mmmi^
^-e,
n^m
i7 V ^^
;. 1»=
'«*-'■'
■Tiri?
-^-
THiE UNIVERSITy
y: QF CHICA(30
' ; LlBRARlES
:m\
Ciass
Book
University of Chicago Library
GIVEN BY
Besides the main iopic this book also treats of
Subjeet No. On page Subject No, Oh page
O
:: io;Da.,
r ^ .
'■';'■ '■ ■-'■-"' "..'■■' ''^:^'''' "-""• ■ -r' .' '/ -^ ''''■'■-.-■ ':^ "'•'■_ {'^ q-- o o O" o-o'
;: 9:2 Sw ._•■"- .f' ^ ■"■: o;o-/o:: ;o.
■'!'••■ . ,- - .. ■ ■ - • 4- o. n., . '.„00 "5 00 a
o .-> 0, ■ .. . „0,0 " •
„ O o O ^
Vl ■ ,. . o»o.=„ °-'' "
^n.,0 o Q „0 o o?o o'o ■j
G. SALL0SiI..6mPr
-I O 1 .3 ''0 - '^, . -* '"^ o ■
j -Jl3 .^., ' ■ ■^ ^ ^ \
., -, : ., .-, .j 3 3 3
DE CATILINAE CONIUMTIONE
DE BELLO lUGURTHINO
LIBEI.
•^ (^jm
SCHULAUSaABE MIT ANMERmeEN
VON
KARL KAPPES.
I
DE CATILINAE CONIURATIONE LIBER.
-o-^3S>-<=-
PADERBOEN vsd MUNSTER.
DRUCK UND VERLAG VON FERDINAND SCHONINGH.
1S85.
»• »••..
• .. •••••
•••. • . •
. ••••
..... . .
. . •• •.
• <
• .• •.• : . ,
•• .V:;.-:: :
• . •. . . •
» ;• » • •
• • . .
; •*. .•. • ,., • • .
• • • •.-.••«
• •-•••• ... ; . • • •
••• •.• .•••.•,,• ; ; j
»•• .
»
•
•••
•
t^ S-
340939
VORWORT.
Di
'ie Geiichtspunkte, welche ich im Yorwort zum erfuen
Heft meiner Schulausgabe der Aeneide als ma^gebend fiir eine
zum Grebrauch fiir Schiiler beftimmte Ausgabe bezeichnet habe,
lind inzwifchen mehrfach zur Greltung gekommen, wenn auch die
methodifche Ausfiihrung' im einzelnen eine verfchiedene ist. Je
mehr das Bediirfnis Anerkennung findet, da^ die Befchaftigung
mit den alten Klaf&kern in der Schule vielmehr in das Leben
des Altertums einfiihren, als die formale Seite der Darfbellung
als Ausgangspunkt und Endziel auffaffen miiffe, wenn die Schule
ein Yerltandnis der hiftorifchen Entwickelung aus dem alten
Zeitalter heraus vermitteln und nicht mit dem machtigen Greiit
unferer Zeit in Widerfpruch geraten foll: defbo mehr wird es
notig, daJ3 die Lektiire der Schulklaffiker eine bis zu einem ge-
wiffen Grade umfiingliche fei , ohne daJ3 einerfeits der Ober-
flachlichkeit der Schiiler gedient und die iibrigens leider haufig
zum Schlagwort miJSbrauchte formale Bildung gefchadigt, anderer-
feits die jugendliche Kraft iiberbiirdet werde. Text und Worter-
buch verfagen die hiezu notige Aushilfe fiir die Praparation des
Schiilers; er greift zu der tjbersetzung und wird dadurch erft
recht zur Oberflachlichkeit und Ungenauigkeit verleitet. Denn
die wenigffcen Schiiler laffen es fich angelegen sein von der tJber-
fetzung einen verniinftigen Grebrauch zu machen; und nicht selten
fehlt es auch im TJnterricht felbft an dem richtigen Korrektiv
gegen den MiJSbrauch einer tlberfetzung. Zweck der fiir den
Schiiler beftimmten Ausgabe ift , da^ diefer manches als fchon '
erfaJJt und verltanden aus der Vorbereitung mit in die Schule
bringen konne, was ohne vorausgegangene Hilfeleiftung nicht
wenige Zeit des Unterrichts erfordern miiJ5te. Dabei den Schiiler
in frifcher Selbiithatigkeit zu erhalten, bleibt Aufgabe des fach-
verfiandigen und jugendkundigen Lehrers. Denn dem lebendigen
Unterricht Mlt immerhin die Hauptaufgabe zu.
Im einzelnen fei erwahnt, da^ ein Eingehen auf befondere
ftiliJJifche und rhetorifche Eormen als nicht zu der Praparation
des Schiilers gehorig, als diese viehnehr hindernd xmd erfchwerend
und dem Unterricht vorgreifend ausgefchloffen worden ift. Yer-
weifungen auf andere Schriffcfteller, felbft wenn diefe Schul-
fchriffcfteller find, oder ausgefchriebene, aus dem Zufammenhang
lY VORWORT.
gelofte Stellen werden in der Regel vom Schiiler iibergangen. Er
kann fie ja nicht gelaufig wie der Lehrer lefen und verftehen und
muJ5 iie felbft erft prapariereu. Dagegen verdienen die logifche Ver-
bindung der Perioden, fowie das fachliche Verftandnis und die
richtige tjberfetzung fchwieriger Stellen fchon fiir die Vorbereitung
des Schiilers alle Beachtung. Manches fcheint ja gerade bei
Salluft nicht fchwer und ift doch beziiglich einer zutrefFenden
tJbersetzung recht fchwer. IJber das Zuviel und Zuwenig wird
es auch hier verfchiedene Ansichten geben. Man wird aber
nicht vergeffen diirfen, daJ5 der Unterricht iich nicht vorwiegend
mit hervorragenden Talenten, fondern durchfchnittlich nur mit
einem Mittelfchlag zu befchaftigen hat. Der Text fchlieJJt sich
an die handfchriftlichen tjberlieferungen an. Bei fchwierigen
und wie Jug. 62. 5 geradezu verzweifelten oder, wie Jug. 85. 41.,
unfern Anfchaunngen nicht entfprechenden Stellen ^ muJ5te die
Hiickficht anf das fachliche Verftandnis und das iittliche Grefiihl
des Schiilers entfcheiden. Eine Einleitung iiberLeben und Werke
des Schriftftellers hat philologischen Wert, der Schiiler lieft iie
nicht. Das Notigfte wird am beften der Lehrer geben, wie ja
auch diefem alles zu iiberlaffen ift, was nicht unmittelbar die
Vorbereitung des Schiilers fiir den Unterricht erleichtert und
damit dem Unterricht vorarbeitet. Unfere Schulausgaben find
mehrfach eine Mifchung von Lehrer- und Schiilerausgaben ge-
worden. Beide B,iickfichten laffen iich nicht vereinen. Eiir eine
in erfter Linie zum Gebrauch des Schiilers beftimmte Ausgabe
ift die Einfchrankung notig, aus der Eiille des Stoffes nur das
herauszuheben, was als notwendig und geeignet fiir die Faffungs-
kraft des Schiilers, fiir welchen ja die Befchaftigung mit der
alten Sprache nicht Selbftzweck, fondern nur Mittel zum Zweck
ift, zu wirklichem Nutzen fiir Schiiler und Schule verwertet
werden kann, DaJ3 diefe Arbeit fchwieriger ift, als umfaffende
Kommentare anzulegen, wird dem billigen Kenner nicht zweifel-
haft fein. Vielleicht findet fich auch da und dort noch ein Korn-
iein, das auch der angehende Lehrer fiir fich verwerten kann.
Jede der Sache dienende Belehrung werde ich dankbar an-
nehmen.
Zugleich mit diefer Ausgabe hat die Verlagshandlung eine
Textausgabe ohne Anmerkungen veranftaltet.
Karlsruhe, 25. Juli 1885.
Karl Kappes.
C. SALLUSTI CEISPI
DE CATILINAE CONIURATIONE LIBER.
Omnis honunes, qui sese student praestare ceteris animalibus, 1
summa ope siti decet ne vitam silentio transeant veluti pecora,
quae natura prona atque ventri oboedientia finxit. sed nostra 2
omnis vis in aniino et corpore sita est: animi imperio, corporis
servitio magis utimur^ alterum nobis cum dis, alterum cum beluis
commune est. quo mihi rectius esse videtur ingeni quam virium 3
opibus gloriam quaerere et, quoniam vita ipsa qua fruimur brevis
est, memoriam nostri quam maxume longam efficere. nam divi- 4
tiarum et formae gloria fluxa atque fragilis est, virtus olara aeternaT
que habetur.
Sed diu magnum inter mortalis certamen fuit, vine corporis 5
an virtute animi res militaris magis procederet. nam et prius' 6
quam incipias consulto et ubi consulueris mature facto opus
est. ' ita utrumque per se indigens alterum alterius auxilio eget. 7
1—4. Einleitnng.
1. 1. sese student praestare. Bis-
"weilen ffceht bei studere, ftreben, der
Acc. c. Inf., um die Perfon des
Strebenden hervorzuheben. — ceteris
animdlibus, allem was lebt.
- 2. sed, Gegenfatz zu prona et oboe-
dientia. „Liegt ja unfer ganzesWe-
fen" etc. — animi — utimur, mehr
des GeiftesHerrschaft, mehr desLeibes
Dienst brauchen wir. — alterum, d. i.
animi imperio uti.
3. quo — et eo, und deshalb. —
ingeni , entfpricht animi. — opes,
SaUusti Catilina.
Mittel. — ipsa an und fur fich, fo
wie es ift. — guaerere et efficere, zu
fuchen und dadurch zu machen. .
4. nam, begrfindend zu ei effieere,
— forma, Schonheit. — lidbetur, iik
ein Befitz.
5. sed, tJbergang vom allgemeinen
zum befondern, hier zu dem Kriegs-
wesen.
6. consulto, mature facto, fubftanti-
vierte Partizipien.
l.iitrumque, eines wie das andere,
Rat und That, per se indigens, fur
sich allein unvoUkommen.
C. SALLUSTI CRISPI
2 igitur initio reges — nam in terris nomen imperi id primiim fuit
— divorsi pars ingenium, alii corpus exercebant : etiam tum vita
hominum sine cupiditate agitabatur, sua cuique satis placebant.
2 postea vero quam in Asia . Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athe-
nienses coepere urbis atque natioties subigere, lubidinem domi-
nandi causam belli habere, maxumam gloriam in maxumo imperio
putare, tum demum periculo atque negotiis compertum est in
3 bello plurumum ingenium posse. quodsi regiim atque imperatorum
animi virtus in pace ita ut in bello Taleret, aequabilius atque
constantius sese res humanae haberent, neque aliud alio ferri neque
4 mutari ac misceri omnia cerneres. nam imperium facile eis
5 artibus retinetur, quibus initio partum est. verum ubi pro labore
desidia, pro continentia et aequitate lubido atque superbia inya-
6 sere, fortuna simul cum moribus immutatur. ita imperium semper
ad optumum quemque a minus bono transfertur.
7 Quae homines arant navigant aedificant, virtati omnia parent.
8 sed multi mortales dediti ventri atque somno indocti incultique
2. 1. igitur, tJbergang vom allge-
meiiien zum befondern. — m terris,
allenthalben in den verfchiedenen
Landern = auf Erden. — imperium,
Regierungsgewalt. — divorsi nach
verfchiedenen Richtungen, wird er-
klart durch ingenium, corpus exer-
cebant. — etiam tum — placebant,
die VerhaltniHe geftatteten damals
noch die bezeichnete Einfeitigkeit.
— vitam agitare (agere), das Leben
hinbringen.
2. urbis atque nationes, Stadte und
ganze Stamme. — negotia, Unter-
nehmungen, das Losfagen vom otium.
3. guodsi, in Beziehung auf dieses
wenn, namlich auf in bello plurumum
ingenium posse. Wenn also ebenso
im Frieden wie im Kriege etc. So
fteht das Relativum neutr. als Ac-
cufativ der Beziehung in Verbindung
mit Konjunktionen,- um das Folgende
in einem innern Zufammenhang mit
dem Vorhergehenden darzuftellen. —
imperatores, Erweiterung von regum,
Machthaber. — aliud alio ferri, '
Gegenfatz zu aequabilim atque con-
stantius sese res hurmnae Jiaberent,
wohl mitbezug auf denWechfel der
oberften Gewalten, womit groJJe Be-
wegungen verbunden iind (daher der
erklarende Zufatz neque — cerneres).
4. eis artibus, was vorher animi
virtus, alfo Mittel des Geiftes.
5. ubi, da wo, = wenn einmal. —
fortuna, die auJBere Lage.
6. ita weift auf cum moribus hin.
7. quae homines arant ete. Uber-
gang von den offentlichen auf die
Privatverhaltniffe. — arant, navigant,
aedificant, drei Hauptthatigkeiten der
Zeit des Schriftftellers. Was die
Menfchen mit ihrem Pfliigen, See-
fahren, (Handeltreiben), Bauen thun,
alles ift von der geiftig - iittlichen
Tuchtigkeit (virtus) abhangig. —
8. indocti incultique, an Geift und
DE OATILINAE CONIUKATIONE C. 2-3.
vitam sicuti peregrinantes transegere : quibus profecto contra natu-
ram corpus voluptati, anima oneri fuit. eorum ego vitam mortem-
que iuxta aestumo, quoniam de utraque siletur. verum enim- 9
vero is demum mihi vivere atque frui anima videtur, qui aliquo
negotio intentus praeclari facinoria aut artis bonae famam quaerit.
sed in magna copia rerum aliud alii natura iter ostendit. pulcbrum 3
est bene facere rei publicae, etiam bene dicere haud absurdum
est : vel pace vel bello clarum fieri licet. et qui fecere et qui
facta aliorum scripsere, multi laudantur. ac mihi quidem, tametsi 2
haudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum,
tamen in primis arduum videtur res gestas scribere ; primum
quod facta dictis exaequanda sunt, dehinc quia plerique quae
delicta reprehenderis, malevolentia et invidia dicta putant, ubi de
magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi quisque
facilia factu putat, aequo animo accipit, supra ea veluti ficta pro
falsis ducit.
Sed ego adulescentulus initio sicuti plerique studio ad rem 3
publicam latus sum, ibique mihi multa advorsa faere. nam pro
Herz verwahrloft. — siaiti peregri-
nantes, das Leben blieb fiir fie eine
Fremde, weil fle es nicbt in feinem
wahren Werte erfa^t hatten. —
quibus profecto, und diefen allerdings.
— anima, derLebenshauch, der Atem,
dann = das phyfifche Leben.
9. verum enimvero, denn wirklich
in Wahrheit. Diefe pleonafbifche Par-
tikel fchlieJJt hier bekraftigend und
eriauternd an vitam mortemque iuxia
aestumo an. — vivere, (wahrhaft)
leben. — intentus negotio aliquo,
durch irgend eineLebensbefchaftigung
ganz in Anfprach genommen. — prae-
clari fadnoris, im offentlichen Leben,
in Krieg oder Frieden, artis. ionae,
in Wiffenfchaft oder Kunfb. — rerum
mitbezug auf praeclari facinoris u.
bonae artis, derLebensbefchaftigungen
oder der Gebiete, wo man thatig fein
kann. — sed-ostendit enthalt das
Verbindungsgliedzu den Aufzahlungen
der einzebien Befchaftigungen im
folgenden Kapitel.
3. 1. bene facere reipublicae, bene
dicere, wie oben, praeclari fadnoris
und artis bonae fama. — et — mitlii
laudantur, fowohl deren, welehe
Thaten ausgefuhrt, als deren, welche
. . . werden viele mit Lob genannt
(ein gewohnlicher Germanismus).
2. dictis exaequare, mit Worten ge-
treu wiedergeben. — quae reprehenderis
=si quae reprehenderis; ebenfo ift an
dem relativen ubi memores das Bedin-
gungsverhaltnis fur den Konjunktiv
maJJgebend (ubi = wenn irgend wo). —
accipit, ducif mit dem Subjekt quisque
neben plerique putant noch zil quia.
— supra ea, was darflher ift,
3. sed, Ubergang von dem all-
gemeinen auf die Perfon des Schrift-
Itellers. — studio, aus perfonlicher
Neigung. — latus sum, bin hingefuhrt
worden. — advorsa, zuwider. —
1*
4 C. SALLUSTI CBI8P1
pudore, pro abstinentia, pro virtute audacia, largitio, avaritia
4 vigebant. quae tametsi animus aspernabatur insolens malarum
artium, tamen inter tanta vitia imbecilla aetas ambitidne corruptsu;
5 tenebatur: ac me cum ab reliquis malis moribus dissentirfiia^
nihilo minus honoris cupido, eadem quae ceteros fama atqtfe
4 invidia vexabat. igitur ubi animus ex multis miseriis atque peri*
culis requievit et mihi reliquam aetatem a re publica prooul
habendam decrevi, non fuit consilium socordia atque desidia bonum
otixmi conterere, neque vero agrum colundo aut venando servir
2 libus officiis intentum aetatem agere; sed a quo incepto studioque
me ambitio mala detinuerat, eodem regressus statui res gestas
populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna videbantur,
perscribere; eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus rei pub-
3 licae animus liber erat. igitur de Catilinae coniuratione quam
4 verissume potero paucis absolvami nam id facinus in primis ego
5 memorabile existumo sceleris atque periculi novitate. de cuius
hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium nar-
randi faciam.
5 L. Catilina, nobili genere natus, fait magna vi et animi et
piidor, die Scheu, Unrecht zii thun, officiis. Zu Salluits Zeit arbeiteten
audacia, Keckheit, ailes zu thun; ah- die reichen Herren nicht mehr auf
stinentia, Enthaltfamkeit, MaJJigung, dem Felde.
largitio, Verfchwendung (befonders in 2. eodem regressus laJJt annehmen,
der Gewinnung politifcher Partei- daJJ Sallult, fchon hevor er ins offent-
ganger und Amter); virtus, Mannes- liche Leben eintrat, die Abiicht hatte,
tugendjManneskraft, amrifta, fklavi- den Wiffenfchaften fich zu widmen.
fche Habfucht. carptim(carjoereJ, ineinzelnenh.eTa,us-
4. animus, mein Sinn, mein Wefen. gehobenen Abfchnitten. — spes, Hoff-
— insolens malarum artium, mitbezug nung auf Gewinn im Staate, metus,
auf mtdta advorsa fuere. — corrupta Furcht vor Gefahren aus dem Staate,
tenebatur , lieJJ iich verderhen und partes, zufammenfaffend das Partei-
feilhalten. — ambitio, Sucht nach treiben, in welchem spes und metu^
Ehreniteilen. ihren Platz haben. Sallufb ift voll-
5. eadem quae ceteros fama vexdbat, itandig frei davon und kann daher
ich wollte, wie die iibrigen, da^ die der gefchichtlichen Wahrheit ganz
Leute von mir redeten; invidia, ich die Ehre geben.
war neidifch, wenn ich einen andern 4. facinus, hofe That, Unthat. —
mir vorgezogen glaubte. novitas, Neuheit, auch Ungeheuerlich-
4. 1. igiiur, fo kam es, daJJ icb keit.
mich ruhebediirftig fuhlte und als 5. Charakteriftak Gatilinas.
die Ruhe eingetreten war. — neque 5. 1. vis animi et corporis, die
vero, aber auch nicht. — servilibus Geiftes- und Korperkraft, ingenium,.
DE CATILINAB CONIUEATIONE C. 4-6. 5
corporis sed ingenio malo pravoque. liuic ab adulescentia belja 2
intestina, caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere, ibique
iuventutem suam exercuit. corpus patiens inediae, algoris, rigiliae 3
supra quam cuiquam credibile eat. animus audax subdolua varius, 4
cuius rei lubet simulator ac dissimulator, alieni appetens, sui pro-
fusus, ardens in cupiditatibus ; satis eloquentiae, sapientiae parum.
vastus animus immoderata, incredibilia,.nimisalta semper cupiebat, 5
liunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei 6
publicae capiundae, neque id quibus modis assequeretur, dum
sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. agitabatur magis 7
magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia
scelerum, quae utraque eis artibus auxerat, quas supra memoravi.
incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac 8
divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant.
Ees ipsa bortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus 9
admonuit, supra repetere ao paucis instituta maiorum domi mili-
tiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque relique-
rint, ut paulatim immutata ex pulcherruma atque optuma pessuma
ac flagitiosissuma facta sit, disserere.
Urbem E,omam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere 6
initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis vaga-
das angebor ene Wefen in verf cWedener tempus, der vorliegende Z eitabfchnitt.
Beziehung, hier Charakter, wie er fich — supra repetere , weiter ausholen.
Ton Jugendauf auJ5erte. — giio modo — hdbuerint, wie, in
4. varius, unbeftandig. — simulator welcher Weife fie in Befitz gehabt
ac dwsimwZotor, Heuchler und Hehler haben, erhalt feme Erganzung in
in jeder beliebigen Sache. simulare, quantamque religuerint. Gegenfatz
heucheln, was nicht ift, dissimidare, z" ^iefer guten alten Zeit ifi; wt —
verhehlen, was ilt, facta sit.
5. vastus animus, fein wuiter Sinn. -
6. neque qiiicquam pensi Jidbebat, 6 — 13. BUckbliekauf dievergangene
er hatte nichts Abgewogenes, kannte Zeit.
keine Ruckficht.
. 7. quae utraque, bezieht fich auf , ^" ^S?P^!^* ^^K !' ?® ^^'l?'''
inopia und conscientia. — supra,
Bepulilik bis zum EscLe der pxmifcheii
eben- vgl S 4 5 Eriege (7— 9). 3. Die Zeit 7om Untet-
■ ' \ , n ,. , £&^S Earthagos bis Sulla (10—13).
8. praeterea,a.n^evaQT^eTi6michen
Schlechtigkeit. 6. 1. sedibus incertis, deutet auf
9. quoniam, weil denn doch. — die in der Sage erzahlten Irrfahrten
C. 8ALLU8T1 ORISPI
bantur, cumque eis Aborigines, genns hominum agreste, sine legi-
2 bus sine imperio, liberum atque solutum. hi postquam in una
moenia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alii alio more
viventes, incredibile memoratu est quam facile coaluerint: itabrevi
3 multitudo dispersa atque vaga concordia civitas facta erat. sed
postquam res eorum civibus moribus agris aucta, satis prospera
satisque poUens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur,
4 invidia ex opulentia orta est. igitur reges populique finitumi
bello temptare, pauci ex amicis auxilio esse: nam ceteri metu
5 perculsi a pericub*s aberant. et Romani domi militiaeque intenti
festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem
patriam parentisque armis tegere. post ubi pericula virtute pro-
pulerant, soeiis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis
6 quam accipiundis beneficiis amicitias parabant. imperium legitumum,
nomen imperi regium habebant. delecti, quibus corpus annis infir-
mum, ingenium sapientia validum erat, rei publicae consultabant :
7 ei vel aetate vel curae similitudine patres appellabantur. post ubi
regium imperium, quod initio conservandae libertatis atque augen-
dae rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque se con-
vortit, immutato more annua imperia binosque imperatores sibi
hin. — gernis agreste, ein noch rohes,
nur Landbau treibendes Volk, wird
erlautert durch die folgenden Attri-
hute. — liberum atque solutum, Folge
Ton sine legibus sine imperio.
2. moenia, Mauern und die durch
diefelben gefchutzte Stadt, hier Rom.
— dlii dlio more viventes, es waren
zwei verfchiedene Nationalitaten. —
mga, wie incertis sedibus vagabatur.
— dispefsa, als landhches auf den
Feldern zerftreutes Volk. — eivitas,
eine gefchloffene Burgerfchaft.
3. postquam videbatur. Bisweilen
wird postquam mit dem Imperfekt
verbunden, um den durch postquam
bezeichneten Eintritt eines Zuftandes
als dauernd in der Vergangenheit
hervorzuheben. Ahnlich im Deutfchen
bei „nachdem." — civibus moribus
agris, Biirgerzahl, Geiittung und
Ordnung, Erweiterung des Gebietes.
— sicuti pleraque mortalium habentur,
wie die meilfcen Dinge der Sterblichen
befeffen werden, d. i. wie es meift in
dem Belitztum der Menfchen geht.
— invidia, vonfeiten derhenachbarten
Volker. — ex opulentia, der Romer.
5. intenti, ohne Objekt, angefpannt,
wachfam. — parare, tranlitive Verba
werden in der lebhaften Daritellung
haufig wie intraniitive ohne Objekt
gebraucht; £o auch „ruften".
7. conservandae Ubertatis, eine Art
von Eigenfchaftsgenetiv. Die Konigs-
herrfchaft hatte die Eigenfchaft, die
Freiheit zu bewahren. — superbia,
die Gefinnung, dominatio, die Uber-
fiihrung der Gefinnung in die That.
— more, hier Einrichtung in der
Staatsordnung. — imperatores, Ge-
walthaber.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 6—7. 7
fecere: eo modo minume posse putabant per licentiam insolescere
animum humanum.
Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magis- 7
que ingenium in promptu habere. nam regibus boni quam mali 2
suspectiores sunt semperque eis aliena virtus formidulosa est.
sed civitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum breyi 3
creverit : tanta cupido gloriae incesserat. iam primum iuventus, 4
simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae
discebat magisque in decoris armis et militaribus equis quam in
scortis atque conviviis lubidinem habebant. igitur talibus viris 5
non labor insolitus, non lacus uUus asper aut arduus erat, non
armatus hostis formidulosus : virtus omnia domuerat. sed gloriae 6
maxumum certamen inter ipsos erat: se quisque hostem ferire,
murum ascendere, conspiei, dum tale facinus faceret, properabat;
eas divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant
laudis avidi, pecuniae liberales erant; gloriam ingentem, divitias
honestas volebant. memorare possem quibus in locis maxumas ho- 7
stium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura
munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.
7. 1. ea tempestate, in diefer be- Iteil, Mer = hart oder fchwer. —
wegten Zeit , nachdem eine neue virtus, die Kraft des Mannes, wie fie
Staatsregierung eingetreten war, wo in der Jugendtibung geftahlt worden
einem jeden einzelnen mehr Gelegen- war.
heit gegeben war, fich zur Geltung 6. sed gloriae. Ein Ruhm war es,
zu bringen (tn promptu haberej. vermittelfb diefer Tflchtigkeit jeder
2. aliena virtus, Ttichtigkeit der Gefahr, jedem Feind za trotzen. Aber
andern; to aliemis ganz gewohnlich am grqPten war der "Wettftreit um
Itatt alius. den Enhm unter den Bflrgem felbft.
3. adepta Ubertate. Die Deponentia Nicht den Feind erfchlagen zu haben,
erfcheinen in der altern Sprache, die fondem fich als den erfben unter den
Sallufi; nachahmt, noch als Paffiva. Mitburgern gezeigt zu haben, das war
— incesserat, hier intranfitiv, „war der grojJte Wettfiireit. Daher die
eingetreten". Hervorhebung der Perfon, im Acc.
4. iam primttm, furs erfte nun, c. Inf. dnrch se nach propercAat.
leitet die Aufzahlung der UmMnde Vgl. 1. 1. — divitias Jionestas, Eeich-
ein, durch welche der Staat in kurzer tum in Ehren, ehrbaren Eeichtum,
Zeit fo fehr wuchs. — in castris, im Gegenfatz zu dem Reichtum 5, 8.
drauJJen im Feld. — quam in scortis 7. quibus in locis. Ich konnte die
atque conviviis, Hinweifung auf die einzelnen Orte aufzahlen, wo etc. —
Zeit der verderbten Eepublik. — pugnando, im Sturm, mit TJber-
5. asper aut arduus, rauh oder windung der naturlichen Befefingung.
8
C. SALLUSTI CRISPI
8 Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunetas
2 ex lubidine magis quam ex vero celebrat obscuratque. Athenien-
sium res gestae, sicuti ego aestumo, satis amplae magnificaeque
3 fuere, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. sed
quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem
4 Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. ita eorum qui [ea]
fecere virtus tanta habetur, quantum eam verbis potuere extollere
5 praeclara ingenia. at populo E,omano numquam ea copia fuit,
quia prudentissumus quisque maxume negotiosus erat: ingenium
nemo sine corpore exercebat ; optumus quisque facere quam dicere,
sua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorum narrare malebat.
9 igitur domi militiaeque boni mores colebantur : concordia maxuma,
minuma avaritia erat, ius bonumque apud eos non legibus magis
2 quam natura valebat. iurgia discordias simultates cum hostibus
exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. in suppliciis
pugnare fteht hier nicht ftatt expug-
nare, rondern als Gegenfatz zu munire.
Der Schutz der Natur wurde durch
den Kampf der Kraft iiberwunden.
8. 1. sed profecto, aher in der
That, fuhrthier einen gewiHen Gegen-
fatz zu dem vorangehenden ein, daJJ
namlich nicht, wie in Athen, fo auch
in Eom den Tliaten die Schriftfteller
zur Seite ftandeh, welche das Lob
derfelben verbreiteten. Der Zufall,
der in allem herrfcht, wollte es hier,
daJS nicht auch fofort Gefchicht-
fchreiber auftraten. — ex vero,
Gegenfatz ex lubidine, nach dem
wirklichen Sachverhalt.
2. satis, recht. — fama feruntur,
durch ruhmendes Weiterfagen uber-
liefert, d.i. gepriefen, geriihmtwerden.
3. pro maximis, an der Stelle, wie,
als die groJJten.
4. itd — ingenia, SchluJJfolgerung
aus dem Beifpiel der Athener.
5. at, fuhrt den fcharfen Gegenfatz
der Romer gegeniiber den Athenern
ein. — ea copia. Das demonftrative
Pronomen fteht haufig in tJberein-
ftimmung mit dem Nomen ftatt eines
Genetivs, hier = eorum scriptorum.
Die alte Repuhlik hatte noch keine
Gefchichtfchreiber. — prudentissi-
mus, der umfichtsvoUfte; negotiosus,
ohne otium, d. i. das Fernfein von
den offentlichen Angelegenheiten.
Jede nicht unmittelbar dem Staate
gewidmete Thatigkeit galt dem Romer
der alten Zeit als otium. Je mehr
fich aber der Burger an den offent-
lichen Angelegenheiten beteiligte,
defto weniger blieb ihm Zeit zu der
geiftigen Arbeit der MuJJe. Und wenn
er fich durch feinen Geift auszeichnete,
fo war die Pflege desfelben nicht die
einzige Aufgabe (ingenium nemo sine
corporeexerceI)atJ,er ti&tmitdem^eVoen
in den Dienft des Staates durch Thaten.
.9. 1. igitur, fowar denn der Zu-
ftand der, daJJ; demgemaJJ wurden etc.
— ius, das gefetzliche Recht, honum,
das Sittlichgute.
2. cum civibus, mit eiuander, muJJ
aber hier wegen des Gegenfatzes zu
cum hostihus vorangeftellt werden.
— supplicia, eigentlich = suppli-
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 8—10. 9
d.eonim magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. duabu3 3
his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat, aequitate seque
riemque publicam curabant. quarum rerum ego maxuma docu- 4
menta haec habeo, quod in bello saepius vindicatum est in eos,
qui contra imperium in hostem pugnaVerant quique tardius revo-
cati proelio excesserant, quamqui signa relinquere aut pulsi loco
cedere ausi erant; in pace vero, quod beneficiis magis quam 5
metu imperium agitabant, et accepta iniuria ignoscere quam per-
sequi malebant.
Sed ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges magni 10
bello domiti, nationes ferae et pojiuK ingentes vi subacti, Car-
thago aemula imperi E,omani ab stirpe interiit, cuncta maria
terraeque patebant : saevire fortuna ac miscere omnia coepit. qui 2
labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant,
eis otium divitiae, optanda alias, oneri miseriaeque faere. igitur 3
primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies
omnium malorum fuere. namque avaritia fidem probitatem ceteras- 4
que artis bonas subvortit; pro his superbiam, crudelitatem, deos
neglegere, omnia venalia habere edocuit. ambitio multos mortalis 5
falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore aliud in lingua promp-
cationes, Bittfelte, hier allgemein tretenen und fortdauernden Zuftand
Gotterfefte. hervor. — fortuna, das Gefchick.
3. artibus, Eigenfchaften. Diefe 2. qui = nam (eis) qui. — otium,
zwei Eigenfchaften waren es , mit hier das Freifein vom Krieg. Vgl.
welchen lie ihre Sorge bethatigten 8, 5. — oneri, fie konnten lich darin
(curdbant). nicht , zurecht finden und gerieten
4. qiiarum rertim, fur die beiden daher auf Abwege (igitur.).
Erfcheinungen oder Thatfachen, die 8. primo — deinde, in erffcer Linie,
tJbung der Kiihnheit im Kriege und dann, giebt hier nicht eine zeitliche
Billigkeit: im Frieden. — documenta Reihenfolge, als ob der eine Fehler
haec habeo, ich habe, kann aufweifen erlfc nach dem andern eingetreteu
die Beweife darin, daji. — quod sae- ware, fondern nur eine Aufzahlung
piits vindicatum est, daJJ es ofters der Fehler, die mit einander fich ein-
vorkam, daJS man. — imperium agi- itellten; daher deinde, dann aber auch,
tare, die Herrfchaft Qben. primo, vor allem. — ea, diefe beiden
10. 1. ubi patebant, wie postquam Fehler.
mit dem Imperfekt, vgl. 6, 3. Neben 4. subvortit, hat untergraben. Die
den Perfekten domiti, subacH, periit, Verfchlechterung erfolgte nicht plotz-
durch welche das Eintreten der Er- Uch, fondern iteigerte fich alimahlicb,
eigniffe erzahlt wird, hebt das Im- bis dem Gelde alles feil war.
perfekt den infolge derfelben einge- 5. subegit, nicht einfach = eoegit.
10
C. SALLUSTI CBISPI
tum habere, amicitias inimicitiasque non ex re sed ex commodo
6 aestumare magisque voltum quam ingenium bonum habere. haec
primo paulatim crescere, interdum vindicari; post ubi contagio
quasi pestilentia invasit, civitas immutata, imperium ex iustis-
11 sumo atque optumo crudele intolerandumque factum. sed primo
magis ambitio quam avaritia animos hominum exercebat, quod
2 tamen vitium propius virtutem erat. nam: ^loriam honorem
imperium bonus et ignavus aeque sibi exoptant; sed ille vera
via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaeiis
3 contendit. avaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens
concupivit; ea quasi venenis malis imbuta corpus animumque
virilem effeminat, semper infinita insatiabilis est, neque copia neque
4 inopia minuitur. sed postquam L. Sulla armis recepta re publica
bonis initiis malos eventus habuit, rapere omnes, trahere, domum
alius alius agros cupere, neque modum neque modestiam victores
Die Begierde nach Stellen und Macht
hat fchon viele fo unter ihre Gewalt
gebracht, daJJ iie alle Ehrlichkeit
preisgaben (falsos fieri). — magisque
voltum quam ingenium, mehr ein
gutes Geficht, als ein gutes Herz.
6. haec, die amhitio. — paulatim,
nur allmahlich. — mndicari, es wurde
gegen die ambitio noch eingefchritten,
fofern fie zu fchlechten Mitteln griff.
11. 1. sed, trennt ah, heht hier
hervor, daJJ bei der Verfchlechterung
der Sitten zunachft doch noch der
Fehler hauptJSchlich Platz griff,
welcher, richtig geziigelt, auch noch
zu Gutem fiihren kann. — primo
magis ambitio — exercebat ift kein
Widerfpruch zu 3: primo pecuniae,
deinde imperi cupido crevit. An
letzterer Stelle wird hervorgehohen,
wie uach derZerftorung von Karthago
Habfucht und Strebertum eintraten.
Diefe allgemeine Angabe wird aher
einigermaJJen eingefchrankt durch den
Zufatz sed — exercebat. Von den
beiden Fehlern. welche eingeriffen
waren, machte fich in offentlichen
Angelegenheiten doch zun&chfl; und
hauptlachlich die ambitio, die Amter-
fucht aus Ehrfucht, geltend. Erft
durch und nach SuUa war es nur noch
die Geldfucht, welche zu den offent-
lichen Amtern trieb (sed postquam
Sulla etc.J.
2. nam — minuitur giebt die Er-
klarung zu quod vitium propius vir-
tutem erat. — vera via nititur, fbiitzt
fich auf den wahren Weg = ionis
artibus contendit.
3. avaritia habet, der Habfucht ilt
eigen. — concupivit, ein aoriftifches
Perfekt, das angieht , daJJ etwas vor-
gekommen ift und zu allen Zeiten
noch vorkommen kann.
4. sed posfquam, fchlieJJt an propius
virtutem erat an. — armis recipere
rem publicam, mit Waffengewalt den
Staat iibernehmen, fich zum Herrn
des Staates machen. — bonis initiis,
nach guten Anfangen. — tieque modum
neque modestiam, kein Ma^ und Ziel.
modus, das durch Grenzen heftimmte
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 11—12.
11
habere, foeda cnideliaqiie iu. civis facinora facere. huc acce- 5
debat quod L. SuUa exercitum, quem in Asia ductaverat, q_uo
sibi fidum faceret, contra morem maiorum luxuriose nimisque libe-
raliter habuerat. loca amoena, voluptaria facile in otio ferocis
militum animos moUiverant. ibi primum insuevit exercitus populi 6
Romani amare, potare, signa tabulas pictas vasa caelata mirari,
ea privatim et publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque
omnia poUuere. igitur ei milites, postquam victoriam adepti 7
sunt, nihil reliqui victis fecere. quippe secundae res sapientium 8
animos fatigant, ne illi corruptis moribus victoriae temperarent.
Postquam divitiae honori esse coepere et eas gloria impe- 12
rium potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro
haberi, innocentia pro malevolentia duci coepit. igitur ex divitiis 2
iuventutem luxuria atque avaritia cum_ superbia invasere; rapere,
consumere, sua parvi pendere, aliena cupere, pudorem pudici-
tiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati
habere. operae pretium est, cum domos atque villas cognoveris 3
in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quae nostri
maiores, religiosissumi mortales, fecere. verum illi delubra 4
deorum pietate, domos suas gloria decorabant, neque victis quic-
quam praeter iniuriae iicentiam eripieba»t. at hi contra igna- 5
MaJJ, modestia, die EigerLfchaft, diefes
Ma^ innezulialten.
5. ibi, nicht ortlich, rondern auf
die Verhaltni£fe hinweifend. — mol-
lire, weich machen, bewirken, daJ5
die alte ferocia fchwindet, hier alfo
= verweichlichen.
6. amare potare, der Luft und dem
Trunk fich ergeben. — privatim et
publice, aus dem Privat- und offent-
lichen BeJitz. — saera profanague
omnia polluere, die vorhergehenden
Einzelnheiten zufammenfaffend; pol-
luere, beflecken dadurch, dafs man
beruhrt, was man nicht beriihren
foll.
8. fatigant, lahmen, fo daJJ die
Widerltandskraft verloren geht. —
ne = nedum.
12. 1. sequebatur, vgl. 10, 1. —
malevolentia, bofe GeJinnung gegen
den andern, wahrend der innocens,
der Uneigennutzige, von dem andern
weder etwas erhalten noch ihm
fchaden will.
2. pudor, Schamgefuhl, das abhalt
etwas zu thun, deffen man iich fch&men
miiJJte; pudicitia, die Eigenfchaft
deffen, bei dem pudor Geltung hat,
Schamhaftigkeit, Sittfamkeit, Zuchtig-
keit, Keufchheit. — promiscua Tiabere,
a.uch.zu. pudorem pudicitiam,iui einer-
lei halten, d. i. das eine fo wenig
als das andere achten. — nihil pensi
neque moderati, vgl. 5, 6. Man
kannte keine Rticklicht und Majiigung.
— religiosissumimortales, die doch
waren.
12
C. SALLUSTI CRISPI
vissumi homines per summum scelus omnia ea sociis adimere,
quae fortissumi viri vi6tores reliquerant^ proinde quasi iniuriam
13 facere id demum esset imperio uti. nam quid ea memorem, quae
nisi eis qui videre nemini credibilia sunt, a privatis compluribus
2 subvorsos montis, maria constrata esse ? quibus mihi videntur lu-
dibrio fuisse divitiae, quippe quas honeste habere licebat, abuti
3 per turpitudinem properabant. sed lubido stupri ganeae ceteri-
que cultus non minor incesserat: viri muliebria pati, mulieres
pudicitiam in propatulo habere; vescendi causa terra marique
omnia exquirere, dormire prius quam somni cupido esset, non
famem aut sitim neque frigus neque lassitudinem opperiri, sed ea
4 omnia luxu ^ntecapere. haec iuventutem, ubi familiares opes
5 defecerant, ad facinora incendebant : animus imbutus malis artibus
haud facile lubidinibus carebat; eo profusius omnibus modis
quaestui atque sumptui deditus erat.
M In tanta tamque corrupta civitate Oatilina, id quod factu
facillumum erat, omnium flag-itiorum atque facinorum circum se
2 tamquam stipatorum catervas habebat. nam quicumque impudicus
adulter ganeo manu ventre pene bona patria laceraverat, qui-
5. sociis, den Bewolinern der Pro-
vinzen.
13. 1. nam quid memor&n. Dies
Bild mag genflgen. Denn wozu foUte
es notig fein, noch weiter anzufiihren;
eine nicht feltene Form der Erganzung
oder des AnfchluJIes. — videre, mit
eigenen Augen fehen, erleben. —
maria constrata esse, wo Meer war,
wurde kunAIich Land gefchaffen, um
Pallafte darauf zu bauen, eine wieder-
holt von den Schriftltellern erwahnte
Liebhaberei der damaligen Reichen,
die ihr Geld nur der Laune dienen
lieJJen, damit ihr Spiel trieben Clu-
dibrio essej, und zwar ein fchimpf-
liches Cper twpitudinem dbuti).
2. quippe quas = quippe eis, quas
— licebat, abuti properdbant. Be-
eiiten Jie fich ja doch, mit den Reich-
tiimern fchimpflichen MiJJbrauch zu
treiben.
3. lubido ceteri cultus, die Luft an
den ubrigen Geniiffen, wie lie nur
tjppigkeit und Schwelgerei erfinden.
— luxu antecapere, durch kflnstliche
Mittel der Scliwelgerei vorher fchaffen.
4. Tiaec, folches Treiben.
5. carebat, konnte entbehren. —
omnibus modis, deutet zuriick auf
ad facinora incendebant.
14:— 16. Das Privatleben Catilinas.
14. ' 1. flagitia atque scelera, Schand-
thaten und Lafl;er, hier das Abftrak-
tum ffcatt des Konkretum.
2. impudicus, ein Schamlofer, der
alle Sittfamkeit ^Mdiciiia) abgelegt
hat. — manu ventre pene , durch
Geldverfchleuderung , Schlemmen,
Unfittlichkeit. — quique, und infolge
DE CATILINAE CONIUBATIONE C. 13-15. 13
que alienuin aes grande conflaverat, qno flagitimn ant facinns 3
redimeret, praeterea omnes undiqne parricidae sacrilegi convicti
indiciis ant pro factis iudicinm timentes, ad hoc quos manus
atque lingua periurio aut sanguine civili alebat, postremo omnes
quos flagitium egestas conscius animns exagitabat, ei Gatilinae
proxumi familiaresque erant. quodsi quis etiam a culpa vacuus 4
in amicitiam erus inciderat, cotidiano usu atque illecebris faeile
par similisque ceteris efficiebatur. sed maxume adnlescentium 5
familiaritates appetebat; eorum animi moUes aetate et fluxi dolis
haud difficulter capiebantur. nam ut cuiusque studium ex aetate 6
flagrabat, aliis scorta praebere aliis canes atque equos mercari,
postremo neque sumptui neque modestiae suae parcere, dum illos
obnoxios fldosque sibi faceret. scio fuisse nonnullos qui ita existu- 7
marent, iuventutem, quae domum Catilinae frequentabat, parum
honeste pudicitiam babuisse; sed ex aliis rebus magis, quara
quod cuiquam id compertum foret, haec fama valebat.
lam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, 15
cum virgine nobili, cum sacerdote Yestae, alia huiuscemodi
contra ius fasque. postremo captus amore Aureliae Orestillae, 2
cuius praeter formam nihil umquam bonus laudavit, quod ea
de£fen. t- guo, um damit. — flagitiuni MaJJigung oder dem Ruf eines maJJigen
aut facinus, Schand- oder Frevelthat. Manues.
3. conseius animus, pragnant = ^» pudicitiam, vgl. 12, 2. — ex
bofes Gewillen. ^^^^ rebus, d. i. hier aus bloJJen
4. quodsi, vgl. 2, 3: in Beziehung ^^ermutungen. - cuiquam, in nega-
auf diefe Umftande nun = wenn *^^^°^ ^"°^' ^'^ ^^°^ ^^ ^^" '^
alfo, quis etiam auch einer noch. - «^^ ^^^«^ «««»« ^uod hieJSe: non
usu, Umgang. -par, gewachfen in der «^^^' '^^*^ 2^^" " ^omperire als iicher
Austibung von Schlechtigkeiten, si-
milis, ihresgleichen in der Gefinnung. ^^* ^' ^''^*" J'^™' Ubergang zur
Aufzahlung des Einzelnen. — adules-
5. molles, weiclij empfanghch fur cens, vor dem nomen proprium, der
Eindriicke (aller Art), fluxi, (fluere) noch junge Catihna, Catilina noch
wandelbar. in den Jugendjahren. — ius, das
6. studium, hier mithezug auf durch menschliche Satzungen be-
fiagrdbat Leidenfchaft , ex aetate, ftimmte, fas, das durch gotthche
jugendlicheLeidenfchaft. — modestiae, Ordnung heftehende Recht, daher
vgl. 11, 4, er kiimmerte fich weder „gegen alles gottliche und menfch-
um Aufwand, noch um feine eigene hche Recht."
MaJJigung , d. i. es lag ihm weder 2. cim(S, zu nihil. — forma, Schon-
etwas am Aufwand, noch an eigener heit.
14
C. SALLU8TI CR18PI
nubere illi dubitabat, timens privignum adulta aetate, pro certo
3 creditur necato filio vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. quae
quidem res mihi in prunis videtur causa fuisse faoinus matu-
4 randi. namque animus impurus, dis hominibusque infestus, neque
vigiliis neque quietibus sedari poterat : ita conscientia mentem
5 excitam vastabat. igitur colos ei exsanguis, foedi oculi, citus
modo modo tardus incessus; prorsus in facie voltuque vecordia
16 inerat. sed iuventutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multis
2 modis mala facinora edocebat. ex illis testis signatoresque falsos
commodare ; fidem fortunas pericula vilia habere, post ubi eorum
3 famam atque pudorem attriverat, maiora alia imperabat. si causa
peecandi in praesens minus suppetebat, nihilo minus insontis sicuti
sontis circumvenire, iugulare ; scilicet, ne per otium torpescerent
manus aut animus, gratuito potius malus atque crudelis erat.
4 eis amicis sociisque confisus Catilina, simul quod aes alienum per
omnis terras ingens erat et quod plerique SuUani milites lar-
gius suo usi rapinarum et victoriae veteris memores civile bellum
5 exoptabant, opprimundae rei publicae consilium cepit. in Itaha
nullus exercitus, Cn. Pompeius in extremis terris bellum gere-
3. quae quideni res, und diefer
Umftand allerdings. — facinus, die
That des Umlturzes.
4. dis hominibusque infestus, Gott
und der Welt Feind. — neque vigUiis
neque quietibus, nicht beim Wachen
und Schlafen. — ita vastabat, folche
Verheerung richtete an,
5. igitur, im Anfchlufs an vastabat.
— foedi oculi, haJJliche Augen, haJJ-
licher Blick. — prorsus in facie, ab-
rchlieJJend: durchweg in der auJJeru
Erfcheinung. — vecordia inerat, es
zeigte Jich die Abftumpfung der Natur.
16. 1. sed, obfchon felbffc ein ab-
gelebter Menfch.
2. testes faisi, bei Rechtsftreitig-
keiten, signatores falsi, falfche Zeu-
gen bei Teftamenten. Erbfchleicherei
war damals ein gewShnliches Mittel
zu Gelderwerb. — commodare, zu-
recht machen, wird durch den folgen-
den Satz erlautert. — habere, von
imperabaf abhangig. — fama, objektiv,
was die Leute fagen, Ruf; pudor,
fubjektiv, Schamgefiihl. — maiora
alia, d. i. facinora, wie lie Catilina
ausfiihrte.
3. cav^a peccandi, Veranlaffung,
einen Frevel zu begehen, — sontis,
nach Catilinas Anficht und Dar-
ftellung. — circumvenire, mit feinen
Netzen umgarnen. — gratuito, ohne
Gewinn.
4. simul quod — exoptabant, giebt
die aujpern, in den politifchen That-
fachen liegenden zwei Griinde zu
feinem EntfchluJJ. Die Griinde find
alfo: 1. perfonliche, 2. allgemeine
Verfchuldung, 3. die Gier der aus-
gehauften fullanifchen Soldaten.
5. in extremisterris, im mithridati-
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 16-17.
15
bat; ipsi constilatum petenti magna spes, senatns nihil sane in-
tentus ; tutae tranquillaeque res omnes : sed ea prorsus opportuna
Oatilinae.
Igitur circiter Kalendas lunias L. Oaesare et 0. Figulo con- 17
sulibus primo singulos appellare, hortari alios alios temptare;
opes suas, imparatam rem publicam, magna praemia coniura-
tionis docere. ubi satis explorata sunt quae voluit, in unum 2
omnis convocat quibus maxuma necessitudo et plurumum audaciae
inerat. eo convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Au- 3
tronius, L. Cassius Longinus, 0. Cetbegus, P. et Servius Sullae
Servi filii, L. Vargunteius, Q. Annius, M. Porcius Laeca, L. Bestia,
Q. Curius; praeterea ex equestri ordine M. Fulvius Ifobilior, 4
L. Statilius, P. G-abinius Capito, 0. Cornelius; ad hoc multi ex
coloniis et municipiis, domi nobiles. erant praeterea complures 5
paulo oceultius consili huiusce participes nobiles, quos magis
dominationis spes hortabatur quam inopia aut alia necessitudo.
ceterum iuventus pleraqne, sed maxume nobilium, Catilinae in- 6
ceptis favebat : qnibus in otio vel magnifice vel molliter vivere
copia erat, incerta pro certis, bellum quam pacem malebant.
fuere item ea tempestate qui crederent M. Licinium Crassum non 7
ignarum eius consili fuisse: quia Gn. Pompeius invisus ipsi ma-
gnum exercitum ductabat, cuiusvis opes voluisse contra illius
fchen Krieg. — nihil sane intentus,
hatte kein offenes Auge. — ojnnes
res, alle Verhaltnilfe , AUes. — ea,
alle aufgezahlten Umftande (in Italia
— res omnes).
17. Die YorTbereitung der
YerfehTrorung.
17. 1. igitur, fchlie^t an ea prorsus
opportuna an. — horiari alio^s, die
ihm fchon gewonnen waren, alios
temptare, die ihm noch zu gewinnen
waren.
2. neoessitudo, hier die innere, aus
den perfonlichen Verhaltniffen fich
ergebende Notigung; daher auch
inerat, wie bei plurumum audadae :
in ihnen wohnte, machte fich geltend.
4. ex cdloniis et municipiis. Die
coloniae waren von denRomern ein-
gerichtete Gemeinwefen, welche be-
Aimmte Rechte (ius Quiritium oder
ius Latinum) erhalten hattcn. Die
municipia waren Gemeinwefen mit
eigenen Satzungen und Behorden,
und zugleich im GenuJS des romifchen
Burgerrechtes.
5. comphires, in groJJerer Anzahl
waren Adelige beteiligt. — necessi-
tudo, Zwang aus den Lebensverhalt-
niffen oder den mali mores (18, 4),
wie hei CatUina.
6. qiiihus, bezieht fich auf iuventus
nobilium; denn diefe etc.
7. Crassum, der TriumTir. — quia,
afyndetifch: denn weil. — cuiusvis,
16 C. SALLUSTI CBISPl
potentiam crescere, simul confisum, si coniuratio Taluisset, facile
apud illos principem se fore.
18 Sed antea item coniurayere pauci contra rem publicam, iii
2 quibus Catilina fuit; de qua quam verissume potero dicam. L. Tullo
et M. Lepido consulibus P. Autronius et P. Sulla designati con-
3 sules legibus ambitus interrogati poenas dederant. post paulo
Catilina pecuniarum repetundarum reus probibitus erat consulatum
4 petere, quod intra legitumos dies profiteri nequiverat. erat eodem
tempore Cn. Piso, adulescens nobilis, summae audaciae, egens,
factiosus, quem ad perturbandam rem publicara inopia atque mali
5 mores stimulabant. cum hoc Catiliha et Autronius circiter Nonas
Decembris consilio communicato parabant in Capitolio Ealendis
lanuariis L. Cottam et L. Torquatum consules interficere , ipsi
fascibus correptis Pisonem cum exercitu ad obtinendas duas Hi-
6 spanias mittere. ea re cognita rursus in Nonas Februarias consi-
7 lium caedis transtulerant. iam tum non consulibus modo sed
8 plerisque senatoribus perniciem machinabantur. quodni Catilina
maturasset pro curia signum sociis dare, eo die post conditam
urbem Romam pessumum facinus patratum foret. quia non-
dum frequentes armati convenerant, ea res consilium diremit.
eines jeden beliebigen. — apuA illos, 5. cum hoc consilio communicato
nach dem Sinne auf coniuratio be- parabant, mit diefem vereinbarten
zogen. iich und trafen Anftaiten. — in capi-
18. 19. Bie Iriihere felilgefcWagene toUo Kalendis Januariis. Am 1. Ja-
Terfchworung. nuar , als an dem Tag des Amts-
18. 1.2)aMci, einigewenige — -.6 2«^, antritts der ne.uen Konfuln, fand ein
naml. coniuratione , wie apud illos, feierlicher Aufzug auf das Kapitol
nach coniuratio. Itatt. — ipsi, erfcheint hier als Sub-
2. legibtis, auf grund des Gefetzes, jekt zu cqrreptis fascibus = para-
zu interrogati. interrogare, ein ge- hanf ipsi corripere et mittere. —
richtlicher Ausdruck = m ii<5 ijocare, duas Hispanias, d. i. JSispania ci-
accusare, belangen. terior oder Tarraconensis, und flts-
3. reus, weil angeklagt. Der An- pania* ulterior oder Baetica.
geklagte konnte vor erfolgter Frei- .^ , ^ ,. .
z. z P 1. 1 • A ii i- Q, ea re cognita, als aher diefe-
fprechung fich um kein Amt bewerben. . , , , , . j
. _^ T ■. •,• . 1, lu Ahmachung hekannt geworden wai'.
— tntra leaitumos dies, innernalb .,. ,.,,,,.
,. ., -rr. ^ j • — consilium caedis, Mordplan.
des trmundtnum (17 Tage), d. i, von '
der Bekanntmachung der Wahlkomi- 8. qiiodni, vgl. 14, 4. — gwia —
tien an his zur Wahlverfammlung. ea res, der Umfband daJJ, — con-
— profiteri, namlich nomen oder se silium diremit , zerri^ den ganzen
petere consulatum. Anfchlag.
DE CATILINAE CONIURATIGNE C. 18—20. 17
postea Piso in citeriorem Hispaniam qnaestor pro praetore missus 19
est adnitente Crasso, quod eum infestum inimicum Cn. Pompeio
cognoverat. neque tamen senatus provinciam invitus dederat, 2
quippe foedum hominem a re publica procul esse volebat ; simul
quia boni complures praesidium in eo putabant et iam tum potentia
Pompei formidulosa erat. sed is Piso in provincia ab equitibus 3
Hispanis, quos in exercitu ductabat, iter faciens occisus est. sunt 4
qui ita dicant, imperia eius iniusta superba crudelia barbaros
nequivisse pati; alii autem equites illos Cn. Pompei veteres fidos- 5
que clientis voluntate eius Pisonem aggressos; numquam Hispanos
praeterea tale facinus fecisse, sed imperia saeva multa antea per-
pessos. nos eam rem in medio relinquemus. de superiore con- 6
iuratione satis dictum.
Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, 20
tametsi cum singulis multa saepe egerat , tamen in rem fore
credens univorsos appellare et cohortari, in abditam partem aedium
secedit atque ibi omnibus arbitris procul amotis orationem huius-
cemodi habuit.
,Ni virius fidesque vostra spectata mihi foret, nequiquam 2
qpportuna res cecidisset; spes magna, dominatio in manibus
frustra fuissent, neque ego per ignaviam aut vana ingenia incerta
pro certis captarem. sed quia multis et magnis tempestatihus 3
19. 1. adnitente, auf Andringen. 20—22. Die neue YerrchwSnmg.
2. neque tamen, jedoch, indelfen 20. 1. jpaulo ante, vgl. 17. — in
auch nicht. Als leidenfchaftUcher rem, zweckdienlich. — arbitH, hier
Parteimann (vgl. 18, 4) hatte Pifo Zeugen. — opportuna res cecidisset,
dem Senat wohl kaum genehm fein die Sache hatte fich gelegen getroffen.
kdnnen zur Ubernahme einer Statt- 2. spesmagna, diegro^PeHoffnung,
halterHelle. Die Griinde des Gegen- namlich Vernichtung der Schuld-
teils werden durch guippe — voleiat biicher , Prof kriptionen und allge-
und simul guia erat angegeben. meine Revolution. — dominatio in
guippe — volebat enthalt den vor- manibus, die fozufagen fchon in den
nehmlten Grnnd, simul quia — erat Handen gehaltene Herrfchaft. —
den weiteren ZweckmaJJigkeitsgmnd. neque ego cajp#are»j, und ich meiner-
— honi complures, eine gro^ere Zahl feits wtirde darauf verzichten zu er-
Optimaten. — et erat, parataktifch jagen. — per ignaviam, Gegenfatz zu
angefchloiien ; et iit hier = etenim virtus, per vana ingenia (eitle Kopfe,
zu faffen. Unbeltandigkeit) Gegenfatz zu fides,
5. veteres fidosque clientis, aus der — aut, oder doch (wenn auch nicht
Zeit des Kriegs mit Sertorius. durch Feigheit).
Sallusti Catilina. 2
18
C. SALLUSTI CRISPI
vos cognovi fortis fi,dosque mihi, eo animus ausus est maxumum
atque pulcherrumum facinus incipere, simul quia vobis eadem
4 quae mihibonamalaque esseintellexi: nam idem velle atque idem
5 nolle, ea demum firma amidtia est. sed ego quae mente agitavi
6 omnes iam antea divorsi audistis. ceterum mihi in dies magis
animus accenditur, cum considero quae condicio vitae futura
1 sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem. nam postquam
res publica in paucorum potentium ius atque dicionem con-
cessit, semper illis reges tetrarchae vectigales esse, populi natio-
nes stipendia pendere; ceteri omnes, strenui boni nobiles atque
ignobiles, volgus fuimus sine gratia, sine auctoritate, eis ob-
8 noxii, quibus, si res publica valeret, formidini essemus. ita-
que omnis gratia potentia honos divitiae apud illos sunt aut
ubi illi volunt; nobis reliquere pericula repulsas iudicia ege-
9 statem. quae quousque tandem patiemini, o fortissumi viri?
nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseram atque
inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecus
3, fortis, Gegenfatz zu per igna-
viam, fidos zu vana ingenia.
5. quae mente agitavi, was ich bis
auf diefen Augenblick betrieben habe.
— divorsi, da und dort, Gegenfatz
zu der Verfammlung der Gleichge-
finnten, in der er fpricht.
6. ceterum. tJber meine Plane
brauche ich nichts weiter zu fagen,
nur das fage ich, daJJ mir im ubrigen
der Mut taglich wachA. — nosmet,
Accufativ.
7. paucorum, einiger weniger. —
ius atque dicionem, rechtliche und
thatj(S.chliche5 d. h. voMiandige Ge-
walt. — tetrarcha, zunachft der Furft
eines in vier Teile geteilten Landes,
wie z. B. Theffalien und Galatien
geteilt waren; dann iiberhaupt Fiirft
eines kleineren Gebietes, der nicht
den Titel eines Konigs fiihrte. —
ceteri omnes, Gegenfatz zu pauci po-
tentes. — strenui honi, gleichglltig
ob tiichtig und gutgefinnt. — gratia,
Anfehen, welches^ durch perfouliche
Dienftleiftung oder Beliebtheit er-
worben wird, awef onf os, EinfiuJJ in-
folge der Stellung. — res publica,
Gegenfatz zu der potentia paucorum,
„wenn das Gemeinwefen noch in
voUer Kraft ware."
8. aut ubi, oder da, wo jene es
wollen. — pericula, Gegenfatz zu
gratia; wer fich nicht der Beliebtheit
wie der Machtigen erfreute,gingimmer
Gefahr, die Neid und Hinterlift drohten.
— repulsae, Gegenfatz zu potentia;
wer das Amt erhalt, hat die Macht,
wer zuriickgewiefen wird bei der Be-
merkung, bleibt machtlos; iudicia,
Gegenfatz zu honos; gerichtliche Ver-
folgungen undVerurteilungen machen
unfahig zu den offentlichen Ehren;
egestatem, im Gegenfatz zu divitiae,
enthalt in der viergliedrigen Stei-
gerung den fchwerften Anklagepunkt,
namlich daJJ die potentes ihre Stellung
nur zur Gewinnung von Reichtum
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 20.
19
<''f
amittere? verum enimvero pro deum atque Jiominum fidem 10
mctoria in manu vohis est, viget aefas, animus valet; contra
iUis annis atque divitiis omnia consenuerunf. tantummodo
incepfo opus est, cefera res expediet. etenim quis mortalium, il
cui virile ingenium est, tolerare potest illis divitias superare,
quas prbfundant in exsfruendo mari ef monfibus coaequandis,
nohis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? illos hinas
auf amplius domos confinuare, nohis larem familiarem nus-
quam ullum esse? cum tahulas signa toreumata emunf, nova 12
diruunt, alia aedificanf, posfremo omnihus modis pecuniam tra-
hunf vexant, tamen summa luhidine divifias suas vincere ne-
queunt. at nohis est domi inopia, foris aes alienum, mala res, 13
spes multo asperior; denique quid reliqui hahemus praeter
miseram animam ? quin igitur expergiscimini ? en illa iUa quam 14
saepe optastis liberfas, praeferea divifiae decus gloria in oculis
sita sunt. fortuna omnia ea victorihus praemia posuif. res 15
und zur Verarmung des Volkes aus-
beuteten.
10. verum enimvero, aber in Wabr-
heit ift ja. — pro, als Interjektion
wird mit Vokativ und Accufativ ver-
bunden. — viget, von der korperlichen
Zraft, wie fie das jungere Lebensalter
hat, valet, von der Kraft, -wie iie der
Mut giebt. — divitiis, d. i. hier,
durch den MiJSbrauch zu ubermaJJigen
GenilCfen. — res, die begonnene Sache,'
der Verlauf. — expediet, wird fordern,
fertig bringen.
11. etenim quis tolerare potest,
£cti[ie^t antantummodo incepto opus
est an. — superare, hier intraniitiv,
im UberfluJJ vorhanden fein — quas
profundant, um lie zu verfchwenden.
— in exstruendo mari, vgl. 13, 1.
extruere mare, das Meer hinausbauen,
d. i. abdammen und auf den Dammen
Bauten auffuhren. — domos, Palafte.
— Mnas, jeder zwei, alfo mindeltens
zwei nebeneinander.
12. toreumata, was 11 , 6. vasa
caelata („Itilgerechte" Kunfbarbeiten).
— postremo, hier abfchlie^end =
denique, kurz. — omnibus modis, auf
alle mogliche Art. — trahunt vexant,
fchlieJ3en das gewaltfameVerbrau.chen
in iich. trahere, Gewalt anthun,
vexare (vehere), hin- und herreiJJen,
wehe thun. — summa lubidine, mit,
trotz aller Luit, Vergeudung. — vin-
cere, Meilter werden.
13. domi — foris, daheim — drauJJen,
d, i. bei andern, den Reichen. — res
— spes, ein Wortfpiel : fchlecht ffceht
es mit unferer Sache in der Gegen-
wart, viel harter mit unferer Ausficht»
— denique, um es kurz zu fagen,
wir haben nichts als unfer elendes
Leben.
14. quin = quidni, befonders in
dringender Aufforderung. — en illa
libertas, er Ifcellt die zu erringende
Freiheit als fehon errungen vor die
Augen der Verfammelten. — decus,
Auszeichnung, hier durch die zu er-
ringende Stellung.
15. res, die allgemeinen Zultande,
2*
20 C. SALLUSTI CRISPl
fempus pericula egestas, ielli spoUa magnifica magis quam oratio
16 mea vos horfantur. vel imperafore vel milife me iitimini; neque
17 animus neque corpus a vohis aberif. haec ipsa, ut spero, vobis-
cum una consul agam, nisi forte me animus fallif et vos servire
magis quam imperare parati estis'.
21 Postquam accepere ea hommes, quibus mala abniide omnia
erant, sed neque res neque spes bona uUa, tametsi illis quieta
movere magna merces videbatur, tamen postulavere plerique, ut
proponeret quae condicio belli foret, quae praemia armis peterent,
2 quid ubique opis aut spei haberent. tum Catilina poiliceri tabulas
novas, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas,
3 alia omnia, quae bellum atque lubido victorum fert. praeterea
esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum exercitu
P. Sittium Nueerinum, consili sui participes; petere consulatum
0. Antonium, quem sibi coUegam fore speraret, hominem et fami-
liarem et omnibus necessitudinibus circumventum; cum eo se
4 consulem initium agundi facturum. ad hoc maledictis increpabat
omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudare; admo-
nebat alium egestatis alium cupiditatis suae, compluris periculi
aut ignominiae, multos victoriae SuUanae^ quibus ea prasdae fuerat.
die politifclie Lage, tempus, der alten Schuld- oder Pfandbucher, Her-
Augenblick. — pericula, vgl. § 8. Ilellung neuer Schuldbacher, in wel-
14, 3. chen die Jfamen der Verrchworenen
17. haec ipsa agam, gerade diefe nicht mehr ftehen. — locupletium.
Dinge will ich mit euch ausfiihren. Auf die Reichen war es bei den
— consul. Obfchon vorher (vgl. "Profkriptionen abgefehen, weil das
18, 3) von dem Konfulatausgefchloffen VermSgen der Geachteten eingezogen
gab Gatilina die Hoffnung nicht auf wurde.
bei der nachften Wahl gewahlt zu 3. Mauretania, jetzt Marokko. —
werden. — animus, mein Inneres Nucerinum, er fiihrte feine Abkunft
= ich. auf Nuceria in Campanien zuriick.
21. 1. dbunde erant, alles mog- — omnibus necessitudinibus^Beirang-
liche Elend hatten lie in Fiille. — niffe aller Art. — agundi, handelnd
negue res neque spes, vgl. 20, 13. - vorzugehen.
proponere, o^en darlegen. — eondicio 4. cupiditatis suae, an feine per-
beUi, die Bedingung, Vorausfetzung fonliche Begehrlichkeit, = an feine
des Krieges, wird durch die folgenden Lage, in welcher er dies oder jenes
Frageiatze erklart. — quae praemia wtinfchte (das ihm durch den Krieg
peterent welches der Lohn fei, den etc. werden follte). — periculi, vgl. 20. 8.
uhique = et ubi. — ignominiae, wegen fchon erlittener
2. tabulas noms, Vertilgung der Verurteilung.
DE CATILmAE CONroRATIONE C. 21—23.
21
postquam omnium animos alacris videt, cohortatus, ut petitionem 5
suam curae haberent, conventum dimisit^ faere ea tempestate qui 22
dicerent Oatilinam oratione habita, cum ad iusiurandum popularis
sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem Yino permixtum
in pateris circumtuKsse •, inde cum post exsecrationem omnes 2
degustavissent, sicuti in ^sollemnibus sacris fieri consuevit, ape-
raisse consilium suum atque eo dictitavere fecisse, quo inter se
Mi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii. nonnuUi ficta 3
et haec et multa praeterea existumabant ab eis, qui Ciceronis
invidiam, quae postea orta est, leniri credebant atrocitate sceleris
eorum, qui poenas dederant. nobis ea res pro magnitudine parum
comperta est.
Sed in ea coniuratione fuit Q,. Curius, natus haud obscuro loco, 23
flagitiis atque facinoribus copertus, quem censores senatu probri
gratia moverant. huic homini non minor vanitas inerat quam 2
audacia : neque reticere quae audierat neque suamet ipse scelera
occultare, prorsus neque dicere neque facere quicquam pensi
habebat. erat ei cum Fulvia muliere nobili stupri vetus consue- 3
tudo; cui cum minus gratus esset, quia inopia minus largiri pote-
rat, repente glorians maria montisque poUiceri coepit et minari
interdum ferro, ni sibi obnoxia foret; postremo ferocius agitare
quam solitus erat. at Fulvia insolentiae Curi causa cognita tale 4
periculum rei publicae haud occultum habuit, sed sublato auctore
5. alacris, frifch bei der Hand. —
curae habere, fich angelegen fein
lailen.
22. 1. populares = socios.
2. inde, adverbium loci zu degusta-
vissent. — post exsecrationem, nach
der Verwiinfchung feiner felbft, fur
den Fall namlich, daJJ er fein Wort
breche. ^
3. Ciceronis invidiam leniri, daJS
man den HaJJ gegen Cicero mildem
kfinne. — postea, auch von kurzer
Zeit gebraucht. — comperta, genau
ermittelt.
23. Verrat der VerfehwSrnng.
23. 1. sed, kniipft an Cap. 21 an..
— flagitiis atque facinoribus, von
Schand- u. Frevelthaten; vgl. 14, 3.
— prohri pratia, wegen des an ihm
haftenden Schimpfes.
2. vanitas, wie 20, 3 vanum inge-
nium, Unbeftandigkeit.
3. sti'upri vetus consuetudo , feit
langem ein unziichtiger Umgang. —
maria montisque polliceri, wie: goldene
Berge, Himmel und Erde verfprechen.
— et minari, aber auch zu drohen.
— ferociiis agitare, trotziger thun.
4. insolentiae, des bisher unge-
wohnten Benehmens. — occultum
Jiabuit, behielt verborgen, — siihlato
22 C. SALLUSTI CRISPI
de Catilinae coniuratione quae quoque modo audierat compluribus
5 narravit. ea res in primis studia hominum accendit ad con-
6 sulatum mandandum M. TuUio Oiceroni. namque antea pleraque
nobilitas invidia aestuabat et quasi pollui consulatum credebant,
si eum quamvis egregius homo novus adeptus foret. sed ubi peri-
culum advenit, invidia atque superbia post fuere. •
24 Igitur comitiis habitis consules declarantur M. Tullius et
2 C. Antonius. quod factum primo popularis coniurationis concus-
serat. neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed in dies plura
agitare: arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua
aut amicorum fide sumptam mutuam Faesulas ad Manlium quen-
3 dam portare, qui postea princeps fuit belli faciundi. ea tempe-
state plurumos cuiusque generis homines adscivisse sibi dicitur,
mulieres etiam aliquot, quae primo ingentis sumptus stupro cor-
poris toleraverant, post ubi aetas tantummodo quaestui neque
4 lusuriae modum fecerat, aes alienum grande conflaverant. per
eas se Catilina credebat posse servitia urbana sollicitare, urbem
2b incendere, viros earum vel adiungere sibi vel interficere. sed
in eis erat Sempronia, quae multa saepe virilis audaciae facinora
2 commiserat, haec mulier genere atque forma, praeterea viro atque
liberis satis fortunata fuit; litteris Graecis etLatinis docta, psallere
et saltare elegantius, quam necesse est probae, multa alia, quae
3 instrumenta luxuriae sunt. sed ei cariora semper omnia quam
decus atque pudicitia fuit; pecuniae an famae minus parceret haud
facile discerneres ; lubido sic accensa, ut saepius peteret viros quam
4 peteretur. sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abiu-
auctore, ohne ihren Gewahrsmann 3. etiam aliquot, fogar etwelche.
mit hereinzuziehen, zu nennen. — — toleraverant, hatten tragen konnen.
quoque = et quo, vgl. 21, 1. 25. 1. virilis audaciae facinora,
5. studia, Geneigtheit. mannlich kuhne Thaten.
2. atque, und dazu. Zu den Vor-
24. 25. Wahl Ciceros zum KonTnl zflgen der Geburt kommen die der
und Vorbereitungen Catilinas. Lehensftellung. — satis fortunata,
2^. 2. factuni, Ereignis. — neque recht ^vom Gliick hegiinftigt. —
tamen Catilinae, Gegenfatz zu popu- proltae, fiir eine ehrfame Frau.
laris coniurationis. — parare, bei- 3. decus atque pudicitia, Schick-
fchaffen. — Fasulae, in Etrurien lichkeit (decet) und Sittfamkeit.
(Fiefole). — helli faciundi, entfpricht 4. sed ea, fiihrt fie von einer an-
hier unferm volkstQmlichen „los- dern Seite der Verdorbenheit ein.
fchlagen". — creditum, das Anvertraute. —
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 2d-26.
23
raverat, caedis conscia fuerat, luxuria atque inopia praeceps abierat.
verum ingenium eius haud absurdum: posse "versus facere, iocum 5
movere, sermone uti vel modesto vel molli vel procaci-, prorsus
multae facetiae, multus lepos inerat.
His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proxumum 26
annum consulatum petebat, sperans, si designatus foret, facile se
ex voluntate Antonio usurum. neque interea quietus erat, sed
omnibus modis insidias parabat Ciceroni. neque illi tamen ad ca- 2
vendum dolus aut astutiae deerant. namque a principio consulatus 3
sui multa pollicendo per Fulviam effecerat, ut Q. Curius, de
quo paulo ante memoravi, consilia Catilinae sibi proderet. ad 4
hoc collegam suum Antonium pactione provinciae perpulerat, ne
contra rem publicam sentiret; circum se praesidia amicorum atque
clientium occulte,habebat. postquam dies comitiorum venit et 5
Catilinae neque petitio neque insidiae, quas consuli in campo fecerat,
prospere cessere, constituit bellum facere et extrema omnia
experiri, quoniam quae occulte temptaverat aspera foedaque
praeceps abierat, war jahlings ab-
geirrt (von der Bahn der Sittlichkeit),
gefallen.
5. verum, in Wahrheit; bei diefer
Schlechtigkeit war in Wirklichkeit
ihr GeiTb gar nicht ungefchickt.
moTlis, zartlich, Gegenfatz zu procax
(proco), frech. — prorsus, kurz. —
facetiae et lepos, Witz und Feinheit.
26. Tergebliehe Semiihungen
Catiliaas nm das Eonfalat.
26. 1. Ms rebus comparatis, knfipft
an die C. 24 angefiihrten Vorbereitun-
gen an. — niJiilo minus. Obfchon
zum Losfchlagen bereit wollte er doch
nochmals den Verfuch machen (daher
das Imperfekt j3efe&at> ia den Bejfitz
der hochffcen Gewalt zu kommen, um
mit dem von ihm im AusJicht ge-
nommenen Amtsgenoffen im Konfulat
im Befitz der Gewalt feinen Plan
auszufiihren.
2. dolus aut aMutiae, Lift, oder
um es genauer zu iagen, Schlauheit,
Verfchlagenheit, Geriebenheit.
4. pactione provindae, durch eine
Abmachung inbetreff der nach dem
Konfulat zu ubernehmenden Statt-
halterfchaft. Nach dem Gefetz des
Ti.,Gracchus bezeichnete der Senat
jeweils vor den Wahlen die von den
Konfuln nach dem Ablauf des Amts-
jahres zu iibernehmenden Provinzen.
Die Konfubi felbfb entrchieden fodann
unter fich durchs Los oder durch
Vereinbarung. Dem Gicero war das
gewinnreiche Macedonien zugefallen;
er verzichtete aber darauf zugunften
des Antonius. — contra rem publicam
sentire, gegen die Republik fein,
auftreten. — in campo, wo die Wahl-
komitien ftattfanden.
5. aspera, hart, ftatt des Vorteils
hatte erSchaden; foeda, fchmahlich,
ftatt der Ehre erntete er Schmach.
24
C. SALLUSTI CRISPI
27 evenerant. igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partem Etru-
riae, Septimium quendam Camertem in agrum Picenum, C. lulium
in Apuliam dimisit; praeterea alium alio, quem ubique opportu-
2 num sibi fore credebat. interea Romae multa simul moliri, con-
suli insidias tendere, parare incendia, opportuna loca armatis
hominibus obsidere, ipse cum telo esse, item alios iubere, hortari
nti semper intenti paratique essent, dies noctisque festinare vigi-
3 lare, neque insomniis neque labore fatigari. postremo ubi multa
agitanti nihil procedit, rursus intempesta nocte coniutationis prin-
4 cipes convocat ad M. Porcium Laecam, ibique multa de ignavia
eorum questus docet se Manlium praemisisse ad eam multitudi-
nem, quam ad capiunda arma paraverat, item alios in alia loca
opportuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitum proficisci
cupere, si prius Ciceronem oppressisset ; eum^suis consiliis mul-
28 tum officere. igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius
eques E,omanus operam suam poUicitus et cum eo L. Yargunteius
senator constituere ea nocte paulo post cum armatis hominibus
sicuti salutatum introire ad Ciceronem ac de improviso domi suae
2 imparatum confodere. Curius ubi intellegit quantum periculum
consuli impendeat, propere per Eulviam Ciceroni dolum qui para-
3 batur enuntiat. ita illi ianua prohibiti tantum facinus frustra
4 susceperant. interea Manlius in Etruria plebem soUicitare, ege-
state simul ac dolore iniuriae novarum rerum cupidam, quod
Sullae dominatione agros bonaque omnia amiserat, praeterea latro-
nes cuiusque generis, quorum in ea regione magna copia erat,
— evenerant, hatte iich im Erfolg
erwiefen als.
27. 28. Die Mafsnahmen Catilinas
zum Beginnen des Sampfes.
27. 1, Camertem, aus Camerinum
in Umbrien.
2. alios iuhere, namlich esse cum telo.
4. eam, quam paraverat, erlautern-
der Zufatz des Schriftftellers. Cati-
lina hatte in feiner Anfprache vor
den Verfchworenen nicht notig, die
midtitudo naher zu bezeichnen. In
letzterem Falle muJJte es paravisset
heiJJen.
28. 1. ea nocte paulo post, noch
in der namlichen Nacht bald nach
diefer Beratung, morgens fruh. Schon
in der Fruhe pflegte man fich zu
dem Haufe zu begeben, wo man den
Herrn begriiJJen woUte. Die Ver-
fchworenen woUten wo moglich die
erften Eingelaffenen fein.
4. dominatione, infolge der Gewalt-
herrfchaft. Nebft Samnium und Lu-
canien hatte befonders Etrurien durch
Verluft von Hab und Gut von den
fullanifchen Soldaten zu leiden. —
latrones, zu soUicitare.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 27—30.
25
nonnuUos ex Sullanis coloniis, quibus lubido atque luxuria ex
magnis rapinis nihil reliqui fecerat.
Ea cum Oiceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod 29
neque urbem ab insidiis privato consilio longius tueri poterat,
neque exercitus Manli quantus aut quo consilio foret satis com-
pertum habebat, rem ad senatum refert iam antea volgi rumoribus
exagitatam. itaque quod plerumque in atroci negotio solet, senatus 2
decrevit, darent operam consules, ne quid res publica detrimenti
caperet. ea potestas per senatum more !Romano magistratui 3
maxuma permittitur, exercitum parare, bellum gerere, coercere
omnibus modis socios atque civis, domi militiaeque imperium atque
iudicium summum habere ; aliter sine populi iussu nullius earum
rerum consuli ius est. post paucos dies L. Saenius senator in 30
senatu litteras recitavit, quas Faesulis. adlatas sibi dicebat, in
quibus scriptum erat 0. Manlium arma cepisse cum magna multi-
tudine ante diem VI Xalendas I^ovembris. simul, id quod in 2
tali re solet, alii portenta atque prodigia nuntiabant, alii con-
ventus fieri, arma portari, Capuae atque in Apulia servile bellum
moveri. igitur senati decreto Q. Mareius E.ex Faesulas, Q,. Me- 3
tellus Creticus in Apuliam circumque ea loca missi — ei utrique 4
29—31. Die Mafsnahmen Cieeros.
29. 1. privato consilio, Gegenfatz
zu puhlicu consilio, durch die perfon-
lichen, von ihm ausgegangenen MaJJ-
nahmen. — exagitatam, nachdem fie
fchon vorher in dem Gerede der
Menge aufgeruttelt worden war.
2. in atroci negotio, in gefahrlicher
Lage. — darent operam — caperet,
die Formel, mit welcher der Kriegs-
zuftand ausgefprochen wurde. Die
Erklanmg dazu giebt der folgende
Satz.
' 3. ea potestas, das ift die Gewalt,
welche als die hSchfte uberlaffen
wird, = das ift die hochfte Gewalt,
welche etc. — imperium atque iudi-
cium. Im Kriegszuftand ift die oberfte
Militar- und Civilgewalt in der Perfon
des Befehlig^nden vereinigt. — aliter.
fonft, in regelmaJJigen Verhaltniffen.
— nuUius earuvi rerum ius , das
Recht zu keinem einzigen diefer Be-
fugniffe, im Gegenfatz zu der Macht-
vollkommenheit des im Kriegszuftand
mit der oberften Militar- und Civil-
gewalt bekleideten Beamten. — pa-
rare — habere, erklarende Infinitive
zvipotestas permittitur, mit „namlich"
anzureihen.
30. 2. portenta (portendere), Zei-
chen, prodigia, Wundererfcheinungen,
aus welchen Vorzeichen entnommen
werden. — portari , beigefchafft
werden.
3. senati, eine altertumliche Gene-
tivform, welche in offiziellen Bezeich-
nungen beibehalten wurde; fo auch
senati consultum, senati auctoritas.
4. ei utrique, nicht = eorumqiie
26
C. SALLTJSTI CRISPI
ad urbem imperatores erant^ impediti ne triumpharent calumnia
paucorum, quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos
5 erat — sed praetores Q,. Pompeius Rufus Capuam, Q. Metellus
Celer in agrum Picenam, eisque permissum, uti pro tempore atque
6 periculo exercitum compararent. ad hoc si quis indicavisset de
coniuratione, quae contra rem publicam facta erat, praemium servo
libertatem et sestertia centum, libero impunitatem eius rei et sester-
7 tia ducenta, itemque decrevere, uti gladiatoriae familiae Capuam
et in cetera municipia distribuerentur pro cuiusque opibus, Romae
per totam urbem vigiliae haberentur eisque minores magistratus
praeessent.
31 Quibus rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat.
ex summa laetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat,
2 repente omnis tristitia invasit : festinare trepidare, neque loco neque
homini euiquam satis credere, neque bellum gerere neque pacem
3 habere, suo quisque metu pericula metiri. ad hoc mulieres, quibus
uterque, beide mit ihren Heeren. —
ad urhem, in der Naiie, vor der Stadt.
Mit dem Eintritt in die Stadtgrenze
muJSte der Feldherr den Oberbefehl
niederlegen; -wenn er an der Spitze
feiner Truppen den Triumpheinzug
halten wollte. muJJte er zuerit die
Ermachtigung des Senates einholen.
So waren gerade vor Rom verfiigbare
Truppen, welche man zurBekampfung
der revolutionaren Erhebung auswarts
verwenden konnte. — impediti, man
hatte ihren Triumph hintertrieben.
— paucormn, einzelner weniger. —
mos erat, Pradikat zu vendere.
5. permissuin, uberlailen. — pro
tempore, nach den Umltanden, atque
periculo, und der daraus iich ergeben-
den Gefahr. — uti — compararent,
durch auJJerordentliche Aushebungen.
6. sestertium, Neutrum = 1000
sestertii. — eius rei, fiir die Teilnahme
an der Verfcbworung. si quis indica-
visset, bezieht iich aaf die Teilnehmer
der Verfchworung, unter denen Cicero
und der Senat teils Sklaven, teils
freie Biirger annahmen.
7. gladiatoriae familiae. Die Gla-
diatorenfchulen enthielten zu allem
fahige Leute. Daher follten lie ge-
trennt wurden. — cuiusqu^, namUch
munieipii. Bei der Verteilung foUte
jeder Municipalftadt eine fo groJJe
Zahl zugewiesen werden, als ihre
Mittiel erlaubten. — minores magi-
stratus, die fbandigen niederen Be-
amten, deren jedes Gemeinwefen eine
Anzahl hat. Gegenfatz in Eom find
die maiores magistratus, Konfuhi,
Pratoren, Cenforen,
31. 1. permota — immutata erat,
war in Aufregung, war ein veran-
dertes. — quae, das Neutrum inbezug
auf laetitia atque lascivia, zufammen-
faffend: Erfcheinungen, welche etc.
2. satis credere, recht trauen.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 30-31.
27
rei publicae magnitudine belli timor insolitus incesserat, afflictare
sese, manus supplices ad caelum tendere, miserari parvos liberos,
rogitare, omnia pavere, superbia atque deliciis omissis sibi patriae-
que diffidere,
At Catilinae crudelis animus eadem illa movebat, tametsi 4
praesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatus erat ab
L. Paulo. postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicuti 5
iurgio lacessitus foret, in senatum venit. tum M. Tullius consul, 6
sive praesentiam eius timens sive ira commotus, orationem habuit
luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit.
sed ubi ille assedit, Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda 7
omnia, demisso voltu voce supplici postulare a patribus coepit ne
quid de se temere crederent; ea familia ortum, ita se ab adule-
scentia vitam instituisse, ut omnia bona iii spe haberet. ne existu-
marent sibi patricio homini, cuius ipsius atque maiorum pluruma
beneficia in plebem Komanam essent, perdita re publica opus
esse, cum eam servaret M. Tullius, inquilinus civis urbis Romae.
ad hoc maledicta alia cum adderet, obstrepere omnes, hostem atque 8
parricidam vocare. tum ille faribundus ,quoniam quidem circum- 9
venfus' inquit ,ah inimiois pr/ieceps agor, incendiutn meum ruina
restinguam.'
3. magnitudine, kauTaler Ablativ zu 5. dissimulandi, vgl. 5. 1.
insolitus, bezeichnet hier nicht fowohl
die Ausdehnung, als die innere Macht
des Staates, die zumal nach langerer
Friedenszeit keine Furcht vor Krieg
aufkommen lieJ5. — afflictare sese, als
Ausdruck des hSchften Schmerzes ge-
fchah es, daJJ die Frauen Jich mit
den Handen an Brufb und GeJicht
fchlugen. — superhia atque deliciis,
tjbermut und Wohlleben.
31. 4—9. Die entfcheidende
Seuatsntzimgr.
4. lex Plautia de vi, von dem Volks-
tribunen Plautius eingehracht (89 v.
Chr.) gegen die, ■welche mit bewaff-
neter Hand die Ruhe des Staates
fborten.
6. praesentiam timens. Da auch
Senatoren zu CatUina hinneigten, war
bei feiner Uberredungskunft fur die
Feftigkeit des Senates zu furchten.
7. in spe Jidbere = sperare. —
omnia bona, daj3 er alfo der um-
ftiirzerifchen Plane nicht bediirfe,
die ihm Cicero vorwarf. — cuius
ipsius, von dem perfonlich, (yiiius
majorum, von defCen Vorfahren die
groJJten Wohlthaten vorhanden feien.
— inqiiilinus, hier adjektivifch, bef
civis, etwa ein zugewanderter Burger,
Ausmarker, Gregenfatz zu patridus
Bomamis, als welchen Jich Catilina
riihmt. tjbrigens hatte Ciceros Ge-
burtsort Arpinum fchon viel fruher
das BUrger- und Stimmrecht erhalten.
28
C. SALLUSTI CRISPl
32 Deinde se ex curia domum proripuit. ibi multa ipse secum
Tolvens, quod neque insidiae consuli procedebant et ab incendio
intellegebat urbem vigiiiis munitam, optumum factu credens exer-
citum augere ac prius quam legiones scriberentur multa ante-
capere, quae bello usui forent, nocte intempesta cum paucis in
2 Manliana castra profectus est. sed Cetbego atque Lentulo cete-
risque, quorum cognoverat promptam audaciam , mandat quibus
rebus possent opes factionis confirment, insidias consuli maturent,
caedem incendia aliaque belli facinora parent: sese propediem
cum magno exercitu ad urbem accessurum.
3 Dum iiaec-Eomae geruntur, C. Manlius ex suo numero legatos
33 ad Marcium Regem mittit cum mandatis liuiuscemodi : ,Deos
hominesque tesfamiir, imperator, nos arma neque contra patriam
cepisse neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corpora
nostra ab iniuria tuta forent, qui miseri egentes violentia atque
crudelitate faeneratorum plerique patria sed omnes fama atque
fortunis expertes sumus. neque cuiquam nostrum licuit more
maiorum lege uti neque amisso patrimonio liherum corpus Tiahere:
2 tanta saevitia faeneratorum atque praetoris fuit. saepe maiores
32. Catilinas Torkelinmgen in Eom
vor der Abreife zum Heer.
32. 1. curia. Die Senatsfitzungen
wurden gewohnlicli in einem Curien-
gebaude am Forum gehalten, daher
auch curia gleichbedeutend mit se-
natus gebraucht mrd. Denn die hier
erwahnte Sitzung war im Tempel des
Jupiter Stator. — ipse Deben secum
zur berondern Hervorhebung der
Perfon, er allein ohne Beiziehung
von Genoilen. — consuli, Dativus
incommodi. — priusquam — scribe-
rentur, namlich auf Anordnung des
Senates. — muUa antecapere, vieles
vorweg nehmen, in vielem zuvor-
kommen.
2. promptam, Itets bei der Hand.
33. Manlius in Etrurien.
33. 1. ex suo numero = ex numero
suorum. — ad Marcium Eegem, vgl.
30. B. — quo = ut eo, d. i. capiendo
arma. — qui, inbezug auf die mit
nostra bezeichneten Perfonen. — vio-
lentia atgue crudelitate faeneratofum.
Die Wucherer fchreckten vor keiner
Gewalt und Graufamkeit zuriick, mit
Hilfe der fehr Itrengen Schuldgefetze
die hochften Zinfen von deu Schuldnern
herauszupreffen. Ganz gewohnlich
waren zu der Zeit des Salluft 12
Prozent im Jahr; in den Provinzen
ging man bis zu 48 Prozent. — more
maiorum. Schon 326 v. Chr, wurde
durch die lex Poetelia et Papiria be-
ftimmt, daJJ der Schuldner nur mit
feiner Habe, nicht mit feinem Leibe
haften folle. Nach Sallufts Dar-
ftellung war aber zu feiner Zeit die
violentia atque crudelitas faenera-
torum machtiger geworden als das
Gefetz. — tanta saevitia praetoris
fuit. Sogar der Gerithtspralident, der
DE CATILINAE CONIUBATIONE C. 32-34.
29
vosfrum miseriti plebis Bomanae decretis suis inopiae eius
opitulati sunt, ac novissume memoria nostra propter magnitu-
dinem aeris alieni volentibus omnihus honis argentum aere
solutim est. saepe ipsa plebes, aut dominandi studio permota S
aut superhia magistratuum, armata a patrihus secessit. at nos 4
non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causa hella
atque certamina omnia inter mortalis sunt, sed Ubertatem, quam
nemo bonus nisi cum anima simul amiftit. fe afque senatum 5
ohtestamur, consulatis miseris civihus, legis praesidium, quod
iniquifas praetoris eripuit, restifuafis neve nobis eavh necessifu-
dinem imponatis, ut quaeramus quonam modo maxume uMi san-
guinem nostrum pereamus'. ad haec Q. Marcius respondit, si 34
quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Romam sup-
plices proficiscantur:' ea mansuetudine atque misericordia senatum
populi Romani semper fuisse, ut nemo umquam ab eo frustra
auxilium petiverit.
At Catilina ex itinere plerisque consulai^ibus, praeterea optumo 2
cuique litteras mittit, se falsis criminibus circumventum, quoniam
factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cedere, Massi-
liam in exsilium proficisci, non quo sibi tauti sceleris conscius
esset, sed uti res publica quieta foret neve ex sua contentione
Prator, fcheute iich zugunlten des
Schuldners zu entfcheiden,
2. vostrum, ungewohnlich itatt des
Poffeijfivs vestri. — decretis, suis,
liber unentgeltliche Verteilung von
Getreide oder tJberlaffung zu geringem
Preis. — novissume, durch das Gefetz
des L. Valerins Flaccus im Jahr 86.
— volentihus bonis, mit EinwUligung
der Optimaten. — argentum aere
solutum est. Statt des Silberfefterzes
wurde der As von Erz, d. i. der
vierte Teil gezahlt, die ganze Schuld
alfo auf 25 Prozent vermindert. —
3. saepe secessit, das erfte Mal 494
auf den mons Aventinus und mons
sacer, das zweite Mal 449 eben dahin
gegen die Gewaltherrfchaft der De-
cemvirn, das dritte Mal 287 auf den
laniculus wegen der Schuldenlaft. —
ipsa, hebt plebes hervor, fich felbft-
helfend.
4. nemo bonus, kein braver Mann.
5. quod — eripuit, vgl. oben 2. —
quonam modo zu maxume tdti, wie
wir, zum Untergang beftimmt, am
meiften unfer Blut rachen konnen.
34 — 36. Catiliaa in Etmrien.
34. 2. optumo cuique, an alle her-
vorragenden Optimaten. — crimen,
die Anfchiildigung, sceltis, das wirk-
liche Verbrechen. — factioni, dem Zu-
fammenhalten (facere cum aliquoj. —
fortunae, dem MiJJgefchick. — ex
sua contentione, aus feiner Anftren-
nung, namlich feiii Recht, feine Schuld-
loJigkeit zu verteidigen.
30
C. SALLUSTI ORISPI
3 seditio oreretur. ab his long-e divorsas litteras Q,. Catulus in senatu
recitaYit, quas sibi nomine Catilinae redditas dicebat. earum
35 exemplum infra scriptum est. ,L. Gatilina Q. .Catulo. egregia
tua fides re cognita, grata miJii magnis in meis periculis, fidu-
2 ciam commendationi meae trihuit. quam oh rem defensionem
in novo consilio non statui parare, satisfactionem ex nulla con-
scientia de culpa proponere decrevi, quam mediusfidius veram
3 licet cognoscas. iniuriis contumeliisque concitatus, quod fructu
laboris industriaeque meae privatus statum dignitatis non oh-
tineham, puhlicam miserorum causam pro mea consuetudine sus-
cepi, non quia aes alienum meis nominihus ex possessionihus
solvere non possem, cum et alienis nominihus liheralitas Ore-
stillae suis filiaeqtie copiis persolveret, sed quod non dignos
homines honore lionestafos videham meque falsa suspicione alie-
4 natum esse sentieham. hoc nomine satis honestas pro meo casu
5 spes reliquae dignitatis conservandae sum secutus. plura cum
3. ab his divorsas liUeras recitavif,
verfchieden davonwar der Brief, dener
vorlas. — nomine Catilinae, hier wie
unfer „mit der Unterfchrift". Im
romifchen Briefe fband der Name
des Abfenders und Empfangers zu
Anfang des Briefes, wie cap. 35. —
escemplum, Abfchrift.
35. 1. re, durch die That. — co-
gnita, zu fides. — grata, jeweils •will-
kommen. — fiduciam — tribuit, er-
weckt Vertrauen fiir die Empfehlung
meiner Sache.
2, novo, neu, unerwartet, unge-
wohnlich. — consilio, der Abreife
nach Etrurien. — defensionem —
satisfactionem. Die treue Gefinnung
des Catulus giebt dem Catilina die
GewiJJheit, daJJ derfelbe ihn wegen
feines ungewohnlichen Entfchluffes
nicht anklage, wogegen er ficii^zu
verteidigen hatte (defensio). Aber er
konnte ihn doch wegen des Schrittes
fchief beurteilen, daher iieht er iich
zu einer Rechtfertigung feines Be-
nehmens (satisfactio) veranla_pt; —
conscientia de culpa, ein Begriif. —
mediusfidius, Beteuerungswort aus
me — Dius (— Jupiter) und Fidius
(Befchutzer der Treue).
3. statum dignitatis, die mir ge-
btihrende Ehrenfbellung. Er fiel ja
wiederholt bei der Bewerbung um
das Konfulat durch. — aes alienum,
als Gefamtheit feiner Schuldenlaft,
die im Schuldbuch unter verfchiedeneu
Titeln zu verfchiedenen Malen auf
feinen Namen eingetragen war (daher
meis nominibus). — cum et, da ja
auch. — alienis nominibus, Gegenfatz
zu meis nominibus, fie ware mit ihrem
Namen, alfo dem Namen eines anderuj
als des wirklichen Scbuldners ein-
getreten. — persolveref, gezahlt hatte,
in Arenger Gleichzeitigkeit zu possem.
— alienafum, auf die Seite gefchoben.
4. Jioc nomine, unter diefem Rechts-
titel, d. i. aus diefem (rechtlichen)
Grunde.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 35—37.
31
scribere vellem, nuntiafum est vim miJii parari. nunc Or.estillam 6
commendo tuaegue fidei trado: eam ab iniuria defendas per
liberos fuos rogafus. havefo'.
Sed ipse paucos dies commaratus apud C. Flaminium iu agro 36
Arretino, dum Ticinitatem antea 8ollicitatam armis exornat, cum
fasoibus atque aliis imperi insignibus in castra ad Manlium con-
tendii. haec ubi E-omae comperta sunt, senatus Catilinam et 2
Manlium hostis iudicat, ceterae multitudini diem statuit, ante quam
sine fraude liceret ab armis discedere praeter rerum capitalium
condemnatis. praeterea decernit uti. consules dilectum habeant, 3
Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet, Cicero urbi
■ praesidio sit.
Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo maxume 4
miserabile visum est. cui cum ad; occasum ab ortu solis omnia
domita armis parerent, domi otium atque divitiae, quae prima
mortales putant, affluerent, fuere tamen cives qui seque remque
publicam obstinatis animis perditum irent. namque duobus senati 5
decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus coniurationem
patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium disces-
serat : tanta yis morbi atque uti tabes plerosque civium animos
invaserat. neque solum illis aliena mens erat, qui conscii coniu- 37
6. Jiaveto, eindringlicher ftatt des
gewohnlicheren salve.
36. 1. sed ipse, hebt den Catilina
als handehide Perfon hervor. im
Gegenfatz zu -feinem vorher _ mitge-
teilten Schreiben. — in agro Arretino,
im nordhchen Etrurien, jetzt Arrezzo.
— dum exornat, Erlauterung zu
•paucos dies conimoratus.
2. sine fraude, ohne Gefahrde, ohne
et-was fiirchten zu miiffen = ftraflos.
praeter, Adverb. — eondemnatis, zu
liceret.
36. 4—39. 4. RttcMick auf die
Zeitlage.
4. ea tempestate, in diefer fchwie-
rigen Zeit. — cui cum, denn wahrend
demfelben. — otium, hier MuJJe im
politifchen Leben. das Freifein von
Kriegen. — 'perditum irewt, verderben
woUten, fcharfer beftimmt durch
ohstinatis animis, mit eigenihmiger
Hartnackigkeit.
5. ex tanta mtdtitudine, Verfchwo-
rener und folcher , welche ohne in
der Verfchworung zu fein, um die
Sache wujiten. — atgiie uti, und zwar
wie eine Anfteckung. Es war nicht
eine bei einem einzelnen vorkommende
Krankheit (plerosgue civium animos,)
die Krankheit war eine Epidemie
geworden.
37. 1. neqiie — prdbdbat,exla.vAQxt
den Begriff der politifchen Epidemie.
aliena (alius), anders als das Staats-
wohl es verlangte, verkommen, fpe-
ziell inbezug auf den Staat ^ftaats-
32
C. SALLUSTI CRISPI
rationis fuerant, sed omnino cuncta plebes novarum rerum studio
2 Catilinae incepta probabat. id adeo more suo videbatur facere.
3 nam semper in civitate quibus opes nullae sunt bonis invident,
malos extollunt, vetera odere, nova exoptant, odio suarum rerum
mutari omnia student, turba atque seditionibus sine cura aluntur,
4 quoniam egestas facile habetur sine damno. sed urbana plebes,
5 ea vero praeceps erat de multis causis. primum omnium , qui
ubique probro atque petulantia maxume praestabant, item alii
per dedecora patrimoniis amissis, postremo omnes, quos flagitium
aut facinus domo expulerat, ei Romam sicut in sentinam confluxe-
6 rant. deinde multi memores Sullanae vietoriae, quod ex grega-
riis militibus alios senatores yidebant, alios ita divites, ut regio
victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis
7 foret, ex victoria talia sperabat. praeterea iuventus, quae in agris
manuum mercede inopiam toleraverat, privatis atque publicis
largitionibus excita urbanum otium ingrato labori praetulerat.
feindlich". — fmrant, welche
Anfang au gewefen waren.
von
2. adeo, bis dahin, fchlie_pt lich
haufig an ein Adjektiv, Adverb,
Zahlwort oder Pronomen an, um das-
felbe fcharf hervorzuheben. Soweit
war es gekommen, daJ5 man etc. —
id facere, d. i. probare incepta. —
more suo, nach der ihm eigenen, ge-
buhrenden Art, d. i. mit eigenem,
befonderem Recht.
3. sine cura, ohne lich fiir ihren
Lebensbedarf kiimmern zu miiffen,
ohne Sorgen. — quoniam, weil, wie
ja allgemein bekannt, weil nun ein-
mal. — egestas habetur, man hat,
tragt die Armut. — sine damno, ohne
daJ5 man, wie der Befitzende, bei
itiirmifchen Umwalzungen Gefahr
lauft etwas zu verlieren.
4. urbana plebes, das Volk (die
groJJe Maffe) in der Stadt. — ea vero,
die erft recht. — praeceps erat, war
iiberftiirzend, iiberftiirzte fich in der
Sucht nach Neuerungen und war zu
allem bereit, was zum Umfburz frihrte.
5. qui ubique, wer und wo einer.
— probro atque petulantia, durcli
fchimpfliches Treiben und frechen
Mutwillen. — sicut in sentinam con-
fluccerant. Die Schlechten werden
mit fchmutzigen Bachen, Rom mit
einer Kloake verglichen.
6. alios senatores, alios ita divites,
infolge der durch Sulla erhaltenen
Belohnungen. -- ita bezeichnet hier
mehr die Art, als den Grad des
Reichtums und wird durch den fol-
genden Satz ui — agerent erlautert,
— victus, Lebensunterhalt mit Speife
und Trank, cultus, Pflege des feinern
Lebens. Beides ftand ihnen wie bei
Konigen zur Verfugung.
7. toleraverat, vgl. 24, 3. — ingrato,
neben urbanum otium, doppelfinnig,
nicht lohnend und unlieb.
DE CATILINAE CONIUEATIONE C 37-39, 33
eo8 atque alios omnis malum publicum alebat quo minus miran- 8
dum est homines egentis, malis moribus maxuma spe rei publicae
iuxta ac sibi consuluisse. praeterea quorum victoria SuUae pa- 9
rentes proscripti, bona erepta, ius libertatis imminutum erat,
haud sane alio animo belli eventum exspectabant. ad hoc qui- 10
cumque aliarum atque senatus partium erant, conturbari rem
publicam quam minus valere ipsi malebant. id adeo malum 11
multos post annos in civitatem revorterat. nam postquam Cn. Pom- 38
peio et M. Crasso consulibus tribunicia potestas restituta est,
homines adulescentes summam potestatem nacti, quibus aetas ani-
musque ferox erat, coepere senatum criminando plebem exagitare,
dein largiundo atque pollicitando magis incendere: ita ipsi clari
potentesque fieri. contra eos summa ope nitebatur pleraque nobilitas 2
senatus specie pro sua magnitudine. namque uti paucis verum 3
absolvam, post illa tempora quicumque rem publicam agitavere
honestis nominibus, alii sicuti populi iura defenderent, pars quo
senatus auctoritas maxuma foret, bonum publicum simulantes pro
sua quisque potentia certabant. neque illis modestia neque modus 4
contentionis erat: utrique victoriam crudeliter exercebant. sed 39
postquam Cn. Pompejus ad bellum maritumum atque Mithrida-
8. alios omnis, die oben mit pri- leeren Schein eingefchrankt, nachdem
mum omnium — confluxerant und die Parteikampfe von den Gracchen
• deinde — speraiat hezeichneten. — his Marius und Sulla gewtitet hatten.
mdlum puUicum, das am Staat Nach Wiederherftellung der trihuni-
nagende tjbel. — quo, deshalb umfo. cifchen G-ewalt i. J. 72 durch Pom-
iuocta ac sibi, fiir iich hrauchten fie peius hot iich uach vielen Jahren
nicht zu forgen, und vom Staat waren wieder das gleiche tjhel, wie es fchon
fie nur gewohnt zu erhalten, hatten zur Zeit der Gracchen zu Tage ge-
alfo ehenfo wenig das Bediirfnis, fiir treten war.
ihn zu forgen. 38. 1. summam potestatem, hier
9. praeterea, fuhrt eine weitere das Trihunat. — exagitare, aus feiner
KlafCe Unzufriedener ein. — ius Ruhe aufriitteln.
libertaUs imminutum. Nach dem 2. senatus specie, unter dem Scheine
Profkriptionsgefetz des SuUa wurde fiir den Senat.
nicht nur das Vermogen des Profkri- 3. post illa tempora , feit der
hierten eingezogen, fondern auch Wiederherftellung der trihunicifchen
deffen Solme verloren das Recht, fich Gewalt. — nominibus, wird durch
um Staatsamter zu hewerhen. alii — defenderent, pars — foret er-
11. id adeo, vgl. 37, 2. — multos klart. — modestia — modus, vgl. 11,4.
post annos. SuUa hatte im Jahre 82 39. 1. bellum maritumum, Krieg
die tribunicifehe Gewalt his zu einem gegen die Seerauher i. J. 67.
Sallusti Catilina. 3
34 C. SALLUSTI GRISPI
ticum missus est, plebis opes imminutae, paucorum potentia cre-
2 vit, ei magistratus provincias aliaque omnia tenere, ipsi innoxii.
florentes sine metu aetatem agere, ceteros iudiciis terrere, quo
3 plebem in magistratu placidius tractarent. sed ubi primum dubiis
rebus novandi spes oblata est, vetus certamen animos eorum
4 arrexit. quodsi^primo proelio Catilina superior aut aequa manu
discessisset, profecto magna clades atque calamitas rem publicam
oppressisset, neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea
uti licuisset, quin defessis et exsanguibus qui plus posset im-
perium atque libertatem extorqueret.
5 Fuere tamen extra coniurationem complures, qui ad Cati-
linam initio profecti sunt. in eis erat Fulvius senatoris filius, quem
6 retractum ex itinere parens necari iussit. isdem temporibus
Romae Lentulus, sicuti Catilina praeceperat, quoscumque mori-
bus aut fortuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per
alios sollicitabat , neque solum civis, sed cuiusque modi genus
40 hominum, quod modo bello usui foret. igitur P. Umbreno cuidam
negotium dat, uti legatos Allobrogum requirat eosque si possit
impellat ad societatem belli, existumans publice privatimque aere
alieno oppressos, praeterea, quod natura gens Gallica bellicosa
2. aliaque omnia, was politifchen defessis et exsanguibus, infolge ihres
EinfluJJ forderte und gab (wie z. B. wuften Treibens, Gegenfatz dazu qui
die Wahlen). — innoxius, der nicht plus posset.
fchadet und dem nicht gefchadet
wird, unfchadlich und ungefahrdet. 39. 5 — 41. Die Entwickelimg der
— florentes, in Macht und Anfehen. Dinge in Bom. Die Gefandten
— ceteros, Gegenfatz zu ipsi, alle der Allobroger.
andern, die nicht in der Zahl der 5. tamen, im AnfchluJJ an 36. 3:
pauci potentes iind. — quo placidius trotz der MaJJnahmen des Senates
«racfarmt, um dadurch das Volk ge- imito, fogleich anfangs.
fugiger zu haben. ^ 6. quod modo = dum modo id.
3. dubiis rebus, durch eingetretene
Schwierigkeiten in der Lage der 40, 1. legatos Allobrogum. Ge-
Machthaber, — eorwm, der ceteri, fandte der Allobroger, eines gallifchen
d. i. der plebs. Volksltamms vom Genfer See bis zur
A. quodsi — discessisset. Dadurch Ifere, waren gerade in Rom, um Jich
ware eine folche fchwierige Lage, iiber die Bedriickungen zu beklagen,
wie fie vorher in dubiis rebus ange- durch welche der Wohlltand ihres
deutet ift, fiir die neuen Machthaber Gemeinwefens wie des einzelnen,
mit den unausbleiblichen Folgen ein- (publice privatimque aere alieno
getreten. — aut, oder auch nur. — oppressos) zerriittet wurde.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 39 -41. 35
esset, facile eos ad tale consiliuin adduci posse. Umbrenus, qnod 2
in Gallia negotiatua erat, plerisque principibus civitatium notus
erat atque eos noverat. itaque sine mora, ubi primum legatos
in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis et quasi
dolens eius casum requirere coepit, quem exitum tantis malis spe-
rarent. postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, 3
accusare senatum, quod in eo auxili nihil esset, miseriis suis
remedium mortem exspectare, ,at ego^ inquit ,vobis, si modo viri
esse voltis, rationem ostendam, qua tanta ista mala effugiatis'.
liaec ubi dixit, Allobroges in maxumam spem adducti Umbrenum 4
orare ut sui misereretur: nihil tam asperum neque tam difficile
esse, quod non cupidissume facturi essent, dum ea res civitatem
aere alieno liberaret. ille eos in domum B. Bruti perducit, quod 5
foro propinqua erat neque aliena consili propter Semproniam.
nam tum Brutus ab Roma aberat. praeterea G-abinium arcessit, 6
quo maior auctoritas sermoni inesset. eo praesente coniurationem
aperit, nominat socios, praeterea multos cuiusque generis innoxios,
quo legatis animus amplior esset. deinde eos pollicitos operam
suam domum dimittit. sed Allobroges diu in incerto habuere 41
quidnam consili caperent. in altera parte erat aes alienum stu- 2
dium belli magna merces in spe victoriae, at in altera maiores
2. negotiatus erat, war als negotia- 5. D. JBruU, des Gemahls der Sem-
tor, Geldverleiher, dort gewefen. pronia, der ubrigens nicht beteiligt
Edmifche Eitter lieJJen fich in den war. — consilium, Anfchlag. — nam
Provinzen nieder , um fur iich durch aberat, in feiner Anwefenheit hatte
Geldgefchafte hohen Gewinn zu die Zufammenkunft in feinem Haufe
machen. Vgl. 33. 1. Ihre Bedeutung nicht ftattfinden konnen.
war fo groJJ geworden, daJJ ohne den „ _
romifchen negotiator kein Geldge- J- ^ermo^Vntevveiung. - ^nnoanos,
fchaft Tveder puNice noch privatim ^« ^^' °^^^* ^^^^'^f ^^«"- ^S^'
gemacht werden konnte. Gegen ^^, 2. - ammus ampl^or est, es wixd.
ihren Wucher war fchwer in Eom ^^^^^"^ ^^^*^^ ^°»^ ^«^^' ^^ ^^«^
Schutz zu finden. - casum zu do- f^„^ ^'^*' " 2"«. ^amit dadurch,
lens. - tantis malis, Dativ. ^^-^ ^' ^^"«'^ ^° ^^^^ Teilhaber
3. at ego, leitet die plotzliche ^^^^*^' " °^^^""* ^"^"'' ^^ ^^*-
Unterbrechung ein, mit welcher ihnen ^^ ^^^'
eine gegenteilige Lage in Ausficht . . , „ , ,
pfl- llt 'rd ^* ■'■• *** ***cerio naoere, fchwanken.
4. asperum, rauh, gefahrlich. — 2. viaiores ojaes,^ Gegenfatz zu aes
ea res, inbezug auf quod — facturi alienum, reichlichere Mittel, die ihnen
essent, ein folches Vorgehen, Handeln. von Eom geboten werden konnen zur
36
C. SALLUSTI CR18PI
3 opes tuta consilia pro incerta spe certa praemia. haec illis volven-
4 tibus tandem vicit fortuna rei publicae. itaque Q,. Fabio Sangae,
cuius patrocinio civitas plurumum utebatur, rem omnem uti
6 cognoverant aperiunt. Cicero per Sangam consilio cognito legatis
praecepit ut studium coniurationis vehementer simulent, ceteros
adeant, bene polliceantur dentque operam, uti eos quam maxume
manifestos habeant,
42 Isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore,
2 item in agro Piceno Bruttio Apulia motus erat.. namque illi, quos
ante Catilina dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta
simul agebant. nocturnis consiliis, armorum atque telorum por-
tationibus, festinando agitando omnia plus timoris quam periculi
effecerant. ex eo numero compluris Q,. Metellus Celer praetor ex
senatus consulto causa cognita in vincula coniecerat, item in cite-
riore Gallia C. Murena, qui ei provinoiae legatus praeerat.
43 At E.omae Lentulus cum ceteris, qui principes coniurationis
erant, paratis ut videbatur magnis copiis, constituerant uti, cum
Catilina in agrum Faesulanum cum exercitu venisset, L. Bestia
Tilgung ihrer Schulden, tuta consilia,
Gegenfatz zu studium belli; die
Eaiegsluft fuhrt zum Ungewi£fen, der
AnfchluJJ an den Senat ffihrt zu
EntfchlieJJungen, die ganz gefahrlos
Jfind. — certa praemia, feitens des
Senates, im Gegenfatz zu der magna
mer ces, die nur in der Hoffnung
beruht.
3. fortuna, der gute Stern.
4. patrocinio. Fnterworfene Volker
iihertrugen gewohnlich ihre Unter-
handlungen mit dem romifchen Senat
einem vornehmen Romer, zumeift
einem Abkommling aus dem 6e-
fchlechte deffen, der das Volk unter-
worfen hatte. Q. Fabius Maximus
(Allobrogicus) hatte 121 v. Chr. die
Allobroger unterworfen.
5. bene polUceantur, fie follten
tuchtig verfprechen. — manifestos,
uberfiihrt in der Hand halten.
42. Die Bewegnng in Olber- nnd
Tlnteritalien.
42. 2. illi quos — dimiserat, die
Sendlinge des Catilina. — ac, fteigernd
= unuberlegt, ja wie -wahnfinnig. —
armorum atque telorum, Zerlegung
der Waffen in Schutz- und Angriffs-
waffen, zur Ausmalung. — plus ti-
moris, bei der Bevolkerung, quam
perieuli, als wirkliche aus folchem
Beginnen drohende Gefahr.
3. ex eo numero, = ex numero
eorum, quos CatUina dimiserat. —
cama cognita, nach B^eftftellung des
Thatbeftandes.
43. Ber Mordplan.
43. 1. in agrum Faesulanum. Der
Plan war, daJJ, wenn Catilina mit be-
waffneter Macht in die Nahe von
Rom gekommen ware (vgl. 32, 2), in
der Stadt das allgemeine Morden
und Brennen beginnen folle, damit
DE CATILINAE CONIURATIOKE C. 41-43.
37
tribunus plebis contione habita qnereretnr de actionibus Ciceronis
bellique gravissumi invidiam optumo consuli imponeret: eo signo
proxuma nocte cetera multitudo coniurationis suum quisque nego-
tium exsequeretur. sed ea divisa boc modo dicebantur: Statilius 2
et Gabinius uti cum magna manu duodecim simul opportuna loca
urbis incenderent, quo tumultu facilior aditus ad consulem cete-
rosque quibus insidiae parabantur fieret ; Cethegus Ciceronis ianuam
obsideret eumque vi aggrederetur, alius autem alium, sed filii fa-
miliarum, quorum ex nobilitate maxuma pars erat, parentis inter-
ficerent, simul caede et incendio perculsis omnibus ad Catilinam
erumperent. inter haec parata atque decreta Cethegus semper 3
querebatur de ignavia sociorum: illos dubitando et dies prola-
tando magnas opportunitates corrumpere, facto, non consultando
in tali periculo opus esse seque, si pauci adiuvarent, languentibus
aliis impetum in curiam facturum. natura ferox vehemena manu 4
promptus erat, maxumum bonum in celeritate putabat.
Catilina den Mordbrennern in der
Stadt die Hand reichen konne. Die
vorher fchon genannte Stadt Faesulae
im nordlichen Etrurien war aber zu
diefem Zweck viel zu weit — mehr
als 100 romifche Meilen — entfernt.
Man nimmt daher in ager Faesulanus
hier ein ungefahr einen Tagemarfch
Ton Eom entferntes Gebiet an, das
von einer gleichfalls .Faesulae ge-
nannten Stadt noch den Namen be-
halten hatte. — de actionibus, uber
die einzelnen Amtshandlungen. —
invidiam, die GehafQgkeit. — optumo,
ironifch entweder im Sinne des Beitia,
der den HaJ3 auf den von der Senats-
.partei als optumus gepriefenen Konful
walzen wollte, oder im Sinne des
Sallufbius, der nicht auf der Seite
Ciceros Itand. — eo signo, wenn
Beftia in der Verfammlung der pleis
den Brand" gefchuft hatte. — pro-
xuma nocte, in der auf diefe Ver-
fammlung folgenden Nacht. Der Tag
diefer Verfammlung ift nur allgemein
angedeutet durch cicm Catilina in
agrum Faesulanum venisset; die
Ausfiihrung des Mordplanes wurde
nachher auf den 19. Dezember, das
Feffc der Saturnalien, verfchoben. —
cetera muUitudo coniurationis , alle
ubrigen Genoffen der Verfchworung.
2. ea, namlich negotia. — quibus
— parabanttir, ein Zu£a,tz des Schrifl;-
Itellers. Unter den eeteri waren die
betreffenden Perfonen fchon bekannt.
— sed, aber namentlich. — filii fa-
miliarum, hier = die eigenen Sohne.
— quorum maxuma pars, der grqpte
Teil der in der Verfchworung be-
teiligten Sohne war aus dem Adel.
3. inter haec parata atque decreta,
wahrend fo vorbereitet u. befchlofCen
wurde. — dies, die Tage des Handelns
= das Handeln von einem Tag anf
den andern. — paud, nur wenige.
aliis, hier im Gegenfatz zu pauei =
ceteris.
4. manu promptus, mit der Hand,
d. i. jederzeit zur That bereit.
38
C. SALLUSTI CRI8PI
M Sed.AUobroges ex praecepto Ciceronis per Gabiniuin ceteros
conveniunt, ab Lentulo Cethego Statilio item Cassio postulant ius-
iurandum, quod signatum ad oivis perferant: aliter haud facile
2 eos ad tantum negotium impelli posse. ceteri nihil suspicantes
dant, Cassius semet eo brevi venturum poUicetur ac paulb ante
3 legatos ex urbe proficiscitur. Lentulus cum eis T. Volturcium
quendam Crotoniensem mittit, ut Allobroges prius quam domum
pergerent, cum Catilina data atque accepta fide societatem con-
4 firmarent. ipse Volturcio litteras adCatilinam dat, quarum exemplum
infra scriptum est. ,Qui sim ex eo quem ad te misi cognosces,
fac cogites in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse.
5 consideres quid tuae rationes postulenf. .^uxilium petas db
omnihus, etiam ab injimis'. ad hoc mandata verbis dat: 6um
ah senatu hostis iudicatus sit, quo consilio servitia repudiet?
in urhe parata esse quae iusserit. ne cunctetur ipse propius
45 accedere. his rebus ita actis, constituta nocte qua proficisceren-
tur, Cicero per legatos cuncta edoctus L. Valerio Fiacco et
C. Pomptino praetoribus imperat ut in ponte Mulvio per insidias
AUobrogum comitatus deprehendant; rem omnem aperit, cuius
gratia mittebantur, cetera, uti facto opus sit, ita agant permittit. ,
2 illi, homines militares, sine tumultu praesidiis coUocatis, sicuti
3 praeceptum erat, occulte pontem obsidunt. postquam ad id loci
legati cum Volturcio venerunt et simul utrimque clamor exortus
M. 4:5. Die triigerifchen Yerhand-
lnngen der Gefandten der AUol^rogrer
mit den Yerreliworenen. Yerhaftnng
der AUobroger und ihres Begleiters
Yolturcins.
44. 1. signatum. Jeder der Ge-
nannten foUte feine fchriftliche Er-
klarung zur Beglaubigung mit feinem
Siegel verfehen.
2. eo, zu den AUobrogern.
3. prius quam pergerent, namlich
ire, vor der Abreife. — data atque
accepta fide, durch gegenfeitige eid-
liche Verpflichtung.
4. misi, Perfekt im Brief, wo im
Deutfchen ein Prafens fbeht.
5. rationes, Rechnungen, Berech-
nungen, hier des eigenen Vorteils,
die Intereffen.
45. 1. qua profidscerentur , zur
Abreife. Es war die Nacht vom
2. auf den 3. Dezember. — pons
Mulvius, nordlich von Rom, am
Ausgangspunkt der nach Etrurien
und Gallien fuhrenden viaFlaminia. —
Allohrogum comitatus, die Allobroger
mit ihrer ganzen Begleitung, der
gallifchen, wie des Volturcius (daher
der Plural). — uti facto opus sit,
wie zu handeln die UmMnde notig
machten. So fetzt Salluft hei opus
est das Part. perf. pass.
3. ad id loci, an diefe Stelle, nicht
ganz gleichbedeutend mit ad eurii
DE CATILINAE CONIHRATIONE C. 44-47.
39
est, Galli cito cognito consilio sine mora praetoribus se tradunt;
"Volturcius primo cohortatus ceteros gladio se a multitudine de- 4
fendit, deinde ubi a legatis desertus est, multa prius de salute
sua Pomptinum obtestatus, quod ei notus erat, postremo timidua
ac vitae diffidens velut hostibus sese praetoribus dedit.
Quibus rebus confectis omnia propere per nuntios consuli 46
declarantur. at illum ingens cura atque laetitia simul occupavere. 2
nam laetabatur intellegens coniuratione patefacta civitatem peri-
culis ereptam esse-, porro autem anxius erat, dubitans in maxumo
scelere tantis civibus deprehensis quid facto opus esset: poenam
illorum sibi oneri, impunitatem perdundae rei publicae fore cre-
debat, igitur confirmato animo vocari ad sese iubet Lentulum 3
Cethegum Statilium Gabinium itemque Caeparium Tarracinensem,
qui in Apuliam ad concitanda servitia proficisci parabat. ceteri 4
sine mora veniunt, Caeparius paulo ante domo egressus cognito
indicio ex urbe profugerat. consul Lentulum, quod praetor erat, 5
ipse manu tenens perducit, reKquos cum custodibus in aedem
Concordiae venire iubet. eo senatum advocat magnaque fre- 6
quentia eius ordinis Yolturcium cum legatis introducit, Elaccum
praetorem scrinium cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem
afferre iubet. Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, po- 47
stremo quid aut qua de causa conaili habuisset, primo fingere
alia, dissimulare de coniuratione ; post ubi fide publica dicere
locum. — eognito consilio, fie er-
kannten fofort den Anfchlag.
4. dedit, von dedo.
46. 47. VerhSr im Senat.
46. 2. porro, des weitern. perdun-
dae reipubUcae. Neben oneri verlangt
die GleichmaJJigkeit der Konffcruktion,
daJJ perdundae reipublicae Dativ fei.
Doch muJJten auch hier, wie vorher
sibi oneri zwei Dative ftehen, etwa
rei publieae perniciei. Man wird
alfo wie conservandae reipublicae 6, 7
la.ieTperdundae reipublicae als eine Art
Eigenfchaftsgenetiv nehmen muffen.
3. confirmato animo, nachdem er
von der Sorge wieder Ruhe gewonnen
hatte, ruhiger geworden war.
4. ceteri — Caeparius, alle — nur.
— domo egredi, ausgehen. — cognito
indieio, er hatte bei feinem Ausgang
von der Anzeige Kunde erhalten und
war fluchtig geworden (namUch vor
der Ladung Ciceros). — manu tenens,
an der Hand. — perducit, namlich in
in aedem Concordiae. Diefer Tempel
war neben dem Kapitol.
47.' 1. giiid aut gua de causa eon-
sili habuisset, ahnlich wie 21. 1. guid
ubigue opis esset, was fur eine Ab-
ficht und aus welchem Grunde er fie
gehabt hatte. — dissimulare de con-
iuratione, inbetreff der Verfchwo-
rung (gefragt) verftellte er fich. —
fide publica, unter Zuficherung des
40
C. SALLUSTI CBISPI
iusstis est, omnia uti gesta erant aperit docetque se paucis ante
diebus a G-abinio et Caepario socium adscitum nihil amplius scire
quam legatos, tantummodo audire solitum ex Grabinio P. Autro-
nium S. Sullam L. Vargunteium, multos praeterea in ea coniura-
2 tione esse. eadem Gralli fatentur ac Lentulum dissimulantem
coarguunt praeter litteras sermonibus, quos ille habere solitus
erat : ex libris Sibyllinis regnum Romae tribus Corneliis portendi ;
Cinnam atque Sullam antea, se tertium esse, cui fatum foret
urbis potiri. praeterea ab incenso Gapitolio illum esse vigesumum
annum, quem saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello
3 civili cruentum fore. igitur perlectis litteris, cum prius omnes
signa sua cognovissent, senatus decernit uti abdicato magistratu
4 Lentulus itemque ceteri in liberis custodiis habeantur. itaque
Lentulus P. Lentulo Spintheri, qui tum aedilis erat, Cethegus
Q,. Cornificio Statilius C. Caesari Grabinius M. Crasso Caeparius
— nam is paulo ante ex fuga retractus erat — C. Terentio
senatori traduntur.
48 Interea plebs coniuratione patefacta, quae primo cupida rerum
novarum nimis bello favebat, mutata mente Catilinae consilia ex-
Schutzes des Staates. — guam legatos,
ein verkiirzter Ausdruck = als die
Abmaclrang mit den Gefandten. Ygl.
44. 3, wo Volturcius als eine nicht
gerade hervorragende PerXonlichkeit
(Volturcium quendamj erfcheint, fon-
dem vielmehr nur als Werkzeug.
2. antea, namlich fuisse^ qMbus
fatum esset. — ab incenso Capitolio.
Das Kapitol hrannte i. J. 83 ab. —
iUum, durch die oratio obliqua er-
fordert ftatt Tiunc, wie twn.inx nunc,
„das fei das" etc.
3. cum prius cognovissent. Die
Briefe wurden uneroffnet vorgelegt
und erfb eroffnet, nachdem die Siegel
von den Abfendern als acht erkannt,
d. i. als die ihrigen anerkannt wor-
den waren. — dbdicato magistratu,
in feltener Konftruktion fbatt der ge-
wohnhchen abdicare se magistratu.
Durch den Rucktritt vom Amt wurde
Lentulus gewohnlicher Privatmann
und das freie Strafrecht konnte zur
Geltung kommen. — liberis cusiodiis^
Freie Haft, im Gegenfatz zu Ge-
fangnishaft, war Zuriickhaltung im
Haufe eines vertrauenswiirdigen Biir-
gers, der die Verantwortung fiir den
Zuriickgehaltenen iihernahm.
48. 49. VerdSchtigimg des Craffns
und CSsar.
48. 1. interea, hier nicht „wahrend
deffen," fondern „indeffen" = aber;
eigentlich aus einer Ellipfe zu er-
klaren: inzwifchen hatte das Volk,
wahrend es allzu fehr dem Kriege
gunfbig war (favebat), feine Ge-
finnung geandert und verwiinfchte ihn
jetzt. Cicero hatte noch am Abend
des 3. Dez. auf dem Forum in der
3. catiHnarifchen Rede Mitteilung von
den Vorgangen an das Volk gemacht.
DB CATILTNAE CONIURAIONE C. 47-48. 41
secrari, Ciceronem ad caelum tollere: veltiti ex servitnte erepta
gaudium atque laetitiam agitabat. namque alia belli facinora 2
praedae magis quam detrimento fore, incendium vero crudele im-
moderatum ac sibi maxume calamitosum putabat, quippe cui
omnes copiae in usu cotidiano et cultu corporis erant.
Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductus 3
erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractum aie-
bant. is cuin se diceret indicaturum de coniuratione, si fides publica 4
data esset, iussus a consule quae sciret edicere, eadem fere quae
Volturcius de paratis incendiis de caede bonorum de itinere ho-
Btium senatum docet, praeterea se missum a M. Crasso, qui
Catilinae nuntiaret ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex con-
iuratione deprehensi terrerent, eoque magis properaret ad urbem
accedere, quo efc ceterorum animos reficeret et illi facilius e
periculo eriperentur. sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, homi- 5
nem nobilem, maxumis divitiis, summa potentia, alii rem incre-
dibilem rati, pars tametsi verum existumabant, tamen quia in
tali tempore tanta vis hominis magis leniunda quam exagitanda
videbatur, plerique Crasso ex negotiis privatis obnoxii conclamant
indicem falsum esse deque ea re postulant uti referatur. itaque 6
— laetitiam, die nach auJSen, durch 3. post eum diem, nach dem 3. De-
auJJere Zeichen fich kundgebende zember.
Freude; gaudium atque laetitia, laxite 4. eoque magis, gerade wegen der
Freude. Gefangennahme. — quo, damit da-
2. alia leUi facinora, im Gegenfatz durch.
zu incendium. Die plebs konnte aus 5. in tali tempore, in einer fo he-
dem Krieg, wie fie ihn iich Torftellte, fchaffenen, d. i. fo bedenklichen Lage.
nur Gewinn erwarten; wenn er aber — negotiis privatis, dxurch perfon-
Brahd und Verheerung der Stadt war, liche Gefchafte, d. i. Geldangelegen-
konnte fie nur verlieren. Letzteres heiten. Der reiche und gewinnTuch-
wird durch quippe cui — erant er- tige Craffus trieb das Geldgefchaft
lautert. — guippe qui, fonfb mit dem im groJJen.* Daher war auch feine
Konjunktiv. — omnes copiae, das Macht fo groJ3 {tanta ms). — lebi
ganze Vermogen befiiand in dem, was referatur, namlich a consule, der
der tagliche Bedarf und die Pflege Konful folle den Gegenltand zur Be-
des Korpers forderten. et cultu cor- ratung itellen. Die Stimmung war
poris, ifl; erklarend zu usu cotidiano die, daJJ die Sache endgultig ahge-
heigefiigt: denn ihr ganzer taglicher than werden follte; zu einem Be-
Bedarf befchrankt fich auf die leib- fchlufs des Senates war aber nach
liche Pflege. der Gefchaftsordnung erforderlich,
42
C. SALLUSTI CEISPI
consulente Cicerone frequens senatus decernit, Tarquini indicium
falsum videri eumque in vinculis retinendum neque amplius pote-
statem faciundam, nisi de eo indicaret, cuius consilio tantam rem
7 esset mentitus. erant eo tempore qui existumarent indicium
illud a P. Autronio machinatum, quo facilius appellato Crasso
8 per societatem periculi reliquos illius potentia tegeret. alii Tar-
quinium a Cicerone immissum aiebant, ne Crassus more suo
9 suscepto malorum patrocinio rem publicam conturbaret. ipsum
Crassum ego postea praedicantem audivi, tantam illam contu-
meliam sibi ab Cicerone impositam.
49 Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque preci-
bus neque gratia neque pretio Ciceronem impellere potuere, uti
per Allobroges aut alium indicem C. Caesar falso nominaretur.
2 nam uterque cum illo gravis inimicitias exercebant: Piso oppu-
gnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam
Transpadani supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus
odio incensus, quod extrema aetate, maxumis bonoribus usus, ab
daJ5 der Gegeuftand von dem Konful
zur Beratung, beziehungsweife Be-
fchluJJfaffung vorgetragen wurde (re-
ferre ad senatum).
6. consulente, der Konful forderte
den Senat zur MeinungsauJJerung auf,
consulit senatum. Die Abftimmung
erfolgte entweder nach Darlegung der
Meinungen der Senatoren, oder auch
kurzweg, indem diefe auf eine be-
fondere Auseinanderfetzung ihrer An-
iicht verzichteten. Das letztere, ab-
gekurzte Verfahren war hier der Fall
(Abfbimmung ohne Befprechung). —
potestatem, namlich indicandi.
7. viachinatum. Deponentia er-
fcheinen mitunter, befonders in der
Form des part. perf. pafQvisch. — op-
peUato Crasso, durch Beiziehung des
Namens Craffus.
8. immissum, in die Sache ver-
flochten, vorgefchoben. — more suo,
zu suscepto patrocinio.
49. 1. precibus, gratia, pretio, eine
Steigerung. — gratia, das perfonliche
gegenfeitige Verhaltnis des guten
Einvernehmens und der Beliebtheit.
2. oppugnatus, von Cafar, als dem
patronus der Gallier in Rom. — in
iudicio pecuniarum repetundarum.
Die Gallier klagten wegen Erpreffung,
da trat Cafar hinzu mit der Klage
wegen Hinrichtung eines Galliers. —
ex petitione pontificatus. Catulus,
princeps senatus, war, obwohl er alle
hohen Amter bekleidet hatte und zu
den angefehenfben Mannern Eoms
zahlte, doch dem Cafar in der Be-
werbung um das Amt des Pontifex
maximus unterlegen. — a& adules-
centulo, im Sinne des Catulus mit
Bitterkeit. Denn Cafar war bei diefer
Bewerbung 37 Jahre alt, allerdings
fur das Amt des Pontifex maximus
noch jung, da dasfelbe in der Regel
den alteften u. verdienteften Mannern
zufiel.
DE CATILINAE CONIUKATIONE C. 48-50. 43
adulescentulo Oaesare victus discesserat. res autem opportnna 3
videbatur, quod is privatim egregia liberalitate, publiee maxumis
muneribus grandem pecuniam debebat. sed ubi consulem ad 4
tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singillatim circumeundo
atque ementiundo quae se ex Yolturcio aut AUobrogibus audisse
dicerent, magnam illi invidiam conflaverant, usque eo, ut nonnulli
equites E,omani, qui praesidi causa cum telis erant circum aedem
Concordiae, seu periculi magnitudine seu animi mobilitate impulsi,
quo studium suum in rem publicam clarius esset, egredienti ex
senatu Caesari gladio minitarentur.
Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et 50
T. Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur,
liberti et pauci ex clientibus Lentuli divorsis itineribus opifices
atque servitia in vicis ad eum eripiundum sollicitabant, partim ex-
quirebant duces multitudinum, qui pretio rem publicam vexare
soKti erant. Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos 2
suos lectos et exercitatos in audaciam orabat, ut grege facto cum
telis ad sese irrumperent. consul ubi ea parari cognovit, dispo- 3
sitis praesidiis, ut res atque tempus monebat, convocato senatu
refert quid de eis fieri placeat, qui in custodiam traditi erant. [sed
eos paulo ante frequens senatus iudicaverat contra rem publicam
3. res, die Lage, namlich Cafars, 50. Mafsnahmen Ciceros gegen einen
— opportuna, zur Verdachtigung HandCtreich. Terhandlmig uher die
Cafars. — privatim, zu liberalitate, Verfchworenen im Senat.
in feinen perfonlichen Beziehungen; 50. 1. comprotato indicio, vgl. 30.
ehenfo publice zu muneribus, in feiner 6. — opifices, die Arheiter. — duces
Stellung als Beamter (Adil). Bekannt muUitudinum, Fuhrer von Haufen.
ift Cafars Aufwand in heiden Be- In den damaligen, von der Revolution
ziehungen. ganz zerfetzten VerhaltniCfen fehlte
es nicht an folchen Fuhrern, welche
4. quae se audisse dicerent, = um Geld alles thaten.
cum dicerent se ea (namlich "was 2. familiam, [eineSkla.Yen. — lectos,
fie logen) audisse. — animi moM- auserlefene, hier=vorzuglicheLeute.
litate, wird durch gtio — esset er- — exercitatos in audaciam, fur die
klart. Sie lieJSen fich leicht hewegen, Kuhnheit, zu kuhnen Streichen geuht.
auf die Seite der Gegner des Cafar — grege facto, fie foUten fich zu
zu treten, — egredienti, nachdem er einem Haufen fcharen und zu ihm
am 5. Dez. die c. 51 mitgeteilte Rede durchbrechen.
gehalten hatte. 3. gui in custodiam traditi erant,
vgl. 47.3.
44 C. SALLUSTI CRISPI
4 fecisse.] tum D. lunius Silanus primus sententiam rogatus, quod
eo tempore consul designatus erat, de eis qui in custodiis tene-
bantur et praeterea de L. Cassio P. !Furio P. TJmbi-eno Q,. Annio,
si deprehensi forent, supplicium sumundum decreverat isque postea
permotus oratione C. Caesaris pedibus in sententiam Ti. Neronis
iturum se dixerat, quod de ea re praesidiis additis referundum
5 censuerat. sed Caesar, ubi ad eum Yentum est, rogatus senten-
tiam a consule huiuscemodi verba locutus est:
51 ,Omnis hondnes, patres conscripti, qui de rebus duhiis con-
sultant, ah odio amicitia ira atque misericordia vacuos esse
2 decet. Jiaud facile animus verum providet, uhi illa officiunt:
neque quisquam omnium luhidini simul et usui paruit. uhi in-
3 tenderis ingenium, valet: si luhido possidet, ea dominatur, ani-
4 mus nihil valet. magna mihi copia est memorandi, patres
conscripti, qui reges atque populi ira aut misericordia im-
pulsi male consuluerint. sed ea mdlo dicere, quae maiores
nostri contra luhidinem animi sui recte atque ordine fecere.
5 hello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, Rhodiorum
civitas magna atque magnifica, quae populi JRomani opihus cre-
4. tum, rchlieJJt an refeii; an. — Leidenfchaft". Gegenfatz dazu ift
primus rogatus. Die Senatoren wurden objektiv der praktifche Nutzen, usus.
von dem Vorfitzenden in genauer Be- — paruit, aoriftifches Perfekt.
achtuDg ihrer Rangftufe um ihre 3. ingenium, die angeborene Kraft
MeinungsauJJerung befragt. Der des Geiftes, die geiftige Kraft, der
prificeps senatus war der deiignierte Geift. — animus, Gegenfatz zu lubido,
Konful, in Ermangelung eines folchen das geiftige Wefen.
der gewefene Konful, Prator u. f. w. ^ 4. magna — m^morandi, groJS ift
— pedibus in sententiam iturum. die Zahl, die ich anfiihren kann.
Wenn niemand mehr das Wort nahm, copia hat hier doppelte Bedeutung,
wurdezurAbftimmung gefchritten, Moglichkeit anzufuhren und Menge
in der Weife, daJJ man auf die eine derer, die angefiihrt werden konnen.
oder andere Seite trat. — praesidiis — recte atque ordine, hervorhebender
dbductis. Zum Schutze der Senats- Pleonasmus: recht und in Ordnung,
litzung waren Ritter aufgeftellt. wie fichs' gehort.
Vgl. 49. 4. 5. Perse, von dem Nominativ Perses
nach der 1. Deklination, [ou&Perseus.
51. Die Kede CSfars. — magna, groJJ bezuglich der Macht,
51. 2. lubidini, zufammenfaffend magnifica, prachtig beziiglich der
inbezug auf odium, amicitia, ira, auJJern Erfcheinung. — quae —
misericordia, dem perfonlichen Be- creverat. Nach der Befiegung des
lieben, oder in hoherem Grade „der Antiochus von Syrien (189) erhielt
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 50-51.
45
verat, infida et advorsa ndbis fuit. sed postquam iello con-
fecto de Bhodiis consultum est, maiores nostri, ne quis divi-
tiarum magis quam iniuriae causa iellum inceptum diceret,
impunitos eos dimisere. item iellis Punicis omnihus, cum saepe 6
Carthaginienses et in pace et per indutias mulia nefaria
facinora fecissenf, numquam ipsi per occasionem talia fecere:
magis quid se dignum foret quam quid in illos iure fieri posset
quaerebant. hoc item vobis providendum est, patres conscripti, 7
ne plus apud vos valeat P. Lentuli et ceterorum scelus quam
vostra dignitas, neii magis irae vostrae quam famae consulatis.
nam si digna poena pro factis eorum reperitur, novum xon- 8
silium approbo: sin magnitudo sceleris omnium ingenia exsu-
perat, eis utendum censeo quae legibus comparata sunt. pleri- 9
que eorum, qui ante me sententias dixerunt , composite atque
magnifice casum rei publicae miserati sunt. quae belli saevitia
esset, quae victis acciderent, enumeravere; rapi virgines pueros,
divelli liberos a parentum complexu, matres familiarum pati
quae victoribus coUubuissent, fana atque domos spoliari, caedem
incendia fieri, postremo armis cadaveribus cruore atque luctu
omnia compleri. sed, per deos immortalis, quo illa oratio per- 10
Rhodas von den Romern Lycien und
Karien als Lohn der Bandesgeno£fen-
fchaft. — infida et advorsa. In dem
hier erwahnten mazedonifchen Kjieg
{171—168) leifteten die Rhodier den
Romern keine Hilfe und neigten zu
Perfeus. Nach dem Kriege wurde auf
Befehl des Senates gegen die An-
hanger des Perfeus fcharfes Gericht
getibt, fo daJ5 viele entflohen. Auf
Verwendung des Cato wurden fie von
Krieg verfchont; doch wurden ihnen
Lycien und Karien, fo wie die ro-
mifche Bundesgenoffenfchaft wieder
genommen.
6. numg[uam — fecere, eine tjber-
treibung romifcher Eigenliebe, —
jper occasionem, wo fich Gelegenheit
bot.
7. item, zu vobis. hoc, anfchlieJJend
an den letzten Satz weift zugleich
auf die Erklarung ne — consulatis
hin. consulere, Bedacht nehmen.
8. pro, im Verhaltnis zu. — novum,
bisher noch nicht vorgekommen. Das
Neue war, daJS der Senat, nicht das
Gericht die Todesftrafe ausfprechen
foUte, und daJJ letztere iniussu jooptili
ausgefprochen werden foUte. Beides
war gegen das Gefetz. — omnium
ingenium exsuperat, uberfteigt allen
Begriff. Das Verbrechen ift fo groJJ,
wie es fich niemand vorftellen kann.
— comparata, an die Hand gegeben.
9. composite, in kunftgerechter Zu-
fammenftellung, magnifice, in glan-
zenden Worten.
10. guo — pertinuit, wohin zielte,
was war der Zweck jener Worte?
46 0. SALLUSTI CRI8PI
tinuit? an uti vos infestos coniurationi faceret? SGilicet quem
res tanfa et tam atrox non permovit, eum oratio accendet.
11 non ita est, neque cuiquam mortalium iniuriae suae parvae
12 videntur; multi eas gravius aequo habuere. sed alia aliis
licentia est, patres conscripti. qui demissi in ohscuro vitam
habent, si quid iracundia deliquere, pauci sciunt, fama atque
fortuna eorumpares sunt: qui magno imperio praediti in excelso
13 aetatem agunf, eorum facta cuncfi mortales novere. ita in
14 maxuma fortuna minuma licenfia est. neque sfudere neque odisse,
sed minume irasci decef. quae apud alios iracundia dicifur,
15 ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur. equidem
ego sic existumo, patres conscripti, omnis cruciatus minores quam
facinora illorum esse, sed plerique mortales postrema memi-
nere, et in hominibus impiis sceleris eorum obliti de poena
disserunf, si ea paulo severior fuit.
16 D. Silanum virum forfem atque sfrenuum certo scio quae
dixerit sfudio rei publicae dixisse neque illum in fanta re
gratiam auf inimicitias exercere: eos mores eamque modestiam
17 viri cognovi. verum sententia eius mihi non crudelis — quid
enim in falis homines crudele fieri potest? — sed aliena a re
18 publica nosfra videtur. nam profecfo auf metus aut iniuria
fe subegif, Silane, consulem designafum genus poenae novum
19 decernere. de timore supervacaneum esf disserere, cum prae-
serfim diligenfia clarissumi viri consulis fanta praesidia sinf
11. non ita est, nicht fo ift es, d. i. und thatkraftig. — modestiam, MaJ3i-
der Worte bedarf es nicht. — in- gung.
iuriae suae, die ihm widerfahrene 17. aliena a repuhlica nostra, i&
Unbill. — hahuere , gewohnlicher nicht in Ubereinftimmung mit unferm
a^gre, graviter ferre. Gemeinwefen; daher unten genus
12. demissi, in niedriger Lehens- poenae novum.
ftellung, in excelso, an hervorragen- 18. metus, des Silanus, iniuria, der
der Stelle. Verfchworenen.
13. in maxuma fortuna, in der 19. de timore — armis, erledigt
hochften Stellung. — studere odisse, kurz den erften Teil der Annahme
geneigt, abgeneigt fein, von Zunei- aut metus subegit als unzutreffend.
gung, HaJS lich beftimmen laffen. „Was die Furcht betrifft." Der
15. equidem, das durch e verftarkte zweite Teil der Annahme aut in-
guidem, wird gebraucht, um die per- iuria subegit wird 20—26 behandeltj
fonliche Anficht hervorzuheben. aber fo, daJJ nicht die iniuria, fondern
IQ. fortem et strenuum, Qnticbilo^Qn die Unzulanglichkeit jeder Strafe,
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 51,
47
in armis. de poena possum eguidem dicere, id quod res Tiaiet, 20
in luctu atque miseriis mortem aerumnarum requiem non cru-
ciatum esse, eam cuncta mortalium mala dissolvere, ultra neque
curae neque gaudio locum esse. sed, per deos immortalis, quam 21
oh rem in sententiam non addidisti, ufi prius verheribus in eos
animadvorteretur? an quia lex Porcia vetat? at aliae leges item 22
condemnatis civibus non animam eripi sed exsilium permitti
iubent. an quia gravius est verierari quam necari? quid autem 23
acerhum aut nimis grave est in Jiomines tanti facinoris con-
victos? sin quia levius est: qui convenit in minore negotio 24
legem timere, cum eam in maiore neglegeris? at enim quis 25
repreJiendet , quod in parricidas rei puhlicae decretum erit?
alfo auch die Unzweckmapigkeit der
von Silanus geforderten, als einer
gegen die Gefetze verJtoJSenden nach-
gewiefen* werden foU.
20. id quod res Jidbet, was in der
Sache liegt. Vgl. 11. 3.
21. sed. Aber, wenn der Tod nicht
eine Strafe, fondern eine Befreiung
von den Leiden ilt, warum etc.
22. lex Porda verbot, dajJ ein
romifcher Biirger, ohne ihm Beru-
fung ans Volk zu geltatten, getotet
oder mit den Liktorffcaben gefchlagen
werde. — aliae leges. Welche ge-
meint lind, ifb nicbt naher zu be-
fbimmen. — exsilium permitti. Es
war allgemeines romifches Eecht,
idaJJ man der Verurteilung durch frei-
willige Entfernung aus Rom (exsilium)
fich entzieben konnte. Die durch
das Gericht ausgefprochene Strafe
der Verbannung war aquae et ignis
interdictio.
24. sin, Gegenfatz zu der in an
liegenden Bedingung: si non addi-
disti, gitia grawiis est. — in minore
negotio bezieht lich auf guia lemus
est, hier: in etwas Geringerem. Als
das Geringere wird durch die Fol-
gerung die GeiJJelung dargeftellt
gegeniiber dem Antrag auf Todes-
Itrafe. — Die Folgerungcn Cafars
fchlieJSen fich folgendermaJJen an ein-
ander an: 1. Der Tod ilt nicht
Strafe, fondern Wohlthat. 2. Man
hatte alfo eine Verfcharfung erwarten
konnen, etwa durch Antrag auf
GeiJJelung. 3. Diefer Antrag unter-
blieb a) entweder, weil das Gefetz
entgegen ifb. Dann mujJte aber auch
der Antrag auf Todesftrafe unter-
bleiben, weil gleichfalls das Gefetz
gegen diefelbe iffc und ihr durch Ge-
wahrung freiwilUgen Exils zuvor-
kommt, b) oder der Antrag unter-
blieb, weil er harter fchien, als die
Todesfbrafe. Dem widerfpricht, dajJ
fiir das vorliegende Verbrechen nichts
zu hart ifb. c) oder er unterblieb,
weil er leichter fchien, als die Todes-
itrafe. Dann follte man iich aber
nicht uber das Gefetz wegfetzen, wo
man fchwereres (die Todesftrafe) ver-
langt, walirend man bei dem leichtern
lich fcheut, das Gefetz zu verletzen.
An diefe Folgerungen werden im
folgenden die politifchen Erwagungen
angefchloffen,
25. at enim, aber ja. at leitet den
Einwurf ein: du folgerlt unrichtig;
48
C. SALLU8TI CRISPI
26 fempus dies fortuna, cuius luhido gentibus moderatur. illis me-
rifo accidef quidquid evenerit. ceferum vos, patres conscripti,
27 quid in alios statuatis considerate. omnia mala exempla ex
rebus bonis orfa sunf. sed ubi imperium ad ignaros eius
aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab dignis
28 ef idoneis ad indignos et non idoneos fransferfur. Lacedae-
monii devictis Atheniensibus friginfa viros imposuere, qui rem
29 publicam eorum fracfarent. ei primo coepere pessumum quem-
que et omnibus invisum indemnatum necare. ea populus laetari
30 et merito dicere fieri. posf ubi paulatim licentia crevif, iuxta
31 bonos ef malos lubidinose inferficere, ceteros metu ferrere: ita
civitas servitufe oppressa stulfae laetitiae gravis poenas dedit.
32 nostra memoria victor Sulla cum Damasippum et alios eius-
modi, qui malo rei publicae creveranf, iugulari iussit, quis
non factum eius laudabat? homines scelesfos et facfiosos, qui
seditionibus / rem puMicam exagitaveranf , merifo necafos aie-
33 bant. sed .ea res magnae inifium cladis fuit. nam uti quisque
denn wer etc. tempus, die Zeitum-
ftande, dies, der Tag, ein einzelner
kleiner Abfclmitt aus denfelben, for-
tuna, der Zufall, wieder ein kleiner
Abfchnitt aus dem dies; Q.e find es,
deren Willkiir etc; alfo eine ab-
Aeigende Klimax.
26. ceterum, im iibrigen, weifb mit
dem AnfchlujJ von vos, auf die be-
fondere Stellung des Senates hin ;
daher ilt hier auch mit befonderer
Betonung patres conscripti zu vos
hinzugefiigt.
27. mdla exempla, kurz = exempla
malarum rerum, thatfachliche Beifpiele
fchlechter Handlungen, hier mit Bezie-
hung auf das Staatswefen, fchlechter
MaJJnahmen. — imperium, die Gewalt.
— ignaros eius, welche die Gewalt
nicht richtig zu gebrauchen verftehen.
— minus honos, weniger brave. —
sed, fchlieJJt wie novum Ulud exemplum
an ex bonis an. Was Silanus jetzt
beantragt, mag gut fein; aber wenn etc.
— novum Ulud exemplum, ein folches,
bisher noch nicht dagewefenes Bei-
fpiel einer MaJJnahme, wie fie Silanus
beantragt. — transfertiir, geht liber,
die indigni machen aas novum
exemplum nach und fchaffen damit
Unheil. Bei novum ift in der Rede
Cafars immer der Begriff des AuJJer-
gewohnlichen (AuJJergefetzlichen) feft-
zuhalten.
32. Damasippum et dlios eiusmodi.
Der jiingere Marius, vou SuUa be-
fiegt, nahm noch blutige Rache an
den SuUanern. Sein Anhanger L.
Damafippus berief als ftadtifchei*
Prator den Senat in die Hbftiiifche
Kurie und lieJJ alle Gegner der
marianifchen Partei, foweit fie nicht
entkamen, niedermachen. In dem
Treffen, welches vor den Thoren der
Stadt folgte, fiel er felbft. iugulari
iussit ift alfo nicht ganz zutreffend.
33. res, Vorfall, EreigniS; — clades.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 51. 49
domum aut villam, postremo ms aut vestimentum alicuius con-
cupiverat, ddbat operam ut is in proscriptorum numero esset.
iia ilU, quibus Damasippi mors laetitiae fiierat, paulo post 34
ipsi trahebantur, neque prius finis iugulandi fuif quam Sulla
omnis suos divitiis explevit. atque ego haec non in M. Tullio 35
neque his temporibus vereor, sed in magna civitate multa et
varia ingenia sunt. potest dlio tempore alio consule, cui item 36
exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi: ubi hoc
exemplo per senatus decretum consid gladium eduxerit, quis illi
finem statuet aut quis moderdbitur? maiores nostri, patres con- 37
scripti, neque consili neque audaciae umquam eguere, neque illis
superbia obstabat quo minus aliena instituta, si modo proba
erant, imitarentur. arma atque tela militaria ab Samnitibus, 38
insignia magistrafuum ab Tuscis pleraque sumpserunt. po-
stremo quod ubique apud socios auf hostis idoneum videbatur,
cum summo studio domi exsequebantur : imitari quam invidere
bonis mdlebant. sed eodem illo tempore Graeciae morem imi- 39
tati verberibus animadvortebant in ciMs, de condemnafis sum-
mum supplicium sumebanf. postquam res publica adolevif ef 40
multitudine civium factiones vdluere, circumveniri innocenfes,
alia huiuscemodi fieri coepere, tum lex Porcia dliaeque leges
paratae sunt, quibus legibus exsilium damnafis permissum esf.
Blutbad. — postremo, fchlieJJIich nur, oisfabat hebt die fortgefetzte Gevrohn-
hebt die Geringfugigkeit des Gegen- heit hervor, das Gute zu nehmen, wo
ftandes hervor, wegen deffen die iie es fanden.
Schlachtbank drohte. 38. pUraque, pradikativer Zufatz:
34. trahebantur, wurden hinge- gum groJJten Teil.
fchleppt.
35. in M. Tidlio, bei einem ^^' ^*'^^»' *^° teyapore, allgemein
TuIIius, d. i. wenn ein Mann wie zu faffen: in jener gleichen Zeit, wo
Cicero an der Spitze Iteht. °^^^ Griechifches nachzuahmen (imi-
36. Ue exemplo, des Silanus, per ^^**") ^""^^- r»iefeZeit geht zuriick
senaiMstoeiwm, wennderSenatden ^'^ ^^ ^®^ Zwolftafelgefetzen, vor
Antrag des Silanus gutgeheiJJen hat, ^«^^^^^ ^^^^ Abordnung nach Grie-
alfo uuter dem Schutz eines Senats- c^^enland gefchickt wurde. DaJ3 die
befchluffes Todes- u. PrugelArafe aus Griechen-
37. eguere - obstabat. Durch um- ^^""^ eingefiihrt worden fei, ift eine
guamwirddase^ere als em fur alle- Schonfarberei Cafars. Beide Straf-
mal abgefchloffene Thatfache in allen ^^^®^ ^^^®^ "^^^^ romifch.
einzelnen Fallen hervorgehoben; da- 40. lex Porcia aliaegice leges, vgl.
her das Perfekt. Das Imperfekt oben 22.
Sallusti Ciitilina. 4
50
C. SALLUSTI CRISPI
41 hanc ego causam, pafres conscripH, quo minus novum consi-
42 lium capiamus in primis magnam puto. profecto virtus atque
sapientia maior illis fuit, qui ex parvis opibus tantum im-
perium fecere quam in nohis, qui ea hene parta vix retinemus.
4S placet igitur eos dimitti^et augeri exercitum Catilinae? mi-
nume. sed ita censeo, puhlicandas eorum pecunias, ipsos in
vinculis hdbendos per municipia, quae maxume opihus vdlent,
neu quis de eis postea ad sendtum referat neve cum populo
agat; qui aliter fecerit, senafum existumare eum contra rem
puhlicam et salutem omnium facturum.'
52 Postquam Caesar dicundi finem fecit, ceteri verbo alius alii
varie assentiebantur. at M. Porcius Cato rogatus sententiam
buiuscemodi orationem habuit.
2 ,Longe mihi alia mens est, pafres conscripti, cum res
atque pericula nostra considero et cum sententias nonnuUorum
3 ipse mecum reputo. illi mihi disseruisse videntur de poena
eorum, qui patriae parentihus aris atque focis suis hellum
paravere. res autem monet cavere ah iUis magis quam quid
4 in illos statuamus consultare. nam cefera maleficia tum per-
sequare, uhi facta sunt; hoc nisi provideris ne accidat, uhi
evenif, frustra iudicia implores: capta urhe nihil fit reliqui
5 victis. sed, per deos immortalis, vos ego appello, qui semper
41. quo minus — capiartvus, von in
•primis magnam abhangig.
42. ea, dem Sinne nach auf im-
perium bezogen: alles das, was in
dem imperium gegeben ilt, d. i. Ge-
biet, Macht, Ruhm, Wohlfband.
43. igitur, ironifch mitbezug auf
die eigene Warnung vor auJJerordent-
lichen MaJJregeln (novum consilium).
— ad senatum referre, einen Antrag
an den Senat bringen, cum populo
agere, einen Antrag ans Volk bringen.
52. Bede Catos.
52. 1. verho alius alii. Nach
Cafars Rede ging die Abftimmung
weiter; die einzelnen Senatoren traten
ohne langere Auseinanderfetzung
(verho) entweder dem Silanus oder
dem Cafar bei. Als aber die Reihe an
den erlt 32 Jahre alten delignierten
Volkstribun Cato kam, fetzte diefer
feine Anlicht gegeniiber der - des
Cafar auseinander, begrundete feine
Abftimmung ausfiihrlich, gab lie nicht
bloJJ verho ab.
2. res atgiie pericula, unfere Lage
und ihre Gefahren.
3. aris, entfpricht patriae, die Al-
tare der offentlichen Verehrung der
Gotter, focis entfpricht parentibus,
die heimifchen Herde. — res, die
Thatfache.
5, sedj bricht yon der allgemeinen
Betrachtung ab, um auf das perfonr
liche Intereffe der Senatoren tiber-
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 51-52. 51
domos villas signa tahulas vostras pluris quam rem puNieam
fecistis: si ista cuiuscumque modi sunt quae amplexamini refi-
nere, si voluptatihus vostris otium praebere voltis, expergiscimini
aliguando et capessite rem publicam. non agitur de vectiga- 6
libus neque de sociorum iniuriis: libertas et anima nostra in
dubio est. saepenumero, patres conscripfi, multa verba in 7
hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum
civium questus sum, midtosque mortalis ea causa advorsos
habeo: qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gra- 8
tiam fecissem, haud facile alferius lubidini malefacfa condona-
bam. sed ea tamefsi vos parvi pendebafis, tamen res publica 9
firma erat: opulentia neglegentiam tolerdbat. nunc vero non 10
id agifur, bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum
auf quam magnificum imperium popidi Bomani sit, sed haec
cuiuscumque modi videnfur, nostra an nobiscum una hostium
fufura sinf.
Hic mihi quisquam mansuefudinem et misericordiam nomi- 11
nat. iam pridem equidem nos vera vocab^la rerum amisimus.
quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia
fortitudo vocatur, eo res publica in extremo sita est. sint 12
sane, quoniam ifa se mores habent, liberales ex sociorum for-
tunis, sint misericordes in furibus aerari; ne illi sanguinem
zugehen, daher nach dem Ausruf (Vergehen) — mdlefacta (tjbelthat),
mit fcharfer Betonung vos ego. — gratiam facere (gefbatten) — condo-
gui — voltis, eine ebenfo fcharfe als nare (nachfehen),
kurze Zeichnung der verkommenen 9. ea, namlich die mdlefacta dvium
Sitten der Vornehmen. — volup- nostrorum. — parvi pendere, gleich-
latibus otiumpraehere, dieYergnvigen giltig fein = neglegere, daher fo-
in Buhe genieJJen. — capessere rem gleich neglegentiam.
publicam, Jich des Staates mit aller 10. haec, wie 51, 42 ea, alles was
Sorge annehmen. _ in dem imperium enthalten iffc. —
6. non, nicht etwa, dazu das fcharf cuiuscumgiie modi, ob gut oder
betonende Afyndeton. Die vectigalia fchlimm.
u. iniuriae sociorum iind den nur im 11. giiisquam == niemand follte da
Sinnengenu^ und Eigennutz lebenden von Milde redeil. — dliena, eines
Herren Nebenfachen. andern. — malarum rerum audada,
8. qui — eondonabam, Grund zu Kuhnheit zu bofen Thaten.
questus smn. guij denn ich, der ich, 12. in furibus aerari, die Geld aus
da ich etc. Zu beachten flnd die der Staatskaffe zu irgend welchen
G-egeni^tze mihi — alterius, animo eigennutzigen Zwecken entnehmen;
(Jfeigung) — lubidini (Lufb), delicti man denke an die zahkeichen Unter-
4*
52
C. SALLUSTI CRISPI
nostrum largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, honos
13 omnis perditum eant. bene et composite C. Caesar paulo ante
in Jioc ordine de vita et morte disseruit, credo falsa existumans
ea quae de inferis memorantur, divorso itinere malos a honis
14 loca taetra inculta foeda atque formidulosa Jiahere. itaque cen-
suit pecunias eorum publicandas, ipsos per municipia in custo-
diis habendos, videlicet timens ne, si Bomae sint, auf a
popularibus coniurationis aut a mtdtitudine conducta per vim
15 eripiantur. quasi vero mali atque scelesti tantummodo in
urbe et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit
16 audacia, uhi ad defendundum opes minores sunt. quare vanum
equidem hoc consilium est, si periculum ex illis metuit: si in
tanto omnium metu solus non timet, eo magis refert me mihi
17 atque vobis timere. quare cum de P. Lentulo ceterisque sta-
tuetis, pro certo habetote vos simul de exercitu Catilinae et de
18 omnihus coniuratis decernere. quanto vos attentius ea agetis,
tanto illis animus infirmior erit: si paulum modo vos lan-
guere viderint, iam omnes feroces aderunt.
19 Nolite existumare, maiores nostros armis rem puhlicam
20 ex parva magnam fecisse. si ita res esset, multo pulcherrumam
eam nos haberemus, quippe sociorum atque civium, praeterea
21 armorum atque equorum maior copia nohis quam illis est. sed
alia fuere quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt:
fchleife und mit offentlichem Geld
ausgefuhrteu Beftechungen u. Schen-
kungen. — iUi, die eben als Uberales
und misericordes bezeichneten. —
dum paueis sceleratis parcunt, eine
fcharfe Anfpielung auf den Antrag-
fleller Cafar.
13. composite, wie 51. 9. — credo,
ironifch. — divorso itinere a ionis,
ihr Weg ift verfchieden von dem der
Guten und fiihrt 'zu einem andern
Ziel, loca taetra etc.
14. videlicet, wie scilicet, meift- mit
einer mehr oder weniger fcharfen
Ironie. — multitudine conducta. Be-
um Lohn zu beliebigem Handftreich
zu bekommen.
16. si — non timet. Gato neigt
hier offenbar zu Catulus und Pifo
hin (vgl. 49). — eo magis refert,
defto mehr ift es am Platze.
18. iam, bald. — feroces, pradikativ.
19. nolite existumare, ohne Ver-
bindung angefchloffene Begriindung
der Mahnung, daJJ es aller Aufmerk-
famkeit auf das Innere des Staats
bediirfe, um die trotzige Wut der
Verfchworenen fern zu halten.
20. nos, im Gegenfatz zu maiores
nostri.
21. nulla, eine Verftarkung von
waffnete Banden waren damals leicht non: „wovon bei uns keine Spur ift."
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 52.
53
domi indusfria, foris iustum imperium, animus in consulundo
liber neque delicto neque lubidini otnoxius. jpro his nos hdbe- 22
mus luxiiriam atque avaritiam, puhlice egesfatem, privatim
opulenfiam. laudamus divifias, sequimur inerfiam. infer honos
et malos discrimen nuTlum, omnia virtutis praemia amhitio
possidet. neque mirum. uhi vos separafim sihi quisque con- 23
silium capitis, uhi domi voluptafihus, hic pecuniae auf grafiae
servifis, eo fif ut impetus fiat in vacuam rem puhlicam. sed 24
ego haec omitfo. coniuravere nohilissumi cives patriam incen-
dere, Gallorum gentem infestissumam nomini Bomano ad hellum
arcessunf. dux hosfium cum exercifii supra caput esf. vos 25
cunctamini efiam nunc ef duhitatis, quid intra moenia depren-
sis hosfihus faciafis? miseremini censeo, deliquere hofnines 26
adulescenfuli per amhifionem, atque etiam armafos dimiftatis.
ne ista vohis mansuetudo et misericordia , si illi arma cepe- 27
rinf, in miseriam convortet. scilicef res ipsa aspera esf, sed 28
vos non timetis eam. immo vero maxume. sed inertia et molli-
tia animi dlius alium exspecfantes cunctamini, videlicef dis
immorfalihus confisi, qui hanc rem puhlicam saepe in maxumis
— delicto, luhidini obnoxius , wer
einem Vergehen, der Scliuld oder der
Luft verfallen lA, kann niclit mehr
frei urteilen.
_ 22. viHutis praemia, die offent-
lichen Amter, fonit Auszeichnungen
der Tiichtigkeit , fallen jetzt denen
zu, welche, wenn auchfchlecht, gleich-
wohl auf Umwegen {ambitio, Amts-
erfchleichung, Erwerbung durch un-
redliche Mittel) iich Geltung ver-
fchaffen. — possidet, hat in Befitz.
23. uM, hebt, gleichfam auf den
Ort hinweifend, die thatfachlichen
Verhaltniffe hervor = weil. — se-
paratim sihi quisque consilium capit,
jeder forgt abfeits, d. i. ohne Ge-
meinlinn, nur fiir iich, faJ3t feinen
EntfchluJJ nur nach feinem perfon-
lichen Vorteil. — Tiic, im Senate. —
— vacuam, weil iich feiner niemand
annimmt, verwaift.
25. hominihus, mit Menfchen, die
innerhalb der Mauern der Stadt er-
griffen worden flnd. facere dliquo,
mifc einem etwas anfangen, machen.
26. miseremini, eine durch den Zu-
fatz censeo in f charfer Ironie auf Ca-
far hervorgehobene Aufforderung. —
adidescentuli, mit fortgefetzter Ironie:
es find ja nur junge Leute, die etc.
27. ne = nae, fiirwahr. — con-
vertere, das verffcarkte vertere, heiJJt
wie diefes nicht felten „fich wenden."
28. res, die Lage. — immo, hebt
immer die vorhergehende Ausfage
auf, hier das vorhergehende non
timetis. Bekraftigend tritt dazu vero,
im Gegenteil in Wahrheit fiirchtet
ihr ganz befonders.
54
0. SALLUSTI CR18PI
29 pericuUs servavere. non votis neque suppliciis muliehribus
auxilia deorum parantur: vigilando agundo hene consulundo
prospere omnia cedunt. uhi socordiae te atque ignaviae tra-
30 dideris, nequiqiiam deos implores: irati infestique sunt, apud
maiores nostros Manlius Torquatus hello Gallico filium suum,
quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necari iussit,
atque ille egregius adulescens immoderatae fortitudinis morte
31 poenas dedit. vos de crudelissumis parricidis qiiid statuatis
cunctamini? videlicet cetera vita eorum Tiuic sceleri ohstat.
32 verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiae, si famae
33 suae, si dis aut liominihus umquam ullis pepercit. ignoscite
34 Cefhegi adulescentiae, nisi iterum patriae hellum fecit. ndm
quid ego de Statilio Gahinio Caepario loquar? quibus si quic-
quam umquam pensi fuisset, non ea consilia de re puhlica
35 habuissent. postremo, patres conscripti, si mehercule peccato
locus esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verha
contemnitis. sed undique circumventi sumus. Catilina cum
exercitu faucibus urget, alii intra moenia atque in sinu urbis
sunt hostes, neque parari neque consuli quicquam potest occulte:
36 quo magis properandum est. quare ego ita censeo: cum nefario
consilio sceleratorum civium, res puhlica in maxuma pericula
29. suppliciis, liier = -precibus.
Vgl. 9. 2.
30. heTlo Gdllico, 393 v. Chr., eine
Verwechslung SalluAs mit dem La-
tinerkrieg (414 v. Clir.), in -welchem
das Mer erwahnte Ereignis ffcattfand.
31. cetera vita — ohstat. Das
iibrige, d. i. das der Verfchworung
vorausgegangene Leben fteht diefem
Verbrechen gegeniiber und wiegt es
fozufagen auf.
32. verum, in Wahrheit, ja. —
dignitati. Lentulus war Konful und
zweimal Prator gewefen, doch auch
prohri gratia von den Cenforen aus
dem Senate verffcoJJen worden. Daher
si perpercit.
33. iterum. Cethegus hatte alfo
■wohl fchon an der erfben, fehl-
gefchlagenen Verfcliworung teilge-
nommen.
34. quibus si, denn wenn diefe. —
quidquam pensi, vgl. 5. 6.
35. si locus esset = locus non est.
Es ift Platz fiir einen Fehler = ein
Fehler ift fbatthaft. — ipsa re, durch
die aus dem Irrtum entfpringende
Thatfache. — sed — sumus, Erkla-
rung zu si Jocus esset. — faucibus
urget, bildlich : drangt mit geoffnetem
Rachen, jm Gegenfatz zu alii intra
moenia — sunt, wie Hannibal ante
portas. DrauJJen vor den Thoreu
ffceht Catilina mit dem Heer, andere
iind innen im Herzen der Stadt als
Feinde. — atque fiigt den verftarken-
den Zufatz zu intra moenia bei.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 52-53. 55
venerit, eique indicio T. VoUurci et legatorum ATldbrogum
convicti confessigue sint caedem incendia aliaque se foeda atque
crudelia facinora in civis patriamque paravisse, de confessis
sicuti de manifestis rerum capitalium more maiorum suppU-
cium sumundum.'
Postquam Cato assedit, consulares omnes itemqne senatus 53
raagna pars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum
ferunt, alii alios increpantes timidos vocant, Cato clarus atque
magnus habetur, senati decretum fit, sicuti ille censuerat.
Sed mihi multa legenti multa audienti, quae populus E.omanu8 2
domi militiaeque mari atque terra praeclara facinora fecit, forte
lubuit attendere, quae res maxume tanta negotia sustinuisset.
sciebam saepenumero parva manu cum magnis legionibus ho- 3
stium contendisse. cognoveram parvis copiis bella gesta cum
opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse,
facundia Graecos gloria belli Gallos ante B,omanos fuisse, ac 4
mihi multa agitanti constabat paucorum civium egregiam virtutem
cuncta patravisse eoque factum uti divitias paupertas, multitudi-
nem paucitas superaret. sed postquam luxu atque desidia civitas 5
corrupta est, rursus res publica magnitudine sua imperatorum
36. inanifestus sceleris, auf friTcher sustinere, Yon unten in die Hohe
That ergriffen. halten = anshalten. — tanta negotia,
53. 54. Betrachtnng iiher die Lage ^° fchwierige Lagen, wie die vor-
nnd die bdden Eedner. liegende.
53. 1. virtutem animi, hier nicht 3.^arva»nnwMS,einekleineHandvoll
wie 1. 5 Kraft des Geiftes, fondern Leute; Gegenfatz dazu magnae legi-
ira Gegeufatz zu aUi alios incre- ones. — legio fonffc nur die Bezeich-
pantes timidos voeant, Kraft des nung der romifchen Heeresabteilung.
Mutes. In der That erforderte es — contendisse, namlich populum Bo-
groJJen Mut, einem fo hervorragenden mamm. — violentiam, die Gewalt-
Mann, wie Cafar, mit folcher Ent- thatigkeit, infofern das Gluck nach
fchiedenheit und Scharfe entgegenzu- Laune verfahrt. — toleravisse, hier
treten. — sieuti ille censuerat, der = hat aushalten mtiffen. — facundia,
Wortlaut des Befchluffes fchloJJ iich Gewandtheit im Keden, verfchieden
an den Antrag des Cato an. Nur von eloguentia, Kunfb der Beredfam-
hatte Cafar, der hei feiner Anficht keit.
verharrte, noch durchgefetzt, daJ3 von 4. ac, und dahei, multa agitanti,
der Einziehung des Vermogens Ah- wahrend ich vielfeitig nachforfchte,
Hand genommen wurde. constdbat, ftellte iich hei mir die An-
2. quae res maxume sustinuisset, ficht fei!;.
welcher Umftand es war , der. — 5. rursus (revorsus), wiederum. Und
56
C. SALLUSTI CRISPI
atque magistratuum vitia sustentabat, ac [sicuti effeta . . .
parentum] multis tempestatibus haud sane quisquam Romae vir-
6 tute magnus fuit. sed memoria mea ingenti virtute divorsis
moribus fuere viri duo M. Cato et C. Oaesar: quos, quoniam
res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin utrius-
54 que naturam et mores, quantum ingenio possem, aperirem. igitur
eis genus aetas eloquentia prope aequalia fuere, magnitudo animi
2 par, item gloria, sed alia alii. Caesar beneficiis ac munificentia
magnus babebatur, integritate vitae Cato. ille mansuetudine et
misericordia clarus factus, huic severitas dignitatem addiderat.
3 Caesar dando sublevando ignoscundo, Cato nihil largiundo gloriam
adeptus est. in altero miseris perfugium erat, in altero malis
4 pernicies. illius facilitas, huius constantia laudabatur. postremo
Caesar in animum induxerat laborare, vigilare, negotiis amico-
rum intentus sua neglegere, nihil denegare quod dono dignum
esset, sibi magnum imperium exercitum bellum novum exoptabat,
5 ubi virtus enitescere posset. at Catoni studium modestiae de-
6 coris, sed maxume severitatis erat. non divitiis cum divite neque
factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pu-
dore, cum innocente abstinentia certabat, esse quam videri bonus
malebat: ita quo minus petebat gloriam, eo magis illum ea se-
quebatur.
andererleits wiederum war es die hundert v. Chr. zurfick.
aetas.
£o erworbene GroJJe, welche den Staat,
als er der Verderbnis verfallen war,
aufrecht erhielt. — sustentare, aus-
zuhalten imitande fein.
6. obtulerat — fuit. Die Zeiten
lind hier gefetzt wie im Briefftil,
mitbezug auf die Vergangenheit des
Schreibens. — mores, neben natura,
die durch Erziehung u. Gewohnheit
gewordene Art, der Charakter.
M. 1. igitur, tJbergangspartikel: es
war alfo etc. — aequalia, inbezug
auf genus weiJt nicht auf das Alter,
fondern auf das Anfehen des Ge-
fchlechtes hin. Denn die gens Porcia
des Cato reichte nur bis ins 3. Jahr-
Cafar war i. J. 100, Cato i. J. 95
V. Chr. geboren. — alia, zu gloria,
anders geartet; im AnfchluJJ daran
alii ftatt alteri.
3. illius, an jenem.
4. in animum induxerat, hatte fich
als Grundfatz vorgenommen u. hielt
daran feft. — hellum novum, der mit
bisher noch nicht bekriegten Volkern
gefiihrt werden foUte, alfo auch noch
keinem andern Feldherrn Gelegenheit
zu Ruhm gegeben hatte.
5. modestiae, vgl. 11. 4. — facti-
osus, Parteiganger, faetio, Parteium-
triebe. — pudor, Schicklichkeits-
gefiihl; vgl. 12. 2.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 54-56. 57
Postquanij ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, 55
consul optumum factu ratus noctem quae instabat antecapere,
ne quid eo spatio novaretur, triumviros quae supplicium postu-
labat parare, iubet, ipse praesidiis dispositis Lentulum in carce- 2
rem deducit. idem fit ceteris per praetores. est in carcere locus, 3
quod Tullianum appellatur, ubi paululum ascenderis ad laevam,
circiter duodecim pedes humi depressus. eum muniunt undique 4
parietes atque insuper camera lapideis fornicibus iuncta, sed in-
cultu tenebris odore foeda atque terribilis eius facies est. in 5
eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum
capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. ita 6
ille patricius ex gente clarissuma Corneliorum, qui consulare
imperium Eomae habuerat, dignum moribus factisque suis exitium
vitae invenit. de Cethego Statilio Gabinio Caepario eodem modo
supplicium sumptum est.
Dum ea E,omae geruntur, Catilina ex omni copia, quam 56
et ipse adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, co-
hortis pro numero militum complet; deinde, ut quisque volunta- 2
rius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac
55. Vollzug des TTrteils. ein Ort, Tullianum genannt, der fich
55. 1. noctem antecapere, (vor — vertieft.
andern) die Nacht weg nehmen, d. i. 4. camera, gewolbte Decke. — in-
rchnell beniitzen. — triumviri capi- cultu , Unterlaffung der Pflegung,
tales, gehorten zu den magistratus Schmutz.
minores und hatten alles zum Voll- 5. mndices rerum cajpitalium =
zug der Todesftrafe Notige zu he- carnifices, Henkersknechte , aus der
forgen. Zahl der offentlichen Sklaven.
2. fit eeteris, gefchieht mit den 6. exitium, nicht einfach = exitum,
iibrigen. Vgl. 52. 25. fondern = gewaltfames Eude, wie
3. paululum ascenderis. Der carcer es feinesCharakters undfeinerThaten
(Mamertinus) lag am FuJSe des Capi- wurdig war.
tols, wohl fo, daJJ iich das Gebaude
an die Steigung anlehnte und der 56-61. Kampf und Tod Catilinas.
Eingang dazu etwas aufwarts fuhrte. 56. 1. duas legiones, wie ein kon-
Nicht weit hinter der Eingangsthiire, fularifches Heer, wenn auch die wirk-
ubi paululum (nuT ein wenig) ascen- liche Zahl der Soldaten die eines
deris, war zur Linken das TuUianum, konfularifchen Heeres anfangs nicht
ein unterirdifches GelaJJ, das unge- erreichte. — eohortis complet, die
fahr 12 FuJJ weit hinab iich vertiefte. 10 Eohorten jeder Legion fiillte er
locus, quod — appellatur, depressus: gleichmaJJig (aequaliter) aus, foweit
58
C. SALLUSTl CRISPI
brevi spatio legiones numero hominum expleverat, cum initio non
3 amplius duobus milibus habuisset. sed ex omni copia circiter
pars quarta erat militaribus armis instructa, ceteri, ut quemque
casus armaverat, sparos aut lanceas, alii praeacutas sudis porta-
4 bant. sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina
per montis iter facere, modo ad urbem modo in Galliam vorsus
castra movere, hostibus ocoasionem pugnandi non dare: sperabat
propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta
5 patravissent. interea servitia repudiabat, cuius initio ad eum
magnae copiae concurrebant, opibus coniuratioais fretus, simul
alienum suis rationibus existumans videri causam civium cum
57 servis fugitivis communicavisse. sed postquam in castra nuntius
pervenit Romae coniurationem patefactam, de Lentulo et Oethego
ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sumptum, plerique,
quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium ille-
xerat, dilabuntur, reliquos Catilina per montis asperos magnis
itineribus in agrum Pistoriensem abducit eo consilio, uti per
2 tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. at Q,. Me-
tellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex
difficultate rerum eadem illa existumans, quae supra diximus
3 Catilinam agitare. igitur ubi iter eius ex perfugis ' cognovit,
die Zahl der vorhandenen oder noch
zulaufenden Soldaten reichte.
2. expleverat, fchlieJJIich hatte er
infolge fortgefetzten Zulaufens den
Bestand vollzahlig gemacht, wie in
einem konTuIarifchen Heer.
3. ceteri — aUi, die iibrigen trugen,
wie einen jeden bewaffnet hatte,
. . . andere auch nur.
4. postquam adventaiat , nachdem
er aufgebrochen und im Heranrucken
begriffen war. Vgl. 6. 3. — facere,
der Infinitivus historicus = Imper-
fekt hebt die Gleichzeitigkeit mit ad-
ventabat hervor. — sperahat, afyn-
detifch angechloffen: denn er hoffte.
5. interea, wie 48, 8 = indeffen.
— servitia, wie etwa „das Sklaven-
volk". Darauf ist als auf einen Kol-
lektivbegriff nach dem Sinn euius
bezogen. — rationibus, vgl. 44. 5.
— communicavisse , gemeinfchaftlich
gemacht, d. i. geteilt zu haben.
57. 1. sed hebt die einfchneidende
Anderung nach der Botfchaft von
Kom hervor. — dilabuntur, laufen
auseinander. — reliquos, den Eeffc,
der ihm verblieb. — in agrum Pi-
storiensem, Piffcoria, Piftoja, nord-
weftlich, 24 romifche Meilen von
Florenz, am FuJJe des Apennins.
2. praesidebat = praesidio erai,
er war zur Deckung im Picenifchen.
Vgl. 30. 5. — ex difficultate rerum,
er vermutete aus der fchwierigen Lage
des Catilina. — q^uae supra diximus,
daJJer nach Gallien entwifchen wollte.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 56-58. 59
castra propere movit ac siib ipsis radicibus montium consedit,
qua ijli descensus erat in Gralliam properanti. neque tamen 4
Antonius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis aequio-
ribus expeditus in fuga sequeretur. sed Catilina postquam videt 5
montibus atque copiis hostium sese clausum, in urbe res advor-
sas, neque fugae neque praesidi ullam spem, optumum factu
ratus in tali re fortunam belli " temptare, statuit eum Antonio
quam primum confligere. itaque contione advocata huiuscemodi 6
orationem habuit.
,Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere 58
neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timidfi exercitum
oratione imperatoris fieri. quanta cuiusque animo audacia 2
natura aut moribus inest, tanta in hello patere solet. quem
neque gloria neque pericula excitant, nequiquamhortere: timor
animi auribus officit. sed ego vos, quo pauca monerem, advo- 3
cavi, simuZ uti causam mei consili aperirem. scitis equidem, 4
milites, socordia atque ignavia Lentuli quanfam ipsi nobisque
cladem attulerit quoque modo, dum ex urbe pracsidia opperior,
in Galliam proficisci nequiverim. nunc vero quo loco res no- 5
strae sint, iuxta mecum omnes intellegitis. exercitus hostium
duo, unus db urbe, alter a Gallia obstant. diutius in his 6
locis esse, si maxume animtis ferat, frumenti atque aliarum
3. desemsm. Von Piftoria am fiid- tibus atque hostium copiis dausum
lichen Abhange des Apennins muJ3te se videt.
das Gebirg erltiegen werden; unmittel- 5. advorsas, prSdikativ, da^ in Kom
bar am FuJJe des nordlichen Abhangs ibm alles entgegen fei. — praesidi,
— suh ipsis radicibus montium — wo Schutz von Rom aus, d. i. Verftarkung.
Gatilina auf feinem Marrch nach Gal- — cum Antonio, wenn diefer beJiegt
lien herabkommen muJJte, hatte Me- wurde, hoffte er den Weg nach Eom
tellus AufAellung genommen. offen zu haben.
/ 4. neque tamen, jedoch auch nicht
|von der Siidfeite her). Catilina 58. 1. covipertum habeo, aus Er-
/rwurde alfo von zwei Seiten gefaJJt. fahrung weiJJ ich gewiJJ.
|; — expeditus, nicht gehindert im Vor- 2. moribus, vgl. 53. 6. — patere,
I riicken. — magno exerdtulocis aequio- neben inest (im Innern ift), offen am
■i ribus, felbft mit einem groJJen Heere, Tage fein. — timor animi, inbezag
I wie er es mit Jich fuhrte, konnte er auf quem: feine Furcht. — officit,
" in den ftidlich von Piftoria gelegenen verfchlieJJt.
Ebenen leicht vorriicken. Erft bei 4. praesidia, wie 57. 5.
Piftoria begann (fiir Catilina) das 6. si maxume animtcs ferat, wenn
fchwierigere Auffteigen. Daher mon- man ganz befondere Luft dazu hatte.
60
C. SALLUSTI CRISPI
7 rerum egestas prohibef. quocumque ire placef, ferro iter ape-
8 riundum est. quapropter vos moneo, uti forti atque parato
animo sifis ef, cum proelium inihifis, meminerifis vos divitias
decus gloriam, praeterea lihertatem atque patriam in dextris
9 vosfris porfare. si vincimus, omnia nobis fufa erunf, commea-
10 tus ahunde, municipia atque coloniae patehunf: si mefu cesse-
rimus, eadem illa advorsa fienf; neque locus neque amicus
11 quisquam tegit quem arma non fexerinf. praeterea, milifes,
non eadem nohis et illis necessitudo impendet: nos pro patria
pro lihertate pro vifa certamus, illis supervacaneum esf pro
12 potenfia paucorum pugnare. quo audaciu^ aggrediamini me-
13 mores pristinae virtutis. liciiif vohis cum summa furpifudine
in exsilio aetatem agere, potuistis nonnulli Bomae amissis honis
14 alienas opes exspecfare : quia illa foeda atque intoleranda vivis
15 videhanfur, Tiaec sequi decrevisfis. si haec relinquere volfis,
16 audacia opus est: nemo nisi victor pace hellum mutavit. nam
in fuga salutem sperare, cum arma, quihus corpus tegitur,
11 ah hosfihus avorteris, ea vero dementia est. semper in proelio
eis maxumum esf periculum, qui maxume fiment : audacia pro
18 muro hahetur. cum vos considero, milifes, ef cum facfa vosfra
8. paratus, kampfbereit. — decus,
zwifchen divitias und gloriam: Wiir-
den und Ehre.
9.abunde, pradikativ zu dem aus dem
vorhergehenden zu erganzenden erit.
10. cesserivms deutet neben dem
die Zuveriicht ausdriickenden Prafens
vincimus den Zweifel an, daj5 iie
weichen werden. — advorsa, Gegen-
fatz zu tuta, feindlich gegeniiber
Aehend, d. i. eben jene Vorteile
werden fur uns verfchloffen werden.
11. impendet, fchwebt iiber ihnen.
— illis supervacaneum est, alfo
fchwebt iiber ihnen iiberhaupt keine
Notwendigkeitzu kampfen, fie werden
alfo laffiger kampfen. „Daher um
fo" (giioj.
13. nonnulli. Unbeftimmte Zahl-
worter werden mitunter als Appoii-
tion mit einer eriten oder zweiten
Perfon verbunden. Ihr hattet konnen,
einige zu Rom erwarten. — alienas
opes, Gegenfatz zu ainissis bonis,
die Habe anderer. Bekannt ift, wie
man fich durch allerlei Mittel in den
Beiitz des Vermogens anderer ein-
fchleichen konnte. Dazugehorte aber
Zeit. Daher exspectare.
14. quia, afyndetifch angefchloffen :
aber weil solches Gebahren abfcheu-
lich und etc. — liaee sequi, d. i. die
Waffen ergreifen.
15. haec, die Waffen, oder die durch
das Ergreifen der Waffen gefchaffene
Lage. — mutavit, aorifbifches Per-
fekt. Nur der Sieger vertaufcht den
Krieg mit dem Frieden.
17. habetur, vgl. 1. 4., ifb ein Be-
iitz wie eine Mauer, d. i. ift fo viel
wert wie eine Mauer, dient wie eine
Mauer.
DE CATILINAE CONIURATIONE C. 58-59.
61
aestumo, magna spes victoriae tenet. animus aetas virtus vostra 19
me Jiortantur, praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortis
facit. nam multitudo hostium ne circumvenire queat, proMbent 20
angustiae loci. quodsi virtuti vostrae fortuna inviderit, cavete 21
inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucide-
mini quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam
victoriam hostihus relinquatis.'
Haec ubi dixit, paululum commoratus signa canere iubet 59
atque instructos ordines in locum aequum deducit. dein remotis
omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior
esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. nam 2
uti planities erat inter sinistros montis et ab dextera rupe aspera,
octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio
artius coUocat. ab eis centuriones, omnis lectos, et evocatos, 3
praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in
primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quen-
dam in sinistra parte curare iubet. ipse cum libertis et colonis
propter aquilam assistit, quam bello Cimbrico C. Marius in
exercitu habuisse dicebatur.
20. nam, foU dem moglichen Ein-
wand, daj3 gegen die tjberzahl (mul-
titudoj der Mut nichts vermoge, vor-
heugen.
21. quodsi, ahfchlieJJend : inhezug
auf dies fnamlich Gefagte) wenn,
d. i. wenn alfo, wenn unter folchen
Umltanden. — inviderit, wie ohen 10
cesserimus, einen leisen Zweifel an-
deutend.
59. 1. paululum, noch ein klein
wenig. — signa, Subjekt; canere, in
diefer Verhindung intransitiv: ertonen.
.— pro, nach MaJJgahe. — pro copiis^
nach der Zahl und Befchaffenheit
der zu Gehote itehenden Truppen.
2. nam uti — erai, Erlauterung
zu pro loco. — aspera, Accusativ
ZH inter,ra,VLhes (weniger zugangh*ches)
Feld. ab deostera riipe, von dem Felfen
auf der rechten Seite her. — reli-
quarum, der iibrigen 12 Kohorten.
Vgl. 56. 1. — in subsidio, als Nach-
hut. Hier verhliehen die geringeren
an Zuverlafligkeit und Bewaffnung,
die hefferen waren im Vordertreffen.
3. ab eis, zu subducit, von diefen
weg. — omnis lectos, lauter auser-
lefene Manner. CatiHnahattealfo nur
folche als Centurionen in fein Heer
eingereiht. — evocatos, Soldaten, die
ausgedient und vom Feldherrn auf-
gefordert (evocati) nochmals Dienfte
genommen hatten, alfo kriegserfahrene
Leute. Sie ftanden den Centurioneh
an Anfehen gleich. — optumum guem-
que armatum, jeden tflchtigen Mann
aus den gemeinen Soldaten, wenn er
gut hewaffnet "war (56. 3.). — cu-
rare, die Sache heforgen, den Befehl
fiihren. — colonis, vgl. 56. 3. Die
fchwachffcen im Vordertreffen hehielt
Catilina fiir iich, weil diefe der zu-
verlaffigften Fiihrung hedurften. —
propter, nehen, hei.
62 C. SALLU8TI CRISPI
4 At ex altera parte C. Antonius pedibus aeg-er, quod proelio
5 adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. ille co-
hortis reteranas, quas tumultus causa conscripserat, in fronte,
post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. ipse equo circum-
iens unum quemque nominans appellat, hortatur, rogat ut me-
minerint se contra latrones inermis pro patria pro liberis pro
6 aris atque focis suis certare. homo militaris, quod amplius annos
triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum
magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum
fortia noverat: ea commemorando militum animos accendebat.
60 Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba signum
dat, cohortis paulatim incedere iubet. idem facit hostium exer-
2 citus. postquam eo ventum est, unde a ferentariis proelium com-
mitti posset, maxumo clamore cum infestis signis concurrunt:
3 pila omittunt, gladiis res geritur. veterani pristinae virtutis me-
mores comminus acriter instare, illi haud timidi resistunt : maxuma
4 vi certatur. interea Catilina cum expeditis in prima acie vorsari,
laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia pro-
videre, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire : strenui militis
5 et boni imperatoris officia simul exsequebatur. Petreius, ubi videt
Catilinam contra ac ratus erat magna vi tendere, cohortem prae-
5. tumuUus causa. Bei plotzliclier waren. — cum infestis signis, ge-
Kriegsgefalir(^iMmi<Ztws^ konnten schon wohnlicher infestis signis: zum An-
ausgediente Soldaten wieder ausge- griff in der Nahe. — pila, lange
hohen werden. — unum — quemque Wurffpeere mit eiserner Spitze, die
nominans. Die Anrede der alten gewohnlichzurEroffnung desKampfes
Soldaten mit dem Namen erweckt geworfen wurden.
Vertrauen und Mut. 3.veferam,inPetreius'Vordertreffen.
G.tribunus — ^me^or,dieganzeEeihe — pristinae, ihrer im fruheren Dienft
der Befehlshaberffcellen; tribunus Be- hewiefenen Tapferkeit eingedenk.
fehlshaber der Kohorte, praefectus, 4. interea, wahrend fo gekampft
einer Beiterahteilung, legatus, Unter- wurde. Er hatte feine Stellung zuerft
feldherr nachft dem hochftkomman- in der Mitte des Vordertreffens ge-
dierenden, praetor, Befehlshaber einer nommen. Vgl. 59. 3. — omnia pro-
felhftandigen Truppenabteilung. videre, fur alies forgen, wie es der
60. 1. paulatim, nur langfam, Augenblick notig machte.
2. tmde — posset, es war alfo die 5. tendere, alle Krafte anfpannen,
Abiicht fo weit langfam vorzurixcken, lich anftrengen. — coliortem praeto-
bis die Leichtbewaffneten mit ihren riam, filr die nachfte TJmgebung des
Schleudern in SchuJJweite gekommen Feldherrn aus den tapferften zu-
,DE CATILINAE CONIURATIONE C. 59-Gl.
63
toriam in medios liostis inducit eosque perturbatos atque alios
alibi resistentis interficit. deinde utrimque ex lateribus ceteros
aggreditur. Manlius et Eaesulanus in primis pugnantes cadunt. 6
Catilina postquam fusas copias seque cum paucis relictum videt, 7
memor generis atque pristinae suae dignitatis in confertissumos
liostia inourrit ibique pugnans confoditur.
Sed confecto proelio tum vero cerneres quanta audacia quanta- 61
que animi vis fuisset in exercitu Catilinae. nam fere quem quis- 2
que vivus pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore
tegebat. pauci autem, quos medios cohors praetoria disiecerat, 3
paulo divorsius, sed omnes tamen advorsis volneribus concide-
rant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus 4
est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat
vivus, in voltu retinens. postremo ex omni copia neque in proe- 5
lio neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est: ita cuncti 6
suae hostiumque vitae' iuxta pepercerant. neque tamen exer- 7
oitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus
erat. nam strenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut
graviter volneratus discesserat. multi autem, qui e castris vi- 8
sundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera
amicum alii pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item
qui inimicos suos cognoscerent. ita varie per omnem exercitam 9
laetitia maeror luctus atque gaudia agitabantur.
rammengefetzt. — alios dlibi resi-
stentis. Durch den gefchloJCfenen
Angriff der cohors praetoria in Ver-
wirrung gebracht (perturhatijkonnten
Re nicht mehr in gefchloffener Reihe
Widerftand leiften. — utrimqite ex
lateribus^ vom Standpunkt des Pe-
treius aus : auf beiden FMgeln, nach-
dem das Mitteltreffen vernichtet war.
61. 1. tum verb, jetzt erft recht
nach Beendigung des Treffens.
2. pugnando eeperat, entfpricht dem
corpore tegebat. Sonft eher pugnans.
3. disicere, verfprengen. — paulo
divorsius, etwas mehr zerftreut. —
advorsis, dem Feinde zugewendet,
alfo vorn.
5. postremo, fchlieJJlich, am Ende
des Treffens.
7. populi Bomani, hebt fcharf den
Gegenfatz zu der Schar der Ver-
schworenen hervor.
8. visundi causa, um zu beficbtigen.
— processerant, fie waren weiter vor-
gegangen.
9. varie — agitabantur, in verfchie-
dener Stimmung uberlieJS man fich
dem Jubel neben der Trauer, dem
Schmerz neben der Freude.
-s<?^-
Im Verlage von Ferdinand Schoningh in Faderlborn und Miinster ist
femer erschienen:
Grriechisch.
Schnorbusch, Dr. H. A., Professor am Gymnasium zu Munster und Dr. P. J.
Soherer, Gymn.-I)irektor in Arnsberg. (xriecliische Sprachlehre lUr
Oynmasien. 4. verbess. Auflage. 1885. 390 S. gr. 8°. geh. ^2,80.
Scherer, Dr. P. J. Gymn.-Direktor in Arnsberg, und Schnorhusoh, Dr. H. A.,
Prof. am Gymnasium zu Miinster, t^bungsbuch nebst Grrammatik ftir
den griechischen Unterricht der Tertda. 3. verbesserte Aufl. 1885.
368 S. gr. 8«. ^ br. J(, 2,40.
ftuossek, J., Gymnas.-Oberl. in Neufs. Chungshuch der griechischen
Sprachelemente.
I. Teil, fur Quarta. 3. verbesserteAufl. 1873. 156Seiten. gr. 8". geh. Jd 1,20.
n. Teil, fur Tertia. 2. verbesserte Aufl. 1869. 128 Seiten. gr. 8°. geh. Ji 1.
Saalfeld, Dr. Q. Alex., Oberlehrer am Gymnasium zu Blankenburg. Grieehi-
sches Yokahnlarinm systematisch fvir die Schule bearbeitet. - 172 Seiten.
gr. 8«. geh. Jd 1,80.
Schneide-win, Dr. Uaz., Oberlehrer am Gymnasium zu Hameln. Homerisches
Vokahnlarinm sachlich geordnet. 1883. 120 S. gr. 8°. geh. Ji 1,35.
Latemisch.
Basedoyr, Dr. F. Scholsyntax der mnstergiiltigen lateinischen Frosa. Mit
Verweisung auf die kleine u. grofse latein. Sprachlehre v. Dr. Perd.
Sohultz. 1884. 154 Seiten. gr. 8. geh. Ji 1,35
Zu unserer Freude miissen wir tekennen, dafs der Verfasser der obigett Schul-
Syntax den Hanpterfordernissen fiir eine heutige Grammatilc: Einfachheit und Kiirze,
Ubersiehtliehkeit und Erklarung der Thatsachen des Sehulgehrauchs gerecht zu werden,
in g-eschickter Weise verstanden hat. — Bei knapper klarer Darstellung steht die
Basedowsehe Sehulsyntax durchaus auf der Hohe wissenschaftlicher Forschung und ist
geeignet, den Schiilem nicht niir das Lernen zu erleichtern, sondern auch erhohtes
Interesse fiir die Sprache einzufiihren. Zeitschrift f. Gymnasial-Wesen. 38. Bd. lO. Heft.
Heynacher, Dr. IHas, Lelirplan der lateinischen Stilistlk ftir die Xlassen
Sexta bis Secunda. 1885. 28 S. 8. br. Ji 0,30»
Schultz, Dr. Perd. Geh. Eeg. u. Prov. Schulrat. Eleine lateinisehe Sprachlehre,
znnachst fiir die untern und mittlern Klassen der Gymnasien und Eeal-
gymnasien. 19. verb e s serte Ausg. 1885. 318 S. gr. 8°. geh. Jd 1,90.
Fiir die osterr. Gymnasien allgemein genehmigt am 13. September 1882
unter Nr. 15212.
— — Uhungshnch zur lateinischen Sprachlehre, zunachst fiir die untem
Klassen der Gymnasien. 13. vermehrte und verbesserte Aus-
gabe. 1883. 320 Seiten. gr. 8o. geh. Ji 2.
Soh"Warz, A., Gymnasial-Direktor in Horn, Meder-Osterreich. Lateinisches
Lesehnch. Mit sachlichen Erklarungen und grammatischen Verwei-
sungen versehen. 4. umgearbeitete und vermehrte Aufl. 1884.
176 S. gr. 8». geh. J(, 1,35
Der Text dieses Werkchens hesteht aus l) dicta memorabilia, witzigen und
treffenden Ausspriichen, gesammelt aus verschiedenen Autoren, 2) zehn Feldherren ans
Nepos, 3) den in Zusammenhang gebrachten Erzahlungen aus dem liber III. de offleiis
V. Cicero, 4) einigen Abschnitten aus Curtius Rufus. Jeder Abteilung ist eine ganz kurze
Biographie des betr. Autors vorangestellt. Dem Texte sind alle notwendigen sachlichen
und solche sprachliehe Anmerkungen beigegeben, welche das Verstandnis der Konstruk-
tionen erleichtern. Uie grammatikalischen Andeutungen werden durch Verweisung auf
Dr. F. Schultz' kleine lateinische Sprachlehre gegeben.
Herr Hofrat Enk von der Burg, Gymnasial-Inspektor fiir Wien und Niederosterreich
nennt die erste Auflage „eine fleifsige, von praktischem Sinne geleitete Arbeit, der mit
Zuversicht eine gute Zukunft prognostiziert werden kann".
G. SALLUSTI CRISPI
m CATILINAE CONIURATIONE
DE BELLO IU6URTHIN0
LIBEI.
SCHTJLAUSGABE MIT AfflEEKUNaEN
VON
EARL KAPPES.
n.
DE BELLO lUG-URTHIl^O LLBER.
.o-<^
PADEKBORN tjot> MCNSTER.
DBUCK UND VEKLAG VON FERDINAND SCHONINGH.
18S5.
C. SALLUSTI CRISPI
DE BELLO lUGURTHINO LIBER.
Falso queritur de natura sua genus humanum, quod imbe- 1
cilla atque aevi brevis forte potius quam virtute regatur. nam 2
contra reputando neque maius aliud neque praestabilius invenias
magisque naturae industriam hominum quam vim aut tempus
deesse. sed dux atque imperator vitae mortalium animus est. 3
qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potens-
que et clarus est neque fortuna eget, quippe probitatem industriam
aliasque artis bonas neque dare neque eripere cuiquam potest.
•sin captus pravis cupidinibus ad inertiam et voluptates corporis 4
pessum datus est perniciosa lubidine paulisper usus, ubi per
socordiam vires tempus ingenium diffluxere, naturae infirmitas
1 — 5. 3. Einleitimg:.
1. 1. Falso, irrigerweife. — forte,
"hier fubftantivifcli , als Gegenfatz zu
2. reputando, durch aufmerkfames:
Nachdenken. — neque maiics aliud ne-
que praestahilius, nichts anderes, was
grBjJer oder vortrefflicher ware.
3. ducc et imperator, Fiilirer und
Oebieter. — qui «6i, und wo diefer.
— grassatur (von gradior), mitbezug
auf dux: auf dem Wege der TQchtig-
keit vorfchreitet. — pdUens, mit
Kxaft von Natur aus begabt, potens,
die von Natur innewohnende Kraft
nach auJSen zeigend, machtig. — et
elarus, und infolge deffen. Daher der
Wechfel des Verbindungswortes. —
artis, Eigenfchaften.
4. sin, Gegenfatz zu der in iibi —
grassatur entbaltenen Bedingung. sin
lei tet immer eineBedingung als Gegen-
fatz zu einer vorausgegangenen Be-
dingung ein. — inertia, Unfahigfceit
zur Arbeit, voluptates corporis, Sinnen-
luft, pessum datus, verfunken, paulis-
per «SMS, nachdem er eine Zeitlang
genoffen. Dem uti luhidine geht das
capi pravis cupidinihus voraus. —
socordia, Mangel an Gefiihl fur das
Gute, Stumpffinn. — diffluxere, be-
zeichnet das allmahliche und unauf-
C. SALLUSTI CRISPI
accusatur : suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt.
5 quodsi hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio
aliena ac nihii profutura multaque etiam periculosa petunt, neque
regerentur magis quam regerent casus et eo magnitudinis pro-
2 cederent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent. nam uti
genus hominum compositum ex corpore et anima est, ita res
cunctae studiaque omnia nostra corporis alia alia animi naturam
2 sequuntur. igitur praeclara facies, magnae diyitiae, ad hoc vis
corporis et alia omnia huiuscemodi brevi dilabuntur, at ingeni
3 egregia facinora sicuti anima immortalia sunt. postremo corporis
et fortunae bonorum ut initium sic finis est, dmniaque orta occi-
dunt et aucta senescunt: animus incorruptus aeternus rector
humani generis agit atque habet cuncta neque ipse habetur.
4 quo magis pravitas eorum admiranda est, qui dediti corporis gau-
diis per luxum et ignaviam aetatem agunt, ceterum ingenium.
haltfame Schwinden. — auctores,
vrahrend iie doch felblt die Urheher
ihrer Schuld, d. i. ihres nutzlofen
Lehens find. — negotia, der Drang
der Gefchafte des Lebens, die (nach
dem Sinne der anklagenden) die
Krafte vorzeitig aufreiben.
5. quoA si. Das Relat. neutr. fteht
als Accufativ der Beziehung in Ver-
hindung mit Konjunktionen {quod
uhi, quod cum, qiiod utinam), um
das Folgende in einen innern Zu-
fammenhang mit dem Yorhergehenden
zu ftellen; diefe Beziehung ift hald
Gegenfatz, hald Erlauterung, bald
Folgerung, Bekraftigung u. a. Hier
== mitbezug auf den eben bertihrten
Umftand = wenn alfo. — quanto
studio, als der Eifer, mit welchem
he. — aliena, namlich a bonis rebus.
— etiam periculosa, Steigerung zu
aliena ac nihil profutura. multague
daher pradikativ = und vielfach fogar
gefahrliches. — eo, bis zu dem Punkt,
vo. — pro mortdlibus, ftatt fterblich
zn fein.
2. 1. . compositum ex corpore et
anima est, eine Zufammenfetzung aus
Leib und Seele. — sequuntur, fchlie-
JJen iich an, folgen.
2. igitur, fo, leitet die Anfiihrung
des einzelnen zum allgemeinen eor-
poris alia, alia animi ein.
3. pdstremo, fchUeJJhch. — omnia-
que — senescunt, eine Erweiterung
zu ut initium sic fitiis est: "was einen
Anfang hat, hat auch ein Ende. —
animus incorruptus, der Geift ift in
feinerWefenheit unveranderlich, hleibt
an fich unverdorben. Nur durch die
iinnlichen Begierden kann er auf
falfche Wege geleitet werden (vgl.
1. 4.), dagegen alles Leibliche ift
ohne befondern EinfluJJ dem Unter-
gang verfallen, hat wie einen mate-
riellen Anfang, fo ein Ende. — agit
oninia, ift die Triehkraft von allem,
hdbet, hat in feiner Gewalt, neque
ipse hdbetur, und wird felbft nicht
inGewalt gehalten, d. i. er ift „frei,
und war' er in Ketten gehoren".
4. admirari, iich wundern iiber
etwas. — ceterum, heht einen Gegen-
fatz hervor. — ingenium, die ange-'
DE BELLO lUGURTHlNO C. 2-4.
quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est,
incultu atque socordia torpescere sinunt, cum praesertim tam
multae variaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur.
Yerum ex eis magistratus et imperia, postremo omnis cura 3
rerum publicarum minume mihi hac tempestate cupiunda- viden-
tur, quoniam neque virtuti honos datur, neque illi, quibus per
fraudem is fuit, tuti aut eo magis honesti sunt. nam vi quidem 2
regere patriam aut parentis, quamquam et possis et delicta cor-
rigas, tamen importunum est, cum praesertim omnes rerum mu-
tationes caedem fugam aliaque hostilia portendant. frustra autem 3
niti neque aliud se fatigando nisi odium quaerere, extremae de-
mentiae est. nisi forte quem inhonesta et perniciosa lubido tenet
potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari.
Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primis 4
magno usui est memoria rerum gestarum. cuius de virtute quia
borene geiDbige Anlage. — inmltu,
Unterlailung der Pflege. — artes
animi, Gegenfatz zu corporis gaudia.
3. 1. magistratus , die Priedens-
amter in Rom, imperia, die hSchTfcen
Kriegs2,mter. — postremo omnis cura,
kurz jede Teilnahme. — hac tempe-
■state, in der fchweren Zeit der biirger-
lichen Kampfe, wie-fie hch feit dem
jugurthinifchen ^ Kriege von Marius
und SuUa anfangend abfpielten. —
virtuti, der Tuchtigkeit, Tionos, Aus-
zeichnung, ausgedruckt in derWahl
zu einem offentlichen Amt. Nach
€at. 52. 22. erhielten nicht die tiich-
tigften, fohdern die geriebeniten
Leute die offentlichen Amter. Daher
per fraudem. — fuit, namlich honos.
2. parentis, die TJnterworfenen in
den Provinzen, in fcharfer [Jnter-
fcheidung von patriam, daher durch
aut angefchloffen. — possis — cor-
rigas, der Konjunktiv bezeichnet hier
die Moglichkeit. — delicta, der im
Amte Vorangegangenen. — importu-
num est, es hat feine Schwierigkeiten,
ifb nicht angezeigt. — portendant, in
Ausficht itellen.
3. frustra niti, zufolge der vorher-
bezeichneten Schwierigkeiten. —
odium quaerere, es hieJBe geradezu
HaJ3 fuchen , wenn iich der redliche
Mann am offentlichenLeben beteiligen
wollte, „HaJJ ernten". — nisi forte
— gratificari, eine Erganzung zu
eoctremae dementiae est. Es mflJJte
denn einen etc. = nur wenn einen
etc. — gratificari, als Opfer zugunften
eines andern bringen.
4. 1 negotia, quae ingenio exercen-
tur, geiflage Befchaftigungen. — me-
moria rerum gestarum, hier als
negotium die Befchaftigung mit der
Gefchichte. Sonfb i&memoria rerum
gestarum objektiv die Gefchichte felblt.
— magno usui est, infofern die aus
der Befchaftigung mit der Gefchichte
gewonneneKenntnisfichfur das Leben
im Staate verwerten laJJt.
2. cuius de virtute quia, weil aber
iiber etc, fchlieJJt an magno usui an.
C. SALLUSTI ORISPl
multi dixere, praetereundum puto, simul ne pei* insolentiam
3 quis existumet memet studium meum laudando extollere. atiq[ue
ego credo fore qui, quia decrevi prooul are publica aetatem agere,
tanto tamque utili labori meo nomen inertiae imponant, oerte
quibus maxuma industria videtur salutare plebem et convivii&
4 gratiam quaerere. qui si reputaverint, et quibus ego temporibus
.magistratus adeptus sim et quales viri idem assequi nequiverint
et postea quae genera hominum in senatum pervenerint, profecto
existumabunt me magis merito quam ignavia iudicium animi mei
mutavisse maiusque commodum ex otio meo quam ex aliorum
5 negotiia rei publicae venturum. nam saepe ego audivi Q,. Maxu-
mum P. Scipionem, praeterea civitatis nostrae praeclaros viros
solitos ita dicere: cum maiorum imagines intuerentur, vehemen-
6 tissume sibi animum ad virtutem accendi, scilicet non ceram
illam neque figuram tantam vim in sese habere, sed memoria
rerum gestarum eam flammam egregiis viris in pectore crescere
— mitlti, fchon viele, wie pauci nur
wenige. — praetereundum, ohne Ob-
jekt, darflber hinweggehen. — simul,
zugleich auch, fchlieJJt den zweiten
Grund an. — j^r insolentiam, mit
Betonung vorangestellt: mehr, als hch
gebuhrt, durch Lobeh erheben.
3. atque, reiht anrcbliejSend an das
Lob der Gefchichte die gegenteilige
Aniicht an: „und da glaube ich, =
allerdings glaube ich. — certe quihus,
ficherlich folche, welchen etc. — in-
ertia, Gegenfatz zu labor, Unthatig-
keit, die Eigenfchaft deffen, der es
unterlajJt, feine Krafte zu verwenden.
— salutare, mit freundlichem GruJ3
begegnen, Diefe Art der BegriiJJung
und Gelage gehorten zu den Mitteln,
um iich bei Bewerbungen um offent-
liche Amter die GunA der Wahler
zu gewinnen. Spruchwortlich von der
genuJJfiichtigen Plebs war panem et
circenses geworden.
4, guibus temporibus, in fchwieriger
Zeitlage. SalluA hatte in den Jahren
52—47 V, Chr. das Tribunat, die
Quafliur und die Pratur bekleidet. —
postea, hauptrachlich durch Antonius
aufgrund des falfchen Telbamentes
Cafars. — merito, in Wiirdigung der
Lage, — ignavia, die Urfache der
inertia, das Gefiihl der Unfahigkeit,
daher feige Tragheit. — otium, das
Fernfein von den Gefchaften des
Staates, den offentlicheuAmtern, die
Unterlaffung dei' Teilnahme an den
offentlichen Angelegenheiten, Gegen-
teil negotia.
5. Q. Maxumum, d. i. Fabius Cun-
ctator — Scipionem, Africanus maior.
— maiorumimagines. JTach dem iuS
imaginum hatten die Nobiles das
Recht, die Bilder der Vorfahren vom
erften an, der ein kurulifches Amt
bekleidet hatte , (WachsbQften) im
Atrium aufzuftellen. Eine groJJe Reihe
folcher imagines war der Stolz der
Familie.
6. non ceram — habere, abhangig
DE BELLO lUGUBTHlNO C. 4-5,
Beque prius sedari, quam virtus eorum famam atque gloriam
adaequaverit. at contra quis est omnium hia moribus, quin divi- 7
tiis et suinptibus, non probitate neque industria cum maioribus
S^uis contendat? etiam homines novi, qui antea per virtutem soliti
erant nobilitatem antevenire, furtim et per latrocinia potius quam
bonis artibus ad imperia et honores nituntur: proinde quasl 8
praetura et consulatus atque alia omnia huiuscemodi per se ipsa
clara et magnifica sint ao non perinde habeantur, ut eorum qui
ea sustinent virtus est. verum ego liberius altiusqufe processi, 9
dum me civitatis morum piget taedetque. nunc ad inceptum
redeo.
Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum lugurtha 5
rege iNumidarum gessit, primum quia miagnum et atrox variaque
victoria fuit, dein quia tunc primum superbiae nobilitatis obviam
itum est, quae contentio divina et humana cuncta permiscuit 2
eoque vecordiae processit, ut studiis civilibus bellum atque va-
stitas Italiae finem faceret. sed prius quam huiuscemodi rei initium 3
expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscundum omnia illu-
stria magis magisque in aperto sint.
Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensiuln Hannibal 4
post uiagnitudinem nominis Romani Italiae opes maxume attriverat.
von dem in scilicet liegenden Verbum.
— eorum zu famaiii.
7. at contra, verfcharfter Gfegenfatz
zu maiores. — Ms, mitbezug auf die
Zeit des Schriftfteilers : bei iinaern
Sitten. — non, neben guin doppelte
Negation: ^ftatt". — industria, Gegen-
fatz zu inertia, Thatigkeit, tJnthatig-
keit. — antea, in friiherer Zeit. —
furtim, beziehtlich auf die geheimen
tJmtriebe der ainbitio, per latrocinia
auf die AnwenduUg offener Gewalt,
um diie Amter Wurdigeren zil ent-
reiJJen.
8. fiabeantur, inne gehabt werden.
— giii eh sustinent, die Trager der
Wiirden.
9. Uierius altiusgue processi, ich
bin flber die Schranken und Grisnzen
einer Vorrede hihausgegangen : der
VerdruJJ Qbei' die offehtlichen Ver-
haltniffe hat mich dazu veranla^t.
5. 1. varia victoria, von wechfeln-
dem Sieg.
2. quae contentio, ein Kampf,
welcher. — studiis civUibu^, dem
leidienfchaftlichen Treiben derBfirger.
— heUum afque vasiitas, nur Krieg
und Verheerung.
3. illustria, beleuchtet, in aperto,
offen dargelegt.
5. 4.— 10. Vorgefehiehte des jngor-
thinifehen Krieges.
4. post magnitudinem nominis Eo-
mani. Seit den Samniterkriegen ftand
der romifche Name gro^ da. — Tta-
liae opes, ganz Italien wurde in Mit-
8 C. SALLUSTl CRISPI
Masinissa rex Numidarum in amicitiam receptus a P. Scipione,
cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et praeclara
rei militaris facinora fecerat. ob quae victis Qarthaginiensibus
et capto Syphace, cuius in Africa magnum atque late imperium
valuit, populus B-omanus quascumque urbis et agros manu ceperat
5 regi dono dedit. igitur amicitia Masinissae bona atque honesta
6 nobis permansit. sed imperi vitaeque eius finis idem fuit. dein
Micipsa filius regnum solus obtinuit, Mastanabale et Gulussa
7 fratribus morbo absumptis. is Adherbalem et Hiempsalem ex
sese genuit lugurthamque filium Mastanabalis fratris, quem Ma-
sinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum dereliquerat, eodem
cultu quo liberos suos domi habuit.
6 Q,ui ubi primum adolevit, pollens viribus decora facie, sed
multo maxume ingenio validus, non se luxu neque inertiae cor-
rumpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare iaculari,
cursu cum aequalibus certare, et cum omnis gloria anteiret,
omnibus tamen carus esse; ad hoc pleraque tempora in venando
agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire, plu-
2 rumum facere minumum ipse de se loqui. quibus rebus Micipsa,
tametsi initio laetus fuerat, existumans virtutem lugurthae regno
suo gloriae fore, tamen postquam hominem adulescentem exacta
leidenfcliaft gezogen. — o& quae, und 7. dereliquerat, er hatte ihn ganz
wegen diefer. magnum atque late, bei Seite gefchoben als nicht eben-
als eine grojie, gewichtige und iiber biirtig. In der Zufammenfetzung des
weite Gegenden biu hatte iie Geltung. Verbums mit de liegt eine Verftar-
— manu capere, erobem. kung des Begriffs. Micipfa hatte,
5. sed — fuit. Aber mit feinem entgegen der MaJSnahme feines Vaters
Lebensende "war auch feine Herr- Mafiniffa, den Jugurtha wie feine
fchaft , und damit die vorteilhafte eigenen Sohne (eodem cultu) in feinem
Freundfchaft diefes Reichs mit Rom Palafte gehalten.
zu Ende. sed leitet alfo den Gegen- 6. 1. qui ubi, als aber dieser. —
taxz zuhona atquehonesta ndbisper- pollens viribus, von Jugendkraft
mansit ein. Zwar hatte fein Sohn ffcrotzend. — corrumpendum, um fich
Micipfa noch allein (solusj das Erbe verderben zu laffen. — pleraque
angetreten. Aber diefes hatte keinen tempora, fehr viele Zeit. — leonem,
Beftand mehr. Indeffen war fchon einen Lowen, alias feras, anderes
bei Maliniffa in den letzten Jahren Wild, — plurimum facere, keiner
feiner Herrfchaft eine Anderung der that foviel, keiner jredete felbft von
Gefinnung durch die unverhiillten iich fo wenig, wie er.
Beftrebungen der Romer nach alleini- 2. quibus rebus tametsi , obgleich
ger Herrfchaft bewirkt worden. nun fiber diefe Dinge. — exacta sua
DE BELLO lUGURTHINO C. S~7.
«ua aetate et parvis liberis magis magisque crescere intellegit,
vehementer eo negotio permotus, multa cum animo suo vol-
vebat. terrebat eum natura mortalium avida imperi et praeceps 3
ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae libe-
rorumque aetatis, quae etiam mediocris viros spe praedae trans-
vorsos agit; ad hoc studia l^umidarum in lugurtham accensa, ex
quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum
oriretur anxius erat. his difficultatibus circumventus ubi videt 7
neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum
popularibus, quod erat lugurtha manu promptus et appetens
gloriae militaris, statuit eum obiectare periculis et eo modo for-
tunam temptare. igitur bello Numantino Micipsa, cum populo Ro- 2
mano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel osten-
tando virtutem vel hostium saevitia facile eum occasurum, praefecit
l^umidis, quos in Hispaniam mittebat. sed ea res longe aliter
ac ratus erat evenit. nam lugurtha, ut erat impigro atque acri 3
ingenio, ubi naturam P. Scipionis, qui tum E-omanis imperator era<^ 4
et morem hostium cognovit, multo labore multaque cura, prae-
terea modestissume parendo et saepe obviam eundo periculis in
tantam claritudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer
carus, Numantinis maxumo terrori esset. ac sane, quod difficil- 5
lumum in primis est, et proelio strenuus erat et bonus consflio,
quorum alterum ex proyidentia timorem, alterum ex audacia
aetate, an der Grenze feines- Lebens.
Ebenfo ift jparvis liberis Abl. absol.,
wahrend feine eigenen Sohne noch
klein •waren. Mit aduleseentem wird
der Gegenfatz dazu liervorgehoben.
— eo negotio permotus, durch diefen
Umftand beunruhigt.
S. oppoHunitas aetatis, die durch
das Alter gegebene giinftige Gelegen-
heit, namlich explendae cupidinis. —
mediocris viros, Manner gewohnKchen
Schlages, die nicht nach Hoherem
ftreben. — transvorsos, in die Quere,
d. i. vom rechten Weg ab. — studia,
Zuneigung. — ex quihus, zu orireiur,
denn er war angftlich, es mochte in-
folge derfelben etc.
7. 2. bello Numantino, von dem
Hauptort Numantia am Duero fo
genannter Aufftand fpanifcher Volker-
fchaften, 143 — 133, der nach fchweren
Niederlagen der Romer mit der Zer-
ftorung Numantias durch den jungern
Scipio endete. — ostentando virtutem
entfpricht dem manu promptus.
4. tit erat — ingenio , vermoge
feines unermudlichen und fcharf
fehenden Geiftes.
5. qiiod — est, hinweifend auf das
folgende, namlich die Verbindung
von frifcher Thatkraft und Befonnen-
heit in der tjberlegung. ' — quorum,
a.\ii strenuus und &ow«s bezogen: von
welchen beiden Eigenfchaften. Zu-
10
C. SALLtrsTl CRI8PI
6 temeritatem afferre plerumque solet. igitur imperator omnis fere
res asperas per lugurtham agere, in amicis habere, magis magis-
que eum in dies amplecti, quippe cuius neque consilium neque in-
7 ceptum ullum frustra erat. huc accedebat munificentia knimi et
ingeni soUertia, quis rebus sibi multos ex Romanis familiari ami-
citia coniunxerat.
8 Ea tempestate in exercitu nostro fuere complures novi atque
■nobiles, quibus divitiae bono honestoque potiores erant, factiosi
domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui lugurthae
non mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex
occidisset, fore uti solus imperi Numidiae potiretur: in ipso
2 maxumam virtutem, K,omae omnia venalia esse. sed postquam
I^umantia deleta Scipio dimittere auxilia et ipse revorti domum
decrevit, donatum atque laudatum magnifice pro contione lugur-
tham in praetorium abduxit ibique secreto monuit, ut potius
publice quam privatim amicitiam populi Eomani coleret neu quibus
largiri insuesceret: periculose a paucis emi, quod multorum esset.
si permanere vellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et
regnum venturum; sin properantius pergeret, suamet ipsum
gleich enthalt der Relativfatz eine
Erklarung zu g[uod difficiUumum est.
6. quippe cuius neqiie consilium etc.
da ja von ihm weder Rat noch That
vergeblich kam.
7. animi, ingeni. Die Freigebigkeit
ift Sache des Herzens, die Fertigkeit
im Urteil Sache des Geiftes. — quis
== quibus.
8. 1. ea tempestate, in jener fchwie-
rigen Zeitlage. — novi atque nohiles.
Junge Romer aus alten oder neuen
vornehmen Familien fchloffen fich
dem mit der Verwaltung einer Pro-
vinz oder dem Befehl iiber ein Heer
beauftragten Prokonsul an, teils um
die Verwaltung, teils um die Krieg-
fiihrung zu lernen. Haufig lernten
fie auch , wie man in der Provinz
fich bereicherte. Daher der Zufatz
quihus divitiae — erant. — factiosi
Gunft der Parteien buhlen, um zu
Macht zu gelangen: Parteiganger zu
Haufe. — potentes apudsocios, drauJJen
lieJJen fie unter dem Schutz des Statt-
halters oder militarifchen Befehls-
habers ihre Macht fiihlen; drauJJen
fpielten fie die Machtigehv — qui,
und diefe. Solche politistehe Aben-
teurer glaubten in Jugurtha deii
rechten Mann gefunden zu haben.
2. pro contione, der Soldaten, —
donatum, zuerft befcheUkte er ihn
oflFentlich, dann nahm er ihn mit fich
in fein Zelt. — puhlice, im Gegenfatz
zu dem AnfchluJJ an die obeu be-
zeichneten novi et %oWes: „vielmehr
an den Staat als an einzelne fich an-
fchlieJJend," — periculose mit Gefahr.
— a paucis entfpricht privatim,
multorum — puhlice. — in suis ar-
tibus, vgl. 7. 4. 5. — properantius
domi, zu Haufe muJJten fie um die pergere, zu haftig vorgehen, Gegen-
DE BBLLO IITGURTHINO C. 8-10. 11
pecunia praecipitem casnrum. sic locutus cum litteris eum, quas 9
Micipsae redderet, dimisit. earum sententia haec erat. ,Iugur- 2
tJiae tui heUo Numantino longe maxuma mrtus fuit, quam rem
tihi certo scio gaudio esse. nohis oh merita sua carus est:
ut idem senatui et populo JRomano sit, summa ope nitemur.
tihi quidem pro nostra amicitia gratulor. en hahes virum
dignum te atque avo suo Masinissa.' igitur rex ubi ea, quae 3
fama acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognovit, cum
virtute tum gratia viri permotus flexit animum suum et lugur-
tham beneficiia vincere aggressus est, statimque eum adoptavit
eit testamento pariter cum filiis heredem instituit. sed ipse pau- 4
C08 post annos morbo atque aetate confectus cum sibi finem
vitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis itemque Ad-
herbale et Hiempsale filiis dicitur huiuscemodi verba cum lugurtha
habuisse.
jParvum ego te, lugurtha, amisso patre sine spe sine 10
opihus in regnum meum accepi, existumans non minus me
tihi quam liheris, si genuissem, oh heneficia carum fore. neque
ea res falsum me hahuit. nam, ut alia magna et egregia 2
tua omittam, novissume rediens Numantia meque regnumque
meum gloria honoravisti tuaque virtute nohis Bomanos ex ami-
cis amicissumos fecisti. in Hispania nomen familiae retio-
vatum est. postremo, quod difficillumum inter mortalis est,
gloria invidiam vicisti. nunc, quoniam mihi natura finem 3
vitae facit, per hanc dexteram, per regni fideni moneo ohte-
fatz zu permamre in suis artihus. nehmen. Das Ende des numantini-
Wenn er vermittelft feines Geldes fchen Krieges war 133, Micipfa
rafcher fein Ziel erreichen wolle, als ftarb 115.
vermittelft. feiner Tiichtigkeit, fo 10. 1. in regnum meum, vgl. 5. 7.,
werde er durch fein eigenes Geld hier = in mein (K6nigs-)Haus , als
Jfti Fall kommen. kSniglichen Prinzen. — si genuissem,
9. 2. guam rem sdo, und ich weiJJ, wenn ich dein Vater ware. — fdlsum,
daJJ diefe Thatfache. — idem, gleich- hier Partic. pass.
falls, ebenfo. Detii Pradikat nobis 2. novissume, vgl. 9. 3. — nomen
carMS est wird ein weiteres beigefQgt : renovatum est. Schon Mafiniffa hatte
ut senatui carus sit, das gemeinfchaft- Jich im 2. punifchen Kriege in Spanien
liche Subjekt ift idem. ausgezeichnet, zuerft auf Seite der
3. gratia, Bieliebtheit. *- vincere, Karthager, dann mit Scipio ver-
vgl. 6. 2. 3. — ^ statim, ift nach der bunden.
Angabe 11. 6 nicht buchftablich zii 3, per hane descteram. Der Konig,
12 C. SALLUSTI CRISPI
storque te, uti hos, qui tibi genere propinqtd, hmeficio meo
fratres sunt, caros habeas, neu malis alienos adiungere quam
4 sanguine coniunctos retinere. non exercitus neque thesauri prae-
sidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque
5 auro parare queas: offido et fide pariuntur. quis aufem ami-
cior quam frater fratri? aut quem alienum fidum invenies, si
6 tuis hostis fueris? equidem ego vohis regnum trado firmum, si
honi eritis, sin mali, imhecillum. nam concordia parvae res
7 crescunt, discordia maxumae dilahuntur. ceterum ante hos
te, lugurtha, qui aetate et sapientia prior es, ne dliter quid
eveniat, providere decet. nam in omni certamine qui opulentior
est,etiamsi accipit iniuriam, tamen, quia plus potest, facere vide-
8 tur. vos autem, Adherhal et Hiempsal, colite ohservate talem
hunc virum, imitamini virtutem et enitimini, ne ego meliores
liheros sumpsisse videar quam genuisse'.
11 Ad ea lugurtha tametsi regem ficta locutum intellegebat
et ipse longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne
2 respondit. Micipsa paucis post diebus moritur. postquam illi more
regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum convenerunt, ut
3 inter se de cunctis negotiis disceptarent. sed Hiempsal, qui mi-
numus ex illis erat, natura ferox et iam antea ignobilitatem
lugurthae, quia materno genere impar erat, despiciens, dextra
Adherbalem assedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas
feine Reclite ihm zum Handfchlag 8. colite dbservate, ehret, achtet.
hinreichend, malmt ihn. Dazu er- ^j j^^ Die Ermordimg Hiempfals.
ganzend: jper re^m/?ae»i. Indem der
KSnig ihm feine Rechte hinreicht, '^^' l; Pro tempore wie es der
veriichert er als Konig ihn des Angenbhck forderte. - &em^»^e, wohl-
Schutzes feines Reiches. woUend.
4. officio, durch PflichterfuUung, 2. postquam fecerant, convenerunt.
die flch im Gegendienft (ob, facerej I>as Plusquamperfekt wird mit post-
2eigt. quam verbunden, wenn zwifchen der
6. eguidem, das durch e verfl;arkte Handlung des Neben- und Haupt-
quidem, dient zur Hervorhebung einer Jl^atzes ein Zeitraum verfloffen i&.
Perfon oder Sache; hier: ich fur Das Perfekt /ecerMwi wfirde bedeuten :
meinen Teil fibergebe euch die Herr- unmittelbar nach der Leichenfeier
fchaft fliark; aber an euch ift es etc. traten fle zufammen.
7. ante hos, zuerfl;, vor den beiden 3. despieiens , verachtlich herab-
anderen Prinzen, weil er der altere fchauend. — Adherbalem assedit, eine
und verfl;andigere ifl;. feltene Verbindung diefes Verbums.
DE BELLO lUGTJRTHlNO C. 10-12.
13
honori ducitur, lugurtha foret. dein tamen ut aetati concederet 4
fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. ibi 5
cum multa de administrando imperio dissererent, lugurtha inter
alias res iacit, oportere quinquenni consulta et decreta omnia re-
scindi: nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum
animo valuisse. tum idem Hiempsal placere sibi respondit: nam 6
ipsum illum tribus proxumis annis adoptatione in regnum perve-
nisse. quod verbum in pectus lugurthae altius quam quisquam 7
ratus erat descendit. itaque ex eo tempore ira et metu anxius 8
moliri parare atque ea modo cum animo habere, quibus Hiem-
psal per dolum caperetur. quae ubi tardius procedunt neque 9
lenitur animus ferox, statuit quovis modo inceptum perficere.
Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, 12
propter dissensionem placuerat dividi thesauros iinisque imperi
singulis constitui. itaque tempus ad utramque rem decernitur, 2
sed maturius ad pecuniam distribuendam, reguli .interea in loca
propinqua thesauris alius alio concessere. sed Hiempsal in S
oppido Thirmida forte eius domo utebatur, qui proxumus lictor
lugurthae carus acceptusque ei semper fuerat. quem ille casu
ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam suam
visens domum eat, portarum clavis adulterinas paret — nam
verae ad Hiempsalem referebantur — ceterum, ubi res postu-
4. fatigatus a fratre, auf dringen-
des Bitten des Bruders. — trans-
ductiis est, er lieJJ flch beftimmen auf
die andere Seite zu gehen.
5. parum animo vdluisse, er fei
nicht mehr hei voUer geiftiger Kraft
gewefen, ^
7. i'atus erat, das Plusquamperfekt
aus dem Sinn des fpater erzahlenden
Schriftftellers.
8. cum animo hdbere, im Sinne
fiihren.
12. jpropter dissensionem , wegen
der in der erften Zufammenkunft her-
vorgetretenen Meinungsverfchieden-
heit betreffs gemeinfchaftlicher Ke-
gierung. .
2. interea, bis zur Vornahme der
Teilung. Keiner traute dem andern,
und flch gegenfeitig vor Jich furchtend
wollten Jie auch nicht zufammen-
wohnen.
3. proxumiis lictor, der zunachft
vor dem romifchen Beamten einher-
gehende Liktor, alfo ein als hefonders
ergeben erkannter Liktor. Komi-
fche Sitten und Einrichtungen werden
haufig von Gefchichtfchreibern und
Dichtern auf ahnliche fremdlandifche
tibertragen. — quem — ohlatum, da
nun diefer : . . hatte, fo uberhauft
ihn. ille, Jugurtha. — tamquam suam,
als fein Eigentum muJJte es ihm wohl
zur Befichtigung offen ftehen, wenn
es auch von einem andern bewohnt
war. — referehantur. Das Imperfekt
14 C. SALLU8TI CRISPI
4 laret, se ipsum cum magna manu venturum. iNumida mandata,
brevi conficit atque, uti doctus erat, noctu lugurthae milites intro-
5 ducit qui postquam in aedis irrupere, diivorsi regem quaerere,
dormientis alios alios occursantis interficere, scrutari loca abdita,
clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere, oum interim
Hiempsal reperitur occultans se tugurio mulieris ancillae, quo
6 initio pavidus et ignarus loci perfugerat. Numidae caput eius,
uti iussi erant, ad; lugurtham referunt.
13 Ceterum fams- tanti facinoris per omnem Africam brevi divol-
gatur. Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsae fuerant,
metus invadit. in duas partis discedunt Numidae: plures Adher-
2 balem sequuntur, sed. illum alterum bello meliores. igitur lugur-
tha quam maxumas potest copias armat, urbis partim vi alias
voluntate imperio suo adiungit, omni !N^umidiae imperare parat.
3 Adherbal, tametsi Romam legatos miserat, qui senatum docereut
de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum
4 parabat armis contendere. sed ubi res ad certamen venit, victus
ex proelio profugit in provinciam. ac deinde E-omam contendit.
tum lugurtha patratis consiliis, postquam omnis Numidiae potie-
zeigt an, daJJ es fo in der Hausord- 13. Bie n^Mten Folgen der
nung eingefiihrt war. re hebt in dem Ermordong Hiempfals.
Kompoiitnm das PflichtmaJJige, den 13. 1. illum, neben alterum hebt
vorausgegangenen Auftrag hervor, die durch die vorhergehende Erzah-
wie litteras reddere, renuntiarej ad lung hinlanglich gekennzeichnete Per-
senatum referre. — eeterum, bricht fonlichkeit hervor.
die Aufzahlung der weitern, ohnedies 3. tametsi. — imserat, er wartete
ja leicht verllandlichen Auftrage ab, die EntfchlieJJung des romifchen
mit der Zuflcherung, daJ5 Jugurtha, Senats nicht ab. — fortunis, Schick-
wie immer es gehen moge, zu rechter fale. — m!ultitudine, vgl. o. plures
Zeit bei der Hand fein werde. Da- seguuntur.
durch foll dem den Anfchlag ahnen- 4. res venit ad, es kommt zu., —
den Vertrauen und Mut eingefl6j3t; in provinciam, in die romifche Pro-
werden. vinz Afrika (Karthago). — profugit.
Das Kompofitum deutet dieHatft an,
5. divorsi, die einen dahin, die mit welcher er fein angeftammtes
andern dorthin im Haufe dringend. Land verlieJJ; eibenCo . contendit.
— dausa, was verfchloffen war. — 5. patratis == perfectis, namlich
strepitu et tumultu, durch Larmen durch die Ermordung des Hiempsal
und Toben. — initio, fogleich beim und die Vertreibung des ; Adherbal.
Einbruch. — postquam potiebatur, nachdem er
im Befitz der Macht war. postqunm
DE BELLO lUGUBTHINO C 12-14.
15
batur, in otio facinus snum cum animo reputans, timere populum
Romanum neque advorsus iram eius usquam nisi in avaritia
nobilitatis et pecunia sua spem habere. itaque paucis diebus 6
cum auro et argento multo legatos E,omam mittit, quis praecipit,
primum uti veteres amicos muneribus expleant, deinde novos
adquirant, postremo quaecumque possint largiundo parare ne
cunctentur. sed ubi Romam legati venere et ex praecepto regis 7
hospitibus aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas
poUebat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, ut
ex maxuma invidia in gratiam et favorem nobiKtatis lugurtha
venirert. quorum pars spe alii praemio inducti singulos ex senatu 8
ambiundo nitebantur, ne gravius in eum consuleretur. igitur nbi 9
legati satis confidunt, die constituto senatus utrisque datur. tum
Adherbalem hoc modo locutum accepimus.
,Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi prae- M
cepit, uti regni Numidiae tantummodo procurationem existu-
marem meam, ceterum ius et imperium eius penes vos esse;
simul eniterer domi militiaeque quam maxumo usui esse populo
Bomano: vos miJii cognatorum, vos affinium loco ducerem: si
ea fecissem, in vostra amicitia exercituin divifias munimenta
wird mit dem Imperfekt verbunden,
wenn die Dauer des eingetretenen
Zuftandea^ hervorgehoben werden foU.
— in otio, die Folge von postquam
potiebatur. Es gab zunachft nichts
mehr fiir ihn zu thun.
6. paucis diebus, nach Adherbals
Flucht. — quaecumgue, alles mogliche
von Hilfsmitteln und Perfonen.
7. Tiospitibus, die in der befonderen
Beziehung der Gaftfreundfchaft, des
hospitium, zu Jugurtha ftanden. —
aliisque, namlich aus den nobiles. —
ut — veniret, £o daJJ der groJJte HaJJ
des Adels gegen Jugurtha fich in
Gunft und Gewogenheit umwandelte.
8. quorum, iqhezug auf nobUes in
ndbilitatis. — spe, namlich praemii.
— singulos ambire, bei jedem einzel-
nen umhergehen.
9. igitur ubi — confidunt. Infolge
diefer Anftrengungen gefchah es, daJ5,
als die Senatsfitzung fOr die Ver-
handlung feftgefetzt wurde, die Ge-
fandten des Jugurtha volles Vertrauen
hatten. — utrisque, beiden Teilen.
14. Adherhals Ilede im Senat zu
Rom.
14; 1. procuratio, die durch recht-
ma^igen Auftrag erhaltene Verwaltung
einer Sache an Stelle deffen, dem
ius et imperium, Recht und Gewalt
uber diefelbe zukommt. Daherauch
die Verwaltung einer Provinz, welche
von dem dnrch den Senat ernannteu
Statthalter einem Stellvertreter (vi-
cariusj iibertragen worden ift. Als
einen folchen Stellvertreter erklart
fich Adherbal. — munimenta regni,
iiberhaupt jede Stfltze der Herr-
fchaft.
16
C. SALLUSTI CRISPl
2 regni me hdbiturum. quae cum praecepta parentis mei agita-
rem, lugurtha, Tiomo omnium quos terra sustinet sceleratis-
sumus, contempto imperio vostro Masinissae me nepotem et
iam ah stirpe socium atque amicum populi Bomani regno for-
3 tunisque omnibus expulit. atque ego, patres conscripti, quo-
niam eo miseriarum venturus eram, vellem potius db mea quam
oh maiorum meorum heneHcia posse me a vobis auxilium petere,
ac maxume deheri mihi h&neficia a populo Romano, quihus non
egerem; secundum ea, si desideranda erant, titi dehitis uterer.
4 sed quoniam parum tutaper se ipsa prohitas est, neque mihi in
manu fuit lugurtha qualis foret, ad vos confugi, patrei con-
scripti, quibus, quod mihi miserrumum est, cogor prius oneri
5 quamusui esse. ceteri reges aut hello victi in amicitiam avohis
rec&pti sunt aut in suis duhiis rehus societatem vostram appeti-
verunt. familia nostra cum populo Romano hello Carthagi-
niensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides eius quam
6 fortuna petunda erat. quorum progeniem vos, patres conscripti,
nolite pati me nepotem Masinissae frustra a vohis auxilium
2. cum agitarem, da ich zu be-
ohachten heinuht war. — iam ab
stirpe, fchonvonGehurt. Adherhalhebt
hervor, dajJ er durch Erbfchaft in den
Ehrentitel socius atque amicus pojpuli
JZomam eingetreten fei. Sonft gab
der romifche Senat diefe Auszeich-
nung auswartigenFurften und Volkern
als Anerkennung oder Aufmunterung,
der romifchen Sache treu zu fein.
3. quoniam venturus eram, weil ich
kommen foUte. Das Partic. fut. act.
wird ofters gebraucht, um das in den
Verhaltniffen, in dem Schicksal Un-
abanderliche zu bezeichnen. — ac
maxume, eine Steigerung des erften
Wunfches veHlem potius. Das Haupt-
gewicbt des letztern liegt in quibus
nonegerem. — secundum ea, in zweiter
Linie, wird durch si desideranda
erant erklart und hebt das guibus
non egerem auf, = wenn denn doch
der Fall eintreten follte, daJJ ich
davon Gebrauch machen muJJ. quihus
ift Objekt zu egerem und uterer.
4. per se ipsa, felbft fiir Jich, ohne
den Schutz anderer. — probitas,
Ehrlichkeit, wie lie Adherbal gegen
Jugurtha gelten lieJJ. — fuit, neben
est, hebt den einzelnen eingetretenen
Fall hervor neben der allgemeinen
Erfahrung, die Jich auch an Adherbal
als richtig erwiefen hat. — neque
mihi in manu fuit. Nach der Er-
mordung des Hiempsal muJJte Ad-
herbal auf alles gefaJJt fein (daher
foret). — in manu est = es ift in
der Gewalt.
5. ceteri reges, fonft wurden Konige
etc. — petunda erat, zu fuchen war.
quorum = et, itaque eorum, aai fa-
milia bezogen. — progeniem, Appo-
iition zu me, wie nejpotem Masinissae.
DE BELLO lUGURTHINO C. 14.
17
petere. si ad impetrandum nihil causae haherem praeter mi- 7
serandam fortunam, quod paulo ante rex genere fama atque
copiis potens, nunc deformatus aerumnis inops, alienas opes
exspecto, tamen erat maiestatis populi Romani prohibere iniu-
riam neque pati cmusquam regnum per scelus crescere. verum 8
ego eis finibus eiectus sum, quos maioribus meis populus Bo-
manus dedit, unde pater et avus meus una vobiscum expulere
Syphacem et Carthaginiensis. vostra beneficia mihi erepta sunt,
patres conscripti, vos in mea iniuria despecti estis. eheu me 9
miserum! hucine, Micipsa pafer, beneficia tua evasere, ut, quem
tu parem cum liberis tuis regnique participem fecisti, is po-
tissumum stirpis tuae exstinctor sit? numquam ergo familia
nostra quieta eritP semperne in sanguine ferro fuga vorsabitur?
dum Carthaginienses incolumes fuere, iure omnia saeva patie- 10
bamur: hostes ab latere, vos amid procul, spes omnis in armis
erat. postquam illa pestis ex Africa eiecta est, laeti pacem
agitabamus, quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem
vos iussissetis. ecce autem ex improviso lugurtha, intoleranda il
audacia scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque
eodem propinquo suo interfecto, primum regnum eius sceleris
sui praedam fecit, post, ubi me eisdem dolis non quit capere,
nihil minus quam vim aut bellum exspectantem in imperio
vostro, sicut videtis, extorrem patria domo, inopem et coper-
tum miseriis effecit, ut ubivis tufius quam in meo regno essem.
7. si, hier = etiam si, wie tamen
erat im Nachfatz zeigt. — impetrare,
die Erfullung einer Bitte erlangen.
— qtiod — exspecto, Erklarung zu
miserandam fortunam. — rex — po-
tens, ein durch Abkunft, Ruhm und
Mittel machtiger Konig. — defor-
matus aerumnis, entftellt durch Sorgen-
laft.
8. verum. In Wahrheit aber ver-
halt lich die Sache fo, daJS ich nicht
als Fremder hier Hilfe fuche, fondern
als Erbe der Herrfchaft, welche das
romifche Volk meinen Ahnen ge-
fchenkt hat. Daher vos in mea in-
iuria despecti estis.
Sallusti lugurtha.
9. hucine — evasere, dahin find
deine Wohlthaten gekommen, d. i.
dahin haben deine Wohlthaten ge-
fuhrt, daJJ etc.
10. iure patiebamur, als Verbundete
Roms. — illa pestis, die karthagifche
Herrschaft. — nisi forte, au^er viel-
leicht. — quem iussissetis = is guem,
== si quem, namlich Jiostem esse,
existimari iussissetis.
11. extorrem — effecit = effecit,
ut extorris essem. — tutius, mehr in
Sicherheit. Bei Salluft findet fich
haufig das Adverb pradikativ zu esse.
18 C. SALLUSTI CEISPI
12 ego sic existumabam, patres conscriptii uti praedicantem audi-
veram patrem meum : qui vostram amidtiam diligenter colerent,
eos multum lahorem suscipere, ceterum ex omnihus maxume
13 tutos esse. quod in familia nostra fuit, praestitit, uti in omni-
hus hellis adesset vohis: nos uti per otium tuti simus, in vostra
manu est, patres conscripti.
14 Fater nos duos fratres reliquit, tertium lugurtham hene-
ficiis suis ratus est coniunctum nohis fore. alter eorum neca-
15 tus est, alterius ipse ego manus impias vix effugi. quid agam?
aut quo potissumum infelix accedam? generis praesidia omnia
exstincta suni. pater, uti necesse erat, naturae concessit. fratri,
^Uem minume decuit, propinquus per scelus vitam eripuit. affi-
nis amicos propinquos ceteros meos alium alia clades oppressit:
capti ah lugurtha pars in crucem acti, pars hestiis ohiecti
sunt, pauci, quibus relicta est atiima, clausi in tenehris cum
16 maerore et luctu morte graviorem vitam exigunt. si omnia,
quae aut amisi aut ex necessariis advorsa facta sunt, incolu-
mia manerent, tamen, si quid ex improviso mali accidisset,
vos implorarem, patres conscripti, quihus pro magnitudine im-
17 peri ius et iniurias omnis curae esse decef. nunc vero exsul
patria domo, solus atque omnium honestarum rerum egens, quo
accedam aut quos appellem? nationesne an reges, qui omnes
familiae nostrae oh vostram amicitiam infesti sunt ? an quoquam
mihi adire licet, uhi non maiorum- meorum hostilia monumenta
12. sic -weifl; auf qid — esse hin, Subjektzu/actasMwt. — ex necessariis,
nicht auf uti audiveram. von feiten der Verwandten, d. i. lu-
13, praestitit, namlicli id; ftatt gurthas. — im, das Recht, omnes
deffen der erklarende Zufatz uti — iniurias, alleVerletzungen des Rechts.
adesset vobis. — tios — est, hebt die 17. nunc vero, Gegenfatz zu omnia
zu erwartende G-egenleifbung hervor. incolumia. — solus, einfam und ver-
14. tertium, naml. fratrem, als
laffen. — omnium honestarum rerum,
, .^ -n , 1 -.^ ~ n ^ s-Wfis deffen, was zur Auszeichnung
dritter Bruder, glaubte er, wurde etc. x, , j ox j i. •• x •
' " ' (honorj des Standes gehort. — maio-
15. praesidia omnia, die Stutzen rumhostiliamonumenta=^monumenta
des Gefchlechts werden einzeln auf- maiorum ut hostium, Denkzeichen
gezahlt in pater, frater, affinis, amici. der Vorfahren als gewefener Feinde.
— quem = is quem. — vitam ex- _ pUruma, pradikativ, in Menge.
igwnt, bringen ihr Leben bis zum _ ^ut — jpofest wie oben quo acce-
Ende dahin. ^^^ ^^^ g.^^^^ appellem, eine Erwei-
16. quae hier Objekt zu awm und terungderFrage: an quoquam — sint.
DE BELLO lUGURTHINO C. 14. 19
pluruma sintP aut quisquam nosfri misereri potesf, qui ali-
quando vobis hosfis fuit? postremo Masinissa nos ita insfituit, 18
patres conscripfi, ne quem coleremus nisi pqpulum Bomanum,
ne sociefates neu foedera nova acciperemus, abunde magna prae-
sidia nohis in vosfra amicitia fore: si huic imperio fortuna
mutaretur, una occidundum nohis esse. virtute ac dis volen- 19
tihus magni estis ef opulenti, omnia secunda et ohoedientia
sunt: quo facilius sociorum iniurias curare licet. tantum illud 20
vereor, ne quos privata amicifia lugurthae parum cognita trans-
vorsos agat; quos ego audio maxuma ope nifi amhire fatigare
vos singulos, ne quid de ahsenfe incognita causa statuatis;
fingere me verha et fugam simulare, cui licuerit in regno
manere. quod ufinam illum, cuius impio facinore in has mi- 21
serias proiectus sum, eadem haec simulantem videam, ef ali-
quando auf apud vos aut apud deos immortdlis rerum humanarum
cura oriatur: neille, qui nunc scelerihus suis ferox atque prae-
clarus esf, omnihus malis excruciatus impietatis in parentem
nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum gravis poe-
nas reddat. iamiam frater, animo meo carissume, quamquam 22
tihi immaturo ef unde minume decuit vita erepfa est, fatnen
laetandum magis quam dolendum pufo casum fuum. non enim 23
regnum sed fugam exsilium egesfatem ef omnis has quae me
premunt aerumnas cum anima simul amisisfi. at ego infelix,
18. foedera, unter Beachtung reli- Feftftellung des Thatbeftandes, ohne
giofer Formlichkeit abgefcbloffene gerichtliche Unterfuchung.
Vertrage, alfo mehr slIs societates. — 21. guod utinam, vgl. 1. 5. Hier
abunde, pradikativ zu fore. — liuic bezieht sich giiod auf den letzten
iviperio, dat. incommodi. Satz fvngere me — manere. — pro-
iectus siim, ich bin hinausgeftoJJen
19. curure, hier = curae hahere, worden. — cwa, wie oben 19 CMrare. —
flch angelegen feiu laffen. ne = nae, ftirwahr. Wahrlich, dann
wiirde er etc. — poenas reddere ftatt
20. tantum illud vereor, afyndetifch des gewohnlichem dare, erinnert an
angefchloffen, wie wenn vorausginge: res reddere, und fchlieJJt den Begriff
und ich furchte nicht, daJJ ihr diefe der Genugthuung in iich. Vgl. 12. 3.
cura vergeffet. — ~ jprivata, perfon- 22. iamiam, jetzt, ja jetzt. — zmdle,
licbe. — lugurthae, genet. subiect. von der Seite wo. — laetandum, der
— transvorsos agere, auf falfche GleichmaJJigkeit der Konftruktion
Wege treiben. — fatigare, keine 'wegen wie dolendum transitiv ge-
Kuhe laffen. — incognita caiisa, ohne braucht.
2*
20
C. SALLTJSTI CRISPI
in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humanor
rum spectaculum praeheo, incertus quid agam, tuasne iniurias
persequar ipse auxili egens an regno consulam, cuius vitae necis-
24 que potestas ex opihus alienis pendet. utinam emori fortunis
meis honestus exitus esset neu vivere contemptus viderer, si
defessiis malis iniuriae concessissem. nimc neque vivere luhet
neque mori licet sine dedecore.
25 Pafres conscripti, per vos, per liheros atque parentis vostros,
per maiestatem populi JRomani, suhvenite mihi niisero, ite ohviani
iniuriae, nolite pati regnum Numidiae, quod vostrum est, per
scelus et sanguinem familiae nostrae tahescere/
15 Postquam rex finem loquendi feoit, legati lugurthae largi-
tione magis quam causa freti paucis respondent. Hiempsalem ob
saevitiam suam ab Numidis interfectum, Adiierbalem ultro bellum
inferentem, postquam superatus sit, queri quod iniuriam facere
nequivisset. lugurtham ab senatu petere ne se alium putarent,
ac Numantiae cognitus esset, neu verba inimici ante facta sua
2 ponerent, deinde utrique curia egrediuntur. senatus statim con-
sulitur. fautores legatorum, praeterea [senatusj magna pars gratia
23. rerum Immanaruni spectaculum,
eiu SchauAiick der Hinfalligkeit der
menfchliclieQ Dinge. — incertm quid
agam, bezeichnet die ganze Ratlofig-
keit in der Lage, daher nicht utrum.
Die zwei folgenden Fragen fchlieJJen
iich nicht gegenfatzlich aus, find da-
her auch mit ne — an geldldet. —
regno consulere, {vlt den angeltamm-
ten Thron forgen. — cuius zu ^JOte-
stas. Die jootestas vitae necisgue,
alfo die jaotestas regia ifb nicht mehr
uuabhangig in feiner Hand. Vgl. oben
§ 1. — alienis, d. i. Bomanorum.
24. utinam — esset. Der Tod ware
nicht ehrenvoll, weil er das Unrecht
ungeracht lieJJe. — neu — concessissem.
Das Leben ift nicht ehrenvoU, weil
es gleichfalls das TJnrecht ungeracht
laJJt, wenn er iich vom Uberma^ des
Elends zur Thatloligkeit uieder-
driicken laJJt. Daher neqtie vivere
lubet, ich mag nicht leben, neque
mori licet, und kann nicht fterfaen,
sine dedecore, zu beidem.
25. per, elliptifch, wie „bei". —
quod vostrum est, vgl. § 8. — san-
guinem, BlutvergieJJen.
15. 16. Erwiderung der Grerandten
Ingurthas. Teilnng ^omidiens.
Erlte GeCandtfchaft des Senates.
15. 1. cama, ihre Sache. — ultro,
feinerfeits.
2. utrique, beide Teile. — fautores,
vgl. 13, 8. — gratia, der perfonliche
EinfluJJ (der Gefandten), welcher durch
beliebt machendes Wefen oder zur
Dankbarkeit verpflichtendes Benehmen
gewonnen wird. Soweit die Senatoren
nicht wirklich dm-ch Geld beftochen
(fautores) waren, lieJJen fie flch durch
das einnehmendeWefen derGefandten
DE BELLO IDGtrRTHlNO C. 15-16. 21
depravata Adherbalis dicta contenniere, lugurthae virtutein ex-
tollere, gratia voce denique omnibus modis pro alieno scelere
et flagitio sua quasi pro gloria nitebantur. at contra pauci, quibus 3
bonum et aequum divitiis carius erat, subveniundum Adherbali
et Hiempsalis mortem severe vindicandum censebant, sed ex 4
omnibus maxume Aemilius Scaurus, homo nobilis impiger factiosus
avidus potentiae honoris divitiarum, ceterum vitia sua callide
occultans. is postquam videt regis largitionem famosam impu- 5
dentemque, veritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia
invidiam accenderet, animum a consueta lubidine continuit. vicit 16
tamen in senatu pars illa, quae vero pretium aut gratiam ante-
ferebat. decretum fit uti decem legati regnum, quod Micipsa 2
obtinuerat, inter lugurtham et Adherbalem dividerent. cuius le-
gationis princeps fuit L. Opimius homo clarus et tum in senatu
potens, quia consul 0. Grraccho et M. Pulvio Flacco interfectis
acerriime victoriam nobilitatis in plebem exercuerat. eum lugur- 3
tha tametsi Romae in inimicis habuerat, tamen accuratissume
recepit, dando et pollicendo multa perfecit, uti famae fide, po-
stremo omnibus suis rebus commodum regis anteferret. reliquos 4
legatos eadem via aggressus plerosque capit, paucis carior fides
quam pecunia fuit. in divisione quae pars Numidiae Maureta- 5
niam attingit, agro virisque opulentior, lugurthae traditur, illam
beftimmen. — contemnere, der Be- offene Hand geboten hatte und nur
acbtung nicht wert finden. — gratia durcb die dadurch entftehende Gehaf-
voce, durch Gunft uad Wort. gratia figkeit und Beeintrachtigung der per-
hier der EinfluJJ der Senatoren, den ronlichen Stellung davon abgehalten
diefe zugunften des lugurtha geltend -wurde (vitia sua cdllide occultans).
machten.
4. impiger, raftlos. — factiosus, 16. pretium aut gratiam, Geld
von /acfio, einer, derdurchZufammen- oder Gunft, namlich lugurthae.
fchlu_p Gleichgefinnter etwas fertig zu 2. potens, quia — exercuerat, eine
bringen (facere) fucht, gewohnlich in fcharfe Verurteilung der maJJlofeu
fchlimmem Sinne auf die poHtifchen Parteileidenfchaft der Optimaten wah-
Verhaltniffe angewendet, „voll Partei- rend und nach den gracchifchen Fn-
ranken".— mtia, Fehler. ruhen.
5. famosam, von- der alles fprach. - 3. accuratissume, mit der forgfaltig-
— solet, namlich fieri. — licmtia, ften Aufmerkfamkeit. — fide, alte
die Willkiir im Handeln; poUuta, Form des Dativs = fidei. fides,
durch Annahme von Geld befleckt. Treue im Fefthalten am Rechten,
Es wird alfo angedeutet, daJJ Scaurus Gewiffen.
in feiner Habfucht gern der Beftechung 5. agro, Ackerland, im Gegenfatz
22 C. SALLUSTI CRISPI
alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et aedificiis
magis exornata erat, Adherbal possedit.
17 B,es postulare videtur Africae situm pauois exponere et eas
2 gentis, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. sed
quae loca et nationes ob calorem aut asperitatem, item solitudines
minus frequentata sunt, de eis haud facile compertnm narrave-
rim. cetera quam paucissumis absolvam.
3 In divisione orbis terrae plerique in parte tertia Africam
posuere. pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam
4 in Europa. ea finis habet ab occidente fretum nostri maris et
Oceani, ab ortu solis declivem latitudinem, quem locum Cata-
5 bathmon incolae appellant. mare saevum importuosum, ager fru-
gum fertilis, bonus pecori, arbori infecundus, caelo terraque
6 penuria aquarum. genus hominum salubri corpore, velox, patiens
laborum. plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut bestiis
interiere: nam morbus haud saepe quemquam superat. ad hoc
7 malefici generis pluruma animalia. sed qui mortales initio Africam
habuerint quique postea accesserint, aut quo modo inter se per-
mixti sint, quamquam ab ea fama, quae plerosque obtinet, divor-
sum est, tamen uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dice-
bantur, interpretatum nobis est utique rem sese habere cultores
zu dem an Stadten reicheren Teil. — 5. tnare, an der KQfte von Afrika.
quae — erat, Erklarung zu specie. — pecori, arbori, filr die Viehzucht,
— possedit, hatte in Befitz , namlich fiir die Baumpflanzung. — caelo terra-
durch die Teilung. que, eine Yerbindung wie terra ma'
17—19. Befchreihung Afrikas. ^*2"«-
17. 2. o6 calorem aut asperitatem, 6. genus — corpore, ein gefunder,
wegendesheiJSenoderrauhenKHmas; hraftiger Menfchenfchlag. — pleros-
daher das ausfchlieJJende aut. — com- T^ seneetus dissdlvit, d. i. Erank-
pertum Grewiffes. heiten kennen fie nicht. — nisi qui,
3. in parte tertia posuere, haben auJJer wenn welche, auJJer denen,
als dritten Erdteil angenommen. welche etc. — aut bestiis, oder aber
4. nostrum mare, das mittellandi- ^uch, wird eriautert durch ad hoe
fche Meer, Oceanus, das atlantifche — animalia.
Meer. — ah ortu solis, von Often 7. quae plerosque obtinet, welche
her = nach Often. — decUvem lati- fich bei den meiften hehauptet. —
tudinem, von Cyrenaica bis zum Nil- regis Jliempsalis, namlich esse. Sie
thal. Diefe „weithjn fich erftreckende ftammen von Hiempfal, der nach lu-
Abdachung" wurde bei den Alten viel- gurtha mit Hiarbas das Reich Numi-
fach zu Afien gerechnet. dien befaJ5. — interpretatum est, paf-
DE BELLO lUGURTHlNO C. 17-18.
23
eius terrae putant, quam paucissumis dicam. ceterum fides eius
rei penes auctores erit.
Africam initio habuere G-aetuli et Libyes, asperi incultique, 18
quis cibus erat caro ferina atque humi pabulum uti pecoribus.
ei neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur: 2
vagi palantes qua nox coegerat sedes habebant. sed postquam 3
in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus eius
compositus ex variis gentibus amisso duce ac passim multis sibi
quisque imperium petentibus breTi dilabitur. ex eo numero Medi 4
Persae et Armenii, navibus in Africam transvecti, proxumos nostro
mari locos occupavere, sed Persae intra Oceanum magis, eique 5
alveos navium invorsos pro tuguriis habuere, quia neque materia
in agris neque ab Hispanis emundi aut mutandi copia erat: mare 6
magnum et ignara lingua eommercio prohibebant. ei paulatim 7
per conubia Graetulos secum miscuere et, quia saepe temptantes
agros alia deinde alia loca petiverant, semet ipsi Nomadas appel-
lavere. ceterum adhuc aedificia Numidarum agrestium, quae 8
mapalia illi vocant, oblonga incurvis lateribus tecta quasi navium
carinae sunt. Medi autem et Armenii accessere Libyes — nam 9
fivifch, wie manchmal das Part. perf.
der Deponentia, die urfpriinglich ak-
tive Form hatten. — utigue putant.
Die mtindliche Uberlieferung der
Volksfage itimmt mit den gefchrie-
benen Biichern iiberein. — fides —
erit. Fiir die Glaubwiirdigkeit will
Salluft nicht einffcehen.
18. 1. asperi, roh von Natur, incuJ-
tique, und auch nicht durch Kultur
veredelt; dazu die Erl£laruDg quis —
uti pecoribus. — Jiumi pabulum, was
auf dem Boden als Weidekraut wachft.
— uti pecoribus zu humi pabulum.
2. ei — regebantur, ein gefetzlofes
Nomadenvolk. — vagi, pradikative
Erganzung zu palantes. palari be-
deutet das Umherfchweifen in ein-
zelnen Haufen oder Abteilungen, hier
zur A.uffuchung des Lebensbedarfes,
vagi, das dadurch entftehende unftate
Umherwandern: „unftatumherfcbwei-
fend«.
3. in Hispania Hercules, daher die
Saulen des Herkules in der Sage.
4. locos, die zur Niederlaffung ge-
eigneten Stellen. — intra Oceanum,
innerhalb der Grenzen des Oceans,
alfo an der Nordweftkufte von Afrika.
5. materia in agris, Bauholz im
Lande. ~ mutare, aus- und ein-
taufchen, durcli Taufchhandel er-
werben.
6. ignara, hier paffivifch.
7. saepe temptantes, iie macbten oft
Verfuche mit neuen Feldern nnd
kamen fo von einer Gegend zur an-
dern. — Nbmadas, d. i. dieWeiden-
den, auf den Weiden Umherfchwei-
fenden. Daraus entftand Numidae.
9. Medi et Armenii. Die Perfer
liejJen iich an der Kiifte des atlanti-
24
C. SALLUSTI CRISPI
hi propius mare Africuin agitabant, Gaetuli aub sole magis, haud
procul ab ardoribus — eique mature oppida habuere: nam freto
10 divisi ab Hispania mutare res inter se instituerant. nomen eorum
paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros pro Medis appel-
11 lantes. sed res Persarum brevi adolevit; ac postea nomine l^u-
midae propter multitudinem a parentibus digressi possedere ea
12 loca, quae proxume Carthaginem Isfumidia appellatur. deinde
utrique alteris freti finitumos armis aut metu sub imperium suum
coegere, nomen gloriamque sibi addidere, magis ei qui ad nostrum
mare processerant, quia Libyes quam Gaetuli minus bellicosi.
13 denique Africae pars inferior pleraque ab Numidis possessa est,
victi omnes in gentem nomenque imperantium concessere.
19 Postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendae gratia,
pars imperi cupidine soUicitata plebe et aliis novarum rerum avidis,
Hipponem Hadrumetum Leptim ah*asque urbis in ora marituma
condidere, eaeque brevi multum auctae pars originibus suis prae-
2 sidio aliae decori fuere. nam de Carthagine silere melius puto
quam parum dicere, quoniam alio properare tempus monet.
3 Igitur ad Catabathmon, qui locus Aegyptum ab Africa dividit,
fchen Oceans nieder und vermifchten
lich dort mit den nach Siiden flch
ausdehnenden Gatulen. Die Meder
und Armenier aber zogen mehr oft-
"warts gegen Libyen hin (aceessere
lAbyas) und lieJJen lich an der Kiifte
des Mittelmeeres nieder. — db ar-
doribus, von der heiJJen Zone. —
eique, die Meder und Armenier. —
freto, nicht wie die Perfer durch das
mare magnum. — inter se, wie wenn
db JSispanis vorausginge.
11. res adolevit, das Gemeinwefen
wuchs, erftarkte. — multitudo, tjber-
volkerung. — joossedere, vgl. 16. 5.
12. utrique, die beiden Teile der
Perfer, die am Ocean wohnenden
und die nordoffcwarts ausgewanderten.
— alteris, auf einander.
13. inferior, der gegen das Meer
hin gelegene niedrigere Teil; Gegen-
fatz ift superior, das innere Bergland.
— in gentem — concessere, gingen
alle auf in dem Volk.
19. 1. imperi cupidine, aus Begier
nach der Herrfchaftwiegelten einzelne
das Volk und noch andere (et aliis),
namlich aus den Vornehmen auf,
welche nach Neuerungen begierig
waren. soUicitata ift auch auf dliis
zu beziehen. Nachdem das Unter-
nehmen fehlgefchlagen , wandert die
Schar der Unzufriedenen aus. tjber-
volkerung und Biirgerzwift waren die
erften Urfachen der Kolonifation im
Altertum. Biirgerzwift aber wurde
durch dieBegier nach derHerrfchaft er-
regt. — originibus, den Mutterftadten.
2. nam begegnet dem Einwand, daJJ
Karthago nicht beriihrt werde.
3. igitur, nimmt die Befchreibung
wieder auf. ad CatabatJmon , gegen
DB BELLO lUGURTHINO C. 19—20. 25
secundo mari prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac deincepa duae
Syrtes interque eas Leptis, deinde Philaenon arae, quem locum
Aegyptum vorsus finem imperi habuere Carthaginienses, post aliae
Punicae urbes. cetera loca usque ad Mauretaniam Numidae tenent» 4
proxume Hispaniam Mauri sunt. super Numidiam G-aetulos acce- 5
pimus partim in tuguriis alios incultius vagos agitare, post eos 6
Aethiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus. igitur bello 7
lugurthino pleraque ex Punicis oppida et finis Carthaginiensium,
quos novissume habuerant, populus E-omanus per magistratus ad-
ministrabat, Gaetulorum magna pars et Jfumidae usque ad flumen
Muluccham sub lugurtha erant, Mauris omnibus rex Pocchus im-
peritabat, praeter nomen cetera ignarus populi Romani itemque
nobis neque bello neque pace antea cognitus. de Africa et eius 8
incolis ad necessitudinem rei satis dictum.
Postquam diviso regno legati Africa decessere et lugurtha 20
contra timorem animi praemia sceleris adeptum sese videt, certum
esse ratus, quod ex amicis apud IN^umantiam acceperat, omnia
Romae venalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus,
quos paulo ante muneribus expleverat, in regnum Adherbalis
animum intendit. ipse acer bellicosus, at is quem petebat quietus 2
Eatabatbmos hin. — secundo mari, 7. igitur, leitet iiber von von der
dera secundo flumine nachgebildet, geographifchen Befchreibung zur
Mer =secundum oram maris,w.enn man Riickkehr zur hiftorifchen Erzahlung.
der Meereskiifte folgt. — prima, nam- So alfo verhalt es fich mit den Ort-
lich weftwarts von Katabathmos. — lichkeiten Afrikas, uud als der iugur-
Theraeon, griechische Genetivform. thinifche Krieg ausbrach, verwalteten
Thera gehort zu den Cykladen. — etc. — habuerant, hatten in Befitz
deinceps, dem Meere weiter nach fiid- erhalten. Ahnlich ofters possidei'e.
weftlich die groJJe Syrte, von da — novissume, durch den 3. punifchen
weiter der Kiifte entlang die kleine Krieg.
Syrte. - deinde, v^eitev oftwarts g ^^ ^ecessitudinem, foweit notig.
von Leptis, m der Nahe der grojsen
Syrte. — post, noch weiter hin oft-
^arts. 20. — 21. 3. Iugurthas Einfall in
Adherhals Gebiet.
4. cetera, von dem oftlichen Aus-
gangspunkt Cyrene aus weftlich. 20. 1. contra timorem animi, im
5. super, fudlich, nach den Hohen Gegenfatz zu feiner Befurchtung.
des Atlas hin. — ineultius , noch 3. aeer, Gegenfatz zu quietus, rfih-
weniger kultiviert. rig, fchneidig. — quem petebat, auf
26
C. SALLUSTI CRISPI
imbellis, placido ingenio, opportuinis iniuriae, metuens magis quam
3 metuendus. igitur ex improviso finis eius cum magna manu
invadit, multos mortalis cum pecore atque alia praeda capit, aedi-
4 ficia incendit, pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit, deinde
cum omni multitudine in regnum suum convortit, existumans
Adherbalem dolore permotum iniurias suas manu vindicaturum
5 eamque rem belli causam fore. at ille, quod neque se parem armis
existumabat et amicitia populi B.omani magis quam Numidis fretus
erat, legatos ad lugurtham de iniuriis questum misit. qui tametsi
contumeliosa dicta rettulerant, prius tamen omnia pati decrevit
6 quam bellum sumere, quia temptatum antea secus cesserat. neque
eo magis cupido lugurthae minuebatur, quippe qui totum eius
7 regnum animo iam invaserat. itaque non uti antea cum prae-
datoria manu, sed magno exercitu comparato bellum gerere coepit
8 et aperte totius !Numidiae imperium petere. ceterum qua pergebat
urbis agros vastare, praedas agere, suis animum hostibus terrorem
21 augere. Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut
relinquundum esset aut armis retinendum, necessario copias parat
2 et lugurthae obvius procedit. interim haud longe a mari prope
Cirtam oppidum utriusque exercitus consedit, et quia diei extremum
erat, proelium non inceptum. sed ubi plerumque noctis pro-
den er es abgefehen hatte. — placido Angriff gemacht".
totum, betont
ingenio, von fanfter Natur. — oppor-
tunus, leicht ausgefetzt.
3. hostiliter, mit allen Ubelthaten,
die fich der alte hostis glaubte er-
laubea zu diirfen, d. i. mit Mord,
Plunderung, Brandfchatzung etc. —
accedit, riickt ein, fucht heim.
4. cum omni muUitudine, namlich
der Beute. — convertere, wie vertere,
ofters „fich wenden".
5. bellum sumere, zum Krieg greifen.
— temptatum antea^ vgl. 13. 3. 4. —
seeus cesserat, weil anders (als er-
wartet) ausgefallen war. — neque,
aber nicht. — quippe qui, mit dem
Indikativ ftatt des gewohnlichen Kon-
junktiv hebt die fertige Thatfache
mehr hervor. .,Hatte er ja doch den
in der Voranfbellung. Der eben er-
zahlte Einfall hatte noch nicht das
ganze Gebiet Adherbals erreicht. —
animo, in feinem Sinn, bei fich.
7, cum praedatoria manu, wie § 3
cum magna manu; dazu ift Gegen-
fatz -exercitus, das regelrechte Heer.
— petere, ausgehen auf etwas.
8. pergebat, namlich ire, wo er
vorriickte.
21. 1. eoprocessum, entfpricht un-
ferm: „da^ es fo weit gekommen
fej".
2. haud longe, nicht gerade weit.
Cirta, jetzt Eonftantine, liegt unge-
gefahr 4 Tagemarfche weit landein-
warts. — extremum diei, plerumque
DE BELLO lUGURTHlNO C. 20-22. ' 27
cessit, obscuro etiam tum lumine milites lugurthini signo dato
caatra hostium invadunt, semisomnos partim alios arma sumentis
fugant funduntque. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam pro-
fugit, et ni multitudo togatorum fuisset, quae Numidas insequentis
moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patra-
tum bellum foret. igitur lugurtha oppidum circumsedit, vineis 3
turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur,
maxume festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proe-
lium factum ab Adherbale Romam missos audiverat.
Sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adu- 4
lescentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatus
populique Homani verbis nuntient : velle et censere eos ab armis
discedere, [de controvorsiis suis iure potius quam bello disce-
ptare :] ita seque illisque dignum esse. legati in Africam maturantes 22
veniunt, eo magis quod Romae, dum proficisci parant, de proelio
facto et oppugnatione Cirtae audiebatur: sed is rumor clemens
erat. quorum lugurtha accepta oratione respondit: sibi neque
maius quicquam neque carius auctoritate senatus esse; ab
adulescentia ita se enisum, ut ab optumo quoque proiaretur;
virtute, non malitia P. Scipioni summo viro placuisse ; ob easdem
artis a Micipsa non penuria liberorum in regnum adoptatum
noctis. Adiectiva neutra werden hau- der Senat als Keprafentant des Volkes
fig rubftantivifch gebraucht. — ob- kraft feiner durch das letztere er-
scuro etiam tum lumine, jedoch noch haltenen Vollmacht. — mrbis, ira
vor Tagesanbruch. — togati, Komer, Auftrag. — velle et censere. senatus
hier in weiterem Sinne, folche, welche censet, popuUis vult (iiibet). — wtre
in Beziehung zum romifchen Staats- jpotius quam bello disceptare, auf dem
verband ftanden. Wege des Rechtes vielmehr als mit
3. tempus antecapere, die Zeit vor- den Waffen fich auseinanderfetzen.
weg nehmen, d. i. zu feinem Vorteil 22. 1. maturantes, in befchleunigter
ausniitzen. tempus Tegatorum, die Reife. — eo magis, bezieht fich auf
Zeit, welche die Gefandten zur Reife maturantes. — is rumor, namlich von
und Verhandlung in Rom brauchten. der "Lage in Cirta. clemens, noch
Diefen Verhandlungen wollte er mit milde. Hatte man die voUe Wahrheit
einer fertigen Thatfache begegnen. erfahren, fo ware noch viel mehr
Grund zur Befchleunigung der Reife
21. 4 — 22. Zweite rSnuTehe gewefen.
Gefandtfchaft. 2. oratione, Mitteilung. — ob eas-
4. senatm populigue Homani. In dem artis, inbezug auf virtuie — bo-
den auswartigen Beziehungen handelt nis artibus. — in regnum, vgl. 10. 1.
28
C. SALLUSTI CRISPI
3 esse. ceterum giio plura bene atque strenue fecisset, eo animmn
4 suum iniuriam minus tolerare. Adherhalem dolis vitae suae
insidiatum; quod ubi comperisset, sceleri eius obviam isse. po-
pulum JRomanum neque recte neque pro bono facturum, si ab
iure gentium sese prohibuerit. postremo de omnibus rebus legatos
Romam brevi missurumu ita utrique digrediuntur. Adherbalis
appellaudi copia non fuit.
23 lugurtha ubi eos Africa decessisse ratus est neque propter
loci naturam Cirtam armis expugnare potest, vallo atque fossa
moenia circumdat, turris exstruit easque praesidiis firmat, prae-
terea dies noctisque aut per yim aut dolis temptare. defensoribus
moenium praemia modo modo formidinem ostentare, suos bor-
tando ad virtutem arrigere, prorsus intentus cuncta parare.
2 Adherbal uti intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem
infestum, auxili spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum
trahi non posse, ex eis qui una Cirtam profugerant duos maxume
impigros delegit. eos multa pollicendo ac miserando casum suum
confirmat uti per hostium munitiones noctu ad proxumum mare,
24 dein E,omam pergerent. S^umidae paucis diebus iussa efficiunt.
litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec
fuit:
2 ,Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, patres con-
scripti, sed vis lugurthae subigif, quem tanta lubido exstin-
guendi me invasit, ut neque vos neque deos immortalis in animo
3 habeat, sanguinem meiim quam omnia malit. itaque quintum
iam mensem socius et amicus populi Bomani armis obsessus
teneor, neque mihi Micipsae patris mei beneficia neque vostra
4. recte, in richtiger Erkenntnis;
pro iono, wie es in Wirklichkeit gut
ifb. — db iure gentium, hier der Ab-
■vvehr.
5. copia non fuit, es war nicht
moglich, weil lugurtha es zu ver-
hindern wuJJte.
23. 24. Adherhals Hilfegefuch in
Eom.
23.1. amis, durch bloJJen Anfturm.
— ostentare, entgegenhalten; formi-
dinem, Schrecken. Er hielt Schreck-
bilder entgegen in der Ausubung
wilder Gewalt. — ^'''Otsus, die Ein-
zelnheiten abfchlieJJend u. zufammen-
faffend.
2. omnis fortunas, die ganze Lage
in allen ihren Einzelnheiten. — duos
maodme impigros, zwei recht wackere.
— confirmat, macht Mut. — ad
proximum mare, zur nachften Stelle
am Meere, wo fie sich einfchififen
konnten.
24. 2. in animo habet, denkt an.
DE BEELO lUGURTHINO C. 23-24.
29
decreta auxiliantur; ferro an fame acrius urgear incertus sum.
plura de lugurtha scrihere dehortatur me fortuna mea. et 4
iam antea expertus sum parum fidei miseris esse. nisi tamen 5
intellego illum supra quam ego sum petere neque simul ami-
citiam vosfram et regnum meum sperare. utrum gravius exi-
stmnet, nemini occultum est. nam initio occidit Hiempsalem 6
fratrem meum, deinde patrio regno me expulit. quae sane fue-
rint nostrae iniuriae, niJiil dd vos. verum nunc vostrum reg- 7
mim armis tenet, me, quem vos imperatorem Numidis posui-
stis, clausum oisidet; legatorum verba quanti fecerit pericula
mea declarant. quid est reliquum nisi vis vostra, quo moveri 8
possit? nam ego quidem vellem et haec quae scriho et iUa 9
quae antea in senatu questus sum vana forent potius quam
miseria mea fidem verhis faceret. sed quoniam eo natus sum, 10
ut lugurthae scelerum ostentui essem, non iam mortem tieque
aerumnas, tantummodo inimici imperium et cruciatus cor-
poris deprecor. regno Numidiae, quod vostrum est, uti luhet
consulite: me manihus impiis eripite, per maiestatem imperi,
per amicitiae fidem, si ulla apud vos memoria remanet avi
mei Masinissae.'
3. incertussum, ich konnte zweifeln.
4. dehortatur fortuna, meine Lage
fpricht deutlicher als meine Worte.
— iam antea, yg\. 15. 1. 2.
5. nisi tamen, fchlieJJt iich elliptifch
an fortuna deliortatur an. „"Wenn
ich nicht doch noch das beifugen foU,
daJJ ich fehe." »Nur das jedoch fuge
ich bei: ich febe, daJJ". — supra
petere, hoher ftreben, dazu die Er-
klarung in negue — sperare. — utnm,
die romifche Freundfchaft " oder Ad-
herbals Reich. Mit der Eroberung
des letztern hort die erftere auf.
6. quae sane fuerint. Doch mogen
das nur Unbilden gegen mich gewefen
fein. — nihil ad vos, namlich per-
tineant.
7. vostrum regnum, namlich der
durch die Teilung dem Adherbal zu-
gefallene Teil. Vgl. 16. 5. Anders
14. 1. 22, wo von dem bei dem Tode
des Vaters ererbten Anteil, patrium
regnum, die Kede ifb. — legatorum
verha, vgl. 21.4.
9. nam fchlieJJt eng an den Gedan-
ken an: Nur noch eure Gewalt kann
ihn beftimmen. „Viel lieber ware
es mir ja etc.
10. sed, bricht die Bltte um den
Schutz des Reiches ab. Nur wenig-
ftens feine Perfon mogen die Romer
nicht in lugurthas Hanfle fallen laffen.
ostentus, das Zeigen; ostentui esse,
zum Zeigen, zur Schau dienen. —
— imperium et cruciatus, Gewalt und
Marter. — deprecor, ich bitte um Ab-
wendung.
30 C, SALLUSTI CRI8P1
25 His litteris recitatis fuere qui exercitum in Africam mittun-
dum censerent et quam primum Adherbali subveniundum, de
lugurtha interim uti consuleretur, quoniam legatis non paruisset.
2 sed ab eisdem illis regis fautoribus summa ope enisum est ne
3 tale decretum fieret. ita bonum publicum, ut in plerisque nego-
4 tiis solet, privata gratia devictum. legantur tamen in Africam
maiores natu nobiles, amplis honoribus usi. in quis fuit M. Scaurus,
de quo supra memoravimus, consularis et tum in senatu princeps.
5 ei, quod res in invidia erat, simul et ab Numidis obsecrati,
triduo navim ascendere. dein brevi Uticam appulsi litteras ad
lugurtham mittunt, quam ocissume ad provinciam accedat se-
6 que ad eum ab senatu missos. ille ubi accepit homines claros,
quorum auctoritatem Homae pollere audiverat, contra inceptum
suum venisse, primo commotus metu atque lubidine divorsus agi-
7 tabatur. timebat iram senatus, ni paruisset legatis ; porro animus
8 cupidine caecus ad iuceptum scelus rapiebatur. vicit tamen in
9 avido ingenio pravum consiKum. igitur exercitu circumdato summa
vi Cirtam irrumpere nititur, maxume sperans, diducta manu hostium
10 aut vi aut dolis sese casum victoriae inventurum. quod ubi secus
25. 26. Dritte rSmifcIie GefandtTchaft. tum, Das Yerhaltnis des princeps
Der Fall Cirtas. Die Ermordnng- senatus verfchob JBch natiirlich all-
Adherhals. jahrlich,
26. 2. ab eisdem ittis^ vgl. 15, 2. 5. in invidia, namlich populi. in
— enisum est, vgl. 17, 7. inmdiaesse^-^ieininvidiamvenirej^Ev-
3. lorivata gratia, die perfonliche, fatz fiir das mangelnde paffive Verbum.
aufhefonderenBeziehungenberuhende 6. contra inceptum — um fein Be-
Gunft. — devincere, ganzlich beliegen. ginnen zu verhindern. — metu atque
Sobezeichnet oft ^ein derZufammen- luhidine, zu agitdbatur. commotus
fetzung den hohern Grad. bezeichnet die allgemeine Beunruhi-
4. maiores natu, im Gegenfatz zu gung, divorsus die zwei verfchiedenen
der zweiten Gefandtfchaft. Vgl. 21. 4. Seiten, nach welchen lich feine Gedan-
amplis Tionorihus usi, die hohe Amter ken richteten, einerfeits infolge der
hekleidet hatten. — supra memora- Furcht, andererfeits infolge der Gier.
vimus, vgl, 15, 4. — in senatu jprin- Die nahere Bestimmung von metus
eeps, eine perfonliche Auszeichnung, und lihido gieht der folgende Satz,
die hei der Umfrage um die Meinungs- primo gehort zum ganzen Satz.
auJJerung zur Geltung kam, Die- 7, porro, des weitern, andererfeits,
felbe gehiihrte dem defignierten oder 8. ingenio, Natur.
im zunachft vorausgegangenen Amts- 9, diducta manu, als Folge von
jahr gewefenen Konful. Daher hier exercitu circumdato. — vi, wenn
die Zufammenftellung eonsularis et durch die weite Ausdehnung der Be-
DE BELLO lUGURTHINO C. 25-27.
31
procedit neqne quod intenderat efficere potest, ut prins quam
legatos conveiiiret Adherbalis potiretur, ne amplins morando Scau-
rum, quem plurumum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus
in provinciam venit. ac tametsi senati verbis graves minae nun- 1 1
tiabantur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa tamen ora-
tione consumta legati frustra discessere. ea postquam Cirtae au- 26
dita sunt, Italici, quorum virtute moenia defensabantur, confisi
deditione facta propter magnitudinem populi Romani inviolatos
sese fore, Adherbali suadent uti seque et oppidum lugurthae
tradat, tantum ab eo vitam paciscatur, de ceteris senatui curae
fore. at ille, tametsi omnia potiora fide lugurthae rebatur, 2
tamen quia penes eosdem, si advorsaretur, cogundi potestas erat,
ita uti censuerant Italici deditionem facit. lugurtha in primis 3
Adherbalem excruciatum necat, deinde omnis puberes Numidas
atque negotiatores promiscue, uti quisque armatis obvius fuerat,
interficit.
Q,uod postquam Homae cognitum est et res in senatu agitari 27
coepta, idem illi ministri regis interpellando ac saepe gratia, inter-
dum iurgiis trahundo tempus, atrocitatem facti leniebant. ac ni 2
0. Memmius tribunus plebis designatus, vir acer et infestus po-
tentiae nobiiitatis, populum Homanum edocuisset id agi, ut per
paucos factiosos lugurthae scelus condonaretur, profecto omnis
invidia prolatandis consultationibus dilapsa foret: tanta vis gra-
tiae atque pecuniae regis erat. sed ubi senatus delicti con- 3
fatzung Lticken oder fchwache Stellen
entftiinden; dolis, wenn infolge der
weiten Ausdehnung nicht alle Punkte
mit deF gleichen AufmerkTamkeit be-
obachtet wiirden. ^
10. wt, erklarend: „namlich daJJ".
. 11. senati, eine altertumliche Form,
welche in offiziellen Eedensarten bei-
behalten wurde, wie senati decretum,
senati auctoritas. — frustra, erfolglos.
26. 1. Italici, wie 21, 2. togati, —
socii Italici.
2. fide, inbezug auf vitam pacis-
catur.
3. negotiatores , wie oben ItaKci,
die dem romifchen Staatsverhande an-
gehorigen Gefchaftsleute. — ut —
fuerat, wie einer begegnet war. Cirta
fiel 112 V. Chr.
27.-28. 3. Koms Kriegsruftung.
lugurthas vergehliche Befteehungs-
verfuehe.
27. 1. idem illi ministri, vgl. 25. 2.
— gratia, einnehmendes Entgegen-
kommen (vgl. 25. 2), Gegenfatz dazu
iurgia, gefuchte Streitereien. — le-
niehant, fuchten zu mildern.
2. potentia, die tjbermacht. — per,
durch die Vermittelung, Bemuhungen.
lugurthae, Dativ. — gratia atque
jpecunia, Geld und Gunft.
3. delictum (delinquere), Unterlaf-
32
C. SALLUSTl CEISPI
scientia populum timet, lege Sempronia provinciae futuris consuli-
4 bus Numidia atque Italia decretae, consules declai^ati P. Scipio
Nasica, L. Calpurnius Bestia: Calpurnio Numidia, Scipioni Italia
obvenit. deinde exercitus qui in Africam portaretur scribitur,
28 stipendium aliaque quae bello usui forent decernuntur. at lugur-
tha, contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia venum
ire in animo haeserat, filium et cum eo duos familiaris ad senatum
legatos mittit eisque uti illis, quos Hiempsale interfecto miserat,
2 praecipit omnis mortalis pecunia aggrediantur, qui postquam
Homam adventabant, senatus a Bestia consultus est placeretne
legatos lugurthae recipi moenibus, eique decrevere, nisi regnum
ipsumque deditum venissent, uti in diebus proxumis decem
3 Italia decederent. consul Numidis ex senatus decreto nuntiari
4 iubet; ita infectis rebus illi domum discedunt. interim Oalpur-
nius parato exercitu legat sibi homines nobilis factiosos, quorum
auctoritate quae deliquisset munita fore sperabat. in quis fuit
5 Scaurus, cuius de natura et habitu supra memoravimus. nam
fungsfehler. — conscientia, kaufal,
im BewnJJtfein. — timet, er ilfc ia
Furcht. — lege Sempronia. Nach
dem vomjiingern Gracchus (123) be-
autragten Gefetz foUten die Provinzen
vor deu Wahlkomitien (dalier futuris
consulibus) durch den Senat beltimmt
werden. Die Konsuln hatten uach
der Wahl fich unter einander zu ver-
Itandigen oder zu lofen.
4. Scipio, der Sohn tlesjenigen
Jscipio, der den Tiherius Gracchus
getotet hatte.
28. 1. contra spem, zu nuntio, =
inexspectato, dazu die Erklarung in
quippe cui — liaeserat, da er ja nicht
anders dachte, als daJJ.
2. postquam adventahant, vgl. 18. 5.
Die Gefandten waren abgereifb und
im Herankommen (adventare) he-
griffen. — recipi moenibus, innerhalb
der romifchen Mauern, d. i. in der
Stadt aufnehmen. — in diebus, inner-
halb, im Verlauf der nachffceu zehn
Tage mujiten fie den itahfchen Boden
verlaffen haben. Die durch den Be-
fehl des Senats angekiindigte Frifl;
ift fo in ganz beftimmte Greuzen ein-
geengt.
3. nuntiari iubet, er laJJt ihnen
die Botfchaft zuftelien.
28. 4.-29. Der Feldzug des Cal-
pumins.
4. legat sibi. Der fiir eine Provinz
bezeichnete oberfteBeamte oder Feld-
herr wahlte fich nach eigenem Be-
liebeu i)der auf Verwendung der Be-
teiligten rSmifche Biirger aus, die
ihn in feiner Amtsfiihrung unter-
ftiitzen foUten. Eine folche legatio
wurde nicht felten von jungen Stre-
bern gefucht. — factiosos, im Par-
teileben hervorragend (vgl. 15. 4). —
quae deliquisset, hier = si quae de-
liquisset. Zu delinquere vgl. 27. 3.
— habitus Haltung, auch im politi-
fchen Sinn. — supra, vgl. 15. 4.
5. nam fchlieJJt erlauternd an quae
DE BELLO lUGURTHINO C. 28-29. 33
in consule nostro multae bonaeque artes et animi et corporis erant,
quas omnis avaritia praepediebat: patiens laborum, acri ingenio,
satis providens, belli haud ignarus, firmissumus contra pericula
et insidias. sed legiones per Italiam Regium atque inde Siciliam, 6
porro ex Sicilia in Africam transvectae. igitur Calpurnius initio 7
paratis commeatibus acriter iSTumidiam ingressus est multosque
mortalis et urbis aliquot pugnando cepit. sed ubi lugurtha per 29
legatos pecunia temptare bellique quod administrabat asperitatem
ostendere coepit, animus aeger avaritia facile convorsus est.
ceterum socius et administer omnium consiliorum assumitur Scau- 2
rus, qui tametsi a principio plerisque ex factione eius corruptis
acerrume regem impugnaverat, tamen magnitudine pecuniae a bono
honestoque in pravum abstractus est. sed lugurtha primo tantum- 3
modo belli moram redimebat, existumans sese aliquid interim
Eiomae pretio aut gratia effecturum. postea vero quam parti-
cipem negoti Scaurum accepit, in maxumam spem pactionibus
adductus recuperandae pacis, statuit cum eis de omnibus prae--
sens agere. ceterum interea fidei causa mittitur a consule Sex- 4
tius quaestor in oppidum lugurthae Vagam. cuius rei species
erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam legatis impera-
verat, quoniam deditionis mora indutiae agitabantur. igitur rex, 5
deliquisset. — quas omnis, aber alle 2. gui, und aueh diefer. — a pzin-
diefe. cipio, zu impugnaverati — a bono
6. sed, Ubergang von der Perfon Tionestoque, von dem, was gut und
des Fiihrers zu dem Heere. ehrlich ift.
7. igitur, alfo, nachdem die Legio- 3. primo, anMnglich. — redimehat,
nen ubergefetzt waren, bezeichnet ^je 27. 1. lenieiant. — participem
den Eintritt in das kriegerifche Vor- negoti. lugurtha behandelte die ganze
gehen an Ort und Stelle. — pugnando, Angelegenheit von Anfang an, foweit
durch Kampf mit der FauA, alfo in- es ging, als eine Gefchafts- oder Geld-
bezugaufmortaZis, in offenem Kampf, fache. — Scaurum, auch noch den
inbezugauf Mr&zs, durch Erfturmung. Scaurus. — pactionihus, Abmachun-
29. 1. sed, leitet den Gegenfatz ein ^^°'
zu dem anfanglich energifchen Auf- 4. fidei causa, zur Burgfchaft in-
treten. — administrare hellum , die hetreff der Verhandlungen. — mora,
Fiihrung und ganzeVerwaltung(Ver- infolge des Verzugs. — quoniam —
pflegung der Truppen und was dazu agitabatur, giebt die Erlauterung zu
gehort) hahen. — osiendere, ent- 9.uod — imperaverat.
gegenhalten, vorftellen. 5. igitur, fchliejit an fidei causa
Sallusti lugurtlia. 3
34
C. SALLU8TI CRISPI
uti constituerat, in castra venit ac pauca praesenti consilio lo-
cutus de invidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur,
reliqua cum Bestia et Scauro secreta transigit. dein postero die
quasi per saturam sententiis exquisitis in deditionem accipitur.
6 sed uti pro consilio imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque
7 equi multi cum parvo argenti pondere quaestori traduntur. Cal-
purnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. in Numidia
et exercitu nostro pax agitabatur.
30 Postquam res in Africa gestas quoque modo actae forent
fama divolgavit, Romae per omnis locos et conventus de facto
consulis agitari. apud plebem gravis invidia, patres solliciti erant.
probarentne tantum flagitium an decretum consulis subvorterent
2 parum constabat. ac maxume eos potentia Scauri, quod is auctor
3 et socius Bestiae ferebatur, a vero bonoque impediebat. at C.
Memmius, cuius de libertate ingeni et odio potentiae nobilitatis
supra diximus, inter dubitationem et moras senatus contionibus
an. — uti — acciperetur , von dem
aus loeutus zu entnehmenden Verbum
des Bittens abhangig. — secreta, pra-
dikativ. — per saturam. lanx satura,
eine mit allerlei FrQchten angefuUte
Schufrel, ■vne G.e bei landlichen Opfer-
mahlzeiten als Weihegefchenfc auf-
geftellt -vrarde. tJbertragen iffc per
saturam = durch einander. Die
Sache war zum voraus abgemacht,
es wurde daher beim formlichen Ab-
fchlujj allerlei in kreuz und quer
durcheinander gefragf, um eine klare
Einiicht zu verhindern.
Q.pro consilio, offen vor demKriegs-
rat, im Gegenfatz zu den geheimen Ab-
machungen (secreta transigit).
7. ad magistratus rogandos. Der
Vorfitzende der Wahlkomitien , in
erffcer Linie der Konsui, fragt das
Volk, welche es als Beamte wahlen
wolle. Bsih.eT populum rogare magi-
stratus = Wahlkomitien halten.
30. 31. Die Stimmung .in Rom.
Bede des Memmins.
30. 1. forent = essent. — peromnis
locos et conventus, allenthalben, wo
man lich traf. — agitari, es wurde
verhandelt iiber. — invidia, HajJ. —
solliciti, beunruhigt. — parum con-
stabat, man wuJJte nicht recht.
2. ferebatur, er wurde im Gerede
herumgetragen == er galt allgemein.
— quodkis — ferebatur. Den Konful
Calpurnius preiszugeben hatte iich
der Senat wohl noch entfchlieJJen
konnen. Aber weil der einfluJJreiche
Scaurus als die eigentliche Seele der
ganzen fchlechten Handlung galt,
fiirchteten fie dem Konful etwas an-
zuhaben, weil fie dadurch den Scau-
rus treffen mujjten.
3. cuius, gemeinfchaftlicher Gene-
tivus subiect. zu lihertate ingeni und
odio potentiae, zu potentiae ifb nobi-
litatis Genet. subiect. — supra, vgl.
27. 2. — contionibus, in Volksreden
vor verfammeltem Volke, nicht in
DE BELLO lUGURTHINO 0. 30-31.
35
populum ad vindioandum hortari, monere ne rem publicam, ne
libertatem suam desererent, multa superba et crudelia facinora
nobilitatis ostendere: prorsus intentus omni modo plebis animum
incendebat. sed quoniam ea tempestate Romae Memmi facundia 4
clara pollensque fuit, decere existumavi unam ex tam multis
orationem eius perscribere ac potissumum ea dicam, quae in
contione post reditum Bestiae huiuscemodi verbis disseruit.
,Multa me dehortantur a vohis, Quirites, ni studium rei 31
puhlicae omniasuperet: opes factionis, vostra patientia, ius
nullum, ac maxume qiiod innocentiae plus periculi quam Jio-
noris est. nam illa quidem piget dicere, his annis quindecim 2
quam ludihrio fueritis superhiae paucorum, quam foede quam-_
que inulti perierint vosfri defensores, ut vohis animus ah 3
ignavia atque socordia corrupfus sit, qui ne nunc quidem oh-
noxiis inimicis exsurgitis atque etiam nunc timetis eos, quihus
decet ferrori esse. sed quamquam haec talia sunt, famen ohviam 4
ire facfionis pofentiae animus suhigit. certe ego liherfafem, 5
quae mihi a parenfe meo fradifa est, experiar. verum id
ftaatlicher Volksverfammlung. —
prorsus intentus, durchweg auf jede
Gelegenbeit aufmerkfam. — incen-
debat, feuerte fort und fort an.
4. facundia, die Fahigkeit, durch
Worte (fari) einen Eindruck zu
machen; eloquentia, die nach den
Regeln der Wiffenfchaft ausgebildete
Beredfamkeit. — decere, daJ5 es am
Platze fei. — perscribere, genau,
ganz aufzeichnen.
81. 1. dehortantur, mahnt ab. —
a vobis, d. i. fur euch. einzutreten,
eure Sache zu verteidigen. — ni
superet, •wenn nicht ftarker ware. —
studium rei publicae Eifer fiir leb-
hafte Teilnahme am Gemeinwefen.
— opes — est, Erlauterung zu multa,
— factionis, der Adelsmache. — ius
nullum, dieHechtslofigkeit, der rechts-
lofe Zuftand. — innocentia, Uneigen-
niitzigkeit.
2. nam, fchlieJSt erlauternd an opes,
pafientia, an. — piget, es ift einVer-
druJJ. — his, in den letzten. — quin-
decim kann nur als allgemeine runde
Zahl gelten. Denn da die vorliegende
Eede nach dem Fall Cirtas (112) ge-
halten wurde, fo ftimmt die Zahl
weder zu dem altern Gracchus (er-
mordet 133), noch zu dem jungem,
deffen Tod ins Jahr 121 fallt. —
ab ignavia, von feiten, hebt den Aus-
gangspunkt der Verderbnis hervor.
ignavia, vgl. 4. 4.
3. obnoxiis, in offenbare Schuld
verftrickt. — quibus decet esse, denen
man fein follte.
4. haec, diefe Verhaltniffe. — ani-
mus, ahnlicb wie oben studium rei
publicae.
5. experiri, durch die That ver-
fuchen. — quae — tradita est, hebt
einen fcharfen Gegenfatz zu der po-
3=*
36
C. SALLUSTI CRI8PI
frmtra an ob rem faciam, in vostra manu situm est, Quirites.
6 neque ego vos hortor, quod saepe maiores vostri fecere, uti
contra iniurias armati eatis: nihil vi, nihil secessione opus
7 est necesse est suomet ipsi more praecipites eant. occiso Ti.
Graccho, quem regnum parare aiehant, in plehem Bomanam
quaestiones habitae sunt. post C. Gracchi et M. Fulvi cae-
dem item vostri ordinis multi mortales in carcere necati sunt.
8 utriu^que cladis non lex verum luhido eorum finem fecit. sed
sane fuerit regni paratio plehi sua restituere. quidquid sine
9 sanguine civium ulcisci nequitur, iure factum sit. superiorihus
annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos
liberos paucis nobilihus vectigal pendere, penes eosdem et sum-
mam gloriam et maxumas divitias esse. tamen haec talia
facinora impune suscepisse parum habuere; itaque postremo
leges, maiestas vostra, divina et humana omnia hostibus tra-
tentia factionis hervor. — db reni,
zum Nutzen der Sache.
6. neque, jedoch niclit. — contra
iniurias ire, den . . . entgegentreten,
gegen die . . . auftreten. — praeci-
pites ire, jahlings abwarts gehen,
d. i. durch ihre fortgefetzte Bedrang-
nis des Volkes. Im folgenden werden
Beifpiele von diefem Verfahren auf-
gezahlt.
7. regnum, Konigsherrfchaft. Scipio
Nafica und nach ihm die Optimaten
behaupteten falfchlich (aiebant) ein
folches Streben des Ti. Gracchus,
um zur Gewaltthat gegen ihn aufzu-
fbacheln. — guaesitowes,Unterfuchungs-
gerichte wegen Vergehen gegen den
Staat. — Fulvius, einer der ent-
fchiedenften Anhanger des C. Grac-
chus, fiel in dem StraJJenkampf 121.
— eorww, namlich: welche die Mord-
fcenen veranlaJJt hatten. — utriusque,
beide Morde. — non lex, kein Antrag
wurde beim Volke geltellt, daJJ dem
BlutvergieJSen eiu Ende fein folle;
diefes horte erlt auf, als die Optima-
ten keine Luft (lubidoj mehr daran
hatten.
8. fuerit, factum sit, eine Einrau-
mung des Memmius, ohne daJJ diefer
damit einverftanden war. Zugleich
ift darin ein Vorwurf gegen die
Schwache des Volkes enthalten, das
fich folche Thaten ruhig gefallen
lieJJ. — nequitur^ eine feltene Form,
wie coeptus sum nur mit dem Infin.
passiv. — sine sanguine, folche
Thaten hatten nur mit Blut geracht
werden konnen. ulcisci, hier, wie
manchmal die Deponentia, in alter-
tiimlichem Gebrauch paffivifch.
9. taciti, auch hierin liegt ein ftiller
Vorwurf des Gehenlaffens ; denn die
Folge davon war das parum Jiabere
(nicht zufrieden fein, nicht genug
haben). — aerarium expilari — esse.
Wie gegen die Plebs, fo wurde gegen
den ganzen Staat und feine Bundes-
genoffen verfahren. — postremo, am
Ende, auf dem Hdhepunkt der Macht-
ausbeutung. — tradita sunt, mit Au-
fpielung auf den Calpurnius und Scau-
DE BELLO lUGmiTHlNO 0. 31.
37
dita sunt. neque eos, qui ea fecere, pudet aut paenifef, sed 10
incedunf per ora vostra magnifici, sacerdotia ef consulatus,
pars friumphos suos ostenfanfes: proinde guasi ea Jionori non
praedae hdbeant. servi aereparati iniusta imperia dominorum ll
non perferunf, vos, Quirifes, in imperio nafi, aequo animo ser-
vitutem toleratis? at qui sunt ei, qui rem publicam occupavere? 12
homines sceleratissumi, cruentis manihus, immani avaritia, no-
cenfissumi ef eidem superhissumi , quihus fides decus pietas,
postremo honesta atque inhonesta omnia quaestui sunt. pars 13
eorum occidisse frihunos plehis, alii quaestiones iniusfas, pleri-
que caedem in vos fecisse pro munimenfo hahenf. ifa quam 14
quisque pessume fecif fam maxume futus esf. metum ah scelere
suo ad ignaviam vostram franstulere; quos omnis eadem cu-
pere eadem odisse eadem metuere in unum coegif. sed haec 15
inter honos amicitia, infer mdlos factio esf. quodsi fam vos 16
Uhertafis curam haheretis quam illi ad dominationem accensi
sunt, profecto neque res puhlica, sicuti nunc, vastaretur et hene-
rus ; um Geld hat man Gefetz, Hoheit
des Volkes, das in menfchlichen und
gottlichen Satzungen heilig zu hal-
tende Recht preisgegeben, -wie ein
Beiiegter die Waffen ausliefert ; alfo :
Eom i& um Geld in die Gewalt des
Fremden gegeben.
10. ineedunt, ftolzieren einher. —
per ora vostra, unter euern Augen.
— 'proinde quasi — hdbeant, als
ob lie iliefe Auszeichnungen als den
Lohn ihrer Tuchtigkeit und nicht
als das Ergebnis ihres Jagens nach
Beute hatten, d. i. als ob fie diefe
Auszeichnungen fich zur Ehre, nicht
als Raub anrechnen foUten.
11. Quirites, fcharfer Gegenfatz zu
servi, ebenfo in imperio nati zu aere
parati. — in imperio, im Recht der
Herrfchaft.
12. cruentis manibus, vgl. § 7. —
nocentissumi, die groJJten Miffethater.
— qtiaestui sunt, fie verkaufen um
Geld und Gewinn, d. i. fie geben um
Geld preis. — fides, das Halten des
gegebenen Wortes, der ubernomme-
nen Verpflichtung; decus, die Bewah-
rung deffen, was fich fur den fittlichen
Menfchen fchickt, Ehre in fubjektivem
Sinn, pietas, die Liebe zu allen durch
natiirliche Bande Verbundenen; Jione-
sta atque inhonesta, in allgemeinen
Begriffen zufammenfaffend.
■" 13. pro munimento habent, fie haben
in ihrer Gewalt- und Mordherrfchaft
Deckung.
14. quam — tam, in dem Ma^e
wie, fo. — ab scelere suo transtulere,
ihre Verbrechen muJJten fur fie die
TJrfache der Furcht fein; fie fehen
aber, daJ5 aus Feigheit iieplebs fich
vor ihnen furchtet.
15. factio, das Zufammenhalten
zum Bofen (facere cum aliquo) =
Verfchworung.
16. beneficia, die Amter, die das
Volk giebt.
38 C. SALLU8TI CEISPI
17 ^cia vostra penes optumos non audacissumos forent. maiores
vostri parandi iuris et maiestatis constituendae gratia his per
secessionem armati Aventinum occupavere: vos pro lihertate,
quam ah illis accepistis, nonne summa ope nitemini? atque eo
vehementius, quo maius dedecus est parta amittere quam omnino
18 non paravisse. dicet aliquis ,quid igitur censes ? vindicandum
in eos qui liosti prodidere rem puhlicam ?' non manu neque
vi, quod magis vos fecisse quam illis accidisse indignum est,
19 verum quaestionibus et indicio ipsius lugurthae. qui si dedi-
ticius est, profecto itissis vostris ohoediens erit, sin ea con-
temnit, scilicet existumahitis qualis illa pax aut deditio sit,
ex qua ad lugurtham scelerum impunitas, ad paucos potentis
maxumae divitiae, ad rem puhlicam damna atque dedecora per-
20 venerint. nisi forte nondiim etiam- vos dominationis eorum sa-
tietas tenet et illa quam haec tempora magis placent, cum regna
provinciae leges iura iudicia hella atque paces, postremo di-
vina humana omnia penes paucos erant, vos autem, hoc est
populus Romanus, invicti ah hostihus, imperatores omnium gen-
tium satis hahehatis animam retinere: nam servitutem quidem
21 quis vostrum recusare audehat? atque ego tamesti viro flagi-
tiosissumum existumo impune iniuriam accepisse, tamen vos
hominihus sceleratissumis ignoscere, quoniam cives sunt, aequo
22 animo paterer, ni misericordia in perniciem casura esset. nam
et illis, quantum importunitatis hahent, parum est impune
male fecisse, nisi deinde faciundi licentia eripitur, et vohis
17. bis, 494 und 449. Bei der erftea fich der Gewalt der Optimaten zu
Auswanderung auf den mons sacer widerfetzen , ftellt Memmius die
befetzten die Plebejer auch den Aven- driickende Gegenwart als fchon ver-
tinus, — atque, und dazu noch. gangen (illa) und die zii gewinnende
18. quod, Objekt zu fecisse und Befreiungalsfchongegenwartigi^ftaec^
Subjekt zu accidisse. Vgl. 14. 16. — dar.
etindicio. In den gerichtlichen TJnter- 21. viro flagitiosissumum. Der
fuchungen wird lugurtha felbft in die Mann thut fchimpf lich an iich, wenn
Lage kommen, gegen die Optimaten er Unrecht ungeAraft duldet. — ni
auszufagen. — casura esset, wenn nicht ausfallen
19. gui = natn is. miiJJte. Vgl. 14. 3.
20. nondum etiam, auch jetzt noch 22. quantum importunitatis Jiahent,
nicht. — eorum, bezieht fich auf bei dem groJJen Maji von Unver-
paucos potentis. — cum — audebat. fchamtheit, die Jie haben. — nisi —
In der Lebendigkeit der Aufforderung, erijpitur fchlieJJt an iUis parum est
DE BELLO lUGURTHINO C. 31, 39
aeterna solUeitudo remanehit, cum intellegetis aut serviundum
esse aut per manus libertatem retinendam. nam fidei quidem 2B
aut concordiae quae sjpes est? dominari illi volunt, vos liheri
esse, facere iUi iniurias, vos prohihere, postremo sociis nostris
veluti hostihus, hostihus pro sociis utuntur. potestne in tam 24
divorsis mentihus pax aut amicitia esse? quare moneo hortor- 25
que vos ne tantum scelus impunitum omittatis. non peculatus
aerari factus est neque per vim sociis ereptae pecuniae, quae
quamquam gravia sunt, tamen consuetudine iam pro nihilo ha-
hentur. hosti acerrumo prodita senatus auctoriias, proditum
imperium vostrum est: domi militiaeque res puhlica venalis fuit'.
quae nisi quaesita erunt, nisi vindicatum in noxios, quid erit 26
reliquum, nisi ut illis, qui ea fecere, ohoedientes vivamus?
nam impune quae luhet facere, id est regem esse. neque ego 27
vos, Quirites, hortor ut malitis civis vostros perperam quam
recte fecisse, sed ne ignoscundo malis honos perditum eatis.
ad hoc in repuhlica multo praestat henefici quam malefici imme- 28
morem esse. honus tantummodo segnior fit, uhi neglegas, at
malus improhior. ad hoc si iniuriae non sint, haud saepe 29
auxili egeas.'
an. — deinde , von da ab , namlich •wurf der Optimaten gegen die Grac-
wo fie Unrecht gethan haben, = in chen. Vgl. § 7. — regem esse, in
der Folge. — per manus, vermittelft fchlimmem Sinn. Das Wort rex war
Gewaltanwendung. bei den Romern verpont.
23. nam fchlieJSt an per manus an. 27. neque, vgl. 20. 5. — ut malitis
— fidei, hier gegenfeitiges Vertrauen. — fecisse, namlich um der Luft an
24. in tam divorsis mentibus, bei der Strafe willen.
fo auselnandergehenden Abiichten. 29. si — non sint. Angenommen,
25. quae, Dinge, welche. — con- daJJ es kein Unrecht giebt, d. 1. daJJ
suetudine, weil man daran gewohnt es durch kraftiges Einfchreiten zu-
ift. — domi mUitiaeque. In Eom rfickgedrangt wird, fo mochte dann
nahmen die Senatoren, an der Spitze auch keine Hilfe notig fein. Der
des Heeres der Feldherr Geld von Konjunktiv des Prafens im Bedin-
lugurtha. gungs- und Folgefatz bezeichnet den
26. quaerere, in gerichtliche Unter- angenommenen moglichen FalL —
fuchung nehmen (vgl. § 18). — nam ad hoc, dazu kommt, fchlieJJlich, end-
— esse fchlieJJt erlauternd an oboe- lich. Der SchluJJfatz rechtfertigt
dientes an. — id est, hervorhebend kurz die Aufforderung, ftreng gegen
mit bitterm Gegenfatz zu dem Vor- die Optimaten einzufchreiten.
40 C. SALLUSTl CRISPI
32 Haec atque alia huiuscemodi saepe dicundo Memmius populo
persuadet uti L. Cassius, qui tum praetor erat, ad lugurtham
mitteretur eumque interposita fide publica Romam duceret, quo
facilius indicio regis Scauri et reliquorum, quos pecuniae captae
2 accersebat, delicta patefierent. dum haec E-omae geruntur, qui
in Ifumidia relicti a Bestia exercitui praeerant, secuti morem im-
3 peratoris sui pluruma et flagitiosissuma facinora fecere. fuere
qui auro corrupti elephantos lugurthae traderent, alii perfugas
4 vendere, pars ex pacatis praedas agebant: tanta vis avaritiae in
5 animos eorum veluti tabes invaserat. at Cassius praetor perlata
rogatione a C. Memmio ac perculsa omni nobilitate ad lugurtham
proficiscitur eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis
persuadet, quoniam se populo Eomano dedisset, ne vim quam
misericordiam eius experiri mallet. privatim praeterea fidem
siiam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat:
83 talis ea tempestate fama de Cassio erat. igitur lugurtha contra
decus regium cultu quam maxume miserabili cum Cassio Ro-
2 mam venit. ac tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus
ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quae
supra diximus, C._. Ba^,biumJnbjuaum, plebis magna mercede parat,
32. — 35. Iugortha mrd nacli Eom trauen. — qtioniam se dedisset, vgl.
vorgeladen und totet hier feinen 29. 5. — privatim, fiir feine Perfon.
Verwandten MaQlva. — fidem suam interponit, er fetzt
32. 1. interpositafidepuNica, unter ^®^*^ ^^^^ ^^^'
Zuiicherung des offentlichen Geleites. 33. 1. contra decus regium, als An-
— accersere, belangen. — capere, gefchuldigter, der nach dem Rate des
■wie acciperepecuniam, Q.ch.heikechen Caflius das Mitleid des romifchen
laffen. Volkes fucht und deshalb alle konig-
5. perlata rogatione. Der Vor- lichen Ahzeichen abgelegt hat. „Im
Jitzende in der Volksverfammlung Gegenfatz zu dem einem Konige ge-
fragte dasVolk: velitis iubeatis Qui- ziemenden Erfcheinen." — cultu quam
rites; er hrachte alfo eine rogatio an maxim^ miserahili, in moglichft klag-
das Volk. Diefes antwortete : uti licher Kleidung wie ein Angeklagter.
rogas, und damit war die rogatio ev- 2. magna vis animi, namlich um
ledigt (perlata), d. h. zum Gefetz ge- den gegen ihn vorgehrachten Au-
worden. „Nachdem der Antrag durch- fchuldigungen entgegenzutreten. —
gefetzt und dadurch der ganze Adel parat, hringt ihn auf feine Seite. —
in Schrecken verfetzt worden war." ab omnibus, guorum — gesserat. Die
— conscientia, SchuldbewuJJtfein, bo- mit den Verhaltniffen in Rom genau
fes Gewiffen. — diffidere, nicht recht bekannten Optimaten trauten der-
DE BELLO lUGURTHINO 0. 32-35. 41
cuius impudentia contra ius et iniurias omnis munitus foret. at 3
C. Memmius advocata contione, quamquam regi infesta plebes
erat et pars in vincula duci iubebat, pars, nisi socios sceleris sui
aperiret, more maiorum de hoste supplicium sumi, dignitati quam
irae magis consulens sedare motus et animos eorum mollire, po-
stremo confirmare, fidem publicam per sese inviolatam fore. post, 4
ubi silentium coepit, producto lugurtha verba facit, Romae Nu-
midiaeque facinora eius memorat, scelera in patrem fratresque
ostendit. quibus iuvantibus quibusque ministris ea egerit quam-
quam intellegat populus Eomanus, tamen velle manifesta magis
ex illo habere. si verum aperiat, in fide et clementia populi
Romani magnam spem illi sitam; sin reticeat, non sociis saluti
fore sed se suasque spes corrupturum. deinde ubi Memmius di- 34
cundi finem fecit et lugurtha respondere iussus est, 0. Baebius
tribunus plebis, quem pecunia corruptum supra diximus, regem
tacere iubet, ac tametsi multitudo, quae in contione aderat, vehe-
menter accensa terrebat eum clamore voltu, saepe impetu atque
aliis omnibus quae ira fieri amat, vicit tamen impudentia. ita 2
populus ludibrio habitus ex contione discedit; lugurthae Bestiae-
que et ceteris, quos illa quaestio exagitabat, animi augescunt.
Erat ea tempestate Romae Kumida quidam nomine Massiva, 35
Gulussae filius Masinissae nepos, qui, quia in dissensione regum
lugurthae advorsus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto
profugus ex patria abierat. huic Sp. Albinus, qui proxumo anno 2
post Eestiam cum Q,. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet,
quoniam ex stirpe Masinissae sit lugurthamque ob scelera invidia
cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat. avidus 3
ofFenbar zu Tage tretenden Gegen- 34. 1. impetu, durch Eindringen auf
ftromung nicht recht und fuchten feine Perfon. — ira amat, = ira^
daher den lugurtha zu beftimmen, pTacet, daTon ahhangig quae fieri.
daJJ er trotz feiner magna vis animi 2. ludibrio Tiabitus, nachdem man
auch noch den Volkstribunen Babius fein Spiel mit ihm getrieben.
fur flch gewinne. 35. 1. in dissensione regum, vgl.
S. infesta, erbittert. — per sese, 12. 1.
fo viel in feiner Macht liege. 2. proxumo anno, i. J. 110. —
4. producto , wie man den Ange- invidia cum metu , HaJJ und Furcht
klagten vor das Gericht vorfiihrt. — zugleich. Die Romer , fagt Albinus,
manifesta magis ex illo, vgl. 31. 18. ha£fen nicht nur lugurtha, fondern
— sed, fondern nur. iiefurchtenihn auch; deshalb werden
42
C. SALLUSTI CRISPI
consul belli gerundi movere quam senescere omnia malebat. ipsi
4 provincia Numidia Minucio Macedonia evenerat. quae postquam
Massiva agitare coepit neque lugurthae in amicis satis praesidi
est, quod eorum alium conscientia alium mala fama et timor im-
pediebat, Bomilcari proxumo ac maxume fido sibi imperat, pretio,
sicuti multa confecerat, insidiatores Massivae paret, ac maxume
occulte, sin id parum procedat, quovis modo IS^umidam interficiat.
5 Bomilcar mature regis mandata exsequitur et per homines talis
negoti artifices itinera egressusque eius, postremo loca atque tem-
6 pora cuncta explorat. deinde, ubi res postulabat, insidias tendit.
igitur unus ex eo numero, qui ad caedem parati erant, paulo in-
consultius Massivam aggreditur: illum obtruncat, sed ipse depre-
hensus, multis hortantibus et in primis Albino consule, indicium
7 profitetur. fit reus magis ex aequo bonoque quam ex iure gentium
8 Bomilcar, comes eius qui Homam fide publica venerat. at lugurtha
manifestus tanti sceleris non prius omisit contra verum niti, quam
animum advortit supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti
9 esse. igitur quamquam in priore actione ex amicis quinquaginta
vades dederat, regno magis quam vadibus consulens clam in Uu-
fie ihn gern von der Herrfchaft ent-
fernen. ^
3. omnia, Objekt zu movere und
Subjekt zu senescere. Vgl. 31. 18.
4. proxumo, feinem nachften Ver-
trauten. — sin, fetzt si voraus. Die
erite Bedingung iit in maxume occulte
enthalten, = maxume oeculte, si
possit
5. mature exsequitur, beeilt Jfich
auszufiihren. — artifices, Meifter. —
itinera, Wege="wo er geht (irej. —
loca atque tempora, wo und wann er
zu finden ift, — deinde, nachdem
alles ausgefpaht war. — ubi res po-
stvtlabat, wo und wann es angezeigt
fchien.
6. ex eo numero = ex numero eo-
rum. — indicium profitetur, macbt
auf eindringliches Zureden offene
Angabe, legt ein Geftandnis ab.
7. ex aequo honoque = wie es recht
und gut war. — comes eius qui —
venerat, als Mitglied der Begleitung
deffen, der unter dem Schutz des
oftentlichen Geleites nach Rom ge-
kommen war.
8. manifestus, obfchon iiherftihrt.
— contra verum niti, fich gegen die
Wahrheit ftemmen, d. i. fich dagegen
ftemmen, daJJ die Wahrheit, der wahre
Sachverhalt zur Geltung komme.
9. in priore aetione, in der erften
gerichtlichen Verhandlung liber die
Ermordung des Mafflva. Bei fchwie-
rigeren Fallen wurden mehrere Tag-
fahrten (Verhandlungen) notwendig.
quinquaginta vades, d. i. die Btirg-
fchaft, daJJ er in der nachft anbe-
raumten Gerichtsverhandlung er-
fcheinen werde. — regno magis quam
vadibus consulens, er gab alfo die
DE BELLO lUGURTHINO C. 35—37. 43
midiain Bomilcarem dimittit, veritns ne reliquos popularis metus
invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret. et
ipse paucis diebus eodem profectus est, iussus a senatu Italia
decedere. sed postquam Roma egressus est, fertur saepe eo ta- 10
citus respiciens postremo dixisse: urhem venalem et mature peri-
turam, si emptorem invenerit.
Interim Albinus renovato bello commeatum stipendium alia- 36
que, quae militibus usui forent, maturat in Africam portare;
ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud
longe aberat, armis aut deditione aut quovis modo bellum con-
ficeret. at contra lugurtha trahere omnia et alias deinde alias 2
morae causas facere, polliceri deditionem ac deinde metum simu-
lare, cedere instanti et paulo post, ne sui diffiderent, instare:
ita belli modo modo pacis mora consulem ludificare. ac fuere 3
qui tum Albinum haud ignarum consili regis existumarenfc, neque
ex tanta properantia tam facile tractum bellum socordia magis
quam dolo crederent. sed postquam dilapso tempore comitio- 4
rum dies adventabat, Albinus Aulo fratre in castris pro prae-
tore relicto B,omam decessit.
Ea tempestate seditionibus tribuniciis atrociter res' pnblica 37
agitabatur. P. Lucullus et L. Annius tribuni plebis resistentibus 2
Biirgen auf , die fiir die Strafe der herrn, daher cedere instanti. — beUi
Verraumnis- der Tagfahrt haftbar 7nora,VerfchleppungdesKrieges durch
waren. — veritus ne — invaderet, Ausweichen, pacis mora, Verfchlep-
erlauternd zu regno magis consulens. pung des Friedens durch nicht ernft
— metus parendi. Wenn Bomilkar gemeinte Verhandlungen.
geopfert wurde, fo war zu erwarten, 3. tum, zu haud ignarum, jetzt, im
dajJ fich die Numider fcheuen wurden, Gegeufatz zum Anfang des Peldzugs,
einem Konig langer zu gehorchen, wird durch den folgenden Satz neque
deffen Getreuelte dem Untergang — crederent erlautert. — ex tanta
preisgegehen wurden. properantia, unmittelbar nach. . . —
dolo, in betrugerifcher Abficht,
36. Der Feldzug des Albinus. 4. postguam adventabat, vgl. 13. 5.
36. 1. ante comitia. Die Wahl- — pro praetore, in der Eigenfchaft
komitien fanden in der zweiten Halfte als Hochfiiommandierender.
des Jahres, der Amtsantritt feit 158
am 1. Januar, fruher am 1. Marz 37. 38. Die Mederlage des Aulns.
&3Ltt. ~ quovis modo, auf jede andere 37. 1. seditionibu,stribuniciis,A.xach.
Weife. Unruhen, Spaltungen feitens der Tri-
2. metum, vor dem romifchen Feld- bunen.
44
C. SALLU8TI CRISPI
collegis continuare magistratum nitebantur, quae dissensio totius
3 anni comitia impediebat. ea mora in spem adductus Aulus, quem
pro praetore in castris relictum supra diximus, aut conficiundi
belli aut terrore exercitus ab rege pecuniae capiundae, milites
mense lanuario ex hibernis in expeditionem evocat magnisque
itineribus hieme aspera pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis
4 thesauri erant. quod quamquam et saevitia temporis et oppor-
tunitate loci neque capi neque obsideri poterat — nam circum
murum situm in praerupti montis extremo planities limosa hiema-
libus aquis paludem fecerat — tamen aut simulandi gratia, quo
regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi
potiundi, vineas agere, aggerem iacere, aliaque quae incepto usui
38 forent properare. at lugurtha cognita vanitate atque imperitia
legati subdole eius augere amentiam, missitare supplicantis lega-
tos, ipse quasi vitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum
2 ductare. denique Aulum spe pactionis perpulit, uti relicto Suthule
in abditas regiones sese veluti cedentem insequeretur : ita delicta
2. continuare magistratum, ein
zweites Jahr das Amt behalten, das
jedesmal nur auf ein Jahr iibertrageu
"wurde. — ivipediebat, namlich durch
die intercessio eines Teils der Tri-
bunen.
3. ea mora. Durch den Verzug
der Wahlkomitien war Albinus gehin-
dert, in die Provinz zuruckzukehren.
Aulus fuhrte daher den Oberbefehl
weiter. — terrore exercitus, durch
den feitens des vorruckenden Heeres
dem lugurtha eingejagten Schrecken.
— in expeditionem, zu einem neuen
Feldzug.
4. in montis eostremo, vgl. 21. 2:
am auJ3erften Eande eines fteilen Berg-
ahhangs. — hiemalibus aquis, durch
das ftehende Waffer zur Winterszeit.
— quo, um dadurch, d. i. durch den
Angriff.
38. 1. vanitas, die jeder befonne-
nen Berechnung entbehrende Ober-
flachlichkeit , das planlofe, die
Schwierigkeiten verkennende Vor-
gehen. — vitabundus, wie furibundus,
praedabundus, moribundus, ein Par-
tizip mit aktiver Bedeutung eines
Prafens oder einer fofort auszufiih-
renden Abficht. — saltuosa loca,
Waldfchluchten.
2. spe pactionis, Aulus lieJJ iich
durch den verftellten RQckzug des
lugurtha zu der -Meinung verleiten,
dajJ diefer notgedrungen fich zu einem
tjbereinkommen herbeilaffen werde,
und wurde dadurch beftimmt, ihm zu
folgen. — ita. Dadurch, daJJ lugur-
tha fich ftellte, als ob er immer weiter
weiche, Aulus ihm immerweiter folgte,
follte der Schein erregt werden , als
oh Aulus' fchmachvoUe Niederlage,
wie fie von lugurtha vorbereitet
wurde, durch die Gewalt der auJJern
Verhaltniffe erfolgt fei, nicht durch
die delicta des lugurtha. lugurtha
hatte naturlich ein IntereCfe daran.
daJJ man in Rom fo meine. ita -^
Dir BELLO lUGURTHINO C. 37-38.
45
oecultiora fore. interea per homines callidos diu noctuqne exer- 3
citum temptabat, centuriones ducesque turmarum partim uti trans-
fugerent corrumpere, alii signo dato locum uti desererent. quae 4
postquam ex sententia instruit, intempesta nocte de improviso
multitudine K^umidarum Auli castra circumvenit. milites B,omani 5
perculsi tumultu insolito arma capere alii, alii se abdere, pars
territos confirmare, trepidare omnibus locis. vis magna hostium,
caelum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps, postremo
fugere an manere tutius foret in incerto erat. sed ex eo numero, 6
quos paulo ante corruptos diximus, cohors una Ligurum cum
duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere
ad regem, et centurio primi pili tertiae legionis per munitionem,
quam uti defenderet acceperat, locos hostibus introeundi dedit,
eaque !Numidae cuncti irrupere. nostri foeda faga, plerique ab- 7
iectis armis, proxumum coUem occupaverunt. nox atque praeda 8
castrorum hostis, quo minus victoria uterentur, remorata sunt.
deinde lugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit. 9
tametsi ipsum cum exercitu fame et ferro clausum tenet, tamen
se memorem humanarum rerum, si secum foedus faceret, inco-
fore ift abhangig vou einem zu Tper-
pulit zu erganzenden ratus.
• 3. interea, •wahrend des Schein-
rQckzugs. — temptabat, machte feine
Beftechungsverfuche. — diu, neben
noctu = die, — alii eutfpricht dem
partim. Ein Teil foUte wahrend des
Vormarfches „uberlaufen", andere
foUten, wenn es zum Treffen komme
(signo dato), mitten aus dem Treffen
ausreiJJen.
4. ex sententia, ganz feiner Abiicht
entfprechend. quae postquam instruit,
nachdem er diefe Anordnungen ge-
troffen Jieht.
5. tumultu insoUto, durch die im-
gewohnte Alarmierung. — trepidare
omnibus locis, allerorts war Verwir-
rung. Suhjekt zu trepidare ift nicht
pars, fondern : Jie, man. — pericuhcm
aneeps, mitbezug auf castra drcum-
venit. Drei Punkte werden hervor-
gehoben: die Menge der Feinde, die
Nacht, die EinfchlieJJung. Diefe drei
Punkte laffen es fchlieJJlich (postremo)
zweifelhaft erfcheinen, ob man fliehen
oder bleiben foUe.
6. ex eo numero, vgl. 35. 6. —
pauei gregarii, einige wenige gemeine
Soldaten, wie militibus zeigt, aus den
romifchen, nicht bundesgenoffifchen
Eeihen. — centurio primi pili (ma-
nipuli) , auch primipilus oder pri-
mus pilus, der erfte Hauptmann der
Legion. — eaque, namlich parte.
9. in cpUoquio verba faeit, hat eine
Unterredung. — tametsi tenet. Der
Vorderfatz im Indikativ ift als erlau-
ternde Einleitung des erzahlenden
Schriftftellers aufzufaffen. — rerum
humanarum, vgl. 14. 23. lugurtha
ftellt Jich als einen fich maJJigenden,
46
C. SALLUSTI ORISPI
lumis Qjnnis sub iugum missurum; praeterea uti diebus decem
10 Numidia decederet. quae quamquam gravia et flagiti plena erant,
tamen, quia mortis metu mutabantur, sicuti regi lubuerat pax
convenit.
39 Sed ubi ea Eomae comperta sunt, metus atque maeror civi.
tatem invasere. pars dolere pro gloria imperi, pars insolita rerum
bellioarum timere libertati, Aulo omnes infesti ac maxume qui
bello saepe praeclari fuerant, quod armatus dedecore potius, quam
2 manu salutem quaesiverat. ob ea consul Albinus ex delicto
fratris invidiam ac deinde periculum timens senatum de foedere
consulebat et tamen interim exercitui supplementum scribere, ab
sociis et nomine Latino auxilia accersere, denique omnibus modis
3 festinare. senatus ita uti par fuerat decernit suo atque populi in-
i iussu nullum potuisse foedus fieri. consul impeditus a tribunis
plebis, ne quas paraverat copias secum portaret, paucis diebus
■woMwollenden Sieger. — uti decede-
ret, von verba facit abhangig.
10. quae, diefe Bedingungen. —
flagitiplena, voll Schimpf. flagitium,
eine fchimpfliche That. — mortis
metu mutabantur, fie vrurden. um die
Furcht vor dem Tode eingetaufcht,
man gab dafiir hin die Furcht vor
dem Tode.
39. 40. Stimmnng nnd Mafenahmen
in S.om.
39. 1. dolere pro gloria, "war von
Schmerz ergriffen fiir, d. i. in Be-
forgnis fiir den gefilhrdeten Ruhm.
— insolita rerum ieUicarum, unge-
wohnt, und daher unbekannt mit den
Wechfelfallen des Krieges fttrchtete
man fofort das Schlimmfte. — dede-
core potius quam manu, vielmehr
durch eine Schande, als durch feine
Faufb, wahrend er im Belitz der
Waffeu war.
2, eonsul Albinus senatum consu-
lebat. Nach 37. 2. wurde die Neuwahl
der Beamten, derentwegen Albinus
nach Eom gekommen war, wahrend
des ganzen Amtsjahres des Albinus
vereitelt. Diefer war daher noch
im Amt als Konful verblieben, als
welcher er vor dem Senat Bericht
zu erftatten und deffen Anficht ein-
zuholen hatte und alle Amtshand-
lungen des Konfuls vollzog (supple-
mentum scribere etc). — de foedere,
uber den von Aulus abgefchloffenen
Vertrag. — et tamen, obgleich die
Sache fiir ihn fchlimm ftand und er
genotigt war, beim Senat vorzubauen,
that er doch , wie wenn er unange-
fochten Konful ware. — a nomine
Latino. Mit nomen Latinumymvden
die Bundesgenoffen zunachffc in La-
tium, dann in Italien bezeichnet,
welche vor den andern Bundesgenoffen
Vorrechte hatten.
3. uti fuerat, wie es zu allen Zeiten
Rechtens gewefen war,
4. impeditus — proficiscitur. Der
Widerfpruch der Tribunen hinderte
ihn nicht nach Afrika abzureifen, wo
das friihere Heer aus Numidien in
DE BELLO lUGURTHINO C. 38—39. 47
in Africam proficiseitur •, nam omnis exercitus, uti convenerat,
Numidia deductus in provincia hiemabat. postquam eo venit, quam- 5
quam persequi lugurtham et mederi fraternae invidiae animo
ardebat, cognitis militibus, quos praeter fugam soluto imperio
licentia atque lascivia corruperat, ex copia rerum statuit sibi
nihil agitandum. interim Eomae C. Mamilius Limetanus tribunus 40
plebis rogationem ad populum promulgat, uti quaereretur in eos,
quorum consilio lugurtba senati decreta neglegisset, quique ab eo
in legationibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos
quique perfugas tradidissent, item qui de pace aut bello cum
hostibus pactiones fecissent. huic rogationi partim conscii sibi 2
alii ex partium invidia pericula metuentes, quoniam aperte re-
sistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi fateren-
tur, occulte per amicos ac maxume per homines nominis Latini
et socios Italicos impedimenta parabant. sed plebes incredibile 3
memoratu est quam intenta fuerit quantaque vi rogationem iusseiit,
[decreverit voluerit] magis odio nobilitatis, cui mala illa para-
bantur, quam cura rei publicae: tanta lubido in partibus erat.
igitur ceteris metu perculsis M. Scaurus, quem legatum Bestiae 4
die romirche Provinz zuriickgezogeii den Krieg, d. i. iiber die Art der
war. — uti convenerat, zwifchen lu- Kriegfiihrung. Vgl. 36. 3.
gurtha und Aulus. 2. partim, wie alii. — partium,
5. mederi, auslofchen. — animo der Gegenpartei der plebs. — quin,
ardebat, fein Herz brannte. — prae- ohne daJJ. — illa, was alles an Ver-
ter fugam, auJJer der fchimpflichen gehen im vorhergehenden Satz auf-
Flucht auch noch. — soluto imjoerio, gefiihrt ift. — per homines nominis
infolge der Lockerung des Ober- Latini et sodos Italicos. Arbeits-
befehls. — ex copia rerum, nach' fcheue und genuJJfuchtige Leute ka-
Lage der Dinge. men in Menge in Rom zufammen,
um fich um Geld zu allem dienfbbar
4:0. 1. iwienMi, im Jahr 109, nachdem zu zeigen; ob hier Storung der Ko-
Albinus nach Ablauf feines Amts- mitien oder unrechtmaJJiges Mit-
jahres, da noch keine neuenKonfuln ffcimmen gemeint fei, ifl; gleichgiltig.
fur diefes Jahr gewahlt waren, wieder — parabant, fuchten zu bereiten.
nach Afrika zur tJbernahme des Ober- 3. iusserit. Vgl. 32. 5. — vi, Heftig-
befehls abgereifl; war. — promulgare, keit. — mala illa, die aus derUnter-
bekannt machen durch offentlichen fuchung drohenden MiJJlichkeiten und
Anfchlag. Dies muJJte dem Einbrin- Schaden der Verurteilung. — para-
gen des Antrags (rogatio) in der bantur , wie vorher paratant. —
Volksverfammlung vorausgehen. — Itibido, Leidenfchaftlichkeit.
autbello, oder aber, oder gar iiber 4. igitur, fo nun, unter diefen be-
48
C. SALLUSTI CRISPl
fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, tre-
pida etiam tum civitate cum ex Mamilia rogatione tres quaesi-
5 tores rogarentur, eifecerat uti ipse in eo numero crearetur. sed
quaestio exercita aspere yiolenterque ex rumore et lubidine ple-
bis. ut saepe nobilitatem, sic ea tempestate plebem ex secundis
rebus insolentia ceperat.
41 Ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium mala-
rum artium paucis ante annis Komae ortus est otio atque abun-
2 dantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. nam ante Car-
thaginem deletam populus et senatus E,omanu8 placide modesteque
inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis
certamen inter civis erat: metus hostilis in bonis artibus civitatem
3 retinebat. sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea
4 quae res secundae amant, lascivia atque superbia incessere. ita
quod in advorsis rebus optaverant otium, postquam adepti sunt,
5 asperius acerbiusque fuit, namque coepere nobilitas dignitatem
ceteris,
drohlichen Umftanden. —
namlich nobilibus. — inter — fugam.
Die iiber ihren Erfolg jubelnde Menge
fchreckte ihn eben fo wenig, als die
Angft feiner Parteigenolfen. fuga
hier bildlich, das angftliche Zuruck-
weichen. — trepida etiam tum civi-
tate. Die jetzt noch herrfchende Be-
unruhigung der Biirgerfchaft wuJJte
er zu feinem Vorteil auszuniitzen.
5. aspere violenterque, hart und ge-
waltthatig. — ex rumore et lubidine,
nach dem Gerede und der Leiden-
fchaft (dem Belieben). — ex secundis
rebus, infolge der fur dieplebs gun-
ftigen Lage, ihrer Erfolge.
41. 42. Ruckblick auf die Entftehung
der damaligen romirchen Partei-
verliUltnifCe.
41. 1. mos, Sitte hier in fchlimmem
Sinn. — partium, der Parteiungen
in der plebs, factionum, des Zufammen-
haltens des Adels (vgl. 31. 15.) —
pauci, ein relativer Begriff. Salluft-
fpricht hier nur von der Entartung
des Parteilebens. Parteien gab es
von Anfang der Republik an. — quae,
riickbeziiglich axifrerum, aber durch
Attraktion nach prima gerichtet.
prima, fiir das allervornehmfte. Die
Konftruktion giebt einen andern
Sinn, als quas primas ducunt.
2. placide (placeo), entgegenkom-
mend. modeste , mit MaJJigung. —
rem puhlicam, die Angelegenheiten
des Staates. — inter se, zu placide
modesteque. — gloriae certamen,
Kampf um den Ruhm, d. i. hier:
keiner beneidete den andern um den
Ruhm, wahrend jeder gleichen Ruhm
vor dem Feinde fuchte. — hostilis,
hier = Tiostium.
8. quae — amant, was gern d. i.
leicht gliickliche Verhaltniffe mit Jich
bringen.
4. asperius, fchwieriger, acerbius,
bitterer, empfindlicher, namlich als
das Ungliick felbft.
5. dignitatem, das Gefiihl feiner
wiirdevollen Stellung, libertatem, das
DE BELLO lUGtrBTHiNO C. 40-42.
49
populus litJertatem in lubidinem vortere, sibi quisque ducere tra-
here rapere. ita omnia in duas partis abstracta sunt, res pub-
lica, quae media faerat, dilacerata! ceterum nobilitas factione magis 6
pollebat, plebis vis soluta atque dispersa in multitudine minus
poterat. paucorum arbitrio belli domique agitabatur, penes eos- 7
dem aerarium provinoiae mag-istratus gloriae triumphique erant:
populus militia atque inopia urgebatur, praedas bellicas impe-
ratores cum paucis diripiebant. interea parentes aut parvi liberi 8
militum, uti. quisque potentiori confinis erat, sedibus pelleban-
tur. ita cum potentia avaritia sine modo modestiaque invadere, 9
polluere et vastare omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad
semet ipsa praecipitavit. nam ubi primum ex nobilitate reperti 10
sunt qui veram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moveri
civitas et dissensio civilis quasi permixtio terrae oriri coepit. nam 42
postquam Ti. et 0. Gracchus, quorum maiores Punico atque aliis
bellis multum rei publicae addiderant, vindicare plebem in liber-
Gefiihl feiner Freiheit, Gleichberech-
tigung. — in lubidinem vortere, in
Leidenfchaft wenden, d. i. leiden-
fchaftlich, willkurlich zur Geltuhg
• bringen. — ducere, trahere, rapere,
eine Steigerung- mit Beziehung auf
die wechfelnde luhido. — in duas
partes, Adel und Volksparteii. —
dilacerata, -wurde zerfleifcht, muJJte
bluten.
6. factione , durch das fefte Zu-
fammenhalten. (Vgl. § 1.) Gegenfatz
dazu ift die vis soluta atgue dispersa,
die wenn auch wuchtige, doch des
feften Zufammenhalts entbehrende
(soluta) und in einer groJJen Vielheit
(in multitudine) zerftreute Kraft der
Volksmaffe.
7. 'beUi domigue agitabatur, ging
es in Krieg und Frieden ; nach ihrer
Willkiir gefchah alles in Erieg und
Frieden. — gloriae, der tjberein-
ftimmung wegen im Plural zwifchen
provinciae — triumphigue. — militia,
durch die Laft des Soldatendienftes.
— diripiebant, riffen weg, an iich.
Sallustl lugurtha.
8. interea, wahrend die kraftigen
Manner im Felde ftanden. — confi-
nis, Grenznachbar, AnftqPer. Hier
wird die Gier der vornehmen Romer,
ihr Befitztum an Landereien immer
weiter hinaus abzurunden (latifundia)
hervorgehoben.
9. sine modo modestiague, Das
durch eine auJJere Grenze beftimmte
MaJJ ift modus, die Eigenfchaft diefe
Grenze einzuhalten modestia. „Ohne
MaJJ und Ziel*. — nihil pensi, nichts
Abgewogenes, keine Riickficht. —
ipsa, die Habfucht des Adels felbft
fuhrte deffen Sturz berbei,
10. reperti sunt, mit Beziehung auf
die Gracchen. — guasi permixtio
terrae, wie eine Umwalzung der Erde,
wie wenn die Erde aus den Fugen
ginge.
42. 1. Ti. et G. Gracchus, gewQhn-
licher (xracchi. — guorum maiores,
wie der GroJJvater der Mutter der
Gracchen, P. Corn. Scipio Africanus
maior, und der Vater der Gracchen
4
50
C. SALLUSTI CRISPI
tatem et paucoruiu scelera patefacere coepere, nobilitas noxia
atqiie eo perculsa modo per socios ac nomen Latinum, interdum
per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimoverat,
Gracchorum actionibus obviam ierat, et pi'imo Tiberium, dein pau-
C08 post annos eadem ingredientem G-aium tribunum alterum
alterum triumvirum coloniis deducundis, cum M. Fulvio Flacco
2 ferro necaverat. et sane Gracchis cupidine victoriae haud satis
3 moderatus animus fuit. sed bono vinci satius est quam malo more
4 iniuriam vincere. igitur ea victoria nobilitas ex lubidine sua usa
multos mortalis ferro aut fuga exstinxit plusque in reliquum sibi
timoris quam potentiae addidit. quae res plerumque magnas
civitatis pessum dedit, dum alteri alteros vincere quovis modo
5 et victos acerbius ulcisci volunt. sed de studiis partium et omnis
civitatis moribus si singillatim aut pro magnitudine parem dis-
serere, tempus quam res maturius me deserat. quam ob rem
ad inceptum redeo.
Ti. Sempronius Gracchus, der die
Celtiberer und Sardinier befiegt hatte.
— nooda, wer einen Schaden durch
ein Vergehen (noxaj verfchuldet hat,
iA fich fchuldbewuJJt. — per socios
ac nomen Latinum. Die Optimaten
fuchten wohl diefen die Meinung
heizuhringen , daJJ durch die Grac-
chifchen Ackergefetze auch ihr Be-
fitz ge^hrdet werde, fo dajJ diefe
als Gegner der Gracchen auftreten
follten. — spes sodetatis. Durch eine
Verhindung mit der optimatifchen
Partei hofften die Ritter Gevrinn fOr
fich, d. i. fur ihre weit ausgedehnten
Geldgefchafte eadem ingredientem,
der auf demfelben Wege voranging. —
triumvirum, als er Triumvir wiar.
Nach dem Vorfchlag des 0. Gracchus
waren drei Manner ernannt worden,
ummit den armernBtirgernKolonieen
zu griinden.
3. hono, fur den guten Biirger,
mit Anfpielung auf die Bezeichnung
^Optimaten". — malo more, durch
fchlechte Art zu handein, d. i. durch
fchlechte Handlungsweife. Der Sinn
ift : die Gracchen hahen in ihren Be-
ftrebungen nicht genug MaJJigung ge-
haht. Aber die Optimaten h§,tten
nicht durch fchlechte Handlungsweife
das Unrecht abwenden follen.
4. igitur, fo denn, fchlieJJt an malo
more vincere an. — fuga, Verbannung.
— plus .<iibi timoris quam potentiae
addidit, bewirkte, da^ er mehr ge-
fiirchtet wurde, als an Macht gewann.
— quae res, ein folcher Zuftand,
weiftauf dieunmapige, inSchreckens-
herrfchaft ausartende Parteiherrfchaft
zuriick und wird noch erlautert durch
dum — volunt. — cdteri alteros, mit-
bezug auf die beiden einander gegen-
iiberftehenden Parteien.
5. omnis civitatis, des Staates als
Ganzes, im Gegenfatz zu partium.
DE BELLO lUGUBTHlNO C. 42-44. 51
Post Auli foedus exercitusque nostri foedam fugam Metellus 43
et Silanus consules designati provincias inter se partiverantMetello-
que Numidia evenerat, aori viro et quamquam advorso populi patr-
tium, fama tamen aequabili et inviolata. is ubi primum magistra- 2
tum ingressus est, alia omnia sibi cum coUega ratus ad bellum
quod gesturus erat animum intendit. igitur diffidens veteri exer- 3
citui milites scribere, praesidia undique arcessere, arma tela equos
et cetera instrumenta militiae parare, ad hoc commeatum affa-
tim, denique omnia quae in bello vario et multarum rerum egenti
usui esse solent. ceterum ad ea patranda senatus auctoritate, socii 4
nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittundo, postremo
omnis civitas summo studio adnitebatur. itaque ex sententia 5
omnibus rebus paratis compositisque in Numidiam proficiscitur,
magna spe civium, cum propter artis bonas tum maxume quod
advorsum divitias invictum animum gerebat et avaritia magistra-
tuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostium-
que auctae erant.
Sed ubi in Africam venit, exercitus ei traditur a Sp. Albino M
proconsule iners imbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua
quam manu promptior, praedator ex sociis et ipse praeda liostium,
sine imperio et raodestia habitus. ita imperatori novo plus ex 2
43.-45. Metellus' Biiftong za einem nifonen an fich ziehen. — affatim
nenen Feldzug. Wiederherfteflnng zur Genfige. — vario, wechfelvoll.
der Biseiplin im Heere. 4. senatus auctoritate, der Senat
43. 1. designati, nach Albinus und durch das Gewicht feiner GutheiJJung.
Minucius Rufus. Vgl. 35. 2. — inter — '^^ «^ adnitebatur, ftrengte fich
se partiveranf, vgl. 27. 3. — acri. dazu an, unterftutzte eifrig.
vgl. 20. 2. — aequaUli, gleichmaJJig, 5. ex sententia, ganz nach feinem
unverandert, wird naher beftimmt Sinn oder Wunfch. — advorsum di-
durch inviolata. vitias invictum, gegenuber dem Reich-
2. alia omnia, alle andernAnge- ^^^ unbefieglich.
legenheiten des Amtes; cum coUega 44. 1. pro consule. Vgl. 37. 2.
= gemeinfchaftlich mit dem Amts- 39. 2. Nachdem der (fiir das Jahr
genoffen. Er konnte alfo die iibrigen 109) defignierte Konful Metellus den
Angelegenheiten diefem liberlaffen Oberbefehl ubernommen hatte, konnte
und fich ganz der Sorge fiir den ihm Albinus bis zu deffen Eintreffen nur
zufallenden Krieg hingeben. pro consule den Oherbefehl fuhren.
3. praesidia accersere, die Be- — habitus, gehalten von dem Ober-
fatzungen aus den Garnifonen bei- befehlshaber, sine imperio, es machte
ziehen, Verfbarkungen aus den Gar- fich kein Oberbefehl geltend, = ohne
4* •
52 C. SALLUSTI CRISPI
malis moribus sollicitudinis quam ex eopia militum auxili aut
3 spei bonae accedebat. statuit tamen Metellus, quamquam et aesti-
vorum tempus comitiorum mora imminuerat et exspectatione even-
tus civium animos intentos putabat, non prius bellum attingere
4 quam niaiorum disciplina milites laborare coegisset. nam Albinus
Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreverat
non egredi provincia, quantum temporis aestivorum in imperio fuit,
plerumque milites stativis castris habebat , nisi cum odor aut
5 pabuli egestas locum mutare subegerat: sed neque muniebantur
neque more militari vigiliae deducebantur. uti cuique lubebat,
ab signis aberat. lixae permixti cum militibus diu noctuque va-
gabantur et palantes agros vastare, villas expugnare, pecoris
et mancipiorum praedas certantes agere eaque mutare cum mer-
catoribus vino advecticio et aliis talibus, praeterea frumentum
publice datum vendere, panem in dies mercari: postremo quae-
cumque dici aut fingi queunt ignaviae luxuriaeque probra, in illo
45 exercitu cuncta fuere et alia amplius. sed in ea difficultate
Metellum non minus quam in rebus hosfcilibus magnum et sapien-
tem virum fuisse comperior: tanta temperantia inter ambitionem
Disciplin; sine modestia, es wurde „uin die Wette", einer thufs dem
ihnen keine Mapigung auferlegt. andern zuvor. — eaque, das Erbeu-
2. spei honae, pleonaftifch: es lieJJ tete. — frumentuni' pvMice datum.
lich nichtsGutes hoffen. — aecedebat, Wie jetzt der Soidat in beftimmten
trat heran. Terminen das Brot, fo faJJte der ro-
3. aestivorum,, des Sommerfeldzugs. mifche Soldat feine Ration an Ge-
— eventus, eines Erfolgs. Weder treide gewohnlich fOr einen Monat.
durch die Zeit noch durch die Er- — in dies, Tag fiir Tag. — ignavihe,
wartung der Romer lieJJ er iich zu vgl. 4. 4. — probra, Schimpfliches.
Torfchneller Unternehmung drangen. — et alia ampUus, und noch viel
4. cum — subegerat nur dann, anderes.
wenn gezwungen hatte. — postquam
decreverat, vgl. 11. 2. 45. 1. in rebus hostilibus, vor dem
5. muniebantur , namlich castra, Feind. — comperior, Deponens wie
vaUo fossaque, wie es romifche experior. — temperantia, Selbftbe-
Ubung war. — deducebantur, wurden herrfchung. — ambitio, das Streben",
auf die Poften gefiihrt. — uti cuique lich bei den Soldaten durch zweck-
lubebat, ohne Urlaub, ein Zeichen widrige Nachgiebigkeit beliebt zu
vollstandig aufgelofter Manneszucht. machen; saevitia, majilofe Strenge in
— ab signis aberat, war auswarts. — der Disciplin ; moderari, die Ztigel
diu, vgi. 38. 3. — certantes, ahnlich fiihren, das richtige MaJJ halten.
DE BELLO lUGURTHINO C. 44-46.
53
saevitiamque moderatum. namque edicto primum, adiumenta igna- 2
viae sustulisse, ne quisquam in castris panem aut alium coctum
cibum venderet, ne lixae exercitum sequerentur, ne miles gre-
garius in castris neve in agmine servum aut iumentum habe-
ret-, ceteris arte modum statuisse. praeterea transvorsis itine-
ribus GOtidie castra movere, iuxta ac si bostes adessent vallo
atque fossa, munire, vigilias crebras ponere et eas ipse cum
legatis circumire, item in agmine in primis modo modo in po-
stremis saepe in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, .
ut cum signis frequentes incederent, miles cibum et arma porta-
ret. ita prohibendo a delictis magis quam vindicando exercitum 3
brevi confirmavit.
Interea lugurtha ubi quae Metellus agebat ex nuntiis acce- 46'
pit, simul de innocentia eius certior Romae factus, diffidere suis
rebus ac tum demum veram deditionem facere conatus est.
igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo 2
ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo B,o-
mano. sed Metello iam antea experimentis cognitum erat genus 3
Jfumidarum infidum, ingenio mobili, novarum rerum avidum esse.
itaque legatos alium ab alio divorsos aggreditur ac, paulatim 4
2. edicto, durGh einen Tagesbefehl.
— primum, vpr^allem. — ceteris, den
Offizieren, im Gegenfatz zu miles gre-
garius. — arte modum statuisse, er
habe das Ziel ;eng.e gefetzt, namlich
bis zu welchem lie iich Luxus er-
lauhen durften. , — praeterea, ent-
fpricht dem pripium. Zuerfb fchaffte
er alles ab, was, zur Verweichlichung
beitrug; dahn ordnete er alles an,
was zur Starkung beitrug. trans-
vorsis itinerihus, auf Marfchen in
kreuz" und quiBr. — iuxta ac si, =
quasi. — crehras, an vielen Punkten.
— cum legaiis, mit feinen Generalen.
Auch diefe muJSten an pGnktliche
Dienfbfuhrung gewohnt werden. —
aVcMm>e,;die.Runde machen. — cum
signis freguentes, gefchloffen bei den
Zeichen. -r, .cibum et arma. Jeder
Soldat foli , was er fflr feine Perfon
braucht, felbft mit Jich tragen. —
vindicando, durch Strafen. — confir-
mavit, er kraftigte.
46. 47. In^nrtlias vriederholte
Friedensanerbietangen.
46. 1. innocentia, Uneigennutzig-
keit, Unbeftechlichkeit. — Bomae,
fchon zu Rom hatte er davon gehort.
— diffidere, Infin. histor., er fing an
das Vertrauen zu verlieren. — ac
conatus est, und ftrengte iich deshalh.
ernftlich an.
2. cum suppUciis, mit Bitten.
3. Metello cognitum erat, dem Me-
tellus war zur Genfige bekannt ge-
worden, iam antea, vor den Antragen
des lugurtha. — experimentis, durch
Erfahrungen, die er bei feinen Ope-
rationen gemacht hatte.
4. alium ab alio divorsos, von ein-
54 C. SALLUSTI CBISPI
temptando postquam opportnnos sibi cognovit, mnlta poUicendo
persuadet uti lugurtham maxume vivum, sin id parum procedat,
necatum sibi traderent. ceterum palam quae ex voluntate fo-
rent regi nuntiare iubet.
5 Deinde ipse paucis diebus intento atque infesto exercitu in
Numidiam procedit, ubi contra belli faciem tuguria plena homi-
num, pecora cultoresque in agris erant. ex oppidis et mapalibus
praefecti regis obvii procedebant parati frumentum dare, commea-
6 tum portare, postremo omnia quae imperarentur facere. neque
Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent, munito
agmine incedere, late explorare omnia, illa deditionis signa osten-
7 tui credere et insidiis locum temptari. itaque ipse cum expe-
ditis cohortibus, item funditorum et sagittariorum delecta manu
apud primos erat, in postremo C. Marius legatus cum equitibus
curabat, in utrumque latus auxiliarios equites tribunis legionum
et praefectis cohortium dispertiverat, ut cum eis permixti velites,
8 quocumque accederent, equitatus hostium propulsarent. nam in
lugurtha tantus dolus tantaque peritia locorum et militiae erat,
ut absens an praesens, pacem an bellum gerens perniciosior esset
ander getrennt, jeden einzeln. — ag- 6. neque, aber niclit. — munito
greditur, geht an. — paulatim temptan- agmine incedere, er mafcliierte weiter,
do zu postquam — cognovit. — sin, •wahrend er den Heereszug nach allen
wenn aber, fetzt die Bedingung si Seiten hin deckte. Letzteres wird
possint vivum voraus. — quae ex im folgenden im einzelnen aufgezahlt.
voluntate forent, was zu Willen fein — ostentui, zum Schein. — insidiis
wurde, d. i. Hoffnung auf Frieden, locum temptari, von credere abhangig :
5. intento, auf alles gefaJJt. infesto daJ5 man einen Platz zu einem Hinter-
zumAngriff jederzeit fertig. — contra halt verfuche, d. i. abwarte..
l)elli faciem, im Gegenfatz zu dem (fonlt
gewohnlichen) Bild des Krieges. — 7. tribunis legionum, hohere Offi-
procedeJjant, verltarkt durch oivii, ziere der Legionen und Befehlshaber
fie kamen aus den Ortfchaften und der bundesgenoffifchen Truppen. —
Hiitten heraus auf die StraJJe, wo der praefecti cohortium (sociorum) waren
Zug durchging. — commeatum, neben zur Ffihrung der Reiterei der Hilfs-
frumentum, was das Heer als not- volker abkommandiert. — cum eis,
wendig mit fich fiihrt.— j3oriare,weiter- mit den Keitern der Hilfsvolker. —
fehaffen,zur Erleichterung des Heeres, eguitatus, die Reiterhaufen.
das fonft diefen Transport felbfi; be-
forgt. —postremo, die Anerbietungen 8. pacem an iellum gerens, Frieden
zufammenfaffend. haltend oder Krieg fiihrend.
DE BELLO lUGtTRTHINO C. 46-48.
55
in incerto haberetur. erat haud longe ab eo itinere, quo Metellus *^
pergebat, oppidum Numidarum nomineVaga, forum rerum vena-
lium totius regni maxume celebratum, ubi et incolere et mercari
consueverant Italici generis multi mortales. huc consul, simul ^
temptandi gratia et, si paterentur opportunitates loci, praesidium
imposuit. praeterea imperavit frumentum et alia quae bello usui
forent comportare, ratus, id quod res monebat, frequentiam nego-
tiatorum et commeatum iuvaturum exercitum et iam paratis rebus
munimento fore. inter haec negotia lugurtha impensius modo ^
legatos supplices mittere, pacem orare, praeter suam liberorumque
vitam omnia Metello dedere. quos item uti priores consul illectos *
ad proditionem domum dimittebat, regi pacem quam postulabat
neque abnuere neque polliceri et inter eas moras promissa lega-
torum exspectare.
lugurtha ubi Metelli dicta cum factis composuit ac se suis 48
artibus temptari animadvortit, quippe cui verbis pax nuntiabatur,
ceterum re bellum asperrumum erat, urbs maxuma alienata, ager
47. 1. totius regni zu rerum vena-
lium. — ceWbratum = freguentatum.
— incdlere et mercari, wohnen und
Handel treiben.
2. temjotandi gratia, A, i. um es
mit den (ftark italirch gemifchten)
Einwohnern zu verfuchen, bb fie auf
die Seite der Romer treten wurden.
Fur die weitere Kriegfiihrung muJJte
es ein Unterfchied fein, ob die Be-
wohner diefer Stadt romifch gelinnt
feien, oder nur durch Gewalt feftge-
halten wurden. — et si paterentur
opportunitates lod. Der zweite Grund,
warum er eine Befatzung dahin legte,
war zu verfuchen, ob (sij die (fonft)
gunftigen Verhaltniffe der Stadt auch
eine Garnifon als vorteilhaft er-
fcheinen lieJJen. — praeterea, im iibri-
gen verfuhr er nach Kriegsbrauch.
— c omjportare, er beftimmte alfo den
Platz zu einer Hauptniederlage (De-
pot) fiir alle Bedtirfniffe der weitern
Kriegfiibrung. — ratus — fore, ent-
halt den Grund, warum er gerade
diefen Platz fiir die Hauptniederlage
als geeignet erachtete, 1. weil viel
Handelsverkehr durch r6mifche Ge-
fchaftsleute hier war (frequentiam
negotiatorum) , 2. weil durch den
Handel ein vielfeitiger Transport hier
war (commeatum), Alfo war fQr An-
zufchaffendes und fchon Angefchafftes
die Gewahr grq^erer Sicherheit vor-
handen. Darauf machten die Ver-
haltniffe des Platzes aufmerkfam (id
quod res monebat).
3. im-pe/nsius modo, nur noch ein-
dringlicher. Vgl. 46. 2.
4. quos, aber diefe. — promissa
legatorum, was die Gefandten ver-
fprochen hatten.
' 48.-52. 4. gclilaelit am Muthnl.
48. 1. temptari, daJJ er verfucht,
angegangen werde, d. i. daJJ man
feine eigenen Kunfte an ihm verfuchte.
— alienata, hier: in fremden, des
56
C. SALLUSTI CRISPI
hostibus cognitus, animi popularimn temptati, coactus rerum
2 necessitudine statuit armis certare. igitur explorato hostium iti-
nere, in spem victoriae adductus ex opportunitate loci, quam
maxumas potest copias omnium generum parat ac per tramites
3 occultos exercitum Metelli antevenit. erat in ea parte ^N^umidiae,
quam Adherbal in divisione possederat, flumen oriens a meridie
nomine Muthul, a quo aberat mons ferme milia passuum XX tractu
pari, vastus ab natura et humano cultu. sed ex eo medio quasi
colHs oriebatur, in immensum pertingens, vestitus oleastro ac mur-
tetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque hare-
4 noso gignuntur. media autem planities deserta penuria aquae
praeter fiumini propinqua loca: ea consita arbustis pecore atque
49 cultoribus frequentabantur. igitur in eo colle, quem transvorso
itinere porrectum docuimus, lugurtha extenuata suorum acie con-
sedit, elephantis et parti copiarum pedestrium Bomilcarem prae-
fecit eumque edocet quae ageret. ipse propior montem cum omni
2 equitatu et peditibus delectis suos collocat. dein singulas turmas
et manipulos circumiens monet atque obtestatur uti memores
pristinae virtutis et victoriae sese regnumque suum ab K.omano-
Feindes Befitz gekommen. — temptati,
zum Abfall verleitet. — coactm —
necessitudine, notgedrungen. — cer-
tare, entfclieiden.
2. ex oj^orfunitate loci, der Platz,
wo der Feind ftand, fchien ihm zu
feinem Yorteil zu fein. Daher fucht
er ihn mit allen Truppengattungen
zu erreichen, bevor Metellus den
Platz wechfeln konnte (exerdtum
Metelli antevenit).
3. guam Adherlal possederat, vgl.
16, 5. — mUia passuum mginti =
100 000 FujJ = 25—30 Kilometer,
alfo eine Entfernung von ungeahr
6 — 7 Stunden. — pari, mit dem Flu_p.
— ab natura, vonfeiten. Weder Natur
noch Anbau der Menfchen hatte et-'
was gethan, um ihn weniger wiifte
zu machen. — quasi (guam si) hier
zu medio == fere. — in immensum
pertingens, namlich nach der Ebene
des Fluffes hin. — humi, im Erdreich,
arido atque harenoso, auf trockenem
und fandigem Boden.
4. planities, die Ebene zwifchen
diefer weit gegen den FluJJ fich er-
ftreckenden Abdachung und demFluJS ;
media, in der Mitte zwifchen Berg
und FlujJ ift fie wa£ferarm und des-
halb nicht bewohnt, verodet.
49. 1. transvorso itinere, bei quer
gewendetem Weg, d. i. hier: infenk-
rechter Kichtung auf den Weg. Vgl.
48. 3. — exfenuata acie, in langge-
ftreckter Schlachtlinie, — Bomilcarem
praefecit. Wie ipse propior monfem
zeigt, war die Stellung Bomilkars
mehr gegen die Ebene hin. — suos,
d. i. die ganze Reiterei und die aus-
erwahlten Soldaten zu FuJJ, die er
fur fich behalten hatte.
2. circumiens, die Runde machend,
DE BELLO lUGURTHHTO C. 48-49. 57
rum avaritia defendant: cum eis certamen fore, quos antea victos
sub iugum miserint; ducem illis, non animum mutatum; quae •
ab imperatore decuerint onmia suis provisa, locum superiorem,
ut prudentes cum imperitis, ne pauciores cum pluribus aut rudes
cum bello melioribus manum consererent: proinde parati intenti- 3
que essent signo dato E-omanos invadere; illum diem aut omnis
labores et victorias confirmaturum aut maxumarum aerumnarum
initium fore. ad hoc viritim, uti quemque ob militare facinus 4
pecunia aut honore extulerat, commonefacere benefici sui et eum
ipsum aliis ostentare, postremo pro cuiusque ingenio pollicendo
minitando obtestando alium alio modo excitare: cum interim Me-
tellus, ignarus hostium, monte degrediens cum exercitu conspi- 5
catur, primo dubius quidnam insolita facies ostenderet — nam
inter virgulta equi l*[umidaeque consederant neque plane occultati
humilitate arborum et tamen incerti, quidnam esset, cum natura
loci tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati — dein brevi
cognitis insidiis paulisper agmen constituit. ibi commutatis ordi- 6
nibus in dextero latere, quod proxumum hostis erat, triplicibus
subsidiis aciem instruxit. inter manipulos funditores et sagit-
tarios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat ac pauca
pro tempore milites hortatus aciem, sicuti instruxerat, trans-
natiirlich zu Pferd. — quos — mise- etwas gewahr, ohne fogleich zu er-
rint, vgl. 38. 9. 10. — decuerint, hier kennen, was es ift.
ausnahmsweife perfonlich konfbruiert, 5. neq;ue — et nicht — aber doch.
zu erganzen provideri. — provisa, — incerti, unbeftimmt, nicht recht zu
namlich: locum superiorem, ut . . . erkennen. — ohscurati, weil lie ver-
consererent, ne . .. consererent. — pru- deckt waren. — agmen constituit, er
dentis, Ortlichkeit und Lage kennend. machte (noch auf dem Abhang) Halt,
3. parati intentique, kampfbereit um die 46. 7 bezeichnete Aufffcellung
und aufmerkfam auf das Zeichen, nach den hier fich bietenden Verhalt-
wenn es gegeben werde. — iUum niffen zu andern. Daher commutatis
diem — confirmaturum , diefer Tag ordinibus.
werde die Strapazen und Siege, d. i. 6. ibi, auf dem Bergabhang, gegen-
ihren Erfolg, den Lohn fichern. iiher dem in die Ebene fich vor-
4. viritim, Mann fur Mann, wie er ftreckenden Hiigel, wo lugurthas Hin-
jeden einzelnen (uti quemque) aus- terhalt war. — triplicibus subsidiis,
gezeichnet hatte (extulerat). efferre, es waren alfo vier Gefechtslinien.
vor andern herausheben. — pro cuius- — inter manipulos, in die Zwifchen-
que ingenio, jeden nach feiner befon- raume zwlCchen den einzehien klei-
dern Natur. — conspicatur, er wird neren Abteilungen. — transvorsis
58
C. SALLUSTI CRISPI
50 vorsis principiis in planum deducit. sed ubi Numidas quietos ne-
que coUe degredi animadvortit, veritus ex anni tempore et inopia
aquae ne siti conficeretur exercitus, E,utilium legatum cum ex-
peditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum
castris antecaperet, existumans hostis crebro impetu et transvorsis
proeliis iter suum remoraturos et, quoniam armis diffiderent,
lassitudinem et sitim militum temptaturos. deinde ipse pro re
2 atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere, Marium
post principia habere, ipse cum sinistrae alae equitibus esse,
3 qui in agmine principes facti erant. at lugurtha, ubi extremum
agmen Metelli primos suos praetergressum videt, praesidio quasi
duum milium peditum montem occupat, qua Metellus descenderat,
ne forte cedentibus advorsariis receptui ac post munimento foret.
4 dein repente signo dato hostis invadit. Numidae alii postre-
mos caedere, pars a sinistra ac dextra temptare, infensi adesse
atque instare, omnibus locis E,omanorum ordines conturbare,
quorum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus fuerant, lu-
dificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabantur neque con-
Weil fie den "Waffen niclit trauten,
princvpiis. Die Gefechtsaufftellung
war mit der Front dem Feiade, d. i.
jenem Hiigel, wo der Hinterhalt war,
zagekehrt. In diefer Aufftellung (s*-
cuti instruxerat) lieJJ er nach vorauf-
gegangener Aufmunterung weiter
gegen die Ebene herab, dem Fluffe
zu mafchieren. Es muJJte alfo linksum
gemacht werden, und der linke Fliigel
kam an die Spitze des Zuges {tram-
vorsis jprincipiis.) So konnte jeden
Augenblick Halt gemacht und die
ganze Gefechtslinie durch rechtsum
dem Feinde zugewendet werden.
50. 1. ex anni tempore, es war
Hochfommer. — uti — antecaperet,
daJJ er vorher befetze. — castris
Dativ zu antecaperet. — crebro im-
petu, durch ofters wiederholten Vor-
IfcoJJ. — transvorsis, quer gegen den
Marfch des romifchen Heeres, alfo
Flankenangriffe. — et — temptaturos,
bezeichnet dieAbJicht yonremoraturos.
wurden iie, nach Metellus' Voraus-
fetzung, den Feind fo lange durch
kleine Kampfe hinzuhalten fuchen,
bis er vor Miidigkeit und Durfb kampf-
unfahig wurde. Den Verfuch mit der
Mudigkeit und dem Durfb der Feinde
machen = verfuchen, durch Ermu-
dung und Durft zu erfchopfen.
2. pro re atque loco, nach den Um-
ftanden und der Ortlichkeit, sicuti —
descenderat, in der namlichen Auf-
ftellung, paulatim mitbezug auf pro
re et loco, nur langfam. — postprin-
cipia, vgl. 49. 6. — in agmine, beim
Vormarfch gegen den FluJJ hin.
3. quasi, vgl. 48. 3.
4. a sinistra ac dextra, der ganze
Heereszug wurde umfchwarmt. — in-
fensi adesse, zum Angriff auf der
Stelle fein. — conturbare, das Kom-
pofitum mitbezug auf omnihus Jocis.
— obvii fuerant, flch entgegen geftellt
hatten. — ludificati incerto proelio.
DE BELLO lUGURTHINO C, 50-51,
59
tra feriundi aut conserundi manum copia erat: ante iam docti 5
ab lugurtha equites,- ubi Romanorum turma insequi coeperat, non
confertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam
maxume divorsi, ita numero priores, si ab persequendo hostis 6
deterrere nequiverant, disiectos ab tergo aut lateribus eircumve-
niebant; sin opportunior fugae coUis quam campi fuerat, ea vero
consueti Numidarum equi facile inter virgulta evadere, nostros
asperitas et insolentia loci retinebat. ceterum facies totius negoti 51
varia incerta foeda atque miserabilis. dispersi a suis pars cedere
alii insequi, neque signa neque ordines observare, ubi quemque
periculum ceperat ibi resistere ac propulsare, arma tela equi viri
hQstes atque cives permixti, nihil consilio neque imperio agi, fors
omnia regere. itaque multum diei processerat, cum etiam tum 2
eventus in incerto erat. denique omnibus labore et aestu lan- 3
guidis Metellus, ubi videt Numidas minus instare, paulatim milites
in unum conducit, ordines restituit et cohortis legionarias quat-
tuor advorsum pedites hostium collocat. eorum magna pars
wo fie angreifen wollten, entwifchte
der Feind. „Durch den unAaten
Kampf getaufcht". — ipsi modo, eben
nur fie erhielten Wunden, — neque
contra copia erat, ihrerfeits dagegen
hatten fie keine Moglichkeit drauf-
zufchlagen.
5. docti, angewiefen. — turma, eine
gefchloilene Schwadron; — quam
maxime divorsi, moglichft weit aus-
einander.
6. numero ^priores, weil fie an Zahl
uherlegen waren. — disiectos drcum-
'oeniebant = disiciebant et circum-
veniebant. Sie jagten auseinander
und, wenn gleichwohl die Romer nicht
abftanden zu verfolgen, trennten die
verfolgenden;wenn,fie getrennt waren,
konnten fie als numero priores, die
verfolgenden umzingeln. — ea vera,
da erft recht, — asperita^ loci, der
wild iiberwachfene Boden, insdlentia
loci, weil fie nicht daran gewohnt
waren. — retinebat, hielt auf.
51. 1. faeies totius negoti, das Bild
der ganzen Lage. — varia — mise-
rabilis, eine Steigerung vom Wechfel-
voUen bis zum JammervoUen. — ob-
servare, darauf achten, daJJ man nicht
von feinem Feldzeichen und feiner
Reihe ahkomme; „im Auge hehalten".
— propulsare, von fich abwehren. —
nihil — agi, nich.ts gefchah nach
einem beftimmten Plan und Ober-
hefehl.
2. itaque, und fo, in diefer Ver-
wirrung. cum — erat, Inverfion des
Hauptfatzes mitbezug auf das in
multum enthaltene iam.
3. denique, zu conducit. — paula-
tim, allmahlich, nur langfam. — le-
gionarias, aus Legions-, d. i. romi-
fchen Soldaten beftehend, Eine
Kohorte hie^ damals noch eine Ab-
teilung der Legion, beftehend aus je
einem Manipel hastati, principes,
triarii.' — collocat, er ftellt alfo wieder
eine gefchloffene Gefechtslinie her.
60
C. SALLUSTI CRI8PI
4 superioribus locis fessa consederat. simul orare et hortari milite.s
ne deficerent neu paterentur hostis fugientis vincere; neque illis
castra esse neque munimentum uUum, quo cedentes tenderent;
5 in armis omnia sita. sed ne lugurtha quidem interea quietus
erat: circumire hortari, renovare proelium et ipse cum delectis
temptare omnia, subvenire suis, hostibus dubiis instare, quos
52 firmos cognoverat eminus pugnando retinere. eo modo inter se
duo imperatores summi viri certabant, ipsi pares, ceterum opibus
2 disparibus. nam Metello virtus militum erat, locus advorsus,
3 lugurthae alia omnia praeter milites opportuna. denique E-omani,
ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam
pugnandi fieri — et iam die vesper erat — advorso colle, sicuti
4 praeceptum fuerat, evadunt. amisso loco Numidae fusi fugatique.
pauci interiere, plerosque velocitas et.regio hostibus ignara tiitata
sunt.
5 Interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pede-
strium praefectum ab lugurtha supra diximus, ubi eum E,utilius
praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac,
dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit,
quietus, uti res postulabat, aciem exornat, neque remittit quid
6 ubique hostis ageret explorare. postquam Hutilium consedisse
iam et animo vacuum accepit simulque ex lugurthae proelio
clamorem augeri, veritus ne legatus cognita re laborantibus suis
4. hostis fugientis vincere, daJJ flie-
hende Feinde den Sieg hatten. —
illis, den angeredeten romifchen Sol-
daten.
5. ne — quidem, auch — nicbt. —
quiMus, frei von Arbeit, tranquillus,
frei von Sorge. — dubiis, fchwankend,
Gegenfatz zu firmos. retinere, nam-
lich von iich.
52. 1. ipsi, an lich.
2. erat, war zur Seite.
3. die, zufammengezogene Genetiv-
form. Vgl. 16. 3. — advorso eoTle, an
der ihnen entgegengefetzten Seite des
HQgels, d. i. gerade den Hiigel hinan.
4. ignara, vgl. 18. 6.
52. 5.-53. Bomilkars gleichzeitiger
Angriff anf Bntilins.
5. in aequum locum, in die Ebene
herab. — uti res postulahat, zu quie-
tus. Der Feind durfte von feinen
Vorkehrungen nichts merken. — quid
ubique, was und wo-.
6. vacuum. Nachdem Butilius nach
dem erhaltenen Befehl die Befetzung
des Platzes am Fluffe fertig hatte,
war er frei, animo, in feinem Sinne,
d. i. er hatte gerade nichts mehr,
was feinen Sinn = »ihn" beziiglich
des befondern Befehls fehr befchaf-
tigte. Er konnte alfo feine Auf-
merkfamkeit wieder weiter gegen den
DE BELLOIUGURTHINO C. 51-53. 61
aiixilio foret, aciem quam diffidens virtuti militum arte statuerat,
quo liostium itineri officeret, latius porrigit eoque modo ad Rutili
castra procedit. Romani ex improviso pulveris vim magnam anim- 53
advortunt: nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat. et
primo rati bumum aridam vento agitari, post ubi aequabilem
manere et, sicuti acies movebatur, magis magisque appropin-
quare vident, cognita re properantes arma capiunt ac pro ca-
stris, sicuti imperabatur, consistunt. deinde, ubi propius ventum 2
est, utrimque magno clamore concurritur. Uumidae tantummodo 3
remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos im-
peditos ramis arborum atque ita disiectos circumveniri vident,
fugam faciunt ac plerique abiectis armis collis aut noctis quae
iam aderat auxilio integri abeunt. elephanti quattuor capti, reliqui 4
omnes numero quadraginta interfecti. at E-omani, quamquam 5
itinere atque opere castrorum et proelio fessi laetique erant,
tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi inten-
tique obviam procedunt. nam dolus Numidarum nihil languidi 6
neque remissi patiebatur. ac primo obscura nocte , postquam 7
haud procul inter se erant, strepitu velut hostes adventare, alteri
apud alteros formidinem simul et tumultum facere et paene im-
prudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi
Feind richten. Letzteres fiirchtete mals auszurucken; Jie vergaJJen Mti-
Bomilkar. — arte, wie 45. 2. — quo digkeit und Freude. — instructi in~
— officeret, zu latim porrigit. — iti- tentique, in voUer Schlachtauffteliung^
neri, dem etwaigen Marfch zur Hilfe- und des Kampfes gewartig.
leiftung. — ad castra, bis ans Lager. g. nihil languidi, keine Ermattung^
63. 1. prospectum, die AusJicht, infolge der AnArengung, m^^i^ remssi,.
FernJicht. — aequabilem. Die Staub- keine LalQgkeit , infolge der Sieges-
wolke zeigte iich in der Ferne als freude.
eine gleichmaJJige. — cognita re ca- 7. obseura nocte. Schon das Treffen
piunt, da erkaunten Jie den wirk- mit Bomilkar endete mit herein-
lichen Sachverhalt imd etc. brechender Nacht. — haud procuV
3. remorati, hielten ftand, tantum- inter se, nicht weit von einander. —
modo, nur fo lange. postquam — erant. Vgl. 13. 5. —
5. fessi laetique. Sie waren durch strepitu, durch das Geraufch, welches
die vorausgegangenen Anftrengungen zur Meinung veranlaJJte, der Feind
der Lagerarbeiten und des Treffens fei im Anrucken. — imprudentia,.
ermiidet und zugleich (wegen des Er- durch die Unkenntnis des Vorgangs,.
folgs) erfreut. Aber weder MQdigkeit zu admissum, wie vorher strepitu za
noch die Freude hinderten fie, noch- facere.
62 C. 8ALLUSTI CBISPI
8 equites rem exploravissent. igitur pro metu repente gaudium
mutatur, milites alius alium laeti appellant, acta edocent- atque
audiunt, sua quisqiie fortia facta ad caelum fert. quippe res hu-
manae ita sese habent : in victoriavel ignavis gloriari licet, advorsae
res etiam bonos detrectant.
64 Metellus in eisdem castris quatriduo moratus saucios cum
cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, univorsos in
contione laudat atque agit gratias, hortatur ad cetera, quae levia
sunt, parem animum gerant: pro victoria satis iam pugnatum,
2 reliquos labores pro praeda fore. et tamen interim transfugas
et alios opportunos, lugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum
paucisne esset an exercitum haberet, ut sese victus gereret ex-
3 ploratum misit. at ille sese in loca saltuosa et natura munita
receperat ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem
sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli
4 cultorem. id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites
nemo omnium !N^umida ex fuga regem sequitur: quo cuiusque
animus fert, eo discedunt neque id flagitium militiae ducitur. ita
se mores habent.
5 Igitur Metellus ubi videt regis etiam tum animum ferocem
esse, bellum renovari, quod nisi ex illius lubidine geri non posset,
8. mutatm, wird eingetaufcht, Ortlichkeit und VerhaltnijCfen bekannt.
wecMelt. — alius alium appellant, — opportunos, geeignet. — vbi gen-
rufen einander zu. — quippe. So tium agitaret, •wo er iich aufhalte,
geht es ja in den menfchlichen Din- guid agitaret, was er betreibe.
gen. — detrectant, ziehen herab, ver- 3. hebetem infirmumgue, ohne Kraft
kleinern, und Widerftandsfahigkeit. — agri —
cidtorem, mehr an Ackerbau und
54:. 55. YeranderteKriegfiihrungauf Viehzucht, als an Krieg gewohnt.
Deiden Seiten. 4. i^ — eveniehat, dies, namlich
54. 1, guatriduo, Ablativ der Zeit- daJ5 lugurtha lich zuruckzog und ein
dauer, innerhalb welcher etwas ge- neues Heer fammelte, trat als not-"
fchieht. — meritos, im Gegenfatz zu wendige Folge wegen des ITmftandes
univorsos, die einzelnen, welche lich ein, weil etc. — ea gratia = eius
hefonders ausgezeichnet hatten. — rei gratia. — eos fuga, von der
more militiae, wie es im Soldaten- Flucht aus, d. i. wenn's zur Flucht
dienft Brauch ift. — quae levia sunt, kommt. — quo cuiusgue animus fert,
vgl. 38. 9. — rdiguos Idbores, der wohin jeder will.
Reft der Anftrengungen. 5. etiam tum, auch jetzt noch. —
2. transfugas, als am meiften mit ex lubidine, nach dem Belieben. lu-
DE BELLO ITJGURTHINO C. 53—54.
63
praeterea iniquum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento
illos vinci quam suos vincere, statuit non proeliis neque in acie
sed alio more bellum gerundum. itaque in loca l^umidiae opu- 6
lentissuma pergit, agros vastat, multa castella et oppida temere
munita aut sine praesidio capit incenditque, puberes interfici iubet,
alia omnia militum praedam esse. ea formidine multi mortales
Romanis dediti obsides, frumentum et alia quae usui forent affa-
tim praebita, ubicumque res postulabat praesidium impositum.
quae negotia multo magis quam proelium male pugnatum ab 7
suis regem terrebant, quippe cuius spes omnis in fuga sita erat, 8
sequi cogebatur, et qui sua loca defendere nequiverat, in alienis
bellum gerere. tamen ex copia quod optumum videbatur con- 9
silium capit, exercitum plerumque in eisdem locis opperiri iubet,
ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, noctumis et aviis
itineribus ignoratus Romanos palantis repente aggreditur. eorum 10
plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omniimi intactus
profugit, et Numidae priusquam ex castris subveniretur, sicuti
iussi erant, iu proxumos collis discedunt.
gurtha hat es in der Hand, nach.
Ortlichkeit vorzugehen und in fchwie-
rige Gegend fich zuruckzuziehen,
\rie er m\\. Daher iniquum certa-
men, ein ungleicher Kampf, in dem
mit Tapferkeit und Kriegskunft nicht
alles erreicht wird. — proelio, in
offenem Treffen, in acie, in formlicher
Schlacht.
6. castella, vereinzelte militarifche
Anlagen, Forts, oppida, befeftigte
Stadte. — temere, nur leichthin. —
ea formidine, durch die fo hervor-
gerufene Furcht.
1. guae negotia, aber diefe MaJJ-
nahmen. — pugnatum hier tranJitiv
wie pugnam pugnare, einen Kampf
kampfen, einen Gang gehen u. a.
8. guippe cuius — cogehatur =
guippe is, cuius — cogebatur, wurde
ja doch der, deffen — gezwungen. —
in fuga, in fchleunigem Zurizckgehen,
Ausweichen, Gegenfatz zu sequi. Er
muJJte jetzt dem Feind nachgehen,
um ihn zu verhindern. — sua loca,
die fur ihn gunftigen Orte, die er zum
Kampf ausgefucht hatte. — nequive-
verat, die Gelegenheit dazu war ihm
genommen, weil der Feind ihm nicht
dahin folgte. Dadurch wurde er ge-
notigt, aus den ihm gunftigen Orten
heiTorzukommen und den Feind an
den ihm ungunftigen (in alienisj auf-
zufuchen.
9. ex copia, vgl. 39. 5 : jeweils nach
den Umftanden. — in eisdem locis,
d. i. das Heer hatte meift eine Art
Standlager, nur Reiterabteilungen
unter lugurthas perfonlicher FQhrung
(ipsej folgten dem Metellus. Damit
waren Vorwartsbewegungen des Ge-
famtheeres Cex copia) nicht ausge-
fchloffen. — opperiri, warten, bis der
Streifizug zuriick war. — ignoratus,
unbemerkt. — palanti^, vgl. 18. 2.
10. intactus, ohne Wunde.
64 C. SALLUSTI *CRISPI
55 Interiin E,oinae gaudium ingens ortum cognitis Metelli rebus,
ut seque et exercitum more maiorum gereret, in advorso loco
victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur, lugurtham
magnificum ex Albini socordia spem salutis in solitudine aut
2 fuga coegisset habere. itaque senatus ob ea feliciter acta dis
immortaUbus supplicia deoernere, civitas trepida antea et sollicita
de belli eventu laeta agere, de Metello fama praeclara esse.
3 igitur eo intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare,
oavere tamen necubi hosti opportunus fieret, meminisse post glo-
4 riam invidiam sequi. ita quo clarior erat, eo magis anxius erat,
neque post insidias lugurtHae effuso exercitu praedari; ubi fru-
mento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu prae-
sidium agitabant; exercitus partem ipse, reliquos Marius ducebat.
5 sed igni magis quam praeda ager vastabatur. duobus locis haud
6 longe inter se castra faciebant. ubi vi opus erat, cuncti aderant.
7 ceterum quo fuga atque formido latius cresceret, divorsi agebant.
8 eo tempore lugurtha per collis sequi, tempus aut locum pughae
quaerere, qua venturum hostem audierat, pabulum et aquarum
tbntis, quorum penuria erat, corrumpere, modo, se Metello inter-
dum Mario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim
in collis regredi, rursus aliis post aliis minitari, neque proelium
facere neque otium pati, tantummodo hostem ab incepto retinere.
55. 1. interim, wahrend der Vor- gehen. — praesidium agitdbant, waren
gange nach der Schlacht am Muthul. zur Bedeckung dabei.
— ut seque — gereret, ■wie er fich und 6. castra faciebant, hatten jeweils
das Heer halte. — magnificum, groj}- ihr Lager , namlich Metellus . und
thuend. Marius.
2. supplicia = supplicationes, zu- 7. vi, eine groJJe Kraftanffcrengung.
nachftBittfeAe, dannallgemeinGotter- cuncti, alle, d. i, die beiden Teile des
fefte, hier Dankfefte. — laeta agere, Heeres vereint (coniuncti). — di-
gab lich der Freude hin. vorsi agebant, iie operierten getrennt.
3. eo intentior ad victoriam niti, 8. pugnae, fiir den Kampf. — aliis
um fo angeftrengter bot er alle Kraft post dliis minitari, bedrohte einen
auf, den endgiltigen Sieg zu gewinnen. Teil nach dem andern (griff nicht nur
— necubi — fieret, da.^ er nirgends dem den Nachtrab an). — neque — pati,
Feinde eine BloJJe gebe. — post glo- er lieJJ es zukeinem Kampf ^ommen
riam, zeitlich zu nehmen. Nach dem und auch keine Ruhe Platz greifen.
Euhm kommt der Neid. — «6 incepto, von feinem Unter-
4. effuso exercitu praedari, mit -weit- nehmen, wenn er etwas unternehmen
hin ausgedehntem Heer auf Beute wollte.
DE BELLO roGUETHINO C, 55-57. 65
E,omaiiu8 imperator ubi se dolis fatigari videt neque ab 66
hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte qua
sita erat arcem regni nomine Zamam statuit oppugnare ratus,
id quod negotium poscebat, lugurtham laborantibus suis auxilio
venturum ibique proelium fore. at ille quae parabantur a per- 2
fugis edoctus magnis itineribus Metellum antevenit. oppidanos
hortatur moenia defendant, additis auxilio perfugis, quod genus
ex copiis regis, quia fallere nequibat, firmissumum erat. prae-
terea pollicetur in tempore semet cum exercitu adfore. ita com- 3
positis rebus in loca quam maxume occulta discedit ac post
paulo cognoscit Marium ex itinere frumentatum cum paucis co-
hortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post
malam pugnam ab rege defecerat. eo cum delectis equitibus 4
noctu pergit et iam egredientibus B-omanis in porta pugnam facit ;
simul magna voce Siccenses hortatur uti cohortis ab tergo circum-
veniant: fortunam illis praeclari facinoris casum dare. si id
fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem
acturos, ac ni Marius signa inferre atque evadere oppido prope- 5
ravisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem muta-
vissent: tanta mobilitate sese JSTumidae gerunt. sed milites 6
lugurthini paulisper ab rege siistentati, postquam maiore vi hostes
urgent, paucis amissis profugi discedunt. Marius ad Zamam per- 57
venit, id oppidum in campo situm magis opere quam natura
66.— 60. Die Unternehmung gegen — quia — nequibat, aus Furcht vor
Zama. der Strafe der Romer,
66. 1. arcem, bildlich: Die Burg, ^' ^^ ***'*^^^^' ^«^ ^«"^ ^^'^^'^^ *^^
welchedieHerrfchaftdesnumidifchen ^^"^ ^"^ = miterwegs auf dem
Konigs ia diefer Gegend Jicherte. Es ^^"'^«^ °^*=^ ^^"^*-
ift zweifelhaft, ob es diefelbe Stadt ^' *** ■P^^*«=' 8^^^^« ^^' ^^"^ Thore
war, wo Scipio fiegte. *^^^«° ^® zuTammen, - m regno, in
2. antevenit. Die Eile machte es ^^^°®^ Herrrchaft.
notig, daJJ lugurtha nur mit einer ^' '^*^"^, und dadurch, - fidem
kleineren Schar nach Zama auf brach, '»«*««^««'^*. l»ier = Jie hatten fich
wohl derjeuigen, die er als VerMr- ^^Sen die Romer gewendet.
•kung nachZama werfenwollte(adf(Zi- G. paulisper sustentati, noch eia
tis perfugis). Dies geht auch aus ^enig gehalten (ermutigt). — pro-
dem Zufatz semet cum exercitu ad- /«£'* discedunt, laufen fliehend aus-
fore hervor. exercitus fbeht in romi- einander.
fchem Sinne im Gegenfatz zu jjerfw^rae. 57. 1. ad Zamam pervenit, kam
Sallusti lugurtha. 5
66 C. SALLUSTI ORISPl
munituin erat, nuUms idoneae rei egens, armis Yirisque opulentum.
2 igitur Metellus pro tempore atque loco paratis rebus cuncta
moenia exercitu circumvenit, legatis imperat ubi quisque curaret.
3 deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur. neque
ea res IJumidas terret: infensi intentique sine tumultu manent,
.4 proelium incipitur. Romani pro ingenio quisque pars eminus
glande aut. lapidibus pugnare , alii succedere ac murum modo
suffodere modo scalis aggredi, cupere proelium in manibus facere.
5 contra ea oppidani in proxumos saxa volvere, sudis pila, prae-
6 terea pice et sulphure ardenti taedam mixtam mittere. sed ne
illos quidem, qui procul manserant, timor animi satis muniverat.
nam plerosque iacula tormentis aut manu emissa volnerabant pari-
que periculo sed fama impari boni atque ignavi erant.
68 Dum apud Zamam sic certatur, lugurtha ex improviso castra
hostium cum magna manu invadit, remissis qui in praesidio erant
et omnia magis quam proelium exspectantibus portam irrumpit.
2 at nostri repentino metu perculsi sibi quisque pro moribus con-
sulunt: alii fugere alii arma capere, magna pars volnerati aut
3 occisi. ceterum ex omni multitudine non amplius quadraginta
memores nominis Eomani grege facto locum cepere paulo quam
alii editiorem neque inde maxuma vi depelli quiverunt, sed tela
eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrari; sin
vor Zama an. — nulKus — egens, gemein kampfen woUten, riickten an
niclits entbehrend, was ihr dienlich die Mauern heran u. f. w.
war. 5. contra ea, gegen diefe Angriffs-
2. paratis rebus, nachdem er feine verfuche.
Vorbereitungen getroffen. — cuncta 6. timor animi, ihre Furcht. —
moenia, die gefamte Stadt, fo -weit muniverat, hatte iicher geffcellt.
ihre Feftungsmauer reicht, alfo: er
fchlieJJt die Stadt enge ein. — ubi 58. 1. rmissis, wahrend die, welche
quisque curaret, wo jeder feines Am- auf Wache waren, iich der Ruhe uber-
tes walten follte. lieJJen.
3. clamor, unfer Hurra - Ruf zum 2. pro moribus, wie 57. 4 pro in-
Angriff. — neque, aber nicht. — in- genio. — sibi quisqiie consulunt,
fensi intentique, zum Angriff gefaJJt. jeder denkt an fich.
— sine tumuUu, ohne jede Aufre- 3. grege facto, fie fcharten fich zu
gung. einem gefchlofCenenHaufen zufammen,
4. pro ingenio quisque, vgl. 49. 4. ahnlich unferm Carre, dem romi-
— glande, mit Bleikugeln. — proe- fchen orbis. — gwaw alii, namlich
lium in manibUfS facere, Gegenfatz zu loci erant. — frvstrari, vergeblich,
eminus pugnare. Die, welche hand- d. i. fehlfchieJJen. — sin, wenn aber.
DE BELLO lUGUETHINO C. 57-59. 67
Kumidae propms accessissent, ibi yero virtutem ostendere et eos
maxuma yi caedere fandere atque fugare. interim Metellus cum 4
acerrume rem gereret, clamorem [et tumultum hostilem] a tergo
accepit, dein convorso equo animadvortit fugam ad se vorsum
fieri: quae res indicabat popularis esse. igitur equitatum om- 5
nem ad castra propere misit ac statim 0. Marium cum cohortibus
sociorum, eumque lacrumans per amicitiam perque rem publicam
obsecrat, ne quam contumeliam remanere in exercitu victore neve
hostis inultos abire sinant. ille brevi mandata efficit. at lugur- 6
tha munimento castrorum impeditus, cum alii super vallum prae-
cipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes officerent, multis
amissis in loca munita sese recepit. Metellus infecto negotio, post- 7
quam nox aderat, in castra cum exercitu revortitur. igitur po- 59
stero die, prius quam ad oppugnandum egrederetur, equitatum
omnem in ea parte, qua regis adventus erat, pro castris agitare
iubet, portas et proxuma loca tribunis dispertit, deinde ipse
pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggreditur. in- 2
terim lugurtha ex occulto repente nostros invadit, qui in proxumo
locati fuerant, paulisper territi perturbantur, reliqui cito sub-
veniunt. neque diutius Numidae resistere quivissent, ni pedites
oum equitibus permixti magnam cladem in cohgressu facerent.
Tetzt eine im vorangelienden eminus Umftanden muJJte er iich mit grojJem
enthaltene Bedingung voraus. sin Verlufte zuriickziehen. — infecto «e-
accessissent , wenn es vorkam, daJ5 gotio, namlich in der Erffcurmung
die Numider naher heranrilckten. — der Stadt.
ibi vero, da erft recht,
4. cum acerrime rem gereret, wah- 59. 1. gua — erat, wo zu erwarten
rend er am fcharfften zu thun hatte war. — pro castris agitare, vor dem
(engagiert war) , namlich mit dem Lager den Sicherheitsdienft heforgen.
Angriff auf die Stadt. — fugam — — jportas, des Lagers.
fieri, daJJ eine Fluclit gegen ihn her 2. gui locati — fuerant, welche
ftattfinde. — popularis esse, namlich ihm bei feinem Anrucken zunachft
fugientes. ftanden.
» 5. ac statim, und auf dem FuJJe 3. diutius, langer als den erften
nach. Augenhlick des Zufammentreffens mit
6.mjpedi<Ms,daran,fichrafchzuruck- den Nachriickenden der Feinde, „noch
zuziehen. Die Folge war , daJJ die langer**. — ni — facerent, wenu nicht
einen fich iiher den Wall hinah- (wie es hei den Numidern iihlich war)
ftiirzten, andere im Gedrange der Eile hei dem Zufammentreffen der Um-
felbft fich hinderten. XJnter folchen ftand einen groJJen Verluft hei dem
68
C. SALLUSTI CRISPI
quibus illi freti non, uti equestri proelio solet, sequi, dein ce-
dere, sed advorsis equis concurrere, implicare ac perturbare
60 aciem: ita expeditis peditibus suis hostispaene victos dare, eodem
tempore apud Zamam magna vi certabatur. ubi quisque legatus
aut tribunus curabat, eo acerrume niti, neque alius in alio magis
2 quam in sese spem habere, pariterque oppidani agere: oppugnare
aut parare omnibus locis, avidius alteri alteros sauciare quam
semet tegere, clamor permixtus hortatione laetitia gemitu, item
3 strepitus armorum ad caelum ferri, tela utrimque volare. sed illi
qui moenia defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remi-
4 serant, intenti proelium equestre prospectabant. eos, uti quae-
que lugurthae res erant, laetos modo modo pavidos animadvor-
teres ac, sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii alii
hortari aut manu significare aut niti corporibus et ea huc et illuc
5 quasi vitabundi aut iacientes tela agitare. quod ubi Mario cogni-
tum est — nam is in ea parte curabat — consulto lenius agere
ac dif&dentiam rei simulare, pati Numidas sine tumultu regis
6 proelium visere. ita illis studio suorum adstrictis repente magna
vi murum aggreditur. et iam scalis egressi milites prope summa
Gegner verurfachen wiirde, da^ zwi-
fchen die Reiter FuJJganger einge-
reiht waren; und auf diefe (quibiis,
die vereinigten Reiter und FuJJganger)
vertrauend, verfuchten iie {illi, die
Numider) langern Widerftand zu lei-
ften. — admrsis equis, Gegenfatz zu
cedere: &e ritten darauf los, zum
ZufammenftoJJ. — implieare ac per-
turbare, verwirren und vollig in Un-
ordnung bringen. — expeditis — suis,
Ablativ des Mittels. — vietos dare
= vineere, doch mit Hervorhebung
des eingetretenen Zuftandes: zu Be-
fiegten machen.
60. 1. eodem tempore, zugleich mit
dem wiederholten Einfall lugurthas.
— eo, inbezug auf uhi == eo loco.
"Wo ein jeder zu befehligen hatte
(curahat), da bot er alle Anftrengung
auf, d. i. jeder bot auf feinem Platz
alle Kjaft auf.
2. oppicgnare, d. i. pugnare contra
Jiostem, beziehtfich hierauf die beidei;-
feits Kampfenden. — alteri, die auf
der einen Seite. — clamor, wie 57. 3.
3. proelium prospectabant, fchauten
dem Treffen in der Ferne zu.
4. sicuti possent. Die lebhafte Teil-
nahme veranlaJJt unwillkurlich den
Ausdruck in Worten und Bewegung,
wie wenn Jie von den in der Ferne
Kampfenden gehort oder gefehen wer-
den konnten. — vitabundi, vgl. 38. 1.
— agitare, S.e thun, bewegen Jich wie.
5. ubi Mario cognitum est, als
Marius bemerkt hatte. — lenius agere,
langfamer thun. — sine tumultu, ohne
weitere Beunruhigung.
6. studio — adstrictis, durch die
Aufmerkfamkeit — gefeffelt. — sca-
lis egressi, fie waren auf Leitern hin-
aufgeftiegen (e, von unten aus).
DE BELLO lUGURTHlNO C. 59-62. 69
ceperant, cum oppidani concurrunt, lapides ignem alia praeterea
tela ingerunt. nostri primo resistere, deinde, ubi unae atque alterae 7
scalae comminutae, qui supersteterant afflicti sunt, ceteri quo-
quo modo potuere, pauci integri magna pars volneribus confecti
abeunt. denique utrimque proelium nox diremit,
Metellus postquam videt frustra inceptum, neque oppidum 61
capi neque lugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere
et iam aestatem exactam esse, ab Zama discedit et in eis ur-
bibus, quae ad se defecerant satisque munitae loco aut moenibus
erant, praesidia imponit, ceterum exercitum in provinciam, qua 2
proxuma est Numidiae, hiemandi gratia collocat. neque id tem- 3
pus ex aliorum more quieti aut luxuriae concedit, sed quoniam
armis bellum parum procedebat, insidias regi per amicos tendere
et eorum perfidia pro armis uti parat. igitur Bomilcarem, qui 4
Romae cum lugurtha fuerat et inde vadibus datis de Massivae
nece iudicium fugerat, quod ei per maxumam amicitiam maxuma
copia fallundi erat, multis poUicitationibus aggreditur. ac primo 5
efficit uti ad se coUoquendi gratia occultus veniat, deinde fide
data, si lugurtham vivum aut necatum sibi tradidisset, fore ut illi
senatus impunitatem et sua omnia concederet, facile Numidae
persuadet cum ingenio infido tum metuenti ne, si pax cimi E,o-
manis fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur. is, 62
ubi primum opportunum fuit, lugurtham anxium ac miserantem
fortunas suas accedit. monet atque lacrumans obtestatur uti ali-
quando sibi liberisque et genti IsTumidarum optume meritae pro-
videat; omnibus proeliis sese victos, agrum vastatum, multos
mortalis captos occisos, regni opes comminutas esse; satis saepe
7. comminutae, zertrummert. — in provinciam et ibi coMocat. — quae
afflicti, zu Boden geworfen. — ceteri, proxiima est, vgl, 23, 2,
welclie noch nicht auf den Leitern 3, ex aliorum more, vgl. 39. 5.
waren. 4. vadibus datis, vgl. 35. 9. — de
nece zu iudidum.
61. 62. Biickzng Ton Zama. Winter- 5. fide data, zu persnadet. — in-
qnartier in der romirelien ProTinz. ^«»**o infido, Eigenfchaftsablativ at-
Vergelbliche Unterhandlungen mit tributiv zu Numidae, wie metuendi,
Inffnrtha. ^^ ^^ fowohl ein treulofer Menfch
war, als auch insbefondere fiirchtete.
61. 1. suo loco, vgl. 54. 8. — a6 — per condiciones, daJJ es zu den
Zama discedit, er gieht Zama auf. Friedensbedingungen gehoren wurde,
2. in provinciam collocat = dudt daJJ er ausgeliefert werde.
70 C. SALLU8TI CRI8PI
iam et •virtutem militum et fortunam temptatam; caveat ne illo
2 cunctante iCfumidae sibi consulant. his atque talibus aliis ad
3 deditionem regis animum impellit. mittuntur ad imperatorem
legati, qui lugurtham imperata facturuin dicerent ac sine ulla
4 pactione sese regnumque suum in illius fidem tradere. Metellus
propere cunctos senatorii ordinis ex hibernis accersi iubet, eorum
5 et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet. ita more
maiorum ex consili decreto per legatos lugurthae imperat argenti
pondo ducenta milia, elephantos omnis, equorum et armorum ali-
6 quantum. quae postquam sine mora facta sunt, iubet omnis per-
7 fugas vinctos adduci. eorimi magna pars, uti iussum erat, adducti,
pauci, cum primum deditio coepit, ad regem Bocchum in Mau-
8 retaniam abierant. igitur lugurtha, ubi armis virisque et pecunia
spoliatus est, cum ipse ad imperandum Tisidium vocaretur, rursus
coepit flectere animum suum et ex mala conscientia digna timere.
9 denique multis diebus per dubitationem" consumptis, cum modo
taedio rerum advorsarum omnia bello potiora duceret, interdum
secum ipse reputaret quam gravis casus in servitium ex regno
foret, multis magnisque praesidiis nequiquam perditis de integro
10 beUum sumit. et Romae senatus de provinciis consultus !K^umi-
diam Metello decreverat.
63 Per idem tempus Uticae forte C. Mario per hostias dis
62. 3. in fidem se tradere, iicli frei- die Knechtfchaft aus der Herrfchaft.
willig unterwerfen. Die Gefandten — multis magnisque praesidiis —
bieten die freiwillige Unterwerfung perditis, nachdem er die vielen gro-
an, daher das Prafens tradere. Auf Mittel (vgl. 5. 6.) verloren hatte, nahm
diefelhe, wenn iie angenommen wird, er gleichwohl den Krieg wieder auf.
folgen die weitern Befehle, daher 10. et, andererfeits. — decreverat,
facturum. fiir ein zweites Jahr (108).
5. more viaiorum, zu ex consili de- eS.— 65. Marius verlangt EntlaHimg
creto. Nach altem Brauch muJJte i^elmfs der Bewerhung um das Kon-
uher alle wichtigeren Dinge die An- fujat. Geheime Anzettelungcn
ficht des Kriegsrats eingeholt werden. gegen Metellns.
8. igitur, fo nun; daran fchheJJt 63. 1. per idemtempus, imVerlauf
iich erlauternd uhi — spoUatus est. der namlichen Zeit, in welcher mit
— cum — vocaretur, als er dazu lugurtha unterhandelt wurde. Der
noch felhft herufen wurde. — ad im- Zeitpimkt des Vorkommniffes felbft
perandum , wo ihm die weitern Be- ift nicht genauer beftimmt. — XJticae,
fehle zugehen foUten. der Hauptftadt der Provinz, nach der
9. casus in servitium, der Sturz in Zerftorung Karthagos. — per hostias.
DE BELLO lUGUBTHlNO C. 62-63.
71
supplicanti magna atque mirabilia portendi haruspex dixerat:
proinde quae animo agitabat fretus dis ageret, fortunam quam
saepissume experiretur, cuncta prospere eventura. at illum iam 2
antea consulatus ingens cupido exagitabat, ad quem capiundum
praeter vetustatem familiae alia omnia abunde erant, industria pro-
bitas, militiae magna scientia, animus belli ingens, domi modicus,
lubidinis et divitiarum victor, tantummodo gloriae avidus.
Sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum 3
aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciundis, non Graeca facun-
dia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artis bonas
integrum ingenium brevi adolevit. ergo ubi primum tribunatum 4
militarem a populo petit, plerisque faciem eius ignorantibus, facile
notus per omnis tribus declaratur. deinde ab eo magistratu alium 5
post alium sibi peperit semperque in potestatibus eo modo agi-
tabat, ut ampliore quam gerebat dignus haberetur. tamen is ad 6
id locorum talis vir — nam postea ambitione praeceps datus est —
zu portendi. — agitabat, uber den
Indikativ vgl. 38. 9.
2. iam antea — exagitdbat. ■ Das
Imperfekt bei iam antea hebt die
Fortdauer der fruher fchon einge-
tretenen Begierde hervor. — ad guem
capiundum, das zu erreichen. —
praeter vetustatem famUiae, nur das
Alter eines adeligen Gefchlechtes
fehlte ihm. Alle andern Vorziige
hatte er reicblich. Er muJJte daher
als homo novus fich bewerben. —
industria, raftlofe Thatigkeit,^ro6{*as,
Ehrlichkeit. — helli, nehen domi: im
Kriege. — animus ingens, nach dem
Hochften ftrebend, modieus, Ma^
haltend.
3. sed, bricht die Schilderung der
fiif das politifche Leben -vvefentlichen
Eigenfchaften ab, um zur Erzahlung
feiner Jugend zuruckzugreifen. —
altus, aufgewachfen. — tibi — pa-
tiens fuit, fobald er f§,hig war zum.
— • stipendiis faciundis, dadurch, daJ3
er Feldziige mitmachte. Den erften
Heeresdienft leiftete er im numanti-
nifchen Krieg. — facundia, Gewandt-
heit im Reden. — urhanis munditiis,
in den ftadtifchen Feinheiten des
Luxus. — integrum ingenium, die
durch nichts verdorbene Natur, ado-
levif, wuchs kraftig heran, inter bo-
nas artes, in der tjbung guter Eigen-
fchaften.
4. ergo, alfo, = fo konnte es nicht
anders fein. — a populo petit. Ein
Teil der Kriegstribunen wurde vom
Volk in den Komitien erwahlt, der
andere von dem Feldherrn ernannt.
— plerisgue faciem ignorantibus, ob-
gleich iie ihn von Perfonniclit kannten,
fo war er doch leicht bekannt ge-
worden (durch feine tuchtigeHaltung).
5. in potestatibm, in Ausubung der
Amtsgewalt. — eo modo agitabat,
war in der Art thatig. — ampliore,
namlich potestate.
6. ad id locorum, bis dahin, wo er
im Heere des Metellus in Afrika
diente. — talis vir, ein Mann von fo
72 C. SALLUSTI CRISPI
consulatum appetere non audebat. etiam tum alios magistratus
7 plebs, consulatum nobilitas inter se per manus tradebat. novus
nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin is indignus
64 illo honore et quasi poUutus haberetur. igitur ubi Marius haru-
spicis dicta eodem intendere videt, quo cupido animi hortabatur,
ab Metello petundi gratia missionem rogat. cui, quamquam virtus
gloria atque alia optanda bonis superabant, tamen inerat con-
2 temptor animus et superbia, commune nobilitatis malum. itaque
primum commotus insolita re mirari eius consilium et quasi per
amicitiam monere ne tam prava inciperet neu super fortunam
animum gereret: non omnia omnibus cupiunda esse, debere illi
res suas satis placere ; postremo caveret id petere a populo Ro-
3 mano, quod illi iure negaretur. postquam haec atque alia talia
dixit neque animus Mari flectitur, respondit, ubi primum potuisset
4 per negotia publica, facturum sese quae peteret, ao postea sae-
pius eadem postulanti fertur dixisse ne festinaret abire: satis
mature illum cum filio suo consulatum petiturum. is eo tempore
contubernio patris ibidem militabat, annos natus circiter viginti.
quae res Marium cum pro honore quem afiectabat tum contra
5 Metellum vehementer accenderat. itacupidine atque ira pessumis
consultoribus grassari, neque facto ullo neque dicto abstinere, quod
modo ambitiosum foret, milites quibus in hibernis praeerat laxiore
vortrefflichen Eigenfchaften. — con- ift) hinausftreben. — debere — pla-
sulatum appetere, nach dem Konsulat cere, er miilfe mit feinen Verhalt-
trachten, feinen Sinn darauf richten, niffen zufrieden fein. — iure, vgl.
petere, formhch iich darum bewerben. 63. 6.
— inter se per manus, unter fich von 3. uhi primum potuisset per nego-
Hand zu Hand. tia publica, fobald es ihm vermoge
64. 1. missionem, Entlaffung aus des Dienftes moglich fei, fobald es
feinem Dienftverhaltnis , commeatus, das Intereffe des Dienftes geftatte.
TJrlaub. — alia optanda bonis, an- 4. satis mature, noch frfihe genug
dereSjWasbraveMenfchenwiinfchens- = er konne noch lange warten, bis
wert finden. — superare, intranfitiv, ihm die Bewerbung um das Konfulat
reichhch vorhanden fein. — contemp- gelinge. — quae res, aber diefe Be-
tor animus, Geringfchatzung. handiung.
2. commotus, uberrafcht. — quasi 5. consultoribus, Berater. — gras-
per amicitiam, wie aus Freundfchaft. sari , Intenfivum von gradior, vor-
— tam prava, fo Verkehrtes. — su- gehen ; Gegenfatz von abstinere, von
per fortunam animum gerere, iiber etwas in Wort und That zurfick-
den Stand (in welchem man geboren halten. — ambitiosum, der Bewerbung
DE BELLO lUGURTHINO C. 63-65. 73
imperio quam antea habere, apud negotiatores, quornm magna
multitudo TJticae erat, criminose simul et magnifice de bello loqui:
dimidia pars exercitus si sibi permitteretur, paucis diebus lug-ur-
tham in catenis habiturum; ab imperatore consulto trahi, quod
homo inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet. quae 6
omnia illis eo firmiora videbantur, quia diuturnitate belli res
familiaris corruperant et animo cupienti nihil satis festinatur.
erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda 65
Mastanabalis filius Masinissae nepos, quem Micipsa testamento
secundum heredem scripserat, morbis confectus et ob eam causam
mente paululum imminuta. cui Metellus petenti more regum ut 2
sellam iuxta poneret, item postea custodiae causa turmam equitum
Romanorum, utrumque negaverat: honorem, quod eorum more
foret, quos populus Romanus reges appellavisset, praesidium, quod
contumeliosum in eos foret, si equites B,omani satellites Numidae
traderentur. hunc Marius anxium aggreditur atque hortatur ut 3
contumeliarum in imperatorem cum suo auxilio poenas petat;
hominem ob morbos animo parum valido secunda oratione ex-
tollit: illum regem, ingentem virum, Masinissae nepotem esse-, si
lugurtha captus aut occisus foret, imperium ]S[umidiae sine mora
habiturum; id adeo mature posse evenire, si ipse consul ad id
verraittelOfc der Gunft dienlich. — an, zu welchem die Anwefenheit des
criminose, inbezug auf Metellus: mit Numiders Gauda bentitzt wurde. —
Anfchuldigungen ; magnifice, inbezug Mastanabalis filius, vgl. 5, 6. — se-
auf lich: groJSthuerifch. — trahi, die cundum heredem, d. i. nach Hiempfal,
Verfchleppung gefchehe abJichtlich Adherbal und lugurtha, wenn diefe
vom Feldherrn. — homo inanis et nicht zur Erbfchaft gelangten.
regiae superbiae, ein leerer Kopf und 2. iuxta, neben dem des Feldherrn,
von einem Konigftolz aufgeblahter = daJJ er feinen Platz neben dem
Mann. Vgl. 31. 26. Feldherrn habe. — custodiae causa,
6. quia corruperat, weil Jie Ein- als Ehrenwache. — in eos, namlich
bujJe an ihrem Vermogen erlitten die equites Bamanos.
hatten. Die Handelsgefchafte der 3. anxium, beunruhigt und verletzt
negotiatores erleiden durch den Krieg durch die Verweigerung. — in ivvpera-
Schaden. — animo cupienti, wenn man torem, ftatt des gewShnlichen poenas
etwas(hier dieBeendigungdesKriegs) petere db. — cum suo auxilio, unter
wiinfcht. feiner Beihilfe. — secunda (sequi) fich
anfchmiegend, wohlgefallig. — idadeo.
65. 1. praeterea, reiht an die fchon Im AnfchluJJ an ein Pronomen, Ad-
erwahnten Umtriebe einen weitern jektiv, Adverb oder Zahlwort hebt
74
0. SALLUSTI CRI8PI
4 bellum missus foret. itaque et illum et equites E-omanos milites
et negotiatores, alios ipse plerosque pacis spes impellit, uti I{.omam
ad suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant, Marium
5 imperatorem posoant. sie illi multis a mortalibus honestissuma
suffiragatione consulatus petebatur. simul ea tempestate plebs,
nobilitate fusa per legem Mamiliam, novos extoUebat. ita Mario
cuncta procedere.
66 Interim lugurtha postquam omissa deditione bellum incipit,
cum magna cura parare omnia, festinare, cogere exercitum,
civitatis quae ab se defecerant formidine aut ostentando praemia
affectare, communire suos locos, arma tela aliaque, quae spe pa-
cis amiserat, reficere aut commercari, servitia Romanorum allicere
et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia temptare: prorsus nihil
2 intactum neque quietum pati, cuncta agitare. igitur Vagenses, quo .
Metellus initio lugurtha pacificante praesidium imposuerat, fati-
gati regis suppliciis neque antea voluntate alienati, principes
civitatis inter se coniurant-, nam volgus, uti plerumque solet et
maxume !Numidarum, ingenio mobili seditiosum atque discordio-
sum erat, cupidum novarum rerum, quieti et otio advorsum. dein
adeo das vorangehende Wort fcharf
hervor. „80 weit fei es gekommen,
daJJ das bald eintreffen konne" =
ja, dies konne bald eintreffen.
4. mUites et negotiatores, fowohl die,
■welche im Heere dienten, als die,
welche als Gefchaftsleute in der Pro-
vinz wohnten.
5. aspere in Metellum, mit harten
Befchwerden gegen Metellus. — ho-
nestissuma suffragatione, mit auJSerft
ehrenvoUer Empfehlung. — nobilitate
fusa, wahrend der Adel infolge der
lex MamiUa (vgl. 40. 1) darniederlag.
— novos, vgl. 63. 6.
66. 69. Emenenmg des Eriegs dnrch
lugnrtba. Erhebang: nnd Ziiehtigang
der Stadt Taga.
66. 1. omissa deditione, von der
TJnterwerfung abitehend. Vgl, 62. 9.
— eivitates, die Stadte, Biirgerfchaften.
— ab se defecerant, wie 61. 1. ad
se defecerant. — affectare, an fich,
auf feine Seite bringen. — suos locos,
vgl. 61. 1. Zocos, alle einzelnen Platze.
— communire, wie commercari, hebt
hervor, wie er allfeitig verfchanzte,
einkaufte. — quae spe pads amiserat,
vgl. 62. 3. ff. — in praesidiis, in den
Garnifonen.
2. Vagenses, quo, die Bewohner
von Vaga, wohin. — quo imposuerat,
vgl. 61. 2. — neque antea, und auch
fchon vorher nicht. — voluntate, in
ihrer Gefinniing. — principes civitatis,
einfchrankende Appofition zu Vagen-
ses, im Gegenfatz zu volgus: „nam-
lich die Vornehmen aus der Biirger-
fchaft". — et maxume Numidarum,
und befonders das der Numider. —
ingenio, Natur, Art. — seditiosum
atque discordiosum, gerne zu Auf-
Itanden und Spaltungen bereit. —
DE BELLO lUGURTHlNO C. 65-67.
75
compoBitis inter se rebus in diem tertium constitnunt, quod is
festns celebratusqne per omnem Africam ludum et lasciviam magis
quam formidinem ostentabat. sed ubi tempus fuit, conturiones 3
tribunosque militaris et ipsum praefectum oppidi T. Turpilium
Silanum alius alium domos suas invitant. eos . omnis praeter
Turpilium inter epulas obtruncant. postea milites palantis iner-
mes, quippe in tali die ac sine imperio, aggrediuntur. idem plebes 4
facit, pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati,
quis acta consiliumque ignorantibus tumultus ipse et res novae
satis placebant. E,omani milites, improviso metu incerti. ignarique 67
quid potissumura facerent, trepidare. arcem oppidi, ubi signa
et scuta erant, praesidium bostium, portae ante clausae fugam
prohibebant. ad hoc mulieres puerique pro tectis aedificiorum
saxa et alia quae locus praebebat certatim mittere. ita neque 2
caveri anceps malum neque a fortissumis infirmissumo generi
resisti posse: iuxta boni malique strenui et imbelles inulti ob-
truncari. in ea tanta asperitate saevissumis Numidis et oppido 3
undique clauso Turpilius praefectus unus ex omnibus Italicis
intactus profugit. id misericordiane hospitis an pactione aut casu
ita evenerit parum comperimus : nisi, quia illi in tanto malo turpis
vita integra fama potior fuit, improbus intestabilisque videtur.
constituunt, Jfie fetzen den Anfchlag pro tectis, vorn auf den Dachern.
feffc. — formido, die durch einen
plotzlichen Zwifchenfall veranlaJJte
Furcht, -welche augenblicklich die
Belinnung zum Handeln raubt. —
ostentabat, in Auslichtftellte, erwarten
liejJ. — m tali die, hebt wie in tem-
pore, nicht die Beitimmung der Zeit,
fondern der Verhaltniffe hervor.
4. idem, das namliche, wie die,
welche die Romer zu Gafte geladen
hatten. — studioincitati, aus Neigung,
erlautert durch quis — satis place-
hant. — consilium, die Ahiicht der
acta.
67. 1. improviso metu, infolge der
unerwarteten Beangftigung. — trepi-
dare, angftlich hin- und herlaufen. —
arcem = den Zugang zur Burg. —
eertatim, wie um die Wette.
2. anceps mdlum, die Abwehr fei-
tens der Manner und der VerfchluJJ
der Thore, danehen der Angriff der
Weiber und Kinder. — iuoata,iD. gleicher
Weife. Ahnlich im Volksmund: „es
hat neben einander feil". — honi
malique strenui et imbelles, die guten
und fchlechten Soldaten, die ruhrigen
und feigen.
3. in ea tanta asperitate, in diefer
fo fchweren Lage. — pactione, durch
eine Abmachung. — aut casu, bildet
mit pactione, den Gegenfatz zu mise-
ricordia. Der erfte Frageteil ift
„Mitleid", der zweite „Abmachung
oder Zufall." aut oder auch. — nisi,
vgl. 24. 5. — intestdbilis ift, wer
76 C. SALLUSTI CRISPI
68 Metellus, postquam de rebus Vagae actis comperit, paulis-
per maestus ex conspectu abit. deinde ubi ira et aegritudo
permixta sunt, cum maxuma cura ultum ire iniurias festinat.
2 legionem, cum qua hiemabat, et quam plurumos potest Numidaa
equites pariter . cum occasu solia expeditos educit et postero die
circiter hora tertia pervenit in quandam planitiem locis paulo su-
3 perioribus circumventam. ibi milites fessos itineris magnitudinc et
iam abnuentis omnia docet oppidum Vagam non amplius mille
passuum abesse: decere illos reliquum laborem aequo animo pati,
dum pro civibus suis viris fortissumis atque miserrumis poenas
4 capefent. praeterea praedam benigne ostentat. sic animis eorum
arrectis, equites in primo late, pedites quam artissume ire et
69 signa occultare iubet. Vagenses ubi animum advortere ad se
vorsum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati,
portas clausere ; deinde ubi neque agros vastari et eos, qui primi
aderant, Numidas equites vident, rursum lugurtham arbitrati cum
2 magno gaudio obvii procedunt. equites peditesque repente signo
dato alii volgum effasum oppido caedere, alii ad portas festinare,
pars turris capere ; ira atque praedae spes amplius quam lassitudo
3 posse. ita Vagenses biduum modo ex perfidia laetati. civitas
4 magna et opulens cuncta poenae aut praedae fuit. Turpilius,
weder ein Teftament machen, noch romifche Schritte ungefahr IV^Kilo-
als Zeuge zu irgend einer gericht- meter. — dum — caperent, wenn iie
lichen Handlung zugezogen werden nur Kache nahmen = da es ja gelte,
darf, dann = mit Schande beladen. Rache zu nehmen. — henigne osten-
improbus intestdbilisque, em£ch\ecliter tat, ftellt reichlich in Ausiicht.
und fchimpflicher Menfch. 4. arrectis, nachdem er fo wieder
aufgerichtet hatte. — in primo , an
GiS.l.paulisper,zuexconspectua1}it. der Spitze des Zuges. — late, wie
— ex conspectu abit, er zieht fich zu- unfere Tirailleurslinien.
ziick. ira et aegrittido permixta sunt, 69. 1. uti erat res, wle es That-
der Zorn mifchte fich in den Schmerz. fache war. — rursum (re — vorsum),
2. expeditos, fertig zum Kampf. — fie anderten wieder ihre Anficht und
locis paulo superioribus , von ma^i- glaubten = dann glaubten fie wieder.
gen Anhohen. 2. oppido zu effusum. — amplius
3. fessos et dbnuentis, die ermiide- posse, waren ftarker.
ten Soldaten, die alles weitere ver- 3. ex perfidia laetati, fie freuten
weigerten. — mille passuum. Der fich infolge, d. i. an den Folgen ihrer
Singular mille wird hin und wieder Treulofigkeit = fie hatten dieFreude
mit dem Geu. plur. verbunden. 1000 von ihrer Treulofigkeit. — opulens.
DE BBLLO lUGtrRTHINO C. 68-70.
77
quem praefectum oppidi unum ex omnibus profiigisse supra osten-
dimus, iussus a Metello causam dicere postquam sese parum ex-
purgat, condemnatus verberatusque capite poenas solvit; nam is
civis ex Latio erat.
Per idem tempus Bomilcar, cuius impulsu lugurtha dedi- 70
tionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi et ipse
eum suspiciens novas res cupere, ad perniciem eius dolum quae-
rere, die noctuque fatigare animum; denique omnia temptando 2
socium sibi adiungit ^Nabdalsam, bominem nobilem magnis opibus
clarum acceptumque popularibus suis, qui plerumque seorsum
ab rege exercitum ductare et omnis res exsequi solitus erat,
quae lugurthae fesso aut maioribus adstricto superaverant: ex
quo illi gloria opesque inventae. igitur utriusque consilio dies 3
insidiis statuitur^ cetera, uti res posceret, ex tempore parari
placuit. IsTabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna 4
Bomanorum iussus habebat, ne ager inultis hostibus vastaretur.
is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non venit 5
metusque rem impediebat, Bomilcar simul cupidus incepta patrandi
neben opulentus, daher opulenter. —
civitas magna et opulens, die groJJe,
reiche Biirgerfchaft, poenae autprae-
dae fuit, verfiel dem Tode oder der
Beute, d. i. was dem Tode entging,
wurde als Sklave verkauft.
4, causam dicere, fich verteidigen,
iich rechtfertigen. — parum, nicht
gentigend. — civis ex Latio, vgl.
39. 2. Gegen romifche Vollhiirger
durfte diefe Strafe ohne Berufung an
das Volk nicht voUzogen werden.
70. — 72. Der vereitelte AnTehlag
Bomilkars gegen Ingnrtha.
70. 1. per idem tempus, vgl. 63. 1.
— cuius impulsu, vgl. 62. — quam
deseruit, die er aufgab. — metu, vgl.
62. 9: quam gravis — foret. — su-
spiciens, von unten hinauffchauend
an einem, d. i. mit verdachtigen
Augen einen anfchauend, daher das
paffive suspectus, verdachtig ange-
fchaut = verdachtig. — fatigare ani-
mum, JSch keine Ruhe laffen, nm das
Mittel zum Verderben zu finden,
2. omnia temptando, dadurch, daJJ
er alles mogliche verfuchte, durch
alle moglichen Verfuchungen. —
seorsum ab rege, getrennt vom Konig
= mit felbftandigem Kommando. —
superaverant, iibng geblieben waren.
— maioribus adstricto, durch Wich-
tigeres in Anfpruch genommen. —
ex quo — inventae, daraus gewann
er fich.
3. cetera, was auJJer der Feft-
fetzung des Zeitpunktes zu thun war.
— ex tempore, nach deu Umfi;anden.
— parare, fertig machen.
4. inter Jiiberna, mitten im Be-
reiche der romifchen Winterquartiere,
der Standorte fQr die einzelnen ro-
mifchen Truppenabteilungen. VgL
61. 1.
5. impedieiat, neben venit mit post-
quam verhunden. Vgl. 13. 5. — rem.
78 C. SALIiUSTI CRISPI
et timore soci anxius, ne omisso vetere consilio novnm quae-
reret, litteras ad e\im per homines fidelis mittit, in quis mollitiam
socordiamque viri acousare, testari deos, per quos iuravisset,
monere ne praemia Metelli in pestem convorteret. lugurthae
exitium adesse, ceterum suane an Metelli virtute periret, id
modo agitari; proinde reputaret cum animo suo praemia an cru-
71 ciatum mallet. sed cum eae litterae allatae, forte Nabdalsa exer-
2 cito corpore fessus in lecto quiescebat, ubi cognitis Bomilcaris
verbis primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit.
3 erat ei Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque et
4 omnium consiliorum nisi novissumi particeps, qui postquam allatas
litteras audivit et ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo
opus esse in tabernaculum introiit, dormiente illo epistulam super
caput in pulvino temere positam sumit ac perlegit, dein propere
5 cognitis insidiis ad regem pergit. Nabdalsa paulo post exper-
rectus ubi neque epistulam repperit et rem omnem uti acta erat
cognovit, primo indicem persequi conatus, postquam id frustra
fuit, lugurtham placandi gratia accedit: dicit quae ipse para-
visset facere perfidia clientis sui praeventa; lacrumans obte-
statur per amicitiam perque sua antea fideliter acta, ne super
Ausfiihrung. — metus, des Nabdalfa. aufhalbemWege zuriickhielt, konnte
metus, die Scheu, vorzugehen, ent- die ganze Sache verderblich "werden.
ffcanden aus der Vorfbellung der GrojJe — lugurthae adesse, dem lugurtha
der Unthat. — timore soci, durch fei nahe. — suane, namlich des Bo-
die Furcht vor dem Genoffen Tvurde milkar und Nabdalfa.
er beunruhigt, angftlich, -vvird genauer
beftimmt durch ne — quaereret. Bei 71. 1. cum ' — aUatae (suntj, in
Nabdalfa war es Scheu, eine Untbat dem Augenblick wo. — exercito cor-
zu begehen, bei Bomilkar Furcht vor ;pore, durch korperliche Anffcrengung.
der EntfchlieJJung Nabdalfas, die ihm 2. cura, Unruhe, Beunruhigung. —
felbifc Verderben bringen konnte. — solet, namlich capere. — aegrum,
in quis, unterfchieden von quis: in durch die cttra, angegriffen, erfchopft.
welchem er unter anderm. in welchem 3. negotiorum curator, welcher
er hauptfachlich. — moJlitiam, feine (hauslichen) Gefchafte beforgte;
Schwache. socordiam, LafQgkeit. — „in Dienlfc". — particeps, eingeweiht.
axicusare, klagen iiber. — praemio 4. opera, thatliche Hilfe, m^rmiMm,
Metelli, vgL 61. 4. o.—~ne inpestem Kopf. — temere, unvorlichtig.
convorteret. Dadurch, daJJ er auf 5. guae — paravisset facer-e, -w&s er
die von Metellus in Ausficht ge- zu thun vorgehabt hatte, namlich die
Itellten Belohnungen einging, aber Anzeige. — super, felten ftatt de.
DE BELLO lUGUBTHlNO C. 70-73. 79
tali scelere suspectum sese haberet. ad ea rex aliter atque 72
aniino gerebat placide respondit. Bomilcare aliisqne multis, quos
socios insidiarum cognoverat, interfectis iram oppresserat, ne qua
ex eo negotio seditio oreretur. neque post id locorum lugurthae 2
dies aut nox ulla quieta fuit; neque loco neque mortali cuiquam
aut tempori satis credere, civis hostisque iuxta metuere, circum-
spectare omnia et omni strepitu pavescere, alio atque alio loco
saepe contra decusregium noctu requiescere, interdum somno
excitus arreptis armis tumultum facere : ita formidine quasi vecor-
dia exagitari.
Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto 73
ex perfugis cognovit, rursus tamquam ad integrum bellum cuncta
parat festinatque. Mariam fatigantem de profectione, simul et 2
invitum et offensum sibi parum idoneum ratus domum dimittit.
et Romae plebes litteris, quae de Metello ac Mario missae erant, 3
cognitis volenti animo de ambobus acceperant. imperatori nobi- 4
litas, quae antea decori fuit, invidiae esse, at illi alteri generis
humilitas favorem addiderat. ceterum in utroque magis studia par-
tium quam bona aut mala sua moderata. praeterea seditiosi magi- 5-
stratus volgum exagitare, Metellum omnibus contionibus capitis
72. 1. atque animo gerebat, als er 3. litteris cognitis, nachdem man
innerlich geftimmt war. — negotio, Kenntnis von den Briefen erhalten
Sache, Vorfall. hatte. — volenti animo aeceperant,
2. post id locorum, von da ab. das Volk war mit den Mitteilungen,
Vgl. 63. 6. — contra decus regium, die man erhalten hatte, einverffcanden,
vgl. 33. 1. — tumultum facere, Larm die Mitteilungen, die man uber beide
fchlagen. — formidine, vgl. QQ. 2. Manner erhalten hatte, waren dem
— vecordia, Wahniinn. Volk nach WunTch. — sua, inhezug
„ , auf in utroque. Das Possess. reflexi-
78. — 83. Zweiter Felaznff des n. -l.^ • -l. h •
■«r 11 ° vum fteht mbezug auf emen casus
obliq^uus, um etwas zum Wefen 6e-
73. Karius wird nach Eom entlafren horiges, etwas Unabanderliches her-
tincL zum Eonfal gewahlt. vorzuheben. — moderari, ein MaJJ
1. uhi cognovit de, als er Kunde feftfetzen, maJJgebend fein. Der ganze
erhalten hatte von. Satz bezieht fich auf die Beurteilung,
2. simul zu ratus. — et invitum die beide Manner bei der plebs er-
et offensum sibi, nicht nur wider- fuhren.
willig, fondern auch verbittert auf 5. praeterea, dazu noch. — sedi-
ihn. — parum idoneum, gar nichts tiosi magistratus, Volkstribunen. —
niitze. exagitare, aufhetzen. — eapitis ar-
80 C. SALLUSTI CRISPI
6 arcessere, Mari Yirtutem in maius celebrare. denique plebes
sic accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fidesque
in manibus sitae erant, relictis operibus frequentarent Marium et
7 sua necessaria post illius honorem ducerent. ita perculsa nobili-
tate post multas tempestates novo homini consulatus mandatur.
et postea populus a tribuno plebis T. Manlio Mancino rogatus
quem vellet cum lugurtha bellum gerere, frequens Marium iussit.
sed paulo ante senatus Numidiam Metello decreverat: ea res
frustra fuit.
74 Eodem tempore lugurtha amissis amicis, quorum plerosque
ipse necaverat, ceteri formidine pars ad B.omanos alii ad regem
Bocchum profugerant, cum neque bellum geri sine administris
posset et novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri peri-
culosum duceret, varius incertusque agitabat. neque illi res
neque consilium aut quisquam hominum satis placebat. itinera
praefectosque in dies mutare, modo advorsum hostis, interdum in
solitudines pergere, saepe in fuga ac post paulo in armis spem
habere, dubitare virtuti an fide popularium minus crederet: ita
2 quocumque intenderat res advorsae erant, sed inter eas moras
repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab lugurtha
cessere, hier: wie einen Verbrecher 74.-77. Sieg des Ketellus liljer lu-
anklagen, der den Tod verdient hat. gurtha ; Eroherung von Thala.
— in niaius celebrare, iiber Gebiihr 74. 1. eodem tempore, wahrend der
verherrlichen. c. 70 — 73 erzahlten Vorgange. — va-
rius incertusque, in feinen Entfchlie-
6. ;?<2es, Vertraueafeitens derGlau- JJungen wechfelnd und unlicher. —
biger, daher res fidesgue, Habe und agitabat, dasverftarkte agebat, ohne
Kredit. — relictis operibus, obgleich Objekt: trieb fich umher, lebte von
auf ihrer Hande Arbeit ihre ganze einem Tag in den andern hinein. — '
Exiftenz beruhte, verlieJJen iie doch res, die wirkliche Lage, consilium,
die Arbeit und liefen dem Marius ein Plan, EntfchluJJ feinerfeits, aut,
nach (frequentare). oder auch. Der zweite Teil der Dis-
junktion neque ift zweigliedrig und
7. ita, durch diefe Vorgange. — vel- durch aut verbunden. — in dies, all-
let, fonft auch vellet iuberet, worin taglich. — ita, durch den fortge-
die MachtvoUkommenheit des Volks fetzten, planlofen Wechfel. —' quo-
ausgedruckt war. Vgl. 32 5. — fru- cumque intenderat, wohin immer er
stra. Nach dem Gefetz kam dem gezielt hatte.
Senat die Beftimmung der Provin- 2. pro tempore, wie es die Kiirze
zen zu. der Zeit (vgl. repentej erlaubte. —
DE BELLO lUGHBTHINO C. 73-75.
81
pro tempore parati instmctique, dein proelinm incipitur. qua
ia parte rex pugnae adfait, ibi aliquamdiu oertatum, ceteri eius
omnes milites primo congressu pulsi fugatique. Homani signorum 3
et armorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti: nam
ferme Numidas in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt.
Ea fuga lugurtha impensius modo rebus suis diffidens cum 75
perfugis et parte equitatus in solitudines, dein .Thalam pervenit,
in oppidum magnum atque opulentum, ubi plerique thesauri filiorum-
que eius multus pueritiae oultus erat. quae postquam Metello 2
comperta sunt, quamquam inter Thalam fiumenque proxumum
in spatio milium quinquaginta looa arida atque vasta esse cogno-
verat, tamen spe patrandi belli, si eius oppidi potitus foret, omnis
asperitates supervadere ac naturam etiam vincere aggreditur.
igitur omnia iumenta sarcinis levari iubet nisi i frumento dierum 3
decem, ceterum utris modo et alia aquae idonea portari. praeterea 4
conquirit ex agris quam plurumum potest domiti pecoris eoque
imponit vasa cuiusque modi, sed pleraque Hgnea, oollecta ex
tuguriis Numidarum. ad hoc finitumis imperat, qui se post regis 5
fugam Metello dederant, quam plurumum quisque aquae por-
taret, diem locumque, ubi praesto fuerit, praedicit, ipse ex fiu- 6
mine, quam proxumam oppido aquam esse supra diximus, iumenta
onerat: eo modo instructus ad Thalam proficiscitur. deinde ubi 7
ad id loci ventum, quod Numidis praeceperat, et castra posita
munitaque sunt, tanta repente oaelo missa vis aquae dioitur, ut
parati, fertig, d. i. kampffertig ge-
macht.
3. aliguanto numero potiti sunt^
fle gewannen, eroberten, — hostium
paucorum potiti sunt, Jie bekamen
nur — in ihre Gewalt. — tuta, flcher
= Sicherheit, Schutz gewahrend.
75. 1. ea fuga, infolge diefer Flucht.
impensius modo, nur noch mehr.
Vgl. 47. 3. — multus pueritiae cultus,
reicher Vorrat an allem, was fiir die
Pflege der Jugend notig war. jpue-
ritiae ift Genet. obiect. zu caltus,
puerorum ift Genet. obiect. zu muUus
pueritiae cultus, „far die Prinzen".
Sallusti lugurtha.
2. in spatio, in einem Baum = auf
eine Entfernung von. — milium quin-
quaginta = ungefahr 75 Kilom. =
16 Wegftunden. — loea arida atque
a?asta,ausgebrannte und wiiffceStrecken.
— asperitates supervadere, uber die
Schwierigkeiten der Gegend hinweg-
fchreiten.
3. ceterum, auJJer dem Mundvorrat
fiir zehn Tage.
5. fuerit, zum Subjekt guisgue, das
Perf. coniunct. fbatt des Fut. exact.
coniunct. und dies als Verfcharfung
des Futurum.
7. ad id loci — guod praeceperat,
82
C. SALLUSTI CRI8PI
8 ea modo exercitui satis superque foret. praeterea commeatus
spe amplior, ^uia Numidae, sicuti plerique in nova deditione,
9 officia intenderant. ceterum milites religione pluvia magis usi,
eaque res multum animis eorum addidit. nam rati sese dis
immortalibus curae esse. deinde postero die contra opinionem
10 lugurthae ad Thalam perveniunt. oppidani, qui se locorum
asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi,
76 nihilo segnius bellum parare; idem nostri facere. sed rex nihil
iam infectum Metello credens, quippe qui omnia, arma tela
locos tempora, denique naturam ipsam oeteris imperitantem in-
dustria vicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido
noctu profugit neque postea in ullo loco amplius uno die aut una
2 nocte moratus simulabat sese negoti gratia properare. ceterum
proditionem timebat, quam vitare posse celeritate putabat; nam
talia consilia per otium et ex opportunitate capi. at Metellus
ubi oppidanos proelio intentos, simul oppidum et operibus et
8 loco munitum videt, vallo fossaque moenia circumvenit. deinde
duobus iubet locis ex copia maxume idoneis vineas.agere, agge-
rem iaeere et super aggerem impositis turribus opus et admini-
an die Stelle, welche er den Numidern
voraus bezeichnet hatte. — ea modo,
fchon diefe. — satis supergue, iiher-
genug.
8. in nova deditione, d. i. unmittel-
bar nach der Unterwerfung. — offi-
eia intenderant, hatten fich in der
Dienftleiftong angeftrengt.
9. multum — addidit, erhohteihren
Mut fehr. — deinde, von da ab weiter
marfchierend.
10. locorum asperitate, vgl. § 2. —
percvlsi, ohgleich erfchreckt. — bel-
lum parare, machen fich fertig zum
Kampf
76. 1. infectum, wie invictus, in-
corruptus, was nicht gefchehen ifb
und nicht gefchehen kann. — locos,
die einzelnen fchwierigen Punkte, die
fich auf feinem Vormarfch boten. —
naturam ipsam, die menfchliche Na-
tur felbft, die hei andern gegenuber
folchen Schwierigkeiten unterliegt.
— industria, TJnermfidlichkeit. — si-
mulabat, vor feinen Leuten, um feine
Furcht nicht zu verraten. — negoti
causa, wegen des Dranges der Ge-
fchafte.
2. ceterum — timebat, Gegenfatz zu
simulabat; ceterum alfo = in Wirk-
lichkeit. — talia consilia, folcherlei
Anfchlage. — per otium, wenn nichts
zu thun fei, et ex opportunitate, und
wenn dadurch gunftige Gelegenheit
dazu gegeben werde. — proelio inten-
tos, auf einen Kampf gefaJJt.
3. iubet — agere. Das Suhjekt
beim Infinitiv wird, wo es leicht zu
erganzen ifl;, bisweilen ausgelaffen,
wie vorher posse putabat. — eas copia,
nach Lage und Befchaffenheit. —
opus, die Belagerungsarheiten, ad-
ministros, die, welche fie heforgten.
DE BELLO lUGURTHINO C. 75—78. 83
stros tutari. contra haec oppidani festinare parare: prorsns ab 4
•tttrisqne nihil reliqnum fieri. denique Romani multo ante labore 5
proeliisque fatigati, post dies quadraginta quam eo ventum erat,
oppido modo potiti, praeda omnis ab perfugis corrupta. ei post- 6
quam murum arietibus feriri resque suas afflictas vident, aurum
atque argentum et alia quae prima ducuntur domum regiam com-
portant. ibi vino et epulis onerati illaque et domum et semet
igni corrumpunt et, quas victi ab hostibus poenas metuerant, eaa
ipsi volentes pependere.
Sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad 77
Metellum venerant orantes uti praesidium praefectumque eo mitte-
ret: Hamilcarem quendam hominem nobilem factiosum novis rebus
studere, advorsum quem neque imperia magistratuum neque leges
valerent. ni id festinaret, in summo periculo suam salutem,
illorum socios fore. nam Leptitani iam inde a principio belli 2
lugurthini ad Bestiam consulem et postea Homam miserant ami-
citiam societatemque rogatum. deinde ubi ea impetrata, semper 3
boni fidelesque mansere et cuncta a Bestia Albino Metelloque im-
perata nave fecerant. itaque ab imperatore facile quae petebant 4
adepti. emissae eo cohortes Ligurum quattuor et C. Annius prae-
fectus.
Id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus pro- 78
fugos ob discordias civilis navibus in eos locos venisse; ceterum
situm inter duas Syrtis, quibus nomen ex re inditum. nam duo 2
Auf den Turmen waren Schutzen 6. afflictas , verloren. — prima,
verteilt, welche mit ihren Gefchoilen vgl. 41. 1. — ah hostibus, zu metue-
Angriffe auf die Belagerungsarbeiten rant. — vole^ites, freiwillig, Gegenfatz
abwehrten. zu victi.
4. /esimare, eiligbeiderHandfein, 77.-79. Leptis. Die PMlaner.
m'are, Vorkehrung treffen. 77. 1. pariter cum = una cum.
5. multo ante — fatigati, nachdem — factiosum, voU Parteiumtrieben. —
fie vorher, d. i. his zur Einnahme, ic?, eine Befatzung und Kommandanten
durch viele Strapazen und Treffen der Stadt zu fchicken. — iUorum, der
ermtidet worden waren. — post dies Komer.
guadraginta, eine nahere zeitliche 4. ewissae, entfendet,ausdemHeere
Beftimmung zu muUo — fatigati. — op- des Metellus .
iJido wotZo, nur die Stadt, keine Beute 78. 1. ex re, aus der Natur der
kam in ihre Hande. — corrupta, ver- Sache. Diefe wird im folgenden er-
nichtet. - klart.
6*
84
C. SALLUSTI CR18PI
sunt sinus prope in extrema Africa impares magnitudine pari
natura. quorum proxuma terrae praealta sunt, cetera nti fors
3 tulit alta, alia in tempestate vadosa. nam ubi mare magnum
esse et saeyire ventis coepit, limum harenamqne et saxa ingentia
fluctus trahunt: ita facies locorum cum ventis simul mntatur.
4 Syrtes ab tractu nominatae. eius civitatis lingua modo convorsa
conubio Ifnmidarum, legum cnltusque pleraque Sidonica, quae eo
facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant.
5 inter illos et frequentem l»rumidiam multi vastique loci erant.
79 Sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia veni-
mus, non indignum videtur egregium atque mirabile facinus
duorum Carthaginiensium memorare; eam rem nos locns admo-
2 nuit. qua tempestate Carthaginienses pleraque Africa imperita-
3 bant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. ager in
medio harenosus, una specie: neque flumen neque mons erat,
qui finis eorum discerneret. quae res eos in magno diuturnoque
4 bello inter se habuit. postquam utrimqne legiones item classes
saepe fusae fugataeque et alteri alteros aliquantum attriverant,
veriti ne mox victos victoresque defessos alius aggrederetur, per
indutias sponsionem faeinnt, uti certo die legati domo proficisce-
rentur: quo in loco inter se obvii fuissent, is communis utriusque
5 populi finis haberetur. igitur Carthagine duo fratres missi, qui-
bus nomen Philaenis erat, maturavere iter pergere. Oyrenenses
6 tardius iere. id socordiane an casu acciderit parum cognovi.
ceterum in illis locis tempestas hand secus atque in mari reti-
2. in extremaAfrica, namlichgegen
Agypten hin. — proxuma terrae, die
dem Feltland zunachft gelegenen
Teile.
3. facies locorum, das Ausfehen
diefer Stellen. — Syrtes, von dem
griechifchen ovqblv = trahere.
4. modo, zu Ungua.
5. multi vastigue loei, viel Wulten-
land.
79. 1. quoniam, weil denn doch
einmal. — per Leptitanorum negotia,
anlaJJlich der Angelegenheit der Lep-
titaner.
2, plerague Africa. In Verbindung
mit einem Adjektiv Iteht nicht felten
der Ablativ des Ortes ohne Prapo-
iition.
3. una specie, von einformigem Aus-
fehen , wird naher beftimmt durch
negue — discerneret. — gui diseerne-
ret, der bezeichnet hatte, hatte be-
zeichnen konnen.
4. postquavi alteri alteros — attri-
verant, nachdem fie einander be-
deutend gefchadigt hatten, Vgl. 44. 4.
— per indutias sponsionem faciunt, fie
fchlieJJen einen Waffenltillftand und
treffen das tjbereinkommen.
6. reiinere, auf halten (ohne Objekt).
DE BELLO lUGURTHINO C. 78—80. 85
nere. nani ubi per loca aequalia et nnda gignentinm ventns coor-
tns harenam humo excitavit, ea magna vi agitata ora ocnlosqne
implere solet, ita prospectu impedito morari iter. postqnam 7
Cyrenenses aliquanto posteriores se esse vident et ob rem cor-
mptam domi poenas metuunt, criminari Carthaginiensis ante tempns
domo digressos, conturbare rem, deniqne omnia malle qnam victi
abire. sed cum Poeni aliam condicionem, tantummodo aeqnam, 8
peterent, Graeci optionem Carthaginiensium faciunt, ut vel illi,
quos finis popnlo suo peterent, ibi vivi obruerentur vel eadem
condicione sese qnem in locum vellent processuros. Philaeni 9
condicione probata seque vitamque suam rei publicae condona-
vere: ita vivi obruti. Carthaginienses in eo loco Philaenis fra- 10
tribns aras consecravere aliique illis domi honores instituti. nnnc
ad rem redeo.
Ingurtha postquam amissa Thala nihil satis firmum contra 80
Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus per-
venit ad Gaetnlos, genus hominum ferum incnltnmqne et eo
tempore ignamm nominis Romani. eornm mnltitndinem in unum 2
cogit ac paulatim consnefacit ordines habere, signa sequi, imperium
observare, item alia militaria facere. praeterea regis Bocchi pro- 3
xnmos magnis mnneribns et maioribns promissis ad studinm sui
perducit, quis adiutoribus regem aggressus impellit uti advorsns
Romanos bellum incipiat. id ea gratia facilius proniusqne fuit, 4
qnod Bocchus initio huiusce belli legatos Romam miserat foedus
et amicitiam petitum, quam rem opportnnissnmam incepto bello 5
— per loca — gignentmm, durch die gern eigen.— qiios fines — ibi, an der
weite und kahle Ebene. gignentia, Stelle, wo fie die Grenze veriangten.
was aus den Keimen Pflanzen hervor- — condonare, hingeben.
bringt.
7. aliquanto, um ein Betrachtliches. ^^' ^^' ^^S^^^^ Bflndnis mit
— ob rem corrujotam, "weil fie die
Sache verdorben hatten. — Cartha- 80. 2. alia militaria, anderes Sol-
ginienses, ObjektsakkuTativ zu crimi- datifches thun.. d. i. fonft thnn, •was
nari. — conturhare rem, die Sache zum Soldaten gehort.
ganz in Verwirrung bringen, namlich 3. proxumos, die zu feiner nachften
durch allerlei Einreden. Umgebung gehorigen. — studium sui,
8. condicionem, Feftfetzung, tjber- vgl. 31. 1., hier Teilnahme, Intereffe
einkommen. — optionem faeiunt, fur feine Perfon und Sache,
laffen die Wahl, faciunt Carthagini- 4. ea gratia, vgl. 54. 4. — pronius,
ensium, fie machen fie den Kartha- von rafcherem Erfolg.
86
0. SALLUSTI CRISPI
pauci impediverant caeci avaritia, quis orania honesta atque inho-
6 nesta vendere mos erat. etiam antea lugurthae filia Boccho
nupserat. verum ea neoessitudo apud S^umidas Maurosque levis
ducitur, quia singuli pro opibus quisque quam plurumas uxores,
7 denas alii alii pluris habent, sed reges eo amplius. ita animus
multitudine distrahitur: nulla pro socia obtinet, pariter omnes
81 viles Bunt. igitur in locum ambobus placitum exercitus conve-
niunt. ibi fide data et accepta lugurtha Bocchi animum oratione
accendit: Momanos miustos, profunda avaritia, communis
omnium liostis esse; eandem illos causam belli cum JBoccho
habere, quam secum et cum aliis gentibns, lubidinem imperi-
tandi, quis omnia regna advorsa sint. tum sese, paulo ante
Carthaginiensis , item regem Persen, post uti quisque opulen-
2 tissumus videatur, ita Romanis hostem fore. eis atque aliis
talibus dictis ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ibiQ.Me-
3 tellus praedam captivosque et impedimenta locaverat. ita lugurtha
ratus aut capta urbe operae pretium fore aut, si dux, Homanus
4 auxilio suis venisset, proelio sese certaturos. nam callidus id
modo festinabat, Bocchi pacem imminuere, ne moras agitando
aliud quam bellum mallet.
82 Imperator postquam de regum societate cognovit, non temere
neque, uti saepe iam victo lugurtha consueverat, omnibus locis
pugnandi oopiam . facit. ceterum haud procul ab Cirta castris
munitis reges opperitur, melius esse ratus cognitis Mauris quo-
niam is novus hostis accesserat, ex commodo pugnam facere.
6. ea necessitudo, eine folche (na-
here) Verbindung.
7. animus distrahitur , die Zunei-
gung zerfplittert iich, — nuMa obtinet,
keine behauptet eine Stellung als
Leb ensgefahrtin.
81. 1. guis, wahrend ihnen. — ad-
vorsa, zuwider. Sie gonnen niemand
eine Herrfchaft. — tum sese, namlich
esse; ebenfo fuisse zu paulo ante z\i
erganzen.
2. eisatgue tdlibus dictis,na,ch diefen
nnd andern derartigen AuslafTungen.
3. ita ratus, er rechnete fo, daJ3.
4. callidus, als ein Meifter der
Schlauheit. — id, Objekt zu festinabat,
wird durch imminuere genauer be-
zeichnet : er eilte nur das zu erreichen,
namlich dem Frieden, in demBocchus
noch ^ar, ein Ende zu machen.
82. 83. Metellus zieht nach der Er-
nennuzig des SEarius den Erieg hin.
82, 1, uti — consueverat, weil er
bei jedem neuen Zufammentreffen des
Sieges gewiJJ fein konnte. — cognitis,
Mauris, erft nachdem er etc. — no-
vus hostis, als neuer, noch unbe-
DE BELLO lUGUBTHINO C. 80-83,
87
interim Roma per litteras certior fit provinciam Nmnidiam Mario 2
datam ; nam consnlem factum ante acceperat. qnibns rebns snpra
bonnm ant honestnm percnlsus neqne lacmmas tenere neqne mo-
derari linguam: vir egregins in aliis artibns nimis moUiter aegritn-
dinem pati. qnam rem alii in snperbiam vortebant, aKi bonnm 3
ingenium contumelia accensnm esse, multi, qnod iam parta victo-
ria ex manibna eriperetur. nobis satis cognitum est illum magis
honore Mari qnam iniuria sna excruciatum neqne tam anxie latu-
rum fuisse, si adempta provincia alii qnam Mario traderetnr.
igitur eo dolore impeditus et qnia stultitiae videbatur alienam 83
rem periculo suo curare, legatos ad Bocchnm mittit postulatum,
ne sine causa Tiostis populo Bomano fieret : Tiabere tum magnam
copiam societatis amicitiaeque coniungendae, quae potior heUo
esset, et qiiamguam opihus suis confiderei, tamen non dehere
incerta pro certis mutare. omne hellum sumi facile, ceterum
aegerrume desinere; non in eiusdem potestate initium eius et
finem esse; incipere cuivis, etiam ignavo licere, deponi, cum
victores velint; proinde sihi regnoque suo consuleret, neu floren-
tis res suas cum lugurtJiae perditis misceret. ad ea rex satis 2
plaoide verba facit : sese pacem cupere , sed lugurthae fortu-
narum misereri; si eadem illi copia fieret, omnia conventura.
rursus imperator contra postnlata Bocchi nuntios mittit ; ille probare 3
partim, alia abnnere. eo modo saepe ab ntroque missis remissis-
kannter Feind, — ex commodo, nach
feinein Vorteil,
2, supra honum aut honestum,
mehr als gut oder (auch nur) gezie-
mend war. — perculsus, angegriffen.
— moderari Knguam, fich in leinen
AuJJerungen maJJigen. — vir — artibus,
ein in andern Eigenfchaften vortreff-
licher Mann ertrug er.
3. alii, namlich censebant, ebenfo
zu muUi. — quod eriperetur, zu ac-
censum esse, wie der Ablat. caus,
contumelia. — iniuria siia, das ihm
zugefiigte Unrecht. — tam ancsie,
mit folcher Beunruhigung. — si — tra-
deretur, wenn es ein anderer gewefen
ware, dem tihergeben wurde.
83. 1, eo dolore, vgl. 80. 4. —
alienam rem curare, die Sache eines
andern beforgen. — Tidbere, nam-
lich Bocchum. — tum, jetzt. — mu-
tare, eintaufchen. — ceterum aeger-
rume desinere, konne aher mit
groJJem Schmerze enden. — deponi,
namlich ieTlum. — cum perditis re-
bus, mit der verlorenen Sache. —
miscere, in Verhindung bringen.
2. satis placide , recht , ganz ent-
gegenkommend. — copia, Moglichkeit
eines tJhereinkommens , Gelegenheit
zum Frieden.
3. contra postulata, den Fordernn-
gen gegenuber. — intactitm, unbe-
rfihrt, d. i. ohne jede kriegerifche
88 C. SALLUSTl CRISPI
que nuntiis tenapus procedere et ex Metelli voluntate bellum
intactum trahi.
84 At Marius, ut supra diximus, cupientisauma plebe oonsul
factus, postquam ei provinciam Numidiam populus iussit, antea
iam infestus nobilitati, tum vero multus atque ferox instare sin-
gulos modo modo univorsos laedere; dictifcare sese consulatum
ex victis illis spolia cepisse, alia praeterea magnifica pro se
2 et illis dolentia. interim quae bello opus erant prima habere;
postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus
sociis arcessere, praeterea ex Latio fortissumum quemque, pleros-
que militiae paucos fama cognitos accire et ambiundo cogere
3 homines emeritis stipendiis secum proficisci. neque illi senatus,
quamquam advorsus erat, de uUo negotio abnuere audebat. ceterum
supplementum etiam laetus decreverat, quia neque plebi militia
volenti putabatur et Marius aut belli usum aut studia volgi
amissurus^ sed ea res frustra sperata: tanta lubido cum Mario
4 eundi plerosque invaserat. sese quisque praeda locupletem fore,
victorem domum rediturum, alia huiuscemodi animis trahebant et
eos non paulum oratione sua Marius arrexerat. nam postquam
omnibus quae postulaverat deoretis milites scribere volt, hortandi
That = ohne jedes weitere Vor- 2. jarima hahere, ging bei ihm allein
gehen. voran. — plerosque mtlitiae — cogni-
84. 85. Marius' Vorhereitungen in tos, die er zumeift felbft im Felde,
Bom nnd Eede an das Yolfc. zum geringeren Teile nur durch
84. 1. cupientissuma plehe, unter Horenfagen kennengelernt hatte. —
dem lebhafteAen Ausdruck der Zu- militiae, gewShnlich in der Verhin-
neigung der Maffe. — populus, nehen dung mit domi. — ambire, hei den
plebs, das zur Ausiibung der ftaat- einzelnen herumgehen, um fie zu ge-
lichen Kechte (der Wahlen) herech- winnen. — cogere, hier: keine Kuhe
tigte und herufene Volk; dagegen ift laffen. — homines emeritis stipendiis
plehs Parteibezeichnung, gegenuher (Eigenfchaftsahlativ) hieJJen evocati,
der nohilitas. — tum vero, jetzt erft wenn iie nochmals freiwillig mit ins
recht, nachdem er in Befitz einer Feld zogen.
offentlichen Gewalt gekommen war. „ , ,. , ^. j t,t pp i.
, . . . p 1. /-> 3. pleht volenti esse, der Mafte nach
— multus, d. 1. wo iflimer fich Ge- , :£„„ . . , '. , ~„
, .^ ' ^ Ti V, • V r> demWillenfem. — oem Mswm, das fur
legenheit hot. Dahei heJS er es an '..
TT X..- -i -.yj- 1 • T.i.i; 1.1 ^ den Kneg JNotige, hier zunachft an
Heftigkeitf^/eroic; mchtfehlen. — wct- ,, ^ , ,,
.. »„, \, V j T,- Mannfchaft.
^m/5ca^ro se,fuhrte nocli anderes nau-
figim Mundef^tiiciitare^jWasglanzend 4. animis trahehant, trugen in fich
warfurfeinePerfon,zurHervorhebung herum, hin und her, heht mehr als
feiner Perfon, krankend fur den Adel. agitare die Unruhe hervor.
DE BELLO lUGHETHINO C. 84—85. 89
cansa, Biimil et nobilifcatem uti consueverat exagitandi, contionem
popuK advocavit. deinde hoc modo disseruit.
fScio ego, Quirites, plerosque non eisdem artihus imperium 85
a vobis petere ef postguam adepti sunt gerere: primo indu-
strios supplices modicos esse, dein per ignaviam et superhiam
aetatem agere. sed mihi contra ea videtur. nam quo pluris 2
est univorsa res publica quam consulatus aut praetura, eo
maiore cura illam administrari quam haec peti debere. neque 3
me fallit quantum cum maxumo heneficio vostro negoti susti-
neam. hellum parare simul et aerario parcere, cogere ad mili-
tiam eos quos nolis offendere, domi forisque omnia curare et
ea agere inter invidos occursantis factiosos, qpinione, Quirifes,
asperius est. ad hoc alii si deliquere, vefus nohilitas, maiorum 4
fortia facta, cognatorum et affinium opes, multae clientelae,
omnia haec praesidio adsunt : mihi spes omnes in memet sitae,
quas necesse est virtute et innocentia tutari. nam alia infirma
sunt. et illud intellego, Quirites, omnium ora in me convorsa 5
esse, aequos honosque favere, quippe mea hene facta reipuhlicae
procedunt , nohilifatem locum invadendi quaerere. quo mihi 6
acrius adnitundum est uti neque vos capiamini ef illi frustra
5. exagitare, beunruhigen. entgegentreten, factiosos, die Partei-
, „ ranke fclimieden. — adsunt, fiudzur
86. 2. contra ea, was diefem ent- ^^.^^^ _ ,.^,„oce«tia, hier Unbefchol-
gegen ift, das Gegenteil. - vzdetur, ^^^^^^^ erganzend zu virtus. Bei
fcheint nchtig. - nam - debere, ^^^ Entfaltung der Tuchtigkeit darf
denn, je . . . mit um fo groJJerer Sorg- ^5,^^^^^^ gefchadet werden.
falt, fo fcheint es, mtiffe etc. ^ ^^^^^^^ lonosque, die biUig und
3. quantim cum maxumo beneficio gut Denkenden. — rei publicae pro-
vestro negoti sustineo, welche Fiille eedunt, treten hervor, machen fich
Yon Arbeit mit dem Amte verbunden geltend zum Vorteil des Staates, im
ifl;, die ich zu tragen habe. — bene- Gegenfatz zu den eigennQtzigen Be-
fixda, die vom Volke verliehenen ftrebungen der Gegner. — invadendi,
Amter; maxumum beneficium, das zu Angriffen.
hSchfteAmt; benefidum vostrum, das 6. acrius, thatkraftiger. — uti ne-
von euch verliehene Amt. — sustineo. qiie — et = uti et vos non capia-
Der hin und wieder in der indirekten mini et illi frustra sint. Unregel-
Frage vorkommende Indikativ erklart ma^ig erfcheint im erften Teil ut
fich hier aus der obigen Auf lofung non. — capiamini, in den hinterliltigen
des Satzes. — inter — factiosos, unter Anfchlagen der nobilitas. — frustra
Leuten, die occursantis, die sint, wie fogleich ita fui. Die mehr-
90 C. SALLU8TI CKISPI
7 sint. ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis Idbores et
8 pericula consueta haheam. quae ante vostra heneficia gratuito
faciebam, ea uti accepta mercede deseram non est consilium,
9 Quirites. illis difficile est in potestatihus temperare, qui per
amhitionem sese prohos simulavere: mihi, qui omnem aetatem
in optumis artihus egi, hene facere iam ex consuetudine in
10 naturam vortit. hellum me gerere cum lugurtha iussistis,
quam rem nohilitas aegerrume tulit. quaeso, reputate cum ani-
mis vostris num id mutare melius sit, si. quem ex illo gloho
nohilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem
veteris prosapiae ac muUarum imaginum et nullius stipendi:
scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet festinet sumat
11 aliquem expopulo monitorem offici sui. ita plerumque evenit ut,
quem vos imperare iussistis, is imperatorem alium quaerat.
12 atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules facti sunt, ef
acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere co&pe-
rint, praeposteri homines: nam gerere quam fieri tempore
13 posterius, re atque usu prius est. comparate nunc, Quirites,
cum illorum superhia me hominem novum. quae iUi audire
aut legere solent, eorum partem vidi, alia egomet gessi; quae
14 illi litteris, ea ego militando didici. nunc vos existumate facta
fachen UnregelmaJJigkeiten des Aus- — omnium = omnium rerum. — ex
drucks Jind wohl abfichtlich vou dem populo, vgl. 84. 1., hier im GegenTatz
Schriftfteller in Ubereinftimmung mit zu nobilitas, •welche allein im Befitz
der Bildung des Marius eingeflochten. des Senates und-. meiftens auch der
8. accepta mercede, namlich durch ^^*^'' ^^^- " ^onitorem offici sui,
die Wahl zum KonM. - deserere, "*^* .^^^^^^f!^ ^^Pielung auf des
im Stiche laffen, untreu werden.
Marius Verhaltnis zu Metellus.
12. atqu^ ego scio, ja, ich weiJJ
9. in potestatibus , zu den Amtern Manner. — praeposterus , verkehrt,
gelangt. —per anMtionem, anlaJJlich ^. i. was zuletzt fein foUte, ift znerft.
der ehrfuchtigen Bewerbung. — in _ gerere, namlich res, zu fieri ift
optimis artibus, nur in den beften cowSMZmzu erganzen. — re,imWefen,
Beflrebungen. — vortere und con- usu, in der tJbung (praktifche Schu-
vortere , nicht felten „fich wenden" ; lung).
in naturam vortit, ift zur Natur ge- 13. ^i^i^ ich habe perfonlich er-
worden. lebt. Marius hatte fchon im numan-
lO.ae^rerrwnie^mitbitteremSchmerz. tinifchen Kriege gedient. — egomet
— mutare, vgl. 38. 10. id, hinweifend gessi, ich habe felbft als Fiihrer aus-
auf s« — mittatis. — globus, Knaxiel, gefiihrt. — miiitando, durch den
hebt die feftgefchloffene factio hervor. Dienft als . Soldat,
DE BELIiO lUGUKTHINO C. 85.
91
an dicta pluris sint. contemnunt novitatem meam, ego illo-
rum ignaviam; mihi fortuna, illis proira obiectantur: quam- 15
quam ego naturam unam et communem omnium existumo, sed
fortissumum quemgue generosissumum. ac si iam ex patribus 16
Mhini aut Bestiae quaeri posset mene an illos ex se gigni
maluerinf, quid responsuros creditis, nisi sese liheros quam
optumos vdluisse? quodsi iure me despiciunt, faciant idem ma- 17
iorihus suis, quibus, uti mihi, ex virtute nohilitas coepif.
invident honori meo : ergo invideant lahori innocentiae periculis 18
etiam meis, quoniam per haec illum cepi. verum homines cor- 19
rupti superhia ita aetatem agunt, quasi vostros honores con-
temnant; ita hos petunt, quasi honeste vixerint. ne illi falsi 20
sunt, qui divorsissumas res pariter exspectanf, ignaviae volup-
tatem et praemia virtutis. afque etiam, ctim apud vos auf 21
in senatu verha faciunt, pleraque oratione maiores suos ex-
tollunt, eorum fortia facfa memorando clariores sese pufanf.
quod contra est, nam quanfo illorum vita praeclarior, tanfo 22
14. novitatem, die Eigenfchaft des
homo novus, = unadelige Geburt, —
ignaviam, vgl. 4. 4. — fortuna, Stand.
— prohra, vorwurfsvolle, fchimpf-
liche Thaten, oder kurz: Schande.
15. quamquam existumo, eine Ein-
fchrankung des vorhergehenden Satzes.
Marius will fagen: ich mache zwar
nicht einen Unterfchied in der Ge-
burt, wie die nobiles, etwa, daJJ der
nohilis fchlecht, der novus gut fein
miiffe, ich erachte das natiirliche
Wefen des Menfchen als ein allen
gleiches; aber ich halte nicht den
fiir den edellfcen, der die meiffcenAh-
nen zahlt, fondern den, der am tiich-
tiglfcen ifb.
16. ac, reiht das Beifpiel zu dem
vorher ausgefprochenem Grundfatz
an. — iam, jetzt.
17. quodsi, vgl. 1. 5. Inbezug auf
die eben genannte Thatfache miiffen
jQe, die nobiles, auf ihre Ahnen ftolz
herabfchaueu , wenn fie mit Kecht
auf mich herabfchauen (si despiciunt);
daher hier guodsi = wenn alfo. —
maioribus suis, mit ihren Vorfahren
miiffen lie das gleiche thun.
18. invident, fie find neidifch. —
cepi, dem Kampf entnommen, in wel-
chem man durch Tiichtigkeit den
Siegespreis erobert. — periclis etiam,
aber auch auf meine Gefahren, mit
Ironie, im Gegenfatz zu der Art, "wie
die nobiles zu den Amtern kamen.
19. verum, in Wahrheit aber. —
quasi — contemnant, als ob fie fich
gar nichts kummerten. — ita — pe-
tunt, d. i. fie bewerben fich gleich-
"wohl mit folcher Zuverficht.
20. ne = nae, fQrwahr. — fdlsi
sunt, vgl. 10. 1. — ignaviae vdlupta-
tem, den GenuJS des Nichtsthuns,
namlich vor den Amtern, praemia
virtutis, die Amter felblfc.
21. pleraque oratione, mit einer
Fulle von Worten.
22. quod contra est, aber diea ift
92
C. SALLUSTI CRISPI
23 liorum socordia flagitiosior. ef profecto ita se res hdbet: ma-
iorum gloria posteris quasi lumen est, neque hona neque mala
24 eorum in occulto patitur. huiusce rei ego inopiam fateor,
Quirites, verum id quod multo praeclarius est, meamet facta
25 mihi dicere licet. nunc videte quam iniqui sint. quod ex
aliena virtute sihi arrogant, id mihi ex mea non concedunt,
scilicef quia imagines non habeo et quia mihi nova nohilitas
est, quam certe peperisse melius esf quam- acceptam corrupisse.
26 equidem, ego non ignoro, si iam mihi respondere velint, ab-
unde illis facundam et compositam orationem fore. sed in
vostro maxumo heneficio cum omnihus locis me vosque male-
dictis lacerent, non placuit reticere, ne quis modestiam in con-
27 scientiam duceret. nam me quidem ex animi mei sententia nulla
oratio laedere potest. quippe vera necesse esf hene praedi-
28 cent, falsa vita moresque mei superant. sed quoniam vostra
consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maxumum
negotium imposuistis, etiam atque etiam reputate num eorum
,29 paenitendum sit. non possum fidei causa imagines neque trium-
phos auf consulafus maiorum meorum osfenfare, af, si res po-
gerade umgekehrt. — iona, die guten,
mala, die fchlimmen Eigenfchaften.
— patitur, er laJSt zu, daJJ fie im
Dunkeln bleiben.
24. Tiuiusce rei, d. i. gloriae maio-
rum. — meamet — licet, ich darf von
meinen eigenen Thaten fprechen.
26. equidem, das durch e verfbarkte
quidem, hebt beim Pronomen perfo-
nale die perfbnliche Anficht hervor.
— alnmde — fore, da^ in reichlicher
FuUe — zur Verfiigung fbehen werde.
— in vostro maxumo beneficio, nach-
dem ihr mir das hochfte Amt tiber-
tragen habt. — non placuit reticere,
ich habe nicht fchweigen "vvollen. —
in conscientiam., vgl. 32. 5.
27. ex animi mei sententia, wie ich
aus innerftem Herzensgrunde ver-
fichern kann. Vgl. dagegen 38. 4. —
nam me nulla oratio laedere potest,
enthalt eine Erlauterung zu nonpla-
cuit reticere, welche durch ex animi
mei sententia bekraftigt wird. Der
Grund, warum er nicht fchweigen
will, wird in dem folgenden quoniam
vostra consUia accusantur angegeben.
Dadurch wird auch klar, warum in
vostro maxumo heneficio za Anfang
des Satzes fteht. — vera, was B.e
Wahres aus meinem Lebenfagen, was
FaKches. — superant, iiberwinden,
d. i. widerlegen.
28. eorum, d. i. consiliorum.
29. fidei causa, zur Beglaubigung
meiner Berechtigung zum Konfulat
= zur Beglaubigung der richtigen
Wahl. — si res postulat, wenn es er-
forderlich fein follte, d. i. wenn es
eines Beweifes bedfirfte, daJS ich mit
Recht gewahlt worden bin. — dona
militaria, Gefchenke, wie fie vom
Feldherrn den Soldaten als Auszeich-
DE BELLO lUGURTmNO C. 85.
93
stulet, hastas veanllum pTidleras alia militaria dona, praeterea
cicatrices advorso corpore. Tiae sunt meae imagines, Jiaec nohi- 30
lifas, non hereditate relicta, ut illa illis, sed quae ego meis
plurumis Idboribus et pericuUs quaesivi. non sunt composita 31
verha mea: parvi id facio, ipsa se virtus satis ostendit. illis
artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant. neque 32
litteras Graecas didici: parum placebat eas discere, quippe
quae ad virtutem doctorihus nihil profuerant. at illa multo 33
optuma rei publicae doctus sum, hostem ferire, praesidium
agitare, nihil metuere nisi turpem famam, hiemem et aestatem
iuxta pati, humi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem
tolerare. his ego praeceptis milites hortabor neque iUos arte 34
colam, me opulenter, neque gloriam meam laborem illorum
faciam. hoc est utile, hoc civile imperium. namque cum tute 35
per mollitiem agas, exercitum supplicio cogere, id est dominum
non imperatorem esse. haec atque talia maiores vostri faciundo 36
seque remque puhlicam celebravere. quis nobilitas freta, ipsa 37
dissimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit, et omnis
honores non ex merito, sed quasi debitos a vohis repetit. ceterum 38
homines superbissumi procul errant. maiores eorum otnnia quae
licebat illis reliquere, divitias imagines memoriam sui prae-
claram, virtutem non reliquere, neque poterant: ea sola neque
datur dono neque accipitur. sordidum me et inctdtum moribus 39
nung gegeben wurden. — phalerae,
hier ein Brultfchmuck mit dem Bild-
nis einer Gottheit oder des Oberfeld-
herrn.
30. illa, jene Auszeichnungen. —
plurumis, zahlreiche, reichliche.
31. composita, kQnjftUch zufammen-
gefetzt. — id, d. i. verba componere.
— artificio, Kunfbfertigkeit.
32. doctoribus, d. i. den Griechen.
33. praesidium agitare, Befatzungs-
dienft thun, Gegenfatz zu hostem fe-
rire, den Feind auf dem Schlachtfeld
toten. Vgl. 43. 3.
34. his praeceptis, mit diefen, fol-
chen Lehren, d. i. mit den Vor-
fchriften, folches, oder ebenfo zu
thun. — arte, vgl. 45. 2.
35. civUe, wie es Jich Burgern
gegeniiber ziemt, burgerfreundlich. —
per moUitiem agere, in Weichlichkeit
dahin leben. — siipplieio cogere, durch
Strafen zwingen, namlich zur Plicht-
erfullung. — dominum, Tyrann.
37. quis, = quibus factis, aus haec
et talia fadendo zu entnehmen. —
repetit, mitbezug auf debitos, als
Gegenleiffcung fordern.
38. homines superbissumi , die fo
ftolzen Leute. — procul errant, irren
weit ab von der Wahrheit, find in
einem groJJen Irrtum. — guae licebabf
namlich relinguere.
94
C. SALLUSTI CRI8PI
aiunf, quia jparum scite convivium exorno negue histrionem
ullum neque pluris preti coquum quam vilicum habeo. quae
40 mihi lubet confiteri, Quirites. nam ex parente meo et ex aliis
sanctis viris ita accepi: munditias mulierihus, Idborem viris
convenire, omnihusque honis oportere plus gloriae, quam divi-
41 tiarum esse; arma, non supellectilem decori esse. quin ergo
quod iuvat, quod carum aesfumant, id semper faciant: ament
potent, uhi adulescentiam hahuere, ihi senectutem agant, in
conviviis, dediti ventri ef voluptatihus corporis. sudorem pulve-
rem et alia talia relinquant nohis, quihus illa epulis iucundiora
42 sunt. verum non ita est. nam uhi se flagitiis dedecoravere
43 furpissumi viri, honorum praemia ereptum eunt. ita iniustis-
sume luxuria ef ignavia, pessumae artes, illis qui coluere eas
44 nihil officiunf, rei puhlicae innoxiae cladi sunt. nunc quo-
niam illis, quantum mei mores, non illorum flagitia posce-
45 hant, respondi, pauca de repuhlica loquar. primum omnium
de Numidia honum hahete animum, Quirites. nam quae ad koe
tempus lugurtham tutafa sunt, omnia removistis, avaritiam
imperitiam afque superhiam. deinde exercitus ihi esf locorum
39. parum scite, nicht fein genug.
— histrionem. Seit dem fyrifclien
Krieg (190) wurden folche Verfeine-
rungen des auJJern Lebens in Rom
immer allgemeiner. — pluris, adjekti-
visch zu pretii. — coquum. In guter
alter Zeit hatte der Koch unter den
Sklaven den geringften Wert. — quae
mihi luhet confiteri, das will ich offen
ausfprechen. daraus will ich kein Ge-
heimnis machen.
40. sanctis, in ihrem Charakter
unantaftbar. — munditias, Putz.
Vgl. 68. 3. — supeUectilem^ , feiner
Hausrat, hat feine Beziehung auf
divitiarum, wie arma auf gloriae.
41. quin, warum nicht, wie bei der
Frage der Aufforderung, fo auch beim
Imperativ: gut denn, fo mogen fie in
der That etc.
42. non ita est = non relinguunt.
43. turpissumi viri, mit fcharfer
Ironie. Manner foUten lich mit fol-
chem Schimpf beladen und dann noch
die Ehrenamter an lich reiJJen wollen
(ereptum eunt.)
44. quoniam = cum iam. — pauca,
nur weniges noch.
45. atque, und fchlieJJlich, namlich
durch die Erfetzung des Metellus.
avaritia, mitbezug auf Beitia, impe-
ritia auf Albinus, superbia auf Me-
tellus. — deinde, entfpricht dem^n-
miim omnium. Vor allem follten fie
gutes Mutes fein hinfichtlich des Feld-
herrn, dann hinfichtlich des Heeres.
Denn wenn diefes auch durch die
Fehler der vorigen Feldherrn ge-
fchadigt worden ifl;, fo ifb es doch
jetzt locorum sciens und strenuus.
Unter guter Fiihrung, wie fie Marius
in Ausficht ftellt, wird es auch felios
DE BBLLO roGURTHINO C. 85-86.
95
sciens, sed meJiercule magis strenuus quam felix. nam magna 46
pars eius avaritia aut temeritate ducum attrita est. quam 6b 47
rem vos, quihus militaris aetas est, adnitimini mecum et ca-
jpessite rem publicam neque quemquam ex ealamitate aliorum
aut imperatorum superhia metus ceperit. egomet in agmine aut
in proelio consultor idem et socius periculi vohiscum adero,
meque vosque in omnihus rehus iuxta geram. et profecto dis 48
iuvantihus omnia matura sunt, vidoria praeda laus. quae si
duhia aut procul essent, tamen omnis honos rei puhlicae suh-
venire decehat. etenim nemo ignavia immortalis factus est 49
neque quisquam parens liheris uti aeterni forent opfavif, magis
uti honi honestique vitam exigerent. plura dicerem, Quirites, 50
si timidis virtutem verha adderent. nam strenuis ahunde dictum
puto.'
, . Huiuscemodi oratione habita Marius, postquam plebis auimos 86
arrectos videt, propere commeatu stipendio armis aliisque utilibus-
navis ouerat, cum his A. Manlium legatum proficisci iubet. ipse 2
interea milites scribere, uon more maiorum neque ex classibua,
sed uti cuiusque lubido erat, capite censos plerosque. id factum 3
alii inopia bonorum alii per ambitionem consulis memorabant, quod
ab eo genere celebratus auctusque erat, et bomini potentiam
fein, Daher die Aufforderung: neque ^nhm zu erwerben. — optavit, aori-
quemquam metus ceperit, wie anfangs
bonum habete animum.
. 47. militaris aetas, vom 17. bis
46. Lebensjahr. — capessere rem
publicam, fonft von der Beteiligung
am innern Staatsleben, hier vom
Eintritt in den KriegsdienJK;, — geram,
vgl. 55. 1,
48, matu/ra, zum Ernten. — quae si,
aber wenn diefes auch. — si essent,
tamen decelat. Nach dem Konjunktiv
des irrealen Bedingungsfatzes folgt
nicht felten im Folgefatz der Indi-
kativ.
49, et enim — factus est, Erlaute-
rung zu omnis honos subvenire dece-
bat. Nur der homo ignavus bleibt
zurfick, wenn es gilt, Sieg, Beute,
ftifches Perfekt.
14. 15.
exigerent, vgl.
86. — 88. Mariiis lilbermiiunt den
OberlbefeM ond greift krSftig ein.
86. 2. ex classibus, aus den 5 fer-
vianifchen VermogensklafCen, Die
fechfte, die capite censi wurden nur
in der au^erften Not zum Waffen-
dienft ausgehoben, Mit diefer Neue-
rung machte Marius den Anfang zur
Umgeftaltung des romifchen Heeres,
Die principes, hastati, triarii hSrten
auf, einheitliche Bewaffnung wurde
eingefiihrt und die Legion in 10 Co-
horten aufgeftellt.
3. bonorum, Gegenfatz zu capite
censos plerosque. Da Marius auch
96
C. SALLUSTl CR18PI
quaerenti egentissumus quisque opportunissumus, cui neque sua
curae quippe quae nulla sunt, et omnia cum pretio honesta viden-
4 tur. igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam de-
cretum erat, in Africam profectus paucis diebus Uticam advehitur.
5 exercitus ei traditur a P. Rutilio legato. nam Metellus conspectum
Mari fugerat, ne yideret ea quae audita animus tolerare nequi-
87 verat. sed consul expletis legionibus cohortibusque auxiKariis
in agrum fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi
capta militibus donat, dein castella et oppida natura et viris parum
munita aggreditur, proelia multa, ceterum levia, alia aliis locis
2 facere. interim novi milites sine metu pugnae adesse, videre
fugientis capi aut occidi, fortissumum quemque tutissumum, armis
libertatem patriam parentesque et alia omnia tegi, gloriam atque
3 divitias quaeri. sic brevi spatio novi veteresque coaluere et
4 virtus omnium aequalis facta. at reges ubi de adventu Mari
cognoverunt, divorsi in locos difficilis abeunt. ita lugurthae pla-
cuerat speranti mox effusos hostis invadi posse, Romanos sicuti
88 plerosque remoto metu laxius licentiusque futuros. Metellus in-
terea E,omam profectus contra spem suam laetissumis animis
accipitur, plebi patribusque, postquam invidia decesserat, iuxta
2 carus. sed Marius impigre prudenterque suorum et hostium res
aus den letztern keine Untaugliclie
ausgehoben haben wird, fo lind die
boni die den Vermogensklaffen Ange-
horigen, unter •welchen Marius an-
geblich wenige vorfand. — opportu-
nissumus, der fur feinen Zweck
brauchbarlte. — videntur, noch zu
cui. — omnia cumpretio, alles, was
mit Gewinn verbunden iJt.
5. fugerat, hatte gemieden.
87. 1. donat. Dies gefchah aus-
nahmsweife, zumeift nach Erltiirmung
einer Stadt. Nach der romifchen
Kriegsordnung fiel alles Erbeutete
oder der Erl5s daraus dem Staats-
fchatz zu. — ceterum levia, iibrigens
nur leichte.
2. interim, mitbezug auf die ^roe-
lia, durch welche die neuen Soldaten
erffc gewShnt werden mujiten.
4. divorsi, nach verfchiedenen Sei-
ten. — difficilis, fur den verfolgenden.
— effusos — posse, daJJ die Feinde
fich zerftreuen wtirden, und fo —
konnten. — Bomanos futuros , Er-
lauterung zu 6ffusos — posse. —
sicuti plerosque, wie die meiften Men-
fchen. — laxius licentiusque, vgl.
14. 11. laadus, inbezug auf den Ober"^
befetil (wie 64. 5 laxiore imperio),
lockerer gehalteu, licentius, inbezug
auf den davon Gebrauch machenden
Soldaten, ziigellofer.
88. 1. postguam discesserat, vgl.
11. 2.
2. impigre prudenterque , raftlos
DE BELLO IU6URTH1N0 C. 86-89. 97
pariter attendere, cognoscere quid boni utrisque aut contra esset,
explorare itinera regum , consilia et insidias eorum antevenire,
niliil apud se remissum neque apud illos tutum pati. itaquei et 3-
Graetulos et lugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe
aggressus in itinere fuderat, ipsumque regem haud procul ab
oppido Oirta armis exuerat. quae postquam gloriosa modo neque 4
belli patrandi copiam cognovit, statuit urbis, quae viris aut loco
pro hostibus et advorsum se opportunissumae erant, singulas circum-
venire : ita lugurtham aut praesidiis nudatum, si ea pateretur, aut
proelio certaturum. nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, 5
velle populi Homani amicitiam, ne quid ab se hostile timeret. id 6
simulaveritne, quo improvisus' gravior accederet, an mobilitate
ingeni pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est.
Sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire, 89
partim vi alia metu aut praemia ostentando avortere ab hostibus.
ac primo mediocria gerebat existumans lugurtham ob suos tutan- 2
dos in manus venturum. sed ubi illum procul abesse et aliis 3
negotiis intentum accepifr, maiora et magis aspera aggredi tempus
visum est.
Erat inter ingentis solitudines oppidum magnum atque valens 4
und yorfichtig zugleich. — attendere, taturum an. DaJJ Bocchus nicht in
feine Aufmerkfamkeit richten. — den Kampf eintreten werde, wuJJte
cognoseere, Kenntnis nehmen. — nihil Marius, denn etc.
remissum, kein Nachlaffen (namlich 6. an — solitus, namlich fecerit.
in Aufmerkfamkeit und Thatigkeit;
dies ift noch nicht NachlafQgkeit). 89.— 91. Zerftonmg von Capfa.
Vgl. 53. 6; 89. 1. metu, durch Einfchuchte-
3. eiB sociis nostris, d. i. der Pro-. rung. — aut, oder auch. — osten-
vinz Afrika. — artnis exuerat, er tando praemia, durch deutlichen Hin-
hatte ihn gezwungen,- mit Wegwer- weis auf Belohnungen.
fung der Waffen zu fliehen. . 2. mediocria , nur Unhedeutendes,
4. pro hostibus, zum Schutz der nur unbedeutende Unternehmungen.
Feinde, advorsum se, zum Angriff — in manits venire, in die Hande
gegenihn. — singulas, eine nach. der geraten.
andern. — praesidiis, Stiitzpunkte 3. aliis negotiis intentum, mit an?
und Zufluchtsorte. — nudatum, nam- dern Dingen befchaftigt. — magis
lich fore. -:- ea,. folches, die Weg- aspera, Schwierigeres.
nahme ;der;Stadte. 4:. inter soUtudines, mitten. ia einer
, b, nam ^ miserat, fchlieJJt flch weiten Einode, aKo landeinwarts, im
eTla.vLteTnA: &n lugurthamproelio cer-, Binnenlande.'. . — valens, namlich ojpir
Sallusti lugurtha. 7
98
C. SALLUSTI CRISPI
nomine Capsa, cuius conditor Hercules Libys memorabatur. eius
cives apud lugurtham immunes, levi imperio et ob ea fidelissumi
habebantur, muniti advorsum hostis non moenibus modo et armis
5 atque viris, verum etiam multo magis locorum asperitate. nam
praeter oppido propinqua alia omnia vasta inculta, egentia aquae,
infesta serpentibus, quarum vis sicuti omnium ferarum inopia
cibi acrior. ad hoc natura serpentium ipsa perniciosa siti magis
6 quam alia re accenditur. eius potiundi Marium maxuma cupido
invaserat, cum propter usum belli tum quia res aspera vide-
batur et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud
dissimiliter situm munitumque, nisi quod apud Thalam non longe
a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo atque ea
7 intra oppidum iugi aqua, cetera pluvia utebantur; idque ibi et
in omni Africa, qua procul a mari incultius agebat, eo facilius
tolerabatm', quia Numidae plerumque lacte et ferina carne vesce-
bantur et neque salem neque alia irritamenta gulae quaerebant:
cibus illis advorsus famem atque sitim, non lubidini neque luxu-
90 riae erat. igitur consul omnibus exploratis, credo dis fretus —
nam contra tantas difficultates consilio satis providere non pote-
rat, quippe etiam frumenti inopia temptabatur, quia ISTumidae
pabulo pecoris magis quam arvo student et quodcumque natum
fuerat iussu regis in loca munita contulerant, ager autem ari-
dus et frugum vacuus ea tempestate, nam aestatis extremum
2 erat — tamen pro rei copia satis providenter exornat, pecus
omne, quod superioinbus diebus praedae fuerat, equitibus auxi-
hus, durch die Mittel aller Art,
Reichtum. — Hercules Libys. Die
Herkulesfage erAreckte iich iiber alle
Lander des Mittelmeerbeckens. (Sau-
len des Herkules). — immunes, fteuer-
frei. — fidelissumi hdbebantur apud
lugurtham, lugurtha hatte an ihnen
die treueften Unterthanen, oh ea, weil
B.e fteuerfrei und in leichter Herr-
fchaft gehalten wurden.
5. praeter oppido propinqua, mit
Ausnahme der nachften Umgebung
der Stadt. — ipsa, an und fiir Jich.
6. propter usum belli, wegen des
Vorteils fur die weitere Kriegfiihrung.
Vgl. 84. 3. — iugi aqua, Quellwaffer.
— cetera, namlich aqua, fonftbrauchten
fie (als Waffer) das Regenwaffer.
7. id, diefer Zuftand. — quae =
cuius incolae. — agehat, lebte.
90. 1. consilio, Gegenfatz zu dis
fretus, eigene Einficht. — providere,
Vorforge treffen. — frumenti in-
opia temptabatur, d. i. Getreidemangel
trat an ihn heran. — arvo (arare),
Ackerland. — fuerat, vor dem Ein-
dringen des romifchen Heeres. —
natum, gewachfen. — pro rei copia,
nach Thunlichkeit. — exornat, ohne
DE BELLO lUGURTHINO C. 89-91.
99
liariis agundum attribuit, A. Manlium legatum cum cohortibus
expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et commeatum loca-
verat, ire iubet dicitque se praedabundum post paucos dies eo-
dem venturum. sic incepto suo occultato pergit ad j&umem Tanain. 3
ceterum in itinere cotidie pecus exercitui per centurias item 91
turmas aequaliter distribuerat et ex coriis utres uti fierent cu-
rabat, simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare,
quae mox usui forent. denique sexto die, cum ad flumen ventum
est, maxuma vis utrium effecta. ibi castris levi munimento positis 2
milites cibum capere atque uti simul cum occasu solis egrede-
rentur paratos esse iubet, omnibus sarcinis abiectis aqua modo
seque et iumenta onerare. dein postquam tempus visum, castris 3
egreditur noctemque totam itinere facto consedit. idem proxuma
facit. dein tertia multo ante lucis adventum pervenit in locum
tumulosum ab Capsa non amplius duum milium intervallo, ibique
quam occultissume potest cum omnibus copiis opperitur. sed 4
ubi dies coepit et Numidae nihil hostile metuentes multi oppido
egressi, repente omnem equitatum et cum eis velocissumos pedi-
tes cursu tendere ad Capsam et portas obsidere iubet. deinde
ipse intentus propere sequi neque milites praedari sinere. quae 5
postquam oppidani cognovere, res trepidae metus ingens malum
improvisum, ad hoc pars civium extra moenia in hostium potestate
coegere uti deditionem facerent. ceterum oppidum incensum, IJfu- 6
midae puberes interfecti, alii omnes venundati, praeda militibus
divisa. id facinus contra ius belli non avaritia neque scelere 7
consulis admissum, sed quia locus lugurthae opportunus, nobis
Objekt, ruftet aus, trifft die notigen
Vorkehrungen.
2. ad oppidum Laris, vgl. 57. 1.
— praeddbundum, auf einem Streif-
zug.
3. sic incepto occuUato. Die Stadt
Lares lag weit entfernt, nordlich von
Capfa. — Tanain, unbekannt.
91. 1. item turmas, d. i. item per
turmas. — aequaliter, jeder Mann
des FuJJvolks und der Reiterei hekam
gleichviel.
2. titi egrederentur, um ausrucken
zu konnen. — onerare, noch von iu-
iet abhangig.
3. itinere facto, nachdem er die
ganzeNacht marfchiert 'war — duum
miUium, etwa drei Kilometer.
4. ohsidere, hier von ohsido. —
intentus, vgl. 46. 5.
5. res trepidae, die angftvolle Ver-
wirrung, in der alle ratlcs hin- und
herlaufen. — ad hoc,- dazu der XJm-
itand, daJS . . .
6. ceterum, uhrigens, heht den
100
C. SALLUSTI CRISPI
aditu diffioilis, genus hominum mobile infidum, [ante] neque bene-
ficio neque metu coercitum.
92 Postquam tantam rem Marius sine uUo suorum incommodo
peregit, magnus et clarus antea maior atque clarior haberi coepit.
2 omnia non bene consulta in virtutem trahebantur. milites modesto
imperio habiti simul et locupletes ad caelum ferre, Ifumidae
magis quam mortalem timere, postremo omnes, socii atque hostes,
credere illi aut mentem divinam esse aut deorum nutu cuncta
3 portendi. sed consul, ubi ea res bene evenit, ad alia oppida
pergit, pauca repugnantibus Numidis capit, plura deserta propter
Capsensium miserias igni corrumpit : luctu atque caede omnia
4 complentur. denique multis locis pofcitus ac plerisque exercitu
incruento, aliam rem aggreditur non eadem asperitate qua Oap-
sensium, ceterum haud secus difficilem.
5 !N"amque haud longe a flumine Muluccha, quod lugurthae
Bocchique regnum diiungebat, erat inter ceteram planitiem mons
saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus uno
perangusto aditu relicto: nam omnis natura velut opere atque
6 consulto praeceps. quem locum Marius, quod ibi regis thesauri
erant, summa vi capere intendit. sed ea res forte quam con-
7 silio melius gesta. nam castello virorum atque armorum satis
et magna vis frumenti et fons aquae; aggeribus turribusque et
Gegenfatz zu der berechtigten Er-
wartung milder Behandlung hervor.
7. genus hominum, die Art diefer
Leute. — eoercitum, "wie invictus,
m Schranken zu halten.
92.-94. Weitere Erolberungen des
Marins.
92. 1; patrare, fertig bringen. —
trahebantur. In diefem Zeitwort liegt
das Gewaltfame : alles muJJte jetzt
als Tuchtigkeit gelten.
■ 2. locupietes, reich gemacht, be-
reichert, d. i. nach dem MajJftabe
der Soldaten. — soeii, vgl. 88. 3. —
portendi, vgl. 3. 2. = Man glaubte,
daJ5 alles, was er that, auf gottlichen
Wink dargereicht werde, namlich fo,
wie er es that.
4. ac, und zwar. — non eadem aspe-
ritate, nicht von der gleichen Ge-
fahrlichkeit, aber doch nicht weniger
fchwierig.
5. inter ceteram planitiem, mitten
in einer fonft ebenen Gegend. —
satis patens, gerade ausgedehnt genug
fur. — uno — relieto, wahrend nur
— da war. — omnis natura, die
ganze natiirliche Befchaffenheit. —
opere, von Menfchenhand , consuUo,
abiichtlich.
6. summa vi intendit, er ftrengt
alle Kraft an. — forte quam eonsUio
melius gesta, fiel gluckhcher durch
DE BELLO lUGURTHlNO C. 92-93. 101
aliis machinationibus locus importunus; iter castellanorum angu-
stum admodum , utrimque praecisum. ea vineae cum ingenti 8
periculo frustra agebantur; nam cum eae paulo processerant,
igni aut lapidibus corrumpebantur ; milites neque pro opere con- 9
sistere propter iniquitatem loci neque inter vineas sine periculo
administrare: optumus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus
augeri. at Marius multis diebus et laboribus consumptis anxius 93
trabere cum animo suo omitteretne inceptum, quoniam frustra
erat, an fortunam opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat.
quae cum multos dies noctisque aestuans agitaret, forte quidam 2
Ligus ex cohortibus auxiliariis miles gregarius castris aquatum
egresBus haud procul ab latere castelli, quod avorsum proe-
liantibus erat, animum advortit inter saxa repentis cooleas; qua-
rum cum unam atque alteram, dein plures peteret, studio legundi
paulatim prope ad summum montis egressus est. ubi postquam 3
solitudinem intellexit, more ingeni humani cupido difficilia faciundi
animum advortit. et forte in eo loco grandis ilex coaluerat 4
inter saxa, paulum modo prona, deinde inflexa atque aucta in
altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert. cuius ramis modo
modo eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem pervenit,
quod cuncti !f[umidae intenti proeliantibus aderant. exploratis 5
omnibus quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur non
den Zufall als durch die Berechnung 93. 1, trahere, vgl. 84. 4.
^^s* '2. aestuans, dem Meere entnom-
7. aUis machinationibus, durch Auf- menes Bild, mitbezug auf trahere. —
ftellung von andern Verteidigungs- egressus est, vgl, 60. 6.
mafchinen. — importunus, Gegenfatz
;zu opportunus, unertraglich, d. i. ^. more zngeni huma^i, me ea die
hier: unzuganglich. - utrimque prae- ^* «^«^ menrchlichen Natur ift, wie
cisum, von heiden Seiten, beiderfeits -^^ ^^ "^^^ menfchlichen Natur liegt.
iah ahfchuffie — ammum advortit, macht ihn auf-
9. pro opere, vor den Belagerungs- «^erkram, namlich auf das, was man
arbeiten, dem Aufwerfen der Lauf- ^®^ *^°^ ^°°"^-
graben, den vineae. — consistere, 4. grandis, ungewohnlich groJJ. —
feften FuJJ faffen. — inter vineas, im coaluerat inter saxa, war mitten
Bereich der Schutzdacher (vgl. /rMSim zwifchen den Feiren aufgewachren.
agebantur — corrumpebantur.) — ad- — gignentium, zu mncta. . — per-
ministrare, arbeiten, ohne Objekt. — venii, er kam bis zur Ebene. — in-
optumus quisque, nur die tapferften imii, mit aller Aufmerkfamkeit waren
wagten fich vor, erlagen aber dabei. lie bei den Kampfenden.
102
C. SALLUSTI CRI8PI
temere, nti ascenderat, sed temptans omnia et oircumspiciens.
6 itaqne Marium propere adit, acta edocet, hortatnr ab ea parte,
qua ipse ascenderat, castellum temptet, pollicetur sese itineris
7 periculique ducem. Marius cum Ligure promissa eius cognitum ex
praesentibus misit; quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem dif-
ficilem aut facilem nuntiavere. consulis animus tamen paulum
8 arrectus. itaque ex copia tubicinum et cornicinum numero quin-
que quam Telocissumos delegit et cum eis praesidio qui forent
quattuor centuriones, omnisque Liguri parere iubet et ei negotio
94 proxumum diem constituit. sed ubi ex praecepto tempus visum,
paratis compositisque omnibus ad locum pergit. ceterum illi, qui
ascensuri erant, praedocti ab duce arma ornatumque mutaverant,
capite atque pedibus nudis, uti prospectus iiisusque per saxa
faciKus foret: super terga gladii et scuta, verum ea JSTumidica
ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo levius streperent.
2 igitur praegrediens Ligus saxa et si quae vetustate radices emi-
nebant laqueis vinciebat, quibus allevati milites facilius escende-
rent, interdum timidos insolentia itineris levare manu, ubi paulo
asperior ascensus erat, singulos prae se inermis mittere, deinde
ipse cum illorum armis sequi, quae dubia nisui videbantur po-
tissumus temptare ac saepius eadem ascendens descendensque,
3 dein statim digrediens, ceteris audaciam addere. igitur diu
multumque fatigati tandem in castellum perveniunt, desertum ab
ea parte, quod omnes sicut aliis diebus advorsum hostis aderant.
Marius ubi ex nuntiis quae Ligus egerat cognovit, quamquam
toto die intentos proelio iN^umidas habuerat, tum vero cohor-
tatus milites et ipse extra vineas egressus, testudine acta succe-
dere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus
7. ingenium, die angeborene Natur- poiissumus, als am meilten imftande,
eigenttimlichkeit , ob kiihn oder be-
dachtig; «jeder nach feiner eigentiim-
lichen Natur."
94. 1. ornatus, militarifche Klei-
dung. — eapite — nudis, Ablat. con-
secutivus. — facUius, vgl. 14. 11. —
offensa, beim AnftoJJen.
2. vetustate, infolge des Alters,
wenn iie alt werden, fchaffen Jich die
liVurzeln aus dem Geltein hervor. —
damit fertig zu werden. — temptare,
in Angriff nehmen. — digrediens, auf
die Seite ausweichend.
3. intentos Jialere, in Aufmerkfam-
keit halten. — toto die, fchon wah-
rend des ganzen Tages. — tum vero,
jetzt noch recht. — testudine acta
succedere, er lieJJ unter dem Schild-
dach an die Mauern heranriicken. —
eminus, iiber die testudo weg.
DE BELLO lUGUBTHlNO C. 93—95.
103
terrere. at Nmnidae saepe antea Ymeis Romanoruin subvorsis, 4
item incensis non castelli moenibus sese tutabantur, sed pro muro
dies noctisque agitare, male dicere Eomanis ac Mario vecordiam
obiectare, militibus nostris lugurthae servitium minari, secundis
rebus feroces esse. interim omnibus E-omanis hostibusque proelio 5
intentis magna utrimque vi pro gloria atque imperio his illis pro
salute certantibus repente a tergo signa canere : ac primo mulieres
et pueri, qui visum processerant, fugere, deinde uti quisque muro
proxumus erat, postremo cuncti armati inermesque. quod ubi 6
accidit, eo acrius Romani instare, fundere ac plerosque tantum-
modo sauciare, dein super occisorum corpora vadere, avidi glo-
riae certantes murum petere neque quemquam omnium praeda
morari. sic forte correcta Mari temeritas, gloriam ex culpa invenit. 7
Ceterum dum ea res geritur, L. SuUa quaestor cum magno 95
equitatu in castra venit; quos uti ex Latio et a sociis cogeret
Romae relictus erat. sed quoniam nos tanti viri res admonuit, 2
idoneum visum est de natura cultuque eius paucis dicere. neque
enim alio loco de Sullae rebus dicturi sumus, et L. Sisenna op-
tume et diUgentissTime omnium qui eas res dixere persecutus
parum mihi libero ore locutus videtur.
Igitur SuUa gentis patriciae nobilis fuit familia iam prope 3
exstincta maiorum ignavia, litteris Graecis et Latinis iuxta atque
4. moenibus, hier = munimento. —
pro muro, vor den Mauern. — agi-
tare, hier: fich hin- ond hertreiben.
5. signa canere, die Signale er-
tonen.
7. ex culpa, namlich temeritatis.
Aus der Schuld erntete er Euhm.
95. 96. SuUa.
95. 1. quos, nach dem Sinn zn
equitatu.
2. res, unfer Gegenftand. — ido-
neum, zweckdienlich.
de natura
cultugue, uheT £em angehorenes Wefen
und delfen Aushildung, Natur und
Bildung. — L. Sisenna, ein angefe-
hener rOmifcher Gefchichtfchreiber
in der Zeit Sullas, fchrieb auJJer an-
derem eine Gefchichte des Biirger-
krieges zwifchen Marius und Sulla.
— perseqtii, einer Sache von Anfang
bis ans Ende folgen.
3. patriciae nohilis. Die altpatri-
zifche gens Gornelia, zu der die Fa-
milie des Sulla gehdrte, zahlte infolge
der Ausgleichung der Standesunter-
fchiede mit der Zeit auch Plebejer
und folche Familien in fich, deren
Angehorige nicht die hShern Amter
bekleidet hatten und fomit nicht zur
Nobilitat gehorten. Aber die Familie
der Sullae zahlte zur Nobilitat. —
familia prope exstincta, aus einer
nahezu erlofchenen Familie. — igna-
via, Untuchtigkeit. — iuxta, zu Grae-
cis et Latinis. — atgue, und zwar.
104 0. SALLUSTI CRISPI
doctissume eruditus, animo ingenti, cupidus voluptatum sed gloriae
cupidior, otio luxurioso esse, tamen ab negotiis numquam voluptas
remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli; facundus,
callidus et amicitia facilis, ad simulanda negotia altitudo ingeni
4 incredibilis, multarum rerum ac maxume pecnniae largitor. atque
illi, felicissumo omnium, ante civilem victoriam numquam super
industriam fortuna fuit, multique dubitavere fortior an felicior
esset. nam postea quae fecerit, incertum habeo, pudeat an
pigeat magis disserere.
96 Igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque
in castra Mari cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belli,
2 soUertissumus omnium in paucis tempestatibus factus est. ad
boc milites benigne appellare, multis rogantibus, aliis per . se ipse
dare beneficia, invitus accipere, sed ea properantius quam aes
mutuum reddere, ipse ab nuUo repetere, magis id laborare, ut
3 illi quam plurumi deberent, ioca atqiie seria cum humillumis
agere, in operibus in agmine atque ad vigilias multus adesse
neque interim, quod prava ambitio solet, consulis aut cuius-
quam boni famam laedere, tantummodo neque consilio neque manu
4 priorem alium pati, plerosque antevenire. quibus rebus et artibus
brevi Mario militibusque carissumus factus.
— otio luxurioso esse, = lebte rchwel- Thun, Treiben. — altitudo , Tiefe,
gerifch in der MuJJe. — nisi qiiod, Unergrundlichkeit.
fchlieJSt fich an numquam voluptas 4. super — fuit, nie ging ihm daa
remorata an: Sinnenluft hielt ihn Gluck flber die Thatigkeit. — iJOsfea,
nicht von feinen Obliegenheiten ab, (j. j. post eivilem mctoriam.
auJJer daJJ er hatte die Sittlichkeit
hoher halten konnen, nur in einer ffin- ^g^ ^ inpaucis tempestatibus, vgl.
ficht, de uxore, = hinfichtlich der 38. 2, im Verlauf eines nur kurzen
Heilighaltung der Ehe kannte feine Zeitraums, Gegenfatz multis tempe-
Sinnenluft keine Schranke. Sulla statibus, m Ungev Zeit.
wechTelte funfmal die Ehe nnd fuhrte
nebenhei ein ausfchweifendes Lehen. 2. repetere, vgl. 85. 37. — iUi, ftatt
— amicitia facilis, hinfichtlich der sibi, laJJt das Mitgeteilte mehr als
Freundfchaft leicht zuganglich, hebt ^ie Anficht des Schriftftellers er-
den Gegenfatz in feinem Wefen, nam- fcheinen.
lich zur Verfchlagenheit hervor. — S. muUus, yg\. 84. 1. — rebus,
ad simulandanegotia, zu.m'Erhe\icheln durch die Dinge, die er that, d. i.
vou Dingen, d. i. zu heuchlerifchem durch fein Verhalten.
DE BELLO lUGUKTHINO C. 95-97. 105
At lugurfelia, postquam oppiduin Capsam aliosque locos muni- 97
tos et sibi utilis, simul et magnam pecuniam amiserat, ad Bocchum
nuntios misit, quam primum in Numidiam copias adduceret,
proeli faciundi tempus adesse. quem ubi cunctari accepit et du- 2
bium belli atque pacis rationes tra;here, rursus uti antea proxu-
mos eius donis corrupit, ipsique Mauro pollicetur ]S"umidiae partem
tertiam, si aut E,omani Africa expulsi aut integris suis finibus
bellum compositum foret. eo praemio illectus Bocchus cum magna 3
multitudine lugurtham accedit. ita amborum exercitu coniuucto
Marium iam in hiberna proficiscentem vix decuma parte die reli-
qua invadunt, rati noctem, quae iam aderat, et victis sibi muni-
mento fore et, si vicissent, nullo impedimento, quia locorum
scientes erant, contra Romanis utrumque casum in tenebris diffici-
liorem fore. igitur simul consul ex multis de hostium adventu 4
cognovit et ipsi hostes aderant et priusquam exercitus aut in-
strui aut sarcinas coUigere, denique antequam signum aut im-
perium ullum accipere quivit, equites Mauri atque Gaetuli, non
acie neque ullo more proeli sed catervatim, uti quosque fors
conglobaverat, in nostros incurrunt. qui omnes trepidi impro- 5
viso metu ac tamen virtutis memores aut arma capiebant aut
capientis alios ab hostibus defensabant; pars equos escendere,
obviam ire hostibus, pugna latrbcinio magis quam proelio similis
fieri, sine signis sine ordinibus equites peditesque pefmixtos cae-
dere alios alios obtruncare, multi contra advorsos acerrume pugnan-
tes ab tergo circumveniri; neque virtus neque arma satis tegere,
97. — 99. tJberfall des Marius dnrcli 4. sarcinas coUigere. Das Gepack,
Ingnrtha imd Bocclms. das der einzelne Soldat perfonlich
fOr fich braucht — unfer Tomifter
97. 1. postauam armserat, vgl. 11. 2. _ ^^^ ^^ ^^^ j^ ^j^ Schlacht neh-
2. 6eBf atque jpaeis rationes, die men. Zu beachten ift die durch aut
Berechnung, oh ihm der Krieg oder _ aut — denigue verhundene Stei-
der Frieden mehr einbringe. — tra- gerung. — sigmm ullum, irgend ein
here, vgl. 84. 4. — proxumos, vgl. auf den nahen Kampf hezugliches
80- 3. Zeichen, wie es vom Feldherrnzelt
3. lugurtJiam accedit, riickt heran, aus gegehen zu werden pflegte. —
ftoJJt zu lugurtha. — die, vgl. 52. 3. acie, in regelrechter Schlachtauf-
— victis, = si victi essent (forent). — ftellung.
munimento, Dat. comm. nehen nullo 5. latrocinio, Uberfall von StraJSen-
impedimento, ablat. qualit. — quia rauhern. — contra advorsos, gegen
erant, vgl. 38. 9. die regellos Einfallenden. — multi,
106
C. SALLUSTI CBISPI
quia hostes numero plures et undique circumfusi erant. denique
Homani veteres novique et ob ea scientes belli, si quos locus aut
casus coniunxerat, orbis facere atque ita ab omnibus partibus
98 simul tecti et instructi hostium vim sustentabant. neque in eo
tam aspero negotio Marius terfitus aut magis quam antea demisso
animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissumis magis quam
familiarissumis paraverat, vagari passim ac modo laborantibus
suis succurrere, modo hostis, ubi confertissumi obstiterant, in-
vadere; manu consulere militibus, quoniam imperare conturbatis
2 omnibus non poterat. iamque dies consumptus erat, cum tamen
barbari nihil remittere atque, uti reges praeceperant, noctem pro
3 se rati, acrius instare. tum Marius ex copia rerum consiliimi
trahit, atque uti suis receptui locus esset, coUis duos propin-
quos inter se occupat, quorum in uno castris parum amplo fons
aquae magnus erat, alter usui opportunus, quia magna parte
4 editus et praeceps pauca munimenta quaerebat. ceterum apud
aquam Sullam cum equitibus noctem agitare iubet, ipse paulatim
dispersos milites neque minus hostibus conturbatis in unum con-
5 trahit, dein cunctos pleno gradu in coUem subduoit. ita reges
ein weiterer Teil neben dlios — in-
structi, in fefter Aufftellung.
98. 1. negue — aut magis quam
antea, ebenfo wenig, als vorher. —
cum turma sua, Mer was fonlt die
coTiors praetoria. — quam familia-
rissumis. Die coTiors praetoria zahlte
haufig eine groJJere Anzahl nahe Be-
freundeter des Oberbefehlshabers
als wirkliche Soldaten. — obstiterant
(von obsistere), iich entgegengeftellt
hatten, entgegen ftanden. — manu
consulere, mit der Hand eingreifen,
wie ein Soldat.
2. noctem pro se rati, daJJ die
Nacht zu ihren Gunften fein werde.
3. trahit, deutet auf die Schwierig-
keit eines endgiltigen Entfchluffes
hin. — quorum in uno castris pa-
riim amplo, auf deren einem, wahrend
er . . . . nicht geraumig genug war
. . . Gegenfatz dazu alter usui op-
portunus, fiir das Auffchlagen des
Lagers geeignet. — pauca, nur we-
nige. — quaerebat, hier = erforderte.
4. jpaulatim, zu contraJiit. — neque
minus, auch die Feinde waren nicht
weniger in Verwirrung. Der Ablat.
absol. bezeichnet den begleitenden
Umrfcand zu dispersos — contrahit.
— pleno gradu, in befchleunigtem
Schritt. Der gewohnliche Schritt,
militaris gradus, legte ungefahr 30
Kilometer in 5 Sommerfbunden zurtlck
(die Sommerftunden waren langer,
als die Winterftunden) ; der plenus
gradus dagegen ungefahr 86 Ejlo-
meter in 5 Sommerltunden, alfo un-
gefahr 7 Kilometer in einer Sommer-
ftunde. — subdudt, fiihrt fie den
Hiigel hinan. — in coUem, d. i. in
alterum usui opportunum.
DE BELLO roGURTHINO C. 98-100.
107
loci diffioultate coaoti proelio deterrentur, neque tamen suos
longius abire sinunt, sed utroque colle multitudine circimidato
effusi consedere. dein crebris ignibus factis plerumque noctis 6
barbari more suo laetari exsultare strepere vocibus, et ipsi
duces feroces, quia non fugerant, pro Tictoribus agere. sed ea 7
cuncta Homanis ex tenebris et editioribus locis facilia visu magno-
que hortamento erant. plurumum vero Marius imperitia hostium 99
confirmatus quam maxumum silentium haberi iubet; ne signa
quidem, uti per vigilias solebant, canere. deinde ubi lux ad-
ventabat, defessis iam hostibus ac paulo ante somno captis, de
improviso vigiles, item cohortium turmarum legionum tubicines
simul omnis signa canere, milites clamorem toUere atque portis
erumpere iubet. Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili sonitu 2
repente exciti, neque fugere neque arma capere neque omnino
facere aut providere quicquam poterant: ita cunctos strepitu 3
clamore nullo subveniente, nostris instantibus tumultu formidine
terror quasi vecordia ceperat. denique omnes fusi ftigatique,
arma et signa militaria pleraque capta, pluresque eo proelio
quam omnibus superioribus interempti. nam somno et metu in-
solito impedita fuga.
Dein Marius, uti coeperat, in hiberna proficiscitur, quaelOO
propter commeatum in oppidis maritumis agere decreverat. neque
tamen victoria socors aut insolens factus, sed pariter atque in con-
spectu hostium quadrato agmine incedere. SuUa cum equitatu 2
5. loci difficuUate, nachdem nam-
lich die Romer die Hiigel befetzt
hatten. — effusi, in weiter, nicht ge-
fchloffener Linie,
6. jplerumque noctis, vgl. 21. 2. —
pro victoribus agere, wie Sieger thun,
fich als Sieger gebarden.
7. ex tenehris, von ihrem finffcern
Lager aus.
99. 1. signa canere, vgl. 94. 5.
Anders fogleich mgUes — signa ea-
nere iuhet. — per vigilias, die Nacht-
wachen hindurch, d. i. hier jeweils
bei der Ablofung von der einen zur
andern der vier Nachtwachen. —
clamorem toHere, den Schlachtruf,
das Feldgefchrei , " das Hurra des
Angriffs erheben.
3. formidine, vgl. 66. 2. — metu
insoUto, mitbezug auf somno. Mitten
aus dem Schlaf aufgefcheucht em-
pfanden fie zu recht ungewohnter
Zeit eine plotzliche Furcht. TJm
folche Zeit in Furcht gejagt zu wer-
den, war nicht gewohnlich.
100. 101. Marius zieht in die Winter-
qaaitiere nnd ftoM hei Oirta anf
lugnrtha nnd Bocehas.
100. 1. uti coeperat, vgl. 97. 3. —
qiiadrato agmine, ahnlich wie 46. 6.
108
C. SALLUSTI CRISPI
apud dextumos, in sinistra parte A. Manlius cum funditoribus et
sagittariis, praeterea cohortis Ligurum curabat. primos et extre-
5 mos cum expeditis manipulis tribunos locaverat. perfugae, minume
cari et regionum scientissumi , hostium iter explorabant. simul
consul quasi nullo imposito omnia providere, apud omnis adesse,
4 laudare et increpare merentis. ipse armatus intentusque item
milites cogebat. neque secus, atque iter facere, castra munire,
excubitum in portas cohortis ex legionibus, pro castris equites
auxiliarios mittere, praeterea alios super vallum in munimentis
locare, vigilias ipse circumire, non tam diffidentia fieri quae
imperavisset, quam uti militibus exaequatus cum imperatore labor
5 volentibus esset. et sane Marius illoque aliisque temporibus lu-
gurthini belli pudore magis quam malo exercitum coercebat.
quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars a pueritia con-
suetam duritiam et alia, quae ceteri miserias vocant, voluptati ha-
buisse : nisi tamen jes publica pariter ac saevissumo imperio bene
101 atque decore gesta. igitur quarto denique die haud longe ab
oppido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua
munito agmine, nach allen Seiten hin
gedeckt.
2. apud dextumos, auf dem auJSer-
Jften rechten Flugel. — primos et
extremos, an der Spitze und am
Schluji des Zuges.
3. minume cari, Leute, die amwenig-
Jften wert und doch . . . iind. — ex-
plorabant, muJJten auskundTchaften.
— quasi nuUo imposito, namlich fiir
Beforgung der Einzelheiten in der
Armee. imponere, aufftellen. — me-
rentis, wie es jeder verdiente.
4. item milites eogetat, namlich
armatos intentosque esse. — atque
iter facere, = atque iter fadebat,
als er marfchierte. — excuhitum,
auf die Wache. — cohortis ex le-
gionibus, an die •wiclitigfben Punkte
legte er Legionsfoldaten. — ipse
circumire , machte felbfb die Runde
bei. — exaequatus, wenn iie gleich-
gemacht ware. — volentibus, nach
ihrem Willen, d. i. damit iie will-
fahriger zur Arheit waren, wenn etc.
5. illoque aliisque temporibus lu-
gurthini belli, in diefem wie in andern
Zeitpunkten des jugurthinifchen Krie-
ges. — pudore, durch das Ehrgefiihl,
indem iie in ArheitsluiJ; nicht zu
Schanden werden woUten. — malo,
hier Strafe. — alia quae — vocant,
namlich groJJe Strapazen. — nisi
tamen, vgl. 24. 5. Ob Marius fo aus
Ehrgeiz, oder aus Lehensgewohnheit
gethan, kann ich nicht entfcheiden,
wenn ich nicht jedoch das beifiigen
foll, daJJ etc. = indeffen, mag dem
fein wie ihm wolle, das Gemeinwefen
etc. — saevissimo imperio, in einer
Regierung, wo man die iirengften
Strafen tibte.
101. 1. citi, Pradikatszufatz. —
DE BELLO lUGURTHlNO C. 100-101.
109
re hostis adesse intellegitur. sed quia divorsi redeuntes alius 2
ab alia parte atque omnes idem signifioabant, consul incertus quo-
nam modo aciem instrueret, nullo ordine commutato advorsum
omnia paratus ibidem opperitur. ita lugurtham spes frustrata, 3
qui copias in quattuor partis distribuerat, ratus ex omnibus aeque
aliquos ab tergo hostibus venturos. interim Sulla, quem primum 4
hostes attigerant, cohortatus saos turmatim et quam maxume con-
fertis equis ipse aliique Mauros invadunt, ceteri in loco manentes
ab iaculis eminus emissis corpora tegere et, si qui in manus v^ene-
rant, obtruncare. dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum 5
peditibus, quos Yolux filius eius adduxerat neque in priore pu-
gna in itinere morati adfuerant, postremam Homanorum aciem
invadunt. tum Marius apud primos agebat, quod ibi lugurtha cum 6
plurumis erat. dein Ifumida cognito Bocchi adventu clam cum
paucis ad pedites convortit. ibi Latine — nam apud !Numantiam
loqui didicerat — exclamat nostros frustra pugnare, paulo ante
Marium sua manu interfectum. simul gladium sanguine oblitum
ostendere, quem in pugna satis impigre occiso pedite nostro cruen-
intellegitur, hier unperfonlich
fieht deutlich.
man
2. divorsi atque omnes idem signi-
ficdbantjVon verfchiedenen Richtungen
her berichteten fie, und zwar alle das
namliche. redmntes alias ab alia
parte, erganzend zu divorsi, um
fcharfer hervorzuhehen, daJJ von den
verfchiedenen Seiten her das Gleiche
gemeldet wurde. — nullo ordine com-
mutato, ohne jede Anderung der Auf-
ftellung. Ygl. 100. 1. — ibidem, "wo
ihm die Meldungen zukamen.
3. ex omnibus aliguos, von allen
feinen, in vier Abteilungen verteilten
Leuten etwelche. — aeque. Er rech-
nete, daJJ in gleicher Weife eine oder
die andere Abteilung, oder etwelche
von diefen Gelegenheitfindenwurden,
dem Feind in den Rucken zu kommen.
— hostihus, Dat. incomm.
4. quem — attigerant, auf der
rechten Seite des romifchen agmen
quadratum. — turmatim, mit ganzeu
Schwadronen und zwar moglichlt eng-
gefchloffen. — ipse aliiqiie, er felbft
mit andern Turmenfuhrern. — ce-
teri, alle iibrige Reiterei, foweit fle
nicht zum Einfall in die feindlichen
Reihen (invadunt) befohlen war.
6. neque adfuerant == et qui non
adfuerant. — in priore pugna, vgl.
97—99.
6. tum, wahrend des Reiterkampfes
auf dem rechten Fliigel und des Ein-
falls auf den Nachtrab. — ad pedites,
namlich Bocchi. — comertere, fich
wenden. — clam, fo daJ5 die Romer
nicht merkten, daJJ er fich auf
eine andere Seite begab. — La-
tine, er rief lateinifch, damit die im
Nachtrab kampfenden RSmer es ver-
rtiinden, wenn er ausrief, imVorder-
treffen fei Marius gefallen. — saies
impigre zu occiso, ganz unermfldlich.
110 C. SALLUSTI CEISPI
7 tayerat. quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam
fide nuntii terrentur simulque barbari animos toUere et in per-
8 culsos Romanos acrius incedere. iamque paulum a fuga abe-
rant, cum Sulla, profligatis eis, quos advorsum ierat, rediens
9 ab latere Mauris incurrit. Bocclius statim avortitur. at lugurtba,
dum sustentare suos et prope iam adeptam victoriam retinere
cupit, circumventus ab equitibus dextra sinistra omnibus occisis,
10 solus inter tela hostium vitabundus erumpit. atque interim
Marius fugatis equitibus accurrit auxilio suis, quos pelli iam acce-
11 perat. denique hostes iam undique fusi. tum spectaculum bor-
ribile campis patentibus: sequi fugere occidi capi, equi atque
viri afflicti, ac multi volneribus acceptis neque fugere posse neque
quietem pati, niti modo ac statim concidere, postremo omnia, qua
visus erat, constrata telis armis cadaveribus et inter ea humus
infecta sanguine.
102 Post ea loci consul haud dubie iam victor pervenit in oppi-
2 dum Cirtam, quo initio profectus intenderat. eo post diem quin-
tum quam iterum barbari male pugnaverant legati a Boccho veniunt,
qui regis verbis ab Mario petivere, duos quam fidissumos ad eum
mitteret, velle de suo et de populi Bomani commodo cum eis
3 disserere. ille statim L. SuUam et A. Manlium ire iubet. qui
7. atrocitate rei, das Schreckliche 102. Bocchns bietetUnterhandlougen
der gemeldeten Thatfache erfchutterte an. SuIIa Trird als TJnterhandler
fo fehr, daJJ Qe nicht die Glaubwiirdig- ahgefehickt.
keit uberlegten; 102. 1. post ea loci, vgl. 63. 6. —
8. paulum, nur wenig noch. pervenit in, er erreichte. — initio
r> x-j: V „• j c zu intenderat. Vgl. 100. 1.
9. avortitur, hier : wird geworfen. . , °
j, , ,-^_ „-„^ 2. iterum, m aem 100. 101. erzahl-
— adeptam, vgl. 17. 7. — circum- ^^ f ^, ,
, . , . . , , , .„ ten Kampf. Uber den erfben un-
•jjewtMs, wird umrmgt, nachdem rechts ,,,.,-„ „ , „
und links . . . und. - solus, infolge gla^klichen Eampf vgl. 97-99. -
T, . .„ regis verois, vgl. 21. 4. — aa eum,
von omnibus occisis. . ^' ,^ « ,. , p 7,
im Smne der Gefandten, ebenfo velle
10. fugatis eauUibus. Nach diefer ^,^ disserere, dagegen de suo im
DarAellungwar alfo auch dieSpitze des ^^^^ ^^^ Subjekts des eigenen Satzes.
romifchen Zuges (vgl. ohen 6) von _ ^^.„^ ^-^^ ^^ j^ ^^^ ^^j^^^ ^^g^.
Eeiterei angegriffen worden. ordneten.
11. afflicti, vgl. 60. 7. — neque 3. ingenium — accenderent, he-
quietem pati, konnten keine Ruhe zeichnet naher den in placuit verha
finden. — niti, ftrengten fich an fich facere angedeuteten Auftrag des Ma-
aufzurichten. rius. Mitbezug auf veUe — disserere
DE BELLO lUGrRTHINO C. 101-102.
111
quamquam acoiti ibant, tamen placuit verba apud regem facere:
ingenium aut avorsum flecterent aut cupidum pacis vehemen-
tius accenderent. itaque SuUa, cuius facundiae, non aetati a 4
Manlio concessum, pauca verba huiuscemodi locutus.
,Ilex Bocche, magna laetitia nohis est, cum te tdlem virum 5
di monuere, uti aliquando pacem quam heUum malles, neu te
optumum cum pessumo omnium lugurtha miscendo commacu-
lares, simul nohis demeres acerbam necessitudinem , pariter
te errantem atgue illum sceleratissumum persequi. ad hoc po- 6
pulo JRomano iam aprihcipio melius visum amicos quam servos
quaerere, tutiusque rati volentihus quam coactis imperitare.
tihi vero nulla opportunior nostra amicitia, primum quia pro- 7
cul dbsumus, in quo offensae minimum, gratia par ac si
prope adessemus; dein quia parentis ahunde hahemus, ami-
corum neque nobis neque cuiquam omnium satis fuit. atque 8
hoc utinam a principio tibi placuisset: profecto ex populo Eo-
mano ad hoc tempus multo plura hona cepisses, quam mala
perpessus esses. sed quoniam humanarum rerum fortuna plera- 9
que regit, cui scilicet placuit et vim et gratiam nostram te ex-
periri, nunc, quando per illam licet, festina atque ut coepisti
perge. multa atque opportuna hahes, quo facilius errata officiis 10
superes. postremo hoc in pectus tuum demitte numquam pqpulum 11
JRomanum heneficiis victum esse. nam bello quid valeat tute scis.'
Ad ea Bocchus placide et benigne, simul pauca pro delicto 12
und acciti war es an den romifchen
Abgeordneten, zuerft die Vorfchlage
des Bocchus zu erfahren. — avor-
sum — cupidum, -wenn er . , .
4. concessum, der Vorrang wurde
gelaffen.
5. cum, dadurch daJJ, mit dem In-
•dikativ. — necessitudinem, Notigung.
— persequi, koordiniert mit necessi-
tudinem zu demeres.
7. offensa, AnftoJJ, Veranlaffung zu
Teindfchaft- — gratia, Gewogenheit,
■freundliche Geiimiung. — fuit, aori-
flifches Perfekt. Man hat nie genug
Freunde gehabt = man kann —
iaben.
8. atgue, fchlieJJt eng an den vor-
hergegangenen Gedanken an: nnd
deswegen ware es gut gewefen, wenn
du von Anfang an = drum
hatteft du nur ... — perpessus esses.
Nebenfatze, die eng mit dem Kondi-
ditionalfatz zufammenhangen, nehmen
den Modus des letztern an.
9. guando = quandoguidem , weil
eben jetzt.
10. multa atque opportuna, viele
und dazu recht gunftige Gelegenheiten.
— quo, um defto.
12. placide, entgegenkommend. —
pro, zur Entfchuldigung.
112
C. SALLUSTI CRISPI
suo verba facit : se non hostili animo, sed oh regnum tutandum
13 arma cepisse. nam Numidiae partem, unde vi lugurtliam ex-
pulerit, iure helli suam factam, eam vastari a Mario pati nequi-
14 visse. praeterea missis antea JRomam legatis repulsum db
amicitia. ceterum vetera omittere, ac tum, si per Marium
15 liceret, legatos ad senatum missurum. dein copia facta animus
barbari ab amicis flexus, quos lugurtha, cognita legatione Sullae
et Manli metuens id quod parabatur, donis corruperat,
103 Marius interea exercitu in hibernaculis composito cum ex-
peditis cohortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola
obsessum turrim regiam, quo lugurtha perfugas omnis praesidium
2 imposuerat tum rursus Bocchus seu reputando quae sibi duobus
proeliis venerant seu admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos
lugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit,
3 quorum et fides cognita et ingenia validissuma erant. eos ad
Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire iubet, agun-
darum rerum et quocumque modo belli componundi licentiam ipsi&
4 permittit. illi mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur,
deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumventi spoliatique
pavidi sine decore ad Sullam profugiunt, quem consul in expe-
5 ditionem proficiscens pro praetore reliquerat. eos ille non pro
vanis hostibus, uti meriti erant, sed accurate ac liberaliter ha-
buit. qua re barbari et famam avaritiae Romanorum falsam et
6 Sullam ob munificentiam in sese amicum rati. nam etiam tum
13. unde — expulerit, vgl. dagegen
97. 2. Bocchus will iich durch diefe
Vorfpiegelung bei den Romern recht-
fertigen. — repulsuni, namlich se esse.
Vgl. 80. 4. 5.
15. copia, namlich mittendi legatos.
— facta, a Mario. — id quod pa-
rdbatur, den Bocchus auf die Seite
der Romer zu bringen.
103. 104. Gefandtfchaffc des Boccihus
im romifclien Lager und in Bom.
103. 1. in hibernaculis composito,
nachdem das Heer in den einzelneu
Winterftandorten ordnungsgemaJJ un-
tergebracht war. — sola, vgl. 14.. 7.
— praesidium, als Befatzung. ;
2. rursus, umgekehrt, d. i. im
Gegenfatz zu der 102. 15 erwahnten
Umftimmung. — ingenia validissimay
in Gefahren ganz unerfchutterliche
Naturen.
3. placeat, namlich Mario.
4. sine decore, ohne jede Aus-
zeichnung ihrer Perfou als Gefandte.
Sie waren den Raubern mit dem bloJJen
Leben entkommen (profugerant).
5. pro JiostibutS liabuit, nahm fie
fiir . . . — uti meriti erant, durcK
ihr Ausfehen. — - accurate habuit, be-
handelte Jie" mit. Aufmerkfamkeit,:
UberaUter, mit^Hof lichkeit. — ^ m sese^
zu munificentiam. ... .'■.;
DE BELLO lUGURTHINO C. 102 -lOd. 113
largitio multis ignota erat, 'munificus nemo putabatur nisi pariter
volens, dona omnia in benignitate habebantur. igitur quaestori 7
mandata Bocohi patefaciunt: simul ab eo petunt uti fautor con-
sultorque sibi adsit, copias fidem magnitudinem regis sui et alia,
quae aut utilia aut benevolentiae esse credebant, oratione extol-
lunt. dein Sulla omnia pollicito docti quo modo apud Marium,
item apud senatum verba facerent, circiter dies quadraginta ibidem
opperiuntur.
Marius ubi infecto quo intenderat negotio Cirtam reditl04
et de adventu legatorum certior factus est, illosque et Sullam
ab Utica venire iubet, item L. Billienum praetorem, praeterea
omnis undique senatorii ordinis, quibuscum mandata Bocchi co-
gnoscit. legatis potestas E.omam eundi fit ab consule, interea 2
indutiae postulabantur. ea Sullae et plerisque placuere, pauci
ferocius decernunt, scilicet ignari rerum bumanarum, quae fluxae
et mobiles saepe in adversa mutantur. ceterum Mauri impetratis 3
omnibus tres K.omam profecti cum Cn. Octavio Rusone, qui
quaestor stipendium in Africam portaverat, duo ad regem re-
deunt. ex eis Bocchus cum cetera tum maxume benignitatem
et studium Sullae lubens accepit. Bomae legatis eius, postquam 4
errasse regem et lugurthae scelere lapsum deprecati sunt, ami-
citiam et foedus petentibus hoc modo respondetur: ,senatiis et 5
populus Homanus benefici ef iniuriae memor esse solet. ceterum
JBoccho, quoniam paenitet, delicti gratiam facit : foedus et ami-
citia daiuntur, cum meruerit.'
6. etiamtum, damals noch. — lar- 104. 1. co^rwoscif, nimmtzurKennt-
gitio, hier Beftecliung. — pariter, in nis, priift.
gleicher Weife, wie er als mimificus 2. interea, kurz = ut interea essent.
galt. — vdlens, wohlwoUend. — in — ferocius, hitziger, decernunt, ftellen
henignitate Jiabebantur, "\vurden als Antrage.
ZeichenderHerzensguteaufgenommen. 3. Mauri. Das gemeinfchaftliche
7. et alia — extdUunt. Damit Sulla Subjekt zu den beiden Pradikaten
als fautor consuUorque bei Marius profecti sunt — redeunt wird fur
eintrete, heben lie alles hervor, was jedes derfelben genauer beAimmt
zugunften des Bocchus fprach : Macht, durch tres — duo. — studium, ■Wohl-
Treue, GroJJe des Konigs und anderes, wollen.
was JBle als fur SuUa Nutzen ver- 4. ^eiwccaiisMwi, iie thatenAbbitte
fprechend, oder als Zeichen des Wohl- dafiir, daJ3 . . .
wollens ihres Konigs (namlich gegen 5. delicti gratiam faeere, ein Ver-
Sulla) darftellen konnten. gehen nachfehen.
Sallusti lugurtha. 8
114 C. SALLUSTI CPISPI
105 Quis rebus cognitis Bocchus per litteras a Mario petiverat
uti Sullam ad se mitteret, cuius arbitratu de communibus nego-
2 tiis consuleretur. is missus cum praesidio equitum atque pe-
ditum, item funditorum Balearium; praeterea iere sagittarii et
cohors PeKgna cum velitaribus armis, itineris properandi causa,
neque his secus atque aliis armis advorsus tela hostium, quod ea
3 levia sunt, muniti. sed in itinere quinto denique dieVoluxfilius
Bocchi repente in campis patentibus cum mille non amplius equi-
tibus sese ostendit, qui temere et effuse euntes Sullae aliisque
omnibus et numerum ampliorem vero et hostilem metum efficie-
4 bant. igitur se quisque expedire , arma atque tela temptare
intendere, timor aliquantus sed spes amplior quippe victoribus et
5 advorsum eos, quos saepe vicerant. interim equites exploratum
lOGpraemissi rem uti erat quietam nuntiant. Volux adveniens quae-
storem appellat dicitque se a patre Boccho obviam illis simul et
praesidio missum. deinde eum et proxumum diem sine metu
2 coniuncti eunt. post ubi castra locata et diei vesper erat, repente
Maurus incerto voltu pavens ad SuUam accurrit dicitque sibi
ex speculatoribus cognitum lugurtham haud procul abesse; simul
3 uti noctu clam secum profugeret rogat atque hortatur. ille animo
feroci negat se totiens fusum Numidam pertimescere; virtuti suo-
105.— 107. Sulla, afoermals an Boc- beziiglich der Zahl bewirkten fie den
chus gefandt, entgeht mit feiner Schein , hezuglich der Folge wirk-
milit&rifchen Bedeckung einem liche Furcht, wie wenn Feinde da
Anfclilag des lugnrtha. wareu.
105. 1. cuius = ni eius. — arbi- ' 4. ea>pedire, fertig machen. —
tratu, unumfchraukte Vollmacht. tenvptare, unterfuchen, ob die arma
2. velitaria arma, die Waffen der zum Schutz in Ordnung iiad; inten-
Leichtbewaffneten, ein kleiner runder dere, anfpannen, die tela anlegen, ob
Schild , fieben Lanzen zum Werfen zum Wurf nichts fehlt. — admrsum.
und das kurze fpanifche Schwert. gegeniiher.
Die Peligner in Samnium, welche 5. rem uti erat quietam nuntiant,
lange den Romern Widerftand ge- herichten den Sachverhalt, wie er
leiftet hatten, kampften nach ihrer war, als einen friedlichen = da_p in
Unterwerfung als befonders tapfere Wirklichkeit alles ruhig fei.
Soldaten im romifchen Heere, — ar-
mis, Schutzwaffen, tela, Angriffs- 106. 2. incerto voltu, mit befange-
waffen- — levia, und deswegen nem Blick. SuUa konnte bei der
fchwacher. Mitteilung meinen, daJJ Volux Mit-
3. liostilem metum, vgl. 41. 2. -- fchuldiger fei.
effieielant, hier in doppeltem Sinne: 3. ammo/eroci, derGefahr trotzeud,
DE BELLO lUGURTHINO C. 105—107. 115
rum satis credere; etiamsi certa pestis adesset, mansurnm potius
quam proditis, quos ducebat, turpi fuga incertae ac forsitan
post paulo morbo interiturae vitae parceret. ceterum ab eodem 4
monitus uti noctu proficiscerentur, consilium approbat ac statim '
milites cenatos esse, in castris ignis quam creberrumos fieri, dein
prima vigilia silentio egredi iubet. iamque nocturno itinere fessis 5
omnibus Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, cum equi-
tes Mauri nuntiant lugurtham circiter duum milium intervallo
ante eos consedisse. quod postquam auditum est, tum vero in- 6
gens metus nostros invadit: credere se proditos a Voluce et in-
sidiis circumventos. ac fuere qui dicerent manu vindicandum
neque apud illum tantum scelus inultum relinquendum. at Sulla, 107
quamquam eadem existumabat, tamen ab iniuria Maurum pro-
hibet. suos hortatur uti fortem animum gererent: saepe antea
paucis strenuis advorsum multitudinem hene pugnatum; quanfo
sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore, nec
quemquam decere, qui manus armaverit, ah inermis pedibus
auxilium petere, in maxumo metu nudum et caecum corpus ad
hostis vortere. dein Volucem, quoniam hostilia faceret, lovem 2
maxumum obtestatus, ut sceleris atque perfidiae Bocchi testis
adesset, ex eastris abire iubet. ille lacrumans orare ne ea cre- 3
deret; nihil dolo factimi ac magis calliditate lugurthae, cui
videlicet speculanti iter suum cognitum esset. ceterum quo- 4
niam neque ingentem multitudinem hdberef et spes opesque
eius ex patre suo penderenf, credere illum nihil palam ausu-
entrchieden. — proditis, unter Preis- handlung. — qiii manus aiinaverit,
gebung. — quos ducebat, erlauternder der die Waffen in der Faulfc hat. —
Zufatz des Schriftltellers. In direkter nudum cdirpus. Der Riickeu iffc des
Rede wird SuUa gefagt haben: pro- Schildes entbloJJt.
ditis meis. — mansurum potius quam 2. quoniam faceret, im Sinn des
parceret, direkt: manebopotius quam den lupiter anrufenden Sulla.
parcam. 3. ea, folches, mithezug auf den
4. eenatos esse, mit dem Effen fertig vorgeworfenen Verrat. — ac magis,
Xein. inhezug auf nihU dolo, fondern viel-
5. duum milium, vgl. 91. 3. mehr, namlich fei es fo gekommen. —
6. tum vero, jetzt erlfc recht, nach- speculanti, durchfeinAuflauern. — co-
dem fchon vorher Verdacht gewefen gnitum esset, hekannt geworden ware.
war. — apud illum, fonlfc in illo. A. haheret , namlich lugurtha, —
107. 1. ab iniuria Maurum pro- ex patre siio, d. i. Bocchus. — cre-
hibet, fchtitzt den Volux gegen MiJJ- dere, namlich se (Volucem). — illum,
8*
116 C. SALLtrSTI CRISPI
5 rum, cum ipse filius tesfis adesset. qua re qptumum factu
videri per media eius castra pdlam transire. sese vel prae-
6 missis vel ibidem relictis Mauris solum cum SuUa iturum. ea
res uti in tali negotio probata. ac statim profecti, quia de im-
proviso acciderant, dubio atque haesitaute lugurtha incolumes
7 transeunt. deinde paucis diebus quo ire intenderant perventum est.
108 Ibi cum Boccho Numida quidam Aspar nomine multum et fa-
miliariter agebat, praemissus ab lugurtha, postquam SuUam acci-
tum audierat, orator et subdole speculatum Bocchi consilia;
praeterea Dabar Massugradae filius ex gente Masinissae, cete-
rum materno genere impar — nam pater eius ex concubina ortus
2 erat — Mauro ob ingeni multa bona carus acceptusque. quem
Eocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus
ilico ad Sullam nuntiatum mittit paratum sese facere quae po-
pulus Romanus vellet, colloquio diem locum tempus ipse delege-
ret, consulta sese omnia cum illo integra habere, neu lugurthae
legatum pertimesceret, quo [praesente] res coramunis licentius
3 gereretur: nam ab insidiis eius aliter caveri nequivisse. sed ego
comperior Bocchum magis Punica fide quam ob ea, quae prae-
dicabat, simul E-omanum et Numidam spe pacis attinuisse mul-
tumque eum animo suo volvere solitum, lugurtham Eomanis an
illi Sullam traderet, lubidinem advorsum nos, metum pro nobis
1098uasisse. igitur Sulla respondit pauca coram Aspare locuturum,
cetera occulte aut nullo aut quam paucissumis praesentibus. simul
d. i, lugurtha, — ipse filius, namlich — orator, als Unterliandler. — et
de£fen, von dem feine ganze Exiftenz speculatum, und zugleich um ... —
abhange, d. i. des Bocchus. praeterea Bdbar, namlich agebat (ver-
6. uti in tali negotio, wie es in kehrte). - ex gente Masinissae. Maf-
folcher Lage geboten fcheine = in fugrada war wohl ein Sohn des Mafi-
anhetracht der fchwierigen Lage. — °^^^a und einer concuUna. — Mauro,
acciderant, fie waren zu- d. i. ein- •ism Bocchus.
gefallen. — transeunt, durch feine 2. muUis ante tempestatibus , in
j^ljjjgjj^ vielen fchon frUher vorgekommenen
Lagen. — paratum sese facere, er
fei hereit zu thun. — consulta omnia,
108.-111. Terhandlangeu zwifchen ^^^^ f^j.j^g^g^ Beratungen (vgl. 102).
Snlla nnd Boeehus. __ .^^g^,.^^ j^ ^^,1,^^, Ggltung. - sese
108. 1. postquam — audierat, nam- habere, er halte fie aufrecht.
lich lugurtha. Diefer war mijitrauifch 3. comperior, vgl. 45. 1. — attinere,
geworden. Zur Konftruktion vgl. 11. 2. hinhalten.
DE BELLO lUGURTHINO C. 107-110.
117
edocet quae sibi responderentur. postquam sicuti voluerat con-
gressi, dicit se missum a consule Tenisse quaesitum ab eo pacem
an bellum agitaturus foret. tum rex, uti praeceptum fuerat, post 3
diem decumum redire iubet ac nibil etiamtum decrevisse, sed
illo die responsurum. deinde ambo in sua castra digressi sunt. 4
sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte accer-
situr. ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur, prae-
terea Dabar internuntius, sanctus vir et ex sententia ambobus;
ac statim sic rex incipit.
,Numquain ego ratus sum fore uti rex maxumus in /^acllO
terra et omnium, guos novi, privato homini gratiam deberem.
et mehercule, Sulla, ante te cognitum multis orantihus, aliis 2
ultro egomet opem tuli, nuUius indigui. id imminutum, quod
ceferi dolere solent, ego laetor. fuerit mihi eguvsse aliguanio 3
pretium tuae amicitiae, qua apud animum meum nihil carius
haheo. id adeo experiri licet, arma viros pecuniam, postremo 4
quidquid animo lubet, sume utere et, quoad vives, numquam
tibi redditam gratiam putaveris, semper apud me integra erit;
denique nihil tne sciente frustra voles. nam, ut ego aestumo 5
109. 1. quae sibi responderentur,
was geantwortet werden folle, nam-
lich in Anwefenheit des Aspar.
2. vdluerat, namlich Sulla.
3. praeceptum fuerat, von Sulla.
— nihil etiamtum, jetzt noch nichts.
4. plerumque noctis, vgl. 21. 2. —
sanctus vir, ein Mann ohne Falfch.
— ex sententia, vgl. 38. 4.
110. 1. numquam ego ratus sum
fore, nie habe ich es fur moglich
gehalten, da^ . . . — privato hominii
Dem regierenden Fiirlten gegeniiher
ift Sulla ein homo privatus, auch
wenn er ein offentliches Amt be-
Meidet; der FurA wird dem einzelnen
Mann gegeniiher geitellt.
2. ante te cognitum, bevor du mir
bekannt geworden hift. — uUro d. i.
non orantibus.
3. id imminutum, daJJ eine folche
d. i. lich geandert hat. — fuerit —
amicitiae, moge mir endlich bedurft
zu hahen, der Preis deiner Freund-
fchaft fein, d. i. moge endlich der
Umftand, daJJ ich in die Lage ge-
kommen bin zu bediirfen, mir der
Preis deiner Freundfchaft fein, um
den Preis deiner Frenndfchaft iiber-
nehme ich gerne dieLage, deiner zu
bediirfen. — apud animum meum,
vgl. 106. 6.
4. adeo^ vgl. 65. 3. — id, d. i. da^
mir deine Freundfchaft iiber alles
geht. — integra, wenn du all' das
meinige zu deinem Gehrauch genom-
men haben wirfb, fo wird mein Dank
immer noch ganz fein, d. i. wird
daran noch nichts gemindert worden
fein, werde ich mich noch zu gleich
groJJem Danke verpflichtet fublen.
5. nam, fchlieJJt an nihil frustra
giinfbige Lage gefchwacht worden ift, voles an. Sullas munificentia will
118 C. SALLUSTI CRISPI
regem armis quam munificentia vinci minus flagiiiosum est.
6 ceterum de re puhlica vostra, cuiu^ curator huc missus es, pau-
cis accipe. hellum ego populo Bomano neque feci neque factum
umquam volui: at finis meos advorsum armatos armis tufa-
7 tus sum. id omitto, quando vohis ita placet. gerite quod voltis
8 cum lugurtha hellum. ego flumen Muluccham, quod infer me
et Micipsam fuit, non egrediar neque id intrare lugurtham
sinam. praeterea si quid meque vohisque dignum pefiveris,
haud repulsus ahihis.'
111 Ad ea Sulla pro se breviter et modice, de pace et de
communibus rebus multis disseruit. denique regi patefecit, quod
polliceatur, senafum ef populum Bomanum, quoniam armis
amplius valuissent, non in gratiam hahituros. faciundum ali-
quid, quod illorum magis quam sua rettulisse viderefur: id
adeo in promptu esse, quoniam copiam lugurthae haheret.
quem si Bomanis fradidissef, fore uf illi plurumum deheretur;
amicitiam foedus Numidiae parfem, quam nunc peteret, tunc
2 ultro advenfuram. rex primo negitare, cognationem affinitatem,
praeterea foedus intervenisse. ad hoc metuere ne fluxa fide usus
populariuin animos avorteret, quis et lugurtha carus et Romani
Bocchus nicht unvergolten laffen, inbezug auf das bei faciundum esse
Denn durch munificentia lich iiber- ausgelaffene ei, BoccJio. — refert, es
treffen laffen ift fchmahlicher, als den liegt im Inteveffe. — in promptu
Waffen unterliegen. esse, bei der Hand fein. — eopiam
7. id, in emphatifcher Stellung : lugurthae, Gewalt tiber lugurtha. —
doch das. — quando, vgl. 102. 9. quem si, wenn er daher diefen . . ,
8. id, d. \.flumen. — intrare, iiber — ultro, ohne weitere Anftrengung.
den FluJJ in das Gebiet des Bocchus 2. negitare, entfchieden und wieder-
eintreten. holt nein fagen, verweigern. — co-
111. 1. pro se, fur feine Perfon, die gnationem, hier wohl nur Stammver-
Bocchus vorher 3. 4. beriihrt hat. — wandtfchaft. Von einer unmittelbaren
modice, maJJvoll, Gegenfatz zu superie. Blutsverwandtfchaft ift nichts bekannt.
— patefecit, er eroffnete ihm, be- — affinitatem, vgl. 80. 6; — prae-
zeichnet die Entfchiedenheit. — quod, terea. foedus, auJJerdem ein form-
Objekt zu pdUiceatur. Vgl. vorher licher Vertrag. — intervenisse, fei
7. 8. — quoniam — valuissent. Der dazwifchen getreten, d. i. beftehe als
Sieger braucht fich nicht mit Ver- Hindernis zwifchen ihm und der ro-
fprechungen zu begniigen. — in gra- mifchen Forderung. — fluxa, unbe-
tiam hdbere, zu Dank haben, == als ftandig. Er kann fich nur auf eine
etwas Dankenswertes anfehen. — unbeftandige Treue feiner Landsleute
ittorum, d, i. Eomanorum. — sua, ftutzen, die dem lugurtha zugethan.
DE BELLO lUGUBTHlNO C. 110-113. 119
invisi erant. denique saepius fatigatus lenitur et ex voluntate 3
SuUae omnia se faoturum promittit : ceterum ad simulandam pacem, 4
cuius Numida defessus bello avidissumus erat, quae utilia visa
constituunt. ita composito dolo digrediuntur.
At rex postero die Asparem lugurthae legatum appellat dicit-112
que sibi per Dabarem ex Sulla cognitum, posse condicionibus
bellum poni: quam ob rem regis sui sententiam exquireret. ille 2
laetus in castra lugurthae proficisoitur ; deinde ab illo edoctus
cuncta properato itinere post diem octavum redit ad Bocchum
et ei denuntiat lugurtham cupere omnia quae imperarentur facere,
sed Mario parum confidere: saepe antea cum imperatoribus Ro-
manis pacem conventam frustra fuisse. ceterum Bocohus si am- 3
bobus consultum et ratam pacem vellet, daret operam ut una
ab omnibus quasi de pace in coUoquium veniretur ibique sibi
Sullam traderet. cum talem virum in potestatem habuisset, tum
fore uti iussu senatus aut populi foedus fieret, neque hominem
nobilem, non sua ignavia sed ob rem publicam, in hostium po-
testate relictum iri. haec Maurus secum ipse diu volvens tan-113
dem promisit, ceterum dolo an vere cunctatus parum comperimus.
sed plerumque regiae voluntates ut vehementes sic mobiles, saepe
den Romern abgeneigt flnd. — quis 3. db omnibus, d. 1. von allen
— erant, erlauternder Zufatz des dreien. — ibique, und hierbei. — in
Schrifftellers. jootestatem hahere, ahnliche Verbin-
3. fatigatus, vgl. 11, 4. — lenitur, dang wie 111. 1. in gratiam Jidbere,
laJJt lich erweichen. in feine Gewalt bekommen; daher
4. cuius, bezieht fich nur mf pa- auch nicht haberet. — non sua igna-
cem, nicht diXit simulandam pacem. via sed ob rem publicam, eine Bra-
Bocchus will zum wirklichen Frieden chylogie: ein Mann, der nicht durch
kommen , wahrend lugurtha durch perronliche Feigheit, fondern fur den
einen erheuchelten ins Netz gefangen Staat in Gefangenfchaft geraten fei,
werden foU. werde nicht in der Gewalt des Fein-
112. TJnterhandlungen zwlfchen des belaffen werden.
Bocchns nnd lu^ortha. 113. 114. Bocchusliefert denlugur-
112. 1. condicionibus , unter Be- tha an Sulla aus.
dingungen. 113. 1. promisit, ftellte die Erfiil-
2. denuntiat, fcharfer als nuntiat, lung in Ausficht. — cunctatus, nam-
er kiindigt ihm im Auftrage lugurthas lich sit, ob der Grund feines Zogerns
an. — conventam. Bisweilen.wird irgend eine Lilt oder wirkliche Un-
vor intranfitiven Verben ein paffives fchliifQgkeit war. — sed fchfieJSt an
Participium gehraucht. paxconventa, dolo an vere an, um anzudeuten,
ein Friede, flher den man iibereiu- nach welcher Seite hin man wohl
gekommen ilt, ein vereinbarter Friede. das Zogern aufzunehmen habe. —
120 C. SALLUSTI CRISPI
2 ipsae sibi advorsae. postea tempore et loco constituto in coUo-
quium uti de pace veniretur^ Bocchus Sullam modo modo lugur-
thae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus polliceri.
3 illi pariter laeti ac spei bonae pleni esse. sed nocte ea, quae
proxuma fuit ante diem colloquio decretum, Maurus adhibitis
amicis ac statim immutata Toluntate remotis ceteris dioitur secuui
ipse multum agitavisse, voltu colore pariter atque animo varius:
4 quae scilicet tacente ipso occulta pectoris patefecisse. tamen
postremo SuUam accersi iubet et ex illius seutentia IS^umidae
5 insidias tendit. . deinde ubi dies advenit et ei nuhtiatum est
lugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et quaestore
nostro quasi obvius honoris causa procedit in tumulum facillumum
6 visu insidiantibus. eodem Numida cum plerisque necessariis suis
inermis, uti dictum erat, accedit, ac statim signo dato undique
simul ex insidiis invaditur. ceteri obtruncati, lugurtha Sullae
vinctus traditur et ab eo ad Marium deductus est.
114 Per idem tempus advorsum Gallos ac ducibus nostris Q. Cae-
2 pione et On. Manlio male pugnatum. quo metu Italia omnis con-
tremuit. illique et inde usque ad nostram memoriam Romani sic
habuere, alia omnia virtuti suae prona esse, cum G-allis prp sa-
3 lute non pro gloria certari. sed postquam bellum in Numidia
confectum et lugurtham Romam vinctum adduci nuntiatum est,
Marius consul absens factus est et ei decreta provincia Gallia;
4 isque Kalendis lanuariis magna gloria consul triumphavit. et ea
tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae.
ipsae sibi advorsae, mit fich felbft im war mit feinen Verwandten ohne
Widerfpruch, woher denn das Zogern Waffen.
kommt. 114. 1. per idein tempus, i. J. 105
2. henigne Jiabere, freundlich be- v. Chr. — Gallos, d. i. die in Ver-
gegnen, behandelh. bindung mit andern germanifchen
3. remotis ceteris, alle, die um ihn Scharen nach Gallien vorgedrungenen
waren. -^ guae, diefe Erfcheinungen. Cimbern. Die Schlacht fand bel
Aus dicitur ifb das Verbum dicendi ArauJio am Ehodanus im narbounen-
fiir den Acc. c. Inf. zu entnehmen. fifchen Gallien ftatt.
4. ex sententia, vgl. 38. 4. 2. illigue et inde — Bomani, fo-
6. inermis. Wenu feftgefetzt war wohl jene Romer, welche dort kampf-
(dictum eratj, daJJ man ohne Waffen ten ,*• als alle Romer von diefer Zeit
zu der Unterredung komme, fo fchlieJJt an bis auf unfere Tage. — virtuti
inermis felbftverfbandlich auch die prona, leicht fQr die Tapferkeit.
Begleitung des lugurtha in fich, Er 3. dbsens, gegen Gefetz uud Ubung.
UNIVERSITY OF CHICAGO
44 753 680
?A US3
h^ CodiLA^u^aj^ (UmALkJar
M li/A ^ / <- "
,o
0er
50 «i^
'r-SJ_.. <■
UNjVERSITY OF CHICAGO
44 753 680 '
"^4^^
^^.
■ a^jcl^
t*^4
^■fe.:
-■,'' j'
ifi