तराविदाति ॥ १६८ ॥
स्ृतिसत्पुराणवाक्यर्ययाश्रुतायां हरेमू्तौ ।
मानस्रपूजाम्यापतो विजननिवासेऽपि तात्पथम् ॥ १६९ ॥
स्यं समस्तजन्तुषु कृष्णस्यावस्थतेज्ञानम् ।
अद्रोहो भूतगणे ततस्तु मूतासुकम्पा स्यात् ॥ १७० ॥
प्रमितयदच्छाङमे संतुषटिदारपुत्रादो !
ममताद्ूल्यत्वमतो निरहकारत्वमक्रोधः ॥ १७१ |
मदु भाषिता प्र्ादो निजनिन्दायां स्तुतौ समता ।
प॒खदुःखशीतलेष्णद्वन्द्रसहिष्णुत्वमापदो न भयम् ॥ १७२ ॥
निद्राहारविहारेष्वनादरः सङ्गराहित्यम्
वचने चानवकाशः कृष्णस्मरणेन शाश्वती शानिः ॥ १७३ ॥
90111109111 €8001९8
प्रगोधदधाकरः ¦ १२३
केनापि गीयमाने हरिगीते वेणुनादे वा ।
आनन्दाविभावाद्युगपत्स्यादृष्टनातिकेद्रेकः ॥ १७४ ॥ -
तसिनननुभवति मनः प्रगृह्यमाणं परात्मद्ुखमय् |
स्थिरतां याते तसिन्याति मदोन्मत्तदन्तिदद्याम् ॥ १७९ |!
जन्तुषु भगवद्धावं भगवति भूतानि पदयति करमशः ।
एतादृशी दया चेत्तदेव ह“. सर्वश्स्यः स्यात् ॥ १७६ ॥
इति द्विधाभक्तिनिरूपणप्रकेरणम् ॥ १५ ॥
` यमुनातटनिकटस्थितब्रन्दावनकानने महारम्ये ¦
क्पद्ुमतटभूमो चरणं चरणोपरि स्थाप्य ॥ १७७ |
तिष्ठन्तं धननीरं खतेनसा मासयन्तमिह विश्वम् ।
पीताम्बरपरिधानं चन्दनकर्पूरटिप्तसर्वाङ्गम् ॥ १७८ ॥
आकर्णपूणने्ं कुण्डड्युगमण्डितश्चरवणम् |
मन्दसितमुखकमलं खुकोसतमोदारमणिदारम् ॥ १७९. ॥
वट्याङ्टीयकायायुज्ज्वख्यन्तं खल्कारान् ।
गदविटुहितवनमारं खतोरड८£ंन्यसकटिकाटम् ॥ १८० ॥
गुञ्चारवाकल्िकिलितं गुज्ञापुञ्चान्िते रिरसि ।
मुञ्चानं सह गोपैः कुञ्ान्तरवतिनं हरिं सरत ॥ १८१॥
मन्दारपुष्पवापितमन्दानिरसेवितं परानन्दम् ।
मन्दाकिनीयुतपदं नमत महानन्ददं महापुरुषम् ॥ १८२ ॥
सुरभीकृतदिग्वलयं सुरमिदातैरावृतं सदा परितः ।
सुरभीतिक्षपणमहासुरभीम यादवं नमत ॥ १८३ ॥
क॑द्पकोरिषुमगं वाज्छितफल्दं दयावन्तम् ।
त्यक्त्वा कमन्यविषयं नेत्रयुगं द्रष्मुत्सहते ॥ १८४ ॥
पुण्यतमामतिपुरसां मनोभिरामां हरेः कथां लयक्त्वा ।
श्रोतु श्रवणद्वनद्रं माम्यकथामादरं वहति ॥ १८९ ॥
. दौर्भाभ्यमिन्दरियाणां सत्षु च विषयेषु कृष्णविषयेषु । , `
क्षणिकेषु पापकरणेष्वासजन्ते यदन्यविष्येषु ॥ १८६ |,
दृति ध्यानविधिप्रक्रणम् ॥ १६ ॥
१२९४
90111109111 €80018
कव्यमार ।
यद्ोदयापयोधरागरतेन विश्वपाटको
य॒शोदयापयोधरामृतेन सोऽपि पालितः ।
सतामबन्धनोचितः सदामबन्धनो हरिः ॥ १८७ ॥
यः रोषतूटिकायां मासंवाहितपदो हि निद्राति ।
शेते स परिश्रान्तस्तस्मूटे कम्बठे गतः शिष्यताम् ॥ १८८ ॥
दिरसि बहनि यदाज्ञारोषां ब्रह्मादयोऽपि सुरपाटाः ।
आज्ञापितः स मोपैः समानयति गास््विदं महचित्रम् ॥ १८९ ॥
धन्या गोपकुमारय्तत्सदयं नासि भाग्यमपि रक्ष्याः |
याः श्रीकृष्णेन समं व्यहरम्रासे विसज्य तां खल्ाम् ॥ १९० ॥
चित्रं यः सखजनानां परितुष्टः सन्ददाति साम्राज्यम् ।
गच्छन्पयि कुजाये चन्दनमभियाचते स रङ् इव ॥ १९१॥
मुनयस्त्वम्यासरता यतन्ति यत्प्रा्ठये मनोयुक्त्या ।
अनुतिष्ठति स यन्न स्र राधिकायाः प्रपादसिद्धयथेम् ॥ १९२ ॥
०१ (न,
संव्णेयन्ति निगमाः स॒हखपादेति ये पुरुषसूक्ते ।
भित््यवरम्बं कृत्वा स करोति दानैः दानैः कमणम् | १९३ ॥
निवस्तन्ति यस्य रोम्णि ब्रह्मकयहा यथावकारोन ।
चित्रं स हरिः शेते पञ्चवितस्तिप्माणिकान्दोटे ॥ १९४ ॥
नेच्छति यः खामित्वं कचिदपि विजितात्मनामपिं मुनीनाम् ।
चित्रं कुरुते दासं स एव घोषेषु पंशरीच्लीणाम् ॥ १९५ ॥
्षीरोद्धवकोसुभमपि रढ्ध्वा यो नामवद्ष्टः ।
गोपाट्बाख्दत्तैगुज्ञाभरणेश्च मोदयुक्तः सः ॥ १९६ ।
यस्य तु नामोच्चारात्कारोऽपि हि बाधते न भक्तजनान् ।
जनदग्भीत्या जननी तस्य कपोठे ह्यद्ान्मषीतिरकम् ॥ १९७ ॥
चित्रं पुरा सुरान्यः खकरेणापाययत्सुधां दिव्याम् ।
शुधितः सर मातुरङ्के सन्याथं रोदनं खयं कुरुते ॥ १९८ ॥
सुग्धोपदेराः | १२५
प्रवदामि कस्य परतः को विश्वासं करोति मद्राक्ये ।
धृत्वा खमातृचेचं दुगाथ रोति केवलं ब्रह्म | १९९ ॥
इति प्रबोधसुधाकरः !
कारपीरकमहाकविश्रीनहणपणीतो
सुग्धोपदेराः ।
` पीयूषाभिनिवेरे एष रभपादसाकमदयानया
बन्धूकद्युतिवान्धवाधररससखन्देन मन्दीकृतः |
इत्थं देत्यचयः समुद्रमथने येन क्षणाद्रञ्चित-
ससे परादरमो नमोऽस्त कपटखीरूपिणे विष्णवे ॥ १ ॥
हारिद्रद्रवसोदराय रसनामंडो(मात्रो)परिस्थाथिने
सत्यादन्यतमाय वित्तहरणप्रल्क्षचौराय च |
चित्रं दुर्भगरूपवणेनमहापाण्डित्यविद्याय ते
व्याजानां प्रथमाय गर्मगणिकारागाय तुभ्यं नमः २॥
ध्यानं यत्परमेश्वरं प्रति सदा यद्वीतरागं मनो
य॒त्कमीतिकटोरघोरगहनं भूतये यदत्यादरः |
आश्चयं च रारीरदानमपि यत्काय विकारं विना
तद्रेस्येव तपखिनी कच्ियुगे छोकोऽपि तद्धावितः ॥ ६ ॥
श्रीमन्तं रिरसा बिभति कुरुते विश्वभरमं हेट्या
धत्ते पाटक(शपक्षपातमनिशं नैवामिपैस्तृप्यति ।
रक्तं पातुमपीहते च सकलं ताक्षयस्य मूतियथा
वेश्या कि तु मुजंगमक्षणविधो नाद्यापि विश्राम्यति । ४ |
१. अयं जहृणकविः कदमीरेषु चिस्ताब्दीयद्वाद रा्तकपूवाधं आसीत्. सुतां त-
तकालसमुद्धतेन मह्कविना श्रीकण्ठचरितस्यान्तिमे सर्गे. सोमपाठविलासाभिधं नहृणके-
विप्रणीतं महाकान्यमप्यस्ति, यस्ारुंकारनुसारिणीक्षमा्या रीका श्रीरजानकरचकेन नि
पितासि. सोमपालश्च कद्मीरप्रान्तव्तिसयजयुयां महीपतिरसीदिति राजतरद्धिणीतो ज्ञा-
यते. दुर्ठभमस्यास्य मुग्धोपदेशस्येकं पस्तकं कमीरमहाराजाश्रितज्योतिविदुपाह्वपण्डित-
म णेतै न
प्वेकश्रीदयारामदमभिः परहितम्. तदाधारेणेवेतन्मुद्रणं समजनि.
90111109111 €8001९8
१२६ काव्यमारा 1
ते गन्धर्वपुरे वसन्तु विभवं खञ्ार्जितं भ॒ज्ञतां
कुर्वन्तु क्षणमन्तरिक्षकुयुमेः खग्दामशोभामपि ।
वेरेयानां शशश्ङ्गमङ्धिमदशं वाह्धम्यमासाय ये
सर्वखक्षपणाय केवलमहो मूखौः सुखेनापतते ॥ ९ ॥
्रैत्यं कस्पय कजे कपिकुरेष्वारो पयाचापटं
कोदण्डे जनयार्जवं विरचय भ्राव्णां गणे मार्दवम् ।
निम्बे साधय माधुरीं पुरमितामादौ रमोने कुर
प्रमाणं गणिकाजनेऽपि चतुरः पश्चात्स द्रक्ष्यसि ॥ ६ ॥
कालश्चेत्करुणापरः कलियुगं ययद्य धर्मप्रियं
निखिरो यदि पेराखो विषधरः संतोषदायी यदि ।
अिशेदतिशीतलः खलजनः सर्वोपकार स॒ चे-
दयुष्यं यदि वा भविष्यति विषं वेदयापि तद्रागिणी ॥ ७ ॥
मूढो निर्व्य्नो वणिख्िकपये राजाधिकारी चिः
सयाधीनो भृतको जडो गुणरतश्ोरो व्यपेतस्पृहः ।
नीतः(भीतः) शान्तमतिषिटः सविनयः कर्णेजपो धार्मिकः
कि कुत्रापि कदापि कोऽपि भवितत वेर्याजनो रागवान् ॥ ८ ॥
कामो नास्ति नप॑सकस्य कुख्टयव्भेसख नासि अपा
तोयं नासि मरीचिकायु सततं नासि स्थिरत्वं श्रियः ।
धर्मो नासि च नास्तिकस्य विभवो नालति प्रमत्तात्मनः
लेहानां कणिकापि नासि गणिकाोकस्य च प्रायशः ॥ ९ ॥
अश्रीये यमवाहनस्य नकुटसयाश्चीविषाणां कटे
माजीरस च मूषकेषु घटते या प्रीतिराल्यन्तिकी !
क्षीणेऽर्थे विधुरेषु बन्धुषु चे लोकापवादे हने-
स्वेया कामिजनेषु सैव गणिकाव्मेख नेसभिकी ॥ १०॥
यद्यूतेन युधिष्ठिरस्य विहितं यद्विष्णुना वा बले-
येचछुकेण धनाधिपस्य किना राज्ञो नद्स्यापि यत् |
१. अश्वसमृहे. २. महिषस्य. ३. कविरस्य निखिरमपि वित्तं शक्रेण कप्टेनापहृत-
मियादि कथा भारते शान्तिपवेणि मोक्षधर्मेषु दर्व्या.
90111109111 €8001९8
मुग्धोपदेश्चः । १२७
संभूयापि च यत्सुराुरवछेरन्मथ्य पाथोनिधे-
वश्या परयत रीख्येव कुरुते तत्त्रृहे कामिनाम् ॥ ११ ॥
वाक्शुरस्य रणोऽवधषिः कुतनयोत्पत्तिः कुटृस्यावधि-
बीन्धव्यस्य विवादभूमिरवधिः सौख्यं श्रुतस्यावधिः ।
वाचाटस्य विद््पषदवधिर्छल्यं वतस्ावधिः
बन्धो विद्धि घनावसानमवधिवदयानुरामस्य च |} १२९)
खामी करूरमिवाश्चितं परिणतो योगीव संपरारिणं
लुद्धो विप्र इवान्त्यजं जनपदः श्रीमानिव ध्िचिणम् ।
दासीपु्मिवोद्धत : कुरधरो नीचो धनीवाथिनं
पयन्ते तृणतुल्यमेव गणिका नि;खं जनं परयति ॥ १३ ॥
विप्रो दक्षिणया महैः परिजनो मेधोदयेः कार्षिको
ु्मच्री वयप्तनेन साहपरशतैः श्रो शरटुन्धकः ।
बन्दी लागिभिरकषरेननयिता (९) ाभातिरेकैर्वणि-
रोगर्तिभिषगमकेश्च गणिका गर्भेशवरेस्तष्यति ॥ १४]
ज्ञानः कलुहैः सुभाषितपदेः सम्योऽधमरणेनी
जीवैः राकुनिको दैरोदरकरः शारेर्यमः प्राणिमिः।
परामीणेर्विपिटकः परिजनैः खामी रिष्चुः कन्दुकैः ,
भ्रीपतेस्तरुणेस्तथा नवनवैवोराङ्ना कीडति ॥ १९ ॥
भृत्यः. कुग्रभुसेवया नरपतिः खच्छन्दतादु्यै-
हेवाकेन कविर्मदेन कुल्नः कोधाथिना तापसः ।
योगी मोमविरोषङम्परतया रोगी कुपथ्यारन
रागी चैत्वरकामिनीपरिचयेः क्षिप्रादधः क्षिप्यते ॥ १६}!
रारीनां शलमन्रनो घुणगणो वदप्रतानोन्नते-
म॑त्तेमः कमटाकरस्य कुयुमोघानस्य दमीरतः ।
ख्भानुधिधुमण्डटस कैडवावक्रो निधेरम्मपता-
माप्तं कायुकसंपदां च गणिकीध्ुद्रः कीटोपद्रवः ॥ १७ |
१. उत्सवैः. २, ज्ञानरदितः पुरुषः, ३. यूतकारः. ४. विटसमूहः. ५. धनिकैः.
६. वेर्याप्रणयैः, ७, वाडवास्निः, ८, अश्द्रो महान्.
जणेतनि कषणे
90111109111 €8001९8
१२८ कव्यिमादा |
रोर्यस्यातिविकत्थनं रिपुनतिमानस दुःशीरता
सौन्दयैस्य समुत्रतेस्तरछता न्ञानस्य गर्व्रहः।
रेश्वर्यसख विकारता सुखरता विद्याप्रकषंस्य च
भ्रातर्विरमन्मणश्च गणिका सवीत्मना दूषणम् ॥ १८ ॥
छायामभ्रददेः खे: ुजनतां मानोच्नति याच्या
कार्पष्येन यशांसि धूतक्या मैत्रीं सुखं सेवया ।
धरम प्राणिवघरेन वाञ्छति धनं दयूतप्रपरादेन यो
वेद्याभिश्च विद्मपतमात्मनि नराकारोऽसि गौरेव सः ॥१९॥
नान्धो मूस॑समो न सेवक्षमो दुःखी न यक्ष्मोपमो
व्याधिनोधिरसत्युतप्रतिनिधिखापो न मृत्योः समः |
कृष्टं नाध्वप्मानमिद्धियसमो नारिः परखीमं
नानायुप्यमवदयनिन्यमथ नो वेरयासमं हर्यते ॥ २० ॥
कि काकोऽपि विहंगमो मर्ुरपि स्थानं करीरोऽपि कि
राखी राहुरपि ग्रहः स च भवेदुष्रोऽपि कि गहनम् ।
कि काचोऽपि मण््रिगोऽपि करटिः प्रेष्योऽपि वा मानुष;
कि वेर्यापि विराप्तिनी म च तदापरक्तोऽपि कि कायुकः॥२१॥
किं तत्कर्म यदस्तश्म रसना कि सा न(च) यारंतुदा
कि तमम यदस्थिरं र च पुमान्कि नाम यो निरीणः ।
माकि श्रीरपमोगमर्ति नया सेव्यः स किं योऽन्तरं
नो जानाति तदसि किं विकसितं वेद्या यल्छरत्रिमम् ॥२२॥
द्रे तानि धनानि येषु मनं मानस्य संजायते “
बन्धुः सोऽस्तु युखी मुखे मधुमयो योऽन्तश्च मायामयः |
ते मोगाः प्रलयं प्रयान्तु कथमप्योचित्यभद्धेन ये
यायातुनिधनं (£ वरं निधुवनं वेश्यासु मूल्येन यत् ॥ २६ ॥
अस्थानामिनिवेहिता रतिपतेरोचित्यभङ्गो रते-
वैयर्थ्यं नवयोवनस्य किमपि प्रेम्णः कटङ्कङ्करः ।
१, पुरुषाकारो दषमः. २. नातः परमनायुष्यं परदारामिमषणात्' इति मार्कण्डेयपुराणे
स्पुत् प्रति भदाटसाया उपदेशः. ३. चतुविधासु हस्तिजातिष्वेका जातिः,
90111109111 €8001९8
मुग्धोपदेशः । १२९
सौभाग्यस्य विमानना विगुणता सौन्दर्थसारभियः
शृ ङ्ारस्य विडम्बना किमपरं वेदयारताडम्बरः ॥ २४ |,
कुद्धो यस्य मनोभवस्तरुणिमा येनात्मनो वञ्चित-
स्सियंश्च काक्षितः परिभवः साक्षादणक्ष्मीयसैः ।
युक्तायुक्तविचारणापरिहतः कामं स कामी क्रिमिः
पप्यश्चीषु नितम्बनामनि महानिम्बे रति विन्दति | २९ ॥
शापः कोऽपि महानयं परिणतिर्दष्कर्मणामीददी
दोजन्यं परमं विधेरिदमियं साक्षादलक्ष्मीः स्थिरा !
मोहादस्य च विभ्रमस्य च रतेभू्तुच यूनां तथा
यत्संत्यज्य कुछाङ्गनां बहुमुखो दाप्ीजनः सेव्यते ॥ २६ ॥
संपर्कोऽप्यतिककशः परिचयामासोऽप्यसंपत्करो
दक्पातोऽप्यवप्तादसूरपि भङृत्संमाषणे दूषणम् |
छयापि च्छटनात्मिका परिमखेद्वारोऽपि हााहरं
वेरयानां विषयेषु किं पुनरहो सक्तिर्महासाहसम् ॥ २७ ॥
द्रोहो यस्य पिता कडाः किट चतुःषष्टिस्तथा मातरः
प्राणाः सवैमलीकमथेहरणं नाम प्रघानव्रतम् ।
विक्रेयं निजमङ्गमङ्गमपि चानङ्गः सहायः स्वयं
तस्यानथदातात्मकस्य गणिकाव्याधेः किमस्त्योषधम् ॥ २८ ॥
गृधी निभेरमामिषेषु सरघा घोरा मधूनां मरे
व्याघ्री तीक्ष्णनसक्षतेषु भुजगी द॑शग्रकारेषु च ।
उत्तानेषु विवतैनेषु शफरी वित्तच्छले मूषिका
वेरया कास॒कवञ्चनाय भुवने स्येरनेकेः स्थिता ॥ २९ ॥
साम्राज्यं मधुमांसमत्स्यगिखनं मन्नी नरत्कुट्रनी
दण्ड्यः साथकिराटमूनुरधना : श्रङ्गारिणः किंकराः ।
आचारो बहुगािदानमधमो मित्रं धनं जीवितं
वेदयानां पुरचार "“"""““"थ भः प्रियः ॥ ३०. ॥
रिषि 11
१, पद्यमेतत्युभाषितावरौ समुद्तमस्ति. > सार्थो धनवान् ; किराटो वणिणिविशेषः.
५६०
१, एतदपि प्रं सुभाषितावछावस्ि,
90111109111 €8001९8
कब्यमाहा ।
रागीति परतिपत्तिमूर्विट इति प्राप्तोऽतिवन्यं पदं
छछाघारहय व्यप्ननीति हीनकुढ इव्यभ्यः कुटुम्बः खयम् ।
मान्यः प्रात) इद्यहो कितव इत्याप्तश्च किं वाधिकं
सर्वावस्थ इति प्रमाणपुरुषो वेदयामिरम्यच्यैते ॥ ६१ ॥
मांखाकोत्करमदययगन्धि विहरचेदीनदीसंकुं
यद्वेश्यायतनं भुजंम परया भक्त्या पुरः परयसि ।
अत्रास्ते गृहदेवता विदधती दिग्वट्रनं कुट्रनी
यस्याः प्रत्यहमाल्यकामुकपदुनातोपहारेवटिः ॥ ३६२ ॥
प्रयङ्गापणचारुचाडकरणप्रेमोचितप्राथेना
श्रीवातायनदशैनादि ८) गणिकाटोकस्य धर्मः परः ।
कुट्न्याः पुनरुत्कयोत्कटमिदं तत्रास््यगस्त्यत्तं
यत्राणाहुतिरेककेव सके रत्नाकरः कामिभिः ॥ ३६ ॥
कंदर्पप्रतिभूनिवेरितवरीरेखावरीशोभिते
रीरोदञ्चितवाहुपाशयुगखापातैश्च भोः कामुकाः ¦
वेश्यानां विपे नितम्बफलके शरैः कटक्षिरितो
--यद्रः करीडितमत्र दासयति पुरो दारि्यमेवोत्तरम् ॥ ३४ ॥
छेनाय सृताहमद्य परजाः कतव्यमद्य नतं
त्यागी नासि ततोऽधिकोऽपर इति छाघा विपक्षस्य च |
कंचिन्नोत्सहते स॒ राजतनयो जानाति माता ममे- `
त्येवं मुग्धभुनग रुक्षगणिकावाचोऽचिराच्छरोप्यसि ॥ ३९ ॥
माडिन्यं प्रकटीकरोति निबिडं नै्ुण्यमातन्वते(ती)
जीणंसेहपरम्परा विदधते पातरेऽप्यहो दृषणम् ।
वेया दीपशिखेव माति रजनो खूपभरमान्धीकृतो
यत्रायं कुरुते पतङ्गपतनं हाहा भुर्जग्रनः ॥ ३६ ॥
केराकषणकर्मणि व्यवसिता वर्थ हरन्ती परं
ग्टानि कामपि तन्वती सितयुखी ख्या च क्णानिके ।
नकम
90111109111 €8001९8
मुग्धो पदेशः | १३१
उत्कम्पं मतिविभ्रमं विदधती यूनां रनैर्मिन्दिता
तारुण्यस्य जनापवाद “ˆ "ˆ" 'वेरंया च संददयते |} ६७ ॥
योऽयं निर्द॑यदन्तखण्डनकरो बुद्धिप्रयोगैर-
त्रीरन्धो भुजयन््रपीडनविधिः सोह्छाप्तयुत्पादितः |
तेनेक्षोरिव कामुकस्य सरसस्यादाय सारं परं
वेदयामिः क्रियते बहियैदि परं निप्कासनं शाल्कवत् ॥ ३८ ॥
वागििभत्सनमंशुकादिहरणं संताडनं मुष्टिभिः
किं चान्यद्विपरीतदशेनमधःकारोऽथ पादाहतिः ।
इत्यादि प्रथमे यदेव सुरतप्रोढोपचारकरमे
वेरया परयत तत्तदेव कुरुते निवीसने कामिनाम् ॥ ६९ ॥
यद्भूयः परिचुम्बनं यदसक्ृत्सवांङ्मारिदङ्धनं
यत्पयुत्सुकमीक्षितं सरभसं यज्ाट्कोत्कटू(त्कीतै?)नम् ।
यत्सद्धावकथानके रहसि यत्तत्किचिदम्यर्थेनं
वेदयानां विषवत्तदेव निपुणं चिन्त्यं सदा कासुकैः ॥ ४० ॥
बिन्बोके बकचेष्टितं बहुविधभूविभ्चमेषु अमे
कौरिल्यं नखरक्षतेषु सुरतोपायेषु मायां खयम् !
सीत्कारान्तरसत्यम्थैहरणं सर्वत्र ये जानते
वेरयानां परमं रहस्यमवनो ते केऽपि मेधाविनः ! ४१ |
किचिखाहु(घु)णकागमेन किमपि प्रसारविस्तारव-
दयाच्चे्रतिथिक्रमेः किमपि च कोधप्रसादोदयेः ।
किचित्काञ्चनरल्नवख्रविषयेनोनाविधैर्दोहदै-
्रराण्य्थविनिगेमस्य गणिकाः कुर्वन श्यृङ्कारिणाम् ॥ ४२ ॥
अर्थोष्मा पित्रखाटनं विटवटामेः प्रिर्यमन्यता
तारुण्यं नगरे स्थितिस्तरर्ता धीः कामराखं प्रति ¦
संगीतं रजनी विधुर्मधुमदः सखधो सपलनैस्तथा
वेदयानामनुरक्तवित्तहरणे कुवन्ति साहायकम् ॥ ४३ |
90111109111 €8001९8
१३१ कृव्यमाख |
वेदग्धीमवधीरय व्यवहितं कायै कलकोरटं
सौजन्येन गतं किमन्यदफटो रारि्युणानामपि ।
यसात प्रणयेन न प्रणतिभिः प्रेम्णा न न प्रीणने-
् प्राणैरपि ते भुजंग गणिका वित्तं विना तुष्यति ॥ ४४ ॥
दासी नाथ तवाहमेव विभवः सर्वस्त्वदीयः स्थितो
मा मां निर्दय मुञ्च शल्यमखिं मन्ये जगां विना ।
इत्युक्त्वा सहमा भुजंगपुरतो यद्वेशयया रुद्यते
मुक्तोच्छिष्टदरि द्रकामिविभवास्ते केवरं तद्विदुः ॥ ४९ ॥
खप्रे कामपि संसरन्प्रिय मया दृष्टोऽपि तत्ते बटा-
देवं मां प्रति सांप्रतं किमुचिता निष्कारणं वञ्चना ।
तज्ना्गमि वरं निशाघु यदसौ निद्रापि मे दरोहिणी.
ल्यापेगणिकागणेन न च को विश्वा्यते कामुकः ॥ ४६ ॥
भूभङ्धेरतिमङ्गरेः कुिछितप्रानैसथा कुन्तैः
सोपेकषैरिव चध्ुषोः सरल्ितापद्केश्च भङ्गयन्तरेः ।
आत्मीयां चछचित्तवृत्तिरचनां वेया वराकी सदा
यूनां दशैयतीव ते यदि परं मूढा न तञ्नानते ॥ ४७ ॥
वक्रोक्त्या प्रथमं निरादरतया पश्चात्ततः केनचि-
दातव्यं बहु तत्र यामि मवतां(ताद्) मूयोऽपि नौ संगमः |
इत्युक्तोऽपि न बुध्यते खट यदा रागी दरिद्रो जड-
शेटीभिबेहुमापितेरपि तदा हस्तागैर्ारयते ॥*४८ ॥
भूयः काख्वदरात्तमानितधनं दृष्ट मद्र्मः
स कुद्धो गमितस्त्वयेति कष्टो मात्रा सम जायते ।
कृत्वा तं प्रति च त्तादि विरहं खं नाध्यित्वा तत-
ससिग्मि्रभुखेन संधिरपरो वेदयामिरुत्पा्यते ॥ ४९ ॥
्रोढ प्राणद कान्त नाथ सुभगोदार प्रिय त्वां विना
कि वित्तेन गृहेण किं किमयुभिर्धोऽपीति यो भाषितः ।
१. प्रवेदिनेऽपि, म
90111109111 €8001९8
मुग्धोपदेशः । १६३६
तस्थेवाद्य निराद् दर्मग परो निट गच्छाधुना
धिक्त्वां निषनचङ्कमित्यपवदन्दरीतो न वेद्याजनः ॥ ९० ॥
केचिद् यूृतकरा भवन्ति कतिचिद्धिक्षाचराः किंकराः
केचित्कर्मकराः परे धनवतां -छाघाकराः केचन ।
स्कन्धासक्तपटच्चरा य(अ)नुचरा रोकादकिचित्कर-
स्तेऽमी कामिवराः पुरा सममवन्वेरयाञ्च ये गोचराः ॥ ९१॥
वेरयामिर्विवरीकृतः कुपुरुषः संनायते दतो
दोरगत्येन दुरोदरे निपतितः खं हारयत्येव प्र; ।
रुद्धो ूतकरेः करोति विधुरश्ौर्य ततसतस्करे
वध्यः स्यान्रुपतेरहो नु विषयासक्तेदुरन्ता गतिः ॥ ९२ ॥
आजीवः कपटानुरागकङ्या दोषो न दःरीटता
वैधव्यं न च वाधते सदसतोः संभावना व्यल्यथात् ।
यत्किचित्करणे परखहरणे ब्रीडा न पीडाकरी
नो वा राजमयं च ही बत सुखं जीवन्ति वारल्ियः ॥ ९३ ॥
ख्ीति प्रीतिकरं पुरः परिणतो हालाहछं केवलं
सर्वस व्यसने किडेतदधिकं तत्रापि वेदयेति च !
प्राधान्येन ततस्तदेव कथितं यत्त्मसङ्गन च
व्याख्यातं गुणदोषजातयुचिते चिन्यं तदप्यादरात् ॥ ५४ ॥
चेतःश्ापदवागुरा दरगुणस्फारसरोड़ामरा
वापैव्यावधयः (2) समुद्रलहरीपूरेरिबोत्पादिताः ।
नापि खाम्यस्मम्पणेन न सखे सख्या (2) विरोधेन वा
गूढान्तयुखसराहप्तव्यतिकरा रक्ष्याः परं योषितः ॥ ९९ ॥
भसखानमहात्रतं कतिपयश्रीभ्रष्टसंभावितं
सवोपहवहस्तराघवकखकूराक्षरिक्षात्मकम् |
न्न
4१. क
१६४
90111109111 €8001९8
क्यप ।
हिमानिधरैणकर्मभूः प्रतिपदानेकप्रमादप्रस्-
रव्यापारधुरपरा प्रतिकृता माम्येजेषन्येः श्वमिः ।
दुल्यारण्यस्तदाप्रवासविरसव्यायाममिथ्यागुणा
कायङ्केद्ाफटावपिर्मतिमतां सेव्या स्रगव्यापि किम् ॥ ९७ ॥
रोचाचारविचारवाह्यमसिकाकार्याहिताचार्थकं
तत्तदरोप्यरहस्यमन््नमिदुरं निर्नैरमक्ष्णोलमः |
यत्तद्रादकषिप्रमादविविधोन्मदेः पिदाचायितं
मदं मूतेममेध्यमेतदितरादन्यसयय कस्य प्रियम् ॥ ५८ ॥
उल्कापातपहीदरं सहचरं नेदाघश्चञ्श्चामर-
उन्नम्पानां हरकण्टलल्ितिगरद्रोणीकुट्म्बीक्ृतम् ।
जिह्मे करपत्रमित्रमनिशं तत्कर्कशं दुर्वचो
यस्यास्ते वद् द्द; कथमहो सोऽपि खयं जीवति ॥ ५९ ॥
चण्डं दण्डमकाण्ड एव कट्यन्राजा परजानां यमः
ुर्बनदर्व्ययमथैदु षणरुचिः खस्यैव स॒ द्रोहकृत् ।
सोम्यः सोम्यकरोऽतिविश्वनयनानन्दोऽमिनन्यः सतां
सश्रीकः कमछाकरश्च युषमां कां कामहो नाहति ॥ ६० ॥
संसारस्य महेश्वरो दिनपतिष्वोन्तस्य वेधो रुजां
प्रायधित्तमघस्य शाखमपरिन्नञानस्य तोयं तृषः
पिद्धान्ञा गरस तीथेपरणं वृद्धत्वेवेङ्कव्ययोः
सघ्ाङ्गव्यसनावटेः प्ररामनोपायश्च रिक्षा सताम् ॥ ६१ ॥
उकारः साहसानां निजगुणनि पुणप्रत्यवे्षा युखानां
कादाचित्कः प्रयोगः पकटपरिचयोपाधिवेदण््यबन्धुः ¦
केष्टानामन्त्यकाष्ठा धनरसिकवणिण्टोकयाचप्रप्गो
जीवज्ञन्मान्तरं चेत्यल्मतिबहुना खत्ति देशान्तराय ॥ ६२ ॥
यद्यप्यसि सविस्तराद्धतकथाभूयिष्ठनानाविध-
व्याख्यायां निरवद्यहूयचरितोदारं च देशान्तरम् ।
१, गह्यंवादी
90111109111 €8001९8
सग्धापदेश्षः ¦ १२९
तत्रापि खगृदेषु कोऽपि गुणवद्रोष्ठीगरिष्ीकत-
स्फारोऽनारतमारतीरसपरिप्यन्दः सते सुन्दरः ॥ ६३ ॥
ते वन्या मकरन्दविन्दुमधुरेरम्युत्थितादक्षरै-
येषां वान्ति सरखतीपरिमटोद्धारा युखाम्मोरहत् ।
वन्द्यास्तेऽपि तदन्तराखपतिता ये अङ्मङ्गीजुषः
मान्द्रानन्दकरम्बितं जगदिदं विन्दति नि(न)न्दन्ि च ॥६४॥
दष्ट देङ्षमशोषमा जटनिधेरारोक्य कोत्हदय-
दास्थानीरवनीभृतां च पुनरप्यागल्य देशं निजम्
कारण्यात्तरूणं जनं प्रति सतामम्यथंनामिस्तथा
सोऽयं संप्रति जहणेन कविना युग्धोपदेशः तः ॥ ६4 |
विद्याभ्याप्तपरम्परापरिचयेर्बाद्यं कृताथीङ्तं
तार्यं तरुणीनिरन्तरपरीरम्भेश्च संभावितम् !
असाकं सुरसिन्धुरोधमि पुनः हमावदम्भाचैने-
द्धत्वस्य विदुद्धतां जनयितुं कर्तव्येषः स्थितः ॥ ६६ ॥
इति कादमीरिकमहाकविश्रीजहृणप्रणीतो मुग्धोपदेश्ः ।
त {~
भ्र विन्वेश्वरपण्डितपरणीतं
रोमावलीदातकम् ।
नाभीदे तव विराजति रोमवहवी
धूमावरी मदनपावकबोधिकेयम् ।
रोकोत्तराद्॒तक्ृति त्वयि पक्षवृत्ति-
युक्ता मवन्त्यपि पुरा तदभावभाजः॥ १॥
वदि विनैव तव रोमलतामिषेण
धूमावटी स्फुरति नामिगभीरदर्याम् ।
९६ मितेऽद्े) प्रोक्तमेव. पुत्तकद्रयमस्य रातकस्यास्माभिरासादितम्. तत्रैकं जयपु-
राजगुरुपवेणीकरोपाहनारायणमद्यनां क-संज्ञकम्. द्वितीयं अख्वगमहाराजाभितपार्वतीय-
पण्डितरक्ष्षणदत्तपन्तानां ख-तंजञकं जेयम्.
90111109111 €8001९8
१६६ काव्यमाङा ।
मंर्यामतीतमतिदुरेममत्र तेन
मन्यामहे कुसमचापमहानिधानम् ॥ २ ॥
उहीप्यते तव हृदि सरजनातवेदा
वक्षोरुहप्रतिहतोऽथ तदुत्थधूमः ।
जानामि रोमतिकापदवीमवाप्य
नाभीगभीरविवरं प्रविरान्विखीनः ॥ ६ ॥
वक्षोरुहक्षितिभ्रता मिङ्तिकभागां
रोमावरीं भुजगराजवधूं विधाय ।
दर्ीकरञ्यगिरि चापजितामरारि-
ईद्रोपमेयमसमाद्युगमातनोषि ॥ ४ ॥
नामीसमाश्रयिण उज्ञ्वल्दीप्रमर्त-
होराम्रगुम्फितमहामणिदीपकस्य ।
उद्रत्वरी विरप्तदञ्चनमञ्चरीव
राजीवगाति तव राजति रोमराजी ॥ ९ ॥
वक्षोरुहो कविवेस्तव तर्कतो यो
सम्बेरमप्रवरकुम्भतया वरोरू ।
तनिर्गटन्मदजटोधतया धुवं ते
रोमाटिषूपमपि निहुतदेशयमेव ॥ ६ ॥
नाभीहदे निपततां जनमानसानां
नैवामविष्यदित उद्धरणं कदाचित् ।.
रज्जुहिं रोमरतिकाव्यपदेश्माजी
वक्षोनरौरनियता यदि नाभविष्यत् ॥ ७ ॥
नाभीमुपेत्य सरसीं तव रोमवीथी-
स्तम्भं ततो दुरधिरोहतरं निखाय |
वक्षोजवप्रमघुबोधसुखं मनोभू-
वयभ्रीकृतः सततसुम्रमियाधिरेते ॥ ८ ॥
१, भासां"ख, द. श्द्रोपफेयःक, “सद्धोपमेयः क,
90111109111 €8001९8
रोपार्वरीक्ञातकेम् । १६७
वेावनो हवणिमाश्रतसरागरस्य
ताटीढता तव विराजति रोमरेखा ।
तस्याः पयोधरमयेन फटद्रयेन
माद्यनि ने्नविषयीभवतापि लोकाः ॥ ९ ॥
अत्युन्नतस्तनमहीरुहद्गेवासो
मगोद्धिया मकरकेतन आयतक्षि ¦
रोमाटिरज्जुमिहिताग्रकहाररत-
कुम्भं निरस्य रसमिच्छति नामिकूपात् ॥ १० ॥
वद्धेनिदानमिह पुष्पशारापनसय
वामोरु ते सनमयो नववामदेवः |
यरसिन्कुरङ्गमदपङ्कवशात्क सिन्द
कन्या स्थिता पतति रोमर्ताख्ठेन ॥ ११॥
सेहातिरेकसततज्वर्ितापरमेषु-
दीपेन यत्सनतलेऽज्ञनमाविरासीत् |
मन्ये तदेव चिरकारभवदुरुतवं
तसात्पतद्रदति रोमख्तेति सेकः }; १२॥
आकाशमाश्चितवतीमवेलोकमाना
स्रोतखतीं दुहितरं तहिनाचखस |
मन्ये कटिन्दतनयापि तवावख््-
, मारिधिये सुतनु रोमर्तामिषेण ॥ १६ ॥
शृङ्गारनामकरसान्वितनीटवणेः
कि पारमार्थिकं इतीव मनोभवेन ।
कषिप्तः परीकितुमयं नखिनाक्षि मध्य-
व्यो स्फुरत्यहह रोमरतेति चित्ते ॥ १४ ॥
अश्रान्तवक्रतुहिनदयुतिसंनिधाना-
दीषद्विकाप्तमपि खब्धुमनीश्वराभ्याम् ।
निमानमस्य नोण्णमानिननाभननननयि कानेन ्ननितोजयना ~ ययया
१, निधानं क,
१३८
90111109111 €8001९8
काव्यमाद ।
अन्तत मधु कुचाम्बुनकोरकाम्यां
निश््योतदन्तरवगच्छति रोमवह्धीम् ॥ १९ ॥
त्वन्मध्यमं गगनमित्यविवादमेवे
वक्षोजकाञ्चनप्तरोजरुचास्य भागः ।
पिद्कीकृतो द्युभयतोऽखि्दिखसत्वा-
दरोमाहिरित्यविकृतः पुनरस्य योंऽशः ॥ १६ ॥
नूनं पयोधरयुगं तव तच्ि देह-
प्यूहं वहुत्यविहतं यत एतदेव ।
रोमावरीपदमुपेति गभीरनाभी-
पद्माक॑राच्नवसमुयतमेचकत्वम् ॥ १७ ॥
त्वन्मध्यमं प्रियतमे वियता समानं
मन्दाकिनीव समुदञ्चति दारवी ।
पीयूषभानुरिव नायकरम्यरबनं
रोमावरी तमुबलहकवीथिकेव ॥ १८ ॥
सारङ्धिकामदनिषद्वरसंप्रोह-
नीटत्वयोस्तव पयोधरयोरतीव ।
संघट्रनादिव परस्परमेकखण्डो
रोमावरीपदसुपेत्य पपात मन्ये ॥ १९. ॥
मुक्तार्िटिहितकमाखिकयोद्धिमाग-
संख्चयोरडितरोमरतेयमन्तः ।
संगम्य कीतकिरणागखत(१)दीपितिम्यां
सिहीतः कवट्तामिव नीयमानः ॥ २० ॥
त्वन्पध्यमाम्बरतखादहितुल्यषूपो
रोमावलीमयविधुंतुद एष सुभ्रु ।
रिप्सुमुखेन्दमिव जिग्र्िषासमेतः
प्रो्यत्सतनक्षितिधरान्वयतो निरुद्धः ॥ २१॥
१. शुत" ख, २, करान्तर' कं.
90111109111 €8001९8
रोमावरीक्षतकम् ) १६९,
हारामभू्मथितरोहितकाद्यनाट-
नीरन्धरनाभिमिलिता तव रोमराजिः
पारीक्षितक्रतुविदीपितवहिकुण्ड-
मध्ये विभाति पतयाटुरिवोरगच्ची ॥ २२ ॥
श्रीखण्डसङ्गविरहेण विहीनयु्ै-
वक्षोरुहं मयपर्वतमारुरु्षुः ।
दर्वीकरी तव विलासिनि रोमराजी
गारुत्मतान्वयमयादध एव तस्थौ ॥ २६ ॥
नाभी तवोऽ्ज्वररमाखतपूणेवाषी
तस्यां निधाय विधया वरहारय्ठिम् ।
मीनध्वजं मदयितुं हृदयाधिवासं
रोमावली रसश्षरी समङष्यतोष्वम् ॥ २४ ॥.
वक्षोरुहक्षितिधरद्वितयान्तरारा-
दुत्थायिनी शुचिरसस्य सरस्वतीयम् ।
उननिद्रनीरनवनीरजहासिनीयं
रोमाटिरहसति जीवितवहमे ते ॥ २९ ॥
वक्षोरुहाद्विपतनप्रतिबन्धहेतु-
संयोगव्छदुद्रं वियर्दस्तयपूर्वम् ।
यसिन्विराजति समायतरोमव्टी-
, सखातीपथो विटमदञ्जनगञ्जनश्रीः ॥ २६ ॥
नाभीद्रीज्वटदनङ्गकृरानुमध्ये
यूनां मनांसि रससंस्िमितानि पेतुः ।
तदाहतः समुदिता प्रतिभाति रोम-
राजीमिषेण वरवणिनि धूमख्खा ॥ २७ ॥
धूमो हि वहयनुमितो मत एव हेतु-
रिस्येवमीरयति ताकिकचक्रमच्र !
१. श्री ख, २. रतयो” ख, ३. वियदास पूवम्" क.
६४०
कृत्स
रामाटिधूमटतिकाकुचपवतेन
नाभीहदेन च समं व्यतिषङ्गमेति ॥ २८ ॥
खनज्ञानजन्यदहनानुमितो विशङ्क
धूमोऽपि याति विषयत्वमितीव वक्तुम् ¦
नूनं व्यधत्त हृदये तव रोमरानि-
व्याजेन धूमवितति विधिरद्रिवादाम् ॥ २९ ॥
एकाथवाचकमिदं दहनासमेषु-
राब्दद्रयं नियतमाकट्यामि कान्ते ।
धूमेन रोमरुतिकाव्यपदेरमाजा
स्यादन्यथा तदनुमाप्रमितिः कथं वा ॥ ३० ॥
कामोपजीवकमिमं मुखरेवतीश-
मासेवितुं तपनजासरिदद्तेव ।
तद्धीत्युदीतक्रदाता तव रोमराजी
निभाति मृक्तवलिरूपच्छलुप्रवाहा ॥ ३६१ ॥
सवाङ्गसंचरणतः समनन्तरं य-
दयूनां दशस्तनमहीधरमध्यरक्षन् ।
\ मन्ये ततो निपतनं समुपेयुषीणां
तासां विभाति पदवी तव रोमवीथी ॥ ३६२ ॥
रत्ञावरीविविधकान्तिकद्म्बकेन
चापं पयोधरयुगे तव निर्मितं यत् |.
कामस्य रद्रविजयाय तदीयमैर्वी-
लेखेव रोमरतिका दयिते चकासि ॥ ६६३ ॥
त्वच्चेतसि स्थितवतो मकरध्वजस्य
संरक्षणाय दुनुजद्विषता निदिष्टम् ¦
स्वारमच्छटेन गरडं समवेक्ष्य रोम-
भ्रणीमिषात्सनभवाहिरपागमक्िम् ॥ ३४ ॥
१, "व्यतिरेकः ख, २. लवाः ख,
90111108111 €8001९8
नामीस्रः समवगाहितुम॒त्ुकानाम् ।
१, परिः ख.
90111109111 €8001९8
रोमाव्हातकम् । १४१
रोमावदटी मरकतोर्पररेखिकेयं
नीखारविन्दुषमाक्षि समुजिहीते ¦
केनान्यथा कुुमबाणभु्जगदष्ं
चेतः सयुच्छुसिति दृग्तया तयापि ॥ ६९ ॥
उदाममन्मथविकारविमोहमाढ-
ध्वान्तच्छ सुतन॒ संक्मणसखभावा ।
रोमावरी तव कुतोऽपरथा युवाक्ष्णा
तद्दयौनात्तिमिरिता हरितो भवन्ति ॥ ६६ ॥
स्वानन्तरोन्नतपयोधरमण्डटेन
ग्रीष्मेण यौवनमयेन महोप्मभाजा ।
नीता रिद्ुत्वरजनी करिमानमेषा
नूनं चकास्ि तव रोमरताछ्टेन ॥ ३६७ ॥
जागति मानमरगतो रस उज्जञ्वछो यः
स्वाधिक्यतः प्र कि मातुमिहाप्रमथः !
वक्षोजभूमिधरसंधिपथेन मन्ये
वामाक्षि ते वहति रोमर्तापदेश्ात् ॥ ३८ ॥
मात्य दशाननमिवास्तमितं विधातुं
रोम्णासि्यं ततिरिति व्यपदिदय शङ्क |
खावण्यवारिनिधिुत्तरितं रतीर-
. रामेण सेतुरिह चारुतरो न्यबन्ि ॥ ३९ ॥
पीयुषदीधितितया जनितप्र्ङ्गो
योऽङ्को मुखेन तव तन्ि तिरस्कृतोऽभूत् ।
मन्ये मर एव कुचरोरनिपातभिन्नो
विज्ञायते जगति रोमङ्तेति रोकः ॥ ४० ॥
वक्षोजपवैततदीषु कृताटनानां
१४६९
काव्यम)
यूनां मनोमदकटद्विपनायकानां
बन्धाय रोमतिका तव श्ृ्कुखेव ॥ ४१ ॥
एषा वरीकरणसिद्धमहाञ्चनस्य
रेखा वयधायि तव रोमता सरेण |
नेत्रेद्धियाणि जगतां सति यल्मयोगे
नां मवन्ति विषयान्तरसंगमाय ॥ ४२॥
तारुण्यघर्मसमये तव
संचारिणां युवकदम्बकटोचनानाम् ।
विश्रामकम इव कामिनि काम आघा-
त्राभीप्रहिं कुचघटो कचराजिरज्जुम् ॥ ४६३ ॥
अभ्युद्रता तव पयोधरमध्यदेशा-
द्वियोतते तदडिदिवाहह रोमराजी ।
यूनां विवेकधृतिमुख्यगुणक्षयस्य
संसूचनाय सुतनूदितमेचकत्वा ॥ ४४ ॥
रोभावरी तवं नवीनपयोदवीथि-
रेरावतः किमु पयोधर एतदर््वम् !
यस्यां विभाति नवमोक्तिकहारवह्ी-
निःस्पन्दमन्दगतिका विप्रकेण्ठिकेव ॥ ४९ |
आरामताजुषि मनोजनुषो भवत्यां
वाणी कुहूरुतरुतं युवता निदाघः । ‹
रोमावरी घनता वदनं युधा
हासो हिमं करयुगं गदं रिरीषम् ॥ ४६ ॥
काटे महातरुणताजनितान्धकारे
त्वन्मानपाख्यमनङ्जममित्रनन्ती ।
नीरं निचोमुपगृह्य कशाङ्गयष्ठी
रोमावरी रतिरिव प्रविविक्चरन्तः ॥ ४७ ॥
१. (ठेखा" ख,
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
रोमावरीशतकम् | १४३
वक्षोनदोटशिखरं समवाप्य बाद्य-
तीक्ष्णुतो रसहरेऽसतमुपमरयाति ।
सं्येवोषितकरदिमिभिरजिषीते
रोमादिणरुछपति सुभ्र॒ तमोरतेव ॥ ४८॥
या तस्य पूजनविधौ हरिणीमदस्य
धारा त्वया प्रियतमे प्रथमं व्यतारि।
सेवे त्वदीयहृदये कृतसंनिवासं
रोमाहिरीक्षयत उपस्थितमीनकेतुम् ॥ ४९ ॥
निजम्पुषी कुचतयत्तव रोमराजी
नामीयुखं प्रविशती नितरां चकास्ति ।
चामीकराम्बुजगुटच्छसुपेक्ष्य फह्क-
मम्मोरुहं मधुतरषा रमरावरीव ॥ ९० ॥
लोकत्रयं वरयितुं कुसुमायुधस्य
तारण्यमम्युदयते दहनीयगैखम् ।
तस्येव संमवविभोधनकोविदेयं
रोमावरी स्फुरति धूमख्ता कृशाङ्के ॥ ५१ ॥
प्रीये प्रसूनधनुषो नवयोवनेन
नामीसरोवरमिोत्सृनतोच्छिता ते ।
तत्संनिधौ सुरुचिरासितेवैजयन्ती
, रोमावरीति वरबणिनि वर्णयन्ि ॥ ५२ ॥
वक्षोरुहात्मकहिरण्यमहीधरोऽयं
विभ्राजते सरधनुशचैवि दभमावम् ।
तसेकतो मुखरुचामपरः प्रका
रोमच्छटन्धतमसं परतो विभाति ॥ ९३ ॥
त्वं दक्षिणासि नितरां धृततचन्दनोऽयं
वक्षोरुहोऽपि मलयो हृदयावनो ते ।
१४४
90111109111 €8001९8
कव्यमादा ]
लङ्का नखक्षतपरादावती यतोऽत्र
रोमावली रजनिरसि सदैकरूपा ॥ ९४ ॥
वक्षोनहाटकमिरीन्दरतटस्थनीट-
जम्बूफङसुतरसोत्करनिर्भितेयम् ।
स्रोतस्वती वहति रोमता त्वदीया
यस्याः सुवणेवटितोमयमागभूमिः ॥ ९९ ॥
तारुण्यपावकमवा कचराजधूम-
वीथी विराजति भ्रगाक्षि विरक्षणेव ।
या गोरकेन सह संगममप्यनाप्ता
ैषटेव दष्टिविक्ृति वितनोति यूनाम् ॥ ९६ ॥
मन्दाकिनीं कनकभूमिधरप्रपात-
निष्पातिनीं समवलोक्य तदी्ययेव ।
मन्ये कटिन्दतनया तव रोमराजि-
व्यजन सुश्च कुचवप्रतटात्पपात ॥ ५७ |
तनि त्वदीयदृदये परमाधिराज्यं
नेतुं मनोभवमरोषजगत्सु नूनम् ।
वक्षोरहो कनकजावमिषेककुम्भो
रोमारिहारछतिके चमर ऽसितच्छे ॥ ५८ ॥
आवाप्धान्नि हृदये तव मन्मथस्य
कुम्भौ सुवर्णघटितौ निहितौ स्तनो ज्रम् ।
मन्ये तयो्निपतनप्रविकारहेतो
रोमालिरक्रियत मारकतीव यष्टिः ॥ ९९ |
रोषान्धकारनिकरो दयितं प्रति भा-
ग्वामाक्षि ते हदय एव तिरोहितोऽभूत् ।
मन्ये स एव तव रोमछख्तामिषेण
परदुबेमूव चिरसंतिभूतभूमा ॥ ६० ॥
१. ्रूमर्ता क, २, “इषटयैवः क,
90111109111 €8001९8
रामावर्टक्चतकम् | १४५
यूनां वियोगदहनाहितदाहभाना-
मुज्ासनेन य उपानमि मनोभवेन |
मन्ये सुदुष्करृतभरो हदये स्थितं त-
मन्वेतुमावसति रोमरताच्छटेन ।॥ ९१ ॥
यावन्ति जा्रति पुरा हृदये त्वदीये
बीजानि चन्द्रमुखि कामकलाविङ्कलययाः
तान्येव हाररससेकवशेन रोम-
राजीमिषात्सकल्मङ्करितानि मन्ये ॥ ६२९ ॥
वासाय पुष्पधनुषो हदयं तवेदं
साधु प्रसाधयितुमागतवद्युबत्वम् ।
रोमालिकैतवत आयतनीटसूत्र-
टेखां विभागजननीमिव तन्वि चक्रे ॥ ६३॥
त्वन्मानसे निवसता कुठमायुधेन
मायाघ शम्बरमहायुरतो बुधेन ¦
व्यामोहनाय दहनाडिकटोचनस्य
रोमावरी तिमिरवीथिरिव व्यकापि।॥ ६४ ॥
हारस्तवेष मकरध्वजपाटनाय
संकषणोऽतिविरादो हृदि नित्यमास्ते
प्रत्यग्रमेषदटमेचककान्तिरेषा
। रोमावी बृहतिकारतिका तदीया ॥ ६4 ॥
तारुण्यतीश्ष्णरूचिना तव कामकेी-
मोहान्धकारमखिरं निरकासि चित्तात् ।
यन्मत्तकारिनि हठेन तदेव रोम-
राजीति नृूनमिह मोचरयन्ति ढोकाः | ६६ ॥
येन व्यधायि जनकेन पुराख दाहो
भाटेक्षणे निवसता पुरसूदनस्य !
१, 'उष्टासनेनः खे, २, "हन्त कृ.
९४६
कृ(व्यमास् |
तस्य त्वदीयहृ्दये वसता सरेण
धूमस्य रोमरतिकेति कृतो महः किम् ॥ ९७ ॥
आम्ब्य ते स्तनमहीधरमच्छहारं
मन्दाकिनीरुचिरमुग्रनिगीषयेव |
रोमावरीमिषप्मुच्तधूमटेखा-
मिन्दीवराक्षि पिबतीव रतेरधीरः ॥ ६८ ॥
तारुण्यरक्तिजनुषा कृतमारताई-
व्यासेन ते सनयुगेन प्रगीमदाभाम् |
मत्सीं अहीतुमनपा निरमायि नूनं
नीहारवीथिरिह रोमतापदेन ॥ ६९ ॥
वक्रनटुकान्तिनिकेरैः कुचचक्रवाक-
युभ्मस्य यत्न पमुदञ्चति विप्रटम्भः |
रोमावटीतिमिरोदहितिकाकंयोश्च
वासो यदेष मदनस्य नवीनस्षगः ॥ ७० ॥
संकेतभूः प्रियतमे हृदयं त्वदीयं
नूनं विहतुंमनसो रतिकामयोः किम् ।
यस्िनिविभाति विशदत्रिवरीतरिन्यां
रोमावरीमयनवीनतमाख्वदह्ी ॥ ७१ ॥
अद्यापि रद्रनयनानल्दाहजन्यां
बही सनं वहति सुन्दरि पुष्पधन्वा ।
एतत्पुहृत्तरुणिमा तव हृस्स्थितेऽसि-
त्रोमाछिरौवरृटतां निदधाति यसत् ॥ ७२ ॥
रोमावरीट्वणिमामतदीधिकायां
दोवाट्वह्छरिरुदेति विशङ्कमेषा ।
नारिष्यतां कथममुं कुचचक्रवाको
ध्वान्तभरमो यदि तयोहदि नाम्युदेष्यत् ॥ ७३ ॥
१, शवुमलताः के, २. शोमावलीकपटनिदुततालक्टी" क. ३. नूनमरिकेक्षण" क,
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
रोमावरीरातकम् । १४७
रोमावटी मरकतोपरकोमलेयं
दोवाटनः कथमिवाम्युपयातु भेदम् ।
यद्रोचरीकरणमातरत उत्पाक्षि
गृघोति कामुकजनेक्षणमीनसंघः | ७४ ॥
दादधेन्द्रनीटघटितध्वजयष्टिरेषा
रोमावली तरिजगती नयक्रत्सरसखय |
यस्या विभाति शिखरे कुचसंश्रयोऽयं
सत्पत्रभङ्किमिषतो मकरः सुनेत्र ॥ ७९ ॥
त्वन्मानसे निवसता मकरध्वजेन
संतकयं साध्वपतमलीकविरोचनोत्थम् |
सखप्रत्यनीकविनिरोधनहेतुपिद्ध-
मन््राक्षराहिरिव रोमट्ता व्यलेखि ॥ ७६ ॥
वाचा कुहूरुतरुतोपमया प्रिये ते
्प्ताह्या निजमनेहसमन्तरेण ।
वक्रासरतद्युतिभिया समुपस्थितेयं
रोमारिषटपककुहूः कुचपर्वताधः ॥ ७७ |)
विद्यामधीत्य तत एव इतं तमेव
कामेन राम्बरमहादितिनं निरीक्ष्य |
रोमावरीपदमुपेल विधुंतुदोऽमुं
त्वन्मानप्तस्थमभियुङ्क इवोत्पाक्षि ॥ ७८ ॥
वैरानुबन्धनविधेर्विधुरावधित्व-
माोकय पुष्पधनुषा युकुमारगातरि |
रद्रीयमाङ्नयनानल्वारणाय
रोमारिसूयेतनया हृदि ते न्यधायि ॥ ७९ ॥
वक्षोनरोरुशिखरान्युखपाम्यमाप्तं
नून पपात वरगाति सुधामयूखः |
१, विहितो क, २. साभ्वसमग्रेऽलिकरोचनोत्थम्" क. दीयमानः क,
१४८
90111109111 €8001९8
कृ [चमाद्धा
भभ्रसय तस कणिका इवे हारमुक्ता-
सतह्छच्छनस्य तव रोमरूतेति मन्ये ।॥ ८० ॥
विम दाह मुपगच्छति वदिनवे-
त्येवं विभाव्य मदनोऽधृत वहितां नु |
यस्मात्तदीयवसतो इये त्वदीये
रोमाटिधूमततिरुहसति प्रकामम् ॥ ८१ ॥
वमक्षणे तव मुखेन सुधाकरेण
देषाज्निगृद्य तिमिरप्रकरं प्रसह्य ।
क्षिघ्वा कुचक्षितिधरदथ रोमलेखा-
व्याजेन नामिविवरे किम संव्यवेरि ॥ ८२ ।
भूयो रसं तव पयोधरमण्डटेऽसि-
न्यूनां मनःसु परिवषति निविरामम् ।
दर्वीकरी सुतनु रोमर्तास्वरूपा
~ क
नून प्रवेष्टुमभिकाह्ति नाभिरोकम् ॥ ८३ ॥
भ्पूजेतपुर त्रय विरोभिटलारने-
ज्वाोदितञ्वरमनङ्गममुं हृदिस्थप् |
सेत्तु हटायुधमियेव कंडिन्दकन्या
रोमावरीत्वमुपगम्य किटोपतस्थे ॥ ८४ ॥
वश्चोरुहौ वरसुव्णसरोनगुच्छो
मुक्तावली पुनरखण्डिततण्डुखाटी |,
दीपोऽतिदीप्रतरटः सरपूजनाय
रोमावटी खघुनधूमख्ता कृशाङ्कि ॥ ८९ ॥
भरूविकायुकमथाञ्जनवीथिमोवी
टढ््वा कयक्षविहिखांस्तव काम ओञ्घ्त् |
ज्यां रोपराजिरिति चापमथावततस
हृत्याद्युगान्कबरिकासुमना इतीव ॥ ८६ ॥
१, पविपक्षरुरामनेचः क,
90111109111 €8001९8
गोमावरीद्ातकम् | १४९.
ब्रह्मादयोऽप्यतिवश्ंवदितेन्िया ये
चेतोमुवा वरामनायिषतात्मनः प्राक् ।
तेषामिह स्फुटतरा अयद प्ररोहा
व्यक्तास्त्वदीयहृदिं रोमलतामिषेण ॥ <७ ॥
हुत्वा युवत्वदहने रतिजीवितेश-
कापालिकेन सदिराक्षि मनामि यूनाम् |
निर्जतुमुग्रमिव रोमल्ताङ्पाणी
सिद्धेन साधु विधिना विदे विधेया ॥ ८८ ॥
कामेन ते इदयसीसि निगसमाजा
संप्रकष्य संनिहितमीशरयरोजरूपम् ।
तं विध्यता नखरजन्यपदार्चन्द्र-
मौर्वी परेव निहिता तव रोमटेखा ॥ ८९ ॥
अन्तर्निवाप्रमुपयातवतः सरस्य
द्वारे यथा हृदि विराजद्रोनकुम्भे |
दोवारिकीव हृदि ते नवयौवनश्री-
सच्रीख्यष्टिरिव रोमता विभाति ॥ ९० |
मीत्या भवस्य भजता न परिस्फुटत्व-
मध्यक्षतामखिमेव निनीषता च ।
कामेन ते हृदि गतेन वरोरु रोम-
राजीमिषेण निहिता किर काचा ॥ ९१ ॥
कणीन्तकर्षणमरादवनम्यमाना- '
हाणाप्नात्युतन् पष्पहारासनसय |
या श्योततेऽच्युततरा मकरन्दवीथी
तामेव रोमरूतिकां व्ुवते जगन्ति ॥ ९२ ॥
दूरस्थितानि हृदयानि सुमेदभिन्ना-
न्याटोक्य तानि पुनरेकगतानि कर्वम् ।
१, “सुवेध' क,
१९०
90111109111 €8001९8
कव्या
आकरषणाञ्चनततिः किमु रोमवह्वी-
कामेन ते व्यरचि जेतुमखेदितेन ॥ ९३ ॥
अभ्युच्छितं किमपि योवनसेवकेन
मुक्तावरीद्धितयचामरमन्तरेण ।
रोमावही हृदयगस्य मनोभवस्य
मायूरमातपपिधानमिवावभाति ॥ ९४ |
वक्षोनकाञ्चनमही भति यन्नखाङ्क-
ख्पः समुद्रममुपागमदधंचन्द्रः ।
तन्नासि कारणमियं तव रोमराजि-
रूपा यदधैरजनी नवनीरजाक्षि ॥ ९५ ॥
देशानमारनयनानट्दाहमाजो
मीनध्वजस्य परितापनिवारणाय |
सजीकृतेव नसितोत्पदपत्रशय्या
रोम्णामियं तव छता बख्वद्विमाति ॥ ९६ ॥
धूमोरध्वगत्यनुमिताद्विरहादररिम्ण-
स्तत्पार्थिवत्वविषये विमति विहन्तुम् ।
किः तावकीनहृदि मन्मथवदिधूमो
वाटे व्यधायि विधिना पतयाटुरेषः ॥ ९७ ॥
घूम्याटमावमुपविभ्रति नूनम
यूनां मनांसि निनायतलोचनान्ते ।
यन्मन्मथेन निरमीयत रोमरानि- ।
धूमावरी खट वदीकरणाय तेषाम् ॥ ९८ ॥
त्वन्मानसे निवप्नता स्जषकेतनेन
सार्थं रतेरतितरां विद्यति चरन्त्या |
तारच्छिदेव वरवणिनि कणदेरा-
द्विभिनी स्फुरति ते हृदि रोमराजी ॥ ९९ ॥
१, भेत्तृ" क,
सुभाषितनीवी । १५१
उञ्जुम्ममाणनवयोवनघर्मकाल-
वि्तारशृद्धनशिरीषरज्छटेव ।
यूनां मनांसि नितराुपरोभयः
रोमाटिरन्तरतिसंमदमातनोति ॥ १०० ॥
अ प,
सूरीन्व्रमोटिमुकुटमटरलदीप-
लक्ष्मीधराख्यबुधवयेतनूद्धवेन |
विश्वश्वरेण हृदयाटृहृदां मदाय
रोमावरीरतकमेतदकारि चार ॥ १०१॥
> (५, क
इति परातरैतीयश्रीविश्वश्वरपण्डितप्रणीतं रोमावलीरातकम् ।
वेदान्ताचायश्रीवेङ्टनाथप्रणीता
सुभाषितनीवी ।
अनिपुणपद्धतिः |
प्रथमसुजनाय पुंसे मह्यमपि प्रथमदुजेनाय नमः |
सर्वं हतः कृतं यो सङ्दपकारापकाराम्याम् ॥ १ ॥
परमितिपरिष्कृतिमुद्रा सदहृदयदृदयेः समर्िता कविभिः ।
मवति सुभाषितनीवी परगणचेरैरहा्याथी ॥ २ ॥
पश्यति परेषु दोषानप्ततोऽपि जनः सतोऽपि नेव गुणान् ।
विपरीतमिदं खसिन्महिमा मोहाञ्चनस्थेषः ॥ ३ ॥
यत्र पयः प्रभृति खं भुक्त्वा मत्यान॒षक्तधीश्चोरः |
पडवृत्तिगणे तसिन्नपि नाम यद्ोदया वृत्तम् ॥ ४॥
1
१. विस्तारििधंनः क. २. अयं वेदान्ताचायैः चिस्ताब्दीयत्रयोददाशतकोत्तरार्थ भ.
सीदूविडदेशे. अधिकारसंग्रह-तमुक्ताकटाप~न्यायसिद्वाज्ञन-पादुकासहस-यवंरादि.
पञ्चकाव्य~रहस्यत्रयसार-संकल्पसूर्योदयाया एतस्मणीता बहवो अन्याः समुपलभ्यन्ते,
अस्थाः सुभाषितनीव्या एकं द्रविडटिपिमुद्रितं पुस्तकमुपलन्धम्, तद्मतिरूपकं च सांप्रतं
जयपुरमलंकुर्वाणानां प्रविडनरसिहाचा्यणां साह्ास्येन विहितम्. कवेदैदकालादिकं च
तेरेव दितम्.
90111109111 €8001९8
९
काव्या ।
हरिकरयुष्करहसं हारमणीनां प्रसूतिमिव लक्ष्याः ।
पित्तेन पाञ्चनन्यं पीतं परयन्मिषज्यतु कम् ॥ ^ ॥
स्फयिकखमावद्युच्या स॒ एव सन्मवति सवेमारोपम् |
तदपि न तच्रानास्था तदपाधिष्ु वा भवल्यास्था ॥ ६ ॥
स्थटपरिरोषितजट्धेः सविधे संजातडम्बर नख्दम् |
प्रहसन्ति पाण्ड्यनयः सुक्तिसुखेरमोक्तिकस्यानैः ॥ ७ ॥
प्रतिपन्नवामदृष्टिः स्तन इव कथित्समुन्नतोऽप्यधिकम् |
पत॒नमधिगम्य समये परिहासरसावहौ भवति ॥ ८ ॥
बहु विद्धल्युपकारान्गु्या दुरितं प्रकारय पिदधति च |
सुहृदि विहिताहितं य“ *“““ न प्रत्युपकरोति न तत् ॥ ९ ॥
एधान्दहनिति शान्तान्येभ्यः सिष्येयुरसितवत्मानः |
अगणितनिनप्रकारौः किमाश्रयादरनास्थमिह ॥ १० ॥
नवदल्पुटे कल्प्या यस्य प्रमोरपि कल्पधी-
नेटपरिवृढे यस्याधस्ताच्छरमं शमयिष्यति ।
वटविटपिनसस्याङ्करानलत्कटपहवा-
नस्थपुट्वटसमपिक्ची भिश्चुः प्रतिक्षणमीक्षते ॥ ११॥
निरवधिगुणम्रामे रामे निरागसि वागसि-
- -स्फुरणमुषितारोका रोका वदन्ति सदनितकरे |
वरतनुहति बादद्रोहं मनागपि सर्पणं
परिमितगुणे स्यष्टावद्ये मुधा किम॒दासते ॥ १२ ॥
इप्यनिपणप्द्वतिः प्रथमा !
अथ इप्पद्भतिः ।
तदब गृह्यतां नाम च्छागमण्डूकरासभः ।
तिसृणां तावता इन्त मूरतीनां किमिहागतम् ॥ १ ॥
अण्डजाः पुण्डरीकेषु समुद्रेषु जनादैनाः |
नीटकण्डाश्च शेषु निवसन्ति नतेन ते ॥ २॥
90111109111 €8001९8
90111109111 €8001९8
सुभाषितनीवी । १५६
कामं छ्खितु संस्थानं कथ्िद्ूपं च भासतः ¦
अभित्तिविहितारम्बमाखोकं विदिखेत्कथम् ॥ ३ ॥
अपिं सत्पथनिष्ठानामाश्चाः पूरयितामपि ।
अगस्त्यवृत्तर्मेधानां हन्त माहिन्यकारणम् ॥ ४ ॥
अस्तु तावदगस्त्यस्य जहोर्महिमनिहवः ।
का कथा तस्य बारुस्य विश्वग्रासेऽप्यतप्यतः ॥ ५ |
दष्टपारङ्गयुथोऽपि दष्ानखरवानपि ।
मू शत्कटकरसंस्थोऽपि सारमेयो न तिहति ॥ ६ ॥
सत्पथे छादयम्मिन्नमपि व्यारस्तमोमयः ।
अतीतपवां जगतामदरयः सहसा भवेत् ॥ ७ ॥
धर्याणामपि सत्काथगुणक्चाहिविमर्दिनाम् ।
अनागमविदां युक्तमपनीतेर्मिवारणम् ॥ ८ ॥
बटोत्तरेण हरिणा नागमह्विभेदिना ।
शरगारः साम्यमाकाह्कञ्शोयौधिक्यं न विन्दति ॥ ९ ॥
सुददोनभ्रता कश्िदजहत्कीर्विमत्सरः ।
महाशान्तपदाकषीं जटजन्तुर्निगृह्यते ॥ १० ॥
गतिर्व्योश्ना तत्कि गरुडममि्टीकेत चरकः
पिबत्वम्भःक्षारं न खट कर्रीपूनुररपः ।
कलः कण्ठे नादः क इव मशके किनरपतेः
कथंचित्साधरम्यं क्षिपति नहि वैधम्यनियमम् ॥ ११ ॥
निमीख्यतु रोचने नहि तिरस्कतो भास्करः
श्रवः स्थगयतु खयं परभृतः किमु ध्वाह्कुति ।
स्वयं रमतु बादिदो न खदु बम्भ्रमीति क्षितिः
कद्थेयतु मुष्टिभिः कथय किं नभः क्षुभ्यते ॥ १२ ॥
इति ट प्तपद्धतिद्ितीया ।
8.
90111109111 €8001९8
१९४ क व्यमा |
भथ खलपद्तिः |
परचिनैकनिरताः पुत्रादिष्वप्य्ङ्धिनः ।
योगिनामनुकर्वन्ति विश्रङ्ख्धियः खः ॥ १ ॥
आत्माथं युक्तचित्तानां मित्रमण्डलभेदिनाम् ।
अतिल्द्धितलोकानां न बन्धः केनचित्कचित् ॥ २॥
न्रेहः रीय प्रमादश्च कोषत्यागश्च जायते |
आसत्परपीडाथं निद्खिरस्याधितात्मनः ॥ २ ॥
जनित्वापि महार्वरो निश्चगा वक्रचेष्टिताः |
~
वैपरीत्यं वितन्वन्ति समेषु विषमेषु च | ४ ॥
उत्पथादु्ेताः केचिहहुमङ्गभमाकुखः ।
तटस्थानपि निश्चन्ति तरमा भिन्नसेतवः ॥ ९ ॥
केनचिदान्तङ्घत्येन कुलगोघ्विमर्दिनम् |
मदेन बहुधा भिन्नं मातङ्गं मन्यते जनः ॥ ६ ॥
अनेकमुखपापात्मा छद्यसंदरदिताश्रमः |
कपूर प्रकृतिः कथचित्कापेयकरहोचितः ॥ ७ ॥
छिन सत्कथानर्ह खात्मोपहतजातिकम् |
न निगृहयाति यः काटे सोऽपि सभ्येमिगृह्यते ॥ ८ ॥
निगरन्तो जगद्माणानुद्विरन्तो विषं मखैः ।
दूरतः परिहर्तव्या द्विजिह्ा जिह्यवृत्तयः ॥ ९ ॥
अकिंचित्कारिणां दीनैरङृष्टगुणकर्मणाम् ।
अधाय गतसत्वानां द्दोनस्रीनादिकम् ॥ \° ॥
अधिकोक्तैरपि पुदारणान्वौरसङ्ृद्धमत्पद्चगणाद्िषील्निः !
विधिसिद्धनेकगुणसस्यसंपदां विरमैः खभावकठिनैरटं खैः ॥ ११ ॥
पुक्ताहारनिषेविता अपि न तद्रत्ये दिशन्यन्तर
बद्धे गाढविमदने च न नह्यन्योन्यसंपीडनम्
उष्णे हीतल्तायुपेत्य रिरिरे प्राप्ते मजन्त्युष्णतां
कामान्तःपुरचेदिकाक्ुचतीकाटिन्यवन्तः खडः ॥ १२ ॥
इति खलपद्वतिस्ततीया ।
90111109111 €8001९8
मुमापितनीवी | १९६
मथ इव्र्तपद्धतिः |
गुणजाट्प्रकर्ेऽपि धीवरत्वेऽपि जन्मनः ।
पर्वतीथावगाहेऽपि नीचतव्ृत्तिनं रस्यते ॥ १ ॥
द्विनराजाङ्कसंस्थोऽपि सन्मामोकारवानपि ।
विङ्द्धिरहितः कश्चिन्न विन्दत्यकल्ङ्कताम् ॥ २ ॥
अवक्रस्तारकाधीशः परिपूर्णः प्रियोदयः ।
प्राचीं दिशमतिक्रम्य पतनं प्रतिपयते ॥ ३ ॥
पततां हन्त केषांचिद्धजते महिनात्मनाम् ¦
विड्ुद्धवणयोगोऽपि विपरीतनिमित्तताम् ॥ ४ ॥
पतनानन्तर कृच्छालरूढः श्ुद्धिमानपि ।
द्विजः संछाद्यते नित्यमघरेणापि रागिणा ॥ ^ ॥
जोषमेकपदे स्थित्वा संनिङ्कष्टान्क्षणाद्धसन्
बहिर्दरितसंद्द्धिषैकव्याहारमहति ॥ ६ ॥
द्विजस्य सितपक्चस्य कवेरपि निरस्यते ।
नाहंस इति साज्यं गतिशद्धितवृत्तिभिः ।॥ ७ |
अव्यवस्थितवृत्तानामभिन्नश्रुतिचक्षुषाम् ।
अधमा्जितमोगानामाशीरप्यहितोचिता ॥ ८ ॥
दुष्टेरारोपितः कश्चिदनर्भक्रिययान्विनः
असत्कारेण गृह्येत विशुद्धाकारवेदिभिः ॥ ९ ॥
तमः सखभावमछिनं वृच्याटोकोञ्द्िताश्रयम् |
दण्ड्यं मित्रेण राज्ञा च दृष्टदोषान्वयं विदुः ॥ १० ॥
जातिमात्रशरणा बहिष्कृताः केचिदादतजघन्यवृत्तयः |
रोषणा विपरिधाविनो मुधा दहैपयन्ति जनयुजद्ितहियः ॥ ११॥
आलोकावधि यद्वरोन सुगति विन्दन भूतान्यसौ
दृष्टिसरेहविरोषतो वितनुते वरो भुजंगमम् ।
दक्षा भोगिषु केषुचिद्िषमिता रषि निहन्तु क्षणा-
तानप्याड्ु विनाशयेतक्षणरूचिः काचित्क्षणस्फूनिता ॥ १९ |
इति दुवृत्तपद्धतिश्वतुथी ।
१५९६
90111109111 €8001९8
काव्यमाखा |
अथासेव्यपद्तिः ।
कठिनः कृरामूरश्च दुमो दक्षिणेतरः 1
कश्चित्कस्याणगोत्रोऽपि मनुष्यर्नोपजीव्यते ॥ १ ॥
दुष्टपङ्कः प्रतिपदं स्यादस्परससंस्थितिः ।
काठ धनरसेयेगिऽप्यसेव्यो जीवनाथिभिः ॥ २ ॥
सखतः स॒त्वविहीनानां सत्तयेवापराध्यताम् ।
कथंकारं प्रतीकारः कल्पकोरिरितैरपि ॥ ३ ॥
अपि संतापरमनाः शुद्धाः पुरभिरीतखः |
भुजंगप्रङ्गाजायन्ते भीषणाअन्दनद्रुमाः ॥ ४ ॥
नीचानुसरणान्मन्ये निसगपरिश्यद्धयोः ।
गतिः कुटिछ्तां याति गङ्गायमुनयोरपि ॥ ९ ॥
मित्रे भवति वैमुख्यं मत्री दोषाकरेण च
अपि तीरथप्रसूतानां कैर्वाणां रनोग्ताम् ॥ ६ ॥
अपि निमुक्तभोगेन खान्तस्थविषयेक्षया ।
असद्धावाय जायेत जिद्यगेन सहासिका ॥ ५ ॥
मण्डूकराविणं सपं गोमुखं च सगादनम् ।
असुद्सेन मन्येत मानयन्तं च वैरिणम् ॥ ८ ॥
घोरास्त्यक्तमिथोवेराः सोकर्यवदुपद्रवे !
दण्डनापि न मन्येरम्पापमण्डटमण्डडाः ॥ ९ ॥
अनाकलितमानुष्याः क्षमासंस्शेवर्निताः |
प्रतिवुद्धेमै सेव्यन्ते पूर्वदेवविरोधिनः ॥ १० ॥
अमित्रे विश्वासः श्वपचकरके सौमिकरसः
कपाले गङ्गाम्भः खल्परिषदम्रे सुजनता ।
परिक्षीणाचारे श्रुतमनुपनीते च निगमः
सखतः सिद्धां शुद्धि त्यजति विपरीतं च फरति ॥ ११ ॥
तरतु विवित्सयान्धिमधिरोहतु रेकतदी
धमतु च धातुव्गमभिगच्छतु शसमुखम् ।
90111109111 €8001९8
मुभाषितनीवी ¦ १९७
तदिदमरंतुदं यदुत बहवधाय भिया
धनमदमेदुरक्षितिशवदङ्गणचडुमणम् ॥ १२ ॥
इ्यसेव्यपद्धतिः पच्चमी ।
भथ महापुरुषपद्धतिः
सतामेव खपुष्पत्वं येषां यत्सदमत्वयोः |
न जातु तस तत्ताभ्यामिति तेषां स विश्वहक् ।॥ १ ॥
मुक्तानुगुणवृत्तानां भजतां पावनीं गतिम् |
नियं विष्णुपदे वृत्तिस्तारकाणां सितात्मनाम् ॥ २ ॥
सन्नियोगेन शिष्टानां वर्णादीनां खसू्रतः ।
प्रवृत्ति च निवृत्ति च न भिन्दात्साधुशदवित् ॥ \ ॥
धर्मसेतुनिविष्टानामखडानां शरीरिणाम् |
दक्षिणोत्तरवृत्तीनां रष्टिः पापनिवर्तिनी ॥ ४ ॥
अनङ्कीकरतकामानामनुमानार्हवर्प्मणाम् । ,
धृतनिर्मरतीथोनां मूतिकेपोऽपि भूषणम् ॥ « ॥
अनन्तख्यातिसंपन्ः शुद्धसत्वः सुधीरः ।
धत्ते बहुमुखं भोगं श्रुतिदृष्टिस्थिराश्रयः ॥ ६ ॥
अहायैः सर्वमध्यस्थः काञ्चनद्युतिमुद्भहन् ।
पल्मदक्चिणयोम्यत्वमुपयाति सदोत्ततः | ७ |!
पुण्यगन्धाः सुमनसः प्रबुद्धाः समयागमे ¦
रिरमी परिग्रह्न्ते सादरं चिदशैरपि ॥ ८ ॥
अनुकरतुमपहोतुमतिवततितुमीक्षितुम् ।
अद्ाक्ये तेजसां पत्यो मित्रतानमतिक्षमा ॥ ९ ॥
आहि वण्डिकन्ृत्तीनामरोषा भोगिनः पदम् ।
न संवताधचिमारथ्ये स्थाता यन्युखमारुतः ॥ १० ॥
गरुत्मति युपक्षतां गिरिधुरधरे धीरता-
मुदन्वति गभीरतामण्तदीधितौ सोम्यताम् |
१९८
90111109111 €8001९8
का्यमाड |
विवख्ति च दीप्तां विपिस्पाददानशधिरा-
दनवगुणचिच्रितं किमपि चित्रमासूत्रयत् ॥ ११ ॥
प्रशस्ति निन्दसि प्रमयुखदिव्याग्रतरम-
प्ररीनोदन्यानां परिषदि न संपत्तिसरितः |
असित्रोपक्षेपक्षणविगल्दात्मीयप्रतना-
दटामरत्रस्यद्रमिडमय्जङ्कानवश्रतः ॥ १२ ॥
इति महापुरुषपद्धतिः षष्टी ¦
अथ पमचित्तपद्धतिः ।
पुंसः कस्यचिदास्थाने द्विजेन्द्रः सूरिसेविते ।
गुणवत्पक्षपातेऽपि मध्ये तिष्ठति मानभत् ॥ १ ॥
देराकाटविदोषेण विषमत्वसमत्ववत् ।
निशादिवस्षयोशष्टमहोराचस्य न क्रचित् ॥ २ ॥
चकोरस्य दरं देवश्वक्रवाकस्य चादरम् ।
विवस्वान्नाभिसंधत्ते विश्वमेकं प्रकारयन् ॥ ६ ॥
परतिगृहति जीमूते प्रत्ययति वा स्वयम् ।
अपूरणमपापत्युः पूरणं च न रक्ष्यते ॥ ४ ॥
छिद्रं जनयतां तीक्ष्णेरच्छिद्रं विभ्रतामपि |
राप्रहीनाः सुमणयः खभावादपकुर्वते ॥ ^ ॥
अनुज्न्ितयुदहृदावः खुददां दुंदामपि ।
सम इत्येव भाव्योऽपि नम इव्येव भाव्यते ॥*€ ॥
मरुद्धिः पीड्यमानोऽपि संत्यक्तोऽपि दिवानिरम् |
विषयस्ेहरहितो रत्रदीपः प्रकाराते ॥ ७ ॥
जनयत्यनिे दाव रमयत्यपि तोयदे !
अभिन्नः स्थीयते पूष्येराश्रमारण्यपादयैः ॥ = ॥
अहार्येण कदाप्यन्येरसंहा्येण कैरपि ।
तितिक्षाकवचेनेकः सवै नयति संवृतः ॥ ९ ॥
90111109111 €8001९8
युमाषितनीवी । १९९
अमृतस्यन्दिनं कचित्कृष्णमेघं द्विजः स्मरन् ।
उदन्यया न वेरान्तमुदन्वन्तं च वीक्षते ॥ १०॥
विदधातु धाम तमस्ता कृतेन क यदि वा न वेत्ति न विभिन वा वयम् ।
प्रथमापकरारचरमं यतस्ततः प्रतियोगिनो मवति तस्य माथेता ॥ ११॥
विभवेप्वपि दोषगन्धहीनः प्रव्येऽपि स्थितिमक्षयां दधानः |
(भप क्र
विषमेष्वपि भावयन्मथ पुरुषः कोऽपि हृदि स्थितः प्रजानाम् ॥ १२ ॥
दूति समव्वित्तप्द्धतिः सप्रमी ।
अथ सदाश्चतपद्वतिः ।
सुवृत्तस्यावदातस्य कलपूणैसख मरत्पतेः |
क्षणटेराग्रहेऽपि स्यादतीथेस्यापि ती्थेता } १ ॥
परतिपल्माप्तितः प्रागप्यपाताहंपदाधितः |
राजा तदितरो वापि नोपरागेण गृह्यते ॥ २ ॥
विषमो गुणमेदेन विकाराञ्जनयन्करमात् ।
समये महता योगादहंकारः प्रीयते ॥ ३ ॥
खदृष्टिप्रतिघातोऽपि खच्छे कचन रोभनः
तत्र ह्यमिगुखः खात्मा प्नरिसेव प्रकाशते ॥ ४ ॥
रिक्षके हरिताकारो मेरो नील्तन॒द्िजः ।
अपूर्ववणेवान्भाति स्यनिष्ठे च कौरिकः ॥ ९ ॥
कलुङ्किनि जछे कापि सौरं प्रतिफटन्महः |
तमोपहत्वं तनुते समृद्धि च दिने दिने॥ ६ ॥
सखतश्वेतन्यमिन्नस्य विषमच्छिद्रमागिनः |
कस्यचिलराज्ञमूखाः स्युः पुरुषाथप्रवृत्तयः ॥ ७ ॥
महान्तं पुरुषं प्राप्य कंचित्सच्चप्रवर्तकम् |
प्रतिबुद्धो जन्तेन परमं साम्यमश्रुते ॥ ८ ॥
सूत्रं रलपमावेशाचर्मसंश्रयप्तत्पदात् |
तदभेदेन गृह्येत तृणमप्यख्मन्रणात् ॥ ९ ॥
{व्यमा |
एकयैव गुरोरष्टया द्वाम्यां वापि कमेत यत् ¦
न तत्तिस्मिरष्टाभिः सहसेणापि कस्यचित् ॥ १० ॥
रथ्यातोयं अिदशसरिता राजनीतिः सुकीत्य
कान्यारापख्ियुगकथया कायवानात्मबुद्या }
दारप्रीतिः प्रनननधिया जन्तुर्िंमा मखेन
प्र्ताहीनः परदहितविदा संगतः शद्धिमेति ॥ ११॥
विभुबेन्धं प्राप्य व्यतनुत विमुक्ति व्रजभुवां
सवतन््रोऽसौ दृतः खयमजनि सूतश्च भजताम् ।
परतिज्ञां खामोज्मत्खपदतिनीस् नुसमरे
महयोगात्प्रायों वहति महिमानं तदधिकम् ॥ १२ ॥
इति सदाश्चुतपद्धतिरध्मी ।
विक्रमाक्रान्तसुवने समे षाङ्ुण्यशािनि ।
भजति स्थिरतां रक्ष्मीः कसिश्ित्पुरुषोत्तमे ॥ १ ॥
पाथिवानां पदाथानां खमूस्या चक्रवर्तिनाम् |
सूचयत्यचिराद्धेदं छिद्रेण महतान्वयः ॥ २ ॥
सदसन्तो विचिन्वानः समवतीं शमप्रदः ।
अपि दण्डधरो नित्यं छोकपाछः सदक्षिणः ॥ ३ ॥
यमेनोपक्रमे जानचिश्वाधीरां व्यवस्थितम् ।
रामादिषु च त्वन्नः सनकः सिद्धिमर्ति ॥ # ॥
अङ्गयुक्तः कृनाखश्च कुर्वन्सम्यक्पुरोषिधिम् ।
विजानन्सिद्धसाध्यादीन्वेरिमन््रेनं पीड्यते ॥ ९ ॥
आमाधिकरणग्राह्यमूटादिवटराहिनः ।
अहीनेऽपि नरेन्दस्य शक्तयः सिद्धिहेतवः ॥ £ ॥
प्र्युस्नो ह्यनिरुद्धात्मा खनान्ना मानसोदयः ।
वीरः कश्चिद्धिजानीते खीप्रायमसिरं जगत् ॥ ७ ॥
90111108111 €8001९8
90111109111 €8001९8
7.
१
सुभापितनीवी | १६
तमिखाचारिणां रोद्धा विभिताक्षा मरुखियः ।
कपिछ्कत्यरपि स्थाने माति वेखातिष्ड्धिभिः ॥ < ॥
प्रयुक्तं मन्निभिः काटे मक्तिभेद पुरस्कतम् ।
अपि ज्व्नवक्राणां साम संवननं प्रम् ॥ € ॥
विधा खञ्धधृतिरमित्य विनतानन्दनो द्विजः |
नियम्यमानं: स्थानेषु अजमेरपि भूष्यते ॥ १०॥
नीतिः सती त्वयि पर् परपुष््यातु
पु्रीकृतोऽसि बदलिवृष्टकुेयेतस्त्वम् ।
दूरीकृतश्च पुरुषेस्तत एव काटे
कण्ठे यदेष तव पञ्चममुचकार ॥ ११॥
विवरुधमहिते मेरवेरावणः करटी यहुः
कषलतु करटं कण्डूलं खं क्षरन्मदकदैमम् ।
भजतु च तरक्रीडां पीडामिसंधिरसौ दं
न तु मङ्िनता नापि क्षोभः क्षमाश्रति स्तः ॥ १२
इति नीतिपद्धतिनंवमी ।
अथ वदान्यपद्धतिः ।
आभियुख्यदरामाच्ाद्दान्य इव सज्जनः |
रीघ्रं रक्तमरक्तं वा गृहणाति स्वप्रसादतः ।॥ १॥
अप्यनावजिताः खेन फठमारेण संनताः |
अभकैरपि गृह्यन्ते साघुसंतानदराखिनः ॥ २ ॥
नियुक्त मवनक्चे्ाः स्युः सदागतिनिैता
प्रापे भूपविपयासे भोगिनः खट योगिनः} ३ ॥
सर्वेषायुत्तरामाश्चां धनदो यः परीक्षते |
सत्यं मनुष्यघरमैव सर तु पुण्यजनेश्वरः ॥ £ ॥
येषां हिरण्यकश्चिपुक्षचदानकरः करः ।
तेषां तियख्खखत्वेऽपि पुरुषत्वं न हीयते ॥ ५ ॥
सृख्यदानीदकष्चिन्नकरः ख्यातक्चषमाधतिः |
सउक्िपडाश्चतः ऋश्चटनाशातार्णः सथल ।) £ ॥)
१६२
90111109111 €8001९8
क[व्यमादख |
क्लोमितोऽपि वधेः कश्चिद्रमीरमधुराश्यः ¦
चन्द्ररल्नगवाश्चादिसदहितां दिङति धियम् ॥ ७ ॥
वदान्यश्च कदयेश्च गृहीतस्थिरखोमतः ।
सखानथौन्संचिनोत्यर्थान्परानर्थैरयोनयन् ॥ ८ ॥
अनिःरोपितदातव्यं वदान्यदिति वादिनम् ।
नोपसपेति सव्रीडा ब्रीडा कुख्वधूरिव ॥ ९. ॥
अपुनर्देहिशब्दाहेमप्रत्युपक्ृतिक्षमम् |
अर्थिनं कुरुते कथिष्पुनरावृत्तिव्जितम् ॥ १० ॥
त्वचं मांसं जीवं यदपि ददुरस्थीनि परथिवी
श्रियं रल्ाधीक्षं चिददातस्मेरावतमपि !
तदेतस्रत्येकं मिहितमपि नाड तुख्यितुं
मनस्कारोपेतस्थिरमधुरकस्पोक्तिकणिकाम् ॥ ११॥
अनिधोतं धाराधरममथनीयं निधिमपा-
मकाठिन्यं चिन्तामणिमजडभूतं सुरतरुम् ।
अभित्त्वोपादाय प्रभुरपश्वृत्तिने सुरभि
परर्थकस्वाथोनक्रत पुरुषानादिपुरुषः ॥ १२ ॥
इति वदान्यपद्धतिदैश्मी 1
अथ सत्कविपद्धतिः ।
अपङ्कख्यितुं शुद्धाः साधुमानसवृत्तयः ।
वमन्ति श्रुतिजीवातुं ध्वनि नवरसासखदम् ॥ १ ॥
महापुरुषरब्धात्मा सगोदिप्रथितोदयः !
वरयावदातया वाचा सेव्यते चतुराननः ॥ २ ॥
विशुद्धख्टिताकारा गुणारंकारशाडिनी ।
परसा मारती यस्य ससत्येकः भतिष्ठितः ॥ ३ ॥
कृतशिदचरस्थानालयान्ती सागरान्तिकम् ।
दर्यादर्यतनुभति श्रुत्यमीष्टा सरखती ॥ ४ ॥
प्रमूतोदितम॒क्तामिभयते सूक्तिद्ुक्तिमिः !
सुदृशां कणेपूराय तादः फट्मेदतः ॥ ^ ॥
90111109111 €8001९8
सुभाषितनीवी ! १६९३
प्रतीपमवग्रष्टापि स्वाभिमुख्यं न सृञ्चति |
कालिकेव सतां सूक्तिस्तादराश्रुतिनन्दिनी ॥ ६ ॥
जखादायस्य घोषेण जातटोल्यस्य भूय्ता ¦
कविदाब्द्ं तिरोधाय कश्चिदर्थो न साध्यते | ७ ॥
सदानवोक्तिमहितः प्रतिरुन्धन्प्रतीपगान्
प्रथितः काव्यनाश्नापि कविरेकः प्रकाशते ।॥ ८ ॥
पूवेकल्पप्रकारेण पुरुषाथप्रवृत्तया ।
विचिच्रसष्या विहरन्प्राप्तः कथिन्महाकविः ।॥ ९. ॥
अ ॥} १९०
मतिमन्थजवेन छन्धवणी प्रतिपन्ना विबुधेरनन्यभक्तेः ।
सुकवेरनघारायसय सूक्तिः सखदते दग्धपयोनिधेः सुधेव ॥ ११ ॥
मनुव्यासप्राचेतसपरिषददहां कचिदियं
युधािक्ता सूक्तिः खययुदयमच्िच्छति जने ।
निरुन्ध्युः के विन्ध्याचर्विकटसंध्यानटनर-
परिभरान्ता पञ्चोरुपरि यदि गङ्गा निपतति ॥ १२॥
इति सत्कविपद्धतिरेकादरी ,
अथ परीक्षकपद्धतिः ।
काकानां कोकिलानां च सीमामेदः कथं भवेत् ।
यदि विश्वा साक्षान्न कता कणंहष्कुटी ॥ १ ॥
छन्द्ःप्रत्ययद्चद्धात्मा परयन्यतिगणस्थितम् ।
वणीदिनियतं वृत्तं नियुङ गोरवादिवित् ॥ २ ॥
युवणैमपि दुर्वर्णं युक्त्या दशयति क्रचित् ।
व्यनक्ति शुद्धि सहसा राचिरेकः स्वतैक्षण्यतः 1) ६ |
खच्छस्वादविङ्ुद्धानां स्रोतसां कल्रोदधेः ।
दोषं केऽपि न सृष्यन्ति दष्टजिहेन कलितम् ॥ ४ ॥
90111109111 €8001९8
& ५रत्पभख
सहेव भुवने जातं स्छसंस्थापनक्षमम् |
गृह्यते किमपि ख्थेरन्यत्किमपि जिह्मैः ॥ ९ ॥
कलकण्ठगणाखाव्रे कामसयाच्े निनाङ्करे ।
निम्बवृत्तिभिरुदरर्णे न चूतः परितप्यते ॥ ६ ॥
मन्ये किनरम॒ख्यानां मोन जगति सांप्रतम् ।
मराकक्रणितं यत्र वीणाखनविकल्ितम् ॥ ७ ॥
रल्लामरणयोग्यानां राजान्तःपूरयोषिताम् !
क्ीडाकङ्णनिर्माणि काचोऽपि छडितः कचित् ॥ ८ ॥
कटूनामपि साथेत्वात्कामं भवति संग्रहः ¦
तथापि वत्तिने तथा रपज्ञालुमतिक्षमा ॥ ९ ॥
नादं मङ्गटतालछानां नागरीनय्नोचितम् ।
कृपिक्षमेषु मराम्येषु न मूञयति गीतदित् ॥ १० ॥
विधिमन्तरेण विहगेन कुतः पयसोररिश्ष्यत विवेकविधिः ।
कति वा दिनानि वद पयेचिनोत्क्शीसुतः कवछ्यञ्ज्धिम् ॥ ११॥
भूयसीरपि कटाः कलङ्किताः प्राप्य कश्चिदपचीयते रनः ।
एकयापि कड्या विदयुद्धया योऽपि कोऽपि भनते गिरीशताम् ॥१२॥
दति परीक्षकप्दतिद्रीदसी ।
सेषा सुभाषितानां माड महनीयवर्णवृत्तगणा |
भावुकसंस्यारूढा प्रियपद्धतिमूषिता जयति ॥ १ ॥
कविकथकपिहकथितं कठोरित सुमाषितं नीवी ।
सदसद्विवेकयुखतः संमुखयति सर्वलोकहितम् ॥ २ ॥
इति कवितार्विकसिहख सवेतन्रसतन्रस वेदान्ताचार्य श्रीम टनाथस्य
कृतिघु सुभाषितनीवी ।
आतानः भकतः उनमनाः वन्नोणकमभपकरनताध कनीना +
॥ प 0 1 ताना ७ १५१.१५-१०.५००८.० १०८१ १ द
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11