1५८१४ 41.41.64.
=-=,
नक सद
.& (नान्मा ग 0त 210 1216 8208४ एप 28.
पषकषाथ8, धा 8, 2141125, 2181852125, `
(11121025, ^ [2118725 &€.
24 ८्' 111.
01114901 121
१47 (04 ८ 0164२454).
252 1525:1 23.
1 ॥937११/118 1 /1.181 1 १.
षार
81.187
५५१
॥१०।.९.१-१११.१५/२॥॥
000 0 ^ कवार^ १4 826४" एष88,
501184४.
1916.
{ 11 "टा फल्डलाणव्त् एङ् प०८ एपएा$णलः. ]
सपा नाप०्द् ङ एप्प ए णत् एपणथ्डत् ए दिदणठश्पवर४ इच्छ ६१०६८ ५६
६९ " पि ०४५९-8 ग्भ" ८658; 283 & ०1०16 [6.16 ए०पाभ्.
॥ श्रीः |
क(व्यकटः |
माम
नानाविधग्राचीनकाग्यनाटकचम्पूभाणप्रहसन-
च्छन्दोरंकारादिसाहिलप्रन्थानां
संग्रहः ।
-------< ~€. १
त्रयो दरो गुच्छकः।
जयपुरमहाराजाभितपण्डितश्रीदुगौप्रसादतनयपण्डितकेदार-
नाथरामेणा तथा युम्बापुरवासिपणरीकरोपाहविददर-
श्रीरक्ष्मणरामैतुजनुषा वासुदेवशमेणा च
संशोधितः ।
द्वितीयं संस्करणम्
1
सच
स॒म्ब्यां
तुकाराम जावजी भरेष्टिभिः
खीये निर्णयसागरास्यसुद्रणयन््रारये खायसाक््दयितवा प्रकारितः ।
शकः १ ८९८ िसताब्दः १९१६.
(अख म्रन्थख पुनभुद्रणादिविषये सर्वथा निर्णयसागरसुद्रायन्रालयाधिपते-
रेवाधिकारः ।)
मल्यमेको रूप्यकः।
अनुक्रमणिका |
१. श्रीमद्राममद्रदीक्षितविरचितं वणेमाखसतोत्रम्... „^ १
२. श्रीमद्वादिचन्द्रनिर्ितं पवनदूतकाव्यम् „^ „^ ९
३. पण्डरी विहखस्यकविविरचितो दूतीकर्मप्रकासः „~. २५
४. श्रीधनदराजकवि विरचितं शतकत्रयम् .... व
(१) शृज्ञारधनदम् .... „^ „^ „~ „~ ३६१
(२) नीतिधनदम् „^“ „~ „~ „^ ^ ४९
(२) वैराम्यधनद्म् „... .... ^ „^ „^ ६४
५५. गिरिधरविरचितं ग्चीफाखेखनम् ,. „~ „~ ८१
६. तेलङ्खवरजनाथनिरचितं मनोदूतम् (सहदयहृदयाह्मदना-
प्रनामकम्) (सरीकम्) „^ = "~ „^ ८9
७. गोखामिजनादनमटपणीतं वैराग्यशतकम् „... „. १३१
८, विहणकविविरचितं विहणकाव्यम् „... „+ „... १४३
क[व्यमाखा ।
शरीमद्राममद्रदीक्षितविरचितं
वणेमालास्तोचरम् ।
---*०>6२००----
अन्तः समस्तजगतां यदनुप्रविष्ट-
माचक्षते मणिगणेष्िव सूत्रमार्याः ।
तं केटिकलिपितरघूष्रहषटपमाचं
्रुहाक्षमनिरं शरणं प्रपये ॥ १ ॥
ञ्मान्नायशैररिखेरेकनिकेतनाय
वाल्मीकिवाग्जरनिष्िपरतिविम्बिताय ।
कीटाग्बुदाय करूणारसमेदुराय
कोचिदसतु मम का्ुकिणे प्रणामः ॥ २॥
इन्दुं पसादमवतसयता लदीयं
कोपंकरे हुतवहं वहता हरेण ।
राङ्क जगत्रयमनुप्रहनिग्रहाभ्यां
संयोज्यते रघुपते समथान्तरषु ॥ ३ ॥
इंदम्िधस्वमिति वेद न सोऽपि वेदः
शक्रोति कः शितमवेक्ितुर्ुतमाङ्ग ।
श्रोतुं क्षमं न तु दरोक्षितुमप्यतस्तां
सरवे विदन्तु कथमीश कथं स्तुवन्तु ॥ % ॥
१, पृद्मनयनम्. २. वेदः. ' ३. कालमेघायै. ४. शिरसि,
१. गर्वैः,
कन्यमाख ।
उर्णांडुविम्बुदधिसयससरंस-
म्रावा च तुत्यमजनिष्ट गृहं यथा ते ।
वास्मीकिवागपि मदुक्तिरपि प्रमं त्वां
देव प्रदंसति तथा यदि कोऽत्र दोषः ॥ ५॥
ऊढः पुरासि विरन॑तान्वयसंभवेन
देव त्वया किमधुनापि तथा न माव्यम् ।
पूर्वे जना मम विनेमुरसंशयं लां
जानासि राघव तदन्वयसंमवं माम् ॥ ६ ॥
ऋक्षं एवंगमपि रक्षसि चेन्महाम-
न्वियेषु किं पुनरथापि न विश्वसामः।
अत्रापराध्यति कि प्रथमद्वितीयौ
वर्णो तवौदनतया निगमो विवृण्वन् ॥ ७ ॥
नृणां न केवरमसि त्रिदिवौकसां च
राजा यमार्कमरुतोऽपि यतस्सन्ति ।
दीनस्य वाड् मम तथापिन ते नवा या-
तकर्णे रघूषद्ह यतः ककुमोऽपि जाताः ॥ ८ ॥
करुपामपि व्यसनिनीं मवितव्यतां मे
नाथान्यथाकुरु तव पमुतां दिरक्षोः ।
चक्रे रिलापि, सरुणी भवता तदास्तां
मायापि यद्धरयते तव दुषेटानि ॥ ९ ॥
एकं भवन्तमृषयो विदुरद्वितीयं
जानामि का्ैकमहं तु तमद्वितीयम् ।
श्रुत्याभ्रिता जगति यद्वुणघोषणा सा
दूरीकरोति दुरितानि समाश्रितानाम् ॥ १०॥
एशं शरासमचकोपममिश्चुवही-
मज्ञं बभज्ञ किर यसव बाहुदण्डः 1
२. गर्डेन, ३. तरुणी अहल्या.
व्णमाखास्तोत्रम् ।
तस्य त्वशीतकरवंशवतं शंस
किं दुष्करं मवति मे विधिपाशभङ्ः ॥ १२ ॥
उअजस्तव प्रहितरोषविषाभिदण्डेः
स्पष्टं जगद्धिरुपरुभ्य भयाकुखनाम् ।
गीतोक्तिभिस्वयि निरस्य मनुप्यवुद्धि
देव स्त॒तोऽसि विधिविष्णुदृषध्वजानाम् \॥ १२॥
अौत्कण्ठ्यमसि दाकण्ठरिपो ममेकं
द््ष्यामि तावकपदाम्बुरुहं कदेति ।
अप्येति कर्म निखिकं मम यत्र हृष्टे
ठीनाश्च यत्र यतिभिः सह मक्कठीनाः ॥ १३ ॥
अंमोनिधाववधिमत्यवकी्यं बाणा-
न्कि छव्यवानसि ननु श्वञ्यरस्तवायम् ।
उप्मापनेतुमथवा यदि बाणकण्ड््-
देवायमस्त्यनवधिर्मम दैन्यसिन्धुः ॥ १४ ॥
अश्रान्तमर्हति त॒खामग्तां विम्बं
भभ्माम्बुजयुतिमदेन भवन्मुखेन ।
असादमूदनरु इत्यकृतोत्तरीख
सत्या कथा भवतु साघुविवेकमभाजाम् ॥ १५ ॥
कल्याणमावहतु नः कमरोदरश्री-
रासन्नवानरभटोगर॑महीतरोषः ।
शिप्यन्सुनीन्प्रणतदेवशिरःकिरीट-
दा स्वलन्द्चरथास्मज ! ते कक्षः ॥ १६ ॥
रं वायुरभिरुदकं एथिवी च शब्दः
स्परोश्च रूपरसगन्धमपि त्वमेव ।
न दय्यातिबन्धो
घत्से वपुः शरशरासभृदभ्नीरम् ॥ १७ ॥
काव्यमाख |
गङ्गा पुनाति रधुपुंगव यद्मसूता
यद्रेणुना च पुपुवे यमिनः कत्र् ।
तस्य खदद्विकमरुसख निषेवया खां
पूतो यथा पुनरघेऽपि तथा प्रसीद ॥ १८ ॥
चण्टाघनं घनितकोरिश्चरासनं ते
छुण्यकमस्त॒ विपदां मम ठोकनाथ ।
जिहारुतां वहति यद्भूनगो रिपूणा-
सुप्णैरसगम्मिरुदरंभरिणा शरेण ॥ १९ ॥
ाङसखवाडसि परेश तथासि तियैड्
मूमः किमन्यदसिला अपि जन्तवोऽसि ।
एकक्रमेऽपि कति वा भुवि न ज्रियन्ते
मन्दसय राघव सहस ममापराधान् ॥ २० ॥
चण्डानिर्व्यतिकरघ्चुमिताम्बुवाह-
दम्भोकिपातमिव दारुणमन्तकाटम् ।
स्मृत्वापि संमविनमुद्विजते न धन्यो
ङ्व्ध्वा दारण्यमनरण्यकुलेशवर त्वाम् ॥ २१॥
छिन निजं कुहनया मृगरूपमाजो
्यक्तचरस् न किमाविरकारि रूपम् ।
सत्पत्रिणापि रघुवीर ममा माया-
गूढखरूपविवृतौ तव कः प्रयासः ॥ २२ ॥
जन्तोः किक सदमिधा मणिकणिकायां
कर्णे जपन्हरति कश्चन पञ्चकोशान् ।
इत्यामनन्ति रघुवीर ततो भवन्तं
राजाधिराज इति विरवसिमः कथं वा ॥ २३ ॥
छ्चङ्कारिभृङ्गकमरोपमितं पदं ते
चारुसव प्रणयचारणकिन्नरोधम् ।
१. कपटेन. .२. राक्षसस्य मारीच.
वर्णमाखस्तोत्रम् ¦
जानामि राघव जखरयवासयोग्यं
चैर वसेत्तदधुनैव जकाराये मे ॥ २४ ॥
ज्ञानेन सुक्तिरिति निधितमागमक्ञे-
ज्ञानं क मे मवतु दुस्त्यजवासनख ।
देवामयं वितर किं खसद्रल्पत्त्या
मुद्यचपि सर पुरेव कृतां प्रतिज्ञाम् ॥ २५ ॥
टङ्कारमीश भवदीयदारासनस्य
ज्यास्फारनेन जनितं निगमं प्रतीमः ।
तेनेव राधव मवानवगम्यमान-
खासं निरस सुखमातनुते बुधानाम् ॥ २६ ॥
ठा्छत्य मण्डक्मखण्डि यदुप्णमानो-
देव तरदखदक्नियुधि यातुधानैः ।
राङ्क ततस्तव पदं विदलय्य वेगा-
तैरदुतं प्रतिकृतिविंदधे वयख ॥ २७ ॥
डिम्मसतथासि रघुवीर तथा दयख
लभ्यं यथा कुराख्वत्वमपि क्षितो मे ।
किचिन्मनो मयि निधेहि तव क्षतं किं
व्यर्था मवत्वमनसं ग्रणतीः श्ुतिस्लाम् ॥ २८ ॥
दक्षां त्वदीययश्सामधुनापि श्रुण्मः
्राचेतससख फणितं भरताम्रजन्मन् ।
सत्ये यशस्तव श्रणोमि स्कण्डुसूनो-
धौताप्यतो जगति कोऽस्व॒ भवादसोऽन्यः ॥ २९ ॥
त्राणं समस्तजगतां तव कं न काथ
साकििंन तत्र करणं करुणा तवैव
अस्यातिकायेकरणे तव नेति या वा- .
ख्ुख्या न सा रघुपते भवति श्रुतीनाम् ॥ ३० ॥
१, वाल्मीकेः, >, सूक्तम्.
कान्यमाखा ।
तच्चं पदे पदमसीति च धानि देव
तेषां यदस््यमिकपनपरब्युमथीन् ।
सेवे पदद्रयमतो मदुर तादौ
यदारुणोरपि ततो भवदर्थलमः ॥ ३१ ॥
योधं यदुद्रहति मूमिवहैकदं्
विश्वप्रमो विघटिताभ्रधटाः सटा वा।
रूपं तदुद्धरमपाख रुचाख दिश्या
तवं शम्बरारिरपि कैतवश्चम्बरारिः ॥ ३२ ॥
द्श््वा निशाचरपुरीं प्रथतस्तवैको
भक्तेषु दानवपुरत्रितयं तथान्यः ।
तस्याराराघुरसमस गुणैः प्रमो मे
पयष्टकयरोमनेन छ्मख कीर्तिम् ॥ ३३ ॥
धत्ते शिरांसि दश यः सुकरो वधोऽख
किं न त्वया निगममीत सहखमूघ्री ।
मोहं ममामितपदं यदि देव हन्याः
कीतिंस्तदा तव सहस्षपदो वहु स्यात् ॥ ३४ ॥
नैभ्रस्य मे मव विमो खयमेव नाथो
नाथो भव त्वमिति चोदयितुं बिभेमि ।
येन खसा दशमुखख नियोजयन्ती
नाथो भव त्वमिति नासिकया विदीना ॥ ३५ ॥
पयौकुरोऽख किर पातकमेव कुर्वै-
न्दीनं ततः करुणया कुरु मामपापम् ।
करत रघूद्रह नदीनमपापसुव्यी
राक्तस्त्वमित्ययमपेति न लोकवादः ॥ २६ ॥
फल्गूनि यद्यपि फखनि न ठीप्सते मे
चेतः प्रमो तदपि नो भजति प्रकृत्या ।
१, श्राम्बरारि्मनसिजः' इयमरः, २, श्चुपैनखा,
व्णमाखस्तोत्रम् । ७
भू्यन्तरं ्जवधूजनमोहनं ते
जानाति फल्गु न फरं मुवि यद्मदातुम् ॥ ३७ ॥
वर्हिःरातग्रथितकेरामनहैवेष-
मादाय गोपवनिताकुचकुङ्कमाङ्कम् ।
हीणो न राघव भवान्यदतः प्रतीमः
पल्या हिया विरहितोऽसि पुरा श्रियेव ॥ ३८ ॥
भद्राय मेऽस्व॒ तव राघव बोधमुद्रा
विद्रावयन््ययिरूमान्तरमन्धकारम् ।
त्रस ते परिपुनन्ति जग्था ष-
उष्टक्षराण्यपि तथेति विवृण्वतीव ॥ ३९ ॥
मन्दं निधेहि हृदि मे भगवन्नर्व्यां
पाषाणकण्टकसदिष्णु पदाम्बुजं ते ।
अद्क्ठमात्रमथवात्र निधातुमह-
माक्रान्तदुन्दुमितनूकठिनायिक्रटम् ॥ %० ॥
यज्ञेन देव तपसा यदनाराकेन
दानेन च द्विजगणेर्विपदिप्यसे तवम् ।
भाग्येन मेऽजनिमृषा यदिदं यतस्त्वां
चापग्रहालयरमबुध्यत जामदस्यः ॥ ४१ ॥
रम्योजवरुसव पुरा रघुवीर देहः
कामप्रदो यदभवत्कैमङारयाये ।
चित्रं किमत्र चरणाम्बुजरेणुरेव
कामं ददौ न मुनये किमु गौतमाय ॥ ४२ ॥
लेङ्केशवक्षसि निविद्य यथा शस्ते
मन्दोद्रीकुचतरीमणिहारचोरः ।
द्धे सतां हृदि गतस्त्वमपि प्रमो मे
चित्ते यथा हर चिरोपनतामतिचयाम् ॥ ४३ ॥
१ . परछ्यरामः. २. ठ्म्यै.
न्र° गु० २
ट कान्यमाख ]
वन्दे तवाद्चिकमलं श्वदुरं पयोधे-
स्तानं भुवश्च रघुपुंगवरेखया यत् ।
वचं बिभर्ति जगदार्तिगिरं विभेतुं
विद्यां नताय वितरेयमिति ध्वजं च ॥ ४४ ॥
शभः खयं निरदिाद्विरिकन्यकाये
यन्नाम राम तव नामसहस्ततुल्थम् ।
अथै मवन्तमपिं तद्रहदेकमेव
चित्रं ददाति गृणते चतुरः किटर्थान् ॥ ४५ ॥
घट् ते विधिप्रमृतिमिः समवेक्षितानि
मन्राक्षराणि ऋषिमिर्मसुवंशकेतो ।
एकेन यानि गुणितान्यपि मानसेन
चित्रं नृणां त्रिदश्चतामुपरम्भयन्ति ॥ ४६ ॥
सर्गखितिप्रख्यकर्मु चोदयन्ति
माया शुणत्रयमयी जगतो भवन्तम् ।
जद्येति विष्णुरिति रुदर इति वृथा ते
नाम प्रमो दिति चित्रमजन्मनोऽपि ॥ ४७ ॥
सोऽसि मानसचरां महतां यतस्तव
संमाव्यते किरु ततस्तव पक्षपातः ।
मय्येनमप्ययन चेद्रघुनन्दन स्या-
ज्िप्णोरपि त्रिभुवने समवतैता ते ॥ ५८ ॥
लक्ष्मीकृतोऽजनि यथेव जलादरयाना-
मेको रुषा-.“ˆतथा कृपयापि कायैः ।
अन्योऽपि कश्चिदिति चेदहमेव ' वर्ते
तादगिधासपनवंरमणे किमन्यैः ॥ ४९ ॥
क्षन्तुं मर्हसि रघूद्वह मेऽपराधा-
न्सवै सहाननुवधूरपि ते पुराणी ।
१, सत्वरजसतमोग्रणाः. `
पवनदूतकाव्यम् ।
वासाख्यं च तमुभृत्कमरुं मदीयं
कान्ता परापि नहि किं कमलालया ते ॥ ५० ॥
दस्थं ममास्त वद मत्य॑निगचमान
्रय्यन्तमत्रपुखरीकृतपादपीट ।
राजाधिराज कृपया रघुवीर वर्ण-
माखस्तवं त्वमवकणैयितुं प्रसीद ॥ ५१ ॥
इति ध्रीमद्रामभद्रदीक्षितविरवचितं वणैमारास्तोत्रं संपूर्णम् ।
ीमद्वादिचन्द्रनिर्मितं
पवनद् तकान्यम् ।
राज। राज्ञीं खगपतिहतां नामतः श्रीसुतारां
ध्यायंश्चित्ते जगति विदितां शीकसौमाग्यमग्येः ।
दूतं मोहात्यवनमहृदं भादिणोदश्ुनेत्ः
प्रायो मोहो भवति मविनां बोधरून्यत्वहेतुः ॥ १ ॥
भूम्याधारा जरुगिरिनगाः साप्यधारि तया चे-
कि तेऽसाध्यं मवति वद मे मित्र तेनाथिभावम् ।
यातस्तसात्कथय कथितं योषितः क्षेमसुचैः
प्रायः शक्तः सकरविषयेऽशक्तिकानां हि याच्यः ॥ २ ॥
्षितयां नीरे इतमुनि परव्योक्नि काटे विशाठे
त्वं कोकानां प्रथममकथि प्राणसंत्राणतत्वम् ।
तसाद्रातोधर चर्गते तान्वियोगे हि नायः
सननेवान्तर्वपुरुकरुणः सत्वरक्षानपेक्षः ॥ ३ ॥
एते वृक्षाः सति नवघनेऽप्यत्र सर्वत्र भूमौ
बोमूयन्ते न हि बहुफलखास्त्वां विनेति प्रसिद्धिः ।
तसात्तंस्तवं षनफरधनान्संप्रयच्छन्पकु्या
पायः प्राप्तो भवनमतुलां पुष्टितामातनोति ॥ ४ ॥
१०
काव्यमाख ।
साध दारिर्हसितवदनैः करीडनासक्तचित्ता-
ुण्डादण्डैः ककितिगिरिमिर्भूरजः सोचण्र्ठो ।
तवं नागन्द्रान्किरत उचितान्खस्य सङ्गेन कुवै-
न्यायाः प्रायो भवति महतां संगतेः पापहानिः ॥ ५ ॥
ाज्ञामोदप्रसरविजितारोषपुष्पद्रुमाणां
नानामूषदयुतिचयहतप्ान्तनामीमणीनाम् ।
खनीरीणां सुरतमभितः कु्ैतीनां खमभत्रा
स्वेदाम्भस्त्वं वनभुवि हरन्तोख्यहेतुः परमूयाः ॥ ६ ॥
मिहयाः शीष अ्रमरसददो थापितां खख पत्या
तीरे नाः पवन रमता पुष्पमाखां कुटनाम् ।
तां निेन्धां बहुसमयतः संप्रजानन्दरितीयं
दूरं नीत्वा नवसुममरं धापयन्याहि वृक्षान् ॥ ७ ॥
वेगा्ाताः पथि तव पराथौन्विधातुः प्रकृत्या
ये संरोधं परतततनवः कुवैते गण्डशैलः ।
तांस्तं सर्वानमिनवबरैः पातयेः सन्धवृत्ती-
न्केषां खानं भवति पुरतः खायिनां सदहखानाम् ॥ ८ ॥
संतापेऽसिन्मबरुतरणेः संज्वखद्रहिकर्पे
छाय क्षेत्रं तव सुदिशतो वाचो नैव नाशः |
चेत्तत्कारी निजवलर्वशात्र्हिं ते ताप उचचै-
वयै तसाच्तुरमतिना नैव सर्वत्र योज्यम् ॥ ९ ॥
व्यादायाखं कथमपि पुरो भक्षितुं त्वां खपन्त्यो
निर्यद्वाखहरर्वगणा दीर्घषष्ठा गरिष्ठाः ।
तांस्त्वं हन्तुं निजसखमलं वहिममे प्रकुया-
स्वेषां मीतिन॑ मवति यतो मेदजेया द्विषन्तः ॥ १० ॥
मार्गे श्रान्तः कथमपि तदा वाहनं चातिन्चोमं
सारङ्गं त्वं करमितगगनं श्रङ्गमिच्ाम्बुवाहम् ।
पवनदूतकाव्यम् ।
आरुद्यामे सुखदमतुरं वेगतः संपरगच्छः
पादन्तु न मवति सतां दूरमार्गो हि शक्यः ॥ ११ ॥
सखीभिः शीर्षे मघुमदङ्कतां संधृतां पुष्पकाना-
माङिपतानां वपुषि सरसैः केसरेश्वन्दनानाम् ।
संक्षिप्तानां श्रुतिपुटयुगे मूल्यकस्तूरिकाणां
गृहनगन्धं बहुमधुरिमक्रान्तगेहान्तराणाम् ॥ १२ ॥
पुत्रः सीतां दश्चमुखहतां तावको दूरनाथां
तस्संदेशैशपितकुशरैजीवयामास वेगात् ।
तत्कि चित्रं त्वकमिह पदे संयितस्तां च पैन्ये
प्रायः काय रघुजनङृतं नाधिके चित्रकारि ॥ १३ ॥
रात्रो खीणां सुरतसमये प्रेक्षितुं खेचराणां
नं चाङ्गं पवन सततं नेत्रदत्तानुरागम् ।
हम्यीन्तःस्थान्महततमसो दीपकान्मा बिहन्याः
मायः सन्तः सकरसमये रङ्गमङ्गे न शराः ॥ १४ ॥
नीरं नया उपक्ृतिकरं शोषयन्नान्धवत्या-
सत्कंजानां परमिह अुवां यादसां च प्रहन्ता ।
तसराद्रक्षज्जरमविकटठं येन ते धर्मराशिः
कार्य कार्यं परमविदुषा ` हिंसयेवात्र लोके ॥ १५ ॥
गच्छन्तीनां निशि पतिगृहं येऽन्धकारं खजन्ति
तास्त्वं सीणां खगितनयनं छादयिलाजताराः ।
दूरीकुयां विरदिविषदानम्बुवाहान्खदक्तया
प्रायः सन्तः शिद्युतरूणिषु द्याद्रैचि्ता भवन्ति ॥ १६ ॥
तस्याः द्युम्मत्तटभवनगखथायिहंसांगतापं
मन्दं यांस्त्वं बहुगिरिवशातसंनिवार्यासदिष्टः ।
तत्पकषश्च द्विगुणितवयुश्चालितिश्वामराभे-
भूयाः सन्तो न हि परृतं चोपकारं सहन्ते ॥ १७॥
१९१
१२
काव्यममींला ।
वध्वो विचाधरङुकभवाः संनिसर्ैकरूपा
यासां साम्यं रुछिलंतंनवो यान्ति नो नांककन्याः ।
तास्तव पयन्थिरतरगतिमो स मूरमत्र मार्गे
धीराः ख्याता इह मवने येऽन्तराये न मन्दाः ॥ १८ ॥
ओप्मातापिग्कपितवपूषामर्थिनां चातकाना-
मुन्चास्यानां इृषिकरनृणां संददानोऽम्बु मेधः ।
याता मार्ग प्रबर्बलिना नैव हन्यस्त्वयासौ
प्रायो रक्षाः परहितकरादायिनो दत्तसाराः ॥ १९ ॥
नीका अद्रौ बहुफरशतो मानवानामगम्या
दानाद्धीताः सहजङृपणा ये नगा सुक्तमागौः ।
तांस्त्वं धुत्वा हिततनुधृतस्ततफठेरेणवगा-
न्ुरवस्तृ्ान्पवनपद्वीं योषकेप्वग्रगण्याम् ॥ २० ॥
माणानां तत्तरणिविरहे कुतं निगमं द्रा-
म्द तान्पुनरिति तनावारयाखानकं च ।
मोहादिर्थं पवन गमनं द्यागमे च प्रयातां
रक्षा कार्यां विततकरुणां कुर्वतात्र त्वयारम् ॥ २१ ॥
गच्छन्दरष्टा करिणमतुरु देवराजस्य मार्गे
साधोः सारं चरणयुगरं वन्दितुं वागतस्य ।
सुण्डाघातिगिरितरनगागपातयन्तं प्रचण्डे ,
भूमो शश्नरिजतनुभरास्ीडयन्तं फणीशम् ॥ २२ ॥
त्वे गङ्गाया जरर्वकणेसतत्तवर्िपुष्े-
यक्ताख्पैः समदमधुपोद्धतजञङ्कारसरिः ।
मूत्वा शीतः परिमतनुखन्नगश्वा्तवेगो ,
हन्या ध्याने निहतमनसां योगिनां बुद्यतायम् ॥ २३ ॥
शारी मूमेर्विपिनवसतेर्योगिनः किं जय वा
किं निर्मोको धरणफणिनश्चागतस्ात्र लोके ।
पवनदूतकाव्यम् । १३
फं निःश्रणिः शिखरपदवीं गन्तुकामस्य चादे-
गङ्गां दृष्टम सुतटनरतो भाविनी तेऽ शङ्का ॥ २४॥
भूयो द्रष्टा जगदधिपतेराख्यं तीर्थक्तै-
सीकषणः शरद तधनपतद्रारिसंसिक्तदेहम् ।
चत्यच्छकरा तनुकरकजोद्धूतरेणुमरमोधं
प्रान्तो्यानावनिभवखगध्वानदत्तपरावम् ॥ २५ ॥
भीमारव्याममरवनितास्पधिरूपाभिमाना
वेणीबन्धम्रथितकरुसुमा मूजपत्रापवखराः ।
गुज्ञायुक्ततृणमणिगल यत्र भिह्छादिनार्य-
सतास्त्वं पदयेयैदि हि भवतो दष्िखृषटिश्च देवान् ॥ २६ ॥
गच्छेर्वन्द॑स्त्तमपि शमिनः संजयं तस साधोः
पादौ नन्तुं निजगृहगणेः खेचैैरापतद्धिः ।
सिद्धो यत्र वलनजणिनः साधयामास पुत्रो
ज्वाकामाढी खगगणनतामक्षकीरतिहौजाः ॥ २७
तत्संदृष्टेमवतु भवतो विन्नरादः प्रहाणिः
सदश्योरायुधगणकराः शत्रवो यान्तु नाराम् ।
मूयाद्भूयः प्रतिपदमरं मङ्गं मञ्खुकं च
परप्तोदन्तः पुनरिह मया सौर्यदः संगमस्ते ॥ २८ ॥ -
दुःखानि तवं समगतवधोर्मित्र जानासि सम्य-
ज्विश्चमाणः भिततनुमतां बृद्धकारुण्यमावः ।
तसात्तेऽदं पदमुपगतः सर्वरोकानपेक्षः
कृत्यं ते यद्भवति सदयं तत्त्वयापादनीयम् ॥ २९ ॥
सदयः कायै ृतमिह नृणां दत्तमाहादकारि
तसाच्छीप्रं पवन मनसः साधयेष्टं प्रगभ्य ।
तवत्तः कायै न भवति पुनर्नेति चित्तप्रतीतिः
काटं नीत्वा विहितमिह तन्नैव चित्तं धिनोति ॥ ३० ॥
१४
काव्यमाश ।
आन्तो गच्छन्निजविधिवश्चात्संपतन्नीणैकरूपे
तृण्यां दोष्णा धरति पथिकस्तं च सारं न पातुम् ।
तदुःखातौ निजतनुमरं ्रक्षिपेत्ेन साकं
तहिं लवं किं जगति विदितो मेऽत्र कार्य न कुयौः ॥ ३१।
नार्यो बहुयः सुकुरुजनुषः सम्ति मे मित्र गेहे
सेकैव खी निजवरगुणेश्वकरीति प्रसोभाम् ।
नानादिङ्गो रविरपि तरां न प्रमा्यम्बरेऽसि-
न्पूवी काष्ठाुदयमतुरं संददानां विहाय ॥ ३२ ॥
नार्यसारामनु च सुवन भाग्यसोभाग्यवत्यो
नार्यस्तारामनु च भुवने शीकसंपनिवासाः ।
नार्यस्तारामनु च भुवने भर्तमत्तयेकरागा
नार्यस्तारामनु च भुवने दीनदानप्रदान्यः ॥ ३३ ॥
साक्षाद्धोगसतव शभतनोः पापतश्चातिदूरं
तदि खमे भवतु स पुनः सोऽपि मे सौसूयेतुः ।
सीरामावे श्षुधितवपुषा तक्रकं किं न पेयं
आिभदरं कथमपि चिरातैव मूखप्रहाणिः ॥ ३४ ॥
संसतुर्मे सुरतसमये पादयोस्ते नटन्तं
सन्मज्ञीरैः भरिततनुदवं टीकया नीरकण्ठम् ।
तत्पक्षैवी तनुसुखकरं स्वेदबिन्दप्रमार्ज
कान्ते रात्रौ कथमपि चिरातेत्रयोरनैव निद्रा ॥ ३५ ॥
गत्यास्ते वा सरणमसङृद्विमयोगे गजेन्द्रो
गच्छन्वेण्याः प्रविपुख्वने कारयेश्चोत्फणो हि ।
चित्तं कान्ते प्रततमदनं केवरं नो दुनोति
वेसाः कञ्ञोऽवधृतटुकलेश्वष्ुषोः संमुसोऽख ॥ ३६ ॥
गोरे कण्ठे विजितजलजे तद्वियोगख भीतया
क्षिप्तो हारोऽदुस्सुस्मतो विद्यया मया न ।
पवनदूतकाव्यम् । १५५
कुवे किंवा विधिविरसिताचाधुना दुर्मिवारा-
क्षाः शैख: परमसरितो न्तरे संगता मे ॥ ३७ ॥
पादौ दृ वनभुवि तवानन्ददौ प्रेमबन्धा-
दात्मानं खपरणतमभितो यावदीहे प्रकर्तुम् ।
तावदपष्यैसरुकपिगतेः संच्युतैश्छादितो तौ
पापं तसिन्नपि न सहते संगमं सोख्यहेतुम् ॥ ३८
कृत्वा भूषां तव न च तनौ लोकयन्रपखुचै-
रकिऽत्यन्तं नयनरुचिरं रोकृषटिप्रदोषम् ।
हन्तुं खच्छे कनकसदरो कजं तत्कपोठे
सद्यो दोषाङ्ृतमिह मया संसरामि त्रिसंध्यम् ॥ २९ ॥
हस्ताङ्गी ते वरखुखि सुखं नारुकेस्यो वनेजं
वक्षोजो का करितरमरं श्यामकेडाः शिरस्याः ।
चक्रो सिहं फणिरिपुकुलं निजयन्ति स येरा(९-
स्तेषां सतुर्मेम च विरहे रात्रयो वषैकस्पाः ॥ ४० ॥
धोरारण्यं विपुखनगरं कन्दरा खर्णगेहं
राय्या पष्प प्रथुतरशिखा व्याखरलानि दीपाः । `
पर्णाधो वा बिमरमशानं त्वक्तरोर्देववासो
जानीथास्त्वं कमलनयनाद्ने मो ममापि ॥ ४१ ॥
अस्यां पुथ मुरजजनिताः कणैरम्या निनादाः
परोत्सङ्ञेहाः कनकपरिताः सूष्वजोत्तम्भिकुम्भाः ।
सा मेऽग्यन्तं सजरुपरिखां तां विना दुःखवीजं
किं वारण्यं विविधविषमा भीतिदा यत्र भावाः ॥ ४२॥
मा देयास्त्वं जगति सरितां देहिनां जन्म मायै
देयास्तवं चेत्कथमपि पुनस्तर्हि मा संप्रयोगम् ।
दत्वा तं मो प्रदयनिख्यं मा विधेया वियोगं
भूयो मूयस्तव पदपुरश्वेदमभ्र्थयामि ॥ ४३ ॥
कन्यमाख |
जाने प्राणान्पवनककितान्मामकांसद्वियोगे
याता नो चेकनकनृपतैश्वनद्रकान्तेरिवाञ्ु ।
धिक्तान्भूयः खजनहरणे ये प्रयान्दयुत्तराशां
सत्सौस्यानां मनि सततं चिन्तितानां हि मिथ्या ॥ ४४ ॥
विचा निदा परमविदुषां जीवनं मेघमाटा
वृक्षालीनां कृषिरथ नृणां वारिषिर्यादसां च ।
सृत्योषानामतुरनृपतिरड्धिनां मूरि वित्त
सूर्योऽजानां जगति धनदश्ार्थिनां सा तथा मे ॥ ४५ ॥
तचिन्तातः सकरुविषये शून्यमासीन्मनो मे
तस्माजाने न हितमहितं करं प्रु हयुपायम् ।
नो वा बुद्धिः प्रसरति परा किं प्रजल्पामि वाचं
रप्यं पत्रं मम कथमथो संप्माषे दयभिज्ञाम् ॥ ४६ ॥
मदुःखात्सा श्ृतिसुपगता दुःखिनी संभवित्री
तसरद्वाचं न हि तव यथा वर्तते मे कमुचैः ।
किं तत्सत्यं निजमतजनो दुःखमाप्नोति येन
तत्सत्यन्तो भवति हि मतो देहिनामिष्टसोख्यम् ॥ ४७ ॥
दानं साधो जिनचरणयोरेकचित्ता परपूजा
उग्रं किचित्परमविधिना संतपश्वेदकारि ।
तत्सामथ्यांद्विहितविभवान्ाणसंत्राणेतो-
धर्मात्ते वा भवतु सुखदो योषितः संमद्चैः ॥ ४८॥
दैवाव्धो वसति न ससे रलो हि रङ्े
नानासुक्ताकङ्तिमतुरुं दाम कण्ठे कपीनाम् |
वाचोयुक्तिः शाठजनयुखे सजने पेमहस्ते
नारी चेषा सुङ्ृतवसतियीतपु्याङ्रसख ॥ ४२ ॥
वासाटव्याः समद्रिपुणा नो हतानेन चित्ता-
्रेदलसान्न हि हदि. परसोषदृरत्तिः कथंचित् ।
पवनदूतकाव्यम् ।
तां तं पूणी कुरु निजवः पापविचाधरेद
हत्वा युद्धे म्रबख्बल्निो नो सहन्ते पराकम् ॥ ५० ॥
पात्रे दानाद्धवति विपदः संप्रहानिश्च केषां
केषां चोप्राुस्सुखङृतासद्धताद्वाज्छितािः ।
इष्टददिवाद्ववति भुवने शात्रुनाश्च केषां
भूयादेतत्रितयमचिरादेकतस्त्वत्ुमित्रात् ॥ ५१ ॥
सा मे सेना मदनविजये सारस्ाङ्गयुक्ता
सा मे मित्रं परमहितक्ृ्सर्यलोकेऽप्यनूनम् ।
सा मे मूषातनुरुचिकरा सा च केल्यास्रडागः
संतापानां सहजहरणास्सा च दृष्टिः प्रवृत्तेः ॥ ५२ ॥ -
सा निःश्रोणिः परपदगतो सार्मला दुःखरोधा-
त्सा मे मत्रो नगरवनितादृष्टिदोषं प्रहन्तुम् ।
सा मे वद्िर्विपुरुफल्दा सा सरित्रन्धिनाशा-
त्सा मे रक््मीर्विविधविभवानन्दसंसाधनाच ॥ ५३ ॥
चन्द्रश्चायं दहति विरहे योषितोऽङग क्षपायां
त्वद्यानं तत्ङृतिपुरुषस्तेन संबोधयाल्ञम् ।
संसारे मो मम विरचितः केवरं नैव दुःखं
सर्वेषां स्याः कृततमुमतां चक्रनेमिक्रमेण ॥ ५४ ॥
चन्द्रश्चैको न दृहति परं दुःखदस्ते मृगोऽपि
नीचाः प्रायो विषमगतयो मानिताः सज्ननेश्च ।
नाहं चैको रघुपतिरपि श्रीशनाथोऽपि नेमिः
के केऽनेन प्रवरमनुजाः कष्टमागै न नीताः ॥ ५५ ॥
गोपः कामं जनयति शो रोकसंतापदेतो-
्ीमानीशो जगदुपरृतौ तं प्रहन्ति स मुक्खा ।
चन्द्रं चेषा परविकरुता कुत्र तख प्रजाता
प्रायः कार्य कचिदपि पुनर्योगिनोऽपि प्रमोदय: ॥ ५६ ॥
१७
१८
काव्यमाल ।
कसो ध्वस्तो मधुरपि हतो मारितो महवगैः
[ष तैरेकि विहितमद्युमं घातिता विष्णुनामी ।
नैतचुक्तं तमिह पुरा तस्युरोका हितेषु
कामे चन्द्रे सरसविपिने कोकिटे सद्रसन्ते ॥ ५७ ॥
मार्या दूरं मधुरपि न वा चष्कुषो नैव रम्यं .
हदयं गेहं न भवति वने सर्वशाखा च सस्या ।
एकः पापो दहति शशभून्मे तनं नेत्रगम्यः
कृष्णो पक्षो यदि च मवतो माग्यतो नास दृष्टिः ॥ ५८
क्षीरं नीरं पिवति जक्येः पङ्कमश्चाति मूमे-
- नौनाम्राहान््रसति कटिनान्वाडवाथिः खराक्तया ।
एकं चन्द्रं किमिति सरसं देहपित्तापहारं
दुष्टात्मानं यवि विरहिणो नैव तं जन्मम् ॥ ५९ ॥
लब्धं चन्द्रं वदनुरे दैवतो राहुरेष
कसान्सुश्चेजटरपिटरे नासि किंचिदबोधः ।
चेद्वा सुञ्ेत्कथमिह पुनः दमुना स्थाप्यते के
निखापो यः सृजति विपदं किं न रन्धमरविष्टः ॥ ६० ॥
तावच्चन्द्र भ्रमतु गगने दीनवक्रा वियोगं
दुचैः स्वैरं रपतु परभृचावदस्या न गीतिः ।
तावच्छोभा भवतु कमले नेत्रयोः कजरं नो
यप्म्धाम्यादिह परमभूत्तदतिः खेचरेण ॥ ६१ ॥
तावत्तेजस्पतु तपनेऽस्या न सीर्षे खचकर
दोषे कान्तर्वसतु विमा वेणिबन्धो न यावत् ।
जिप्णोश्वायं चरतु गगने सा न कौुम्भवासा-
स्तेषां भागेरिह परममृद्िमयोगो मया सा ॥ ६२ ॥
तद्र्तं चेज्नयति शिनं तत्पुरः किं च कंजं
वेणीनागं हरगठधृतं त्विषः र च पिच्छम् |
पवनदृतक्राव्यम् ।
चाणान्नत्रे मदननृपतेः खञ्जनः किं च खेट
आष्ठावन्धे रमणममितो विद्धुमं किं च बिम्बा ॥ ६३ ॥
भृङ्गः पुष्पं जरुधरजरुं चातको गां प्रवत्सः
आम्रं पकं पिक इव वने राजहंसस्डागम् ।
चृक्रश्यक्रीं तरुकिसख्यं नागराजसरिन्या-
सद्रत्कान्ताकटितकमटा चिन्तयेत्र शल्यः ॥ ६४ ॥
पुण्ये क्ष्मीधनविकरुतां पापपाके निदानं
संयोगेऽस्या इह न हि परं संप्रपदयामि लिङ्गम् ।
मुक्त्वा त्वां भो जगति बहुनो किं प्रवच्मि भवाक्यं
कार्यो यज्ञो भवति कियता येन तस्याश्च योगः ॥ ६५ ॥
दानं नो मे सकरुजनतारोरदावापहारि
तीं नो वा करणदमनं सत्तपोऽपि प्रसिद्धिम् ।
शुद्धा नो मे परमकरुणा यत्मभावाचच तस्या
[ 9 ^.
योगासारः पवन सुखदस्त्वां विनेति पजाने ॥ ६६ ॥
भाग्यं रक्ष्याः सकरशरिनः सत्कटां ओजिनेशा-
रक्षान्ति कीर्ति मदनजनकाट्र्णो भारतीं च ।
दीरं साधोः परमकरूणां ध्यानिनः कर्म पुंसां
संम्ाथ्यीरं नयनदयितं तच्छरीरं व्यधायि ॥ ६७ ॥
केषां छाप्या विमवसहिता भारती वाथ रक्ष्मी-
न्या गङ्गा जर्धिजर्गा गौः प्रमान्या हि केषाम् ।
दुग ध्येया हरतनुगता शाक्तिकानां च शक्ति-
१९
स्तुल्या वन्या मम विरहिणः सेव मान्या प्रचिन्त्या ॥ ६८ ॥
अन्यस्ीणां हृदयहरणे वर्धितास्माभिमानः
कस्तारायामसनिखगयो सुक्तल्ञ्जो वराकः ।
मूमेरर्वान्तरमधिवसन्मूधरस्यापि काकः
किं वा जायास्ुरमिरिशिरः द्रनीवाचगम्यम् ॥ ६९
ज्र शु ३
२०५
काव्यमाख ।
दा्रीश्चक्री धरणफणिभुतैव मङ्कु सम्थ-
सस्याः रीं किमिह खगराण्मेऽपरं मोहशङ्का ।
त्वं तच्छज्कामपनय बलत्संनिर्धिं संप्रगम्य
प्रायो दृष्टं भवति सकठं वस्तुमात्रं प्रमाणम् ॥ ७० ॥
आश्वासैवं कथितवचनैलच्छुचं संप्रत्य
पशचाद्रत्वामरपुरपतिं वाचमित्थं हि जस्पन् ।
फ़ चाज्ञातं विदहितमधुना कोऽपदे. तेऽनुरागः
प्रायो रोको भवति विकरः प्राक्च मूप्योरचिन्त्यात् ॥ ७१
गरजत्यव्धे विकसति सदा चक्रचापेऽतिदीर्ध
वाणीं मुञ्चत्यथ करगिरा कोकिखानां समूहे ।
सीतोद्वारे प्रसरति वने मार्पक्षित्रजे च
त्यक्ुं को वा प्रभुरिह हृदो वस्तुतो वामनेत्राम् ॥ ७२ ॥
उष्णान्वातान्किपति दुरसा संहरत्यम्बुचक्र-
मन्तस्तापं जनयति परं बाधयद्यम्बुचारात् ।
ओीप्मस्यारुं तपति तपने धारयत्यम्बुतृष्णां
तां योगीवानिश्मजपदं चिन्तयामि त्रिकारम् ॥ ५२ ॥
नो वा हन्ति द्विरदमतुले शीतकाले ग्रगेन्द्रो
नो वा दूर्वा चरति समजोऽप्यत्र श्ुद्रः पदयूनाम् ।
यत्र प्रातर्नं पतति रुचः सनिधानेऽपि वहे-
विप्रससिन्मम मनसिजां विना बाधतेऽङ्गम् ॥ ७४ ॥
गत्या हंसं कुवलयदलं चश्चुषा निजैयन्याः
शभरत्खणैयुतिचयतनोसर्जितानन्तरक्ष्याः ।
मो ताराया विषमविरहै वैरिणां बाणतुल्ये
मृतयोगहं यदि नहि गतः सप्तवन्मेऽमरत्वम् ॥ ७५ ॥
विश्वं कुर्वन्विधिरथ वरं चन्द्रमध्ये गृहीत्वा
चके तारामुखसरसिजं तेन छिद्राण्यमूवन् ।
पवनदूतकाव्यम् । २१
तत्र व्योमावनिजनगणेरर्यते चापरखं
भूमेदछाया न मृगदाशको नापि देदखभावः ॥ ७६ ॥
रोके वहेर्विरहदहनं संप्रजाने गरिष्ठं
कसा कृत इह जनसतद्विशेषं जवीमि ।
एकदेचो विपुरसरिर्मत्रव्णैश्च कैथि-
दन्यः पापो विहितविधिरप्यत्र वर्धिष्णुभावः ॥ ७७ ॥
तेजोरारि जगति दहनस्ते सखा मेऽतिदृरां
नायी प्रेक्षानयति यदि नो किंनिमित्तं हि तेजः ।
पातं द्रव्यं परजनकृते नो मवेदुन्मुखं य-
तस्यावर्यं किमिह महतां सर्वथा चातमतापम् ॥ ७८ ॥
यस्या ष्टे्भवति विमदः शतरवगोऽभिमानी
वक्रः पन्थाः सततसरखो वारिधिः खस्पकूषा ।
खज्धो मारा समति करिराट् दस्युसंषो हि सार्थ-
सतां तन्मुद्रां मम करगतां तत्कराजे धरख ॥ ७९ ॥
उष्णोच्छ्रासैः शुषितवदनां शीररकषातचिततां
त्यक्तल्ानामसितवसनां नेत्रयुक्ताश्रुपतेः ।
त्वं तां दूनां खगपरिचितेर्मदवपुः क्षेमवाचा
संतोप्यारं व्यपगतद्युचं सर्वथा संम्रकुर्याः ॥ ८० ॥
सर्तव्योऽदं पथि च सरता येन मे भद्रयुचै-
नैवाहं तवां कथमिति पुनः संयुङ्केऽसतमित्रे ।
खाने चित्ते भवति भविनां संस्मृतिधित्तृत्ति-
सचचित्तं मे चकितिचपरं किं सरामि त्वयेव ॥ ८१ ॥
ू्वाटव्यां भवतु कुराठं सर्वद्। चारिषा मे
वेगादसिन्विजन विपिने तेऽस्तु मे पुण्ययोगः |
कारं कारं रिपुमदहतिं साधनीयं खकायै
कं वाच्यन्ते बुबर्वतो ज्ञातसवागवृत्तेः ॥ ८२ ॥
५4५
काव्यमाखा । .
दीनं शत्रा चपतिवचनं संचचारातिवेगा-
त्द्यन्मामान्वनगिरितसराममृदे्मागान् ।
ष सत्रोश्चकरितनयनः पत्तनं ूविरोषं
मरायो इष्टं जगति भविनां विसयादेश हेतुः ॥ ८३ ॥
दृष तारां प्रसुदितमनाः संजपन्ती जिनेरां
पिष्ु्वाणां सचरवनितां शीकरलममामिः।
विचाधीरो सरशरवशं बन्धुवन्मानयन्ती
चित्ते भूयो विरहविधुरं सं पतिं चिन्तयन्तीम् ॥ ८४ ॥
दृतं मां श्रीविजयनृपतेश्चेतसा मानयख
पत्या दत्तां निजकरकने मुद्रिकां तवं धरेमाम् ।
जानीथा मो कतिपयदिनैनि्जितं खेचरेशं
जेयः र॒करो यदि हि बलिनस्ते प्रभोः कोऽन्यलोकः ॥ ८५ ॥
दीपे वहौ रविमणिकृते प्रोच्छरद्विुलिङ्ग
षं जीवं विषमविरहादुतोऽर्यमध्ये ।
तावरैवादमितगतिना जानता ते हति च
म्ोक्तोदम्तं निखिरमचिराद्रक्षितः खेचरेण ॥ ८६ ॥
तस्मासकेमं ररिमुखि वने वतेते खामिनस्ते
योगो मावी गणितदिवसैनासि हेतरविरम्बे |
तसाद्धुकति कुरु च सुभगे भूषयाङ्गं खकीयं
न स्युदुःखे परमगुणिनः कातराः संप्रजा ते ॥ ८७ ॥
अन्यां भायी सहज युतनो कीडतो भूमिनाथा-
ज्ञातः कोपो मनसि परमप्रीतितप्तेषु चित्ते ।
तसाज्ज्ात्वा विमुखवदनां लां प्रसन्नां प्रकतौ
नम्रो यावद्धवति चरणे संहतः स तया के ॥ ८८ ॥
पादाघातं कुसुमसदृशं मानयित्वा महीशः
कृत्वा तेऽ शपथमतुरुं चान्यगेहं प्रयातुम् ।
पवनदूतकाव्यम् |
भूयो भूयस्तव पदकजे किं न समोऽत्र पातः
खाथै क चतुरमनुजा मन्यते नापमानम् ॥ ८९ ॥
अन्तर्मूढं वचनमतुरं वायुतः संनिरम्य
खीयां स्मृत्वा कृतचविकृतिं गद्वदामश्चुपातम् ।
नीचेऽवज्ञां सृजति गुणिनश्वेखपीडां कदाचि-
तकि वा पूज्ये प्रणयिनि जने सर्व॑तश्चोत्तमे च ॥ ९० ॥
स स्वहुःखादशानमतिद्चं नाति न साति नेति
विद्यां नो संसरति कुरुजां पैतृकं नापि चापम् ।
आदन्ते नो सुचिरवचनं वक्ति पदयेन्न मृद्यं
मर्यं कं प्रमवति परं बन्धुभिर्वारितोऽपि ॥ ९१ ॥
गेहे तेऽसौ विरहघटिकां नैव सोद समर्थो
आसं किंवा परकरगतायास्तवातिप्रसक्ता ।
नीरादूरं खलमिह अवो यादसां दुःखहेतुः
किं वा तत्र ह्यनख्वरातो सुरा भासुराङ्गाः ॥ ९२ ॥
तारे नारी विषमविषयासक्तचित्तप्रचारः
किं दुःखं जगति कथितं यत्न चामोति जीवः ।
वाक्यं चेदं विशदमतुरं योगिनो यद्वदन्ति
तत्ते भता नयनविषयं मे कृतं मुज्ञ पाकम् ॥ ९३ ॥
तद्वत्त्वं मो हृदयसरछे मा स युमन्यरेथा)
दुःखेऽवद्यं तनुरपि तरां तानवं संप्रयाति ।
संपदयस्तत्तव च दयितः सोऽपि दीनाङ्दीि-
ससात््वं चेत्वपरसुखदा तर्हि. स॒श्चात्मपीडाम् ॥ ९४ ॥
चित्ते तेऽसौ मवसति गृपसर्हिं किं चर्करीषि
मिथ्याश्रूणां खपितवदनं संनिपातं ह्यसम्यक् ।
चेन्नास्तीशो हृदयवसतौ प्रममारः कुतस्ते
तस्याभावे किमिति सुभगे निर्निमित्तोऽत्र शोकः ॥ ९५ ॥
५,
२१४
काव्यमाय |
खणीछ्ृता तरुणितिककं संययो खेचरे
्यहुैन्तं चमरपवनैरात्मनो धर्ममागम् ।
मरल्यागच्छन्वननृपदिरोमोक्माणिक्यमाभिः
पादाजे स्वे मधुपरचनां संदधानं सभान्ते ॥ ९8 ॥
नत्वावोचच्छुणु खगपते मामकीं सारवाचं
तारां हवा कथमिह हदि खास्थ्यमापरोति मूढ ।
कुशो कत्वा निषमगररं जीवितुं कोऽप्यधीडश-
ससात्याञ्या परकुलवधूवौम्छता खास्ममद्रम् ॥ ९७ ॥
नो कीडातो न हि धनमदान्ापि चाज्ञानभावा-
त्कामाननो मे गजपतिगमाः सन्ति गेहे खचथेः ।
ज्ञातं तेजोऽपमितमहसो मर्तुरखां च युद्ध
तेनानीता प्रवसति अजे तत्तदा यान्तु शीघ्रम् ॥ ९८ ॥
रुला चैतरखगपजननी संनिवाय॑ खसू
यद्धं कत विधृतधनुषं साैयत्तां च तस ।
साध्यासाध्यं निजमतिवशाचे प्रगम्य खकाय
कु्वन्तोऽमी कवचिदपि जना नापमानं प्रयान्ति ॥ ९९ ॥
तां शाखा श्रीविजयनृपतेः संमुखं चागतस्य
योदधु सेन्येजितखगरिोः श्रीप्रमाचन्द्रकीतेः ।
सूयैश्चक्री रिवविरहिणे चक्रवाकाय दत्ता
दष्टो वायुर्न भवतिं धृतिः कख चेष्टं प्रक्तुः ॥ १०० ॥
पादो नला जगदुपवरृतावर्धसामथ्यैवन्तो
विन्नध्वान्तप्रसरतरणे; शान्तिनाथसख भक्त्या ।
श्रोतं चेतत्सदसि गुणिना वायुदूतामिधानं
काव्यं च्रे विगतवसनः खर्पधीवीदिचन्द्रः ॥ १०१ ॥
इति सूरिवादिचन्दरहतं पवनदूताभिधं काव्यं समाप्तम् ।
दूतीकर्मपकाशः ।
वैण्डरीविहलाख्यकविषिरचितो
दूतीकमेपकारः ।
गणेशं मारतीं नत्वा रसिकानन्दबृद्धये ।
पृण्डरीविहङाख्येन दूतीकर्म भकार्यते ॥
दूती पारंगमा दौलग्यापारे संनिवेदनमू ।
विरद च तखास्तु कमे संघटना२२५ ॥ १ ॥
सखी विप्रक्चिका चेटी खयदूती च शिख्यिनी ।
विचित्रवचना मानवती धात्री डमारिका ॥ २॥
प्रासङ्खिनी माडिनी च स्हिता प्रतिवेशिनी ।
प्रचित्तबिशेषक्ञा चेष्टासंफेतकोविदा ॥ ३ ॥
रजकी सोचिकी बरेषधारिणी मणिहारिणी ।
कथिनी नापिकी चेति सैकंशतिधा मता ॥ ४ ॥
एताः साधारणा दृल्यो नायिकाखसखिलाखपि ।
तञ्चरित्रमिति ज्ञातं ब्रह्मणापि न शक्यते ॥ ५॥
तथापि लोकिकशरष्टरसिकानन्दकारणम् ।
दृतीकर्मैकदेशेन रक्ष्मोदाहरणं शुषे ॥ ६ ॥
सखी विश्वासविश्रामकारिणी पाश्वचारिणी ।
मण्डनोपाम्भशिक्षापरिदासादिका यथा ॥ १॥
चक्रे चन्द्रमुखी प्रदीपकलिका धात्री धरामण्डटे(£)
तस्या देववश्ादशापि चरमा प्रायः ससुन्मीरति ।
तदरूमः शिरसा न तेन सहसा श्रीक्रप्ण निक्षिप्यतां
सेदसत्र यथा तथा न भवति तरैरोक्यमन्धं तमः ॥
(इति सखी ।)
ज्योतिःसादरिकाभिज्ञा मािनी चेति भाषिणी ।
तव योग्योऽपरः कामो भवेद्धिप्रिका यथा ॥ २॥
१५
१, अयं हि कविवरः कदा कं धरामण्डकं मण्डयां चकारेति १ ५ ,
काव्यमाख ।
निमीय खयमेव विसितमनाः सौन्द्थसारेण यं
खव्यापारपरिश्रमस्य कख वेधाः समारोपयन् ।
कैदपे पुरुषाः क्लियोऽपि दधते दृष्टे च यसिन्सति
द्रषटव्यावधिरूपमा्युहि मतिं खस्त्यस्तु ते संततम् ॥
(इति विप्रधचिका ।)
संधानमधुरा चेरी खरतो गुप्तचारिणी ।
छादयन्ती मोगचिहं वत्कायेवचनैयेथा ॥ ३ ॥
नीरज्ञाधरता कथं तव् वचः संजस्पतस्तत्युरा
किं अष्टाखकपत्रकं तव पतेमनप्रणामान्मुहुः ।
दीोच्छरासतरः कथं दरुततरादाधावतस्तेऽन्तिकं
युक्तं चेटि किमत्र तस्य वसनं विश्वासहेतोसव ॥
(इति चेटी ।)
आवादिश्चकरक्षेपादचनच्छरमेदतः ।
सूचयन्ती खयंदूती तत्काय॑वचनेयंथा ॥ ४ ॥
मध्याहेऽथ धने निदाघसमये तापो धनो वर्षते
कुज्ञे रीतवटे सुरीतरतटे मो पान्थ विश्रामय |
एकाकी च भवाननं च तरुणी शून्या प्रपा विचते
ज्ञा मे गदितुं त्वमेव चतुरो जानासि कालोचितम् ॥
इति खयंदूती ।)
तत्तदरूषगतं भावं पटे रूपं प्रदर्यं च ।
विजानत्युभयोः प्रीतिं चतुरा शिद्पिनी यथा ॥ ५॥
सा त्वं मन्मथमञ्जीरी स च युवा भृङ्गसवैवोचितः
श्यं तद्धवतोः किमन्यदपरं कं त्वेतदाशासहे ।
माम्योगेग्यिसमागमेन युवयोर्मानुष्यमाणिक्ययोः
भरयानस्त॒ विधेर्विचित्रचनासंकर्परिर्पश्रमः ॥
(इति रिव्पिनी ।)
सामभेदतिरस्कारश्टेषान्योक्तिभयादिभिः।
चतुरोपायसंपन्ना वांचत्रवचना यथा ॥ ६ ॥
दूतीकर्मभरकासः ।
गङ्गारोषमधु्ताजधनुषां पङ्करुहस्य भियं
वेणीपोतककीरकोकिरकपोताधीरकोकाजितम् ।
हत्वा काञ्चनमेरुसिंहकरिणां रक्ष्मीं तथा तस्करि
त्वं गच्छ प्रमु्ृष्णदेवनिकरं संयान्ति यावन्न ते ॥
(इति विचित्रवचना ।)
मानविचाच्छलेनेति गायन्ती तद्ुणश्रियम् ।
तुडितौ विधिना साम्यं युवां मानवती यथा ॥ ७ !;
संसाराम्बुनिधौ तदेतदजनि खीपुंसरलद्वयं
नारीणां भवती नृणां पुनरसौ सोमाम्यसीमा हरिः ।
सा त्वं तस्य कुरङ्गशावनयने योम्यासि रक्ष्मीपते-
रेतत्ते कथितं किमन्यदधुना याखाम्यहं श्वस्तन ॥
(इति गानवती ।)
धनाभिलाषिणी मिथ्या पुत्रीति च्छरभाषिणी ।
गुपरशिष्ी विशेषज्ञा धात्री धूतौधिका यथा ॥ ८ ॥
पुत्रि त्वत्पतिरय चत्वरतटे दृष्टो मया कूचैवा-
न्संतालाङ्गपरण्डुपङ्कजकरः प्रायः पयोष्णीपञ्युः ।
त्वं सौन्दर्थतरङ्गिणी च युवयोर्योगावयोगो वरं
कामोऽन्योऽसि समर्पयामि सुमगे तस्मै चरु त्वामहम् ॥
(इति धात्री ।)
कुमारी श॒कवच्छिक्षावाक्यमन्योन्यसूचिका ।
करीडापुत्तटिका रोमाद्रक्ेक्चुफखतो यथा ॥ ९ ॥
दत्तेयं कमनीयपुत्तठितरा येन त्वया पर्य मे
रे रे स॒न्दरि सोऽपि तिष्ठति बहिस्त्वत्सौख्यमाप्रच्छति ।
त्वे द्वाक्षासबकं गृहाण सुसुखि लिद्युत्तरं दीयतां
मद्वेदाङ्गणघ्ष्ठकण्टकितसोशूटेऽतिकष्टं निरि ॥
(इति कुमारिका ।)
२७
२८
कव्यमाख ।
परसङ्गाचेन केनापि पत्री वचनचातुरी ।
# श ङ्धिनी
रक्षता सा तदा प्रोक्ता तज्जः प्रासङ्िनी यथा| १०।
भो वृद्ध क च गच्छसि प्रसुवर श्रीगोकुटे मूतने
तत्र त्वं मम पत्रिका प्रियतरं संदेशमाश्रावय ।
यस्याः पङ्कजङुड्यरुसनश्ुगं चन्द्राननं ससितं
नत्रापाज्गवहिर्गतशरुतितटं द्वारे कदम्बद्ुमः ॥
(इति प्रासङ्गिनी ।)
पष्पतचिस्यातिचातुयेराजमाराधिपस्तष ।
कण्ठयोम्य इति शेषं गदन्ती माङिनी यथा ॥ ११॥
कण्ठारम्बितचम्पको बकुलवदूथीयुनः पृरष्ठभा-
गहटीपाण्डरबन्धकुन्दर्चनावणैखनामाङ्गिता ।
सेवन्ती कजपारिजातकगुखररखखमण्डितः
सोऽयं पुप्पुशिल्थकश्च किमयं ज्ञातस्त्वया वहमः ॥
(इति माटिनी ।)
भ्रष्टसंघानिका पशादुषारम्भनतत्परा ।
अथना स्थीयते तृष्णीं सा दूती स्खटिता यथा ॥ १२
हे सुग्धे परिय मा रन, त्यज सपं, वर्षानि वर्तते,
हा कष्टं करकण्ठचातकगणा गज॑न्ति रोकम्बकाः ।
तत्काटे खयमागतः प्रियतमो दवारान्तरतद्रहं
सा दूती स्वछिता तदोषसि महोपारम्भमाठम्मते ॥
(इति स्खङिता ।)
यदा कदा समायाता सूचयन्ती बुहुैहुः ।
खगे गु्रसंकेतं ्रतिवेशिनिका यथा ॥ १३॥
रे रे काञ्चनकञ्चकुख्यरकुचे फुलारविन्दानने
रक्ताम्भ ज्रदलामपाणिचरणे नीखेखलारोचने ।
दूतीकर्मपरकाश्चः । २९
नौ जानासि तवाङ्गसङ्गिचरितं ज्ञातं यदिच्छास्ति चे-
त्सायं छ्ेशञुपाय्य भसदनादागच्छ होऽसदरहम् ॥
(इति प्रतिवेशिनी ।)
तत्तददनचातु्य भावं द््ौनमात्रतः ।
जानाति परचित्तस् विशेषज्ञा तदा यथा ॥ १४ ॥
नायेनाधरखण्डनं निरि कृतं ज्ञातुं न शक्ता सुदा
परातर्यातषु मध्यगातिचतुरा भिक्षोः शिक्चोमौवनम् ।
ज्ञात्वा सान्तररुजितातिसहसा गच्छेति सुक्ताकणां-
स्त्म चार्पति कण्ठलग्मसगुणान्सा ते कथं यास्यति ॥
(इति परचित्तविशेषक्ञा ।)
फरपुष्पादिसंकेतं कथंचिदपि यच्छतम् ।
तज्ञानाति च या चेषटासंकेतकोविदा यथा ॥ १५ ॥
कूरं सितपणीचूणसहितं सुश्वेतपूगीफं
कषिघ्वा कञ्ञकरण्डके सितहरितीक्रे न्यस्तवान् ।
सा लक्ष्मी समुेक्ष्य ससितयुखी तस्याः पुरं खापय्-
नप्चान्तःसितपूरवकं मृगमदं दत्वा पुनः परेषिता ॥
(इति चे्टासंकेतकोविदा ।)
वदन्ती मधुरं मन्दं वसनादानदानतः ।
नृरलमद्य इष्टं मे स्वचोग्यो रजकी यथा ॥ १६ ॥
रे रे रे रजकि स्वया वसनं धौतं न रकिंचित्कथं
सद्यं खामिनि कारणं श्रणु तथा वक्तुं न राक्तास्म्यहम् ।
य॑ दषा प्रमदा भवन्ति विमदाः सोऽसिन्पुरे वतेते
त्वचोम्यः कियती त्वहं युवतयः सर्वाश्च तन्मोहिताः ॥
(इति रजकी ।)
७०००७००४ @ @ ७ 9७०० 6००७०९७6 >® ५6०० ०96 ००५१ @क 9० ००७४ ॥
"१" "सचि यथा ॥ १७॥
काव्यमा् ।
(इति सौचिकी ।)
अन्योक्तिकैतवं वाक्यं संकेतञुभयोञुहुः ।
जल्पन्ती बहुवेषज्ञा बेषधारिणिका यथा ॥ १८ ॥
वेषः कसय धृतस्त्वया् सुभगे जन्मान्तरं चत्पते-
स्त्वं जानासि कथं पुरातनगतिं जातिसरत्वं मम ।
कुत्रास्ते स वद प्रयोगचतुरे तवद्रारदेरोऽस्त्यतो
न ज्ञातः सहसा त्वयेति वचनादश्रूणि सा सुञ्चति ॥
(इति वेषधारिणी ।)
सुकाचरुयानारी करमूरे प्रयोजिका ।
तदा बदत्यन्यगुणं मणिहारिणिका यथा ॥ १९ ॥
एकसिन्नगरे वरौ नरपतिः कामः करकारुबि-
नारी तस कुरूपिणी विधिवदयाद्धममा त्वरन्मरषनि ।
त्वं सौन्दर्यरतिः कदा च युवयेोर्योगोऽलति चेत्संमतं
धात्रा करं नपुरा स्छरतं सखि वद् प्रायः पुराणो विधिः ॥
इति मणिहारिणी ।)
तत्तटुणकथावाक्यभेदस्यान्योन्यसूचनात् ।
उभयोः कथयन्तीति छना कथिनी यथा ॥ २० ॥
त्वं कां कथिकासि मद्रतकथां जानासि जानामि ते
पू दुर्मदनामकः पतिरमूत्तसया्गना दुर्मतिः ।
स्वेच्छाक्रीडनतत्परौ विधिवशान्नारं गतौ ततयुन-
जात संप्रति दुर्मदेन च बदिस्वं सर्यते दुर्मतिः ॥
(इति कथिनी ।)
दूतीकर्मपकाद्चः ।
४
^,
नखोत्तारणतो राक्षारङ्गतः पादरञ्जने ।
नापिकी तस्कथां श्रुता जद्पत्यन्यकथां यथा ।¦ २१ ॥
मो भोः पद्चिनि तेऽ वक्रकमरं म्खानं कथं वतेते
दुःखं ते कथयामि किं मम सदा रार््रिचरो वमः ।
हा हात्रासि सुबारुमास्करसमस्त्वत्मेमयोग्यो वरो
यं दृष्टम तव सुप्रसन्वदनं तत्काङमाफुटति ॥
(इति नापिकी ।)
नरपतिचुरहानः फारुकीतीजसु नुः
कविमतिनलिनीनां भासते बारमानुः ।
कविवर कुरु दूतीकर्मवर्मप्रकाशं
चिति गदति कृतं तत्पण्डरीविहलेन ॥
नायकानां सहायोऽ चतुधौपि प्रसङ्गतः
पीठमदों विरश्वेटविद्षकाविति क्रमात् ॥ १ ॥
त एव नसचिवा दूतकमेविचक्षणाः
किं त्न्तरपराद्भा्ये न प्रयक्षेऽपि बोधका; ॥ २॥
देशकारकङाभाषा माधुयं च षिदग्धता ।
मरोत्साहने इश्रुता यथोक्तकथनं तथा ।
निगढमत्रतेल्याघाः सहायानां गुणा मताः ॥ ३ ॥
पीठमर्द महाबिद्रान्डृपितस्ीप्रसादश्चत् ।
कोऽयं कोपविधिः प्रयच्छ करुणागर्म वचो जायतां
पीयूषद्रवदीर्धिकापरिमैरामोदिनी मेदिनी ।
आस्तां वा स्प्हयारोचनमिदं व्यावतैयन्ती सुहु-
यस कुप्यसि तस्य सुन्दरि तपोबरन्दाय वन्दामहे ॥
(इति पीठमदैः ।)
न° गु ॥.4
३२ काव्यमाख |
कामतच्रकरावेदी भवेद्िटवरो यथा ॥ ४॥
प्रायातः कुसुदेश्वरो विजयते सर्वेश्वरो मारुतो
भृङ्गः स्फूर्ति भेरवो न निकटे प्राणेश्वरो सश्चति ।
एते सिद्धरसाः प्रसूनविरिखो वैचोऽनवचोत्सवो
मानव्याभिरसौ कृशोदरि कथं त्वच्चेतसि सथास्यति ॥
(इति विटः 1)
संधानग्रचुरधेटः; करुहंसादिको यथा ।
सा चन्द्रसुन्दरमुखी स च नन्दसूनु-
दैवानिढुञ्ञभवनं समुपाजगाम ।
अत्रान्तरे सहचर्तरुणो कठोरे
पानीयपानकपटेन सरः प्रतस्थे ॥
(इति चेटः ।)
विदूषको हाखकारी विङृताङ्गादिभियैथा ॥ ५॥
आनीय नीरजमुखीं शरयनोपकण्ट-
मुत्कण्ठितोऽसि कुचकञ्चकिमोचनाय ।
अत्रान्तरे स॒हुरकारि विदूषकेण
मातसनसतरुणकुङ्कटकण्ठनादः ॥
(इति विदूषकः ।)
कचचितुककुचामे पाणिषु व्याप्रतेषु
मथमजल्पिपुत्रीसंगमेऽनङ्गमूमो ।
अथितनिविडनीविग्रन्थिनि्ुक्तिदेतो-
श्चतुरतरविखसः शाक्किणो वः पुनातु ॥
इति श्रीकार्णाटकजातीयदूतीकर्मध्रकाशः 1
शृङ्गारधनरतकम् । २६३
श्रीधनद राजकषिषिरचितं
क्तकत्रथभ्
शङ्गारधनदाभिधानं रथम सतकम् ।
सिद्धाथा कनकाक्षरेण कलिता यख प्रशलिः खयं
देवी शैरुलुता महेशरजतपरस्फारपटेऽमवत् ।
र्मा मुखेरितन्मरकतप्रासादवक्षःसिरा
दाम्प्यं रतिकामयोसदवतादानन्दजीवास्पदम् ॥ १ ॥
मेरूमानितया धनेधनपतिवौचा च वाच्स्यति-
मेगिनापि पुरंदरः डुचितया दानेन चिन्तामणिः ।
गाम्मीर्येण महोदधिः करुणया कोऽपीह् तीयैकरः
श्रीमालो धनद; कृती वितनुते शरज्ञारपूै श॒तम् ॥ २ ॥
जाया दोषपराद्ुखाः परगुणप्रीत्या इतिं सज्ञनाः
प्रयन्तु प्रतिवासरं निजधिया संपादयन्तो रसान् ।
यजानन्ति वदन्तु तत्वह खरा नाभ्यथना तेषु य-
द्वकैसावदनाहते दिनमणौ प्राप्तोऽ्थलमः कियान् ॥ ३ ॥
आरव्था रातकत्रयीं एथगिह प्रायः स्थितिमादृसां
रान्ते वर्त्मनि कर्मणां नयविदां तोषो भवेज्ातुचित् ।
रङ्गाः प्रथमं तथा रसवतां हेतः प्रवृत्तौ यतो
वालानां कटुकौषधपणयने देयः पुरसाद्रडः ॥ ४ ॥
माधुर्य सितमीक्षितं चपरता यूनोः कथासंम्रमो
व्याजेन श्रुतिसुक्तिमालिविचने खामाविको वक्रिमा ।
आरुखं गतिचातुरीं मनसिजो रत्या समं खेरनीं
बारायाः करतालिकामुपगतं सस्योरिदानीं मनः ॥ ५ ॥
` प. द सतममनेन कवर्ण कमे १५९० (4. 7. 1484) सवत्र
प्रण्यनायीति “क ग्योमाङ्कवेदक्चितिपरिकिङिते विक्रमाम्भोजवन्धोः' इति द्वितीयशत-
कसमाप्िपयतोऽववुध्यते. पुखकं चाय म्रन्थस्यासाभिरेकमेव २७ पृत्रात्मकमस्माकं
सरखतीसदनत उपरुव्धम्.
काव्यमाख् |
वक्षो वीक्षितमादरेण सहसा स्पृष्टो वलिप्रकम-
श्चतश्चिन्तितसुत्युकं जघनयोरापीनता तर्किता ।
तन्या रोचनरोकतापि कठिता प्रापेऽचिराचौवने
मुक्तोरःयरमादृतं सुवदनाकण्डे सितं जया ॥ ६ ॥
कन्दर्षश्चरतिश्च कुहूममृदाहेपेन मूषाद्रयं
ुर्वाते रससाधनाय विपिवक्स्तूरिका सुद्धया ।
अन्तरदैकवाणतापितयुवपरमोष्ममूयस्तया
नियौता रसिन्दवो बहिरितो हारसख सुक्ताच्छरत् ॥ ७ ॥
सेकं सेकएरोजहेमकठशीयुगमेन नाभीहदा-
ह्ावण्यामृतवारिणापुषदियं श्रङ्गारवही हदि. ।
उन्भीरन्सितसूनसौरममरः श्वासानिरसोषङ्-
्रक्न्दूदयलङितोद्रचरीच्छयेह रोमाविः ॥ ८ ॥
धन्यं करुण्डरमेतदुत्तमवधूगहस्थ टीचुम्बनं
रश्वय्मते परं स गुणवान्हारः सनाशेषकः ।
असाकं तु खटेन केन विधिना याने धितिर्निमिता
हन्तेतथं रटतीव खेदबखापादे रणन्रूुरः ॥ ९ ॥
दी्घाम्य्थेनया कथं कृथमपि न्यक्तं पुरो वीक्षसे
जानीषे न किलारसा न वृणुषे ससं दुकूलाञ्चरम् ।
यावद्यञ्जयति सितो हदि निजं नायं कपोठे यश॒-
सावत्तन्वि विधीयतां प्रतिृतिसाद्क्खयं दुरमः ॥ १० ॥
छत्रं वक्रसुधानिपिर््यैजनिधौ मतयो चठच्षुषी
लावण्याृतनिक्चैरा तनुरियं पीना नितम्बथटढी ।
रे€सिहासनुचतं कुचटुगं कुम्भो करौ पह्वौ
सानन्दा जरहारिणी रतिर कामामिषेकोऽधुना ॥ ११ ॥
साध्वी गायति किङ्किणी स्तुतिपर्वैताछिको हंसको
वाणाः पश्च विरोचने सितमिदं दन्तच्छदो नासिका ।
श्ृङ्गारधनदरातकम् । ३५
चापो भूरिति पश्चबाणसमयो यखामिदानीमहो
सात्वं वक्षि न जातु फं सुवदने चेतोऽनुरागास्पदम्॥ १२॥
तल्पे पटटवकल्पिते सुनयना रोते निधायोपरि
खच्छन्दं करपट्वं सनयुगस्यारामरम्योदरे ।
लक्ष्मी वीक्षितुमागतस्य सुद्टदः कामामिषेकोत्सवे
रक्तारोकनवप्रवाककछितं हेमं नु कुम्भद्वयम् ॥ १२ ॥
अद्याष्िप्य निपीय गादमधरं नीला च वक्षःखलीं
मक्ष्यामि सितपूर्वकं प्रतिदिनं माऽसो यथा एच्छति ।
निधौर्येति दिने न चेतसि निचि प्राप्ा गृहं प्रेयसो
बारा न क्षरसुत्तरं वितनुते प्रष्ठा पियेणाद्रात् ॥ १४ ॥
कान्तो नर्मणि नैपुणेन विदितस्लं शेशवद्वषिणी
ऋडारैररिरोभणिर्यृहमिदं रम्यो वसन्तोत्सवः ।
सख्यः कामकथोपचारचतुराः संमोगकालेऽधुना
मानो वा करुटोऽथवा यदि कदा तच्ेतसो निर्वृतिः ॥ १५ ॥
जन्मारभ्य न यावदद्य सुमगंमन्याक्रमो हापितः
खरं तिष्ठतु कान्तया स रमतां मा मां नयध्वं बलात् ।
इत्थं जस्पति यावदेव सुय॒खी तावत्क्षणादागतः
कान्तस्तस्पमरुचकार च वदन्कस्येदशी संगतिः ॥ १६ ॥
अन्ञास्ते सुदाख्योऽतिपि्युनास्तवं कणयोटबखा
दृष्टे सागसि वष्ठमे मृगदशां मानः खयं जायते ।
रोको हासरसाकुकः परगृहे प्रमोपभेदो्यतो
द्याुद॑न्तसुखेन खण्डयति सव्यद्धाम्बरं हेख्या ॥ १७ ॥
पष्टः कातरतां विहाय शयने मानापराधौ कदा
जायेतामिदमुकत्तरं कथितवान्सित्वा चिरं चिन्तय ।
बाले संप्रति नैतयोस्तु समयः श्रुतेति हासच्छ-
दारीभिः समकारमेव समयं दृष्टा चिरात्तर्जनी ॥ १८ ॥
३६
काव्यमाख ।
लिग्धे तादृशि नौचिती परुषता टृषटेऽवहिस्था कथं
धीरं ससितमारपलनुदिनं निहौखमाखं कुतः ।
निद्राणं तनुरोम तिष्ठति पुरा तत्पंनिधावादरा-
त्स्यो मानसुदाहरन्तु कलहे वारोचमः कीटः ॥ १९ ॥
धेय मुञ्च कुरुष्व मानममटं तद्वोरवसास्पदं
मानादेव गुणोदयः किमधिकं दासायते व्हमः ।
उक्ते धेहि मनो निशम्य सकं तुक्ता बयखासया
दत्तं नाम मनोऽन्यतो न विदितं दत्तं कथं दीयते ॥ २० ॥
यामः पूर्वनिशयोपभोगकथया नीतोऽपरो निद्रया
नीतः कोऽपि वयखया सह रतान्नायोपदेरक्षणात् ।
लानाकल्पविकर्पकल्पनविधेरन्यो दिनख क्षणा-
त्स्पे वासकसल्या युगसमो यामो निशायाः कृतः ॥ २१।
आकल्पं विरचय्य तस्यममरं सजं विधायादरा-
दारीमिः कथया कयापि समयं वारान्बद्न््च्छती ।
द्वारे निश्वरुखोचना परपदध्वाने तमेवागतं
मन्वाना निजमन्दिरे रसवशादरन्यस् बाला वसेत् ॥ २२ ॥
गच्छ त्वं सखि वाचिकं लघुपदं नीत्वा नयेन शठं
कुत्रास्ते नु वदनिजेन य॒दा केनापि तततद्रचः ।
गच्छामो यदि छाघवं ननु परा हासाय दीषघौननाः
का वा गोरवराधवादिकर्ना वद्ये तथा वहम ॥ २३ ॥
आकल्पो मटन मविष्यति मनाग्मूयोऽधुना धीयते
मुक्तं तल्पमथोज्दितं च सहसा सख्यः परिखीर्यताम् ।
संकल्पेन विधाय संगमघुखं जातावबोधा पुन-
धन्यो वासकमसजया प्रतिपदं प्राणाधिकं सर्यते ॥ २४ ॥
पत्राटी चिरखकिता करतरस्प्शे कपोखद्रता
टप्ो रागपरिगरह्यऽधरतटे तद्राचिकाापतः ।
श्ङ्गारधनदयतकम् । ३७
लीखातामरसं मठीमसममभृदुच्छरसतोऽघः पत-
त्संकेतार्यतस्पकल्पनपरा तेऽध्वान्मन्विप्यति ॥ २५ ॥
मानश्वेतसि नाथ वासको नालिङ्गने मेति न
लैरामाषणमोनिता न शयने वैसुल्यबुद्धिश्च न ।
सीत्कारोऽधरखण्डने न सुरते सुग्धाक्रमो नेति ना
पुंमावं गतया हढादमिहितः खीतवं गतः पुण्यवान् ॥ २६ ॥
धृपेनागुरुजन्मनाथ सुमनोमाल््भिरत्यादरा-
दीपं देवतमामनन्ति सुदामानं पद्युः पुरः ।
ज्ञानोन्मेषट्दपकाश भवतः कुर्वे प्रणामाज्ञरिं
सद्यः कलजल) मुद्रमायमधुना कान्तो रतयोत्युकः ॥ २७ ॥
मानेनासि सचि क्षमा शिष्युरयं न प्राणनाथोऽपि ते
नासामिः सखि वञ्चितासि कतमस्ते खण्डिताया अमः ।
सुक्तासीति न कथ्यते कथय तच्छा नाम ते चातुरी
पत्राटी न मढीमसा न मलिनो जातोऽङ्गरागः कचित् ॥ २८॥
युप्मासु खयसुस्थितास शयने टे चिरान्मण्डने
मा जख नवं छिखाम दयितो मां याचते सासछत् ।
माविरष्टविमागतोऽनु रचनाः प्रलूहमासादिताः
प्राप्तेयं नवमी कथं कथमपि प्रातस्ततोऽमूदहः ॥ २९ ॥
खादज्ञादवतायं नृपुरयुगं न्यस्तं सखीपादयो-
मध्ये दीर्षनिनादिनी मणिमयी बद्धा दढ मेखस ।
ज्योतिःपूरुरःस्ले तनं हारं भियप्राप्नये
मुग्धा गच्छति मन्दमन्दमुदितत्रास्रा जनावेक्षणात् ॥ ३० ॥
तल्पे जस्वितमस्ममेव तदनु व्याख्यातमन्तग्रंहे
पारेद्रारघदाहृतं प्रतिपदं व्यावृत्तमाराहहिः ।
सीमान्ते परतिदृष्टमध्वनि हगदाशङ्कितं पौढया
कान्तोःपङ्गतठे तयाखिट्मरं तत्संहृतं वाचिकम् ॥ ३१ ॥
क्राव्यमाख ।
वैमुख्येन शयानयान्यरमणीनान्ना समाहतया
नाश्रावीति निमीरितं प्ररपितं मिथ्येति निद्राहता ।
उदद्रेपुना द्रयो्यैदचरत्तस्पं तदाभ्यां छस-
रखच्यां च परस्परेण कलितं नीरनध्मालिङ्गनम् ॥ ३२ ॥
वारं वारमुदाजहार रमणी ृ्टान्तमेकान्ततो
दम्पत्योः कठहोपहाससमये कथित्सखीनां पुरः ।
सष्ठ तेन मनखिनी नु सुमगमन्यः प्रियो नाधुना
चित्ते मानमवीवसकिमधिकं जायेव वामाः खयः ॥ ३३ ॥
उच्यन्ते नु विेषका न रमणीवक्रे विरोषः कचि-
तेभ्यस्ते खट वेधसा विरहिणोः ष्टोऽन्तरायः क्षणम् ।
सायं सायमनीदशं यदपरं तस्रातरारोक्यते
जाव्योन्सुक्तनिशीथपार्वणविधुध्वंसाय मीमांसयत्2) ॥ ३४ ॥
निब्यूहः सुखमावयोर्मधुरयं न स्त्तपतुंसथा
संतापाय वियोगिनोरिति सुहु श्रत्वा पिपासोर्वचः ।
बारा प्रच्छति ससितं न सुकरं सान्मष्ठिकायां कथं
निर्गन्धा वनपाटला कथमसौ तत्राथ मे कथ्यताम् | २५ ॥
प्ावृप्येप्यसि वासरास्ु बहवो मध्ये तपो दुःसहः
वातारो नवमषिकासुरभयो यत्रापरे मास्ताः ।
धारामन्दिरमाद्रैतस्परचना चनद्रातपश्चन्दनं
यस्स्र्चेन विषायतेऽखिरमिदं प्रायो वियोगक्षणे ॥ ३६ ॥
याखामीति न यावदीरितमनुपरा्ते कथागोरवे
ताव॒न्नर्मणि न स्वरत्मतिवचा वासः स्खरहधति ।
चिन्ताश्चासनिषीतपीतिमतनुसावद्रमीराश्या
नासामेोक्तिकमात्रमूषणमणिरष्टा मया प्रेयसी ॥ ३७ ॥
मा काकं दधिमक्तमाशय सुहुसिर्यत्करः फं वदे-
दस्य ज्ञानविबोधनाय विधिना सृष्टो धरायां पिकः ।
शरृङ्गारधनदरातकम् । २९
कण्ठे चेद्धि कोकरिरस्य कुरुते तक्ण्टकुण्ठस्तदा
नोचैः पञ्चममातनोति खदती जीवेत्कथंचित्तदा ॥ ३८ ॥
प्रटियाचरनिन्नगाभिरमितो मार्गे निरुदधेऽधुना
परव्रष्येति न यक्षराजककुमसन्वी कथं जीवति ।
इत्यालापपरम्परां श्रुतवती तासां सखीनां मिथो
वाका प्रच्छति साधु रावणपुरीद्भारध्वनो वासरान् ॥ ३९ ॥
आकणाच्चितघन्वनः करिवरव्यापादनायोचता-
निविन्ध्याटेष्यमहारवीषु सृगयोत्साहे सखीनां पतीन् ।
कोदण्ड[ञ्चर्बद्धनिर्मदरिसिप्रस्फारपिच्छध्वजं
माप्तं स्वं पतिमाछ्ठिख सुदती गवाजहासोचकैः !। ४० ॥
यसरादपीनपयोधरद्रयमिदं कत्वोपधानं सुखं
लतौ दपफ़दम्पती मृदुतनावस्यां शयाते चिरात् ।
किंचिच्छयामर्मग्रतस्तदुमयं पाण्डुखमावादहो
धम्मिट्याङ्कनिमयतैरराबच्छायां ततो रक्ष्यते ॥ ४१ ॥
मज्ञीरद्मयमेतदङ्गदयुगं मेवेयकं कुण्डले
संपैतानि विरोकय प्रभुरसि सैरं सपत्याः पुरः ।
क्ष रूम पतिदेवता वयमिति व्याह्य पदयुद॑दौ
सीमन्ताचरुपरागश्चकलं बाला बलदज्ञरी ।॥ ४२ ॥
ठीरखातामरसं विपक्षरमणीदस्ते निरीश्चयादरा-
दावेशादुपविदय सामि सहसोङ्खनैरटीनां गणैः ।
गुज्ञत्सोरमरुम्परालिपरटीर्यामं तदेवात्मनो
मा दृष्टेति रुरुज्ञ कापि रमणी तत्याज दूरेऽग्बुजम् ॥ ५३ ॥
म्रेयस्ताडनकर्मणीदसुचितं निवौपकं तेजसो
लज्ञानर्मणि लोचनाज्ञनरुचः सौमाग्यसंपादकम् ।
मरातते प्रेयसि मन्दिरं तदपरं ठीरारविन्दं पुनः
शथ्योत्थायमपाचकार रमणी सौधाहदहिः सत्वरम् ॥ ४४ ॥
2५.
काव्यमाल ।
कीडासश्ननि कापि कौतुकवती क्षीरोदपूरोदरे
निद्राणं हरिमाटिटेख निवरिरुप्रारम्भसुद्रागुरुम् ।
पूयै दक्षिणमीक्षणं मगवतो ध्यात्वा हसन्ती क्षणं
पश्चाद्धाममटील्खिकिम निश्च यस्यां न गाढं तमः ॥ ४५ ॥
मात्रा चित्रनिरोषेखनविधावाद्िष्पूव चिरं
विप्णोजांगरणोत्सवाय सुदती रेखामधादयतः ।
कैरासाचरुगामिमानससरः लच्छं छिखियादता
कीडारोरसर्थकार विकसल्ाम्बूनद म्मोरुहम् ॥ ४६ ॥
नष्टे तेजसि बान्धवे पिधिवदाद्यावाप्रथिव्यौ मिथो
ुर्वाति सलिरज्ञठि मरुदसावचापि नोतिष्ठते ।
आकरान्तेन महौजसा च वियता क्षिपं यदन्धं तमः
भातः पीतमनिच्छया तदधुना विप्ववसेन्मेदिनी ॥ ४७ ॥
वारूण्याञ्चलवायुनोपशमिते माखसदरीपेऽधुना
किं चिन्वन्ति नवाज्चनं सममिदं शर्गारमाधित्सवः ।
कं वा स॒त्रिभिरादतेषु पतिषु व्योमेकगेहोदरे
सवः संप्रति ररते दश्च दिश्चः सत्यं सुखं यातरः ॥ ४८ ॥
मुग्धे मामिसर खमन्दिरमटं कुवौनय प्रायाः
यासं तव साहसं न घटते तथ्यं हितं घरमे ।
सद्यप्वन्सुखचन्दिकामिरमितो ठीटेऽन्धकारेऽधुना-
प्यन्यासाममिसारसादसरसे जातोऽन्तरायोऽघुना ॥ ४९, ।'
मञ्जीरं यज मुच्च मौक्तिकसरं मा मदिकाः शरीरय
नीलं वा परिधत्छ चार वसनं वाचं नियच्छाद्रात् ।
मन्ये सादमिसारिका न भवती दूरे ध्वनिं प्राय्-
स्वच्छरसानिरविप्ररन्धमधुना प्रात; ससुलनम्मते ॥ ५० ॥
उड़ीना पया त्वया नु जिता ग्या निमग्राः कदा
तल्पाय प्रतिवासरं छशतनो टलाः सखीमिव ।
श्रङ्गारधनदरतकम् । 9१
दृश्यन्ते कषा निशा सुखपतत्कान्ताङ्गरागादिति
तत्करान्तानुचरीषु वद्चनकथापाण्डित्यमभ्यागतम् ॥ ५१ ॥
टप्तश्चन्दनविन्दुरञ्लनरसः पीतोऽनुरेखो गतो
निःरोषेण कपोखयोः कुचदगे रेषो मकयी; कुत; ।
द्ग्धेयं सखि मध्यमागतनुता पद्वङ्कभीरः पियो
गाढाश्ेषपराच्छखो रतविधो तुष्टः कदाचिद्यदि. ॥ ५२ ॥
सोधस्योरसि मन्मथप्रतितिः प्रासादपृष्ठे शी
क्रीडाकाननवेदिकाञ च पिकस्तदीर्धिकायां मरुत् ।
इथं त्वद्विरदेऽुना कशतनोः शय्यासमासादन-
व्य्राणामितरेतरं मधुय॒खे तसाः सखीनां मिथः ॥ ५३ ॥
आगच्छेति मया श्वतं जिगमिषोर्यामीति तूप्णीं मतं
पाथेयं निजपाणिना विरचितं प्रष्टोऽवधिः ससितम् ।
प्राणा येन तदा तदा किर गता वक्षो न दीणै च य-
तेषां तसय च का कथा यमधुना दम्भाय कार्यो विधिः॥ ५४॥
करं निन्दन्ति सुधानिधिं मख्यजं किं नाद्वियन्तेऽथ किं
श्रीखण्डानिरमाव्रृणन्ति सदजासुज्ज्ञन्ति किं धीरताम् ।
कै कामं विरुपन्ति किं पिकरतात्रस्यन्ति मूच्छंन्ति किं
तस्पे पवकस्पितेऽपिं खदशलद्रूत किं कारणम् ॥ ५५ ॥
वाल्याद्य विनिर्गतं तव व्यः कान्तः खयं दक्षिणो
वृद्धाधीतवहुच्छला वयमिमा वां कामजीवातवः ।
कीडाकाननसोधशेररिखरे श्रीखण्डयोठानिल-
खाचान्तश्रमवारिविन्दुरधिकपरम्णा मधुर्नीयताम् ॥ ५६ ॥
सा पर्युः शयनं गतेति मुदिता श्रुत्वा सखीभाषितं
प्रयामः पियसद्म विश्च न वयं कीरृक्षमन्तभेवेत् ।
लाक्षारक्ष्मसुरक्षपादयुगङं तल्पं दशा चिन्वती
चित्रस्य. च निरीक्षिता सद चरीबृन्देन मन्दाक्षतः ॥ ५७ ॥
ध्य्
काव्यमाल ।
मुगये बोधय सारिकामियमदः प्रेमास्पदं सीदति
भीत्या पाटय चाटु पाठकबटुं वां पीटमदै शुकम् ।
जआठीहीसरसोचिताः सितर्वेनामाषयेथा इमा
दष्टेनानुगृहाण वह्वममिमं पादानतं भीतवत् ॥ ५८ ॥
ताद्क्ण्टकरम्परापि करभी मा हाखतां दूरतो
नाज्ञाराशनगविता खनयना निन्या चकोरी पुनः ।
उद्यतकण्ठकटन्तुरेऽतिकठिने पङ्के पिच्छिठे
निद्रामो यदि संयतासतदपरं नानन्दकन्दास्यदम् ॥ ५९ ॥
गुस्फम्न्थिमणिममाववरुतः पादाज्गदं मेयस-
श्चडारतरपदं मदत्समगमन्मानापनोदादरात् ।
मागान्मन्रषदाददादपि पदं कायकुरोऽपि प्रिय
कणीरोकदनाहतधिरतरं मानं समूरं जहौ ॥ ६० ॥
कात्यैतुनकार्मेणंनन प्रं दम्भो न किं योषितां
यचचित्ता तनुचापरं मघुविधुदरेषसनुत्वं तनो; ।
असाकं सि पद्य संप्रति तनू रोमापि कक्रायते
सयः प्रोषितनाथयामिनवया पान्थक्ञियो हासिताः ॥ ६१ ॥
द्वरे नूपुरचगोपुरखखे काञ्ची रणत्ारिणी
हारो द्वारचतुःपये पथि परे कर्णेतपिलं सूङ्गमत् ।
प्रेयो मन्दिरमित्यवेत्य सुरुचे तन्व्या शिरोभूषणं
व्यारोके तु परस्परं विगलिता नीवी खयं बन्धनात् ॥ ६२९
पू यत्र विदरोषकक्षितिरिति प्रायः कपोरुखीं
चश्चुः सिञ्चति जागरूकमसङृद्धुयोऽज्ञसा तद्भवेत् ।
वाप्यक्षारतया तयामवदियं पाण्डुधिरायोषरा
तमन्ये मकरीनिकेतनयिया तत्रैव सिन्धुः इतः ॥ ६२ ॥
हासः कोऽपि महाशुचिः धितिमतां प्रयःसमक्ं क्षणा-
्वारैवारस्यैति तख विरहे दः कदाचिन्न यः ।
श्ङ्गारधनदरतकम् । ४३
वाप्यः किं व्यभिचारिणां न गणितः प्रायः पुरस्तादयं
दीनाया निजवघ्ठभस विरहे यश्वक्चुषी चुम्बति ॥ ६४ ॥
साहाय्याय मलीमसा: समुचिताः मरायश्चकोरीदशा-
मुत्फानाममिसारसाहसरसे गाढोऽन्धकारः सुहृत् ।
धन्यं कृज्रमुर्वरं जिगमिषोरमेऽगमह्छोचना-
त्संयम्य खयमातमना सुमनसो नाजिघ्रतीदं कचः ॥ ६" ॥
नपेक्ैव विमूषणस् सदजा यस्यासि गम्भीरता-
ससद्ृततं यदि पाश्चैतोऽपि सहजः कीडग्वलिपरकरमः ।
मध्यखस्य च कोमरस्य विषये कुण्डो भवेदायुधं
दृष्टान्तोऽत्र मनोभवेन ककितो नाभिः कुरद्गीचशः ॥ ६६ ॥
रोहिण्याधरसंपदा मुखविधोरिष्टाश्चतस्रः कख
बीजानीह निरूपितान्यत्नुना हासद्धुमस्मादरात् ।
भारत्याः कठिनीख्वा षटयितुं रीतीरुदाराक्षरा
राजन्ते सुतनोर्मनोरमतमासे राजदन्ताः पुरः ॥ ६७ ॥
सप्ता कञ्चकगहवराञ्चरसुखे दत्वा नरं वीरिकां
पराति संप्रति तस्करेऽथ सहसा जातं कपाटे चत् ।
रुद्धा वागथ निद्रया नयनयोरन्ते खितं रज्या
छीवे रोमभिरुस्थितं पतिरिति ज्ञात्वा पुनर्मारितिम् ॥ ६८ ॥
सिद्धस्त्वं पुरुषोत्तमोऽसि विदिता सा सत्यभामा न किं
वाचा बोधयितुं सखीभिरधिके नापारिजातग्रहः ।
व्याख्याता स शुकः परं गिरि पटुः संतापचिन्ताततिं
नूलं नि्जरदेवतप्रतिमटो भूत्वा समाश्वासय ॥ ६९ ॥
जानासि करममञ्चसा विरचय द्रागज्ञमङ्गं परि
प्रेयो मोहनमच मण्डनविधौ परोढा नियुज्यादरात् ।
तुष्टे याचकमादरेण ददती तन्व्या सखी वारिता
सग्धे पूरवमकुरुष्व कबरीमेतं ततो रज्ञय ॥ ७० ॥
न° गु ५
४२
काव्यमाख |
युग्ये बोधय सारिकामियमदः प्रेमास्पदं सीदति
भीतया पाठ्य चाट पाठकबटुं वां पीठमद शुकम् ।
आटीहीसरसोचिताः सितस्वेनामाषयेथा हमा
दषठेनानुगृहाण वहममिमं पादानतं भीतवत् ॥ ५८ ॥
7ादक्ण्टकरम्पटापि करमी मा हाखतां दूरतो
नाङ्गाराशनगर्विता सुनयना निन्या चकोर पुनः ।
उदयत्वण्ठकदन्तुरेऽतिकठिने पङ्काकुटे पिच्छिल
निद्रामो यदि संयतास्तदपरं नानन्दकन्दास्पदम् ॥ ५९ ॥
गुर्फमरन्थिमणिप्रभावबतः पादाज्ञदं प्रेयस-
शरूडारपदं मदात्समगमन्मानापनोदादरात् ।
मागाम्मन्रपदाददादपि पदं कायोडुरोऽपि प्रियः
क्णीशोकदनाहतश्चिरतरं मानं समूरं जहौ ॥ ६० ॥
कतर्यतुनकार्मणंनन परं दम्भोन किं योषितां
यचचित्ता तनुचापरं मधुविधुद्ेष्तनुत्यं तनोः ।
असां सखि पद्य संप्रति तनू रोमापि वक्रायते
सः प्रोषितनाथयाभिनवया पान्थक्षियो हासिताः ॥ ६१ ॥
द्वारे नूपुरसचगेोपुरखखे काञ्ची रणत्रारिणी
हाये द्वारचतुःपये पथि परे करणेत्पलं भङ्गमत् ।
प्रेयो मन्दिरमिप्यवेल्य मुमुचे तन्व्या शिरोभूषणं
व्यारोके तु परस्परं विगछ्ता नीवी खयं बन्धनात् ॥ ६२ ।
पै यत्र विरोषकक्षितिरिति परायः कयोरुखलीं
चश्चुः सिञ्चति जागरूकमसङृद्भयोऽज्ञसा तद्भवेत् ।
वीप्यक्षारतया तयामवदियं पाण्डुथिरायोषरा
तःमन्ये मकरीनिकेतनधिया तत्रैव सिन्धुः छतः ॥ ६३ ॥
हासः कोऽपि महाञ्ुविः सितिमतां प्रेयःसमक्षं क्ष्णा-
द्ावास्सुयैति तख विरहे दृष्टः कदाचिन्न यः ।
श्ङ्गारधनदरातकेम् । %
वाप्यः किं व्यभिचारिणां न गणितः परायः पुरसादयं
दीनाया निजवह्ठमस्य विरहे यशच्षुषी चुम्बति ॥ ६४ ॥
साहाय्याय मकीमसाः समुचिताः प्रायश्चकोरीदशा-
मुकानाममिसारसाहसरसे गाढोऽन्धकारः सुहृत् ।
धन्यं कज्रमुज्वरं जिगमिषोरमरेऽगमह्टोचना-
त्संयम्य खयमात्मना सुमनसो नाजिघ्रतीदं कचः ॥ ६ ॥
नयपेक्षिव विभूवणस सहजा यसासि गम्मीरता-
ससदत्तं यदि पाश्वतोऽपि सहजः कीटग्वल्पिकमः ।
मध्यखस्य च कोमर्स्य विषये कुण्डो भवेदायुधं
दष्टान्तोऽत्र मनोभवेन कलितो नामिः कुरङ्गीदृशः ॥ ६६ ॥
रोहिण्याधरसंपदा सुखविधोरिष्टाश्चतस्रः कख
वीजानीह निरूपितान्यतनुना हासद्धुमस्यादरात् ।
मारत्याः कठिनीरुवा षटयितुं रीतीरुदाराक्षरा
राजन्ते सुतनोर्मनोरमतमासे राजदन्ताः पुरः ॥ ६७ ॥
सक्ता कञ्चुकगहरा्चलयुखे दत्वा नरं वीरिकां
परापे संभरति तस्करेऽथ सहसा जातं कपाटे चरत् ।
रुद्धा वागथ निद्रया नयनयोरन्ते खितं कज्या
छखीवे रोमभिरुितं पतिरिति ज्ञात्वा पुन्मीकितम् ॥ ६८ ॥
सिद्धस्त्वं पुरुषोत्तमोऽसि विदिता सा सत्यभामा न कं
वाचा बोधयितुं सखीभिरधिकं नापारिजातम्रहः ।
व्याख्याता स युकः परं गिरि पटुः संतापचिन्ताततिं
नूं निर्जरेदैवतप्रतिमटो मूत्वा समाश्वासय ॥ ६९ ॥
जानासि कममञ्ञसा विरचय द्वागङ्गमङ्गं परि
प्रेयो मोहनम मण्डनविथो प्रोढा नियुज्याद्रात् ।
तष्टे याचकमाद्रेण ददती तन्व्या सखी वारिता
स्पे पूरवेमलंङुरुष्व कवरीमेतं ततो रञ्ञय ॥ ७० ॥
चर यु ५
४ काव्यमाख |
नैनं वारय कामकर्मकुरायं () खच्छन्दतश्ुम्बना-
वखाकभेणकोतुकेन रमतां प्रयज्गमाणिङ्गतु ।
अन्योन्यं तनुतां नितान्तनखरध्यापारतो विग्रहं
कविरीतटकाननेऽध्वनि पुरः कुनसर्सिष्ठति ॥ ७१ ॥
्ातर्मन्दिरमालनो जिगमिषोः कान्तेन यन्मण्डनं
दूरं कलितमादरेण बहुना निर्जि कम्पादिकम् ।
वाहोभूलनखाङ्कटेपनविधो जातः स कोऽपि करो
येनेतावदरोषतोऽपि गितं जाता तथेवोषसि ॥ ७२ ॥
भीवेनिशसिहि स्फुरतनुदिशं चन्द्रातपः कँ ततो
गच्छामस्तव वहभोऽयमघरुना दूनः प्रसूनेषुण। ।
महीमुचिनु चन्दनं च कटय क्षोमं तनावातनु
खच्छं मैक्तिकदारमुटक्य तसस्वेरं परियं प्रापि ॥ ७३ ॥
राकायाः शरदः सुधावधिरमूचयदाननं रोहिणी
श्रीरेखाधरपटटवस सुदती खवण्यवापी यदि ।
रोमालिञरनीलिका च चरणं पद्ये चलचबचुषी
मीनदवनुषान्त एष मुखरो न खाद्ुवा हंसकः ॥ ७४ ॥
दयामाया सुखमिन्दुमण्डलमिदं पाण्डुटृतिप्रोषिते
दूरं भरि वासरे मृगतया लम्बारकाग्रच्छविः !
उचरम्बरकेलिदररिखरादारोकते मेदिनी
पन्थानं विरहज्वरातुरपनुसद्रासरस्यादरात् ॥ ७५॥
रक्तं किंचिदुदेति वासवदिरि र्यामामुखं रोहितं
रोषेण प्रतिवासरं स मजते नाथो दिनं वारुणीष् ।
विख्यातो द्विजराजनाममिरयं मोढो भवानीपते-
सिष्ठच्कि न हि रजतेऽरचि “तं म्छानिर्मिजाङ्च्छलात् ॥५६॥
श्रृ्ाराद्रयवादिनो रतिपतेर्निःसाधणपात्रीपुखं
तन्मादज्ञिकपुखिक(टप्तितनुच्छायान्तरुजनम्भते ।
शृङ्गारधनदशतकम् । ४५
किं वा वासवदिग्वधूकरतलदानेय दिग्वह्भा
कान्तस्याध्वनि पत्य(पातमठिनश्तचन्द्रमःकन्दुकः || ७ ~ ॥
नायातः सखि निर्दयं स समयः प्रायो गतो गम्यतां
नष्टं किं यदि नागतः सशपथं रुद्धः कचिहन्धुमिः ।
आयास्त्यथ दुर्जनः परवधूगाढोपगूढाङ्कितः
प्रातर॑ष्टसुपागतेन बहुना वक्षो बिदारिप्यते ॥ ५७८ ॥
मा गाः कान्त निशामुखे परगृह मा गास्ततोऽदर्खे
वेदमासाकमिदं द्वयं वितनुते चायुःश्चतिर्योषिताम् ।
मा भूत्काञ्चनवच्ितेति रमणी मा मृदो खण्डिता
मुग्धा भावमपाचक्रार रमणीत्थं वारयन्ती पतिस् ॥ ७>, ॥
प्रेयः प्रेममहाधना सितस्वोष्ासं रसे मज्ञती
सृष्टा केन खलेन वा परवशा योषिद्रराकीयती 2) ।
मा मूत्काञ्चनवञ्चिता निशि निरि प्राणिश्वरेणावल
पर्येयुनै च खण्डिता सुखमपि प्रातर्वेयस्याश्चिरम् ॥ ८ ` ॥
आयातेव निवारितः सितसुखो यातः समीपं वला-
दावद्धो वख्या हठेन सरुषा कर्णोत्पलेनाहतः ।
आविद्धो नखरायुधेन हृदये छाक्षारसेनाङ्कितः
कान्तः कामपि तृप्तिमापदुचितं कामस वामा गतिः ॥ ८? ॥
मामां कल्पय रुम्पटेषु भवती मा मूः खयं खण्डिता
मूयोऽन्यत्र न जातु यास्यति निया तुभ्यं शयेय स्फुटम् ।
कस्यासीह न मन्दिरे परिमकः कसयाङ्गरागो न वा
को नालिङ्गति बान्धवं त्यज वृथा तापं प्रसीदाधुना ॥ ८२ ॥
पादारक्तकलाञ्छनं निजमुरो(माच्छदयाखोक्यते
प्रयांसो रसपेशला मृगदृशामानन्दथूर्पादकाः ।
रागारोकमदीरुहस्तबकितस्तस्पादपद्माहतः
खच्छे वक्षसि वह्भस्य परितस्तच्छयमेतद्दहिः ॥ ८२ ॥
काव्यमा ]
दुष्टाताः पुरुषं निरीक्ष्य रमणीपादा्रैखक्षारसे-
नाच्छेनाङ्कितवक्षपं ननु मुधा यासां यथा चेतति ।
रागाश्चोकमदीर्होऽन्तरुदितः # नावकेशी भवे-
चेदन्यापि तथाविधेन न पंदा निःशङ्खमाताडयेत् ॥ ८४ ॥
पूरी चन्द्रमयोगिनीजनमनःसंत(पसंपादकं
स्यं कामविदो वदन्ति विरहे चन्द्रादयो दुःसहाः ।
एतत््वत्नुरु्चन्द्रकल्या सङ्गे तवेवाधुना
वक्षो दीयय॑त एव विद्धि क्षटिति लं नाध दूरं रज ॥ ८५ ॥
दोष्णोः पत्रकसुद्रणा नयनयो रागोऽधरे कजं
गात्रऽपि क्षतमोचिती सुभगयो; खाद्वाससो व्यल्ययः ।
आदटेषेऽपि परस्परं परिमरः द्रागङ्गरागक्षतिं
किमूलो हृदि पदपटवगल्हक्षारससादरः ॥ ८६ ॥
दत्ते तामरसेऽटिनाधरपुटे दृष्टा वराकी सखी
वासस्तसरिधाय युञ्चसि चिरं येनाङ्गरागं वमेत् !
मुदराये चट्छे तथा विदधती प्राप्ता निशीयेऽधमा
नाभिज्ञानमुदाहरेति खदती दूल्या रतं शंसति ॥ ८७ ॥
नाथ त्वं वहुवष्मो वयममी जाता दयामूमयो
भूयसतल्पमुपागतोऽसि सहसा तत्तेऽधिकं साहसम् ।
अन्यञ्चीजनसुक्तमुक्तमधम स्यष्टापराधं नरं
चित्तेनापि खट् स्पृशन्ति न शठं चण्डाख्वद्ोषितः ॥ ८८
दृराटुधितसुक्तमिष्टमधिकं स्वैर स्वयं वीजितं
ष्ठं खागतमीरितं च रजनीवृत्तं सखीनां मिथः ।
ठिक वक्षसि चन्दनेन शयनं निद्रोचितं कल्पितं
यामिन्या सुषितं वितीयं कुघुमं व्क्तोऽपराधः छतः ॥ ८९ ॥
अक्षणोर्निक्षिप कजं श्रवणयोराधेहि नीरोत्पङं
पत्रं चारुकयोरुयोरख कचं पुप्य्चजा पूजय ।
श्रुगारभनदरातकरम् । ७
लाक्षामज्ज्वख्याधुना चरणयोर्नीवीं च संमावय
प्रातः कोऽपि निगचते स्रगदशा रत्या चिर तुष्टया | ९० ॥
सीत्कारेण विना श्रमादपि विना श्वासेन वाचा विना
नीवीग्रन्थिविमोचनेन च विना ग(ढोपगूदं विना ।
तस्येनापि विना विना सहचरीसङ्कन दीपं विना
यक्िचित्समयं तदेव सुरतं दासं परं प्रेयसः ॥ ९१ ॥
आरिरुप्यन्नवधीरितश्चडुशतं कुर्वन्सुहुसाडित-
स्तस्पान्तादपसारितः सितमुखसिष्न्पुरो वारितः ।
नोदास्ते दयितः कथं दयितयापादानतो नेक्षित-
सतन्युग्धे सह यातनापरिणतिं तत्तत्म्बयं कर्मणः ॥ ९२ ॥
मानं मानसुदीरयन्ति कथया मानः स कीटग्बदे-
न्ग्धेवं निजवहलमं सितघुसो मानार्थमूचे परियः ।
आदिरप्य खयमादरेण दयितं गृहाति कान्ताधरे
पद्यन्तीषु सखीषु नाम सुकरो मानम्त्वयाभ्यसताम् ॥ ९.३ ॥
उन्मीरन्ति सरोरुहाणि सुखतः सोरभ्यस॒न्नुमते
दीपो देन्यपेति ते मणिरुचा ध्व्प्रकाशः खयम् ।
दत्थ तेन रिरंुना न ककिता यावत्करे तावता
कालेनोचरति स नाम किमपि खं ताम्रचूडः खलः ॥ ९४ ॥
गौरोनुङ्गपयोधराश्चर्वलचित्रोपचारोहत-
तकस्तूरीरसटेपटेखमकरी सारम्भञुन्नुम्मते ।
पक्रपरच्युतसर्वजाम्बवरसप्रस्फारजम्बूनदी
मीनो मेरुशिखातटेऽपतदिवोतय क्षणं निश्चवखा ॥ ९५ ॥
खवाण्यामृतनि्चरा कृरातनुः काचिच्छरत्र्मदा
पूरोन्म्पयोधरच्छकमिर्दरौराद्विपादद्वया ।
आक्रान्ते जघनखले हि पुखिनि कान्तेन मन्देतरं
काञ्ची सारसशावकैर्दरदरुकण्डै्ुहुः कूजितम् ॥ ९६ ॥
४८
काव्यमाल |
रागात्संमुखमेत्य खण्डनसहो घन्योऽधरो रागवा-
न्कि नाशाकिं पयोधरेण गुरुणा वक्षःशिराताडनम् ।
न क्तं जघनेन पौरुषमितो यावन्न जातो जये
कर्णेन त्रपयेव भूपणमधः किप यितेनैकतः ॥ ९७ ॥
परातःकञ्चुककर्मणीन्दुशकलं दृषट्र कुचोपान्ततो
वाखाचष्ट करद्रयाय निभृतं प्रच्छादयन्ती मुहुः ।
मूं न क्षतमद् ते नयनयोराकेकरं पदयतोः
कर्णोपातमपागमतकथयितुं बाह रणकङ्णः ॥ ९८ ॥
नीठी मेचक्रपट्रसूत्ररचिता काञ्ची रणन्ती कलं
तादपीननितम्बविम्बफरके वद्धा स्वरद्राससि ।
कन्दपीमरनाथकेठिरिखरििखे चरन्ती गुहः
रजन्तीरनिविष्टसारसरि्ुजैम्बूनदीवाभवत् ॥ ९९ ॥
दाः संप्रति वासरासनुरियं नाज्ना त्रियामा तमी
स्यो दीधैकथारसा निधुवने दीरघायुरेवावयोः ।
दम्पत्योरिति जल्पतो; प्रतिनिशं नात्रावकारः कचि-
त्रे केवरमन्तिके गुरुजनस्यागरे खितं निद्रया ॥ १०० ॥
माची रागसमाकुखा न घुदतीमानन्दयेदीक्षिता
प्रातः शैशवकैतवं कथयति श्रीखण्डरौखानिरः ।
विच्छायस्य दुधानिधेरुपरि सा दृष्टिः पुरसात्पते-
दितं द्वारमुदाजहार वसतेः कामी पुरः रिसिनः ॥ १०१ ॥
स्यः कि सतुत ता नवापि ककुमः खादुततैवोत्तमा
यसं श करशैजाकथया दृष्टो न मानोदयः ।
यखामेकरचिः शशी न हिमतः पद्यं न याम्यो मर-
न्न स्वेदो रतिप्ययेऽपि सततं द्या यया यामिनी ॥ १०२ ॥
कं त्वं जागरितोऽखिरामपि निरं सुपा कदाहं पुन-
नेवं एपिताधरच्छविरसौ पाच्यं समुज्म्भते ।
नीतिथनदरतकम् । ४९
द्यन्ते मणयः पुरः कतिपये व्यो्चि प्रकीर्णाः कचि-
दृष्ठ मण्डनसंपदोऽपि भवता लद्वहमाः सुखिताः ॥ १०२॥
ग तपःपिद्धतरखरतराघ्नायसोमवंशावतंसश्चीमाल्कुरतिखकसंघपारभ्रीमहेट ड -
त्मजविविधवरुद्राजीविराजमानध्रीधनदराज विरचिते शतकच्रये
साद्गारथनदामिधानं प्रथमं शतकं समाप्तम् ।
नीतिधनदाभिधानं द्वितीयं शतकम् ।
जिनवरपदपूजादत्तचित्तः सुवित्तः
खरतरणनिरिक्षाधीतविश्योपकारः ।
स जयति धनराजो देहस्यैकवीरो
नयधनदमितीदं यस नान्न चकासि ॥ १॥
नीतिनीम सदज्जनं कितिम॒जां सृक्षमाथसंदशेकं
सिद्धः कोऽपि रसोऽपरो जयमनः सायतन रज्ञकः ।
दारीवेन्ियमत्तवारणपतेश्वापल्यसंरोधिका
रक्ष्मीरक्षणयामिकः खलमनोदुटाहिवन्धोषधिः; ॥ २ ॥
तार्प्यं प्रता धनं त्रयमिदं यत्रकसंखं भवे-
तत्रास्ते न विवेकिता सहन्ेवेकेकतो दाधया(?) ।
निया नैपृणनिष्ठया प्रतिपदं हसतावम्बो न चे-
देतस्याः किङ दीयते निजनिजः पन्थाश्च तेषां नवा ॥ ३॥
नीतिः संपदि मूषणं विपदि वा देवाद्विहन्तं पुन-
दैवं सिद्धमहोचमा कृतधिया मन्देव संतोषञ्रत् ।
मूमूर्सद्य विहारकौलुकलुषो धात्रीव थसयाः श्रियो
धर्मसखागमपद्धती रसवतां सम्मार्दीपावकिः ॥ ४ ॥
कीिश्रीव्यवहारसाधनतया पुंसां प्रधानं नयः
संदेदहाणैवमजदीश्वरमनःसंतारणे सत्तरिः ।
मन्रानसुदारताजतरणिः कामारिदपापहा
चेतःसद्मनि सज्जनस्य रमते नानाविनोदास्पदम् ॥ ५ ॥
४ [५]
काव्यमाल ।
सूते संसदि संमदं वितनुते युद्धं विनेव श्रियं
रन्ये दुर्जनचेटितं चति परं तेजांसि वैरासना् ।
बन्धू-वर्षयति प्रसज्य खुददः संतोषयेदेकतो
नीतिः कख ने वष्टमोपकरणं नानाविधं तत्वतः ॥ ६ ॥
मूपैूपसुतैः प्रधानपुस्पैरनयेश्च सेवाः
सेव्यं नीतिविवेचनं तत इतो न खाल्मादः कचित् ।
हन्तु वैरिणि सोमे नयविधिः कुण्ठं करोत्यायुधं
शखेणापि चिना करे नयविदां बुद्धिभैवेदायुधाम् ॥ ७ ॥
परिणतजनसेवा संगतिः स्नानां
कविगुरमनुशाल्लवेक्षणं सम्यगोष्ठी ।
नृपसदसि नितान्तासत्तिरध्यात्चिन्ता
गुरुनगरनिवासः कारणं नीतिवित्तेः ॥ ८ ॥
ञेया नीतिभूमिपटेन योगक्षेमो यद्वो यस्जानाम् ।
कायीधीने यख मैत्र निषत्त प्राणापायः पुत्रतोऽपीह नीयः ॥ ९ ॥
याठः पुत्रो नीतिवाक्योपचरेः काय कार्ये यततः रक्षणीयः ।
ठेखा ठमरा यामपात्रे विचित्रा नासौ नादौ पाककालेऽपि याति॥ १०॥
म्रकृतिमिरनुवेरं चिन्तनीयः कुमारो
नयविनयकरुटीनाचारचातुर्रौर्थः ।
नरपतिकुरक्षमीर्सिनी यत्र बद्धा
जयजुषि युगवाहौ चञ्चरूत्व जहाति ॥ ११ ॥
मदासक्तेच्छवादः परस्ीसेवा दाने कातलं प्रमादः ।
लोकावक्ेकान्ततो वासवुद्धि्यौसमीती राजपुत्र दोषः ॥ १२ ॥
पङतिवचसि जातप्रत्ययोऽधीनविचयः
समधिकवहुराखः रिल्पविचागुरुश्च ।
ग्रथममधिगतार्थौ विद्विषाचाररीत्या
नरपतिरिति ङ्के राज्यमव्यग्रमेकः ॥ १३ ॥
नीतिधनदशतकम् । ५५१
भूमिर्भूपतिवह्ठमा बहुगुणा नूं प्रनासत्युता -
स्तां वाञ्छन्नपि ताननिजानमिभवन्मूपेन वध्यः खयम् |
भूम्यै रिपुसंगरेष्वमिहता यान्तो सुषा संमुखं
योगिपराप्यमवघ्चुवन्ति हि पदं भूमीभ॒तसततस्षणाद् ॥ १४ ॥
भग्ने राजबले परेण बछिनाक्रान्ते रणप्राङ्गणे
धीरः कोऽपि निवतैते यदिः ततो धन्या प्रसूस्तख तु ।
एकैकस्य महाक्रतोः प्रतिपदं यस्य प्रशस्तं फलं
भीतत्राणफरातिरेकमदहिमा कोके भवेदस्य वा ॥ १५ ॥
आरन्धस्यापरवग स्फुरदमर्मतिरुक्तमानो नतानां
वित्तायत्तात्मव्गेः प्रतिकृतिकुशः सेवकानां तेषु ।
विज्ञानस्थैकसीमा गुरूगुणमहिमा धर्मकार्ये प्रवीणः
सेन्यो नाथो वदान्यः सहजकरुणया दीनवत्तावधानः ॥ १६ ॥
मर्मस्पञर्मवाचा कथितपरगुणः प्रस्व॒ते चोपकरारे
दीने हानावधानो विदितमपि सृदूषणं श्रोतुकामः ।
काटे काठे धनानां सरति च समये सेवकत्राकरृतानां
तादक्सेव्यो न सेव्यो यदि धरणिरियं राजद्यूल्यापि जाता॥१५७॥
बाढात्तस्करतोऽपि साहसिकतो वैधभिकात्कायुका-
दतादक्षविनोदतोऽथ रजनीवीराच ात्रीसुतात् ।
कायखानिजमत्रिणः खपुरुषाद्वामीणपुत्रादितः
मरोढस्थानिकशासनाद्ररदतो रक्षन्परजामूपतिः ॥ १८ ॥
परयुवतिकथाविदृषकानां वचसि न हासरस्तः सता विधेयः ।
अपरजति जनस्तथा कथायां पदमपरागपदं महद्विपत्तेः ॥ १९ ॥
किं नान्तर्मठिनः शरी न कुरिरः रोषो द्विजिहो न किं
शाक्रः कं न बहुच्छलो ननु रविः सन्मागैसंताट्त् ।
मार्गः किं न मरीमसो हुतभुजो छोकैरिमेतादता(
इत्थं चेतसि संनिधाय पिशुनो द्वेषे प्रवृत्तः सताम् ॥ २० ॥
५२ कान्यमाल |
तूप्णीमाप्ते प्रसन्नो वितरणविमुखः संशयोरसाहकारी
दैवाजञातेऽपराधे कथयति सहसा शासनं प्राणहारि ।
विक्षतः कोपमेति प्रसमममिहितो हासमत्रोत्तरो वा
गवौखर्वप्रमादो रणगणितक्रुः सेवनीयो न भूपः ॥ २१ ॥
अविगतजगतार्थो नीतिमार्गोपदेशा-
जनपदहितहैतः सामदानप्रवीणः ।
बहुसचिवकुटेभ्यो दृष्टरिष्टोपचारः
धिरयति किंठ मत्री राज्यक्ष्मी चिरेण ॥ २२ ॥
सहायाः संमामे प्रथितकुर्माना मदमुदः
प्रवीणा बाणासे सरसमरमेदं विदधतः ।
वं नीता विततैविगलितमिदा नापि मिकिता
जयश्रीखीकारे तृणमिव निजासूम्विजहतः ॥ २३ ॥
पापालपनडाः कख कुशलः परेम्णा परं कोमखा
मूभत्र्मणि निर्मलः शुचितया रोकोपकारोताः ।
ोभातीतथनाजंना जनमनःसंतोषकारीहिताः
सभ्या दम्भपरा्ुखाः प्रतिपदं वाचां मृषा मीरः ॥ २४५ ॥
न्यायादेव धनार्जनं वितरणं पात्रेषु तख खयं
कान्ता रूपवती सती पुनरदः सङ्गः कदाचिघदि ।
रब्धो दीषैतपखयापि तनयः प्रप्यो रणे विद्विषां
वेनायं विधिरङ्ग दुप्करतरः स॒ष्टः सतां शीरहत् ॥ २५ ॥
वृक्षः सीमारजनिरवनीजातसीता नितान्तं
वाहुः पन्था नगरमुदितं संगरे सद्धयानाम् ।
कोरः केशो नयनमरुपं संशये वाबिचारो
दीर्घां रस्या नगरमर्वीवीचयो नीतयश्च ॥ २६ ॥
दक्षः शूरो धर्मबुद्धिः कटाविद्धक्तौ निष्ठः रक्तिसिक्तो विविक्तः।
खामिप्रप्ये निर्भयः प्राणना पाल्यो यजञात्तेवको भूमिपः ॥ २७ ॥
नीतिधनदश्तकम् । ९५२
आलसोपहतः सरातुरमना देवभमाणो धने
मीरः कातरसंगतो वहुगुरुः पुत्रपरियो मन्दधीः ।
निद्राछ्बहुभीषणोऽतिमुखरः पानप्रियोऽदंकृतः
रत्रोः पौरुषरगायकः प्रतिवचोदाता च नो सेवकः ॥ २८ ॥
सौःदरथैकनिषिर्महाकुर्मवा मञ्घखराह्ादिनी
भतुभक्तिपरायणा करुणया संतोषयन्ती जनम् ।
नानाधर्मकथाविचारचतुरा दाक्षिण्यमृक्षणा
योग्या पुत्रवती महोदयगुणा पट्भिषेकोचिता ॥ २९ ॥
मानाम्भोधेरगस्त्यः कुक्मद विपुरुच्छेदभेदे कुरः
खातन्यै हाससीमा मदनरसवशप्रयसीसङ्कविघ्ः ।
दैत्या हीनोक्तिपाटप्रबरबलगुरुछषवसकवन्धुः
सेवा केयं जनानां परगुणमहिमायासमवैकदेतः ॥ ३० ॥
सिक्तः सेवाघुधाभिः फति नृपतर््वाम्छितैर्थजति-
दैवं हत्वा नितान्तं वितरति विविधाः संपदः संगतात्मा ।
मर दाहंकारवैरिक्षितिधररिष(ख)रे हन्त वज्रायमाना
सद्यः प्रोत्साहयन्ती खहमहमिकया निन्दनीया न सेवा ॥३१॥
-विज्ञानं नयक शरं च शुचिता शरूरत्वमन्तः क्षमा
सर्वोपाययथोचितप्रणयनं वक्तृत्वमन्तःसमम् ।
सत्यत्वं च परोपयोगि सकर जीवादिकं यद्वरशा-
तां सेवां मनसापि मा स्थल सखे दुःखेकपात्रं महत्॥ ३३ ॥
भूयो भूयो नमति शिरसा पादयोरीश्वराणां
वाञ्छन्ुचैः पदमधिफलं साधयन्नात्ममानम् ।
जीवं सुञ्चेच्छरशतहतो जीविकामीहमानः
प्रायो दुःखं सहति सुखिताहेतवे सेवकोऽक्ञः ॥ ३३ ॥
हीने तेन कुलेन रक्षणर्वेनारष्ठकाये तथा
पुण्यानामपि भाजनेन निपुणे नीतौ जने निर्गुणे ।
प
कव्यमाख ।
रक्ष्मीश्वच्चरतां विहाय सहजामास्ते चिरं यतरं
सेवायास्दवेहि वारणघया द्वारे च या क्रीडति ॥ ३४ ॥
चकितहरिणयोषिह्ोलनेताञ्चरश्री-
नैवदलसमहसावद्धसचामरामः ।
सदसि सुखकथामिनींयमानं दिनानि
प्रथयति सट सेवा प्रोढिमाराधयन्ती ॥ ३५ ॥
अन्यसादरायवोदि(धि)ता नययथा(ता)ानोपदेराक्ञता
विज्ञानाध्ययनश्रमपरतिकृतिः सम्याथसंस्याथितिः ।
नानादेशिनौदप्रेदनदुधीः कीर्तिक्रमाध्यापिका
सेवा काचन देवता परधनसयाकषिकोपासिता ॥ ३६ ॥
निद्रामोजनमासनं च वचनं हासोऽथ वेषः सुखं
तोषः करोतुकचेष्टितं कविकथा कामः क्रमो विग्रहः ।
वात्सल्यं निजपौरुषं नयविधिः प्रीतिः कथागीतिषु
प्रायः सेवकपूरषसय सकरं साठन्यवदयं सदा ॥ ३७ ॥
रसानासुपकारिता सुबहुशो गर्वच्छिदां हंकृतः
कार्यीरम्मणनैपुणं निजयुहसमाप्ताथसंमोजनम् ।
गोष्टीश्ीरमहर्निदं नयविधिः प्रस्तावतो माषणं
राङ्कामावधनार्जने रसिकता विचा सेवकृतः ॥ ३८ ॥
पिवन्ति जगतो मतं परिसरन्ति शत्रोृहे
वहुच्छरुकथारसा वि विधरिस्पपण्याश्रयाः ।
वृधा तपसि सादरा दृपतिमत्रिपत्रमिया-
श्वरा नगरवीथिका ककितमन्दिरा भूभुजः ॥ ३९ ॥
दूराद्मापिपरम्पराश्चजननीपित्रोः कखवर्णनं
भूयान्वारदशारयो जनमनःसंतोषतः पाठनम् ।
नानाग्राहकवादवर्धितमिदं मूल्यं दृपाणां ग्रहो
वाहस्यारायपोरषारनविषिवीच्यो हयाजीविभिः ॥ ४० ॥
नीतिधनदश्चतकम् । ५५
गच्छामो आतरो वः सकरुजनमनोरज्जनोपायमेरकं
ध्वं विश्वोपकारत्रतनियतधियः शाखमायं विचारय ।
सर्वेषां भो परोक्षे वद गुणनिकरं दोषटेदोऽपि मूढो
दम्भं दूराद्विच्याचर शुचि चरितं केवलं वाचिरेण ॥ ४१॥
अहंकारारिप्सोः परगुणविवक्षोश्च कठिता
भिदा सिद्धिं छिप्सोरुचितञ्ुदयं का्यमखिलम् ।
चिरेणेकः का घटयति परं दुःखवहुलं
सुखेनान्यः स्यो गुणमनुवदन्तेन विहसन् ॥ ४२ ॥
धातभ्रातरकारि चेतसि दया नाकारि किं तद्धनं
तच्चेन्निर्मितमाहता न किमियं तेषां विवेको न वा ।
सोऽवीष्टो यदि करं ततः सुकृतिनो नो याचकाः प्रापिताः
प्रायः सर्वगुणोपपादनविधौ वैसुख्यमापतं कुतः ॥ ४२ ॥
हतावक्ञातृशङ्खो दशरथनृपतेव्यीधलीरानुरागो
बन्धुश्रीमत्सरत्वं सहजश्तगुरोवीरुणी यादवानाम् ।
कौन्तेयस्यक्षदीक्षा परयुवतिरसो रक्षसामीश्वरसख्
भूयो भूयः परतिज्ञासरणममिभवाथेव रामस जाने ॥ ४४ ॥
निद्रामौनपरोज्जितं न तमसा क्रान्तं जरायां परं
नो दुष्टं निजकाचकामलरुजाती तार्थवीक्षापट् ।
शाखं छोचनमेकमेव सफलं स्यादञ्नं यत्सतां
गूढाय निषिमीक्षितुं कृतधियाद्साहसंवर्धकम् ॥ ४५ ॥
छद्मन्याजैवमार्जवे च कपे द्विषेऽथ भेत्री तथा
मित्रे दवेषणता हटेतिमृदुता स्यान्माद॑वे वा हठः ।
सक्लिग्धे परुषत्वमेव परुषे खेहो न वा खच्छता
सन्ये वानतिरेकतो न सुभगा भीते हिते निर्मेयम् ॥ ४६ ॥
दोषावेक्षणचातुरी परधनव्यर्थव्ययोत्साहधी-
नीतिद्रेषधनादये नयविदा निन्दा कथाया मिथः ।
रूण गु ६
ज काव्यमाख ।
विश्नः पुप्यक्रथासु संसदि सतां हासख दृष्टत्रतः
सयुदरजन्यनिबन्धनानि गुणिना हेयानि दूरादरम् ॥ ४७ ॥
न्यमरोधाध्वनि रोपितोऽसि तिना विश्रामहेतोरथ
च्छायावानसि शीक्ितोऽसि न पुरा दृष्टोऽसि दूराकडी ।
खेलद्वानरयूथनायकमुखत्रसयच्छिदयुनामहो
मूच्छ मोहजलार्थेनी निपतिता क्रये कचिद्ेहिनी ॥ ४८ ॥
रोहिण्या निजवह्ठभस् हृदये कस्तूरिकालेपनं
यदत्तं रस्पेशटेन विधुना टुं च न प्रेमतः ।
रकमेतकिर कल्पितं सममवत्कसादिदं तत्कथो-
लेक्षाकोतुकतो विनिधितमिदं पापं महाटु्जनैः ॥ ४९ ॥
श्रोत्रा चेत्खरजस्पितस्य पुरतो हुंक।रदाता भवे-
देकः कोऽपि न सजनस् चरिते दोषाः कियन्तस्दा ।
संमाव्या यदि सजनख पुरतो दोषैकमूमिः कृते
दुष्टानामपि नो गुणाः कति कति स्यरदोषनाते तदा ॥ ५० ॥
सिन्धो रलाकरोऽसाविति मुदितमनाः कोऽपि इन्धो धनी नः
प्रापतस्वत्तीरमाराजर्सुपरसनं शूत्कृतं तष्यतापि ।
दृष्टस्ते ते सहाया मकरविषधरा मज्तो मआामरारो(-
भिन्नो मूधा क रलं चिरनिविडमिरङ्कममं नु ट्टम् ॥ ५१॥
कोपारोपे चेतना पर्ममाजां दीने ष्टे दीनतैवान्तरास्ते ।
कामासक्तावेकदारोपसेवा पर्वप्रासौ शीठनीयासि(शयव ॥ ५२ ॥
सुमतिभिरदिता समाधिगम्या
परिणतपुरूषैः कृता समासा ।
नहि परिणतिमाजा येन जानन्ति शां
न हि तदपि सदेतयत्र धर्मो न नीतः ॥ ५३ ॥
कोऽयं लोकेऽपवादः स्तुतिनिकरषदे यद्शीटे चला श्रीः
साधूनुन्माच सद्यसतरर्यति चिरं मूयसा छद्मना यः ।
नीतिधनद्तकम् । ५७
यस्तसयाश्चश्चरुत्वं कलयति मनसा यातुमुदयच्छलाया
दाने मोगोषयोगे व्ययकरणमदो दोषनिर्यातनाय ॥ ५४ ॥
उत्पत्तिः क्षीरसिन्धोः सषहजगुचिरुचेरेष पीयूषमूति-
बनधर्देव्चिलोकयितिकलितजनुरदःखमारेऽपि भर्ती ।
पदर केनोपदिष्टो मगवति कुलजा निन्दितो मन्रपाटो
यत्ते द्रा जनानां सुखनयनमहो वैकृतं याति तूर्णम् ॥ ५५ ।!
गुरोर्वचनकारिता विधिषु दत्तमूरीक्षणः
पुरो भवति तेजसो वरितदधैकः कर्मणि ।
कणादङृतसंमतिः प्रथितमन्युमानोदयः
सुराधिप इवोचतो भवति रोकपानाग्रणीः ॥ ५६ ॥
सुचिः स्फुरति नाम नो सदसि यच्वनामग्रणी-
निंजादानविधौ कृतप्रचुरवभ॑तृपिः क्षणात् ।
धनेजयमहोजसोस्तमसि चित्तजातस्परतेः
पुरंदरङृतान्तयोः समतयेव मध्ययितिः | ५७ ॥
धमविक्षणकौतुकेन गणितप्राणिप्रमोदादयः
शक्तिप्रापितदण्डनीतिमहिमा वाहद्विषसरेरणः ।
आयुर्मर्मविवेचनः स्मृतिजुषामेकः परासो रसा-
मायोपायवशीकृताखिरुजगत्कोऽपीह धन्यो जनः ॥ ५८ ॥
नान्ना पुण्यजनोऽयमाधिकपदो दृष्टपरचेतःसितिः
खज्गाधीतिविचक्षणः क्षणदया जाग्रद्विहारोदया !
वाञ्छामात्रपुसिद्धकार्यगरिमा वीमत्सितो निर्भयो
धीरः कोऽपि चतुर्थदिक्पतिसमो मन्युप्रदद्रेषणः | ५९ ॥
प्रतिजरनिधिजायननामधामाभिरामः
शरणगतमदहीभतयक्षसंवर्धनश्च ।
परिचितवहुराब्दो नागराजोक्तिबोधा- |
द्रुण इव विनीतो नायकः साध्यवक्रः ॥ ६० ॥
५८ काव्यमाख |
भूयो भूयो मृदुः सन्पराति सुमनसः कम्पयज्ञानुशाखा-
माशामेकां च गृहन्कवरुयति दिशो वेगतः खादशापि ।
तोषं तोषं निजांरैरपि कुटिर्गतीन्नाजसंमावमाप्तः
स्यस्तन्धात्तितान्तं नमयति तरसा स्यादकम्पो रुषापि ॥ ६१ ॥
बहुविधधनरक्षासिद्धवित्ताधिपत्रः
शुचिषिततगतापन्मानसोऽपीरशमित्रम् ।
नरपतिकरयानः सरवविज्ञानसीमा
नरपतिरिति चेष्टस््यक्तबन्धूपतापः ॥ ६२ ॥
सर्वज्ञोऽनन्तरशक्तिः क्षितिभृदधिपतेः कन्यया दत्तरागो
नियं शिद्युमारो गुणिगणपरिषद्रीततत्संपरायः ।
उचन्नतरः भकोपे रजनिचर सहक्रीडया सीलिताज्ञः
सर्वाधीरोकमान्यः कचिदपि विषये विद्यमानो नरेश ॥ ६३ ॥
भूमारोद्धरणकसाहसरसो ननेक्षणः कार्थतो
विश्वाधीतवचःकरमः कुरिरुतामा्ठां जहत्सेवया ।
निःशङ्को बिना प्रेण निलये कान्तेन गोपायते
मित्रीयत्पुरुषोत्तमो विजयते नागेशवद्भुपतिः ॥ ६४ ॥
नामा निर्माणटीलागमितदिननिसो वेदवेदान्तसिद्धौ
राश्वदृत्तावधानो विविधविधिकथाकोतुकाक्रान्तचित्तः ।
यात्रामातराग्रसंखप्क्ृतिक्रतवचो राजहंसप्रचारो
धातेशः सप्रजानां प्रसरति सततं वाञ्छित वितन्वन् ॥ ६५
सौजन्येन सुखं ननाम मनसः सत्तापसत्ता कचि-
कीर्तिः कौतुकिनी विकोकयति सद्वस्तु खयं विश्वतः ।
स्वेखा्यवाससाहसरसश्ेदस्ि तस्सेव्यतां
जिह तद्वद कोमटं परगुणं कल्याणि भेत्रास्मदम् ॥ ६६ ॥
मेदौ वा पाण्डुता वा सहनपरिणतौ भूषणे खातफरानां
पङ्को वा दारणं वा मवति च सुभगं शाक्किदारभूमेः ।
नीविधनदशतकम् । ५९
पातो वा दूरतो वा दरणमनुतटं निश्नगानां विलोक्यो
दोषो जायेत वेषः कचिदपि विषये वस्तुजातिखभावात् ।॥ ६७ ॥
यात्रामात्रपरकारे प्रसरति विषयव्यापिनीनामरङ्गा
वायोरेकः पुरान्नरपतिकुख्नेः रक्षणीयो गणोऽसौ ।
ार्थग्रंसानपेक्षापरहितनिरतिः शान्तसंवाहन य-
द्वशवं तेनोपदिष्टा जगति तु मरुता कायमिषटं परस्याः ॥ ६८ ॥
नीचे निन्नगाः स्यु्जगदुपरृतयेवोषधिः कानने
शेरत राजदुग ख्णसयुदयः खादसीमोषरत्वे ।
शालेय खात्समत्वे यलतरमवने राजधानी मनोज्ञा
तक्कि सवैसदहायाः परहितनिरतं यत्न जातं विषात् ॥ ६९ ॥
नीचैरुचैः पदव्या घटयति नितरासुचचमत्यन्तनीच
ज्ञात्वा मूयः प्रयोगं रचयति नयतो तोषमन्य कुर्वन् ।
रिक्तं पूण वितन्वन्समुदयतितरां रेचयन्पूैमन्तः
कुम्भी यत्रोपजीवी परपरचकनोपायविज्ञो नरेशः ॥ ७० ॥
वधघरादयेकं विचार्य खगुणघटनया मालयान्यच्ियुङकः
एकतरैवोपविर्य भ्रमयति सकुरं मण्डलं गोचरेण ।
एकं छृत्वा प्रधानं दढमधिकतरायामयुक्तं मनखी
तसिन्नारोप्य दोषं प्रकटयति धनं यत्रजीवीव भूपः ॥ ७१ ॥
नानाकार्योपियुक्तं रशुमपि च गुरं तुल्यमानं गृहीत्वा
ज्ञातुं वस्तखरूपं बहुषु परिगतेप्वेकमेकं कमेण ।
संबोध्य खचित्तः समुचितविहितखाथरामो विचारा-
दन्यचान्यद्भदीतं नियमयति धनं भूमिनाथो वणिबत् ॥ ७२ ॥
भिन्नं संदधदावरेण सहसा भिन्दन्परं संहतं
वृद्धं साम्यमुपानयंश्च बहुना दीनं गुणेर्वभयन् ।
योगे कस च नोपपाद्च दृढतां रक्षन्दश्चामम्रतो
गाढं पीडयति प्रधानमसङ्रत्कश्चिदुविन्दो यथा ॥ ७३ ॥
कान्यमाखा ।
खातन्यादिव योषितो नयपथामावादिव श्रीभरा
निःखेहादिव बान्धवाः परगुणद्वेषादिव प्रीतयः ।
काषण्यादिव सेवका बहुमृषाखपादिव प्रत्यया
गर्वादन्यरता भवन्ति सहसा लोकाः खयं भूपतेः ॥ ७४ ॥
मयादा सितये करो नरपतेनर्थकरियासंपदे
शाश्च रिजयश्रिये रणकथा नेवान्यविच्छितये ।
ुण्यायिव धनाओैनं बहु मतं नो भोगसंपत्तये
शीरयेव नयखितियं परतो विश्चाससंवित्तये ॥ ५५ ॥
रविरिव विजिगीघुर्मण्डटं र्तसुचै-
दैधदुदयति पू शीर्यन्दक्षिणाशाम् ।
तिरस्यति परतेजःसंहतिं कर्मसाक्षी
घटयति किङ चक्रं मित्नमन्यप्रयोगात् ॥ ७६ ॥
रजो भवति सुन्दरं तनुषु ख्यमेकान्ततः
शिलोः समरभूमिजं वियति नीतसुचैः पदम् ।
पतत्पुनरनाकुरं तरुणवीरकूर्चयितं
खखसपरिपूरकं सदसि कीर्तितं सर्वेतः ॥ ७७ ॥
आका्चसय विश्ारताथ महसामेकास्पदत्वं तमः-
मासौ व्रीडितवे्टतं श्रुतिपथसखारम्महेतुप्रथा ।
स्वारकनिन्धनत्मखिर्जयेषठतनीरोगते
दीघायुष्रमनाङुरुतमसङ्ृस्सचिन्तनीयं सता ॥ ७८ ॥
सर्वस्यान्तश्चरति सततं रञ्जयत्येव विश्व
स्पशचदस स्फुरति शुचिता मित्रजीवायमाना ।
उचखायी प्रथितकुरुता रम्यरम्यखमभावो
वायुः सेव्यो द्विगुणचरितो भूतवरगे द्वितीयः ॥ ७९ ॥
यच्चक्षुः पुरुषोत्तमस्र निविधाोकैकरेतोः परं
रूपसास्यदमेकमेव मरुतामाहारदेतुदयम् ।
नीतिधनदशतकम् । ६१
तेजः सिद्धमनेकधाशितमधिक्षे न राक्यं परैः
शक्तिः काचन कौतुकाय सुधियां यखातिमूमीयते ॥ ८० ॥
दोषारम्भककौतुकेन ररिनो जातं महद्ाज्छनं
तचेन्मण्डकमण्डितेति विमले व्यक्तं पुरो दरयते ।
तसादुज्वलचारुतारचरितेनैकान्ततो मुच्यतां
दोषाशङ्किं चरित्रसुज्वकतरं नूस यशश्चिन्वता ॥ ८१ ॥
हासे वाचि निरीक्षणेऽपि सरसे ठीरायिते वा मनो
मा धेहि प्रसभं निराकुरुतरां यान्तं कदाचिद्यदि ।
भूमिः कैतवकर्मणो धनमनु प्रेमोपपत्तिः शिरा
मत्ततैकजनिर्विना मदिरया वेद्या न वश्या नृणाम् ॥ ८२ ॥
चित्तं वीक्ष्यैव हासो वहुविधनिनयो वश्चनायोपयुक्तो
मोहस्थेवोपपत््ये ददम्दुरमुजाशेषशिक्षोपदेशः ।
शी्रशाय पुंसां रतविधिषु गरद्रीडितं कैतवेन
मायो मूच्छीस्मरातौ मनसि च कठिने मूच्छनायेतरख ॥८३॥
छन्ने ये कामयन्ते मर्कुरुजनुषः पापधीदत्तचित्ता-
श्चौयापायाप्तवित्ता अपि जडमतयोऽदंकृताः पण्डकाश्च ।
सेव्याः स्यो हि -यासां किङ धनविरहे बारणीया जनन्या
धर्मो यासां निजोऽयं कथमिष् रमते वंशजः पुण्यजन्मा ॥८४॥
चूते वेदयासु मचे नयत यदि सुखं वाञ्छसि आातरेकं
वित्ताधीनिवर्गो मवति न तदिद्टाधीनचित्ते कदाचित् ।
चभयेकास्पदं तत्रितयमपि मृषावादशब्दाभिधानं
बन्धुद्रोदैकसीमा विनिधनयकथादरेषिणी पद्धतिः सा ॥ ८५ ॥
यागे सोरभनि्रः परपुरमोषे वका भूभुजा-
माकादोति ततः परं च मरुता धूमः भिया मुज्यते ।
माने प्रेयसि संसुखे सुवदनानेत्राम्बु धत्ते भियं
किं वा बाष्पविनिभैमोऽतिमधुरः स्याहत्निजामध्वरे ९) ८६ ॥
६२
काव्यमाडय ।
चन्द्रः पूणक; फणी कृतफणः शाखी प्रसूनाच्चितः
शूरः संगरसंमुखोऽध्वरमुखे विप्र पुरः पूनितः ।
शश्रषाृतगोरवोऽपि कथको वाजी त प्यणितो
निद्राणो गजनायको बहुरसः प्र्षावतां जायते ॥ ८७ ॥
यदि सदसि पुरतादवक्ति वाचस्पति; किं
बहुवुधकविमध्ये वतैमानसदेतत् !
स्फुटतरमनुकूरं वान(#वितरं तु बृद्ध-
श्रवसि कृतकथाया जायते तत्खमावात् ॥ ८८ ॥
विश्वस्ते खोपकारिग्यवितथवचने शुद्धवुद्धिपकारे
शरे धर्मभमाणे तपसि तमत वेदवियाप्माणे ।
स्यः कामोपपत्तो परयुवतिकथा पापवरद्येथ भीते
मातां पापं कदाचित्परहितनिरते भक्तिनपरे खभावात् ॥ ८९ ॥
दूरं छृत्वापमानं प्रमुयुणगणनापेरो मानमग्र
तिष्ठन्तं संविमाव्य प्रकट्यति निजं साधयत्कायैमेकः ।
खा्थभरोन किचित्छर्मधिकमदो मानिनो मानोषे
काले मानोऽपि कायैः सपदि परिभवं चिन्यमाने परेण ॥९०॥
लक्ष्मीं नामेयनामाजयमनितमुनिः सद्धवं संमवोऽसा-
वानन्दं सोऽमिनन्दो मतिमपि सुमतिः सद्मपशमपरञुः सत् ।
यापापायं सुपारो वितरतु सततं धामचन्दररुश्च
परयृहुस्यान्तरायं सुबिधिजिनपतिः शीतरः शान्तमावम् ॥९१॥
्रेयननिःश्रेयसानां विधिमथ नितरां वाघ्ुपूज्यश्च पूजां
वैमल्यं चेतसोऽनत्ुनिरपि विमरोऽनन्तनाथो यदयोऽपि ।
धर्मो पर्मोत्तमो वा धनमधिधनदं शान्तिनाथः ससा
काव्यं श्रीुन्धुनाथो रिपुमथनमरो मछिनाथः कथासाः॥९२॥
सुत्रतो ब्रतसंपतति नमिनेमीनयामये ।
पाशवनाथः दपा महावीरो बरी बलम् ॥ ९३ ॥
नीतिधनदङरतकम् । ६३
चिन्तामणिः संप्रति मक्तिमाजां तपस्यया त्रासितदेवनाथः ।
दयोदयः भ्रीणितसर्कोकः सिद्धो गरीयाञ्धिनमद्रस्रि; ॥ ९४ ॥!
जगति विदितनामा धर्मकमौधिकारी
कुरनल्िनिदिनेद्ो मत्रविच्छुज््रणाख्यः ।
घनसमयविरामे उन्धकान्तिः शशाङ्ग-
स्तुख्यति यदि कीर्तिं यस्य नश्यक्लङ्कः ॥ ९५ ॥
अमुष्य तनया जाता सौभ्रात्रविनयाश्रयाः ।
षडमी लोकपालाः किं यमराक्षतवर्जिताः ॥ ९६ ॥
श्रीचाहडस्तदनु बाहडसंघपारो
धीरस्तरृतीय इह देहडनामघेयः ।
प्माकृरसतदनु पञ्चम आद्हूनामा
षष्ठः समस्तगुणरारिरम्च पाहू ॥ ९७ ॥
दुग मण्डपनामघेयमसिरक्ष्मामण्डटीमण्डनं
दृप्यहुजेरपातिसादिमहसामसाचला्ाञ्ललम् ।
तृष्णाव्याकुरुकुम्भसंमवसुनिखाचान्तरिक्ताणैव-
स्फारापारगभीरसीरिपरिखापरङ्वारसन्मेखरम् ॥ ९८ ॥
भोरीवंरैकरते यवननरपतौ श्रीमदालंमसादि-
माचदन्तावकोवक्षतरिपुनगरद्व(रदीर्घोऽ्गरमर !
नीत्या तृष्यज्ञनान्तः श्थिरतरचरिते शासतीद्धप्रतापे
संतपारातियोषिद्विनयमरग्द्भूरिसंग्रामयासे ॥ ९९ ॥
तन्मत्री देहडः सम्दिनिमणिविरुदोऽरोषतीथैकराणां
चारित्रशरोवृवरृत्तिः खरतरमुनितो रब्धतत््वोपदेशः ।
गङ्गादेवी च साध्वी सुचरितकुरजासूत यं सूनुरलं
धीरः सोऽयं धनेशो यतत बहुतमः कोतुकेन त्रिशव्याम्|॥१००
श्ज्ञारनीतिवैराग्यशतकन्रयमञ्जसा ।
धनदामिधया यातु प्रसिद्धि विद्धिराहतम् ॥ १०१ ॥
६४ कान्यमाख ।
वे व्योमाङ्कवेदक्षिति(१४९०)१रिकल्िति विक्रमाम्भोजवन्धो-
वैशाखे मासि वारे त्रिदरापतिगुरोः शु्धपकषेऽदितिथ्याम् ।
जीवाब्दे सौम्यनाभि प्रयुणजनगणे मण्डपे दुगैकाण्डे
अरन्थखाख प्रतषठामकृत धनपतिदैहडयेकवीरः ॥ १०२ ॥
यावकल्पकथादुतृहककरी यावच जेनागमः
रोषं सादरमादधाति धरणीं शीर्षेण यावचिरम् ।
यावत्सन्ति पयोधयोऽपि निखिला मयादयोचन्ुदो
विद्रु त्रिशती विराजतुतमां तावद्धनेशार्या ॥ १०३ ॥
इति तपःसिद्धतरखरतराम्नायसोनव॑शावतंसश्रीमाल्कुकतिलकरसंघपारभ्रीमदेदडा-
त्मजविविधनिरदराजीविराजमानश्रीधनदराज विरचिते शतकचये
नीतिधनदाभिधानं द्वितीयं शतकं समाप्तम् ¦
वैराम्यधनदाभिधानं तृतीयं शतकम् ।
सिद्धौ व्योघनो द्वितीयस्दुदितमरुतः संपदो यस्तृतीय-
स्तेजसतोऽसाचतुर्थो भवति च पयसः पञ्चमसन्निमित्तात् ।
षष्ठः सवैसहाया जरुकठितिजनेरेकरूपः समन्ता-
दामासेनैव नाना जयति क्यजनुःकारणं सोऽन्तरासा ॥ १ ॥
भीमाः श्रीविशारः सरतरणुनितोऽधीतधमेपिचारः
पारावारान्यतीरमचुरदुरयश्ा दानसंतानवन्धुः ।
नानाविाविनोदस्छुरदमकयमः कामरूपाभिरामो
जीयाद्धन्यो धनेशः शमशतकमिदं यस्य नाम्ना विभाति ॥ २॥
संसारे सारवसतुप्रथममुपगतं पुण्यमख प्रकारा-
दानं शीरं तपा त्रितयममिहितं साधुसंधेविंविच्य ।
संगैसस्यापवर्ः युखयति स च नो कंचन प्राप्वोधं
वैराग्यं तख देतुसदिरमधुना कथ्यते मेोक्षसिद्यै ॥ ३ ॥
आलपो वीतरगिविषयपरिणतेरेकचित्ेन चिन्ता
साक्षात्कारो रुजाया जननमरणयोरागमेषु पमाधीः ।
वेराम्यधनदशतकम् । ६५
स्वद्रेकः खमावादिदमसिलमहो नश्वरं चेति बोधो
देरवराम्यजन्मन्यपि धनतनयक्ञीवियोगः कदाचित् ॥ ४ ॥
कष्ठान्ताबद्धरद्मी शशिदिवसकरावेव निमौय पात्र
पुण्यं पापं विविक्तस्वुलयितुमसङृद्रान्छतीवेह कोऽपि ।
पण्यस्य ज्योतिरेतद्विखसति सवितुर्मण्डले दीप्यमानं
चन्दरखान्तयैदेतन्मछिनिमिव परं च्द्यते पाफमेतत् ॥ ५ ॥
शान्तिः काचि्छुमारी दमयमकुल्ना रीलवीरैकेबन्धुः
पित्रा बोधेन दत्ता समुपनिषरदा मानिनेऽसमे वराय ।
वीरं संतोषमेकं विविधगुरकुखधीतनीतिं मसूता
वाणो यस्य याताः कनकपरिणतिं राख्यः साकपाक।: ॥ ६ ॥
शोकाभिज्वारटीढे बहुविधविषयजेदपूरे गभीरे
संसारेऽसिन्कटाहे जनवनशयकुनीन्मोहजाठेन बद्धान् ।
मजं मनै यद्श्नन्िकरयति सुखं चन्द्रसर्यच्छन्त-
हैर्येते काख्द्॑रे सदुडपरिकरं कीकसं तत्मतीमः ॥ ७ ॥
रञ्यहिम्बाधरश्री पिरितसवकितं रोमराजीवसूत्रं
भूवदिक्षेपकाकायसबडिकमिदं तकटाक्षोपकणि ।
अस्यां संसारनचां वितरति कुतुकी निर॑योऽयं छृतान्त-
सद्भासाह्ासधारां परिहरत परं आतरो छोकमीनाः ॥ ८ ॥
नपक्षा भूषणानां मवतु न नितरां चन्दनेनाङ्गराग-
ससारम्मोऽपि दम्मो वसति तरुणयोः प्रेम चेदेकमन्तः ।
तद्रचचित्तं विरक्तं यदि वसतिरियं कन्दरा बन्धुवाचः
म्राणायामः सुखेन सितिरपि विदितं योगिनामासर्नं तत् ॥ ९ ॥
कर संचारदीपाः पथि पथि विहिताः खगीसोपानमाभे
रम्भे कुम्मं निधाय खशिरसि पुरतः कख हृष्टा प्रयासि ।
तीर्थे तीर्थे तपसा रविचिरमधुना सोऽधुनेहाभ्युपेत-
सावद्रोन तरि तमिह नयतो जयते खपरकाराः ॥ १० ॥
६६ काव्यमाडा |
पित्नोरासीच्छिदुते गतवति विगतं शेशवे तप्पुरसा-
जातं नारीषु पश्चात्तरुणिमनि गते मूरुतसतद्िनष्टम् ।
ुत्रे प्रेम खविष्ठं यदभवदमलं तस नासो न मावी
भावी चेचिन्तयामः पदमविकमदानन्दकन्दं तदन्तः ॥ ११ ॥
पुण्येऽरण्ये कदाचित्तरुबरनिबिडच्छायया जातशातः
पराप्तः कंचिस्मारधिं परिचितपरमज्योतिरानन्दसान्द्रः ।
कर्मच्छेदापराधप्रकुपितरामनभूकुरिभरसहासा-
ननेष्येऽहं वासराणां निमिषमिव रातं सज्जनैरीक्षमाणः ॥ १२ ॥
तल्पेऽनल्पे रायारोरचरुजयख्वप्राप्तनिद्रासमाघे-
हेमर्दैरेकदे शे सहजपरिणतं बिभ्रतः पत्रमङ्गे ।
रोमां दद्युः कदा मे विषमविषधराः पीडनादुच्छरसन्तः
स्यः क्षीरोदपूरे फणिपतिरयने सुप्तपीताम्बरस्य ॥ १३ ॥
सिध्यत्पर्यङ्कवन्धसिरसकलजनोमौ विनी मे पुरसा-
द्रह्धोरङ़े श्यारोरपघनबहामोदमम्दाबिलाखा ।
गन्धादुद्वीज्यमाना सरसरसनया खक्षणी लेलिहाना
रंह ःसंहारथीरा मरगपतिरमणी पाठिता खा इुनीव ॥ १४ ॥
भृङ्गारे भीतिमारावधिकमिति फठं पीतपत्रे तदेव
सौधे दिंसाप्रयलौ क्षितिधरविवरे निर्बेतिः सा समेव ।
खेदश्वासौ नरीनां धृतिरिह नयने केकिनाय्ये तथेव
तसादायासमूयः सुखमिरुविपिने योगिनां हेदयेव ॥ १५ ॥
मोगं प्रायः प्रयलञाद्धटयति पुरुषो न खयं सिद्धिरसि-
त्ास्तामन्यस्ममूणां पवनलवसुखं तावदग्रे वदामः ।
येऽमी शश्चत्पवृत्ता जगदुपटृतये ये पदोरप्यवारयं
दसा ताद्क्यद्मूनां सरमसरमणीबाहुषीडा तदर्थम् ॥ १६ ॥
दस्योराराददस्यान्नयरारणिमुखो बिभ्रतः पञ्चवाणां-
खस्यन्तः केऽपि सन्तः सपदि तरुणतां पूरपारे विशचन्तः ।
वेराग्यधनदशतकरम् । ६७
वक्षोजद्रन्द्रतुम्बीयुगमुरसि निजे गाढमाबध्य नूनं
मयाः संसारनयां न पुनरुदितये जातु दुम्बीभरेण ॥ १७ ॥
करा त्वे माया किमेतत्पथगसि पुरुषादात्मनरछग्वुदधे-
रात्मोदास्ते यथासावहमपि च तथा पर्यये पूरुषख ।
निर्णीता वीतरागः परिषदि कथया सर्वथेवासतीति
किं सन्नात्मा तथात्वं किमिति न समता मादयामीश्वरेण ॥ १८ ॥
आः किं नायापि मुक्तः प्रतिजनि जगतामायुरस्पं गुरुभ्यः
भ्रूयन्तेऽमी उपाया मवति विधिवश्ात्तावदायुः समाप्तम् ।
साधो किं तेन कायः किमु न धमनयः किंन नासासमीरः
संचारी तास न स्युः किञु धरणिधराः कन्दराः किं न तेषु ॥१९॥
नासाश्वासावरोधादनिमिषनयनारम्भतः कम्पहाने-
य्या काचिद्रनान्ते राबरसहचरी देवतेवेति मत्वा ।
कण्ठे धत्ते मधूकस्लजमतिधवरमाद्रेणानमन्ती
राजिष्येऽहं ययायं हरछृतचरणः किंतु मुक्त्या रमण्या ॥ २० ॥
शश्वतसेषट्नष्टो८£परितुष शुचिमिसारकारक्तिकाभिः
कारः कूठ; प्रमाता तुख्यति जगतामायुखूनामिनाभिः ।
तसादेवातिद्दीनं मवति जनिजुषामात्मना कर्मदोप्रा-
द्रुं जाननरनीश्चः पभुरयमधिकं सह्यते सर्वमस ॥ २१ ॥
नाडी काचि्सुषुन्ना प्रसरति परितो रम्बिका बद्धमूला
बरह्म्ानेन्दुनिन्दुप्रसरणपदवी स्ैवक्राष्टवक्रा ।
तस्या वक्रे कथंचिदिशति यदि मरुतुपतियोगो विना
तुष्टा राश्वद्यतोऽमी हिमकिरणदुधां नाद्रियन्ते मुनीन्द्राः ॥ २२ ॥
उ्वीधोरोधसिद्धश्चसनगतिवशाद्धियमाना परान्त-
दवारानीता मृतांशमरशमितमरणत्रासनिःशङ्चारः ।
जीवस्तसाचिरायुभेवति किरु जनः पिण्डमेवेहमानः
सिद्धीसासा दधानो गगनचरजना दद्यतादिखरखूपाः ॥ २३ ॥
नण गु ७
५५१
< काव्यमाख |
धातः के तेऽपराधाः कथय मतिमतामिद्धियाणाममीषां
संरज्यन्ते मुनीनामरमिह वपुषामूनि येषां बकेन ।
वद्धेव श्वाससिद्धे मनसि परिणते प्च नो वश्चयित्वा
सिद्धे साध्ये करथचित्सपदि परतरं ब्रहम शुद्धं प्रयान्ति ॥ २४९ ॥
चत्वारो योगमेदा द्विविधमिह मनो वायवः पञ्च पञ्च
द्विप्वः(साध्ये समाधिश्िविधमुपगतं ध्यानमेकः परात्मा ।
सिद्धावस्थाश्चतश्नोऽप्यवयवधटनाकीतितेदाष्टसंस्या
योगारम्मेऽयमुक्तः परमपरिचयः संतताभ्याससाध्यः ॥ २५ ॥
कामाक्षामेतरेषु ज्वलनकचठिते मानिता नक्रचकरे
कान्ता कान्तेक्षणश्चीसरमसलदरीम्ररीरोरुरैटे ।
संसारक्षारसिन्धो पविशति पुरुषः कं न रलद्रयं चे-
द्रो्ठी विद्रजनानां परिषदि नपतेर्मीतसच्वोपकारः ॥ २६ ॥
संसारस्याख मोके विधिरतिसुकये वर्णितोऽयं विचारा-
च्रात्रपेक्याः सहाया धनमपि न हितं वाससां नापि चिन्ता ।
नाहारारम्मदम्भो वसतिरपि तथा नो न शय्योपतापः
पाल्याः पत्रा न दारा मणिकनकमयैभूपीनीचैनीयाः ॥ २७ ॥
केयं बाला वराकी तरलयति दशौ मन्दमानन्दहेतू
संशेते चेति चित्ते मवति न पुरुषः कोऽयमन्यः प्रकारः ।
आनम्दानाममेषां सततमर्वतो पीतरायानिक्ृष्टा-
सकि कुर्मोऽनभिज्ञाः शिथिख्यति मदं नाघरुनापीदगेतत् ॥ २८॥
न त्रा मूपतिभ्यो मृगपतिकुहरे निर्विशन्तोऽपि धीरा
टीला येषां कदाचिद्विषधरवदने खाङ्कुरिक्षेपणेन ।
्ुम्यवञ्चाखनिभ्रद्रजकुलकरहे ये च मध्ये भवन्ति
स्फीतास्ते शान्तभावाः शिव इव जिता ठीटया वाणिनीभिः २९
दृष्टं यदृषटुत्ैरदयति सुतरां मङ्गकामावहेतु-
दे (यत्रापनित्र युवतिरपि मवेद्धमकरमैकवन्धुः ।
वैराग्यधनद्रतकम् । ६९,
तच्छेषे शुक्रयोगादुरुष इति परं तस्य चे्ापवाञ्छा
तसपुण्यं कीटजन्म प्रर्यसमुदयौ यत्र सयः खभावात् ॥ ३० ॥
माताये श्ुतासीरुपनिषदि परबरह्णस्तवं द्वितीया
ठीरायन्ते प्रपश्चप्रकृतिपुरुषयोः कापि शक्तिस्त्वमेव ।
मूयो भूयोऽनुमूतं यदि तव चरितं द्रे पुण्यमेव
भरारम्भः कुत्र पुंसः खत इव दुरितपमागमावोऽपि सिद्धः ॥ ३१ ॥
किम्यन्तश्चन्दनेन प्रतितनुसविषैः कष्टकैवा तुदन्तः
सानन्दं वा स्तुवन्तः प्रतिपदकथया दोषमुद्धावयन्तः ।
आसे आसे नयन्तो मधुरमथ विषं निक्षिपन्तः कदा मे
ते ते चेते समानाः सहजपरिणतज्ञानसिद्धि गतायाः ॥ ३२ ॥
द्रः सयः प्रसूतः प्रथमयुपचितं पञ्चषैजौतदन्तः
सपष्टतचडैः पुनरधिकदशैः शैशवातीतपुंभिः ।
वित्य त्रिशता वा परिणतवयसां सेकपश्चारतेवं
चूते कारश्च काठीपणपुचितनुतः प्राणिमिर्नि्मेव ॥ ३३ ॥
बद्धा रुद्धा विरुद्धा जनशशरिशवः खण्डिता; पुंवराहा
दपौन्धाः स्कन्धबन्धे नरपतिमहिषा रक्षिता वीक्षणेन ।
विद्रनागानुरागायथि पथि निहता ज्ञानसिद्धोऽपि सिंहः
कारं व्याधेन नीतः खवशमिति जगत्कानने कर्मदावे ॥ २४ ॥
यातायातेन खिन्नो निशि निरि सुतरां कारचौरो निरासो
जीवं रलं समन्तान्मुमुषिषुरधिकं जागरखूकसख जन्तोः |
दवारे द्वारे कपारं ददमरघुतरं कर्म दत््वोपदिष्ठं
ध्यानं कृत्वा प्रदीपं श्वसनपरिभवं सर्वतः संनिरुध्य ॥ २५॥
भिच्वा भिति समाधिं विषयदुखकुशी कौशलेनैव से
यामिन्यां जागरूके मनसि शरिगुखीपेममयेन मत्ते ।
वन्धुत्यागापराधान्महिमनि गकि पञ्चसु न्यकृतेषु
यप्णाल्येव प्रमाद च्छरसितघनमिदं प्राणिनां कारचोरः ॥ ३६ ॥
७6 काव्यमाख ।
शीरं शीरं दिधक्षोः कलिदिवदहनाद्विभ्यतः पुष्यमेरो-
रन्तः सन्तो विशन्ति भरुवमिह जगती जन्मधूमोपतापः ।
तकि नाराधयन्ति त्रिपुररिपुपददरन्द्रमेषं €) य एष
ज्ञानापासारसेकाच्छमयति सपदि ज्वारजां क्षणेन ॥ ३७ ॥
नाहं कलापि कश्चिन्न च मम ममता नारमूं किठेत-
नित्यं चित्ते भियध्वं यदि जगदखिरं नाम मिथ्येति बुद्धिः ।
एतस्याहं ममैतवयदि मनसि तदा जन्मकमांदरियध्व
मन्यध्वं गभेचमौबृतिमभयपदं वितु पुण्यं कुरुष्वम् ॥ २८ ॥
मूकीभावो गरीयान्यदि गिरि भविता दोषवादः परेषां
कं वा स्वेषां गुणानामनुकथनमदो मूयसा गोरबेण ।
दृष्टे वा साधुवादस्छरनमधिगुणे खापकर्षे तथोक्ते
मित्रा मित्रोपकारा प्रकृतिविसुखता भूपतीनां सभाघ ॥ ३९ ॥
धीरे का कोकिलानां प्रसवममतया या न ठीढा कदाचि-
दूतोनामेव मोहः रिशुकविषिवशाजायते वायसानाम् ।
एवं ज्ञात्वाभिमानं मनसि विजहतां जायते बुद्धिरेका
संसारक्षारवारांनिधिरपि मधुरो मुक्तिभाजां जनानाम् ॥ ४० ॥
कस्येदं सदम मृत्योः किमिति कलकलो भीषणोऽसो जनानां
शासन्ते पापतृत्या खट धरणितलेनोपपन्नां किमेते ।
गङ्गानङ्गारिसङ्गातखदमकजलाकर्मकारण्यपूणं
खाधीना यत्र जिहा गिरिपतितनया यानि नामानि यत्र ॥ ४१॥
यज्ञाजलातात्समसाच्छतमखपदवी याञ्ञिकादन्यतोऽमी
सिद्धे साध्ये कथ॑चित्तपसि तु रविता चन्द्रता चेत्तमोमिः ।
नाराङ्का यत्र कस्मादपि यदि पदवी कापि दूरेऽपि दृष्ट
तामसं रमन्ते हदि कृतपरमज्ञानतच्वा सुनीन्द्राः ॥ ४२ ॥
मा जायेरन्कदाचिजगति ृतधियो जातुचिजन्म दैवा-
चसराद्विधोपकारो वितरतु मगवान्कर्म तस्सर्वसाक्षी ।
वैराग्यधनदश्चतकम् । ७१
कमौमावः कथंचिससफुरतु समुदितो यत्र जातेन भूयो
जन्मारम्मः कदाचित्परिचितपरमब्रह्मणो ेतबुद्धेः ॥ ४३ ॥
भीतिर्बन्धो समदधे गतवति विपदं दुःखमेकान्ततो य-
तोषस्ते तावता चेत्तदमरु भवता कानने सोऽनुमाव्यः ।
कार्यश्ित्तपरमोदो मधुसमयवत्कोरकश्रीसमृद्ध
माचन्मातङ्गममे विरपिनि नितरां दुर्विनेयो विषादः ॥ ४४ ॥
अन्तापत्संपदेषा परिणतिविरसाः कान्तयामी विरसा
आदावन्ते वियोगे परिचयमधुरे संगमे सल्ननानाम् ।
विद्यारले प्रपन्नः खमतगुरुकथापक्षपातेऽभमिमानो
वस्त्वेकं तक्िमासते परिचयसमये यख स्वे समाः स्युः ॥ ४५ ॥
यद्य त्यागहेतौ न भवति विमवस्तसख कुत्रोपयोगः
षडुगदन्यतो वा विदधति च पदं छतर मासादयोऽपि ।
त्यागे तासर्य॑मस सितिरिति यदि तत्कोऽपि शान्तप्रकार-
सत्सरवोपाधिदुल्यः शमनिहगतर तत्समाथौ वसामः ॥ ४६ ॥
पुष्यारम्भेण सचःसुरपतिनगरसयव पन्थाः प्रकाशः
पापेनान्यः कृतान्तः प्रतिवसति मुखो ध्वान्तसंक्रान्तिघोरः ।
योऽयं पन्थास्तृतीयः कतिपयपुरुषप्रितिक्षीणभावो
यात्रा तेन भ्रयलादुभयपरिमवेनैव साध्या सुधीमिः ॥ ४७ ॥
किं वेशस्तेऽपराद्धं वसतिरपि कथं द्वेषिणी मित्र जाता
फ पुत्रा वैराजा कुखुजयुवतिभिनौरितं किं न ताभिः ।
यत्ते तां तामवखां चिरमिति गमिताः कानने काधिकाधी-
यावच्चित्तं न रक्तं परपुरषपद्वितरागेण तेन ॥ ४८ ॥
भूयो मूयसनुध्वं विधिमधिकधनं यज्ञवृत्तेः समन्ता-
त्तेवध्वं वा वनान्तं परिहतविषमा बन्धुवगै विहाय ।
तीर्थे तीरथऽधिपवं प्रयतत तपसो पोष्य धर्म यतध्वं
यावच्चेतो न शान्तं घुखल्वकणिका दुैमा तावदेव ॥ ४९ ॥
७२ ` कव्यमाख ।
गाढे गमान्धकारे चिरभुषितमनुच्छरासमेकान्तदुःखे
तत्पाके भ्रद्यताधः कति कति रिुतायातना नानुमूताः ।
अद त्वं पापचित्त भरमयसि यदि वा यौवने चेतसं मां
तत्तत्कमीपराधादुपचितमसङृजन्मदुःखं सहश्च ॥ ५० ॥
सङ्गे गङ्गाररस्बोरनियमितमरुतोरभत्रमावतैयन्तः
ुर्बन्तो वा वनान्ते समिधमनुविधं बोधयन्तो हुताशम्
अभ्यखन्तसपस्यां पुरमथनपुरीसंनिधो ध्यानमन्तः
सन्तो वा साधयन्तः परमपरिचयं वासरान्तं नयन्ति ॥ ५१ ॥
शवासेनैकेन केचित्यरिणतपवना मासमेकेऽप्यथेके
वृषधै वषमनये क्षणमिव यमिनोऽभ्यासटेशा्रयन्त ।
तसादभ्यासवरयः पवनजयलर्यस्तेन चेतःख्िरतं
तस्ोपायेऽपायो गुरुपदपदवीसेवनं कारणं सत् ॥ ५२ ॥
प्राणायामादिकरमक्षपितदिननिशं निद्रया दूरस॒क्तं
शब्दादिभ्योऽवधूतश्रवसुखकरणम्रामसिद्धावबोधम् ।
वेदान्तादरितवादश्रवणमननपो ठीनमिथ्यावभासं
रलं यलसाध्या खयमिह वृणुते निर्मरद्वैतसिद्धिः ॥ ५३ ॥
कापैणयोतपत्िभूमिथरुतखुहदां वञ्चिकापण्ययोषि-
्वम्देवी दैन्यवाचां पररसमधुरखादरोकाग्रजिहा ।
चयैधूतदुबीजं नय पथि कतमो विभमाम्बुपपातः
शीरापसाररोगे विधिरकरण का सिद्धये केह तृष्णा ॥ ५४ ॥
रम्माहासोपहासखिदरशपतिरचीसस्यसौस्यं च युर
ुष्यच्छेदे प्रमाणं तपति च रविता चन्द्रता जाब्यमूमिः ।
ताभ्यां येऽन्यक्ियेरनागनचरगणाः सन्तु ते चेति गोष्ठी
शिष्टानां यत्र तस्यामुपचितमतयः कर्मणा किं विदष्मः ॥ ५५ ॥
शीतां्ूप्णीषमध्ये हरिणमिषमिरीख्वासः शिरसे
जातः कालो जरावांधिरसमयपुमान्विश्वकर्मैकसाक्षी ।
वैराग्यधनदरातकम् । ७३
आकाशदमश्चुमध्ये पलितकवक्ितं भाखता साधकेन
छिन्नं सज्नायमानं प्रसरति परितो रोमतारागणश्रीः ॥ ५६ ॥
अहि श्रान्तः समन्ताजनिग्तिगणितैजागरिप्यनिशायां
मातः प्रारभ्यमौनव्रतगमितदिनान्िक्षयन्धूफबन्धून् ।
सायं रोते कृतान्तो दिनकरशशभूह्छोचने मीरयिता
मौनव्याजेन विप्रा सुषितविधिमसुं निन्दयन्ति खयं तम् ॥ ५७ ॥
सक्षम सृषं विचिन्वल्रुचितमनुचितं कर्म जन्तोरनिद्रो
मन्ये वृद्धः कृतान्तो घनतिमिररुजाक्रान्तनेत्रपकाशः ।
एकं चक्ुर्निमील्याहनि तु शशधरं पश्यति प्रतजातं
रात्रावरक करथचित्कल्यति सकठं विश्ववस्तप्रमोदात् ॥ ५८ ॥
भूयो भूयोऽपि पदयन्धरुकुटिविषमितपक्षणद्न्द्रमारा-
त्साव्नं यान्तममे समुदितविमलत्रह्मतत्त्वावगोधम् ।
तेजोभृञ्ना यदस्या स्फुटदिदमधुना ददयतेऽन्तः सकार्चं
चन्द्रं परातरद्रितीयं तदरुणमसङृ्नायते सूर्यनामा ॥ ५९ ॥
गर्वैः कसाद्धतास्ते रणभुवि रिपवः साधु के ते मनुप्या
धिग्धक्नैव तेषां क्षणविजयसुखं करम तादक्तवापि ।
साधो कर्मैव किं तचियतिरिति यया सर्वमेतचिबद्धं
तस च्छेदे किमं परिचितिरमस्ब्रह्मणो मुक्तिहेतोः ॥ ६० ॥
कान्ता काचित्छुरीना सितसरसमुखी भीतिहेतुः पिशाची
ुत्रसेहोपमूटं दवदहनधिया दूरतो मोचनीयम् ।
बन्धुयैत्रापदन्धुः सुहृदपि नितरां घातुको दस्युवगैः
प्ाप्ता्त्रापवगौध्वनि पुनरधुना जन्भविच्छितिदेतौ ॥ ६१ ॥
पञ्चापीमे मदीयाः प्रतिजनि सहजाः पञ्चमूतानि तेभ्यो
दीयन्ते तद्विमज्य प्रतिसुवि मनसि प्रापितोऽसौ घाः ।
आतमन्साक्षी मेकः पुनरपि यदि मामाश्रयन्ते कदाचि-
त्कमौक् क्षमोऽहं विषयपरिचयो नष्ट एव खमावात् ॥ ६२ ॥
७४
क्राव्यमाखा ।
कर्णावाकणयेतामुचितमनुचितं लवस्प्रोचन्दनादी-
नीक्षेयातां नितान्तं परतरयुवतेश्क्चुषी रूपजातम् ।
मिथ्यावादाद्वदद्रा मृदुरसरसने नासिके जिघ्र गन्धा-
इन्दीमोक्षो भवद्धिर्मम इपणपरोरय रुब्धः कथंचित् ॥ ६३ ॥
विश्क्ञानेकदेलोः प्रकृतिपुरुषयोः संगमे पञ्च पत्रा
एकैकन्ञानभाजः कथमजनिषत प्रायशो बुद्धिमन्तः ।
सर्वेषां सर्वबोधः कथमपि भविता चेत्तदा विश्वमाजा-
सुन्मादः कुत्र माता विधिरपि बधिरो रोकबृत्तं तु श्रण्वन् ॥६४
आरोहे दुगमायालिदशपतिपुरीदीषेसोपानपदडक-
मध्ये धर्मं खमंशं सपदि विदधतस्ते गुणानां सरामः ।
सः सारम्भरम्भा सितल्वकणिका रोरनेत्राञ्चरश्री-
रुद्धा बन्धुं भवन्तं करयति तदिमं मामेव त्यजामः ॥ ६५ ॥
कर्माणि भ्रातरः कं खमनति मछिनाः कारणं (९) धूयमादौ
युष्माभिः संस्छृतेऽसिन्वपुषि समुदयो ज्ञानबीजाङ्करख ।
गोभिः फालेन पुंसां प्रसमममिहते भूमिमागे शरादौ `
मिष्टः स्पष्टः समन्ताद्धवति हि नितरामिश्ुदण्डप्रोहः ॥ ६६ ॥
द्वित्ेष्वेवावतारेप्ववदहितमनसो मे मवन्तः सहाया
धर्माः कर्मोपचाराद्कवत नहि मृषा यावदाराधयामः ।
पादद्नरं गुरूणां हरचरणदुधैः चित्तमारोपयाम-
सिष्ठामो वीतरागेरम्युरधुनीनीरतीरे वसामः ॥ ६७ ॥
संसारक्षारसिन्धोरधरदर्मिरु्ताम्रपर्णीतन्तः-
प्रन्मीरद्रासञक्तिस्फुरदलधुरुचां दन्तसुक्तामणीनाम् ।
नासाकं जातु शोभः कचिदमरधुनी पातुका तज्ञठित८)
मे फं मोकं शरीरं सपदि कृतधियो युक्तिमासादयामः ॥ ६८
मराप्ो बन्धाय हेतुमरवयवविभोः कर्मलेदानुषङ्गो
दृष्टान्तो व्योम सिद्धं विश्चति कथमिदं गभेमन्धान्धकारम् ।
व्यापारेणापि सिद्धः परगुणरचिते तान्यवन्धानुरोधो
जीवास्ये चापराधायकृतिरिह मवेक्ायसर्गे सहायः ॥ ६९ ॥
वैराग्यधनदशतकम् । ७५
वीणावादेऽबकानां वचसि च तनु तं प्रेममादोषवादे
विश्वेषां रूपजातं प्रमुपचिनुतां रूपतोऽन्याङ्गनानाम् ।
मिष्टं यचत्र सत्य विधिषु परिणतं ब्रूत किं बोऽपराधा-
दष्टानां वोऽपराधाज्गति विचरतां नेह पारः कदाचित् ॥ ७० ॥
दारा जातोपकारा अजनिषत यतः प्रीतिभाराः कुमारा
वित्तानीतानि युयं विविधविधिमुखे खोपयोगं चिरेण ।
मित्राणि मार्थये वः स्सकतितमपि कदा मित्रकायौन्मनो मे
कर्मच्छेदोयमाय क्षितिधरविवरे वासमीहामहेऽ ॥ ७१ ॥
अद्धा शद्धा जरेयं यदनषचरणन्यासमात्रेण केशाः
सखेदा एव देहे स्फुटमलिनरुचो नाम जाता विद्धाः ।
अस्या एवेन्द्रियाणि भ्रुवमदमनया बोधितानि प्रसज्य
मायो नैवोत्सहन्ते क्षणमपि सहसोपासतेऽम्बामिव खाम् ॥ ७२ ॥
एकसिन्यस वासो नयवति चपला निश्वरा यत्र नियं
्षीणेनेकेन सख्या नियमयति रिपुम्पशचपश्चापि यश्च ।
खेय येनाच नीतो रसयति न रसश्न्द्रसूयौध्वनीनो
नरूते काचिक्कुमारी मवति स पुरुषो मां वृणीतां बठेन ॥ ७३॥
चाञ्चल्यं मुञ्च चेतस्त्वमणु ननु महद्भयसे येन तत्त-
ससवै दुर्वे न गर्वस्तव क्षटिति गतेः प्रीतिभागसि साधो ।
आस्ते किखमुभैस्तमिह न भगवानापतमेकान्ततस्त्वा-
मात्मानं चेन्न कुयौत्पुनरपि विषयात्को निवर्तेत मूढः; ॥ ७४ ॥
सुग्धलं शेशवीये प्रतिविरशति पुनययौवनीयेऽभिराषा
ये जाता मोगहेतोः प्रतिवसति ततो निता वानरीव ।
तत्रैते वाधकीये प्रसरति विषयोऽसौ विषमाय एव
प्रायोऽवसथाधिकेयं व्यभिचरति मनोवाच्छितं यत्र जातु ॥ ५५ ॥
विदयारम्मो न दम्मो विधिरपि यजुषां नेव दम्भः कदाचि-
च्छरसस्तम्भो न दम्भो त्रतविधिनियमो नापि दम्भसपो बा ।
७६ काव्यमाला ।
विज्ञाय ज्ञानदम्भो वितरणमधिकं नापि दम्भो धनानां
मवेनेकेन दीनं निखिरमिदमहो दम्भु वहामः ॥ ७६ ॥
विज्ञा यज्ञेन वित्तव्ययमुषितमहाकोशजातेन पुण्यं
तीर्थे तीर्थ तपसयाक्षपितदिननिशचं जायते यतत किचित् ।
कर्वदधिर्वोपवासान्नतमूृतुषु नवं छ्ेशृतः पाल्यद्धि-
ध्यनिनैकेन सयः फकमधिकतरं जायते योगभाजाम् ॥ ७७ ॥
नो मौनं नापि दैन्यं न गुणगुणकथा नापि कन्था न पन्था
न त्यागो बान्धवानामनरनमपि न लानमेकान्ततो न ।
मातमीतर्बचो न क्षितितरशयनं नापि न) शीता वा
वैराग्यं नाम बोधो यमदमकटनामात्रया खम्रकाशः ॥ ७८ ॥
साक्षाकारोऽप्यणूनां प्रसरति पुरतो योगिनां यत्समाधा-
वन्तगांमीति च्चुदिदमिह महो को न वेदप्रसिद्धम् ।
पुंसोऽधीनो विहारः करणपरिकरस्येति सिद्धं न विद्मः
पापे पलयो सहायाः कट्षमतिजुषसन्न मा निन्द जीव ॥ ७९ ॥
राबव्दादानोपयोगं श्रवणमिदमहो तख रोकेऽपराधः
कोऽयं पापप्रवृत्तौ परमवति करणं नाम मोगाय पुंसः ।
सुते मत्ते प्रमत्ते जररयपतिता याति नौ; कणैयारे
जातयेवाचेतनायाः खल कटुषरवः कोऽपि संभावनीयः | ८० !
आकाशस्यात्मसिद्धेरपि रविशरिनोः पर्वते या नितान्तं
सायं प्रातः प्रकारक्षतिरिह विदुषा कारणं चिन्तनीयम् ।
जातो वातो यदसादृहनसमदयोऽमूत्ततोयास तसा)
ताभ्योऽभूल्मेदिनीयं सदुरितपुरषासङ्गिनी कर्म तसाः ॥ ८१ ॥
अव्यक्तं नाम कंचिद्यकृतिरिति महाज्ञायतेऽसाच तसा-
जातोऽंकारनामा प्रकृतिमहददंकारतः पञ्च तत्तत् ।
तेभ्यः पवेद्धियाणि त्रिगुणगुणरुवमराप्तत्तद्राणि
प्रायसतैरेव सङ्के निजविषयरसं पूरुषः कर्मबद्धः ॥ ८२ ॥
वेराग्यधनदद्चतकम् । ७७
माता वा मातुखो वा प्रभुरपि जनको बान्धवो वा युद्धा
विघाभ्यासे सतीथ्य॑सपति सहचरा गेहिनी वा सुता वा }
प्रमस्थानानि तुल्या गुरुपदपदवीरेणुनानातु(2नामी
यद्रा्ात्रेण दष्टिभैवति नवनवा ब्रहमपर्यन्तमागां ॥ ८३ ॥
वेदाः शास्राणि गाथा सुनिभिरमिहितानीतिहदासाः पुराण-
न्याखश्वासम्रवृततर्मलिनतररूचीनीतिनेहामदहेया ।
यद्व कसादपिं सहजदयविस्फीतसारं विशुद्ध
तद्भप्रीतिहेतोरचर्ख्यख्वप्राप्तबोधं भजामः ॥ ८४ ॥
गाहैस्थयं नाम धर्मो मवति यदि महान्बुद्धिरित्याद्वियष्वे
जातामेतां विवेकास्रिणयत सुखं शान्तिकामां कुमारीम् ।
देहे गेहे चरन्तो जनयत च सुतं ज्ञानमानन्दकन्दं
सयः संतोषयन्तो मरुदतिथिवरात्यश्चपश्चाष्वनीनान् ॥ ८५ ॥
निवौणं गन्तुकामस्त्वमसि यदि तदा सच्च कमणि दृरा-
देकं तद्भह्य चित्ते कुरु सपदि महामोहसंदोददहारि ।
बोधे यस्यास्य सदो विषयविषधरो नैति पाश्च कदाचि-
नेवं नैव प्रमावं प्रकटयति निजं सत्तं दुष्छृतं च ॥ ८६ ॥
चक्चुः किंचिद्धिवक्च॒ लमसि न विदितं कैतवं जीववन्धो-
जीवयेतस गं दुरितमनुभवन्मोचितोऽसौ मयेव ।
केनोपायेन साधो विषयसुखभरात्खं निवार्य प्रयला-
दन्तगामीह भूत्वा सममपि मनसा ब्रह दृष्टं कदाचित् ॥ ८७ ॥
शब्दातीतं यदन्तः किमपि न विषयः स्पदौनस्यापि क्चि-
निर्न्धेनेव नासा प्रभवति रसनाखाददहीने किमा ।
अन्तगामीह सूत्वा तदमरुममानन्द सदोहदत
पश्यामि ब्रह्मजिह्षेतरयुदितमवखादवैरखमश्चत् ॥ ८८ ॥
योगश्चेतोनिसेे परिचितपरमव्रह्मकर्मेति मन्ये
तस्योपायाः कियन्तो यमनियमभुखान्यष्ट ते वर्णनीयाः ।
येषामभ्यासयोगे समुदयति रामश्चेतसः सास्थिरतवं
साक्षाक्तारः समाधौ प्रमवति विमल्बरह्मणो्धैतसिद्धेः ॥ ८९ ॥
७८ काव्यमास् |
आत्मन्यध्यात्मयोगो सुनिभिरमिहितः खानुमूतश्िरेण
स्यातः केनाधुनायं बहिरपि न मवेयस्मपञ्चः समस्तः ।
साक्षाक्ारो हयसुष्य प्रथयति सकं विश्वजातं हि मिथ्या
चश्चुश्दन्तरात्मन्यवहितमनिरं क्षोदमात्राश्रयेण ॥ ९० ॥
देशो सक्तो विविक्ते भयविछृतरषां हेतुरिक्तेति रित
नालन्तं शीतमानिं प्रतपनरहिते चोचशब्दादिवर्जे |
अस्िन्नास्तीयैवयै प्रषदजिनमठं कोमरं वा विकाचं (£)
कोरोयं वान्वगादि प्रचुररुचिगुणं चासनं कल्पनीयम् ॥ ९१ ॥
छृत्वा पग्मासनाख्यं दढमधिकर्यं नातिदीर्षोर््वकायः
कम्पं निर्जित्य त्वा सिरतरनयनो नासिकामे निमीलन् ।
पाणादुत्तानसंस्थे करतमपरं धार्॑मुत्तानमेव
ञेयं योगाङ्गमा् परभवति न यतो व्याधिराखुखमसात् ॥ ९२ ॥
सिद्धानामासनानि श्रममदमदनव्याधिबाधोद्धराणि
यानि स्यातानि तेषामपि च परिचयः सेवनीयः प्रयलात् ।
तस्माच्ेतःस्थिरत्वं भवति च मरुतः साध्यमार्गपवेशो
नारखसोदयः सादिति हठयतिनामेकतो वहमः खात् ॥ ९२ ॥
अभ्यासेनासनानां पतिदिवसमथारखमोलयुक्यमन्त-
जित्वा निद्रां च योगी गुरुचरणरजश्िनतयन्खसखवित्तः ।
म्राणायामं विदध्यालहिरमिुरते मारतानेकनासा-
रन्परेणापीय तुष्णीं धमनिुपचितां पूरयेन्नितरङ्ञः ॥ ९४ ॥
करमैततूरकास्यं तदनु वितनुते कुम्भकं नीतमन्त-
वयुं नाब्यां निरुद्धं समयगणनया तुल्या पूरकेण ।
नासारन्धेण मूयस््यजति च मरुतः कुम्भितानल्पवेगा-
न्मात्रासिन्पूरकस प्रभवति नियतं रेचकं करम चेतत् ॥ ९५ ॥
मत्रकोङ्कारपटिद्विरधिकदरमिसा्यो द्वादश स्यु-
मात्राश्चेसिद्धमेतस्मणवजपविधिस्सरं निर्जयोऽपि ।
वैराग्यधनद्शतकम् । ७९
प्राणायामो विधेयो जपविधिविरहादेष सिद्धौ जपास्यः
स्यादेतन्न द्वितीयं कमकथनतया प्राणसरोधनामा ॥ ९६ ॥
चान्द्री नाडी दिने चेदुदयति रजनी स्ात्तदा योगमार्गे
मानोनौडी निशायां मवति दिनमिदं संधिरेतन्ममलम् ।
ूर्येणापूर्यं सम्यश्ुवमिह शरिना रेचयेन्नातदातः
संकेतोऽयं सनीनां पवनविधिपुषामेतदथै विचारः ॥ ९७ ॥
मत्याहारं तृतीयं वपुरमिदधति ज्ञानिनो रिच्यमार्न
कुम्भीभूतं समीरं प्रणयगणनया तुल्यमापूर्केण ।
नीतं नासापुटेन म्रथमसुपचितं येन चान्येन तसा-
न्मन्दं मन्दं विहेयं सिरतरमनसा योगिना ध्यानयोगात् ॥ ९८ ॥
येनोपायेन वायुः प्रविशति यमिनः पथमे मा्मसंधो
तत्राधेयः प्रयज्ञः पथि पथि विमठे तत्र तत्र क्रमेण ।
क्रामन्विन्दुखलीनां सपदि परिसरं वायुरेकान्तसुख्थः
खादुं बिन्दुं सुधाया वपुषि च सके सेचयन्येरयमेति ॥ ९९ ॥
योगस्याज्गं चतुथे वदति बुधजनो धारणेति प्रसिद्धं
यस्यामस्यामिलया वदनपरिगतं नी तमन्तः समीरम् ।
मूयो जातं सुषन्नो(खं नो) दरवरकुदरे निखरंगं सिरं च
मात्रायोगेन सु्ेद्धपुषि च सकटे जायते शूल्यतापि ॥ १०० ॥
ध्यानासक्तः सिरास; कियदशनङृतादहारतोषस्तपखी
जित्वा सर्वेन्धियाणि प्रसममुपगतः खेचरत्वं प्रसिद्धः ।
सिद्धिवाचामनी वा स्युरति च परितो जातसंतोषपोषो
निर्दोषः पूरुषः स्यादिति नियततया धारणा कर्मणीह् ॥ १०१ ॥
ठीनं खात्मानमात्मन्यवहितमनसा चक्षुषा चान्तरेण
मिन्नं ध्यानेन हृत्वा करयति ख्यतो निरविरोषात्मवृ्तिः ।
ूच्छीरूपं खयं यद्भनति बुधजनो मीखताक्षो विनिद्रो
मात्रां द्वित्रि(प्पन्नां सिरपवनगतिः शधदभ्यासयोगात् ॥१०२॥
न्न० गु ८
८० ` क्राव्यमाख।
सञेचेतश्चरुतयं नयनपथवहिर्भूतमथै च पये-
जानीयादूरतोऽपि शरुतिपथरितं शब्दमाकणेयेचच ।
निर्णेतु मावि वस्तु प्रमवति निजया जातया ज्ञानबुद्यां
यत्रेदं ध्यानभङ्ग तदिदरुपगतं योगिनो मुक्तिसिच्यो; ॥ १०२ ॥
आकाशस्येह मध्ये खगसहशमनुस्यूतमाकारभावं
नीरूपं वसु करिचित्कर्यति मनसा रूपवचेति मत्वा ।
चिन्तातीतो न श्ूल्यो वियदिह विहगाकारमाधारमात्र
सत्येनासौ समाधौ रचयति परमान्मौतिकाणूलपर ॥ १०४ ॥
मन्दं मन्दं यदन्ता रचयति वपुषो मध्यमक्षिप्रपनन
रुद्धा द्वाराणि स्वीण्यपि नवगणितान्यादतो ध्यानमार्भ ।
निप्कम्या ताटधमूले खिरयति रसनां चक्षुषी मीखयित्वा
पीयूषं खादु सो रसयति गलितं दन्ततो ठप्नदन्तः ॥ १०५॥
नोत्पत्तिः खाल्ञराया मरणमपि भवेदूरतोऽसान्नराणां
नार्हकारो न रोषः सकठजनहितः सत्वसंतुष्टचित्तः ।
चायोरभ्यासठीने यमविधिषु रते योगविल्सिद्धुद्धिः
सिद्धि निवीणमारगप्रचरणमूदुताकारणानीक्ष्यमाणः ॥ १०६ ॥
कर्मण्वध्यात्मसंज्ञे समुदितविषयावक्ञया चित्तवृ्त-
रौतयुक्ये चापनीते व्यवहितविगरन्निद्रया जागरूकः ।
अलन्तं नाराकासवतिन() निररनधित्तजाग्रन ययै
दीषौयुः पूरुषः स्यादिति नियमविधौ दत्तनिद्यावधानः ॥ १०७॥
इयङ्गषु यिरेषु प्रमवदुरुरमः क्षीणसवौपराधः
शरावं श्रावं गुरुभ्यो वहु(शैमुपनिषदं ब्रह्म निर्णीय सम्यक ।
छरृत्वा साक्षादरोषं जगदपि ख्यतो ठीयमानं तदन्त-
योगी संसारसारं फल्मनुमवति प्रापत्रहकरूपः ॥ १०८ ॥
इति तपःसिद्धतरखरतराघ्नायसोनवंशावतंसध्रीमाख्ङुरतिरकसंघपाटश्रीमदहडा-
त्मजविविधनिरुदराजीविराजमानसंघपतिश्रीधनदराजनिरचिते शतकत्रये
वेराग्यधनदाभिधानं तृतीयं शतकं समाप्तम् ।
गज्ञीफाखेकनम् । ८१
भिरिधरविरचितं
गस्षीफाखलनम् ।
गिरो वरोऽसो कवितां खपयरितीरयत्यलिितकष्टमारा ।
धर्मख बारा तवक्स्त्वनेन रसोद्रमः श्रीपरितोषणाय ॥ १॥
गज्गीफाभिधखेरनं तु दिवसे सूर्यानि्ीन्दोर्भवे-
तपत्राण्येककजातिजानि रविसंस्यान्याव्यचित्राणि च ।
तजाल्यष्टकमेवमगरगदितं नामात्र यन्मोहरे-
तयकेशं किर रुपसंज्ञमिति यस्लात्तु चन्द्रेधरम् ॥ २ ॥
चतुभव विद्धिकषिमिरथ च सेङकरमविधिः
सुखाथ चित्तस क्रियत इह कारक्रमणकृत् ।
कथं कार्य; सोऽपि प्रथममथ पत्राणि सकख-
न्यधशित्राण्यत्र यजतु स तु कथ्ि्ररवरः ॥ ३ ॥
एकत्र पत्राणि करोतु कथिन्नरोऽनुमानादपरोऽज भागम् ।
रोषं च मागं च तदप्रमर््यो निमज्य दत्ते निजदक्षमर््यात् ॥ 9 ॥
यथा च--
चित्रं तवेकत एव पत्रनिकरे पत्राण्यधधित्रिता-
न्यज्ञालैव यथातथं सुहुरितश्चत्वारि तेभ्यो ददौ ।
चत्वारो यदि मानवा जिनमितानि स्युलदाथ त्रय-
शेत्युदैन्तमितानि च प्रतिनरं पत्राणि सर्यत्र च ॥ ५॥
अथ पत्रविमागकतुनैरख प्ररंसामाह--
सर्वत्र भागं समतां नवस्व प्रयासि चोचं पदमत्र मित्र ।
एवं तुखदण्डविवेकमेकस््मेव धन्यः ङुरूपे युगेऽसिन् ॥ ६ ॥
रजनीदिनयो्दिवाकरः समभागो तुखयापि संगतः ।
रजनीमनुरञ्ञयत्यतः किर नीचतमगाद्धिमाकरः ॥ ७ ॥
अथ सेकः--
दिनेऽकं परं पत्रमेकं गीला प्रयातीन्दुखं निशि प्रायदोऽतर ।
महान्तो यतो यत्र कुत्रापि कार्थं कमप्येकमादाय गच्छन्ति चान्यम् ॥ ८॥
८२ काव्यमाख ।
आयाताय नृपाय पत्रमपरे चिक्रीडितारः पथ
ग्तवा खीयजयास्यपत्रनिकरायनरिन्दृराश्रयम् ।
करीडन्यत् नृषमरयाणसमयादृध्यं तु तन्मत्रिणे
दच्वामे कमतः प्रथश्थगमी ीडन्ति निन्दन्ति च ॥ ९ ॥
तत्र करमः--
एकतः क्रमगता जयकव्यंशवज्गमोहरकुमाचवराताः ।
उक्रमं दशयुताजयपत्रा्ताजरूपसमसेरगुखमाः ॥ १० ॥
नृपतिः प्रथमं ततोऽख मत्री क्रमतः सेरुति सवैदततपत्ैः।
इति तन्निजजातिपत्रयूथक्रमसेरोऽ्र मया विचायं चोक्तः ॥ ११ ॥
अमान्मन्री कीडितशचेद्धपास्रागेव भूपतिः ।
तदानीं च त्वमायाति तथा सर्वत्र कल्पना ॥ १२ ॥
सवामगो यः स नरोत्तमः साक्ष नरो दीनबकः स उक्तः}
त्ोतुशडनवीम्यकारात्वक्रीडनस्यावसरो यतोऽलि ॥ १३ ॥
नरोत्तमेनार्धितखेकपतरे विषिर्थथोक्तः खट सेकनख ।
स दहीनवीर्यापितखेकपत्रे पत्रद्यस्यापि मबेत्कदाचित् ॥ १४ ॥
निजखेलमनुखरन्कमादुपपत्रप्वखिटेषु दत्तरक ।
मतिमान्तुविचार्यं सर्वतोऽधिकजेता भवति खपत्रतः ॥ १५ ॥
खसंनिधौ यख रृषख मत्री परतर मूपो यदि को विधिः खात् ।
स मत्रिम्बेन नृपस जात्या पत्रं तदा निःसरणाय देयम् ॥ १६ ॥
पूरवपत्रविनिःसयर्जितपत्रगणादरम् ।
जात्या नेयं यतसत्र त्यक्वा निन्य दं निजम् ॥ १७ ॥
एवं खपत्रादिमपत्रेकं निष्कालतेऽत् द्वितयं तथा न ।
खेलकरमादष्ट दानि य।वदिहावशिष्यन्ति विधिस्तु तावत् ॥ १८ ॥
निष्कासने चेत्वसमीपपत्रमेकं तु तात्कारिकिखेख्योग्यम् ।
वर्तेत तर्हेवमसो विधिः स्यान्नो चेत्तदा याचितपत्रदानम् ॥ १९ ॥
गज्ञीप्रखेखनम् । ८३
अत्रोदाहरणम्--
चङ्गश्वरायार्पितपत्रमेकं नवाङ्कितं यत्सविेऽस् मूपः ।
तस्योपपत्रेषु नवाङ्कपत्रादल्पानि यचादिदलाक्तमेण ॥ २० ॥
स्युर्हि तत्रान्तिममेकपत्रमादाय चङ्गेश्वरयानमेव ।
देयं तदान्यदरमीश्वराय सवैः सदायं विपिरूहनीयः ॥ २१ ॥
चन्द्रादिभूपेष्वियमेव रीतिः परं तु पत्रे विधिरन्यथोक्तः ।
पञ्चाङ्गपत्रे तु षडङ्पत्रं निप्काखते ब्यु्तमतो यतोऽदः ॥ २२ ॥
अथ याचकखरूपम्--
शान्तो दान्तः प्रगल्मश्च गोरः कमकोचनः ।
संसुखो दक्षिणखश्च सोऽत्र याचक ईरितः ॥ २२ ॥
अध दानविधिः--
सवाँण्येकतर पत्राणि कृतवा तानि सुगोप्य च
संखाप्य याचकामरेऽपि याचयेति वदेत्ततः ॥ २४ ॥
अष्टाधिकदलेप्वाद्यमन्तिमं च न दीयते |
यावत्संस्य याचकोक्तं विगणय्य तथा दरम् ॥ २५॥
त्यजेत्तसाधिकारो यस्तेन पत्रं तु नीयते ।
चेदष्टास्पदरानि स्युलदायन्तेऽपि दीयताम् ॥ २६ ॥
याचनात्पन्नमायातं तत्र पत्रद्रयस्य न ।
खेरो मवेदितीदं तु जानन्त्येव मनीषिणः ॥ २७ ॥
अथोपसंहारः-
यावनी पावनी भाषा न हि चेन्नोच्यतामिति ।
गर्हितासङ्कतो जातं पङ्कजं कथमाहतम् ॥ २८ ॥
वदेन्नानृतमित्येषा तिर्हि कथं नराः ।
वदन्ति व्यवहाराथमसल्यं तद्वदत्र च ॥ २९ ॥
न दोषः सकले वाक्ये येनान्ते सुखमेधते ।
इति चेत्कीडनं तुष्ये कं नातोऽदः सुखावहम् ॥ २० ॥
८४ काव्यमाड |
ज्योतिविच्छिवसूनुरकरुतो गीवौणसद्धाषया
वित्तारुखनिवारणाय विदुषां बरेरपि परार्थिताम् ।
गज्जीफामिषखेलनक्रमविधेः प्ामनिन्यामिमां
पचः सद्ुणकाग्रणी्िरिषरः पूण चकार स्फुटाम् ॥ ३१॥
इति गज्ञीफाखेलनम् ।
तेलङ्कवजनाथपिरचितं
मनोदूतम् ।
(सहृदयहृदयाहादनापरनामकम् ।॥)
सदीकम् ।
्रह्मादिदेवतादरन्दवन्दनीयपदाम्बुजः।
दूरीकरोतु हृदयजाच्यं मे नन्दनन्दनः ॥
जयन्ति श्रीगुरोः पादनखचन्द्रमरीचयः ।
रहय तमो गाढं खान्तं मे विशदीकृतम् ॥
बयं कृते मनोदूतकान्ये भव्ये समासतः 1
व्याख्या बारावबोधाय क्रियते गक्भाषिणी ॥
भूयोभूयः प्रणम्याहं याचे बद्धाज्ञलिदषान् ।
बारुभाषितमित्येव क्षमध्वं चापरं मम ॥
अथ "काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे रिवेतरक्षतये । सथः परनिकैतये कान्तासं-
मिततयोपदेशयुजे ॥ इयाद्युक्तं काव्यफठं पर्यन्सहृदयहृयाह्ादकैरद्धतकरुणशान्तरसग्र-
धनैः सहृदयानां भगवद्धक्तिरसिकानां मनसि सद्यः सहजानन्दसमुद्सप्रणं मनोदूताख्यं
काव्यं विकी$लय निवि्रसमाप्तये रिध्चारपरिपरप्तं सवेटदेवतास्मरणगभे वस्तुनिदेशा-
त्मकमारीवौदात्मकै च मङ्गलमुपनिबघ्राति-
दधद्वासः पीतं सजर्जलद्श्यामरुरुचि-
छैदा पूरणी दुर्वन्धरमुधया सन्सुरलिकाम् ।
१, इदं हि सटीक कान्यमनेन तेलङ्गवजनाथाभिषेयेन १८१४ (^. 1). 1758)
वे क्मवत्सरे श्रढन्दारव्यां निमितमिति अन्थसमा्िश्ठोकतोऽवगम्यते. पुखकं चाख
अन्धसयेकमेव २५ पृतरात्मकं राजगुरुवरश्रीदत्तमद्वानां सरखतीसदनत आसादि-
तम् , अतस्तेषासुपकारं शिरसा बिरमः,
मनोदूतम् । ८५
समन्तादामीरीजनपरिएृतो भानुतनया-
तटन्तःसंचारी मम हरतु दारी हरिरधम् ॥ १॥
दधदिति । अत्र वासःपदेन दौपदीवखरदानसामभ्यम् , सुदा पणौमिति दरोपद्ा आन-
नदपू्तिदातृतवं च व्यज्यते । तेन च ञुद्रारंकारेण समासोक्तिन्यैग्यते। '्यार्थसूचनं सुद्र
अ्रकृतार्थपरैः पदैः” इति “समासोक्तिः परिदछूर्विः प्रसुतेऽग्रसुतख च' इति, तेनारंकारे-
णाटंकारष्वनिः । तेनाखोत्तमकाव्यलम् । ददसुत्तममतिशयिनि व्यङ्गे वाच्याद्ुनिवुधैः
कथितः" इति । रिखरिणीवृत्तम्-“स्यौ श्दैरछन्ना यमनसभरगः शिखरिणी" इति ।
दधदिति च पदं धारणपोषणरूपमङ्गखसूचकम् ॥
पुनरपि विन्रवाहुत्यशङ्खया तत्निरासायाशीवोदरूपं महमुपनिवध्राति-
्ुतिमेोक्तैः सूक्तैखरितमुसेनारदमुसै-
यनीन्र्मिलनदैरनिटिकतयवद्राज्ञलिपुैः ।
कृतसोत्रो वित्रासितसकल्सुत्रामविमतो
जगत्राता धाता दरुतमभिमतानि प्रदिशतु ॥ २॥
श्रुति परोकतैरिति । युखरितयुवैनीरदो सदे येषां तेनीन्ैः मिरिरुतरे ललाट-
तरे वद्धाज्ञलिपुदैः कतृभिः शरुतिगरक्तेः सृकतैः करणभूतैः छृता छृतं सत्रं यख । "सवः
सतोत्रं ठुतिः स्तुतिः* इयमरः । विचासिताः सकलाः सुत्राम्ण इन्द्र विमताः शत्रवो येन ।
शु्ामा गोच्रमिद्रज्नी" इलमरः । "विमतारातिदुहदः' इति केदावः । सोऽभिमतान्यभी-
छनि प्रदिशतु । दिश अतिसभेने' ॥
हरिद्रामद्रामाद्भुतवसनमृद्राधवविसु-
महेनद्राचाराध्यः सुरविमतङृद्रावणरिपुः ।
दुचन्द्रातन्द्रामाधिकवदनसुद्रामिरसितः
स तन्दरानिद्रां मे दलयतु फणीन्दराधिशयनः ॥ ३ ॥
इरिद्रेति। हण्िया भद्रा या आमा तद्वदद्तं वसनं विभर्ति तथा । सुराणां विम-
त्द्विसेधकारी यो रावणसख रिपुः । बुचन्द्रख प्रसिद्धगगनचन्दरश्य या अतन्द्र पूर्णौ
आभा ततोस्प्यधिका या बदनसुद्रा मुखशोभा तयामिरसितः शोभितः । स्पष्टमन्यत् ॥
नमस्कारात्मकं मङ्गलमाद--
समामानीतामाडख्हृदमवामा्जैनषधू-
मकामायुदामाधिकजनितमामारिकठिताम् ।
घुसामामिपरीतो दुरितहरमामा ख दयते
-प्रणामानां पात्रं स भवतु सुदामामिमतद्ः ॥ ४ ॥
८६ काव्यमाल |
सभामिति } समां प्रति आनीतम् । अत एवकुं हयसासाम् । अवामां चऋ-
ज्वीमू । भामः सुन्दरवक्रयोः" । अकामामनिच्छन्तीम् । उदामाध ते अधिकं जनितो
ममः क्रोधो येषां तैररिभिः कलितां पीडितां यो दयते स । "करुणाया तु दयते-
इनुग्रहयायात्मनेऽपि च इति आख्यातकोश्ः ॥
अनर वक्ष्यमाणकथायां ्रौपया भगवच्छरणगमनख कथनीयत्वात्छस्यापि तच्छरण-
लमाह-~
गृहापत्यलात्मखजनमयपारै; परिवृते
हनन्ोऽप्यन्धोऽहं बत निपतितोऽन्धो सृतिमये ।
न् चान्यं खोद्धारे कमपि परिषद्यन्विधिमहो
दयासिन्धुं बन्धुं निखिर्जगतस्लाुपखतः ॥ ५ ॥
गरहापत्येति । गयः ल्ली । आत्मा देहः । आत्मा चित्ते रतौ यतन धिषणायां केरे"
इति विश्वः । खजना बन्धवः । अन्धौ कूपे । वुंस्येवान्धुः प्रही कूपः" इलमरः । विधिं
प्रकारम् । जाया जनी गृहा दाराः पुंभून्नि दयिता च सा? इति महीपः ॥
अदाम्तः सच्छुद्धः शरुतिसणुदितैः साधनगणै-
विहीनः पात्रं न खमसि कथमप्युद्ृतिविधेः ।
त्वयेयं नो वाच्यं कथमपि गजाजामिरमुख-
म्रवृत्या विश्वासः समजनि दृढो मे यदुमणे ॥ ६ ॥
अद्ान्त इति 1 गजाजामिरो सुखे येषां तेषां अर्या इत्तान्तेन। "वातौ प्रदत्त
त्तान्तः" इत्यमरः । स्पष्टमन्यत् ॥
शरण्यश्च जगति त्वमेव नान्य इयत्रोदाहरणमाह-
पुरा पापासक्तैः शकुनिरविपुत्ान्यतनयै-
वंखदृचूते जिला कुरुसदसि कृष्टा द्रुपदा ।
कूपापारावारं श्रुतिदहृदयहारं त्रिजगता-
मुदारं लां हित्वा कथय शरणं कं गतवती ॥ ७ ॥
पुरेति । ङरुसदसि कृष आङृ्ा । तरिजगतामिति निधौरणे षी । उदारं महान्तम् ।
“उदाये दातृमहतोः" इति विश्वः ॥
तसैव श्रीभगवतो माहात्मयैकदेरं कविर्वेणंयति--
यदा तत्साहाय्यादखिरहरितां पाण्डुतनये-
जयो रुव्यो भीमादिभिरमरदुष्माप इह तैः ।
तदारब्े यङञेगपविजयहेत नृपतिना
वं सवी संपद्धरणितरगा तत्र ददरो ॥ ८ ॥
मनोदूतम् । ८७
यदेति । हरितां दिशाम् ॥
अथ राजसूयावश्थसमयशोभां पाण्डवदिग्विजयं मयक्ृताद्धतसभाशोभातिश्यं
युधिष्ठिरमहाभाग्यं भगवत्साहाय्यं च दृष्टा संतपतेन दुर्योधनेन च्छलबचूतेन पाण्डवानिजिखय
सभायां द्रौपदीमानाय्य कष्टं प्रापयित्वा धर्मपरान्पाण्डवान्पीडयतातिदुर्मय आरब्ध इति
भगवता तेषां कष्टं परिहृतमिति राजसूयादारभ्य कविः कथां प्रलौति-
ततो यन्ञसान्ते वभृथदिने तं खमहिषी-
समेतो द्रौपयाः खपतिसहिताया अनुसरः ।
धरासंेृषटः सिमितनयनैः कौतुकमरा-
स्थापुत्रखा्ञापर इव जनैर्वष्टपपते ॥ ९ ॥
तत इति । स्पम् ॥
त्वया त्रातेनाभेदितितनयतक्ष्णाभिरचितां
समां दिव्यामिन्द्रज्वखनवरुणैरप्यसुकमाम्
मणिस्तम्भोपेतामनलदिनरलाधिकरुचि
परथापुत्रो लेभे तदिह किर हेतुखव दया ॥ १० ॥
त्वयेति । अत्रेः खाण्डवदवमनेः सकाश्चाच्तया जातेन रक्षितेन दितितनयतष्णा
विनयेन । तक्षा लक्षाथ वार्धकिः इति रभसः । दिनरलं सूयः ॥
तत्र षद्धिः सभां वणैयन्दुरयोधनखानुतापमाद--
कदाचिद्रान्धारीतनयद्यतमुख्यो हृदि वह-
न्महासानं द्रष्टं मयविरचितामद्धुतसमाम् ।
विवेश कोधेष्यनिख्दवथुदूनः करतले-
ऽसिधेनुं बिभ्राणः शकुनिसहजाभ्यामनुगतः ॥ ११ ॥
कदाचिदिति । शतरुख्य इति । ग्येष्ठ इयर्थः । दवथुः संतापसेन दून उपतप्तः।
असिधेनुददुरिका । शुरिका चासिधेनुका इयमरः ! (करारी इति भाषायाम् ॥
मणीनां ज्योत्छामिदुरितविवरे द्वारि निविश्-
न्दं भितिभ्रान्यां भमितमतिरासीकुरुपतिः ।
अथो रलज्योतिर्विवृतविवरद्रारसददो
प्रदेशो संजातः प्रथुतररिरोधाततविवशषः ॥ १२ ॥
मणीनामिति । ज्योत््ाभिः कान्तिभिः । “ज्योत्ला चन््रभरमा कान्तिः श्कपक्षनि-
रासु च' इति हैमः । छुरितं मिश्रितं विवरमवकाशो यख तादशे द्वारि । अथो रत्ग्योति-
भिर्विदृतं उद्धारितं विवरमवकाशो यख ताद्य ॥
८८ काव्यमाख
खले चासीदरां गरुडमणिसत्खण्डरचिते
जरभान्त्यां मूढो निजवसनसंकोचनपरः ।
सनीरे राजीवादिभिरुपचितेऽत्ापि सरसि
स्वलन्मस्ः सोऽभूरस्फरिकनिवितादमखठ्धिया ॥ १३ ॥
स्थेति । गाढमयन्तम् । स्फरिकैनिचिताः खिता ये अरमानः । नीराद्मान
इः । नीरमणिङुशचिमिषु स्फटिकशकटखपितलाद्भान्तिजौतेदयर्थः ॥
प्रदेशो करसिधिस्फटिकरचिते रलनिकरैः
परीते चातुयौन्मयविरचिताद्विभमरे ।
व्रजन्मन्दं मन्दं द्र्रपिहितं द्वारमिति त-
दृढभान्त्या दोभ्यौ वरिषटनपरोऽभूननिपतितः ॥ १४ ॥
प्रददा इति । रलानां निकरः समूहैः परीते व्यापते । ^समूहनिकरव्यूह- इलमरः !
अरराभ्यां कपाभ्यां पिहितं दतकपाटमिति भ्रान्या विधयनं कपायेद्धाटनं तत्परः
सन् निपतितोऽभूत् । “कपाटमररं तुल्ये" इयमरः ॥
अयं बृक्षावासः श्रम इह मया नो इति च
प्रयातोऽपि सैरं न खट गतवानन्तमकसः ।
पुरः प्यन्पश्चान्मणिनिचयकान्ययावनमति-
भ्रमत्याजासौ मनसि भृशरूदं जडमतिः ॥ १५॥
अयमिति । दक्षावासो ह्युपवनम् । आरामः छत्रिमं वनम् इति शाश्वतः । इहं
मया श्रमो नोयः परिहरणीय इति खरं प्रयातोऽप्यन्तं अवसानं न गतवान् । नानावि-
धमणिकिरणा्करससुद्धूतया किसखयप्रसूनफराव्यरतातसम्रान्या वारिकाभ्रमेण सर्वत्र
मणिमये गच्छन्भान्तोऽभूदिति भावः ॥
कचिद्रक्ताम्भोजप्रकरखचिते्गारुडमणि-
पमाभिः काप्यच्छस्फटिककिरणैः शेतकमला ।
कचिन्नीरे रतैरसितनकिनेवातिकरिता
विचित्रा सा दृष्टा नृपतितनयेनाद्भुतसमा ॥ १६ ॥
कचिदिति) तत्र स्फरिकमणिङु्िषु नीरमणिङु्मिषु वा खचितैः पदमरागकु-
सबिन्दशकरे रक्तकमरुभ्ान्तिः नीरमणिकुन्मेषु खचितैः स्फटिकहीरकखष्डैः शरेतपद्म-
भ्रान्तिः स्फरिककुष्मिषु नीलकमरभ्रान्तिरिति जेयम् ॥
मनोदूतम् । ९९
इति प्रायोनानाविधपरिभवोद्धान्तदृदयः
सवैलक्ष्यो दुःखाक्विमपि च विधातुं न निपुणः ।
स मीमेनाक्षिप्तः परिकठितहास्येन सुभं
निवृत्तः संतापं हृदि दधदसाधारणमदहो ॥ १७ ॥
इतीति । सवैरक्ष्यः सर्नः ॥
तथा दृष संपद्धरमनुपमं त्रतुवरे
वश्चीमूतान्मूषान्िपुरुतरकीर्तिं चं जगति ।
महखं पथसातिशयितमथारोक्य कुरराब्
विषण्णो वैरक्ष्य निरतिशयमागान्मनसि सः ॥ १८ ॥
तथेति । महलमिति दुर्योधनेन शतराष्टेय पुरतोऽम वक््यमाणमिदयरथः ॥
समागत्यागारं निजमतिशयेष्यकुरमना
मनागप्याधातुं मनसि न च शक्तः शमविधिम् ।
दधन्मोनं प्रष्टोऽप्यथ शछुनिना दहेतुमवद्-
चिजे दु.खे विन्ताजरनिधिनिमसोऽमवदसौ ॥ १९ ॥
सभागत्येति । ईष्यया परोत्कषदशनजनितया । मनागीपदपि शमविधिमाधातुं
न शक्तः । हेतुं अवदन् अकथयन् ॥
यदासौ निबन्धाल्ुवरतनयेनातिशयितं
निरुद्सस्सनै परिमवमवं दुःखमवदत् ।
छृतं पर्थैरा्ाविजयमथ यज्ञख विभवं
नृपाणां व्यत तदिति सकर कारणगणम् ॥ २० ॥
यदेति । निरबन्धादाग्रहेण । निरुढः कथयथितुयुधाचितसदा तत्सर्वं पाथः कतं दिग्वि-
जयादि सर्वं प्ररिभवभवं खतिरस्कारजनितं दुःखमवेदत् ॥
सखे वारवारं किमिह मम दुःखस्य शकुने
निदानं ज्ञात्वापि खयमनभिजानान इव माम् ।
०.५. ए
समाप्रच्छर्येवं ननु विदित एवासि भवतः
समस्तोदन्तोऽयं मम हृदयदाहेऽधिकपटुः ॥ २१ ॥
सखे इति । निदानं हें अनभिजानानोऽनभिक्ञः ॥
९० काव्यमाख ।
परिभवदुःखं चतु्भिराद--
दिशं पूर्वादीनां विजयविधिरन्ेरुरुमो
नृपैः किंवा देवैरपि स इह पर्थैरधिगतः ।
वधोऽयं दुःसाध्यः किरु मगधराजघ च पुन-
हतिः सा य्ञेसिन्महति रिदयुपार्ख दुद; ॥ २२ ॥
दिशामिति । मगथराजख जरासंध ॥
सखेऽन्यत्ते वचि प्रततवरयज्ञे नृपतयो-
ऽवकादं न प्ापुबैहुमणिधनोपायनसूतः ।
विधेयाः सेवायामवहिततराः कायैकरणे
मतीक्षन्तो धर्मात्मजनयनपातं सकरुणम् ॥ २३ ॥
सखे इति । उपायनसुपदारः। उपायनसुपमह्यमुपदारसथोपदा' इयमरः। अवक्रा
शमवसरं युधिष्टिरदरोनावसरम् । “विधेयो वेचनग्राही" इयमरः ॥
इदं वारंवारं परिकर्यतथ्ेतसि सदा
न मे शान्िभ्रानिर्मनस दृह गां विरसति ।
व्रं वहो पातो गररमरितं वोचितमहो
न मानभर्ोऽसिन्चुचित इह मे जीवनविधिः ॥ २४ ॥
इदमिति । गररं विषम् ॥
अराक्तोऽहं दुःखोपनयनविधौ हीनकरणः
सहाया संपच्या शिथिङ इव शक्त्या विरहितः ।
विरुद्धं संपद्यन्रहह बहुधा दैवहतकं
विचिन्य प्राणानां परिहरणमेवा्य शरणम् ॥ २५ ॥
अशक्त इति। दीनकरणः साधनरटितः। दैवं दिष्टम् । विरद विपरीतम् । परिहरण
दागः॥
इदं वावर्य दर्योधनयुखसरोजेोद्रतमथो
समाक्यं प्राह प्रणयपरतत्रः स शकुनिः ।
कथं तान्वीयाव्नान्भृशमनुगृहीतान्सुरनिता
जितारातीन्द्र कुरुवर वृथा सेदमयसे ॥ २६ ॥
इदमिति । प्रणयेन भला । अयसे पराप्रोषि । अय गतो" ॥
मनोदूतम् । ९.१
अथ दर्योधनदुःखोपदयमाथं पाण्डवानां सहायसंपत्तिमयैनपराक्रमं भगवत्साहाय्यं
चाह पच्चभिः--
शराणां परक्षेपेगगनमनुकी्णं रचयतः
घनासीरं वीरं गतमदमधीरं कृतवतः; ।
कराकात्काकभेः खतनुमभितो रक्षितवतो-
ऽदुनखातिप्ीयि व्यरचि मयतकष्ाद्भूतसभा ॥ २७ ॥
शसणामिति । अदकीणै व्याप्तम् । छनासीरं इन्द्रम् । श्ृदधधवाः सुनासीरः ॥
गिरीन्द्रयोद्धती परममदहततामरपतेः
समुद्धत खेषां सततदितकतो प्रणमताम् ।
निराकता माखन्महस इति भरता त्रिजगतां
स कतौ कार्याणां यदिः वद किमेषामसुरुभम् ॥ २८ ॥
भिरीन्द्रस्येति । गोवधनस्योद्धतौ स चेत्तेषां पाण्डवनां कायकत तदा किमसु-
र्भम् । न किमपीलयर्थः ॥
स कमु चाक्र प्रसुरपरथा कमपि चे-
त्समर्थः पाथानामभिकषितसिच्ये धृतमतिः ।
नमेयुसान्देवा अपि विहितरेवादरभरां
वृदेवाः स्युः के वा जगदसिरमेवासि वशगम् ॥ २९ ॥
स इति । अपरथा अन्यथा कतैमकर्तुमन्यथा कु समर्थः प॒ भगवान्यदि पाथौ-
नामभीष्पितसिच्चै धृतमतिसदा स्वं तेषां य॒रभमिलर्थः ॥
हुताशास्सुप्रीतादधिगतवतः सख्यन्दनवरं
तथा दिव्यान्यक्लाण्यपि च धनुरक्षय्यमिषुधिम् ।
गुडाकेशस्यादो क इह तुरखनां यास्यति स चे-
दिशां जेता वीरो भवति किमु ते विसय इह ॥ ३० ॥
इताशादिति । ठ॒ल्नां साम्यम् ॥
विधेयं पार्थानां परिकरय दैवं यदिह ते-
ऽभ्युपायाः प्रारब्धाः क्षयमुपगताः पूर्वविहिताः ।
स छामो दवौपा दुपददृपतेरभ्युपगमः
समभ्राया भूमेविजय इह सख्यं भगवता ॥ ३१ ॥
नच° गु०र९
९् काव्यमाड ।
विपरेयमिति । दैवं विधेयं अङुदकरं परिकरय जानीहि । तदैवाह-स इति ॥
तथाप्येकं यन्मे मनसि तदिहाकणैय वचः
सहायेन हीनस््मपि दुस्वंशाम्ुधिविधो ।
रातं ते सोद्ां गुरुरपि सपुत्रः सुरनदी-
तनूजो राधेयो हहमपि विधेयाः सख निरतम् ॥ ३२ ॥
तथापीति । सहायानाद- शतं त इति ॥
सहायेरेभिस्तवं जयति हरितो निश्चितमिदं
ततो यजञशरेष्ठ कुरुकुकमपाकबुमुचितः ।
ददनं भूरि प्रथितजयसंजातसुयश्चा
न तापस्य सत बकरिपु्ृतकषेपजनुषः ॥ ३३ ॥
सहायेरिति । हरितो दिशः दददिति । ननाभ्यसात्- इति नुमभावः । ताप-
घ्येति स्मयोगे अधीगर्थ-' इति षष्टी । तापं न सतैय्थः ॥
मुदं धेहि खान्ते परिहर विषादं मज धृतिं
समर्थोऽपि खीयं सकरमभिराषं कलयितुम् ।
महोत्साहा धीराः किमिति परसंपत्समुदया-
छमन्ते वेषु करकछितिकल्याणिधयः ॥ ३४ ॥
मुदमिति । वेध्य दुःखम् ॥
इतीदं संजल्पं घुबरुतनयोक्तं श्रुतिपथं
समानीय प्रजञानयनतनयः संमदमधात् ।
मिते च प्रोवाच प्रकरितनिजार्तिस् शकुने
निजेतव्या; पाथीसदमिविजयात्स्ववबिजयः ॥ ३५ ॥
इतीदमिति । संजत्पं वाक्यम् । संमदं दषैम् । भ्रमोदामोदसंमदाः' इयमरः ॥
तवदुक्तसदायसंपत्सत्वेऽपि ते दुजेया इति जये प्रकारान्तरं पृच्छति--
न ते राक्या युद्धे कथमपि तासाः सुरगणे-
रजेया परैयेश्च भकटमुजवीरयाः कृतधियः ।
यथा शक्तोम्येतान्परिभवितुमन्येन विधिना
यथा चेज्ञानीषे दुतरुपदिशाशच भणयतः ॥ ३६ ॥
न ते श्ति । सपम् +
मनोदूतम् । ९३
विना युद्धं पार्थानमिमवितुमिच्छन्तमचिरा-
दिदं प्राह खैर शकुनिकितवोऽन्धस् तनयम् ।
अयं ज्येष्ठः ुन्तीयुत इह यदि चूतसदने
समाहृयानेयस््वरितमथ जेष्यामि तमहम् ॥ ३७ ॥
विनेति ! कितवोऽक्षदेवी । “यादक्षदेवी कितवः" इयमरः ॥
समाद्रतो चूते भुवमिह समायास्ति प्था-
तनुजः संपरयन्ननमिगमने धर्मविरहम् ।
ततो राज्यं कों मणिवसुगजाश्वादि सकें
हरिष्याम्यद्धाहं तव दितकरोऽस्मयक्षकुश्चरः ॥ २८ ॥
समाष्त एति । र्मख विरहं अभावं अधर्मम् । वदु घनम् । श खणे रते
वृष्योषये धने इति रमः ॥
इति श्रुत्वा दुर्योधननरपतिमौतुरुमथो
जगाद तवं पक्ञानयनपुरतो ब्रूहि सकलम् ।
स म्खेहाधीनो यदिः तव वचः श्रोष्यति तदा
करिप्यदयुयोगं त्वयि निहितभारः कुरपतिः ॥ ३९ ॥
दतीति । धरतरा्रय पुरतस्तव ब्रूहीति मतुं जगादेति संबन्धः ॥
तथोक्तेऽसौ दुयोधननृपतिना साकमवनी-
पतेः पाश्च गता शकुनिरवदद्राक्यकुश्चरः ।
महाराज श्रीम्कुरकुकरिरोमूषणमणे
न जानीषे पुत्रं कथमिह विवरण छरातरम् ॥ ४० ॥
तथोक्ते इति ! साकं सदेयर्थः । “साकं सत्रा समं सह" इयमरः । वाक्यदुशर
इमेन यथाख मनति क्षोभः यादविदुरादुक्तं च न कु्यात्तथोक्तवानिति सूच्यते । त
सभापर्वणि स्फुटम् ॥
इति मर्ञाचक्षुः शकुनिवचसार्वेव सहसा -
तोदेन प्रायो दुत इव सशङ्कः सममवत्।
अप्रच्छच्चाप्येनं किमिति हरिणस्त्वं छृशतरो
विवणैः पुत्रापि स्फुटतरमथविदय मम ॥ ४१ ॥
९४ काव्यमाख ।
इतीति । प्रतोदेन कशया दतः पीडितोधौ अश्च इव । ध्वाजिवादा्वगन्धरव-
इयमरः । हरिणः पाण्डुः । हरिणः पाण्डुरः पण्डुः" इयमरः ॥
समश्नासि प्राज्यं पिशितमथ मक्षयं बहुविध
दधासि प्रायारान्मणिखचितमूषागणधरः ।
वयसः संभूय रजसि मृगयां परयति बहु
मकारं संयृत्यं किमिति दरिणस्तं कृशतरः ॥ ४२ ॥
समश्रासीति । प्राज्यं भूरि ! पिशितं मांसम् । प्रावारानिति । रौ प्रावारोत्तरा-
सङ्गी" इयमरः । गयां आखेटकम् ॥
अर्यं काठः क्षिप्रं कथयितुमिति प्राप्तसमयः
स गान्धारीपुत्रः शकुनिजनितोत्साहतररः ।
पितुवौर्यं श्ुतवानिरुतनयदु्वाक्यजनितं
तिरस्कारं खीयं समकथयदाक्षेपविधुतः ॥ ४३ ॥
अयमिति । अनिरतनयो भीमसेनः ॥
अये राजन्भीमः सदसि विचरन्तं यदसह-
उवाद चाकार्षीत्तदिहं हृदयं प्रज्वरति मे ।
न चेच्छामि प्राणान्कथमपिं विधु मृतिरहो
वरा मे न श्रेयो जगति नियतं जीवनमिह ॥ ४४ ॥
अय इति । बिचरन्तम् । सभां द्रष्टुमिति रोषः । प्रवादं निन्दाम् । प्रज्वरुति
संतप्तं भवति ॥
संतापहेतुमाह--
ममाभूैः साकं प्रचुरतरं विधिवसा-
तत एवा प्राज्यं सुखमनुभवन्तीह रिपवः ।
अहो मे धिग्जन्म क्षितितल्वृथामारकरणं
धिगाुधिक्सोस्यं यदिह रिपुमिः खालयरिमवः ॥ ४५ ॥
ममेति । सम् ॥
नराज्यंनो यानं न च विविधवासांसि न ह्या
न न्यं नो क्षयं विविधरसमन्नादि च न मे।
मनोदूतम् । ९५
न कान्ता नो हम्याप्यपि रिपुपरीहासजनित-
मरतीकारखाच प्रमदशुपधातुं पटुतरः ॥ ४६ ॥
नेति । अतीकारस्िरस्कारः ॥
निकारो मच्चित्ते नृपतिवर कुन्तीुतमवः
पदं चित्ते धत्ते स्पृतिमुपगतश्चेदनुरुवम् ।
तदा ठेखाधीरप्रभृतिमुरसंपत्परिमव-
मचण्डोऽपि प्रायो मम सुखसमूहो गररति ॥ ४७ ॥
निकार इति । निकारः स्यात्परिभवे' इति धरणिः । ेखाधीड इन्द्रः । गररति
गरलमिवाचरति । श्षवेडस्तु गररं विषम्” इयमरः ॥
बिभो दृष्टे तसिन्क्रतुवरमहे तख तपसः
तख क्षौणीनद्रैयं इ धनरलारपणविधिः ।
कृतः प्रायो जिष्णोरपि न स॒ भवेदेव किमतः
परं वाच्यं दुःखं किमिह मम हृ्छन्तननिधौ ॥ ४८ ॥
विभो इति । कतुवरसख महे उत्सवे । "मह उद्धव उत्सवः" इयमरः । तपसः सु-
तस्य युधिष्ठिरस्य ॥
अथ रज्ञ उत्तेजनाथ खनिधितयूतकायै राजानमनुकूखयितु राजपूयश्ोभां चयन्नि-
दासद्यराह-¬
करिङ्गाः सौराषट मगधमरुमत्याधिपतयः
परं चोराः पाण्ठ्याः ककथराकहणाङ्गवरयाः ।
अथान्धाः पोण्ड्]शच द्रविडवसुधानाः शिबिमवाः
परतीक्षन्ते धमौत्मजनयनपातं सकरुणम् ॥ ४९ ॥
कलिङ्गा इति । खष्टम् ॥
तुरङ्ग मातङ्गा अपि र्थवरा वञ्लनिचयाः
व्ण प्रावाराजिनविविधसत्कम्बरुचयाः ।
अनघा रतोषा जपि वसुमतीपारमृतकै-
रुपानीता यज्ञाचुपतिनयनातिथ्यमभजन् ॥ ५० ॥
तरङ्गा इति । शतकैैत्येः ॥
९६ काव्यमाख ।
तदवसरे राज्ञामपि प्रवेशो दुरुमोऽभूदियाह त्रिभिः-
क्षणं तृष्णीमाःख द्विजगणसमाराधनपते
नृपः पलीरामधिवसति दीक्षामुपगतः ।
इदानीं मौद्रवयत्रितकुशिकजन्मातरिपुख्ट-
क्रतुव्यासस्फोयायनरिखितजाबाठिसहितः ॥ ५१ ॥
क्षणमिति । तत्र राजसूये राज्ञं परवेशसमये इति परिजनानां द्वारपाखानां उवी
चैचनान्यदशणवमिति तृतीयेनान्वयः ॥
नतु श्रीटृष्णादीन्परति वक्तव्यं तत्राद- व
स भक्तया विप्राणां चरणकमटान्यचति हरि-
हिडम्बदवदक्षाण्युपहरति मव्यान्यविरतम् ।
गुडाकेशः ेशानपरिगणयंसान्परिचर-
तयजसं तसूजोपकरणपरौ चापि यम ॥ ५२ ॥
स इति । यमल नकुरसददेवौ ॥
सदयः साण्डिदयद्वितमरतौज्ञारणिवसु-
पधाेर्ोगा्षिुवकवषनैमिन्यनुसतैः ।
समाकीर्णे पुष्ये क्रतुसदसि नासाकमधुना-
ऽवकाो विङपेरिति परिजनोक्तीरश्रणवम् ॥५३॥(बिरोषकम्)
सदस्थैरिति । सष्प् ॥
अथ द्वारपानां त्रिभिर्विज्ञपिमाद-
अयं काशीसं प्रणमति तथा कोसल्पतिः
समीहा तदादाम्बुजयुगरसंवीक्षणमरे ।
दधाने दायो नृपतिरुकचोकाधिपतिर-
प्यसंस्यान्मातङ्गंश्चरणयुगले ढोकयति ते ॥ ५४ ॥
अयमिति । ढौकयति उपायनीकरोति ॥
पुरङ्गन्गान्धाराधिपतिरुपदीक्रत्य सततं
यतीकषां कत ते निवसति दृष द्वारि नियतम् ।
तथा का्चीनाथः सममिह विमो चेदिपतिना
खितोऽमौ कम्बोजो गृपवर तथा कैकपतिः ॥ ५५ ॥
मनोदूतम् । 8७
तुरङ्गानिति । उपदीङलय उपायनीङृख ॥
इति द्वाःखेरुचेरषिगमितनद्याद्रविधी-
निरद्धन्द्रर्यैव प्रततविविधोपायनयुतान् ।
समायातान्राज्ञः कथमपि निविष्टातरृपतिना
ृतायामाज्ञायामहमिति तदापद्यमसिरान् ॥ ५६ ॥
इतीति । उच्रैरिति यथा दवारि ्ितासखेऽपि विक्ञपतं शण्वन्ति तदर्थं अधिगमितः
प्रापितो नलादरविधिर्येषाम् । निरुदधानिति । आज्ञां विना प्रवेष्टुमरक्यलात् । अपदय-
मिति त्रयाणामन्वयः ॥
अथ तत्रे वेदशाच्नसंपन्नानां ब्राह्मणानां समाजं तनच्छास्रप्रमेयेकदेशनिरूपणपूरवैकं
च श्ाल्रखरूपकथनं सुयोधनोक्या निरूपयति “चः इत्येकादशमिः । तत्र वैदिकानां
पठनपरकारमाह--
ऋचः शिक्षाभ्यासाधिकरङितकण्डादिनियत-
खस्प्रोद्रणेखरमधुरताराः श्रुतियुसाः ।
यजुषि खच्छन्दं करमप्दजयाजूषि पुनय;
सुसामान्याथर्वाप्यपि किर पठन्तः क्रतुवरे ॥ ५७ ॥
ऋच इति। शिक्षायाः अथ रिक्षं प्रवक्ष्यामि पाणिनीयं मतं यथा" इतयुक्तरूपायाः
“शिक्षा कल्पो व्याकरणम्" इति वेदाङ्गभूतग्रन्थविशेषख योऽम्यासो गुष्सुखात्संप्रदाया-
सुसारेण पठनं तेनाधिकं रलिता मनोहराः कण्डादीनि यानि नियतस्थलानि तेभ्यः परो-
चन्त उच्ाय॑माणा ये वणौ अकारायान्निष्टिः खराधोदात्तादयस्तैर्मधुरासारा उचैः प-
ग्यमानाः । ततः कर्मधारयः । अतएव श्रुत्योः करणयोः खुखकारिणी ऋचः पठन्तः ।
कक्पधानं वेदम् । ऋगवेदमिलर्थः । कमपदजटाजंषि तद्युक्तानि यज्गःसामाथवौणि
चं पठन्तः । क्रमप्देल्यादि त्रयाणां विरोषणम् । लिङ्गविपरिणामेन ऋचामपि विशेष
णम् । ऋग्विरोषणं च लिङ्गव्यययेन यजुरादीनां विरोषणम् । निषधिवणीस्तु हखदीै-
तभेदेन अणो नव दीधौमावात् । ऋवणैटृवणौश्चलारः हखाभावादिवा्े । विसगौ-
नुखारजिहवामूटीयोपष्मानीयाश्वलारः । एवं पश्चर्विरासावन्तश्च खशौः, यवलाः सानु-
नासिका निरनुनासिकाश्च षद् । एको रेफः । शषसदलक्षाः षट् । एवं त्रिष्िः । ि-
क्षापरकारस्तु-'आत्मा उश्या समेदयाथौन्मनो युधे विवक्षया । < न्ति
स प्रेरयति माश्तम् ॥ मारुतस्तूरसि चरनमन्ं जनयति खरम् । सोरगो मूष्यमि
इतो वक्रमापद्य मारुतः ॥ वणाक्ञनयते तेषां विभागः प्श्चधा मतः । £
क्रालतः स्थानास्रयन्नानुप्रदानतः # उदात्त्चानुदात्तश्च खरितश्च खराख्रयः ।
दीषैः इत इति कारतो नियमा अनि ॥ अ स्थानानि वणीनायुरः दण्डः
९८ काव्यमाख |
जिहामूरं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च ताछ च ॥ प्रयलानुप्रदानौ तु यत्द्ैविध्यमेदतः ।
प्रयल्न आभ्यन्तरीयो बाह्य इयपि मेदतः ॥‡ एवं पठ्नप्रकारं फर चाट्--व्याप्री
यथा हरेतपुत्ान्दन्ताभ्यां न च पीडयेत् । एवं वणौः प्रयोक्तव्या नाव्यक्ता न च
पीडिताः ॥ सम्यग्बरणप्रयोगेण ब्रह्मलोके महीयते ॥ अन्यथा पठे दोष उक्तः-
कुतीथीदागतं दग्धमपवणं च भक्षितम् । न तसय पठे मोक्षोऽसि पापाहेरिव
किल्विषात् ॥ सुतीर्थादागतं व्यक्तं खाभ्नायं सुव्यवस्थितम् । सुश्वरेण सवक्रेण प्रयुक्तं
रह्म राजते ॥' अन्यच तत्रैव-मन्रो हीनः खरतो वर्णतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तम-
र्थमाह । स वागवञ्ो यजमानं हिनसि यथेन्द्रशत्रुः खरतोऽपराधात् ॥ इति । एता-
हीः ऋचः यजूषि सुसामान्याथवण्यपि कतुवरे पठन्तो मुनयो दष्टा इति नवमश्टोके-
नान्वयः । रिक्षोक्तकण्ठताल्वादिनियतस्थानसमुचाय माणवणैखरसहितोचतरपर्नेन क-
णैसुखकारिपदक्रमजटासंहितापाठतिरतास्तछतििजो दृ इति भावः ॥
परे यत्र प्रातःसवनकृजना व्यग्रमनसः
समुुक्ता माध्यंदिनसवनहोमख समये ।
मुनीन्द्रास्तार्तीये नृवरसवने दत्तहदयाः
परं धाय्यामिज्ञाः कलितश्चुमसांनास्यविधयः ॥ ५८ ॥
परे इति । प्रातःसवनमाध्यंदिनसवनतृतीयसवनानि गायत्रत्रैष्भजागतच्छन्दोरू-
पाणि कारुषिरशेषाः ऋलिजाम् । एतत्कर्मकल्पमरन्थादवसेयम् । धाय्या ऋक् अभिसमि-
न्धनपाव्या । सांनाय्य हविः 1 ऋक सामिधेनी धाय्या च या खादभिसमिन्धने" इयमरः।
“सानाय्यं हविरमौ तु इतं शरि वषदरकृतम् इति च । (पाय्यसांनाप्यनिकाय्यधाच्या-
मानहविनिवाससामिधेनीषुः इति निपातः । सम्यङ् नीयते होमार्थमभिं प्रतीति सानाय्यं
हविर्विशेषः । हुतं त्रिषु वषन्कृतमिययार्थः । वषदृतं हतं चषदरकारमन्रेण हुतं भिषु
वषद्ुृतं पयः वपरङृतः पुरोडाशः वषटरकृता यवागूः ! एवं च तत्तत्काटीनहोमसमय-
प्रावधाना वै याचिका धाय्यादिमन्रामिज्ञाः चातुर्ोचकर्मकुराला टृ इति संबन्धः ॥
मीमांसाप्रमेयमाह--
श्रुतिं सिङ्ग वाक्यं प्रकरणमथ खानकमहो
समाख्यां जानन्तः कलितपरदमेल्यविधयः ।
लिड धात्व त्रिविधविधिवादं च निगमा-
नुरूपं मन्वानाः क्रतुसदसि मीमांसकवराः ॥ ५९ ॥
श्रुतिमिति । श्रुतिलिङ्गवाक्यप्ररणस्थानसमाख्यानां समवाये परारदैवैस्यमर्थवि-
अकषत, इति सूत्रेण भगवज्ञैमिनिः श्रुयादीनां पू्पूर्वबरीयस्लमाह । त्सूत्रनिषयशचात्
पये । तथा हि-्ुतिरिङ्गादयः षडह विनियोजकाः तत्र निरुद्धयोः समवाये समुत्रथो
मनोदूतम् । ९९
न संभवतीत्येकेनापरस्य बाधो वक्तव्यः । स च बरवता दुवैरस्येति स्थितिः । तदु-
्म्--पारदोगैस्यमिति । यदपेक्षया यतरं तहुषैरम् । तत्र हेतुः--अर्थविग्रकषोदिति !
पूवोपेक्षया बिरम्बेनर्थप्र्ायकलात् । त्र निरपेक्षो रवः श्चुतिः । यथा ब्रीदीनवह-
न्तीति । अत्र क्रियाजन्यफलमागितवं कर्मं बोधयन्ती द्वितीया निरपेक्ष व्रीदीणामवधा-
तरोषितवं प्रतिपादयति । अर्थविरोषधरकारानसामर्थ्यं लिङ्गम् । यथा बर्दिदेवसदनं दामीति।
अत्र रवनारथपरकाश्चतया बरहिरैवमे विनियोगः । परस्पराकाङ्कावशात्कविदेकसिन्र
रयैवसितानि पदानि वाक्यम् । यथा देवस लासवितुः भ्सवेऽधिनोबोहुभ्यां पूषणो
हस्ताभ्याम जुष्टं निवैपामीति। अत्र लिङ्गेन निवापे विनियुज्यमानख समवेतार्थभागय-
कवाक्यतावङेन श्देवख लाः इदयादिभागस्यापि तत्र विनियोगः । रुब्धवाक्यभावानां
पदानां कायौन्तरपेक्षावशाद्राक्यान्तरेण सबन्धः । आकादह्ापयैवसन्न प्रकरणम् । यथा स~
मिधो यजतीलयादि । अख हि द्शपोणमासकथंमावाकाह्वायां पाठवराच्छेषलम् । स्थानं
क्रमः । स चानेकसान्नातसख संबिधिविरोषान्मानम्। यथा दग्धिरखदब्धो भूयासमियमि-
याभरीषोमीययोरुपां्यागः करमेण ब्राह्मणेषु पठितः, मच्रभागेऽपि करमेणालुमच्रत्रयं पठि
तम् , तत्राभेयाभीषोमयो रिङ्गनैव विनियोगसिद्धिः 1 दग्धिरसीयत्र तु न लिन्गादिविनि-
योजकम् । किंत यसिन्प्रदेशे ब्राह्मणे उपांद्ययागविधानं तत्रैव मन्ेऽप्यख पाठ इति
करमादुपांयागालुमन्रणेऽस्य विनियोगः । समाख्या योगबलम्। यथा हत्रमोदात्रमि-
लादि । तत्र हतुरिदं दयैमि्यादियोगवबकेन होत्रादिसमाख्यातानि कमोणि दोत्रादिभिरवु-
यानीति ! विरोधोदादरणान्याकर द्र्व्यानि । अयमेव सूत्रनिदेशः पूवैपयार्थं कृतः +
छिव्थमिति । “्योतिष्धेमेन खर॑कामो यजेतः इत्र ध्यागेने्टं भावयेत् इति यज-
धातोयौगरूपोऽथः । ठिष्थ इष्टमावनरूपोऽथोऽभ्युपगम्यते । त्रिबिधविधिवादमिति ।
अपूर्वविधिर्नियमविधिः परिसंख्याविधिरिति ॥
ग््ाकरणखरूपमाह --
समुद्धूतं यत्तजगदुपटृतौ पाणिनिषुने-
सखाम्भोजातकात्यायनङ्ृतविरोषार्थकलनम् ।
सुजङ्गन्द्राधीशेोद्धवगहनसद्धाष्यविवृति- -
प्रकषीव्यं शाखं सदसि कथयन्तोऽतियुधियः ॥ ६० ॥
समुद्धूतमिति । जगदुपङृताविति निमित्ताय सप्तमी । पाणिनिकायायनपतज्ञ-
लिमिः सूत्रदत्तिमहाभाष्याणि कृतानीति तथात्रोक्तं तच्छाल्लं पाणिनिव्याकरणं कथयन्तो
ट्य इति पूरवैवदन्वयः ॥
ज्योतिः्चाल्रमाह द्राभ्याम्-
धनुम्यौसत्कोरिप्रततभुजसंज्ञादिरलितं
अहाधीरभरोक्तं गणितगुरुगगयधिगतम् ।
१०० कव्यमाखं |
मचक्रोचतकक्षाकरनसदितं ज्योतिषभेहो
समग्रं जानन्तः स्फुटगणितवीजेषु करालः ॥ ६१ ॥
धलुज्यैति । षलज्योकोिधुजकक्षादिसंज्ञास्च्छान्ने उपमिवदधासत एवं हेयाः ।
समग्र स्कन्धत्रयत्मकम् । स्फुर्गणितं प्रारीगणितम्, बीजमव्यक्तगणितम् ॥
दन्ताः सर्वज्ञा जवृषनृयुेन्दुसदन-
दविपटूज्ञकषी बणिगलिधनुषीरिमकः ।
पकुम्भेः सन्मीनर्बुमणिशसिभोमहगुरुभिः
सुयुक्तं जानन्तः पर इह खगोरं सुमतयः ॥ ६२ ॥
भवत्ता इति । शाद्वदन्तो ज्योतिषिको दैवज्ञो दैवलेखकः” इति केरावः ! अजो
मेषः । इषः प्रसिद्धः । तरयुग्मं मिथुनम् । इन्दुसदनं करकैः । द्विपद्विद् सिंहः । क-
लाक्षी कन्या । वणिक् तुला । अलिधिकः । धठुधौरी धुः । रोषं स्पष्टम् ॥
अथ तर्वशाल्नविषयमाह--
वितण्डाज्पैधेर्विरहितसुवादोडुरगिरः
पमाणे; म्क्षादिभिरपि च मेयक्रमविदः ।
अमावाद्व्यापिस्फुररसितदेलच्छविरस-
न्मतिप्रोढा वैरोषिकमतविरोषम्रणयिनः ॥ ६३ ॥
वितेण्डेति । तन्न खपक्षस्थापनाहीना परपक्षदषणमात्रावसाना वितण्डा, उभयं-
साधनवती नानावक्तृकपूर्वोत्तरपक्षप्रतिपादकवचनसंदभत्मिका कथा जल्पः, तत्वबु-
सुतसोः कथा वादः । तत्रैवं व्याख्या--बितण्डाजल्पौधैर्विररितः शोभनो यो वादस्तेनो.
दुरा उक्कृश्य गी्येषाम् । प्रयक्षादिभिश्वतुभिः प्रमणेरभेयानां अमेयानां ्र्क्षातुमित्युप-
मितिक्ब्दानां कमं विदन्ति । अभावाभ्यां अलन्ताभावान्योन्याभावाभ्यां आब्या अ-
भावधटिता या व्याप्ति्या स्फुटं रुसितस्तद्विशिष्टो यो हेतुधूमो वहिव्याप्य इत्येवं.
रूपसत्र अच्छा विरुसन्ती प्रतिभारूपा मतिज्ञानम् । व्या्षिवििष्टहेतुताज्ञानमिर्थः ।
तत्र परोढा । वैशेषिके सप्तपदार्थाये काणादमते विरोषेण प्रणय आसकतियेषाम् ॥
पुसणज्ञा धर्माधिकरणविदः कापिरमत-
मगस्मा योगन्ञाः खरविततसंगीतकुरसः ।
कविलरारंकाराद्भुतविविषसंनाटकमिदा-
मिधानग्रन्थज्ञा मरतमुनिसूत्राथनिपुणाः ॥ ६४ ॥
पुराणज्ञा शति । धमौधिकरणं स्पतिः ! कापिरमतं सांख्यान्रम्। योगः पात-
मनोदूतम् । १०१
क्षलमूत्राणि । खरैः षड्जादिसप्तमिरवितते विशतीं संगते करालाः । नाटकानां भिदा
दशविधलम् । अभिधानं नामलिश्गावुशासनम् । भरतसूत्रं रसशाच्रम् । सष्टमन्यत्.॥
धनुर्वेदामिज्ञाः सकल्मनुराखोक्तविविध-
पकोरविष्ण्वीशद्भिपवदनसुया ्िपमुवाम् ।
उपासति जानन्तः कबिगुरुसमा बुद्धिविमवै-
रये नानादेदयाः क्रतुसदसि दृष्टा द्विजवराः ॥ ६५ ॥
धयुरवेदेति । मदुशाच्रं मच्रराल्नम् । हरो मध्यगते दोकरेभास्येनागयुता इति
विष्णुञुख्यत्वेनाघ्रोक्तं विष्ण्वीरेति । नानदिरेभ्य आगता नानादेद्याः ॥
अथ नि्णब्रह्मखरूपं विशेषणद्वारा कथय॑सच्छाघ्चविषयमाह-
निराकरं नित्यं गुणरदहितमद्रैतममल-
प्रकारं खानन्दानुमवसहितं नाशरहितम् ।
परं ब्रह्म खान्ते सततुपशान्ते कख्यतः
समाधिखान्न्ामजद्कुखानेक्षिषमहम् ॥ ६६ ॥
निसकारमिति । अपाणिपादो जवनो अरहीता अविनान्ञी वारेयमात्मा", “एकर-
मेवाद्वितीयम् इदयादिशवुतिप्रतिपावं ब्रह्य ध्यायन्तः ब्रह्मात्मजाः सनकाद्याः ॥
सुरहर्ोत॑सं श्चुतयुरलिकानादविवर-
सराकान्तखान्तत्रजयुवतिनेत्रान्तकङितिम् ।
त्रयीमूम्यं ष्यानालरिकल्यतो भक्तिघुभगा-
नकृताथौम्शाण्डिल्यममृतिमुनिषयौनकठ्यम् ॥ ६७ ॥
स्फुरदिति । श्रुतो यो सुरलिकानाद्स्तेन विवशाः स्मराकरान्तखान्ता या जयुव"
तयसतासां नेत्रान्तेन कलितम् ॥
सवद्रण्डामेर्मधुकरकरष्वानघुमोः
समन्तादाकीर्णं गिरिवरनिमोपायनगनैः ।
सदेः काम्बोनेजवनितसमीरेषैहुविै-
सथा नानादेदयेर्मिचितममवल्यण्डवसदः ॥ ६८ ॥
खवदिति । निचितं व्याप्तम् ॥
पयो दरष्यत्नाज्यं विविपररसमक्यं बहुविध
तथा ठेदयं पयं द्विनुदितङृचोष्यमपि च ।
१०२ काव्यमाला ।
असंस्यातं सुदेरुपहतममृद्धोजनविधौ
दिवारात्रं राजंसदिह कुतुकं मे जनयति ॥ ६९ ॥
पय ईति । द्विजानां उहितं तृपि करोतीति तथा 1 सूदैः पाकृद्धिः ॥
दानं निरूपयति--
गजानामश्चानां द्रविणनिचयानां सुविलस-
द्युतीनां रलानामपि सुवसनानां च निचयः ।
द्विजातिभ्यः यष्ट प्रतिदिनमसंस्यः सुमतिना
परथायाः पुत्रेण क्षितिपवचसो नासि विषयः ॥ ७० ॥
गजानामिति । दरविणं द्रव्यम् । “हिरण्यं द्रविणं दुघ्रम्" इलमरः । सृष्टः प्रति-
बादितः ॥
रिश्पाल्वधहेतुभूतं श्रकृष्णपूजनमाद--
इदं चित्रं चान्यच्छणु नरपते तत्र यदम्-
त्पमजे पूजोपक्रमणसमये पार्थमनसि ।
विमर्शोऽमूदिर्थं प्रथममिह कस्याचैनविधि-
विधेयो देवर्िक्षितिपतियुते यक्ञसदसि ॥ ७१ ॥
इदमिति । चित्रमाधरयम् । विमो विचारः कख प्रथमे पूजनमित्येवंरूपः ॥
ततस्तुष्णीं सर्वेप्वनधिगततत्वेषु सदसि
सितेषु प्रोवाच क्षितिप सहदेवः समययित् ।
विहाय श्रीकान्तं निखिकजनकान्तं नरपते
नितान्तं कः पूज्यः कथय यदि चित्तेऽसि विधृतः ॥ ७२ ॥
तत इति । अनधिगततत्ेषु अपराप्तनिश्चयेषु ॥
निधानं भक्तानां सुक्ृतमपिधानं समयिनां
समाधानं बुद्धः किमपि च विधानं श्रुतिगिराम् ।
पधानं पुण्यानां विमरपरिधानं नयनयो-
सेदाधानं दिता कं इव परिपूज्योऽन्यविलुधः ॥ ७२ ॥
निधानमिति । निधानं निभिः । अपिधानमनादृतम् । विधानं श्ुतिपरतिपायम् ॥
मनोदूतम् । ११०३
पुनस्तसखेवासाधारणान्कतिपयगुणानाह--
न यच्छक्यं दानेबेहुविधविधानैरसुरभं
तपोमिदुप्ापं जपयजनपूजादिसदितैः ।
अठभ्यं घाम खं दिशति दयया यः प्रसुरसौ
खभक्तानां तसात्क इह परिपूज्योऽपरबुधः ॥ ७४ ॥
न यच्छक्यमिति । स्पम् ।
स्मृति यातः सदयः शमयति मनोमोहपटलं
हदि ध्यातो भक्तैदैर्यतितमां दीधैदुरितम् ।
वचः प्राप्तो विभ्नानपनयति स्वसतनुभृतां
तमीशं हितवान्यः क इह परिपूज्योऽसि जगति ॥ ७५ ॥
स्ख्रतिमिति । स्पष्टम् ॥
इतीदं तद्वाक्यं श्रतिपुरयुधासेकसदरं
निपीय परेमाद्रौ सुरमनुजसंसत्सममवत् ।
विहायैकं चैयं मगवति इत्रेषमतुका-
भिमानं संस्पधौतिरायकटषीमूतहदयम् ॥ ७६ ॥
इतीति । चेयं रिद्यपालम् ।
ततः पार्थः प्रीतिप्रसरविवश्ः प्रेमपुरका-
चिताज्गो भीमायैैदित इह सधिक्परिवरतः ।
मे हैमे पीठे सितमसखिककान्तं बहुविै-
विधानैरानर्चासिकविवुधवन्यं यटुवरम् ॥ ७७ ॥
तत इति । प्रीतेः प्रसर आधिक्यं तेन विवशः ॥
सदूवीर्यामाकं सरसमिजसुगन्धायविविध-
पसूनोषभराम्यन्नलिकुरकरुष्वानसुभगम् ।
खितं विष्णुक्रान्तायुतकनकपात्रे मगवतः
पदाम्भोजद्वनद्वेऽपितममरपायं नृपतिना ॥ ७८ ॥
सदूर्वेति । ¶यामाकविष्णकान्ताव्नदूवौः पायजङे क्षिपेत् इति पाद्खरूपकथ-
नपूर्वैकं पाद्यकल्पनमादाुक्तम् ॥
नरै गु १०५
१५४ काव्यमाख ।
“अथेपत्े क्षिपष्ट्वौतिकदमोग्रसषपान्' इत्युकतप्रकारमर्थमाह--
सगन्धं सिद्धाथौक्षतयवसुटूाड्तिरेः
सुयुक्तं पप्पाव्ं शिरसि निदधेऽै नरपतिः ।
सजातीकंकोरं सुरकुटुमसंयुक्तममठं
जरं राज्ञा तस्ायमनविधये दत्तममवत् ॥ ७९ ॥
सगन्धमिति । “ख्वद्गजातीकष्कोरं निक्िप्याचमेत्' इदयुक्तप्रकारमाचमनमाद--
सजातीति । “जातिः चली गोत्रजन्मनोः । जातीफडे च मालाम्! इति दैमः । कङ्कोलकं
कोशफलम्ः इयमरः । शशीतल्चीनी' इति भाषायाम् । सुरङसुमं खव्गम् । "लव्ग
देवङुखुमम्' इयमरः ॥
ततसं सानाये्विविधमणिमूषाडुवचनैः
पुगन्धैमीवयेरप्यतिुहितृद्धक्ष्यनिचयैः ।
समाराध्य प्रेम्णा प्रणयमरबद्भाज्ल्पुटः
सपलीकः कुन्तीुत इह कृतार्थः समभवत् ॥ ८० ॥
तत इति । स्पष्टम् ॥
अमटुचरपौषो निखिरमनुजानां जय विभो
चिरं जीवेत्यम्रेडित इह महाहर्षजनकः ।
फलं कोपप्रीत्योः सममिह विभक्तं भगवता
तदा चये पर्थेऽपि च सकलकोकैकनिदितम् ॥ ८१ ॥
अभूदिति । आम्रेडितं जय जय जीवं जीवेतयेवंरूपम् । “आप्रेडिते द्वि्नरुक्तम्'
इत्यमरः ॥
अथ द्राभ्यां खस्य दुःखकारणमाह-
इदं सवै तिष्ठलपरमिदमेकं मम हदि
प्रविष्टं शल्यं यत्कथमिव पुनर्निःसरति तत् ।
समां द्रं याते मयि जरनिममरे भमवशा-
द्िदसोचैर्भीमो वसनयुगठं यकि ददौ ॥ ८२ ॥
इदं सर्वमिति । स्पष्टम् ॥
प्रतीहारभरान्या मम हतिरमूद्वित्तिसदिते
प्देरोऽथ द्वारि प्रचुरतरमितिम्रमवशात् ।
मनोदूतम् । १०५
धितसख द्रौपचाः परिजनयुतायाः सहसितं
वचः प्र्ानेत्रामज इति मनो विहृल्यति ॥ ८२ ॥
प्रतीदारेति । प्रतीहारख द्वार भन्ा 1 चनी द्द्ररं प्रतीहारः" इयमरः ।
मित्तिप्रदेरो गच्छतो द्वारभरान्या हतिरभूत् । अथ द्वारि पूर्ववद्विपरीतरान्या मित्ति-
रेवेयमिति स्थितखागच्छतः । प्ज्ञनेत्रान्धखयत्मिज इति वचो दुःखवीजम् ॥
दमे सखीकाश्ेकुटिरुह्दया; पाण्डुतनयाः
परीहासं चक्ुर्विविधमदमत्ता बहुविधम् ।
प्रतीकारं कु यदि च न भवेयं क्षम इह
खयं धिषे जन्म शरुवमनुचितं जीवनमपि ॥ ८४ ॥
दमे इति । प्रतीकारं प्रयपकारम् ॥
इति परज्ञाच्चु्निजतनयदुःखौषमसिं
निषीय श्रोत्राभ्यां मनसि विदधे सेदमतुलम् ।
अवोचच्चाप्येनं शमसुपदिशन्वाक्यमनं
खितिज्ञो कोकानामतिविरादयुद्िर्धृतिपरः ॥ ८५ ॥
इतीति । अनघं शमग्रधानत्वानिर्दोषम् ॥
तदेवाह-
सुखं दुःखं दैवादुपनमति गच्छत्यपि परं
न धीरसत्र साब्यथित इह दृष्टोऽपि न मवेत् ।
रुवं प्यन्बुद्धा सततमनिवायै विषिरते-
सगत्यां पर्यायागतमखिरसाधारणमपि ॥ ८६ ॥
सुखमिति । भावानामागमापायिलादुनिवायैला् शमेनैव निदृततिरिति भावः ॥
यदा यसायेन खयमिह विना यलमनध-
खमाग्यात्संप्राप्ं यदतिबहु चास्यं च सुधिया ।
विधेयः संतोषो निजमनसि चेत्मोस्यमतुलं
न दुःखं तख स्याक्रचिदपि न तापो न च रिपुः ॥ ८७ ॥
यदेति । खज्ञानकत्पिता एव शत्रुमित्रोदासीनाः । विवेकृष्रया तु सर्वस्यात्मरूपला-
द्रह्ाद्वयत्वेन द्वितीयस्याभावान्न मयशङ्कापि । द्वितीय द्वै भयं भवतिः इति श्रुतेः 1 तसा-
त्स॑तोषेणेव सुखं भवति नान्यथा यलशतैरिति भावः ॥
१०६ कव्यमास ।
नलु दैवविहितं दुःखं ज्वरादि सोटुं शक्यम् , कथं शरुतं दुःखं सोढन्यमिति चेत्तत्राह
जनः सर्वैः खीयं सुकृतमनुसुङ्केऽथ दुरितं
ततो दोषः किन्युत वद विधेयः सुमतिना ।
मदीयोऽयं शघुर्मम जनितमेतेन सुतरा-
मनिषटं कष्टं चेलयहह कुमतेवैँ विरसितम् ॥ ८८ ॥
जन इति । इदं सव खप्रारव्धमेव नान्यजृतम् । शत्रुणेदं कृतमिति तु मोहविल-
पितमेवेदर्थः ॥
वचो गम्भीराय मधुरतरक्तं नृपतिना
कुलं भजे तदूदि कटठषिते कौरपतेः ।
सितापि दरक्षातो मधुररसा पि्तविकृते-
ऽतितिक्ता किं न सखाज्वरयुतमनुष्यसय रसने ॥ ८९ ॥
वच इति । अपिरमित्रकमः । द्राक्षातोऽपि मधुरपुरसा सिता शर्करेखरथः ॥
दामोपदेशमसहमानः साधिक्षेपं दुर्योधन आई--
उथनं गान्धारीघुतशतवरिष्टोऽहणदशा
निरीकषन्क्षोभेणाकुरितददयः ऋूरमवदःत् ।
समर्थः सन्कसासरिमववचांसयानिषिखो-
रतानि क्षोणीश्च श्ुतिपथविदादीन्यमिसदे ॥ ९० ॥
अथेति । स्म् ॥
तद्राक्यमनूय दूषयति-
सुखं दुःखं दैवोपनतमिति सतं तदपि च
प्रबुद्धाः सहूद्धिद्रविणवसाहाय्यत इह ।
बलाज्ञितवा दैवं प्रबलमनिवाथै कुमतिभि-
विराजन्ते सर्वोपरि पुरुषधीराः कतिपये ॥ ९१ ॥
सुखमिति । स्पष्टम् ॥
त्वया यतसंदिष्टं सररमतिना ज्ञानमनधघं
यतीनामारण्यप्रगुणविधिभाजां समुचितम् ।
कथं मादक्पात्रं भवति जगतीपार्कुरजः
समुखन्नारातिप्रमवपरितापार्दितमनाः ॥ ९२ ॥
मनोदूतम् । १०७
त्वयेति ! सररमतिनेति साकूतोक्तिः । आरण्यानां वानप्रस्यानां यः प्रगुणविषि-
बद्धाजाम् ॥
कारणवाहु्यात्तवां प्रतीदं दुःखं ध्रावितम् , रतीकारस्वसदधीन इयाट~
पिता वद्धो मान्यस््वमसि मतिमान्दछृत्यविदिति
खटुःखं परोक्तं ते तदिह बहुमिर्हैतमिरिद ।
अहं कर्णो दुःरासनघुबलजौ चापि नियतं
समथीश्यलारो हयभिकषितसिख्यै किमपरेः ॥ ९२ ॥
पितेति । स्पष्टम् ॥
ननु कथं चत्वार एव भीष्मद्रोणादीनां सत्वत्तत्राह-
गुर्द्रोणः सेहं वहति कपिकेतावतितरां
स मीप्मोऽपि प्रायः कलयति मुदं धर्मतनये ।
मरकः सरवै्ान्मजति विदुरः पाण्डुतनया-
नुदासीनस्तवं चेदहह विधिरेवाद् कुटिकः ॥ ९४ ॥
गुरुरिति । स्पष्टम् ॥
वचः साधिक्षेपं नृपतिरिति पुत्र मनसा
विचिन्त्य ज्ञातात भृशमनुनयन्पाह मतिमान् ।
तवापि ्षोणीशाः सुत भुवि विनेयाः क्रतुवरं
त्वमप्येवं क प्रमवसि सहायैः परिवृतः ॥ ९५॥
वच इति 1 अधिक्षेपसिरस्कारसत्सहितम् । अनुनयप्रकारमाद--तवापीति ॥
सद्ायनेवाह-
अहं मीप्मो द्रौणसतदनु तनयोऽखाज्ञनृपतिः
प्रियोऽयं ते दुःशासन इह विधेयाः सविदुराः ।
तथान्ये शल्याय मगधमरुकणौटपतयः
कलिङ्गाः काम्बोजा अपि बत तवाज्ञापरवराः ॥ ९६ ॥
अहमिति । ग॒रेखनयोऽधत्थामा ॥
क्रियन्तां संमारा विविधवसुमाराश्च यजन-
क्षितिः सम्यङ्ेया विविधड्यमयूपेः परिवृता ।
१०८ काव्यमाख |
समाहूय व्यासप्ृतिमुनिवयीनथ शुभे
मुह दीक्षाया प्रहणमिह कु कुरु मनः ॥ ९७ ॥
क्रियन्तामिति । संभारा उपकरणानि । वसूनां द्रव्याणां भाराः ॥
हिरण्यं सन्मुक्ता विविधमणयोऽच्कृतिशता-
नयनर्घा रत्ौषा विविधवसनात्यत्ननिचयाः ।
गजाश्च गावश प्रचुरषयसो वत्ससहिता
द्विजेभ्यो देयाः स्युः करतुसदसि तुष्टेन भवता ॥ ९८ ॥
हिरण्यमिति । गजाश्वम् । सेनाज्गत्वादेकवद्धावः । कतुसदसि यज्ञशारायाम् ॥
पितुसतद्राक्यं स श्रुतिपथमथानीय पुनर-
प्यवोचद्धो राजञ्शकुनिरिह कंचित्कथयति ।
समभरं चूतेन भ्रियमपहरामि भुवमहं
छलत्कोन्तेयानामिति वितर तत्संमतिमिह ॥ ९९ ॥
पितुरिति । स्पष्टम् ॥
न चात्र विदुरः श्रय इवाह--
यदि तवं कर्येऽसिन्विदुरमनुप्च्छखनुपदं
निषेद्धा निशि वयथितदृदसौ पाण्डवे ।
तदा मृ्र्मे स्यच्छरणमिह राज॑स्वमपि च
रुवं तुष्टो जीया विदुरसदहितो हायनशतम् ॥ १०० ॥
यदीति । अदुपदं तत्कालम् । निपेद्धा निषेधं करिष्यति ॥
रान्न उत्तेजनाथं पुनरपि खदुःखमेवाद--
यद् द्रूारभरान्या मणिरचितमित्तावधिविश-
त्रथाघातं प्राप्तः पतित इह तसित्रवसरे ।
मृशं संशोचन्तौ निमृतहसितौ दक्षतनयो
गृहीत्वा हस्ते मां सृतिमदिशता तदति हत् ॥ १०१ ॥
यदेति । आघातं प्रहारम् । सृतिं माम् । पन्थानः पदवी सतिः इयमरः ।
दल्ततनयौ नकुलसहदेवौ ॥
अथ शतरष्लनिनधातसमङीृतवानिल ह--
जथेतन्निर्ैनधं गुरुतरमवेतय क्षितिपतिः
समां यूतखाही रचयितुमनुज्ञामथ ददौ ।
मनोदूतम् । १०९
समाने पार्थानििटुरमनुनीयाप्यनुचिते
निदेशे चरे स प्रणमनयाधीनहृदयः ॥ १०२ ॥
अथेतदिति । अङुगीयापीति अपिरत्रकमः । असुचितेऽपि निदेशे यथाक््-
चेलवणं अरुकूलं करे ॥
स गला पाथानां सदनमवदचकुमतिना
कुरूणां नायेन सहदि निहितं धूतविधये ।
ततः श्रुवाहानं विदुरबचनादयाण्डुतनयः
सितं छा वाक्यं गितमिदमवोचन्निपुणधीः ॥ १०३ ॥
स इति । स्पष्टम् ॥
विभो क्षत्तः सवै तव विदितमेवासि जगति
प्रकर बुद्धश्च लदधिगतवन्तो वयमिह ।
स राजा लोकानां खितिविदतुखुप्राज्यधिषणः
कथं चयूतक्रीडां करृहनननीं कन्दर्यतिं ॥ १०४ ॥
विभौ इति । क्षत्तः हे विदुर । त्वत् वत्तः ॥
समाहूतश्चाहं कथय न कथं यामि विमृश
नकठेचूते वासः सकरजनमेधाधिकरितः ।
तथापि सं यन्मे हुपदिरसि कायै हितविषौ
विधेय॑वा नो वा तदिह करणीयं श्ुवमिह ॥ १०५ ॥
समाहूत इति । आहूतो न निवर्तेत चूतादपि रणादपि" इत्युक्तेः । यूते कटेः
शलस्य कटिदयुगस वा वासः सर्वेजनविदित इयर्थः ॥
किचास्िन्काय दैवमेव प्रधानम्, तदधीनश्र जनो न खाधीनः। “मतिर्त्पयते ताद्य
बरसायोऽपि ताद्शः। सदहायास्तादशा एव यादरी भवितव्यता ॥* इति वाक्यादिति विदुरः
व्र्याह-
तथा पार्थनोक्तः सदसि विदुरः प्राह मतिमा-
न्मया संदिष्टः सुतपरवशः कौरवपतिः ।
अमव्यं भव्यं वा परिणतिं वाप्यश्ुभक्क-
न्न जानाति प्रायो व्यपगतविचारो नियतिमाष ॥ १०६ ॥
तथेति ! अञ्यमकृदिति का्थख विरेषणम् । नियतिरैवम् । “धाग्यं जी नियति-
विधिः" इयमरः ॥
११० काव्यमाश }
[9
इति श्रुत्वा धीमान्सहजपरियुक्तो इपदजा-
समेतः खं सैन्यं सकरमुपदिद्यानुगमने ।
रथारूढो दिव्यामरणवसनो धर्मतनयः
प्रयातः सारङ्गो विदुरसदितो हासिनपुरम् ॥ १०७ ॥
इतीति । स्पष्टम् ॥
परविद्या प्रजञानयनमवनं योग्यविधिना
ङृतातिथ्यः सवीन्पमणतिमिरथाभ्यच्य मुदितः ।
निशां नीता प्रातः शकुनिरचितं चूतसदनं
मिवेश सैर्मीमादिमिरपि चतुर्भिः परिवृतः ॥ १०८ ॥
प्रविद्येति । खैः । ्रातृमिरिति यषः ॥
अथाहूतो दुर्योधनसहितगान्धारपतिना
नृपः सोऽक्षकरीडामभजत प्रथायाः प्रथमजः ।
वृतो मीप्मद्रोणायमतनयबाहीकठुरराद्
कृपाश्त्थामायेविदुरगृपपुत्रममृतिमिः ॥ १०९ ॥
अथेति । स्प्टम् ॥
हिरण्यं करुप्यायं मणिनिचयमर्थोषमसिठं
निखर्वाजानेकप्रयुतनियुताचं यदपि च ।
महीमश्वाज्ञात्यानिरिसमररीरानपि गजा-
नजैषीहुचयूते कुटिरतसुद्धिः स शकुनिः ॥ ११० ॥
दिरण्यमिति । कुष्यमिति ताभ्यां यदन्यत्तककुप्यमिदयर्थः । अथनां ओघम् ।
अर्थरैविभवा अपिः इलमरः । जायाुत्तमजातीयान् ॥
ततोऽनेषीदयुते नकुरुसहदेवावनिरजं
गुडकेरं प्याच्छकुनिकितवो धर्मतनयम् ।
अथैनं माहैवं हुपदतनयां यूतविधिना
पणीृत्यातमानं परिकरय मोक्तु जयसि चेत् ॥ १११॥
तत इति 1 परिकल्य विचारय ॥
पराजेषीत्तामप्यथ शकुनिकर्णान्धतनया-
म्विकापुत्रो हष परतरमगुसत्र सदसि ।
मनोदूतम् । १११
विहायैतानन्ये क्षितिनिहतनेत्रा विमनसः
लवनेत्राम्भोमिधिगिति परमं दुःखममजन् ॥ ११२ ॥
पराजेषीदिति । अम्बिकरापु्रो धृतराष्टः ॥
जथासौ संमेकय क्षितितठसमालोकनपरा-
जजितान्युते पाथानवितनयमूचे कुरूपतिः ।
जितेयं दासीत मजतु मम कृष्णा किमधुना
विरुम्बः कार्येऽसिन्कियत इह सागच्छतु सदः ॥ ११३ ॥
अथेति । ष्णा द्रौपदी । इद् काथं किमधुना विलम्बः करियते । आगच्छतु आयातु
अवाच्यं तदुरयोधनकथितमाकण्यं विदुरः
समुस्थाय करोधारिखिमनुजे श्रण्वति सति ।
जगादोचैः कोधाद्रचनमिदमारोक्य च पुनः
समुद्धूतामन्दप्रतिषमरसंरक्तनयनः ॥ ११४ ॥
अवाच्यमिति । निखिलमनुज इति जालयभिप्रायमेकवचनम् । प्रतिघः कोपः ।
कोपः कोधामधेरोषप्रतिषाः इखमरः ॥
विदुरवाक्यं पञ्चभिराह--
अरे मन्द् प्रजञानयनसुत किं ते व्यवसितं
न जानीषे परं निवसित इहा्ी विषधरान् ।
किमथ कोपेनाकुक्ितिमनसः पाण्डुतनया-
नवृणीषे मन्दासन्मरणविधये खस्य सहसा ॥ ११५ ॥
अरे इति । खष्म् ॥
न दासीत्वं प्राप्ता दुपदधरणीपार्तनया
यतो न्य्ञा राज्ञा धरुवमियमनीरन कुमते ।
कृतं हेतदूतं तव मरणबीजं कठय भो
समासत्न मतयो भवति विपरीता किङ मतिः ॥ ११६ ॥
नेति । पूं खख यूते विजितत्वादनीशत्वम् ॥
पुरवासे राज्ञे कथितमसङृने प्रुवमहो
विनाशो धूतेऽिसतव सुतशचतस्यापि नियतः ।
११२ काव्यमाख |
कुलङ्ञरे पापे त्वयि रकुनिसपिक्षचरिते
निबद्धपेमायं भवतु फलमाक्यतकतरोः ॥ ११७ ॥
पुरेवेति। अस रहे तराय मे मया असङृत् बहुवारं किसुक्तं तदेवाह--असि-
न्यूते तव छतानां शतस्याप्यवस्यं विनाशः । भविष्यतीति रोषः । दुर्योधनं प्रयाह--
लन्गारे इयादि
एनैः सह विरोधे महदनिष्टमियाद--
दिशां जेता जिप्णुैतबकहिडिम्बादिसुभर-
प्रसिद्धव्यापारपमथिततरकीर्तिः पवनजः ।
यमौ नियं शुक्षपणकरणे बद्धनियमौ
न जानीषे किं रे यदिह विषमश्वासि सहसा ॥ ११८ ॥
दिशामिति । जिष्णुरजैनः । पवनजो भीमः ॥
तिष्ठन्तु भीमादयः, युधिष्टिरकोध एव तां भसीकरिप्यतीदाह--
न यावत्त्वां धर्माचरणशरणः साघुचरितः
क्षमी दान्तो मिथ्यावचनरहितो ोकमहितः ।
पुरा पदयद्युग्रज्वर्नकणसुग्दारुणदा
पर तावत्कूरं रमनवदनं पयसि न रे ॥ ११९ ॥
न यावदिति । परा पदयति।द्र्यतीलरथः। शावत्पुरा-इति पुरायोगे रञ्ं र् ॥
इति क्षिप्ोऽयन्तं बिदुरवचनेरप्यनुसर-
न्स कणौदीन्दुष्टान्मनसि न च सिन्नोऽमवदसौ ।
अथ प्रातीकाम्यं दुपदतनयायाः खभवन-
सिताया हाना ्दिशदवनीपारुतनयः ॥ १२० ॥
इतीति 1 हानमाहानं तदर्थम् । ्ूतिराकारणाह्ानं" इयमरः । प्रातीकाम्य इति
दूतस्याभिधानम् ॥
स दृतस्तदराज्ञो वचनसमकारं दुपदजा-
सकाशं गलवो्ैरवददथ दुर्योधनवचः ।
जितां चूते त्वामाहयति शृतरष्य तनयो
नियोक्तुं लां दासी मवसि पणिता चूतसदने ॥ १२१ ॥
स दुत दति । उतैरिति । अन्तःपुरे परवेमशकयत्वादुचेरियुकतम् ॥
मनोदूतम् ।
अथैनं पर्छ द्ुपदतनया दूतसदने
नृपः कसाद्धेतोवैत पणनमेवं समकरौत् ।
क एवं लोकेऽसिन्कथय परिदीव्येदरूतमति-
यैथा पार्थः खार्थाकुदार्हदयो बुद्धिविधुरः ॥ १२२ ॥
अथेति । स्पष्टम् ॥
अथो दूतः प्राह पथितकरुरुजेऽसौ तव पति-
यैदा भीमं चान्यानपि निजमथात्मानमकरोत् ।
पणद्रव्यं पश्चात्वमसि पणितातो नरपतिः
सभायामसयां खाहयति धृतराष्टस्य तनयः ॥ १२३ ॥
अथो इति । सष्म् ॥
किमात्मानं पूर्वै परिपणितवान्मां वु पतिः
सभां गत्वा प्रष् पुनरिह समायाहि सविधे ।
रुवं ज्ञात्वा पश्चादयि नय समां मामिति तया
नियुक्तो दूतोऽसो दृपसविधमागालयुनरपि ॥ १२४ ॥
किमिति । स्पषम् ॥
द्रौपदीवाक्यमाह--
अये राजन्करृष्णा वदति सककन्वः पुनरियं
न राज्ञोऽनीशस्य प्रभवति मयि खस्वमधुना ।
अनार्य चेसर्वैरधिगतमहो देवहतकर-
विनाशः सर्वषां धुवमपरिहार्यो हि भविता ॥ १२५ ॥
अये इति । स्पष्टम् ॥
तदधिक्षेपवचः श्रुत्वा करुद्धः सन्दु-शासनं प्रषितवानिदाह-~
तथा दृतेनोक्तः सहजमथ दुःशासनमिदं
जगादासै दुर्योधन इह मतेनाज्गगृपतेः ।
अये दूतो भीमात्परमिह विभेति त्वमधुना
बलादेनां कृष्णामुपनय करिष्यन्ति किममी ॥ १२६ ॥
तथेति 1 अज्ञटरपतेः कणैसख । मतेन संमतेन ॥
११३
११४ काव्यमारा }
ततो गत्वा सोऽन्तःपुरभवनमेनागृतुमतीं
बलाद्वा केरोप्वहह श्ुद्धिैपञुतः ।
सनाथामप्यारादितरजनपलीमिव समा-
मनै्ीत्पाथीनां पुरत इह हा दैवहतकरः ॥ १२७ ॥
तत इति । स्पष्टम् ॥
तथा नीतां छष्णामरिकरगतामेकवसनां
रजोध्वस्तां वीक्ष्य क्षितिपतिसमा साश्चुनयना ।
न यातुं न खातं समराकदथो किचिदपि वा-
मिधातुं श्रोतं वा हृदयक्ृतधिक्छारवचना ॥ १२८ ॥
तथेति । हृदये छृतं धिक्षारवचनं यया ! दुर्योधनभयादिलथैः ।
कर्णेख द्रौपदीं प्रति वचनमाह द्वाभ्याम्-¬
अथावादीत्कर्णैः किमिति न करोप्यु्नतमिदं
मुखाजं किं रज्ास्पद मिह भवत्याः कथय नः ।
तदैवेयं ज्ञा द्ुपदतनयेऽद्धा परिहृता
वृता यज्छोमेन धुवमिह तदा पञ्च पतयः ॥ १२९. ॥
अथेति । स्पष्टम् ॥
इदानीं गन्धारीतनयवङगासीप्सितमहो
समृद्धं ते कृप्णे परिहर पतीन्दीनमनसः ।
जितासि चूतेऽलिन्सुडखि धृतरा धरणी-
पतेः पुत्रेणाच क्षममिह् तदाज्ञानुसरणम् ॥ १३० ॥
इदानीमिति । स्पष्टम् ॥
ततोऽसौ दुष्टात्मा निजमनुजमाहातिशय्धी-
रिमां दुष्टां पापां विगतवसनामाद्यु कुर मोः ।
परीहासयेवं फलमनुभवत्वाश्ु कुटिल
पतीनां दासत्वं मम गतवतामय पुरतः ॥ १३२१ ॥
तत इति । स्पष्टम् ।
अथासौ दुःखात दुपदतनया वीक्ष्य दयिता-
न्परित्रातुं योम्यानपि समयबद्धान्विधिवशात् ।
मनोदूतम् । ११५
सभायामानीता शरणरहिता जारपतिता
कुरजञीव तरासाद्रातरमसो कम्पमभजत् ॥ १३२ ॥
अथेति । समयवद्धान् सलमयपाशवद्धान् ॥
तदानीमनन्यशरणा सा भगवत्सरणं कृतवतीति कथयितुं कविर्मनसो दूतत्वं परिक-
ल्य कथां रचयति-
विचारं चाकार्षीदहह न पिता नापि दयिता
न पुत्रा न आता शरणमिह मेऽासि न गुरुः ।
ऋते भक्ताधीना्टुकुर्वतंसादपर इ-
व्यथो सारं सारं मुररिपुमहं यामि शरणम् ॥ १३६ ॥
विचारमिति । स्यष्टम् ॥
स चालयन्तं दूरे क दृह तमथावेदयति मे
समासन्नं दुःखं भृशामपरिहायै पयतनैः ।
तदर्थं खान्तं तत्सविधुपनेप्यामि निजमि-
ससो संबोध्य खं द्ुपदनया चित्तमवदत् ॥ १६४ ॥
स चेति । प्रयतनैः प्यननैः । खान्तं मनः । वान्तं हृन्मानसं मनः" इयमरः ॥
अथान्यविषयासक्ति द्यकवा तत्परस्यैव चित्तख भगवति प्रदृत्तिरिति वक्तं मनसः
ग्रशसापूरवकं खदत्येऽ्नुक्रख्यितं प्रा्थनामाद सप्तमभिः-
हषीकाणामीश्ं त्वमसि सकठानां त्रिभुवनं
क्षणादवन्तुं शक्तसदिह कल्ये दूल्यनिपुणम् ।
इतो गत्वा शीघ्रं मधुमथनपारश्ं कथय मे
मवति दीनाया धुवमशरणाया हृदय मोः ॥ १३५ ॥
हषीकाणामिति । ईन्दियाणां मनथासिः इति गीतोक्तेः ॥
अयि खान्त छानता भृशमहमिह् तवां पटतरं
विधाने निधित्य भुवमनुनयामि प्रणयतः ।
हषीकाणामी्ं कथमिदमयोग्यं तव पुनः
करिष्ये दूतत्वं तदिति किरु मा गा विघुरता् ॥ १३६ ॥
अयीति । स्यम् ॥
च्र° गु° ११
११8६ कान्यमास ।
“न दि प्योजनमलुदिर्य मन्दोऽपि प्रवतेते' इति न्यायात्त्र परवतैयितुं म दूयकरणे
समाथिस्थयोगिचित्तागोचरख भगवतो दक्षेनेन ते महंह्यमो भविष्यतीति महत्रयोजन-
माह--
महांसि खाभोऽयं यदिह यमिनस्तवां दतर
निरु्यान्तयुजञन्यसङृदनुकूरं प्रणयतः ।
समाधिखा यख सरणविधये तं यदि पुरो
मनः साक्षातपदयेः किमधिकमितसेऽसि कथय ॥ १३७ ॥
महानिति । यख सरणविधये योगिनस्त्वां डतरमन्तरनिरुब्यासकृद्ारंवारं युज्ञन्ति
तं यदि तवं साक्षात्पर्येसतोऽधिकं किमसि ॥
पूर्वोक्तं हीकेदात्वमेव प्रतिपादयति-
न नेत्रं रूपख म्रहणकुशरं नापि रसनं
रसज्ञाने गन्धग्रहणनिषये प्राणमपि न ।
न शक्ता तकस्यरानुमवजनने श्रोत्रमपि च
त्वया दीनं चब्दग्रहणपट न स्याक्िमपरम् ॥ १३८ ॥
न नेजमिति। मनःसंयोगं विना इन्द्रियाणां खखविषयग्रहणासामभ्यमनुभवसिद्धम्।
तथा च महाभारतेऽमेधपवैणि मनोवाक्यानि-“न घ्राति मामते प्राणं रसं जिहान
चेत्ति च । रूपं चश्रुमै गृहाति त्वक्स नावदुध्यते ॥ न श्रोत्र बुध्यते शब्दं मया
हीनं कथंचन । प्रवरं सर्वभूतानामहमसि सनातनम् ॥' इति । रसनं रसनेन्दियं
रसक्ञाने शक्तं नेति योज्यम् ॥
लदटुचराणीन्दियाणि लां खखविषये नेतुं यतिष्यन्ते । तेषां मागं ्रदृत्तिरूपं विहाय
निवृत्तिमार्गेण गमिष्यसि चेत्तत्मा्तिः खुकमा, नान्यथेदयाह-
रसन्ञप्राणत्वक्श्रवणनयनानि प्रतिख्यं
यतन्ते तवं नेतुं यदपि च मनः खखविषयान् ।
तथापि लं साधो परिहरसि चेदधर्मनिषयं
मदीयोऽयं चित्तामिरषितविधिः सेत्यति तदा ॥ १३९ ॥
रसक्केति । शन्दियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः" इति गीतोक्तेः ॥
प्रृत्तिमाभे भयं प्रददोयति-
जये कामः क्रोधः प्रचुरतरणेभः स च मदो
महामोहः े्ष्योऽध्वनि किरु वसन्त्यत्र नियतम् ।
मनोदूतम् । ११७
बजन्तं ते साथै प्रबरमपि मुष्णन्ति तदये
मदीयं त्वं मागा हृदय कर्येदं हितवचः ॥ १४० ॥
अये इति । कामादयशचौरा मुष्णन्ति । धर्मरूपं धनमिति रोषः। हे हदय, तरं तत्र
मा गाः । मदीयं इद् हितवचः कर्य ॥
असिन्मारगे खेददङ्कापि नेयाह-
अहो खेदः सोहुं कथमपि न शक्योऽध्वजनितो
मयेति वषे चेच्छृणु हृदय यद्च्मि भवते ।
चिदानन्दाकारं मवजरपधिसारं करयतः
समारम्मो भावी श्रमनिकरनाैकनिपुणः ॥ १४१ ॥
अहो इति । खम् ॥
किं च तत्समीपं गच्छत्ते स एव प्रेयः कतेयाह-
स ते म श्रेयो दिशतु शुभङृत्सर्वनगतां
यदीयं सैन्दर्यं हृदयहरणं मोपयुदसाम् ।
मुमुक्ूणां ध्येयं विप्दुदधिसंसारतरणि-
विपन्नानां चिन्तामणिरसिलवाञ्छापणविधो ॥ १४२ ॥
सते इति तरणिनौका ॥
पुनरपि शीघ्रं गमनं प्रार्थयते--
विम्बं मा काषीः कुतुकतरलं कापि भव मा
त्यजाव्यन्तं शूपादिषु च परमासक्तिमनध ।
इतो गन्तव्यासि त्रिमुवनककामाद्ूतनिधिः
पुरी द्वार्वैल्यास्या निखिलनगरीरोखरमणिः ॥ १४३ ॥
विरुम्बमिति । कुक कुतूहलम् । गन्तव्यदेरमाह--इत इति । द्रावैती द्वारिका ॥
अथ त्रयोदशमिद्रौरिकां वणेयति--
समुद्रेणाक्िप्ठा परित इह देमाच्छवरणा
निधानं दिव्यानां समुपकरणानां मणिमयी ।
विचित्रा वृष्णीनां विभितसुरयनेृहवेे-
सरप्यच्छाभेविविधमणिवस्लोषसुभगेः ॥ १४४ ॥
समुद्धेति । वरणः. आकारः । घुरयानं विमानम् ॥
११८ कन्यमाखा ।
जना यत्रागारेप्वतिरसितसन्मङ्गरमह-
प्रज्ञातं जातैरविरतमृदङ्गानकमवैः ।
परतिष्वनिरारादपि जरदगजौधिकरै-
मयूराणां दृप्यो्सवमनुमवन्ति भरतिदिनम् ॥ १४५ ॥
जना इति । अतिररितसन्मङ्गखृरूपा ये महा उत्सवाः । (मह उद्धव उत्सवः"
इयमरः । तेषां प्रसद्वात् संजतिः ॥
यदागरेष्वभ्रटिहियिविधसोभोचरिखर-
सितैः ुम्भेरन्तःशुषिरविकसददीपकलिकैः ।
विनिद्राणां कान्ताविरहविधुराणासुडगण-
अमः प्रृटूतम्यामतितिमिरमय्यां मवति च ॥ १४६ ॥
यदागारेष्विति । निनिद्राणामिति । तत्र हेतुः- कान्ताविरदविधुराणामिति । परव
टतम्थाम् । “रजनी यामिनी तमी" इयमरः । शुषिरं छिद्रम् ॥
पुरदरः सदयुष्पावलिकरितसद्न्धसुभृतै-
नितान्तं कप्तूरीगृूममदमहामोद्कपितैः ।
चतुर्भ्यो भागेभ्यो हृदय हरितां वायुभिरो
समायातैः सार्था क्रियत इह सा गन्धवहता ॥ १४७ ॥
सुश्द्रोरिति । कस्त्रीयुक्ता र्गाः कस्तूरीखगास्तेषां मदः कस्तूरी तस्य यो
महानामोदसतेन रसितैः हरितां दिशां चतुभ्यों भगेभ्यः प्देशेभ्यः समायातैवौयुभिः
सा गन्धवहता गन्धवहत्वं साथा यथाथौ क्रियते इयन्वयः। आशाश्च हरितश्च ताः इदय-
मरः । ?ोममिर्विरकैः खद्ययुतः कस्तूरिकामदः' इति केशवः । हृदयेति संबोधनम् ।
कस्तूरी यान्शगमदः' इलमरः ॥
बिचितरैर्बनिसिककसहकारदुषनसा-
नसक्षदाक्षाबङकसरखेनद्रदुमधुकैः ।
तमारश्रीपणीवरणङ्ृतमालाक्षकदठी-
शमीजम्बूजम्भक्रसुकर्कुचारोकसदितैः ॥ १४८ ॥
विचित्रैरिति । उनिव्यापतति द्वितीयश्टोकेनान्वयः कीड्ैरुयानैः । तिरुकादि-
सहितैः । तिरुकः शुकः क्षविरोषः, सहकारः आम्रः, पनसः कण्टकीफलः, अनसौ
बन्धूकः, धक्षो वटः, गरक्ा मृद्वीका, बकुलः केसरः, “पूडः सरछः पूतिकाष्टम्" इयमरः!
इन्दः कङुभोऽ्ैनः। मधुकः प्रसिद्धः । मधुको मधुकोऽपि चः इति द्विरूपकोशः ।
मनोदूतम् | ११९
तमालः प्रसिद्ध, श्रीपणी ृक्षविरोषः, वरो वरणः सेतुः । “आरेवतव्याधिघतङ्ृत-
मार्छुपर्णकाः इयमरः, अक्षो बिभीतकः, कदली रम्भा, शमी जम्बू प्रतिद्ध,
जम्भः जम्भीरा इति प्रषिद्धः, लकुचः ““वहुह्रः” इति भाषायाम् ॥
पिया्ुकेष्मातकबदरनारङगविंषम-
चछद्सेपिसुवतरुकद्म्बादिरितेः |
ठतामिमारत्ादिभिरपि दुमोषातिरुरिति-
पवाामिव्यौप्ा तव नयनयोयौखति पथि ॥ १४९ ॥
पियालेति । ९ाजादनं पियारः खात् शयमरः ! शेष्मातकः दसो" इति
भाषायाम् । विष्मच्छदः सप्तपणैः, क्षः पिष्यर्पादपः। तेन पूर्श्टोके न पौनरुक्त्यम् ।
तथा चे दैमः--शकषोऽधत्ये जिति पक्षके' दति । पीठः प्रसिद्धः । षुवतर्विकहृतः
सुवादृक्षः । कदम्बः प्रसिद्धः । सुमानामोधः । श्रसूगं कुसुमं मम्" इयमरः । श्रवा-
लोऽघ्री किसलये वीणादण्डे च विदधमे' इति दमः ¦ उताभि्व्यपतिति संवस्थः ॥
खकीयं कोदाल्यंत्रिभुवनविचितरं प्रथयता
सहलक्षप्राचीपतिषनदवासाहषयता ।
कृता दिव्योपयविविधमणिसंयोगधटिता
यदृततसपीये सुमग सुरतक्ष्णसि रविता ॥ १५० ॥
स्वकीयमिति । सुरतकषणा विश्कर्मणा ॥
सभारामागारत्रिदशसदनत्राहमणगृह-
प्पावाीकरपाङ्गणविततरथ्यापरिवृता ।
अगणयैः पगयोधेर्ृतविपणिवी्थीपरिसरा-
धरारलं रत्ाकरपरिढृता सा विजयते ॥ १५१ ॥
समेति । “सभा चूतसमूहयोः। शारायां च'इति हैमः । आराम उपवनम्। विपणिः
पण्यवीथिका ॥
प्रविर्य तं तखां रचिरकुरुविन्दादमगरुडो.
पसच्छाच्छामामरपतिमणीवज्नकरैः ।
विना वषौकारं त्रिदशपतिचापायुतम्िं
दध्यां दृष्टायां निजनयनयोः प्रषुहि फकम् ॥ १५२ ॥
प्रविदयेति । रविन्दस्तु पीते खादतिरक्तेऽपि' इति केदवः । गरोपरो हरि
न्मणिः । अतिशयेन अच्छ अच्छच्छाविनिर्मला भा याः । अमरपतिमणी इन््रनीर-
१२९ काव्यमारा |
मणिः । भणिद्यो रदमिजातौ" इलयमरे क्षीलयुक्तम् । ञ्जं हीरकम् । एवं च प्ठवणै-
मणिमिरिन््रायुधसाम्यम् ॥
यदीयान्यागाराण्युडनिकरराट्कान्तमणिमि-
ऊंसल्ुव्यान्यन्तःकरणजलमुच्चि प्रतिरुवम् ।
सदा कुर्वैन््यम्भोधरसमयसुभ्रान्तिमतलां
निशीथिन्यां चन्द्रोजवरुकरसितायां प्रतिदिनम् ॥ १५३ ॥
यदीयानीति । उड़निकराणां तारकाणाम् । 'तारकाष्युड् वा च्वियाम्' इयमरः ।
निकरः समूहस्तख रार् इन्दुः ! चन्द्रकान्त इयर्थः ॥
सुराधीडं जिला समिति सगणं यादवपति-
धैरायाभानीतं प्रथितगुणयुक्तं सुरतरुम् ।
निवासे सत्यायाः खयमथ समारोप्य जगता-
मधीशसां धन्यामङृत रमिकन्यापतिरसौ ॥ १५४ ॥
सुराधीरामिति । सलायाः सलमामायाः । समारोप्य रोपयित्वा । रविकन्या
काटिन्दी ॥
्रमद्धिः सौरभ्यादुपरि परितः षयपदगै-
दधद्धिर्छत्रख भरियमनुपमां नि्जरतरः ।
समस्तानां क्षोणीरुहवरगणानामवितथं
प्रसुलं यत्रासौ कथयति निजं खान्त सततम् ॥ १५५ ॥
भ्रमद्धिरिति । खष्म् ॥
अथ तखाः समप्रवर्णने सामथ्यौभावमाद--
यदीयं सौमाभ्यं कथयितुमलं चेत्किरु भवे-
दनन्तो द्रष्टुं बा यदि दशशताक्षः प्रभवति ।
निवस्तुं च श्रीरो यदुकुलपुधांडुः स मगवा-
नवदयं योग्यः सा कथय कथनीया कथमिव ॥ १५६ ॥
यदीयमित्ि । अनन्तः शेषः । द्राशताक्ष इन्द्रः ॥
पहं सौधानां भवति किक यत्मोड्मितं
सुयुक्तं चाप्य्टो्ररतमितै्दिव्यसदनैः ।
मनोदतम्
स तत्र प्रचु्ोद्धवहर्षराूरदिनिजो-
म्रसेनाचै्त्तो वसति किक यत्र प्रभुरसौ । ९ +७ ॥
सहस्रमिति । सौधोऽल्ली राजसदनम्' इलमरः ॥
अथ द्रास्यां श्रीकृष्णं वणेयति-
दुकू हेमाभं निजकरटितटेऽसौ परिदध-
त्युकाश्या रलानां निबिडमुपनद्धं यदुपतिः ।
दधानः श्रीवस्सं हृदि इुविसत्कौसतुभमणि-
्महानन्दाम्भोधि्ैयनपथमायास्यति स ते ॥ १५८ ॥
दुक्खमिति । स्म् ॥
भगवचरणचिहान्याह--
ध्वजच्छत्राम्भोजाङ्ूशकुटिलिसुम्भयुधनु-
गैदाशत्तयङ्गष्यितयवसुचकरादिकसितौ ।
नखेन्दुज्योत्लामिर्विधुतनिबिडध्वान्तनिचये
हृदि ष्यातौ भक्तैहैदय चरणौ द्रक्ष्यसि हरेः ॥ १५९ ॥
भ्वज्ञेति । स्पष्टम्
समगम्रतदीयाङ्गवणैने खस्यासामभ्यमाद--
यद्न्वेषे रोषा प्रभवति मनीषा न यमिना-
मुपश्चोके यख श्रुतिरपि च मूकेव भवति ।
तदीयान्यज्गानि स्फुटमिह मनोज्ञानि सकरा-
न्यहं वक्तु राक्ता कथमिव भवेयं जडमतिः ॥ १६० ॥
यद्न्वेष इति । स्पष्टम् ॥
अथ शवसंदेशकथनग्रकारमाह- ।
निपत्य तवं श्रीमचरणकमखाधः सुमग ह-
न्मदीयं संदेश कथय कथयाम्यद्य सकरम ।
न चानन्द्म्मोधौ हरिचरणवीक्षामृतमये
निम्र भूत्वा मे कथितमखिलं विसर मनः ॥ १६१ ॥
निपदयेति । स्पष्टम् ॥
१२१
१२२ काव्यमारा |
अयेऽदं दुःखाती शरणसुपयातासि भवतः
प्रणम्य त्वां याचे हृदय करणीयं समुचितम् ।
श्रवश्चष्ुप्रौणपरभृतिकरणानां परवद
न भूया नो चेद्धा धुवमिह दताहं दुपदजा ॥ १६२ ॥
अये इति । श्रवः कर्णैः । करणानामिन्दियाणाम् ॥
गृहीता प्रमोपायनमथ विनीतेन मवता
समाराध्यः खामी वत गरुडगामी मम विभुः ।
दयासिनधु्दनोद्धरणधृतवुद्धिमदुदितं
विदोषादेवासौ हदि करणया धासति हरिः ॥ १६३ ॥
गृहीत्वेति । प्रेमरूपायनम् ॥
इति खान्तं वाक्यैनिजममिुसीकृत्य सरल-
लखमावा नेत्राम्ःघुतिसततधारादरघुतनुः ।
तदीयध्यानोत्थप्रमदजनितोदामपुर्का
जगाद श्रीकान्तं प्रति परमदुःखं दरुपदजा ॥ १६४ ॥
इतीति । स्पषम् ॥
अय खीयमनन्यमिवायैमसाधारणं दुःखं निवेदयन्ती भगवतः खरक्षणलराथे बहुधा
संबोधयन्ती प्रार्थयते--
दयासिन्धो बन्धो निखिलनगतो यादवपते
जगन्नाथ खामिन्त्रजजनविपारनपये ।
वकीधातिन्वत्सासुरहर वृणावतैरामन
प्रलम्बारिषठत्न द्विपदरन केरिप्रमथन ॥ १६५ ॥
दयासिन्धो इति । स्पष्टम् ॥
सुराधीशाखर्वप्ततमदगरवप्रशमन
प्रमो रक्ष्मीकान्त बजजनयुधांश्चो मुररिपो ।
त्रजाधीर श्रीशागृतमथन ता््ध्वज जग-
जमो विष्णो जिष्णुप्रियसख सखे गोकुरुपते ॥ १६६ ॥
सुराधीशेति । स्पष्टम् ॥
मनोदूतम् । १२३
मधुध्व॑सिन्देत्याम्तक नरहरे कैटभरिपो
हयग्रीव शरुटुद्धरण सुरसंधेकररण ।
दिरप्यक्षप्राणापह्रणपयो शूकर धरा-
धर खामिन्नागाधिपडायन कू्मकृतिधर ॥ १६७ ॥
मधुध्वंसिन्निति 1 स्पटम् ॥
कल्रिहिन्सत्यपिय नरकद्च्छाल्वक्षमन
कषितिशरुाजन्यपवलभरहारितररवर !
त्रिरोकीसद्रनाच्युतदुमग गोपीरमण मो
परानन्दाम्भोधे निखिकजगदासन्घुरपते ॥ १६८ ॥
कलिद्रोहिन्निति । स्प्म् ॥
एवं संवोधनेः खाभिमुखीङृय खदुःखं निवेदयति--
अगाधापह्माधाकुरुहदमसाधारणकृता-
पराधा गान्धाराधिपसहितराधायुतवच्चाः ।
तदन्तीमे धाराधरतुछितकान्ते दय धरा-
धराद्रेराधार एवधरण राधारमण माम् ॥ १६९ ॥
अगाधेति । अगाधा महती या अपद्वाधा तया आकुरहृदं मां असाधारणः
करृतोऽपरायो यैः । हे धाराधरतुल्तिकान्ते दय एवस पोतख धरण मत्यावतारे
तथा करणात् ॥
उदासीना दीना मृदुहसितदीना नतमुखी
निरीना खेष्वङग्वहह सुखहीना यदुपते ।
निहीना कीनाशाधिकमयकरैरन्धतनयैः
सभायामासीना द्ुपदतनया पीड्यत इह ॥ १७० ॥
उदासीनेति । कीनाशो यमः ॥
पवीनामाधातिरदुमजविधीनामिव गणै-
रहीनासुरेवा फणसमुदयेरेभिररिमिः ।
बिभेमि श्रीदीनोद्धरण किर दीनाच भवता
शिनीनामीशात्र श्वसिमि किर पीनाहिखि या ॥ १७१ ॥
पवीनामिति । कुटिरं भिदुरं पविः ।' अश्चुभजानां विधीनां पापफरनाम् ॥
१२४ काव्यमाख ।
अयि क्षुद शदरानुचरहृदयद्रावणविधि-
प्रगर्मा भद्राय परशुवर हरिद्रामवसन ।
सुभद्रावन्धो द्रागरिगणसमुद्रामिपतितां
पवाधन्ते तन्द्रं परिहर महेनद्रानुजविधौ ॥ १७२ ॥
अयीति । श्रा सघमाः। पुनः किभूताः। शद्ाजुचरेति। एतेषामतिदारुणं कमं र
तेषाभपि हृदयं द्रवतीति भावः 1 मदैः कल्यागैरय पूं । तन्द्रं आरं परिहर ॥
अगाधे दुःखान्धौ भत निरवलम्बेऽसि पतिता
भवाम्बोधेरुद्धारक कथमुदासोऽसि मगवन् ।
विरमं नाकारषीरषहर गजाजामिरकृते
मदुदधारे शक्तः फिमति न विभो दुष्टदरन ॥ १७३ ॥
अगाध इति । स्म् ॥
दु्टदकनत्वमाह चुभिः-
महामीनः सल्यत्रतमवति कूर्मोऽपि च भवा-
नवह पृष्ठे परति धरणीं शकरवपुः ।
नृसिंहः प्रहमदासुरजनकद्दारयति मो
बकः पाज्यं राज्यं कपरबटुरूपो हरति च ॥ १७४ ॥
महामीन इति । सनतं राजानम् । अद्र मन्द्राचरम् ॥
सुदुदन्तं धरमाद्रिस्मधिरक्षोणितकगं
निहन्ति क्षत्रं द्राक्कितपरदयमात्रोपकरणः।
ददाग्रीवं कुम्मश्रवणमपि सुग्रीवहनुम-
त्ररकषाधीराभिपरवरुतयुक्तो बिजयते ॥ १७५ ॥
खुददौन्तमिति । डम्मभवणःङम्मकः ) ऋकषाधीशो जाम्बवान् । अभिपवते
नीरनामा वानरः । विजयते । "विपराभ्यां जेः' इत्यात्मनेपदम् ॥
स एव तं संप्रलपि हर्षरभरावृसहितो
वचोमागौतीतान्यतिरयितकर्माणि भगवन् ।
वकीषातादीनि स्पृतिभुपगतान्यप्यषहरा-
नयो रोके विस्यापयसि कमलावहटम विभो ॥ १७६ ॥
स एवेति । संत्रयसिन्नवतारे ॥
मनोदूतम् । १२५
निजं पूणौनन्दानुभवमपि संत्यज्य भगव-
नितीस्थं सद्धक्तावनकरणदीक्षापरवशषः ।
विधत्से ूपाणीत्यमरवर संचिन्त्य मनसा
दयाछो त्वां हिखा कतममुपयामीह शरणम् ॥ १७५७ ॥
निजमिति । खानन्दासुभवादपि ते परोपकार एव युख्य इति !
अये सर्वस्वं व्यसनमिदमल्पेतरमहो
विदिलापि खामिन्मयि कथसुदासोऽपि भगवन् ।
- शररातीदं रोदिम्यतिश्चयितदुःखान्धिपतिता-
विता श्रीमननान्यस्त्वमिह मृदुभावं मज मयि ॥ १७८ ॥
अये इति । अविता रक्षकः ॥
दृतीदं संदेशं सकरुमवधा्॑ प्रचरितं
समुद्युक्तं यावद्ुपदतनयाचित्तमभवत् ।
तदैवान्तर्ामी निसिकजगतामार्तिहरणः
समुत्तखो हिखा शायनतलगां भीप्मकसुताम् ॥ १७९. ॥
इतीति । स्म् ॥
अये नाथ खान्तं किमिति तव चिम्ताक्कुरमिति
पवृ प्रष्टोऽसौ सुमररजनन्या सचक्रितम् ।
सवन्ेत्राम्भोमिः स्खटितवचसाङ्गन एुकका-
चितेनासो क्ृष्णाव्यसनमतिक्टं समवदत् ॥ १८० ॥
अये इति । समदारजनन्या रुकिमिण्या ॥
अयि प्रदप्नाम्ब द्ुपदतनया कणैशकुनि-
प्रधानेन प्रज्ञानयनतनयेनाय सदसि ।
समानीता भीता दश्चवदननीता परवरा
-यथा सीता तद्रयरिमवभवं साच गमिता ॥ १८१ ॥
अयीति । ्रदयुप्नाम्बेति । “अम्बार्थनदोः-' इति हखः ॥
तथा न प्रन्ने लयि च मम वैदमिं न तथा
न देवक्यां प्रेमा मवति वुदेवेऽपि न तथा ।
१२६ काव्यमाख ।
न मामायां नो वाग्रज इह न चातमन्यपि यथा
हनाथायां तसां दुपदतनयायां सुदति मे ॥ १८२ ॥
तथा नेति । भामायां सयभामायाम् । अग्रजे बरूदेवे । अत्मनि खदेहे ॥
न मत्तोऽन्यस्तसयाः कवचिदपि कदाचिलियतमः
सुतो भाता तातः पतिरपि महत्ास्पदमिहं ।
अतस्ता स्म्रता श्चटिति विषदन्ताय खदति
प्रयाय तत्राहं न हि समुचितं कारुहरणम् ॥ १८२ ॥
न मन्त इति । ममतास्पदं परमास्पदम् । ज्ञटिति सीघरम् । शरागञयिसज्ञसाहाय ~"
इत्यमरः । कालहरणं विरुम्बः ॥
इतीदं तामुक्वा मितवचनमल्यन्ततरलः
स्पृतायातं स्यो गरुडमधिरद्याथ समगात् ।
स तावहुषटातमाग्रजवचनवद्यो द्ुपद्जा-
म्बराकपै कतौ सविधमुपयातोऽमवदथ ॥ १८४ ॥
इतीति 1 अम्बराकर्षं वल्नाकषेणम् । तररसत्वरावान् ॥
तदालोक्य क्रोधानरुकठितिमूतिः प्रसुरसा-
वद्यो व्योमखः कटितकरुतुकः कारकरनः ।
मदं दूरीक सुबरतनयान्धासजरवि-
प्रसूतानां कंचिद्धिधिमतुरमन्यं रचितवान् ॥ १८५ ॥
तदेति । कारं कलयतीति कडनः । अधुना न मारणीया एते अत्रे सर्वैर्न वधस
कर्तव्यत्वात् ॥
प्रकारान्तरमेवाह तरिमिः-
स क मक्ताया दुषदतनयायाः परियमसा-
वक गान्धारीसुतहदयदुबौम्कितमहो ।
तुरीवेमाभावे पटशतविधानेऽपि च तथा-
न्यथाकत शक्तः कुरुसदसि इष्टो गगनगेः ॥ १८६ ॥
स इति । अन्यथाक्ठमिति कारणं विनापि कायैसुत्पादयितुमियर्थः । कठुमकुस-
न्यथाकलु समर्थ इति न्नितयं तदानीमेव संपादितम् ॥
सितैः पीतैः यामेैरितवसनैः खणैरचना-
विचित्रैः सचित्रोिखनपरमाश्वर्यजनकैः ।
मनोदूतम् । १२७
दुकूले; कोघुम्भेरतिरुकितिमाजिष्टसटिल-
रुणे: सृ्षर्मङिरपि वसन्त्कौशयुतैः ॥ १८७ ॥
सितेरिति । विचित्रराशर्यजनकैः ॥
पलाशाभेनानाविधकिसर्याकारविजय-
प्रगल्मैः सत्सुचीरचितखगुष्पादिरचनैः ।
समाच्छन्ानन्तेरपि विविधवासोविरचिता
तदा पा्चाठीव भ्रुवमजनि पाञ्चारुतनया ॥ १८८ ॥
पटाश्भरिति । दर्दिभैरिलथेः । "पाखशो हरितो हरित्" इलमरः । किसल्या-
नां नवपष्ठवानां य आकारस्न्यप्रगल्भेः। सन्ति समीचीनानि यानि सूचीरचितानि खगानां
छकमयूरादीनां पुष्पाणां च विविधानां रचनानि @कसीदा" इति भाषायां प्रसिद्धानि तानि
येषु तैरवैसमैराच्छन्ना विविधवासोभिरविरचिता पाञ्चाटी छ्त्रिमपुभिकेव । पाच्चालिका
युत्रिका स्यात्" इयमरः । पाश्चारो द्रपदस्ख तनया दरौपदी ॥
अथ तदानीं दुःशासनावस्थामाह-
अथाकवैत्रस्या वसनमधिसंसद्ूदि वह-
न्नमिप्रायं दुष्टं शकुनिसहजादित्यजवरः ।
समाः सायः सिमितनयनैः पाण्डुतनयै-
सैपेरयेर्टः रिथिरितसुजो नान्तमगमत् ॥ १८९ ॥
अथाकर्षक्निति । संसदीयधिसंसत् । सहजो दुर्योधनः । अन्तं वल्नाणां समाप्तिम् ॥
अरमन्ेत्रलन्द्राकुलितविकरङ्खोऽतिविक्शः
सणुद्धतस्वेदोऽनधिगतनिजाभीप्सितर्वः ।
सदा मानी दुःशासन इति स दुर्योधनहिता-
भिढाषी पापातमा न्यपतदधमस्तत्र सदसि ॥ १९० ॥
अमन्नेन इति । तन्द्रा आलस्यं तया आकुलितानि विकटानि विहठान्यज्गानि
यख सः ॥
कण्डवैस्तु तदानीं ततप्रभावो ज्ञात इयाद--
विना दीनोद्धारं भवजरुधितारं बजवधू-
हदो हारं खूपद्रविणनितमारं नरवरम् ।
न° गु० १२
९२८ काव्यमाल ।
कृपापारावार क इह दयितां रक्षितुमलं
परथापतरैरेवं मनसि नियतं तर्कितममूत् ॥ १९१ ॥
विनेति । मारः कामः । (मदनो मन्मथो सारः” इयमरः । तर्वितं विचारितम् ॥
अस्तुतां कथामुपसंदहरन्सवेषां स एव शर्य इयाह--
हृति खीयान्भक्तानवति वहुधाऽकारणसुदह्-
त्मदेशोऽयं कथ्ित्थित इह इष्टान्तविधये ।
रजःपुज्ञानुव्यौ दिवि च गणयेचयोऽपि भगणं
न रक्तः सोऽप्यखासिलगुणगणान्संकरुयितुम् ॥ १९२ ॥
इतीति । प्रदेशो दिक्पदशैनम् । संकरयितुं वक्तुम् ॥
तं विहाय तव कुत्रापि स्थर्यं न भविष्यतीति चित्त प्रयाह--
कलाः सर्व ज्ञात्वा भमधनक्ते चित्तजगति
क्ितीसानाराध्य द्रविणनिचयानर्जय बहन् ।
अनेकैः शासोयरविमर्य यद्योमिज॑गदिदं
हरौ हित्वा प्रेम कचिदपि गतिनासि भवतः ॥ १९३ ॥
कठा इति । स्प ॥
तद्धनं विना सव व्यर्थमेदयाह--
अविचेयं विद्या भवति भगवद्धक्तिरहिता
न वेद्विप्णोः प्रेमप्रसृमरमहानन्दमहिता ।
. न तावच्चाञ्चघ्यं त्यजति च मनोवृत्तिविहयी
न यावच्छक्प्णसरणरससिन्धो निपतति ॥ १९४ ॥
[०
अविधेति 1 भगवद्धक्तिरदिता विदयाप्यक्रंचित्करत्वादवियेव । सा विद्या तन्मति-
ययाः इत्युक्तत्वात् ॥
न केवरं कथामात्रमिदम् । उपदेशोऽप्ययं सर्वैषामियाह-
इति सारं सारं तव गुणगणान्यादवपते
मनोदूतं योऽन्यप््वयि निजङ्कते प्रेषयति चेत् ।
न सुच्स्येनं तस्मणयरशनाश्रह्कितह-
द्विमो भक्ताधीन श्वुतिशिखरमृग्योऽपि भगवन् ॥ १९५ ॥
इतीति । स्प ॥
मनोदूतम् । १२९
द्धनं विना कथं मे संसारतरणं भविष्यतीति शोचत्राह--
अये संसाशब्धौ महति पतितोऽपौषनिचितः
करत्रापत्यखप्रणयविवशः सत्यरहितः ।
सदा छोभकरोधसरपरवशो मक्तिरहितः
प्रमो संसारान्धि कथमिव तरिष्यामि भगवन् ॥ १९६ ॥
अये इति । अवौपेति । (कडषं दृजिनेनोघम्' इलमरः ॥
निःसाधनख मे करणाकूपारेण भवतैवोद्धारः कर्तव्य इयाह--
मदुद्धारे देतून्यदि मृगयते हन्त कनो
विधिः पापात्माहं विषयविवो भक्तिरहितः।
दयाटुशवत्सत्यं यदि मवसि निःसाधनमपिं
प्रमो दीनं मामुद्धर करुणया दुःखजर्धेः ! १९७ |
मदुद्धारे इति । विधिः प्रकारः कठिनिः । सापनहीनत्वान्ममेलयर्थः ॥
सांप्रतं त्वचरितागृतभ्रवणेनैव संसारतरणम् , नान्योपाय इयाद-
तिरोधाय खीयं त्रिभुवनमनोहारि कितं
खख्पं यद्यानाद्भवति कृतको जन इह ।
कथं मुच्येतासौ पुनरिति विचिन्त्य खचरिता-
मृतान्थि यस्तेने स वसतु मदीये हदि हरिः ॥ १९८ ॥
तिरोधायेति ! खष्टम् ॥
स कोऽपि श्रीगोपीजनहदयहारी प्रतिदिनं
सद् ध्येयो नान्यः व इह भवाम्भोधितरणे ।
यदीयं नामेदं जगदधमिदादीक्षितमहो
सरन्भक्तः प्रमाग्ृतरसनिमनो विजयते ॥ १९९ ॥
स कोऽपीति । खष्टम् ॥
अत्र मन्थे गुणारंकाररसायभावेऽपि भक्तानां रुविर्भगवदणवणनासक्तानां सहद-
यानां भविष्यत्येवेयाह--
न संद प्रोिनं च गुणसमूहो न कविता-
परीपकः कथित्पदयुघटनाप्यत्र न तथा ।
१९० काव्यमाख
तथापि श्रीकान्तपरयुणकथनेनात्र सुधियां
मवेचित्तासक्ति्यदि फर्वती खाल्ृतिरियम् ॥ २५०० ॥
न संद दति । स्पष्टम् ॥
भगवत्परायणैसचरितारृतधवणडव्धैरिदमवदयमाद्रणीयमेवेति प्रर्थयते-
यदि श्रीमन्रन्दासजचरणराजीवमधुनः
समाखादासक्तो भवति भवतां चित्तमधुपः ।
कथायां वा तुच्छीकृतसुरसुषायां मधुरिपो-
मनोदृते काव्यं शरणुत सरसं भक्तिरसिकाः ॥ २०१ ॥
यदीति । स्यम् ॥
भङ्गयन्तरेण काव्योत्पत्तिमाह-
ितादन्दारण्ये तरणितनयातीरलहरी-
परीरम्भादम्भःप्षतयुनि वंशीवरतटे ।
सकान्ताच्छीकान्तादधिगतवती सङ्गमनवा
मतिर्मे प्रासूत भरुवमिह मनोदूततनयम् ॥ २०२ ॥
स्थितादिति । स्प्म् ॥
वेदेन्दुवशीतां्च(१८१४) भितेऽब्दे मारैरशीषके !
सिताष्टम्यामिदं कान्यमपितं हरिपादयोः ॥
नराणां धौरेयः सकर्विदुषां ेखरमणि-
्वदान्यानामग्रेसर इह महाभाग्यञ्भगः ।
कलानां सवौसां सदनमतिसौजन्यरलितो
गुणानामागारो जयति हरिदत्तः प्रभुरसो ॥
तदीयाया निष्कारणञ्चमदयायाः परिणम-
सखङृघ्रेदकौया जगति विदितः पात्रमिह यः ।
ततो योगक्षेमावधिगतवतस्तख च क्वेः
कृति वि्रदरन्यान्सुखयलु दयाद्धुन्मयि जडे ॥
इति श्रीमततेरन्नान्वयश्रीभूधरभद्रात्मजश्रीरामङ्ृष्णतनयपव्नदान्वयत्रजनाथ-
विरचितं मनोदूताभिषं सहदयहदयाहादनापरनामधेयं काव्यं खकृत-
मज्ञमाषिण्या दीकया समेतं समाप्तम् ।
वेराग्यशतकम् १६१
मोखामिजनादेनभदप्रणीतं `
वैराग्यशतकम् ।
कालिन्दीकरकूरुकाननङृतक्रीडाकरपोषठस-
दोगोपालकबाख्कैः परतिदिरं सानन्दमाविष्ठितम् ।
वंशीनादवरीकृतव्रजवधूखान्तं सदाहादकं
सद्धक्त्या समुपास्महे वयमघर्ध्वसैकधीरं महः ॥ १ ॥
मोहं यञ्च नीहि ोमरतिकां कामं च वामं त्यज
प्रमाबन्धमपाकुरु प्रचिततं प्रौढासु नारीषु च ।
संसाराणैवमममक्तनिवहोद्धारक्षमं सादरं
देवं नूतनवारिवाहरुचिरं चेतः समाराधय ॥ २ ॥
एताः कानपि मण्डयन्ति पुरुषान्नानाविैभूषणे-
रेताः कानपि वञ्चयन्ति च जनान्मिथ्यावचोमिः पुनः ।
एता वै रमयन्ति कानपि वरान्भावर्मनोजोकैः
खान्त आन्त करोषि किं बत सुधा नारीषु हाई हि तत् ॥ ३॥
पुत्रो मित्रं कलत्रं वसु च वसुमती वेशम वासश्च वीति-
नीमो रलं रोधः परिजननिवहो नेव याखलनु त्वाम् ।
तसादसाकमेतन्मतमगृतसमं सावधानः श्रणु त्वं
सेवामेकां विधेहि प्रणतजनभयध्वंसधीरां सरारेः ॥ ॥
वित्ताशया गृपतयः परिवितास्ते
वित्तारयैव खट पर्यटिता धंरेयम् ।
रब्धं मयास्पमपि नेव धनं कचदर
तृप्णेऽुनापि कुरे कि मां विमुच्च ॥ ५॥
धरणी सकखावगाहिता धनटब्धेन मय।तिदुरगेमा ।
न धनं खट रुन्धमल्पकं ननु वृष्णा न तथापि गच्छति ॥ ६ ॥
पुत्र सर्वगुणान्विते रतिकरसोन्दर्थरीरादिकै-
युक्तायां तु गुणेहि योषिति तथा चित्ते च नानानिषे ।
१३२ काव्यमारा ।
छान्तं नुः ख़ सम्पहं मवति वै श्रीकृप्णपतयङ्गजे
चेदेवं तु भवेक्षणार्षमपि तत्ान्युक्तिरेव स्फुटम् ॥ ७ ॥
गतं चरणयो्वरं भुजबलं तथा दभ्बटं
वलं श्रवणयोसथा दशनजं बलं वा पुनः ।
परं प्रकृतिदुःखदा तदपि जीविताशा भृशं
नरस्य तु दिने दिने बख्वती बलजायते ॥ ८ ॥
पुत्रः पाति न पाति न प्रियतमा शर्य न पालयुदधदं
बुद्धिः पाति न पाति नैव कनिता नो पाति वि्याबरम् ।
यातं वै पररोकमा्ममितं दीनं जनं केवरो
धर्मः पति ततस्तु धर्मकरणाच्ान्यन्महीमण्डले ॥ ९ ॥
तटे भागीरथ्याः कुशरचितसत्ीट्युमगे
सितः सातः रुद्धो ध्रतविमख्वस्लोऽमरमतिः ।
नरो नामं नामं सरति नवश्चीतांडुशकलो-
छसन्मौठेवामां स तु भवति धन्यः कषितितरे ॥ १० ॥
यः सर्वत्र दयान्वितो मवति यः सर्वत्र वै सत्यवा-
ग्यः सर्ैत्र कृतक्षमो भवति यः सर्वत्र स सेहट ।
यः सर्वत्र सुरासुरा्ितपदद्वनद्राम्बुजामम्बिकां
नियं संसरति क्षितौ स विवुधेर्योगीश्रः कथ्यते ॥ ११ ॥
वाल्यं गतं सकरमर्भकटील्यैव
तारुण्यमप्यहह सत्तरुणीविरसेः ।
वृद्धलमसि नर संप्रति सार्थकं त-
दङ्गातरङ्गसवनैः सफटं विधेहि ॥ १२॥
कं दानेन शुहुः तेन कतया किं वा हरेः पूजया
किं वा धूतैतया छतेरनियमेनित्योपवासत्रतैः ।
कि यतेषेहकषिणैरपि इतेः शरद्धानिदहीनः पुनः
खान्तं चेच्छुचि नालि पूरुष तदा किं तैरृथाडम्बः ॥ १३ ॥
वैराग्यशतकम् । १३३
ङृतो्वपुण्डो षृतशङ्कचको बृन्दाक्षकैः कस्पितगात्रमूषः ।
करोति रामेति मुहुः प्रजल्पन्नरोऽतिधन्यः सफरं खजन्म ॥१४।
साम्य न तनौ मनागपि चलापाङ्गाङ्गनासंगमं
कुँ हन्त मयासि नेत्रपटुता सर्वापि नार्तं गता ।
सर्वे प्राणसमा गताश्च सुदो दुरदैवदग्धं मनो
नैवापि तथापि वाञ्छति जडं देदक्षयं मामकम् ॥ १५ ॥
सन्ति क्षीणधनाः क्षितौ क्ितिखजो दानाक्षमाः खामिनो
दुप्परापो हि वसुंधरातरुगतः कैमदद्धिनिधिः ।
दरव्याधीनमहो सुखं न ठ धनं कुत्रापि हा भ्यते
तस्मान्मानस सामतं समुचितां भक्ति सुरारेः ऊर ॥ १६॥
व्रणानि पावः समे खट यने सुखं भुञ्जते
पिबन्ति च बिलेशयाः किर सदागति सादरम् ।
न जीवति नरो वरो नियतमन्नमेकं विना
तदन्नमिह कम्यते जगति कष्टपज्ञैः पैः ॥ १७ ॥
याभ्यां नो हरिपूजनं खड कृतं ताभ्यां कराभ्यां नु किं
नो वे येन विधीयते हरिनतिः किं तेन मूरा किरु ।
किंवा तेन सुखेन येन सुखदा विष्णोः कथा नोदिता
मन्ये धन्यतमं तदङ्गमिह यकछृष्णाहैणा्ह खवि ॥ १८ ॥
यः ख्लीणां न करोति भोगमथवा नो ब्रह्मचर्यं दं
नो भुङ्के विविधप्रकारमशनं नो वा फठं मूरुहाम् ।
नो वखं हि विभर्ति नेत्रसुखदं नेणं तु चमीथवा
तं षट खड भोगयोगविकलं खान्तं भृशं दूयते ॥ १९॥
जिता युद्धैयुदधोद्धरतरविपक्ष्रतिमया
जिता कोके ठोकाः श्युमतरगुणौधैश्च गुणिनः ।
कलावन्तः सर्वेऽप्यभिनवकराभिश्च विजिता
विजेवुं वै मदय मनुज तव यलं न कस्ये ॥ २० ॥
११४ कव्यमारा ।
आर्सं कुर पापकर्मणि भव शरः दुधलाइने
ेष्टुयै मज कोममोहविषये निद्रां समाधौ हरेः ।
जा्यं गच्छ परापवादकथने द्रोहं विधेहि सरे
दोषा एव गुणत्वमेवमसिखा यास्यन्ति चेतसव ॥ २१ ॥
परिणतफलमूरैः शुप्कराकैश्च ने;
कथमपि च कनन; पूणदुकषेः सुजीर्णैः ।
धनवसनविद्ीनखाख लोकस नूं
तदपि न विषयेच्छा मानसाजातु याति ॥ २२॥
ये दुर्जनाः सन्ति हि ते धनाव्या ये सज्ननास्ते तु धनेन दीनाः ।
दृटा कटेः कौतुकमेतदुचैः सान्तं नितान्तं मम तापमेति ॥ २३ ॥
त्वगसिरुषिरामिषैः भचुरगूथमूत्रादिकैः
कृतां जर्जजन्मना सकर्दोषसीमां वधूम् ।
अनङ्गशरजज॑रीङृतकलेवरः कातरो
नरो जडमतियहुः प्रियतमेति तां माषते ॥ २४ ॥
केचिद्रागेषु मभ्रासतरुणहरिणटगवन्दकेटीषु केचि-
त्केचिद्ठियाविनेदे युरुलितकवितापद्धतो चापि केचित् ।
केचिद्रोशस्वाजित्रजगजवसनखणैरलादिकेषु
द्वित्राः कृप्णाद्निपयप्रचुरमधुद्षरीपानमाजो भवन्ति ॥ २५ ॥
कि बृक्षा विफलाः समं सममवन्कि कन्ददहीना धरा
निर्मूलानि वनानि तानि किमहो जातानि सर्वाण्यपि ।
रभ्यन्ते किमु न तचः क्षितिरुहां शोको न वश्चप्रियो
यहक्ष्मीमदिरोकटाच्रपतीनश्रान्तमासेवते ॥ २६ ॥
विश्वामित्रादयस्ते क नु खट विगता योगदाखार्थविन्ञा
युद्धे दक्षा बचिष्ठाः क नु सट पवः कर्णमीप्मार्जुनायाः ।
ते ते न्ये महान्तः कचन सकलाः सापरतं सन्ति यसा-
दहं चैवानपायं निजमवनितठे मन्यसे मूढधीस्लम् ॥ २७।
वैराग्यशतकम् । १३५
मानापमानघुखदुःखवियोगयोग-
संपर्तिनिस्ल्ययुगटेषु समान्वुद्धिः ।
मोहाम्बुपूरकटषं च स एव नूनं
संसारवारिनिधिपारमुदारमेति ॥ २८ ॥
पक्रानि सन्ति विपिनेषु फखानि तानि
शीतानि निडीरनदादिषु पुष्कराणि ।
्ञेयो भृरां जडतरः स तु यः प्रभूणां
सेवां करोति हि धनार्थमनेककटैः ॥ २९ ॥
न धनं न सुतो न सुन्दरी न गृहं नोपवनं न बान्धवाः ।
न ममासि हि किंचिदुचकैरिति यो वेत्ति न मोहमहैति ॥ २० ॥
रूपं सर्वमपाकरोतयपनय्युैवलं देहजं
ल्योतिनौरयति स्फुटं नयनयोः क्षामां करोति श्वधाम् ।
अङ्गानामपि तानवं वितनुते व्याहन्ति सोयीदिकं
लोकाय प्रददाति हन्त नियतं किं किंन क्ष्टंजरा॥३१॥
भवति कठहो येनान्योन्यं द्रयोरनुरक्तयोः
मरसरति पुतनर्येनाकीर्तिरमदीवर्येऽखिले ।
सुवनविदितं पुण्यं सोकं नयेन हि जायते
मनुज नियतं तं वै लोभं परियज दूरतः ॥ २२॥
कोधेनैव कृतायः खलु मृतास्ते कौरवाः पाण्डवाः
करोधेनैव सती जुहाव मखने कुण्डे खकीयां तनुम् ।
करोधेनैव समं गतं यदुकुरं भेरेयपानाकुकं
क्रोधो बोधरिप्विधातुमुचितससात्र विकभरेः ॥ २२ ॥
सन्ति लद्धा्नि ते ते जवभमितपवनाश्वार्वणासतुरगा-
स्ते ते दानाग्बुधारामटिनतरकराः प्रोन्नता दन्तिनश्च ।
१, भरेयं धातकीपुष्पगुडधानाम्बुसंहितम्ः इति माधवः.
१२६ काव्यमाा ।
रखर्णादिकानां नरवर निवा भान्ति ते ते च नूतं
मेहे निस्परहतं भवति हि सकं येन तत्पांशुकस्पम् ॥ ३४
किं कुर्वन्ति फठाशनं न विहगाः कं नो तवो (£) सुज्ञते
दध्यादीन्यनिठं पिबन्ति किषु नो सपा विषेणोद्धुराः ।
खादेवं यदि वै व्रती व्रतधरास्ते स्युदा निध्ितं
तसायः सृती स याति घुखदं रोकं हरेलोनवान् ॥ ३५ ।
मा भक्षयचिन्तां कुर भक्ष्यदाता स एव येनासि कृतं हि जन्म ।
तं देवमाराधय पूरुष त्वं न स्ा्यदाराधनतस्तु जन्म ॥ ३६ ॥
गमयति समयं किमेवमेतैरवत विषयैः क्षणमङ्केः समततः ।
अनुपमयुखद्ं तमेव देवं हृदय मजामि नवेन्दुखण्डचूडम् ॥ २३७ ॥
पिबति सिरं गाङ्गं भुङ्के सुधाकरनिर्मलं
विसमथ तनुं वस्ते नेभरामववल्करेः ।
अमति हरिणैः सां लैर घने विपिने हियः
स तु नरवरो देहान्ते वैः सुरैः सह मोदते ॥ ३८ ॥
न दातुं यः शक्तः कटुषहरदानानि नियतं
न वा कलु नाकपदमखविधानं बहुविधम् ।
स दीनः सवैरैरदह खट सांसारिकयुसे-
ते दिष्टं व्यथं गमयति पिनैकां हरिनुतिम् ॥ ३९ ॥
पत्रमित्रवयुबन्धुपुरंप्रीमरामधामरदिताः किर रोका: ।
हन्त तेऽपि न मवन्ति विरक्तास्तेन मे भवति चेतसि चित्रम् ४८
चपलाचपटं हि जीवितं विषयाः सन्ति समे विषो्कराः ।
जडबुद्धिरसौ तथाप्यहो न जनो सुञ्चति तान्मनाव्कचित् ॥ ४१
हन्तुं केचन सन्ति मत्तकरिणां वृन्दं समर्थाः क्षित
सिंहं केचन कुम्मिकुम्मनिवहमध्वंसधीरं पुनः ।
शूराः केचन वज्रसारकव्निः शजचैयुतं वैरिणं
कन्दरपद्धरदपदारणविधौ वीरा नरा दुकंमाः ॥ ४२ ॥
वैराग्यशतकम् । १३७
धत्से यद्रुचिराम्बराणि कुरुषे यद्धोगमेणीदशां
यदानानि ददासि यासि तुररमत्ेगजनद्रश्च यत् ।
तत्ते प्राक्तनपुण्यकर्मेफलितं मूयसदेवाचर
खान्तं खालुनरन्यजन्मनि सुखं येनैव नानाविधम् ॥ ४३ ॥
रोते संप्रति मोजनं प्रकुरुते नारीजने तिष्ठति
क्षोणीः समयोऽसति नैव दप्ति घं रे कथं दरक्ष्चसि ।
यत्रैवं कथयन्ति दुषटमतयो दौवारिकासत्र य-
द्च्छम्त्येव जडा जनाश्च नियतं तष्ोमवि्पूितप् ॥ ४४ ॥
मूपास्ते रणकरकंशा युवतयः सोन्दर्थसीमाश्च ताः
सद्विचाखवश्ीरृताखिख्बुधखान्ताश्च ते पण्डिताः ।
अन्ये चैव नय विराश्च कवयः सद्वायना नक्ैक-
प्ते याता यदपाङ्गपातचकिताः कालय तसे नमः ॥ ४५ ॥
इन्द्रस्वं नृप सुन्दरी तव शची पुत्रो जयन्तोपमो
गेहं भाति च वैजयन्तसदशं नागोऽरमो्धहमः ।
इत्थं बोधकरैरसत्यवचनैः सैरं सतः खं हरि
वेत्ति प्रस्फुटविक्रमं स महिमा ज्ञेयो हरेमायिनः ॥ ४६ ॥
स्रवा सुकृतार्जितं वु गुणम्रामामिरामः युतो
मार्या यौवनरूपरीलरुचिरा सेवापरा: सेवकाः ।
मित्रं निष्कपटं नृपो गुणगणगराही च दाता पुन-
नतत्सर्थमवाप्यते हि मनुनधिष्णोः प्रसादं विना ॥ ४७ ॥
अचरा कमला हि कख कथय क्षितिपाः किङ मित्रमस्ति रोके ।
इह वद्यतमा च कख वेद्या सिरमप्यसि च कख देहमत्र ॥ ४८ ॥
मोजनेन च धनेन घुदीधै जीवनेन तरुणीनिवहेन ।
जायते न मनसः परिपू्तिसोष एव सट तत्र विधेयः ॥ ४९ ॥
यस भालफलके यदटेखि ब्रह्मणा खलु सुखायुखयोश्च |
तस तद्भवति तत्र न युक्तौ कर्ठुमेव नर हपविषादौ ॥ ५० ॥
१३८ काव्यमाख ।
नैवाङ्नाधरदलामृतमम्बुनो वा
पीतं मया सुखकरं सुरनिक्नगायाः ।
संदेहयिन्धुरुहरीतरटेन नूनं
कालः करो हि सकरोऽप्यतिवाहितोऽयम् ॥ ५१ ॥
ननु न निहताः कामक्रोधादयो न च रात्रवो
न खट भवनं नो वारण्यं मया परिसेवितम् ।
नतु वनफलं नो वा मुक्तं मया विविधारानं
नियतमसखिलं जन्म खीयं कृतं हि निरथकम् ॥ ५२ ॥
प्यासक्ताः खयं ये सततमथ नरान्वीक्षय पुष्येकनिष्ठा-
ज्ञायन्ते जातदषमृतरचिरद्षरीञ्चिनदेहाः समन्तात् ।
सेवां कुर्वन्ति ये वै सुमविरिखरिपोः सादरं सावधाना-
जैरेवेयं धरित्री किर विमरतेधीय॑ते पापगुवी ॥ ५२ ॥
येऽरण्ये विजने वसन्ति सततं सखानि ये मुञ्चते
ये निलयं भुवि ररते तृणमयं चासरीयं रम्यासनम् ।
ये वै बिभ्रति वल्कलानि वनितां पश्यन्ति ये जातु नो
तानप्येष तपोधनान्विकरयदयुच्ैः प्रसूनायुधः ॥ ५४ ॥
स्तुत्या न तोषो हदि यख रोषो न निन्दया यख तथासि नूनम् ।
खमे च हर्षो नहि नास्म दुःखं स युक्तो धरणौ हि वेचः॥५५॥
किं नम्यं चरणाम्बुजं सररिपोः श्रव्या च का तक्कथा
्ेयं किं च विधानमेव सकर ततपूजनस्योचकैः ।
कः स्तुत्यश्च स एक एव सततं मह्यं च किं कल्मष-
ध्वंसे श्रेष्ठतरं च नाम नियतं तयेव भूमण्डठे ॥ ५६ ॥
खल्पो जीवितकारु एष रचितो धात्रा पुनन
देहं हन्त कृतं च तत्र विविधा सेगाः पुनः कृल्िताः ।
एकस्यापि गुणख कोऽपि नियतं नो पारगो दश्यते
तसात्सर्वमपाख मानस मज श्रीङकष्णपतङ्कजम् ॥ ५७ ॥
वराग्यदातकम् । १३९
दारि्यं विबुधजनेषु वीक्ष्य रक्ष्मीमक्षीणामबुधगणेषु निन्दितेषु ।
दृदैतकस्ुगकोतुक नितान्तं हा वाधा मम हृदि जायतेऽतियुरवी ॥५८॥
सन्ति क्षोणीतलेऽसिनिजजटरदरीपूरणेऽतिप्रवीणाः
कत खाभीष्टमेकं ृतविविधतरपोचमोषास्लनेके ।
ये वै दर्न्ति पूरणी परलठरदरीं थे पराभीथवाती
ते ठु त्रोक्यवन्या प्रुवमवनितले दुरमाः सम्ति ोकाः ॥ ५९ ॥
दैवाचथा यख तु मृदयुरसि तथेव नूलं प्रियते स कालः |
हतुं न शक्यस्तु निजेच्छया वै मत्तेन सूक्ष्मो मरको गजेन ॥ ६० ॥
पप्याद्यगः कुुमचापधरो बिदेह-
शन्द्राबसजनवसन्तसहायमात्नः ।
भखीकृतोऽपि हरनेत्रहुताशनेन
कामः कदथेयति हन्त तथापिं लोकम् ॥ ६१ ॥
पल्यङ्गो विगतः स संप्रति धरा प्राप्ता हि प्यङ्कतां
तन्नषठं रुचिरोपधानमधुना जाता मुजा तत्पदे ।
तूरी साप्यतुख किप विर्यं दभोवटी तूलिका
जाताग्रे बत किं करिप्यति विषिरनाहं तु जने ह तत् ॥ ६२ ॥
धत्ते मौनमनरगरं किर पिता छन्धो यदर्थ पुन-
मता सेहभरं विमुञ्चति कलिं आता करोति स्फुटम् ।
सर्वे बन्धुजना यदर्थमुमं वाञ्छन्ति नानाविधं
रषे गच्छतु वहिभारकरिते दःखाख्यं तद्वु ॥ ६२ ॥
कुयौमहं दृढतरं सुवनाधिपयं
द्यां च दानमसिखगतयाचकेभ्यः ।
हन्यां रिपूनिति नरासि तवादायस्तु
को वेद किं मनति तिष्ठति विधमः ॥ ६४ ॥
समित्रं सभ्राता स च विमख्वन्धुः सच पिता
स सूनु्ैवासे स च विमककी्तिः परिदरः ।
अर गु° १३
१४० काव्यमाखा ।
स एवाकिन्काटे सकरजनसरवस्वमधिकं
य एवेह प्राज्यं सततमथ दत्ते किरु धनम् ॥ ६५ ॥
सन्त्येते मामकीनाः परिणतमतयः सेवकाः सावधाना
आमाश्चेतेऽतिरम्योपवनगृहसरःकरूपवाप्यादियुक्ताः ।
अश्वाः श्लाणि नागास्रुणमृगदो वक्ति रोको यदेवं
ञेया माया सुरारेरघुरविजयिनः सा मतिभ्रंशकत्रीं ॥ ६६ ॥
क तृकतिनै हि जायते वनफरेः फं वल्करनौवरतं
देहं हनत भवत्यथो न सर्निस्तृव्याति किं नैकः ।
किं निद्रा समुपैति न क्षितितले यसादयुद्धिनरः
कतु हन्त तपः करोति न मनो मसो भवाम्भोनिधौ ॥ ६७ ॥
विद्यानवया पठिता न चित्तं वित्तर्जने वापि मया न दत्तम् |
धर्मः कृतो नैव समस्तु कारो हा रोमल्मेन वृथेव नीतः ॥ ६८ ॥
यदन्या न ज्ञानादसि विषरर्सि पुरुषा-
न्यदन्येषामर्थे प्रसुरतरविध्रान्धकुरुषे ।
अधर्मे यचनष्ठा तव नर गरिष्टासि सततं
किमाकस्पं मूढ तमिह भुवने खास्यसि ततः ॥ ६९ ॥
मराणायामपरायणो मवतु वा योगेकनिष्ठोऽथवा
किं वा साघुसमाधिसाधनविपिपरोढो भूं पूरुषः ।
फं वा सिद्धरसाज्ञनाद्धूतमणिग्रामप्रवीणः परं
मयरयेन निवतेते स सुवने नालि प्रकारः परः ॥ ७० ॥
मेऽरण्ये निवसन्ति ये च सदने ये मुञ्चते वै फठं
ये वान्नं सकिठं पिवन्ति सरजं ये ये च कोपं परम् ।
ये भूमौ खल् रोरते च रुचिरे पतयङ्कमध्ये च ये
ते स्वे निधनं प्रयान्ति समये किन्विरोषोऽसि कः ॥७१॥
बात्यं गतं सकलमर्भकठील्येव
तारण्यमप्यथ गतं बिविरविलसैः ।
गङ्गातरङ्गकरनैरहमेतदुतै-
द्धतलमेव सकलं सफरं करिष्ये ॥ ७२ ॥
वैराग्यशतकम् । १४१
कायं मला नश्वरं चच्चसामं चायुदधा भङ्करान्परवमोगान् ।
पारं गन्तुं विश्वसिन्धोविदग्धा योगाभ्यासे साधुबुद्धिं विदध्वम् ॥ ७३ ॥
निगमागमधर्मराखमागाः सकलाः सन्ति परस्परं विरुद्धाः ।
अत एव मतेः कचिन्न दाव्यै भवति नृणामविवेकिनामिह ॥ ७४ ॥
कार्यां तिष्ठ सखे सुपर्वनिवैर्नि्यं नुतायां मज
श्रीकण्ठं निजमक्तरक्षणविधौ दक्षं दयावारिषिम् ।
गाङ्गे वारिणि पापहारिणि कुरु सानं सर श्रीपतिं
स्वं कष्टेन विनैव मेोक्षपदवीं प्राणात्यये प्राप्यसि ॥ ५५ ॥
निरमत बुधव्यीः संगमादङ्गनानां
कुरुत कठषद्वंसनोगं हि धर्मम् |
न खठ़ निरयमभ्नदधरिप्यलज्ं
कुवलयदट्नेत्रा कतुकं हन्त युप्मान् ॥ ७६ ॥
पापिष्ठाः सन्ति धान्यद्रविणदुतसुताबन्धुवरगादियुक्ता
दुःसैर्ररनेकैर्िदरितहदयाः सन्ति धन्याश्च सव ।
ृषैतपरी्यं कटपयुृतयोः शश्वदाश्चयैभूतं
जानेऽहं बै निदानं कच्ुगमपरं तत्र नो वेद्धि नूनम् ॥ ७७ ॥
लोभग्राहविमोहमीनकटिनक्रोधस्फुरद्राडव-
कूरानङ्गकुटीरमत्सरजकेः पूण; समन्ताद्धशचम् ।
न ज्ञानामिषमन्दरेण हृदयाम्भोधिषठं मथ्यते
यावत्तावदियं न मुक्तिकमरा केनाप्यहो कम्यते ॥ ७८ ॥
दया दानं स्यं परधनपरखीविमुखता
क्षमा श्रद्धा देवद्विजगुरुगणे भक्तिरतुर ।
अनोद्धयं तृष्णानियमनमनङ्गाविक्ररुता
गणोऽयं वै लोकं नयति हरलोकं गतभयम् ॥ ७९ ॥
पुत्रं मुञ्चति मुञ्चति प्रियतमां सद्धातरं युवति
खीयां मुञ्चति शदधवंरजनितां शुद्धां वधूटीमपि ।
स्वै सुश्चति चान्यदप्यथ निजां मूर्ति बखान्सुञ्चति
षो सुञ्चति जातु नैव नियतं रोमं तु उन्धो जनः ॥ ८० ॥
१४२
कानव्यमाखय ।
आमारामकल्त्रपत्रममता लक्ता च दृरीकृता-
स्ते मत्ताः करिणो विचित्रवपुषस्ते ते मया वाजिनः ।
जीणायाचितलन्धनीरसतरेणाननेन संरल्हं
माणांहक्षिम विभि दी्ैतपसे मां सुच युच्चाधुना ॥ ८१ ॥
जरमैः सदनेयेगेजवेरगीनैः परिकरीडनै-
वौचेयवनगर्मज्लरतेषनदै् वामभ्रुवाम् ।
युक्तिः सायदि तद्विहाय सकर चैत्मवीणा नराः
कतुं हन्त तपस्तु ुक्तियुखदं कसादरण्यं गताः ॥ ८२ ॥
रिशिरकिरणो भानुरवायर्मही गिरयो नगाः
सलिकमनलो यज्चैवान्यञ्चराचरमस्ि वै ।
तदखिरमिदं भसपरायं भृशं प्ररयानले
मवति मनुज खाखलेतत्कथं तव वे वपुः ॥ ८३ ॥
निजमतिसमा विदयाधीता छृतं द्रविणा्जनं
पबकरिपवस्ते ते स्वै जिता विविधोचः ।
तदपि च कतं कर्तव्यं यद्धमूव धरातले
सररुमनसा संप्रत्येकां सरामि गिरीन्द्रजाम् ॥ ८४ ॥
भक्तिदैवे सरारौ विजनधनवने चाल निलयं निवासो
नाशं सर्वे गतास्ते मनसि मनसिजखोकटा पै विकाराः ।
रब्धं पातुं पवित्रं जर्ममरसरित्संभवं कन्दभक््यं
वैराग्यं जातसुचरमम जगति पुननान्यदप्य्थनीयम् ॥ ८५ ॥
पातारं यासि चित्त भ्रमसि च गगनं तचन्निराम्बमेकं
नानारण्यं च नियं ्रजसि विशसि रे गहरं भूधरस्य ।
व्यथं काठं त्वमेवं गमयसि सकलठं निर्विवेकेन नूनं
मोक्षं क्ष्मारुदूफठं वै क्यसि न कथं तत्यर्रह दिव्यम् |८६॥
न धने न सुतं न सुन्दरीं न च वाञ्छामि गृहादिकं युखम् ।
नवनीरदनीरुविग्रहे किरु भक्तिं तु विहाय केरवे ॥ ८७ ॥
वैराग्यशतकम् । १४३
छ्प्णं केचन न सरन्ति नितरां दारिघ्दुःखातुर-
सतं यत्केचन न स्तुवन्ति विविधै रोगे व्याकुलः ।
तं नो केचन लोमठीनमनसः सम्यग्मजन्ते ततो
द्वित्रा एव तद्रिपूजनरता मुक्ति कमन्ते जनाः ॥ ८८ ॥
कचित्कन्या जाता क्चिद्पि च पत्रः समभव्-
त्चिदिव्यं गानं कचिदपि विधानं सृतनृणाम् ।
कचिद्धासं रोदः कचिदपि भवत्यत्र सुने
भृशं मूढस्तत्त्वे तदपि न हिं जानाति मनुजः ॥ ८९ ॥
असिन्मूवर्ये जनख महिमा भाग्येन संजायते
नो तत्रासति हि कारणं प्रयतता नैवाथ कथिद्रुणः ।
काकायाशुचिभोजिने हि वितरदयुचैस्त॒ ोको विं
मुक्ताहारपरायणाय शुचये नो हन्त हंसाय यत् ॥ ९० ॥
ठव्धः कश्चित विश्च धनमयमखिलं मन्यते कश्चिद
सरः सैर्विकारैविलितहदयो वेत्ति नारीमयं च ।
त्यक्तवारोषप्रपच्चः कलिकटषमरत्रसचित्तोऽहमेको
मोक्षाकाह्ी समग्रं किरु मुवनतठं ब्रह्मरूपं हि जाने ॥ ९१ ॥
विरसं परिणाम एव लक्म्यास्छमवाप्य क्षणभङ्गुरं सहायम् ।
कुर मानव मा सुधा हि गवै वद् रक्ष्मीः किरु कख चासि वदया॥९२॥
इह जगति जनस्य कस चित्ते न वसति सौख्यविधानुख्यवाती ।
ख भवति तदेव तख सवै मुवनपतिस्तं यदीश्वरः करोति ॥ ९२ ॥
निभूरं सकठं जगजडमते जानीहि कूं कठं
गङ्गाया भज वल्फरं क्षितिरुहो दिव्यं दुकूलं कुर ।
मूं काननजं च भुदकक्ष्च मधुरं संसारम युदा
देवं नीरदनीरविग्रहधरं निलयं समाराधय ॥ ९४ ॥
ब्रह्मा भेजे मदननिकलः कन्यकां तां निजां वै
सीतां रुङ्ामनयदतुखां रावणो रामजायाम् ।
१४४ काव्यमाख ।
चन्द्रो गत्वा वरगुरवधूं हा करङ्कङ्कितोऽभ्-
त्कः कः कामप्रसरविवरो नैव निन्दां प्रपेदे ॥ ९५ ॥
रम्यं हम्य च रम्यं सरम्िजविपिनं तावदेवासि रम्यं
वृन्दं खीणां च रम्यं हयगजयकरीचन्द्रचन्दरादिकं च ।
उदानं चैव रम्यं विमकजलमभृतं कूपवाप्यादि रम्थं
यावच्ितेऽनवचा ननु न निविते हन्त वैरा्यवाती ॥ ९६ ॥
पापालाने निबद्धः कुमतिरतङतरन्दुकैर्मेति मत्तो
लोभव्यारोरभृङ्गभरमणपरिरपतुङ्गकुम्भखरश ।
कामास्येनेव यत्रा सकुतुकमनियं ्रर्यमाणः पुरखं
ज्ञानाश्वत्थं निहन्ति प्रसभमिह मनोवारणोऽज्ञानदन्तः ॥ ९७ ॥
भिक्षात्रं बत भक्षणाय सदनं शून्यं निवासाय च
माप्तं कपि सुजीणमेव वपुषो वं पिधानाय च ।
पानायाम्बु कमण्डुलो क्षितितढं खापाय यस्स वै
तेनेबोकय्टुःखजन्तुकलितप्तीणो मवाम्भोनिधिः ॥ ९८ ॥
प्रथ्वीव्योमजरानिकानलगणेः छ्खपेन धात्रा खयं
त्वव्मासक्षतजासिवीयविङृतिप्रायेण निद्रौपरम् ।
कायेन क्षणमङ्करेण यदि चेषभ्येत मोक्षस्तदा
कं रन्धं न भवेजनैः ततप छ्ेरौकलठेरेः पुनः ॥ ९९ ॥
यः कृतौ जगतोऽसि य॑ प्रणमति प्रायः समसतं जग-
चेनैवाु हता द्विषो बुधगणा यस दद्णाम् ।
यसात्िद्धिरनुत्तमासि न मवय्येनश्च यस्य स्मृते-
यैसिन्सन्ति जगन्ति मेऽस्तु विपुला मक्तिसतु तसिन्दरौ ॥ १००॥
ङ्गार्षतके भरं समाविदय निजं मनः
जनादनेन विप्रेण वरैराग्यश्चतक कृतम् ॥ १०१ ॥
इति श्रीगोस्वामिजगन्निवासासनगोखामिजनार्ईनभद्कृतं
वैरग्यदातकं संपूर्णम् ।
१. एतन्नाम शतकमेतत्कविविरवितमसाभिः कान्यमालायामेकाददागुच्छके मुद्रापितम्.
विद्णकान्यम् |
कारमीरकबिहणकविराज विरचितं
बिहणकाव्यम् ।
ध्याता गणेशमखिखगमसारमूतं
श्रीरारदां सुरनमस्कृतपादपद्याम् ।
किंचित्खकीयमतिर्संस्फुरितेन नव्यं
काव्यं करोमि विदुषां युखबोधनार्थम् ॥ १ ॥
खगगवनी विमर्मण्डरुखण्डतुख्ये
मूमण्डले महिरपत्तननामधेये ।
वाराङ्गमुर्जरजनैः परिसेव्यमाने
भोगी वभूव नृपतिः किर वीरसिंहः ॥ २॥
चत्वार एव निजधर्मरताः सदैव
वणौश्च यस्य नगरे रजनीकरस्य ।
चश्चद्रवाक्षपथि वीश्षणटस्यवकै-
्िम्बोदयं प्रकटयन्ति दिनेऽपि नायैः ॥ ३ ॥
यो वैरिवीरवरवारणदपै्सिंहो
विधाविनोदविविधाभिरसः करवान् ।
गाम्भीर्थधेर्ययुरुदानयुणेः स रोकं
पाति स वीरदरपतिर्निजराज्धमैः ॥ % ॥
इत्थं नृपेण रजनीकरवक्रनिम्बा
राोऽप्यबन्तिदेपतेररसख पुत्री ।
. पाण्मरहेण विधिना विदिता खनारी
मुख्या बभूव सकखञ् वराङ्गनासु ॥ ५ ॥
कार्क्रमेण विमलां कमखासमानां
चन्द्राननां नयननिर्जितपद्मपत्राम् ।
चन्द्रोदयेऽथ नृपतेः किर पटरी
जज्ञे कलां श॒शिकरामिति सत्यनाश्नीम् ॥ ६ ॥
१४५५
१४६
काव्यमाख |
सा वर्धते शशिकला रारिनः कठेव
राज्ञो विरिष्टतनया ह्यधिकेकमाग्या ।
अस्येदिनैः कतिपयेरपि राजधानी-
मागत्य वाक्यसुधया जनकं तुतोष ॥ ७ ॥
तां वीक्ष्य चारुबदनां चतुरानमस्य
वाचामिव प्रचुरचश्रुरयुद्धिशीखाम् ।
वाखमबारगुरुरूपवतीं नरेद-
श्िन्तां चकार तनयाध्ययनाय नित्यम् ॥ ८ ॥
राजीवपत्रनयना नरराजकन्या
यह्टीरयापि वचनं मधुरं वमाषे ।
तद्रीरसिंहनृपतेरमृतोपमानं
चित्ते बभूव सुखदायि दिवा निशायाम् ॥ ९ ॥
दस्थं नृवीरवृपवीरनरेशचितत
नित्यं चकार कविराजपदानि कन्या ।
तातसदीयगुणगो रवगाढचित्त-
श्िन्तां चकार सुतरां गुणिनं ददद ॥ १० ॥
ओराजहंसनमितेन पुरोहितेन
राज्ञे निवे विजिताखिकतत्कथेन ।
काश्मीरकः कविरसौ गुणिनं दिक्च
त्वामागतः क्षितिप बिहणनामधेयः ॥ ११ ॥
सुक्तेन्दुकुन्दकुुमस्फरिकावदाता
सर्वामरेन्द्रभुजगेन्दनरेन््रवन्या ।
मन्राथेतच्रजननी जननी श्चुतीनां
श्रीश्चारदासि विषयं तत जआगतोऽयम् ॥ १२ ॥
कृत्वा नतिं निषयपूरवैमथारिषं तां
जग्राह बीरनृपतिः कविराजतोऽपि ।
बिहणकाव्यम् ।
मायाप्रपञ्चजगदर्णवभीतमीतः
सिद्धोपदेसमिव पर्मपरश् लोकः ॥ १३॥
ृष्र समसकुराटं कु्देवताया
आदिष्टवान्निजपुरोहितमसख तृष्य ।
यद्रोचते सुकवये पुरतः प्रभूतं
मोज्याम्बरादि विततार यथोपदिष्टम् ॥ १४ ॥
तसे विस्य फैविराजमथ क्षितीश
परीत्या सुताध्ययनकारककोविदार्थी ।
दत्त्वा निकामम॒दिताय मनोरथश्रीः
श्रीवीरसिंहनपतिथैदमाससाद ॥ १५ ॥
सानानुलेषनमनोरममोजनानि
दिव्याम्बराणि वहुमानपुरःसराणि ।
काहमीरकः कविवरोऽथ निरम्य रात्रौ
मातः पुरोहितयुतो नृपतिं ददं ॥ १६॥
सद्यः प्रजन्धविधिना गुरुणा कवित्वं
यद्रम्यपद्यरचनामधुना कवीन्द्रः ।
विच्यापगागहनवासपयोनिधितवं
धीरं तुतोष स यथा न तथान्य एव ॥ १७ ॥
एवं विलोक्य ठतितार्थपदं कर्वीन्द्र-
मामद्य तत्र तनयां कवये निवेच ।
अध्यापय प्रमुदितो भगवन्निमां खं
कत्वा प्रसादमथ चन्द्रकखाशवाच ॥ १८ ॥
उच्रिद्रबुद्धिकुघुमः कविरोखरोऽयं
कारमीरकः शशिकरे कुरु पादपूजाम् ।
कीडां विहाय शुकसारिगतां सखीनां
रां गृहाण वचनं कविविहणख ॥ १९ ॥
१. "कवये द्रिं कवीशः इलपरपुलकखः पाठः.
१४९
१४८ काव्यमाख ।
रज्ञा विमृश्य गुणिनो गुरुभावभरछि
व्यक्ताक्षरक्मवतीमपि राजपुत्रीम् ।
षट व्यषाठ्यद्तिप्रयतः कवीन्द्रः
सोकेविनिः शधिकला विदुषी बभूव ॥ २० ॥
सा प्राङृतानि विमखानि च संसरतानि
शाखाण्यधीत्य किल चन्द्रकखा सरीरा ।
श्रीविहूणं निजरुरं प्रणिपत्य साक्षा-
तं दरषयां नृपतिमास सरखतीं च ॥ २१ ॥
तस्या गृहे प्रवरकुङ्कमपुप्यवासि-
कपूरगोरसरसागरुचन्दनाव्ये ।
श्ङ्गारसारगहनं किर कामरास्-
मध्यापयत्यमलचन्द्रकखां कदाचित् ॥ २२ ॥
विज्ञातमन्मथकल सरबाणविद्धा
तखान्यजन्मरमणी नरनाथपुत्री ।
भाव्यथेभावितमनोमवतुल्यकान्ता
कान्ते रसानविदधति स द्यो्विकारान् ॥ २३ ॥
प्रेमीदात्तरङतेन विरोचनेन
वक्रेण चारुहसितेन सुधाधरेण ।
१, एतपूर्वमियान्पागोऽपरपुखलकेऽधिक उपरुभ्यते--
श्ेनापतिः खयमभाषत बीरसिह हे नार्थक लर्य सांप्रतमेव रम्यम् 1
सप्तावनिं सितयं सपरिच्छदं वे अध्यापनाय च शद्राङ्ककखार्थमसि ॥
्वुला तदेति सुकृतं करर तत्कृतेन भोज्यानि तत्र वसनानि तथासनानि ।
यानानि कानि विविधा वरमुख्यसख्यो यघ्ममाधितं खभुजसंनिहितं चे चक्रे ॥
ज्ञात्वेति बीरचपतिः खसुतां करेण शला क्वेरथ समप्य॑ शिणे ननाम ।
भूयः पुरोहितमथ खजनो न वा" स्वे भवन्तु एुखिनो हिमवाससश्च ॥'
२. एतत्पूवैमियान्पादोऽपरपुसकेऽधिक उपरभ्यते-
द्ू्थं विरोक्य सुकविः पर्तीं खुबालामन्तःपुरे जवनिकान्तरसंस्थितां ताम् ।
मारम्बराकुलितिमानस एवमूचे मलात्मनः सुसदृशी कविनां खभावः ॥
विहणकव्यम् ।
ईैषद्विनम्मितकुचद्ितयेन बाला
व्रिद्रासमाश्यु विनं च वरीचकार ॥ २४ ॥
श्रीपद्यपत्रनयनां व्रपदहसतां
पद्मप्रकरृषएटचरणां शुचिपञ्चगन्धाम् ।
तां पञ्चिनीमिव सुपद्मनिकेतनां च
मेने कविः शश्िकलामिव कामव्हीम् ॥ २५ ॥
सा प्राह तं कविमवेक्षय मनोऽनुरागं
खामिन्द्रयं सति सर्वजनानुरान्तये !
तत्वं शिवस्य शिवदायि च कामतच्ं
त्वं संप्रति सरगुरुः सरयोग्यमत्र ॥ २६ ॥
इट्युक्त एव विजने स विचायै सवै
गान्धर्वराजविधिना जगृहेऽथ पाणिम् ।
कामी युवा सरकटकुद्खा च बाद
दैवात्तयोरघरितं घटितं वभूव | २७ ॥
सा कामज्ाख्लविधिना किक कामकेी-
ठीखविखसनि्यं चकमे कवीशम् ।
अन्योन्यनूतनसुयोवनमोहितां च
वाक्यैः घुधारससमेः स रज्ञ बाढम् ॥ २८ ॥
राजग्रियोऽपि विविधागमपारगोऽपि
भुङ्के स गूढचरितो नरराजपुत्रीम् ।
जातं सुजन्म विफङं भुवने नलिन्या इष्टं यया न विमडं तुहिना्ुविम्बम् ।
यावच्छरुतं सुवचनं सुकवेस्तयत्थं किविद्धिद् तृहिनांञ्कडा वभाषे ॥
हृ्यनि कोकमिशुनानि भवन्ति येश्च सू्ौद्चभिजैगदिदं निखिारथमेति ।
संपू्णतापि शशिनश्च हि निष्फरैव दृटा यया न नलिनी परिपूणरूपा ॥
इत्थं निशम्य खुकविः खुवचोऽवरायाः प्रोवाच कामवदगः शण चन्द्रङेखे ।
मध्येऽत् किं जवनिकां कुरुषे तदा वा हारीकुरुष्व तदिदं दयितेन्तरे नो ॥
तखाज्ञया जवनिकां रिथिटीविधाय वक्र विलोक्य सुक्वेनयनाभिरामम् ।
तस्थो प्रणम्य शिरसा दधती कयक्षननेहालसाद्र॑नयनैः करिदत्तदसा ॥
१४९
१५०
कान्यमाख ।
शाखोदितान्यनुदितानि च मोहनानि
पदरयत्नहर्निंडमतीवे निगूढचेताः ॥ २९ ॥
पराह मियां स कविरेव मम भियेति
सातं कविं कथयति स मम प्रियस्त्वम् ।
प्रच्छाम्यहं यदि पुनः कथयोत्तरं मे
त्वं चापि मे कथय नाथ कवीशसुख्य ॥ ३० ॥
अङ्गणं तदिदमुन्मदद्विपश्रेणिशोणितविहारिणो हरेः ।
उछसत्तरुणके छिपष्ठवां स्कीं त्यजति किं मतङ्गजः ॥ २३१ ॥
निरर्थकं जन्म गतं नटिन्या यया न इष्टं तुहिनांडनिम्वस् ।
उत्पत्तरिन्दोरपि निष्फरेव दृष्ट प्रहृष्टा नलिनी न येन ॥ ३२ ॥
पूरणन्दुबिम्बसदृशं च नृपात्मजाख-
मानम्य विद्धुमतामिव चुम्बनाय ।
कामप्रियत्रतनिवेदनयामिधाना-
मालिङ्गनं सपुरुकं प्रथमं चकार ॥ ३३ ॥
नीवीनिबन्धनविधानविमोचनाय
नामिग्रदेशनिहितः कविना प्रकोष्ठः ।
कन्दर्पमन्दिरिनिधानहरः करोऽख
रुद्धः स तस्कर इव क्षितिराजपुच्या ॥ ३४ ॥
आलिङ्गय गादमबलामुपनीय शय्या-
मारोप्य वक्षसि रदेन निषीब्य चोषम् ।
सोऽदुष्ठकेन चरणाग्रमवेन वख-
माङ्कप्य चाकुरतया सुरतं चकार ॥ ३५ ॥
चन्द्रानना सुरतकेषिग्रदीतवखा
नेत्रे निरुष्य च करद्ितयेन तख ।
आरोप्य मञ्ुशयने पुरुषायमाना
सानन्दयत्कविवरं गुणसजनेन ॥ ३६ ॥
विहणकाव्यम् । १५१
खकोमला चन्द्रुखी च बाख प्रियं वदन्ती सधुरा च वाणी ।
छृरोदरी गोरविशाख्नेत्रा ददातु मे शं कि जन्मजन्मनि ॥ ३७ ॥
पद्मानना चकरितवाल्करुरङ्गनेत्रा
मत्तेमकुम्मयुगरुसतनभारनम्रा ।
कादमीरकेण किर संपुरिताभिधेन
बोभुज्यते सररणे नरराजपुत्री ॥ ३८ ॥
चश्चत्रवारसरुचिरारुणदन्तवासा
दन्तप्रमायिजितदहारकदम्बशोभा ।
संतुप्यते तदनु पीडितकेन नान्ना
कान्तेन कान्तिकरणेन नरेन्द्रपुत्री ॥ ३९. ॥
चूतपरवारकरपछवकेडिरम्या
वामाङ्गना सुगतिनिर्जतराजहंसी ।
पद्मासनायकरणेश्च मनोविनोदा
संगम्यते सुकविना क्षितिपारपुत्री ॥ ४० ॥
उद्यन्मृगेन्द्रतनुमध्यरूषा पराङ्गी
सवौङ्गदत्तसुमना स॒मगा सु्ीटा ।
सा सिद्धताुपगता नरराजपुत्री
खीनेपुणं कविना यदि शिक्षितत्ात् ॥ ४१॥
दोखगतेन करणेन कवीश्वरख
सा रम्यते रतिकलकुशला निशीये ।
सोन्दयैरूयगुणगोरवमन्र सै
तस समर्पितमहो गुरुदक्षिणार्थस् ॥ ४२ ॥
उननिद्रचम्पकविडुद्धलुवणैवणां
करणान्तगसरसरोरुहचारुनेत्रा ।
रँरम्यते सुरतनागरिकेण नान्ना
श्ीबिहूणिन कनिना नरपारपुत्री ॥ ४३ ॥
न्र° गु० प
१५२ काव्यमाख ।
तद्धामसूचितमनङ्गरसप्रसाद-
चाषरक्तितरक्षणवियोगसुदुः सदं च ।
मरम प्रबद्धमितरेतरमपरमेयं
कामं तयोरतनुमेयतरं वभूव ॥ ४४ ॥
उनुङ्गपीवरघनसनमण्डनेन
बिम्बाधरेण रमणद्विजखण्डितेन ।
अङ्गेन कान्तपरिदत्तनखत्रणेन
सुद्धान्तरक्षिभिररुक्षि परोपसक्ता ॥ ४५ ॥
आः कस साप्रतमहो कुपितो विधाता
कृतेति ते हृदि ततः प्रणिपत्य मूपम् ।
देवाभयं शश्चिकखा पुरुषोपक्ता
सत्याय ते स गुरुरीक्षित एव नूनम् ॥ ४६ ॥
रक्षाजनेन कविनामनिवेदितेन
भूपो बमूवं किंरु दोकितचित्तृत्तिः ।
किं सत्यमसि कथितं वितथं तु किंवा
जीवपियं द्वितयमेव कविः सुता मे ॥ ४७ ॥
विद्यानवमयतमन्मथचाडुवाक्यैः
कन्दर्पकेिकुपितां नरराजपुत्रीम् ।
पुप्पेषुवाणमघुरीक्ृतमानसोऽयं
कामी प्रसादयति चन्द्रकृलां यथेष्टम् ॥ ४८ ॥
यावद्सादरुकितां नेप आहताङ्ग
त्वं कां प्रसादयसि दुष्टचरित्रमयः ।
श्रुत्वेति लक्षचरितो नप चेरमगुध्य
कामी दृदयं निजकरेण ममदे डीघ्रम् ॥ ४९ ॥
उत्थाय संमुखगतोऽक्षिरिरोवगुपं
तं प्राह धीरमनसा वृपतिः. सचक्चुः ।
बिहणकान्यम् ।
कान्तापि तापयति यः कुपितो जनोऽयं
येन प्रसादयति देव विचारयाथम् ॥ ५,० ॥
विन्त प्रिया च वचनं कथितं निशम्य
वातोद्धतेव सहसा कदटी चकम्प ।
तूष्णीचकार रममाणनिरीक्ष्यमाणां
ताम्बूरशोमितकरापि वराङ्गनाभिः ॥ ५१ ॥
श्रेयो वरं मयि न जीवितनाथ नाथ
लवं क्रं परिल्यजयि मामङृतापराधाम् ।
सक्षमा च धर्मगतिरसि विचार्य लवं
जीवामि किं रमण ते विर्ान्युहतैम् ॥ ५२ ॥
सौदामिनी भवति कं जकदेः प्रयाते
चासं गते रारिनि तिष्ठति चन्द्रिका किम् ।
ह जीविते्च रतिदायक कामराज
जीवामि न क्षणमद्यीनतसतवाहम् ॥ ५२ ॥
बाढ त्वमेव शरणं मरणेऽपि मूया-
नृयु्भविप्यति जनख च मादरख ।
मूयाद्धिपत्तिरिद राजुतानिमितते
धर्मसदेति बुददं हदयं चकार ॥ ५४ ॥
निवौसनं लनगरात्सरधठयानं
नाद्यं करस वधबन्धनकं समसतम् ।
अङ्गीचकार कुदुमेषुनिषीडिताङ्गः
कारमीरको वृपुतारमणानुगूढः ॥ ५५५ ॥
१ एतसूर्वमियान्पागेऽपरपुसकेऽधिक उपरभ्यवे--
काव्यं कवेरिति निशाम्य निरीक्ष्य चक्षुरथ विचायै ““*““"परि प्रतीतः ।
श्रीभारतीविषयवासविखसलीठां कान्ति जगाम स वरप: क्षमये तदुक्तम् ॥
त्री पस नरनाथमथ प्रणम्य प्रोवाच गद्भदवचः शण "““ “` तत्त्वम् ।
वियाधिको मम गुरयणवत्छु माति तं वीक्षितुं गुणवतामपि चित्तदत्तिः ॥
भूपे गतेऽथ वदतीन्दुकलां खमीतां कान्ते ममाप्युभयथा शं दुरापम् ।
मृ्युस्वदीयनिरदायदि यामि देशं नारस्तवात्र यदि वक्ति पिता तथेव ॥"
१५३
१५४ काव्यमास ।
खेदं न याति दधति खजने न रुजां
ये खीरताः किरु भवन्ति नरा विमूढाः ।
सत्यां सतीं परममूर्तिमतीव गङ्गां
वामाङ्ग एव वहति त्वरिवः शिवोऽपि ॥ "५६ ॥
अङ्गी विधाय स शिवं च शिवेतरं च
कारमीरकः शशिकलां रमते तथेव ।
भूयः कविः कतिपयेषु दिनेषु दृती-
वक्रेण तेन गदितश्च पुरोहितेन ॥ ५७ ॥
अरूमतिचपरत्वात्खममायोपमता-
त्परिणतिविरसत्वात्संगमेनाज्गनायाः ।
इति यदि शतच्रत्रसत््वमारोकयाम-
सदपि न हरिणाक्षीं विसखरत्यन्तरासा ॥ ५८ ॥
के वान सन्ति ञुवि वारिधरावतंसा
हंसावटीवरुयिनो जरसंनिवेशाः ।
करं चातकः फरुमवेक्षय स वज्घारां
पौरंदरीं कक्यते नववारिधाराम् ॥ ५९ ॥
श्रुत्वा कवीन्द्रवचनं नृपपूज्यविप्रो
राजान्तिकं पुनरगाच्छुतसरवदृत्तः ।
संप्राप्य भूपमितरेषु जनेष्वसस्यु
हूचे मनोगतवचश्च पुरः पुरोधा; ॥ ६० ॥
श्रीवीरसिंह नृपवीर विपक्षवीर-
मत्तेभसिंह नरसिंह नरेन्द्रसिंह ।
वैदेयिकः खकरुरलाञ्छनतां विधत्ते
तद्रीक््य किं क्षमसि फं श्रुतमेव नासि ॥ ६१ ॥
वंशा्चितेन कथिते वचने नृवीरो
जज्वारु वहिरिव वातविव्ृद्धवेगः ।
आनीय तद्रृहसखीश्वरितं च पष्य
ताभ्यः समस्तमपि भूपतिराससाद ॥ ६२ ॥
विहणकाव्यम् !
ज्ञात्वा ख्य सकर्मर्भमनर्थमूरं
म्रोवाच रोषवदागः श्ुममत्रिणस्ान् ।
चोरस्य किं मवति मत्रिभिरेवुक्तं
दखधिरोहणमिति क्रियतां च तस्य ॥ ६२ ॥
सूपाज्ञया सपदि वर्षधर्विगादं
तं नीयमानसुपलक्ष्य जनस्त्ववोचत् ।
चोरः किमेष सुकविः परमुरलटारी
रोकोक्तिरेवममवनगरे समस्ते ॥ ६४ ॥
द्वारखितामथ निरीक्ष्य नरेन्द्रपुत्रीं
नेत्रच्छटां प्रदधतीं स उवाच कान्ताम् ।
बाटेऽघुना सुरवधूरमणाय यामि
तन्नाममिप्यति पुनः कवि विहणस्तराम् ॥ ६५ ॥
नार्यो नरेन्द्रतनयागुरुवीक्षणारथ
कुर्वन्त्यतीव गमने सविखसठीखाम् ।
काचित्करेण दधती परिधानवखं
काचिद्विुञ्ति करादपि कञ्चुकी च ॥ ६६ ॥
योषिनिजोष्ठगतरक्तिमवीक्षणार्थ-
मादज्च॑मेव दधती खकरेण चान्या ।
काप्यज्गना्थगुफितां कबरीं करेण
पीनो्नतस्तनतटे त्वरितां विधाय ॥ ६७ ॥
एकं विधाय जतुरङ्गविरञ्चितं च
पादं द्वितीयमपरा परिदाय यान्ती ।
आनज्ञ नेत्रमपरा न सुकल्नठेन
तद्शेने गतमना हि ययो गवाक्षम् ॥ ६८ ॥
तद्रौनाय विविधा द्विजराजयसता
नानाविधाश्च विबुधा अपि बाहुजाश्च ।
२५५
१५६ क्राव्यमाख |
वैश्याश्च सेवकजना गृपसेवकाश्े-
त्यन्ये प्रुद्ुरिति गोविधिरेवसुक्त्वा ॥ ६९ ॥
ताम्बूरमेव दधती खकरेण कापि
हारावठीमधृत तत्र परा कृयाङ्गी ।
आलिङ्गय वाहुरुतया खससीं च कण्ठे
योषिखगच्छति गवाक्षपथं सीरम् ॥ ७० ॥
कामी स चापि नरराजनिदेरतसे-
वैध्यावनीं प्रतिगुेरमिनीयमानः।
दृष्टो जनैः सकरुणं सुवराज्गनाभि-
र्तं तदा रिव रिवेति बिमोचयैनम् ॥ ७१ ॥
वध्यावनीमथ निरोपितररोद्र
नीत्वा कवि तु वधकाः कथयांबमभूवुः ।
जानं विधेहि परिचिन्तय देवमाच-
मन्ते मतिर्मवति या घुक्वे गतिः सा ॥ ७२ ॥
संसारदुसरपयोनिधितारणाय
ध्यायन्ति यं विविधयोगरता सुनीन्द्राः।
यः सर्वरोकहदयाम्बुनकोशंस-
स्तं सर्गं सर सदैव विसुक्तिेतुम् ॥ ७३ ॥
लोकोक्तिषु धितवतीषु जनेषु सत्यु
तामेव परयति पुरोऽपि च प्ष्ठतोऽपि ।
चित्ते सितामथ नरेशुतां विचिन्तय
हययापि तामिह हि वेग्रि न देवमायम् ॥ ५७४ ॥
जापि तां कनकचम्पकदामगोरीं
फु्टारविन्दवदनां नवरोमराजीम् ।
१. असाभिः प्रप्तषु त्रिष पुसकेषु एकसिन्पुसके &ति षिहृणकविविरचितं नययं
खकथासंवहितंपू्वचतुःसप्तयपरनामकं ट्ुकाव्यं समाप्तम्! इत्युपरम्यते, प्राचीनयोरित-
रयोनति.
बिहणकाव्यम् | १५७
खुसोस्थितां मदनविहृसारसाङ्गी
विचयं प्रमादगङितामिव चिन्तयामि ॥ ७५ ॥
यापि तद्धिकसिताग्बुजमध्यगौरं
गोरोचनातिरुकपाण्डुरमध्यदेशम् ।
ईषन्मदारसविधूर्थितदृष्टिपातं
कान्तासखं पथि मया सह गच्छतीं च ॥ ७६ ॥
अद्यापि तक्कनककुण्डर्घुष्टगण्ड-
मास्यं सरामि विपरीतरताभियोगे ।
आन्दोखनश्रमजरम्फुटसान्द्रविन्दु-
सुक्ताफरप्रकरविच्छुरितं प्रियायाः ॥ ७७ ॥
अथापि तां शयिमुखीं नवयौवनाव्यां
पीनसनीं पुनरहं यदि गौरकान्तिम् ।
पदयामि मन्मथक्ञरासनपीडिताङ्गीं
गात्राणि संप्रति करोमि सुद्चीतखानि ॥ ७८ ॥
अद्यापि तन्मनसि संप्रति वतैते मे
रत्नो मयि श्रुतवति क्षितिपाख्पुच्या ।
जीवेति मङ्गर्वचः परिद््य कोपा-
त्कर्णकृतं कृनकपत्रमनार्पन्त्या ॥ ७९ !
अद्यापि तां मकरकेतुशरातुराङ्गी-
सुततुङ्पीवरपयोधरमारखिन्नाम् ।
संपीड्य बाहुयुगठेन पिवामि वक्तं
मरोन्मत्तवन्मधुकरः कमं यथेष्टम् ॥ ८० ॥
अदयापि तां कुरिरुकोमर्कारुकेरी-
सुन्निद्रतामरसपन्रविञ्चारनेत्राम् ।
मोतुङ्गपीवरकटोरपयोधराव्यां
ध्यायामि चेतसि यथेव गुरूपदेशम् ॥ ८१ ॥
१५८ काव्यमाल ।
अदापि तद्रिकचलकुन्दसमानदन्तं
तिर्यग्विवर्वितविरोरबिरोचनान्तम् ।
तस्या मुखं मयि मनागपि विररामि
चित्ातकृतज्ञ इव हन्त कृतोपकारम् ॥ ८२ ॥
अच्ापि तत्सररमञ्चुलतुङ्गमासं
किंचित्मितोच्छुसितपाण्डुरगण्डमागम् ।
पञ्यामि पूणेरारदिन्दुसमानकान्ति
कान्ताननं विकचपङ्कजपत्रनेत्रम् ॥ ८२ ॥
अदापि तन्मदनकार्यकभङ्करभर-
दन्तच्युतिप्रकरकबुरिताधरोष्ठम् ।
कणौवसक्तपुरुकोज्वरुदन्तपत्र
तस्याः पुनः पुनरपीह मुखं सरामि ॥ ८४ ॥
अयापि तां ञ्जटिति वक्रितकन्धराग्यां
न्यसतेकपाणिकमकां खनितम्बबिम्बे |
वामांसप्ष्ठटरुदुल्वरुकेरपादां
पस्यामि मां प्रति दशा बहुशः क्षिपन्तीम् ॥ ८५ ॥
जद्यापि मामवगणय्य कृतापराधं
मां पादमूलपतितं सहसा चरन्तम् ।
वखाञ्चरं मम करानिजमाक्षिषन्तीं
मामेति रोषपरुषं वदतीं स्रामि ॥ ८६ ॥
जद्यापि तामभिविशारनितम्बविम्बां
गम्भीरनाभिकुहरां तनुमध्यमागाम् ।
अम्लानकोमरग्रणारसमानवाहुं
ठीलकप्ाञ्चितगति मनसा सरामि ॥ ८७ ॥
अद्यापि तहुल्तिनादनिमीस्तिक्ष-
मासं सरामि सुतरां सुरतावसाने।
तत्कारुनिःश्वसितनिहुतकान्तकान्ति
स्वेदाग्ुिन्दु परिपाण्ड़रितं पयायाः ॥ ८८ ॥
विहणकान्यस् !
अद्यापि तां मयि कृतागसि धृष्टमावं
संभावयत्यपि स॒हुनिगरदीतवाचम् ।
अन्तर्निरुद्धगुरुकोपसवाप्पकण्ठीं
निःश्वासद्युप्यदधरां रुदतीं सरामि ॥ ८२ ॥
अद्यापि तां समपनीतनितम्बवखां
परयामि मन्मथश्चरासनविहखङ्गीम् ।
एकेन गुद्यनिहितेन करेण पाणि-
मन्येन नामिङुहरादवतारयन्तीम् ॥ ९० ॥
अद्यापि तां रहसि दर्षणमीक्षमाणां
संक्रान्तमस्रतिनिधिं मयि प्रष्ठठीनाम् ।
पदयामि वेपथुमतीं च सुविभ्रमां च
लल्नाकुखं च दयितां च सविभरमां च ॥ ९.१ ॥
अचापि तां सुरमिदुधैरगन्धरोकं
धावन्तमास्यमनिच्यं गतिचञ्चरीकम् ।
किंचिचकोररुचिकुञ्चितचारुनेतां
पर्यामि केलिकमलेन निवारयन्तीम् ॥ ९२ ॥
अद्यापि तामितरतश्च पुरश्च पश्चा-
दन्तिः परित एव परिज्रमन्तीम् ।
पद्यामि फुकनकाम्बुजसंनिभेन
वक्रेण चारूपरिवसितखोचनेन ॥ ९३ ॥
अद्यापि तानि मम चेतसि संस्फुरन्ति
कर्णान्तसंगतकटाक्षनिरीक्षितानि ।
तस्याः सरत्तरकराणि मदालसानि
लीखविखसबहुलानि विरोचनानि ॥ ९४ ॥
अययापि तां मयि कृपारसमीपटीने
मन्मागेय॒क्तदृशमाननदत्तदस्ताम् ।
१५९
१६०
काव्यमाख ।
मद्धावचिदहितपदं मदुकाकठीमिः
किंचिद्विमानमनिद्ं मनसि सरामि ॥ ९५ ॥
अद्यापि तत्तररूतारतताक्षमासय-
मारिप्तिचन्दनरसादितपाण्डुकान्ति )
कृस्तूरिकाकुरिरपत्ररुतामिरामं
गण्डसरं हृदि गतं सिरयामि तस्याः ॥ ९६ ॥
अद्यापि तद्छरतकचमरहमाग्रहेण
दन्तेमैया दरानवाससि खण्ड्यमाने ।
तस्या मनाच्यकुलिताक्षमरक्ष्यमाण-
सीत्कारगभेमसङ्ृद्वदनं सरामि ॥ ९७ ॥
अद्यापि तानि ममचेतसि विस्फुरन्ति
विम्बोष्ठमृष्टपरिकीर्णद्ुचिसितानि ।
पीयूषपूरमधुराणि त्वदुत्तराणि
वाक्यानि मन्मथमवानि मृदूनि यसाः ॥ ९८ ॥,
अयापि तां कनकपत्रसनाथक्णा-
सुतुङ्गककैरकुचापिततारहाराम् ।
काञ्चीनिपुञ्जितविशाख्नितम्बविम्बा-
मुदामनूपुररणचरणां सरामि ॥ ९९ ॥
अद्यापि तां मुजरतार्पितकण्टपाशं
वक्षस्थरं मम पिधाय पयोधराभ्याम् ।
ईेषनिमीकितसरीरुविरोचनान्तां
परयामि मद्रदनमुक्तमदं पिबन्तीम् ॥ १०० ॥
अद्यापि तानि परिवार्तितकन्धराभि
किंचिद्युत्रुरितकञ्चुकजारुकानि ।
तस्या मुजाग्रह्र्दुद्ररकुन्तसानि `
चित्ते फुरन्ति मम वक्रविलोचनानि ॥ १०१ ॥.
विहणकाव्यम् । १३१
अदयापि तत्सपरिवेषशदिप्रकार-
मास्यं सरामि जडगात्रविवर्नेषु ।
तद्वेर्दुज्ज्वरुकराङ्कलिजार्गुम्फ-
दोःकन्द ठीयुगककं दयितं प्रियायाः ॥ १०२ ॥
अदापि तामनुनत्यपि मय्यसक्तां
व्यावृत्तकेकियने शयतीं पराचीम् ।
निद्राकुलामिव ममाभिसखखीमवन्तीं
प्ातर्मदङ्गनिहितैकमुजां सरामि ॥ १०३ ॥
अापि तां सितमुखीं पुरुषायितेषु
रम्बारकाकुरकपोखुकुतां सरामि ।
आन्दोरुनश्रमजलखाकुरुविहखङ्गीं
श्वासोत्तरं बनिभृतं सुमुहुः शशाङ्गीम् € ॥ १०४ ॥
अद्यापि तां मयि गते चिरकोपयन्तीं
यान्तीं समागतवतीं परिवतैमानाम् ।
उष्यतां किमपि मञ्चतरं निषण्णां
शय्यां समाश्चितवतीमधिके सरामि ॥ १०५ ॥
अद्यापि तामरुणयत्यरुणेन्तरिक्ष-
माष्च्छमानमपि नाम विधारयन्तीम् ।
उत्थाप्य निश्चर्टसौ मम निःश्वसन्तीं
चिन्ताकुखां किमपि नम्रमुखीं सरामि ॥ १०६ ॥
अद्यापि तां जघनदर्खनलारुसेन
क्रान्तं मया इव(®समाञ्चरमेव प्ात् ।
पूर्वोक्तितामपरतो बहुशः क्षिपन्तीं
मन्दाक्षं कुचितसर्वतनुं सरामि ॥ १०७ ॥
अद्यापि तां सुनिभ॑तं पदमापतन्तं
मां द्वारि वीक्ष्य सहसैव निषण्णयुप्ताम् ।
९९६९
काव्यमाख |
मन्दं मयि स्पशति कण्टकिताङ्गयष्टि-
स॒त्फुछगण्डफठकां बहुशः सरामि ॥ १०८ ॥
अचापि तां प्रथममेव गतां विरामं
निर्मत्खं रोषपस्पर्वचनेरयहु्ा् ।
आन्दोकितोद्धतनितम्बसहायब्रत्या
संचिन्तयामि हृदयं सुदतीमभीक्ष्णम् ॥ १०९ ॥
अदच्ापि तां विटकिताकुर्केशपाशां
किंचिर्ससुन्मिषितघूर्णितजिह्मनेत्राम् ।
प्तोत्थितां विदधतीं स॒हुरङ्गमङ्ग
प्रयामि चारुमधरं बहुशः सरन्तीम् ॥ ११० ॥
अद्यापि तां सुवदनां वरूमीनिषण्णां
तद्वेहसन्सुखमहो खल इष्टमत्र ।
मर्मोत्तरं प्रियसखीषु कृतसिताघु
रजं विरक्ष्य हसितां हृदि चिन्तयामि ॥ १११ ॥
अद्यापि तामनुनयत्यपि चाड पूर्य
कोपात्पराकरृतमुखीं मयि सापराधे ।
आलिङ्गति प्रसभयुत्पुरुकाङ्गयष्टि
मामेति रोषपर्षे ब्रुवतीं सरामि ॥ ११२ ॥
अद्यापि तामुषसि ततक्षणविप्रबुद्धां
निद्रारसां हदि वहामि शताङ्गमङ्गाम् ।
जुम्भाविदी्णैसुखमारुतगन्धठन्ध-
मुग्धम्रमद्रमरविभ्रमोकपत्रम् ॥ ११३ ॥
अदापि तां प्रथमसंगमजातल्ल्नां
नीव्यां स्परशत्यपि करे मम मन्दमन्दे ।
एूत्कारकम्पितरिखातरटं प्रदीपं
कर्णोत्पलेन निजिषाघुमहं सरामि ॥ ११४ ॥
विहणकाव्यम् \ १६३
मद्यापि तां समुपगम्य मयावृताक्षीं
कोऽयं वदेत्यभिहिता वहुञ्चः सखीभिः ।
मातन विय इति ससितसुदटपन्ती-
सुपन्नगह्पुकाकुलितां सरामि ॥ ११५ ॥
अद्यापि तां गतिनिराक्ृतराजदंसीं
धम्मिहछनि्जितमयूरकलपमाराम् ।
चक्षुःभ्रिया दसितमत्तवकोरनेत्रां
संचिन्तयामि कककण्ठसमानकण्ठीम् ॥ ११६ ॥
अद्यापि तां मढनमन्दिरवैजयन्ती-
मन्तसुखे मदधरोष्ठदरं विधाय ।
अङ्घेरनङ्विकैर्मम गाढमज्ञ-
मालिज्ञय केठिरयितां दयितां सरामि ॥ ११७ ॥
अद्यापि तामुपवने परिवारयुक्ता
संचिन्तयाम्युपगतां च महोत्सवाय ।
मां पारश्वसंनिहितरोकभयात्सशाङ्ग
व्यावर्तितेक्षणमनुक्षणमीक्षमाणाम् ॥ ११८ ॥
अद्यापि तामुरसिजद्कयमात्रमध्ये
भ्रदयद्वछित्रितयलक्षितरोमराजिम् ।
ध्यायामि वलितमुजां विहिताङ्गभङ्गं
व्याजेन नामिकुहरं मम दशेयन्तीम् ॥ ११९ ॥
अद्यापि तानि म्रदुसारखुभाषितानि
तिर्यग्विवृत्तनयनान्तनिरीक्षितानि ।
ठीरारसाश्चितगतानि खविसितानिं
तस्याः सरामि हदि विभ्रमचेष्टितानि ॥ १२० ॥
अद्यापि तामसममीकितसाचिनेत्रां
लोरद्भुजां वल्यञ्चकृतिखब्दहदस्ताम् ।
त° गु १ 9
६१
काव्यमाख ।
वर्मत्कटोरकुचमुन्नेमितश्रुकर्णे
कण्डूयनं विदधतीं हृदि चिन्तयामि ॥ १२१ ॥
अदापि तां करिसमर्षितवामपाणि-
मादुच्ितेकचरणाग्रनिरुद्मूमिम् ।
प्कन्धावरुम्बितमुजां पथि मां व्रजन्तं
परयामि बन्धुरितकन्धरमीक्षमाणाम् ॥ १२२ ॥
अद्यापि तां मयि चदं तुदतीं सरामि
स्मेरां सरदररकरां मधुरां सुताराम् ।
जघ्युं सुरतं कुटिलं सशीखं
निप्पन्दमन्दसमदप्रमदपरसादाम् ॥ १२३ ॥
जचापि नोज्कति हरः किरु कार्रुटं
कूमों विभति धरणीं खट परष्ठसंजञाम् ।
अम्भोनिधिर्वहति दुःसहवाडवाभि-
मद्गीतं सुकृतिनः परिपाख्यन्ति ॥ १२४ ॥
इत्थं कविः सुजनमध्यगतो विरासै-
नीन्तर्विधेश्च रमयनरृपसेवकापर ।
ते प्रोचराः कविवरेन्द्र तथा तवेय-
मसन्मनांसि हरतेऽन्यजनस् नूनम् ॥ १२५ ॥
तवं चिद्वन्युरुरेव वाडबजनेः पूज्यः सतां सर्वदा
किं कुर्म; कथयाम संप्रति वयं रल्नान्विताधोगुखाः ।
राजाज्ञां न करोति पण्डितवराधीनो यतः सेवकः
कः कोपं सहते परामवपदं परामोति को मानवः ॥ १२६ ॥
भूपादेशकरासथा पुरजनाः शृण्वन्तु ते मद्वचः
पारत्रेहिकमेव यच्च तदहं जाने पदं निर्मलम् ।
तद्रूपा मृपवीरमूपतिुता सा मे हदन्तःसिता
ध्यायेलां गमिता निदृत्िमधुना नार्यो न वेदेबुथः()॥१२७॥
विहणकाव्यम् । १६५
उक्तसदा नृपजनः सुजनैसथान्ये-
भूयः कविः शकषिकंखां हदि चिन्तयित्वा ।
निश्वस्य तां प्रति ततान सुरस वाक्या-
त्यक्तो घृणां भयमपीह मविप्यमेतत् ॥ १२८ ॥
वेराञ्चरं न्य कुचाञ्चले मामारोकयन्ती नयनाञ्चटेन ।
तो गता साध्वगता न जाने गेहं गता वा हृदयं गता मे ॥ १२९ ॥
येऽमी क्रू्वैकवासकङ्कणरणकणाष्टसीमन्तिनी-
हस्ताकषणविभ्रमे च सुहृदः प्राप्ताः परासुत्रतिम् ।
तेऽमी संप्रति यान्ति नायतमुजा आम्यच्िशन्तद्ुर(-
्ुण्णाः क्षोणितटेपनानि पुरतः प्रा्तापराधा इव ॥ १३० ॥
भव्कृते चाञ्जनमञ्खुलाक्षि रिरो मदीयं यदि याति यातु ।
नीतानि नारं जनकात्मजाये द्ाननेनापि द्चाननानि ॥ १३१ ॥
प्रासादे सा पथि पथिचसापृष्ठतःसापुरः सा
पयैङ्के सा दिरि विदिशि सा चोर्ध्वतः सा धः सा ।
ह्यन्तः सा बहिरपि च सा नासि इदयं द्वितीयं
सासासासा त्रिभुवनगता तन्मयं विश्वमेतत् ॥ १३२॥
संगमविरहवितकै वरमिह विरहो न संगमस्रखाः ।
सङ्गे तैव तथेका जगदिदं तन्मयं विरहे ॥ १६३ ॥
हरिहरविधिसुल्या लोकपालः समेता
वच इह मम सर्वः श्रूयतां साक्षिभर्त् ।
निवसति यदि चेष्टं भावनायां सुतथ्यं
मवतु शशिकला यजन्मजन्मेऽपि जाया ॥ १३४ ॥
मम यदि सुङृतं सयासूर्वैजन्मा्ितं चे-
यदि सकल्सुराणामचैनं मेऽसि किचित् ।
यजनहवनवेदाध्यासनं यन्ममासि
तदपि शशिकला मे प्राणनाप्या तदासु ॥ १३५ ॥
१६६
कान्यमाख |
यदि भवति मतियौ खान्तकठे गतिः सा
यदि मवति वचो मे सल्यमस्तीति धर्मस् ।
मनसि वचसि काये यदहं जीवितं सा
तदिह सु "“""रामे चन्द्रलेखा प्रियात् ॥ १३६ ॥
इथं विज्ञाप्य देवेभ्यस्तृष्णीं तस्थो कवीश्वरः ।
अत्रान्तरे चन्द्रलेखा चिन्तां चक्रे तदोचिताम् ॥ १३७ ॥
षट कविं शशिकला ददपाशबद्धं
तन्नीयमानमनुगेरवनीश्वरख ।
कृतैव्यमस्ति मम फं कस्वाणि किं वा
हा हा चकार मनसेति विचारयन्ती ॥ १३८ ॥
पुत्रसदेव जनकं परितोषयेचो
मित्रं तदेव न जहाति सखेऽतिटुःखे ।
मतौरमेव परिगच्छति या त॒ नारी
दयतत्रयं निगदितं स्पृतिशालसारम् ॥ १२९ ॥
विद्युखगच्छति समं सहसाग्बुदेन
चन्द्रं यथा कुखुदिनी वरकौसुदी च ।
माणेश्वरं समनुगच्छति वंशजा खी
वेदा वदन्ति इति मे उढनिश्चयोऽस्ति ॥ १४० ॥
इत्थं विचायं हृदये मरणाय वुद्धि
मुक्त्वा सुहम्यमवरुदय सुसप्तमूमिम् ।
बद्धा इदं नृपसुता परिधानवस्ं
तस्थो मनो निजगुरोश्च निराखयन्ती ॥ १४१ ॥
एतसिन्न्तरे नायंसदा तद्भुवमागताः ।
परक्षेपेण धावन्त्यो कुर्वन्त्यशचाश्रुपातनम् ॥ १४२ ॥
सुतारान्तःपुरे ताश्च प्रविष्टा; साश्चुलोचनाः ।
“ ` 'बिहृका विश्वसल्यश्च ताहि त्राहि पुनः पुनः ॥ १४३ ॥
बिहणकाव्यम् । १६७
` त्राहि तवं मरणास्सुदेवि तनयामारुढय हस्यं महा-
नसाकं ननु निन्दुपातनमपि शरोष्यत्ययं नैव सा ।
ङृत्वा द्वारयुयन्नितं दृढतरं बद्धा च वाचः खकं()
परासादादवनौ पतिप्यति शवं द्य हतं सद्वरुम् ॥ १४४ ॥
या नायैः समुपागता द्विजवरं दरष्ु समेत्याथ ताः
सोकादात्मभुबो यथा सुवचनैः संपीडिताः स्कवेः ।
संचिन्त्यं गता रृवीरनृपतेरन्तःपुरं सुप्रभं
. विज्ञाता महिषी तदेव वचनं सख्याः समक्षं तदा ॥ १४५ ॥
खीणां वाक्यं तदा श्रुता सत्यं सख्या उदाहृतम् ।
सुतारा विहखाङ्गी सा मूच्छिता पतिता भुवि ॥ १४६ ॥
ततो माजनवासेन श्वसिता खीजनैः समम् ।
उत्थाय बोधिता चेत्थं शीघ्रं विज्ञापयेश्वरम् ॥ १४७ ॥
ज्ञातं देवि यदद्य शोकयजनं विप्राय माधा भं
भाव्यं तद्भविता स गोप्यवचनं धर्मस्तथा श्रूयताम् ।
पुत्री ब्रह्मवधे प्रणयति भ्रुवं लोकापवाद मह-
उजञातवेत्थं नृपवीरसिंहगरपतिं विज्ञापयाद्य स्फुटम् ॥ १४८ ॥
नरवर दुहिता ते मू्युमेष्यत्यति दूरं
कविवरनिहते सा सत्यमेतत्समक्षम् ।
द्यमिह समुपेतं बरह्महत्या सुताया
निगमजनविरुद्धं सर्वथा नैव कार्यम् ॥ १४९ ॥
दुःखेन दीनवदना सुतायाश्चरितेन सा ।
मन्दं मन्दं तथोत्थाय निरुत्साहं गता दपम् ॥ १५० ॥
इत्थं नियम्य वचनं नृपपटराज्ी
खीणां वचः सुनयजं कलिकस्मषघ्नम् ।
गत्वा जगनरुपवरं सहसाशरुपूणी
सीणां तदेवं वचनं चरितं ख॒तायाः ॥ १५१ ॥
१६८
काव्यमाख ।
श्रङ्ञारिभिः सुगणिमिः सुरराजोकै-
रत्रान्तरे विनयमानपुरःसरं च ।
विज्ञप्िरेव महती च पुनसदेव
श्रीवीरसिहदेपतेः कथयांबमूव ॥ १५२ ॥ -
तदामात्यादयः स्वे पुरोहितसमं जनाः ।
श्रीनृवीरं नमस्कृ प्रोचुः प्राज्ञर्यो वचः ॥ १५३ ॥
खीहत्या ब्रहमहत्या दवे याज्या सद्धिः सदा प्रभो ।
गर्हितं सर्वशासेषु जनाय वचनं महत् ॥ १५४ ॥
उक्तं च-
नहि भवति यन्न भाव्यं भवति च भाव्यं विनापि यत्तेन |
करतरगतमपि नश्यति यख हि भवितव्यता नासि ॥ १५५
अवदयंभाविमावानां प्रतीकारो मवेचदि ।
तदा दुःवैर्मं बाधेरननररामयुधिष्ठिराः ॥ १५६ ॥
तथा चोक्तं स्मृतो--
आततायिनमायान्तमपि वेदाङ्गपारगम् ।
जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन ब्रह्महा मवेत् ॥ १५७ ॥
पूव कृतं सुकविना महता श्रुतं नः
पाणिग्रहं वपुरविजते पुरतः सखीनाम् ।
युक्तापराधमपि दैववाच शाके
राजन्निवारय मनो नया पापात् ॥ १५८ ॥
एवं विचायं बहुधा सृपवीरसिंहः
पथ्यं वचस्तदनु धर्मवती च मेने ।
आदिष्टवान्वरकवेर्मरणे निषेधं
तख तदागमनमेव निरीक्षमाणः ॥ १५९ ॥
तं मूपतिः कविवरं च विमोचयित्वा
दत्वा सुतामपि बरिष्टगुणाय तसे ।
भिहणकान्यस् । १६५
देशं तथा पुरशताधिकमेकरम्यं
वासांसि हस्तितुरगांश्च रथांश्च पत्तीन् ॥ १६० ॥
तां ख॒न्दरीं च सकलाभरणान्वितां षै
गावो महिप्यः% परिवारसमं युदास्यः ।
यानानि भूपतिसमानसुखासनानिं
म्रादास्रसुः सुतनयां कवये सुदा यः ॥ १६१ ॥
इत्थं भूमिपतेः परात्परतरं ्ढ्ध्वा प्रसादं परं
कार्मीरः कविरोखरो मुदमगच्छीबिहणः सत्कविः ।
आदिष्टो वरपवीररसिंहमभणा नेष्टं निजं मन्दिरं
संमास्तो वरपञ्चशब्दनिनदेमार्गेऽतिथीन्पूजयन् ॥ १६२ ॥
तत्रैव रतः कविवरः सहजान्विकारा-
न्नानाविधानमिमतान्सततं व्यनक्ति ।
“*** *““शराङ्ककञ्चया८£ च दिवा निशायां
सापि प्रमोदमगमत्कविराजमेत्य ॥ १६३ ॥
इति वरचरितं यः श्रीकवेर्बिंहणस्य
मपरति नियतं यः सावधानः श्रुणोति ।
सवि अवनिपतीडेमीन्यतां मानिनीभि-
नैजति हि परमन्ते शाश्वतं धाम मर्त्यः ॥ १६४ ॥
इति कादमीरिकविहणकविविरचितं बिहृणचरितापरनामपेयं
चन्द्रटेखासक्तविहणकाव्यम् ।
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11