Skip to main content

Full text of "G. Sallusti Crispi De Catilinae coniuratione, De bello Iugurthino libri. [microform]"

See other formats


mmmi^ 




^-e, 



n^m 



i7 V ^^ 












;. 1»= 



'«*-'■' 






■Tiri? 



-^- 




THiE UNIVERSITy 
y: QF CHICA(30 
' ; LlBRARlES 



:m\ 



Ciass 



Book 



University of Chicago Library 

GIVEN BY 



Besides the main iopic this book also treats of 
Subjeet No. On page Subject No, Oh page 



O 



:: io;Da., 



r ^ . 



'■';'■ '■ ■-'■-"' "..'■■' ''^:^'''' "-""• ■ -r' .' '/ -^ ''''■'■-.-■ ':^ "'•'■_ {'^ q-- o o O" o-o' 



;: 9:2 Sw ._•■"- .f' ^ ■"■: o;o-/o:: ;o. 



■'!'••■ . ,- - .. ■ ■ - • 4- o. n., . '.„00 "5 00 a 

o .-> 0, ■ .. . „0,0 " • 

„ O o O ^ 



Vl ■ ,. . o»o.=„ °-'' " 



^n.,0 o Q „0 o o?o o'o ■j 

G. SALL0SiI..6mPr 



-I O 1 .3 ''0 - '^, . -* '"^ o ■ 

j -Jl3 .^., ' ■ ■^ ^ ^ \ 

., -, : ., .-, .j 3 3 3 



DE CATILINAE CONIUMTIONE 

DE BELLO lUGURTHINO 

LIBEI. 

•^ (^jm 

SCHULAUSaABE MIT ANMERmeEN 

VON 

KARL KAPPES. 



I 

DE CATILINAE CONIURATIONE LIBER. 



-o-^3S>-<=- 



PADERBOEN vsd MUNSTER. 

DRUCK UND VERLAG VON FERDINAND SCHONINGH. 

1S85. 



»• »••.. 

• .. ••••• 
•••. • . • 

. •••• 

..... . . 

. . •• •. 

• < 


• .• •.• : . , 

•• .V:;.-:: : 

• . •. . . • 

» ;• » • • 
• • . . 

; •*. .•. • ,., • • . 

• • • •.-.••« 

• •-•••• ... ; . • • • 

••• •.• .•••.•,,• ; ; j 


»•• . 

» 

• 

••• 










• 


t^ S- 



340939 

VORWORT. 



Di 



'ie Geiichtspunkte, welche ich im Yorwort zum erfuen 
Heft meiner Schulausgabe der Aeneide als ma^gebend fiir eine 
zum Grebrauch fiir Schiiler beftimmte Ausgabe bezeichnet habe, 
lind inzwifchen mehrfach zur Greltung gekommen, wenn auch die 
methodifche Ausfiihrung' im einzelnen eine verfchiedene ist. Je 
mehr das Bediirfnis Anerkennung findet, da^ die Befchaftigung 
mit den alten Klaf&kern in der Schule vielmehr in das Leben 
des Altertums einfiihren, als die formale Seite der Darfbellung 
als Ausgangspunkt und Endziel auffaffen miiffe, wenn die Schule 
ein Yerltandnis der hiftorifchen Entwickelung aus dem alten 
Zeitalter heraus vermitteln und nicht mit dem machtigen Greiit 
unferer Zeit in Widerfpruch geraten foll: defbo mehr wird es 
notig, daJ3 die Lektiire der Schulklaffiker eine bis zu einem ge- 
wiffen Grade umfiingliche fei , ohne daJ3 einerfeits der Ober- 
flachlichkeit der Schiiler gedient und die iibrigens leider haufig 
zum Schlagwort miJSbrauchte formale Bildung gefchadigt, anderer- 
feits die jugendliche Kraft iiberbiirdet werde. Text und Worter- 
buch verfagen die hiezu notige Aushilfe fiir die Praparation des 
Schiilers; er greift zu der tjbersetzung und wird dadurch erft 
recht zur Oberflachlichkeit und Ungenauigkeit verleitet. Denn 
die wenigffcen Schiiler laffen es fich angelegen sein von der tJber- 
fetzung einen verniinftigen Grebrauch zu machen; und nicht selten 
fehlt es auch im TJnterricht felbft an dem richtigen Korrektiv 
gegen den MiJSbrauch einer tlberfetzung. Zweck der fiir den 
Schiiler beftimmten Ausgabe ift , da^ diefer manches als fchon ' 
erfaJJt und verltanden aus der Vorbereitung mit in die Schule 
bringen konne, was ohne vorausgegangene Hilfeleiftung nicht 
wenige Zeit des Unterrichts erfordern miiJ5te. Dabei den Schiiler 
in frifcher Selbiithatigkeit zu erhalten, bleibt Aufgabe des fach- 
verfiandigen und jugendkundigen Lehrers. Denn dem lebendigen 
Unterricht Mlt immerhin die Hauptaufgabe zu. 

Im einzelnen fei erwahnt, da^ ein Eingehen auf befondere 
ftiliJJifche und rhetorifche Eormen als nicht zu der Praparation 
des Schiilers gehorig, als diese viehnehr hindernd xmd erfchwerend 
und dem Unterricht vorgreifend ausgefchloffen worden ift. Yer- 
weifungen auf andere Schriffcfteller, felbft wenn diefe Schul- 
fchriffcfteller find, oder ausgefchriebene, aus dem Zufammenhang 



lY VORWORT. 

gelofte Stellen werden in der Regel vom Schiiler iibergangen. Er 
kann fie ja nicht gelaufig wie der Lehrer lefen und verftehen und 
muJ5 iie felbft erft prapariereu. Dagegen verdienen die logifche Ver- 
bindung der Perioden, fowie das fachliche Verftandnis und die 
richtige tjberfetzung fchwieriger Stellen fchon fiir die Vorbereitung 
des Schiilers alle Beachtung. Manches fcheint ja gerade bei 
Salluft nicht fchwer und ift doch beziiglich einer zutrefFenden 
tJbersetzung recht fchwer. IJber das Zuviel und Zuwenig wird 
es auch hier verfchiedene Ansichten geben. Man wird aber 
nicht vergeffen diirfen, daJ5 der Unterricht iich nicht vorwiegend 
mit hervorragenden Talenten, fondern durchfchnittlich nur mit 
einem Mittelfchlag zu befchaftigen hat. Der Text fchlieJJt sich 
an die handfchriftlichen tjberlieferungen an. Bei fchwierigen 
und wie Jug. 62. 5 geradezu verzweifelten oder, wie Jug. 85. 41., 
unfern Anfchaunngen nicht entfprechenden Stellen ^ muJ5te die 
Hiickficht anf das fachliche Verftandnis und das iittliche Grefiihl 
des Schiilers entfcheiden. Eine Einleitung iiberLeben und Werke 
des Schriftftellers hat philologischen Wert, der Schiiler lieft iie 
nicht. Das Notigfte wird am beften der Lehrer geben, wie ja 
auch diefem alles zu iiberlaffen ift, was nicht unmittelbar die 
Vorbereitung des Schiilers fiir den Unterricht erleichtert und 
damit dem Unterricht vorarbeitet. Unfere Schulausgaben find 
mehrfach eine Mifchung von Lehrer- und Schiilerausgaben ge- 
worden. Beide B,iickfichten laffen iich nicht vereinen. Eiir eine 
in erfter Linie zum Gebrauch des Schiilers beftimmte Ausgabe 
ift die Einfchrankung notig, aus der Eiille des Stoffes nur das 
herauszuheben, was als notwendig und geeignet fiir die Faffungs- 
kraft des Schiilers, fiir welchen ja die Befchaftigung mit der 
alten Sprache nicht Selbftzweck, fondern nur Mittel zum Zweck 
ift, zu wirklichem Nutzen fiir Schiiler und Schule verwertet 
werden kann, DaJ3 diefe Arbeit fchwieriger ift, als umfaffende 
Kommentare anzulegen, wird dem billigen Kenner nicht zweifel- 
haft fein. Vielleicht findet fich auch da und dort noch ein Korn- 
iein, das auch der angehende Lehrer fiir fich verwerten kann. 
Jede der Sache dienende Belehrung werde ich dankbar an- 
nehmen. 

Zugleich mit diefer Ausgabe hat die Verlagshandlung eine 
Textausgabe ohne Anmerkungen veranftaltet. 

Karlsruhe, 25. Juli 1885. 

Karl Kappes. 



C. SALLUSTI CEISPI 

DE CATILINAE CONIURATIONE LIBER. 



Omnis honunes, qui sese student praestare ceteris animalibus, 1 
summa ope siti decet ne vitam silentio transeant veluti pecora, 
quae natura prona atque ventri oboedientia finxit. sed nostra 2 
omnis vis in aniino et corpore sita est: animi imperio, corporis 
servitio magis utimur^ alterum nobis cum dis, alterum cum beluis 
commune est. quo mihi rectius esse videtur ingeni quam virium 3 
opibus gloriam quaerere et, quoniam vita ipsa qua fruimur brevis 
est, memoriam nostri quam maxume longam efficere. nam divi- 4 
tiarum et formae gloria fluxa atque fragilis est, virtus olara aeternaT 
que habetur. 

Sed diu magnum inter mortalis certamen fuit, vine corporis 5 
an virtute animi res militaris magis procederet. nam et prius' 6 
quam incipias consulto et ubi consulueris mature facto opus 
est. ' ita utrumque per se indigens alterum alterius auxilio eget. 7 



1—4. Einleitnng. 

1. 1. sese student praestare. Bis- 
"weilen ffceht bei studere, ftreben, der 
Acc. c. Inf., um die Perfon des 
Strebenden hervorzuheben. — ceteris 
animdlibus, allem was lebt. 
- 2. sed, Gegenfatz zu prona et oboe- 
dientia. „Liegt ja unfer ganzesWe- 
fen" etc. — animi — utimur, mehr 
des GeiftesHerrschaft, mehr desLeibes 
Dienst brauchen wir. — alterum, d. i. 
animi imperio uti. 

3. quo — et eo, und deshalb. — 
ingeni , entfpricht animi. — opes, 
SaUusti Catilina. 



Mittel. — ipsa an und fur fich, fo 
wie es ift. — guaerere et efficere, zu 
fuchen und dadurch zu machen. . 

4. nam, begrfindend zu ei effieere, 
— forma, Schonheit. — lidbetur, iik 
ein Befitz. 

5. sed, tJbergang vom allgemeinen 
zum befondern, hier zu dem Kriegs- 
wesen. 

6. consulto, mature facto, fubftanti- 
vierte Partizipien. 

l.iitrumque, eines wie das andere, 
Rat und That, per se indigens, fur 
sich allein unvoUkommen. 



C. SALLUSTI CRISPI 



2 igitur initio reges — nam in terris nomen imperi id primiim fuit 
— divorsi pars ingenium, alii corpus exercebant : etiam tum vita 
hominum sine cupiditate agitabatur, sua cuique satis placebant. 

2 postea vero quam in Asia . Cyrus, in Graecia Lacedaemonii et Athe- 
nienses coepere urbis atque natioties subigere, lubidinem domi- 
nandi causam belli habere, maxumam gloriam in maxumo imperio 
putare, tum demum periculo atque negotiis compertum est in 

3 bello plurumum ingenium posse. quodsi regiim atque imperatorum 
animi virtus in pace ita ut in bello Taleret, aequabilius atque 
constantius sese res humanae haberent, neque aliud alio ferri neque 

4 mutari ac misceri omnia cerneres. nam imperium facile eis 

5 artibus retinetur, quibus initio partum est. verum ubi pro labore 
desidia, pro continentia et aequitate lubido atque superbia inya- 

6 sere, fortuna simul cum moribus immutatur. ita imperium semper 
ad optumum quemque a minus bono transfertur. 

7 Quae homines arant navigant aedificant, virtati omnia parent. 

8 sed multi mortales dediti ventri atque somno indocti incultique 



2. 1. igitur, tJbergang vom allge- 
meiiien zum befondern. — m terris, 
allenthalben in den verfchiedenen 
Landern = auf Erden. — imperium, 
Regierungsgewalt. — divorsi nach 
verfchiedenen Richtungen, wird er- 
klart durch ingenium, corpus exer- 
cebant. — etiam tum — placebant, 
die VerhaltniHe geftatteten damals 
noch die bezeichnete Einfeitigkeit. 
— vitam agitare (agere), das Leben 
hinbringen. 

2. urbis atque nationes, Stadte und 
ganze Stamme. — negotia, Unter- 
nehmungen, das Losfagen vom otium. 

3. guodsi, in Beziehung auf dieses 
wenn, namlich auf in bello plurumum 
ingenium posse. Wenn also ebenso 
im Frieden wie im Kriege etc. So 
fteht das Relativum neutr. als Ac- 
cufativ der Beziehung in Verbindung 
mit Konjunktionen,- um das Folgende 
in einem innern Zufammenhang mit 
dem Vorhergehenden darzuftellen. — 



imperatores, Erweiterung von regum, 
Machthaber. — aliud alio ferri, ' 
Gegenfatz zu aequabilim atque con- 
stantius sese res hurmnae Jiaberent, 
wohl mitbezug auf denWechfel der 
oberften Gewalten, womit groJJe Be- 
wegungen verbunden iind (daher der 
erklarende Zufatz neque — cerneres). 

4. eis artibus, was vorher animi 
virtus, alfo Mittel des Geiftes. 

5. ubi, da wo, = wenn einmal. — 
fortuna, die auJBere Lage. 

6. ita weift auf cum moribus hin. 

7. quae homines arant ete. Uber- 
gang von den offentlichen auf die 
Privatverhaltniffe. — arant, navigant, 
aedificant, drei Hauptthatigkeiten der 
Zeit des Schriftftellers. Was die 
Menfchen mit ihrem Pfliigen, See- 
fahren, (Handeltreiben), Bauen thun, 
alles ift von der geiftig - iittlichen 
Tuchtigkeit (virtus) abhangig. — 

8. indocti incultique, an Geift und 



DE OATILINAE CONIUKATIONE C. 2-3. 



vitam sicuti peregrinantes transegere : quibus profecto contra natu- 
ram corpus voluptati, anima oneri fuit. eorum ego vitam mortem- 
que iuxta aestumo, quoniam de utraque siletur. verum enim- 9 
vero is demum mihi vivere atque frui anima videtur, qui aliquo 
negotio intentus praeclari facinoria aut artis bonae famam quaerit. 
sed in magna copia rerum aliud alii natura iter ostendit. pulcbrum 3 
est bene facere rei publicae, etiam bene dicere haud absurdum 
est : vel pace vel bello clarum fieri licet. et qui fecere et qui 
facta aliorum scripsere, multi laudantur. ac mihi quidem, tametsi 2 
haudquaquam par gloria sequitur scriptorem et auctorem rerum, 
tamen in primis arduum videtur res gestas scribere ; primum 
quod facta dictis exaequanda sunt, dehinc quia plerique quae 
delicta reprehenderis, malevolentia et invidia dicta putant, ubi de 
magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi quisque 
facilia factu putat, aequo animo accipit, supra ea veluti ficta pro 
falsis ducit. 

Sed ego adulescentulus initio sicuti plerique studio ad rem 3 
publicam latus sum, ibique mihi multa advorsa faere. nam pro 



Herz verwahrloft. — siaiti peregri- 
nantes, das Leben blieb fiir fie eine 
Fremde, weil fle es nicbt in feinem 
wahren Werte erfa^t hatten. — 
quibus profecto, und diefen allerdings. 
— anima, derLebenshauch, der Atem, 
dann = das phyfifche Leben. 

9. verum enimvero, denn wirklich 
in Wahrheit. Diefe pleonafbifche Par- 
tikel fchlieJJt hier bekraftigend und 
eriauternd an vitam mortemque iuxia 
aestumo an. — vivere, (wahrhaft) 
leben. — intentus negotio aliquo, 
durch irgend eineLebensbefchaftigung 
ganz in Anfprach genommen. — prae- 
clari fadnoris, im offentlichen Leben, 
in Krieg oder Frieden, artis. ionae, 
in Wiffenfchaft oder Kunfb. — rerum 
mitbezug auf praeclari facinoris u. 
bonae artis, derLebensbefchaftigungen 
oder der Gebiete, wo man thatig fein 
kann. — sed-ostendit enthalt das 
Verbindungsgliedzu den Aufzahlungen 



der einzebien Befchaftigungen im 
folgenden Kapitel. 

3. 1. bene facere reipublicae, bene 
dicere, wie oben, praeclari fadnoris 
und artis bonae fama. — et — mitlii 
laudantur, fowohl deren, welehe 
Thaten ausgefuhrt, als deren, welche 
. . . werden viele mit Lob genannt 
(ein gewohnlicher Germanismus). 

2. dictis exaequare, mit Worten ge- 
treu wiedergeben. — quae reprehenderis 
=si quae reprehenderis; ebenfo ift an 
dem relativen ubi memores das Bedin- 
gungsverhaltnis fur den Konjunktiv 
maJJgebend (ubi = wenn irgend wo). — 
accipit, ducif mit dem Subjekt quisque 
neben plerique putant noch zil quia. 
— supra ea, was darflher ift, 

3. sed, Ubergang von dem all- 
gemeinen auf die Perfon des Schrift- 
Itellers. — studio, aus perfonlicher 
Neigung. — latus sum, bin hingefuhrt 
worden. — advorsa, zuwider. — 

1* 



4 C. SALLUSTI CBI8P1 

pudore, pro abstinentia, pro virtute audacia, largitio, avaritia 

4 vigebant. quae tametsi animus aspernabatur insolens malarum 
artium, tamen inter tanta vitia imbecilla aetas ambitidne corruptsu; 

5 tenebatur: ac me cum ab reliquis malis moribus dissentirfiia^ 
nihilo minus honoris cupido, eadem quae ceteros fama atqtfe 

4 invidia vexabat. igitur ubi animus ex multis miseriis atque peri* 
culis requievit et mihi reliquam aetatem a re publica prooul 
habendam decrevi, non fuit consilium socordia atque desidia bonum 
otixmi conterere, neque vero agrum colundo aut venando servir 

2 libus officiis intentum aetatem agere; sed a quo incepto studioque 
me ambitio mala detinuerat, eodem regressus statui res gestas 
populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna videbantur, 
perscribere; eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus rei pub- 

3 licae animus liber erat. igitur de Catilinae coniuratione quam 

4 verissume potero paucis absolvami nam id facinus in primis ego 

5 memorabile existumo sceleris atque periculi novitate. de cuius 
hominis moribus pauca prius explananda sunt, quam initium nar- 
randi faciam. 

5 L. Catilina, nobili genere natus, fait magna vi et animi et 



piidor, die Scheu, Unrecht zii thun, officiis. Zu Salluits Zeit arbeiteten 

audacia, Keckheit, ailes zu thun; ah- die reichen Herren nicht mehr auf 

stinentia, Enthaltfamkeit, MaJJigung, dem Felde. 

largitio, Verfchwendung (befonders in 2. eodem regressus laJJt annehmen, 

der Gewinnung politifcher Partei- daJJ Sallult, fchon hevor er ins offent- 

ganger und Amter); virtus, Mannes- liche Leben eintrat, die Abiicht hatte, 

tugendjManneskraft, amrifta, fklavi- den Wiffenfchaften fich zu widmen. 

fche Habfucht. carptim(carjoereJ, ineinzelnenh.eTa,us- 

4. animus, mein Sinn, mein Wefen. gehobenen Abfchnitten. — spes, Hoff- 
— insolens malarum artium, mitbezug nung auf Gewinn im Staate, metus, 
auf mtdta advorsa fuere. — corrupta Furcht vor Gefahren aus dem Staate, 
tenebatur , lieJJ iich verderhen und partes, zufammenfaffend das Partei- 
feilhalten. — ambitio, Sucht nach treiben, in welchem spes und metu^ 
Ehreniteilen. ihren Platz haben. Sallufb ift voll- 

5. eadem quae ceteros fama vexdbat, itandig frei davon und kann daher 
ich wollte, wie die iibrigen, da^ die der gefchichtlichen Wahrheit ganz 
Leute von mir redeten; invidia, ich die Ehre geben. 

war neidifch, wenn ich einen andern 4. facinus, hofe That, Unthat. — 

mir vorgezogen glaubte. novitas, Neuheit, auch Ungeheuerlich- 

4. 1. igiiur, fo kam es, daJJ icb keit. 

mich ruhebediirftig fuhlte und als 5. Charakteriftak Gatilinas. 

die Ruhe eingetreten war. — neque 5. 1. vis animi et corporis, die 

vero, aber auch nicht. — servilibus Geiftes- und Korperkraft, ingenium,. 



DE CATILINAB CONIUEATIONE C. 4-6. 5 

corporis sed ingenio malo pravoque. liuic ab adulescentia belja 2 
intestina, caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere, ibique 
iuventutem suam exercuit. corpus patiens inediae, algoris, rigiliae 3 
supra quam cuiquam credibile eat. animus audax subdolua varius, 4 
cuius rei lubet simulator ac dissimulator, alieni appetens, sui pro- 
fusus, ardens in cupiditatibus ; satis eloquentiae, sapientiae parum. 
vastus animus immoderata, incredibilia,.nimisalta semper cupiebat, 5 
liunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei 6 
publicae capiundae, neque id quibus modis assequeretur, dum 
sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. agitabatur magis 7 
magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia 
scelerum, quae utraque eis artibus auxerat, quas supra memoravi. 
incitabant praeterea corrupti civitatis mores, quos pessuma ac 8 
divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. 

Ees ipsa bortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus 9 
admonuit, supra repetere ao paucis instituta maiorum domi mili- 
tiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque relique- 
rint, ut paulatim immutata ex pulcherruma atque optuma pessuma 
ac flagitiosissuma facta sit, disserere. 

Urbem E,omam, sicuti ego accepi, condidere atque habuere 6 
initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis vaga- 



das angebor ene Wefen in verf cWedener tempus, der vorliegende Z eitabfchnitt. 

Beziehung, hier Charakter, wie er fich — supra repetere , weiter ausholen. 

Ton Jugendauf auJ5erte. — giio modo — hdbuerint, wie, in 

4. varius, unbeftandig. — simulator welcher Weife fie in Befitz gehabt 
ac dwsimwZotor, Heuchler und Hehler haben, erhalt feme Erganzung in 
in jeder beliebigen Sache. simulare, quantamque religuerint. Gegenfatz 
heucheln, was nicht ift, dissimidare, z" ^iefer guten alten Zeit ifi; wt — 
verhehlen, was ilt, facta sit. 

5. vastus animus, fein wuiter Sinn. - 

6. neque qiiicquam pensi Jidbebat, 6 — 13. BUckbliekauf dievergangene 

er hatte nichts Abgewogenes, kannte Zeit. 
keine Ruckficht. 

. 7. quae utraque, bezieht fich auf , ^" ^S?P^!^* ^^K !' ?® ^^'l?''' 



inopia und conscientia. — supra, 



Bepulilik bis zum EscLe der pxmifcheii 



eben- vgl S 4 5 Eriege (7— 9). 3. Die Zeit 7om Untet- 

■ ' \ , n ,. , £&^S Earthagos bis Sulla (10—13). 

8. praeterea,a.n^evaQT^eTi6michen 

Schlechtigkeit. 6. 1. sedibus incertis, deutet auf 

9. quoniam, weil denn doch. — die in der Sage erzahlten Irrfahrten 



C. 8ALLU8T1 ORISPI 



bantur, cumque eis Aborigines, genns hominum agreste, sine legi- 

2 bus sine imperio, liberum atque solutum. hi postquam in una 
moenia convenere, dispari genere, dissimili lingua, alii alio more 
viventes, incredibile memoratu est quam facile coaluerint: itabrevi 

3 multitudo dispersa atque vaga concordia civitas facta erat. sed 
postquam res eorum civibus moribus agris aucta, satis prospera 
satisque poUens videbatur, sicuti pleraque mortalium habentur, 

4 invidia ex opulentia orta est. igitur reges populique finitumi 
bello temptare, pauci ex amicis auxilio esse: nam ceteri metu 

5 perculsi a pericub*s aberant. et Romani domi militiaeque intenti 
festinare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem 
patriam parentisque armis tegere. post ubi pericula virtute pro- 
pulerant, soeiis atque amicis auxilia portabant, magisque dandis 

6 quam accipiundis beneficiis amicitias parabant. imperium legitumum, 
nomen imperi regium habebant. delecti, quibus corpus annis infir- 
mum, ingenium sapientia validum erat, rei publicae consultabant : 

7 ei vel aetate vel curae similitudine patres appellabantur. post ubi 
regium imperium, quod initio conservandae libertatis atque augen- 
dae rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque se con- 
vortit, immutato more annua imperia binosque imperatores sibi 



hin. — gernis agreste, ein noch rohes, 
nur Landbau treibendes Volk, wird 
erlautert durch die folgenden Attri- 
hute. — liberum atque solutum, Folge 
Ton sine legibus sine imperio. 

2. moenia, Mauern und die durch 
diefelben gefchutzte Stadt, hier Rom. 

— dlii dlio more viventes, es waren 
zwei verfchiedene Nationalitaten. — 
mga, wie incertis sedibus vagabatur. 

— dispefsa, als landhches auf den 
Feldern zerftreutes Volk. — eivitas, 
eine gefchloffene Burgerfchaft. 

3. postquam videbatur. Bisweilen 
wird postquam mit dem Imperfekt 
verbunden, um den durch postquam 
bezeichneten Eintritt eines Zuftandes 
als dauernd in der Vergangenheit 
hervorzuheben. Ahnlich im Deutfchen 
bei „nachdem." — civibus moribus 
agris, Biirgerzahl, Geiittung und 



Ordnung, Erweiterung des Gebietes. 

— sicuti pleraque mortalium habentur, 
wie die meilfcen Dinge der Sterblichen 
befeffen werden, d. i. wie es meift in 
dem Belitztum der Menfchen geht. 

— invidia, vonfeiten derhenachbarten 
Volker. — ex opulentia, der Romer. 

5. intenti, ohne Objekt, angefpannt, 
wachfam. — parare, tranlitive Verba 
werden in der lebhaften Daritellung 
haufig wie intraniitive ohne Objekt 
gebraucht; £o auch „ruften". 

7. conservandae Ubertatis, eine Art 
von Eigenfchaftsgenetiv. Die Konigs- 
herrfchaft hatte die Eigenfchaft, die 
Freiheit zu bewahren. — superbia, 
die Gefinnung, dominatio, die Uber- 
fiihrung der Gefinnung in die That. 

— more, hier Einrichtung in der 
Staatsordnung. — imperatores, Ge- 
walthaber. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 6—7. 7 

fecere: eo modo minume posse putabant per licentiam insolescere 
animum humanum. 

Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magis- 7 
que ingenium in promptu habere. nam regibus boni quam mali 2 
suspectiores sunt semperque eis aliena virtus formidulosa est. 
sed civitas incredibile memoratu est adepta libertate quantum breyi 3 
creverit : tanta cupido gloriae incesserat. iam primum iuventus, 4 
simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae 
discebat magisque in decoris armis et militaribus equis quam in 
scortis atque conviviis lubidinem habebant. igitur talibus viris 5 
non labor insolitus, non lacus uUus asper aut arduus erat, non 
armatus hostis formidulosus : virtus omnia domuerat. sed gloriae 6 
maxumum certamen inter ipsos erat: se quisque hostem ferire, 
murum ascendere, conspiei, dum tale facinus faceret, properabat; 
eas divitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant 
laudis avidi, pecuniae liberales erant; gloriam ingentem, divitias 
honestas volebant. memorare possem quibus in locis maxumas ho- 7 
stium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura 
munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret. 

7. 1. ea tempestate, in diefer be- Iteil, Mer = hart oder fchwer. — 

wegten Zeit , nachdem eine neue virtus, die Kraft des Mannes, wie fie 

Staatsregierung eingetreten war, wo in der Jugendtibung geftahlt worden 

einem jeden einzelnen mehr Gelegen- war. 

heit gegeben war, fich zur Geltung 6. sed gloriae. Ein Ruhm war es, 

zu bringen (tn promptu haberej. vermittelfb diefer Tflchtigkeit jeder 

2. aliena virtus, Ttichtigkeit der Gefahr, jedem Feind za trotzen. Aber 
andern; to aliemis ganz gewohnlich am grqPten war der "Wettftreit um 
Itatt alius. den Enhm unter den Bflrgem felbft. 

3. adepta Ubertate. Die Deponentia Nicht den Feind erfchlagen zu haben, 
erfcheinen in der altern Sprache, die fondem fich als den erfben unter den 
Sallufi; nachahmt, noch als Paffiva. Mitburgern gezeigt zu haben, das war 
— incesserat, hier intranfitiv, „war der grojJte Wettfiireit. Daher die 
eingetreten". Hervorhebung der Perfon, im Acc. 

4. iam primttm, furs erfte nun, c. Inf. dnrch se nach propercAat. 
leitet die Aufzahlung der UmMnde Vgl. 1. 1. — divitias Jionestas, Eeich- 
ein, durch welche der Staat in kurzer tum in Ehren, ehrbaren Eeichtum, 
Zeit fo fehr wuchs. — in castris, im Gegenfatz zu dem Reichtum 5, 8. 
drauJJen im Feld. — quam in scortis 7. quibus in locis. Ich konnte die 
atque conviviis, Hinweifung auf die einzelnen Orte aufzahlen, wo etc. — 
Zeit der verderbten Eepublik. — pugnando, im Sturm, mit TJber- 

5. asper aut arduus, rauh oder windung der naturlichen Befefingung. 



8 



C. SALLUSTI CRISPI 



8 Sed profecto fortuna in omni re dominatur; ea res cunetas 

2 ex lubidine magis quam ex vero celebrat obscuratque. Athenien- 
sium res gestae, sicuti ego aestumo, satis amplae magnificaeque 

3 fuere, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. sed 
quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem 

4 Atheniensium facta pro maxumis celebrantur. ita eorum qui [ea] 
fecere virtus tanta habetur, quantum eam verbis potuere extollere 

5 praeclara ingenia. at populo E,omano numquam ea copia fuit, 
quia prudentissumus quisque maxume negotiosus erat: ingenium 
nemo sine corpore exercebat ; optumus quisque facere quam dicere, 
sua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorum narrare malebat. 

9 igitur domi militiaeque boni mores colebantur : concordia maxuma, 
minuma avaritia erat, ius bonumque apud eos non legibus magis 

2 quam natura valebat. iurgia discordias simultates cum hostibus 
exercebant, cives cum civibus de virtute certabant. in suppliciis 



pugnare fteht hier nicht ftatt expug- 
nare, rondern als Gegenfatz zu munire. 
Der Schutz der Natur wurde durch 
den Kampf der Kraft iiberwunden. 
8. 1. sed profecto, aher in der 
That, fuhrthier einen gewiHen Gegen- 
fatz zu dem vorangehenden ein, daJJ 
namlich nicht, wie in Athen, fo auch 
in Eom den Tliaten die Schriftfteller 
zur Seite ftandeh, welche das Lob 
derfelben verbreiteten. Der Zufall, 
der in allem herrfcht, wollte es hier, 
daJS nicht auch fofort Gefchicht- 
fchreiber auftraten. — ex vero, 
Gegenfatz ex lubidine, nach dem 
wirklichen Sachverhalt. 

2. satis, recht. — fama feruntur, 
durch ruhmendes Weiterfagen uber- 
liefert, d.i. gepriefen, geriihmtwerden. 

3. pro maximis, an der Stelle, wie, 
als die groJJten. 

4. itd — ingenia, SchluJJfolgerung 
aus dem Beifpiel der Athener. 

5. at, fuhrt den fcharfen Gegenfatz 
der Romer gegeniiber den Athenern 
ein. — ea copia. Das demonftrative 
Pronomen fteht haufig in tJberein- 



ftimmung mit dem Nomen ftatt eines 
Genetivs, hier = eorum scriptorum. 
Die alte Repuhlik hatte noch keine 
Gefchichtfchreiber. — prudentissi- 
mus, der umfichtsvoUfte; negotiosus, 
ohne otium, d. i. das Fernfein von 
den offentlichen Angelegenheiten. 
Jede nicht unmittelbar dem Staate 
gewidmete Thatigkeit galt dem Romer 
der alten Zeit als otium. Je mehr 
fich aber der Burger an den offent- 
lichen Angelegenheiten beteiligte, 
defto weniger blieb ihm Zeit zu der 
geiftigen Arbeit der MuJJe. Und wenn 
er fich durch feinen Geift auszeichnete, 
fo war die Pflege desfelben nicht die 
einzige Aufgabe (ingenium nemo sine 
corporeexerceI)atJ,er ti&tmitdem^eVoen 
in den Dienft des Staates durch Thaten. 
.9. 1. igitur, fowar denn der Zu- 
ftand der, daJJ; demgemaJJ wurden etc. 

— ius, das gefetzliche Recht, honum, 
das Sittlichgute. 

2. cum civibus, mit eiuander, muJJ 
aber hier wegen des Gegenfatzes zu 
cum hostihus vorangeftellt werden. 

— supplicia, eigentlich = suppli- 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 8—10. 9 

d.eonim magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. duabu3 3 
his artibus, audacia in bello, ubi pax evenerat, aequitate seque 
riemque publicam curabant. quarum rerum ego maxuma docu- 4 
menta haec habeo, quod in bello saepius vindicatum est in eos, 
qui contra imperium in hostem pugnaVerant quique tardius revo- 
cati proelio excesserant, quamqui signa relinquere aut pulsi loco 
cedere ausi erant; in pace vero, quod beneficiis magis quam 5 
metu imperium agitabant, et accepta iniuria ignoscere quam per- 
sequi malebant. 

Sed ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges magni 10 
bello domiti, nationes ferae et pojiuK ingentes vi subacti, Car- 
thago aemula imperi E,omani ab stirpe interiit, cuncta maria 
terraeque patebant : saevire fortuna ac miscere omnia coepit. qui 2 
labores, pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, 
eis otium divitiae, optanda alias, oneri miseriaeque faere. igitur 3 
primo pecuniae, deinde imperi cupido crevit; ea quasi materies 
omnium malorum fuere. namque avaritia fidem probitatem ceteras- 4 
que artis bonas subvortit; pro his superbiam, crudelitatem, deos 
neglegere, omnia venalia habere edocuit. ambitio multos mortalis 5 
falsos fieri subegit, aliud clausum in pectore aliud in lingua promp- 

cationes, Bittfelte, hier allgemein tretenen und fortdauernden Zuftand 

Gotterfefte. hervor. — fortuna, das Gefchick. 

3. artibus, Eigenfchaften. Diefe 2. qui = nam (eis) qui. — otium, 
zwei Eigenfchaften waren es , mit hier das Freifein vom Krieg. Vgl. 
welchen lie ihre Sorge bethatigten 8, 5. — oneri, fie konnten lich darin 
(curdbant). nicht , zurecht finden und gerieten 

4. qiiarum rertim, fur die beiden daher auf Abwege (igitur.). 
Erfcheinungen oder Thatfachen, die 8. primo — deinde, in erffcer Linie, 
tJbung der Kiihnheit im Kriege und dann, giebt hier nicht eine zeitliche 
Billigkeit: im Frieden. — documenta Reihenfolge, als ob der eine Fehler 
haec habeo, ich habe, kann aufweifen erlfc nach dem andern eingetreteu 
die Beweife darin, daji. — quod sae- ware, fondern nur eine Aufzahlung 
piits vindicatum est, daJJ es ofters der Fehler, die mit einander fich ein- 
vorkam, daJS man. — imperium agi- itellten; daher deinde, dann aber auch, 
tare, die Herrfchaft Qben. primo, vor allem. — ea, diefe beiden 

10. 1. ubi patebant, wie postquam Fehler. 

mit dem Imperfekt, vgl. 6, 3. Neben 4. subvortit, hat untergraben. Die 

den Perfekten domiti, subacH, periit, Verfchlechterung erfolgte nicht plotz- 

durch welche das Eintreten der Er- Uch, fondern iteigerte fich alimahlicb, 

eigniffe erzahlt wird, hebt das Im- bis dem Gelde alles feil war. 

perfekt den infolge derfelben einge- 5. subegit, nicht einfach = eoegit. 



10 



C. SALLUSTI CBISPI 



tum habere, amicitias inimicitiasque non ex re sed ex commodo 
6 aestumare magisque voltum quam ingenium bonum habere. haec 
primo paulatim crescere, interdum vindicari; post ubi contagio 
quasi pestilentia invasit, civitas immutata, imperium ex iustis- 
11 sumo atque optumo crudele intolerandumque factum. sed primo 
magis ambitio quam avaritia animos hominum exercebat, quod 

2 tamen vitium propius virtutem erat. nam: ^loriam honorem 
imperium bonus et ignavus aeque sibi exoptant; sed ille vera 
via nititur, huic quia bonae artes desunt, dolis atque fallaeiis 

3 contendit. avaritia pecuniae studium habet, quam nemo sapiens 
concupivit; ea quasi venenis malis imbuta corpus animumque 
virilem effeminat, semper infinita insatiabilis est, neque copia neque 

4 inopia minuitur. sed postquam L. Sulla armis recepta re publica 
bonis initiis malos eventus habuit, rapere omnes, trahere, domum 
alius alius agros cupere, neque modum neque modestiam victores 



Die Begierde nach Stellen und Macht 
hat fchon viele fo unter ihre Gewalt 
gebracht, daJJ iie alle Ehrlichkeit 
preisgaben (falsos fieri). — magisque 
voltum quam ingenium, mehr ein 
gutes Geficht, als ein gutes Herz. 

6. haec, die amhitio. — paulatim, 
nur allmahlich. — mndicari, es wurde 
gegen die ambitio noch eingefchritten, 
fofern fie zu fchlechten Mitteln griff. 

11. 1. sed, trennt ah, heht hier 
hervor, daJJ bei der Verfchlechterung 
der Sitten zunachft doch noch der 
Fehler hauptJSchlich Platz griff, 
welcher, richtig geziigelt, auch noch 
zu Gutem fiihren kann. — primo 
magis ambitio — exercebat ift kein 
Widerfpruch zu 3: primo pecuniae, 
deinde imperi cupido crevit. An 
letzterer Stelle wird hervorgehohen, 
wie uach derZerftorung von Karthago 
Habfucht und Strebertum eintraten. 
Diefe allgemeine Angabe wird aher 
einigermaJJen eingefchrankt durch den 
Zufatz sed — exercebat. Von den 
beiden Fehlern. welche eingeriffen 



waren, machte fich in offentlichen 
Angelegenheiten doch zun&chfl; und 
hauptlachlich die ambitio, die Amter- 
fucht aus Ehrfucht, geltend. Erft 
durch und nach SuUa war es nur noch 
die Geldfucht, welche zu den offent- 
lichen Amtern trieb (sed postquam 
Sulla etc.J. 

2. nam — minuitur giebt die Er- 
klarung zu quod vitium propius vir- 
tutem erat. — vera via nititur, fbiitzt 
fich auf den wahren Weg = ionis 
artibus contendit. 

3. avaritia habet, der Habfucht ilt 
eigen. — concupivit, ein aoriftifches 
Perfekt, das angieht , daJJ etwas vor- 
gekommen ift und zu allen Zeiten 
noch vorkommen kann. 

4. sed posfquam, fchlieJJt an propius 
virtutem erat an. — armis recipere 
rem publicam, mit Waffengewalt den 
Staat iibernehmen, fich zum Herrn 
des Staates machen. — bonis initiis, 
nach guten Anfangen. — tieque modum 
neque modestiam, kein Ma^ und Ziel. 
modus, das durch Grenzen heftimmte 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 11—12. 



11 



habere, foeda cnideliaqiie iu. civis facinora facere. huc acce- 5 
debat quod L. SuUa exercitum, quem in Asia ductaverat, q_uo 
sibi fidum faceret, contra morem maiorum luxuriose nimisque libe- 
raliter habuerat. loca amoena, voluptaria facile in otio ferocis 
militum animos moUiverant. ibi primum insuevit exercitus populi 6 
Romani amare, potare, signa tabulas pictas vasa caelata mirari, 
ea privatim et publice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque 
omnia poUuere. igitur ei milites, postquam victoriam adepti 7 
sunt, nihil reliqui victis fecere. quippe secundae res sapientium 8 
animos fatigant, ne illi corruptis moribus victoriae temperarent. 

Postquam divitiae honori esse coepere et eas gloria impe- 12 
rium potentia sequebatur, hebescere virtus, paupertas probro 
haberi, innocentia pro malevolentia duci coepit. igitur ex divitiis 2 
iuventutem luxuria atque avaritia cum_ superbia invasere; rapere, 
consumere, sua parvi pendere, aliena cupere, pudorem pudici- 
tiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi neque moderati 
habere. operae pretium est, cum domos atque villas cognoveris 3 
in urbium modum exaedificatas, visere templa deorum, quae nostri 
maiores, religiosissumi mortales, fecere. verum illi delubra 4 
deorum pietate, domos suas gloria decorabant, neque victis quic- 
quam praeter iniuriae iicentiam eripieba»t. at hi contra igna- 5 



MaJJ, modestia, die EigerLfchaft, diefes 
Ma^ innezulialten. 

5. ibi, nicht ortlich, rondern auf 
die Verhaltni£fe hinweifend. — mol- 
lire, weich machen, bewirken, daJ5 
die alte ferocia fchwindet, hier alfo 
= verweichlichen. 

6. amare potare, der Luft und dem 
Trunk fich ergeben. — privatim et 
publice, aus dem Privat- und offent- 
lichen BeJitz. — saera profanague 
omnia polluere, die vorhergehenden 
Einzelnheiten zufammenfaffend; pol- 
luere, beflecken dadurch, dafs man 
beruhrt, was man nicht beriihren 
foll. 

8. fatigant, lahmen, fo daJJ die 
Widerltandskraft verloren geht. — 
ne = nedum. 



12. 1. sequebatur, vgl. 10, 1. — 
malevolentia, bofe GeJinnung gegen 
den andern, wahrend der innocens, 
der Uneigennutzige, von dem andern 
weder etwas erhalten noch ihm 
fchaden will. 

2. pudor, Schamgefuhl, das abhalt 
etwas zu thun, deffen man iich fch&men 
miiJJte; pudicitia, die Eigenfchaft 
deffen, bei dem pudor Geltung hat, 
Schamhaftigkeit, Sittfamkeit, Zuchtig- 
keit, Keufchheit. — promiscua Tiabere, 
a.uch.zu. pudorem pudicitiam,iui einer- 
lei halten, d. i. das eine fo wenig 
als das andere achten. — nihil pensi 
neque moderati, vgl. 5, 6. Man 
kannte keine Rticklicht und Majiigung. 

— religiosissumimortales, die doch 

waren. 



12 



C. SALLUSTI CRISPI 



vissumi homines per summum scelus omnia ea sociis adimere, 

quae fortissumi viri vi6tores reliquerant^ proinde quasi iniuriam 

13 facere id demum esset imperio uti. nam quid ea memorem, quae 

nisi eis qui videre nemini credibilia sunt, a privatis compluribus 

2 subvorsos montis, maria constrata esse ? quibus mihi videntur lu- 
dibrio fuisse divitiae, quippe quas honeste habere licebat, abuti 

3 per turpitudinem properabant. sed lubido stupri ganeae ceteri- 
que cultus non minor incesserat: viri muliebria pati, mulieres 
pudicitiam in propatulo habere; vescendi causa terra marique 
omnia exquirere, dormire prius quam somni cupido esset, non 
famem aut sitim neque frigus neque lassitudinem opperiri, sed ea 

4 omnia luxu ^ntecapere. haec iuventutem, ubi familiares opes 

5 defecerant, ad facinora incendebant : animus imbutus malis artibus 
haud facile lubidinibus carebat; eo profusius omnibus modis 
quaestui atque sumptui deditus erat. 

M In tanta tamque corrupta civitate Oatilina, id quod factu 

facillumum erat, omnium flag-itiorum atque facinorum circum se 

2 tamquam stipatorum catervas habebat. nam quicumque impudicus 

adulter ganeo manu ventre pene bona patria laceraverat, qui- 



5. sociis, den Bewolinern der Pro- 
vinzen. 

13. 1. nam quid memor&n. Dies 
Bild mag genflgen. Denn wozu foUte 
es notig fein, noch weiter anzufiihren; 
eine nicht feltene Form der Erganzung 
oder des AnfchluJIes. — videre, mit 
eigenen Augen fehen, erleben. — 
maria constrata esse, wo Meer war, 
wurde kunAIich Land gefchaffen, um 
Pallafte darauf zu bauen, eine wieder- 
holt von den Schriftltellern erwahnte 
Liebhaberei der damaligen Reichen, 
die ihr Geld nur der Laune dienen 
lieJJen, damit ihr Spiel trieben Clu- 
dibrio essej, und zwar ein fchimpf- 
liches Cper twpitudinem dbuti). 

2. quippe quas = quippe eis, quas 
— licebat, abuti properdbant. Be- 
eiiten Jie fich ja doch, mit den Reich- 



tiimern fchimpflichen MiJJbrauch zu 
treiben. 

3. lubido ceteri cultus, die Luft an 
den ubrigen Geniiffen, wie lie nur 
tjppigkeit und Schwelgerei erfinden. 
— luxu antecapere, durch kflnstliche 
Mittel der Scliwelgerei vorher fchaffen. 

4. Tiaec, folches Treiben. 

5. carebat, konnte entbehren. — 
omnibus modis, deutet zuriick auf 
ad facinora incendebant. 

14:— 16. Das Privatleben Catilinas. 

14. ' 1. flagitia atque scelera, Schand- 
thaten und Lafl;er, hier das Abftrak- 
tum ffcatt des Konkretum. 

2. impudicus, ein Schamlofer, der 
alle Sittfamkeit ^Mdiciiia) abgelegt 
hat. — manu ventre pene , durch 
Geldverfchleuderung , Schlemmen, 
Unfittlichkeit. — quique, und infolge 



DE CATILINAE CONIUBATIONE C. 13-15. 13 

que alienuin aes grande conflaverat, qno flagitimn ant facinns 3 
redimeret, praeterea omnes undiqne parricidae sacrilegi convicti 
indiciis ant pro factis iudicinm timentes, ad hoc quos manus 
atque lingua periurio aut sanguine civili alebat, postremo omnes 
quos flagitium egestas conscius animns exagitabat, ei Gatilinae 
proxumi familiaresque erant. quodsi quis etiam a culpa vacuus 4 
in amicitiam erus inciderat, cotidiano usu atque illecebris faeile 
par similisque ceteris efficiebatur. sed maxume adnlescentium 5 
familiaritates appetebat; eorum animi moUes aetate et fluxi dolis 
haud difficulter capiebantur. nam ut cuiusque studium ex aetate 6 
flagrabat, aliis scorta praebere aliis canes atque equos mercari, 
postremo neque sumptui neque modestiae suae parcere, dum illos 
obnoxios fldosque sibi faceret. scio fuisse nonnullos qui ita existu- 7 
marent, iuventutem, quae domum Catilinae frequentabat, parum 
honeste pudicitiam babuisse; sed ex aliis rebus magis, quara 
quod cuiquam id compertum foret, haec fama valebat. 

lam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, 15 
cum virgine nobili, cum sacerdote Yestae, alia huiuscemodi 
contra ius fasque. postremo captus amore Aureliae Orestillae, 2 
cuius praeter formam nihil umquam bonus laudavit, quod ea 

de£fen. t- guo, um damit. — flagitiuni MaJJigung oder dem Ruf eines maJJigen 

aut facinus, Schand- oder Frevelthat. Manues. 

3. conseius animus, pragnant = ^» pudicitiam, vgl. 12, 2. — ex 
bofes Gewillen. ^^^^ rebus, d. i. hier aus bloJJen 

4. quodsi, vgl. 2, 3: in Beziehung ^^ermutungen. - cuiquam, in nega- 
auf diefe Umftande nun = wenn *^^^°^ ^"°^' ^'^ ^^°^ ^^ ^^" '^ 
alfo, quis etiam auch einer noch. - «^^ ^^^«^ «««»« ^uod hieJSe: non 
usu, Umgang. -par, gewachfen in der «^^^' '^^*^ 2^^" " ^omperire als iicher 
Austibung von Schlechtigkeiten, si- 

milis, ihresgleichen in der Gefinnung. ^^* ^' ^''^*" J'^™' Ubergang zur 

Aufzahlung des Einzelnen. — adules- 

5. molles, weiclij empfanghch fur cens, vor dem nomen proprium, der 
Eindriicke (aller Art), fluxi, (fluere) noch junge Catihna, Catilina noch 
wandelbar. in den Jugendjahren. — ius, das 

6. studium, hier mithezug auf durch menschliche Satzungen be- 
fiagrdbat Leidenfchaft , ex aetate, ftimmte, fas, das durch gotthche 
jugendlicheLeidenfchaft. — modestiae, Ordnung heftehende Recht, daher 
vgl. 11, 4, er kiimmerte fich weder „gegen alles gottliche und menfch- 
um Aufwand, noch um feine eigene hche Recht." 

MaJJigung , d. i. es lag ihm weder 2. cim(S, zu nihil. — forma, Schon- 

etwas am Aufwand, noch an eigener heit. 



14 



C. SALLU8TI CR18PI 



nubere illi dubitabat, timens privignum adulta aetate, pro certo 

3 creditur necato filio vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. quae 
quidem res mihi in prunis videtur causa fuisse faoinus matu- 

4 randi. namque animus impurus, dis hominibusque infestus, neque 
vigiliis neque quietibus sedari poterat : ita conscientia mentem 

5 excitam vastabat. igitur colos ei exsanguis, foedi oculi, citus 
modo modo tardus incessus; prorsus in facie voltuque vecordia 

16 inerat. sed iuventutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multis 

2 modis mala facinora edocebat. ex illis testis signatoresque falsos 
commodare ; fidem fortunas pericula vilia habere, post ubi eorum 

3 famam atque pudorem attriverat, maiora alia imperabat. si causa 
peecandi in praesens minus suppetebat, nihilo minus insontis sicuti 
sontis circumvenire, iugulare ; scilicet, ne per otium torpescerent 
manus aut animus, gratuito potius malus atque crudelis erat. 

4 eis amicis sociisque confisus Catilina, simul quod aes alienum per 
omnis terras ingens erat et quod plerique SuUani milites lar- 
gius suo usi rapinarum et victoriae veteris memores civile bellum 

5 exoptabant, opprimundae rei publicae consilium cepit. in Itaha 
nullus exercitus, Cn. Pompeius in extremis terris bellum gere- 



3. quae quideni res, und diefer 
Umftand allerdings. — facinus, die 
That des Umlturzes. 

4. dis hominibusque infestus, Gott 
und der Welt Feind. — neque vigUiis 
neque quietibus, nicht beim Wachen 
und Schlafen. — ita vastabat, folche 
Verheerung richtete an, 

5. igitur, im Anfchlufs an vastabat. 
— foedi oculi, haJJliche Augen, haJJ- 
licher Blick. — prorsus in facie, ab- 
rchlieJJend: durchweg in der auJJeru 
Erfcheinung. — vecordia inerat, es 
zeigte Jich die Abftumpfung der Natur. 

16. 1. sed, obfchon felbffc ein ab- 
gelebter Menfch. 

2. testes faisi, bei Rechtsftreitig- 
keiten, signatores falsi, falfche Zeu- 
gen bei Teftamenten. Erbfchleicherei 
war damals ein gewShnliches Mittel 
zu Gelderwerb. — commodare, zu- 



recht machen, wird durch den folgen- 
den Satz erlautert. — habere, von 
imperabaf abhangig. — fama, objektiv, 
was die Leute fagen, Ruf; pudor, 
fubjektiv, Schamgefiihl. — maiora 
alia, d. i. facinora, wie lie Catilina 
ausfiihrte. 

3. cav^a peccandi, Veranlaffung, 
einen Frevel zu begehen, — sontis, 
nach Catilinas Anficht und Dar- 
ftellung. — circumvenire, mit feinen 
Netzen umgarnen. — gratuito, ohne 
Gewinn. 

4. simul quod — exoptabant, giebt 
die aujpern, in den politifchen That- 
fachen liegenden zwei Griinde zu 
feinem EntfchluJJ. Die Griinde find 
alfo: 1. perfonliche, 2. allgemeine 
Verfchuldung, 3. die Gier der aus- 
gehauften fullanifchen Soldaten. 

5. in extremisterris, im mithridati- 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 16-17. 



15 



bat; ipsi constilatum petenti magna spes, senatns nihil sane in- 
tentus ; tutae tranquillaeque res omnes : sed ea prorsus opportuna 
Oatilinae. 

Igitur circiter Kalendas lunias L. Oaesare et 0. Figulo con- 17 
sulibus primo singulos appellare, hortari alios alios temptare; 
opes suas, imparatam rem publicam, magna praemia coniura- 
tionis docere. ubi satis explorata sunt quae voluit, in unum 2 
omnis convocat quibus maxuma necessitudo et plurumum audaciae 
inerat. eo convenere senatorii ordinis P. Lentulus Sura, P. Au- 3 
tronius, L. Cassius Longinus, 0. Cetbegus, P. et Servius Sullae 
Servi filii, L. Vargunteius, Q. Annius, M. Porcius Laeca, L. Bestia, 
Q. Curius; praeterea ex equestri ordine M. Fulvius Ifobilior, 4 
L. Statilius, P. G-abinius Capito, 0. Cornelius; ad hoc multi ex 
coloniis et municipiis, domi nobiles. erant praeterea complures 5 
paulo oceultius consili huiusce participes nobiles, quos magis 
dominationis spes hortabatur quam inopia aut alia necessitudo. 
ceterum iuventus pleraqne, sed maxume nobilium, Catilinae in- 6 
ceptis favebat : qnibus in otio vel magnifice vel molliter vivere 
copia erat, incerta pro certis, bellum quam pacem malebant. 
fuere item ea tempestate qui crederent M. Licinium Crassum non 7 
ignarum eius consili fuisse: quia Gn. Pompeius invisus ipsi ma- 
gnum exercitum ductabat, cuiusvis opes voluisse contra illius 



fchen Krieg. — nihil sane intentus, 
hatte kein offenes Auge. — ojnnes 
res, alle Verhaltnilfe , AUes. — ea, 
alle aufgezahlten Umftande (in Italia 
— res omnes). 

17. Die YorTbereitung der 
YerfehTrorung. 

17. 1. igitur, fchlie^t an ea prorsus 
opportuna an. — horiari alio^s, die 
ihm fchon gewonnen waren, alios 
temptare, die ihm noch zu gewinnen 
waren. 

2. neoessitudo, hier die innere, aus 
den perfonlichen Verhaltniffen fich 
ergebende Notigung; daher auch 
inerat, wie bei plurumum audadae : 
in ihnen wohnte, machte fich geltend. 



4. ex cdloniis et municipiis. Die 
coloniae waren von denRomern ein- 
gerichtete Gemeinwefen, welche be- 
Aimmte Rechte (ius Quiritium oder 
ius Latinum) erhalten hattcn. Die 
municipia waren Gemeinwefen mit 
eigenen Satzungen und Behorden, 
und zugleich im GenuJS des romifchen 
Burgerrechtes. 

5. comphires, in groJJerer Anzahl 
waren Adelige beteiligt. — necessi- 
tudo, Zwang aus den Lebensverhalt- 
niffen oder den mali mores (18, 4), 
wie hei CatUina. 

6. qiiihus, bezieht fich auf iuventus 
nobilium; denn diefe etc. 

7. Crassum, der TriumTir. — quia, 
afyndetifch: denn weil. — cuiusvis, 



16 C. SALLUSTI CBISPl 

potentiam crescere, simul confisum, si coniuratio Taluisset, facile 
apud illos principem se fore. 
18 Sed antea item coniurayere pauci contra rem publicam, iii 

2 quibus Catilina fuit; de qua quam verissume potero dicam. L. Tullo 
et M. Lepido consulibus P. Autronius et P. Sulla designati con- 

3 sules legibus ambitus interrogati poenas dederant. post paulo 
Catilina pecuniarum repetundarum reus probibitus erat consulatum 

4 petere, quod intra legitumos dies profiteri nequiverat. erat eodem 
tempore Cn. Piso, adulescens nobilis, summae audaciae, egens, 
factiosus, quem ad perturbandam rem publicara inopia atque mali 

5 mores stimulabant. cum hoc Catiliha et Autronius circiter Nonas 
Decembris consilio communicato parabant in Capitolio Ealendis 
lanuariis L. Cottam et L. Torquatum consules interficere , ipsi 
fascibus correptis Pisonem cum exercitu ad obtinendas duas Hi- 

6 spanias mittere. ea re cognita rursus in Nonas Februarias consi- 

7 lium caedis transtulerant. iam tum non consulibus modo sed 

8 plerisque senatoribus perniciem machinabantur. quodni Catilina 
maturasset pro curia signum sociis dare, eo die post conditam 
urbem Romam pessumum facinus patratum foret. quia non- 
dum frequentes armati convenerant, ea res consilium diremit. 

eines jeden beliebigen. — apuA illos, 5. cum hoc consilio communicato 

nach dem Sinne auf coniuratio be- parabant, mit diefem vereinbarten 

zogen. iich und trafen Anftaiten. — in capi- 

18. 19. Bie Iriihere felilgefcWagene toUo Kalendis Januariis. Am 1. Ja- 

Terfchworung. nuar , als an dem Tag des Amts- 

18. 1.2)aMci, einigewenige — -.6 2«^, antritts der ne.uen Konfuln, fand ein 

naml. coniuratione , wie apud illos, feierlicher Aufzug auf das Kapitol 

nach coniuratio. Itatt. — ipsi, erfcheint hier als Sub- 

2. legibtis, auf grund des Gefetzes, jekt zu cqrreptis fascibus = para- 
zu interrogati. interrogare, ein ge- hanf ipsi corripere et mittere. — 
richtlicher Ausdruck = m ii<5 ijocare, duas Hispanias, d. i. JSispania ci- 
accusare, belangen. terior oder Tarraconensis, und flts- 

3. reus, weil angeklagt. Der An- pania* ulterior oder Baetica. 

geklagte konnte vor erfolgter Frei- .^ , ^ ,. . 

z. z P 1. 1 • A ii i- Q, ea re cognita, als aher diefe- 

fprechung fich um kein Amt bewerben. . , , , , . j 

. _^ T ■. •,• . 1, lu Ahmachung hekannt geworden wai'. 

— tntra leaitumos dies, innernalb .,. ,.,,,,. 

,. ., -rr. ^ j • — consilium caedis, Mordplan. 

des trmundtnum (17 Tage), d. i, von ' 

der Bekanntmachung der Wahlkomi- 8. qiiodni, vgl. 14, 4. — gwia — 

tien an his zur Wahlverfammlung. ea res, der Umfband daJJ, — con- 

— profiteri, namlich nomen oder se silium diremit , zerri^ den ganzen 
petere consulatum. Anfchlag. 



DE CATILINAE CONIURATIGNE C. 18—20. 17 

postea Piso in citeriorem Hispaniam qnaestor pro praetore missus 19 
est adnitente Crasso, quod eum infestum inimicum Cn. Pompeio 
cognoverat. neque tamen senatus provinciam invitus dederat, 2 
quippe foedum hominem a re publica procul esse volebat ; simul 
quia boni complures praesidium in eo putabant et iam tum potentia 
Pompei formidulosa erat. sed is Piso in provincia ab equitibus 3 
Hispanis, quos in exercitu ductabat, iter faciens occisus est. sunt 4 
qui ita dicant, imperia eius iniusta superba crudelia barbaros 
nequivisse pati; alii autem equites illos Cn. Pompei veteres fidos- 5 
que clientis voluntate eius Pisonem aggressos; numquam Hispanos 
praeterea tale facinus fecisse, sed imperia saeva multa antea per- 
pessos. nos eam rem in medio relinquemus. de superiore con- 6 
iuratione satis dictum. 

Catilina ubi eos, quos paulo ante memoravi, convenisse videt, 20 
tametsi cum singulis multa saepe egerat , tamen in rem fore 
credens univorsos appellare et cohortari, in abditam partem aedium 
secedit atque ibi omnibus arbitris procul amotis orationem huius- 
cemodi habuit. 

,Ni virius fidesque vostra spectata mihi foret, nequiquam 2 
qpportuna res cecidisset; spes magna, dominatio in manibus 
frustra fuissent, neque ego per ignaviam aut vana ingenia incerta 
pro certis captarem. sed quia multis et magnis tempestatihus 3 



19. 1. adnitente, auf Andringen. 20—22. Die neue YerrchwSnmg. 

2. neque tamen, jedoch, indelfen 20. 1. jpaulo ante, vgl. 17. — in 

auch nicht. Als leidenfchaftUcher rem, zweckdienlich. — arbitH, hier 

Parteimann (vgl. 18, 4) hatte Pifo Zeugen. — opportuna res cecidisset, 

dem Senat wohl kaum genehm fein die Sache hatte fich gelegen getroffen. 

kdnnen zur Ubernahme einer Statt- 2. spesmagna, diegro^PeHoffnung, 

halterHelle. Die Griinde des Gegen- namlich Vernichtung der Schuld- 

teils werden durch guippe — voleiat biicher , Prof kriptionen und allge- 

und simul guia erat angegeben. meine Revolution. — dominatio in 

guippe — volebat enthalt den vor- manibus, die fozufagen fchon in den 

nehmlten Grnnd, simul quia — erat Handen gehaltene Herrfchaft. — 

den weiteren ZweckmaJJigkeitsgmnd. neque ego cajp#are»j, und ich meiner- 

— honi complures, eine gro^ere Zahl feits wtirde darauf verzichten zu er- 

Optimaten. — et erat, parataktifch jagen. — per ignaviam, Gegenfatz zu 

angefchloiien ; et iit hier = etenim virtus, per vana ingenia (eitle Kopfe, 

zu faffen. Unbeltandigkeit) Gegenfatz zu fides, 

5. veteres fidosque clientis, aus der — aut, oder doch (wenn auch nicht 

Zeit des Kriegs mit Sertorius. durch Feigheit). 

Sallusti Catilina. 2 



18 



C. SALLUSTI CRISPI 



vos cognovi fortis fi,dosque mihi, eo animus ausus est maxumum 
atque pulcherrumum facinus incipere, simul quia vobis eadem 

4 quae mihibonamalaque esseintellexi: nam idem velle atque idem 

5 nolle, ea demum firma amidtia est. sed ego quae mente agitavi 

6 omnes iam antea divorsi audistis. ceterum mihi in dies magis 
animus accenditur, cum considero quae condicio vitae futura 

1 sit, nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem. nam postquam 
res publica in paucorum potentium ius atque dicionem con- 
cessit, semper illis reges tetrarchae vectigales esse, populi natio- 
nes stipendia pendere; ceteri omnes, strenui boni nobiles atque 
ignobiles, volgus fuimus sine gratia, sine auctoritate, eis ob- 

8 noxii, quibus, si res publica valeret, formidini essemus. ita- 
que omnis gratia potentia honos divitiae apud illos sunt aut 
ubi illi volunt; nobis reliquere pericula repulsas iudicia ege- 

9 statem. quae quousque tandem patiemini, o fortissumi viri? 
nonne emori per virtutem praestat quam vitam miseram atque 
inhonestam, ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecus 



3, fortis, Gegenfatz zu per igna- 
viam, fidos zu vana ingenia. 

5. quae mente agitavi, was ich bis 
auf diefen Augenblick betrieben habe. 
— divorsi, da und dort, Gegenfatz 
zu der Verfammlung der Gleichge- 
finnten, in der er fpricht. 

6. ceterum. tJber meine Plane 
brauche ich nichts weiter zu fagen, 
nur das fage ich, daJJ mir im ubrigen 
der Mut taglich wachA. — nosmet, 
Accufativ. 

7. paucorum, einiger weniger. — 
ius atque dicionem, rechtliche und 
thatj(S.chliche5 d. h. voMiandige Ge- 
walt. — tetrarcha, zunachft der Furft 
eines in vier Teile geteilten Landes, 
wie z. B. Theffalien und Galatien 
geteilt waren; dann iiberhaupt Fiirft 
eines kleineren Gebietes, der nicht 
den Titel eines Konigs fiihrte. — 
ceteri omnes, Gegenfatz zu pauci po- 
tentes. — strenui honi, gleichglltig 
ob tiichtig und gutgefinnt. — gratia, 



Anfehen, welches^ durch perfouliche 
Dienftleiftung oder Beliebtheit er- 
worben wird, awef onf os, EinfiuJJ in- 
folge der Stellung. — res publica, 
Gegenfatz zu der potentia paucorum, 
„wenn das Gemeinwefen noch in 
voUer Kraft ware." 

8. aut ubi, oder da, wo jene es 
wollen. — pericula, Gegenfatz zu 
gratia; wer fich nicht der Beliebtheit 
wie der Machtigen erfreute,gingimmer 
Gefahr, die Neid und Hinterlift drohten. 
— repulsae, Gegenfatz zu potentia; 
wer das Amt erhalt, hat die Macht, 
wer zuriickgewiefen wird bei der Be- 
merkung, bleibt machtlos; iudicia, 
Gegenfatz zu honos; gerichtliche Ver- 
folgungen undVerurteilungen machen 
unfahig zu den offentlichen Ehren; 
egestatem, im Gegenfatz zu divitiae, 
enthalt in der viergliedrigen Stei- 
gerung den fchwerften Anklagepunkt, 
namlich daJJ die potentes ihre Stellung 
nur zur Gewinnung von Reichtum 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 20. 



19 



<''f 



amittere? verum enimvero pro deum atque Jiominum fidem 10 
mctoria in manu vohis est, viget aefas, animus valet; contra 
iUis annis atque divitiis omnia consenuerunf. tantummodo 
incepfo opus est, cefera res expediet. etenim quis mortalium, il 
cui virile ingenium est, tolerare potest illis divitias superare, 
quas prbfundant in exsfruendo mari ef monfibus coaequandis, 
nohis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? illos hinas 
auf amplius domos confinuare, nohis larem familiarem nus- 
quam ullum esse? cum tahulas signa toreumata emunf, nova 12 
diruunt, alia aedificanf, posfremo omnihus modis pecuniam tra- 
hunf vexant, tamen summa luhidine divifias suas vincere ne- 
queunt. at nohis est domi inopia, foris aes alienum, mala res, 13 
spes multo asperior; denique quid reliqui hahemus praeter 
miseram animam ? quin igitur expergiscimini ? en illa iUa quam 14 
saepe optastis liberfas, praeferea divifiae decus gloria in oculis 
sita sunt. fortuna omnia ea victorihus praemia posuif. res 15 



und zur Verarmung des Volkes aus- 
beuteten. 

10. verum enimvero, aber in Wabr- 
heit ift ja. — pro, als Interjektion 
wird mit Vokativ und Accufativ ver- 
bunden. — viget, von der korperlichen 
Zraft, wie fie das jungere Lebensalter 
hat, valet, von der Kraft, -wie iie der 
Mut giebt. — divitiis, d. i. hier, 
durch den MiJSbrauch zu ubermaJJigen 
GenilCfen. — res, die begonnene Sache,' 
der Verlauf. — expediet, wird fordern, 
fertig bringen. 

11. etenim quis tolerare potest, 
£cti[ie^t antantummodo incepto opus 
est an. — superare, hier intraniitiv, 
im UberfluJJ vorhanden fein — quas 
profundant, um lie zu verfchwenden. 

— in exstruendo mari, vgl. 13, 1. 
extruere mare, das Meer hinausbauen, 
d. i. abdammen und auf den Dammen 
Bauten auffuhren. — domos, Palafte. 

— Mnas, jeder zwei, alfo mindeltens 
zwei nebeneinander. 

12. toreumata, was 11 , 6. vasa 
caelata („Itilgerechte" Kunfbarbeiten). 



— postremo, hier abfchlie^end = 
denique, kurz. — omnibus modis, auf 
alle mogliche Art. — trahunt vexant, 
fchlieJ3en das gewaltfameVerbrau.chen 
in iich. trahere, Gewalt anthun, 
vexare (vehere), hin- und herreiJJen, 
wehe thun. — summa lubidine, mit, 
trotz aller Luit, Vergeudung. — vin- 
cere, Meilter werden. 

13. domi — foris, daheim — drauJJen, 
d, i. bei andern, den Reichen. — res 

— spes, ein Wortfpiel : fchlecht ffceht 
es mit unferer Sache in der Gegen- 
wart, viel harter mit unferer Ausficht» 

— denique, um es kurz zu fagen, 
wir haben nichts als unfer elendes 
Leben. 

14. quin = quidni, befonders in 
dringender Aufforderung. — en illa 
libertas, er Ifcellt die zu erringende 
Freiheit als fehon errungen vor die 
Augen der Verfammelten. — decus, 
Auszeichnung, hier durch die zu er- 
ringende Stellung. 

15. res, die allgemeinen Zultande, 

2* 



20 C. SALLUSTI CRISPl 

fempus pericula egestas, ielli spoUa magnifica magis quam oratio 

16 mea vos horfantur. vel imperafore vel milife me iitimini; neque 

17 animus neque corpus a vohis aberif. haec ipsa, ut spero, vobis- 
cum una consul agam, nisi forte me animus fallif et vos servire 
magis quam imperare parati estis'. 

21 Postquam accepere ea hommes, quibus mala abniide omnia 

erant, sed neque res neque spes bona uUa, tametsi illis quieta 
movere magna merces videbatur, tamen postulavere plerique, ut 
proponeret quae condicio belli foret, quae praemia armis peterent, 

2 quid ubique opis aut spei haberent. tum Catilina poiliceri tabulas 
novas, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, 

3 alia omnia, quae bellum atque lubido victorum fert. praeterea 
esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum exercitu 
P. Sittium Nueerinum, consili sui participes; petere consulatum 
0. Antonium, quem sibi coUegam fore speraret, hominem et fami- 
liarem et omnibus necessitudinibus circumventum; cum eo se 

4 consulem initium agundi facturum. ad hoc maledictis increpabat 
omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudare; admo- 
nebat alium egestatis alium cupiditatis suae, compluris periculi 
aut ignominiae, multos victoriae SuUanae^ quibus ea prasdae fuerat. 

die politifclie Lage, tempus, der alten Schuld- oder Pfandbucher, Her- 

Augenblick. — pericula, vgl. § 8. Ilellung neuer Schuldbacher, in wel- 

14, 3. chen die Jfamen der Verrchworenen 

17. haec ipsa agam, gerade diefe nicht mehr ftehen. — locupletium. 

Dinge will ich mit euch ausfiihren. Auf die Reichen war es bei den 

— consul. Obfchon vorher (vgl. "Profkriptionen abgefehen, weil das 

18, 3) von dem Konfulatausgefchloffen VermSgen der Geachteten eingezogen 

gab Gatilina die Hoffnung nicht auf wurde. 

bei der nachften Wahl gewahlt zu 3. Mauretania, jetzt Marokko. — 

werden. — animus, mein Inneres Nucerinum, er fiihrte feine Abkunft 

= ich. auf Nuceria in Campanien zuriick. 

21. 1. dbunde erant, alles mog- — omnibus necessitudinibus^Beirang- 

liche Elend hatten lie in Fiille. — niffe aller Art. — agundi, handelnd 

negue res neque spes, vgl. 20, 13. - vorzugehen. 

proponere, o^en darlegen. — eondicio 4. cupiditatis suae, an feine per- 

beUi, die Bedingung, Vorausfetzung fonliche Begehrlichkeit, = an feine 

des Krieges, wird durch die folgenden Lage, in welcher er dies oder jenes 

Frageiatze erklart. — quae praemia wtinfchte (das ihm durch den Krieg 

peterent welches der Lohn fei, den etc. werden follte). — periculi, vgl. 20. 8. 

uhique = et ubi. — ignominiae, wegen fchon erlittener 

2. tabulas noms, Vertilgung der Verurteilung. 



DE CATILmAE CONroRATIONE C. 21—23. 



21 



postquam omnium animos alacris videt, cohortatus, ut petitionem 5 
suam curae haberent, conventum dimisit^ faere ea tempestate qui 22 
dicerent Oatilinam oratione habita, cum ad iusiurandum popularis 
sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem Yino permixtum 
in pateris circumtuKsse •, inde cum post exsecrationem omnes 2 
degustavissent, sicuti in ^sollemnibus sacris fieri consuevit, ape- 
raisse consilium suum atque eo dictitavere fecisse, quo inter se 
Mi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii. nonnuUi ficta 3 
et haec et multa praeterea existumabant ab eis, qui Ciceronis 
invidiam, quae postea orta est, leniri credebant atrocitate sceleris 
eorum, qui poenas dederant. nobis ea res pro magnitudine parum 
comperta est. 

Sed in ea coniuratione fuit Q,. Curius, natus haud obscuro loco, 23 
flagitiis atque facinoribus copertus, quem censores senatu probri 
gratia moverant. huic homini non minor vanitas inerat quam 2 
audacia : neque reticere quae audierat neque suamet ipse scelera 
occultare, prorsus neque dicere neque facere quicquam pensi 
habebat. erat ei cum Fulvia muliere nobili stupri vetus consue- 3 
tudo; cui cum minus gratus esset, quia inopia minus largiri pote- 
rat, repente glorians maria montisque poUiceri coepit et minari 
interdum ferro, ni sibi obnoxia foret; postremo ferocius agitare 
quam solitus erat. at Fulvia insolentiae Curi causa cognita tale 4 
periculum rei publicae haud occultum habuit, sed sublato auctore 



5. alacris, frifch bei der Hand. — 
curae habere, fich angelegen fein 
lailen. 

22. 1. populares = socios. 

2. inde, adverbium loci zu degusta- 
vissent. — post exsecrationem, nach 
der Verwiinfchung feiner felbft, fur 
den Fall namlich, daJJ er fein Wort 
breche. ^ 

3. Ciceronis invidiam leniri, daJS 
man den HaJJ gegen Cicero mildem 
kfinne. — postea, auch von kurzer 
Zeit gebraucht. — comperta, genau 
ermittelt. 



23. Verrat der VerfehwSrnng. 
23. 1. sed, kniipft an Cap. 21 an.. 

— flagitiis atque facinoribus, von 
Schand- u. Frevelthaten; vgl. 14, 3. 

— prohri pratia, wegen des an ihm 
haftenden Schimpfes. 

2. vanitas, wie 20, 3 vanum inge- 
nium, Unbeftandigkeit. 

3. sti'upri vetus consuetudo , feit 
langem ein unziichtiger Umgang. — 
maria montisque polliceri, wie: goldene 
Berge, Himmel und Erde verfprechen. 

— et minari, aber auch zu drohen. 

— ferociiis agitare, trotziger thun. 

4. insolentiae, des bisher unge- 
wohnten Benehmens. — occultum 
Jiabuit, behielt verborgen, — siihlato 



22 C. SALLUSTI CRISPI 

de Catilinae coniuratione quae quoque modo audierat compluribus 

5 narravit. ea res in primis studia hominum accendit ad con- 

6 sulatum mandandum M. TuUio Oiceroni. namque antea pleraque 
nobilitas invidia aestuabat et quasi pollui consulatum credebant, 
si eum quamvis egregius homo novus adeptus foret. sed ubi peri- 
culum advenit, invidia atque superbia post fuere. • 

24 Igitur comitiis habitis consules declarantur M. Tullius et 

2 C. Antonius. quod factum primo popularis coniurationis concus- 
serat. neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed in dies plura 
agitare: arma per Italiam locis opportunis parare, pecuniam sua 
aut amicorum fide sumptam mutuam Faesulas ad Manlium quen- 

3 dam portare, qui postea princeps fuit belli faciundi. ea tempe- 
state plurumos cuiusque generis homines adscivisse sibi dicitur, 
mulieres etiam aliquot, quae primo ingentis sumptus stupro cor- 
poris toleraverant, post ubi aetas tantummodo quaestui neque 

4 lusuriae modum fecerat, aes alienum grande conflaverant. per 
eas se Catilina credebat posse servitia urbana sollicitare, urbem 

2b incendere, viros earum vel adiungere sibi vel interficere. sed 
in eis erat Sempronia, quae multa saepe virilis audaciae facinora 

2 commiserat, haec mulier genere atque forma, praeterea viro atque 
liberis satis fortunata fuit; litteris Graecis etLatinis docta, psallere 
et saltare elegantius, quam necesse est probae, multa alia, quae 

3 instrumenta luxuriae sunt. sed ei cariora semper omnia quam 
decus atque pudicitia fuit; pecuniae an famae minus parceret haud 
facile discerneres ; lubido sic accensa, ut saepius peteret viros quam 

4 peteretur. sed ea saepe antehac fidem prodiderat, creditum abiu- 

auctore, ohne ihren Gewahrsmann 3. etiam aliquot, fogar etwelche. 

mit hereinzuziehen, zu nennen. — — toleraverant, hatten tragen konnen. 

quoque = et quo, vgl. 21, 1. 25. 1. virilis audaciae facinora, 

5. studia, Geneigtheit. mannlich kuhne Thaten. 

2. atque, und dazu. Zu den Vor- 

24. 25. Wahl Ciceros zum KonTnl zflgen der Geburt kommen die der 

und Vorbereitungen Catilinas. Lehensftellung. — satis fortunata, 

2^. 2. factuni, Ereignis. — neque recht ^vom Gliick hegiinftigt. — 

tamen Catilinae, Gegenfatz zu popu- proltae, fiir eine ehrfame Frau. 

laris coniurationis. — parare, bei- 3. decus atque pudicitia, Schick- 

fchaffen. — Fasulae, in Etrurien lichkeit (decet) und Sittfamkeit. 

(Fiefole). — helli faciundi, entfpricht 4. sed ea, fiihrt fie von einer an- 

hier unferm volkstQmlichen „los- dern Seite der Verdorbenheit ein. 

fchlagen". — creditum, das Anvertraute. — 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 2d-26. 



23 



raverat, caedis conscia fuerat, luxuria atque inopia praeceps abierat. 
verum ingenium eius haud absurdum: posse "versus facere, iocum 5 
movere, sermone uti vel modesto vel molli vel procaci-, prorsus 
multae facetiae, multus lepos inerat. 

His rebus comparatis Catilina nihilo minus in proxumum 26 
annum consulatum petebat, sperans, si designatus foret, facile se 
ex voluntate Antonio usurum. neque interea quietus erat, sed 
omnibus modis insidias parabat Ciceroni. neque illi tamen ad ca- 2 
vendum dolus aut astutiae deerant. namque a principio consulatus 3 
sui multa pollicendo per Fulviam effecerat, ut Q. Curius, de 
quo paulo ante memoravi, consilia Catilinae sibi proderet. ad 4 
hoc collegam suum Antonium pactione provinciae perpulerat, ne 
contra rem publicam sentiret; circum se praesidia amicorum atque 
clientium occulte,habebat. postquam dies comitiorum venit et 5 
Catilinae neque petitio neque insidiae, quas consuli in campo fecerat, 
prospere cessere, constituit bellum facere et extrema omnia 
experiri, quoniam quae occulte temptaverat aspera foedaque 



praeceps abierat, war jahlings ab- 
geirrt (von der Bahn der Sittlichkeit), 
gefallen. 

5. verum, in Wahrheit; bei diefer 
Schlechtigkeit war in Wirklichkeit 
ihr GeiTb gar nicht ungefchickt. 
moTlis, zartlich, Gegenfatz zu procax 
(proco), frech. — prorsus, kurz. — 
facetiae et lepos, Witz und Feinheit. 

26. Tergebliehe Semiihungen 
Catiliaas nm das Eonfalat. 

26. 1. Ms rebus comparatis, knfipft 
an die C. 24 angefiihrten Vorbereitun- 
gen an. — niJiilo minus. Obfchon 
zum Losfchlagen bereit wollte er doch 
nochmals den Verfuch machen (daher 
das Imperfekt j3efe&at> ia den Bejfitz 
der hochffcen Gewalt zu kommen, um 
mit dem von ihm im AusJicht ge- 
nommenen Amtsgenoffen im Konfulat 
im Befitz der Gewalt feinen Plan 
auszufiihren. 



2. dolus aut aMutiae, Lift, oder 
um es genauer zu iagen, Schlauheit, 
Verfchlagenheit, Geriebenheit. 

4. pactione provindae, durch eine 
Abmachung inbetreff der nach dem 
Konfulat zu ubernehmenden Statt- 
halterfchaft. Nach dem Gefetz des 
Ti.,Gracchus bezeichnete der Senat 
jeweils vor den Wahlen die von den 
Konfuln nach dem Ablauf des Amts- 
jahres zu iibernehmenden Provinzen. 
Die Konfubi felbfb entrchieden fodann 
unter fich durchs Los oder durch 
Vereinbarung. Dem Gicero war das 
gewinnreiche Macedonien zugefallen; 
er verzichtete aber darauf zugunften 
des Antonius. — contra rem publicam 
sentire, gegen die Republik fein, 
auftreten. — in campo, wo die Wahl- 
komitien ftattfanden. 

5. aspera, hart, ftatt des Vorteils 
hatte erSchaden; foeda, fchmahlich, 
ftatt der Ehre erntete er Schmach. 



24 



C. SALLUSTI CRISPI 



27 evenerant. igitur C. Manlium Faesulas atque in eam partem Etru- 
riae, Septimium quendam Camertem in agrum Picenum, C. lulium 
in Apuliam dimisit; praeterea alium alio, quem ubique opportu- 

2 num sibi fore credebat. interea Romae multa simul moliri, con- 
suli insidias tendere, parare incendia, opportuna loca armatis 
hominibus obsidere, ipse cum telo esse, item alios iubere, hortari 
nti semper intenti paratique essent, dies noctisque festinare vigi- 

3 lare, neque insomniis neque labore fatigari. postremo ubi multa 
agitanti nihil procedit, rursus intempesta nocte coniutationis prin- 

4 cipes convocat ad M. Porcium Laecam, ibique multa de ignavia 
eorum questus docet se Manlium praemisisse ad eam multitudi- 
nem, quam ad capiunda arma paraverat, item alios in alia loca 
opportuna, qui initium belli facerent, seque ad exercitum proficisci 
cupere, si prius Ciceronem oppressisset ; eum^suis consiliis mul- 

28 tum officere. igitur perterritis ac dubitantibus ceteris C. Cornelius 
eques E,omanus operam suam poUicitus et cum eo L. Yargunteius 
senator constituere ea nocte paulo post cum armatis hominibus 
sicuti salutatum introire ad Ciceronem ac de improviso domi suae 

2 imparatum confodere. Curius ubi intellegit quantum periculum 
consuli impendeat, propere per Eulviam Ciceroni dolum qui para- 

3 batur enuntiat. ita illi ianua prohibiti tantum facinus frustra 

4 susceperant. interea Manlius in Etruria plebem soUicitare, ege- 
state simul ac dolore iniuriae novarum rerum cupidam, quod 
Sullae dominatione agros bonaque omnia amiserat, praeterea latro- 
nes cuiusque generis, quorum in ea regione magna copia erat, 



— evenerant, hatte iich im Erfolg 
erwiefen als. 

27. 28. Die Mafsnahmen Catilinas 
zum Beginnen des Sampfes. 

27. 1, Camertem, aus Camerinum 
in Umbrien. 

2. alios iuhere, namlich esse cum telo. 

4. eam, quam paraverat, erlautern- 
der Zufatz des Schriftftellers. Cati- 
lina hatte in feiner Anfprache vor 
den Verfchworenen nicht notig, die 
midtitudo naher zu bezeichnen. In 
letzterem Falle muJJte es paravisset 
heiJJen. 



28. 1. ea nocte paulo post, noch 
in der namlichen Nacht bald nach 
diefer Beratung, morgens fruh. Schon 
in der Fruhe pflegte man fich zu 
dem Haufe zu begeben, wo man den 
Herrn begriiJJen woUte. Die Ver- 
fchworenen woUten wo moglich die 
erften Eingelaffenen fein. 

4. dominatione, infolge der Gewalt- 
herrfchaft. Nebft Samnium und Lu- 
canien hatte befonders Etrurien durch 
Verluft von Hab und Gut von den 
fullanifchen Soldaten zu leiden. — 
latrones, zu soUicitare. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 27—30. 



25 



nonnuUos ex Sullanis coloniis, quibus lubido atque luxuria ex 
magnis rapinis nihil reliqui fecerat. 

Ea cum Oiceroni nuntiarentur, ancipiti malo permotus, quod 29 
neque urbem ab insidiis privato consilio longius tueri poterat, 
neque exercitus Manli quantus aut quo consilio foret satis com- 
pertum habebat, rem ad senatum refert iam antea volgi rumoribus 
exagitatam. itaque quod plerumque in atroci negotio solet, senatus 2 
decrevit, darent operam consules, ne quid res publica detrimenti 
caperet. ea potestas per senatum more !Romano magistratui 3 
maxuma permittitur, exercitum parare, bellum gerere, coercere 
omnibus modis socios atque civis, domi militiaeque imperium atque 
iudicium summum habere ; aliter sine populi iussu nullius earum 
rerum consuli ius est. post paucos dies L. Saenius senator in 30 
senatu litteras recitavit, quas Faesulis. adlatas sibi dicebat, in 
quibus scriptum erat 0. Manlium arma cepisse cum magna multi- 
tudine ante diem VI Xalendas I^ovembris. simul, id quod in 2 
tali re solet, alii portenta atque prodigia nuntiabant, alii con- 
ventus fieri, arma portari, Capuae atque in Apulia servile bellum 
moveri. igitur senati decreto Q. Mareius E.ex Faesulas, Q,. Me- 3 
tellus Creticus in Apuliam circumque ea loca missi — ei utrique 4 



29—31. Die Mafsnahmen Cieeros. 

29. 1. privato consilio, Gegenfatz 
zu puhlicu consilio, durch die perfon- 
lichen, von ihm ausgegangenen MaJJ- 
nahmen. — exagitatam, nachdem fie 
fchon vorher in dem Gerede der 
Menge aufgeruttelt worden war. 

2. in atroci negotio, in gefahrlicher 
Lage. — darent operam — caperet, 
die Formel, mit welcher der Kriegs- 
zuftand ausgefprochen wurde. Die 
Erklanmg dazu giebt der folgende 
Satz. 

' 3. ea potestas, das ift die Gewalt, 
welche als die hSchfte uberlaffen 
wird, = das ift die hochfte Gewalt, 
welche etc. — imperium atque iudi- 
cium. Im Kriegszuftand ift die oberfte 
Militar- und Civilgewalt in der Perfon 
des Befehlig^nden vereinigt. — aliter. 



fonft, in regelmaJJigen Verhaltniffen. 
— nuUius earuvi rerum ius , das 
Recht zu keinem einzigen diefer Be- 
fugniffe, im Gegenfatz zu der Macht- 
vollkommenheit des im Kriegszuftand 
mit der oberften Militar- und Civil- 
gewalt bekleideten Beamten. — pa- 
rare — habere, erklarende Infinitive 
zvipotestas permittitur, mit „namlich" 
anzureihen. 

30. 2. portenta (portendere), Zei- 
chen, prodigia, Wundererfcheinungen, 
aus welchen Vorzeichen entnommen 
werden. — portari , beigefchafft 
werden. 

3. senati, eine altertumliche Gene- 
tivform, welche in offiziellen Bezeich- 
nungen beibehalten wurde; fo auch 
senati consultum, senati auctoritas. 

4. ei utrique, nicht = eorumqiie 



26 



C. SALLTJSTI CRISPI 



ad urbem imperatores erant^ impediti ne triumpharent calumnia 
paucorum, quibus omnia honesta atque inhonesta vendere mos 

5 erat — sed praetores Q,. Pompeius Rufus Capuam, Q. Metellus 
Celer in agrum Picenam, eisque permissum, uti pro tempore atque 

6 periculo exercitum compararent. ad hoc si quis indicavisset de 
coniuratione, quae contra rem publicam facta erat, praemium servo 
libertatem et sestertia centum, libero impunitatem eius rei et sester- 

7 tia ducenta, itemque decrevere, uti gladiatoriae familiae Capuam 
et in cetera municipia distribuerentur pro cuiusque opibus, Romae 
per totam urbem vigiliae haberentur eisque minores magistratus 
praeessent. 

31 Quibus rebus permota civitas atque immutata urbis facies erat. 

ex summa laetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, 

2 repente omnis tristitia invasit : festinare trepidare, neque loco neque 
homini euiquam satis credere, neque bellum gerere neque pacem 

3 habere, suo quisque metu pericula metiri. ad hoc mulieres, quibus 



uterque, beide mit ihren Heeren. — 
ad urhem, in der Naiie, vor der Stadt. 
Mit dem Eintritt in die Stadtgrenze 
muJSte der Feldherr den Oberbefehl 
niederlegen; -wenn er an der Spitze 
feiner Truppen den Triumpheinzug 
halten wollte. muJJte er zuerit die 
Ermachtigung des Senates einholen. 
So waren gerade vor Rom verfiigbare 
Truppen, welche man zurBekampfung 
der revolutionaren Erhebung auswarts 
verwenden konnte. — impediti, man 
hatte ihren Triumph hintertrieben. 
— paucormn, einzelner weniger. — 
mos erat, Pradikat zu vendere. 

5. permissuin, uberlailen. — pro 
tempore, nach den Umltanden, atque 
periculo, und der daraus iich ergeben- 
den Gefahr. — uti — compararent, 
durch auJJerordentliche Aushebungen. 

6. sestertium, Neutrum = 1000 
sestertii. — eius rei, fiir die Teilnahme 
an der Verfcbworung. si quis indica- 



visset, bezieht iich aaf die Teilnehmer 
der Verfchworung, unter denen Cicero 
und der Senat teils Sklaven, teils 
freie Biirger annahmen. 

7. gladiatoriae familiae. Die Gla- 
diatorenfchulen enthielten zu allem 
fahige Leute. Daher follten lie ge- 
trennt wurden. — cuiusqu^, namUch 
munieipii. Bei der Verteilung foUte 
jeder Municipalftadt eine fo groJJe 
Zahl zugewiesen werden, als ihre 
Mittiel erlaubten. — minores magi- 
stratus, die fbandigen niederen Be- 
amten, deren jedes Gemeinwefen eine 
Anzahl hat. Gegenfatz in Eom find 
die maiores magistratus, Konfuhi, 
Pratoren, Cenforen, 

31. 1. permota — immutata erat, 
war in Aufregung, war ein veran- 
dertes. — quae, das Neutrum inbezug 
auf laetitia atque lascivia, zufammen- 
faffend: Erfcheinungen, welche etc. 

2. satis credere, recht trauen. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 30-31. 



27 



rei publicae magnitudine belli timor insolitus incesserat, afflictare 
sese, manus supplices ad caelum tendere, miserari parvos liberos, 
rogitare, omnia pavere, superbia atque deliciis omissis sibi patriae- 
que diffidere, 

At Catilinae crudelis animus eadem illa movebat, tametsi 4 
praesidia parabantur et ipse lege Plautia interrogatus erat ab 
L. Paulo. postremo dissimulandi causa aut sui expurgandi, sicuti 5 
iurgio lacessitus foret, in senatum venit. tum M. Tullius consul, 6 
sive praesentiam eius timens sive ira commotus, orationem habuit 
luculentam atque utilem rei publicae, quam postea scriptam edidit. 
sed ubi ille assedit, Catilina, ut erat paratus ad dissimulanda 7 
omnia, demisso voltu voce supplici postulare a patribus coepit ne 
quid de se temere crederent; ea familia ortum, ita se ab adule- 
scentia vitam instituisse, ut omnia bona iii spe haberet. ne existu- 
marent sibi patricio homini, cuius ipsius atque maiorum pluruma 
beneficia in plebem Komanam essent, perdita re publica opus 
esse, cum eam servaret M. Tullius, inquilinus civis urbis Romae. 
ad hoc maledicta alia cum adderet, obstrepere omnes, hostem atque 8 
parricidam vocare. tum ille faribundus ,quoniam quidem circum- 9 
venfus' inquit ,ah inimiois pr/ieceps agor, incendiutn meum ruina 
restinguam.' 



3. magnitudine, kauTaler Ablativ zu 5. dissimulandi, vgl. 5. 1. 



insolitus, bezeichnet hier nicht fowohl 
die Ausdehnung, als die innere Macht 
des Staates, die zumal nach langerer 
Friedenszeit keine Furcht vor Krieg 
aufkommen lieJ5. — afflictare sese, als 
Ausdruck des hSchften Schmerzes ge- 
fchah es, daJJ die Frauen Jich mit 
den Handen an Brufb und GeJicht 
fchlugen. — superhia atque deliciis, 
tjbermut und Wohlleben. 

31. 4—9. Die entfcheidende 
Seuatsntzimgr. 

4. lex Plautia de vi, von dem Volks- 
tribunen Plautius eingehracht (89 v. 
Chr.) gegen die, ■welche mit bewaff- 
neter Hand die Ruhe des Staates 
fborten. 



6. praesentiam timens. Da auch 
Senatoren zu CatUina hinneigten, war 
bei feiner Uberredungskunft fur die 
Feftigkeit des Senates zu furchten. 

7. in spe Jidbere = sperare. — 
omnia bona, daj3 er alfo der um- 
ftiirzerifchen Plane nicht bediirfe, 
die ihm Cicero vorwarf. — cuius 
ipsius, von dem perfonlich, (yiiius 
majorum, von defCen Vorfahren die 
groJJten Wohlthaten vorhanden feien. 
— inqiiilinus, hier adjektivifch, bef 
civis, etwa ein zugewanderter Burger, 
Ausmarker, Gregenfatz zu patridus 
Bomamis, als welchen Jich Catilina 
riihmt. tjbrigens hatte Ciceros Ge- 
burtsort Arpinum fchon viel fruher 
das BUrger- und Stimmrecht erhalten. 



28 



C. SALLUSTI CRISPl 



32 Deinde se ex curia domum proripuit. ibi multa ipse secum 
Tolvens, quod neque insidiae consuli procedebant et ab incendio 
intellegebat urbem vigiiiis munitam, optumum factu credens exer- 
citum augere ac prius quam legiones scriberentur multa ante- 
capere, quae bello usui forent, nocte intempesta cum paucis in 

2 Manliana castra profectus est. sed Cetbego atque Lentulo cete- 
risque, quorum cognoverat promptam audaciam , mandat quibus 
rebus possent opes factionis confirment, insidias consuli maturent, 
caedem incendia aliaque belli facinora parent: sese propediem 
cum magno exercitu ad urbem accessurum. 

3 Dum iiaec-Eomae geruntur, C. Manlius ex suo numero legatos 

33 ad Marcium Regem mittit cum mandatis liuiuscemodi : ,Deos 
hominesque tesfamiir, imperator, nos arma neque contra patriam 
cepisse neque quo periculum aliis faceremus, sed uti corpora 
nostra ab iniuria tuta forent, qui miseri egentes violentia atque 
crudelitate faeneratorum plerique patria sed omnes fama atque 
fortunis expertes sumus. neque cuiquam nostrum licuit more 
maiorum lege uti neque amisso patrimonio liherum corpus Tiahere: 

2 tanta saevitia faeneratorum atque praetoris fuit. saepe maiores 



32. Catilinas Torkelinmgen in Eom 
vor der Abreife zum Heer. 

32. 1. curia. Die Senatsfitzungen 
wurden gewohnlicli in einem Curien- 
gebaude am Forum gehalten, daher 
auch curia gleichbedeutend mit se- 
natus gebraucht mrd. Denn die hier 
erwahnte Sitzung war im Tempel des 
Jupiter Stator. — ipse Deben secum 
zur berondern Hervorhebung der 
Perfon, er allein ohne Beiziehung 
von Genoilen. — consuli, Dativus 
incommodi. — priusquam — scribe- 
rentur, namlich auf Anordnung des 
Senates. — muUa antecapere, vieles 
vorweg nehmen, in vielem zuvor- 
kommen. 

2. promptam, Itets bei der Hand. 

33. Manlius in Etrurien. 

33. 1. ex suo numero = ex numero 
suorum. — ad Marcium Eegem, vgl. 



30. B. — quo = ut eo, d. i. capiendo 
arma. — qui, inbezug auf die mit 
nostra bezeichneten Perfonen. — vio- 
lentia atgue crudelitate faeneratofum. 
Die Wucherer fchreckten vor keiner 
Gewalt und Graufamkeit zuriick, mit 
Hilfe der fehr Itrengen Schuldgefetze 
die hochften Zinfen von deu Schuldnern 
herauszupreffen. Ganz gewohnlich 
waren zu der Zeit des Salluft 12 
Prozent im Jahr; in den Provinzen 
ging man bis zu 48 Prozent. — more 
maiorum. Schon 326 v. Chr, wurde 
durch die lex Poetelia et Papiria be- 
ftimmt, daJJ der Schuldner nur mit 
feiner Habe, nicht mit feinem Leibe 
haften folle. Nach Sallufts Dar- 
ftellung war aber zu feiner Zeit die 
violentia atque crudelitas faenera- 
torum machtiger geworden als das 
Gefetz. — tanta saevitia praetoris 
fuit. Sogar der Gerithtspralident, der 



DE CATILINAE CONIUBATIONE C. 32-34. 



29 



vosfrum miseriti plebis Bomanae decretis suis inopiae eius 
opitulati sunt, ac novissume memoria nostra propter magnitu- 
dinem aeris alieni volentibus omnihus honis argentum aere 
solutim est. saepe ipsa plebes, aut dominandi studio permota S 
aut superhia magistratuum, armata a patrihus secessit. at nos 4 
non imperium neque divitias petimus, quarum rerum causa hella 
atque certamina omnia inter mortalis sunt, sed Ubertatem, quam 
nemo bonus nisi cum anima simul amiftit. fe afque senatum 5 
ohtestamur, consulatis miseris civihus, legis praesidium, quod 
iniquifas praetoris eripuit, restifuafis neve nobis eavh necessifu- 
dinem imponatis, ut quaeramus quonam modo maxume uMi san- 
guinem nostrum pereamus'. ad haec Q. Marcius respondit, si 34 
quid ab senatu petere vellent, ab armis discedant, Romam sup- 
plices proficiscantur:' ea mansuetudine atque misericordia senatum 
populi Romani semper fuisse, ut nemo umquam ab eo frustra 
auxilium petiverit. 

At Catilina ex itinere plerisque consulai^ibus, praeterea optumo 2 
cuique litteras mittit, se falsis criminibus circumventum, quoniam 
factioni inimicorum resistere nequiverit, fortunae cedere, Massi- 
liam in exsilium proficisci, non quo sibi tauti sceleris conscius 
esset, sed uti res publica quieta foret neve ex sua contentione 



Prator, fcheute iich zugunlten des 
Schuldners zu entfcheiden, 

2. vostrum, ungewohnlich itatt des 
Poffeijfivs vestri. — decretis, suis, 
liber unentgeltliche Verteilung von 
Getreide oder tJberlaffung zu geringem 
Preis. — novissume, durch das Gefetz 
des L. Valerins Flaccus im Jahr 86. 
— volentihus bonis, mit EinwUligung 
der Optimaten. — argentum aere 
solutum est. Statt des Silberfefterzes 
wurde der As von Erz, d. i. der 
vierte Teil gezahlt, die ganze Schuld 
alfo auf 25 Prozent vermindert. — 

3. saepe secessit, das erfte Mal 494 
auf den mons Aventinus und mons 
sacer, das zweite Mal 449 eben dahin 
gegen die Gewaltherrfchaft der De- 
cemvirn, das dritte Mal 287 auf den 



laniculus wegen der Schuldenlaft. — 
ipsa, hebt plebes hervor, fich felbft- 
helfend. 

4. nemo bonus, kein braver Mann. 

5. quod — eripuit, vgl. oben 2. — 
quonam modo zu maxume tdti, wie 
wir, zum Untergang beftimmt, am 
meiften unfer Blut rachen konnen. 

34 — 36. Catiliaa in Etmrien. 

34. 2. optumo cuique, an alle her- 
vorragenden Optimaten. — crimen, 
die Anfchiildigung, sceltis, das wirk- 
liche Verbrechen. — factioni, dem Zu- 
fammenhalten (facere cum aliquoj. — 
fortunae, dem MiJJgefchick. — ex 
sua contentione, aus feiner Anftren- 
nung, namlich feiii Recht, feine Schuld- 
loJigkeit zu verteidigen. 



30 



C. SALLUSTI ORISPI 



3 seditio oreretur. ab his long-e divorsas litteras Q,. Catulus in senatu 

recitaYit, quas sibi nomine Catilinae redditas dicebat. earum 

35 exemplum infra scriptum est. ,L. Gatilina Q. .Catulo. egregia 

tua fides re cognita, grata miJii magnis in meis periculis, fidu- 

2 ciam commendationi meae trihuit. quam oh rem defensionem 
in novo consilio non statui parare, satisfactionem ex nulla con- 
scientia de culpa proponere decrevi, quam mediusfidius veram 

3 licet cognoscas. iniuriis contumeliisque concitatus, quod fructu 
laboris industriaeque meae privatus statum dignitatis non oh- 
tineham, puhlicam miserorum causam pro mea consuetudine sus- 
cepi, non quia aes alienum meis nominihus ex possessionihus 
solvere non possem, cum et alienis nominihus liheralitas Ore- 
stillae suis filiaeqtie copiis persolveret, sed quod non dignos 
homines honore lionestafos videham meque falsa suspicione alie- 

4 natum esse sentieham. hoc nomine satis honestas pro meo casu 

5 spes reliquae dignitatis conservandae sum secutus. plura cum 



3. ab his divorsas liUeras recitavif, 
verfchieden davonwar der Brief, dener 
vorlas. — nomine Catilinae, hier wie 
unfer „mit der Unterfchrift". Im 
romifchen Briefe fband der Name 
des Abfenders und Empfangers zu 
Anfang des Briefes, wie cap. 35. — 
escemplum, Abfchrift. 

35. 1. re, durch die That. — co- 
gnita, zu fides. — grata, jeweils •will- 
kommen. — fiduciam — tribuit, er- 
weckt Vertrauen fiir die Empfehlung 
meiner Sache. 

2, novo, neu, unerwartet, unge- 
wohnlich. — consilio, der Abreife 
nach Etrurien. — defensionem — 
satisfactionem. Die treue Gefinnung 
des Catulus giebt dem Catilina die 
GewiJJheit, daJJ derfelbe ihn wegen 
feines ungewohnlichen Entfchluffes 
nicht anklage, wogegen er ficii^zu 
verteidigen hatte (defensio). Aber er 
konnte ihn doch wegen des Schrittes 
fchief beurteilen, daher iieht er iich 



zu einer Rechtfertigung feines Be- 
nehmens (satisfactio) veranla_pt; — 
conscientia de culpa, ein Begriif. — 
mediusfidius, Beteuerungswort aus 
me — Dius (— Jupiter) und Fidius 
(Befchutzer der Treue). 

3. statum dignitatis, die mir ge- 
btihrende Ehrenfbellung. Er fiel ja 
wiederholt bei der Bewerbung um 
das Konfulat durch. — aes alienum, 
als Gefamtheit feiner Schuldenlaft, 
die im Schuldbuch unter verfchiedeneu 
Titeln zu verfchiedenen Malen auf 
feinen Namen eingetragen war (daher 
meis nominibus). — cum et, da ja 
auch. — alienis nominibus, Gegenfatz 
zu meis nominibus, fie ware mit ihrem 
Namen, alfo dem Namen eines anderuj 
als des wirklichen Scbuldners ein- 
getreten. — persolveref, gezahlt hatte, 
in Arenger Gleichzeitigkeit zu possem. 
— alienafum, auf die Seite gefchoben. 

4. Jioc nomine, unter diefem Rechts- 
titel, d. i. aus diefem (rechtlichen) 
Grunde. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 35—37. 



31 



scribere vellem, nuntiafum est vim miJii parari. nunc Or.estillam 6 
commendo tuaegue fidei trado: eam ab iniuria defendas per 
liberos fuos rogafus. havefo'. 

Sed ipse paucos dies commaratus apud C. Flaminium iu agro 36 
Arretino, dum Ticinitatem antea 8ollicitatam armis exornat, cum 
fasoibus atque aliis imperi insignibus in castra ad Manlium con- 
tendii. haec ubi E-omae comperta sunt, senatus Catilinam et 2 
Manlium hostis iudicat, ceterae multitudini diem statuit, ante quam 
sine fraude liceret ab armis discedere praeter rerum capitalium 
condemnatis. praeterea decernit uti. consules dilectum habeant, 3 
Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet, Cicero urbi 
■ praesidio sit. 

Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo maxume 4 
miserabile visum est. cui cum ad; occasum ab ortu solis omnia 
domita armis parerent, domi otium atque divitiae, quae prima 
mortales putant, affluerent, fuere tamen cives qui seque remque 
publicam obstinatis animis perditum irent. namque duobus senati 5 
decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus coniurationem 
patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium disces- 
serat : tanta yis morbi atque uti tabes plerosque civium animos 
invaserat. neque solum illis aliena mens erat, qui conscii coniu- 37 



6. Jiaveto, eindringlicher ftatt des 
gewohnlicheren salve. 

36. 1. sed ipse, hebt den Catilina 
als handehide Perfon hervor. im 
Gegenfatz zu -feinem vorher _ mitge- 
teilten Schreiben. — in agro Arretino, 
im nordhchen Etrurien, jetzt Arrezzo. 
— dum exornat, Erlauterung zu 
•paucos dies conimoratus. 

2. sine fraude, ohne Gefahrde, ohne 
et-was fiirchten zu miiffen = ftraflos. 
praeter, Adverb. — eondemnatis, zu 
liceret. 

36. 4—39. 4. RttcMick auf die 
Zeitlage. 

4. ea tempestate, in diefer fchwie- 
rigen Zeit. — cui cum, denn wahrend 
demfelben. — otium, hier MuJJe im 



politifchen Leben. das Freifein von 
Kriegen. — 'perditum irewt, verderben 
woUten, fcharfer beftimmt durch 
ohstinatis animis, mit eigenihmiger 
Hartnackigkeit. 

5. ex tanta mtdtitudine, Verfchwo- 
rener und folcher , welche ohne in 
der Verfchworung zu fein, um die 
Sache wujiten. — atgiie uti, und zwar 
wie eine Anfteckung. Es war nicht 
eine bei einem einzelnen vorkommende 
Krankheit (plerosgue civium animos,) 
die Krankheit war eine Epidemie 
geworden. 

37. 1. neqiie — prdbdbat,exla.vAQxt 
den Begriff der politifchen Epidemie. 
aliena (alius), anders als das Staats- 
wohl es verlangte, verkommen, fpe- 
ziell inbezug auf den Staat ^ftaats- 



32 



C. SALLUSTI CRISPI 



rationis fuerant, sed omnino cuncta plebes novarum rerum studio 

2 Catilinae incepta probabat. id adeo more suo videbatur facere. 

3 nam semper in civitate quibus opes nullae sunt bonis invident, 
malos extollunt, vetera odere, nova exoptant, odio suarum rerum 
mutari omnia student, turba atque seditionibus sine cura aluntur, 

4 quoniam egestas facile habetur sine damno. sed urbana plebes, 

5 ea vero praeceps erat de multis causis. primum omnium , qui 
ubique probro atque petulantia maxume praestabant, item alii 
per dedecora patrimoniis amissis, postremo omnes, quos flagitium 
aut facinus domo expulerat, ei Romam sicut in sentinam confluxe- 

6 rant. deinde multi memores Sullanae vietoriae, quod ex grega- 
riis militibus alios senatores yidebant, alios ita divites, ut regio 
victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis 

7 foret, ex victoria talia sperabat. praeterea iuventus, quae in agris 
manuum mercede inopiam toleraverat, privatis atque publicis 
largitionibus excita urbanum otium ingrato labori praetulerat. 



feindlich". — fmrant, welche 
Anfang au gewefen waren. 



von 



2. adeo, bis dahin, fchlie_pt lich 
haufig an ein Adjektiv, Adverb, 
Zahlwort oder Pronomen an, um das- 
felbe fcharf hervorzuheben. Soweit 
war es gekommen, daJ5 man etc. — 
id facere, d. i. probare incepta. — 
more suo, nach der ihm eigenen, ge- 
buhrenden Art, d. i. mit eigenem, 
befonderem Recht. 

3. sine cura, ohne lich fiir ihren 
Lebensbedarf kiimmern zu miiffen, 
ohne Sorgen. — quoniam, weil, wie 
ja allgemein bekannt, weil nun ein- 
mal. — egestas habetur, man hat, 
tragt die Armut. — sine damno, ohne 
daJ5 man, wie der Befitzende, bei 
itiirmifchen Umwalzungen Gefahr 
lauft etwas zu verlieren. 

4. urbana plebes, das Volk (die 
groJJe Maffe) in der Stadt. — ea vero, 
die erft recht. — praeceps erat, war 



iiberftiirzend, iiberftiirzte fich in der 
Sucht nach Neuerungen und war zu 
allem bereit, was zum Umfburz frihrte. 

5. qui ubique, wer und wo einer. 

— probro atque petulantia, durcli 
fchimpfliches Treiben und frechen 
Mutwillen. — sicut in sentinam con- 
fluccerant. Die Schlechten werden 
mit fchmutzigen Bachen, Rom mit 
einer Kloake verglichen. 

6. alios senatores, alios ita divites, 
infolge der durch Sulla erhaltenen 
Belohnungen. -- ita bezeichnet hier 
mehr die Art, als den Grad des 
Reichtums und wird durch den fol- 
genden Satz ui — agerent erlautert, 

— victus, Lebensunterhalt mit Speife 
und Trank, cultus, Pflege des feinern 
Lebens. Beides ftand ihnen wie bei 
Konigen zur Verfugung. 

7. toleraverat, vgl. 24, 3. — ingrato, 
neben urbanum otium, doppelfinnig, 
nicht lohnend und unlieb. 



DE CATILINAE CONIUEATIONE C 37-39, 33 

eo8 atque alios omnis malum publicum alebat quo minus miran- 8 
dum est homines egentis, malis moribus maxuma spe rei publicae 
iuxta ac sibi consuluisse. praeterea quorum victoria SuUae pa- 9 
rentes proscripti, bona erepta, ius libertatis imminutum erat, 
haud sane alio animo belli eventum exspectabant. ad hoc qui- 10 
cumque aliarum atque senatus partium erant, conturbari rem 
publicam quam minus valere ipsi malebant. id adeo malum 11 
multos post annos in civitatem revorterat. nam postquam Cn. Pom- 38 
peio et M. Crasso consulibus tribunicia potestas restituta est, 
homines adulescentes summam potestatem nacti, quibus aetas ani- 
musque ferox erat, coepere senatum criminando plebem exagitare, 
dein largiundo atque pollicitando magis incendere: ita ipsi clari 
potentesque fieri. contra eos summa ope nitebatur pleraque nobilitas 2 
senatus specie pro sua magnitudine. namque uti paucis verum 3 
absolvam, post illa tempora quicumque rem publicam agitavere 
honestis nominibus, alii sicuti populi iura defenderent, pars quo 
senatus auctoritas maxuma foret, bonum publicum simulantes pro 
sua quisque potentia certabant. neque illis modestia neque modus 4 
contentionis erat: utrique victoriam crudeliter exercebant. sed 39 
postquam Cn. Pompejus ad bellum maritumum atque Mithrida- 

8. alios omnis, die oben mit pri- leeren Schein eingefchrankt, nachdem 
mum omnium — confluxerant und die Parteikampfe von den Gracchen 

• deinde — speraiat hezeichneten. — his Marius und Sulla gewtitet hatten. 

mdlum puUicum, das am Staat Nach Wiederherftellung der trihuni- 

nagende tjbel. — quo, deshalb umfo. cifchen G-ewalt i. J. 72 durch Pom- 

iuocta ac sibi, fiir iich hrauchten fie peius hot iich uach vielen Jahren 

nicht zu forgen, und vom Staat waren wieder das gleiche tjhel, wie es fchon 

fie nur gewohnt zu erhalten, hatten zur Zeit der Gracchen zu Tage ge- 

alfo ehenfo wenig das Bediirfnis, fiir treten war. 

ihn zu forgen. 38. 1. summam potestatem, hier 

9. praeterea, fuhrt eine weitere das Trihunat. — exagitare, aus feiner 
KlafCe Unzufriedener ein. — ius Ruhe aufriitteln. 

libertaUs imminutum. Nach dem 2. senatus specie, unter dem Scheine 

Profkriptionsgefetz des SuUa wurde fiir den Senat. 

nicht nur das Vermogen des Profkri- 3. post illa tempora , feit der 

hierten eingezogen, fondern auch Wiederherftellung der trihunicifchen 

deffen Solme verloren das Recht, fich Gewalt. — nominibus, wird durch 

um Staatsamter zu hewerhen. alii — defenderent, pars — foret er- 

11. id adeo, vgl. 37, 2. — multos klart. — modestia — modus, vgl. 11,4. 

post annos. SuUa hatte im Jahre 82 39. 1. bellum maritumum, Krieg 

die tribunicifehe Gewalt his zu einem gegen die Seerauher i. J. 67. 

Sallusti Catilina. 3 



34 C. SALLUSTI GRISPI 

ticum missus est, plebis opes imminutae, paucorum potentia cre- 

2 vit, ei magistratus provincias aliaque omnia tenere, ipsi innoxii. 
florentes sine metu aetatem agere, ceteros iudiciis terrere, quo 

3 plebem in magistratu placidius tractarent. sed ubi primum dubiis 
rebus novandi spes oblata est, vetus certamen animos eorum 

4 arrexit. quodsi^primo proelio Catilina superior aut aequa manu 
discessisset, profecto magna clades atque calamitas rem publicam 
oppressisset, neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea 
uti licuisset, quin defessis et exsanguibus qui plus posset im- 
perium atque libertatem extorqueret. 

5 Fuere tamen extra coniurationem complures, qui ad Cati- 
linam initio profecti sunt. in eis erat Fulvius senatoris filius, quem 

6 retractum ex itinere parens necari iussit. isdem temporibus 
Romae Lentulus, sicuti Catilina praeceperat, quoscumque mori- 
bus aut fortuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per 
alios sollicitabat , neque solum civis, sed cuiusque modi genus 

40 hominum, quod modo bello usui foret. igitur P. Umbreno cuidam 
negotium dat, uti legatos Allobrogum requirat eosque si possit 
impellat ad societatem belli, existumans publice privatimque aere 
alieno oppressos, praeterea, quod natura gens Gallica bellicosa 

2. aliaque omnia, was politifchen defessis et exsanguibus, infolge ihres 
EinfluJJ forderte und gab (wie z. B. wuften Treibens, Gegenfatz dazu qui 
die Wahlen). — innoxius, der nicht plus posset. 

fchadet und dem nicht gefchadet 

wird, unfchadlich und ungefahrdet. 39. 5 — 41. Die Entwickelimg der 

— florentes, in Macht und Anfehen. Dinge in Bom. Die Gefandten 

— ceteros, Gegenfatz zu ipsi, alle der Allobroger. 
andern, die nicht in der Zahl der 5. tamen, im AnfchluJJ an 36. 3: 
pauci potentes iind. — quo placidius trotz der MaJJnahmen des Senates 
«racfarmt, um dadurch das Volk ge- imito, fogleich anfangs. 

fugiger zu haben. ^ 6. quod modo = dum modo id. 

3. dubiis rebus, durch eingetretene 

Schwierigkeiten in der Lage der 40, 1. legatos Allobrogum. Ge- 

Machthaber, — eorwm, der ceteri, fandte der Allobroger, eines gallifchen 

d. i. der plebs. Volksltamms vom Genfer See bis zur 

A. quodsi — discessisset. Dadurch Ifere, waren gerade in Rom, um Jich 

ware eine folche fchwierige Lage, iiber die Bedriickungen zu beklagen, 

wie fie vorher in dubiis rebus ange- durch welche der Wohlltand ihres 

deutet ift, fiir die neuen Machthaber Gemeinwefens wie des einzelnen, 

mit den unausbleiblichen Folgen ein- (publice privatimque aere alieno 

getreten. — aut, oder auch nur. — oppressos) zerriittet wurde. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 39 -41. 35 

esset, facile eos ad tale consiliuin adduci posse. Umbrenus, qnod 2 
in Gallia negotiatua erat, plerisque principibus civitatium notus 
erat atque eos noverat. itaque sine mora, ubi primum legatos 
in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis et quasi 
dolens eius casum requirere coepit, quem exitum tantis malis spe- 
rarent. postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, 3 
accusare senatum, quod in eo auxili nihil esset, miseriis suis 
remedium mortem exspectare, ,at ego^ inquit ,vobis, si modo viri 
esse voltis, rationem ostendam, qua tanta ista mala effugiatis'. 
liaec ubi dixit, Allobroges in maxumam spem adducti Umbrenum 4 
orare ut sui misereretur: nihil tam asperum neque tam difficile 
esse, quod non cupidissume facturi essent, dum ea res civitatem 
aere alieno liberaret. ille eos in domum B. Bruti perducit, quod 5 
foro propinqua erat neque aliena consili propter Semproniam. 
nam tum Brutus ab Roma aberat. praeterea G-abinium arcessit, 6 
quo maior auctoritas sermoni inesset. eo praesente coniurationem 
aperit, nominat socios, praeterea multos cuiusque generis innoxios, 
quo legatis animus amplior esset. deinde eos pollicitos operam 
suam domum dimittit. sed Allobroges diu in incerto habuere 41 
quidnam consili caperent. in altera parte erat aes alienum stu- 2 
dium belli magna merces in spe victoriae, at in altera maiores 

2. negotiatus erat, war als negotia- 5. D. JBruU, des Gemahls der Sem- 

tor, Geldverleiher, dort gewefen. pronia, der ubrigens nicht beteiligt 

Edmifche Eitter lieJJen fich in den war. — consilium, Anfchlag. — nam 

Provinzen nieder , um fur iich durch aberat, in feiner Anwefenheit hatte 

Geldgefchafte hohen Gewinn zu die Zufammenkunft in feinem Haufe 

machen. Vgl. 33. 1. Ihre Bedeutung nicht ftattfinden konnen. 

war fo groJJ geworden, daJJ ohne den „ _ 

romifchen negotiator kein Geldge- J- ^ermo^Vntevveiung. - ^nnoanos, 

fchaft Tveder puNice noch privatim ^« ^^' °^^^* ^^^^'^f ^^«"- ^S^' 
gemacht werden konnte. Gegen ^^, 2. - ammus ampl^or est, es wixd. 

ihren Wucher war fchwer in Eom ^^^^^"^ ^^^*^^ ^°»^ ^«^^' ^^ ^^«^ 

Schutz zu finden. - casum zu do- f^„^ ^'^*' " 2"«. ^amit dadurch, 

lens. - tantis malis, Dativ. ^^-^ ^' ^^"«'^ ^° ^^^^ Teilhaber 

3. at ego, leitet die plotzliche ^^^^*^' " °^^^""* ^"^"'' ^^ ^^*- 

Unterbrechung ein, mit welcher ihnen ^^ ^^^' 

eine gegenteilige Lage in Ausficht . . , „ , , 

pfl- llt 'rd ^* ■'■• *** ***cerio naoere, fchwanken. 

4. asperum, rauh, gefahrlich. — 2. viaiores ojaes,^ Gegenfatz zu aes 
ea res, inbezug auf quod — facturi alienum, reichlichere Mittel, die ihnen 
essent, ein folches Vorgehen, Handeln. von Eom geboten werden konnen zur 



36 



C. SALLUSTI CR18PI 



3 opes tuta consilia pro incerta spe certa praemia. haec illis volven- 

4 tibus tandem vicit fortuna rei publicae. itaque Q,. Fabio Sangae, 
cuius patrocinio civitas plurumum utebatur, rem omnem uti 

6 cognoverant aperiunt. Cicero per Sangam consilio cognito legatis 
praecepit ut studium coniurationis vehementer simulent, ceteros 
adeant, bene polliceantur dentque operam, uti eos quam maxume 
manifestos habeant, 

42 Isdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore, 
2 item in agro Piceno Bruttio Apulia motus erat.. namque illi, quos 

ante Catilina dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta 
simul agebant. nocturnis consiliis, armorum atque telorum por- 
tationibus, festinando agitando omnia plus timoris quam periculi 
effecerant. ex eo numero compluris Q,. Metellus Celer praetor ex 
senatus consulto causa cognita in vincula coniecerat, item in cite- 
riore Gallia C. Murena, qui ei provinoiae legatus praeerat. 

43 At E.omae Lentulus cum ceteris, qui principes coniurationis 
erant, paratis ut videbatur magnis copiis, constituerant uti, cum 
Catilina in agrum Faesulanum cum exercitu venisset, L. Bestia 



Tilgung ihrer Schulden, tuta consilia, 
Gegenfatz zu studium belli; die 
Eaiegsluft fuhrt zum Ungewi£fen, der 
AnfchluJJ an den Senat ffihrt zu 
EntfchlieJJungen, die ganz gefahrlos 
Jfind. — certa praemia, feitens des 
Senates, im Gegenfatz zu der magna 
mer ces, die nur in der Hoffnung 
beruht. 

3. fortuna, der gute Stern. 

4. patrocinio. Fnterworfene Volker 
iihertrugen gewohnlich ihre Unter- 
handlungen mit dem romifchen Senat 
einem vornehmen Romer, zumeift 
einem Abkommling aus dem 6e- 
fchlechte deffen, der das Volk unter- 
worfen hatte. Q. Fabius Maximus 
(Allobrogicus) hatte 121 v. Chr. die 
Allobroger unterworfen. 

5. bene polUceantur, fie follten 
tuchtig verfprechen. — manifestos, 
uberfiihrt in der Hand halten. 



42. Die Bewegnng in Olber- nnd 
Tlnteritalien. 

42. 2. illi quos — dimiserat, die 
Sendlinge des Catilina. — ac, fteigernd 
= unuberlegt, ja wie -wahnfinnig. — 
armorum atque telorum, Zerlegung 
der Waffen in Schutz- und Angriffs- 
waffen, zur Ausmalung. — plus ti- 
moris, bei der Bevolkerung, quam 
perieuli, als wirkliche aus folchem 
Beginnen drohende Gefahr. 

3. ex eo numero, = ex numero 
eorum, quos CatUina dimiserat. — 
cama cognita, nach B^eftftellung des 
Thatbeftandes. 

43. Ber Mordplan. 

43. 1. in agrum Faesulanum. Der 
Plan war, daJJ, wenn Catilina mit be- 
waffneter Macht in die Nahe von 
Rom gekommen ware (vgl. 32, 2), in 
der Stadt das allgemeine Morden 
und Brennen beginnen folle, damit 



DE CATILINAE CONIURATIOKE C. 41-43. 



37 



tribunus plebis contione habita qnereretnr de actionibus Ciceronis 
bellique gravissumi invidiam optumo consuli imponeret: eo signo 
proxuma nocte cetera multitudo coniurationis suum quisque nego- 
tium exsequeretur. sed ea divisa boc modo dicebantur: Statilius 2 
et Gabinius uti cum magna manu duodecim simul opportuna loca 
urbis incenderent, quo tumultu facilior aditus ad consulem cete- 
rosque quibus insidiae parabantur fieret ; Cethegus Ciceronis ianuam 
obsideret eumque vi aggrederetur, alius autem alium, sed filii fa- 
miliarum, quorum ex nobilitate maxuma pars erat, parentis inter- 
ficerent, simul caede et incendio perculsis omnibus ad Catilinam 
erumperent. inter haec parata atque decreta Cethegus semper 3 
querebatur de ignavia sociorum: illos dubitando et dies prola- 
tando magnas opportunitates corrumpere, facto, non consultando 
in tali periculo opus esse seque, si pauci adiuvarent, languentibus 
aliis impetum in curiam facturum. natura ferox vehemena manu 4 
promptus erat, maxumum bonum in celeritate putabat. 



Catilina den Mordbrennern in der 
Stadt die Hand reichen konne. Die 
vorher fchon genannte Stadt Faesulae 
im nordlichen Etrurien war aber zu 
diefem Zweck viel zu weit — mehr 
als 100 romifche Meilen — entfernt. 
Man nimmt daher in ager Faesulanus 
hier ein ungefahr einen Tagemarfch 
Ton Eom entferntes Gebiet an, das 
von einer gleichfalls .Faesulae ge- 
nannten Stadt noch den Namen be- 
halten hatte. — de actionibus, uber 
die einzelnen Amtshandlungen. — 
invidiam, die GehafQgkeit. — optumo, 
ironifch entweder im Sinne des Beitia, 
der den HaJ3 auf den von der Senats- 
.partei als optumus gepriefenen Konful 
walzen wollte, oder im Sinne des 
Sallufbius, der nicht auf der Seite 
Ciceros Itand. — eo signo, wenn 
Beftia in der Verfammlung der pleis 
den Brand" gefchuft hatte. — pro- 
xuma nocte, in der auf diefe Ver- 
fammlung folgenden Nacht. Der Tag 
diefer Verfammlung ift nur allgemein 



angedeutet durch cicm Catilina in 
agrum Faesulanum venisset; die 
Ausfiihrung des Mordplanes wurde 
nachher auf den 19. Dezember, das 
Feffc der Saturnalien, verfchoben. — 
cetera muUitudo coniurationis , alle 
ubrigen Genoffen der Verfchworung. 

2. ea, namlich negotia. — quibus 
— parabanttir, ein Zu£a,tz des Schrifl;- 
Itellers. Unter den eeteri waren die 
betreffenden Perfonen fchon bekannt. 

— sed, aber namentlich. — filii fa- 
miliarum, hier = die eigenen Sohne. 

— quorum maxuma pars, der grqpte 
Teil der in der Verfchworung be- 
teiligten Sohne war aus dem Adel. 

3. inter haec parata atque decreta, 
wahrend fo vorbereitet u. befchlofCen 
wurde. — dies, die Tage des Handelns 
= das Handeln von einem Tag anf 
den andern. — paud, nur wenige. 
aliis, hier im Gegenfatz zu pauei = 
ceteris. 

4. manu promptus, mit der Hand, 
d. i. jederzeit zur That bereit. 



38 



C. SALLUSTI CRI8PI 



M Sed.AUobroges ex praecepto Ciceronis per Gabiniuin ceteros 

conveniunt, ab Lentulo Cethego Statilio item Cassio postulant ius- 
iurandum, quod signatum ad oivis perferant: aliter haud facile 

2 eos ad tantum negotium impelli posse. ceteri nihil suspicantes 
dant, Cassius semet eo brevi venturum poUicetur ac paulb ante 

3 legatos ex urbe proficiscitur. Lentulus cum eis T. Volturcium 
quendam Crotoniensem mittit, ut Allobroges prius quam domum 
pergerent, cum Catilina data atque accepta fide societatem con- 

4 firmarent. ipse Volturcio litteras adCatilinam dat, quarum exemplum 
infra scriptum est. ,Qui sim ex eo quem ad te misi cognosces, 
fac cogites in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse. 

5 consideres quid tuae rationes postulenf. .^uxilium petas db 
omnihus, etiam ab injimis'. ad hoc mandata verbis dat: 6um 
ah senatu hostis iudicatus sit, quo consilio servitia repudiet? 
in urhe parata esse quae iusserit. ne cunctetur ipse propius 

45 accedere. his rebus ita actis, constituta nocte qua proficisceren- 
tur, Cicero per legatos cuncta edoctus L. Valerio Fiacco et 
C. Pomptino praetoribus imperat ut in ponte Mulvio per insidias 
AUobrogum comitatus deprehendant; rem omnem aperit, cuius 
gratia mittebantur, cetera, uti facto opus sit, ita agant permittit. , 

2 illi, homines militares, sine tumultu praesidiis coUocatis, sicuti 

3 praeceptum erat, occulte pontem obsidunt. postquam ad id loci 
legati cum Volturcio venerunt et simul utrimque clamor exortus 



M. 4:5. Die triigerifchen Yerhand- 
lnngen der Gefandten der AUol^rogrer 
mit den Yerreliworenen. Yerhaftnng 
der AUobroger und ihres Begleiters 
Yolturcins. 
44. 1. signatum. Jeder der Ge- 
nannten foUte feine fchriftliche Er- 
klarung zur Beglaubigung mit feinem 
Siegel verfehen. 

2. eo, zu den AUobrogern. 

3. prius quam pergerent, namlich 
ire, vor der Abreife. — data atque 
accepta fide, durch gegenfeitige eid- 
liche Verpflichtung. 

4. misi, Perfekt im Brief, wo im 
Deutfchen ein Prafens fbeht. 

5. rationes, Rechnungen, Berech- 



nungen, hier des eigenen Vorteils, 
die Intereffen. 

45. 1. qua profidscerentur , zur 
Abreife. Es war die Nacht vom 
2. auf den 3. Dezember. — pons 
Mulvius, nordlich von Rom, am 
Ausgangspunkt der nach Etrurien 
und Gallien fuhrenden viaFlaminia. — 
Allohrogum comitatus, die Allobroger 
mit ihrer ganzen Begleitung, der 
gallifchen, wie des Volturcius (daher 
der Plural). — uti facto opus sit, 
wie zu handeln die UmMnde notig 
machten. So fetzt Salluft hei opus 
est das Part. perf. pass. 

3. ad id loci, an diefe Stelle, nicht 
ganz gleichbedeutend mit ad eurii 



DE CATILINAE CONIHRATIONE C. 44-47. 



39 



est, Galli cito cognito consilio sine mora praetoribus se tradunt; 
"Volturcius primo cohortatus ceteros gladio se a multitudine de- 4 
fendit, deinde ubi a legatis desertus est, multa prius de salute 
sua Pomptinum obtestatus, quod ei notus erat, postremo timidua 
ac vitae diffidens velut hostibus sese praetoribus dedit. 

Quibus rebus confectis omnia propere per nuntios consuli 46 
declarantur. at illum ingens cura atque laetitia simul occupavere. 2 
nam laetabatur intellegens coniuratione patefacta civitatem peri- 
culis ereptam esse-, porro autem anxius erat, dubitans in maxumo 
scelere tantis civibus deprehensis quid facto opus esset: poenam 
illorum sibi oneri, impunitatem perdundae rei publicae fore cre- 
debat, igitur confirmato animo vocari ad sese iubet Lentulum 3 
Cethegum Statilium Gabinium itemque Caeparium Tarracinensem, 
qui in Apuliam ad concitanda servitia proficisci parabat. ceteri 4 
sine mora veniunt, Caeparius paulo ante domo egressus cognito 
indicio ex urbe profugerat. consul Lentulum, quod praetor erat, 5 
ipse manu tenens perducit, reKquos cum custodibus in aedem 
Concordiae venire iubet. eo senatum advocat magnaque fre- 6 
quentia eius ordinis Yolturcium cum legatis introducit, Elaccum 
praetorem scrinium cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem 
afferre iubet. Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, po- 47 
stremo quid aut qua de causa conaili habuisset, primo fingere 
alia, dissimulare de coniuratione ; post ubi fide publica dicere 



locum. — eognito consilio, fie er- 
kannten fofort den Anfchlag. 
4. dedit, von dedo. 

46. 47. VerhSr im Senat. 

46. 2. porro, des weitern. perdun- 
dae reipubUcae. Neben oneri verlangt 
die GleichmaJJigkeit der Konffcruktion, 
daJJ perdundae reipublicae Dativ fei. 
Doch muJJten auch hier, wie vorher 
sibi oneri zwei Dative ftehen, etwa 
rei publieae perniciei. Man wird 
alfo wie conservandae reipublicae 6, 7 
la.ieTperdundae reipublicae als eine Art 
Eigenfchaftsgenetiv nehmen muffen. 

3. confirmato animo, nachdem er 
von der Sorge wieder Ruhe gewonnen 
hatte, ruhiger geworden war. 



4. ceteri — Caeparius, alle — nur. 
— domo egredi, ausgehen. — cognito 
indieio, er hatte bei feinem Ausgang 
von der Anzeige Kunde erhalten und 
war fluchtig geworden (namUch vor 
der Ladung Ciceros). — manu tenens, 
an der Hand. — perducit, namlich in 
in aedem Concordiae. Diefer Tempel 
war neben dem Kapitol. 

47.' 1. giiid aut gua de causa eon- 
sili habuisset, ahnlich wie 21. 1. guid 
ubigue opis esset, was fur eine Ab- 
ficht und aus welchem Grunde er fie 
gehabt hatte. — dissimulare de con- 
iuratione, inbetreff der Verfchwo- 
rung (gefragt) verftellte er fich. — 
fide publica, unter Zuficherung des 



40 



C. SALLUSTI CBISPI 



iusstis est, omnia uti gesta erant aperit docetque se paucis ante 
diebus a G-abinio et Caepario socium adscitum nihil amplius scire 
quam legatos, tantummodo audire solitum ex Grabinio P. Autro- 
nium S. Sullam L. Vargunteium, multos praeterea in ea coniura- 

2 tione esse. eadem Gralli fatentur ac Lentulum dissimulantem 
coarguunt praeter litteras sermonibus, quos ille habere solitus 
erat : ex libris Sibyllinis regnum Romae tribus Corneliis portendi ; 
Cinnam atque Sullam antea, se tertium esse, cui fatum foret 
urbis potiri. praeterea ab incenso Gapitolio illum esse vigesumum 
annum, quem saepe ex prodigiis haruspices respondissent bello 

3 civili cruentum fore. igitur perlectis litteris, cum prius omnes 
signa sua cognovissent, senatus decernit uti abdicato magistratu 

4 Lentulus itemque ceteri in liberis custodiis habeantur. itaque 
Lentulus P. Lentulo Spintheri, qui tum aedilis erat, Cethegus 
Q,. Cornificio Statilius C. Caesari Grabinius M. Crasso Caeparius 
— nam is paulo ante ex fuga retractus erat — C. Terentio 
senatori traduntur. 

48 Interea plebs coniuratione patefacta, quae primo cupida rerum 

novarum nimis bello favebat, mutata mente Catilinae consilia ex- 



Schutzes des Staates. — guam legatos, 
ein verkiirzter Ausdruck = als die 
Abmaclrang mit den Gefandten. Ygl. 
44. 3, wo Volturcius als eine nicht 
gerade hervorragende PerXonlichkeit 
(Volturcium quendamj erfcheint, fon- 
dem vielmehr nur als Werkzeug. 

2. antea, namlich fuisse^ qMbus 
fatum esset. — ab incenso Capitolio. 
Das Kapitol hrannte i. J. 83 ab. — 
iUum, durch die oratio obliqua er- 
fordert ftatt Tiunc, wie twn.inx nunc, 
„das fei das" etc. 

3. cum prius cognovissent. Die 
Briefe wurden uneroffnet vorgelegt 
und erfb eroffnet, nachdem die Siegel 
von den Abfendern als acht erkannt, 
d. i. als die ihrigen anerkannt wor- 
den waren. — dbdicato magistratu, 
in feltener Konftruktion fbatt der ge- 
wohnhchen abdicare se magistratu. 
Durch den Rucktritt vom Amt wurde 



Lentulus gewohnlicher Privatmann 
und das freie Strafrecht konnte zur 
Geltung kommen. — liberis cusiodiis^ 
Freie Haft, im Gegenfatz zu Ge- 
fangnishaft, war Zuriickhaltung im 
Haufe eines vertrauenswiirdigen Biir- 
gers, der die Verantwortung fiir den 
Zuriickgehaltenen iihernahm. 

48. 49. VerdSchtigimg des Craffns 
und CSsar. 

48. 1. interea, hier nicht „wahrend 
deffen," fondern „indeffen" = aber; 
eigentlich aus einer Ellipfe zu er- 
klaren: inzwifchen hatte das Volk, 
wahrend es allzu fehr dem Kriege 
gunfbig war (favebat), feine Ge- 
finnung geandert und verwiinfchte ihn 
jetzt. Cicero hatte noch am Abend 
des 3. Dez. auf dem Forum in der 
3. catiHnarifchen Rede Mitteilung von 
den Vorgangen an das Volk gemacht. 



DB CATILTNAE CONIURAIONE C. 47-48. 41 

secrari, Ciceronem ad caelum tollere: veltiti ex servitnte erepta 
gaudium atque laetitiam agitabat. namque alia belli facinora 2 
praedae magis quam detrimento fore, incendium vero crudele im- 
moderatum ac sibi maxume calamitosum putabat, quippe cui 
omnes copiae in usu cotidiano et cultu corporis erant. 

Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductus 3 
erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractum aie- 
bant. is cuin se diceret indicaturum de coniuratione, si fides publica 4 
data esset, iussus a consule quae sciret edicere, eadem fere quae 
Volturcius de paratis incendiis de caede bonorum de itinere ho- 
Btium senatum docet, praeterea se missum a M. Crasso, qui 
Catilinae nuntiaret ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex con- 
iuratione deprehensi terrerent, eoque magis properaret ad urbem 
accedere, quo efc ceterorum animos reficeret et illi facilius e 
periculo eriperentur. sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, homi- 5 
nem nobilem, maxumis divitiis, summa potentia, alii rem incre- 
dibilem rati, pars tametsi verum existumabant, tamen quia in 
tali tempore tanta vis hominis magis leniunda quam exagitanda 
videbatur, plerique Crasso ex negotiis privatis obnoxii conclamant 
indicem falsum esse deque ea re postulant uti referatur. itaque 6 



— laetitiam, die nach auJSen, durch 3. post eum diem, nach dem 3. De- 

auJJere Zeichen fich kundgebende zember. 

Freude; gaudium atque laetitia, laxite 4. eoque magis, gerade wegen der 

Freude. Gefangennahme. — quo, damit da- 

2. alia leUi facinora, im Gegenfatz durch. 

zu incendium. Die plebs konnte aus 5. in tali tempore, in einer fo he- 

dem Krieg, wie fie ihn iich Torftellte, fchaffenen, d. i. fo bedenklichen Lage. 

nur Gewinn erwarten; wenn er aber — negotiis privatis, dxurch perfon- 

Brahd und Verheerung der Stadt war, liche Gefchafte, d. i. Geldangelegen- 

konnte fie nur verlieren. Letzteres heiten. Der reiche und gewinnTuch- 

wird durch quippe cui — erant er- tige Craffus trieb das Geldgefchaft 

lautert. — guippe qui, fonfb mit dem im groJJen.* Daher war auch feine 

Konjunktiv. — omnes copiae, das Macht fo groJ3 {tanta ms). — lebi 

ganze Vermogen befiiand in dem, was referatur, namlich a consule, der 

der tagliche Bedarf und die Pflege Konful folle den Gegenltand zur Be- 

des Korpers forderten. et cultu cor- ratung itellen. Die Stimmung war 

poris, ifl; erklarend zu usu cotidiano die, daJJ die Sache endgultig ahge- 

heigefiigt: denn ihr ganzer taglicher than werden follte; zu einem Be- 

Bedarf befchrankt fich auf die leib- fchlufs des Senates war aber nach 

liche Pflege. der Gefchaftsordnung erforderlich, 



42 



C. SALLUSTI CEISPI 



consulente Cicerone frequens senatus decernit, Tarquini indicium 
falsum videri eumque in vinculis retinendum neque amplius pote- 
statem faciundam, nisi de eo indicaret, cuius consilio tantam rem 

7 esset mentitus. erant eo tempore qui existumarent indicium 
illud a P. Autronio machinatum, quo facilius appellato Crasso 

8 per societatem periculi reliquos illius potentia tegeret. alii Tar- 
quinium a Cicerone immissum aiebant, ne Crassus more suo 

9 suscepto malorum patrocinio rem publicam conturbaret. ipsum 
Crassum ego postea praedicantem audivi, tantam illam contu- 
meliam sibi ab Cicerone impositam. 

49 Sed isdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque preci- 

bus neque gratia neque pretio Ciceronem impellere potuere, uti 
per Allobroges aut alium indicem C. Caesar falso nominaretur. 
2 nam uterque cum illo gravis inimicitias exercebant: Piso oppu- 
gnatus in iudicio pecuniarum repetundarum propter cuiusdam 
Transpadani supplicium iniustum, Catulus ex petitione pontificatus 
odio incensus, quod extrema aetate, maxumis bonoribus usus, ab 



daJ5 der Gegeuftand von dem Konful 
zur Beratung, beziehungsweife Be- 
fchluJJfaffung vorgetragen wurde (re- 
ferre ad senatum). 

6. consulente, der Konful forderte 
den Senat zur MeinungsauJJerung auf, 
consulit senatum. Die Abftimmung 
erfolgte entweder nach Darlegung der 
Meinungen der Senatoren, oder auch 
kurzweg, indem diefe auf eine be- 
fondere Auseinanderfetzung ihrer An- 
iicht verzichteten. Das letztere, ab- 
gekurzte Verfahren war hier der Fall 
(Abfbimmung ohne Befprechung). — 
potestatem, namlich indicandi. 

7. viachinatum. Deponentia er- 
fcheinen mitunter, befonders in der 
Form des part. perf. pafQvisch. — op- 
peUato Crasso, durch Beiziehung des 
Namens Craffus. 

8. immissum, in die Sache ver- 
flochten, vorgefchoben. — more suo, 
zu suscepto patrocinio. 



49. 1. precibus, gratia, pretio, eine 
Steigerung. — gratia, das perfonliche 
gegenfeitige Verhaltnis des guten 
Einvernehmens und der Beliebtheit. 

2. oppugnatus, von Cafar, als dem 
patronus der Gallier in Rom. — in 
iudicio pecuniarum repetundarum. 
Die Gallier klagten wegen Erpreffung, 
da trat Cafar hinzu mit der Klage 
wegen Hinrichtung eines Galliers. — 
ex petitione pontificatus. Catulus, 
princeps senatus, war, obwohl er alle 
hohen Amter bekleidet hatte und zu 
den angefehenfben Mannern Eoms 
zahlte, doch dem Cafar in der Be- 
werbung um das Amt des Pontifex 
maximus unterlegen. — a& adules- 
centulo, im Sinne des Catulus mit 
Bitterkeit. Denn Cafar war bei diefer 
Bewerbung 37 Jahre alt, allerdings 
fur das Amt des Pontifex maximus 
noch jung, da dasfelbe in der Regel 
den alteften u. verdienteften Mannern 
zufiel. 



DE CATILINAE CONIUKATIONE C. 48-50. 43 

adulescentulo Oaesare victus discesserat. res autem opportnna 3 
videbatur, quod is privatim egregia liberalitate, publiee maxumis 
muneribus grandem pecuniam debebat. sed ubi consulem ad 4 
tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singillatim circumeundo 
atque ementiundo quae se ex Yolturcio aut AUobrogibus audisse 
dicerent, magnam illi invidiam conflaverant, usque eo, ut nonnulli 
equites E,omani, qui praesidi causa cum telis erant circum aedem 
Concordiae, seu periculi magnitudine seu animi mobilitate impulsi, 
quo studium suum in rem publicam clarius esset, egredienti ex 
senatu Caesari gladio minitarentur. 

Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et 50 
T. Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur, 
liberti et pauci ex clientibus Lentuli divorsis itineribus opifices 
atque servitia in vicis ad eum eripiundum sollicitabant, partim ex- 
quirebant duces multitudinum, qui pretio rem publicam vexare 
soKti erant. Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos 2 
suos lectos et exercitatos in audaciam orabat, ut grege facto cum 
telis ad sese irrumperent. consul ubi ea parari cognovit, dispo- 3 
sitis praesidiis, ut res atque tempus monebat, convocato senatu 
refert quid de eis fieri placeat, qui in custodiam traditi erant. [sed 
eos paulo ante frequens senatus iudicaverat contra rem publicam 



3. res, die Lage, namlich Cafars, 50. Mafsnahmen Ciceros gegen einen 
— opportuna, zur Verdachtigung HandCtreich. Terhandlmig uher die 
Cafars. — privatim, zu liberalitate, Verfchworenen im Senat. 

in feinen perfonlichen Beziehungen; 50. 1. comprotato indicio, vgl. 30. 

ehenfo publice zu muneribus, in feiner 6. — opifices, die Arheiter. — duces 

Stellung als Beamter (Adil). Bekannt muUitudinum, Fuhrer von Haufen. 

ift Cafars Aufwand in heiden Be- In den damaligen, von der Revolution 

ziehungen. ganz zerfetzten VerhaltniCfen fehlte 

es nicht an folchen Fuhrern, welche 

4. quae se audisse dicerent, = um Geld alles thaten. 

cum dicerent se ea (namlich "was 2. familiam, [eineSkla.Yen. — lectos, 

fie logen) audisse. — animi moM- auserlefene, hier=vorzuglicheLeute. 

litate, wird durch gtio — esset er- — exercitatos in audaciam, fur die 

klart. Sie lieJSen fich leicht hewegen, Kuhnheit, zu kuhnen Streichen geuht. 

auf die Seite der Gegner des Cafar — grege facto, fie foUten fich zu 

zu treten, — egredienti, nachdem er einem Haufen fcharen und zu ihm 

am 5. Dez. die c. 51 mitgeteilte Rede durchbrechen. 

gehalten hatte. 3. gui in custodiam traditi erant, 

vgl. 47.3. 



44 C. SALLUSTI CRISPI 

4 fecisse.] tum D. lunius Silanus primus sententiam rogatus, quod 
eo tempore consul designatus erat, de eis qui in custodiis tene- 
bantur et praeterea de L. Cassio P. !Furio P. TJmbi-eno Q,. Annio, 
si deprehensi forent, supplicium sumundum decreverat isque postea 
permotus oratione C. Caesaris pedibus in sententiam Ti. Neronis 
iturum se dixerat, quod de ea re praesidiis additis referundum 

5 censuerat. sed Caesar, ubi ad eum Yentum est, rogatus senten- 
tiam a consule huiuscemodi verba locutus est: 

51 ,Omnis hondnes, patres conscripti, qui de rebus duhiis con- 

sultant, ah odio amicitia ira atque misericordia vacuos esse 

2 decet. Jiaud facile animus verum providet, uhi illa officiunt: 
neque quisquam omnium luhidini simul et usui paruit. uhi in- 

3 tenderis ingenium, valet: si luhido possidet, ea dominatur, ani- 

4 mus nihil valet. magna mihi copia est memorandi, patres 
conscripti, qui reges atque populi ira aut misericordia im- 
pulsi male consuluerint. sed ea mdlo dicere, quae maiores 
nostri contra luhidinem animi sui recte atque ordine fecere. 

5 hello Macedonico, quod cum rege Perse gessimus, Rhodiorum 
civitas magna atque magnifica, quae populi JRomani opihus cre- 



4. tum, rchlieJJt an refeii; an. — Leidenfchaft". Gegenfatz dazu ift 

primus rogatus. Die Senatoren wurden objektiv der praktifche Nutzen, usus. 

von dem Vorfitzenden in genauer Be- — paruit, aoriftifches Perfekt. 

achtuDg ihrer Rangftufe um ihre 3. ingenium, die angeborene Kraft 

MeinungsauJJerung befragt. Der des Geiftes, die geiftige Kraft, der 

prificeps senatus war der deiignierte Geift. — animus, Gegenfatz zu lubido, 

Konful, in Ermangelung eines folchen das geiftige Wefen. 

der gewefene Konful, Prator u. f. w. ^ 4. magna — m^morandi, groJS ift 

— pedibus in sententiam iturum. die Zahl, die ich anfiihren kann. 

Wenn niemand mehr das Wort nahm, copia hat hier doppelte Bedeutung, 

wurdezurAbftimmung gefchritten, Moglichkeit anzufuhren und Menge 

in der Weife, daJJ man auf die eine derer, die angefiihrt werden konnen. 

oder andere Seite trat. — praesidiis — recte atque ordine, hervorhebender 

dbductis. Zum Schutze der Senats- Pleonasmus: recht und in Ordnung, 

litzung waren Ritter aufgeftellt. wie fichs' gehort. 

Vgl. 49. 4. 5. Perse, von dem Nominativ Perses 

nach der 1. Deklination, [ou&Perseus. 

51. Die Kede CSfars. — magna, groJJ bezuglich der Macht, 

51. 2. lubidini, zufammenfaffend magnifica, prachtig beziiglich der 

inbezug auf odium, amicitia, ira, auJJern Erfcheinung. — quae — 

misericordia, dem perfonlichen Be- creverat. Nach der Befiegung des 

lieben, oder in hoherem Grade „der Antiochus von Syrien (189) erhielt 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 50-51. 



45 



verat, infida et advorsa ndbis fuit. sed postquam iello con- 
fecto de Bhodiis consultum est, maiores nostri, ne quis divi- 
tiarum magis quam iniuriae causa iellum inceptum diceret, 
impunitos eos dimisere. item iellis Punicis omnihus, cum saepe 6 
Carthaginienses et in pace et per indutias mulia nefaria 
facinora fecissenf, numquam ipsi per occasionem talia fecere: 
magis quid se dignum foret quam quid in illos iure fieri posset 
quaerebant. hoc item vobis providendum est, patres conscripti, 7 
ne plus apud vos valeat P. Lentuli et ceterorum scelus quam 
vostra dignitas, neii magis irae vostrae quam famae consulatis. 
nam si digna poena pro factis eorum reperitur, novum xon- 8 
silium approbo: sin magnitudo sceleris omnium ingenia exsu- 
perat, eis utendum censeo quae legibus comparata sunt. pleri- 9 
que eorum, qui ante me sententias dixerunt , composite atque 
magnifice casum rei publicae miserati sunt. quae belli saevitia 
esset, quae victis acciderent, enumeravere; rapi virgines pueros, 
divelli liberos a parentum complexu, matres familiarum pati 
quae victoribus coUubuissent, fana atque domos spoliari, caedem 
incendia fieri, postremo armis cadaveribus cruore atque luctu 
omnia compleri. sed, per deos immortalis, quo illa oratio per- 10 



Rhodas von den Romern Lycien und 
Karien als Lohn der Bandesgeno£fen- 
fchaft. — infida et advorsa. In dem 
hier erwahnten mazedonifchen Kjieg 
{171—168) leifteten die Rhodier den 
Romern keine Hilfe und neigten zu 
Perfeus. Nach dem Kriege wurde auf 
Befehl des Senates gegen die An- 
hanger des Perfeus fcharfes Gericht 
getibt, fo daJ5 viele entflohen. Auf 
Verwendung des Cato wurden fie von 
Krieg verfchont; doch wurden ihnen 
Lycien und Karien, fo wie die ro- 
mifche Bundesgenoffenfchaft wieder 
genommen. 

6. numg[uam — fecere, eine tjber- 
treibung romifcher Eigenliebe, — 
jper occasionem, wo fich Gelegenheit 
bot. 

7. item, zu vobis. hoc, anfchlieJJend 



an den letzten Satz weift zugleich 
auf die Erklarung ne — consulatis 
hin. consulere, Bedacht nehmen. 

8. pro, im Verhaltnis zu. — novum, 
bisher noch nicht vorgekommen. Das 
Neue war, daJS der Senat, nicht das 
Gericht die Todesftrafe ausfprechen 
foUte, und daJJ letztere iniussu jooptili 
ausgefprochen werden foUte. Beides 
war gegen das Gefetz. — omnium 
ingenium exsuperat, uberfteigt allen 
Begriff. Das Verbrechen ift fo groJJ, 
wie es fich niemand vorftellen kann. 
— comparata, an die Hand gegeben. 

9. composite, in kunftgerechter Zu- 
fammenftellung, magnifice, in glan- 
zenden Worten. 

10. guo — pertinuit, wohin zielte, 
was war der Zweck jener Worte? 



46 0. SALLUSTI CRI8PI 

tinuit? an uti vos infestos coniurationi faceret? SGilicet quem 
res tanfa et tam atrox non permovit, eum oratio accendet. 

11 non ita est, neque cuiquam mortalium iniuriae suae parvae 

12 videntur; multi eas gravius aequo habuere. sed alia aliis 
licentia est, patres conscripti. qui demissi in ohscuro vitam 
habent, si quid iracundia deliquere, pauci sciunt, fama atque 
fortuna eorumpares sunt: qui magno imperio praediti in excelso 

13 aetatem agunf, eorum facta cuncfi mortales novere. ita in 

14 maxuma fortuna minuma licenfia est. neque sfudere neque odisse, 
sed minume irasci decef. quae apud alios iracundia dicifur, 

15 ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur. equidem 
ego sic existumo, patres conscripti, omnis cruciatus minores quam 
facinora illorum esse, sed plerique mortales postrema memi- 
nere, et in hominibus impiis sceleris eorum obliti de poena 
disserunf, si ea paulo severior fuit. 

16 D. Silanum virum forfem atque sfrenuum certo scio quae 
dixerit sfudio rei publicae dixisse neque illum in fanta re 
gratiam auf inimicitias exercere: eos mores eamque modestiam 

17 viri cognovi. verum sententia eius mihi non crudelis — quid 
enim in falis homines crudele fieri potest? — sed aliena a re 

18 publica nosfra videtur. nam profecfo auf metus aut iniuria 
fe subegif, Silane, consulem designafum genus poenae novum 

19 decernere. de timore supervacaneum esf disserere, cum prae- 
serfim diligenfia clarissumi viri consulis fanta praesidia sinf 



11. non ita est, nicht fo ift es, d. i. und thatkraftig. — modestiam, MaJ3i- 
der Worte bedarf es nicht. — in- gung. 

iuriae suae, die ihm widerfahrene 17. aliena a repuhlica nostra, i& 

Unbill. — hahuere , gewohnlicher nicht in Ubereinftimmung mit unferm 

a^gre, graviter ferre. Gemeinwefen; daher unten genus 

12. demissi, in niedriger Lehens- poenae novum. 

ftellung, in excelso, an hervorragen- 18. metus, des Silanus, iniuria, der 

der Stelle. Verfchworenen. 

13. in maxuma fortuna, in der 19. de timore — armis, erledigt 
hochften Stellung. — studere odisse, kurz den erften Teil der Annahme 
geneigt, abgeneigt fein, von Zunei- aut metus subegit als unzutreffend. 
gung, HaJS lich beftimmen laffen. „Was die Furcht betrifft." Der 

15. equidem, das durch e verftarkte zweite Teil der Annahme aut in- 

guidem, wird gebraucht, um die per- iuria subegit wird 20—26 behandeltj 

fonliche Anficht hervorzuheben. aber fo, daJJ nicht die iniuria, fondern 

IQ. fortem et strenuum, Qnticbilo^Qn die Unzulanglichkeit jeder Strafe, 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 51, 



47 



in armis. de poena possum eguidem dicere, id quod res Tiaiet, 20 
in luctu atque miseriis mortem aerumnarum requiem non cru- 
ciatum esse, eam cuncta mortalium mala dissolvere, ultra neque 
curae neque gaudio locum esse. sed, per deos immortalis, quam 21 
oh rem in sententiam non addidisti, ufi prius verheribus in eos 
animadvorteretur? an quia lex Porcia vetat? at aliae leges item 22 
condemnatis civibus non animam eripi sed exsilium permitti 
iubent. an quia gravius est verierari quam necari? quid autem 23 
acerhum aut nimis grave est in Jiomines tanti facinoris con- 
victos? sin quia levius est: qui convenit in minore negotio 24 
legem timere, cum eam in maiore neglegeris? at enim quis 25 
repreJiendet , quod in parricidas rei puhlicae decretum erit? 



alfo auch die Unzweckmapigkeit der 
von Silanus geforderten, als einer 
gegen die Gefetze verJtoJSenden nach- 
gewiefen* werden foU. 

20. id quod res Jidbet, was in der 
Sache liegt. Vgl. 11. 3. 

21. sed. Aber, wenn der Tod nicht 
eine Strafe, fondern eine Befreiung 
von den Leiden ilt, warum etc. 

22. lex Porda verbot, dajJ ein 
romifcher Biirger, ohne ihm Beru- 
fung ans Volk zu geltatten, getotet 
oder mit den Liktorffcaben gefchlagen 
werde. — aliae leges. Welche ge- 
meint lind, ifb nicbt naher zu be- 
fbimmen. — exsilium permitti. Es 
war allgemeines romifches Eecht, 
idaJJ man der Verurteilung durch frei- 
willige Entfernung aus Rom (exsilium) 
fich entzieben konnte. Die durch 
das Gericht ausgefprochene Strafe 
der Verbannung war aquae et ignis 
interdictio. 

24. sin, Gegenfatz zu der in an 
liegenden Bedingung: si non addi- 
disti, gitia grawiis est. — in minore 
negotio bezieht lich auf guia lemus 
est, hier: in etwas Geringerem. Als 
das Geringere wird durch die Fol- 
gerung die GeiJJelung dargeftellt 



gegeniiber dem Antrag auf Todes- 
Itrafe. — Die Folgerungcn Cafars 
fchlieJSen fich folgendermaJJen an ein- 
ander an: 1. Der Tod ilt nicht 
Strafe, fondern Wohlthat. 2. Man 
hatte alfo eine Verfcharfung erwarten 
konnen, etwa durch Antrag auf 
GeiJJelung. 3. Diefer Antrag unter- 
blieb a) entweder, weil das Gefetz 
entgegen ifb. Dann mujJte aber auch 
der Antrag auf Todesftrafe unter- 
bleiben, weil gleichfalls das Gefetz 
gegen diefelbe iffc und ihr durch Ge- 
wahrung freiwilUgen Exils zuvor- 
kommt, b) oder der Antrag unter- 
blieb, weil er harter fchien, als die 
Todesfbrafe. Dem widerfpricht, dajJ 
fiir das vorliegende Verbrechen nichts 
zu hart ifb. c) oder er unterblieb, 
weil er leichter fchien, als die Todes- 
itrafe. Dann follte man iich aber 
nicht uber das Gefetz wegfetzen, wo 
man fchwereres (die Todesftrafe) ver- 
langt, walirend man bei dem leichtern 
lich fcheut, das Gefetz zu verletzen. 
An diefe Folgerungen werden im 
folgenden die politifchen Erwagungen 
angefchloffen, 

25. at enim, aber ja. at leitet den 
Einwurf ein: du folgerlt unrichtig; 



48 



C. SALLU8TI CRISPI 



26 fempus dies fortuna, cuius luhido gentibus moderatur. illis me- 
rifo accidef quidquid evenerit. ceferum vos, patres conscripti, 

27 quid in alios statuatis considerate. omnia mala exempla ex 
rebus bonis orfa sunf. sed ubi imperium ad ignaros eius 
aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab dignis 

28 ef idoneis ad indignos et non idoneos fransferfur. Lacedae- 
monii devictis Atheniensibus friginfa viros imposuere, qui rem 

29 publicam eorum fracfarent. ei primo coepere pessumum quem- 
que et omnibus invisum indemnatum necare. ea populus laetari 

30 et merito dicere fieri. posf ubi paulatim licentia crevif, iuxta 

31 bonos ef malos lubidinose inferficere, ceteros metu ferrere: ita 
civitas servitufe oppressa stulfae laetitiae gravis poenas dedit. 

32 nostra memoria victor Sulla cum Damasippum et alios eius- 
modi, qui malo rei publicae creveranf, iugulari iussit, quis 
non factum eius laudabat? homines scelesfos et facfiosos, qui 
seditionibus / rem puMicam exagitaveranf , merifo necafos aie- 

33 bant. sed .ea res magnae inifium cladis fuit. nam uti quisque 



denn wer etc. tempus, die Zeitum- 
ftande, dies, der Tag, ein einzelner 
kleiner Abfclmitt aus denfelben, for- 
tuna, der Zufall, wieder ein kleiner 
Abfchnitt aus dem dies; Q.e find es, 
deren Willkiir etc; alfo eine ab- 
Aeigende Klimax. 

26. ceterum, im iibrigen, weifb mit 
dem AnfchlujJ von vos, auf die be- 
fondere Stellung des Senates hin ; 
daher ilt hier auch mit befonderer 
Betonung patres conscripti zu vos 
hinzugefiigt. 

27. mdla exempla, kurz = exempla 
malarum rerum, thatfachliche Beifpiele 
fchlechter Handlungen, hier mit Bezie- 
hung auf das Staatswefen, fchlechter 
MaJJnahmen. — imperium, die Gewalt. 

— ignaros eius, welche die Gewalt 
nicht richtig zu gebrauchen verftehen. 

— minus honos, weniger brave. — 
sed, fchlieJJt wie novum Ulud exemplum 
an ex bonis an. Was Silanus jetzt 



beantragt, mag gut fein; aber wenn etc. 
— novum Ulud exemplum, ein folches, 
bisher noch nicht dagewefenes Bei- 
fpiel einer MaJJnahme, wie fie Silanus 
beantragt. — transfertiir, geht liber, 
die indigni machen aas novum 
exemplum nach und fchaffen damit 
Unheil. Bei novum ift in der Rede 
Cafars immer der Begriff des AuJJer- 
gewohnlichen (AuJJergefetzlichen) feft- 
zuhalten. 

32. Damasippum et dlios eiusmodi. 
Der jiingere Marius, vou SuUa be- 
fiegt, nahm noch blutige Rache an 
den SuUanern. Sein Anhanger L. 
Damafippus berief als ftadtifchei* 
Prator den Senat in die Hbftiiifche 
Kurie und lieJJ alle Gegner der 
marianifchen Partei, foweit fie nicht 
entkamen, niedermachen. In dem 
Treffen, welches vor den Thoren der 
Stadt folgte, fiel er felbft. iugulari 
iussit ift alfo nicht ganz zutreffend. 

33. res, Vorfall, EreigniS; — clades. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 51. 49 

domum aut villam, postremo ms aut vestimentum alicuius con- 
cupiverat, ddbat operam ut is in proscriptorum numero esset. 
iia ilU, quibus Damasippi mors laetitiae fiierat, paulo post 34 
ipsi trahebantur, neque prius finis iugulandi fuif quam Sulla 
omnis suos divitiis explevit. atque ego haec non in M. Tullio 35 
neque his temporibus vereor, sed in magna civitate multa et 
varia ingenia sunt. potest dlio tempore alio consule, cui item 36 
exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi: ubi hoc 
exemplo per senatus decretum consid gladium eduxerit, quis illi 
finem statuet aut quis moderdbitur? maiores nostri, patres con- 37 
scripti, neque consili neque audaciae umquam eguere, neque illis 
superbia obstabat quo minus aliena instituta, si modo proba 
erant, imitarentur. arma atque tela militaria ab Samnitibus, 38 
insignia magistrafuum ab Tuscis pleraque sumpserunt. po- 
stremo quod ubique apud socios auf hostis idoneum videbatur, 
cum summo studio domi exsequebantur : imitari quam invidere 
bonis mdlebant. sed eodem illo tempore Graeciae morem imi- 39 
tati verberibus animadvortebant in ciMs, de condemnafis sum- 
mum supplicium sumebanf. postquam res publica adolevif ef 40 
multitudine civium factiones vdluere, circumveniri innocenfes, 
alia huiuscemodi fieri coepere, tum lex Porcia dliaeque leges 
paratae sunt, quibus legibus exsilium damnafis permissum esf. 

Blutbad. — postremo, fchlieJJIich nur, oisfabat hebt die fortgefetzte Gevrohn- 

hebt die Geringfugigkeit des Gegen- heit hervor, das Gute zu nehmen, wo 

ftandes hervor, wegen deffen die iie es fanden. 

Schlachtbank drohte. 38. pUraque, pradikativer Zufatz: 

34. trahebantur, wurden hinge- gum groJJten Teil. 
fchleppt. 

35. in M. Tidlio, bei einem ^^' ^*'^^»' *^° teyapore, allgemein 
TuIIius, d. i. wenn ein Mann wie zu faffen: in jener gleichen Zeit, wo 
Cicero an der Spitze Iteht. °^^^ Griechifches nachzuahmen (imi- 

36. Ue exemplo, des Silanus, per ^^**") ^""^^- r»iefeZeit geht zuriick 
senaiMstoeiwm, wennderSenatden ^'^ ^^ ^®^ Zwolftafelgefetzen, vor 
Antrag des Silanus gutgeheiJJen hat, ^«^^^^^ ^^^^ Abordnung nach Grie- 
alfo uuter dem Schutz eines Senats- c^^enland gefchickt wurde. DaJ3 die 
befchluffes Todes- u. PrugelArafe aus Griechen- 

37. eguere - obstabat. Durch um- ^^""^ eingefiihrt worden fei, ift eine 
guamwirddase^ere als em fur alle- Schonfarberei Cafars. Beide Straf- 
mal abgefchloffene Thatfache in allen ^^^®^ ^^^®^ "^^^^ romifch. 
einzelnen Fallen hervorgehoben; da- 40. lex Porcia aliaegice leges, vgl. 
her das Perfekt. Das Imperfekt oben 22. 

Sallusti Ciitilina. 4 



50 



C. SALLUSTI CRISPI 



41 hanc ego causam, pafres conscripH, quo minus novum consi- 

42 lium capiamus in primis magnam puto. profecto virtus atque 
sapientia maior illis fuit, qui ex parvis opibus tantum im- 
perium fecere quam in nohis, qui ea hene parta vix retinemus. 

4S placet igitur eos dimitti^et augeri exercitum Catilinae? mi- 
nume. sed ita censeo, puhlicandas eorum pecunias, ipsos in 
vinculis hdbendos per municipia, quae maxume opihus vdlent, 
neu quis de eis postea ad sendtum referat neve cum populo 
agat; qui aliter fecerit, senafum existumare eum contra rem 
puhlicam et salutem omnium facturum.' 

52 Postquam Caesar dicundi finem fecit, ceteri verbo alius alii 

varie assentiebantur. at M. Porcius Cato rogatus sententiam 
buiuscemodi orationem habuit. 

2 ,Longe mihi alia mens est, pafres conscripti, cum res 
atque pericula nostra considero et cum sententias nonnuUorum 

3 ipse mecum reputo. illi mihi disseruisse videntur de poena 
eorum, qui patriae parentihus aris atque focis suis hellum 
paravere. res autem monet cavere ah iUis magis quam quid 

4 in illos statuamus consultare. nam cefera maleficia tum per- 
sequare, uhi facta sunt; hoc nisi provideris ne accidat, uhi 
evenif, frustra iudicia implores: capta urhe nihil fit reliqui 

5 victis. sed, per deos immortalis, vos ego appello, qui semper 



41. quo minus — capiartvus, von in 
•primis magnam abhangig. 

42. ea, dem Sinne nach auf im- 
perium bezogen: alles das, was in 
dem imperium gegeben ilt, d. i. Ge- 
biet, Macht, Ruhm, Wohlfband. 

43. igitur, ironifch mitbezug auf 
die eigene Warnung vor auJJerordent- 
lichen MaJJregeln (novum consilium). 
— ad senatum referre, einen Antrag 
an den Senat bringen, cum populo 
agere, einen Antrag ans Volk bringen. 

52. Bede Catos. 

52. 1. verho alius alii. Nach 
Cafars Rede ging die Abftimmung 
weiter; die einzelnen Senatoren traten 
ohne langere Auseinanderfetzung 



(verho) entweder dem Silanus oder 
dem Cafar bei. Als aber die Reihe an 
den erlt 32 Jahre alten delignierten 
Volkstribun Cato kam, fetzte diefer 
feine Anlicht gegeniiber der - des 
Cafar auseinander, begrundete feine 
Abftimmung ausfiihrlich, gab lie nicht 
bloJJ verho ab. 

2. res atgiie pericula, unfere Lage 
und ihre Gefahren. 

3. aris, entfpricht patriae, die Al- 
tare der offentlichen Verehrung der 
Gotter, focis entfpricht parentibus, 
die heimifchen Herde. — res, die 
Thatfache. 

5, sedj bricht yon der allgemeinen 
Betrachtung ab, um auf das perfonr 
liche Intereffe der Senatoren tiber- 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 51-52. 51 

domos villas signa tahulas vostras pluris quam rem puNieam 
fecistis: si ista cuiuscumque modi sunt quae amplexamini refi- 
nere, si voluptatihus vostris otium praebere voltis, expergiscimini 
aliguando et capessite rem publicam. non agitur de vectiga- 6 
libus neque de sociorum iniuriis: libertas et anima nostra in 
dubio est. saepenumero, patres conscripfi, multa verba in 7 
hoc ordine feci, saepe de luxuria atque avaritia nostrorum 
civium questus sum, midtosque mortalis ea causa advorsos 
habeo: qui mihi atque animo meo nullius umquam delicti gra- 8 
tiam fecissem, haud facile alferius lubidini malefacfa condona- 
bam. sed ea tamefsi vos parvi pendebafis, tamen res publica 9 
firma erat: opulentia neglegentiam tolerdbat. nunc vero non 10 
id agifur, bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum 
auf quam magnificum imperium popidi Bomani sit, sed haec 
cuiuscumque modi videnfur, nostra an nobiscum una hostium 
fufura sinf. 

Hic mihi quisquam mansuefudinem et misericordiam nomi- 11 
nat. iam pridem equidem nos vera vocab^la rerum amisimus. 
quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia 
fortitudo vocatur, eo res publica in extremo sita est. sint 12 
sane, quoniam ifa se mores habent, liberales ex sociorum for- 
tunis, sint misericordes in furibus aerari; ne illi sanguinem 

zugehen, daher nach dem Ausruf (Vergehen) — mdlefacta (tjbelthat), 

mit fcharfer Betonung vos ego. — gratiam facere (gefbatten) — condo- 

gui — voltis, eine ebenfo fcharfe als nare (nachfehen), 

kurze Zeichnung der verkommenen 9. ea, namlich die mdlefacta dvium 

Sitten der Vornehmen. — volup- nostrorum. — parvi pendere, gleich- 

latibus otiumpraehere, dieYergnvigen giltig fein = neglegere, daher fo- 

in Buhe genieJJen. — capessere rem gleich neglegentiam. 

publicam, Jich des Staates mit aller 10. haec, wie 51, 42 ea, alles was 

Sorge annehmen. _ in dem imperium enthalten iffc. — 

6. non, nicht etwa, dazu das fcharf cuiuscumgiie modi, ob gut oder 

betonende Afyndeton. Die vectigalia fchlimm. 

u. iniuriae sociorum iind den nur im 11. giiisquam == niemand follte da 

Sinnengenu^ und Eigennutz lebenden von Milde redeil. — dliena, eines 

Herren Nebenfachen. andern. — malarum rerum audada, 

8. qui — eondonabam, Grund zu Kuhnheit zu bofen Thaten. 

questus smn. guij denn ich, der ich, 12. in furibus aerari, die Geld aus 

da ich etc. Zu beachten flnd die der Staatskaffe zu irgend welchen 

G-egeni^tze mihi — alterius, animo eigennutzigen Zwecken entnehmen; 

(Jfeigung) — lubidini (Lufb), delicti man denke an die zahkeichen Unter- 

4* 



52 



C. SALLUSTI CRISPI 



nostrum largiantur et, dum paucis sceleratis parcunt, honos 

13 omnis perditum eant. bene et composite C. Caesar paulo ante 
in Jioc ordine de vita et morte disseruit, credo falsa existumans 
ea quae de inferis memorantur, divorso itinere malos a honis 

14 loca taetra inculta foeda atque formidulosa Jiahere. itaque cen- 
suit pecunias eorum publicandas, ipsos per municipia in custo- 
diis habendos, videlicet timens ne, si Bomae sint, auf a 
popularibus coniurationis aut a mtdtitudine conducta per vim 

15 eripiantur. quasi vero mali atque scelesti tantummodo in 
urbe et non per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit 

16 audacia, uhi ad defendundum opes minores sunt. quare vanum 
equidem hoc consilium est, si periculum ex illis metuit: si in 
tanto omnium metu solus non timet, eo magis refert me mihi 

17 atque vobis timere. quare cum de P. Lentulo ceterisque sta- 
tuetis, pro certo habetote vos simul de exercitu Catilinae et de 

18 omnihus coniuratis decernere. quanto vos attentius ea agetis, 
tanto illis animus infirmior erit: si paulum modo vos lan- 
guere viderint, iam omnes feroces aderunt. 

19 Nolite existumare, maiores nostros armis rem puhlicam 

20 ex parva magnam fecisse. si ita res esset, multo pulcherrumam 
eam nos haberemus, quippe sociorum atque civium, praeterea 

21 armorum atque equorum maior copia nohis quam illis est. sed 
alia fuere quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt: 



fchleife und mit offentlichem Geld 
ausgefuhrteu Beftechungen u. Schen- 
kungen. — iUi, die eben als Uberales 
und misericordes bezeichneten. — 
dum paueis sceleratis parcunt, eine 
fcharfe Anfpielung auf den Antrag- 
fleller Cafar. 

13. composite, wie 51. 9. — credo, 
ironifch. — divorso itinere a ionis, 
ihr Weg ift verfchieden von dem der 
Guten und fiihrt 'zu einem andern 
Ziel, loca taetra etc. 

14. videlicet, wie scilicet, meift- mit 
einer mehr oder weniger fcharfen 
Ironie. — multitudine conducta. Be- 



um Lohn zu beliebigem Handftreich 
zu bekommen. 

16. si — non timet. Gato neigt 
hier offenbar zu Catulus und Pifo 
hin (vgl. 49). — eo magis refert, 
defto mehr ift es am Platze. 

18. iam, bald. — feroces, pradikativ. 

19. nolite existumare, ohne Ver- 
bindung angefchloffene Begriindung 
der Mahnung, daJJ es aller Aufmerk- 
famkeit auf das Innere des Staats 
bediirfe, um die trotzige Wut der 
Verfchworenen fern zu halten. 

20. nos, im Gegenfatz zu maiores 
nostri. 

21. nulla, eine Verftarkung von 
waffnete Banden waren damals leicht non: „wovon bei uns keine Spur ift." 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 52. 



53 



domi indusfria, foris iustum imperium, animus in consulundo 
liber neque delicto neque lubidini otnoxius. jpro his nos hdbe- 22 
mus luxiiriam atque avaritiam, puhlice egesfatem, privatim 
opulenfiam. laudamus divifias, sequimur inerfiam. infer honos 
et malos discrimen nuTlum, omnia virtutis praemia amhitio 
possidet. neque mirum. uhi vos separafim sihi quisque con- 23 
silium capitis, uhi domi voluptafihus, hic pecuniae auf grafiae 
servifis, eo fif ut impetus fiat in vacuam rem puhlicam. sed 24 
ego haec omitfo. coniuravere nohilissumi cives patriam incen- 
dere, Gallorum gentem infestissumam nomini Bomano ad hellum 
arcessunf. dux hosfium cum exercifii supra caput esf. vos 25 
cunctamini efiam nunc ef duhitatis, quid intra moenia depren- 
sis hosfihus faciafis? miseremini censeo, deliquere hofnines 26 
adulescenfuli per amhifionem, atque etiam armafos dimiftatis. 
ne ista vohis mansuetudo et misericordia , si illi arma cepe- 27 
rinf, in miseriam convortet. scilicef res ipsa aspera esf, sed 28 
vos non timetis eam. immo vero maxume. sed inertia et molli- 
tia animi dlius alium exspecfantes cunctamini, videlicef dis 
immorfalihus confisi, qui hanc rem puhlicam saepe in maxumis 



— delicto, luhidini obnoxius , wer 
einem Vergehen, der Scliuld oder der 
Luft verfallen lA, kann niclit mehr 
frei urteilen. 

_ 22. viHutis praemia, die offent- 
lichen Amter, fonit Auszeichnungen 
der Tiichtigkeit , fallen jetzt denen 
zu, welche, wenn auchfchlecht, gleich- 
wohl auf Umwegen {ambitio, Amts- 
erfchleichung, Erwerbung durch un- 
redliche Mittel) iich Geltung ver- 
fchaffen. — possidet, hat in Befitz. 

23. uM, hebt, gleichfam auf den 
Ort hinweifend, die thatfachlichen 
Verhaltniffe hervor = weil. — se- 
paratim sihi quisque consilium capit, 
jeder forgt abfeits, d. i. ohne Ge- 
meinlinn, nur fiir iich, faJ3t feinen 
EntfchluJJ nur nach feinem perfon- 
lichen Vorteil. — Tiic, im Senate. — 



— vacuam, weil iich feiner niemand 
annimmt, verwaift. 

25. hominihus, mit Menfchen, die 
innerhalb der Mauern der Stadt er- 
griffen worden flnd. facere dliquo, 
mifc einem etwas anfangen, machen. 

26. miseremini, eine durch den Zu- 
fatz censeo in f charfer Ironie auf Ca- 
far hervorgehobene Aufforderung. — 
adidescentuli, mit fortgefetzter Ironie: 
es find ja nur junge Leute, die etc. 

27. ne = nae, fiirwahr. — con- 
vertere, das verffcarkte vertere, heiJJt 
wie diefes nicht felten „fich wenden." 

28. res, die Lage. — immo, hebt 
immer die vorhergehende Ausfage 
auf, hier das vorhergehende non 
timetis. Bekraftigend tritt dazu vero, 
im Gegenteil in Wahrheit fiirchtet 
ihr ganz befonders. 



54 



0. SALLUSTI CR18PI 



29 pericuUs servavere. non votis neque suppliciis muliehribus 
auxilia deorum parantur: vigilando agundo hene consulundo 
prospere omnia cedunt. uhi socordiae te atque ignaviae tra- 

30 dideris, nequiqiiam deos implores: irati infestique sunt, apud 
maiores nostros Manlius Torquatus hello Gallico filium suum, 
quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necari iussit, 
atque ille egregius adulescens immoderatae fortitudinis morte 

31 poenas dedit. vos de crudelissumis parricidis qiiid statuatis 
cunctamini? videlicet cetera vita eorum Tiuic sceleri ohstat. 

32 verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiae, si famae 

33 suae, si dis aut liominihus umquam ullis pepercit. ignoscite 

34 Cefhegi adulescentiae, nisi iterum patriae hellum fecit. ndm 
quid ego de Statilio Gahinio Caepario loquar? quibus si quic- 
quam umquam pensi fuisset, non ea consilia de re puhlica 

35 habuissent. postremo, patres conscripti, si mehercule peccato 
locus esset, facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verha 
contemnitis. sed undique circumventi sumus. Catilina cum 
exercitu faucibus urget, alii intra moenia atque in sinu urbis 
sunt hostes, neque parari neque consuli quicquam potest occulte: 

36 quo magis properandum est. quare ego ita censeo: cum nefario 
consilio sceleratorum civium, res puhlica in maxuma pericula 



29. suppliciis, liier = -precibus. 
Vgl. 9. 2. 

30. heTlo Gdllico, 393 v. Chr., eine 
Verwechslung SalluAs mit dem La- 
tinerkrieg (414 v. Clir.), in -welchem 
das Mer erwahnte Ereignis ffcattfand. 

31. cetera vita — ohstat. Das 
iibrige, d. i. das der Verfchworung 
vorausgegangene Leben fteht diefem 
Verbrechen gegeniiber und wiegt es 
fozufagen auf. 

32. verum, in Wahrheit, ja. — 
dignitati. Lentulus war Konful und 
zweimal Prator gewefen, doch auch 
prohri gratia von den Cenforen aus 
dem Senate verffcoJJen worden. Daher 
si perpercit. 

33. iterum. Cethegus hatte alfo 
■wohl fchon an der erfben, fehl- 



gefchlagenen Verfcliworung teilge- 
nommen. 

34. quibus si, denn wenn diefe. — 
quidquam pensi, vgl. 5. 6. 

35. si locus esset = locus non est. 
Es ift Platz fiir einen Fehler = ein 
Fehler ift fbatthaft. — ipsa re, durch 
die aus dem Irrtum entfpringende 
Thatfache. — sed — sumus, Erkla- 
rung zu si Jocus esset. — faucibus 
urget, bildlich : drangt mit geoffnetem 
Rachen, jm Gegenfatz zu alii intra 
moenia — sunt, wie Hannibal ante 
portas. DrauJJen vor den Thoreu 
ffceht Catilina mit dem Heer, andere 
iind innen im Herzen der Stadt als 
Feinde. — atque fiigt den verftarken- 
den Zufatz zu intra moenia bei. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 52-53. 55 

venerit, eique indicio T. VoUurci et legatorum ATldbrogum 
convicti confessigue sint caedem incendia aliaque se foeda atque 
crudelia facinora in civis patriamque paravisse, de confessis 
sicuti de manifestis rerum capitalium more maiorum suppU- 
cium sumundum.' 

Postquam Cato assedit, consulares omnes itemqne senatus 53 
raagna pars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum 
ferunt, alii alios increpantes timidos vocant, Cato clarus atque 
magnus habetur, senati decretum fit, sicuti ille censuerat. 

Sed mihi multa legenti multa audienti, quae populus E.omanu8 2 
domi militiaeque mari atque terra praeclara facinora fecit, forte 
lubuit attendere, quae res maxume tanta negotia sustinuisset. 
sciebam saepenumero parva manu cum magnis legionibus ho- 3 
stium contendisse. cognoveram parvis copiis bella gesta cum 
opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse, 
facundia Graecos gloria belli Gallos ante B,omanos fuisse, ac 4 
mihi multa agitanti constabat paucorum civium egregiam virtutem 
cuncta patravisse eoque factum uti divitias paupertas, multitudi- 
nem paucitas superaret. sed postquam luxu atque desidia civitas 5 
corrupta est, rursus res publica magnitudine sua imperatorum 

36. inanifestus sceleris, auf friTcher sustinere, Yon unten in die Hohe 

That ergriffen. halten = anshalten. — tanta negotia, 

53. 54. Betrachtnng iiher die Lage ^° fchwierige Lagen, wie die vor- 

nnd die bdden Eedner. liegende. 

53. 1. virtutem animi, hier nicht 3.^arva»nnwMS,einekleineHandvoll 

wie 1. 5 Kraft des Geiftes, fondern Leute; Gegenfatz dazu magnae legi- 

ira Gegeufatz zu aUi alios incre- ones. — legio fonffc nur die Bezeich- 

pantes timidos voeant, Kraft des nung der romifchen Heeresabteilung. 

Mutes. In der That erforderte es — contendisse, namlich populum Bo- 

groJJen Mut, einem fo hervorragenden mamm. — violentiam, die Gewalt- 

Mann, wie Cafar, mit folcher Ent- thatigkeit, infofern das Gluck nach 

fchiedenheit und Scharfe entgegenzu- Laune verfahrt. — toleravisse, hier 

treten. — sieuti ille censuerat, der = hat aushalten mtiffen. — facundia, 

Wortlaut des Befchluffes fchloJJ iich Gewandtheit im Keden, verfchieden 

an den Antrag des Cato an. Nur von eloguentia, Kunfb der Beredfam- 

hatte Cafar, der hei feiner Anficht keit. 

verharrte, noch durchgefetzt, daJ3 von 4. ac, und dahei, multa agitanti, 

der Einziehung des Vermogens Ah- wahrend ich vielfeitig nachforfchte, 

Hand genommen wurde. constdbat, ftellte iich hei mir die An- 

2. quae res maxume sustinuisset, ficht fei!;. 

welcher Umftand es war , der. — 5. rursus (revorsus), wiederum. Und 



56 



C. SALLUSTI CRISPI 



atque magistratuum vitia sustentabat, ac [sicuti effeta . . . 
parentum] multis tempestatibus haud sane quisquam Romae vir- 
6 tute magnus fuit. sed memoria mea ingenti virtute divorsis 
moribus fuere viri duo M. Cato et C. Oaesar: quos, quoniam 
res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin utrius- 
54 que naturam et mores, quantum ingenio possem, aperirem. igitur 
eis genus aetas eloquentia prope aequalia fuere, magnitudo animi 

2 par, item gloria, sed alia alii. Caesar beneficiis ac munificentia 
magnus babebatur, integritate vitae Cato. ille mansuetudine et 
misericordia clarus factus, huic severitas dignitatem addiderat. 

3 Caesar dando sublevando ignoscundo, Cato nihil largiundo gloriam 
adeptus est. in altero miseris perfugium erat, in altero malis 

4 pernicies. illius facilitas, huius constantia laudabatur. postremo 
Caesar in animum induxerat laborare, vigilare, negotiis amico- 
rum intentus sua neglegere, nihil denegare quod dono dignum 
esset, sibi magnum imperium exercitum bellum novum exoptabat, 

5 ubi virtus enitescere posset. at Catoni studium modestiae de- 

6 coris, sed maxume severitatis erat. non divitiis cum divite neque 
factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pu- 
dore, cum innocente abstinentia certabat, esse quam videri bonus 
malebat: ita quo minus petebat gloriam, eo magis illum ea se- 
quebatur. 



andererleits wiederum war es die hundert v. Chr. zurfick. 



aetas. 



£o erworbene GroJJe, welche den Staat, 
als er der Verderbnis verfallen war, 
aufrecht erhielt. — sustentare, aus- 
zuhalten imitande fein. 

6. obtulerat — fuit. Die Zeiten 
lind hier gefetzt wie im Briefftil, 
mitbezug auf die Vergangenheit des 
Schreibens. — mores, neben natura, 
die durch Erziehung u. Gewohnheit 
gewordene Art, der Charakter. 

M. 1. igitur, tJbergangspartikel: es 
war alfo etc. — aequalia, inbezug 
auf genus weiJt nicht auf das Alter, 
fondern auf das Anfehen des Ge- 
fchlechtes hin. Denn die gens Porcia 
des Cato reichte nur bis ins 3. Jahr- 



Cafar war i. J. 100, Cato i. J. 95 
V. Chr. geboren. — alia, zu gloria, 
anders geartet; im AnfchluJJ daran 
alii ftatt alteri. 

3. illius, an jenem. 

4. in animum induxerat, hatte fich 
als Grundfatz vorgenommen u. hielt 
daran feft. — hellum novum, der mit 
bisher noch nicht bekriegten Volkern 
gefiihrt werden foUte, alfo auch noch 
keinem andern Feldherrn Gelegenheit 
zu Ruhm gegeben hatte. 

5. modestiae, vgl. 11. 4. — facti- 
osus, Parteiganger, faetio, Parteium- 
triebe. — pudor, Schicklichkeits- 
gefiihl; vgl. 12. 2. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 54-56. 57 

Postquanij ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit, 55 
consul optumum factu ratus noctem quae instabat antecapere, 
ne quid eo spatio novaretur, triumviros quae supplicium postu- 
labat parare, iubet, ipse praesidiis dispositis Lentulum in carce- 2 
rem deducit. idem fit ceteris per praetores. est in carcere locus, 3 
quod Tullianum appellatur, ubi paululum ascenderis ad laevam, 
circiter duodecim pedes humi depressus. eum muniunt undique 4 
parietes atque insuper camera lapideis fornicibus iuncta, sed in- 
cultu tenebris odore foeda atque terribilis eius facies est. in 5 
eum locum postquam demissus est Lentulus, vindices rerum 
capitalium, quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. ita 6 
ille patricius ex gente clarissuma Corneliorum, qui consulare 
imperium Eomae habuerat, dignum moribus factisque suis exitium 
vitae invenit. de Cethego Statilio Gabinio Caepario eodem modo 
supplicium sumptum est. 

Dum ea E,omae geruntur, Catilina ex omni copia, quam 56 
et ipse adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, co- 
hortis pro numero militum complet; deinde, ut quisque volunta- 2 
rius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac 



55. Vollzug des TTrteils. ein Ort, Tullianum genannt, der fich 

55. 1. noctem antecapere, (vor — vertieft. 

andern) die Nacht weg nehmen, d. i. 4. camera, gewolbte Decke. — in- 

rchnell beniitzen. — triumviri capi- cultu , Unterlaffung der Pflegung, 

tales, gehorten zu den magistratus Schmutz. 

minores und hatten alles zum Voll- 5. mndices rerum cajpitalium = 

zug der Todesftrafe Notige zu he- carnifices, Henkersknechte , aus der 

forgen. Zahl der offentlichen Sklaven. 

2. fit eeteris, gefchieht mit den 6. exitium, nicht einfach = exitum, 
iibrigen. Vgl. 52. 25. fondern = gewaltfames Eude, wie 

3. paululum ascenderis. Der carcer es feinesCharakters undfeinerThaten 
(Mamertinus) lag am FuJSe des Capi- wurdig war. 

tols, wohl fo, daJJ iich das Gebaude 

an die Steigung anlehnte und der 56-61. Kampf und Tod Catilinas. 

Eingang dazu etwas aufwarts fuhrte. 56. 1. duas legiones, wie ein kon- 

Nicht weit hinter der Eingangsthiire, fularifches Heer, wenn auch die wirk- 

ubi paululum (nuT ein wenig) ascen- liche Zahl der Soldaten die eines 

deris, war zur Linken das TuUianum, konfularifchen Heeres anfangs nicht 

ein unterirdifches GelaJJ, das unge- erreichte. — eohortis complet, die 

fahr 12 FuJJ weit hinab iich vertiefte. 10 Eohorten jeder Legion fiillte er 

locus, quod — appellatur, depressus: gleichmaJJig (aequaliter) aus, foweit 



58 



C. SALLUSTl CRISPI 



brevi spatio legiones numero hominum expleverat, cum initio non 

3 amplius duobus milibus habuisset. sed ex omni copia circiter 
pars quarta erat militaribus armis instructa, ceteri, ut quemque 
casus armaverat, sparos aut lanceas, alii praeacutas sudis porta- 

4 bant. sed postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina 
per montis iter facere, modo ad urbem modo in Galliam vorsus 
castra movere, hostibus ocoasionem pugnandi non dare: sperabat 
propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta 

5 patravissent. interea servitia repudiabat, cuius initio ad eum 
magnae copiae concurrebant, opibus coniuratioais fretus, simul 
alienum suis rationibus existumans videri causam civium cum 

57 servis fugitivis communicavisse. sed postquam in castra nuntius 
pervenit Romae coniurationem patefactam, de Lentulo et Oethego 
ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sumptum, plerique, 
quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium ille- 
xerat, dilabuntur, reliquos Catilina per montis asperos magnis 
itineribus in agrum Pistoriensem abducit eo consilio, uti per 

2 tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. at Q,. Me- 
tellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex 
difficultate rerum eadem illa existumans, quae supra diximus 

3 Catilinam agitare. igitur ubi iter eius ex perfugis ' cognovit, 



die Zahl der vorhandenen oder noch 
zulaufenden Soldaten reichte. 

2. expleverat, fchlieJJIich hatte er 
infolge fortgefetzten Zulaufens den 
Bestand vollzahlig gemacht, wie in 
einem konTuIarifchen Heer. 

3. ceteri — aUi, die iibrigen trugen, 
wie einen jeden bewaffnet hatte, 
. . . andere auch nur. 

4. postquam adventaiat , nachdem 
er aufgebrochen und im Heranrucken 
begriffen war. Vgl. 6. 3. — facere, 
der Infinitivus historicus = Imper- 
fekt hebt die Gleichzeitigkeit mit ad- 
ventabat hervor. — sperahat, afyn- 
detifch angechloffen: denn er hoffte. 

5. interea, wie 48, 8 = indeffen. 
— servitia, wie etwa „das Sklaven- 
volk". Darauf ist als auf einen Kol- 



lektivbegriff nach dem Sinn euius 
bezogen. — rationibus, vgl. 44. 5. 
— communicavisse , gemeinfchaftlich 
gemacht, d. i. geteilt zu haben. 

57. 1. sed hebt die einfchneidende 
Anderung nach der Botfchaft von 
Kom hervor. — dilabuntur, laufen 
auseinander. — reliquos, den Eeffc, 
der ihm verblieb. — in agrum Pi- 
storiensem, Piffcoria, Piftoja, nord- 
weftlich, 24 romifche Meilen von 
Florenz, am FuJJe des Apennins. 

2. praesidebat = praesidio erai, 
er war zur Deckung im Picenifchen. 
Vgl. 30. 5. — ex difficultate rerum, 
er vermutete aus der fchwierigen Lage 
des Catilina. — q^uae supra diximus, 
daJJer nach Gallien entwifchen wollte. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 56-58. 59 

castra propere movit ac siib ipsis radicibus montium consedit, 
qua ijli descensus erat in Gralliam properanti. neque tamen 4 
Antonius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis aequio- 
ribus expeditus in fuga sequeretur. sed Catilina postquam videt 5 
montibus atque copiis hostium sese clausum, in urbe res advor- 
sas, neque fugae neque praesidi ullam spem, optumum factu 
ratus in tali re fortunam belli " temptare, statuit eum Antonio 
quam primum confligere. itaque contione advocata huiuscemodi 6 
orationem habuit. 

,Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere 58 
neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timidfi exercitum 
oratione imperatoris fieri. quanta cuiusque animo audacia 2 
natura aut moribus inest, tanta in hello patere solet. quem 
neque gloria neque pericula excitant, nequiquamhortere: timor 
animi auribus officit. sed ego vos, quo pauca monerem, advo- 3 
cavi, simuZ uti causam mei consili aperirem. scitis equidem, 4 
milites, socordia atque ignavia Lentuli quanfam ipsi nobisque 
cladem attulerit quoque modo, dum ex urbe pracsidia opperior, 
in Galliam proficisci nequiverim. nunc vero quo loco res no- 5 
strae sint, iuxta mecum omnes intellegitis. exercitus hostium 
duo, unus db urbe, alter a Gallia obstant. diutius in his 6 
locis esse, si maxume animtis ferat, frumenti atque aliarum 

3. desemsm. Von Piftoria am fiid- tibus atque hostium copiis dausum 

lichen Abhange des Apennins muJ3te se videt. 

das Gebirg erltiegen werden; unmittel- 5. advorsas, prSdikativ, da^ in Kom 

bar am FuJJe des nordlichen Abhangs ibm alles entgegen fei. — praesidi, 

— suh ipsis radicibus montium — wo Schutz von Rom aus, d. i. Verftarkung. 

Gatilina auf feinem Marrch nach Gal- — cum Antonio, wenn diefer beJiegt 

lien herabkommen muJJte, hatte Me- wurde, hoffte er den Weg nach Eom 

tellus AufAellung genommen. offen zu haben. 
/ 4. neque tamen, jedoch auch nicht 

|von der Siidfeite her). Catilina 58. 1. covipertum habeo, aus Er- 

/rwurde alfo von zwei Seiten gefaJJt. fahrung weiJJ ich gewiJJ. 

|; — expeditus, nicht gehindert im Vor- 2. moribus, vgl. 53. 6. — patere, 

I riicken. — magno exerdtulocis aequio- neben inest (im Innern ift), offen am 

■i ribus, felbft mit einem groJJen Heere, Tage fein. — timor animi, inbezag 

I wie er es mit Jich fuhrte, konnte er auf quem: feine Furcht. — officit, 

" in den ftidlich von Piftoria gelegenen verfchlieJJt. 

Ebenen leicht vorriicken. Erft bei 4. praesidia, wie 57. 5. 

Piftoria begann (fiir Catilina) das 6. si maxume animtcs ferat, wenn 

fchwierigere Auffteigen. Daher mon- man ganz befondere Luft dazu hatte. 



60 



C. SALLUSTI CRISPI 



7 rerum egestas prohibef. quocumque ire placef, ferro iter ape- 

8 riundum est. quapropter vos moneo, uti forti atque parato 
animo sifis ef, cum proelium inihifis, meminerifis vos divitias 
decus gloriam, praeterea lihertatem atque patriam in dextris 

9 vosfris porfare. si vincimus, omnia nobis fufa erunf, commea- 

10 tus ahunde, municipia atque coloniae patehunf: si mefu cesse- 
rimus, eadem illa advorsa fienf; neque locus neque amicus 

11 quisquam tegit quem arma non fexerinf. praeterea, milifes, 
non eadem nohis et illis necessitudo impendet: nos pro patria 
pro lihertate pro vifa certamus, illis supervacaneum esf pro 

12 potenfia paucorum pugnare. quo audaciu^ aggrediamini me- 

13 mores pristinae virtutis. liciiif vohis cum summa furpifudine 
in exsilio aetatem agere, potuistis nonnulli Bomae amissis honis 

14 alienas opes exspecfare : quia illa foeda atque intoleranda vivis 

15 videhanfur, Tiaec sequi decrevisfis. si haec relinquere volfis, 

16 audacia opus est: nemo nisi victor pace hellum mutavit. nam 
in fuga salutem sperare, cum arma, quihus corpus tegitur, 

11 ah hosfihus avorteris, ea vero dementia est. semper in proelio 

eis maxumum esf periculum, qui maxume fiment : audacia pro 

18 muro hahetur. cum vos considero, milifes, ef cum facfa vosfra 



8. paratus, kampfbereit. — decus, 
zwifchen divitias und gloriam: Wiir- 
den und Ehre. 

9.abunde, pradikativ zu dem aus dem 
vorhergehenden zu erganzenden erit. 

10. cesserivms deutet neben dem 
die Zuveriicht ausdriickenden Prafens 
vincimus den Zweifel an, daj5 iie 
weichen werden. — advorsa, Gegen- 
fatz zu tuta, feindlich gegeniiber 
Aehend, d. i. eben jene Vorteile 
werden fur uns verfchloffen werden. 

11. impendet, fchwebt iiber ihnen. 
— illis supervacaneum est, alfo 
fchwebt iiber ihnen iiberhaupt keine 
Notwendigkeitzu kampfen, fie werden 
alfo laffiger kampfen. „Daher um 
fo" (giioj. 

13. nonnulli. Unbeftimmte Zahl- 
worter werden mitunter als Appoii- 
tion mit einer eriten oder zweiten 



Perfon verbunden. Ihr hattet konnen, 
einige zu Rom erwarten. — alienas 
opes, Gegenfatz zu ainissis bonis, 
die Habe anderer. Bekannt ift, wie 
man fich durch allerlei Mittel in den 
Beiitz des Vermogens anderer ein- 
fchleichen konnte. Dazugehorte aber 
Zeit. Daher exspectare. 

14. quia, afyndetifch angefchloffen : 
aber weil solches Gebahren abfcheu- 
lich und etc. — liaee sequi, d. i. die 
Waffen ergreifen. 

15. haec, die Waffen, oder die durch 
das Ergreifen der Waffen gefchaffene 
Lage. — mutavit, aorifbifches Per- 
fekt. Nur der Sieger vertaufcht den 
Krieg mit dem Frieden. 

17. habetur, vgl. 1. 4., ifb ein Be- 
iitz wie eine Mauer, d. i. ift fo viel 
wert wie eine Mauer, dient wie eine 
Mauer. 



DE CATILINAE CONIURATIONE C. 58-59. 



61 



aestumo, magna spes victoriae tenet. animus aetas virtus vostra 19 
me Jiortantur, praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortis 
facit. nam multitudo hostium ne circumvenire queat, proMbent 20 
angustiae loci. quodsi virtuti vostrae fortuna inviderit, cavete 21 
inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucide- 
mini quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam 
victoriam hostihus relinquatis.' 

Haec ubi dixit, paululum commoratus signa canere iubet 59 
atque instructos ordines in locum aequum deducit. dein remotis 
omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior 
esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. nam 2 
uti planities erat inter sinistros montis et ab dextera rupe aspera, 
octo cohortis in fronte constituit, reliquarum signa in subsidio 
artius coUocat. ab eis centuriones, omnis lectos, et evocatos, 3 
praeterea ex gregariis militibus optumum quemque armatum in 
primam aciem subducit. C. Manlium in dextra, Faesulanum quen- 
dam in sinistra parte curare iubet. ipse cum libertis et colonis 
propter aquilam assistit, quam bello Cimbrico C. Marius in 
exercitu habuisse dicebatur. 



20. nam, foU dem moglichen Ein- 
wand, daj3 gegen die tjberzahl (mul- 
titudoj der Mut nichts vermoge, vor- 
heugen. 

21. quodsi, ahfchlieJJend : inhezug 
auf dies fnamlich Gefagte) wenn, 
d. i. wenn alfo, wenn unter folchen 
Umltanden. — inviderit, wie ohen 10 
cesserimus, einen leisen Zweifel an- 
deutend. 

59. 1. paululum, noch ein klein 
wenig. — signa, Subjekt; canere, in 
diefer Verhindung intransitiv: ertonen. 
.— pro, nach MaJJgahe. — pro copiis^ 
nach der Zahl und Befchaffenheit 
der zu Gehote itehenden Truppen. 

2. nam uti — erai, Erlauterung 
zu pro loco. — aspera, Accusativ 
ZH inter,ra,VLhes (weniger zugangh*ches) 
Feld. ab deostera riipe, von dem Felfen 
auf der rechten Seite her. — reli- 
quarum, der iibrigen 12 Kohorten. 



Vgl. 56. 1. — in subsidio, als Nach- 
hut. Hier verhliehen die geringeren 
an Zuverlafligkeit und Bewaffnung, 
die hefferen waren im Vordertreffen. 
3. ab eis, zu subducit, von diefen 
weg. — omnis lectos, lauter auser- 
lefene Manner. CatiHnahattealfo nur 
folche als Centurionen in fein Heer 
eingereiht. — evocatos, Soldaten, die 
ausgedient und vom Feldherrn auf- 
gefordert (evocati) nochmals Dienfte 
genommen hatten, alfo kriegserfahrene 
Leute. Sie ftanden den Centurioneh 
an Anfehen gleich. — optumum guem- 
que armatum, jeden tflchtigen Mann 
aus den gemeinen Soldaten, wenn er 
gut hewaffnet "war (56. 3.). — cu- 
rare, die Sache heforgen, den Befehl 
fiihren. — colonis, vgl. 56. 3. Die 
fchwachffcen im Vordertreffen hehielt 
Catilina fiir iich, weil diefe der zu- 
verlaffigften Fiihrung hedurften. — 
propter, nehen, hei. 



62 C. SALLU8TI CRISPI 

4 At ex altera parte C. Antonius pedibus aeg-er, quod proelio 

5 adesse nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit. ille co- 
hortis reteranas, quas tumultus causa conscripserat, in fronte, 
post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. ipse equo circum- 
iens unum quemque nominans appellat, hortatur, rogat ut me- 
minerint se contra latrones inermis pro patria pro liberis pro 

6 aris atque focis suis certare. homo militaris, quod amplius annos 
triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum 
magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum 
fortia noverat: ea commemorando militum animos accendebat. 

60 Sed ubi omnibus rebus exploratis Petreius tuba signum 

dat, cohortis paulatim incedere iubet. idem facit hostium exer- 

2 citus. postquam eo ventum est, unde a ferentariis proelium com- 
mitti posset, maxumo clamore cum infestis signis concurrunt: 

3 pila omittunt, gladiis res geritur. veterani pristinae virtutis me- 
mores comminus acriter instare, illi haud timidi resistunt : maxuma 

4 vi certatur. interea Catilina cum expeditis in prima acie vorsari, 
laborantibus succurrere, integros pro sauciis arcessere, omnia pro- 
videre, multum ipse pugnare, saepe hostem ferire : strenui militis 

5 et boni imperatoris officia simul exsequebatur. Petreius, ubi videt 
Catilinam contra ac ratus erat magna vi tendere, cohortem prae- 



5. tumuUus causa. Bei plotzliclier waren. — cum infestis signis, ge- 

Kriegsgefalir(^iMmi<Ztws^ konnten schon wohnlicher infestis signis: zum An- 

ausgediente Soldaten wieder ausge- griff in der Nahe. — pila, lange 

hohen werden. — unum — quemque Wurffpeere mit eiserner Spitze, die 

nominans. Die Anrede der alten gewohnlichzurEroffnung desKampfes 

Soldaten mit dem Namen erweckt geworfen wurden. 

Vertrauen und Mut. 3.veferam,inPetreius'Vordertreffen. 

G.tribunus — ^me^or,dieganzeEeihe — pristinae, ihrer im fruheren Dienft 

der Befehlshaberffcellen; tribunus Be- hewiefenen Tapferkeit eingedenk. 

fehlshaber der Kohorte, praefectus, 4. interea, wahrend fo gekampft 

einer Beiterahteilung, legatus, Unter- wurde. Er hatte feine Stellung zuerft 

feldherr nachft dem hochftkomman- in der Mitte des Vordertreffens ge- 

dierenden, praetor, Befehlshaber einer nommen. Vgl. 59. 3. — omnia pro- 

felhftandigen Truppenabteilung. videre, fur alies forgen, wie es der 

60. 1. paulatim, nur langfam, Augenblick notig machte. 

2. tmde — posset, es war alfo die 5. tendere, alle Krafte anfpannen, 

Abiicht fo weit langfam vorzurixcken, lich anftrengen. — coliortem praeto- 

bis die Leichtbewaffneten mit ihren riam, filr die nachfte TJmgebung des 

Schleudern in SchuJJweite gekommen Feldherrn aus den tapferften zu- 



,DE CATILINAE CONIURATIONE C. 59-Gl. 



63 



toriam in medios liostis inducit eosque perturbatos atque alios 
alibi resistentis interficit. deinde utrimque ex lateribus ceteros 
aggreditur. Manlius et Eaesulanus in primis pugnantes cadunt. 6 
Catilina postquam fusas copias seque cum paucis relictum videt, 7 
memor generis atque pristinae suae dignitatis in confertissumos 
liostia inourrit ibique pugnans confoditur. 

Sed confecto proelio tum vero cerneres quanta audacia quanta- 61 
que animi vis fuisset in exercitu Catilinae. nam fere quem quis- 2 
que vivus pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore 
tegebat. pauci autem, quos medios cohors praetoria disiecerat, 3 
paulo divorsius, sed omnes tamen advorsis volneribus concide- 
rant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus 4 
est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat 
vivus, in voltu retinens. postremo ex omni copia neque in proe- 5 
lio neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est: ita cuncti 6 
suae hostiumque vitae' iuxta pepercerant. neque tamen exer- 7 
oitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus 
erat. nam strenuissumus quisque aut occiderat in proelio aut 
graviter volneratus discesserat. multi autem, qui e castris vi- 8 
sundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera 
amicum alii pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item 
qui inimicos suos cognoscerent. ita varie per omnem exercitam 9 
laetitia maeror luctus atque gaudia agitabantur. 



rammengefetzt. — alios dlibi resi- 
stentis. Durch den gefchloJCfenen 
Angriff der cohors praetoria in Ver- 
wirrung gebracht (perturhatijkonnten 
Re nicht mehr in gefchloffener Reihe 
Widerftand leiften. — utrimqite ex 
lateribus^ vom Standpunkt des Pe- 
treius aus : auf beiden FMgeln, nach- 
dem das Mitteltreffen vernichtet war. 

61. 1. tum verb, jetzt erft recht 
nach Beendigung des Treffens. 

2. pugnando eeperat, entfpricht dem 
corpore tegebat. Sonft eher pugnans. 

3. disicere, verfprengen. — paulo 



divorsius, etwas mehr zerftreut. — 
advorsis, dem Feinde zugewendet, 
alfo vorn. 

5. postremo, fchlieJJlich, am Ende 
des Treffens. 

7. populi Bomani, hebt fcharf den 
Gegenfatz zu der Schar der Ver- 
schworenen hervor. 

8. visundi causa, um zu beficbtigen. 
— processerant, fie waren weiter vor- 
gegangen. 

9. varie — agitabantur, in verfchie- 
dener Stimmung uberlieJS man fich 
dem Jubel neben der Trauer, dem 
Schmerz neben der Freude. 



-s<?^- 



Im Verlage von Ferdinand Schoningh in Faderlborn und Miinster ist 

femer erschienen: 

Grriechisch. 

Schnorbusch, Dr. H. A., Professor am Gymnasium zu Munster und Dr. P. J. 
Soherer, Gymn.-I)irektor in Arnsberg. (xriecliische Sprachlehre lUr 
Oynmasien. 4. verbess. Auflage. 1885. 390 S. gr. 8°. geh. ^2,80. 

Scherer, Dr. P. J. Gymn.-Direktor in Arnsberg, und Schnorhusoh, Dr. H. A., 
Prof. am Gymnasium zu Miinster, t^bungsbuch nebst Grrammatik ftir 
den griechischen Unterricht der Tertda. 3. verbesserte Aufl. 1885. 
368 S. gr. 8«. ^ br. J(, 2,40. 

ftuossek, J., Gymnas.-Oberl. in Neufs. Chungshuch der griechischen 
Sprachelemente. 

I. Teil, fur Quarta. 3. verbesserteAufl. 1873. 156Seiten. gr. 8". geh. Jd 1,20. 

n. Teil, fur Tertia. 2. verbesserte Aufl. 1869. 128 Seiten. gr. 8°. geh. Ji 1. 

Saalfeld, Dr. Q. Alex., Oberlehrer am Gymnasium zu Blankenburg. Grieehi- 
sches Yokahnlarinm systematisch fvir die Schule bearbeitet. - 172 Seiten. 
gr. 8«. geh. Jd 1,80. 

Schneide-win, Dr. Uaz., Oberlehrer am Gymnasium zu Hameln. Homerisches 
Vokahnlarinm sachlich geordnet. 1883. 120 S. gr. 8°. geh. Ji 1,35. 

Latemisch. 

Basedoyr, Dr. F. Scholsyntax der mnstergiiltigen lateinischen Frosa. Mit 

Verweisung auf die kleine u. grofse latein. Sprachlehre v. Dr. Perd. 

Sohultz. 1884. 154 Seiten. gr. 8. geh. Ji 1,35 

Zu unserer Freude miissen wir tekennen, dafs der Verfasser der obigett Schul- 
Syntax den Hanpterfordernissen fiir eine heutige Grammatilc: Einfachheit und Kiirze, 
Ubersiehtliehkeit und Erklarung der Thatsachen des Sehulgehrauchs gerecht zu werden, 
in g-eschickter Weise verstanden hat. — Bei knapper klarer Darstellung steht die 
Basedowsehe Sehulsyntax durchaus auf der Hohe wissenschaftlicher Forschung und ist 
geeignet, den Schiilem nicht niir das Lernen zu erleichtern, sondern auch erhohtes 
Interesse fiir die Sprache einzufiihren. Zeitschrift f. Gymnasial-Wesen. 38. Bd. lO. Heft. 

Heynacher, Dr. IHas, Lelirplan der lateinischen Stilistlk ftir die Xlassen 
Sexta bis Secunda. 1885. 28 S. 8. br. Ji 0,30» 

Schultz, Dr. Perd. Geh. Eeg. u. Prov. Schulrat. Eleine lateinisehe Sprachlehre, 

znnachst fiir die untern und mittlern Klassen der Gymnasien und Eeal- 
gymnasien. 19. verb e s serte Ausg. 1885. 318 S. gr. 8°. geh. Jd 1,90. 

Fiir die osterr. Gymnasien allgemein genehmigt am 13. September 1882 

unter Nr. 15212. 

— — Uhungshnch zur lateinischen Sprachlehre, zunachst fiir die untem 
Klassen der Gymnasien. 13. vermehrte und verbesserte Aus- 
gabe. 1883. 320 Seiten. gr. 8o. geh. Ji 2. 

Soh"Warz, A., Gymnasial-Direktor in Horn, Meder-Osterreich. Lateinisches 
Lesehnch. Mit sachlichen Erklarungen und grammatischen Verwei- 
sungen versehen. 4. umgearbeitete und vermehrte Aufl. 1884. 
176 S. gr. 8». geh. J(, 1,35 

Der Text dieses Werkchens hesteht aus l) dicta memorabilia, witzigen und 
treffenden Ausspriichen, gesammelt aus verschiedenen Autoren, 2) zehn Feldherren ans 
Nepos, 3) den in Zusammenhang gebrachten Erzahlungen aus dem liber III. de offleiis 
V. Cicero, 4) einigen Abschnitten aus Curtius Rufus. Jeder Abteilung ist eine ganz kurze 
Biographie des betr. Autors vorangestellt. Dem Texte sind alle notwendigen sachlichen 
und solche sprachliehe Anmerkungen beigegeben, welche das Verstandnis der Konstruk- 
tionen erleichtern. Uie grammatikalischen Andeutungen werden durch Verweisung auf 
Dr. F. Schultz' kleine lateinische Sprachlehre gegeben. 

Herr Hofrat Enk von der Burg, Gymnasial-Inspektor fiir Wien und Niederosterreich 
nennt die erste Auflage „eine fleifsige, von praktischem Sinne geleitete Arbeit, der mit 
Zuversicht eine gute Zukunft prognostiziert werden kann". 



G. SALLUSTI CRISPI 



m CATILINAE CONIURATIONE 



DE BELLO IU6URTHIN0 



LIBEI. 



SCHTJLAUSGABE MIT AfflEEKUNaEN 



VON 



EARL KAPPES. 



n. 

DE BELLO lUG-URTHIl^O LLBER. 



.o-<^ 



PADEKBORN tjot> MCNSTER. 

DBUCK UND VEKLAG VON FERDINAND SCHONINGH. 

18S5. 



C. SALLUSTI CRISPI 

DE BELLO lUGURTHINO LIBER. 



Falso queritur de natura sua genus humanum, quod imbe- 1 
cilla atque aevi brevis forte potius quam virtute regatur. nam 2 
contra reputando neque maius aliud neque praestabilius invenias 
magisque naturae industriam hominum quam vim aut tempus 
deesse. sed dux atque imperator vitae mortalium animus est. 3 
qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potens- 
que et clarus est neque fortuna eget, quippe probitatem industriam 
aliasque artis bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. 
•sin captus pravis cupidinibus ad inertiam et voluptates corporis 4 
pessum datus est perniciosa lubidine paulisper usus, ubi per 
socordiam vires tempus ingenium diffluxere, naturae infirmitas 



1 — 5. 3. Einleitimg:. 

1. 1. Falso, irrigerweife. — forte, 
"hier fubftantivifcli , als Gegenfatz zu 

2. reputando, durch aufmerkfames: 
Nachdenken. — neque maiics aliud ne- 
que praestahilius, nichts anderes, was 
grBjJer oder vortrefflicher ware. 

3. ducc et imperator, Fiilirer und 
Oebieter. — qui «6i, und wo diefer. 
— grassatur (von gradior), mitbezug 
auf dux: auf dem Wege der TQchtig- 
keit vorfchreitet. — pdUens, mit 
Kxaft von Natur aus begabt, potens, 
die von Natur innewohnende Kraft 
nach auJSen zeigend, machtig. — et 



elarus, und infolge deffen. Daher der 
Wechfel des Verbindungswortes. — 
artis, Eigenfchaften. 

4. sin, Gegenfatz zu der in iibi — 
grassatur entbaltenen Bedingung. sin 
lei tet immer eineBedingung als Gegen- 
fatz zu einer vorausgegangenen Be- 
dingung ein. — inertia, Unfahigfceit 
zur Arbeit, voluptates corporis, Sinnen- 
luft, pessum datus, verfunken, paulis- 
per «SMS, nachdem er eine Zeitlang 
genoffen. Dem uti luhidine geht das 
capi pravis cupidinihus voraus. — 
socordia, Mangel an Gefiihl fur das 
Gute, Stumpffinn. — diffluxere, be- 
zeichnet das allmahliche und unauf- 



C. SALLUSTI CRISPI 



accusatur : suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt. 

5 quodsi hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio 
aliena ac nihii profutura multaque etiam periculosa petunt, neque 
regerentur magis quam regerent casus et eo magnitudinis pro- 

2 cederent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent. nam uti 
genus hominum compositum ex corpore et anima est, ita res 
cunctae studiaque omnia nostra corporis alia alia animi naturam 

2 sequuntur. igitur praeclara facies, magnae diyitiae, ad hoc vis 
corporis et alia omnia huiuscemodi brevi dilabuntur, at ingeni 

3 egregia facinora sicuti anima immortalia sunt. postremo corporis 
et fortunae bonorum ut initium sic finis est, dmniaque orta occi- 
dunt et aucta senescunt: animus incorruptus aeternus rector 
humani generis agit atque habet cuncta neque ipse habetur. 

4 quo magis pravitas eorum admiranda est, qui dediti corporis gau- 
diis per luxum et ignaviam aetatem agunt, ceterum ingenium. 



haltfame Schwinden. — auctores, 
vrahrend iie doch felblt die Urheher 
ihrer Schuld, d. i. ihres nutzlofen 
Lehens find. — negotia, der Drang 
der Gefchafte des Lebens, die (nach 
dem Sinne der anklagenden) die 
Krafte vorzeitig aufreiben. 

5. quoA si. Das Relat. neutr. fteht 
als Accufativ der Beziehung in Ver- 
hindung mit Konjunktionen {quod 
uhi, quod cum, qiiod utinam), um 
das Folgende in einen innern Zu- 
fammenhang mit dem Yorhergehenden 
zu ftellen; diefe Beziehung ift hald 
Gegenfatz, hald Erlauterung, bald 
Folgerung, Bekraftigung u. a. Hier 
== mitbezug auf den eben bertihrten 
Umftand = wenn alfo. — quanto 
studio, als der Eifer, mit welchem 
he. — aliena, namlich a bonis rebus. 
— etiam periculosa, Steigerung zu 
aliena ac nihil profutura. multague 
daher pradikativ = und vielfach fogar 
gefahrliches. — eo, bis zu dem Punkt, 
vo. — pro mortdlibus, ftatt fterblich 
zn fein. 

2. 1. . compositum ex corpore et 



anima est, eine Zufammenfetzung aus 
Leib und Seele. — sequuntur, fchlie- 
JJen iich an, folgen. 

2. igitur, fo, leitet die Anfiihrung 
des einzelnen zum allgemeinen eor- 
poris alia, alia animi ein. 

3. pdstremo, fchUeJJhch. — omnia- 
que — senescunt, eine Erweiterung 
zu ut initium sic fitiis est: "was einen 
Anfang hat, hat auch ein Ende. — 
animus incorruptus, der Geift ift in 
feinerWefenheit unveranderlich, hleibt 
an fich unverdorben. Nur durch die 
iinnlichen Begierden kann er auf 
falfche Wege geleitet werden (vgl. 
1. 4.), dagegen alles Leibliche ift 
ohne befondern EinfluJJ dem Unter- 
gang verfallen, hat wie einen mate- 
riellen Anfang, fo ein Ende. — agit 
oninia, ift die Triehkraft von allem, 
hdbet, hat in feiner Gewalt, neque 
ipse hdbetur, und wird felbft nicht 
inGewalt gehalten, d. i. er ift „frei, 
und war' er in Ketten gehoren". 

4. admirari, iich wundern iiber 
etwas. — ceterum, heht einen Gegen- 
fatz hervor. — ingenium, die ange-' 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 2-4. 



quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, 
incultu atque socordia torpescere sinunt, cum praesertim tam 
multae variaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur. 

Yerum ex eis magistratus et imperia, postremo omnis cura 3 
rerum publicarum minume mihi hac tempestate cupiunda- viden- 
tur, quoniam neque virtuti honos datur, neque illi, quibus per 
fraudem is fuit, tuti aut eo magis honesti sunt. nam vi quidem 2 
regere patriam aut parentis, quamquam et possis et delicta cor- 
rigas, tamen importunum est, cum praesertim omnes rerum mu- 
tationes caedem fugam aliaque hostilia portendant. frustra autem 3 
niti neque aliud se fatigando nisi odium quaerere, extremae de- 
mentiae est. nisi forte quem inhonesta et perniciosa lubido tenet 
potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari. 

Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primis 4 
magno usui est memoria rerum gestarum. cuius de virtute quia 



borene geiDbige Anlage. — inmltu, 
Unterlailung der Pflege. — artes 
animi, Gegenfatz zu corporis gaudia. 

3. 1. magistratus , die Priedens- 
amter in Rom, imperia, die hSchTfcen 
Kriegs2,mter. — postremo omnis cura, 
kurz jede Teilnahme. — hac tempe- 
■state, in der fchweren Zeit der biirger- 
lichen Kampfe, wie-fie hch feit dem 
jugurthinifchen ^ Kriege von Marius 
und SuUa anfangend abfpielten. — 
virtuti, der Tuchtigkeit, Tionos, Aus- 
zeichnung, ausgedruckt in derWahl 
zu einem offentlichen Amt. Nach 
€at. 52. 22. erhielten nicht die tiich- 
tigften, fohdern die geriebeniten 
Leute die offentlichen Amter. Daher 
per fraudem. — fuit, namlich honos. 

2. parentis, die TJnterworfenen in 
den Provinzen, in fcharfer [Jnter- 
fcheidung von patriam, daher durch 
aut angefchloffen. — possis — cor- 
rigas, der Konjunktiv bezeichnet hier 
die Moglichkeit. — delicta, der im 
Amte Vorangegangenen. — importu- 



num est, es hat feine Schwierigkeiten, 
ifb nicht angezeigt. — portendant, in 
Ausficht itellen. 

3. frustra niti, zufolge der vorher- 
bezeichneten Schwierigkeiten. — 
odium quaerere, es hieJBe geradezu 
HaJ3 fuchen , wenn iich der redliche 
Mann am offentlichenLeben beteiligen 
wollte, „HaJJ ernten". — nisi forte 

— gratificari, eine Erganzung zu 
eoctremae dementiae est. Es mflJJte 
denn einen etc. = nur wenn einen 
etc. — gratificari, als Opfer zugunften 
eines andern bringen. 

4. 1 negotia, quae ingenio exercen- 
tur, geiflage Befchaftigungen. — me- 
moria rerum gestarum, hier als 
negotium die Befchaftigung mit der 
Gefchichte. Sonfb i&memoria rerum 
gestarum objektiv die Gefchichte felblt. 

— magno usui est, infofern die aus 
der Befchaftigung mit der Gefchichte 
gewonneneKenntnisfichfur das Leben 
im Staate verwerten laJJt. 

2. cuius de virtute quia, weil aber 
iiber etc, fchlieJJt an magno usui an. 



C. SALLUSTI ORISPl 



multi dixere, praetereundum puto, simul ne pei* insolentiam 

3 quis existumet memet studium meum laudando extollere. atiq[ue 
ego credo fore qui, quia decrevi prooul are publica aetatem agere, 
tanto tamque utili labori meo nomen inertiae imponant, oerte 
quibus maxuma industria videtur salutare plebem et convivii& 

4 gratiam quaerere. qui si reputaverint, et quibus ego temporibus 
.magistratus adeptus sim et quales viri idem assequi nequiverint 
et postea quae genera hominum in senatum pervenerint, profecto 
existumabunt me magis merito quam ignavia iudicium animi mei 
mutavisse maiusque commodum ex otio meo quam ex aliorum 

5 negotiia rei publicae venturum. nam saepe ego audivi Q,. Maxu- 
mum P. Scipionem, praeterea civitatis nostrae praeclaros viros 
solitos ita dicere: cum maiorum imagines intuerentur, vehemen- 

6 tissume sibi animum ad virtutem accendi, scilicet non ceram 
illam neque figuram tantam vim in sese habere, sed memoria 
rerum gestarum eam flammam egregiis viris in pectore crescere 



— mitlti, fchon viele, wie pauci nur 
wenige. — praetereundum, ohne Ob- 
jekt, darflber hinweggehen. — simul, 
zugleich auch, fchlieJJt den zweiten 
Grund an. — j^r insolentiam, mit 
Betonung vorangestellt: mehr, als hch 
gebuhrt, durch Lobeh erheben. 

3. atque, reiht anrcbliejSend an das 
Lob der Gefchichte die gegenteilige 
Aniicht an: „und da glaube ich, = 
allerdings glaube ich. — certe quihus, 
ficherlich folche, welchen etc. — in- 
ertia, Gegenfatz zu labor, Unthatig- 
keit, die Eigenfchaft deffen, der es 
unterlajJt, feine Krafte zu verwenden. 

— salutare, mit freundlichem GruJ3 
begegnen, Diefe Art der BegriiJJung 
und Gelage gehorten zu den Mitteln, 
um iich bei Bewerbungen um offent- 
liche Amter die GunA der Wahler 
zu gewinnen. Spruchwortlich von der 
genuJJfiichtigen Plebs war panem et 
circenses geworden. 

4, guibus temporibus, in fchwieriger 



Zeitlage. SalluA hatte in den Jahren 
52—47 V, Chr. das Tribunat, die 
Quafliur und die Pratur bekleidet. — 
postea, hauptrachlich durch Antonius 
aufgrund des falfchen Telbamentes 
Cafars. — merito, in Wiirdigung der 
Lage, — ignavia, die Urfache der 
inertia, das Gefiihl der Unfahigkeit, 
daher feige Tragheit. — otium, das 
Fernfein von den Gefchaften des 
Staates, den offentlicheuAmtern, die 
Unterlaffung dei' Teilnahme an den 
offentlichen Angelegenheiten, Gegen- 
teil negotia. 

5. Q. Maxumum, d. i. Fabius Cun- 
ctator — Scipionem, Africanus maior. 
— maiorumimagines. JTach dem iuS 
imaginum hatten die Nobiles das 
Recht, die Bilder der Vorfahren vom 
erften an, der ein kurulifches Amt 
bekleidet hatte , (WachsbQften) im 
Atrium aufzuftellen. Eine groJJe Reihe 
folcher imagines war der Stolz der 
Familie. 

6. non ceram — habere, abhangig 



DE BELLO lUGUBTHlNO C. 4-5, 



Beque prius sedari, quam virtus eorum famam atque gloriam 
adaequaverit. at contra quis est omnium hia moribus, quin divi- 7 
tiis et suinptibus, non probitate neque industria cum maioribus 
S^uis contendat? etiam homines novi, qui antea per virtutem soliti 
erant nobilitatem antevenire, furtim et per latrocinia potius quam 
bonis artibus ad imperia et honores nituntur: proinde quasl 8 
praetura et consulatus atque alia omnia huiuscemodi per se ipsa 
clara et magnifica sint ao non perinde habeantur, ut eorum qui 
ea sustinent virtus est. verum ego liberius altiusqufe processi, 9 
dum me civitatis morum piget taedetque. nunc ad inceptum 
redeo. 

Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum lugurtha 5 
rege iNumidarum gessit, primum quia miagnum et atrox variaque 
victoria fuit, dein quia tunc primum superbiae nobilitatis obviam 
itum est, quae contentio divina et humana cuncta permiscuit 2 
eoque vecordiae processit, ut studiis civilibus bellum atque va- 
stitas Italiae finem faceret. sed prius quam huiuscemodi rei initium 3 
expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscundum omnia illu- 
stria magis magisque in aperto sint. 

Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensiuln Hannibal 4 
post uiagnitudinem nominis Romani Italiae opes maxume attriverat. 



von dem in scilicet liegenden Verbum. 

— eorum zu famaiii. 

7. at contra, verfcharfter Gfegenfatz 
zu maiores. — Ms, mitbezug auf die 
Zeit des Schriftfteilers : bei iinaern 
Sitten. — non, neben guin doppelte 
Negation: ^ftatt". — industria, Gegen- 
fatz zu inertia, Thatigkeit, tJnthatig- 
keit. — antea, in friiherer Zeit. — 
furtim, beziehtlich auf die geheimen 
tJmtriebe der ainbitio, per latrocinia 
auf die AnwenduUg offener Gewalt, 
um diie Amter Wurdigeren zil ent- 
reiJJen. 

8. fiabeantur, inne gehabt werden. 

— giii eh sustinent, die Trager der 
Wiirden. 

9. Uierius altiusgue processi, ich 
bin flber die Schranken und Grisnzen 



einer Vorrede hihausgegangen : der 
VerdruJJ Qbei' die offehtlichen Ver- 
haltniffe hat mich dazu veranla^t. 

5. 1. varia victoria, von wechfeln- 
dem Sieg. 

2. quae contentio, ein Kampf, 
welcher. — studiis civUibu^, dem 
leidienfchaftlichen Treiben derBfirger. 
— heUum afque vasiitas, nur Krieg 
und Verheerung. 

3. illustria, beleuchtet, in aperto, 
offen dargelegt. 

5. 4.— 10. Vorgefehiehte des jngor- 
thinifehen Krieges. 

4. post magnitudinem nominis Eo- 
mani. Seit den Samniterkriegen ftand 
der romifche Name gro^ da. — Tta- 
liae opes, ganz Italien wurde in Mit- 



8 C. SALLUSTl CRISPI 

Masinissa rex Numidarum in amicitiam receptus a P. Scipione, 
cui postea Africano cognomen ex virtute fuit, multa et praeclara 
rei militaris facinora fecerat. ob quae victis Qarthaginiensibus 
et capto Syphace, cuius in Africa magnum atque late imperium 
valuit, populus B-omanus quascumque urbis et agros manu ceperat 

5 regi dono dedit. igitur amicitia Masinissae bona atque honesta 

6 nobis permansit. sed imperi vitaeque eius finis idem fuit. dein 
Micipsa filius regnum solus obtinuit, Mastanabale et Gulussa 

7 fratribus morbo absumptis. is Adherbalem et Hiempsalem ex 
sese genuit lugurthamque filium Mastanabalis fratris, quem Ma- 
sinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum dereliquerat, eodem 
cultu quo liberos suos domi habuit. 

6 Q,ui ubi primum adolevit, pollens viribus decora facie, sed 

multo maxume ingenio validus, non se luxu neque inertiae cor- 
rumpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare iaculari, 
cursu cum aequalibus certare, et cum omnis gloria anteiret, 
omnibus tamen carus esse; ad hoc pleraque tempora in venando 
agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire, plu- 

2 rumum facere minumum ipse de se loqui. quibus rebus Micipsa, 
tametsi initio laetus fuerat, existumans virtutem lugurthae regno 
suo gloriae fore, tamen postquam hominem adulescentem exacta 

leidenfcliaft gezogen. — o& quae, und 7. dereliquerat, er hatte ihn ganz 

wegen diefer. magnum atque late, bei Seite gefchoben als nicht eben- 

als eine grojie, gewichtige und iiber biirtig. In der Zufammenfetzung des 

weite Gegenden biu hatte iie Geltung. Verbums mit de liegt eine Verftar- 

— manu capere, erobem. kung des Begriffs. Micipfa hatte, 

5. sed — fuit. Aber mit feinem entgegen der MaJSnahme feines Vaters 

Lebensende "war auch feine Herr- Mafiniffa, den Jugurtha wie feine 

fchaft , und damit die vorteilhafte eigenen Sohne (eodem cultu) in feinem 

Freundfchaft diefes Reichs mit Rom Palafte gehalten. 

zu Ende. sed leitet alfo den Gegen- 6. 1. qui ubi, als aber dieser. — 

taxz zuhona atquehonesta ndbisper- pollens viribus, von Jugendkraft 

mansit ein. Zwar hatte fein Sohn ffcrotzend. — corrumpendum, um fich 

Micipfa noch allein (solusj das Erbe verderben zu laffen. — pleraque 

angetreten. Aber diefes hatte keinen tempora, fehr viele Zeit. — leonem, 

Beftand mehr. Indeffen war fchon einen Lowen, alias feras, anderes 

bei Maliniffa in den letzten Jahren Wild, — plurimum facere, keiner 

feiner Herrfchaft eine Anderung der that foviel, keiner jredete felbft von 

Gefinnung durch die unverhiillten iich fo wenig, wie er. 

Beftrebungen der Romer nach alleini- 2. quibus rebus tametsi , obgleich 

ger Herrfchaft bewirkt worden. nun fiber diefe Dinge. — exacta sua 



DE BELLO lUGURTHINO C. S~7. 



«ua aetate et parvis liberis magis magisque crescere intellegit, 
vehementer eo negotio permotus, multa cum animo suo vol- 
vebat. terrebat eum natura mortalium avida imperi et praeceps 3 
ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae libe- 
rorumque aetatis, quae etiam mediocris viros spe praedae trans- 
vorsos agit; ad hoc studia l^umidarum in lugurtham accensa, ex 
quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum 
oriretur anxius erat. his difficultatibus circumventus ubi videt 7 
neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum 
popularibus, quod erat lugurtha manu promptus et appetens 
gloriae militaris, statuit eum obiectare periculis et eo modo for- 
tunam temptare. igitur bello Numantino Micipsa, cum populo Ro- 2 
mano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel osten- 
tando virtutem vel hostium saevitia facile eum occasurum, praefecit 
l^umidis, quos in Hispaniam mittebat. sed ea res longe aliter 
ac ratus erat evenit. nam lugurtha, ut erat impigro atque acri 3 
ingenio, ubi naturam P. Scipionis, qui tum E-omanis imperator era<^ 4 
et morem hostium cognovit, multo labore multaque cura, prae- 
terea modestissume parendo et saepe obviam eundo periculis in 
tantam claritudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer 
carus, Numantinis maxumo terrori esset. ac sane, quod difficil- 5 
lumum in primis est, et proelio strenuus erat et bonus consflio, 
quorum alterum ex proyidentia timorem, alterum ex audacia 



aetate, an der Grenze feines- Lebens. 
Ebenfo ift jparvis liberis Abl. absol., 
wahrend feine eigenen Sohne noch 
klein •waren. Mit aduleseentem wird 
der Gegenfatz dazu liervorgehoben. 
— eo negotio permotus, durch diefen 
Umftand beunruhigt. 

S. oppoHunitas aetatis, die durch 
das Alter gegebene giinftige Gelegen- 
heit, namlich explendae cupidinis. — 
mediocris viros, Manner gewohnKchen 
Schlages, die nicht nach Hoherem 
ftreben. — transvorsos, in die Quere, 
d. i. vom rechten Weg ab. — studia, 
Zuneigung. — ex quihus, zu orireiur, 
denn er war angftlich, es mochte in- 
folge derfelben etc. 



7. 2. bello Numantino, von dem 
Hauptort Numantia am Duero fo 
genannter Aufftand fpanifcher Volker- 
fchaften, 143 — 133, der nach fchweren 
Niederlagen der Romer mit der Zer- 
ftorung Numantias durch den jungern 
Scipio endete. — ostentando virtutem 
entfpricht dem manu promptus. 

4. tit erat — ingenio , vermoge 
feines unermudlichen und fcharf 
fehenden Geiftes. 

5. qiiod — est, hinweifend auf das 
folgende, namlich die Verbindung 
von frifcher Thatkraft und Befonnen- 
heit in der tjberlegung. ' — quorum, 
a.\ii strenuus und &ow«s bezogen: von 
welchen beiden Eigenfchaften. Zu- 



10 



C. SALLtrsTl CRI8PI 



6 temeritatem afferre plerumque solet. igitur imperator omnis fere 
res asperas per lugurtham agere, in amicis habere, magis magis- 
que eum in dies amplecti, quippe cuius neque consilium neque in- 

7 ceptum ullum frustra erat. huc accedebat munificentia knimi et 
ingeni soUertia, quis rebus sibi multos ex Romanis familiari ami- 
citia coniunxerat. 

8 Ea tempestate in exercitu nostro fuere complures novi atque 
■nobiles, quibus divitiae bono honestoque potiores erant, factiosi 
domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui lugurthae 
non mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex 
occidisset, fore uti solus imperi Numidiae potiretur: in ipso 

2 maxumam virtutem, K,omae omnia venalia esse. sed postquam 
I^umantia deleta Scipio dimittere auxilia et ipse revorti domum 
decrevit, donatum atque laudatum magnifice pro contione lugur- 
tham in praetorium abduxit ibique secreto monuit, ut potius 
publice quam privatim amicitiam populi Eomani coleret neu quibus 
largiri insuesceret: periculose a paucis emi, quod multorum esset. 
si permanere vellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et 
regnum venturum; sin properantius pergeret, suamet ipsum 



gleich enthalt der Relativfatz eine 
Erklarung zu g[uod difficiUumum est. 

6. quippe cuius neqiie consilium etc. 
da ja von ihm weder Rat noch That 
vergeblich kam. 

7. animi, ingeni. Die Freigebigkeit 
ift Sache des Herzens, die Fertigkeit 
im Urteil Sache des Geiftes. — quis 
== quibus. 

8. 1. ea tempestate, in jener fchwie- 
rigen Zeitlage. — novi atque nohiles. 
Junge Romer aus alten oder neuen 
vornehmen Familien fchloffen fich 
dem mit der Verwaltung einer Pro- 
vinz oder dem Befehl iiber ein Heer 
beauftragten Prokonsul an, teils um 
die Verwaltung, teils um die Krieg- 
fiihrung zu lernen. Haufig lernten 
fie auch , wie man in der Provinz 
fich bereicherte. Daher der Zufatz 
quihus divitiae — erant. — factiosi 



Gunft der Parteien buhlen, um zu 
Macht zu gelangen: Parteiganger zu 
Haufe. — potentes apudsocios, drauJJen 
lieJJen fie unter dem Schutz des Statt- 
halters oder militarifchen Befehls- 
habers ihre Macht fiihlen; drauJJen 
fpielten fie die Machtigehv — qui, 
und diefe. Solche politistehe Aben- 
teurer glaubten in Jugurtha deii 
rechten Mann gefunden zu haben. 

2. pro contione, der Soldaten, — 
donatum, zuerft befcheUkte er ihn 
oflFentlich, dann nahm er ihn mit fich 
in fein Zelt. — puhlice, im Gegenfatz 
zu dem AnfchluJJ an die obeu be- 
zeichneten novi et %oWes: „vielmehr 
an den Staat als an einzelne fich an- 
fchlieJJend," — periculose mit Gefahr. 
— a paucis entfpricht privatim, 
multorum — puhlice. — in suis ar- 
tibus, vgl. 7. 4. 5. — properantius 



domi, zu Haufe muJJten fie um die pergere, zu haftig vorgehen, Gegen- 



DE BBLLO IITGURTHINO C. 8-10. 11 

pecunia praecipitem casnrum. sic locutus cum litteris eum, quas 9 
Micipsae redderet, dimisit. earum sententia haec erat. ,Iugur- 2 
tJiae tui heUo Numantino longe maxuma mrtus fuit, quam rem 
tihi certo scio gaudio esse. nohis oh merita sua carus est: 
ut idem senatui et populo JRomano sit, summa ope nitemur. 
tihi quidem pro nostra amicitia gratulor. en hahes virum 
dignum te atque avo suo Masinissa.' igitur rex ubi ea, quae 3 
fama acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognovit, cum 
virtute tum gratia viri permotus flexit animum suum et lugur- 
tham beneficiia vincere aggressus est, statimque eum adoptavit 
eit testamento pariter cum filiis heredem instituit. sed ipse pau- 4 
C08 post annos morbo atque aetate confectus cum sibi finem 
vitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis itemque Ad- 
herbale et Hiempsale filiis dicitur huiuscemodi verba cum lugurtha 
habuisse. 

jParvum ego te, lugurtha, amisso patre sine spe sine 10 
opihus in regnum meum accepi, existumans non minus me 
tihi quam liheris, si genuissem, oh heneficia carum fore. neque 
ea res falsum me hahuit. nam, ut alia magna et egregia 2 
tua omittam, novissume rediens Numantia meque regnumque 
meum gloria honoravisti tuaque virtute nohis Bomanos ex ami- 
cis amicissumos fecisti. in Hispania nomen familiae retio- 
vatum est. postremo, quod difficillumum inter mortalis est, 
gloria invidiam vicisti. nunc, quoniam mihi natura finem 3 
vitae facit, per hanc dexteram, per regni fideni moneo ohte- 

fatz zu permamre in suis artihus. nehmen. Das Ende des numantini- 

Wenn er vermittelft feines Geldes fchen Krieges war 133, Micipfa 

rafcher fein Ziel erreichen wolle, als ftarb 115. 

vermittelft. feiner Tiichtigkeit, fo 10. 1. in regnum meum, vgl. 5. 7., 

werde er durch fein eigenes Geld hier = in mein (K6nigs-)Haus , als 

Jfti Fall kommen. kSniglichen Prinzen. — si genuissem, 

9. 2. guam rem sdo, und ich weiJJ, wenn ich dein Vater ware. — fdlsum, 

daJJ diefe Thatfache. — idem, gleich- hier Partic. pass. 

falls, ebenfo. Detii Pradikat nobis 2. novissume, vgl. 9. 3. — nomen 

carMS est wird ein weiteres beigefQgt : renovatum est. Schon Mafiniffa hatte 

ut senatui carus sit, das gemeinfchaft- Jich im 2. punifchen Kriege in Spanien 

liche Subjekt ift idem. ausgezeichnet, zuerft auf Seite der 

3. gratia, Bieliebtheit. *- vincere, Karthager, dann mit Scipio ver- 

vgl. 6. 2. 3. — ^ statim, ift nach der bunden. 

Angabe 11. 6 nicht buchftablich zii 3, per hane descteram. Der Konig, 



12 C. SALLUSTI CRISPI 

storque te, uti hos, qui tibi genere propinqtd, hmeficio meo 
fratres sunt, caros habeas, neu malis alienos adiungere quam 

4 sanguine coniunctos retinere. non exercitus neque thesauri prae- 
sidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque 

5 auro parare queas: offido et fide pariuntur. quis aufem ami- 
cior quam frater fratri? aut quem alienum fidum invenies, si 

6 tuis hostis fueris? equidem ego vohis regnum trado firmum, si 
honi eritis, sin mali, imhecillum. nam concordia parvae res 

7 crescunt, discordia maxumae dilahuntur. ceterum ante hos 
te, lugurtha, qui aetate et sapientia prior es, ne dliter quid 
eveniat, providere decet. nam in omni certamine qui opulentior 
est,etiamsi accipit iniuriam, tamen, quia plus potest, facere vide- 

8 tur. vos autem, Adherhal et Hiempsal, colite ohservate talem 
hunc virum, imitamini virtutem et enitimini, ne ego meliores 
liheros sumpsisse videar quam genuisse'. 

11 Ad ea lugurtha tametsi regem ficta locutum intellegebat 

et ipse longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne 

2 respondit. Micipsa paucis post diebus moritur. postquam illi more 
regio iusta magnifice fecerant, reguli in unum convenerunt, ut 

3 inter se de cunctis negotiis disceptarent. sed Hiempsal, qui mi- 
numus ex illis erat, natura ferox et iam antea ignobilitatem 
lugurthae, quia materno genere impar erat, despiciens, dextra 
Adherbalem assedit, ne medius ex tribus, quod apud Numidas 



feine Reclite ihm zum Handfchlag 8. colite dbservate, ehret, achtet. 

hinreichend, malmt ihn. Dazu er- ^j j^^ Die Ermordimg Hiempfals. 
ganzend: jper re^m/?ae»i. Indem der 

KSnig ihm feine Rechte hinreicht, '^^' l; Pro tempore wie es der 

veriichert er als Konig ihn des Angenbhck forderte. - &em^»^e, wohl- 

Schutzes feines Reiches. woUend. 

4. officio, durch PflichterfuUung, 2. postquam fecerant, convenerunt. 

die flch im Gegendienft (ob, facerej I>as Plusquamperfekt wird mit post- 

2eigt. quam verbunden, wenn zwifchen der 

6. eguidem, das durch e verfl;arkte Handlung des Neben- und Haupt- 
quidem, dient zur Hervorhebung einer Jl^atzes ein Zeitraum verfloffen i&. 
Perfon oder Sache; hier: ich fur Das Perfekt /ecerMwi wfirde bedeuten : 
meinen Teil fibergebe euch die Herr- unmittelbar nach der Leichenfeier 
fchaft fliark; aber an euch ift es etc. traten fle zufammen. 

7. ante hos, zuerfl;, vor den beiden 3. despieiens , verachtlich herab- 
anderen Prinzen, weil er der altere fchauend. — Adherbalem assedit, eine 
und verfl;andigere ifl;. feltene Verbindung diefes Verbums. 



DE BELLO lUGTJRTHlNO C. 10-12. 



13 



honori ducitur, lugurtha foret. dein tamen ut aetati concederet 4 
fatigatus a fratre, vix in partem alteram transductus est. ibi 5 
cum multa de administrando imperio dissererent, lugurtha inter 
alias res iacit, oportere quinquenni consulta et decreta omnia re- 
scindi: nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum 
animo valuisse. tum idem Hiempsal placere sibi respondit: nam 6 
ipsum illum tribus proxumis annis adoptatione in regnum perve- 
nisse. quod verbum in pectus lugurthae altius quam quisquam 7 
ratus erat descendit. itaque ex eo tempore ira et metu anxius 8 
moliri parare atque ea modo cum animo habere, quibus Hiem- 
psal per dolum caperetur. quae ubi tardius procedunt neque 9 
lenitur animus ferox, statuit quovis modo inceptum perficere. 

Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, 12 
propter dissensionem placuerat dividi thesauros iinisque imperi 
singulis constitui. itaque tempus ad utramque rem decernitur, 2 
sed maturius ad pecuniam distribuendam, reguli .interea in loca 
propinqua thesauris alius alio concessere. sed Hiempsal in S 
oppido Thirmida forte eius domo utebatur, qui proxumus lictor 
lugurthae carus acceptusque ei semper fuerat. quem ille casu 
ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam suam 
visens domum eat, portarum clavis adulterinas paret — nam 
verae ad Hiempsalem referebantur — ceterum, ubi res postu- 



4. fatigatus a fratre, auf dringen- 
des Bitten des Bruders. — trans- 
ductiis est, er lieJJ flch beftimmen auf 
die andere Seite zu gehen. 

5. parum animo vdluisse, er fei 
nicht mehr hei voUer geiftiger Kraft 
gewefen, ^ 

7. i'atus erat, das Plusquamperfekt 
aus dem Sinn des fpater erzahlenden 
Schriftftellers. 

8. cum animo hdbere, im Sinne 
fiihren. 

12. jpropter dissensionem , wegen 
der in der erften Zufammenkunft her- 
vorgetretenen Meinungsverfchieden- 
heit betreffs gemeinfchaftlicher Ke- 
gierung. . 

2. interea, bis zur Vornahme der 



Teilung. Keiner traute dem andern, 
und flch gegenfeitig vor Jich furchtend 
wollten Jie auch nicht zufammen- 
wohnen. 

3. proxumiis lictor, der zunachft 
vor dem romifchen Beamten einher- 
gehende Liktor, alfo ein als hefonders 
ergeben erkannter Liktor. Komi- 
fche Sitten und Einrichtungen werden 
haufig von Gefchichtfchreibern und 
Dichtern auf ahnliche fremdlandifche 
tibertragen. — quem — ohlatum, da 
nun diefer : . . hatte, fo uberhauft 
ihn. ille, Jugurtha. — tamquam suam, 
als fein Eigentum muJJte es ihm wohl 
zur Befichtigung offen ftehen, wenn 
es auch von einem andern bewohnt 
war. — referehantur. Das Imperfekt 



14 C. SALLU8TI CRISPI 

4 laret, se ipsum cum magna manu venturum. iNumida mandata, 
brevi conficit atque, uti doctus erat, noctu lugurthae milites intro- 

5 ducit qui postquam in aedis irrupere, diivorsi regem quaerere, 
dormientis alios alios occursantis interficere, scrutari loca abdita, 
clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere, oum interim 
Hiempsal reperitur occultans se tugurio mulieris ancillae, quo 

6 initio pavidus et ignarus loci perfugerat. Numidae caput eius, 
uti iussi erant, ad; lugurtham referunt. 

13 Ceterum fams- tanti facinoris per omnem Africam brevi divol- 

gatur. Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsae fuerant, 
metus invadit. in duas partis discedunt Numidae: plures Adher- 

2 balem sequuntur, sed. illum alterum bello meliores. igitur lugur- 
tha quam maxumas potest copias armat, urbis partim vi alias 
voluntate imperio suo adiungit, omni !N^umidiae imperare parat. 

3 Adherbal, tametsi Romam legatos miserat, qui senatum docereut 
de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum 

4 parabat armis contendere. sed ubi res ad certamen venit, victus 
ex proelio profugit in provinciam. ac deinde E-omam contendit. 
tum lugurtha patratis consiliis, postquam omnis Numidiae potie- 

zeigt an, daJJ es fo in der Hausord- 13. Bie n^Mten Folgen der 

nung eingefiihrt war. re hebt in dem Ermordong Hiempfals. 

Kompoiitnm das PflichtmaJJige, den 13. 1. illum, neben alterum hebt 

vorausgegangenen Auftrag hervor, die durch die vorhergehende Erzah- 

wie litteras reddere, renuntiarej ad lung hinlanglich gekennzeichnete Per- 

senatum referre. — eeterum, bricht fonlichkeit hervor. 

die Aufzahlung der weitern, ohnedies 3. tametsi. — imserat, er wartete 

ja leicht verllandlichen Auftrage ab, die EntfchlieJJung des romifchen 

mit der Zuflcherung, daJ5 Jugurtha, Senats nicht ab. — fortunis, Schick- 

wie immer es gehen moge, zu rechter fale. — m!ultitudine, vgl. o. plures 

Zeit bei der Hand fein werde. Da- seguuntur. 

durch foll dem den Anfchlag ahnen- 4. res venit ad, es kommt zu., — 

den Vertrauen und Mut eingefl6j3t; in provinciam, in die romifche Pro- 

werden. vinz Afrika (Karthago). — profugit. 

Das Kompofitum deutet dieHatft an, 

5. divorsi, die einen dahin, die mit welcher er fein angeftammtes 

andern dorthin im Haufe dringend. Land verlieJJ; eibenCo . contendit. 

— dausa, was verfchloffen war. — 5. patratis == perfectis, namlich 

strepitu et tumultu, durch Larmen durch die Ermordung des Hiempsal 

und Toben. — initio, fogleich beim und die Vertreibung des ; Adherbal. 

Einbruch. — postquam potiebatur, nachdem er 

im Befitz der Macht war. postqunm 



DE BELLO lUGUBTHINO C 12-14. 



15 



batur, in otio facinus snum cum animo reputans, timere populum 
Romanum neque advorsus iram eius usquam nisi in avaritia 
nobilitatis et pecunia sua spem habere. itaque paucis diebus 6 
cum auro et argento multo legatos E,omam mittit, quis praecipit, 
primum uti veteres amicos muneribus expleant, deinde novos 
adquirant, postremo quaecumque possint largiundo parare ne 
cunctentur. sed ubi Romam legati venere et ex praecepto regis 7 
hospitibus aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas 
poUebat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, ut 
ex maxuma invidia in gratiam et favorem nobiKtatis lugurtha 
venirert. quorum pars spe alii praemio inducti singulos ex senatu 8 
ambiundo nitebantur, ne gravius in eum consuleretur. igitur nbi 9 
legati satis confidunt, die constituto senatus utrisque datur. tum 
Adherbalem hoc modo locutum accepimus. 

,Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi prae- M 
cepit, uti regni Numidiae tantummodo procurationem existu- 
marem meam, ceterum ius et imperium eius penes vos esse; 
simul eniterer domi militiaeque quam maxumo usui esse populo 
Bomano: vos miJii cognatorum, vos affinium loco ducerem: si 
ea fecissem, in vostra amicitia exercituin divifias munimenta 



wird mit dem Imperfekt verbunden, 
wenn die Dauer des eingetretenen 
Zuftandea^ hervorgehoben werden foU. 

— in otio, die Folge von postquam 
potiebatur. Es gab zunachft nichts 
mehr fiir ihn zu thun. 

6. paucis diebus, nach Adherbals 
Flucht. — quaecumgue, alles mogliche 
von Hilfsmitteln und Perfonen. 

7. Tiospitibus, die in der befonderen 
Beziehung der Gaftfreundfchaft, des 
hospitium, zu Jugurtha ftanden. — 
aliisque, namlich aus den nobiles. — 
ut — veniret, £o daJJ der groJJte HaJJ 
des Adels gegen Jugurtha fich in 
Gunft und Gewogenheit umwandelte. 

8. quorum, iqhezug auf nobUes in 
ndbilitatis. — spe, namlich praemii. 

— singulos ambire, bei jedem einzel- 
nen umhergehen. 

9. igitur ubi — confidunt. Infolge 



diefer Anftrengungen gefchah es, daJ5, 
als die Senatsfitzung fOr die Ver- 
handlung feftgefetzt wurde, die Ge- 
fandten des Jugurtha volles Vertrauen 
hatten. — utrisque, beiden Teilen. 

14. Adherhals Ilede im Senat zu 
Rom. 

14; 1. procuratio, die durch recht- 
ma^igen Auftrag erhaltene Verwaltung 
einer Sache an Stelle deffen, dem 
ius et imperium, Recht und Gewalt 
uber diefelbe zukommt. Daherauch 
die Verwaltung einer Provinz, welche 
von dem dnrch den Senat ernannteu 
Statthalter einem Stellvertreter (vi- 
cariusj iibertragen worden ift. Als 
einen folchen Stellvertreter erklart 
fich Adherbal. — munimenta regni, 
iiberhaupt jede Stfltze der Herr- 
fchaft. 



16 



C. SALLUSTI CRISPl 



2 regni me hdbiturum. quae cum praecepta parentis mei agita- 
rem, lugurtha, Tiomo omnium quos terra sustinet sceleratis- 
sumus, contempto imperio vostro Masinissae me nepotem et 
iam ah stirpe socium atque amicum populi Bomani regno for- 

3 tunisque omnibus expulit. atque ego, patres conscripti, quo- 
niam eo miseriarum venturus eram, vellem potius db mea quam 
oh maiorum meorum heneHcia posse me a vobis auxilium petere, 
ac maxume deheri mihi h&neficia a populo Romano, quihus non 
egerem; secundum ea, si desideranda erant, titi dehitis uterer. 

4 sed quoniam parum tutaper se ipsa prohitas est, neque mihi in 
manu fuit lugurtha qualis foret, ad vos confugi, patrei con- 
scripti, quibus, quod mihi miserrumum est, cogor prius oneri 

5 quamusui esse. ceteri reges aut hello victi in amicitiam avohis 
rec&pti sunt aut in suis duhiis rehus societatem vostram appeti- 
verunt. familia nostra cum populo Romano hello Carthagi- 
niensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides eius quam 

6 fortuna petunda erat. quorum progeniem vos, patres conscripti, 
nolite pati me nepotem Masinissae frustra a vohis auxilium 



2. cum agitarem, da ich zu be- 
ohachten heinuht war. — iam ab 
stirpe, fchonvonGehurt. Adherhalhebt 
hervor, dajJ er durch Erbfchaft in den 
Ehrentitel socius atque amicus pojpuli 
JZomam eingetreten fei. Sonft gab 
der romifche Senat diefe Auszeich- 
nung auswartigenFurften und Volkern 
als Anerkennung oder Aufmunterung, 
der romifchen Sache treu zu fein. 

3. quoniam venturus eram, weil ich 
kommen foUte. Das Partic. fut. act. 
wird ofters gebraucht, um das in den 
Verhaltniffen, in dem Schicksal Un- 
abanderliche zu bezeichnen. — ac 
maxume, eine Steigerung des erften 
Wunfches veHlem potius. Das Haupt- 
gewicbt des letztern liegt in quibus 
nonegerem. — secundum ea, in zweiter 
Linie, wird durch si desideranda 
erant erklart und hebt das guibus 
non egerem auf, = wenn denn doch 



der Fall eintreten follte, daJJ ich 
davon Gebrauch machen muJJ. quihus 
ift Objekt zu egerem und uterer. 

4. per se ipsa, felbft fiir Jich, ohne 
den Schutz anderer. — probitas, 
Ehrlichkeit, wie lie Adherbal gegen 
Jugurtha gelten lieJJ. — fuit, neben 
est, hebt den einzelnen eingetretenen 
Fall hervor neben der allgemeinen 
Erfahrung, die Jich auch an Adherbal 
als richtig erwiefen hat. — neque 
mihi in manu fuit. Nach der Er- 
mordung des Hiempsal muJJte Ad- 
herbal auf alles gefaJJt fein (daher 
foret). — in manu est = es ift in 
der Gewalt. 

5. ceteri reges, fonft wurden Konige 
etc. — petunda erat, zu fuchen war. 
quorum = et, itaque eorum, aai fa- 
milia bezogen. — progeniem, Appo- 
iition zu me, wie nejpotem Masinissae. 



DE BELLO lUGURTHINO C. 14. 



17 



petere. si ad impetrandum nihil causae haherem praeter mi- 7 
serandam fortunam, quod paulo ante rex genere fama atque 
copiis potens, nunc deformatus aerumnis inops, alienas opes 
exspecto, tamen erat maiestatis populi Romani prohibere iniu- 
riam neque pati cmusquam regnum per scelus crescere. verum 8 
ego eis finibus eiectus sum, quos maioribus meis populus Bo- 
manus dedit, unde pater et avus meus una vobiscum expulere 
Syphacem et Carthaginiensis. vostra beneficia mihi erepta sunt, 
patres conscripti, vos in mea iniuria despecti estis. eheu me 9 
miserum! hucine, Micipsa pafer, beneficia tua evasere, ut, quem 
tu parem cum liberis tuis regnique participem fecisti, is po- 
tissumum stirpis tuae exstinctor sit? numquam ergo familia 
nostra quieta eritP semperne in sanguine ferro fuga vorsabitur? 
dum Carthaginienses incolumes fuere, iure omnia saeva patie- 10 
bamur: hostes ab latere, vos amid procul, spes omnis in armis 
erat. postquam illa pestis ex Africa eiecta est, laeti pacem 
agitabamus, quippe quis hostis nullus erat, nisi forte quem 
vos iussissetis. ecce autem ex improviso lugurtha, intoleranda il 
audacia scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque 
eodem propinquo suo interfecto, primum regnum eius sceleris 
sui praedam fecit, post, ubi me eisdem dolis non quit capere, 
nihil minus quam vim aut bellum exspectantem in imperio 
vostro, sicut videtis, extorrem patria domo, inopem et coper- 
tum miseriis effecit, ut ubivis tufius quam in meo regno essem. 



7. si, hier = etiam si, wie tamen 
erat im Nachfatz zeigt. — impetrare, 
die Erfullung einer Bitte erlangen. 
— qtiod — exspecto, Erklarung zu 
miserandam fortunam. — rex — po- 
tens, ein durch Abkunft, Ruhm und 
Mittel machtiger Konig. — defor- 
matus aerumnis, entftellt durch Sorgen- 
laft. 

8. verum. In Wahrheit aber ver- 
halt lich die Sache fo, daJS ich nicht 
als Fremder hier Hilfe fuche, fondern 
als Erbe der Herrfchaft, welche das 
romifche Volk meinen Ahnen ge- 
fchenkt hat. Daher vos in mea in- 
iuria despecti estis. 

Sallusti lugurtha. 



9. hucine — evasere, dahin find 
deine Wohlthaten gekommen, d. i. 
dahin haben deine Wohlthaten ge- 
fuhrt, daJJ etc. 

10. iure patiebamur, als Verbundete 
Roms. — illa pestis, die karthagifche 
Herrschaft. — nisi forte, au^er viel- 
leicht. — quem iussissetis = is guem, 
== si quem, namlich Jiostem esse, 
existimari iussissetis. 

11. extorrem — effecit = effecit, 
ut extorris essem. — tutius, mehr in 
Sicherheit. Bei Salluft findet fich 
haufig das Adverb pradikativ zu esse. 



18 C. SALLUSTI CEISPI 

12 ego sic existumabam, patres conscriptii uti praedicantem audi- 
veram patrem meum : qui vostram amidtiam diligenter colerent, 
eos multum lahorem suscipere, ceterum ex omnihus maxume 

13 tutos esse. quod in familia nostra fuit, praestitit, uti in omni- 
hus hellis adesset vohis: nos uti per otium tuti simus, in vostra 
manu est, patres conscripti. 

14 Fater nos duos fratres reliquit, tertium lugurtham hene- 
ficiis suis ratus est coniunctum nohis fore. alter eorum neca- 

15 tus est, alterius ipse ego manus impias vix effugi. quid agam? 
aut quo potissumum infelix accedam? generis praesidia omnia 
exstincta suni. pater, uti necesse erat, naturae concessit. fratri, 
^Uem minume decuit, propinquus per scelus vitam eripuit. affi- 
nis amicos propinquos ceteros meos alium alia clades oppressit: 
capti ah lugurtha pars in crucem acti, pars hestiis ohiecti 
sunt, pauci, quibus relicta est atiima, clausi in tenehris cum 

16 maerore et luctu morte graviorem vitam exigunt. si omnia, 
quae aut amisi aut ex necessariis advorsa facta sunt, incolu- 
mia manerent, tamen, si quid ex improviso mali accidisset, 
vos implorarem, patres conscripti, quihus pro magnitudine im- 

17 peri ius et iniurias omnis curae esse decef. nunc vero exsul 
patria domo, solus atque omnium honestarum rerum egens, quo 
accedam aut quos appellem? nationesne an reges, qui omnes 
familiae nostrae oh vostram amicitiam infesti sunt ? an quoquam 
mihi adire licet, uhi non maiorum- meorum hostilia monumenta 



12. sic -weifl; auf qid — esse hin, Subjektzu/actasMwt. — ex necessariis, 
nicht auf uti audiveram. von feiten der Verwandten, d. i. lu- 

13, praestitit, namlicli id; ftatt gurthas. — im, das Recht, omnes 
deffen der erklarende Zufatz uti — iniurias, alleVerletzungen des Rechts. 
adesset vobis. — tios — est, hebt die 17. nunc vero, Gegenfatz zu omnia 
zu erwartende G-egenleifbung hervor. incolumia. — solus, einfam und ver- 



14. tertium, naml. fratrem, als 



laffen. — omnium honestarum rerum, 

, .^ -n , 1 -.^ ~ n ^ s-Wfis deffen, was zur Auszeichnung 

dritter Bruder, glaubte er, wurde etc. x, , j ox j i. •• x • 

' " ' (honorj des Standes gehort. — maio- 

15. praesidia omnia, die Stutzen rumhostiliamonumenta=^monumenta 
des Gefchlechts werden einzeln auf- maiorum ut hostium, Denkzeichen 
gezahlt in pater, frater, affinis, amici. der Vorfahren als gewefener Feinde. 
— quem = is quem. — vitam ex- _ pUruma, pradikativ, in Menge. 
igwnt, bringen ihr Leben bis zum _ ^ut — jpofest wie oben quo acce- 
Ende dahin. ^^^ ^^^ g.^^^^ appellem, eine Erwei- 

16. quae hier Objekt zu awm und terungderFrage: an quoquam — sint. 



DE BELLO lUGURTHINO C. 14. 19 

pluruma sintP aut quisquam nosfri misereri potesf, qui ali- 
quando vobis hosfis fuit? postremo Masinissa nos ita insfituit, 18 
patres conscripfi, ne quem coleremus nisi pqpulum Bomanum, 
ne sociefates neu foedera nova acciperemus, abunde magna prae- 
sidia nohis in vosfra amicitia fore: si huic imperio fortuna 
mutaretur, una occidundum nohis esse. virtute ac dis volen- 19 
tihus magni estis ef opulenti, omnia secunda et ohoedientia 
sunt: quo facilius sociorum iniurias curare licet. tantum illud 20 
vereor, ne quos privata amicifia lugurthae parum cognita trans- 
vorsos agat; quos ego audio maxuma ope nifi amhire fatigare 
vos singulos, ne quid de ahsenfe incognita causa statuatis; 
fingere me verha et fugam simulare, cui licuerit in regno 
manere. quod ufinam illum, cuius impio facinore in has mi- 21 
serias proiectus sum, eadem haec simulantem videam, ef ali- 
quando auf apud vos aut apud deos immortdlis rerum humanarum 
cura oriatur: neille, qui nunc scelerihus suis ferox atque prae- 
clarus esf, omnihus malis excruciatus impietatis in parentem 
nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum gravis poe- 
nas reddat. iamiam frater, animo meo carissume, quamquam 22 
tihi immaturo ef unde minume decuit vita erepfa est, fatnen 
laetandum magis quam dolendum pufo casum fuum. non enim 23 
regnum sed fugam exsilium egesfatem ef omnis has quae me 
premunt aerumnas cum anima simul amisisfi. at ego infelix, 

18. foedera, unter Beachtung reli- Feftftellung des Thatbeftandes, ohne 
giofer Formlichkeit abgefcbloffene gerichtliche Unterfuchung. 
Vertrage, alfo mehr slIs societates. — 21. guod utinam, vgl. 1. 5. Hier 
abunde, pradikativ zu fore. — liuic bezieht sich giiod auf den letzten 
iviperio, dat. incommodi. Satz fvngere me — manere. — pro- 

iectus siim, ich bin hinausgeftoJJen 

19. curure, hier = curae hahere, worden. — cwa, wie oben 19 CMrare. — 
flch angelegen feiu laffen. ne = nae, ftirwahr. Wahrlich, dann 

wiirde er etc. — poenas reddere ftatt 

20. tantum illud vereor, afyndetifch des gewohnlichem dare, erinnert an 
angefchloffen, wie wenn vorausginge: res reddere, und fchlieJJt den Begriff 
und ich furchte nicht, daJJ ihr diefe der Genugthuung in iich. Vgl. 12. 3. 
cura vergeffet. — ~ jprivata, perfon- 22. iamiam, jetzt, ja jetzt. — zmdle, 
licbe. — lugurthae, genet. subiect. von der Seite wo. — laetandum, der 
— transvorsos agere, auf falfche GleichmaJJigkeit der Konftruktion 
Wege treiben. — fatigare, keine 'wegen wie dolendum transitiv ge- 
Kuhe laffen. — incognita caiisa, ohne braucht. 

2* 



20 



C. SALLTJSTI CRISPI 



in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humanor 
rum spectaculum praeheo, incertus quid agam, tuasne iniurias 
persequar ipse auxili egens an regno consulam, cuius vitae necis- 

24 que potestas ex opihus alienis pendet. utinam emori fortunis 
meis honestus exitus esset neu vivere contemptus viderer, si 
defessiis malis iniuriae concessissem. nimc neque vivere luhet 
neque mori licet sine dedecore. 

25 Pafres conscripti, per vos, per liheros atque parentis vostros, 
per maiestatem populi JRomani, suhvenite mihi niisero, ite ohviani 
iniuriae, nolite pati regnum Numidiae, quod vostrum est, per 
scelus et sanguinem familiae nostrae tahescere/ 

15 Postquam rex finem loquendi feoit, legati lugurthae largi- 

tione magis quam causa freti paucis respondent. Hiempsalem ob 
saevitiam suam ab Numidis interfectum, Adiierbalem ultro bellum 
inferentem, postquam superatus sit, queri quod iniuriam facere 
nequivisset. lugurtham ab senatu petere ne se alium putarent, 
ac Numantiae cognitus esset, neu verba inimici ante facta sua 
2 ponerent, deinde utrique curia egrediuntur. senatus statim con- 
sulitur. fautores legatorum, praeterea [senatusj magna pars gratia 



23. rerum Immanaruni spectaculum, 
eiu SchauAiick der Hinfalligkeit der 
menfchliclieQ Dinge. — incertm quid 
agam, bezeichnet die ganze Ratlofig- 
keit in der Lage, daher nicht utrum. 
Die zwei folgenden Fragen fchlieJJen 
iich nicht gegenfatzlich aus, find da- 
her auch mit ne — an geldldet. — 
regno consulere, {vlt den angeltamm- 
ten Thron forgen. — cuius zu ^JOte- 
stas. Die jootestas vitae necisgue, 
alfo die jaotestas regia ifb nicht mehr 
uuabhangig in feiner Hand. Vgl. oben 
§ 1. — alienis, d. i. Bomanorum. 

24. utinam — esset. Der Tod ware 
nicht ehrenvoll, weil er das Unrecht 
ungeracht lieJJe. — neu — concessissem. 
Das Leben ift nicht ehrenvoU, weil 
es gleichfalls das TJnrecht ungeracht 
laJJt, wenn er iich vom Uberma^ des 
Elends zur Thatloligkeit uieder- 
driicken laJJt. Daher neqtie vivere 



lubet, ich mag nicht leben, neque 
mori licet, und kann nicht fterfaen, 
sine dedecore, zu beidem. 

25. per, elliptifch, wie „bei". — 
quod vostrum est, vgl. § 8. — san- 
guinem, BlutvergieJJen. 

15. 16. Erwiderung der Grerandten 

Ingurthas. Teilnng ^omidiens. 

Erlte GeCandtfchaft des Senates. 

15. 1. cama, ihre Sache. — ultro, 
feinerfeits. 

2. utrique, beide Teile. — fautores, 
vgl. 13, 8. — gratia, der perfonliche 
EinfluJJ (der Gefandten), welcher durch 
beliebt machendes Wefen oder zur 
Dankbarkeit verpflichtendes Benehmen 
gewonnen wird. Soweit die Senatoren 
nicht wirklich dm-ch Geld beftochen 
(fautores) waren, lieJJen fie flch durch 
das einnehmendeWefen derGefandten 



DE BELLO IDGtrRTHlNO C. 15-16. 21 

depravata Adherbalis dicta contenniere, lugurthae virtutein ex- 
tollere, gratia voce denique omnibus modis pro alieno scelere 
et flagitio sua quasi pro gloria nitebantur. at contra pauci, quibus 3 
bonum et aequum divitiis carius erat, subveniundum Adherbali 
et Hiempsalis mortem severe vindicandum censebant, sed ex 4 
omnibus maxume Aemilius Scaurus, homo nobilis impiger factiosus 
avidus potentiae honoris divitiarum, ceterum vitia sua callide 
occultans. is postquam videt regis largitionem famosam impu- 5 
dentemque, veritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia 
invidiam accenderet, animum a consueta lubidine continuit. vicit 16 
tamen in senatu pars illa, quae vero pretium aut gratiam ante- 
ferebat. decretum fit uti decem legati regnum, quod Micipsa 2 
obtinuerat, inter lugurtham et Adherbalem dividerent. cuius le- 
gationis princeps fuit L. Opimius homo clarus et tum in senatu 
potens, quia consul 0. Grraccho et M. Pulvio Flacco interfectis 
acerriime victoriam nobilitatis in plebem exercuerat. eum lugur- 3 
tha tametsi Romae in inimicis habuerat, tamen accuratissume 
recepit, dando et pollicendo multa perfecit, uti famae fide, po- 
stremo omnibus suis rebus commodum regis anteferret. reliquos 4 
legatos eadem via aggressus plerosque capit, paucis carior fides 
quam pecunia fuit. in divisione quae pars Numidiae Maureta- 5 
niam attingit, agro virisque opulentior, lugurthae traditur, illam 

beftimmen. — contemnere, der Be- offene Hand geboten hatte und nur 

acbtung nicht wert finden. — gratia durcb die dadurch entftehende Gehaf- 

voce, durch Gunft uad Wort. gratia figkeit und Beeintrachtigung der per- 

hier der EinfluJJ der Senatoren, den ronlichen Stellung davon abgehalten 

diefe zugunften des lugurtha geltend -wurde (vitia sua cdllide occultans). 
machten. 

4. impiger, raftlos. — factiosus, 16. pretium aut gratiam, Geld 
von /acfio, einer, derdurchZufammen- oder Gunft, namlich lugurthae. 
fchlu_p Gleichgefinnter etwas fertig zu 2. potens, quia — exercuerat, eine 
bringen (facere) fucht, gewohnlich in fcharfe Verurteilung der maJJlofeu 
fchlimmem Sinne auf die poHtifchen Parteileidenfchaft der Optimaten wah- 
Verhaltniffe angewendet, „voll Partei- rend und nach den gracchifchen Fn- 
ranken".— mtia, Fehler. ruhen. 

5. famosam, von- der alles fprach. - 3. accuratissume, mit der forgfaltig- 
— solet, namlich fieri. — licmtia, ften Aufmerkfamkeit. — fide, alte 
die Willkiir im Handeln; poUuta, Form des Dativs = fidei. fides, 
durch Annahme von Geld befleckt. Treue im Fefthalten am Rechten, 
Es wird alfo angedeutet, daJJ Scaurus Gewiffen. 

in feiner Habfucht gern der Beftechung 5. agro, Ackerland, im Gegenfatz 



22 C. SALLUSTI CRISPI 

alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et aedificiis 
magis exornata erat, Adherbal possedit. 
17 B,es postulare videtur Africae situm pauois exponere et eas 

2 gentis, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. sed 
quae loca et nationes ob calorem aut asperitatem, item solitudines 
minus frequentata sunt, de eis haud facile compertnm narrave- 
rim. cetera quam paucissumis absolvam. 

3 In divisione orbis terrae plerique in parte tertia Africam 
posuere. pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam 

4 in Europa. ea finis habet ab occidente fretum nostri maris et 
Oceani, ab ortu solis declivem latitudinem, quem locum Cata- 

5 bathmon incolae appellant. mare saevum importuosum, ager fru- 
gum fertilis, bonus pecori, arbori infecundus, caelo terraque 

6 penuria aquarum. genus hominum salubri corpore, velox, patiens 
laborum. plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut bestiis 
interiere: nam morbus haud saepe quemquam superat. ad hoc 

7 malefici generis pluruma animalia. sed qui mortales initio Africam 
habuerint quique postea accesserint, aut quo modo inter se per- 
mixti sint, quamquam ab ea fama, quae plerosque obtinet, divor- 
sum est, tamen uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dice- 
bantur, interpretatum nobis est utique rem sese habere cultores 



zu dem an Stadten reicheren Teil. — 5. tnare, an der KQfte von Afrika. 

quae — erat, Erklarung zu specie. — pecori, arbori, filr die Viehzucht, 

— possedit, hatte in Befitz , namlich fiir die Baumpflanzung. — caelo terra- 

durch die Teilung. que, eine Yerbindung wie terra ma' 

17—19. Befchreihung Afrikas. ^*2"«- 

17. 2. o6 calorem aut asperitatem, 6. genus — corpore, ein gefunder, 

wegendesheiJSenoderrauhenKHmas; hraftiger Menfchenfchlag. — pleros- 

daher das ausfchlieJJende aut. — com- T^ seneetus dissdlvit, d. i. Erank- 

pertum Grewiffes. heiten kennen fie nicht. — nisi qui, 

3. in parte tertia posuere, haben auJJer wenn welche, auJJer denen, 
als dritten Erdteil angenommen. welche etc. — aut bestiis, oder aber 

4. nostrum mare, das mittellandi- ^uch, wird eriautert durch ad hoe 
fche Meer, Oceanus, das atlantifche — animalia. 

Meer. — ah ortu solis, von Often 7. quae plerosque obtinet, welche 

her = nach Often. — decUvem lati- fich bei den meiften hehauptet. — 

tudinem, von Cyrenaica bis zum Nil- regis Jliempsalis, namlich esse. Sie 

thal. Diefe „weithjn fich erftreckende ftammen von Hiempfal, der nach lu- 

Abdachung" wurde bei den Alten viel- gurtha mit Hiarbas das Reich Numi- 

fach zu Afien gerechnet. dien befaJ5. — interpretatum est, paf- 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 17-18. 



23 



eius terrae putant, quam paucissumis dicam. ceterum fides eius 
rei penes auctores erit. 

Africam initio habuere G-aetuli et Libyes, asperi incultique, 18 
quis cibus erat caro ferina atque humi pabulum uti pecoribus. 
ei neque moribus neque lege aut imperio cuiusquam regebantur: 2 
vagi palantes qua nox coegerat sedes habebant. sed postquam 3 
in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus eius 
compositus ex variis gentibus amisso duce ac passim multis sibi 
quisque imperium petentibus breTi dilabitur. ex eo numero Medi 4 
Persae et Armenii, navibus in Africam transvecti, proxumos nostro 
mari locos occupavere, sed Persae intra Oceanum magis, eique 5 
alveos navium invorsos pro tuguriis habuere, quia neque materia 
in agris neque ab Hispanis emundi aut mutandi copia erat: mare 6 
magnum et ignara lingua eommercio prohibebant. ei paulatim 7 
per conubia Graetulos secum miscuere et, quia saepe temptantes 
agros alia deinde alia loca petiverant, semet ipsi Nomadas appel- 
lavere. ceterum adhuc aedificia Numidarum agrestium, quae 8 
mapalia illi vocant, oblonga incurvis lateribus tecta quasi navium 
carinae sunt. Medi autem et Armenii accessere Libyes — nam 9 



fivifch, wie manchmal das Part. perf. 
der Deponentia, die urfpriinglich ak- 
tive Form hatten. — utigue putant. 
Die mtindliche Uberlieferung der 
Volksfage itimmt mit den gefchrie- 
benen Biichern iiberein. — fides — 
erit. Fiir die Glaubwiirdigkeit will 
Salluft nicht einffcehen. 

18. 1. asperi, roh von Natur, incuJ- 
tique, und auch nicht durch Kultur 
veredelt; dazu die Erl£laruDg quis — 
uti pecoribus. — Jiumi pabulum, was 
auf dem Boden als Weidekraut wachft. 
— uti pecoribus zu humi pabulum. 

2. ei — regebantur, ein gefetzlofes 
Nomadenvolk. — vagi, pradikative 
Erganzung zu palantes. palari be- 
deutet das Umherfchweifen in ein- 
zelnen Haufen oder Abteilungen, hier 
zur A.uffuchung des Lebensbedarfes, 
vagi, das dadurch entftehende unftate 



Umherwandern: „unftatumherfcbwei- 
fend«. 

3. in Hispania Hercules, daher die 
Saulen des Herkules in der Sage. 

4. locos, die zur Niederlaffung ge- 
eigneten Stellen. — intra Oceanum, 
innerhalb der Grenzen des Oceans, 
alfo an der Nordweftkufte von Afrika. 

5. materia in agris, Bauholz im 
Lande. ~ mutare, aus- und ein- 
taufchen, durcli Taufchhandel er- 
werben. 

6. ignara, hier paffivifch. 

7. saepe temptantes, iie macbten oft 
Verfuche mit neuen Feldern nnd 
kamen fo von einer Gegend zur an- 
dern. — Nbmadas, d. i. dieWeiden- 
den, auf den Weiden Umherfchwei- 
fenden. Daraus entftand Numidae. 

9. Medi et Armenii. Die Perfer 
liejJen iich an der Kiifte des atlanti- 



24 



C. SALLUSTI CRISPI 



hi propius mare Africuin agitabant, Gaetuli aub sole magis, haud 
procul ab ardoribus — eique mature oppida habuere: nam freto 

10 divisi ab Hispania mutare res inter se instituerant. nomen eorum 
paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros pro Medis appel- 

11 lantes. sed res Persarum brevi adolevit; ac postea nomine l^u- 
midae propter multitudinem a parentibus digressi possedere ea 

12 loca, quae proxume Carthaginem Isfumidia appellatur. deinde 
utrique alteris freti finitumos armis aut metu sub imperium suum 
coegere, nomen gloriamque sibi addidere, magis ei qui ad nostrum 
mare processerant, quia Libyes quam Gaetuli minus bellicosi. 

13 denique Africae pars inferior pleraque ab Numidis possessa est, 
victi omnes in gentem nomenque imperantium concessere. 

19 Postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendae gratia, 

pars imperi cupidine soUicitata plebe et aliis novarum rerum avidis, 
Hipponem Hadrumetum Leptim ah*asque urbis in ora marituma 
condidere, eaeque brevi multum auctae pars originibus suis prae- 

2 sidio aliae decori fuere. nam de Carthagine silere melius puto 
quam parum dicere, quoniam alio properare tempus monet. 

3 Igitur ad Catabathmon, qui locus Aegyptum ab Africa dividit, 



fchen Oceans nieder und vermifchten 
lich dort mit den nach Siiden flch 
ausdehnenden Gatulen. Die Meder 
und Armenier aber zogen mehr oft- 
"warts gegen Libyen hin (aceessere 
lAbyas) und lieJJen lich an der Kiifte 
des Mittelmeeres nieder. — db ar- 
doribus, von der heiJJen Zone. — 
eique, die Meder und Armenier. — 
freto, nicht wie die Perfer durch das 
mare magnum. — inter se, wie wenn 
db JSispanis vorausginge. 

11. res adolevit, das Gemeinwefen 
wuchs, erftarkte. — multitudo, tjber- 
volkerung. — joossedere, vgl. 16. 5. 

12. utrique, die beiden Teile der 
Perfer, die am Ocean wohnenden 
und die nordoffcwarts ausgewanderten. 
— alteris, auf einander. 

13. inferior, der gegen das Meer 
hin gelegene niedrigere Teil; Gegen- 



fatz ift superior, das innere Bergland. 
— in gentem — concessere, gingen 
alle auf in dem Volk. 

19. 1. imperi cupidine, aus Begier 
nach der Herrfchaftwiegelten einzelne 
das Volk und noch andere (et aliis), 
namlich aus den Vornehmen auf, 
welche nach Neuerungen begierig 
waren. soUicitata ift auch auf dliis 
zu beziehen. Nachdem das Unter- 
nehmen fehlgefchlagen , wandert die 
Schar der Unzufriedenen aus. tjber- 
volkerung und Biirgerzwift waren die 
erften Urfachen der Kolonifation im 
Altertum. Biirgerzwift aber wurde 
durch dieBegier nach derHerrfchaft er- 
regt. — originibus, den Mutterftadten. 

2. nam begegnet dem Einwand, daJJ 
Karthago nicht beriihrt werde. 

3. igitur, nimmt die Befchreibung 
wieder auf. ad CatabatJmon , gegen 



DB BELLO lUGURTHINO C. 19—20. 25 

secundo mari prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac deincepa duae 
Syrtes interque eas Leptis, deinde Philaenon arae, quem locum 
Aegyptum vorsus finem imperi habuere Carthaginienses, post aliae 
Punicae urbes. cetera loca usque ad Mauretaniam Numidae tenent» 4 
proxume Hispaniam Mauri sunt. super Numidiam G-aetulos acce- 5 
pimus partim in tuguriis alios incultius vagos agitare, post eos 6 
Aethiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus. igitur bello 7 
lugurthino pleraque ex Punicis oppida et finis Carthaginiensium, 
quos novissume habuerant, populus E-omanus per magistratus ad- 
ministrabat, Gaetulorum magna pars et Jfumidae usque ad flumen 
Muluccham sub lugurtha erant, Mauris omnibus rex Pocchus im- 
peritabat, praeter nomen cetera ignarus populi Romani itemque 
nobis neque bello neque pace antea cognitus. de Africa et eius 8 
incolis ad necessitudinem rei satis dictum. 

Postquam diviso regno legati Africa decessere et lugurtha 20 
contra timorem animi praemia sceleris adeptum sese videt, certum 
esse ratus, quod ex amicis apud IN^umantiam acceperat, omnia 
Romae venalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus, 
quos paulo ante muneribus expleverat, in regnum Adherbalis 
animum intendit. ipse acer bellicosus, at is quem petebat quietus 2 



Eatabatbmos hin. — secundo mari, 7. igitur, leitet iiber von von der 

dera secundo flumine nachgebildet, geographifchen Befchreibung zur 

Mer =secundum oram maris,w.enn man Riickkehr zur hiftorifchen Erzahlung. 

der Meereskiifte folgt. — prima, nam- So alfo verhalt es fich mit den Ort- 

lich weftwarts von Katabathmos. — lichkeiten Afrikas, uud als der iugur- 

Theraeon, griechische Genetivform. thinifche Krieg ausbrach, verwalteten 

Thera gehort zu den Cykladen. — etc. — habuerant, hatten in Befitz 

deinceps, dem Meere weiter nach fiid- erhalten. Ahnlich ofters possidei'e. 

weftlich die groJJe Syrte, von da — novissume, durch den 3. punifchen 

weiter der Kiifte entlang die kleine Krieg. 

Syrte. - deinde, v^eitev oftwarts g ^^ ^ecessitudinem, foweit notig. 
von Leptis, m der Nahe der grojsen 
Syrte. — post, noch weiter hin oft- 

^arts. 20. — 21. 3. Iugurthas Einfall in 

Adherhals Gebiet. 

4. cetera, von dem oftlichen Aus- 

gangspunkt Cyrene aus weftlich. 20. 1. contra timorem animi, im 

5. super, fudlich, nach den Hohen Gegenfatz zu feiner Befurchtung. 
des Atlas hin. — ineultius , noch 3. aeer, Gegenfatz zu quietus, rfih- 
weniger kultiviert. rig, fchneidig. — quem petebat, auf 



26 



C. SALLUSTI CRISPI 



imbellis, placido ingenio, opportuinis iniuriae, metuens magis quam 

3 metuendus. igitur ex improviso finis eius cum magna manu 
invadit, multos mortalis cum pecore atque alia praeda capit, aedi- 

4 ficia incendit, pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit, deinde 
cum omni multitudine in regnum suum convortit, existumans 
Adherbalem dolore permotum iniurias suas manu vindicaturum 

5 eamque rem belli causam fore. at ille, quod neque se parem armis 
existumabat et amicitia populi B.omani magis quam Numidis fretus 
erat, legatos ad lugurtham de iniuriis questum misit. qui tametsi 
contumeliosa dicta rettulerant, prius tamen omnia pati decrevit 

6 quam bellum sumere, quia temptatum antea secus cesserat. neque 
eo magis cupido lugurthae minuebatur, quippe qui totum eius 

7 regnum animo iam invaserat. itaque non uti antea cum prae- 
datoria manu, sed magno exercitu comparato bellum gerere coepit 

8 et aperte totius !Numidiae imperium petere. ceterum qua pergebat 
urbis agros vastare, praedas agere, suis animum hostibus terrorem 

21 augere. Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut 

relinquundum esset aut armis retinendum, necessario copias parat 

2 et lugurthae obvius procedit. interim haud longe a mari prope 

Cirtam oppidum utriusque exercitus consedit, et quia diei extremum 

erat, proelium non inceptum. sed ubi plerumque noctis pro- 



den er es abgefehen hatte. — placido Angriff gemacht". 



totum, betont 



ingenio, von fanfter Natur. — oppor- 
tunus, leicht ausgefetzt. 

3. hostiliter, mit allen Ubelthaten, 
die fich der alte hostis glaubte er- 
laubea zu diirfen, d. i. mit Mord, 
Plunderung, Brandfchatzung etc. — 
accedit, riickt ein, fucht heim. 

4. cum omni muUitudine, namlich 
der Beute. — convertere, wie vertere, 
ofters „fich wenden". 

5. bellum sumere, zum Krieg greifen. 
— temptatum antea^ vgl. 13. 3. 4. — 
seeus cesserat, weil anders (als er- 
wartet) ausgefallen war. — neque, 
aber nicht. — quippe qui, mit dem 
Indikativ ftatt des gewohnlichen Kon- 
junktiv hebt die fertige Thatfache 
mehr hervor. .,Hatte er ja doch den 



in der Voranfbellung. Der eben er- 
zahlte Einfall hatte noch nicht das 
ganze Gebiet Adherbals erreicht. — 
animo, in feinem Sinn, bei fich. 

7, cum praedatoria manu, wie § 3 
cum magna manu; dazu ift Gegen- 
fatz -exercitus, das regelrechte Heer. 
— petere, ausgehen auf etwas. 

8. pergebat, namlich ire, wo er 
vorriickte. 

21. 1. eoprocessum, entfpricht un- 
ferm: „da^ es fo weit gekommen 
fej". 

2. haud longe, nicht gerade weit. 
Cirta, jetzt Eonftantine, liegt unge- 
gefahr 4 Tagemarfche weit landein- 
warts. — extremum diei, plerumque 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 20-22. ' 27 

cessit, obscuro etiam tum lumine milites lugurthini signo dato 
caatra hostium invadunt, semisomnos partim alios arma sumentis 
fugant funduntque. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam pro- 
fugit, et ni multitudo togatorum fuisset, quae Numidas insequentis 
moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patra- 
tum bellum foret. igitur lugurtha oppidum circumsedit, vineis 3 
turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur, 
maxume festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proe- 
lium factum ab Adherbale Romam missos audiverat. 

Sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adu- 4 
lescentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatus 
populique Homani verbis nuntient : velle et censere eos ab armis 
discedere, [de controvorsiis suis iure potius quam bello disce- 
ptare :] ita seque illisque dignum esse. legati in Africam maturantes 22 
veniunt, eo magis quod Romae, dum proficisci parant, de proelio 
facto et oppugnatione Cirtae audiebatur: sed is rumor clemens 
erat. quorum lugurtha accepta oratione respondit: sibi neque 
maius quicquam neque carius auctoritate senatus esse; ab 
adulescentia ita se enisum, ut ab optumo quoque proiaretur; 
virtute, non malitia P. Scipioni summo viro placuisse ; ob easdem 
artis a Micipsa non penuria liberorum in regnum adoptatum 



noctis. Adiectiva neutra werden hau- der Senat als Keprafentant des Volkes 

fig rubftantivifch gebraucht. — ob- kraft feiner durch das letztere er- 

scuro etiam tum lumine, jedoch noch haltenen Vollmacht. — mrbis, ira 

vor Tagesanbruch. — togati, Komer, Auftrag. — velle et censere. senatus 

hier in weiterem Sinne, folche, welche censet, popuUis vult (iiibet). — wtre 

in Beziehung zum romifchen Staats- jpotius quam bello disceptare, auf dem 

verband ftanden. Wege des Rechtes vielmehr als mit 

3. tempus antecapere, die Zeit vor- den Waffen fich auseinanderfetzen. 
weg nehmen, d. i. zu feinem Vorteil 22. 1. maturantes, in befchleunigter 
ausniitzen. tempus Tegatorum, die Reife. — eo magis, bezieht fich auf 
Zeit, welche die Gefandten zur Reife maturantes. — is rumor, namlich von 
und Verhandlung in Rom brauchten. der "Lage in Cirta. clemens, noch 
Diefen Verhandlungen wollte er mit milde. Hatte man die voUe Wahrheit 
einer fertigen Thatfache begegnen. erfahren, fo ware noch viel mehr 

Grund zur Befchleunigung der Reife 

21. 4 — 22. Zweite rSnuTehe gewefen. 

Gefandtfchaft. 2. oratione, Mitteilung. — ob eas- 

4. senatm populigue Homani. In dem artis, inbezug auf virtuie — bo- 
den auswartigen Beziehungen handelt nis artibus. — in regnum, vgl. 10. 1. 



28 



C. SALLUSTI CRISPI 



3 esse. ceterum giio plura bene atque strenue fecisset, eo animmn 

4 suum iniuriam minus tolerare. Adherhalem dolis vitae suae 
insidiatum; quod ubi comperisset, sceleri eius obviam isse. po- 
pulum JRomanum neque recte neque pro bono facturum, si ab 
iure gentium sese prohibuerit. postremo de omnibus rebus legatos 
Romam brevi missurumu ita utrique digrediuntur. Adherbalis 
appellaudi copia non fuit. 

23 lugurtha ubi eos Africa decessisse ratus est neque propter 
loci naturam Cirtam armis expugnare potest, vallo atque fossa 
moenia circumdat, turris exstruit easque praesidiis firmat, prae- 
terea dies noctisque aut per yim aut dolis temptare. defensoribus 
moenium praemia modo modo formidinem ostentare, suos bor- 
tando ad virtutem arrigere, prorsus intentus cuncta parare. 

2 Adherbal uti intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem 
infestum, auxili spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum 
trahi non posse, ex eis qui una Cirtam profugerant duos maxume 
impigros delegit. eos multa pollicendo ac miserando casum suum 
confirmat uti per hostium munitiones noctu ad proxumum mare, 

24 dein E,omam pergerent. S^umidae paucis diebus iussa efficiunt. 
litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec 
fuit: 

2 ,Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, patres con- 
scripti, sed vis lugurthae subigif, quem tanta lubido exstin- 
guendi me invasit, ut neque vos neque deos immortalis in animo 

3 habeat, sanguinem meiim quam omnia malit. itaque quintum 
iam mensem socius et amicus populi Bomani armis obsessus 
teneor, neque mihi Micipsae patris mei beneficia neque vostra 



4. recte, in richtiger Erkenntnis; 
pro iono, wie es in Wirklichkeit gut 
ifb. — db iure gentium, hier der Ab- 
■vvehr. 

5. copia non fuit, es war nicht 
moglich, weil lugurtha es zu ver- 
hindern wuJJte. 

23. 24. Adherhals Hilfegefuch in 

Eom. 
23.1. amis, durch bloJJen Anfturm. 
— ostentare, entgegenhalten; formi- 
dinem, Schrecken. Er hielt Schreck- 



bilder entgegen in der Ausubung 
wilder Gewalt. — ^'''Otsus, die Ein- 
zelnheiten abfchlieJJend u. zufammen- 
faffend. 

2. omnis fortunas, die ganze Lage 
in allen ihren Einzelnheiten. — duos 
maodme impigros, zwei recht wackere. 
— confirmat, macht Mut. — ad 
proximum mare, zur nachften Stelle 
am Meere, wo fie sich einfchififen 
konnten. 

24. 2. in animo habet, denkt an. 



DE BEELO lUGURTHINO C. 23-24. 



29 



decreta auxiliantur; ferro an fame acrius urgear incertus sum. 
plura de lugurtha scrihere dehortatur me fortuna mea. et 4 
iam antea expertus sum parum fidei miseris esse. nisi tamen 5 
intellego illum supra quam ego sum petere neque simul ami- 
citiam vosfram et regnum meum sperare. utrum gravius exi- 
stmnet, nemini occultum est. nam initio occidit Hiempsalem 6 
fratrem meum, deinde patrio regno me expulit. quae sane fue- 
rint nostrae iniuriae, niJiil dd vos. verum nunc vostrum reg- 7 
mim armis tenet, me, quem vos imperatorem Numidis posui- 
stis, clausum oisidet; legatorum verba quanti fecerit pericula 
mea declarant. quid est reliquum nisi vis vostra, quo moveri 8 
possit? nam ego quidem vellem et haec quae scriho et iUa 9 
quae antea in senatu questus sum vana forent potius quam 
miseria mea fidem verhis faceret. sed quoniam eo natus sum, 10 
ut lugurthae scelerum ostentui essem, non iam mortem tieque 
aerumnas, tantummodo inimici imperium et cruciatus cor- 
poris deprecor. regno Numidiae, quod vostrum est, uti luhet 
consulite: me manihus impiis eripite, per maiestatem imperi, 
per amicitiae fidem, si ulla apud vos memoria remanet avi 
mei Masinissae.' 



3. incertussum, ich konnte zweifeln. 

4. dehortatur fortuna, meine Lage 
fpricht deutlicher als meine Worte. 
— iam antea, yg\. 15. 1. 2. 

5. nisi tamen, fchlieJJt iich elliptifch 
an fortuna deliortatur an. „"Wenn 
ich nicht doch noch das beifugen foU, 
daJJ ich fehe." »Nur das jedoch fuge 
ich bei: ich febe, daJJ". — supra 
petere, hoher ftreben, dazu die Er- 
klarung in negue — sperare. — utnm, 
die romifche Freundfchaft " oder Ad- 
herbals Reich. Mit der Eroberung 
des letztern hort die erftere auf. 

6. quae sane fuerint. Doch mogen 
das nur Unbilden gegen mich gewefen 
fein. — nihil ad vos, namlich per- 
tineant. 

7. vostrum regnum, namlich der 



durch die Teilung dem Adherbal zu- 
gefallene Teil. Vgl. 16. 5. Anders 
14. 1. 22, wo von dem bei dem Tode 
des Vaters ererbten Anteil, patrium 
regnum, die Kede ifb. — legatorum 
verha, vgl. 21.4. 

9. nam fchlieJJt eng an den Gedan- 
ken an: Nur noch eure Gewalt kann 
ihn beftimmen. „Viel lieber ware 
es mir ja etc. 

10. sed, bricht die Bltte um den 
Schutz des Reiches ab. Nur wenig- 
ftens feine Perfon mogen die Romer 
nicht in lugurthas Hanfle fallen laffen. 
ostentus, das Zeigen; ostentui esse, 
zum Zeigen, zur Schau dienen. — 
— imperium et cruciatus, Gewalt und 
Marter. — deprecor, ich bitte um Ab- 
wendung. 



30 C, SALLUSTI CRI8P1 

25 His litteris recitatis fuere qui exercitum in Africam mittun- 

dum censerent et quam primum Adherbali subveniundum, de 
lugurtha interim uti consuleretur, quoniam legatis non paruisset. 

2 sed ab eisdem illis regis fautoribus summa ope enisum est ne 

3 tale decretum fieret. ita bonum publicum, ut in plerisque nego- 

4 tiis solet, privata gratia devictum. legantur tamen in Africam 
maiores natu nobiles, amplis honoribus usi. in quis fuit M. Scaurus, 
de quo supra memoravimus, consularis et tum in senatu princeps. 

5 ei, quod res in invidia erat, simul et ab Numidis obsecrati, 
triduo navim ascendere. dein brevi Uticam appulsi litteras ad 
lugurtham mittunt, quam ocissume ad provinciam accedat se- 

6 que ad eum ab senatu missos. ille ubi accepit homines claros, 
quorum auctoritatem Homae pollere audiverat, contra inceptum 
suum venisse, primo commotus metu atque lubidine divorsus agi- 

7 tabatur. timebat iram senatus, ni paruisset legatis ; porro animus 

8 cupidine caecus ad iuceptum scelus rapiebatur. vicit tamen in 

9 avido ingenio pravum consiKum. igitur exercitu circumdato summa 
vi Cirtam irrumpere nititur, maxume sperans, diducta manu hostium 

10 aut vi aut dolis sese casum victoriae inventurum. quod ubi secus 



25. 26. Dritte rSmifcIie GefandtTchaft. tum, Das Yerhaltnis des princeps 

Der Fall Cirtas. Die Ermordnng- senatus verfchob JBch natiirlich all- 

Adherhals. jahrlich, 

26. 2. ab eisdem ittis^ vgl. 15, 2. 5. in invidia, namlich populi. in 

— enisum est, vgl. 17, 7. inmdiaesse^-^ieininvidiamvenirej^Ev- 

3. lorivata gratia, die perfonliche, fatz fiir das mangelnde paffive Verbum. 
aufhefonderenBeziehungenberuhende 6. contra inceptum — um fein Be- 
Gunft. — devincere, ganzlich beliegen. ginnen zu verhindern. — metu atque 
Sobezeichnet oft ^ein derZufammen- luhidine, zu agitdbatur. commotus 
fetzung den hohern Grad. bezeichnet die allgemeine Beunruhi- 

4. maiores natu, im Gegenfatz zu gung, divorsus die zwei verfchiedenen 
der zweiten Gefandtfchaft. Vgl. 21. 4. Seiten, nach welchen lich feine Gedan- 
amplis Tionorihus usi, die hohe Amter ken richteten, einerfeits infolge der 
hekleidet hatten. — supra memora- Furcht, andererfeits infolge der Gier. 
vimus, vgl, 15, 4. — in senatu jprin- Die nahere Bestimmung von metus 
eeps, eine perfonliche Auszeichnung, und lihido gieht der folgende Satz, 
die hei der Umfrage um die Meinungs- primo gehort zum ganzen Satz. 
auJJerung zur Geltung kam, Die- 7, porro, des weitern, andererfeits, 
felbe gehiihrte dem defignierten oder 8. ingenio, Natur. 

im zunachft vorausgegangenen Amts- 9, diducta manu, als Folge von 

jahr gewefenen Konful. Daher hier exercitu circumdato. — vi, wenn 

die Zufammenftellung eonsularis et durch die weite Ausdehnung der Be- 



DE BELLO lUGURTHINO C. 25-27. 



31 



procedit neqne quod intenderat efficere potest, ut prins quam 
legatos conveiiiret Adherbalis potiretur, ne amplins morando Scau- 
rum, quem plurumum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus 
in provinciam venit. ac tametsi senati verbis graves minae nun- 1 1 
tiabantur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa tamen ora- 
tione consumta legati frustra discessere. ea postquam Cirtae au- 26 
dita sunt, Italici, quorum virtute moenia defensabantur, confisi 
deditione facta propter magnitudinem populi Romani inviolatos 
sese fore, Adherbali suadent uti seque et oppidum lugurthae 
tradat, tantum ab eo vitam paciscatur, de ceteris senatui curae 
fore. at ille, tametsi omnia potiora fide lugurthae rebatur, 2 
tamen quia penes eosdem, si advorsaretur, cogundi potestas erat, 
ita uti censuerant Italici deditionem facit. lugurtha in primis 3 
Adherbalem excruciatum necat, deinde omnis puberes Numidas 
atque negotiatores promiscue, uti quisque armatis obvius fuerat, 
interficit. 

Q,uod postquam Homae cognitum est et res in senatu agitari 27 
coepta, idem illi ministri regis interpellando ac saepe gratia, inter- 
dum iurgiis trahundo tempus, atrocitatem facti leniebant. ac ni 2 
0. Memmius tribunus plebis designatus, vir acer et infestus po- 
tentiae nobiiitatis, populum Homanum edocuisset id agi, ut per 
paucos factiosos lugurthae scelus condonaretur, profecto omnis 
invidia prolatandis consultationibus dilapsa foret: tanta vis gra- 
tiae atque pecuniae regis erat. sed ubi senatus delicti con- 3 



fatzung Lticken oder fchwache Stellen 
entftiinden; dolis, wenn infolge der 
weiten Ausdehnung nicht alle Punkte 
mit deF gleichen AufmerkTamkeit be- 
obachtet wiirden. ^ 

10. wt, erklarend: „namlich daJJ". 
. 11. senati, eine altertumliche Form, 
welche in offiziellen Eedensarten bei- 
behalten wurde, wie senati decretum, 
senati auctoritas. — frustra, erfolglos. 

26. 1. Italici, wie 21, 2. togati, — 
socii Italici. 

2. fide, inbezug auf vitam pacis- 
catur. 

3. negotiatores , wie oben ItaKci, 
die dem romifchen Staatsverhande an- 



gehorigen Gefchaftsleute. — ut — 
fuerat, wie einer begegnet war. Cirta 
fiel 112 V. Chr. 

27.-28. 3. Koms Kriegsruftung. 

lugurthas vergehliche Befteehungs- 

verfuehe. 

27. 1. idem illi ministri, vgl. 25. 2. 
— gratia, einnehmendes Entgegen- 
kommen (vgl. 25. 2), Gegenfatz dazu 
iurgia, gefuchte Streitereien. — le- 
niehant, fuchten zu mildern. 

2. potentia, die tjbermacht. — per, 
durch die Vermittelung, Bemuhungen. 
lugurthae, Dativ. — gratia atque 
jpecunia, Geld und Gunft. 

3. delictum (delinquere), Unterlaf- 



32 



C. SALLUSTl CEISPI 



scientia populum timet, lege Sempronia provinciae futuris consuli- 
4 bus Numidia atque Italia decretae, consules declai^ati P. Scipio 
Nasica, L. Calpurnius Bestia: Calpurnio Numidia, Scipioni Italia 
obvenit. deinde exercitus qui in Africam portaretur scribitur, 
28 stipendium aliaque quae bello usui forent decernuntur. at lugur- 
tha, contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia venum 
ire in animo haeserat, filium et cum eo duos familiaris ad senatum 
legatos mittit eisque uti illis, quos Hiempsale interfecto miserat, 

2 praecipit omnis mortalis pecunia aggrediantur, qui postquam 
Homam adventabant, senatus a Bestia consultus est placeretne 
legatos lugurthae recipi moenibus, eique decrevere, nisi regnum 
ipsumque deditum venissent, uti in diebus proxumis decem 

3 Italia decederent. consul Numidis ex senatus decreto nuntiari 

4 iubet; ita infectis rebus illi domum discedunt. interim Oalpur- 
nius parato exercitu legat sibi homines nobilis factiosos, quorum 
auctoritate quae deliquisset munita fore sperabat. in quis fuit 

5 Scaurus, cuius de natura et habitu supra memoravimus. nam 



fungsfehler. — conscientia, kaufal, 
im BewnJJtfein. — timet, er ilfc ia 
Furcht. — lege Sempronia. Nach 
dem vomjiingern Gracchus (123) be- 
autragten Gefetz foUten die Provinzen 
vor deu Wahlkomitien (dalier futuris 
consulibus) durch den Senat beltimmt 
werden. Die Konsuln hatten uach 
der Wahl fich unter einander zu ver- 
Itandigen oder zu lofen. 

4. Scipio, der Sohn tlesjenigen 
Jscipio, der den Tiherius Gracchus 
getotet hatte. 

28. 1. contra spem, zu nuntio, = 
inexspectato, dazu die Erklarung in 
quippe cui — liaeserat, da er ja nicht 
anders dachte, als daJJ. 

2. postquam adventahant, vgl. 18. 5. 
Die Gefandten waren abgereifb und 
im Herankommen (adventare) he- 
griffen. — recipi moenibus, innerhalb 
der romifchen Mauern, d. i. in der 
Stadt aufnehmen. — in diebus, inner- 
halb, im Verlauf der nachffceu zehn 



Tage mujiten fie den itahfchen Boden 
verlaffen haben. Die durch den Be- 
fehl des Senats angekiindigte Frifl; 
ift fo in ganz beftimmte Greuzen ein- 
geengt. 

3. nuntiari iubet, er laJJt ihnen 
die Botfchaft zuftelien. 

28. 4.-29. Der Feldzug des Cal- 
pumins. 

4. legat sibi. Der fiir eine Provinz 
bezeichnete oberfteBeamte oder Feld- 
herr wahlte fich nach eigenem Be- 
liebeu i)der auf Verwendung der Be- 
teiligten rSmifche Biirger aus, die 
ihn in feiner Amtsfiihrung unter- 
ftiitzen foUten. Eine folche legatio 
wurde nicht felten von jungen Stre- 
bern gefucht. — factiosos, im Par- 
teileben hervorragend (vgl. 15. 4). — 
quae deliquisset, hier = si quae de- 
liquisset. Zu delinquere vgl. 27. 3. 
— habitus Haltung, auch im politi- 
fchen Sinn. — supra, vgl. 15. 4. 

5. nam fchlieJJt erlauternd an quae 



DE BELLO lUGURTHINO C. 28-29. 33 

in consule nostro multae bonaeque artes et animi et corporis erant, 
quas omnis avaritia praepediebat: patiens laborum, acri ingenio, 
satis providens, belli haud ignarus, firmissumus contra pericula 
et insidias. sed legiones per Italiam Regium atque inde Siciliam, 6 
porro ex Sicilia in Africam transvectae. igitur Calpurnius initio 7 
paratis commeatibus acriter iSTumidiam ingressus est multosque 
mortalis et urbis aliquot pugnando cepit. sed ubi lugurtha per 29 
legatos pecunia temptare bellique quod administrabat asperitatem 
ostendere coepit, animus aeger avaritia facile convorsus est. 
ceterum socius et administer omnium consiliorum assumitur Scau- 2 
rus, qui tametsi a principio plerisque ex factione eius corruptis 
acerrume regem impugnaverat, tamen magnitudine pecuniae a bono 
honestoque in pravum abstractus est. sed lugurtha primo tantum- 3 
modo belli moram redimebat, existumans sese aliquid interim 
Eiomae pretio aut gratia effecturum. postea vero quam parti- 
cipem negoti Scaurum accepit, in maxumam spem pactionibus 
adductus recuperandae pacis, statuit cum eis de omnibus prae-- 
sens agere. ceterum interea fidei causa mittitur a consule Sex- 4 
tius quaestor in oppidum lugurthae Vagam. cuius rei species 
erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam legatis impera- 
verat, quoniam deditionis mora indutiae agitabantur. igitur rex, 5 



deliquisset. — quas omnis, aber alle 2. gui, und aueh diefer. — a pzin- 

diefe. cipio, zu impugnaverati — a bono 

6. sed, Ubergang von der Perfon Tionestoque, von dem, was gut und 
des Fiihrers zu dem Heere. ehrlich ift. 

7. igitur, alfo, nachdem die Legio- 3. primo, anMnglich. — redimehat, 
nen ubergefetzt waren, bezeichnet ^je 27. 1. lenieiant. — participem 
den Eintritt in das kriegerifche Vor- negoti. lugurtha behandelte die ganze 
gehen an Ort und Stelle. — pugnando, Angelegenheit von Anfang an, foweit 
durch Kampf mit der FauA, alfo in- es ging, als eine Gefchafts- oder Geld- 
bezugaufmortaZis, in offenem Kampf, fache. — Scaurum, auch noch den 
inbezugauf Mr&zs, durch Erfturmung. Scaurus. — pactionihus, Abmachun- 

29. 1. sed, leitet den Gegenfatz ein ^^°' 

zu dem anfanglich energifchen Auf- 4. fidei causa, zur Burgfchaft in- 

treten. — administrare hellum , die hetreff der Verhandlungen. — mora, 

Fiihrung und ganzeVerwaltung(Ver- infolge des Verzugs. — quoniam — 

pflegung der Truppen und was dazu agitabatur, giebt die Erlauterung zu 

gehort) hahen. — osiendere, ent- 9.uod — imperaverat. 

gegenhalten, vorftellen. 5. igitur, fchliejit an fidei causa 

Sallusti lugurtlia. 3 



34 



C. SALLU8TI CRISPI 



uti constituerat, in castra venit ac pauca praesenti consilio lo- 
cutus de invidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur, 
reliqua cum Bestia et Scauro secreta transigit. dein postero die 
quasi per saturam sententiis exquisitis in deditionem accipitur. 

6 sed uti pro consilio imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque 

7 equi multi cum parvo argenti pondere quaestori traduntur. Cal- 
purnius Romam ad magistratus rogandos proficiscitur. in Numidia 
et exercitu nostro pax agitabatur. 

30 Postquam res in Africa gestas quoque modo actae forent 

fama divolgavit, Romae per omnis locos et conventus de facto 
consulis agitari. apud plebem gravis invidia, patres solliciti erant. 
probarentne tantum flagitium an decretum consulis subvorterent 

2 parum constabat. ac maxume eos potentia Scauri, quod is auctor 

3 et socius Bestiae ferebatur, a vero bonoque impediebat. at C. 
Memmius, cuius de libertate ingeni et odio potentiae nobilitatis 
supra diximus, inter dubitationem et moras senatus contionibus 



an. — uti — acciperetur , von dem 
aus loeutus zu entnehmenden Verbum 
des Bittens abhangig. — secreta, pra- 
dikativ. — per saturam. lanx satura, 
eine mit allerlei FrQchten angefuUte 
Schufrel, ■vne G.e bei landlichen Opfer- 
mahlzeiten als Weihegefchenfc auf- 
geftellt -vrarde. tJbertragen iffc per 
saturam = durch einander. Die 
Sache war zum voraus abgemacht, 
es wurde daher beim formlichen Ab- 
fchlujj allerlei in kreuz und quer 
durcheinander gefragf, um eine klare 
Einiicht zu verhindern. 

Q.pro consilio, offen vor demKriegs- 
rat, im Gegenfatz zu den geheimen Ab- 
machungen (secreta transigit). 

7. ad magistratus rogandos. Der 
Vorfitzende der Wahlkomitien , in 
erffcer Linie der Konsui, fragt das 
Volk, welche es als Beamte wahlen 
wolle. Bsih.eT populum rogare magi- 
stratus = Wahlkomitien halten. 



30. 31. Die Stimmung .in Rom. 
Bede des Memmins. 

30. 1. forent = essent. — peromnis 
locos et conventus, allenthalben, wo 
man lich traf. — agitari, es wurde 
verhandelt iiber. — invidia, HajJ. — 
solliciti, beunruhigt. — parum con- 
stabat, man wuJJte nicht recht. 

2. ferebatur, er wurde im Gerede 
herumgetragen == er galt allgemein. 
— quodkis — ferebatur. Den Konful 
Calpurnius preiszugeben hatte iich 
der Senat wohl noch entfchlieJJen 
konnen. Aber weil der einfluJJreiche 
Scaurus als die eigentliche Seele der 
ganzen fchlechten Handlung galt, 
fiirchteten fie dem Konful etwas an- 
zuhaben, weil fie dadurch den Scau- 
rus treffen mujjten. 

3. cuius, gemeinfchaftlicher Gene- 
tivus subiect. zu lihertate ingeni und 
odio potentiae, zu potentiae ifb nobi- 
litatis Genet. subiect. — supra, vgl. 
27. 2. — contionibus, in Volksreden 
vor verfammeltem Volke, nicht in 



DE BELLO lUGURTHINO 0. 30-31. 



35 



populum ad vindioandum hortari, monere ne rem publicam, ne 
libertatem suam desererent, multa superba et crudelia facinora 
nobilitatis ostendere: prorsus intentus omni modo plebis animum 
incendebat. sed quoniam ea tempestate Romae Memmi facundia 4 
clara pollensque fuit, decere existumavi unam ex tam multis 
orationem eius perscribere ac potissumum ea dicam, quae in 
contione post reditum Bestiae huiuscemodi verbis disseruit. 

,Multa me dehortantur a vohis, Quirites, ni studium rei 31 
puhlicae omniasuperet: opes factionis, vostra patientia, ius 
nullum, ac maxume qiiod innocentiae plus periculi quam Jio- 
noris est. nam illa quidem piget dicere, his annis quindecim 2 
quam ludihrio fueritis superhiae paucorum, quam foede quam-_ 
que inulti perierint vosfri defensores, ut vohis animus ah 3 
ignavia atque socordia corrupfus sit, qui ne nunc quidem oh- 
noxiis inimicis exsurgitis atque etiam nunc timetis eos, quihus 
decet ferrori esse. sed quamquam haec talia sunt, famen ohviam 4 
ire facfionis pofentiae animus suhigit. certe ego liherfafem, 5 
quae mihi a parenfe meo fradifa est, experiar. verum id 



ftaatlicher Volksverfammlung. — 
prorsus intentus, durchweg auf jede 
Gelegenbeit aufmerkfam. — incen- 
debat, feuerte fort und fort an. 

4. facundia, die Fahigkeit, durch 
Worte (fari) einen Eindruck zu 
machen; eloquentia, die nach den 
Regeln der Wiffenfchaft ausgebildete 
Beredfamkeit. — decere, daJ5 es am 
Platze fei. — perscribere, genau, 
ganz aufzeichnen. 

81. 1. dehortantur, mahnt ab. — 
a vobis, d. i. fur euch. einzutreten, 
eure Sache zu verteidigen. — ni 
superet, •wenn nicht ftarker ware. — 
studium rei publicae Eifer fiir leb- 
hafte Teilnahme am Gemeinwefen. 

— opes — est, Erlauterung zu multa, 

— factionis, der Adelsmache. — ius 
nullum, dieHechtslofigkeit, der rechts- 
lofe Zuftand. — innocentia, Uneigen- 
niitzigkeit. 



2. nam, fchlieJSt erlauternd an opes, 
pafientia, an. — piget, es ift einVer- 
druJJ. — his, in den letzten. — quin- 
decim kann nur als allgemeine runde 
Zahl gelten. Denn da die vorliegende 
Eede nach dem Fall Cirtas (112) ge- 
halten wurde, fo ftimmt die Zahl 
weder zu dem altern Gracchus (er- 
mordet 133), noch zu dem jungem, 
deffen Tod ins Jahr 121 fallt. — 
ab ignavia, von feiten, hebt den Aus- 
gangspunkt der Verderbnis hervor. 
ignavia, vgl. 4. 4. 

3. obnoxiis, in offenbare Schuld 
verftrickt. — quibus decet esse, denen 
man fein follte. 

4. haec, diefe Verhaltniffe. — ani- 
mus, ahnlicb wie oben studium rei 
publicae. 

5. experiri, durch die That ver- 
fuchen. — quae — tradita est, hebt 
einen fcharfen Gegenfatz zu der po- 

3=* 



36 



C. SALLUSTI CRI8PI 



frmtra an ob rem faciam, in vostra manu situm est, Quirites. 

6 neque ego vos hortor, quod saepe maiores vostri fecere, uti 
contra iniurias armati eatis: nihil vi, nihil secessione opus 

7 est necesse est suomet ipsi more praecipites eant. occiso Ti. 
Graccho, quem regnum parare aiehant, in plehem Bomanam 
quaestiones habitae sunt. post C. Gracchi et M. Fulvi cae- 
dem item vostri ordinis multi mortales in carcere necati sunt. 

8 utriu^que cladis non lex verum luhido eorum finem fecit. sed 
sane fuerit regni paratio plehi sua restituere. quidquid sine 

9 sanguine civium ulcisci nequitur, iure factum sit. superiorihus 
annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos 
liberos paucis nobilihus vectigal pendere, penes eosdem et sum- 
mam gloriam et maxumas divitias esse. tamen haec talia 
facinora impune suscepisse parum habuere; itaque postremo 
leges, maiestas vostra, divina et humana omnia hostibus tra- 



tentia factionis hervor. — db reni, 
zum Nutzen der Sache. 

6. neque, jedoch niclit. — contra 
iniurias ire, den . . . entgegentreten, 
gegen die . . . auftreten. — praeci- 
pites ire, jahlings abwarts gehen, 
d. i. durch ihre fortgefetzte Bedrang- 
nis des Volkes. Im folgenden werden 
Beifpiele von diefem Verfahren auf- 
gezahlt. 

7. regnum, Konigsherrfchaft. Scipio 
Nafica und nach ihm die Optimaten 
behaupteten falfchlich (aiebant) ein 
folches Streben des Ti. Gracchus, 
um zur Gewaltthat gegen ihn aufzu- 
fbacheln. — guaesitowes,Unterfuchungs- 
gerichte wegen Vergehen gegen den 
Staat. — Fulvius, einer der ent- 
fchiedenften Anhanger des C. Grac- 
chus, fiel in dem StraJJenkampf 121. 
— eorww, namlich: welche die Mord- 
fcenen veranlaJJt hatten. — utriusque, 
beide Morde. — non lex, kein Antrag 
wurde beim Volke geltellt, daJJ dem 
BlutvergieJSen eiu Ende fein folle; 
diefes horte erlt auf, als die Optima- 



ten keine Luft (lubidoj mehr daran 
hatten. 

8. fuerit, factum sit, eine Einrau- 
mung des Memmius, ohne daJJ diefer 
damit einverftanden war. Zugleich 
ift darin ein Vorwurf gegen die 
Schwache des Volkes enthalten, das 
fich folche Thaten ruhig gefallen 
lieJJ. — nequitur^ eine feltene Form, 
wie coeptus sum nur mit dem Infin. 
passiv. — sine sanguine, folche 
Thaten hatten nur mit Blut geracht 
werden konnen. ulcisci, hier, wie 
manchmal die Deponentia, in alter- 
tiimlichem Gebrauch paffivifch. 

9. taciti, auch hierin liegt ein ftiller 
Vorwurf des Gehenlaffens ; denn die 
Folge davon war das parum Jiabere 
(nicht zufrieden fein, nicht genug 
haben). — aerarium expilari — esse. 
Wie gegen die Plebs, fo wurde gegen 
den ganzen Staat und feine Bundes- 
genoffen verfahren. — postremo, am 
Ende, auf dem Hdhepunkt der Macht- 
ausbeutung. — tradita sunt, mit Au- 
fpielung auf den Calpurnius und Scau- 



DE BELLO lUGmiTHlNO 0. 31. 



37 



dita sunt. neque eos, qui ea fecere, pudet aut paenifef, sed 10 
incedunf per ora vostra magnifici, sacerdotia ef consulatus, 
pars friumphos suos ostenfanfes: proinde guasi ea Jionori non 
praedae hdbeant. servi aereparati iniusta imperia dominorum ll 
non perferunf, vos, Quirifes, in imperio nafi, aequo animo ser- 
vitutem toleratis? at qui sunt ei, qui rem publicam occupavere? 12 
homines sceleratissumi, cruentis manihus, immani avaritia, no- 
cenfissumi ef eidem superhissumi , quihus fides decus pietas, 
postremo honesta atque inhonesta omnia quaestui sunt. pars 13 
eorum occidisse frihunos plehis, alii quaestiones iniusfas, pleri- 
que caedem in vos fecisse pro munimenfo hahenf. ifa quam 14 
quisque pessume fecif fam maxume futus esf. metum ah scelere 
suo ad ignaviam vostram franstulere; quos omnis eadem cu- 
pere eadem odisse eadem metuere in unum coegif. sed haec 15 
inter honos amicitia, infer mdlos factio esf. quodsi fam vos 16 
Uhertafis curam haheretis quam illi ad dominationem accensi 
sunt, profecto neque res puhlica, sicuti nunc, vastaretur et hene- 



rus ; um Geld hat man Gefetz, Hoheit 
des Volkes, das in menfchlichen und 
gottlichen Satzungen heilig zu hal- 
tende Recht preisgegeben, -wie ein 
Beiiegter die Waffen ausliefert ; alfo : 
Eom i& um Geld in die Gewalt des 
Fremden gegeben. 

10. ineedunt, ftolzieren einher. — 
per ora vostra, unter euern Augen. 

— 'proinde quasi — hdbeant, als 
ob lie iliefe Auszeichnungen als den 
Lohn ihrer Tuchtigkeit und nicht 
als das Ergebnis ihres Jagens nach 
Beute hatten, d. i. als ob fie diefe 
Auszeichnungen fich zur Ehre, nicht 
als Raub anrechnen foUten. 

11. Quirites, fcharfer Gegenfatz zu 
servi, ebenfo in imperio nati zu aere 
parati. — in imperio, im Recht der 
Herrfchaft. 

12. cruentis manibus, vgl. § 7. — 
nocentissumi, die groJJten Miffethater. 

— qtiaestui sunt, fie verkaufen um 
Geld und Gewinn, d. i. fie geben um 



Geld preis. — fides, das Halten des 
gegebenen Wortes, der ubernomme- 
nen Verpflichtung; decus, die Bewah- 
rung deffen, was fich fur den fittlichen 
Menfchen fchickt, Ehre in fubjektivem 
Sinn, pietas, die Liebe zu allen durch 
natiirliche Bande Verbundenen; Jione- 
sta atque inhonesta, in allgemeinen 
Begriffen zufammenfaffend. 

■" 13. pro munimento habent, fie haben 
in ihrer Gewalt- und Mordherrfchaft 
Deckung. 

14. quam — tam, in dem Ma^e 
wie, fo. — ab scelere suo transtulere, 
ihre Verbrechen muJJten fur fie die 
TJrfache der Furcht fein; fie fehen 
aber, daJ5 aus Feigheit iieplebs fich 
vor ihnen furchtet. 

15. factio, das Zufammenhalten 
zum Bofen (facere cum aliquo) = 
Verfchworung. 

16. beneficia, die Amter, die das 
Volk giebt. 



38 C. SALLU8TI CEISPI 

17 ^cia vostra penes optumos non audacissumos forent. maiores 
vostri parandi iuris et maiestatis constituendae gratia his per 
secessionem armati Aventinum occupavere: vos pro lihertate, 
quam ah illis accepistis, nonne summa ope nitemini? atque eo 
vehementius, quo maius dedecus est parta amittere quam omnino 

18 non paravisse. dicet aliquis ,quid igitur censes ? vindicandum 
in eos qui liosti prodidere rem puhlicam ?' non manu neque 
vi, quod magis vos fecisse quam illis accidisse indignum est, 

19 verum quaestionibus et indicio ipsius lugurthae. qui si dedi- 
ticius est, profecto itissis vostris ohoediens erit, sin ea con- 
temnit, scilicet existumahitis qualis illa pax aut deditio sit, 
ex qua ad lugurtham scelerum impunitas, ad paucos potentis 
maxumae divitiae, ad rem puhlicam damna atque dedecora per- 

20 venerint. nisi forte nondiim etiam- vos dominationis eorum sa- 
tietas tenet et illa quam haec tempora magis placent, cum regna 
provinciae leges iura iudicia hella atque paces, postremo di- 
vina humana omnia penes paucos erant, vos autem, hoc est 
populus Romanus, invicti ah hostihus, imperatores omnium gen- 
tium satis hahehatis animam retinere: nam servitutem quidem 

21 quis vostrum recusare audehat? atque ego tamesti viro flagi- 
tiosissumum existumo impune iniuriam accepisse, tamen vos 
hominihus sceleratissumis ignoscere, quoniam cives sunt, aequo 

22 animo paterer, ni misericordia in perniciem casura esset. nam 
et illis, quantum importunitatis hahent, parum est impune 
male fecisse, nisi deinde faciundi licentia eripitur, et vohis 

17. bis, 494 und 449. Bei der erftea fich der Gewalt der Optimaten zu 
Auswanderung auf den mons sacer widerfetzen , ftellt Memmius die 
befetzten die Plebejer auch den Aven- driickende Gegenwart als fchon ver- 
tinus, — atque, und dazu noch. gangen (illa) und die zii gewinnende 

18. quod, Objekt zu fecisse und Befreiungalsfchongegenwartigi^ftaec^ 
Subjekt zu accidisse. Vgl. 14. 16. — dar. 

etindicio. In den gerichtlichen TJnter- 21. viro flagitiosissumum. Der 

fuchungen wird lugurtha felbft in die Mann thut fchimpf lich an iich, wenn 

Lage kommen, gegen die Optimaten er Unrecht ungeAraft duldet. — ni 

auszufagen. — casura esset, wenn nicht ausfallen 

19. gui = natn is. miiJJte. Vgl. 14. 3. 

20. nondum etiam, auch jetzt noch 22. quantum importunitatis Jiahent, 
nicht. — eorum, bezieht fich auf bei dem groJJen Maji von Unver- 
paucos potentis. — cum — audebat. fchamtheit, die Jie haben. — nisi — 
In der Lebendigkeit der Aufforderung, erijpitur fchlieJJt an iUis parum est 



DE BELLO lUGURTHINO C. 31, 39 

aeterna solUeitudo remanehit, cum intellegetis aut serviundum 
esse aut per manus libertatem retinendam. nam fidei quidem 2B 
aut concordiae quae sjpes est? dominari illi volunt, vos liheri 
esse, facere iUi iniurias, vos prohihere, postremo sociis nostris 
veluti hostihus, hostihus pro sociis utuntur. potestne in tam 24 
divorsis mentihus pax aut amicitia esse? quare moneo hortor- 25 
que vos ne tantum scelus impunitum omittatis. non peculatus 
aerari factus est neque per vim sociis ereptae pecuniae, quae 
quamquam gravia sunt, tamen consuetudine iam pro nihilo ha- 
hentur. hosti acerrumo prodita senatus auctoriias, proditum 
imperium vostrum est: domi militiaeque res puhlica venalis fuit'. 
quae nisi quaesita erunt, nisi vindicatum in noxios, quid erit 26 
reliquum, nisi ut illis, qui ea fecere, ohoedientes vivamus? 
nam impune quae luhet facere, id est regem esse. neque ego 27 
vos, Quirites, hortor ut malitis civis vostros perperam quam 
recte fecisse, sed ne ignoscundo malis honos perditum eatis. 
ad hoc in repuhlica multo praestat henefici quam malefici imme- 28 
morem esse. honus tantummodo segnior fit, uhi neglegas, at 
malus improhior. ad hoc si iniuriae non sint, haud saepe 29 
auxili egeas.' 



an. — deinde , von da ab , namlich •wurf der Optimaten gegen die Grac- 

wo fie Unrecht gethan haben, = in chen. Vgl. § 7. — regem esse, in 

der Folge. — per manus, vermittelft fchlimmem Sinn. Das Wort rex war 

Gewaltanwendung. bei den Romern verpont. 

23. nam fchlieJSt an per manus an. 27. neque, vgl. 20. 5. — ut malitis 

— fidei, hier gegenfeitiges Vertrauen. — fecisse, namlich um der Luft an 

24. in tam divorsis mentibus, bei der Strafe willen. 

fo auselnandergehenden Abiichten. 29. si — non sint. Angenommen, 

25. quae, Dinge, welche. — con- daJJ es kein Unrecht giebt, d. 1. daJJ 
suetudine, weil man daran gewohnt es durch kraftiges Einfchreiten zu- 
ift. — domi mUitiaeque. In Eom rfickgedrangt wird, fo mochte dann 
nahmen die Senatoren, an der Spitze auch keine Hilfe notig fein. Der 
des Heeres der Feldherr Geld von Konjunktiv des Prafens im Bedin- 
lugurtha. gungs- und Folgefatz bezeichnet den 

26. quaerere, in gerichtliche Unter- angenommenen moglichen FalL — 
fuchung nehmen (vgl. § 18). — nam ad hoc, dazu kommt, fchlieJJlich, end- 

— esse fchlieJJt erlauternd an oboe- lich. Der SchluJJfatz rechtfertigt 
dientes an. — id est, hervorhebend kurz die Aufforderung, ftreng gegen 
mit bitterm Gegenfatz zu dem Vor- die Optimaten einzufchreiten. 



40 C. SALLUSTl CRISPI 

32 Haec atque alia huiuscemodi saepe dicundo Memmius populo 

persuadet uti L. Cassius, qui tum praetor erat, ad lugurtham 
mitteretur eumque interposita fide publica Romam duceret, quo 
facilius indicio regis Scauri et reliquorum, quos pecuniae captae 

2 accersebat, delicta patefierent. dum haec E-omae geruntur, qui 
in Ifumidia relicti a Bestia exercitui praeerant, secuti morem im- 

3 peratoris sui pluruma et flagitiosissuma facinora fecere. fuere 
qui auro corrupti elephantos lugurthae traderent, alii perfugas 

4 vendere, pars ex pacatis praedas agebant: tanta vis avaritiae in 

5 animos eorum veluti tabes invaserat. at Cassius praetor perlata 
rogatione a C. Memmio ac perculsa omni nobilitate ad lugurtham 
proficiscitur eique timido et ex conscientia diffidenti rebus suis 
persuadet, quoniam se populo Eomano dedisset, ne vim quam 
misericordiam eius experiri mallet. privatim praeterea fidem 
siiam interponit, quam ille non minoris quam publicam ducebat: 

83 talis ea tempestate fama de Cassio erat. igitur lugurtha contra 

decus regium cultu quam maxume miserabili cum Cassio Ro- 

2 mam venit. ac tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus 

ab omnibus, quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quae 

supra diximus, C._. Ba^,biumJnbjuaum, plebis magna mercede parat, 



32. — 35. Iugortha mrd nacli Eom trauen. — qtioniam se dedisset, vgl. 

vorgeladen und totet hier feinen 29. 5. — privatim, fiir feine Perfon. 

Verwandten MaQlva. — fidem suam interponit, er fetzt 

32. 1. interpositafidepuNica, unter ^®^*^ ^^^^ ^^^' 

Zuiicherung des offentlichen Geleites. 33. 1. contra decus regium, als An- 

— accersere, belangen. — capere, gefchuldigter, der nach dem Rate des 
■wie acciperepecuniam, Q.ch.heikechen Caflius das Mitleid des romifchen 
laffen. Volkes fucht und deshalb alle konig- 

5. perlata rogatione. Der Vor- lichen Ahzeichen abgelegt hat. „Im 

Jitzende in der Volksverfammlung Gegenfatz zu dem einem Konige ge- 

fragte dasVolk: velitis iubeatis Qui- ziemenden Erfcheinen." — cultu quam 

rites; er hrachte alfo eine rogatio an maxim^ miserahili, in moglichft klag- 

das Volk. Diefes antwortete : uti licher Kleidung wie ein Angeklagter. 

rogas, und damit war die rogatio ev- 2. magna vis animi, namlich um 

ledigt (perlata), d. h. zum Gefetz ge- den gegen ihn vorgehrachten Au- 

worden. „Nachdem der Antrag durch- fchuldigungen entgegenzutreten. — 

gefetzt und dadurch der ganze Adel parat, hringt ihn auf feine Seite. — 

in Schrecken verfetzt worden war." ab omnibus, guorum — gesserat. Die 

— conscientia, SchuldbewuJJtfein, bo- mit den Verhaltniffen in Rom genau 
fes Gewiffen. — diffidere, nicht recht bekannten Optimaten trauten der- 



DE BELLO lUGURTHINO 0. 32-35. 41 

cuius impudentia contra ius et iniurias omnis munitus foret. at 3 
C. Memmius advocata contione, quamquam regi infesta plebes 
erat et pars in vincula duci iubebat, pars, nisi socios sceleris sui 
aperiret, more maiorum de hoste supplicium sumi, dignitati quam 
irae magis consulens sedare motus et animos eorum mollire, po- 
stremo confirmare, fidem publicam per sese inviolatam fore. post, 4 
ubi silentium coepit, producto lugurtha verba facit, Romae Nu- 
midiaeque facinora eius memorat, scelera in patrem fratresque 
ostendit. quibus iuvantibus quibusque ministris ea egerit quam- 
quam intellegat populus Eomanus, tamen velle manifesta magis 
ex illo habere. si verum aperiat, in fide et clementia populi 
Romani magnam spem illi sitam; sin reticeat, non sociis saluti 
fore sed se suasque spes corrupturum. deinde ubi Memmius di- 34 
cundi finem fecit et lugurtha respondere iussus est, 0. Baebius 
tribunus plebis, quem pecunia corruptum supra diximus, regem 
tacere iubet, ac tametsi multitudo, quae in contione aderat, vehe- 
menter accensa terrebat eum clamore voltu, saepe impetu atque 
aliis omnibus quae ira fieri amat, vicit tamen impudentia. ita 2 
populus ludibrio habitus ex contione discedit; lugurthae Bestiae- 
que et ceteris, quos illa quaestio exagitabat, animi augescunt. 

Erat ea tempestate Romae Kumida quidam nomine Massiva, 35 
Gulussae filius Masinissae nepos, qui, quia in dissensione regum 
lugurthae advorsus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto 
profugus ex patria abierat. huic Sp. Albinus, qui proxumo anno 2 
post Eestiam cum Q,. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, 
quoniam ex stirpe Masinissae sit lugurthamque ob scelera invidia 
cum metu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat. avidus 3 



ofFenbar zu Tage tretenden Gegen- 34. 1. impetu, durch Eindringen auf 

ftromung nicht recht und fuchten feine Perfon. — ira amat, = ira^ 

daher den lugurtha zu beftimmen, pTacet, daTon ahhangig quae fieri. 

daJJ er trotz feiner magna vis animi 2. ludibrio Tiabitus, nachdem man 

auch noch den Volkstribunen Babius fein Spiel mit ihm getrieben. 

fur flch gewinne. 35. 1. in dissensione regum, vgl. 

S. infesta, erbittert. — per sese, 12. 1. 

fo viel in feiner Macht liege. 2. proxumo anno, i. J. 110. — 

4. producto , wie man den Ange- invidia cum metu , HaJJ und Furcht 

klagten vor das Gericht vorfiihrt. — zugleich. Die Romer , fagt Albinus, 

manifesta magis ex illo, vgl. 31. 18. ha£fen nicht nur lugurtha, fondern 

— sed, fondern nur. iiefurchtenihn auch; deshalb werden 



42 



C. SALLUSTI CRISPI 



consul belli gerundi movere quam senescere omnia malebat. ipsi 

4 provincia Numidia Minucio Macedonia evenerat. quae postquam 
Massiva agitare coepit neque lugurthae in amicis satis praesidi 
est, quod eorum alium conscientia alium mala fama et timor im- 
pediebat, Bomilcari proxumo ac maxume fido sibi imperat, pretio, 
sicuti multa confecerat, insidiatores Massivae paret, ac maxume 
occulte, sin id parum procedat, quovis modo IS^umidam interficiat. 

5 Bomilcar mature regis mandata exsequitur et per homines talis 
negoti artifices itinera egressusque eius, postremo loca atque tem- 

6 pora cuncta explorat. deinde, ubi res postulabat, insidias tendit. 
igitur unus ex eo numero, qui ad caedem parati erant, paulo in- 
consultius Massivam aggreditur: illum obtruncat, sed ipse depre- 
hensus, multis hortantibus et in primis Albino consule, indicium 

7 profitetur. fit reus magis ex aequo bonoque quam ex iure gentium 

8 Bomilcar, comes eius qui Homam fide publica venerat. at lugurtha 
manifestus tanti sceleris non prius omisit contra verum niti, quam 
animum advortit supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti 

9 esse. igitur quamquam in priore actione ex amicis quinquaginta 
vades dederat, regno magis quam vadibus consulens clam in Uu- 



fie ihn gern von der Herrfchaft ent- 
fernen. ^ 

3. omnia, Objekt zu movere und 
Subjekt zu senescere. Vgl. 31. 18. 

4. proxumo, feinem nachften Ver- 
trauten. — sin, fetzt si voraus. Die 
erite Bedingung iit in maxume occulte 
enthalten, = maxume oeculte, si 
possit 

5. mature exsequitur, beeilt Jfich 
auszufiihren. — artifices, Meifter. — 
itinera, Wege="wo er geht (irej. — 
loca atque tempora, wo und wann er 
zu finden ift, — deinde, nachdem 
alles ausgefpaht war. — ubi res po- 
stvtlabat, wo und wann es angezeigt 
fchien. 

6. ex eo numero = ex numero eo- 
rum. — indicium profitetur, macbt 
auf eindringliches Zureden offene 
Angabe, legt ein Geftandnis ab. 



7. ex aequo honoque = wie es recht 
und gut war. — comes eius qui — 
venerat, als Mitglied der Begleitung 
deffen, der unter dem Schutz des 
oftentlichen Geleites nach Rom ge- 
kommen war. 

8. manifestus, obfchon iiherftihrt. 
— contra verum niti, fich gegen die 
Wahrheit ftemmen, d. i. fich dagegen 
ftemmen, daJJ die Wahrheit, der wahre 
Sachverhalt zur Geltung komme. 

9. in priore aetione, in der erften 
gerichtlichen Verhandlung liber die 
Ermordung des Mafflva. Bei fchwie- 
rigeren Fallen wurden mehrere Tag- 
fahrten (Verhandlungen) notwendig. 
quinquaginta vades, d. i. die Btirg- 
fchaft, daJJ er in der nachft anbe- 
raumten Gerichtsverhandlung er- 
fcheinen werde. — regno magis quam 
vadibus consulens, er gab alfo die 



DE BELLO lUGURTHINO C. 35—37. 43 

midiain Bomilcarem dimittit, veritns ne reliquos popularis metus 
invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret. et 
ipse paucis diebus eodem profectus est, iussus a senatu Italia 
decedere. sed postquam Roma egressus est, fertur saepe eo ta- 10 
citus respiciens postremo dixisse: urhem venalem et mature peri- 
turam, si emptorem invenerit. 

Interim Albinus renovato bello commeatum stipendium alia- 36 
que, quae militibus usui forent, maturat in Africam portare; 
ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud 
longe aberat, armis aut deditione aut quovis modo bellum con- 
ficeret. at contra lugurtha trahere omnia et alias deinde alias 2 
morae causas facere, polliceri deditionem ac deinde metum simu- 
lare, cedere instanti et paulo post, ne sui diffiderent, instare: 
ita belli modo modo pacis mora consulem ludificare. ac fuere 3 
qui tum Albinum haud ignarum consili regis existumarenfc, neque 
ex tanta properantia tam facile tractum bellum socordia magis 
quam dolo crederent. sed postquam dilapso tempore comitio- 4 
rum dies adventabat, Albinus Aulo fratre in castris pro prae- 
tore relicto B,omam decessit. 

Ea tempestate seditionibus tribuniciis atrociter res' pnblica 37 
agitabatur. P. Lucullus et L. Annius tribuni plebis resistentibus 2 



Biirgen auf , die fiir die Strafe der herrn, daher cedere instanti. — beUi 

Verraumnis- der Tagfahrt haftbar 7nora,VerfchleppungdesKrieges durch 

waren. — veritus ne — invaderet, Ausweichen, pacis mora, Verfchlep- 

erlauternd zu regno magis consulens. pung des Friedens durch nicht ernft 

— metus parendi. Wenn Bomilkar gemeinte Verhandlungen. 

geopfert wurde, fo war zu erwarten, 3. tum, zu haud ignarum, jetzt, im 

dajJ fich die Numider fcheuen wurden, Gegeufatz zum Anfang des Peldzugs, 

einem Konig langer zu gehorchen, wird durch den folgenden Satz neque 

deffen Getreuelte dem Untergang — crederent erlautert. — ex tanta 

preisgegehen wurden. properantia, unmittelbar nach. . . — 

dolo, in betrugerifcher Abficht, 

36. Der Feldzug des Albinus. 4. postguam adventabat, vgl. 13. 5. 

36. 1. ante comitia. Die Wahl- — pro praetore, in der Eigenfchaft 

komitien fanden in der zweiten Halfte als Hochfiiommandierender. 
des Jahres, der Amtsantritt feit 158 

am 1. Januar, fruher am 1. Marz 37. 38. Die Mederlage des Aulns. 

&3Ltt. ~ quovis modo, auf jede andere 37. 1. seditionibu,stribuniciis,A.xach. 

Weife. Unruhen, Spaltungen feitens der Tri- 

2. metum, vor dem romifchen Feld- bunen. 



44 



C. SALLU8TI CRISPI 



collegis continuare magistratum nitebantur, quae dissensio totius 

3 anni comitia impediebat. ea mora in spem adductus Aulus, quem 
pro praetore in castris relictum supra diximus, aut conficiundi 
belli aut terrore exercitus ab rege pecuniae capiundae, milites 
mense lanuario ex hibernis in expeditionem evocat magnisque 
itineribus hieme aspera pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis 

4 thesauri erant. quod quamquam et saevitia temporis et oppor- 
tunitate loci neque capi neque obsideri poterat — nam circum 
murum situm in praerupti montis extremo planities limosa hiema- 
libus aquis paludem fecerat — tamen aut simulandi gratia, quo 
regi formidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi 
potiundi, vineas agere, aggerem iacere, aliaque quae incepto usui 

38 forent properare. at lugurtha cognita vanitate atque imperitia 

legati subdole eius augere amentiam, missitare supplicantis lega- 

tos, ipse quasi vitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum 

2 ductare. denique Aulum spe pactionis perpulit, uti relicto Suthule 

in abditas regiones sese veluti cedentem insequeretur : ita delicta 



2. continuare magistratum, ein 
zweites Jahr das Amt behalten, das 
jedesmal nur auf ein Jahr iibertrageu 
"wurde. — ivipediebat, namlich durch 
die intercessio eines Teils der Tri- 
bunen. 

3. ea mora. Durch den Verzug 
der Wahlkomitien war Albinus gehin- 
dert, in die Provinz zuruckzukehren. 
Aulus fuhrte daher den Oberbefehl 
weiter. — terrore exercitus, durch 
den feitens des vorruckenden Heeres 
dem lugurtha eingejagten Schrecken. 

— in expeditionem, zu einem neuen 
Feldzug. 

4. in montis eostremo, vgl. 21. 2: 
am auJ3erften Eande eines fteilen Berg- 
ahhangs. — hiemalibus aquis, durch 
das ftehende Waffer zur Winterszeit. 

— quo, um dadurch, d. i. durch den 
Angriff. 

38. 1. vanitas, die jeder befonne- 
nen Berechnung entbehrende Ober- 
flachlichkeit , das planlofe, die 



Schwierigkeiten verkennende Vor- 
gehen. — vitabundus, wie furibundus, 
praedabundus, moribundus, ein Par- 
tizip mit aktiver Bedeutung eines 
Prafens oder einer fofort auszufiih- 
renden Abficht. — saltuosa loca, 
Waldfchluchten. 

2. spe pactionis, Aulus lieJJ iich 
durch den verftellten RQckzug des 
lugurtha zu der -Meinung verleiten, 
dajJ diefer notgedrungen fich zu einem 
tjbereinkommen herbeilaffen werde, 
und wurde dadurch beftimmt, ihm zu 
folgen. — ita. Dadurch, daJJ lugur- 
tha fich ftellte, als ob er immer weiter 
weiche, Aulus ihm immerweiter folgte, 
follte der Schein erregt werden , als 
oh Aulus' fchmachvoUe Niederlage, 
wie fie von lugurtha vorbereitet 
wurde, durch die Gewalt der auJJern 
Verhaltniffe erfolgt fei, nicht durch 
die delicta des lugurtha. lugurtha 
hatte naturlich ein IntereCfe daran. 
daJJ man in Rom fo meine. ita -^ 



Dir BELLO lUGURTHINO C. 37-38. 



45 



oecultiora fore. interea per homines callidos diu noctuqne exer- 3 
citum temptabat, centuriones ducesque turmarum partim uti trans- 
fugerent corrumpere, alii signo dato locum uti desererent. quae 4 
postquam ex sententia instruit, intempesta nocte de improviso 
multitudine K^umidarum Auli castra circumvenit. milites B,omani 5 
perculsi tumultu insolito arma capere alii, alii se abdere, pars 
territos confirmare, trepidare omnibus locis. vis magna hostium, 
caelum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps, postremo 
fugere an manere tutius foret in incerto erat. sed ex eo numero, 6 
quos paulo ante corruptos diximus, cohors una Ligurum cum 
duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiere 
ad regem, et centurio primi pili tertiae legionis per munitionem, 
quam uti defenderet acceperat, locos hostibus introeundi dedit, 
eaque !Numidae cuncti irrupere. nostri foeda faga, plerique ab- 7 
iectis armis, proxumum coUem occupaverunt. nox atque praeda 8 
castrorum hostis, quo minus victoria uterentur, remorata sunt. 
deinde lugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit. 9 
tametsi ipsum cum exercitu fame et ferro clausum tenet, tamen 
se memorem humanarum rerum, si secum foedus faceret, inco- 



fore ift abhangig vou einem zu Tper- 
pulit zu erganzenden ratus. 
• 3. interea, •wahrend des Schein- 
rQckzugs. — temptabat, machte feine 
Beftechungsverfuche. — diu, neben 
noctu = die, — alii eutfpricht dem 
partim. Ein Teil foUte wahrend des 
Vormarfches „uberlaufen", andere 
foUten, wenn es zum Treffen komme 
(signo dato), mitten aus dem Treffen 
ausreiJJen. 

4. ex sententia, ganz feiner Abiicht 
entfprechend. quae postquam instruit, 
nachdem er diefe Anordnungen ge- 
troffen Jieht. 

5. tumultu insoUto, durch die im- 
gewohnte Alarmierung. — trepidare 
omnibus locis, allerorts war Verwir- 
rung. Suhjekt zu trepidare ift nicht 
pars, fondern : Jie, man. — pericuhcm 
aneeps, mitbezug auf castra drcum- 



venit. Drei Punkte werden hervor- 
gehoben: die Menge der Feinde, die 
Nacht, die EinfchlieJJung. Diefe drei 
Punkte laffen es fchlieJJlich (postremo) 
zweifelhaft erfcheinen, ob man fliehen 
oder bleiben foUe. 

6. ex eo numero, vgl. 35. 6. — 
pauei gregarii, einige wenige gemeine 
Soldaten, wie militibus zeigt, aus den 
romifchen, nicht bundesgenoffifchen 
Eeihen. — centurio primi pili (ma- 
nipuli) , auch primipilus oder pri- 
mus pilus, der erfte Hauptmann der 
Legion. — eaque, namlich parte. 

9. in cpUoquio verba faeit, hat eine 
Unterredung. — tametsi tenet. Der 
Vorderfatz im Indikativ ift als erlau- 
ternde Einleitung des erzahlenden 
Schriftftellers aufzufaffen. — rerum 
humanarum, vgl. 14. 23. lugurtha 
ftellt Jich als einen fich maJJigenden, 



46 



C. SALLUSTI ORISPI 



lumis Qjnnis sub iugum missurum; praeterea uti diebus decem 
10 Numidia decederet. quae quamquam gravia et flagiti plena erant, 
tamen, quia mortis metu mutabantur, sicuti regi lubuerat pax 
convenit. 
39 Sed ubi ea Eomae comperta sunt, metus atque maeror civi. 

tatem invasere. pars dolere pro gloria imperi, pars insolita rerum 
bellioarum timere libertati, Aulo omnes infesti ac maxume qui 
bello saepe praeclari fuerant, quod armatus dedecore potius, quam 

2 manu salutem quaesiverat. ob ea consul Albinus ex delicto 
fratris invidiam ac deinde periculum timens senatum de foedere 
consulebat et tamen interim exercitui supplementum scribere, ab 
sociis et nomine Latino auxilia accersere, denique omnibus modis 

3 festinare. senatus ita uti par fuerat decernit suo atque populi in- 
i iussu nullum potuisse foedus fieri. consul impeditus a tribunis 

plebis, ne quas paraverat copias secum portaret, paucis diebus 



■woMwollenden Sieger. — uti decede- 
ret, von verba facit abhangig. 

10. quae, diefe Bedingungen. — 
flagitiplena, voll Schimpf. flagitium, 
eine fchimpfliche That. — mortis 
metu mutabantur, fie vrurden. um die 
Furcht vor dem Tode eingetaufcht, 
man gab dafiir hin die Furcht vor 
dem Tode. 

39. 40. Stimmnng nnd Mafenahmen 
in S.om. 

39. 1. dolere pro gloria, "war von 
Schmerz ergriffen fiir, d. i. in Be- 
forgnis fiir den gefilhrdeten Ruhm. 
— insolita rerum ieUicarum, unge- 
wohnt, und daher unbekannt mit den 
Wechfelfallen des Krieges fttrchtete 
man fofort das Schlimmfte. — dede- 
core potius quam manu, vielmehr 
durch eine Schande, als durch feine 
Faufb, wahrend er im Belitz der 
Waffeu war. 

2, eonsul Albinus senatum consu- 
lebat. Nach 37. 2. wurde die Neuwahl 
der Beamten, derentwegen Albinus 



nach Eom gekommen war, wahrend 
des ganzen Amtsjahres des Albinus 
vereitelt. Diefer war daher noch 
im Amt als Konful verblieben, als 
welcher er vor dem Senat Bericht 
zu erftatten und deffen Anficht ein- 
zuholen hatte und alle Amtshand- 
lungen des Konfuls vollzog (supple- 
mentum scribere etc). — de foedere, 
uber den von Aulus abgefchloffenen 
Vertrag. — et tamen, obgleich die 
Sache fiir ihn fchlimm ftand und er 
genotigt war, beim Senat vorzubauen, 
that er doch , wie wenn er unange- 
fochten Konful ware. — a nomine 
Latino. Mit nomen Latinumymvden 
die Bundesgenoffen zunachffc in La- 
tium, dann in Italien bezeichnet, 
welche vor den andern Bundesgenoffen 
Vorrechte hatten. 

3. uti fuerat, wie es zu allen Zeiten 
Rechtens gewefen war, 

4. impeditus — proficiscitur. Der 
Widerfpruch der Tribunen hinderte 
ihn nicht nach Afrika abzureifen, wo 
das friihere Heer aus Numidien in 



DE BELLO lUGURTHINO C. 38—39. 47 

in Africam proficiseitur •, nam omnis exercitus, uti convenerat, 
Numidia deductus in provincia hiemabat. postquam eo venit, quam- 5 
quam persequi lugurtham et mederi fraternae invidiae animo 
ardebat, cognitis militibus, quos praeter fugam soluto imperio 
licentia atque lascivia corruperat, ex copia rerum statuit sibi 
nihil agitandum. interim Eomae C. Mamilius Limetanus tribunus 40 
plebis rogationem ad populum promulgat, uti quaereretur in eos, 
quorum consilio lugurtba senati decreta neglegisset, quique ab eo 
in legationibus aut imperiis pecunias accepissent, qui elephantos 
quique perfugas tradidissent, item qui de pace aut bello cum 
hostibus pactiones fecissent. huic rogationi partim conscii sibi 2 
alii ex partium invidia pericula metuentes, quoniam aperte re- 
sistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi fateren- 
tur, occulte per amicos ac maxume per homines nominis Latini 
et socios Italicos impedimenta parabant. sed plebes incredibile 3 
memoratu est quam intenta fuerit quantaque vi rogationem iusseiit, 
[decreverit voluerit] magis odio nobilitatis, cui mala illa para- 
bantur, quam cura rei publicae: tanta lubido in partibus erat. 
igitur ceteris metu perculsis M. Scaurus, quem legatum Bestiae 4 



die romirche Provinz zuriickgezogeii den Krieg, d. i. iiber die Art der 

war. — uti convenerat, zwifchen lu- Kriegfiihrung. Vgl. 36. 3. 

gurtha und Aulus. 2. partim, wie alii. — partium, 

5. mederi, auslofchen. — animo der Gegenpartei der plebs. — quin, 

ardebat, fein Herz brannte. — prae- ohne daJJ. — illa, was alles an Ver- 

ter fugam, auJJer der fchimpflichen gehen im vorhergehenden Satz auf- 

Flucht auch noch. — soluto imjoerio, gefiihrt ift. — per homines nominis 

infolge der Lockerung des Ober- Latini et sodos Italicos. Arbeits- 

befehls. — ex copia rerum, nach' fcheue und genuJJfuchtige Leute ka- 

Lage der Dinge. men in Menge in Rom zufammen, 

um fich um Geld zu allem dienfbbar 

4:0. 1. iwienMi, im Jahr 109, nachdem zu zeigen; ob hier Storung der Ko- 

Albinus nach Ablauf feines Amts- mitien oder unrechtmaJJiges Mit- 

jahres, da noch keine neuenKonfuln ffcimmen gemeint fei, ifl; gleichgiltig. 

fur diefes Jahr gewahlt waren, wieder — parabant, fuchten zu bereiten. 

nach Afrika zur tJbernahme des Ober- 3. iusserit. Vgl. 32. 5. — vi, Heftig- 

befehls abgereifl; war. — promulgare, keit. — mala illa, die aus derUnter- 

bekannt machen durch offentlichen fuchung drohenden MiJJlichkeiten und 

Anfchlag. Dies muJJte dem Einbrin- Schaden der Verurteilung. — para- 

gen des Antrags (rogatio) in der bantur , wie vorher paratant. — 

Volksverfammlung vorausgehen. — Itibido, Leidenfchaftlichkeit. 

autbello, oder aber, oder gar iiber 4. igitur, fo nun, unter diefen be- 



48 



C. SALLUSTI CRISPl 



fuisse supra docuimus, inter laetitiam plebis et suorum fugam, tre- 
pida etiam tum civitate cum ex Mamilia rogatione tres quaesi- 
5 tores rogarentur, eifecerat uti ipse in eo numero crearetur. sed 
quaestio exercita aspere yiolenterque ex rumore et lubidine ple- 
bis. ut saepe nobilitatem, sic ea tempestate plebem ex secundis 
rebus insolentia ceperat. 
41 Ceterum mos partium et factionum ac deinde omnium mala- 

rum artium paucis ante annis Komae ortus est otio atque abun- 

2 dantia earum rerum, quae prima mortales ducunt. nam ante Car- 
thaginem deletam populus et senatus E,omanu8 placide modesteque 
inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis 
certamen inter civis erat: metus hostilis in bonis artibus civitatem 

3 retinebat. sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea 

4 quae res secundae amant, lascivia atque superbia incessere. ita 
quod in advorsis rebus optaverant otium, postquam adepti sunt, 

5 asperius acerbiusque fuit, namque coepere nobilitas dignitatem 

ceteris, 



drohlichen Umftanden. — 
namlich nobilibus. — inter — fugam. 
Die iiber ihren Erfolg jubelnde Menge 
fchreckte ihn eben fo wenig, als die 
Angft feiner Parteigenolfen. fuga 
hier bildlich, das angftliche Zuruck- 
weichen. — trepida etiam tum civi- 
tate. Die jetzt noch herrfchende Be- 
unruhigung der Biirgerfchaft wuJJte 
er zu feinem Vorteil auszuniitzen. 

5. aspere violenterque, hart und ge- 
waltthatig. — ex rumore et lubidine, 
nach dem Gerede und der Leiden- 
fchaft (dem Belieben). — ex secundis 
rebus, infolge der fur dieplebs gun- 
ftigen Lage, ihrer Erfolge. 

41. 42. Ruckblick auf die Entftehung 

der damaligen romirchen Partei- 

verliUltnifCe. 

41. 1. mos, Sitte hier in fchlimmem 
Sinn. — partium, der Parteiungen 
in der plebs, factionum, des Zufammen- 
haltens des Adels (vgl. 31. 15.) — 
pauci, ein relativer Begriff. Salluft- 
fpricht hier nur von der Entartung 



des Parteilebens. Parteien gab es 
von Anfang der Republik an. — quae, 
riickbeziiglich axifrerum, aber durch 
Attraktion nach prima gerichtet. 
prima, fiir das allervornehmfte. Die 
Konftruktion giebt einen andern 
Sinn, als quas primas ducunt. 

2. placide (placeo), entgegenkom- 
mend. modeste , mit MaJJigung. — 
rem puhlicam, die Angelegenheiten 
des Staates. — inter se, zu placide 
modesteque. — gloriae certamen, 
Kampf um den Ruhm, d. i. hier: 
keiner beneidete den andern um den 
Ruhm, wahrend jeder gleichen Ruhm 
vor dem Feinde fuchte. — hostilis, 
hier = Tiostium. 

8. quae — amant, was gern d. i. 
leicht gliickliche Verhaltniffe mit Jich 
bringen. 

4. asperius, fchwieriger, acerbius, 
bitterer, empfindlicher, namlich als 
das Ungliick felbft. 

5. dignitatem, das Gefiihl feiner 
wiirdevollen Stellung, libertatem, das 



DE BELLO lUGtrBTHiNO C. 40-42. 



49 



populus litJertatem in lubidinem vortere, sibi quisque ducere tra- 
here rapere. ita omnia in duas partis abstracta sunt, res pub- 
lica, quae media faerat, dilacerata! ceterum nobilitas factione magis 6 
pollebat, plebis vis soluta atque dispersa in multitudine minus 
poterat. paucorum arbitrio belli domique agitabatur, penes eos- 7 
dem aerarium provinoiae mag-istratus gloriae triumphique erant: 
populus militia atque inopia urgebatur, praedas bellicas impe- 
ratores cum paucis diripiebant. interea parentes aut parvi liberi 8 
militum, uti. quisque potentiori confinis erat, sedibus pelleban- 
tur. ita cum potentia avaritia sine modo modestiaque invadere, 9 
polluere et vastare omnia, nihil pensi neque sancti habere, quoad 
semet ipsa praecipitavit. nam ubi primum ex nobilitate reperti 10 
sunt qui veram gloriam iniustae potentiae anteponerent, moveri 
civitas et dissensio civilis quasi permixtio terrae oriri coepit. nam 42 
postquam Ti. et 0. Gracchus, quorum maiores Punico atque aliis 
bellis multum rei publicae addiderant, vindicare plebem in liber- 



Gefiihl feiner Freiheit, Gleichberech- 
tigung. — in lubidinem vortere, in 
Leidenfchaft wenden, d. i. leiden- 
fchaftlich, willkurlich zur Geltuhg 
• bringen. — ducere, trahere, rapere, 
eine Steigerung- mit Beziehung auf 
die wechfelnde luhido. — in duas 
partes, Adel und Volksparteii. — 
dilacerata, -wurde zerfleifcht, muJJte 
bluten. 

6. factione , durch das fefte Zu- 
fammenhalten. (Vgl. § 1.) Gegenfatz 
dazu ift die vis soluta atgue dispersa, 
die wenn auch wuchtige, doch des 
feften Zufammenhalts entbehrende 
(soluta) und in einer groJJen Vielheit 
(in multitudine) zerftreute Kraft der 
Volksmaffe. 

7. 'beUi domigue agitabatur, ging 
es in Krieg und Frieden ; nach ihrer 
Willkiir gefchah alles in Erieg und 
Frieden. — gloriae, der tjberein- 
ftimmung wegen im Plural zwifchen 
provinciae — triumphigue. — militia, 
durch die Laft des Soldatendienftes. 
— diripiebant, riffen weg, an iich. 

Sallustl lugurtha. 



8. interea, wahrend die kraftigen 
Manner im Felde ftanden. — confi- 
nis, Grenznachbar, AnftqPer. Hier 
wird die Gier der vornehmen Romer, 
ihr Befitztum an Landereien immer 
weiter hinaus abzurunden (latifundia) 
hervorgehoben. 

9. sine modo modestiague, Das 
durch eine auJJere Grenze beftimmte 
MaJJ ift modus, die Eigenfchaft diefe 
Grenze einzuhalten modestia. „Ohne 
MaJJ und Ziel*. — nihil pensi, nichts 
Abgewogenes, keine Riickficht. — 
ipsa, die Habfucht des Adels felbft 
fuhrte deffen Sturz berbei, 

10. reperti sunt, mit Beziehung auf 
die Gracchen. — guasi permixtio 
terrae, wie eine Umwalzung der Erde, 
wie wenn die Erde aus den Fugen 
ginge. 

42. 1. Ti. et G. Gracchus, gewQhn- 
licher (xracchi. — guorum maiores, 
wie der GroJJvater der Mutter der 
Gracchen, P. Corn. Scipio Africanus 
maior, und der Vater der Gracchen 

4 



50 



C. SALLUSTI CRISPI 



tatem et paucoruiu scelera patefacere coepere, nobilitas noxia 
atqiie eo perculsa modo per socios ac nomen Latinum, interdum 
per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimoverat, 
Gracchorum actionibus obviam ierat, et pi'imo Tiberium, dein pau- 
C08 post annos eadem ingredientem G-aium tribunum alterum 
alterum triumvirum coloniis deducundis, cum M. Fulvio Flacco 

2 ferro necaverat. et sane Gracchis cupidine victoriae haud satis 

3 moderatus animus fuit. sed bono vinci satius est quam malo more 

4 iniuriam vincere. igitur ea victoria nobilitas ex lubidine sua usa 
multos mortalis ferro aut fuga exstinxit plusque in reliquum sibi 
timoris quam potentiae addidit. quae res plerumque magnas 
civitatis pessum dedit, dum alteri alteros vincere quovis modo 

5 et victos acerbius ulcisci volunt. sed de studiis partium et omnis 
civitatis moribus si singillatim aut pro magnitudine parem dis- 
serere, tempus quam res maturius me deserat. quam ob rem 
ad inceptum redeo. 



Ti. Sempronius Gracchus, der die 
Celtiberer und Sardinier befiegt hatte. 
— nooda, wer einen Schaden durch 
ein Vergehen (noxaj verfchuldet hat, 
iA fich fchuldbewuJJt. — per socios 
ac nomen Latinum. Die Optimaten 
fuchten wohl diefen die Meinung 
heizuhringen , daJJ durch die Grac- 
chifchen Ackergefetze auch ihr Be- 
fitz ge^hrdet werde, fo dajJ diefe 
als Gegner der Gracchen auftreten 
follten. — spes sodetatis. Durch eine 
Verhindung mit der optimatifchen 
Partei hofften die Ritter Gevrinn fOr 
fich, d. i. fur ihre weit ausgedehnten 

Geldgefchafte eadem ingredientem, 

der auf demfelben Wege voranging. — 
triumvirum, als er Triumvir wiar. 
Nach dem Vorfchlag des 0. Gracchus 
waren drei Manner ernannt worden, 
ummit den armernBtirgernKolonieen 
zu griinden. 

3. hono, fur den guten Biirger, 



mit Anfpielung auf die Bezeichnung 
^Optimaten". — malo more, durch 
fchlechte Art zu handein, d. i. durch 
fchlechte Handlungsweife. Der Sinn 
ift : die Gracchen hahen in ihren Be- 
ftrebungen nicht genug MaJJigung ge- 
haht. Aber die Optimaten h§,tten 
nicht durch fchlechte Handlungsweife 
das Unrecht abwenden follen. 

4. igitur, fo denn, fchlieJJt an malo 
more vincere an. — fuga, Verbannung. 

— plus .<iibi timoris quam potentiae 
addidit, bewirkte, da^ er mehr ge- 
fiirchtet wurde, als an Macht gewann. 

— quae res, ein folcher Zuftand, 
weiftauf dieunmapige, inSchreckens- 
herrfchaft ausartende Parteiherrfchaft 
zuriick und wird noch erlautert durch 
dum — volunt. — cdteri alteros, mit- 
bezug auf die beiden einander gegen- 
iiberftehenden Parteien. 

5. omnis civitatis, des Staates als 
Ganzes, im Gegenfatz zu partium. 



DE BELLO lUGUBTHlNO C. 42-44. 51 

Post Auli foedus exercitusque nostri foedam fugam Metellus 43 
et Silanus consules designati provincias inter se partiverantMetello- 
que Numidia evenerat, aori viro et quamquam advorso populi patr- 
tium, fama tamen aequabili et inviolata. is ubi primum magistra- 2 
tum ingressus est, alia omnia sibi cum coUega ratus ad bellum 
quod gesturus erat animum intendit. igitur diffidens veteri exer- 3 
citui milites scribere, praesidia undique arcessere, arma tela equos 
et cetera instrumenta militiae parare, ad hoc commeatum affa- 
tim, denique omnia quae in bello vario et multarum rerum egenti 
usui esse solent. ceterum ad ea patranda senatus auctoritate, socii 4 
nomenque Latinum et reges ultro auxilia mittundo, postremo 
omnis civitas summo studio adnitebatur. itaque ex sententia 5 
omnibus rebus paratis compositisque in Numidiam proficiscitur, 
magna spe civium, cum propter artis bonas tum maxume quod 
advorsum divitias invictum animum gerebat et avaritia magistra- 
tuum ante id tempus in Numidia nostrae opes contusae hostium- 
que auctae erant. 

Sed ubi in Africam venit, exercitus ei traditur a Sp. Albino M 
proconsule iners imbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua 
quam manu promptior, praedator ex sociis et ipse praeda liostium, 
sine imperio et raodestia habitus. ita imperatori novo plus ex 2 



43.-45. Metellus' Biiftong za einem nifonen an fich ziehen. — affatim 

nenen Feldzug. Wiederherfteflnng zur Genfige. — vario, wechfelvoll. 

der Biseiplin im Heere. 4. senatus auctoritate, der Senat 

43. 1. designati, nach Albinus und durch das Gewicht feiner GutheiJJung. 

Minucius Rufus. Vgl. 35. 2. — inter — '^^ «^ adnitebatur, ftrengte fich 

se partiveranf, vgl. 27. 3. — acri. dazu an, unterftutzte eifrig. 

vgl. 20. 2. — aequaUli, gleichmaJJig, 5. ex sententia, ganz nach feinem 

unverandert, wird naher beftimmt Sinn oder Wunfch. — advorsum di- 

durch inviolata. vitias invictum, gegenuber dem Reich- 

2. alia omnia, alle andernAnge- ^^^ unbefieglich. 

legenheiten des Amtes; cum coUega 44. 1. pro consule. Vgl. 37. 2. 

= gemeinfchaftlich mit dem Amts- 39. 2. Nachdem der (fiir das Jahr 

genoffen. Er konnte alfo die iibrigen 109) defignierte Konful Metellus den 

Angelegenheiten diefem liberlaffen Oberbefehl ubernommen hatte, konnte 

und fich ganz der Sorge fiir den ihm Albinus bis zu deffen Eintreffen nur 

zufallenden Krieg hingeben. pro consule den Oherbefehl fuhren. 

3. praesidia accersere, die Be- — habitus, gehalten von dem Ober- 
fatzungen aus den Garnifonen bei- befehlshaber, sine imperio, es machte 
ziehen, Verfbarkungen aus den Gar- fich kein Oberbefehl geltend, = ohne 

4* • 



52 C. SALLUSTI CRISPI 

malis moribus sollicitudinis quam ex eopia militum auxili aut 

3 spei bonae accedebat. statuit tamen Metellus, quamquam et aesti- 
vorum tempus comitiorum mora imminuerat et exspectatione even- 
tus civium animos intentos putabat, non prius bellum attingere 

4 quam niaiorum disciplina milites laborare coegisset. nam Albinus 
Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquam decreverat 
non egredi provincia, quantum temporis aestivorum in imperio fuit, 
plerumque milites stativis castris habebat , nisi cum odor aut 

5 pabuli egestas locum mutare subegerat: sed neque muniebantur 
neque more militari vigiliae deducebantur. uti cuique lubebat, 
ab signis aberat. lixae permixti cum militibus diu noctuque va- 
gabantur et palantes agros vastare, villas expugnare, pecoris 
et mancipiorum praedas certantes agere eaque mutare cum mer- 
catoribus vino advecticio et aliis talibus, praeterea frumentum 
publice datum vendere, panem in dies mercari: postremo quae- 
cumque dici aut fingi queunt ignaviae luxuriaeque probra, in illo 

45 exercitu cuncta fuere et alia amplius. sed in ea difficultate 
Metellum non minus quam in rebus hosfcilibus magnum et sapien- 
tem virum fuisse comperior: tanta temperantia inter ambitionem 



Disciplin; sine modestia, es wurde „uin die Wette", einer thufs dem 

ihnen keine Mapigung auferlegt. andern zuvor. — eaque, das Erbeu- 

2. spei honae, pleonaftifch: es lieJJ tete. — frumentuni' pvMice datum. 
lich nichtsGutes hoffen. — aecedebat, Wie jetzt der Soidat in beftimmten 
trat heran. Terminen das Brot, fo faJJte der ro- 

3. aestivorum,, des Sommerfeldzugs. mifche Soldat feine Ration an Ge- 

— eventus, eines Erfolgs. Weder treide gewohnlich fOr einen Monat. 
durch die Zeit noch durch die Er- — in dies, Tag fiir Tag. — ignavihe, 
wartung der Romer lieJJ er iich zu vgl. 4. 4. — probra, Schimpfliches. 
Torfchneller Unternehmung drangen. — et alia ampUus, und noch viel 

4. cum — subegerat nur dann, anderes. 
wenn gezwungen hatte. — postquam 

decreverat, vgl. 11. 2. 45. 1. in rebus hostilibus, vor dem 

5. muniebantur , namlich castra, Feind. — comperior, Deponens wie 
vaUo fossaque, wie es romifche experior. — temperantia, Selbftbe- 
Ubung war. — deducebantur, wurden herrfchung. — ambitio, das Streben", 
auf die Poften gefiihrt. — uti cuique lich bei den Soldaten durch zweck- 
lubebat, ohne Urlaub, ein Zeichen widrige Nachgiebigkeit beliebt zu 
vollstandig aufgelofter Manneszucht. machen; saevitia, majilofe Strenge in 

— ab signis aberat, war auswarts. — der Disciplin ; moderari, die Ztigel 
diu, vgi. 38. 3. — certantes, ahnlich fiihren, das richtige MaJJ halten. 



DE BELLO lUGURTHINO C. 44-46. 



53 



saevitiamque moderatum. namque edicto primum, adiumenta igna- 2 
viae sustulisse, ne quisquam in castris panem aut alium coctum 
cibum venderet, ne lixae exercitum sequerentur, ne miles gre- 
garius in castris neve in agmine servum aut iumentum habe- 
ret-, ceteris arte modum statuisse. praeterea transvorsis itine- 
ribus GOtidie castra movere, iuxta ac si bostes adessent vallo 
atque fossa, munire, vigilias crebras ponere et eas ipse cum 
legatis circumire, item in agmine in primis modo modo in po- 
stremis saepe in medio adesse, ne quispiam ordine egrederetur, . 
ut cum signis frequentes incederent, miles cibum et arma porta- 
ret. ita prohibendo a delictis magis quam vindicando exercitum 3 
brevi confirmavit. 

Interea lugurtha ubi quae Metellus agebat ex nuntiis acce- 46' 
pit, simul de innocentia eius certior Romae factus, diffidere suis 
rebus ac tum demum veram deditionem facere conatus est. 
igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodo 2 
ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo B,o- 
mano. sed Metello iam antea experimentis cognitum erat genus 3 
Jfumidarum infidum, ingenio mobili, novarum rerum avidum esse. 
itaque legatos alium ab alio divorsos aggreditur ac, paulatim 4 



2. edicto, durGh einen Tagesbefehl. 

— primum, vpr^allem. — ceteris, den 
Offizieren, im Gegenfatz zu miles gre- 
garius. — arte modum statuisse, er 
habe das Ziel ;eng.e gefetzt, namlich 
bis zu welchem lie iich Luxus er- 
lauhen durften. , — praeterea, ent- 
fpricht dem pripium. Zuerfb fchaffte 
er alles ab, was, zur Verweichlichung 
beitrug; dahn ordnete er alles an, 
was zur Starkung beitrug. trans- 
vorsis itinerihus, auf Marfchen in 
kreuz" und quiBr. — iuxta ac si, = 
quasi. — crehras, an vielen Punkten. 

— cum legaiis, mit feinen Generalen. 
Auch diefe muJSten an pGnktliche 
Dienfbfuhrung gewohnt werden. — 
aVcMm>e,;die.Runde machen. — cum 
signis freguentes, gefchloffen bei den 
Zeichen. -r, .cibum et arma. Jeder 
Soldat foli , was er fflr feine Perfon 



braucht, felbft mit Jich tragen. — 
vindicando, durch Strafen. — confir- 
mavit, er kraftigte. 

46. 47. In^nrtlias vriederholte 
Friedensanerbietangen. 

46. 1. innocentia, Uneigennutzig- 
keit, Unbeftechlichkeit. — Bomae, 
fchon zu Rom hatte er davon gehort. 
— diffidere, Infin. histor., er fing an 
das Vertrauen zu verlieren. — ac 
conatus est, und ftrengte iich deshalh. 
ernftlich an. 

2. cum suppUciis, mit Bitten. 

3. Metello cognitum erat, dem Me- 
tellus war zur Genfige bekannt ge- 
worden, iam antea, vor den Antragen 
des lugurtha. — experimentis, durch 
Erfahrungen, die er bei feinen Ope- 
rationen gemacht hatte. 

4. alium ab alio divorsos, von ein- 



54 C. SALLUSTI CBISPI 

temptando postquam opportnnos sibi cognovit, mnlta poUicendo 
persuadet uti lugurtham maxume vivum, sin id parum procedat, 
necatum sibi traderent. ceterum palam quae ex voluntate fo- 
rent regi nuntiare iubet. 

5 Deinde ipse paucis diebus intento atque infesto exercitu in 
Numidiam procedit, ubi contra belli faciem tuguria plena homi- 
num, pecora cultoresque in agris erant. ex oppidis et mapalibus 
praefecti regis obvii procedebant parati frumentum dare, commea- 

6 tum portare, postremo omnia quae imperarentur facere. neque 
Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent, munito 
agmine incedere, late explorare omnia, illa deditionis signa osten- 

7 tui credere et insidiis locum temptari. itaque ipse cum expe- 
ditis cohortibus, item funditorum et sagittariorum delecta manu 
apud primos erat, in postremo C. Marius legatus cum equitibus 
curabat, in utrumque latus auxiliarios equites tribunis legionum 
et praefectis cohortium dispertiverat, ut cum eis permixti velites, 

8 quocumque accederent, equitatus hostium propulsarent. nam in 
lugurtha tantus dolus tantaque peritia locorum et militiae erat, 
ut absens an praesens, pacem an bellum gerens perniciosior esset 



ander getrennt, jeden einzeln. — ag- 6. neque, aber niclit. — munito 

greditur, geht an. — paulatim temptan- agmine incedere, er mafcliierte weiter, 

do zu postquam — cognovit. — sin, •wahrend er den Heereszug nach allen 

wenn aber, fetzt die Bedingung si Seiten hin deckte. Letzteres wird 

possint vivum voraus. — quae ex im folgenden im einzelnen aufgezahlt. 

voluntate forent, was zu Willen fein — ostentui, zum Schein. — insidiis 

wurde, d. i. Hoffnung auf Frieden, locum temptari, von credere abhangig : 

5. intento, auf alles gefaJJt. infesto daJ5 man einen Platz zu einem Hinter- 

zumAngriff jederzeit fertig. — contra halt verfuche, d. i. abwarte.. 
l)elli faciem, im Gegenfatz zu dem (fonlt 

gewohnlichen) Bild des Krieges. — 7. tribunis legionum, hohere Offi- 

procedeJjant, verltarkt durch oivii, ziere der Legionen und Befehlshaber 

fie kamen aus den Ortfchaften und der bundesgenoffifchen Truppen. — 

Hiitten heraus auf die StraJJe, wo der praefecti cohortium (sociorum) waren 

Zug durchging. — commeatum, neben zur Ffihrung der Reiterei der Hilfs- 

frumentum, was das Heer als not- volker abkommandiert. — cum eis, 

wendig mit fich fiihrt.— j3oriare,weiter- mit den Keitern der Hilfsvolker. — 

fehaffen,zur Erleichterung des Heeres, eguitatus, die Reiterhaufen. 
das fonft diefen Transport felbfi; be- 

forgt. —postremo, die Anerbietungen 8. pacem an iellum gerens, Frieden 

zufammenfaffend. haltend oder Krieg fiihrend. 



DE BELLO lUGtTRTHINO C. 46-48. 



55 



in incerto haberetur. erat haud longe ab eo itinere, quo Metellus *^ 
pergebat, oppidum Numidarum nomineVaga, forum rerum vena- 
lium totius regni maxume celebratum, ubi et incolere et mercari 
consueverant Italici generis multi mortales. huc consul, simul ^ 
temptandi gratia et, si paterentur opportunitates loci, praesidium 
imposuit. praeterea imperavit frumentum et alia quae bello usui 
forent comportare, ratus, id quod res monebat, frequentiam nego- 
tiatorum et commeatum iuvaturum exercitum et iam paratis rebus 
munimento fore. inter haec negotia lugurtha impensius modo ^ 
legatos supplices mittere, pacem orare, praeter suam liberorumque 
vitam omnia Metello dedere. quos item uti priores consul illectos * 
ad proditionem domum dimittebat, regi pacem quam postulabat 
neque abnuere neque polliceri et inter eas moras promissa lega- 
torum exspectare. 

lugurtha ubi Metelli dicta cum factis composuit ac se suis 48 
artibus temptari animadvortit, quippe cui verbis pax nuntiabatur, 
ceterum re bellum asperrumum erat, urbs maxuma alienata, ager 



47. 1. totius regni zu rerum vena- 
lium. — ceWbratum = freguentatum. 

— incdlere et mercari, wohnen und 
Handel treiben. 

2. temjotandi gratia, A, i. um es 
mit den (ftark italirch gemifchten) 
Einwohnern zu verfuchen, bb fie auf 
die Seite der Romer treten wurden. 
Fur die weitere Kriegfiihrung muJJte 
es ein Unterfchied fein, ob die Be- 
wohner diefer Stadt romifch gelinnt 
feien, oder nur durch Gewalt feftge- 
halten wurden. — et si paterentur 
opportunitates lod. Der zweite Grund, 
warum er eine Befatzung dahin legte, 
war zu verfuchen, ob (sij die (fonft) 
gunftigen Verhaltniffe der Stadt auch 
eine Garnifon als vorteilhaft er- 
fcheinen lieJJen. — praeterea, im iibri- 
gen verfuhr er nach Kriegsbrauch. 

— c omjportare, er beftimmte alfo den 
Platz zu einer Hauptniederlage (De- 
pot) fiir alle Bedtirfniffe der weitern 
Kriegfiibrung. — ratus — fore, ent- 



halt den Grund, warum er gerade 
diefen Platz fiir die Hauptniederlage 
als geeignet erachtete, 1. weil viel 
Handelsverkehr durch r6mifche Ge- 
fchaftsleute hier war (frequentiam 
negotiatorum) , 2. weil durch den 
Handel ein vielfeitiger Transport hier 
war (commeatum), Alfo war fQr An- 
zufchaffendes und fchon Angefchafftes 
die Gewahr grq^erer Sicherheit vor- 
handen. Darauf machten die Ver- 
haltniffe des Platzes aufmerkfam (id 
quod res monebat). 

3. im-pe/nsius modo, nur noch ein- 
dringlicher. Vgl. 46. 2. 

4. quos, aber diefe. — promissa 
legatorum, was die Gefandten ver- 
fprochen hatten. 

' 48.-52. 4. gclilaelit am Muthnl. 

48. 1. temptari, daJJ er verfucht, 
angegangen werde, d. i. daJJ man 
feine eigenen Kunfte an ihm verfuchte. 
— alienata, hier: in fremden, des 



56 



C. SALLUSTI CRISPI 



hostibus cognitus, animi popularimn temptati, coactus rerum 

2 necessitudine statuit armis certare. igitur explorato hostium iti- 
nere, in spem victoriae adductus ex opportunitate loci, quam 
maxumas potest copias omnium generum parat ac per tramites 

3 occultos exercitum Metelli antevenit. erat in ea parte ^N^umidiae, 
quam Adherbal in divisione possederat, flumen oriens a meridie 
nomine Muthul, a quo aberat mons ferme milia passuum XX tractu 
pari, vastus ab natura et humano cultu. sed ex eo medio quasi 
colHs oriebatur, in immensum pertingens, vestitus oleastro ac mur- 
tetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque hare- 

4 noso gignuntur. media autem planities deserta penuria aquae 
praeter fiumini propinqua loca: ea consita arbustis pecore atque 

49 cultoribus frequentabantur. igitur in eo colle, quem transvorso 
itinere porrectum docuimus, lugurtha extenuata suorum acie con- 
sedit, elephantis et parti copiarum pedestrium Bomilcarem prae- 
fecit eumque edocet quae ageret. ipse propior montem cum omni 
2 equitatu et peditibus delectis suos collocat. dein singulas turmas 
et manipulos circumiens monet atque obtestatur uti memores 
pristinae virtutis et victoriae sese regnumque suum ab K.omano- 



Feindes Befitz gekommen. — temptati, 
zum Abfall verleitet. — coactm — 
necessitudine, notgedrungen. — cer- 
tare, entfclieiden. 

2. ex oj^orfunitate loci, der Platz, 
wo der Feind ftand, fchien ihm zu 
feinem Yorteil zu fein. Daher fucht 
er ihn mit allen Truppengattungen 
zu erreichen, bevor Metellus den 
Platz wechfeln konnte (exerdtum 
Metelli antevenit). 

3. guam Adherlal possederat, vgl. 
16, 5. — mUia passuum mginti = 
100 000 FujJ = 25—30 Kilometer, 
alfo eine Entfernung von ungeahr 
6 — 7 Stunden. — pari, mit dem Flu_p. 
— ab natura, vonfeiten. Weder Natur 
noch Anbau der Menfchen hatte et-' 
was gethan, um ihn weniger wiifte 
zu machen. — quasi (guam si) hier 
zu medio == fere. — in immensum 
pertingens, namlich nach der Ebene 



des Fluffes hin. — humi, im Erdreich, 
arido atque harenoso, auf trockenem 
und fandigem Boden. 

4. planities, die Ebene zwifchen 
diefer weit gegen den FluJJ fich er- 
ftreckenden Abdachung und demFluJS ; 
media, in der Mitte zwifchen Berg 
und FlujJ ift fie wa£ferarm und des- 
halb nicht bewohnt, verodet. 

49. 1. transvorso itinere, bei quer 
gewendetem Weg, d. i. hier: infenk- 
rechter Kichtung auf den Weg. Vgl. 
48. 3. — exfenuata acie, in langge- 
ftreckter Schlachtlinie, — Bomilcarem 
praefecit. Wie ipse propior monfem 
zeigt, war die Stellung Bomilkars 
mehr gegen die Ebene hin. — suos, 
d. i. die ganze Reiterei und die aus- 
erwahlten Soldaten zu FuJJ, die er 
fur fich behalten hatte. 

2. circumiens, die Runde machend, 



DE BELLO lUGURTHHTO C. 48-49. 57 

rum avaritia defendant: cum eis certamen fore, quos antea victos 
sub iugum miserint; ducem illis, non animum mutatum; quae • 
ab imperatore decuerint onmia suis provisa, locum superiorem, 
ut prudentes cum imperitis, ne pauciores cum pluribus aut rudes 
cum bello melioribus manum consererent: proinde parati intenti- 3 
que essent signo dato E-omanos invadere; illum diem aut omnis 
labores et victorias confirmaturum aut maxumarum aerumnarum 
initium fore. ad hoc viritim, uti quemque ob militare facinus 4 
pecunia aut honore extulerat, commonefacere benefici sui et eum 
ipsum aliis ostentare, postremo pro cuiusque ingenio pollicendo 
minitando obtestando alium alio modo excitare: cum interim Me- 
tellus, ignarus hostium, monte degrediens cum exercitu conspi- 5 
catur, primo dubius quidnam insolita facies ostenderet — nam 
inter virgulta equi l*[umidaeque consederant neque plane occultati 
humilitate arborum et tamen incerti, quidnam esset, cum natura 
loci tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati — dein brevi 
cognitis insidiis paulisper agmen constituit. ibi commutatis ordi- 6 
nibus in dextero latere, quod proxumum hostis erat, triplicibus 
subsidiis aciem instruxit. inter manipulos funditores et sagit- 
tarios dispertit, equitatum omnem in cornibus locat ac pauca 
pro tempore milites hortatus aciem, sicuti instruxerat, trans- 



natiirlich zu Pferd. — quos — mise- etwas gewahr, ohne fogleich zu er- 

rint, vgl. 38. 9. 10. — decuerint, hier kennen, was es ift. 

ausnahmsweife perfonlich konfbruiert, 5. neq;ue — et nicht — aber doch. 

zu erganzen provideri. — provisa, — incerti, unbeftimmt, nicht recht zu 

namlich: locum superiorem, ut . . . erkennen. — ohscurati, weil lie ver- 

consererent, ne . .. consererent. — pru- deckt waren. — agmen constituit, er 

dentis, Ortlichkeit und Lage kennend. machte (noch auf dem Abhang) Halt, 

3. parati intentique, kampfbereit um die 46. 7 bezeichnete Aufffcellung 
und aufmerkfam auf das Zeichen, nach den hier fich bietenden Verhalt- 
wenn es gegeben werde. — iUum niffen zu andern. Daher commutatis 
diem — confirmaturum , diefer Tag ordinibus. 

werde die Strapazen und Siege, d. i. 6. ibi, auf dem Bergabhang, gegen- 

ihren Erfolg, den Lohn fichern. iiher dem in die Ebene fich vor- 

4. viritim, Mann fur Mann, wie er ftreckenden Hiigel, wo lugurthas Hin- 
jeden einzelnen (uti quemque) aus- terhalt war. — triplicibus subsidiis, 
gezeichnet hatte (extulerat). efferre, es waren alfo vier Gefechtslinien. 
vor andern herausheben. — pro cuius- — inter manipulos, in die Zwifchen- 
que ingenio, jeden nach feiner befon- raume zwlCchen den einzehien klei- 
dern Natur. — conspicatur, er wird neren Abteilungen. — transvorsis 



58 



C. SALLUSTI CRISPI 



50 vorsis principiis in planum deducit. sed ubi Numidas quietos ne- 
que coUe degredi animadvortit, veritus ex anni tempore et inopia 
aquae ne siti conficeretur exercitus, E,utilium legatum cum ex- 
peditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum 
castris antecaperet, existumans hostis crebro impetu et transvorsis 
proeliis iter suum remoraturos et, quoniam armis diffiderent, 
lassitudinem et sitim militum temptaturos. deinde ipse pro re 

2 atque loco, sicuti monte descenderat, paulatim procedere, Marium 
post principia habere, ipse cum sinistrae alae equitibus esse, 

3 qui in agmine principes facti erant. at lugurtha, ubi extremum 
agmen Metelli primos suos praetergressum videt, praesidio quasi 
duum milium peditum montem occupat, qua Metellus descenderat, 
ne forte cedentibus advorsariis receptui ac post munimento foret. 

4 dein repente signo dato hostis invadit. Numidae alii postre- 
mos caedere, pars a sinistra ac dextra temptare, infensi adesse 
atque instare, omnibus locis E,omanorum ordines conturbare, 
quorum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus fuerant, lu- 
dificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabantur neque con- 

Weil fie den "Waffen niclit trauten, 



princvpiis. Die Gefechtsaufftellung 
war mit der Front dem Feiade, d. i. 
jenem Hiigel, wo der Hinterhalt war, 
zagekehrt. In diefer Aufftellung (s*- 
cuti instruxerat) lieJJ er nach vorauf- 
gegangener Aufmunterung weiter 
gegen die Ebene herab, dem Fluffe 
zu mafchieren. Es muJJte alfo linksum 
gemacht werden, und der linke Fliigel 
kam an die Spitze des Zuges {tram- 
vorsis jprincipiis.) So konnte jeden 
Augenblick Halt gemacht und die 
ganze Gefechtslinie durch rechtsum 
dem Feinde zugewendet werden. 

50. 1. ex anni tempore, es war 
Hochfommer. — uti — antecaperet, 
daJJ er vorher befetze. — castris 
Dativ zu antecaperet. — crebro im- 
petu, durch ofters wiederholten Vor- 
IfcoJJ. — transvorsis, quer gegen den 
Marfch des romifchen Heeres, alfo 
Flankenangriffe. — et — temptaturos, 
bezeichnet dieAbJicht yonremoraturos. 



wurden iie, nach Metellus' Voraus- 
fetzung, den Feind fo lange durch 
kleine Kampfe hinzuhalten fuchen, 
bis er vor Miidigkeit und Durfb kampf- 
unfahig wurde. Den Verfuch mit der 
Mudigkeit und dem Durfb der Feinde 
machen = verfuchen, durch Ermu- 
dung und Durft zu erfchopfen. 

2. pro re atque loco, nach den Um- 
ftanden und der Ortlichkeit, sicuti — 
descenderat, in der namlichen Auf- 
ftellung, paulatim mitbezug auf pro 
re et loco, nur langfam. — postprin- 
cipia, vgl. 49. 6. — in agmine, beim 
Vormarfch gegen den FluJJ hin. 

3. quasi, vgl. 48. 3. 

4. a sinistra ac dextra, der ganze 
Heereszug wurde umfchwarmt. — in- 
fensi adesse, zum Angriff auf der 
Stelle fein. — conturbare, das Kom- 
pofitum mitbezug auf omnihus Jocis. 
— obvii fuerant, flch entgegen geftellt 
hatten. — ludificati incerto proelio. 



DE BELLO lUGURTHINO C, 50-51, 



59 



tra feriundi aut conserundi manum copia erat: ante iam docti 5 
ab lugurtha equites,- ubi Romanorum turma insequi coeperat, non 
confertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam 
maxume divorsi, ita numero priores, si ab persequendo hostis 6 
deterrere nequiverant, disiectos ab tergo aut lateribus eircumve- 
niebant; sin opportunior fugae coUis quam campi fuerat, ea vero 
consueti Numidarum equi facile inter virgulta evadere, nostros 
asperitas et insolentia loci retinebat. ceterum facies totius negoti 51 
varia incerta foeda atque miserabilis. dispersi a suis pars cedere 
alii insequi, neque signa neque ordines observare, ubi quemque 
periculum ceperat ibi resistere ac propulsare, arma tela equi viri 
hQstes atque cives permixti, nihil consilio neque imperio agi, fors 
omnia regere. itaque multum diei processerat, cum etiam tum 2 
eventus in incerto erat. denique omnibus labore et aestu lan- 3 
guidis Metellus, ubi videt Numidas minus instare, paulatim milites 
in unum conducit, ordines restituit et cohortis legionarias quat- 
tuor advorsum pedites hostium collocat. eorum magna pars 



wo fie angreifen wollten, entwifchte 
der Feind. „Durch den unAaten 
Kampf getaufcht". — ipsi modo, eben 
nur fie erhielten Wunden, — neque 
contra copia erat, ihrerfeits dagegen 
hatten fie keine Moglichkeit drauf- 
zufchlagen. 

5. docti, angewiefen. — turma, eine 
gefchloilene Schwadron; — quam 
maxime divorsi, moglichft weit aus- 
einander. 

6. numero ^priores, weil fie an Zahl 
uherlegen waren. — disiectos drcum- 
'oeniebant = disiciebant et circum- 
veniebant. Sie jagten auseinander 
und, wenn gleichwohl die Romer nicht 
abftanden zu verfolgen, trennten die 
verfolgenden;wenn,fie getrennt waren, 
konnten fie als numero priores, die 
verfolgenden umzingeln. — ea vera, 
da erft recht, — asperita^ loci, der 
wild iiberwachfene Boden, insdlentia 
loci, weil fie nicht daran gewohnt 
waren. — retinebat, hielt auf. 



51. 1. faeies totius negoti, das Bild 
der ganzen Lage. — varia — mise- 
rabilis, eine Steigerung vom Wechfel- 
voUen bis zum JammervoUen. — ob- 
servare, darauf achten, daJJ man nicht 
von feinem Feldzeichen und feiner 
Reihe ahkomme; „im Auge hehalten". 
— propulsare, von fich abwehren. — 
nihil — agi, nich.ts gefchah nach 
einem beftimmten Plan und Ober- 
hefehl. 

2. itaque, und fo, in diefer Ver- 
wirrung. cum — erat, Inverfion des 
Hauptfatzes mitbezug auf das in 
multum enthaltene iam. 

3. denique, zu conducit. — paula- 
tim, allmahlich, nur langfam. — le- 
gionarias, aus Legions-, d. i. romi- 
fchen Soldaten beftehend, Eine 
Kohorte hie^ damals noch eine Ab- 
teilung der Legion, beftehend aus je 
einem Manipel hastati, principes, 
triarii.' — collocat, er ftellt alfo wieder 
eine gefchloffene Gefechtslinie her. 



60 



C. SALLUSTI CRI8PI 



4 superioribus locis fessa consederat. simul orare et hortari milite.s 
ne deficerent neu paterentur hostis fugientis vincere; neque illis 
castra esse neque munimentum uUum, quo cedentes tenderent; 

5 in armis omnia sita. sed ne lugurtha quidem interea quietus 
erat: circumire hortari, renovare proelium et ipse cum delectis 
temptare omnia, subvenire suis, hostibus dubiis instare, quos 

52 firmos cognoverat eminus pugnando retinere. eo modo inter se 
duo imperatores summi viri certabant, ipsi pares, ceterum opibus 

2 disparibus. nam Metello virtus militum erat, locus advorsus, 

3 lugurthae alia omnia praeter milites opportuna. denique E-omani, 
ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam 
pugnandi fieri — et iam die vesper erat — advorso colle, sicuti 

4 praeceptum fuerat, evadunt. amisso loco Numidae fusi fugatique. 
pauci interiere, plerosque velocitas et.regio hostibus ignara tiitata 
sunt. 

5 Interea Bomilcar, quem elephantis et parti copiarum pede- 
strium praefectum ab lugurtha supra diximus, ubi eum E,utilius 
praetergressus est, paulatim suos in aequum locum deducit ac, 
dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, 
quietus, uti res postulabat, aciem exornat, neque remittit quid 

6 ubique hostis ageret explorare. postquam Hutilium consedisse 
iam et animo vacuum accepit simulque ex lugurthae proelio 
clamorem augeri, veritus ne legatus cognita re laborantibus suis 



4. hostis fugientis vincere, daJJ flie- 
hende Feinde den Sieg hatten. — 
illis, den angeredeten romifchen Sol- 
daten. 

5. ne — quidem, auch — nicbt. — 
quiMus, frei von Arbeit, tranquillus, 
frei von Sorge. — dubiis, fchwankend, 
Gegenfatz zu firmos. retinere, nam- 
lich von iich. 

52. 1. ipsi, an lich. 

2. erat, war zur Seite. 

3. die, zufammengezogene Genetiv- 
form. Vgl. 16. 3. — advorso eoTle, an 
der ihnen entgegengefetzten Seite des 
HQgels, d. i. gerade den Hiigel hinan. 

4. ignara, vgl. 18. 6. 



52. 5.-53. Bomilkars gleichzeitiger 
Angriff anf Bntilins. 

5. in aequum locum, in die Ebene 
herab. — uti res postulahat, zu quie- 
tus. Der Feind durfte von feinen 
Vorkehrungen nichts merken. — quid 
ubique, was und wo-. 

6. vacuum. Nachdem Butilius nach 
dem erhaltenen Befehl die Befetzung 
des Platzes am Fluffe fertig hatte, 
war er frei, animo, in feinem Sinne, 
d. i. er hatte gerade nichts mehr, 
was feinen Sinn = »ihn" beziiglich 
des befondern Befehls fehr befchaf- 
tigte. Er konnte alfo feine Auf- 
merkfamkeit wieder weiter gegen den 



DE BELLOIUGURTHINO C. 51-53. 61 

aiixilio foret, aciem quam diffidens virtuti militum arte statuerat, 
quo liostium itineri officeret, latius porrigit eoque modo ad Rutili 
castra procedit. Romani ex improviso pulveris vim magnam anim- 53 
advortunt: nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat. et 
primo rati bumum aridam vento agitari, post ubi aequabilem 
manere et, sicuti acies movebatur, magis magisque appropin- 
quare vident, cognita re properantes arma capiunt ac pro ca- 
stris, sicuti imperabatur, consistunt. deinde, ubi propius ventum 2 
est, utrimque magno clamore concurritur. Uumidae tantummodo 3 
remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos im- 
peditos ramis arborum atque ita disiectos circumveniri vident, 
fugam faciunt ac plerique abiectis armis collis aut noctis quae 
iam aderat auxilio integri abeunt. elephanti quattuor capti, reliqui 4 
omnes numero quadraginta interfecti. at E-omani, quamquam 5 
itinere atque opere castrorum et proelio fessi laetique erant, 
tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi inten- 
tique obviam procedunt. nam dolus Numidarum nihil languidi 6 
neque remissi patiebatur. ac primo obscura nocte , postquam 7 
haud procul inter se erant, strepitu velut hostes adventare, alteri 
apud alteros formidinem simul et tumultum facere et paene im- 
prudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi 



Feind richten. Letzteres fiirchtete mals auszurucken; Jie vergaJJen Mti- 

Bomilkar. — arte, wie 45. 2. — quo digkeit und Freude. — instructi in~ 

— officeret, zu latim porrigit. — iti- tentique, in voUer Schlachtauffteliung^ 

neri, dem etwaigen Marfch zur Hilfe- und des Kampfes gewartig. 

leiftung. — ad castra, bis ans Lager. g. nihil languidi, keine Ermattung^ 

63. 1. prospectum, die AusJicht, infolge der AnArengung, m^^i^ remssi,. 

FernJicht. — aequabilem. Die Staub- keine LalQgkeit , infolge der Sieges- 

wolke zeigte iich in der Ferne als freude. 

eine gleichmaJJige. — cognita re ca- 7. obseura nocte. Schon das Treffen 

piunt, da erkaunten Jie den wirk- mit Bomilkar endete mit herein- 

lichen Sachverhalt imd etc. brechender Nacht. — haud procuV 

3. remorati, hielten ftand, tantum- inter se, nicht weit von einander. — 

modo, nur fo lange. postquam — erant. Vgl. 13. 5. — 

5. fessi laetique. Sie waren durch strepitu, durch das Geraufch, welches 

die vorausgegangenen Anftrengungen zur Meinung veranlaJJte, der Feind 

der Lagerarbeiten und des Treffens fei im Anrucken. — imprudentia,. 

ermiidet und zugleich (wegen des Er- durch die Unkenntnis des Vorgangs,. 

folgs) erfreut. Aber weder MQdigkeit zu admissum, wie vorher strepitu za 

noch die Freude hinderten fie, noch- facere. 



62 C. 8ALLUSTI CBISPI 

8 equites rem exploravissent. igitur pro metu repente gaudium 
mutatur, milites alius alium laeti appellant, acta edocent- atque 
audiunt, sua quisqiie fortia facta ad caelum fert. quippe res hu- 
manae ita sese habent : in victoriavel ignavis gloriari licet, advorsae 
res etiam bonos detrectant. 
64 Metellus in eisdem castris quatriduo moratus saucios cum 

cura reficit, meritos in proeliis more militiae donat, univorsos in 
contione laudat atque agit gratias, hortatur ad cetera, quae levia 
sunt, parem animum gerant: pro victoria satis iam pugnatum, 

2 reliquos labores pro praeda fore. et tamen interim transfugas 
et alios opportunos, lugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum 
paucisne esset an exercitum haberet, ut sese victus gereret ex- 

3 ploratum misit. at ille sese in loca saltuosa et natura munita 
receperat ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem 
sed hebetem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli 

4 cultorem. id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites 
nemo omnium !N^umida ex fuga regem sequitur: quo cuiusque 
animus fert, eo discedunt neque id flagitium militiae ducitur. ita 
se mores habent. 

5 Igitur Metellus ubi videt regis etiam tum animum ferocem 
esse, bellum renovari, quod nisi ex illius lubidine geri non posset, 



8. mutatm, wird eingetaufcht, Ortlichkeit und VerhaltnijCfen bekannt. 

wecMelt. — alius alium appellant, — opportunos, geeignet. — vbi gen- 

rufen einander zu. — quippe. So tium agitaret, •wo er iich aufhalte, 

geht es ja in den menfchlichen Din- guid agitaret, was er betreibe. 

gen. — detrectant, ziehen herab, ver- 3. hebetem infirmumgue, ohne Kraft 

kleinern, und Widerftandsfahigkeit. — agri — 

cidtorem, mehr an Ackerbau und 

54:. 55. YeranderteKriegfiihrungauf Viehzucht, als an Krieg gewohnt. 

Deiden Seiten. 4. i^ — eveniehat, dies, namlich 

54. 1, guatriduo, Ablativ der Zeit- daJ5 lugurtha lich zuruckzog und ein 

dauer, innerhalb welcher etwas ge- neues Heer fammelte, trat als not-" 

fchieht. — meritos, im Gegenfatz zu wendige Folge wegen des ITmftandes 

univorsos, die einzelnen, welche lich ein, weil etc. — ea gratia = eius 

hefonders ausgezeichnet hatten. — rei gratia. — eos fuga, von der 

more militiae, wie es im Soldaten- Flucht aus, d. i. wenn's zur Flucht 

dienft Brauch ift. — quae levia sunt, kommt. — quo cuiusgue animus fert, 

vgl. 38. 9. — rdiguos Idbores, der wohin jeder will. 

Reft der Anftrengungen. 5. etiam tum, auch jetzt noch. — 

2. transfugas, als am meiften mit ex lubidine, nach dem Belieben. lu- 



DE BELLO ITJGURTHINO C. 53—54. 



63 



praeterea iniquum certamen sibi cum hostibus, minore detrimento 
illos vinci quam suos vincere, statuit non proeliis neque in acie 
sed alio more bellum gerundum. itaque in loca l^umidiae opu- 6 
lentissuma pergit, agros vastat, multa castella et oppida temere 
munita aut sine praesidio capit incenditque, puberes interfici iubet, 
alia omnia militum praedam esse. ea formidine multi mortales 
Romanis dediti obsides, frumentum et alia quae usui forent affa- 
tim praebita, ubicumque res postulabat praesidium impositum. 
quae negotia multo magis quam proelium male pugnatum ab 7 
suis regem terrebant, quippe cuius spes omnis in fuga sita erat, 8 
sequi cogebatur, et qui sua loca defendere nequiverat, in alienis 
bellum gerere. tamen ex copia quod optumum videbatur con- 9 
silium capit, exercitum plerumque in eisdem locis opperiri iubet, 
ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur, noctumis et aviis 
itineribus ignoratus Romanos palantis repente aggreditur. eorum 10 
plerique inermes cadunt, multi capiuntur, nemo omniimi intactus 
profugit, et Numidae priusquam ex castris subveniretur, sicuti 
iussi erant, iu proxumos collis discedunt. 



gurtha hat es in der Hand, nach. 
Ortlichkeit vorzugehen und in fchwie- 
rige Gegend fich zuruckzuziehen, 
\rie er m\\. Daher iniquum certa- 
men, ein ungleicher Kampf, in dem 
mit Tapferkeit und Kriegskunft nicht 
alles erreicht wird. — proelio, in 
offenem Treffen, in acie, in formlicher 
Schlacht. 

6. castella, vereinzelte militarifche 
Anlagen, Forts, oppida, befeftigte 
Stadte. — temere, nur leichthin. — 
ea formidine, durch die fo hervor- 
gerufene Furcht. 

1. guae negotia, aber diefe MaJJ- 
nahmen. — pugnatum hier tranJitiv 
wie pugnam pugnare, einen Kampf 
kampfen, einen Gang gehen u. a. 

8. guippe cuius — cogehatur = 
guippe is, cuius — cogebatur, wurde 
ja doch der, deffen — gezwungen. — 
in fuga, in fchleunigem Zurizckgehen, 
Ausweichen, Gegenfatz zu sequi. Er 



muJJte jetzt dem Feind nachgehen, 
um ihn zu verhindern. — sua loca, 
die fur ihn gunftigen Orte, die er zum 
Kampf ausgefucht hatte. — nequive- 
verat, die Gelegenheit dazu war ihm 
genommen, weil der Feind ihm nicht 
dahin folgte. Dadurch wurde er ge- 
notigt, aus den ihm gunftigen Orten 
heiTorzukommen und den Feind an 
den ihm ungunftigen (in alienisj auf- 
zufuchen. 

9. ex copia, vgl. 39. 5 : jeweils nach 
den Umftanden. — in eisdem locis, 
d. i. das Heer hatte meift eine Art 
Standlager, nur Reiterabteilungen 
unter lugurthas perfonlicher FQhrung 
(ipsej folgten dem Metellus. Damit 
waren Vorwartsbewegungen des Ge- 
famtheeres Cex copia) nicht ausge- 
fchloffen. — opperiri, warten, bis der 
Streifizug zuriick war. — ignoratus, 
unbemerkt. — palanti^, vgl. 18. 2. 

10. intactus, ohne Wunde. 



64 C. SALLUSTI *CRISPI 

55 Interiin E,oinae gaudium ingens ortum cognitis Metelli rebus, 

ut seque et exercitum more maiorum gereret, in advorso loco 
victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur, lugurtham 
magnificum ex Albini socordia spem salutis in solitudine aut 

2 fuga coegisset habere. itaque senatus ob ea feliciter acta dis 
immortaUbus supplicia deoernere, civitas trepida antea et sollicita 
de belli eventu laeta agere, de Metello fama praeclara esse. 

3 igitur eo intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare, 
oavere tamen necubi hosti opportunus fieret, meminisse post glo- 

4 riam invidiam sequi. ita quo clarior erat, eo magis anxius erat, 
neque post insidias lugurtHae effuso exercitu praedari; ubi fru- 
mento aut pabulo opus erat, cohortes cum omni equitatu prae- 
sidium agitabant; exercitus partem ipse, reliquos Marius ducebat. 

5 sed igni magis quam praeda ager vastabatur. duobus locis haud 

6 longe inter se castra faciebant. ubi vi opus erat, cuncti aderant. 

7 ceterum quo fuga atque formido latius cresceret, divorsi agebant. 

8 eo tempore lugurtha per collis sequi, tempus aut locum pughae 
quaerere, qua venturum hostem audierat, pabulum et aquarum 
tbntis, quorum penuria erat, corrumpere, modo, se Metello inter- 
dum Mario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim 
in collis regredi, rursus aliis post aliis minitari, neque proelium 
facere neque otium pati, tantummodo hostem ab incepto retinere. 



55. 1. interim, wahrend der Vor- gehen. — praesidium agitdbant, waren 

gange nach der Schlacht am Muthul. zur Bedeckung dabei. 

— ut seque — gereret, ■wie er fich und 6. castra faciebant, hatten jeweils 

das Heer halte. — magnificum, groj}- ihr Lager , namlich Metellus . und 

thuend. Marius. 

2. supplicia = supplicationes, zu- 7. vi, eine groJJe Kraftanffcrengung. 
nachftBittfeAe, dannallgemeinGotter- cuncti, alle, d. i, die beiden Teile des 
fefte, hier Dankfefte. — laeta agere, Heeres vereint (coniuncti). — di- 
gab lich der Freude hin. vorsi agebant, iie operierten getrennt. 

3. eo intentior ad victoriam niti, 8. pugnae, fiir den Kampf. — aliis 
um fo angeftrengter bot er alle Kraft post dliis minitari, bedrohte einen 
auf, den endgiltigen Sieg zu gewinnen. Teil nach dem andern (griff nicht nur 
— necubi — fieret, da.^ er nirgends dem den Nachtrab an). — neque — pati, 
Feinde eine BloJJe gebe. — post glo- er lieJJ es zukeinem Kampf ^ommen 
riam, zeitlich zu nehmen. Nach dem und auch keine Ruhe Platz greifen. 
Euhm kommt der Neid. — «6 incepto, von feinem Unter- 

4. effuso exercitu praedari, mit -weit- nehmen, wenn er etwas unternehmen 
hin ausgedehntem Heer auf Beute wollte. 



DE BELLO roGUETHINO C, 55-57. 65 

E,omaiiu8 imperator ubi se dolis fatigari videt neque ab 66 
hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte qua 
sita erat arcem regni nomine Zamam statuit oppugnare ratus, 
id quod negotium poscebat, lugurtham laborantibus suis auxilio 
venturum ibique proelium fore. at ille quae parabantur a per- 2 
fugis edoctus magnis itineribus Metellum antevenit. oppidanos 
hortatur moenia defendant, additis auxilio perfugis, quod genus 
ex copiis regis, quia fallere nequibat, firmissumum erat. prae- 
terea pollicetur in tempore semet cum exercitu adfore. ita com- 3 
positis rebus in loca quam maxume occulta discedit ac post 
paulo cognoscit Marium ex itinere frumentatum cum paucis co- 
hortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post 
malam pugnam ab rege defecerat. eo cum delectis equitibus 4 
noctu pergit et iam egredientibus B-omanis in porta pugnam facit ; 
simul magna voce Siccenses hortatur uti cohortis ab tergo circum- 
veniant: fortunam illis praeclari facinoris casum dare. si id 
fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem 
acturos, ac ni Marius signa inferre atque evadere oppido prope- 5 
ravisset, profecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem muta- 
vissent: tanta mobilitate sese JSTumidae gerunt. sed milites 6 
lugurthini paulisper ab rege siistentati, postquam maiore vi hostes 
urgent, paucis amissis profugi discedunt. Marius ad Zamam per- 57 
venit, id oppidum in campo situm magis opere quam natura 



66.— 60. Die Unternehmung gegen — quia — nequibat, aus Furcht vor 

Zama. der Strafe der Romer, 

66. 1. arcem, bildlich: Die Burg, ^' ^^ ***'*^^^^' ^«^ ^«"^ ^^'^^'^^ *^^ 

welchedieHerrfchaftdesnumidifchen ^^"^ ^"^ = miterwegs auf dem 

Konigs ia diefer Gegend Jicherte. Es ^^"'^«^ °^*=^ ^^"^*- 

ift zweifelhaft, ob es diefelbe Stadt ^' *** ■P^^*«=' 8^^^^« ^^' ^^"^ Thore 

war, wo Scipio fiegte. *^^^«° ^® zuTammen, - m regno, in 

2. antevenit. Die Eile machte es ^^^°®^ Herrrchaft. 

notig, daJJ lugurtha nur mit einer ^' '^*^"^, und dadurch, - fidem 

kleineren Schar nach Zama auf brach, '»«*««^««'^*. l»ier = Jie hatten fich 

wohl derjeuigen, die er als VerMr- ^^Sen die Romer gewendet. 

•kung nachZama werfenwollte(adf(Zi- G. paulisper sustentati, noch eia 

tis perfugis). Dies geht auch aus ^enig gehalten (ermutigt). — pro- 

dem Zufatz semet cum exercitu ad- /«£'* discedunt, laufen fliehend aus- 

fore hervor. exercitus fbeht in romi- einander. 

fchem Sinne im Gegenfatz zu jjerfw^rae. 57. 1. ad Zamam pervenit, kam 

Sallusti lugurtha. 5 



66 C. SALLUSTI ORISPl 

munituin erat, nuUms idoneae rei egens, armis Yirisque opulentum. 

2 igitur Metellus pro tempore atque loco paratis rebus cuncta 
moenia exercitu circumvenit, legatis imperat ubi quisque curaret. 

3 deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur. neque 
ea res IJumidas terret: infensi intentique sine tumultu manent, 

.4 proelium incipitur. Romani pro ingenio quisque pars eminus 
glande aut. lapidibus pugnare , alii succedere ac murum modo 
suffodere modo scalis aggredi, cupere proelium in manibus facere. 

5 contra ea oppidani in proxumos saxa volvere, sudis pila, prae- 

6 terea pice et sulphure ardenti taedam mixtam mittere. sed ne 
illos quidem, qui procul manserant, timor animi satis muniverat. 
nam plerosque iacula tormentis aut manu emissa volnerabant pari- 
que periculo sed fama impari boni atque ignavi erant. 

68 Dum apud Zamam sic certatur, lugurtha ex improviso castra 

hostium cum magna manu invadit, remissis qui in praesidio erant 
et omnia magis quam proelium exspectantibus portam irrumpit. 

2 at nostri repentino metu perculsi sibi quisque pro moribus con- 
sulunt: alii fugere alii arma capere, magna pars volnerati aut 

3 occisi. ceterum ex omni multitudine non amplius quadraginta 
memores nominis Eomani grege facto locum cepere paulo quam 
alii editiorem neque inde maxuma vi depelli quiverunt, sed tela 
eminus missa remittere, pauci in pluribus minus frustrari; sin 

vor Zama an. — nulKus — egens, gemein kampfen woUten, riickten an 

niclits entbehrend, was ihr dienlich die Mauern heran u. f. w. 

war. 5. contra ea, gegen diefe Angriffs- 

2. paratis rebus, nachdem er feine verfuche. 

Vorbereitungen getroffen. — cuncta 6. timor animi, ihre Furcht. — 

moenia, die gefamte Stadt, fo -weit muniverat, hatte iicher geffcellt. 
ihre Feftungsmauer reicht, alfo: er 

fchlieJJt die Stadt enge ein. — ubi 58. 1. rmissis, wahrend die, welche 

quisque curaret, wo jeder feines Am- auf Wache waren, iich der Ruhe uber- 

tes walten follte. lieJJen. 

3. clamor, unfer Hurra - Ruf zum 2. pro moribus, wie 57. 4 pro in- 
Angriff. — neque, aber nicht. — in- genio. — sibi quisqiie consulunt, 
fensi intentique, zum Angriff gefaJJt. jeder denkt an fich. 

— sine tumuUu, ohne jede Aufre- 3. grege facto, fie fcharten fich zu 
gung. einem gefchlofCenenHaufen zufammen, 

4. pro ingenio quisque, vgl. 49. 4. ahnlich unferm Carre, dem romi- 

— glande, mit Bleikugeln. — proe- fchen orbis. — gwaw alii, namlich 
lium in manibUfS facere, Gegenfatz zu loci erant. — frvstrari, vergeblich, 
eminus pugnare. Die, welche hand- d. i. fehlfchieJJen. — sin, wenn aber. 



DE BELLO lUGUETHINO C. 57-59. 67 

Kumidae propms accessissent, ibi yero virtutem ostendere et eos 
maxuma yi caedere fandere atque fugare. interim Metellus cum 4 
acerrume rem gereret, clamorem [et tumultum hostilem] a tergo 
accepit, dein convorso equo animadvortit fugam ad se vorsum 
fieri: quae res indicabat popularis esse. igitur equitatum om- 5 
nem ad castra propere misit ac statim 0. Marium cum cohortibus 
sociorum, eumque lacrumans per amicitiam perque rem publicam 
obsecrat, ne quam contumeliam remanere in exercitu victore neve 
hostis inultos abire sinant. ille brevi mandata efficit. at lugur- 6 
tha munimento castrorum impeditus, cum alii super vallum prae- 
cipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes officerent, multis 
amissis in loca munita sese recepit. Metellus infecto negotio, post- 7 
quam nox aderat, in castra cum exercitu revortitur. igitur po- 59 
stero die, prius quam ad oppugnandum egrederetur, equitatum 
omnem in ea parte, qua regis adventus erat, pro castris agitare 
iubet, portas et proxuma loca tribunis dispertit, deinde ipse 
pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggreditur. in- 2 
terim lugurtha ex occulto repente nostros invadit, qui in proxumo 
locati fuerant, paulisper territi perturbantur, reliqui cito sub- 
veniunt. neque diutius Numidae resistere quivissent, ni pedites 
oum equitibus permixti magnam cladem in cohgressu facerent. 



Tetzt eine im vorangelienden eminus Umftanden muJJte er iich mit grojJem 

enthaltene Bedingung voraus. sin Verlufte zuriickziehen. — infecto «e- 

accessissent , wenn es vorkam, daJ5 gotio, namlich in der Erffcurmung 

die Numider naher heranrilckten. — der Stadt. 
ibi vero, da erft recht, 

4. cum acerrime rem gereret, wah- 59. 1. gua — erat, wo zu erwarten 

rend er am fcharfften zu thun hatte war. — pro castris agitare, vor dem 

(engagiert war) , namlich mit dem Lager den Sicherheitsdienft heforgen. 

Angriff auf die Stadt. — fugam — — jportas, des Lagers. 

fieri, daJJ eine Fluclit gegen ihn her 2. gui locati — fuerant, welche 

ftattfinde. — popularis esse, namlich ihm bei feinem Anrucken zunachft 

fugientes. ftanden. 

» 5. ac statim, und auf dem FuJJe 3. diutius, langer als den erften 

nach. Augenhlick des Zufammentreffens mit 

6.mjpedi<Ms,daran,fichrafchzuruck- den Nachriickenden der Feinde, „noch 

zuziehen. Die Folge war , daJJ die langer**. — ni — facerent, wenu nicht 

einen fich iiher den Wall hinah- (wie es hei den Numidern iihlich war) 

ftiirzten, andere im Gedrange der Eile hei dem Zufammentreffen der Um- 

felbft fich hinderten. XJnter folchen ftand einen groJJen Verluft hei dem 



68 



C. SALLUSTI CRISPI 



quibus illi freti non, uti equestri proelio solet, sequi, dein ce- 
dere, sed advorsis equis concurrere, implicare ac perturbare 
60 aciem: ita expeditis peditibus suis hostispaene victos dare, eodem 
tempore apud Zamam magna vi certabatur. ubi quisque legatus 
aut tribunus curabat, eo acerrume niti, neque alius in alio magis 

2 quam in sese spem habere, pariterque oppidani agere: oppugnare 
aut parare omnibus locis, avidius alteri alteros sauciare quam 
semet tegere, clamor permixtus hortatione laetitia gemitu, item 

3 strepitus armorum ad caelum ferri, tela utrimque volare. sed illi 
qui moenia defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remi- 

4 serant, intenti proelium equestre prospectabant. eos, uti quae- 
que lugurthae res erant, laetos modo modo pavidos animadvor- 
teres ac, sicuti audiri a suis aut cerni possent, monere alii alii 
hortari aut manu significare aut niti corporibus et ea huc et illuc 

5 quasi vitabundi aut iacientes tela agitare. quod ubi Mario cogni- 
tum est — nam is in ea parte curabat — consulto lenius agere 
ac dif&dentiam rei simulare, pati Numidas sine tumultu regis 

6 proelium visere. ita illis studio suorum adstrictis repente magna 
vi murum aggreditur. et iam scalis egressi milites prope summa 



Gegner verurfachen wiirde, da^ zwi- 
fchen die Reiter FuJJganger einge- 
reiht waren; und auf diefe (quibiis, 
die vereinigten Reiter und FuJJganger) 
vertrauend, verfuchten iie {illi, die 
Numider) langern Widerftand zu lei- 
ften. — admrsis equis, Gegenfatz zu 
cedere: &e ritten darauf los, zum 
ZufammenftoJJ. — implieare ac per- 
turbare, verwirren und vollig in Un- 
ordnung bringen. — expeditis — suis, 
Ablativ des Mittels. — vietos dare 
= vineere, doch mit Hervorhebung 
des eingetretenen Zuftandes: zu Be- 
fiegten machen. 

60. 1. eodem tempore, zugleich mit 
dem wiederholten Einfall lugurthas. 
— eo, inbezug auf uhi == eo loco. 
"Wo ein jeder zu befehligen hatte 
(curahat), da bot er alle Anftrengung 
auf, d. i. jeder bot auf feinem Platz 
alle Kjaft auf. 



2. oppicgnare, d. i. pugnare contra 
Jiostem, beziehtfich hierauf die beidei;- 
feits Kampfenden. — alteri, die auf 
der einen Seite. — clamor, wie 57. 3. 

3. proelium prospectabant, fchauten 
dem Treffen in der Ferne zu. 

4. sicuti possent. Die lebhafte Teil- 
nahme veranlaJJt unwillkurlich den 
Ausdruck in Worten und Bewegung, 
wie wenn Jie von den in der Ferne 
Kampfenden gehort oder gefehen wer- 
den konnten. — vitabundi, vgl. 38. 1. 
— agitare, S.e thun, bewegen Jich wie. 

5. ubi Mario cognitum est, als 
Marius bemerkt hatte. — lenius agere, 
langfamer thun. — sine tumultu, ohne 
weitere Beunruhigung. 

6. studio — adstrictis, durch die 
Aufmerkfamkeit — gefeffelt. — sca- 
lis egressi, fie waren auf Leitern hin- 
aufgeftiegen (e, von unten aus). 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 59-62. 69 

ceperant, cum oppidani concurrunt, lapides ignem alia praeterea 
tela ingerunt. nostri primo resistere, deinde, ubi unae atque alterae 7 
scalae comminutae, qui supersteterant afflicti sunt, ceteri quo- 
quo modo potuere, pauci integri magna pars volneribus confecti 
abeunt. denique utrimque proelium nox diremit, 

Metellus postquam videt frustra inceptum, neque oppidum 61 
capi neque lugurtham nisi ex insidiis aut suo loco pugnam facere 
et iam aestatem exactam esse, ab Zama discedit et in eis ur- 
bibus, quae ad se defecerant satisque munitae loco aut moenibus 
erant, praesidia imponit, ceterum exercitum in provinciam, qua 2 
proxuma est Numidiae, hiemandi gratia collocat. neque id tem- 3 
pus ex aliorum more quieti aut luxuriae concedit, sed quoniam 
armis bellum parum procedebat, insidias regi per amicos tendere 
et eorum perfidia pro armis uti parat. igitur Bomilcarem, qui 4 
Romae cum lugurtha fuerat et inde vadibus datis de Massivae 
nece iudicium fugerat, quod ei per maxumam amicitiam maxuma 
copia fallundi erat, multis poUicitationibus aggreditur. ac primo 5 
efficit uti ad se coUoquendi gratia occultus veniat, deinde fide 
data, si lugurtham vivum aut necatum sibi tradidisset, fore ut illi 
senatus impunitatem et sua omnia concederet, facile Numidae 
persuadet cum ingenio infido tum metuenti ne, si pax cimi E,o- 
manis fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur. is, 62 
ubi primum opportunum fuit, lugurtham anxium ac miserantem 
fortunas suas accedit. monet atque lacrumans obtestatur uti ali- 
quando sibi liberisque et genti IsTumidarum optume meritae pro- 
videat; omnibus proeliis sese victos, agrum vastatum, multos 
mortalis captos occisos, regni opes comminutas esse; satis saepe 

7. comminutae, zertrummert. — in provinciam et ibi coMocat. — quae 

afflicti, zu Boden geworfen. — ceteri, proxiima est, vgl, 23, 2, 

welclie noch nicht auf den Leitern 3, ex aliorum more, vgl. 39. 5. 

waren. 4. vadibus datis, vgl. 35. 9. — de 

nece zu iudidum. 

61. 62. Biickzng Ton Zama. Winter- 5. fide data, zu persnadet. — in- 

qnartier in der romirelien ProTinz. ^«»**o infido, Eigenfchaftsablativ at- 

Vergelbliche Unterhandlungen mit tributiv zu Numidae, wie metuendi, 

Inffnrtha. ^^ ^^ fowohl ein treulofer Menfch 

war, als auch insbefondere fiirchtete. 

61. 1. suo loco, vgl. 54. 8. — a6 — per condiciones, daJJ es zu den 

Zama discedit, er gieht Zama auf. Friedensbedingungen gehoren wurde, 

2. in provinciam collocat = dudt daJJ er ausgeliefert werde. 



70 C. SALLU8TI CRI8PI 

iam et •virtutem militum et fortunam temptatam; caveat ne illo 

2 cunctante iCfumidae sibi consulant. his atque talibus aliis ad 

3 deditionem regis animum impellit. mittuntur ad imperatorem 
legati, qui lugurtham imperata facturuin dicerent ac sine ulla 

4 pactione sese regnumque suum in illius fidem tradere. Metellus 
propere cunctos senatorii ordinis ex hibernis accersi iubet, eorum 

5 et aliorum, quos idoneos ducebat, consilium habet. ita more 
maiorum ex consili decreto per legatos lugurthae imperat argenti 
pondo ducenta milia, elephantos omnis, equorum et armorum ali- 

6 quantum. quae postquam sine mora facta sunt, iubet omnis per- 

7 fugas vinctos adduci. eorimi magna pars, uti iussum erat, adducti, 
pauci, cum primum deditio coepit, ad regem Bocchum in Mau- 

8 retaniam abierant. igitur lugurtha, ubi armis virisque et pecunia 
spoliatus est, cum ipse ad imperandum Tisidium vocaretur, rursus 
coepit flectere animum suum et ex mala conscientia digna timere. 

9 denique multis diebus per dubitationem" consumptis, cum modo 
taedio rerum advorsarum omnia bello potiora duceret, interdum 
secum ipse reputaret quam gravis casus in servitium ex regno 
foret, multis magnisque praesidiis nequiquam perditis de integro 

10 beUum sumit. et Romae senatus de provinciis consultus !K^umi- 

diam Metello decreverat. 
63 Per idem tempus Uticae forte C. Mario per hostias dis 



62. 3. in fidem se tradere, iicli frei- die Knechtfchaft aus der Herrfchaft. 

willig unterwerfen. Die Gefandten — multis magnisque praesidiis — 

bieten die freiwillige Unterwerfung perditis, nachdem er die vielen gro- 

an, daher das Prafens tradere. Auf Mittel (vgl. 5. 6.) verloren hatte, nahm 

diefelhe, wenn iie angenommen wird, er gleichwohl den Krieg wieder auf. 

folgen die weitern Befehle, daher 10. et, andererfeits. — decreverat, 

facturum. fiir ein zweites Jahr (108). 

5. more viaiorum, zu ex consili de- eS.— 65. Marius verlangt EntlaHimg 

creto. Nach altem Brauch muJJte i^elmfs der Bewerhung um das Kon- 

uher alle wichtigeren Dinge die An- fujat. Geheime Anzettelungcn 

ficht des Kriegsrats eingeholt werden. gegen Metellns. 

8. igitur, fo nun; daran fchheJJt 63. 1. per idemtempus, imVerlauf 
iich erlauternd uhi — spoUatus est. der namlichen Zeit, in welcher mit 
— cum — vocaretur, als er dazu lugurtha unterhandelt wurde. Der 
noch felhft herufen wurde. — ad im- Zeitpimkt des Vorkommniffes felbft 
perandum , wo ihm die weitern Be- ift nicht genauer beftimmt. — XJticae, 
fehle zugehen foUten. der Hauptftadt der Provinz, nach der 

9. casus in servitium, der Sturz in Zerftorung Karthagos. — per hostias. 



DE BELLO lUGUBTHlNO C. 62-63. 



71 



supplicanti magna atque mirabilia portendi haruspex dixerat: 
proinde quae animo agitabat fretus dis ageret, fortunam quam 
saepissume experiretur, cuncta prospere eventura. at illum iam 2 
antea consulatus ingens cupido exagitabat, ad quem capiundum 
praeter vetustatem familiae alia omnia abunde erant, industria pro- 
bitas, militiae magna scientia, animus belli ingens, domi modicus, 
lubidinis et divitiarum victor, tantummodo gloriae avidus. 

Sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus, ubi primum 3 
aetas militiae patiens fuit, stipendiis faciundis, non Graeca facun- 
dia neque urbanis munditiis sese exercuit: ita inter artis bonas 
integrum ingenium brevi adolevit. ergo ubi primum tribunatum 4 
militarem a populo petit, plerisque faciem eius ignorantibus, facile 
notus per omnis tribus declaratur. deinde ab eo magistratu alium 5 
post alium sibi peperit semperque in potestatibus eo modo agi- 
tabat, ut ampliore quam gerebat dignus haberetur. tamen is ad 6 
id locorum talis vir — nam postea ambitione praeceps datus est — 



zu portendi. — agitabat, uber den 
Indikativ vgl. 38. 9. 

2. iam antea — exagitdbat. ■ Das 
Imperfekt bei iam antea hebt die 
Fortdauer der fruher fchon einge- 
tretenen Begierde hervor. — ad guem 
capiundum, das zu erreichen. — 
praeter vetustatem famUiae, nur das 
Alter eines adeligen Gefchlechtes 
fehlte ihm. Alle andern Vorziige 
hatte er reicblich. Er muJJte daher 
als homo novus fich bewerben. — 
industria, raftlofe Thatigkeit,^ro6{*as, 
Ehrlichkeit. — helli, nehen domi: im 
Kriege. — animus ingens, nach dem 
Hochften ftrebend, modieus, Ma^ 
haltend. 

3. sed, bricht die Schilderung der 
fiif das politifche Leben -vvefentlichen 
Eigenfchaften ab, um zur Erzahlung 
feiner Jugend zuruckzugreifen. — 
altus, aufgewachfen. — tibi — pa- 
tiens fuit, fobald er f§,hig war zum. 
— • stipendiis faciundis, dadurch, daJ3 
er Feldziige mitmachte. Den erften 



Heeresdienft leiftete er im numanti- 
nifchen Krieg. — facundia, Gewandt- 
heit im Reden. — urhanis munditiis, 
in den ftadtifchen Feinheiten des 
Luxus. — integrum ingenium, die 
durch nichts verdorbene Natur, ado- 
levif, wuchs kraftig heran, inter bo- 
nas artes, in der tjbung guter Eigen- 
fchaften. 

4. ergo, alfo, = fo konnte es nicht 
anders fein. — a populo petit. Ein 
Teil der Kriegstribunen wurde vom 
Volk in den Komitien erwahlt, der 
andere von dem Feldherrn ernannt. 
— plerisgue faciem ignorantibus, ob- 
gleich iie ihn von Perfonniclit kannten, 
fo war er doch leicht bekannt ge- 
worden (durch feine tuchtigeHaltung). 

5. in potestatibm, in Ausubung der 
Amtsgewalt. — eo modo agitabat, 
war in der Art thatig. — ampliore, 
namlich potestate. 

6. ad id locorum, bis dahin, wo er 
im Heere des Metellus in Afrika 
diente. — talis vir, ein Mann von fo 



72 C. SALLUSTI CRISPI 

consulatum appetere non audebat. etiam tum alios magistratus 
7 plebs, consulatum nobilitas inter se per manus tradebat. novus 
nemo tam clarus neque tam egregiis factis erat, quin is indignus 
64 illo honore et quasi poUutus haberetur. igitur ubi Marius haru- 
spicis dicta eodem intendere videt, quo cupido animi hortabatur, 
ab Metello petundi gratia missionem rogat. cui, quamquam virtus 
gloria atque alia optanda bonis superabant, tamen inerat con- 

2 temptor animus et superbia, commune nobilitatis malum. itaque 
primum commotus insolita re mirari eius consilium et quasi per 
amicitiam monere ne tam prava inciperet neu super fortunam 
animum gereret: non omnia omnibus cupiunda esse, debere illi 
res suas satis placere ; postremo caveret id petere a populo Ro- 

3 mano, quod illi iure negaretur. postquam haec atque alia talia 
dixit neque animus Mari flectitur, respondit, ubi primum potuisset 

4 per negotia publica, facturum sese quae peteret, ao postea sae- 
pius eadem postulanti fertur dixisse ne festinaret abire: satis 
mature illum cum filio suo consulatum petiturum. is eo tempore 
contubernio patris ibidem militabat, annos natus circiter viginti. 
quae res Marium cum pro honore quem afiectabat tum contra 

5 Metellum vehementer accenderat. itacupidine atque ira pessumis 
consultoribus grassari, neque facto ullo neque dicto abstinere, quod 
modo ambitiosum foret, milites quibus in hibernis praeerat laxiore 



vortrefflichen Eigenfchaften. — con- ift) hinausftreben. — debere — pla- 

sulatum appetere, nach dem Konsulat cere, er miilfe mit feinen Verhalt- 

trachten, feinen Sinn darauf richten, niffen zufrieden fein. — iure, vgl. 

petere, formhch iich darum bewerben. 63. 6. 

— inter se per manus, unter fich von 3. uhi primum potuisset per nego- 
Hand zu Hand. tia publica, fobald es ihm vermoge 

64. 1. missionem, Entlaffung aus des Dienftes moglich fei, fobald es 

feinem Dienftverhaltnis , commeatus, das Intereffe des Dienftes geftatte. 
TJrlaub. — alia optanda bonis, an- 4. satis mature, noch frfihe genug 

dereSjWasbraveMenfchenwiinfchens- = er konne noch lange warten, bis 

wert finden. — superare, intranfitiv, ihm die Bewerbung um das Konfulat 

reichhch vorhanden fein. — contemp- gelinge. — quae res, aber diefe Be- 

tor animus, Geringfchatzung. handiung. 

2. commotus, uberrafcht. — quasi 5. consultoribus, Berater. — gras- 

per amicitiam, wie aus Freundfchaft. sari , Intenfivum von gradior, vor- 

— tam prava, fo Verkehrtes. — su- gehen ; Gegenfatz von abstinere, von 
per fortunam animum gerere, iiber etwas in Wort und That zurfick- 
den Stand (in welchem man geboren halten. — ambitiosum, der Bewerbung 



DE BELLO lUGURTHINO C. 63-65. 73 

imperio quam antea habere, apud negotiatores, quornm magna 
multitudo TJticae erat, criminose simul et magnifice de bello loqui: 
dimidia pars exercitus si sibi permitteretur, paucis diebus lug-ur- 
tham in catenis habiturum; ab imperatore consulto trahi, quod 
homo inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet. quae 6 
omnia illis eo firmiora videbantur, quia diuturnitate belli res 
familiaris corruperant et animo cupienti nihil satis festinatur. 
erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda 65 
Mastanabalis filius Masinissae nepos, quem Micipsa testamento 
secundum heredem scripserat, morbis confectus et ob eam causam 
mente paululum imminuta. cui Metellus petenti more regum ut 2 
sellam iuxta poneret, item postea custodiae causa turmam equitum 
Romanorum, utrumque negaverat: honorem, quod eorum more 
foret, quos populus Romanus reges appellavisset, praesidium, quod 
contumeliosum in eos foret, si equites B,omani satellites Numidae 
traderentur. hunc Marius anxium aggreditur atque hortatur ut 3 
contumeliarum in imperatorem cum suo auxilio poenas petat; 
hominem ob morbos animo parum valido secunda oratione ex- 
tollit: illum regem, ingentem virum, Masinissae nepotem esse-, si 
lugurtha captus aut occisus foret, imperium ]S[umidiae sine mora 
habiturum; id adeo mature posse evenire, si ipse consul ad id 



verraittelOfc der Gunft dienlich. — an, zu welchem die Anwefenheit des 

criminose, inbezug auf Metellus: mit Numiders Gauda bentitzt wurde. — 

Anfchuldigungen ; magnifice, inbezug Mastanabalis filius, vgl. 5, 6. — se- 

auf lich: groJSthuerifch. — trahi, die cundum heredem, d. i. nach Hiempfal, 

Verfchleppung gefchehe abJichtlich Adherbal und lugurtha, wenn diefe 

vom Feldherrn. — homo inanis et nicht zur Erbfchaft gelangten. 

regiae superbiae, ein leerer Kopf und 2. iuxta, neben dem des Feldherrn, 

von einem Konigftolz aufgeblahter = daJJ er feinen Platz neben dem 

Mann. Vgl. 31. 26. Feldherrn habe. — custodiae causa, 

6. quia corruperat, weil Jie Ein- als Ehrenwache. — in eos, namlich 

bujJe an ihrem Vermogen erlitten die equites Bamanos. 

hatten. Die Handelsgefchafte der 3. anxium, beunruhigt und verletzt 

negotiatores erleiden durch den Krieg durch die Verweigerung. — in ivvpera- 

Schaden. — animo cupienti, wenn man torem, ftatt des gewShnlichen poenas 

etwas(hier dieBeendigungdesKriegs) petere db. — cum suo auxilio, unter 

wiinfcht. feiner Beihilfe. — secunda (sequi) fich 

anfchmiegend, wohlgefallig. — idadeo. 

65. 1. praeterea, reiht an die fchon Im AnfchluJJ an ein Pronomen, Ad- 

erwahnten Umtriebe einen weitern jektiv, Adverb oder Zahlwort hebt 



74 



0. SALLUSTI CRI8PI 



4 bellum missus foret. itaque et illum et equites E-omanos milites 
et negotiatores, alios ipse plerosque pacis spes impellit, uti I{.omam 
ad suos necessarios aspere in Metellum de bello scribant, Marium 

5 imperatorem posoant. sie illi multis a mortalibus honestissuma 
suffiragatione consulatus petebatur. simul ea tempestate plebs, 
nobilitate fusa per legem Mamiliam, novos extoUebat. ita Mario 
cuncta procedere. 

66 Interim lugurtha postquam omissa deditione bellum incipit, 

cum magna cura parare omnia, festinare, cogere exercitum, 
civitatis quae ab se defecerant formidine aut ostentando praemia 
affectare, communire suos locos, arma tela aliaque, quae spe pa- 
cis amiserat, reficere aut commercari, servitia Romanorum allicere 
et eos ipsos, qui in praesidiis erant, pecunia temptare: prorsus nihil 
2 intactum neque quietum pati, cuncta agitare. igitur Vagenses, quo . 
Metellus initio lugurtha pacificante praesidium imposuerat, fati- 
gati regis suppliciis neque antea voluntate alienati, principes 
civitatis inter se coniurant-, nam volgus, uti plerumque solet et 
maxume !Numidarum, ingenio mobili seditiosum atque discordio- 
sum erat, cupidum novarum rerum, quieti et otio advorsum. dein 



adeo das vorangehende Wort fcharf 
hervor. „80 weit fei es gekommen, 
daJJ das bald eintreffen konne" = 
ja, dies konne bald eintreffen. 

4. mUites et negotiatores, fowohl die, 
■welche im Heere dienten, als die, 
welche als Gefchaftsleute in der Pro- 
vinz wohnten. 

5. aspere in Metellum, mit harten 
Befchwerden gegen Metellus. — ho- 
nestissuma suffragatione, mit auJSerft 
ehrenvoUer Empfehlung. — nobilitate 
fusa, wahrend der Adel infolge der 
lex MamiUa (vgl. 40. 1) darniederlag. 

— novos, vgl. 63. 6. 

66. 69. Emenenmg des Eriegs dnrch 

lugnrtba. Erhebang: nnd Ziiehtigang 

der Stadt Taga. 

66. 1. omissa deditione, von der 
TJnterwerfung abitehend. Vgl, 62. 9. 

— eivitates, die Stadte, Biirgerfchaften. 



— ab se defecerant, wie 61. 1. ad 
se defecerant. — affectare, an fich, 
auf feine Seite bringen. — suos locos, 
vgl. 61. 1. Zocos, alle einzelnen Platze. 

— communire, wie commercari, hebt 
hervor, wie er allfeitig verfchanzte, 
einkaufte. — quae spe pads amiserat, 
vgl. 62. 3. ff. — in praesidiis, in den 
Garnifonen. 

2. Vagenses, quo, die Bewohner 
von Vaga, wohin. — quo imposuerat, 
vgl. 61. 2. — neque antea, und auch 
fchon vorher nicht. — voluntate, in 
ihrer Gefinniing. — principes civitatis, 
einfchrankende Appofition zu Vagen- 
ses, im Gegenfatz zu volgus: „nam- 
lich die Vornehmen aus der Biirger- 
fchaft". — et maxume Numidarum, 
und befonders das der Numider. — 
ingenio, Natur, Art. — seditiosum 
atque discordiosum, gerne zu Auf- 
Itanden und Spaltungen bereit. — 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 65-67. 



75 



compoBitis inter se rebus in diem tertium constitnunt, quod is 
festns celebratusqne per omnem Africam ludum et lasciviam magis 
quam formidinem ostentabat. sed ubi tempus fuit, conturiones 3 
tribunosque militaris et ipsum praefectum oppidi T. Turpilium 
Silanum alius alium domos suas invitant. eos . omnis praeter 
Turpilium inter epulas obtruncant. postea milites palantis iner- 
mes, quippe in tali die ac sine imperio, aggrediuntur. idem plebes 4 
facit, pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati, 
quis acta consiliumque ignorantibus tumultus ipse et res novae 
satis placebant. E,omani milites, improviso metu incerti. ignarique 67 
quid potissumura facerent, trepidare. arcem oppidi, ubi signa 
et scuta erant, praesidium bostium, portae ante clausae fugam 
prohibebant. ad hoc mulieres puerique pro tectis aedificiorum 
saxa et alia quae locus praebebat certatim mittere. ita neque 2 
caveri anceps malum neque a fortissumis infirmissumo generi 
resisti posse: iuxta boni malique strenui et imbelles inulti ob- 
truncari. in ea tanta asperitate saevissumis Numidis et oppido 3 
undique clauso Turpilius praefectus unus ex omnibus Italicis 
intactus profugit. id misericordiane hospitis an pactione aut casu 
ita evenerit parum comperimus : nisi, quia illi in tanto malo turpis 
vita integra fama potior fuit, improbus intestabilisque videtur. 



constituunt, Jfie fetzen den Anfchlag pro tectis, vorn auf den Dachern. 



feffc. — formido, die durch einen 
plotzlichen Zwifchenfall veranlaJJte 
Furcht, -welche augenblicklich die 
Belinnung zum Handeln raubt. — 
ostentabat, in Auslichtftellte, erwarten 
liejJ. — m tali die, hebt wie in tem- 
pore, nicht die Beitimmung der Zeit, 
fondern der Verhaltniffe hervor. 

4. idem, das namliche, wie die, 
welche die Romer zu Gafte geladen 
hatten. — studioincitati, aus Neigung, 
erlautert durch quis — satis place- 
hant. — consilium, die Ahiicht der 
acta. 

67. 1. improviso metu, infolge der 
unerwarteten Beangftigung. — trepi- 
dare, angftlich hin- und herlaufen. — 
arcem = den Zugang zur Burg. — 



eertatim, wie um die Wette. 

2. anceps mdlum, die Abwehr fei- 
tens der Manner und der VerfchluJJ 
der Thore, danehen der Angriff der 
Weiber und Kinder. — iuoata,iD. gleicher 
Weife. Ahnlich im Volksmund: „es 
hat neben einander feil". — honi 
malique strenui et imbelles, die guten 
und fchlechten Soldaten, die ruhrigen 
und feigen. 

3. in ea tanta asperitate, in diefer 
fo fchweren Lage. — pactione, durch 
eine Abmachung. — aut casu, bildet 
mit pactione, den Gegenfatz zu mise- 
ricordia. Der erfte Frageteil ift 
„Mitleid", der zweite „Abmachung 
oder Zufall." aut oder auch. — nisi, 
vgl. 24. 5. — intestdbilis ift, wer 



76 C. SALLUSTI CRISPI 

68 Metellus, postquam de rebus Vagae actis comperit, paulis- 
per maestus ex conspectu abit. deinde ubi ira et aegritudo 
permixta sunt, cum maxuma cura ultum ire iniurias festinat. 

2 legionem, cum qua hiemabat, et quam plurumos potest Numidaa 
equites pariter . cum occasu solia expeditos educit et postero die 
circiter hora tertia pervenit in quandam planitiem locis paulo su- 

3 perioribus circumventam. ibi milites fessos itineris magnitudinc et 
iam abnuentis omnia docet oppidum Vagam non amplius mille 
passuum abesse: decere illos reliquum laborem aequo animo pati, 
dum pro civibus suis viris fortissumis atque miserrumis poenas 

4 capefent. praeterea praedam benigne ostentat. sic animis eorum 
arrectis, equites in primo late, pedites quam artissume ire et 

69 signa occultare iubet. Vagenses ubi animum advortere ad se 
vorsum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum esse rati, 
portas clausere ; deinde ubi neque agros vastari et eos, qui primi 
aderant, Numidas equites vident, rursum lugurtham arbitrati cum 

2 magno gaudio obvii procedunt. equites peditesque repente signo 
dato alii volgum effasum oppido caedere, alii ad portas festinare, 
pars turris capere ; ira atque praedae spes amplius quam lassitudo 

3 posse. ita Vagenses biduum modo ex perfidia laetati. civitas 

4 magna et opulens cuncta poenae aut praedae fuit. Turpilius, 



weder ein Teftament machen, noch romifche Schritte ungefahr IV^Kilo- 

als Zeuge zu irgend einer gericht- meter. — dum — caperent, wenn iie 

lichen Handlung zugezogen werden nur Kache nahmen = da es ja gelte, 

darf, dann = mit Schande beladen. Rache zu nehmen. — henigne osten- 

improbus intestdbilisque, em£ch\ecliter tat, ftellt reichlich in Ausiicht. 

und fchimpflicher Menfch. 4. arrectis, nachdem er fo wieder 

aufgerichtet hatte. — in primo , an 

GiS.l.paulisper,zuexconspectua1}it. der Spitze des Zuges. — late, wie 

— ex conspectu abit, er zieht fich zu- unfere Tirailleurslinien. 

ziick. ira et aegrittido permixta sunt, 69. 1. uti erat res, wle es That- 

der Zorn mifchte fich in den Schmerz. fache war. — rursum (re — vorsum), 

2. expeditos, fertig zum Kampf. — fie anderten wieder ihre Anficht und 
locis paulo superioribus , von ma^i- glaubten = dann glaubten fie wieder. 
gen Anhohen. 2. oppido zu effusum. — amplius 

3. fessos et dbnuentis, die ermiide- posse, waren ftarker. 

ten Soldaten, die alles weitere ver- 3. ex perfidia laetati, fie freuten 

weigerten. — mille passuum. Der fich infolge, d. i. an den Folgen ihrer 

Singular mille wird hin und wieder Treulofigkeit = fie hatten dieFreude 

mit dem Geu. plur. verbunden. 1000 von ihrer Treulofigkeit. — opulens. 



DE BBLLO lUGtrRTHINO C. 68-70. 



77 



quem praefectum oppidi unum ex omnibus profiigisse supra osten- 
dimus, iussus a Metello causam dicere postquam sese parum ex- 
purgat, condemnatus verberatusque capite poenas solvit; nam is 
civis ex Latio erat. 

Per idem tempus Bomilcar, cuius impulsu lugurtha dedi- 70 
tionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi et ipse 
eum suspiciens novas res cupere, ad perniciem eius dolum quae- 
rere, die noctuque fatigare animum; denique omnia temptando 2 
socium sibi adiungit ^Nabdalsam, bominem nobilem magnis opibus 
clarum acceptumque popularibus suis, qui plerumque seorsum 
ab rege exercitum ductare et omnis res exsequi solitus erat, 
quae lugurthae fesso aut maioribus adstricto superaverant: ex 
quo illi gloria opesque inventae. igitur utriusque consilio dies 3 
insidiis statuitur^ cetera, uti res posceret, ex tempore parari 
placuit. IsTabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna 4 
Bomanorum iussus habebat, ne ager inultis hostibus vastaretur. 
is postquam magnitudine facinoris perculsus ad tempus non venit 5 
metusque rem impediebat, Bomilcar simul cupidus incepta patrandi 



neben opulentus, daher opulenter. — 
civitas magna et opulens, die groJJe, 
reiche Biirgerfchaft, poenae autprae- 
dae fuit, verfiel dem Tode oder der 
Beute, d. i. was dem Tode entging, 
wurde als Sklave verkauft. 

4, causam dicere, fich verteidigen, 
iich rechtfertigen. — parum, nicht 
gentigend. — civis ex Latio, vgl. 
39. 2. Gegen romifche Vollhiirger 
durfte diefe Strafe ohne Berufung an 
das Volk nicht voUzogen werden. 

70. — 72. Der vereitelte AnTehlag 
Bomilkars gegen Ingnrtha. 

70. 1. per idem tempus, vgl. 63. 1. 
— cuius impulsu, vgl. 62. — quam 
deseruit, die er aufgab. — metu, vgl. 
62. 9: quam gravis — foret. — su- 
spiciens, von unten hinauffchauend 
an einem, d. i. mit verdachtigen 
Augen einen anfchauend, daher das 
paffive suspectus, verdachtig ange- 
fchaut = verdachtig. — fatigare ani- 



mum, JSch keine Ruhe laffen, nm das 
Mittel zum Verderben zu finden, 

2. omnia temptando, dadurch, daJJ 
er alles mogliche verfuchte, durch 
alle moglichen Verfuchungen. — 
seorsum ab rege, getrennt vom Konig 
= mit felbftandigem Kommando. — 
superaverant, iibng geblieben waren. 

— maioribus adstricto, durch Wich- 
tigeres in Anfpruch genommen. — 
ex quo — inventae, daraus gewann 
er fich. 

3. cetera, was auJJer der Feft- 
fetzung des Zeitpunktes zu thun war. 

— ex tempore, nach deu Umfi;anden. 

— parare, fertig machen. 

4. inter Jiiberna, mitten im Be- 
reiche der romifchen Winterquartiere, 
der Standorte fQr die einzelnen ro- 
mifchen Truppenabteilungen. VgL 
61. 1. 

5. impedieiat, neben venit mit post- 
quam verhunden. Vgl. 13. 5. — rem. 



78 C. SALIiUSTI CRISPI 

et timore soci anxius, ne omisso vetere consilio novnm quae- 
reret, litteras ad e\im per homines fidelis mittit, in quis mollitiam 
socordiamque viri acousare, testari deos, per quos iuravisset, 
monere ne praemia Metelli in pestem convorteret. lugurthae 
exitium adesse, ceterum suane an Metelli virtute periret, id 
modo agitari; proinde reputaret cum animo suo praemia an cru- 
71 ciatum mallet. sed cum eae litterae allatae, forte Nabdalsa exer- 

2 cito corpore fessus in lecto quiescebat, ubi cognitis Bomilcaris 
verbis primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. 

3 erat ei Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque et 

4 omnium consiliorum nisi novissumi particeps, qui postquam allatas 
litteras audivit et ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo 
opus esse in tabernaculum introiit, dormiente illo epistulam super 
caput in pulvino temere positam sumit ac perlegit, dein propere 

5 cognitis insidiis ad regem pergit. Nabdalsa paulo post exper- 
rectus ubi neque epistulam repperit et rem omnem uti acta erat 
cognovit, primo indicem persequi conatus, postquam id frustra 
fuit, lugurtham placandi gratia accedit: dicit quae ipse para- 
visset facere perfidia clientis sui praeventa; lacrumans obte- 
statur per amicitiam perque sua antea fideliter acta, ne super 



Ausfiihrung. — metus, des Nabdalfa. aufhalbemWege zuriickhielt, konnte 

metus, die Scheu, vorzugehen, ent- die ganze Sache verderblich "werden. 

ffcanden aus der Vorfbellung der GrojJe — lugurthae adesse, dem lugurtha 

der Unthat. — timore soci, durch fei nahe. — suane, namlich des Bo- 

die Furcht vor dem Genoffen Tvurde milkar und Nabdalfa. 
er beunruhigt, angftlich, -vvird genauer 

beftimmt durch ne — quaereret. Bei 71. 1. cum ' — aUatae (suntj, in 

Nabdalfa war es Scheu, eine Untbat dem Augenblick wo. — exercito cor- 

zu begehen, bei Bomilkar Furcht vor ;pore, durch korperliche Anffcrengung. 

der EntfchlieJJung Nabdalfas, die ihm 2. cura, Unruhe, Beunruhigung. — 

felbifc Verderben bringen konnte. — solet, namlich capere. — aegrum, 

in quis, unterfchieden von quis: in durch die cttra, angegriffen, erfchopft. 

welchem er unter anderm. in welchem 3. negotiorum curator, welcher 

er hauptfachlich. — moJlitiam, feine (hauslichen) Gefchafte beforgte; 

Schwache. socordiam, LafQgkeit. — „in Dienlfc". — particeps, eingeweiht. 

axicusare, klagen iiber. — praemio 4. opera, thatliche Hilfe, m^rmiMm, 

Metelli, vgL 61. 4. o.—~ne inpestem Kopf. — temere, unvorlichtig. 

convorteret. Dadurch, daJJ er auf 5. guae — paravisset facer-e, -w&s er 

die von Metellus in Ausficht ge- zu thun vorgehabt hatte, namlich die 

Itellten Belohnungen einging, aber Anzeige. — super, felten ftatt de. 



DE BELLO lUGUBTHlNO C. 70-73. 79 

tali scelere suspectum sese haberet. ad ea rex aliter atque 72 
aniino gerebat placide respondit. Bomilcare aliisqne multis, quos 
socios insidiarum cognoverat, interfectis iram oppresserat, ne qua 
ex eo negotio seditio oreretur. neque post id locorum lugurthae 2 
dies aut nox ulla quieta fuit; neque loco neque mortali cuiquam 
aut tempori satis credere, civis hostisque iuxta metuere, circum- 
spectare omnia et omni strepitu pavescere, alio atque alio loco 
saepe contra decusregium noctu requiescere, interdum somno 
excitus arreptis armis tumultum facere : ita formidine quasi vecor- 
dia exagitari. 

Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcaris et indicio patefacto 73 
ex perfugis cognovit, rursus tamquam ad integrum bellum cuncta 
parat festinatque. Mariam fatigantem de profectione, simul et 2 
invitum et offensum sibi parum idoneum ratus domum dimittit. 
et Romae plebes litteris, quae de Metello ac Mario missae erant, 3 
cognitis volenti animo de ambobus acceperant. imperatori nobi- 4 
litas, quae antea decori fuit, invidiae esse, at illi alteri generis 
humilitas favorem addiderat. ceterum in utroque magis studia par- 
tium quam bona aut mala sua moderata. praeterea seditiosi magi- 5- 
stratus volgum exagitare, Metellum omnibus contionibus capitis 



72. 1. atque animo gerebat, als er 3. litteris cognitis, nachdem man 

innerlich geftimmt war. — negotio, Kenntnis von den Briefen erhalten 

Sache, Vorfall. hatte. — volenti animo aeceperant, 

2. post id locorum, von da ab. das Volk war mit den Mitteilungen, 

Vgl. 63. 6. — contra decus regium, die man erhalten hatte, einverffcanden, 

vgl. 33. 1. — tumultum facere, Larm die Mitteilungen, die man uber beide 

fchlagen. — formidine, vgl. QQ. 2. Manner erhalten hatte, waren dem 

— vecordia, Wahniinn. Volk nach WunTch. — sua, inhezug 

„ , auf in utroque. Das Possess. reflexi- 

78. — 83. Zweiter Felaznff des n. -l.^ • -l. h • 

■«r 11 ° vum fteht mbezug auf emen casus 

obliq^uus, um etwas zum Wefen 6e- 

73. Karius wird nach Eom entlafren horiges, etwas Unabanderliches her- 

tincL zum Eonfal gewahlt. vorzuheben. — moderari, ein MaJJ 

1. uhi cognovit de, als er Kunde feftfetzen, maJJgebend fein. Der ganze 
erhalten hatte von. Satz bezieht fich auf die Beurteilung, 

2. simul zu ratus. — et invitum die beide Manner bei der plebs er- 
et offensum sibi, nicht nur wider- fuhren. 

willig, fondern auch verbittert auf 5. praeterea, dazu noch. — sedi- 

ihn. — parum idoneum, gar nichts tiosi magistratus, Volkstribunen. — 

niitze. exagitare, aufhetzen. — eapitis ar- 



80 C. SALLUSTI CRISPI 

6 arcessere, Mari Yirtutem in maius celebrare. denique plebes 
sic accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fidesque 
in manibus sitae erant, relictis operibus frequentarent Marium et 

7 sua necessaria post illius honorem ducerent. ita perculsa nobili- 
tate post multas tempestates novo homini consulatus mandatur. 
et postea populus a tribuno plebis T. Manlio Mancino rogatus 
quem vellet cum lugurtha bellum gerere, frequens Marium iussit. 
sed paulo ante senatus Numidiam Metello decreverat: ea res 
frustra fuit. 

74 Eodem tempore lugurtha amissis amicis, quorum plerosque 

ipse necaverat, ceteri formidine pars ad B.omanos alii ad regem 
Bocchum profugerant, cum neque bellum geri sine administris 
posset et novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri peri- 
culosum duceret, varius incertusque agitabat. neque illi res 
neque consilium aut quisquam hominum satis placebat. itinera 
praefectosque in dies mutare, modo advorsum hostis, interdum in 
solitudines pergere, saepe in fuga ac post paulo in armis spem 
habere, dubitare virtuti an fide popularium minus crederet: ita 
2 quocumque intenderat res advorsae erant, sed inter eas moras 
repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab lugurtha 



cessere, hier: wie einen Verbrecher 74.-77. Sieg des Ketellus liljer lu- 

anklagen, der den Tod verdient hat. gurtha ; Eroherung von Thala. 

— in niaius celebrare, iiber Gebiihr 74. 1. eodem tempore, wahrend der 

verherrlichen. c. 70 — 73 erzahlten Vorgange. — va- 

rius incertusque, in feinen Entfchlie- 

6. ;?<2es, Vertraueafeitens derGlau- JJungen wechfelnd und unlicher. — 
biger, daher res fidesgue, Habe und agitabat, dasverftarkte agebat, ohne 
Kredit. — relictis operibus, obgleich Objekt: trieb fich umher, lebte von 
auf ihrer Hande Arbeit ihre ganze einem Tag in den andern hinein. — ' 
Exiftenz beruhte, verlieJJen iie doch res, die wirkliche Lage, consilium, 
die Arbeit und liefen dem Marius ein Plan, EntfchluJJ feinerfeits, aut, 
nach (frequentare). oder auch. Der zweite Teil der Dis- 

junktion neque ift zweigliedrig und 

7. ita, durch diefe Vorgange. — vel- durch aut verbunden. — in dies, all- 
let, fonft auch vellet iuberet, worin taglich. — ita, durch den fortge- 
die MachtvoUkommenheit des Volks fetzten, planlofen Wechfel. —' quo- 
ausgedruckt war. Vgl. 32 5. — fru- cumque intenderat, wohin immer er 
stra. Nach dem Gefetz kam dem gezielt hatte. 

Senat die Beftimmung der Provin- 2. pro tempore, wie es die Kiirze 

zen zu. der Zeit (vgl. repentej erlaubte. — 



DE BELLO lUGHBTHINO C. 73-75. 



81 



pro tempore parati instmctique, dein proelinm incipitur. qua 
ia parte rex pugnae adfait, ibi aliquamdiu oertatum, ceteri eius 
omnes milites primo congressu pulsi fugatique. Homani signorum 3 
et armorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti: nam 
ferme Numidas in omnibus proeliis magis pedes quam arma tuta sunt. 

Ea fuga lugurtha impensius modo rebus suis diffidens cum 75 
perfugis et parte equitatus in solitudines, dein .Thalam pervenit, 
in oppidum magnum atque opulentum, ubi plerique thesauri filiorum- 
que eius multus pueritiae oultus erat. quae postquam Metello 2 
comperta sunt, quamquam inter Thalam fiumenque proxumum 
in spatio milium quinquaginta looa arida atque vasta esse cogno- 
verat, tamen spe patrandi belli, si eius oppidi potitus foret, omnis 
asperitates supervadere ac naturam etiam vincere aggreditur. 
igitur omnia iumenta sarcinis levari iubet nisi i frumento dierum 3 
decem, ceterum utris modo et alia aquae idonea portari. praeterea 4 
conquirit ex agris quam plurumum potest domiti pecoris eoque 
imponit vasa cuiusque modi, sed pleraque Hgnea, oollecta ex 
tuguriis Numidarum. ad hoc finitumis imperat, qui se post regis 5 
fugam Metello dederant, quam plurumum quisque aquae por- 
taret, diem locumque, ubi praesto fuerit, praedicit, ipse ex fiu- 6 
mine, quam proxumam oppido aquam esse supra diximus, iumenta 
onerat: eo modo instructus ad Thalam proficiscitur. deinde ubi 7 
ad id loci ventum, quod Numidis praeceperat, et castra posita 
munitaque sunt, tanta repente oaelo missa vis aquae dioitur, ut 



parati, fertig, d. i. kampffertig ge- 
macht. 

3. aliguanto numero potiti sunt^ 
fle gewannen, eroberten, — hostium 
paucorum potiti sunt, Jie bekamen 
nur — in ihre Gewalt. — tuta, flcher 
= Sicherheit, Schutz gewahrend. 

75. 1. ea fuga, infolge diefer Flucht. 
impensius modo, nur noch mehr. 
Vgl. 47. 3. — multus pueritiae cultus, 
reicher Vorrat an allem, was fiir die 
Pflege der Jugend notig war. jpue- 
ritiae ift Genet. obiect. zu caltus, 
puerorum ift Genet. obiect. zu muUus 
pueritiae cultus, „far die Prinzen". 

Sallusti lugurtha. 



2. in spatio, in einem Baum = auf 
eine Entfernung von. — milium quin- 
quaginta = ungefahr 75 Kilom. = 
16 Wegftunden. — loea arida atque 
a?asta,ausgebrannte und wiiffceStrecken. 
— asperitates supervadere, uber die 
Schwierigkeiten der Gegend hinweg- 
fchreiten. 

3. ceterum, auJJer dem Mundvorrat 
fiir zehn Tage. 

5. fuerit, zum Subjekt guisgue, das 
Perf. coniunct. fbatt des Fut. exact. 
coniunct. und dies als Verfcharfung 
des Futurum. 

7. ad id loci — guod praeceperat, 



82 



C. SALLUSTI CRI8PI 



8 ea modo exercitui satis superque foret. praeterea commeatus 
spe amplior, ^uia Numidae, sicuti plerique in nova deditione, 

9 officia intenderant. ceterum milites religione pluvia magis usi, 
eaque res multum animis eorum addidit. nam rati sese dis 
immortalibus curae esse. deinde postero die contra opinionem 

10 lugurthae ad Thalam perveniunt. oppidani, qui se locorum 
asperitate munitos crediderant, magna atque insolita re perculsi, 

76 nihilo segnius bellum parare; idem nostri facere. sed rex nihil 
iam infectum Metello credens, quippe qui omnia, arma tela 
locos tempora, denique naturam ipsam oeteris imperitantem in- 
dustria vicerat, cum liberis et magna parte pecuniae ex oppido 
noctu profugit neque postea in ullo loco amplius uno die aut una 
2 nocte moratus simulabat sese negoti gratia properare. ceterum 
proditionem timebat, quam vitare posse celeritate putabat; nam 
talia consilia per otium et ex opportunitate capi. at Metellus 
ubi oppidanos proelio intentos, simul oppidum et operibus et 
8 loco munitum videt, vallo fossaque moenia circumvenit. deinde 
duobus iubet locis ex copia maxume idoneis vineas.agere, agge- 
rem iaeere et super aggerem impositis turribus opus et admini- 



an die Stelle, welche er den Numidern 
voraus bezeichnet hatte. — ea modo, 
fchon diefe. — satis supergue, iiher- 
genug. 

8. in nova deditione, d. i. unmittel- 
bar nach der Unterwerfung. — offi- 
eia intenderant, hatten fich in der 
Dienftleiftong angeftrengt. 

9. multum — addidit, erhohteihren 
Mut fehr. — deinde, von da ab weiter 
marfchierend. 

10. locorum asperitate, vgl. § 2. — 
percvlsi, ohgleich erfchreckt. — bel- 
lum parare, machen fich fertig zum 
Kampf 

76. 1. infectum, wie invictus, in- 
corruptus, was nicht gefchehen ifb 
und nicht gefchehen kann. — locos, 
die einzelnen fchwierigen Punkte, die 
fich auf feinem Vormarfch boten. — 
naturam ipsam, die menfchliche Na- 



tur felbft, die hei andern gegenuber 
folchen Schwierigkeiten unterliegt. 
— industria, TJnermfidlichkeit. — si- 
mulabat, vor feinen Leuten, um feine 
Furcht nicht zu verraten. — negoti 
causa, wegen des Dranges der Ge- 
fchafte. 

2. ceterum — timebat, Gegenfatz zu 
simulabat; ceterum alfo = in Wirk- 
lichkeit. — talia consilia, folcherlei 
Anfchlage. — per otium, wenn nichts 
zu thun fei, et ex opportunitate, und 
wenn dadurch gunftige Gelegenheit 
dazu gegeben werde. — proelio inten- 
tos, auf einen Kampf gefaJJt. 

3. iubet — agere. Das Suhjekt 
beim Infinitiv wird, wo es leicht zu 
erganzen ifl;, bisweilen ausgelaffen, 
wie vorher posse putabat. — eas copia, 
nach Lage und Befchaffenheit. — 
opus, die Belagerungsarheiten, ad- 
ministros, die, welche fie heforgten. 



DE BELLO lUGURTHINO C. 75—78. 83 

stros tutari. contra haec oppidani festinare parare: prorsns ab 4 
•tttrisqne nihil reliqnum fieri. denique Romani multo ante labore 5 
proeliisque fatigati, post dies quadraginta quam eo ventum erat, 
oppido modo potiti, praeda omnis ab perfugis corrupta. ei post- 6 
quam murum arietibus feriri resque suas afflictas vident, aurum 
atque argentum et alia quae prima ducuntur domum regiam com- 
portant. ibi vino et epulis onerati illaque et domum et semet 
igni corrumpunt et, quas victi ab hostibus poenas metuerant, eaa 
ipsi volentes pependere. 

Sed pariter cum capta Thala legati ex oppido Lepti ad 77 
Metellum venerant orantes uti praesidium praefectumque eo mitte- 
ret: Hamilcarem quendam hominem nobilem factiosum novis rebus 
studere, advorsum quem neque imperia magistratuum neque leges 
valerent. ni id festinaret, in summo periculo suam salutem, 
illorum socios fore. nam Leptitani iam inde a principio belli 2 
lugurthini ad Bestiam consulem et postea Homam miserant ami- 
citiam societatemque rogatum. deinde ubi ea impetrata, semper 3 
boni fidelesque mansere et cuncta a Bestia Albino Metelloque im- 
perata nave fecerant. itaque ab imperatore facile quae petebant 4 
adepti. emissae eo cohortes Ligurum quattuor et C. Annius prae- 
fectus. 

Id oppidum ab Sidoniis conditum est, quos accepimus pro- 78 
fugos ob discordias civilis navibus in eos locos venisse; ceterum 
situm inter duas Syrtis, quibus nomen ex re inditum. nam duo 2 



Auf den Turmen waren Schutzen 6. afflictas , verloren. — prima, 

verteilt, welche mit ihren Gefchoilen vgl. 41. 1. — ah hostibus, zu metue- 

Angriffe auf die Belagerungsarbeiten rant. — vole^ites, freiwillig, Gegenfatz 

abwehrten. zu victi. 

4. /esimare, eiligbeiderHandfein, 77.-79. Leptis. Die PMlaner. 

m'are, Vorkehrung treffen. 77. 1. pariter cum = una cum. 

5. multo ante — fatigati, nachdem — factiosum, voU Parteiumtrieben. — 

fie vorher, d. i. his zur Einnahme, ic?, eine Befatzung und Kommandanten 

durch viele Strapazen und Treffen der Stadt zu fchicken. — iUorum, der 

ermtidet worden waren. — post dies Komer. 

guadraginta, eine nahere zeitliche 4. ewissae, entfendet,ausdemHeere 

Beftimmung zu muUo — fatigati. — op- des Metellus . 

iJido wotZo, nur die Stadt, keine Beute 78. 1. ex re, aus der Natur der 

kam in ihre Hande. — corrupta, ver- Sache. Diefe wird im folgenden er- 

nichtet. - klart. 

6* 



84 



C. SALLUSTI CR18PI 



sunt sinus prope in extrema Africa impares magnitudine pari 
natura. quorum proxuma terrae praealta sunt, cetera nti fors 

3 tulit alta, alia in tempestate vadosa. nam ubi mare magnum 
esse et saeyire ventis coepit, limum harenamqne et saxa ingentia 
fluctus trahunt: ita facies locorum cum ventis simul mntatur. 

4 Syrtes ab tractu nominatae. eius civitatis lingua modo convorsa 
conubio Ifnmidarum, legum cnltusque pleraque Sidonica, quae eo 
facilius retinebant, quod procul ab imperio regis aetatem agebant. 

5 inter illos et frequentem l»rumidiam multi vastique loci erant. 

79 Sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia veni- 

mus, non indignum videtur egregium atque mirabile facinus 
duorum Carthaginiensium memorare; eam rem nos locns admo- 

2 nuit. qua tempestate Carthaginienses pleraque Africa imperita- 

3 bant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere. ager in 
medio harenosus, una specie: neque flumen neque mons erat, 
qui finis eorum discerneret. quae res eos in magno diuturnoque 

4 bello inter se habuit. postquam utrimqne legiones item classes 
saepe fusae fugataeque et alteri alteros aliquantum attriverant, 
veriti ne mox victos victoresque defessos alius aggrederetur, per 
indutias sponsionem faeinnt, uti certo die legati domo proficisce- 
rentur: quo in loco inter se obvii fuissent, is communis utriusque 

5 populi finis haberetur. igitur Carthagine duo fratres missi, qui- 
bus nomen Philaenis erat, maturavere iter pergere. Oyrenenses 

6 tardius iere. id socordiane an casu acciderit parum cognovi. 
ceterum in illis locis tempestas hand secus atque in mari reti- 



2. in extremaAfrica, namlichgegen 
Agypten hin. — proxuma terrae, die 
dem Feltland zunachft gelegenen 
Teile. 

3. facies locorum, das Ausfehen 
diefer Stellen. — Syrtes, von dem 
griechifchen ovqblv = trahere. 

4. modo, zu Ungua. 

5. multi vastigue loei, viel Wulten- 
land. 

79. 1. quoniam, weil denn doch 
einmal. — per Leptitanorum negotia, 
anlaJJlich der Angelegenheit der Lep- 
titaner. 

2, plerague Africa. In Verbindung 



mit einem Adjektiv Iteht nicht felten 
der Ablativ des Ortes ohne Prapo- 
iition. 

3. una specie, von einformigem Aus- 
fehen , wird naher beftimmt durch 
negue — discerneret. — gui diseerne- 
ret, der bezeichnet hatte, hatte be- 
zeichnen konnen. 

4. postquavi alteri alteros — attri- 
verant, nachdem fie einander be- 
deutend gefchadigt hatten, Vgl. 44. 4. 
— per indutias sponsionem faciunt, fie 
fchlieJJen einen Waffenltillftand und 
treffen das tjbereinkommen. 

6. reiinere, auf halten (ohne Objekt). 



DE BELLO lUGURTHINO C. 78—80. 85 

nere. nani ubi per loca aequalia et nnda gignentinm ventns coor- 
tns harenam humo excitavit, ea magna vi agitata ora ocnlosqne 
implere solet, ita prospectu impedito morari iter. postqnam 7 
Cyrenenses aliquanto posteriores se esse vident et ob rem cor- 
mptam domi poenas metuunt, criminari Carthaginiensis ante tempns 
domo digressos, conturbare rem, deniqne omnia malle qnam victi 
abire. sed cum Poeni aliam condicionem, tantummodo aeqnam, 8 
peterent, Graeci optionem Carthaginiensium faciunt, ut vel illi, 
quos finis popnlo suo peterent, ibi vivi obruerentur vel eadem 
condicione sese qnem in locum vellent processuros. Philaeni 9 
condicione probata seque vitamque suam rei publicae condona- 
vere: ita vivi obruti. Carthaginienses in eo loco Philaenis fra- 10 
tribns aras consecravere aliique illis domi honores instituti. nnnc 
ad rem redeo. 

Ingurtha postquam amissa Thala nihil satis firmum contra 80 
Metellum putat, per magnas solitudines cum paucis profectus per- 
venit ad Gaetnlos, genus hominum ferum incnltnmqne et eo 
tempore ignamm nominis Romani. eornm mnltitndinem in unum 2 
cogit ac paulatim consnefacit ordines habere, signa sequi, imperium 
observare, item alia militaria facere. praeterea regis Bocchi pro- 3 
xnmos magnis mnneribns et maioribns promissis ad studinm sui 
perducit, quis adiutoribus regem aggressus impellit uti advorsns 
Romanos bellum incipiat. id ea gratia facilius proniusqne fuit, 4 
qnod Bocchus initio huiusce belli legatos Romam miserat foedus 
et amicitiam petitum, quam rem opportnnissnmam incepto bello 5 

— per loca — gignentmm, durch die gern eigen.— qiios fines — ibi, an der 
weite und kahle Ebene. gignentia, Stelle, wo fie die Grenze veriangten. 
was aus den Keimen Pflanzen hervor- — condonare, hingeben. 

bringt. 

7. aliquanto, um ein Betrachtliches. ^^' ^^' ^^S^^^^ Bflndnis mit 

— ob rem corrujotam, "weil fie die 

Sache verdorben hatten. — Cartha- 80. 2. alia militaria, anderes Sol- 

ginienses, ObjektsakkuTativ zu crimi- datifches thun.. d. i. fonft thnn, •was 

nari. — conturhare rem, die Sache zum Soldaten gehort. 

ganz in Verwirrung bringen, namlich 3. proxumos, die zu feiner nachften 

durch allerlei Einreden. Umgebung gehorigen. — studium sui, 

8. condicionem, Feftfetzung, tjber- vgl. 31. 1., hier Teilnahme, Intereffe 
einkommen. — optionem faeiunt, fur feine Perfon und Sache, 

laffen die Wahl, faciunt Carthagini- 4. ea gratia, vgl. 54. 4. — pronius, 
ensium, fie machen fie den Kartha- von rafcherem Erfolg. 



86 



0. SALLUSTI CRISPI 



pauci impediverant caeci avaritia, quis orania honesta atque inho- 

6 nesta vendere mos erat. etiam antea lugurthae filia Boccho 
nupserat. verum ea neoessitudo apud S^umidas Maurosque levis 
ducitur, quia singuli pro opibus quisque quam plurumas uxores, 

7 denas alii alii pluris habent, sed reges eo amplius. ita animus 
multitudine distrahitur: nulla pro socia obtinet, pariter omnes 

81 viles Bunt. igitur in locum ambobus placitum exercitus conve- 
niunt. ibi fide data et accepta lugurtha Bocchi animum oratione 
accendit: Momanos miustos, profunda avaritia, communis 
omnium liostis esse; eandem illos causam belli cum JBoccho 
habere, quam secum et cum aliis gentibns, lubidinem imperi- 
tandi, quis omnia regna advorsa sint. tum sese, paulo ante 
Carthaginiensis , item regem Persen, post uti quisque opulen- 

2 tissumus videatur, ita Romanis hostem fore. eis atque aliis 
talibus dictis ad Cirtam oppidum iter constituunt, quod ibiQ.Me- 

3 tellus praedam captivosque et impedimenta locaverat. ita lugurtha 
ratus aut capta urbe operae pretium fore aut, si dux, Homanus 

4 auxilio suis venisset, proelio sese certaturos. nam callidus id 
modo festinabat, Bocchi pacem imminuere, ne moras agitando 
aliud quam bellum mallet. 

82 Imperator postquam de regum societate cognovit, non temere 
neque, uti saepe iam victo lugurtha consueverat, omnibus locis 
pugnandi oopiam . facit. ceterum haud procul ab Cirta castris 
munitis reges opperitur, melius esse ratus cognitis Mauris quo- 
niam is novus hostis accesserat, ex commodo pugnam facere. 



6. ea necessitudo, eine folche (na- 
here) Verbindung. 

7. animus distrahitur , die Zunei- 
gung zerfplittert iich, — nuMa obtinet, 
keine behauptet eine Stellung als 
Leb ensgefahrtin. 

81. 1. guis, wahrend ihnen. — ad- 
vorsa, zuwider. Sie gonnen niemand 
eine Herrfchaft. — tum sese, namlich 
esse; ebenfo fuisse zu paulo ante z\i 
erganzen. 

2. eisatgue tdlibus dictis,na,ch diefen 
nnd andern derartigen AuslafTungen. 

3. ita ratus, er rechnete fo, daJ3. 



4. callidus, als ein Meifter der 
Schlauheit. — id, Objekt zu festinabat, 
wird durch imminuere genauer be- 
zeichnet : er eilte nur das zu erreichen, 
namlich dem Frieden, in demBocchus 
noch ^ar, ein Ende zu machen. 

82. 83. Metellus zieht nach der Er- 
nennuzig des SEarius den Erieg hin. 
82, 1, uti — consueverat, weil er 
bei jedem neuen Zufammentreffen des 
Sieges gewiJJ fein konnte. — cognitis, 
Mauris, erft nachdem er etc. — no- 
vus hostis, als neuer, noch unbe- 



DE BELLO lUGUBTHINO C. 80-83, 



87 



interim Roma per litteras certior fit provinciam Nmnidiam Mario 2 
datam ; nam consnlem factum ante acceperat. qnibns rebns snpra 
bonnm ant honestnm percnlsus neqne lacmmas tenere neqne mo- 
derari linguam: vir egregins in aliis artibns nimis moUiter aegritn- 
dinem pati. qnam rem alii in snperbiam vortebant, aKi bonnm 3 
ingenium contumelia accensnm esse, multi, qnod iam parta victo- 
ria ex manibna eriperetur. nobis satis cognitum est illum magis 
honore Mari qnam iniuria sna excruciatum neqne tam anxie latu- 
rum fuisse, si adempta provincia alii qnam Mario traderetnr. 
igitur eo dolore impeditus et qnia stultitiae videbatur alienam 83 
rem periculo suo curare, legatos ad Bocchnm mittit postulatum, 
ne sine causa Tiostis populo Bomano fieret : Tiabere tum magnam 
copiam societatis amicitiaeque coniungendae, quae potior heUo 
esset, et qiiamguam opihus suis confiderei, tamen non dehere 
incerta pro certis mutare. omne hellum sumi facile, ceterum 
aegerrume desinere; non in eiusdem potestate initium eius et 
finem esse; incipere cuivis, etiam ignavo licere, deponi, cum 
victores velint; proinde sihi regnoque suo consuleret, neu floren- 
tis res suas cum lugurtJiae perditis misceret. ad ea rex satis 2 
plaoide verba facit : sese pacem cupere , sed lugurthae fortu- 
narum misereri; si eadem illi copia fieret, omnia conventura. 
rursus imperator contra postnlata Bocchi nuntios mittit ; ille probare 3 
partim, alia abnnere. eo modo saepe ab ntroque missis remissis- 



kannter Feind, — ex commodo, nach 
feinein Vorteil, 

2, supra honum aut honestum, 
mehr als gut oder (auch nur) gezie- 
mend war. — perculsus, angegriffen. 
— moderari Knguam, fich in leinen 
AuJJerungen maJJigen. — vir — artibus, 
ein in andern Eigenfchaften vortreff- 
licher Mann ertrug er. 

3. alii, namlich censebant, ebenfo 
zu muUi. — quod eriperetur, zu ac- 
censum esse, wie der Ablat. caus, 
contumelia. — iniuria siia, das ihm 
zugefiigte Unrecht. — tam ancsie, 
mit folcher Beunruhigung. — si — tra- 
deretur, wenn es ein anderer gewefen 
ware, dem tihergeben wurde. 



83. 1, eo dolore, vgl. 80. 4. — 
alienam rem curare, die Sache eines 
andern beforgen. — Tidbere, nam- 
lich Bocchum. — tum, jetzt. — mu- 
tare, eintaufchen. — ceterum aeger- 
rume desinere, konne aher mit 
groJJem Schmerze enden. — deponi, 
namlich ieTlum. — cum perditis re- 
bus, mit der verlorenen Sache. — 
miscere, in Verhindung bringen. 

2. satis placide , recht , ganz ent- 
gegenkommend. — copia, Moglichkeit 
eines tJhereinkommens , Gelegenheit 
zum Frieden. 

3. contra postulata, den Fordernn- 
gen gegenuber. — intactitm, unbe- 
rfihrt, d. i. ohne jede kriegerifche 



88 C. SALLUSTl CRISPI 

que nuntiis tenapus procedere et ex Metelli voluntate bellum 
intactum trahi. 
84 At Marius, ut supra diximus, cupientisauma plebe oonsul 

factus, postquam ei provinciam Numidiam populus iussit, antea 
iam infestus nobilitati, tum vero multus atque ferox instare sin- 
gulos modo modo univorsos laedere; dictifcare sese consulatum 
ex victis illis spolia cepisse, alia praeterea magnifica pro se 

2 et illis dolentia. interim quae bello opus erant prima habere; 
postulare legionibus supplementum, auxilia a populis et regibus 
sociis arcessere, praeterea ex Latio fortissumum quemque, pleros- 
que militiae paucos fama cognitos accire et ambiundo cogere 

3 homines emeritis stipendiis secum proficisci. neque illi senatus, 
quamquam advorsus erat, de uUo negotio abnuere audebat. ceterum 
supplementum etiam laetus decreverat, quia neque plebi militia 
volenti putabatur et Marius aut belli usum aut studia volgi 
amissurus^ sed ea res frustra sperata: tanta lubido cum Mario 

4 eundi plerosque invaserat. sese quisque praeda locupletem fore, 
victorem domum rediturum, alia huiuscemodi animis trahebant et 
eos non paulum oratione sua Marius arrexerat. nam postquam 
omnibus quae postulaverat deoretis milites scribere volt, hortandi 

That = ohne jedes weitere Vor- 2. jarima hahere, ging bei ihm allein 

gehen. voran. — plerosque mtlitiae — cogni- 

84. 85. Marius' Vorhereitungen in tos, die er zumeift felbft im Felde, 

Bom nnd Eede an das Yolfc. zum geringeren Teile nur durch 

84. 1. cupientissuma plehe, unter Horenfagen kennengelernt hatte. — 

dem lebhafteAen Ausdruck der Zu- militiae, gewShnlich in der Verhin- 

neigung der Maffe. — populus, nehen dung mit domi. — ambire, hei den 

plebs, das zur Ausiibung der ftaat- einzelnen herumgehen, um fie zu ge- 

lichen Kechte (der Wahlen) herech- winnen. — cogere, hier: keine Kuhe 

tigte und herufene Volk; dagegen ift laffen. — homines emeritis stipendiis 

plehs Parteibezeichnung, gegenuher (Eigenfchaftsahlativ) hieJJen evocati, 

der nohilitas. — tum vero, jetzt erft wenn iie nochmals freiwillig mit ins 

recht, nachdem er in Befitz einer Feld zogen. 

offentlichen Gewalt gekommen war. „ , ,. , ^. j t,t pp i. 

, . . . p 1. /-> 3. pleht volenti esse, der Mafte nach 

— multus, d. 1. wo iflimer fich Ge- , :£„„ . . , '. , ~„ 

, .^ ' ^ Ti V, • V r> demWillenfem. — oem Mswm, das fur 
legenheit hot. Dahei heJS er es an '.. 

TT X..- -i -.yj- 1 • T.i.i; 1.1 ^ den Kneg JNotige, hier zunachft an 

Heftigkeitf^/eroic; mchtfehlen. — wct- ,, ^ , ,, 

.. »„, \, V j T,- Mannfchaft. 

^m/5ca^ro se,fuhrte nocli anderes nau- 

figim Mundef^tiiciitare^jWasglanzend 4. animis trahehant, trugen in fich 

warfurfeinePerfon,zurHervorhebung herum, hin und her, heht mehr als 

feiner Perfon, krankend fur den Adel. agitare die Unruhe hervor. 



DE BELLO lUGHETHINO C. 84—85. 89 

cansa, Biimil et nobilifcatem uti consueverat exagitandi, contionem 
popuK advocavit. deinde hoc modo disseruit. 

fScio ego, Quirites, plerosque non eisdem artihus imperium 85 
a vobis petere ef postguam adepti sunt gerere: primo indu- 
strios supplices modicos esse, dein per ignaviam et superhiam 
aetatem agere. sed mihi contra ea videtur. nam quo pluris 2 
est univorsa res publica quam consulatus aut praetura, eo 
maiore cura illam administrari quam haec peti debere. neque 3 
me fallit quantum cum maxumo heneficio vostro negoti susti- 
neam. hellum parare simul et aerario parcere, cogere ad mili- 
tiam eos quos nolis offendere, domi forisque omnia curare et 
ea agere inter invidos occursantis factiosos, qpinione, Quirifes, 
asperius est. ad hoc alii si deliquere, vefus nohilitas, maiorum 4 
fortia facta, cognatorum et affinium opes, multae clientelae, 
omnia haec praesidio adsunt : mihi spes omnes in memet sitae, 
quas necesse est virtute et innocentia tutari. nam alia infirma 
sunt. et illud intellego, Quirites, omnium ora in me convorsa 5 
esse, aequos honosque favere, quippe mea hene facta reipuhlicae 
procedunt , nohilifatem locum invadendi quaerere. quo mihi 6 
acrius adnitundum est uti neque vos capiamini ef illi frustra 



5. exagitare, beunruhigen. entgegentreten, factiosos, die Partei- 

, „ ranke fclimieden. — adsunt, fiudzur 

86. 2. contra ea, was diefem ent- ^^.^^^ _ ,.^,„oce«tia, hier Unbefchol- 

gegen ift, das Gegenteil. - vzdetur, ^^^^^^^ erganzend zu virtus. Bei 

fcheint nchtig. - nam - debere, ^^^ Entfaltung der Tuchtigkeit darf 

denn, je . . . mit um fo groJJerer Sorg- ^5,^^^^^^ gefchadet werden. 

falt, fo fcheint es, mtiffe etc. ^ ^^^^^^^ lonosque, die biUig und 

3. quantim cum maxumo beneficio gut Denkenden. — rei publicae pro- 

vestro negoti sustineo, welche Fiille eedunt, treten hervor, machen fich 

Yon Arbeit mit dem Amte verbunden geltend zum Vorteil des Staates, im 

ifl;, die ich zu tragen habe. — bene- Gegenfatz zu den eigennQtzigen Be- 

fixda, die vom Volke verliehenen ftrebungen der Gegner. — invadendi, 

Amter; maxumum beneficium, das zu Angriffen. 

hSchfteAmt; benefidum vostrum, das 6. acrius, thatkraftiger. — uti ne- 

von euch verliehene Amt. — sustineo. qiie — et = uti et vos non capia- 

Der hin und wieder in der indirekten mini et illi frustra sint. Unregel- 

Frage vorkommende Indikativ erklart ma^ig erfcheint im erften Teil ut 

fich hier aus der obigen Auf lofung non. — capiamini, in den hinterliltigen 

des Satzes. — inter — factiosos, unter Anfchlagen der nobilitas. — frustra 

Leuten, die occursantis, die sint, wie fogleich ita fui. Die mehr- 



90 C. SALLU8TI CKISPI 

7 sint. ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis Idbores et 

8 pericula consueta haheam. quae ante vostra heneficia gratuito 
faciebam, ea uti accepta mercede deseram non est consilium, 

9 Quirites. illis difficile est in potestatihus temperare, qui per 
amhitionem sese prohos simulavere: mihi, qui omnem aetatem 
in optumis artihus egi, hene facere iam ex consuetudine in 

10 naturam vortit. hellum me gerere cum lugurtha iussistis, 
quam rem nohilitas aegerrume tulit. quaeso, reputate cum ani- 
mis vostris num id mutare melius sit, si. quem ex illo gloho 
nohilitatis ad hoc aut aliud tale negotium mittatis, hominem 
veteris prosapiae ac muUarum imaginum et nullius stipendi: 
scilicet ut in tanta re ignarus omnium trepidet festinet sumat 

11 aliquem expopulo monitorem offici sui. ita plerumque evenit ut, 
quem vos imperare iussistis, is imperatorem alium quaerat. 

12 atque ego scio, Quirites, qui, postquam consules facti sunt, ef 
acta maiorum et Graecorum militaria praecepta legere co&pe- 
rint, praeposteri homines: nam gerere quam fieri tempore 

13 posterius, re atque usu prius est. comparate nunc, Quirites, 
cum illorum superhia me hominem novum. quae iUi audire 
aut legere solent, eorum partem vidi, alia egomet gessi; quae 

14 illi litteris, ea ego militando didici. nunc vos existumate facta 

fachen UnregelmaJJigkeiten des Aus- — omnium = omnium rerum. — ex 

drucks Jind wohl abfichtlich vou dem populo, vgl. 84. 1., hier im GegenTatz 

Schriftfteller in Ubereinftimmung mit zu nobilitas, •welche allein im Befitz 

der Bildung des Marius eingeflochten. des Senates und-. meiftens auch der 

8. accepta mercede, namlich durch ^^*^'' ^^^- " ^onitorem offici sui, 

die Wahl zum KonM. - deserere, "*^* .^^^^^^f!^ ^^Pielung auf des 



im Stiche laffen, untreu werden. 



Marius Verhaltnis zu Metellus. 
12. atqu^ ego scio, ja, ich weiJJ 

9. in potestatibus , zu den Amtern Manner. — praeposterus , verkehrt, 

gelangt. —per anMtionem, anlaJJlich ^. i. was zuletzt fein foUte, ift znerft. 

der ehrfuchtigen Bewerbung. — in _ gerere, namlich res, zu fieri ift 

optimis artibus, nur in den beften cowSMZmzu erganzen. — re,imWefen, 

Beflrebungen. — vortere und con- usu, in der tJbung (praktifche Schu- 

vortere , nicht felten „fich wenden" ; lung). 

in naturam vortit, ift zur Natur ge- 13. ^i^i^ ich habe perfonlich er- 

worden. lebt. Marius hatte fchon im numan- 

lO.ae^rerrwnie^mitbitteremSchmerz. tinifchen Kriege gedient. — egomet 

— mutare, vgl. 38. 10. id, hinweifend gessi, ich habe felbft als Fiihrer aus- 

auf s« — mittatis. — globus, Knaxiel, gefiihrt. — miiitando, durch den 

hebt die feftgefchloffene factio hervor. Dienft als . Soldat, 



DE BELIiO lUGUKTHINO C. 85. 



91 



an dicta pluris sint. contemnunt novitatem meam, ego illo- 
rum ignaviam; mihi fortuna, illis proira obiectantur: quam- 15 
quam ego naturam unam et communem omnium existumo, sed 
fortissumum quemgue generosissumum. ac si iam ex patribus 16 
Mhini aut Bestiae quaeri posset mene an illos ex se gigni 
maluerinf, quid responsuros creditis, nisi sese liheros quam 
optumos vdluisse? quodsi iure me despiciunt, faciant idem ma- 17 
iorihus suis, quibus, uti mihi, ex virtute nohilitas coepif. 
invident honori meo : ergo invideant lahori innocentiae periculis 18 
etiam meis, quoniam per haec illum cepi. verum homines cor- 19 
rupti superhia ita aetatem agunt, quasi vostros honores con- 
temnant; ita hos petunt, quasi honeste vixerint. ne illi falsi 20 
sunt, qui divorsissumas res pariter exspectanf, ignaviae volup- 
tatem et praemia virtutis. afque etiam, ctim apud vos auf 21 
in senatu verha faciunt, pleraque oratione maiores suos ex- 
tollunt, eorum fortia facfa memorando clariores sese pufanf. 
quod contra est, nam quanfo illorum vita praeclarior, tanfo 22 



14. novitatem, die Eigenfchaft des 
homo novus, = unadelige Geburt, — 
ignaviam, vgl. 4. 4. — fortuna, Stand. 
— prohra, vorwurfsvolle, fchimpf- 
liche Thaten, oder kurz: Schande. 

15. quamquam existumo, eine Ein- 
fchrankung des vorhergehenden Satzes. 
Marius will fagen: ich mache zwar 
nicht einen Unterfchied in der Ge- 
burt, wie die nobiles, etwa, daJJ der 
nohilis fchlecht, der novus gut fein 
miiffe, ich erachte das natiirliche 
Wefen des Menfchen als ein allen 
gleiches; aber ich halte nicht den 
fiir den edellfcen, der die meiffcenAh- 
nen zahlt, fondern den, der am tiich- 
tiglfcen ifb. 

16. ac, reiht das Beifpiel zu dem 
vorher ausgefprochenem Grundfatz 
an. — iam, jetzt. 

17. quodsi, vgl. 1. 5. Inbezug auf 
die eben genannte Thatfache miiffen 
jQe, die nobiles, auf ihre Ahnen ftolz 
herabfchaueu , wenn fie mit Kecht 



auf mich herabfchauen (si despiciunt); 
daher hier guodsi = wenn alfo. — 
maioribus suis, mit ihren Vorfahren 
miiffen lie das gleiche thun. 

18. invident, fie find neidifch. — 
cepi, dem Kampf entnommen, in wel- 
chem man durch Tiichtigkeit den 
Siegespreis erobert. — periclis etiam, 
aber auch auf meine Gefahren, mit 
Ironie, im Gegenfatz zu der Art, "wie 
die nobiles zu den Amtern kamen. 

19. verum, in Wahrheit aber. — 
quasi — contemnant, als ob fie fich 
gar nichts kummerten. — ita — pe- 
tunt, d. i. fie bewerben fich gleich- 
"wohl mit folcher Zuverficht. 

20. ne = nae, fQrwahr. — fdlsi 
sunt, vgl. 10. 1. — ignaviae vdlupta- 
tem, den GenuJS des Nichtsthuns, 
namlich vor den Amtern, praemia 
virtutis, die Amter felblfc. 

21. pleraque oratione, mit einer 
Fulle von Worten. 

22. quod contra est, aber diea ift 



92 



C. SALLUSTI CRISPI 



23 liorum socordia flagitiosior. ef profecto ita se res hdbet: ma- 
iorum gloria posteris quasi lumen est, neque hona neque mala 

24 eorum in occulto patitur. huiusce rei ego inopiam fateor, 
Quirites, verum id quod multo praeclarius est, meamet facta 

25 mihi dicere licet. nunc videte quam iniqui sint. quod ex 
aliena virtute sihi arrogant, id mihi ex mea non concedunt, 
scilicef quia imagines non habeo et quia mihi nova nohilitas 
est, quam certe peperisse melius esf quam- acceptam corrupisse. 

26 equidem, ego non ignoro, si iam mihi respondere velint, ab- 
unde illis facundam et compositam orationem fore. sed in 
vostro maxumo heneficio cum omnihus locis me vosque male- 
dictis lacerent, non placuit reticere, ne quis modestiam in con- 

27 scientiam duceret. nam me quidem ex animi mei sententia nulla 
oratio laedere potest. quippe vera necesse esf hene praedi- 

28 cent, falsa vita moresque mei superant. sed quoniam vostra 
consilia accusantur, qui mihi summum honorem et maxumum 
negotium imposuistis, etiam atque etiam reputate num eorum 

,29 paenitendum sit. non possum fidei causa imagines neque trium- 
phos auf consulafus maiorum meorum osfenfare, af, si res po- 



gerade umgekehrt. — iona, die guten, 
mala, die fchlimmen Eigenfchaften. 

— patitur, er laJSt zu, daJJ fie im 
Dunkeln bleiben. 

24. Tiuiusce rei, d. i. gloriae maio- 
rum. — meamet — licet, ich darf von 
meinen eigenen Thaten fprechen. 

26. equidem, das durch e verfbarkte 
quidem, hebt beim Pronomen perfo- 
nale die perfbnliche Anficht hervor. 

— alnmde — fore, da^ in reichlicher 
FuUe — zur Verfiigung fbehen werde. 

— in vostro maxumo beneficio, nach- 
dem ihr mir das hochfte Amt tiber- 
tragen habt. — non placuit reticere, 
ich habe nicht fchweigen "vvollen. — 
in conscientiam., vgl. 32. 5. 

27. ex animi mei sententia, wie ich 
aus innerftem Herzensgrunde ver- 
fichern kann. Vgl. dagegen 38. 4. — 
nam me nulla oratio laedere potest, 



enthalt eine Erlauterung zu nonpla- 
cuit reticere, welche durch ex animi 
mei sententia bekraftigt wird. Der 
Grund, warum er nicht fchweigen 
will, wird in dem folgenden quoniam 
vostra consUia accusantur angegeben. 
Dadurch wird auch klar, warum in 
vostro maxumo heneficio za Anfang 
des Satzes fteht. — vera, was B.e 
Wahres aus meinem Lebenfagen, was 
FaKches. — superant, iiberwinden, 
d. i. widerlegen. 

28. eorum, d. i. consiliorum. 

29. fidei causa, zur Beglaubigung 
meiner Berechtigung zum Konfulat 
= zur Beglaubigung der richtigen 
Wahl. — si res postulat, wenn es er- 
forderlich fein follte, d. i. wenn es 
eines Beweifes bedfirfte, daJS ich mit 
Recht gewahlt worden bin. — dona 
militaria, Gefchenke, wie fie vom 
Feldherrn den Soldaten als Auszeich- 



DE BELLO lUGURTmNO C. 85. 



93 



stulet, hastas veanllum pTidleras alia militaria dona, praeterea 
cicatrices advorso corpore. Tiae sunt meae imagines, Jiaec nohi- 30 
lifas, non hereditate relicta, ut illa illis, sed quae ego meis 
plurumis Idboribus et pericuUs quaesivi. non sunt composita 31 
verha mea: parvi id facio, ipsa se virtus satis ostendit. illis 
artificio opus est, ut turpia facta oratione tegant. neque 32 
litteras Graecas didici: parum placebat eas discere, quippe 
quae ad virtutem doctorihus nihil profuerant. at illa multo 33 
optuma rei publicae doctus sum, hostem ferire, praesidium 
agitare, nihil metuere nisi turpem famam, hiemem et aestatem 
iuxta pati, humi requiescere, eodem tempore inopiam et laborem 
tolerare. his ego praeceptis milites hortabor neque iUos arte 34 
colam, me opulenter, neque gloriam meam laborem illorum 
faciam. hoc est utile, hoc civile imperium. namque cum tute 35 
per mollitiem agas, exercitum supplicio cogere, id est dominum 
non imperatorem esse. haec atque talia maiores vostri faciundo 36 
seque remque puhlicam celebravere. quis nobilitas freta, ipsa 37 
dissimilis moribus, nos illorum aemulos contemnit, et omnis 
honores non ex merito, sed quasi debitos a vohis repetit. ceterum 38 
homines superbissumi procul errant. maiores eorum otnnia quae 
licebat illis reliquere, divitias imagines memoriam sui prae- 
claram, virtutem non reliquere, neque poterant: ea sola neque 
datur dono neque accipitur. sordidum me et inctdtum moribus 39 



nung gegeben wurden. — phalerae, 
hier ein Brultfchmuck mit dem Bild- 
nis einer Gottheit oder des Oberfeld- 
herrn. 

30. illa, jene Auszeichnungen. — 
plurumis, zahlreiche, reichliche. 

31. composita, kQnjftUch zufammen- 
gefetzt. — id, d. i. verba componere. 
— artificio, Kunfbfertigkeit. 

32. doctoribus, d. i. den Griechen. 

33. praesidium agitare, Befatzungs- 
dienft thun, Gegenfatz zu hostem fe- 
rire, den Feind auf dem Schlachtfeld 
toten. Vgl. 43. 3. 

34. his praeceptis, mit diefen, fol- 
chen Lehren, d. i. mit den Vor- 



fchriften, folches, oder ebenfo zu 
thun. — arte, vgl. 45. 2. 

35. civUe, wie es Jich Burgern 
gegeniiber ziemt, burgerfreundlich. — 
per moUitiem agere, in Weichlichkeit 
dahin leben. — siipplieio cogere, durch 
Strafen zwingen, namlich zur Plicht- 
erfullung. — dominum, Tyrann. 

37. quis, = quibus factis, aus haec 
et talia fadendo zu entnehmen. — 
repetit, mitbezug auf debitos, als 
Gegenleiffcung fordern. 

38. homines superbissumi , die fo 
ftolzen Leute. — procul errant, irren 
weit ab von der Wahrheit, find in 
einem groJJen Irrtum. — guae licebabf 
namlich relinguere. 



94 



C. SALLUSTI CRI8PI 



aiunf, quia jparum scite convivium exorno negue histrionem 
ullum neque pluris preti coquum quam vilicum habeo. quae 

40 mihi lubet confiteri, Quirites. nam ex parente meo et ex aliis 
sanctis viris ita accepi: munditias mulierihus, Idborem viris 
convenire, omnihusque honis oportere plus gloriae, quam divi- 

41 tiarum esse; arma, non supellectilem decori esse. quin ergo 
quod iuvat, quod carum aesfumant, id semper faciant: ament 
potent, uhi adulescentiam hahuere, ihi senectutem agant, in 
conviviis, dediti ventri ef voluptatihus corporis. sudorem pulve- 
rem et alia talia relinquant nohis, quihus illa epulis iucundiora 

42 sunt. verum non ita est. nam uhi se flagitiis dedecoravere 

43 furpissumi viri, honorum praemia ereptum eunt. ita iniustis- 
sume luxuria ef ignavia, pessumae artes, illis qui coluere eas 

44 nihil officiunf, rei puhlicae innoxiae cladi sunt. nunc quo- 
niam illis, quantum mei mores, non illorum flagitia posce- 

45 hant, respondi, pauca de repuhlica loquar. primum omnium 
de Numidia honum hahete animum, Quirites. nam quae ad koe 
tempus lugurtham tutafa sunt, omnia removistis, avaritiam 
imperitiam afque superhiam. deinde exercitus ihi esf locorum 



39. parum scite, nicht fein genug. 
— histrionem. Seit dem fyrifclien 
Krieg (190) wurden folche Verfeine- 
rungen des auJJern Lebens in Rom 
immer allgemeiner. — pluris, adjekti- 
visch zu pretii. — coquum. In guter 
alter Zeit hatte der Koch unter den 
Sklaven den geringften Wert. — quae 
mihi luhet confiteri, das will ich offen 
ausfprechen. daraus will ich kein Ge- 
heimnis machen. 

40. sanctis, in ihrem Charakter 
unantaftbar. — munditias, Putz. 
Vgl. 68. 3. — supeUectilem^ , feiner 
Hausrat, hat feine Beziehung auf 
divitiarum, wie arma auf gloriae. 

41. quin, warum nicht, wie bei der 
Frage der Aufforderung, fo auch beim 
Imperativ: gut denn, fo mogen fie in 
der That etc. 

42. non ita est = non relinguunt. 



43. turpissumi viri, mit fcharfer 
Ironie. Manner foUten lich mit fol- 
chem Schimpf beladen und dann noch 
die Ehrenamter an lich reiJJen wollen 
(ereptum eunt.) 

44. quoniam = cum iam. — pauca, 
nur weniges noch. 

45. atque, und fchlieJJlich, namlich 
durch die Erfetzung des Metellus. 
avaritia, mitbezug auf Beitia, impe- 
ritia auf Albinus, superbia auf Me- 
tellus. — deinde, entfpricht dem^n- 
miim omnium. Vor allem follten fie 
gutes Mutes fein hinfichtlich des Feld- 
herrn, dann hinfichtlich des Heeres. 
Denn wenn diefes auch durch die 
Fehler der vorigen Feldherrn ge- 
fchadigt worden ifl;, fo ifb es doch 
jetzt locorum sciens und strenuus. 
Unter guter Fiihrung, wie fie Marius 
in Ausficht ftellt, wird es auch felios 



DE BBLLO roGURTHINO C. 85-86. 



95 



sciens, sed meJiercule magis strenuus quam felix. nam magna 46 
pars eius avaritia aut temeritate ducum attrita est. quam 6b 47 
rem vos, quihus militaris aetas est, adnitimini mecum et ca- 
jpessite rem publicam neque quemquam ex ealamitate aliorum 
aut imperatorum superhia metus ceperit. egomet in agmine aut 
in proelio consultor idem et socius periculi vohiscum adero, 
meque vosque in omnihus rehus iuxta geram. et profecto dis 48 
iuvantihus omnia matura sunt, vidoria praeda laus. quae si 
duhia aut procul essent, tamen omnis honos rei puhlicae suh- 
venire decehat. etenim nemo ignavia immortalis factus est 49 
neque quisquam parens liheris uti aeterni forent opfavif, magis 
uti honi honestique vitam exigerent. plura dicerem, Quirites, 50 
si timidis virtutem verha adderent. nam strenuis ahunde dictum 
puto.' 

, . Huiuscemodi oratione habita Marius, postquam plebis auimos 86 
arrectos videt, propere commeatu stipendio armis aliisque utilibus- 
navis ouerat, cum his A. Manlium legatum proficisci iubet. ipse 2 
interea milites scribere, uon more maiorum neque ex classibua, 
sed uti cuiusque lubido erat, capite censos plerosque. id factum 3 
alii inopia bonorum alii per ambitionem consulis memorabant, quod 
ab eo genere celebratus auctusque erat, et bomini potentiam 



fein, Daher die Aufforderung: neque ^nhm zu erwerben. — optavit, aori- 



quemquam metus ceperit, wie anfangs 
bonum habete animum. 
. 47. militaris aetas, vom 17. bis 
46. Lebensjahr. — capessere rem 
publicam, fonft von der Beteiligung 
am innern Staatsleben, hier vom 
Eintritt in den KriegsdienJK;, — geram, 
vgl. 55. 1, 

48, matu/ra, zum Ernten. — quae si, 
aber wenn diefes auch. — si essent, 
tamen decelat. Nach dem Konjunktiv 
des irrealen Bedingungsfatzes folgt 
nicht felten im Folgefatz der Indi- 
kativ. 

49, et enim — factus est, Erlaute- 
rung zu omnis honos subvenire dece- 
bat. Nur der homo ignavus bleibt 
zurfick, wenn es gilt, Sieg, Beute, 



ftifches Perfekt. 
14. 15. 



exigerent, vgl. 



86. — 88. Mariiis lilbermiiunt den 
OberlbefeM ond greift krSftig ein. 

86. 2. ex classibus, aus den 5 fer- 
vianifchen VermogensklafCen, Die 
fechfte, die capite censi wurden nur 
in der au^erften Not zum Waffen- 
dienft ausgehoben, Mit diefer Neue- 
rung machte Marius den Anfang zur 
Umgeftaltung des romifchen Heeres, 
Die principes, hastati, triarii hSrten 
auf, einheitliche Bewaffnung wurde 
eingefiihrt und die Legion in 10 Co- 
horten aufgeftellt. 

3. bonorum, Gegenfatz zu capite 
censos plerosque. Da Marius auch 



96 



C. SALLUSTl CR18PI 



quaerenti egentissumus quisque opportunissumus, cui neque sua 
curae quippe quae nulla sunt, et omnia cum pretio honesta viden- 

4 tur. igitur Marius cum aliquanto maiore numero, quam de- 
cretum erat, in Africam profectus paucis diebus Uticam advehitur. 

5 exercitus ei traditur a P. Rutilio legato. nam Metellus conspectum 
Mari fugerat, ne yideret ea quae audita animus tolerare nequi- 

87 verat. sed consul expletis legionibus cohortibusque auxiKariis 
in agrum fertilem et praeda onustum proficiscitur, omnia ibi 
capta militibus donat, dein castella et oppida natura et viris parum 
munita aggreditur, proelia multa, ceterum levia, alia aliis locis 

2 facere. interim novi milites sine metu pugnae adesse, videre 
fugientis capi aut occidi, fortissumum quemque tutissumum, armis 
libertatem patriam parentesque et alia omnia tegi, gloriam atque 

3 divitias quaeri. sic brevi spatio novi veteresque coaluere et 

4 virtus omnium aequalis facta. at reges ubi de adventu Mari 
cognoverunt, divorsi in locos difficilis abeunt. ita lugurthae pla- 
cuerat speranti mox effusos hostis invadi posse, Romanos sicuti 

88 plerosque remoto metu laxius licentiusque futuros. Metellus in- 
terea E,omam profectus contra spem suam laetissumis animis 
accipitur, plebi patribusque, postquam invidia decesserat, iuxta 

2 carus. sed Marius impigre prudenterque suorum et hostium res 



aus den letztern keine Untaugliclie 
ausgehoben haben wird, fo lind die 
boni die den Vermogensklaffen Ange- 
horigen, unter •welchen Marius an- 
geblich wenige vorfand. — opportu- 
nissumus, der fur feinen Zweck 
brauchbarlte. — videntur, noch zu 
cui. — omnia cumpretio, alles, was 
mit Gewinn verbunden iJt. 
5. fugerat, hatte gemieden. 

87. 1. donat. Dies gefchah aus- 
nahmsweife, zumeift nach Erltiirmung 
einer Stadt. Nach der romifchen 
Kriegsordnung fiel alles Erbeutete 
oder der Erl5s daraus dem Staats- 
fchatz zu. — ceterum levia, iibrigens 
nur leichte. 

2. interim, mitbezug auf die ^roe- 



lia, durch welche die neuen Soldaten 
erffc gewShnt werden mujiten. 

4. divorsi, nach verfchiedenen Sei- 
ten. — difficilis, fur den verfolgenden. 
— effusos — posse, daJJ die Feinde 
fich zerftreuen wtirden, und fo — 
konnten. — Bomanos futuros , Er- 
lauterung zu 6ffusos — posse. — 
sicuti plerosque, wie die meiften Men- 
fchen. — laxius licentiusque, vgl. 
14. 11. laadus, inbezug auf den Ober"^ 
befetil (wie 64. 5 laxiore imperio), 
lockerer gehalteu, licentius, inbezug 
auf den davon Gebrauch machenden 
Soldaten, ziigellofer. 

88. 1. postguam discesserat, vgl. 
11. 2. 
2. impigre prudenterque , raftlos 



DE BELLO IU6URTH1N0 C. 86-89. 97 

pariter attendere, cognoscere quid boni utrisque aut contra esset, 
explorare itinera regum , consilia et insidias eorum antevenire, 
niliil apud se remissum neque apud illos tutum pati. itaquei et 3- 
Graetulos et lugurtham ex sociis nostris praedas agentis saepe 
aggressus in itinere fuderat, ipsumque regem haud procul ab 
oppido Oirta armis exuerat. quae postquam gloriosa modo neque 4 
belli patrandi copiam cognovit, statuit urbis, quae viris aut loco 
pro hostibus et advorsum se opportunissumae erant, singulas circum- 
venire : ita lugurtham aut praesidiis nudatum, si ea pateretur, aut 
proelio certaturum. nam Bocchus nuntios ad eum saepe miserat, 5 
velle populi Homani amicitiam, ne quid ab se hostile timeret. id 6 
simulaveritne, quo improvisus' gravior accederet, an mobilitate 
ingeni pacem atque bellum mutare solitus, parum exploratum est. 

Sed consul, uti statuerat, oppida castellaque munita adire, 89 
partim vi alia metu aut praemia ostentando avortere ab hostibus. 
ac primo mediocria gerebat existumans lugurtham ob suos tutan- 2 
dos in manus venturum. sed ubi illum procul abesse et aliis 3 
negotiis intentum accepifr, maiora et magis aspera aggredi tempus 
visum est. 

Erat inter ingentis solitudines oppidum magnum atque valens 4 



und yorfichtig zugleich. — attendere, taturum an. DaJJ Bocchus nicht in 

feine Aufmerkfamkeit richten. — den Kampf eintreten werde, wuJJte 

cognoseere, Kenntnis nehmen. — nihil Marius, denn etc. 

remissum, kein Nachlaffen (namlich 6. an — solitus, namlich fecerit. 

in Aufmerkfamkeit und Thatigkeit; 

dies ift noch nicht NachlafQgkeit). 89.— 91. Zerftonmg von Capfa. 

Vgl. 53. 6; 89. 1. metu, durch Einfchuchte- 

3. eiB sociis nostris, d. i. der Pro-. rung. — aut, oder auch. — osten- 
vinz Afrika. — artnis exuerat, er tando praemia, durch deutlichen Hin- 
hatte ihn gezwungen,- mit Wegwer- weis auf Belohnungen. 

fung der Waffen zu fliehen. . 2. mediocria , nur Unhedeutendes, 

4. pro hostibus, zum Schutz der nur unbedeutende Unternehmungen. 
Feinde, advorsum se, zum Angriff — in manits venire, in die Hande 
gegenihn. — singulas, eine nach. der geraten. 

andern. — praesidiis, Stiitzpunkte 3. aliis negotiis intentum, mit an? 

und Zufluchtsorte. — nudatum, nam- dern Dingen befchaftigt. — magis 

lich fore. -:- ea,. folches, die Weg- aspera, Schwierigeres. 

nahme ;der;Stadte. 4:. inter soUtudines, mitten. ia einer 

, b, nam ^ miserat, fchlieJJt flch weiten Einode, aKo landeinwarts, im 

eTla.vLteTnA: &n lugurthamproelio cer-, Binnenlande.'. . — valens, namlich ojpir 

Sallusti lugurtha. 7 



98 



C. SALLUSTI CRISPI 



nomine Capsa, cuius conditor Hercules Libys memorabatur. eius 
cives apud lugurtham immunes, levi imperio et ob ea fidelissumi 
habebantur, muniti advorsum hostis non moenibus modo et armis 

5 atque viris, verum etiam multo magis locorum asperitate. nam 
praeter oppido propinqua alia omnia vasta inculta, egentia aquae, 
infesta serpentibus, quarum vis sicuti omnium ferarum inopia 
cibi acrior. ad hoc natura serpentium ipsa perniciosa siti magis 

6 quam alia re accenditur. eius potiundi Marium maxuma cupido 
invaserat, cum propter usum belli tum quia res aspera vide- 
batur et Metellus oppidum Thalam magna gloria ceperat, haud 
dissimiliter situm munitumque, nisi quod apud Thalam non longe 
a moenibus aliquot fontes erant, Capsenses una modo atque ea 

7 intra oppidum iugi aqua, cetera pluvia utebantur; idque ibi et 
in omni Africa, qua procul a mari incultius agebat, eo facilius 
tolerabatm', quia Numidae plerumque lacte et ferina carne vesce- 
bantur et neque salem neque alia irritamenta gulae quaerebant: 
cibus illis advorsus famem atque sitim, non lubidini neque luxu- 

90 riae erat. igitur consul omnibus exploratis, credo dis fretus — 
nam contra tantas difficultates consilio satis providere non pote- 
rat, quippe etiam frumenti inopia temptabatur, quia ISTumidae 
pabulo pecoris magis quam arvo student et quodcumque natum 
fuerat iussu regis in loca munita contulerant, ager autem ari- 
dus et frugum vacuus ea tempestate, nam aestatis extremum 
2 erat — tamen pro rei copia satis providenter exornat, pecus 
omne, quod superioinbus diebus praedae fuerat, equitibus auxi- 



hus, durch die Mittel aller Art, 
Reichtum. — Hercules Libys. Die 
Herkulesfage erAreckte iich iiber alle 
Lander des Mittelmeerbeckens. (Sau- 
len des Herkules). — immunes, fteuer- 
frei. — fidelissumi hdbebantur apud 
lugurtham, lugurtha hatte an ihnen 
die treueften Unterthanen, oh ea, weil 
B.e fteuerfrei und in leichter Herr- 
fchaft gehalten wurden. 

5. praeter oppido propinqua, mit 
Ausnahme der nachften Umgebung 
der Stadt. — ipsa, an und fiir Jich. 

6. propter usum belli, wegen des 
Vorteils fur die weitere Kriegfiihrung. 



Vgl. 84. 3. — iugi aqua, Quellwaffer. 
— cetera, namlich aqua, fonftbrauchten 
fie (als Waffer) das Regenwaffer. 

7. id, diefer Zuftand. — quae = 
cuius incolae. — agehat, lebte. 

90. 1. consilio, Gegenfatz zu dis 
fretus, eigene Einficht. — providere, 
Vorforge treffen. — frumenti in- 
opia temptabatur, d. i. Getreidemangel 
trat an ihn heran. — arvo (arare), 
Ackerland. — fuerat, vor dem Ein- 
dringen des romifchen Heeres. — 
natum, gewachfen. — pro rei copia, 
nach Thunlichkeit. — exornat, ohne 



DE BELLO lUGURTHINO C. 89-91. 



99 



liariis agundum attribuit, A. Manlium legatum cum cohortibus 
expeditis ad oppidum Laris, ubi stipendium et commeatum loca- 
verat, ire iubet dicitque se praedabundum post paucos dies eo- 
dem venturum. sic incepto suo occultato pergit ad j&umem Tanain. 3 
ceterum in itinere cotidie pecus exercitui per centurias item 91 
turmas aequaliter distribuerat et ex coriis utres uti fierent cu- 
rabat, simul inopiam frumenti lenire et ignaris omnibus parare, 
quae mox usui forent. denique sexto die, cum ad flumen ventum 
est, maxuma vis utrium effecta. ibi castris levi munimento positis 2 
milites cibum capere atque uti simul cum occasu solis egrede- 
rentur paratos esse iubet, omnibus sarcinis abiectis aqua modo 
seque et iumenta onerare. dein postquam tempus visum, castris 3 
egreditur noctemque totam itinere facto consedit. idem proxuma 
facit. dein tertia multo ante lucis adventum pervenit in locum 
tumulosum ab Capsa non amplius duum milium intervallo, ibique 
quam occultissume potest cum omnibus copiis opperitur. sed 4 
ubi dies coepit et Numidae nihil hostile metuentes multi oppido 
egressi, repente omnem equitatum et cum eis velocissumos pedi- 
tes cursu tendere ad Capsam et portas obsidere iubet. deinde 
ipse intentus propere sequi neque milites praedari sinere. quae 5 
postquam oppidani cognovere, res trepidae metus ingens malum 
improvisum, ad hoc pars civium extra moenia in hostium potestate 
coegere uti deditionem facerent. ceterum oppidum incensum, IJfu- 6 
midae puberes interfecti, alii omnes venundati, praeda militibus 
divisa. id facinus contra ius belli non avaritia neque scelere 7 
consulis admissum, sed quia locus lugurthae opportunus, nobis 



Objekt, ruftet aus, trifft die notigen 
Vorkehrungen. 

2. ad oppidum Laris, vgl. 57. 1. 
— praeddbundum, auf einem Streif- 
zug. 

3. sic incepto occuUato. Die Stadt 
Lares lag weit entfernt, nordlich von 
Capfa. — Tanain, unbekannt. 

91. 1. item turmas, d. i. item per 
turmas. — aequaliter, jeder Mann 
des FuJJvolks und der Reiterei hekam 
gleichviel. 



2. titi egrederentur, um ausrucken 
zu konnen. — onerare, noch von iu- 
iet abhangig. 

3. itinere facto, nachdem er die 
ganzeNacht marfchiert 'war — duum 
miUium, etwa drei Kilometer. 

4. ohsidere, hier von ohsido. — 
intentus, vgl. 46. 5. 

5. res trepidae, die angftvolle Ver- 
wirrung, in der alle ratlcs hin- und 
herlaufen. — ad hoc,- dazu der XJm- 
itand, daJS . . . 

6. ceterum, uhrigens, heht den 



100 



C. SALLUSTI CRISPI 



aditu diffioilis, genus hominum mobile infidum, [ante] neque bene- 
ficio neque metu coercitum. 
92 Postquam tantam rem Marius sine uUo suorum incommodo 

peregit, magnus et clarus antea maior atque clarior haberi coepit. 

2 omnia non bene consulta in virtutem trahebantur. milites modesto 
imperio habiti simul et locupletes ad caelum ferre, Ifumidae 
magis quam mortalem timere, postremo omnes, socii atque hostes, 
credere illi aut mentem divinam esse aut deorum nutu cuncta 

3 portendi. sed consul, ubi ea res bene evenit, ad alia oppida 
pergit, pauca repugnantibus Numidis capit, plura deserta propter 
Capsensium miserias igni corrumpit : luctu atque caede omnia 

4 complentur. denique multis locis pofcitus ac plerisque exercitu 
incruento, aliam rem aggreditur non eadem asperitate qua Oap- 
sensium, ceterum haud secus difficilem. 

5 !N"amque haud longe a flumine Muluccha, quod lugurthae 
Bocchique regnum diiungebat, erat inter ceteram planitiem mons 
saxeus, mediocri castello satis patens, in immensum editus uno 
perangusto aditu relicto: nam omnis natura velut opere atque 

6 consulto praeceps. quem locum Marius, quod ibi regis thesauri 
erant, summa vi capere intendit. sed ea res forte quam con- 

7 silio melius gesta. nam castello virorum atque armorum satis 
et magna vis frumenti et fons aquae; aggeribus turribusque et 



Gegenfatz zu der berechtigten Er- 
wartung milder Behandlung hervor. 
7. genus hominum, die Art diefer 
Leute. — eoercitum, "wie invictus, 
m Schranken zu halten. 

92.-94. Weitere Erolberungen des 
Marins. 

92. 1; patrare, fertig bringen. — 
trahebantur. In diefem Zeitwort liegt 
das Gewaltfame : alles muJJte jetzt 
als Tuchtigkeit gelten. 
■ 2. locupietes, reich gemacht, be- 
reichert, d. i. nach dem MajJftabe 
der Soldaten. — soeii, vgl. 88. 3. — 
portendi, vgl. 3. 2. = Man glaubte, 
daJ5 alles, was er that, auf gottlichen 



Wink dargereicht werde, namlich fo, 
wie er es that. 

4. ac, und zwar. — non eadem aspe- 
ritate, nicht von der gleichen Ge- 
fahrlichkeit, aber doch nicht weniger 
fchwierig. 

5. inter ceteram planitiem, mitten 
in einer fonft ebenen Gegend. — 
satis patens, gerade ausgedehnt genug 
fur. — uno — relieto, wahrend nur 
— da war. — omnis natura, die 
ganze natiirliche Befchaffenheit. — 
opere, von Menfchenhand , consuUo, 
abiichtlich. 

6. summa vi intendit, er ftrengt 
alle Kraft an. — forte quam eonsUio 
melius gesta, fiel gluckhcher durch 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 92-93. 101 

aliis machinationibus locus importunus; iter castellanorum angu- 
stum admodum , utrimque praecisum. ea vineae cum ingenti 8 
periculo frustra agebantur; nam cum eae paulo processerant, 
igni aut lapidibus corrumpebantur ; milites neque pro opere con- 9 
sistere propter iniquitatem loci neque inter vineas sine periculo 
administrare: optumus quisque cadere aut sauciari, ceteris metus 
augeri. at Marius multis diebus et laboribus consumptis anxius 93 
trabere cum animo suo omitteretne inceptum, quoniam frustra 
erat, an fortunam opperiretur, qua saepe prospere usus fuerat. 
quae cum multos dies noctisque aestuans agitaret, forte quidam 2 
Ligus ex cohortibus auxiliariis miles gregarius castris aquatum 
egresBus haud procul ab latere castelli, quod avorsum proe- 
liantibus erat, animum advortit inter saxa repentis cooleas; qua- 
rum cum unam atque alteram, dein plures peteret, studio legundi 
paulatim prope ad summum montis egressus est. ubi postquam 3 
solitudinem intellexit, more ingeni humani cupido difficilia faciundi 
animum advortit. et forte in eo loco grandis ilex coaluerat 4 
inter saxa, paulum modo prona, deinde inflexa atque aucta in 
altitudinem, quo cuncta gignentium natura fert. cuius ramis modo 
modo eminentibus saxis nisus Ligus in castelli planitiem pervenit, 
quod cuncti !f[umidae intenti proeliantibus aderant. exploratis 5 
omnibus quae mox usui fore ducebat, eadem regreditur non 



den Zufall als durch die Berechnung 93. 1, trahere, vgl. 84. 4. 

^^s* '2. aestuans, dem Meere entnom- 

7. aUis machinationibus, durch Auf- menes Bild, mitbezug auf trahere. — 

ftellung von andern Verteidigungs- egressus est, vgl, 60. 6. 
mafchinen. — importunus, Gegenfatz 

;zu opportunus, unertraglich, d. i. ^. more zngeni huma^i, me ea die 

hier: unzuganglich. - utrimque prae- ^* «^«^ menrchlichen Natur ift, wie 

cisum, von heiden Seiten, beiderfeits -^^ ^^ "^^^ menfchlichen Natur liegt. 

iah ahfchuffie — ammum advortit, macht ihn auf- 

9. pro opere, vor den Belagerungs- «^erkram, namlich auf das, was man 

arbeiten, dem Aufwerfen der Lauf- ^®^ *^°^ ^°°"^- 

graben, den vineae. — consistere, 4. grandis, ungewohnlich groJJ. — 

feften FuJJ faffen. — inter vineas, im coaluerat inter saxa, war mitten 

Bereich der Schutzdacher (vgl. /rMSim zwifchen den Feiren aufgewachren. 

agebantur — corrumpebantur.) — ad- — gignentium, zu mncta. . — per- 

ministrare, arbeiten, ohne Objekt. — venii, er kam bis zur Ebene. — in- 

optumus quisque, nur die tapferften imii, mit aller Aufmerkfamkeit waren 

wagten fich vor, erlagen aber dabei. lie bei den Kampfenden. 



102 



C. SALLUSTI CRI8PI 



temere, nti ascenderat, sed temptans omnia et oircumspiciens. 

6 itaqne Marium propere adit, acta edocet, hortatnr ab ea parte, 
qua ipse ascenderat, castellum temptet, pollicetur sese itineris 

7 periculique ducem. Marius cum Ligure promissa eius cognitum ex 
praesentibus misit; quorum uti cuiusque ingenium erat, ita rem dif- 
ficilem aut facilem nuntiavere. consulis animus tamen paulum 

8 arrectus. itaque ex copia tubicinum et cornicinum numero quin- 
que quam Telocissumos delegit et cum eis praesidio qui forent 
quattuor centuriones, omnisque Liguri parere iubet et ei negotio 

94 proxumum diem constituit. sed ubi ex praecepto tempus visum, 
paratis compositisque omnibus ad locum pergit. ceterum illi, qui 
ascensuri erant, praedocti ab duce arma ornatumque mutaverant, 
capite atque pedibus nudis, uti prospectus iiisusque per saxa 
faciKus foret: super terga gladii et scuta, verum ea JSTumidica 
ex coriis, ponderis gratia simul et offensa quo levius streperent. 

2 igitur praegrediens Ligus saxa et si quae vetustate radices emi- 
nebant laqueis vinciebat, quibus allevati milites facilius escende- 
rent, interdum timidos insolentia itineris levare manu, ubi paulo 
asperior ascensus erat, singulos prae se inermis mittere, deinde 
ipse cum illorum armis sequi, quae dubia nisui videbantur po- 
tissumus temptare ac saepius eadem ascendens descendensque, 

3 dein statim digrediens, ceteris audaciam addere. igitur diu 
multumque fatigati tandem in castellum perveniunt, desertum ab 
ea parte, quod omnes sicut aliis diebus advorsum hostis aderant. 
Marius ubi ex nuntiis quae Ligus egerat cognovit, quamquam 
toto die intentos proelio iN^umidas habuerat, tum vero cohor- 
tatus milites et ipse extra vineas egressus, testudine acta succe- 
dere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus 



7. ingenium, die angeborene Natur- poiissumus, als am meilten imftande, 



eigenttimlichkeit , ob kiihn oder be- 
dachtig; «jeder nach feiner eigentiim- 
lichen Natur." 

94. 1. ornatus, militarifche Klei- 
dung. — eapite — nudis, Ablat. con- 
secutivus. — facUius, vgl. 14. 11. — 
offensa, beim AnftoJJen. 

2. vetustate, infolge des Alters, 
wenn iie alt werden, fchaffen Jich die 
liVurzeln aus dem Geltein hervor. — 



damit fertig zu werden. — temptare, 
in Angriff nehmen. — digrediens, auf 
die Seite ausweichend. 

3. intentos Jialere, in Aufmerkfam- 
keit halten. — toto die, fchon wah- 
rend des ganzen Tages. — tum vero, 
jetzt noch recht. — testudine acta 
succedere, er lieJJ unter dem Schild- 
dach an die Mauern heranriicken. — 
eminus, iiber die testudo weg. 



DE BELLO lUGUBTHlNO C. 93—95. 



103 



terrere. at Nmnidae saepe antea Ymeis Romanoruin subvorsis, 4 
item incensis non castelli moenibus sese tutabantur, sed pro muro 
dies noctisque agitare, male dicere Eomanis ac Mario vecordiam 
obiectare, militibus nostris lugurthae servitium minari, secundis 
rebus feroces esse. interim omnibus E-omanis hostibusque proelio 5 
intentis magna utrimque vi pro gloria atque imperio his illis pro 
salute certantibus repente a tergo signa canere : ac primo mulieres 
et pueri, qui visum processerant, fugere, deinde uti quisque muro 
proxumus erat, postremo cuncti armati inermesque. quod ubi 6 
accidit, eo acrius Romani instare, fundere ac plerosque tantum- 
modo sauciare, dein super occisorum corpora vadere, avidi glo- 
riae certantes murum petere neque quemquam omnium praeda 
morari. sic forte correcta Mari temeritas, gloriam ex culpa invenit. 7 

Ceterum dum ea res geritur, L. SuUa quaestor cum magno 95 
equitatu in castra venit; quos uti ex Latio et a sociis cogeret 
Romae relictus erat. sed quoniam nos tanti viri res admonuit, 2 
idoneum visum est de natura cultuque eius paucis dicere. neque 
enim alio loco de Sullae rebus dicturi sumus, et L. Sisenna op- 
tume et diUgentissTime omnium qui eas res dixere persecutus 
parum mihi libero ore locutus videtur. 

Igitur SuUa gentis patriciae nobilis fuit familia iam prope 3 
exstincta maiorum ignavia, litteris Graecis et Latinis iuxta atque 



4. moenibus, hier = munimento. — 
pro muro, vor den Mauern. — agi- 
tare, hier: fich hin- ond hertreiben. 

5. signa canere, die Signale er- 
tonen. 

7. ex culpa, namlich temeritatis. 
Aus der Schuld erntete er Euhm. 

95. 96. SuUa. 

95. 1. quos, nach dem Sinn zn 
equitatu. 
2. res, unfer Gegenftand. — ido- 



neum, zweckdienlich. 



de natura 



cultugue, uheT £em angehorenes Wefen 
und delfen Aushildung, Natur und 
Bildung. — L. Sisenna, ein angefe- 
hener rOmifcher Gefchichtfchreiber 
in der Zeit Sullas, fchrieb auJJer an- 



derem eine Gefchichte des Biirger- 
krieges zwifchen Marius und Sulla. 
— perseqtii, einer Sache von Anfang 
bis ans Ende folgen. 

3. patriciae nohilis. Die altpatri- 
zifche gens Gornelia, zu der die Fa- 
milie des Sulla gehdrte, zahlte infolge 
der Ausgleichung der Standesunter- 
fchiede mit der Zeit auch Plebejer 
und folche Familien in fich, deren 
Angehorige nicht die hShern Amter 
bekleidet hatten und fomit nicht zur 
Nobilitat gehorten. Aber die Familie 
der Sullae zahlte zur Nobilitat. — 
familia prope exstincta, aus einer 
nahezu erlofchenen Familie. — igna- 
via, Untuchtigkeit. — iuxta, zu Grae- 
cis et Latinis. — atgue, und zwar. 



104 0. SALLUSTI CRISPI 

doctissume eruditus, animo ingenti, cupidus voluptatum sed gloriae 
cupidior, otio luxurioso esse, tamen ab negotiis numquam voluptas 
remorata, nisi quod de uxore potuit honestius consuli; facundus, 
callidus et amicitia facilis, ad simulanda negotia altitudo ingeni 

4 incredibilis, multarum rerum ac maxume pecnniae largitor. atque 
illi, felicissumo omnium, ante civilem victoriam numquam super 
industriam fortuna fuit, multique dubitavere fortior an felicior 
esset. nam postea quae fecerit, incertum habeo, pudeat an 
pigeat magis disserere. 

96 Igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque 

in castra Mari cum equitatu venit, rudis antea et ignarus belli, 

2 soUertissumus omnium in paucis tempestatibus factus est. ad 
boc milites benigne appellare, multis rogantibus, aliis per . se ipse 
dare beneficia, invitus accipere, sed ea properantius quam aes 
mutuum reddere, ipse ab nuUo repetere, magis id laborare, ut 

3 illi quam plurumi deberent, ioca atqiie seria cum humillumis 
agere, in operibus in agmine atque ad vigilias multus adesse 
neque interim, quod prava ambitio solet, consulis aut cuius- 
quam boni famam laedere, tantummodo neque consilio neque manu 

4 priorem alium pati, plerosque antevenire. quibus rebus et artibus 
brevi Mario militibusque carissumus factus. 



— otio luxurioso esse, = lebte rchwel- Thun, Treiben. — altitudo , Tiefe, 
gerifch in der MuJJe. — nisi qiiod, Unergrundlichkeit. 

fchlieJSt fich an numquam voluptas 4. super — fuit, nie ging ihm daa 

remorata an: Sinnenluft hielt ihn Gluck flber die Thatigkeit. — iJOsfea, 

nicht von feinen Obliegenheiten ab, (j. j. post eivilem mctoriam. 

auJJer daJJ er hatte die Sittlichkeit 

hoher halten konnen, nur in einer ffin- ^g^ ^ inpaucis tempestatibus, vgl. 

ficht, de uxore, = hinfichtlich der 38. 2, im Verlauf eines nur kurzen 

Heilighaltung der Ehe kannte feine Zeitraums, Gegenfatz multis tempe- 

Sinnenluft keine Schranke. Sulla statibus, m Ungev Zeit. 

wechTelte funfmal die Ehe nnd fuhrte 

nebenhei ein ausfchweifendes Lehen. 2. repetere, vgl. 85. 37. — iUi, ftatt 

— amicitia facilis, hinfichtlich der sibi, laJJt das Mitgeteilte mehr als 
Freundfchaft leicht zuganglich, hebt ^ie Anficht des Schriftftellers er- 
den Gegenfatz in feinem Wefen, nam- fcheinen. 

lich zur Verfchlagenheit hervor. — S. muUus, yg\. 84. 1. — rebus, 

ad simulandanegotia, zu.m'Erhe\icheln durch die Dinge, die er that, d. i. 

vou Dingen, d. i. zu heuchlerifchem durch fein Verhalten. 



DE BELLO lUGUKTHINO C. 95-97. 105 

At lugurfelia, postquam oppiduin Capsam aliosque locos muni- 97 
tos et sibi utilis, simul et magnam pecuniam amiserat, ad Bocchum 
nuntios misit, quam primum in Numidiam copias adduceret, 
proeli faciundi tempus adesse. quem ubi cunctari accepit et du- 2 
bium belli atque pacis rationes tra;here, rursus uti antea proxu- 
mos eius donis corrupit, ipsique Mauro pollicetur ]S"umidiae partem 
tertiam, si aut E,omani Africa expulsi aut integris suis finibus 
bellum compositum foret. eo praemio illectus Bocchus cum magna 3 
multitudine lugurtham accedit. ita amborum exercitu coniuucto 
Marium iam in hiberna proficiscentem vix decuma parte die reli- 
qua invadunt, rati noctem, quae iam aderat, et victis sibi muni- 
mento fore et, si vicissent, nullo impedimento, quia locorum 
scientes erant, contra Romanis utrumque casum in tenebris diffici- 
liorem fore. igitur simul consul ex multis de hostium adventu 4 
cognovit et ipsi hostes aderant et priusquam exercitus aut in- 
strui aut sarcinas coUigere, denique antequam signum aut im- 
perium ullum accipere quivit, equites Mauri atque Gaetuli, non 
acie neque ullo more proeli sed catervatim, uti quosque fors 
conglobaverat, in nostros incurrunt. qui omnes trepidi impro- 5 
viso metu ac tamen virtutis memores aut arma capiebant aut 
capientis alios ab hostibus defensabant; pars equos escendere, 
obviam ire hostibus, pugna latrbcinio magis quam proelio similis 
fieri, sine signis sine ordinibus equites peditesque pefmixtos cae- 
dere alios alios obtruncare, multi contra advorsos acerrume pugnan- 
tes ab tergo circumveniri; neque virtus neque arma satis tegere, 

97. — 99. tJberfall des Marius dnrcli 4. sarcinas coUigere. Das Gepack, 

Ingnrtha imd Bocclms. das der einzelne Soldat perfonlich 

fOr fich braucht — unfer Tomifter 
97. 1. postauam armserat, vgl. 11. 2. _ ^^^ ^^ ^^^ j^ ^j^ Schlacht neh- 

2. 6eBf atque jpaeis rationes, die men. Zu beachten ift die durch aut 
Berechnung, oh ihm der Krieg oder _ aut — denigue verhundene Stei- 
der Frieden mehr einbringe. — tra- gerung. — sigmm ullum, irgend ein 
here, vgl. 84. 4. — proxumos, vgl. auf den nahen Kampf hezugliches 
80- 3. Zeichen, wie es vom Feldherrnzelt 

3. lugurtJiam accedit, riickt heran, aus gegehen zu werden pflegte. — 
ftoJJt zu lugurtha. — die, vgl. 52. 3. acie, in regelrechter Schlachtauf- 
— victis, = si victi essent (forent). — ftellung. 

munimento, Dat. comm. nehen nullo 5. latrocinio, Uberfall von StraJSen- 

impedimento, ablat. qualit. — quia rauhern. — contra advorsos, gegen 
erant, vgl. 38. 9. die regellos Einfallenden. — multi, 



106 



C. SALLUSTI CBISPI 



quia hostes numero plures et undique circumfusi erant. denique 
Homani veteres novique et ob ea scientes belli, si quos locus aut 
casus coniunxerat, orbis facere atque ita ab omnibus partibus 
98 simul tecti et instructi hostium vim sustentabant. neque in eo 
tam aspero negotio Marius terfitus aut magis quam antea demisso 
animo fuit, sed cum turma sua, quam ex fortissumis magis quam 
familiarissumis paraverat, vagari passim ac modo laborantibus 
suis succurrere, modo hostis, ubi confertissumi obstiterant, in- 
vadere; manu consulere militibus, quoniam imperare conturbatis 

2 omnibus non poterat. iamque dies consumptus erat, cum tamen 
barbari nihil remittere atque, uti reges praeceperant, noctem pro 

3 se rati, acrius instare. tum Marius ex copia rerum consiliimi 
trahit, atque uti suis receptui locus esset, coUis duos propin- 
quos inter se occupat, quorum in uno castris parum amplo fons 
aquae magnus erat, alter usui opportunus, quia magna parte 

4 editus et praeceps pauca munimenta quaerebat. ceterum apud 
aquam Sullam cum equitibus noctem agitare iubet, ipse paulatim 
dispersos milites neque minus hostibus conturbatis in unum con- 

5 trahit, dein cunctos pleno gradu in coUem subduoit. ita reges 



ein weiterer Teil neben dlios — in- 
structi, in fefter Aufftellung. 

98. 1. negue — aut magis quam 
antea, ebenfo wenig, als vorher. — 
cum turma sua, Mer was fonlt die 
coTiors praetoria. — quam familia- 
rissumis. Die coTiors praetoria zahlte 
haufig eine groJJere Anzahl nahe Be- 
freundeter des Oberbefehlshabers 
als wirkliche Soldaten. — obstiterant 
(von obsistere), iich entgegengeftellt 
hatten, entgegen ftanden. — manu 
consulere, mit der Hand eingreifen, 
wie ein Soldat. 

2. noctem pro se rati, daJJ die 
Nacht zu ihren Gunften fein werde. 

3. trahit, deutet auf die Schwierig- 
keit eines endgiltigen Entfchluffes 
hin. — quorum in uno castris pa- 
riim amplo, auf deren einem, wahrend 
er . . . . nicht geraumig genug war 



. . . Gegenfatz dazu alter usui op- 
portunus, fiir das Auffchlagen des 
Lagers geeignet. — pauca, nur we- 
nige. — quaerebat, hier = erforderte. 
4. jpaulatim, zu contraJiit. — neque 
minus, auch die Feinde waren nicht 
weniger in Verwirrung. Der Ablat. 
absol. bezeichnet den begleitenden 
Umrfcand zu dispersos — contrahit. 
— pleno gradu, in befchleunigtem 
Schritt. Der gewohnliche Schritt, 
militaris gradus, legte ungefahr 30 
Kilometer in 5 Sommerfbunden zurtlck 
(die Sommerftunden waren langer, 
als die Winterftunden) ; der plenus 
gradus dagegen ungefahr 86 Ejlo- 
meter in 5 Sommerltunden, alfo un- 
gefahr 7 Kilometer in einer Sommer- 
ftunde. — subdudt, fiihrt fie den 
Hiigel hinan. — in coUem, d. i. in 
alterum usui opportunum. 



DE BELLO roGURTHINO C. 98-100. 



107 



loci diffioultate coaoti proelio deterrentur, neque tamen suos 
longius abire sinunt, sed utroque colle multitudine circimidato 
effusi consedere. dein crebris ignibus factis plerumque noctis 6 
barbari more suo laetari exsultare strepere vocibus, et ipsi 
duces feroces, quia non fugerant, pro Tictoribus agere. sed ea 7 
cuncta Homanis ex tenebris et editioribus locis facilia visu magno- 
que hortamento erant. plurumum vero Marius imperitia hostium 99 
confirmatus quam maxumum silentium haberi iubet; ne signa 
quidem, uti per vigilias solebant, canere. deinde ubi lux ad- 
ventabat, defessis iam hostibus ac paulo ante somno captis, de 
improviso vigiles, item cohortium turmarum legionum tubicines 
simul omnis signa canere, milites clamorem toUere atque portis 
erumpere iubet. Mauri atque Gaetuli, ignoto et horribili sonitu 2 
repente exciti, neque fugere neque arma capere neque omnino 
facere aut providere quicquam poterant: ita cunctos strepitu 3 
clamore nullo subveniente, nostris instantibus tumultu formidine 
terror quasi vecordia ceperat. denique omnes fusi ftigatique, 
arma et signa militaria pleraque capta, pluresque eo proelio 
quam omnibus superioribus interempti. nam somno et metu in- 
solito impedita fuga. 

Dein Marius, uti coeperat, in hiberna proficiscitur, quaelOO 
propter commeatum in oppidis maritumis agere decreverat. neque 
tamen victoria socors aut insolens factus, sed pariter atque in con- 
spectu hostium quadrato agmine incedere. SuUa cum equitatu 2 



5. loci difficuUate, nachdem nam- 
lich die Romer die Hiigel befetzt 
hatten. — effusi, in weiter, nicht ge- 
fchloffener Linie, 

6. jplerumque noctis, vgl. 21. 2. — 
pro victoribus agere, wie Sieger thun, 
fich als Sieger gebarden. 

7. ex tenehris, von ihrem finffcern 
Lager aus. 

99. 1. signa canere, vgl. 94. 5. 
Anders fogleich mgUes — signa ea- 
nere iuhet. — per vigilias, die Nacht- 
wachen hindurch, d. i. hier jeweils 
bei der Ablofung von der einen zur 
andern der vier Nachtwachen. — 



clamorem toHere, den Schlachtruf, 
das Feldgefchrei , " das Hurra des 
Angriffs erheben. 

3. formidine, vgl. 66. 2. — metu 
insoUto, mitbezug auf somno. Mitten 
aus dem Schlaf aufgefcheucht em- 
pfanden fie zu recht ungewohnter 
Zeit eine plotzliche Furcht. TJm 
folche Zeit in Furcht gejagt zu wer- 
den, war nicht gewohnlich. 

100. 101. Marius zieht in die Winter- 

qaaitiere nnd ftoM hei Oirta anf 

lugnrtha nnd Bocehas. 

100. 1. uti coeperat, vgl. 97. 3. — 
qiiadrato agmine, ahnlich wie 46. 6. 



108 



C. SALLUSTI CRISPI 



apud dextumos, in sinistra parte A. Manlius cum funditoribus et 
sagittariis, praeterea cohortis Ligurum curabat. primos et extre- 
5 mos cum expeditis manipulis tribunos locaverat. perfugae, minume 
cari et regionum scientissumi , hostium iter explorabant. simul 
consul quasi nullo imposito omnia providere, apud omnis adesse, 

4 laudare et increpare merentis. ipse armatus intentusque item 
milites cogebat. neque secus, atque iter facere, castra munire, 
excubitum in portas cohortis ex legionibus, pro castris equites 
auxiliarios mittere, praeterea alios super vallum in munimentis 
locare, vigilias ipse circumire, non tam diffidentia fieri quae 
imperavisset, quam uti militibus exaequatus cum imperatore labor 

5 volentibus esset. et sane Marius illoque aliisque temporibus lu- 
gurthini belli pudore magis quam malo exercitum coercebat. 
quod multi per ambitionem fieri aiebant, pars a pueritia con- 
suetam duritiam et alia, quae ceteri miserias vocant, voluptati ha- 
buisse : nisi tamen jes publica pariter ac saevissumo imperio bene 

101 atque decore gesta. igitur quarto denique die haud longe ab 
oppido Cirta undique simul speculatores citi sese ostendunt, qua 



munito agmine, nach allen Seiten hin 
gedeckt. 

2. apud dextumos, auf dem auJSer- 
Jften rechten Flugel. — primos et 
extremos, an der Spitze und am 
Schluji des Zuges. 

3. minume cari, Leute, die amwenig- 
Jften wert und doch . . . iind. — ex- 
plorabant, muJJten auskundTchaften. 
— quasi nuUo imposito, namlich fiir 
Beforgung der Einzelheiten in der 
Armee. imponere, aufftellen. — me- 
rentis, wie es jeder verdiente. 

4. item milites eogetat, namlich 
armatos intentosque esse. — atque 
iter facere, = atque iter fadebat, 
als er marfchierte. — excuhitum, 
auf die Wache. — cohortis ex le- 
gionibus, an die •wiclitigfben Punkte 
legte er Legionsfoldaten. — ipse 
circumire , machte felbfb die Runde 
bei. — exaequatus, wenn iie gleich- 



gemacht ware. — volentibus, nach 
ihrem Willen, d. i. damit iie will- 
fahriger zur Arheit waren, wenn etc. 

5. illoque aliisque temporibus lu- 
gurthini belli, in diefem wie in andern 
Zeitpunkten des jugurthinifchen Krie- 
ges. — pudore, durch das Ehrgefiihl, 
indem iie in ArheitsluiJ; nicht zu 
Schanden werden woUten. — malo, 
hier Strafe. — alia quae — vocant, 
namlich groJJe Strapazen. — nisi 
tamen, vgl. 24. 5. Ob Marius fo aus 
Ehrgeiz, oder aus Lehensgewohnheit 
gethan, kann ich nicht entfcheiden, 
wenn ich nicht jedoch das beifiigen 
foll, daJJ etc. = indeffen, mag dem 
fein wie ihm wolle, das Gemeinwefen 
etc. — saevissimo imperio, in einer 
Regierung, wo man die iirengften 
Strafen tibte. 

101. 1. citi, Pradikatszufatz. — 



DE BELLO lUGURTHlNO C. 100-101. 



109 



re hostis adesse intellegitur. sed quia divorsi redeuntes alius 2 
ab alia parte atque omnes idem signifioabant, consul incertus quo- 
nam modo aciem instrueret, nullo ordine commutato advorsum 
omnia paratus ibidem opperitur. ita lugurtham spes frustrata, 3 
qui copias in quattuor partis distribuerat, ratus ex omnibus aeque 
aliquos ab tergo hostibus venturos. interim Sulla, quem primum 4 
hostes attigerant, cohortatus saos turmatim et quam maxume con- 
fertis equis ipse aliique Mauros invadunt, ceteri in loco manentes 
ab iaculis eminus emissis corpora tegere et, si qui in manus v^ene- 
rant, obtruncare. dum eo modo equites proeliantur, Bocchus cum 5 
peditibus, quos Yolux filius eius adduxerat neque in priore pu- 
gna in itinere morati adfuerant, postremam Homanorum aciem 
invadunt. tum Marius apud primos agebat, quod ibi lugurtha cum 6 
plurumis erat. dein Ifumida cognito Bocchi adventu clam cum 
paucis ad pedites convortit. ibi Latine — nam apud !Numantiam 
loqui didicerat — exclamat nostros frustra pugnare, paulo ante 
Marium sua manu interfectum. simul gladium sanguine oblitum 
ostendere, quem in pugna satis impigre occiso pedite nostro cruen- 



intellegitur, hier unperfonlich 
fieht deutlich. 



man 



2. divorsi atque omnes idem signi- 
ficdbantjVon verfchiedenen Richtungen 
her berichteten fie, und zwar alle das 
namliche. redmntes alias ab alia 
parte, erganzend zu divorsi, um 
fcharfer hervorzuhehen, daJJ von den 
verfchiedenen Seiten her das Gleiche 
gemeldet wurde. — nullo ordine com- 
mutato, ohne jede Anderung der Auf- 
ftellung. Ygl. 100. 1. — ibidem, "wo 
ihm die Meldungen zukamen. 

3. ex omnibus aliguos, von allen 
feinen, in vier Abteilungen verteilten 
Leuten etwelche. — aeque. Er rech- 
nete, daJJ in gleicher Weife eine oder 
die andere Abteilung, oder etwelche 
von diefen Gelegenheitfindenwurden, 
dem Feind in den Rucken zu kommen. 
— hostihus, Dat. incomm. 

4. quem — attigerant, auf der 



rechten Seite des romifchen agmen 
quadratum. — turmatim, mit ganzeu 
Schwadronen und zwar moglichlt eng- 
gefchloffen. — ipse aliiqiie, er felbft 
mit andern Turmenfuhrern. — ce- 
teri, alle iibrige Reiterei, foweit fle 
nicht zum Einfall in die feindlichen 
Reihen (invadunt) befohlen war. 

6. neque adfuerant == et qui non 
adfuerant. — in priore pugna, vgl. 
97—99. 

6. tum, wahrend des Reiterkampfes 
auf dem rechten Fliigel und des Ein- 
falls auf den Nachtrab. — ad pedites, 
namlich Bocchi. — comertere, fich 
wenden. — clam, fo daJ5 die Romer 
nicht merkten, daJJ er fich auf 
eine andere Seite begab. — La- 
tine, er rief lateinifch, damit die im 
Nachtrab kampfenden RSmer es ver- 
rtiinden, wenn er ausrief, imVorder- 
treffen fei Marius gefallen. — saies 
impigre zu occiso, ganz unermfldlich. 



110 C. SALLUSTI CEISPI 

7 tayerat. quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam 
fide nuntii terrentur simulque barbari animos toUere et in per- 

8 culsos Romanos acrius incedere. iamque paulum a fuga abe- 
rant, cum Sulla, profligatis eis, quos advorsum ierat, rediens 

9 ab latere Mauris incurrit. Bocclius statim avortitur. at lugurtba, 
dum sustentare suos et prope iam adeptam victoriam retinere 
cupit, circumventus ab equitibus dextra sinistra omnibus occisis, 

10 solus inter tela hostium vitabundus erumpit. atque interim 
Marius fugatis equitibus accurrit auxilio suis, quos pelli iam acce- 

11 perat. denique hostes iam undique fusi. tum spectaculum bor- 
ribile campis patentibus: sequi fugere occidi capi, equi atque 
viri afflicti, ac multi volneribus acceptis neque fugere posse neque 
quietem pati, niti modo ac statim concidere, postremo omnia, qua 
visus erat, constrata telis armis cadaveribus et inter ea humus 
infecta sanguine. 

102 Post ea loci consul haud dubie iam victor pervenit in oppi- 

2 dum Cirtam, quo initio profectus intenderat. eo post diem quin- 
tum quam iterum barbari male pugnaverant legati a Boccho veniunt, 
qui regis verbis ab Mario petivere, duos quam fidissumos ad eum 
mitteret, velle de suo et de populi Bomani commodo cum eis 

3 disserere. ille statim L. SuUam et A. Manlium ire iubet. qui 



7. atrocitate rei, das Schreckliche 102. Bocchns bietetUnterhandlougen 
der gemeldeten Thatfache erfchutterte an. SuIIa Trird als TJnterhandler 
fo fehr, daJJ Qe nicht die Glaubwiirdig- ahgefehickt. 

keit uberlegten; 102. 1. post ea loci, vgl. 63. 6. — 

8. paulum, nur wenig noch. pervenit in, er erreichte. — initio 

r> x-j: V „• j c zu intenderat. Vgl. 100. 1. 

9. avortitur, hier : wird geworfen. . , ° 

j, , ,-^_ „-„^ 2. iterum, m aem 100. 101. erzahl- 

— adeptam, vgl. 17. 7. — circum- ^^ f ^, , 

, . , . . , , , .„ ten Kampf. Uber den erfben un- 

•jjewtMs, wird umrmgt, nachdem rechts ,,,.,-„ „ , „ 

und links . . . und. - solus, infolge gla^klichen Eampf vgl. 97-99. - 

T, . .„ regis verois, vgl. 21. 4. — aa eum, 

von omnibus occisis. . ^' ,^ « ,. , p 7, 

im Smne der Gefandten, ebenfo velle 

10. fugatis eauUibus. Nach diefer ^,^ disserere, dagegen de suo im 
DarAellungwar alfo auch dieSpitze des ^^^^ ^^^ Subjekts des eigenen Satzes. 
romifchen Zuges (vgl. ohen 6) von _ ^^.„^ ^-^^ ^^ j^ ^^^ ^^j^^^ ^^g^. 
Eeiterei angegriffen worden. ordneten. 

11. afflicti, vgl. 60. 7. — neque 3. ingenium — accenderent, he- 
quietem pati, konnten keine Ruhe zeichnet naher den in placuit verha 
finden. — niti, ftrengten fich an fich facere angedeuteten Auftrag des Ma- 
aufzurichten. rius. Mitbezug auf veUe — disserere 



DE BELLO lUGrRTHINO C. 101-102. 



111 



quamquam acoiti ibant, tamen placuit verba apud regem facere: 
ingenium aut avorsum flecterent aut cupidum pacis vehemen- 
tius accenderent. itaque SuUa, cuius facundiae, non aetati a 4 
Manlio concessum, pauca verba huiuscemodi locutus. 

,Ilex Bocche, magna laetitia nohis est, cum te tdlem virum 5 
di monuere, uti aliquando pacem quam heUum malles, neu te 
optumum cum pessumo omnium lugurtha miscendo commacu- 
lares, simul nohis demeres acerbam necessitudinem , pariter 
te errantem atgue illum sceleratissumum persequi. ad hoc po- 6 
pulo JRomano iam aprihcipio melius visum amicos quam servos 
quaerere, tutiusque rati volentihus quam coactis imperitare. 
tihi vero nulla opportunior nostra amicitia, primum quia pro- 7 
cul dbsumus, in quo offensae minimum, gratia par ac si 
prope adessemus; dein quia parentis ahunde hahemus, ami- 
corum neque nobis neque cuiquam omnium satis fuit. atque 8 
hoc utinam a principio tibi placuisset: profecto ex populo Eo- 
mano ad hoc tempus multo plura hona cepisses, quam mala 
perpessus esses. sed quoniam humanarum rerum fortuna plera- 9 
que regit, cui scilicet placuit et vim et gratiam nostram te ex- 
periri, nunc, quando per illam licet, festina atque ut coepisti 
perge. multa atque opportuna hahes, quo facilius errata officiis 10 
superes. postremo hoc in pectus tuum demitte numquam pqpulum 11 
JRomanum heneficiis victum esse. nam bello quid valeat tute scis.' 

Ad ea Bocchus placide et benigne, simul pauca pro delicto 12 



und acciti war es an den romifchen 
Abgeordneten, zuerft die Vorfchlage 
des Bocchus zu erfahren. — avor- 
sum — cupidum, -wenn er . , . 

4. concessum, der Vorrang wurde 
gelaffen. 

5. cum, dadurch daJJ, mit dem In- 
•dikativ. — necessitudinem, Notigung. 
— persequi, koordiniert mit necessi- 
tudinem zu demeres. 

7. offensa, AnftoJJ, Veranlaffung zu 
Teindfchaft- — gratia, Gewogenheit, 
■freundliche Geiimiung. — fuit, aori- 
flifches Perfekt. Man hat nie genug 
Freunde gehabt = man kann — 
iaben. 



8. atgue, fchlieJJt eng an den vor- 
hergegangenen Gedanken an: nnd 
deswegen ware es gut gewefen, wenn 

du von Anfang an = drum 

hatteft du nur ... — perpessus esses. 
Nebenfatze, die eng mit dem Kondi- 
ditionalfatz zufammenhangen, nehmen 
den Modus des letztern an. 

9. guando = quandoguidem , weil 
eben jetzt. 

10. multa atque opportuna, viele 
und dazu recht gunftige Gelegenheiten. 
— quo, um defto. 

12. placide, entgegenkommend. — 
pro, zur Entfchuldigung. 



112 



C. SALLUSTI CRISPI 



suo verba facit : se non hostili animo, sed oh regnum tutandum 

13 arma cepisse. nam Numidiae partem, unde vi lugurtliam ex- 
pulerit, iure helli suam factam, eam vastari a Mario pati nequi- 

14 visse. praeterea missis antea JRomam legatis repulsum db 
amicitia. ceterum vetera omittere, ac tum, si per Marium 

15 liceret, legatos ad senatum missurum. dein copia facta animus 
barbari ab amicis flexus, quos lugurtha, cognita legatione Sullae 
et Manli metuens id quod parabatur, donis corruperat, 

103 Marius interea exercitu in hibernaculis composito cum ex- 

peditis cohortibus et parte equitatus proficiscitur in loca sola 
obsessum turrim regiam, quo lugurtha perfugas omnis praesidium 

2 imposuerat tum rursus Bocchus seu reputando quae sibi duobus 
proeliis venerant seu admonitus ab aliis amicis, quos incorruptos 
lugurtha reliquerat, ex omni copia necessariorum quinque delegit, 

3 quorum et fides cognita et ingenia validissuma erant. eos ad 
Marium ac deinde, si placeat, Romam legatos ire iubet, agun- 
darum rerum et quocumque modo belli componundi licentiam ipsi& 

4 permittit. illi mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur, 
deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumventi spoliatique 
pavidi sine decore ad Sullam profugiunt, quem consul in expe- 

5 ditionem proficiscens pro praetore reliquerat. eos ille non pro 
vanis hostibus, uti meriti erant, sed accurate ac liberaliter ha- 
buit. qua re barbari et famam avaritiae Romanorum falsam et 

6 Sullam ob munificentiam in sese amicum rati. nam etiam tum 



13. unde — expulerit, vgl. dagegen 
97. 2. Bocchus will iich durch diefe 
Vorfpiegelung bei den Romern recht- 
fertigen. — repulsuni, namlich se esse. 
Vgl. 80. 4. 5. 

15. copia, namlich mittendi legatos. 

— facta, a Mario. — id quod pa- 
rdbatur, den Bocchus auf die Seite 
der Romer zu bringen. 

103. 104. Gefandtfchaffc des Boccihus 
im romifclien Lager und in Bom. 

103. 1. in hibernaculis composito, 
nachdem das Heer in den einzelneu 
Winterftandorten ordnungsgemaJJ un- 
tergebracht war. — sola, vgl. 14.. 7. 

— praesidium, als Befatzung. ; 



2. rursus, umgekehrt, d. i. im 
Gegenfatz zu der 102. 15 erwahnten 
Umftimmung. — ingenia validissimay 
in Gefahren ganz unerfchutterliche 
Naturen. 

3. placeat, namlich Mario. 

4. sine decore, ohne jede Aus- 
zeichnung ihrer Perfou als Gefandte. 
Sie waren den Raubern mit dem bloJJen 
Leben entkommen (profugerant). 

5. pro JiostibutS liabuit, nahm fie 
fiir . . . — uti meriti erant, durcK 
ihr Ausfehen. — - accurate habuit, be- 
handelte Jie" mit. Aufmerkfamkeit,: 
UberaUter, mit^Hof lichkeit. — ^ m sese^ 
zu munificentiam. ... .'■.; 



DE BELLO lUGURTHINO C. 102 -lOd. 113 

largitio multis ignota erat, 'munificus nemo putabatur nisi pariter 
volens, dona omnia in benignitate habebantur. igitur quaestori 7 
mandata Bocohi patefaciunt: simul ab eo petunt uti fautor con- 
sultorque sibi adsit, copias fidem magnitudinem regis sui et alia, 
quae aut utilia aut benevolentiae esse credebant, oratione extol- 
lunt. dein Sulla omnia pollicito docti quo modo apud Marium, 
item apud senatum verba facerent, circiter dies quadraginta ibidem 
opperiuntur. 

Marius ubi infecto quo intenderat negotio Cirtam reditl04 
et de adventu legatorum certior factus est, illosque et Sullam 
ab Utica venire iubet, item L. Billienum praetorem, praeterea 
omnis undique senatorii ordinis, quibuscum mandata Bocchi co- 
gnoscit. legatis potestas E.omam eundi fit ab consule, interea 2 
indutiae postulabantur. ea Sullae et plerisque placuere, pauci 
ferocius decernunt, scilicet ignari rerum bumanarum, quae fluxae 
et mobiles saepe in adversa mutantur. ceterum Mauri impetratis 3 
omnibus tres K.omam profecti cum Cn. Octavio Rusone, qui 
quaestor stipendium in Africam portaverat, duo ad regem re- 
deunt. ex eis Bocchus cum cetera tum maxume benignitatem 
et studium Sullae lubens accepit. Bomae legatis eius, postquam 4 
errasse regem et lugurthae scelere lapsum deprecati sunt, ami- 
citiam et foedus petentibus hoc modo respondetur: ,senatiis et 5 
populus Homanus benefici ef iniuriae memor esse solet. ceterum 
JBoccho, quoniam paenitet, delicti gratiam facit : foedus et ami- 
citia daiuntur, cum meruerit.' 

6. etiamtum, damals noch. — lar- 104. 1. co^rwoscif, nimmtzurKennt- 
gitio, hier Beftecliung. — pariter, in nis, priift. 

gleicher Weife, wie er als mimificus 2. interea, kurz = ut interea essent. 

galt. — vdlens, wohlwoUend. — in — ferocius, hitziger, decernunt, ftellen 

henignitate Jiabebantur, "\vurden als Antrage. 

ZeichenderHerzensguteaufgenommen. 3. Mauri. Das gemeinfchaftliche 

7. et alia — extdUunt. Damit Sulla Subjekt zu den beiden Pradikaten 
als fautor consuUorque bei Marius profecti sunt — redeunt wird fur 
eintrete, heben lie alles hervor, was jedes derfelben genauer beAimmt 
zugunften des Bocchus fprach : Macht, durch tres — duo. — studium, ■Wohl- 
Treue, GroJJe des Konigs und anderes, wollen. 

was JBle als fur SuUa Nutzen ver- 4. ^eiwccaiisMwi, iie thatenAbbitte 

fprechend, oder als Zeichen des Wohl- dafiir, daJ3 . . . 

wollens ihres Konigs (namlich gegen 5. delicti gratiam faeere, ein Ver- 

Sulla) darftellen konnten. gehen nachfehen. 

Sallusti lugurtha. 8 



114 C. SALLUSTI CPISPI 

105 Quis rebus cognitis Bocchus per litteras a Mario petiverat 

uti Sullam ad se mitteret, cuius arbitratu de communibus nego- 

2 tiis consuleretur. is missus cum praesidio equitum atque pe- 
ditum, item funditorum Balearium; praeterea iere sagittarii et 
cohors PeKgna cum velitaribus armis, itineris properandi causa, 
neque his secus atque aliis armis advorsus tela hostium, quod ea 

3 levia sunt, muniti. sed in itinere quinto denique dieVoluxfilius 
Bocchi repente in campis patentibus cum mille non amplius equi- 
tibus sese ostendit, qui temere et effuse euntes Sullae aliisque 
omnibus et numerum ampliorem vero et hostilem metum efficie- 

4 bant. igitur se quisque expedire , arma atque tela temptare 
intendere, timor aliquantus sed spes amplior quippe victoribus et 

5 advorsum eos, quos saepe vicerant. interim equites exploratum 
lOGpraemissi rem uti erat quietam nuntiant. Volux adveniens quae- 

storem appellat dicitque se a patre Boccho obviam illis simul et 
praesidio missum. deinde eum et proxumum diem sine metu 

2 coniuncti eunt. post ubi castra locata et diei vesper erat, repente 
Maurus incerto voltu pavens ad SuUam accurrit dicitque sibi 
ex speculatoribus cognitum lugurtham haud procul abesse; simul 

3 uti noctu clam secum profugeret rogat atque hortatur. ille animo 
feroci negat se totiens fusum Numidam pertimescere; virtuti suo- 

105.— 107. Sulla, afoermals an Boc- beziiglich der Zahl bewirkten fie den 

chus gefandt, entgeht mit feiner Schein , hezuglich der Folge wirk- 

milit&rifchen Bedeckung einem liche Furcht, wie wenn Feinde da 

Anfclilag des lugnrtha. wareu. 

105. 1. cuius = ni eius. — arbi- ' 4. ea>pedire, fertig machen. — 

tratu, unumfchraukte Vollmacht. tenvptare, unterfuchen, ob die arma 

2. velitaria arma, die Waffen der zum Schutz in Ordnung iiad; inten- 
Leichtbewaffneten, ein kleiner runder dere, anfpannen, die tela anlegen, ob 
Schild , fieben Lanzen zum Werfen zum Wurf nichts fehlt. — admrsum. 
und das kurze fpanifche Schwert. gegeniiher. 

Die Peligner in Samnium, welche 5. rem uti erat quietam nuntiant, 

lange den Romern Widerftand ge- herichten den Sachverhalt, wie er 

leiftet hatten, kampften nach ihrer war, als einen friedlichen = da_p in 

Unterwerfung als befonders tapfere Wirklichkeit alles ruhig fei. 
Soldaten im romifchen Heere, — ar- 

mis, Schutzwaffen, tela, Angriffs- 106. 2. incerto voltu, mit befange- 

waffen- — levia, und deswegen nem Blick. SuUa konnte bei der 

fchwacher. Mitteilung meinen, daJJ Volux Mit- 

3. liostilem metum, vgl. 41. 2. -- fchuldiger fei. 

effieielant, hier in doppeltem Sinne: 3. ammo/eroci, derGefahr trotzeud, 



DE BELLO lUGURTHINO C. 105—107. 115 

rum satis credere; etiamsi certa pestis adesset, mansurnm potius 
quam proditis, quos ducebat, turpi fuga incertae ac forsitan 
post paulo morbo interiturae vitae parceret. ceterum ab eodem 4 
monitus uti noctu proficiscerentur, consilium approbat ac statim ' 
milites cenatos esse, in castris ignis quam creberrumos fieri, dein 
prima vigilia silentio egredi iubet. iamque nocturno itinere fessis 5 
omnibus Sulla pariter cum ortu solis castra metabatur, cum equi- 
tes Mauri nuntiant lugurtham circiter duum milium intervallo 
ante eos consedisse. quod postquam auditum est, tum vero in- 6 
gens metus nostros invadit: credere se proditos a Voluce et in- 
sidiis circumventos. ac fuere qui dicerent manu vindicandum 
neque apud illum tantum scelus inultum relinquendum. at Sulla, 107 
quamquam eadem existumabat, tamen ab iniuria Maurum pro- 
hibet. suos hortatur uti fortem animum gererent: saepe antea 
paucis strenuis advorsum multitudinem hene pugnatum; quanfo 
sibi in proelio minus pepercissent, tanto tutiores fore, nec 
quemquam decere, qui manus armaverit, ah inermis pedibus 
auxilium petere, in maxumo metu nudum et caecum corpus ad 
hostis vortere. dein Volucem, quoniam hostilia faceret, lovem 2 
maxumum obtestatus, ut sceleris atque perfidiae Bocchi testis 
adesset, ex eastris abire iubet. ille lacrumans orare ne ea cre- 3 
deret; nihil dolo factimi ac magis calliditate lugurthae, cui 
videlicet speculanti iter suum cognitum esset. ceterum quo- 4 
niam neque ingentem multitudinem hdberef et spes opesque 
eius ex patre suo penderenf, credere illum nihil palam ausu- 

entrchieden. — proditis, unter Preis- handlung. — qiii manus aiinaverit, 

gebung. — quos ducebat, erlauternder der die Waffen in der Faulfc hat. — 

Zufatz des Schriftltellers. In direkter nudum cdirpus. Der Riickeu iffc des 

Rede wird SuUa gefagt haben: pro- Schildes entbloJJt. 

ditis meis. — mansurum potius quam 2. quoniam faceret, im Sinn des 

parceret, direkt: manebopotius quam den lupiter anrufenden Sulla. 

parcam. 3. ea, folches, mithezug auf den 

4. eenatos esse, mit dem Effen fertig vorgeworfenen Verrat. — ac magis, 
Xein. inhezug auf nihU dolo, fondern viel- 

5. duum milium, vgl. 91. 3. mehr, namlich fei es fo gekommen. — 

6. tum vero, jetzt erlfc recht, nach- speculanti, durchfeinAuflauern. — co- 
dem fchon vorher Verdacht gewefen gnitum esset, hekannt geworden ware. 
war. — apud illum, fonlfc in illo. A. haheret , namlich lugurtha, — 

107. 1. ab iniuria Maurum pro- ex patre siio, d. i. Bocchus. — cre- 
hibet, fchtitzt den Volux gegen MiJJ- dere, namlich se (Volucem). — illum, 

8* 



116 C. SALLtrSTI CRISPI 

5 rum, cum ipse filius tesfis adesset. qua re qptumum factu 
videri per media eius castra pdlam transire. sese vel prae- 

6 missis vel ibidem relictis Mauris solum cum SuUa iturum. ea 
res uti in tali negotio probata. ac statim profecti, quia de im- 
proviso acciderant, dubio atque haesitaute lugurtha incolumes 

7 transeunt. deinde paucis diebus quo ire intenderant perventum est. 
108 Ibi cum Boccho Numida quidam Aspar nomine multum et fa- 

miliariter agebat, praemissus ab lugurtha, postquam SuUam acci- 
tum audierat, orator et subdole speculatum Bocchi consilia; 
praeterea Dabar Massugradae filius ex gente Masinissae, cete- 
rum materno genere impar — nam pater eius ex concubina ortus 

2 erat — Mauro ob ingeni multa bona carus acceptusque. quem 
Eocchus fidum esse Romanis multis ante tempestatibus expertus 
ilico ad Sullam nuntiatum mittit paratum sese facere quae po- 
pulus Romanus vellet, colloquio diem locum tempus ipse delege- 
ret, consulta sese omnia cum illo integra habere, neu lugurthae 
legatum pertimesceret, quo [praesente] res coramunis licentius 

3 gereretur: nam ab insidiis eius aliter caveri nequivisse. sed ego 
comperior Bocchum magis Punica fide quam ob ea, quae prae- 
dicabat, simul E-omanum et Numidam spe pacis attinuisse mul- 
tumque eum animo suo volvere solitum, lugurtham Eomanis an 
illi Sullam traderet, lubidinem advorsum nos, metum pro nobis 

1098uasisse. igitur Sulla respondit pauca coram Aspare locuturum, 
cetera occulte aut nullo aut quam paucissumis praesentibus. simul 



d. i, lugurtha, — ipse filius, namlich — orator, als Unterliandler. — et 

de£fen, von dem feine ganze Exiftenz speculatum, und zugleich um ... — 

abhange, d. i. des Bocchus. praeterea Bdbar, namlich agebat (ver- 

6. uti in tali negotio, wie es in kehrte). - ex gente Masinissae. Maf- 

folcher Lage geboten fcheine = in fugrada war wohl ein Sohn des Mafi- 

anhetracht der fchwierigen Lage. — °^^^a und einer concuUna. — Mauro, 

acciderant, fie waren zu- d. i. ein- •ism Bocchus. 

gefallen. — transeunt, durch feine 2. muUis ante tempestatibus , in 

j^ljjjgjj^ vielen fchon frUher vorgekommenen 

Lagen. — paratum sese facere, er 

fei hereit zu thun. — consulta omnia, 

108.-111. Terhandlangeu zwifchen ^^^^ f^j.j^g^g^ Beratungen (vgl. 102). 

Snlla nnd Boeehus. __ .^^g^,.^^ j^ ^^,1,^^, Ggltung. - sese 

108. 1. postquam — audierat, nam- habere, er halte fie aufrecht. 

lich lugurtha. Diefer war mijitrauifch 3. comperior, vgl. 45. 1. — attinere, 

geworden. Zur Konftruktion vgl. 11. 2. hinhalten. 



DE BELLO lUGURTHINO C. 107-110. 



117 



edocet quae sibi responderentur. postquam sicuti voluerat con- 
gressi, dicit se missum a consule Tenisse quaesitum ab eo pacem 
an bellum agitaturus foret. tum rex, uti praeceptum fuerat, post 3 
diem decumum redire iubet ac nibil etiamtum decrevisse, sed 
illo die responsurum. deinde ambo in sua castra digressi sunt. 4 
sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte accer- 
situr. ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur, prae- 
terea Dabar internuntius, sanctus vir et ex sententia ambobus; 
ac statim sic rex incipit. 

,Numquain ego ratus sum fore uti rex maxumus in /^acllO 
terra et omnium, guos novi, privato homini gratiam deberem. 
et mehercule, Sulla, ante te cognitum multis orantihus, aliis 2 
ultro egomet opem tuli, nuUius indigui. id imminutum, quod 
ceferi dolere solent, ego laetor. fuerit mihi eguvsse aliguanio 3 
pretium tuae amicitiae, qua apud animum meum nihil carius 
haheo. id adeo experiri licet, arma viros pecuniam, postremo 4 
quidquid animo lubet, sume utere et, quoad vives, numquam 
tibi redditam gratiam putaveris, semper apud me integra erit; 
denique nihil tne sciente frustra voles. nam, ut ego aestumo 5 



109. 1. quae sibi responderentur, 
was geantwortet werden folle, nam- 
lich in Anwefenheit des Aspar. 

2. vdluerat, namlich Sulla. 

3. praeceptum fuerat, von Sulla. 

— nihil etiamtum, jetzt noch nichts. 

4. plerumque noctis, vgl. 21. 2. — 
sanctus vir, ein Mann ohne Falfch. 

— ex sententia, vgl. 38. 4. 

110. 1. numquam ego ratus sum 
fore, nie habe ich es fur moglich 
gehalten, da^ . . . — privato hominii 
Dem regierenden Fiirlten gegeniiher 
ift Sulla ein homo privatus, auch 
wenn er ein offentliches Amt be- 
Meidet; der FurA wird dem einzelnen 
Mann gegeniiher geitellt. 

2. ante te cognitum, bevor du mir 
bekannt geworden hift. — uUro d. i. 
non orantibus. 

3. id imminutum, daJJ eine folche 



d. i. lich geandert hat. — fuerit — 
amicitiae, moge mir endlich bedurft 
zu hahen, der Preis deiner Freund- 
fchaft fein, d. i. moge endlich der 
Umftand, daJJ ich in die Lage ge- 
kommen bin zu bediirfen, mir der 
Preis deiner Freundfchaft fein, um 
den Preis deiner Frenndfchaft iiber- 
nehme ich gerne dieLage, deiner zu 
bediirfen. — apud animum meum, 
vgl. 106. 6. 

4. adeo^ vgl. 65. 3. — id, d. i. da^ 
mir deine Freundfchaft iiber alles 
geht. — integra, wenn du all' das 
meinige zu deinem Gehrauch genom- 
men haben wirfb, fo wird mein Dank 
immer noch ganz fein, d. i. wird 
daran noch nichts gemindert worden 
fein, werde ich mich noch zu gleich 
groJJem Danke verpflichtet fublen. 

5. nam, fchlieJJt an nihil frustra 



giinfbige Lage gefchwacht worden ift, voles an. Sullas munificentia will 



118 C. SALLUSTI CRISPI 

regem armis quam munificentia vinci minus flagiiiosum est. 

6 ceterum de re puhlica vostra, cuiu^ curator huc missus es, pau- 
cis accipe. hellum ego populo Bomano neque feci neque factum 
umquam volui: at finis meos advorsum armatos armis tufa- 

7 tus sum. id omitto, quando vohis ita placet. gerite quod voltis 

8 cum lugurtha hellum. ego flumen Muluccham, quod infer me 
et Micipsam fuit, non egrediar neque id intrare lugurtham 
sinam. praeterea si quid meque vohisque dignum pefiveris, 
haud repulsus ahihis.' 

111 Ad ea Sulla pro se breviter et modice, de pace et de 

communibus rebus multis disseruit. denique regi patefecit, quod 
polliceatur, senafum ef populum Bomanum, quoniam armis 
amplius valuissent, non in gratiam hahituros. faciundum ali- 
quid, quod illorum magis quam sua rettulisse viderefur: id 
adeo in promptu esse, quoniam copiam lugurthae haheret. 
quem si Bomanis fradidissef, fore uf illi plurumum deheretur; 
amicitiam foedus Numidiae parfem, quam nunc peteret, tunc 
2 ultro advenfuram. rex primo negitare, cognationem affinitatem, 
praeterea foedus intervenisse. ad hoc metuere ne fluxa fide usus 
populariuin animos avorteret, quis et lugurtha carus et Romani 

Bocchus nicht unvergolten laffen, inbezug auf das bei faciundum esse 

Denn durch munificentia lich iiber- ausgelaffene ei, BoccJio. — refert, es 

treffen laffen ift fchmahlicher, als den liegt im Inteveffe. — in promptu 

Waffen unterliegen. esse, bei der Hand fein. — eopiam 

7. id, in emphatifcher Stellung : lugurthae, Gewalt tiber lugurtha. — 
doch das. — quando, vgl. 102. 9. quem si, wenn er daher diefen . . , 

8. id, d. \.flumen. — intrare, iiber — ultro, ohne weitere Anftrengung. 
den FluJJ in das Gebiet des Bocchus 2. negitare, entfchieden und wieder- 
eintreten. holt nein fagen, verweigern. — co- 

111. 1. pro se, fur feine Perfon, die gnationem, hier wohl nur Stammver- 

Bocchus vorher 3. 4. beriihrt hat. — wandtfchaft. Von einer unmittelbaren 

modice, maJJvoll, Gegenfatz zu superie. Blutsverwandtfchaft ift nichts bekannt. 

— patefecit, er eroffnete ihm, be- — affinitatem, vgl. 80. 6; — prae- 

zeichnet die Entfchiedenheit. — quod, terea. foedus, auJJerdem ein form- 

Objekt zu pdUiceatur. Vgl. vorher licher Vertrag. — intervenisse, fei 

7. 8. — quoniam — valuissent. Der dazwifchen getreten, d. i. beftehe als 

Sieger braucht fich nicht mit Ver- Hindernis zwifchen ihm und der ro- 

fprechungen zu begniigen. — in gra- mifchen Forderung. — fluxa, unbe- 

tiam hdbere, zu Dank haben, == als ftandig. Er kann fich nur auf eine 

etwas Dankenswertes anfehen. — unbeftandige Treue feiner Landsleute 

ittorum, d, i. Eomanorum. — sua, ftutzen, die dem lugurtha zugethan. 



DE BELLO lUGUBTHlNO C. 110-113. 119 

invisi erant. denique saepius fatigatus lenitur et ex voluntate 3 
SuUae omnia se faoturum promittit : ceterum ad simulandam pacem, 4 
cuius Numida defessus bello avidissumus erat, quae utilia visa 
constituunt. ita composito dolo digrediuntur. 

At rex postero die Asparem lugurthae legatum appellat dicit-112 
que sibi per Dabarem ex Sulla cognitum, posse condicionibus 
bellum poni: quam ob rem regis sui sententiam exquireret. ille 2 
laetus in castra lugurthae proficisoitur ; deinde ab illo edoctus 
cuncta properato itinere post diem octavum redit ad Bocchum 
et ei denuntiat lugurtham cupere omnia quae imperarentur facere, 
sed Mario parum confidere: saepe antea cum imperatoribus Ro- 
manis pacem conventam frustra fuisse. ceterum Bocohus si am- 3 
bobus consultum et ratam pacem vellet, daret operam ut una 
ab omnibus quasi de pace in coUoquium veniretur ibique sibi 
Sullam traderet. cum talem virum in potestatem habuisset, tum 
fore uti iussu senatus aut populi foedus fieret, neque hominem 
nobilem, non sua ignavia sed ob rem publicam, in hostium po- 
testate relictum iri. haec Maurus secum ipse diu volvens tan-113 
dem promisit, ceterum dolo an vere cunctatus parum comperimus. 
sed plerumque regiae voluntates ut vehementes sic mobiles, saepe 

den Romern abgeneigt flnd. — quis 3. db omnibus, d. 1. von allen 

— erant, erlauternder Zufatz des dreien. — ibique, und hierbei. — in 

Schrifftellers. jootestatem hahere, ahnliche Verbin- 

3. fatigatus, vgl. 11, 4. — lenitur, dang wie 111. 1. in gratiam Jidbere, 
laJJt lich erweichen. in feine Gewalt bekommen; daher 

4. cuius, bezieht fich nur mf pa- auch nicht haberet. — non sua igna- 
cem, nicht diXit simulandam pacem. via sed ob rem publicam, eine Bra- 
Bocchus will zum wirklichen Frieden chylogie: ein Mann, der nicht durch 
kommen , wahrend lugurtha durch perronliche Feigheit, fondern fur den 
einen erheuchelten ins Netz gefangen Staat in Gefangenfchaft geraten fei, 
werden foU. werde nicht in der Gewalt des Fein- 

112. TJnterhandlungen zwlfchen des belaffen werden. 

Bocchns nnd lu^ortha. 113. 114. Bocchusliefert denlugur- 

112. 1. condicionibus , unter Be- tha an Sulla aus. 

dingungen. 113. 1. promisit, ftellte die Erfiil- 

2. denuntiat, fcharfer als nuntiat, lung in Ausficht. — cunctatus, nam- 

er kiindigt ihm im Auftrage lugurthas lich sit, ob der Grund feines Zogerns 

an. — conventam. Bisweilen.wird irgend eine Lilt oder wirkliche Un- 

vor intranfitiven Verben ein paffives fchliifQgkeit war. — sed fchfieJSt an 

Participium gehraucht. paxconventa, dolo an vere an, um anzudeuten, 

ein Friede, flher den man iibereiu- nach welcher Seite hin man wohl 

gekommen ilt, ein vereinbarter Friede. das Zogern aufzunehmen habe. — 



120 C. SALLUSTI CRISPI 

2 ipsae sibi advorsae. postea tempore et loco constituto in coUo- 
quium uti de pace veniretur^ Bocchus Sullam modo modo lugur- 
thae legatum appellare, benigne habere, idem ambobus polliceri. 

3 illi pariter laeti ac spei bonae pleni esse. sed nocte ea, quae 
proxuma fuit ante diem colloquio decretum, Maurus adhibitis 
amicis ac statim immutata Toluntate remotis ceteris dioitur secuui 
ipse multum agitavisse, voltu colore pariter atque animo varius: 

4 quae scilicet tacente ipso occulta pectoris patefecisse. tamen 
postremo SuUam accersi iubet et ex illius seutentia IS^umidae 

5 insidias tendit. . deinde ubi dies advenit et ei nuhtiatum est 
lugurtham haud procul abesse, cum paucis amicis et quaestore 
nostro quasi obvius honoris causa procedit in tumulum facillumum 

6 visu insidiantibus. eodem Numida cum plerisque necessariis suis 
inermis, uti dictum erat, accedit, ac statim signo dato undique 
simul ex insidiis invaditur. ceteri obtruncati, lugurtha Sullae 
vinctus traditur et ab eo ad Marium deductus est. 

114 Per idem tempus advorsum Gallos ac ducibus nostris Q. Cae- 

2 pione et On. Manlio male pugnatum. quo metu Italia omnis con- 
tremuit. illique et inde usque ad nostram memoriam Romani sic 
habuere, alia omnia virtuti suae prona esse, cum G-allis prp sa- 

3 lute non pro gloria certari. sed postquam bellum in Numidia 
confectum et lugurtham Romam vinctum adduci nuntiatum est, 
Marius consul absens factus est et ei decreta provincia Gallia; 

4 isque Kalendis lanuariis magna gloria consul triumphavit. et ea 
tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae. 

ipsae sibi advorsae, mit fich felbft im war mit feinen Verwandten ohne 

Widerfpruch, woher denn das Zogern Waffen. 

kommt. 114. 1. per idein tempus, i. J. 105 

2. henigne Jiabere, freundlich be- v. Chr. — Gallos, d. i. die in Ver- 
gegnen, behandelh. bindung mit andern germanifchen 

3. remotis ceteris, alle, die um ihn Scharen nach Gallien vorgedrungenen 
waren. -^ guae, diefe Erfcheinungen. Cimbern. Die Schlacht fand bel 
Aus dicitur ifb das Verbum dicendi ArauJio am Ehodanus im narbounen- 
fiir den Acc. c. Inf. zu entnehmen. fifchen Gallien ftatt. 

4. ex sententia, vgl. 38. 4. 2. illigue et inde — Bomani, fo- 
6. inermis. Wenu feftgefetzt war wohl jene Romer, welche dort kampf- 

(dictum eratj, daJJ man ohne Waffen ten ,*• als alle Romer von diefer Zeit 

zu der Unterredung komme, fo fchlieJJt an bis auf unfere Tage. — virtuti 

inermis felbftverfbandlich auch die prona, leicht fQr die Tapferkeit. 

Begleitung des lugurtha in fich, Er 3. dbsens, gegen Gefetz uud Ubung. 



UNIVERSITY OF CHICAGO 



44 753 680 



?A US3 






h^ CodiLA^u^aj^ (UmALkJar 




M li/A ^ / <- " 



,o 



0er 



50 «i^ 



'r-SJ_.. <■ 






UNjVERSITY OF CHICAGO 

44 753 680 ' 












"^4^^ 
^^. 



■ a^jcl^ 



t*^4 














^■fe.: 



-■,'' j' 






ifi