Skip to main content

Full text of "Analekten zur geschichte des Franciscus von Assisi [microform]"

See other formats


>^, .^&i^''äi. .K"'*/*, ^„y^M/- -'•^^^.:- 



:JÄ^ 



ZS7.1 



■ *-yD i. jfc » 



University of Chicago Library 

GIVEN BY 



F^4 



(to]'; 



Besides the matn loftc thts boak alsJrtreats of 



Jti 



'~^\^^ 



Suiject N'o. 



On page 



SubjectNo. 



On fage 






5^ 






3" •>. 






, 1 






■Jr^ "^ 















% 






■ff^: 




• "• • • 



• • '. • . 
: • • • • . 

• • • •• 

• • • • 



•. • 






• • • « •••• . •,• .,, 



zur 



Geschiclite des Francisciis 

yon Assisi. 

$. Jrancisci opuscula, regula paenitentium, antiquissima de regula 

minorum, de stigmatibus s. patris, de Sancto eiusque 

societatc testimonia 

mit einer Einleitung und Regesten zur GescMclite des Franciscus 
und der Franciscaner 

herausgegeben 
von 

H. Boeliraer, 

Professor in Bonn. 




Tübingen und Leipzig 

Verlag von J. C. B. Mohr (Paul Siebeck) 

1904. 



c c : f c 

E C ' 

: I ( » " 



;;,♦;: : 

• •• • t » 



• « 

• • • • 






Beatus homo qui sustinet proximum 
suuiu secundum fragilitatem snaml 

S. Franciscus. 



Alle Kechte vorbehalten. 



Druck von H. LauiJp jr in Tübingen. 



244359 

m 



Vorwort. 

Im September vorigen Jahres bot ich Herrn Professor 
D. Krüge r in Giessen für seine 'Sammlung ausgewählter 
Mrchen- und dogmengeschichtlicher Quellens chi'iften' eine Aus- 
wahl von Texten zur Geschichte des Franciscus von Assisi an. 
Dies Angebot ward angenommen. Anfang Februar des lau- 
fenden Jahres sandte ich das Manuskript ein. Dem Zwecke 
der 'Sammlung' entsprechend hatte ich darin nur eine Aus- 
wahl von Texten mitgeteilt, von den "Werken des Franciscus 
das wenigst lehrreiche, das Officium passionis, weggelassen und 
dafür eine Reihe anderer instruktiver Dokumente hinzugefügt. 
Auf eine 'Einleitung' glaubte ich verzichten zu können. Da 
aber Herr Professor D. Krüger nur bedingt sich hiermit 
einverstanden erklären konnte, so arbeitete ich noch eine 'Ein- 
leitung' aus und verband damit seinem Wunsche entsprechend 
eine TJebersicht über die Quellen und die Literatur zur Ge- 
schichte des Heiligen. Beides geriet mir nun unversehens so 
umfängHch, dass in der 'Sammlung' dafür kein Platz sich 
darbot. So hat denn der Herr Verleger sich entschlossen, 
eine grössere und eine kleinere Ausgabe zu veranstalten: die 
kleinere ist inzwischen als 6. Heft der zweiten Reihe der Krü- 
ger 'sehen Sammlung erschienen, die grössere lege ich heute 
dem Publikum vor. Das ist in kurzen Worten die Entstehungs- 
geschichte dieses Buches, an dessen Erscheinen ich selber vor 



^^OOl 



IV Vorwort. 

einem Monate noch im Traum nicht gedacht habe. Ich musste 
darüber auch hier Bericht erstatten, um den Leser über die 
auffällige Tatsache aufzuklären, dass er das Officium passionis 
nicht unter den echten "Werken des Franciscus findet, sondern 
nach dem Appendix am Schlüsse, wo es erst nachträglich von 
mir hinzugefügt worden ist. Denn in der kleinen Ausgabe 
konnte ich es weglassen schon, weil es nicht in dem Sinne ein 
Werk des Franciscus ist, wie z. B. das Testament. Es ist ledig- 
lich eine Zusammenstellung bekannter biblischer und liturgi- 
scher Stücke und, wie die Bubricae zeigen , erst nach dem 
Tode des Heihgen aufgezeichnet worden. Aber in dieser 
grösseren Ausgabe durfte es nicht fehlen, wollte ich mich nicht 
dem Vorwurfe der Willkür aussetzen. 

Was ich hier biete, ist vornehmlich eine kritische Aus- 
gabe der opuscula s. Francisci. War aber eine solche Aus- 
gabe nötig? Bis vor kurzem besasseu wir allerdings keine 
andere Ausgabe dieser wertvollsten Eeliquien des hl. Franz 
als die editio princeps des alten Lucas Wadding, Opuscula 
s. Francisci, Antverpiae 1623. Denn alle anderen, die man 
noch zitiert findet, sind lediglich Wadding nachgedruckt. Aber 
inzwischen hat sich die Sachlage geändert. Als ich meine 
Vorarbeiten schon abgeschlossen hatte, überraschte mich Pater 
Leonardus Lemmens 0. M. durch die Uebersendung seines 
neuesten Werkes : Opuscula Sancti Patris Francisci Assisiensis 
sec. Codices Mss emendata et denuo edita a PP. Oollegii S. 
Bonaventurae , Tomus 1 der Bibliotheca Ascetica Medii aevi 
Ad Claras Aquas (Quaracchi presso Firenze) 1904. Ich sage 
dem hochverdienten Nachfolger Waddings in der Würde des 
Ordenshistoriographen auch an dieser Stelle für die schöne 
und lehrreiche Gabe meinen herzlichen Dank. Ich habe auch 
dies Erzeugnis seiner fleissigen Feder mit Freude und Nutzen 
studiert und mir selbstverständlich im Hinblicke darauf die 
Frage vorgelegt, ob nun nicht meine eigene Arbeit antiquiert 
und daher zu unterdrücken sei. Ich konnte jedoch diese Frage 



Vorwort. V 

nicht bejahen, 1. Habe ich zum Teile andere Handschriften 
und mehr Handschriften befragt, als mein verehrter Vor- 
gänger. Für das Testament habe ich z. B. ganze 25 bisher 
nicht beachtete Mss nachgewiesen und zum Teil verglichen. 
2. bin ich bezüglich der Konstitution des Textes vielfach an- 
derer Ansicht. 3. gehen unsere Meinungen über die Echtheit 
einzelner opuscula weit auseinander. Der Sonnengesang ist 
m. E. so ausgezeichnet bezeugt, dass er in keiner Ausgabe 
fehlen darf, dagegen halte ich die expositio orationis Domi- 
nicae und die oratio 'Absorbeat' für unecht und die Echtheit 
der epistola ad populorum rectores für zweifelhaft. 4. schien 
es mir nötig über die Ueberheferung , die Ueberlieferungsge- 
schichte, die Echtheit, die Entstehungszeit der opuscula im 
Zusammenhang eingehend zu handeln. 5. glaubte ich, in den 
Testnoten den Leser genauer über die oft sehr erheblichen 
und interessanten Differenzen der handschriftlichen Ueberlie- 
ferung informieren zu sollen. 6. hielt ich es für angezeigt, 
im Anhange gleich eine Anzahl anderer, zum Teil schwer zu- 
gänghcher Dokumente mitzuteilen, um dem Franciscusforscher 
seine Arbeit zu erleichtern. Zu demselben Zwecke habe ich 
auch 7. eine Uebersicht über die Quellen und die Literatur 
sowie am Schlüsse Regesten zur Geschichte des Franciscus 
und der Franciskaner hinzugefügt. Die QueUenübersicht gibt 
in Stichworten eine Skizze der Traditionsbüdung. Die ße- 
gesten sollen dieser Skizze zur Erläuterung dienen und um- 
spannen daher das ganze Zeitalter der Traditionsbildung. Doch 
habe ich darin Quellenbelege in der Hauptsache nur bis ca. 
1240 mitgeteilt. In der Literatur üb ersieht habe ich nur die 
neuesten Erscheinungen berücksichtigt. Zur Ergänzung kann 
dienen der Katalog der BibHoteca della Societä internazionale 
di studi Francescani in Assisi, Bolletino della Societä Anno L 
fascicolo L, Gennaio 1904. 

Darnach darf meine Arbeit wohl Anspruch auf selbstän- 
dige Bedeutung erheben. 



YI Vorwort. 

In der äusseren Anlage der Edition hätte ich mich am 
liebsten ganz an das Muster der Monumenta Germaniae an- 
geschlossen. Aber ein Privatmann darf sich einen so kost- 
spieligen Luxus nicht gestatten. Ich habe daher den Druck 
möglichst einfach gestaltet, im Texte nach Möglichkeit ver- 
schiedenen Satz vermieden und um eine zweite Notenreihe zu 
ersparen und Kolumnendi'uck zu umgehen, die Bibelstellen in 
Klammern in den Text eingefügt, obwohl ich weiss, dass sich 
das für ein verwöhntes Auge nicht immer schön ausnimmt. 
In den Textnoten habe ich möglichst von jeder Eamilie 
einen Zeugen zum Worte kommen lassen , denn so allein 
erhält der Leser ein Bild von der Ueb erlief erung. Die von 
mir bevorzugte Anordnung der Dokumente habe ich § 7 
gerechtfertigt. Ich bemerke hier dazu nur, dass ich jetzt 
die Salutatio b. Mariae p. 70 direkt hinter die Landes de 
virtutibus p. 65 setzen würde, weil ich jetzt überzeugt bin, 
dass die beiden Stücke zusammengehören. Der Index auc- 
toritatum bezieht sich nur auf die opuscula s. Francisci. 
Auf die Gelehrsamkeit des Franz erlaubt er keinen Rück- 
schluss, sondern nur auf die Gelehrsamkeit des Caesarius von 
Speyer und anderer seiner Mitarbeiter cf. unten § 6. In dem 
Glossarium p. 145 berücksichtige ich nur die Italianismen in 
den opuscula Francisci. 

Ich darf wohl sagen, dass ich meine Aufgabe nicht 
leicht genommen habe. Ich habe manchen saui'en Gang des- 
wegen getan und buchstäblich lange Tage 'Staub gefressen', 
obwohl ich w^eiss, dass solche harte Arbeit auch nicht entfernt 
so belohnt wkd, wie jede noch so dilettantische Franciscus- 
biographie. Denn mundus mavult decipi, quam informari. 
Auch will ich nicht verschweigen, dass ich manchen Brief ge- 
schrieben habe, ohne einer Antwort gewürdigt zu werden, und 
manchen misstrauischen Blick mir habe gefallen lassen müssen, 
ohne mich dafür bedanken zu können. Um so mehr fühle ich 
mich den Herren verpflichtet, die mich nicht als für et latro 



Vorwort. Yü 

betrachtet, sondern aufs freundlichste unterstützt haben: Herrn 
Professor Leto Alessandri zu Assisi, der mir in Assisi selbst 
und brieflich so oft beigestanden hat, Herrn Pater Livarius 
Öliger von der Portiuncula, Herrn Professor Mandonnet O. P. 
in Preiburg in der Sch-weiz, Herrn Gymnasialdirektor Pro- 
fessor D. Köhler in "Wolfenbüttel, dem Präfekten der vatika- 
nischen Bibliothek, Herrn Pater Ehrle S. J., den Herren des 
preussischen historischen Instituts und den ehrwürdigen Vätern 
von San Isidoro de' Irlandesi zu Bom, in deren herrlicher 
Bibliothek ich unter dem Bilde und gleichsam unter den Augen 
des alten Wadding so manche schöne Stunde stiller Arbeit 
zubringen durfte. Möchte dieser bescheidene Erstling meiner 
Franciscusstudien den genannten Herrn wenigstens das eine 
zeigen, dass ich von ihrem "Wohlwollen keinen unrechten Ge- 
brauch gemacht habe, und möchten sie über seine TJnvoU- 
kommenheiten, die niemand stärker empfinden kann, als sein 
Urheber, ebenso nachsichtig urteilen wie über die unbeholfenen 
Versuche des Nordländers , die schöne Sprache Dantes zu 
sprechen ! 

Bonn am Tage der Bekehrung des Aegidius. 



Corrigenda. 

Einleitung p. XXX. Die epist. ad Antonium taucht schon ca. 1370 
auf in der Chron. 24 Gener. ed. Anal. Franc. 3 p. 132. Die Chron. be- 
merkt dazu : qui (Franciscus) tale in scriptis feiiur dedisse responsum. 
Darnach scheint mir die Echtheit der epist. nahezu ausgeschlossen. 

p. 15 1. 2 in est celis lege est in celis. 

p. 65 1. 23 AUissimo lege Altissimu. 

p. 70 1. 6 täte lege tJiau. 



Yin 



Inhalt. 

Seite 

Vorwort ' . III 

Sigla X 

Einleitung XI 

§ 1. Die Ueberlieferung der opuscula s. Prancisci. I. Allge- 
meine Vorbemerkungen. Die Autographen p. XI. — 
II. Die Sammlungen p. XV. — III. Ergebnis p. XX. — 
IV. Extravaganten ]d. XX. — V. Der Inhalt der editio 
priuceps p. XXI. — § 2. Verschollene opuscula s. Fran- 
cisci p. XXIV. — § 3. Prüfung des überlieferten Bestan- 
des p. XXV. Zusatz über die regula paenitentium p. XXXI. 
— § 4. Zur Geschichte der Ueberlieferung j). XXXV. — 
§ 5. Die Entstehungszeit der opuscula p. XXXIX. — 
§ 6. Der historische Wert der opuscula p. XLV. — § 7. 
Plan der vorliegenden Edition p. LIII. — § 8. Hand- 
schriftentabelle p. LXI. — § 9. üebersicht über die 
Quellen und die Literatur zur Geschichte des Francis- 
cus p. LXIII. 
S. Francisci opuscula sineera. 

1. Regula prima non buUata 1 

2. Fragmenta regulae ante bullam Honorii papae III. con- 

scriptae 27 

8. Epistola ad quendam ministrum 28 

4. Regula bullata 29 

5. Forma vivendi sororibus s. Clarae data 35 

6. Ultima voluntas quam scripsit sororibus s. Clarae ... 35 

7. Testamentum 36 

8. Verba sacrae admonitionis 40 

9. Opusculum commonitorium 49 

10. Epistola ad capitulum generale 57 



Inhalt. IX 

Seite 

11. De reverentia coi-poris Domini. 

I. Ad omnes clericos 62 

II. Epistola ad universos custodes 63 

12. Landes de virfcutibus 64 

13. Canticum fratris Solis 65 

14. Landes Dei 66 

15. De religiosa habitatione in eremo 67 

16. Epistola ad fratrem Leonem ■ 68 

17. Gavtula fratri Leoni data 69 

18. Salutatio beatae Mariae virginis 70 

Dubia. 

1. Epistola ad populorum rectores . 70 

2. Epistola ad s. Antonium de Padua 71 

3. Oratio 71 

4. Expositio beati patris super orationem Dominicam ... 71 

Sptxria. 

Regula et vita fratrum vel soromni paenitentium ..... 73 

Appendix. 

I. Antiquissima de regula Mino mm testimonia 83 
1. Testamentum c. 4. 2. Thomas de Celano legenda 
prima c. 13, § 32. 3. Thomas de Celano Vita Secunda 1 
c. 10. 4. Tres Socii c. 9, § 35. 5.-9. Ex rotulis fratris 
Leonis. 10. Kegulae antiquissimae fragmenta. 
IL Antiquissima de stigmatibus testimonia 90 
1. Prater Elias ad Gregorium ministrum Franciae. 
2. Prater Leo. 3. Thomas de Celano Legenda prima 1. 2 
c. 3, § 94, 95. 

III. lacobi Vitriacensis de b. Francisco eius- 

quesocietate testimonia 94 

1. Epistola prima data lanuae a. 1216. Oct. 2. Ex epi- 
stola sexta. 3. Historia orientalis I. 2. e. 32. 

IV. Ex Thomae historia pontificum Salonita- 

norumetSx^alatensium 106 

Officium passionis Domini 107 

Regesteii zur Geschichte des Pranciscus und der Francis- 

caner 1182—1340 123 

Index auctoritatuni 142 

Glossarium 145 



Sigla. 



Ä 1 = Rom, Otfcobon, 666. 
A 2 = Rom, S. Isidoro de' Iiiandesi 1, 92. 
A 3 = München, lat. 23648. 
A 4: = Rom, Ottobon. 522. 
As = Assisi, Biblioteca Munieipale 338. 
AS = Speculum Vite s. Francisci, Venetiis 1504. 
B 1 = Rom, S. Isidoro 1, 25. 
B 2 = Rom, Vatic. lat. 7650. 
B 3 = Rom, S. Antonio via Merulana. 
B 4 = Florenz, Ognissanti. 
B 5 = Freiburg in der Schweiz, Bibliotheque des Cordeliers 

Ms. 23 J. 60. 
B 6 = Bartholoniaeus Albitius de Pisis, Liber conformitatum. 
C = Bologna Universität 2697 eiusque exempla: Florenz, Ric- 

cardi 1407, Volterra, Biblioteca Munieipale 313. 
F = Foligno, Biblioteca dei Capuccini. 
H = Hugo de Digna. 
K = Benin, theol. lat. quai-to 196. 
L = Leipzig, Universität 660. 
Laur = Florenz, Laur. X. Pluteus XIX dextr. 

Li = Liegnitz, Bibliothek der Peter-Paulskirche cod. 12. 
Lm = Lemmens, Opuscula s. Francisci, Quaracchi 1904. 
M = Berlin, theol. lat. quarto 22. 
N = Neapel, Biblioteca Nazionale XII. F. 32. 
Spec = Speculum perfectionis. 

U = Ubertino de Casale, Arbor Vitae Crucifixae lesu Christi. 
V = Volterra, Biblioteca Guarnacci 225. 
CoUection = CoUection de Documents et d'Etudes pour l'histoire lit- 

teraire et religieuse du Moyen-äge ed. Paul Sabatier. 
Opuscules = Opuscules de critique historique ed. Paul Sabatier. 
add. = 'addit' aut 'addunt'. 
om. = 'omisit' aut 'omiserunt'. 
biscr. = bis scripsit. 

1 Celano = Celano, vita prima. 

2 Celano = Celano, vita secunda. 

Eccleston = Thomas de Eccleston, De adventu Minorum in Angliam. 

Jordan = Jordanus de Tane, Chronica. 
Leo Spec = cedulae Leonis in Speculo perfectionis asservatae. 
SS. = Monumenta Germaniae, Scriptores. 



XI 



Einleitung. 

§ 1. Die TJeberlieferung der opiiscula s. Francisci. 

I. Allgemeine Vorbemerkung. Die Auto- 
g r a j) li e n. — Franciscus von Assisi hat sich selber nicht 
selten als einen unwissenden Menschen , einen idiota und 
Toren bezeichnet ^) und auch seine Jünger und Bewunderer 
I schildern ihn gern als einen homo illiteratus ^). Allein man 
I darf diese Angaben nicht ganz wörtlich nehmen. Ein nh.- 
I terat im strengen Sinne, ein Analphabet ist er nicht ge- 
i wesen. Er hat vielmehr als Knabe in der Schule der Priester 
von San Giorgio zu Assisi Lesen , Schreiben und Latein ge- 
lernt ^). "Weit hat er es freiHch in diesen Künsten nicht ge- 
bracht. Es wird uns glaubhaft versichert, dass ihm noch im 
Jahre 1209 , als er etwa 27 Jahre zählte , das Lesen Mühe 
machte *). Noch saurer aber ward ihm selbstverständlich das 

1 Schreiben und das »Diktieren' °) , d. i. die Abfassung eines 

?l 

|| 1) Cf. Testam. c. 4, epist. ad capit. c. 5, p. 61 1. 11, Bruder Leo 

1^ unten p. 86 1. 17. 

2) Cf. Jacob von Vitry unten p. 104 1. 29 , Thomas von Spalato 
p. 106 1. 16. 

3) Jordan c. 50. 

4) Anonymus Perusinus c. 11. 

5) Cf. Bemhardus de Bessa, Liber de laudibus c. 7, Analecta Fran- 
cisc. 3 p. 686. 



XII Einleitung. 

Briefes in der damaligen Gescliäftsspraclie Italiens , im La- 
tein. Denn so wenig er je die geliebte Sprache 'Galliens' 
fehlerfrei sprechen lernte, obwohl Vater Pietro aus Geschäfts- 
interesse ihn schon in frühester Jugend dazu angeleitet hatte ^), 
so wenig lernte er je ein korrektes und gewandtes Latein 
schreiben: er beging in seinen Briefen nicht selten Verstösse 
■\nder die lateuiische Grammatik^), er gebrauchte häufig ita- 
lienische Worte, Wendungen und Konstruktionen^), er baute 
bisweilen sehr unbehüfliche Sätze *) imd reihte sie meist 
durch et einförmig aneinander , so dass sie vor dem Leser 
fast langweilig nacheinander aufmarschieren, wie ein Trupp 
schwerer Reiter, die statt hoch zu Rosse zu Fusse ihres Weges 
ziehen müssen. Von der stürmischen Lebhaftigkeit des Red- 
ners Franciscus, der nicht bloss mit der Zunge, sondern mit 
dem ganzen Körper sprach, so dass er bisweilen förmlich zu 
tanzen schien"), war jedenfalls in diesen Schriften nie etwas 
zu spüi-en. 

Man begreift darnach, dass Franciscus selber nur ungern 
zur Feder griff und, wenn nicht das 'Diktieren', so doch das 
Schreiben am liebsten einem seiner schriftgelehrten Jünger 
überliess. In seinen letzten Lebensjahren war er auch meist 
dazu gar nicht im stände. Während seines Aufenthalts im. 
Oriente hatte er sich ein schweres chronisches Augenleiden 
(ägyptische Krankheit, Conjunctivitis trachomotosa ?) zugezogen, 



1) Tres Soeü 10. 

2) Eccleston c. 6(5): littera, in qua erat f als um latinum. Epi- 
stola ad Leonem unten p. 68 1. 28: clico quia statt des gebräuchlicheren 
quod. Ebd. p. 69 1. 1 : in hoc verbo dispono et consüio. Cartula p. 69 
1. 17: omnis divitia. 

3) Test. c. 12: niittere= ital. mettere. Cartula p. 69: quietas =; ital. 
quiete. Epist. ad Leonem p. 68: P. Leo (Dativ), f. Francisco tuo (No- 
minativ). Per = ital. per, cf. p. 28 1. 3, 64 1. 24. Test. c. 4: de fratri- 
bus = dei fratelli gen. partitivus, cf. auch das Glossarium. 

4) Cf. epist. ad Leonem p.' 68 f. Yerba admon. c. 24 p. 48. 

5) Cf. 1 Celano 73. 



Einleitung. XIII 

das sclion im Herbst 1224 ihn für 6 — 7 Wochen des Augen- 
lichtes beraubte und trotz der barbarischen Operation, die der 
berühmte Augenarzt von Eieti im Spätherbst 1225 nach den 
Vorschriften der antiken Heilkunde an dem einen Auge vor- 
nahm, schliesslich zu völliger Erblindung führte, cf. Bruder 
Leo, Speculum perfectionis c. 91, 100^ 115. So hat er denn 
die Mehrzahl seiner Briefe und 'Werke' nicht selber geschrie- 
ben, sondern schreiben lassen, cf. 1 Celano 82, Von der 
ürregel von 1210 bezeugt er uns das selber in seinem Testa- 
mente c. 4. Von dem 'breve testamentum' , dem grossen 
Testamente, der regula buUata und den anderen scripta der 
letzten Jahre versichert uns dasselbe ausdrücklich einer seiner 
Lieblingsjünger, der Bruder Leo von Assisi, cf. Speculum 
c. 87, 11, 1. Seine Dichtungen aber, some seine liturgischen 
'Werke', das 'Officium passionis' und die Landes Dei, unten 
p. 66, hat er überhaupt nie aufzeichnen lassen, sondern sich 
begnügt, Wort und Weise seinen Jüngern mündlich einzu- 
prägen, cf. unten § 4. 

Die Zahl der Autographen des Heiligen ist demnach nie 
sehr gross gewesen. In seinen Briefen stammte von ihm selber 
in der Regel nur die symbolische Chiflre, deren er sich wohl 
im Hinblicke auf Ezechiel 9, 4 in der Unterschrift bediente, 
ein T. Dies T sollte, wie es scheint, an die Erlösung und den 
Erlöser erinnern ^). 

Um so erfreidicher ist es, dass von jenen wenigen eigen- 
händig geschriebenen Pergamenten doch zwei auf uns gekom- 
men sind. Sie stammen beide aus dem Nachlasse desselben 
treuen Jüngers, der in seinen Cedulae das Bild des sterbenden 
Meisters festzuhalten versucht hat, des Bruders Leo Schäflein 
(Pecorella) von Assisi. Das eine erwähnen bereits 2 Celano 
2, 18, Bonaventura c. 11. Es ist das die berühmte cartula 
fratri Leoni data, seit langer Zeit aufbewahrt in einem kost- 

1) Celano, Tractatus de miraculis c. 2, 3, p. 114 f. und darnach 
Bonaventui-a e. 4 § 9, c. 9, Miracula c. 10 § 7. 



XIV Einleitung. 

baren Reliquiare der Sakristei von San Francesco zn Assisi. 
Es enthält auf der Vorderseite die benedictio Leonis, ausser- 
dem in roter Tinte einige die Echtheit beglaubigende Bemer- 
kungen von der Hand des Bruders Leo, auf der Rückseite, 
die leider sehr stark gelitten hat, die Landes Altissimi, d. i. 
den Hymnus, den der Heüige nach Empfang der Stigmen auf 
dem Monte Alverno 1224 Sept. 14 gedichtet hat. Die Be- 
denken, die noch Er. X. Kxaus gegen die Echtheit dieser 
schönsten Pranciscusreliqide ei-hob, Theol. Literaturzeitung 20 
p. 404, haben Wattenbach, Dziatzko, Wilhelm Meyer von 
Speyer als unbegründet erwiesen, ebd. 20 p. 627, vgl. auch 
Goetz, Ztschr. f. Kirchengesch. 22 p. 370, worauf Kraus selber 
sich für geschlagen erklärte, Literaturzeitung 21 p. 60. 

Das zweite Autograph ist ein ganz kurzer Brief an den 
Bruder Leo. Es befand sich bis 1860 im Kloster der Kon- 
ventualen zu Spoleto. Als der Konvent aufgehoben wurde, 
verschwand es für lange Zeit. Erst 1895 tauchte es wieder 
im Besitze eines Spoletiner Pfarrers auf. Dieser beabsichtigte 
es nach Amerika zu verhandeln. Aber Don Ealoci Pulignani, 
Konventuale zu Eoligno, legte sich ins Mittel. Er interessierte 
Papst Leo XIH. für die Reliquie. Dieser erwarb sie für 
Rom, indem er dem glücldichen Besitzer als Preis eine Leib- 
rente von 200 lire zusicherte. Auf ein Gesuch der Spoletiner 
machte jedoch der Papst Dezember 1902 die Reliquie der 
Stadt Spoleto zum Geschenk. So befindet sie sich denn jetzt 
wieder und zwar dem Wunsche des Papstes entsprechend in 
einem Reliquiare des Domschatzes zu Spoleto. 

Die Echtheit dieses Autographs ist nicht so über allen 
Zweifel erhaben, wie die Echtheit der cartula Leonis. Die 
Schrift erweclrt einige Bedenken. Sie unterscheidet sich im 
Duktus sichtlich von der Schrift der cartula. Die Form 
der Buchstaben weist dagegen die grösste Aehnlichkeit 
mit der cartula auf. Kundige Paläographen haben sich im 
Hinblicke darauf für die Echtheit ausgesprochen. Doch ist 



Einleitung. XY 

eine neue Untersucliung keineswegs überflüssig. Cf. Sabatier, 
CoUection 1 p. GXVn ff., CXXIY n., Goetz a. a. 0. p. 371. 
Facsimile ed. Faloci Pulignani, Gli autografi di San Fran- 
cesco , Miscellanea Pranciscana 6 p. 33 — 39 , Derselbe , La 
Calligrafia di S. Francesco, ebd. 7 p. 67 — 71; ün autografo 
di S. Fr. a Spoleto, ebd. 9 p. 106 f. 

n. Die Sammlungen. Ausser diesen Autograpben, 
die den Urzustand der nachgelassenen opuscula des Heüigen 
Teranschaulicben, besitzen wir eine Anzahl Sammlungen der 
opuscula aus dem 13. und 14. Jahrhundert. 3 dieser Samm- 
lungen beanspruchen eine eingehendere Betrachtung. 

1. Die Sammlung Ton Assis i. — Die älteste und 
wichtigste der 3 befindet sich jetzt in dem berühmten Sammel- 
kodex nr. 338 der Biblioteca municipale zu As- 
si s i = As, noch saec. XTTT, wie die Form des a, s, b, e, 1 
zeigt, beschrieben von Ehrle in Archiv für Literatur- und 
Kirchengesch. des Mittelalters I p. 484, Leto Alessandri, In- 
ventario dei manoscritti della biblioteca del convento di Assisi, 
ForH 1894, Sabatier, Vie de Saint Frangois p. XXXYin ff. 
Die opuscula bilden hier 3 Hefte für sich, die regelmässig auf 
der ersten und letzten Seite mit 11, III, lY bezeichnet worden 
sind. Damach ist der Yerdacht wohl begründet, dass ein 
Heft I, das vielleicht die prima regula und anderes enthielt, 
abhanden gekommen ist. In ihrem jetzigen Zustande bietet 
die Sammlung folgende 0j)uscula: 1. f. 1 — 4' (12— 15') regula 
buUata von 1223; 2. f. 5—7 (16—18) das Testament des Hei- 
Ugen; 3. f. 7—12' (18—23') Yerba sacrae admonitionis; 4. f. 
12' — 17 (23' — 28) opusculum commonitorium, auch epistula ad 
omnes fideles genannt ; 5. f. 17—20' (28—31') epistola ad ca- 
pitidum generale; 6. f. 20'— 21' (31'— 32') De reverentia cor- 
poris Domini et de munditia altaris ad omnes clericos; 7. f. 
21' (32') De virtutibus quibus decorata fuit sancta virgo et debet 
esse sancta anima. Schon Papini hat am Rande mit Recht 
zu diesem Titel hinzugefügt: Rubrica non convenit cum scriptura. 



Xyi Einleitung. 

8. f. 22—23 (33—34) Canticum fratris SoUs ; 9. f. 23 (34) 
Laudes Dei; 10. f. 23'— 31 (34'— 42) Officium passionis Do- 
mini. Darnacli 1^2 Seiten Lücke. Endlicli 11. f. 32 (43) ohne 
Uebersclirift : De religiosa habitatione in eremis. — Nach Sa- 
batier, Vie de St. Fr. 1. c. hätten wir in As 'sans deute' eines 
jener altertümlichen Minoritenhandbücher vor uns, welche die 
Jünger des Franciscus in einem am Halse befestigten Futterale 
auf ihren Predigtreisen mit sich zu führen pflegten, cf. Matheus 
Paris, Historia Anglorum MG. SS. 28 p. 397. Dies 'sans 
doute' ist jedoch 'sans doute' auch im vorliegenden Falle nur 
Ausdruck für eine sehr unsichere Meinung. Schon das Format 
von As, 320 X 230 mm, spricht nicht für jene Annahme. Dazu 
ist zu beachten, dass As aus dem Sacro Convento stammt imd 
ungewöhnlich schön geschiieben ist. Darnach liegt, wie mich 
dünkt, der Schluss viel näher, dass As im Sacro Convento 
in der 2. Hälfte des 13. Jahrhunderts entstanden ist und ur- 
sprünglich für den Sacro Convento bestimmt war. Eben dar- 
um hat man auch so viel Mühe auf die Ausstattung des Bu- 
ches verwendet. 

2. Die Sammlung des Portiunculabuches. 
— Portiunculabuch nenne ich die bekannte Sammlung von 
Legenden und opuscula s. Francisci, deren Inhalt folgende 
Codices am besten veranschaulichen: Eom, S. Isidoro de' L:- 
landesi 1, 25 saec. XIV (beschrieben Opuscules 1 p. 366 ff., 
Lemmens, Dociunenta Antiqua 3 p. 52 ff.), Vatican lat, 7650 
saec. XV (CoUection 2 p. OXOIII ff.), Florenz Ognissanti saec. 
XIV. (Ebd. 2 p. CXXXV ff.), Foligno Ms der - Kapuziner 
saec. XV (Opuscules I p. 360 ff.), sowie die italienische Ver- 
sion Bologna Universität 2697 saec. XV (CoUection 2 p. 
CXXin ff.) und ihre Kopieen Florenz Riccardi 1407 (Col- 
lection 1 p. OXX ff.), Volterra, Biblioteca municipale 313 
saec. XVI. Die Hauptstücke des Buches bildeten darnach 
die sogenannte Legenda trium sociorum, das Speculum per- 
fectionis, sowie Zeugnisse für den Portiunculaablass. Das Spe- 



Einleitung. XVIE 

culiim ist nachweislich 1318 in dem Portiunctilakloster voll- 
endet worden. Deswegen und wegen der Zeugnisse füi* den 
Portiunculaablass habe ich das Sammelwerk als Portiuncula- 
buch bezeichnet. Von den opuscula s. Francisci hat der 
Sammler aufgenommen: 1. Die prima regula. 2. Das testa- 
mentum cf. As nr. 2. 3. Ej)istola ad ministrum IST. 4. Verba 
admonitionis cf. As nr. 3, den Schluss dieses Stückes bildet 
das ISTotat de religiosa habitatione in eremo cf. As nr. 11. 
5. Laudes Dei cf. As nr. 9. 6. Salutatio yirtutum cf. As nr. 7. 
8. Laudes Altissimi. 9. Epistola ad omnes fideles cf. As nr. 4. 
10. Epistola ad capitulum generale cf. As nr. 5. 11. Bene- 
dictio Leonis. Ausserdem hat das 'Buch' ursprünglich ent- 
halten. 12. Salutatio beatae Mariae virginis und wohl auch 13. 
die regula buUata so'uae 14. das Opusculum de reverentia cf. As 
nr. 6, siehe unten § 7 nr. 11. 15. Das Canticum fratris solis 
bildet hier c. 120 des Speculum perfectionis. 

Das Portiunculabuch ist sicher frühestens 1318 entstanden. 
As hat der Verfasser des Buches nicht benutzt: das beweist 
schon die Verbindung des Notats 'de reHgiosa' mit den Ad- 
monitiones. Wir haben mithin in dem 'Buche' eine zweite 
selbständige Sammlung der opuscula vor uns, deren älteste 
handschriftliche Zeugen freihch schon der 2. Hälfte des 14. Jahr- 
hunderts angehören. 

Das 'Portiunculabuch' ist in späterer Zeit von einem Ab- 
schreiber um die Actus b. Francisci et sociorum eins berei- 
chert worden, dafür sind einige Werke des Franciscus wegge- 
fallen. Diese Form des Buches repräsentieren folgende Hss. 
saec. XV, XVI: Berlin kgl. Bibl. theol. lat. qu. 22; Brüssel, 
Bibl. royale 7771/2, Ms BoUandien de 1502, Ms du Couvent 
des freres Mineurs; Lüttich, Bibl. de l'üniversite 343; Paris, 
Mazarin. 989, Mazarin. 1743, Ms de la Bibliotheque de la fa- 
culte de theol. Protest, (vgl. Sabatier, CoUection 1 p. OCXIVff., 
4 p. XXXI ff.). Einen Auszug aus dieser vermehrten Auf- 
lage des Buches stellen dar : Freiburg in der Schweiz, Bibüo- 

E o e h m e r , Analekten. Gr. A. b 



XVni Einleitung. 

theque des Cordeliers Ms. 23. J. 60 geschrieben 1406 (cf. Hilarin 
de Lucerne, in Etudes franciscaines 1 p. 109 ff.) und wohl auch. 
Ms Antwerpen von 1472 der Bollandisten (vgl. Collection 1 

p. civ, 4 p. xcvn ff.). 

3. Sammlung der K o mp il ati on von Avignon. 
(Legenda Antiqua 'Eac secundum exemplar'). — So bezeichne 
ich die berühmte Komj)ilation, deren Inhalt wir aus den Hand- 
schriften Rom Vatican. lat. 4354 saec. XIV (cf. CoUection 1 
p. CCXXVniff.), Berlin theol. lat. 196 saec. XIV (V.Rose, 
Katalog II, 2 p. 786 ff.), Liegnitz, Bibl. der Kirche St. Peter 
und Paul cod. 12 saec. XV. (Opuscules I p. 33 ff.), Lemberg, 
Universität 131 saec. XV (Collection 1 p. CX CVH f.) kennen. 
Der Kompilator war ein Franziskaner zu Avignon und schrieb 
um das Jahr 1340. Von den opuscula Francisci hat er auf- 
genommen: 1. Das Testament, 2. Admonitiones, 3. epistola 
ad omnes fideles, 4. epistola ad capitulum generale, 5. opus- 
culum de reverentia, 6. Salutatio virtutum, 7. Salutatio b. Ma- 
riae virginis, 8. Landes Dei, 9. Canticum fratris Solls, 10. Be- 
nedictio Leonis, 11. das 'Officium', 12. 'De religiosa' bildet 
wie in dem Portiunculabuch den Schluss der Admonitiones. 
Aus dieser Tatsache darf man vielleicht auf einen Zusammen- 
hang der Kompilation mit dem Portiunculabuche schliessen. 
Der Kompilator hat ^delleicht eine jener Bearbeitungen des 
Buches vor sich gehabt, in der Speculum perfectionis, Actus 
und Zeugnisse über den Portiunculaablass die Hauptbestand- 
teile bildeten. 

4. S am mlungen die keiner bestimmten Gruppe 
angehören. — Ausserdem sind uns mehrere Sammlungen 
der opuscula in einigen Hss saec. XIV. und XV. erhalten, die 
keiner der bisher nachgewiesenen Grujjpen sich zuteilen lassen. 
Die -nichtigste ist a) der codex saec. XIV. des coUegio S. An- 
tonio de Urbe, Roma Via Merulana, beschrieben, aber leider 
nicht vollständig von Lemmens Documenta antiqua III p. 72 ff. 
Er enthält nach Lemmens, Opuscula b. Fr. 1. prima regula. 



Einleitung. XIX 

2. Testamentum, 3. Admonitiones, 4, Epistola ad. capitulmn, 
5, 'De reverentia' , '6. Salutatio b. Mariae, 7. Laudes Dei. 
Weiter sind. zu nennen: b) Rom, S. Isidoro 1, 73 saec. XIV 
(cf. Lemmens Documenta III p. 60 ff.) : Enthält c. 21 — 23 der 
prima regula, Ganticum frätris Solis, Admonitiones, 'De reli- 
giosa' , 'De reverentia' , Epistola ad omnes fideles , epist. ad 
capitulum. c) Oxford Bodlei. Canonic. Miscell. 525, gescbrie- 
ben 1384/5 (Little in Opuscules I p. 251 ff.). Enthält nr. 3, 
5, 7, 8, 10 der Nummern in As. d) Volterra, Biblioteca Guar- 
nacci 225 saec. XIV (Collection 2 p. CCIII ff.) : Enthält die 
Admonitiones doch ohne das Notat 'De religiosa', den Schluss 
der epistula ad omnes fideles, die epistula ad capitulum, so- 
wie eine sonst nicht bezeugte epistula ad custodes. e) Rom, 
Biblioteca Vallicellana B. 131 saec. XV: enthält f. 4 — 15 
Prima regula italienisch, aber nicht vollständig; f. 16 Laudes 
Dei, aber der Anfang fehlt; f. 16 Salutatio virtutum; f. 16' 
Salutatio b. virginis; f. 17 epistola ad capitulum generalem 
(sie!) ;■ f. 19 Benedictio Leonis ; f. 45 Testamentum, ital.; f. 78 De 
pater noster quod dicebat b. Eranciscus. Diese Beschreibung hat 
Herr Dr. GöUer vom preussischen historischen Institut zu Rom 
mü* gütigst zur Verfügung gestellt. 

5. Speculum vite beati Erancisci et socio- 
r u. m ein s. Diese Kompilation ist uns nur durch die alten 
Drucke Paris (nicht datiert), Venetiis 1504, Metis 1509 be- 
kannt, vgl. Bibl. Hagiographica Latina nr. 3121. Eine Be- 
schreibung lieferte Sabatier Opuscules I p. 299 ff. Dass dem 
Drucke eine handschriftliche Kompilation saec. XTV ex. zu 
Grunde liegt, ist möglich, aber nicht zu beweisen. Von den 
opuscida Erancisci enthält der Druck: Laudes Dei, Salutatio 
virtutum, b. Mariae, Laudes Altissimi und Benedictio Leonis, 
regula prima. Doch ist die Benedictio Leonis durch den 
Schreiber charakteristisch verändert. Dominus benedicat m e — 
fratrem Eabianum cf. ed. 1504 f. 126'. 

6. Die Handschriften, die nur ein oder zwei 

b* 



XX Einleitung. 

Werke des Heiligen entlialten, meist die regula bul- 
lata, das Testament, die Admonitiones, sind so zahlreich, dass 
ich sie hier nicht einzeln aufzählen wiU, vgl. unten § 8 das 
Handschriftenverzeichnis. 

m. Ergebnis. Folgende 'Werke' sind uns demnach 
in den 'Pranciscusbüchern' des 13, und 14. Jahrhunderts unter 
dem Namen des Franciscus überliefert. In den 3 erst ge- 
nannten Sammlungen : 1. regula bullata, 2. Testamentum, 3. 
Verba admonitionis, 4. Opusculum commonitorium, auch ej^i- 
stola ad omnes fideles oder ad universos christianos genannt, 
5. Epistola ad capitulum generale, 6. De reverentia corporis 
Domini, 7. Salutatio virtutum, 8. Canticum fratris Solls, 9. Lau- 
des Dei, 10. Officium passionis, 11. De religiosa habitatione 
in eremo. ISTur in Sammlung 2: 12. regula in-ima, 13. Epi- 
stola ad quendam ministram, 14. Salutatio Mariae. Nur in 
Volterra 225 : 15. Epistola ad custodes. 

Dazu kommen die Autographen : 16. Cartula fratri Leoni 
data. 17. Epistola ad Leonem. Endlich sind noch zu er- 
wähnen: 18. forma vivendi sororibus s. Clarae data. 19. Ul- 
tima voluntas quam scripsit sororibus s. Clarae — beide über- 
liefert in c. 6 der Klarissenregel vom 9. August 1253, Ori- 
ginal in S. Ohiara zu Assisi. 

IV. Ausser diesen gut oder relativ gut bezeugten opus- 
cula sind unter dem Namen des Franciscus noch folgende 
Schriften überliefert: 1. Uom, Biblioteca Vallicellana B. 131 
saec. XY f. 82 'Pater noster', eine Erklärung des Pater 
noster, die in Rom, San Isidoro 1, 73 f. 10' dem Bruder Aegi- 
dius von Assisi zugeschrieben vpird. In den mir bekannten 
Sammelkodices fehlt dies Stück. Dazu gehört allerdings nicht 
Rom S. Antonio. cf. oben p, XVIII. 

2. Ebd. B. 82 f. 141 : 'Praedicatio quaedam quam fecit 
b. Franciscus fratribus suis circa mortem', enthält nach Lem- 
mens Opuscula p. 203 f. zahlreiche Zitate aus Basilius, Ohry- 
sostomus. Augustin, Gregorius Magnus, Isidorus Hispalensis, 



Einleitung. XXI 

Bernliardus Claraevallecsis und ist schon hierdurch als Pseud- 
epigraj)h gekennzeichnet, 

3. Yicenza, Biblioteca Bertoliana G 1. 10. 24 saec. XY. 
und Capistrano Bibliothek der Minoriten XXI saec. XV. f. 140 : 
epistola beati Francisci ad fr. Bernardum = Bonaventura, epistola 
continens XXV memorabilia, S. Bonaventurae Opera omnia, 
editio nova Quaracchi, t. 8 p. 491, also ebenfalls Pseudepi- 
graph. 

4. Paris, Bibüotheque nationale lat. 18327 saec. XV. 
f. 158 : Perfectiones s. Francisci, quas dedit fratri lunipero, 
von Wadding tinter demselben Titel in seinem 'Ms. Hibernicum' 
gefunden, cf. Opuscula p. 520 f = Perfectiones s, Prancisci 
ed. Firmamentum trium ordinum f. 23 , Eodulphius Historia 
Seraphica t. 2 f. 169, Manuale ordinis Minoriun, schon von 
Wadding als Pseudepigraph erkannt. 

5. In einigen Hss. , z. B. Mainz Stadtbibhothek Kai't- 
häuser 493 saec. XIII f. 49, München, kgl. Bibliothek 5159 
f. 43 werden dem Pranciscus auch beigelegt , die sonst dem 
Bruder Aegidius zugeschriebenen dicta, cf. Cöln Stadtarchiv 
GB 8« 61 saec. XV f. 85, GB 4« 127 f. 67. 

V. Der Inhalt der Editio princeps. Die editio prin- 
ceps Waddings, Antverpiae 1623, enthält alle sub m p. XX 
genannten opuscula mit Ausnahme der epistola ad custodes, 
aber zum Teil in sehr abweichender Form: nr. 4 als epist. 1 
und 2, nr. 8 als epist, 12, 11, 10, nr. 6 als epist. 13, nr. 18 
und 19 als epist. 4 und 5, nr. 13 in ganz verstümmeltem Texte 
als epist. 6 und 8. Endlich hat Wadding geglaubt, p. 87, 
c. 19, 20, 22 der Admonitiones aus dem Firmamentum und 
anderen schlechten Drucken als besonderes opusculum noch 
einmal abdrucken zu sollen. 

Ausserdem hat der fleissige editor noch aufgenommen die 
Klaiissenregel von 1253, die Tertiarierregel von 1289 und eine 
Unmasse anderen meist sehr fragmirdigen Materiales. Wir 
"werden gut tun, diesen Ueberfluss gleich nach den Quellen 



XXII Einleitung. 

zu ordnen, aus denen er stammt. Denn auf diese Weise er- 
halten wir 1. sogleicli einen Eindruck von dem "Werte der 
einzelnen Stücke und 2. ein Urteil über das Verfahren des 
editor princeps. 

A. Handschriftlich angeblich unter dem Namen 
des Franciscus überlieferte Stücke: 1. ex- 
positio super orationem Dominicam cf. oben p. XX sub IV, !• 

2. 'Ms. Hibemicum' j). 116: oratio quando Christi corpus 
elevabat sacerdos; p. 119: 'oratio quottidiana' ; p. 520: 'opus- 
culum decem perfectionum' cf. oben p. XXI sub IV, 4. 3. 'ex 
secundo Ms. Assisiano' f. 506: 16 'Sententiae'. — 4. 'ex 
lacera et vetusta charta pergamena' p. 527: 'sex praecipuae 
rationes' , Fragment eines opusculum, in dem von Franz in 

3. Person geredet wird, also kein opusculum Francisci, Avie 
Wadding selbst bemerkt. 

B. Aus lateinischen Chronisten saec. XVI. 
und XVn, 1. a,us Fr. Gonzaga, De origine seraphicae reli- 
gionis Franciscanae, Venetiis 1603, p. 806 f.: epistola ad po- 
pulorum rectores. 2, aus Fra Mariano, fasciculus (verschollen), 
Rodulphius Tossinianensis . Historiarum seraphicae religionis 
libri tres, Venetiis 1586 1. 1, Henricus Sedulius, Hist. Sera- 
phicae Antverpiae 1613, p. 205: epistola ad S. Antonium; 
dazu benützte W. auch noch eine sj)anische Uebersetzung bei 
ReboUedo , Chronica general de s. Francisco y de su orden 
aijost., Sevilla 1598, 1603, 1. 4 c. 38. 

C. Aus Ubertino de Casale Arbor vitae cruci- 
f i xae 1. 5 c. 3 : 1. p. 117 oratio 'Absorbeat'. — 2. p. 109 'oratio 
pro obtinenda paupertate', von Übertino entlehnt aus der alle- 
gorischen Dichtung des Giovanni Parenti (?) 'Sacrum com- 
mercium beati Francisci cum domina paupertate' ed. P. Edu- 
ardus Alenconiensis ßomae 1900 p. 41 — 44. — D. Aus spa- 
nischen Chroniken saec. XVI. un d XVEI. 1. p. 21 
epist. 7 aus ReboUedo a. a. O. — 2. p. 26 epist. 9 ebd. — 3. p. 54 
epist. 14 ad custodes aus Vincentius Blascus hist. eccles. regni 



Einleitung. XXTEI 

Aragon. — 4. p. 508 ff. 7 sermones aus ReboUeclo a. a. 0. — 
E. Aus dem Firmamentum trium ordinum Pa- 
risiis 1512: 1. p. 107 oratio ad Mariam. — 2. p. 130 laudes 
testamenti, von W. selber dem Heiligen abgesprochen, aber 
dennoch, abgedruckt ! — F. Exzerpte Yornehmlich 
aus den Redest ticken der Legenden. — 1. p. 67 
epist. 17 ad dominam Jacobaeam de Septemsoliis "wörtlich = 
Actus s. Francisci et sociorum eius ed. Sabatier, Collection 
t. 4 p. 63. — 2. p. 93 opusculum de perfecta laetitia wörtlich 
aus Actus c. 7 ed. Sabatier p. 24 ff. — 3. p. 102 'oratio in 
suae conversiords initio' aus dem 'Ploretum' , aber nicht aus 
der von Sabatier Yeröffentlichten Rezension. — 4. p. 108 oratio 
ad Mariam aus Pisanus 1. 2 conf. 11. — 5. p. 118 oratio 'pro 
commendanda sua familia' aus Pisanus 1. conf. 11 = Sj)eculum 
perf. c. 39. — 6. p. 117 oratio in infirmitate aus Bonaventura 
legenda maior c. 14 § 11. — 7. p. 286 ff. 28 Collationes, aus den 
Redestücken der Legenden, wie W. selbst angiebt, zusammen- 
gestellt. — 8. p. 422 ff, 57 Apophtegmata aus den verschie- 
densten Autoren, die Franciscus redend einführen, vornehm- 
lich Pisanus, exzerpiert. — 9. p. 43 f. 41 'Familiaria coUoquia' 
aus denselben 'Quellen' geschöpft, — 10. p. 474 ff. 16 'Pro- 
phetiae', 11. p. 484 ff. 2 'Parabolae' und 5 'Exempla', 12. Bene- 
dictiones 2—7 p. 492—7, 13. p. 497 ff. 30 'Oracula', alles 
ebenfalls lediglich Exzerpte aus den Legenden , den Werken 
des Bonaventura , des Alvaro Pelayo u. s. w. , wie "Wadding 
selber immer gewissenhaft notiert. — G. Cantica b. Fran- 
cisci. Ausser dem Sonnengesang teilt W. unter dieser Ru- 
brik mit p. 402 ff.: 'Li foco l'amor mi mise', Dichter: laco- 
pone da Todi; 'Amor de caritate' etc. Urheber nachweislich 
lacopone da Todi , cf. Laude di Fratre lacopone da Todi ed. 
Bonaccorsi Firenze Sept. 1490. 

Diese üebersicht lehrt, dass Wadding garnicht beabsich- 
tigte, bloss den schriftlichen Nachlass des Heiligen zu sammeln. 
Er wollte auch alle Logia Francisci zusammenbringen, moch- 



XXIV Einleitung. 

ten sie noch so schlecht bezeugt sein. Dadurch ist seine Aus- 
gabe naturgemäss eine rudis indigestaque moles von zum Teil 
sehr fremdartigen Stoffen geworden, die zu sichten nicht immer 
leicht ist. Ob es ihm auf diese Weise gelungen ist, auch 
einige echte Dokumente zu retten, werden wir in § 3 sehen. 
Yorerst noch ein "Wort über 

§ 2. YerschoUene opuseula s. Francisci. 

Verschollen sind folgende opuseula: 1. epistula ad An- 
tonium mit der Inscrij)tio : Fratri Antonio episcopo suo , cf. 
2 Celano 3, 99. — 2. Littera ad Bononienses scripta, 'in qua 
erat falsum latinum', Eccleston c. 6 (5) SS. 28 p. 563. — 
3. Epistulae ad HugoHnum cardinalem Ostiensem, cf. 1 Celano 
c. 5 , 100. — 4. Forma vivendi, quam scripsit sororibus s. 
Clarae , 'maxime ut in paupertate semi^er perseverarent', cf. 
Testament der Clara Acta SS. Augusti t. 2 p. 747 n. 12; 
die Stelle beweist, wenn echt, dass die in der Klarissenregel 
überlieferte forma vivendi nur ein Fragment ist. — 5. plura 
scripta sororibus s. Clarae tradita, 'ne post mortem eins uUa- 
tenus declinarent a paupertate', Clara in ihrem Testamente 
ebd. Zu diesen Scripta gehörte die ultima voluntas, die uns 
erhalten ist. — 6. Benedictio Clarae, qua benedisit ei 'et ab- 
solvit eam ab omni defectu, si quam fecisset', in der "Woche, 
in der er starb (25. Sept. — 3. Okt. 1226) , cf. Bruder Leo, 
Speculum c. 106. — 7. Sancta verba cum cantu pi'O conso- 
latione et edificatione pauperum dominarum, Inhaltsangabe 
Bruder Leo, Speculum c. 90, verfasst darnach 1224 ca. Okt. 
nach dem Sonnengesang. — 8. Littera ad ministrum et fratres 
Franciae, in qua scripsit, 'ut visis litteris iubilarent, laudes 
divinae Trinitati dicentes : Benedicamus Patrem et Filium 
cum Spiritu Sancto', Eccleston c. 6 (5). — 9. Testamentum 
breve, April 1226 dem Priester Benedict von Prato diktiert, 
Inhaltsangabe Spec. c. 87 : Scribe, qualiter benedico omnibus 
fratribus meis qui sunt in religione et qui venturi usque ad 



Einleitung. XXY 

finem saeculi. Et quoniam propter debilitatem et dolorem 
infirmitatis loqui non valeo, in bis tribus verbis patefacio volun- 
tatem et intentionem meam breviter cunctis fratribus praesen- 
tibus et futuris. Videlicet ut in signum memoriae meae et 
benedictionis et testamenti semper diKgant se ad invicem, sicut 
dilexi et diligo eos. Semper diligant et observent dominam 
nostram panpertatem. Et semper praelatis et clericis sanctae 
matris ecclesiae fideles et subditi esistant. — 10. Litterae 
aliquae salutationis vel admonitionis, 1 Celano 82. — 11, Liber 
dictorum b. Francisci. Incipit : 'Quid faciet bomo in omni 
tentatione'. Explicit: 'Oratio semper est praemittenda propter 
insidias'. ISTach Sbaralea, Supplementum adWaddingii scriptores 
ordinis Minorum p. 244 befand sieb dieser Liber nocb Ende 
des 18. Jahrhunderts bandscbriftlicb in Assisi und Ferrara. 
Da Sbaralea sehr häufig die von ihm genannten Codices nicht 
eingesehen hat, cf. seine Bemerkungen über Rom. Vallicellana 
B 131 ebd. p. 244, so ist die Vermutung begründet, dass diese 
Angabe auf einem Irrtum beruht oder sich auf ein Pseud- 
epigraph bezieht. 

§ 3. Prüfung des überlieferten Bestandes. 

Die Echtheit einiger der überlieferten opuscula ist schon 
durch die Art ihrer Ueb erlief erung gesichert. Die Landes Al- 
tisskai, die Benedictio Leonis, die epistula ad Leonem besitzen 
"wir noch im Original. Die r.egula bullata ist in der Original- 
bulle erhalten, durch sie einst in Kraft gesetzt -wurde, die 
forma vivendi sororibus s. Clarae data, die ultima voluntas in 
der Originalbulle , in welcher Innocenz IV. 9. Atigust 1253 
die dritte Klarissenregel pubHzierte. 

Eine zweite Gruppe der opuscula ist durch das Zeugnis 
der Zeitgenossen, Vertrauten und ältesten Biographen des Hei- 
ligen hinreichend beglaubigt. Die prima regula wird noch bei 
Lebzeiten des Franz, allerdings ohne Ifennung des Urhebers, 



XXVI Einleitung. 

von Jakob von Vitiy verwertet, cf. unten p. 104 f., dann aus- 
drücklich als ein Werk des Heiligen zitiert von 2 Celano 1, 10, 
Jordan von Giano c. 11 — 15, Hugo von Digne in seiner ex- 
positio regulae, siehe unten p. 27. Des Testamentes gedenkt 
schon 1228/9 1 Celano 17, cf. 32, 39, 45, dann 1230 Sep- 
tember 28 Gregor IX. in der Bulle 'Quo elongati' , cf. Col- 
lection 1 p. 315, und 1244/5 Bruder Leo, Speculum c. 9, 11, 
26, 65, cf. 2 Celano 3, 99, und zwar setzen diese Zeugen 
unseren Text voraus, obgleich sie nicht wörtlich zitieren, cf. 
1 Celano 17 mit Test. c. 1, 32 mit Test. c. 4, 39 mit Test, 
c. 4, 45 mit Test. c. 2; Bulle Elongati mit test. c. 12_,8; 
Speculum c. 11 mit test, c. 7, c. 26 mit test. c. 6, c. 65 mit test. 
c. 3 ^), 2 Celano 3, 99 mit test. c. 3. Aus den Admonitiones 
führt Bruder Leo c. 20 wörtlich an, Speculum c. 96. Von den 
laudes de virtutibus teilt 2 Celano 3, 119 den Anfang mit. 
Ueber .die Entstehung des Sonnengesangs handelt Bruder Leo 
ausführlich Specidum c. 100 , 101 , 123 , und zitiert daraus 
einige Zeilen, aber auch Thomas von Celano kennt und er- 
wähnt ihn 1 Celano 1, 80 f., 2 Celano 3, 139, cf. 1 Celano 109 
(de morte propinqua laudes Domino). Auf die Laudes Dei 
verweist wiederum Bruder-Leo, Speculum c. 55, und das Offi- 
cium passionis bezeichnet ausdrücldich als eine 'Einrichtung' 
des Eranciscus der andere Hauj)tzeuge, Thomas von Celano, 
in der Vita s. Clarae c. 4 § 30 Acta SS. Augusti t. 2 p. 70 f. 
Bei einer dritten Gruppe wird man das übereinstimmende 
Zeugnis der alten Sammlungen schon als eine Gewähr für die 
Echtheit betrachten dürfen: dazu gehören die Epistola ad 
omnes fideles, die Epistola ad capitulum, 'De reverentia cor- 
poris Domini', 'De religiosa'. Das Notat 'De religiosa' wird 
überdies noch gedeckt durch die Admonitiones. Denn es ist 
in Sammlung 2 und 3 als letzte admonitio überliefert. Daraus 

1) Spec. c. 9 gibt nicht ein Zitat, sondern eine Erläuterung zu test. 
c. 8. C. 55 p. 99 ed. Sabatier ist zu lesen: 'Circa mortem suam hanc 
ecclesiam i'ratribus in testamentum reliquit'. 



Einleitung. XXYII 

folgt nicht, dass es iirsprün glich zu diesem opusculiim gehörte, 
denn es passt inhaltlich nicht in den Rahmen dieser Mahn- 
rede, wohl aber, dass der Verfasser des Portiunculabiiches es 
in derselben Hs fand, wie die Admonitiones und zwar direkt 
hinter den Admonitiones. Für die anderen hier genannten 
opuscula ist charakteristisch die Mahnung, das Altarsakrament 
würdig zu feiern und zu gemessen. Wie sehr beides dem Hei- 
ligen am Herzen lag , lehrt das Testament c. 3 , aber auch 
Bruder Leo Speculum c. 65 cf. 2 Celano 3, 129. Ja Bruder 
Leo spielt direkt auf Schriften wie unsere opuscula a. a. 0. an: 
in testamento suo et in aliis scriptis suis voluit relinquere 
fratribus voluntatem suam super hüs. Auch die Fürsorge für 
die sanctissima nomina et verba, Epist. ad capitulum c. 4, ist 
echt franciscisch. Mcht nur gedenkt 1 Celano 82 ihrer als 
eines eigentümlichen Zuges des Heiligen, sie offenbart sich 
auch in test. c, 3 und zwar in Worten, die ganz an die Epi- 
stola anklingen. Die Echtheit dieser epistola ist damit ge- 
nügend bewiesen. Aber was von ihr gilt, gilt auch Ton der 
epistola ad fideles c. 9 p. 53 f., die sich zudem wörtKch mit 
regula j)rima. c. 22 p. 22 f. bei'ührt, dem opusculum 'De reve- 
rentia' und den Admonitiones , cf. c. 1 p. 40 f. So eng sind 
diese Stücke inhaltlich mit einander verwandt, dass das eine 
mit dem anderen steht und fällt, dass sie immer als Gruppe 
behandelt und beurteilt werden müssen. 

Somit verpflichtet die Ueb erlief erung uns nur bei sehr 
wenigen opuscula zu einer eingehenderen Untersuchung. 1. Die 
Epistola ad quendam ministrum. Dies Stück taucht zuerst in 
den Hss. des Portiunculabuchs auf. Aber da dessen Verfasser 
den jSTachlass des Bruders Leo benutzte, so darf Bruder Leo 
mit einigem Rechte auch für diese Epistola als Zeuge betrachtet 
werden, cf. maten § 4. Stil und Wortschatz geben nirgends 
zu Bedenken Anlass. Die übermässige Verwendung der Par- 
tikel et erinnert an das Testament. Eirmiter ist ein Lieblings- 
wort des Heiligen, es kommt in dem Testamente nicht weniger 



XXVIII Einleitung. 

als 5 Mal vor. Similiter ist eine auch, sonst häufige Form 
der Anknüx^fung, cf. Regula prima c. 3, 5, 8. Auch der In- 
halt des Briefes erweckt keinen Ai'gwohn. Ja man darf be- 
haupten, die Annahme einer Fälschung wäre gerade in diesem 
Falle die Annahme einer Absurdität. Sowohl die Konven- 
tualen wie die Spiritualen befolgten den Sündern gegenüber 
eine strengere Praxis, als Franz sie hier vorschreibt. Weder 
in diesem noch in jenem Lager war mithin Anlass zur Fäl- 
schung eines solchen Schreibens vorhanden. Wäre es gefälscht, 
so wäre es ein völlig rätselhaftes Dokument. Will man es 
verstehen, so muss man es als echt gelten lassen, wie Ueber- 
lieferung und Form empfehlen. 2. Die Salutatio b. Mariae 
findet sich ebenfalls zuerst in dem Portiunculabuche. Inhalt- 
lich gibt auch sie zu Bedenken keinen Anlass. Denn dass 
Franciscus der hl. Jungfrau besonders zugetan war, bezeugt 
nicht nur Bruder Leo Speculum c. 55, 2 Celano 3, 127, son- 
dern auch Regula prima c. 9, 23, epist. ad fideles c. 1 p. 50, 
ad capitulum c. 2 p. 59. Die Ausdrücke domus, palatium, 
tabernaculum berühren im Munde des Franciscus etwas fremd- 
artig. Aber nichts hindert die Annahme, dass er sie aus be- 
kannten Antiphonen sich angeeignet hat. Es liegt somit kein 
Grund vor, dem Heiligen das lairze Gebet abzusprechen. 
Höchst wahrscheinlich bildete es ursprünglich den 2. Teil der 
sogenannten Salutatio virtutum : denn 1. es folgt in B 1, B 2, 
B 4, 0, F, K, Liegnitz 12, Rom Vallicell. B 131 unmittelbar 
auf jene salutatio. 2. Es weist im Schlusssatz p. 70 1. 14 'et 
vos omnes sancte virtutes' eine deutliche Beziehung zu der- 
selben auf. 3. Auch die Ueberschrift des Tugendpreises in 
As und K 'Salutatio virtutum, qidbus decorata fuit sancta 
virgo et debet esse sancta anima' zeigt, dass ursprünglich die 
beiden Salutationes zusammengehörten. 

3. Die epistola ad universos custodes ist zwar bislang nur 
in einer einzigen Hs nachgewiesen, aber trotzdem nicht als 
Fälschung zu betrachten, Sie ist inhaltlich nur eine Variation 



Einleitung. XXIX 

des Lieblingstliemas des Heiligen : De reverentia corporis Do- 
miui et sanctissimorum nominum. Dazu berührt sie sich im 
Wortlaut mit test. c. 3, epist. ad capitulum c. 1, 2, sowie in 
den Schlusssätzen mit De reverentia, epist, ad fideles, ad ca- 
pitulum , und endlich, weist auch sie die charakteristischen 
Züge des echten Stiles auf, cf. die Verknüpfung der Sätze durch 
et, die Formel esse per obedientiam. Auffällig ist nur die 
Grussformel der Inscriptio. Sie ist jedenfalls nicht von Franz 
erfunden, sondern aus einem fremden Briefe entlehnt, den er 
als Muster benutzte. 

Somit können wir sämtliche in den alten Sammlungen 
überlieferten opuscula als echt bezeichnen. 

Anders steht es mit den Dokumenten, die ich unter III. 
in § 1 erwähnt habe und die der erste Herausgeber "Wadding 
ausser jenen echten Stücken aufzunehmen gewagt hat. Dass 
es sich bei den ersteren um Pseudepigraphen handeltj lehrt 
schon die Besclireibu.ng p, XX. Was die letzteren anlangt, so 
sind die unter E, F, Gr genannten Stücke schon durch die Art 
ihrer Ueb erlief er ung als unecht gekennzeichnet. Wadding hat, 
vne bemerkt, schlechthin alle Redestücke, auch der spätesten 
Legenden, als 'Schriften', opuscula des Heiligen betrachtet und 
auf diesem unkritischen Wege die Ueb erlief erung gewaltig be- 
reichert. Auch bei den von ihm aus dem Spanischen über- 
setzten opuscula brauchen wir uns nicht lange aufzuhalten: 
die Sermoues enthalten z. T. Gedanken, die Franz gänzlich 
fremd, aber den sj)anischen Mystikern sehr vertraut sind. 
Sermo 7 fordert z. B. , \ne die Alumbrados und Ignaz von 
Loyola, möglichst häxifige Konxmunion. Epistola 7 ist nur eine 
kürzere Variation der epistola ad quendam ministrum, epist. 9 
weist keinen einzigen für Franciscus charakteristiscben Ge- 
danken oder Ausdruck auf. Dazu sind die Gewährsmänner 
Waddings, ReboUedo und Blascus, als unzuverlässig bekannt. 
Diese Tatsachen genügen, um auch in diesen Fällen das Ver- 
dikt unecht zu rechtfertigen. Aber auch von den imter A, B, 



XXX Einleitung. 

C genannten Stücken bedürfen nur wenige einer genaueren 
Untersuchung. 1. Die oratio 'Absorbeat' taucht erst 1305 bei 
Ubertino auf. Sie erweckt nach Form und Inhalt die stärk- 
sten Bedenken. "Wendungen, wie ignita et nielliflua vis anioris 
tui, aniore amoris tui mori, sind im Munde des Franz ganz 
unerhört. Ich bin daher überzeugt, dass dies Gebet nicht von 
Franciscus herrührt, sondern von einem theologisch geschulten 
Mystiker, drucke es aber, da ich die Quelle nicht nachweisen 
kann, unter Dubia ab. 2. Die epistola ad populorum rectores 
berührt sich inhaltlich mit c. 1 der epistola ad omnes fideles 
der epist. ad capitulum c. 1, der epist. ad custodes und dem 
opusculum 'De reverentia corporis Domini'. Der Stil giebt 
zu ernsten Bedenken keinen Anlass. cf. 'Sicut possum', 'fir- 
miter', die Schlussformel. Gleichwohl halte ich angesichts der 
schlechten Ueb erlief erung die Echtheit dieses Stückes für nicht 
gesichert und bringe es daher ebenfalls unter Dubia. 3. Die 
epistola ad Antonium taucht ebenfalls erst im 16. Jahrhundert 
auf. Für ihre Echtheit spricht a) der Umstand, dass Franz 
an Antonius nachweislich Briefe geschrieben hat, vgl. oben 
§ 2. b) Dass nicht nur ReboUedo, Sedulius und Rodulphius, 
sondern auch der viel zuverlässigere Fra Mariano den Brief 
kennen. Bedenken erregt aber die Tatsache, dass die ver- 
schiedenen Gewährsmänner den Brief in verschiedener Form 
mitteilen. Darum habe ich auch ihn in die Klasse der Dubia 
verwiesen. 4. Die expositio super orationem Dominicam ist 
a. sehr schlecht bezeugt, cf. oben p. XX, b. erheblich besser 
stilisiert, als die echten opuscula, c. enthält sie Ausdrücke 
und Gedanken, die schulmässige theologische Bildung verraten, 
cf, visio manifesta, fruitio sempiterna, ex toto corde te semper 
cogitando, ex tota anima te semper desiderando, ex tot^ 
mente omnes intentiones nostras ad te d i r i g e n d o. 
Die Autorschaft des idiota Franciscus scheint mir darnach 
ebenso ausgeschlossen, wie die Autorschaft des idiota Aegidius. 
Doch hat Franciscus möglicherweise dies schöne Gebet sich 



Einleitung. • XXXI 

angeeignet und mit den Seinen gebetet. Darum teile ich es 
ebenfalls unter Dubia mit. 5. Die oratio quotidiana des 'Ms. 
Hibernicum' beginnt mit den Gebetsworten 'Dens mens et 
omnia", die der HeiUge nach. Vita Bernhardi Anal. Francisc. 
3 p. 36, Actus c. 21 f. p. 5 in der ISTacht vor der Bekehrung 
Bernhards Yon Quintavalle unaufhörlich rezitierte. Die oratio 
ist nur eine weitere Ausspinnung dieses legendarischen Gebets 
und darum gleichfalls als apokryph zu betrachten. 6. Auch 
die andere oratio des M. Hibernicum Wadding p. 116 ist so 
schlecht bezeugt, dass ich sie unter die apocrypha verweise. 
Dazu enthält sie Ausdrücke , die bei Franz sich nicht nach- 
weisen lassen: cf. gloriosa Christi tui facies. 7. Von den 16 
Sententiae des codex secundus Assisianxis stammen 2 (nr. 2, 3) 
nachweislich von Augustin, je 1 (nr. 11) von Gregor dem 
Grossen und (nr. 15) von Bernhard von Olairveaus. Nr. 1 
besteht aus ein Paar fehlerhaften Hexametern, dem zweiten 
felilt nur ein Wort, etwa stuprum, das der Schreiber wohl 
aus Anstandsgefühl unterdrückt hat. Nr, 2 ist dagegen ein 
tadellos gebildetes Distichon. Nr. 4, 5, 7, 8, 10, 16 sind anti- 
thetische Wortspiele, die gelehrte Schulung verraten. Nr. 9 
stammt ebenfalls von einem Gelehrten. Nr. 6 , 13 , 14 sind 
schon wegen ihrer Form dem Franciscus abzusprechen: so 
pathetisch und rhetorisch hat der Heilige nie sich ausgedrückt. 
Kurz, keine einzige der Sententiae kann auch niu" mit einem 
Schein des B-echtes Franz vindiciert werden. 

Von dem ganzen gewaltigen Haufen von Schriften und 
Exzerpten, die Wadding mit rühmlichem Fleisse an allen 
mögUchen Orten zusammengesucht hat, bleiben somit ausser 
den diu'ch die alten Sammlungen verbürgten Stücken nur 2 
kleine Dubia übrig, die epistola ad populorum rectores und 
die epistola ad Antonium. Alles übrige ist unecht, d. i. nicht 
von Franciscus oder im Auftrage des Franciscus geschrieben. 

Zum Schlüsse noch einige Bemei-kungen über ein erst 
jüngst wieder ans Licht getretenes wichtiges Dokument, die regula 



XXXa Einleitung. 

et Tita fratrum vel sororum de paenitentia, entdeckt von Saba- 
tier in dem Codes XX saec. XV. des Minoritenkonvents zu 
Capistrano in den Abruzzen und jüngst veröffentlicht in den 
Opuscules 1 p, 16 ff. Diese regula wird weder in dem Codex 
dem hl. Franz zugeschrieben, noch erhebt sie selber irgendwo 
Ansi^ruch auf eine so vornehme Herkunft. Trotzdem hat 
Mandonnet in seiner Abhandlung 'Les regles et le gouverne- 
ment de l'ordo de paenitentia au XHI. siecle' , Opuscules 
1 p. 143 ff., c. 1^ — 12 des Dokuments für ein Werk des Fran- 
ziscus erklärt, allerdings nicht für ein "Werk gleich den an- 
deren opuscula: Kardinal ügolino von Ostia hat seiner Mei- 
nung nach den Entwurf des Franz so stark redigiert, dass 
die regula oder das Memoriale in der Form heute nicht mehr 
an ihren ersten Urheber erinnert. Carl Müller hat in Ztschr. 
für Kirchengesch. 23 p. 496 ff. diese Hypothese bekämpft. Ich 
begnüge mich hier damit meine Ansicht kurz anzudeuten, so- 
weit es das Verständnis des Textes erfordert. 1. Das Memo- 
riale bestand ursprünglich nur aus 12 Kapiteln. Beweis: die 
noch nicht wieder agnoscierte ^) Venetianer Handschrift, saec. 
XIV, die Berardelli in der Nuova raccolta d'Opuscoli scientifici 
e filogici c. 37 (1782) p. 48 beschreibt, cf. Mandonnet p. 176 f. 
C. 13 besteht, wie auch der Inhalt lehrt, aus späteren Zu- 
sätzen. 2. In der Inscriptio des Memoriale steckt ein Fehler. 
Jahrzalil, Indiktion und die Angabe tempore Gregorii noni pa- 
pae stimmen nicht zusammen. Entweder hat der Abschreiber 
sich in der Jahrzahl geirrt, dann wäre MCCXXI in MCCXXVHI 
zu korrigieren. Oder er hat eine Zeile übersprungen. Die er- 
stere Möglichkeit wird schon dadurch ausgeschlossen, dass auch 
der Venetianische Codex und Fra Mariano in seiner Geschichte 
des 3. Ordens das Jahr MCCXXI lasen, cf. Mandonnet p. 177, 
Sabatier, Collection 2 p. 160 f. Es bleibt somit nur die zweite 
Möglichkeit übrig: Ausfall einer Zeile infolge Homoioteleutons, 



1) Auch meine Anfragen hatten keinen Erfolg. 



Einleitung. XXITTTT 

cl". Sabatier, Opiiscules 1 p. 17 f. n. 1. Die Inscriptio lautete 
iirsprimglicli vielleicht: Inceptum anno Domini M^CCXXlo 
tempore Honorii tertü papae . . . indictione nona. Anno 
MQQCXXYIHQ tempore G-regorii noni papae XIII Kai. lun. 
indictione prima tale est. Auffällig "wäre dann nur noch, dass 
hinter tempore Gregorii das übliche 'et Friderici imperatoris' 
fehlt. Aber diese Abweichung von der Regel ist vielleicht 
beabsichtigt. Friedrich II. befand sich seit dem 29. Septem- 
ber 1227 im Banne. Es ist möglich, dass der Schreiber der 
Urkunde deswegen nur des Papstes gedenkt. Es sei daran 
erinnert, dass die Stadt Eaenza, aus der das Memoriale mut- 
masslich stammt, sich stets zur guelfischen Partei hielt, cf. 
Winkehnann, Jahrbücher des deutschen Reiches unter Erie- 
drich IL 2 p. 24, 51, 57, 162 und öfter. Emendiert man 
dergestalt die Inscriptio, so ergibt sich: die vorliegende Fas- 
sung des Memoriale stammt aus dem Jahre 1228. Aber zu 
G-runde liegt eine ältere Fassung aus dem Jahre 1221. — 4. 0. 
6, 4 spielt auf die Bulle 'Detestanda' vom 30. März 1228 oder smf 
deren verschollene Vorurkunde an, die aus der Zeit zwischen 
1221 Dez. 16 imd 1227 März 18 stammte. Daraus folgt: die 
vorliegende Fassung der c. 1 — 12 ist erst nach 1221, wakr- 
scheinlich 1228 entstanden. Die Zusätze in c. 13 stammen 
also aus noch späterer Zeit. 5. Der Text des Memoriale ver- 
rät namentlich in c. 10, 11, 12 die Hand eines geschulten Ju- 
risten, cf. die juristischen Kunstworte in c. 10 : alienorum re- 
stitutio, numerata pecunia vel cautio pignoris data, interpel- 
lare, personae condicio et eins instantia, in c. 11: de haeresi 
diffamatus, in c. 12: obhgari non ad culpam sed ad poenam, 
contumax, siehe Brissonius Lexicon iuris sub vocibus. Auch der 
Titel Memoriale ist möglicherweise dem juristischen Sprach- 
gebrauch entnommen. Denn Memoriale kann bedeuten no- 
titia, Charta, cf. Du Gange sub voce. 6. Von diesen im Ju- 
ristenlatein geschriebenen Paragraphen unterscheiden sich nicht 
unerheblich die Paragraphen c. 6, 5 bis c. 9, 3. Sie sind ähnlich 

Boehmer, Analekten, Gr. A. C 



XXXiy Einleitung. 

simpel stilisiert, wie die opuscula s. Francisci, cf. die über- 
mässige Verwendung der Conjunction et. Auffällig ist ferner in 
c. 3 der Anklang an c. 3 der regula prima non bullata. 7. Be- 
achtet man dies alles, dann ersclieinen die im wesentliclien 
übereinstimmenden Berichte des Bernhardus de Bessa Liber 
de Laiidibus c. 7 Anal. Francisc. 3 p. 686 und des Fra Mari- 
ano CoUection 2 p. 161 über die Entstehung der 1. Tertiarier- 
regel nicht schlechthin wertlos. Nach beiden wäre jene älteste 
Regel ein gemeinsames Werk des Franz und des Kardinals 
Ugolino gewesen. Mariano erklärt dies, wie folgt: quello — 
s. Francesco — che lo spirito li dictava, al cardinale porgeva 
et el cardinale con la sua propria mano alcune cose soperendo 
scriveva. 8. Mariano erzählt weiter, dass die erste Bussbrüder- 
schaft in Florenz kurz nach Franzens Rückkehr aus dem Ori- 
ente entstanden und die älteste Regel daselbst am 20. Mai 
1121 erfasst worden sei. Dieser Ortsangabe steht die älteste 
Urkunde für die Bussbrüder entgegen, welche vielmehr auf 
Faenza und Umgebung weist, cf. Breve 'Significatum' von 1221 
Dez. 16. Man darf daher wohl vermuten, dass Marianos Dar- 
stellung hier auf einer Verwechslung von Faventia mit Flo- 
rentia beruht. Hierauf weist auch die Tatsache hm, dass das 
Memoriale in c. 1 die Geltung ravennatischer Münze voraus- 
setzt. In Florenz war ravennatisches Greld nicht im Gebrauch, 
wohl aber in Faenza, cf. die Regesten bei Mittarelli, Acces- 
siones ad SS. Murat. Faventinae (1771) p. 470 AB, 471 B, 481, 
492, auch die Urkunden p. 629. Aber auch der chronologi- 
sche Ansatz Marianos lässt sich nicht aufrecht erhalten. Kar- 
dinal Ugolino weilte zwar 1. April 1221 in Florenz, begab 
sich aber noch in diesem Monat nach der Lombardei: 13. Mai 
ist er in Pizzighettone, 26. Mai in Brescia nachweisbar, cf. 
Guido Levi in Archivio della Societä Romana di Storia patria 
12 p. 241 ff. Franciscus aber hielt sich am 20. Mai höchst 
wahrscheinlich an der Portiuncula auf, wo am 30. Mai das be- 
berühmte Mattenkapitel eröffnet wurde. Das Datum Mai 20 



Einleitung. XXXV 

ist sonach schwerlich auf das Jahr 1221 zu beziehen, sondern 
viehnehr, wie in der Inscriptio des codex Capistrano, auf das 
Jahr 1228. Liegt überhaupt den Berichten des Bernhard 
von Bessa und des Fra Mai'iano echte Tradition zu Grunde, 
dann muss man die Entstehung der ältesten Tertiarierregel 
etwa in den August 1221 verlegen. Von Ende Juli bis 
Mitte September residierte Kardinal ügolino in Bologna und 
Umgebung und hatte nachweislich oft mit den Angelegenheiten 
der Faventiner zu tun, cf. die Urkunden bei Guido Levi, Re- 
gistri dei Cardinali Ugolino ed Ottaviano in Fonti 'pev la sto- 
ria ItaHana, Roma 1890, -p. 77 ff. Nichts hindert weiter die 
Annahme, dass Franciscus sich damals bei dem Kardinal ein- 
fand, cf. 2 Celano 3, 4 waä Speculum perfectionis c. 6. So- 
mit hätte man sich 10. die Entstehung des vorliegenden Do- 
kumentes folgendermassen zu denken : Ca. August 1221 älteste 
Tertiarierregel für Bussbrüder in Faenza und Umgegend, ver- 
fasst von Franciscus und dem juristisch geschulten Kardinal 
Ugolino. Schon dies älteste Memoriale umfasste wohl 12 Ka- 
j)itel gemäss der Vorliebe des Franciscus und der Francis- 
kaner für die Zwölfzahl, cf. regula bull ata, epist. ad fideles. 
Es gehörten dazu vielleicht alle 12 Kapitel unseres Doku- 
mentes mit Ausnahme von c. 6, 1 (?), c. 6, 2, c. 10, 3. 1228 
Mai 20 neue Redaktion = das Memoriale c. 1 — 12 in vorlie- 
gender Gestalt. In noch sjjäterer Zeit sind hinzugefügt wor- 
den c. 13, 1 — 10, und 13, 11 — 13. So kurz das Dokument ist, 
so hätten wir demnach darin 4 Schichten zu unterscheiden : 
ürregel von 1221, neue Redaktion von 1228 und 2 von einer 
Lokalbruderschaft hinzugefügte Zusätze 13, 1 — 10 und 13, 
11—13. 

§ 4. Zur Geschichte der Ueberliefenmg. 

Franciscus besass eine unbegrenzte Ehrfurcht vor allem 
Geschriebenen. Jedes Stück Pergament hob er auf und ver- 
wahrte es an 'heiligem' oder wenigstens an 'ehrbarem' Orte. 



XXXYI Einleitung. 

Es konnten ja auch solchen achtlos weggeworfenen Fetzen 
der Name Gottes oder . doch die Buchstaben stehen, aus denen 
der heihge Name besteht. Liess er selber einmal einen Brief 
schreiben, so duldete er nicht , dass ein überflüssiger Buch- 
stabe oder eine überflüssige Silbe wegradiert wurde — offen- 
bar aus dem gleichen Grunde : er fürchtete dadm-ch einen der 
Buchstaben zu zerstören , aus denen die sanctissima nomina 
sich bilden lassen, cf. 1 Celano 82. 

Darnach begreift man, dass er schon selber mehrfach 
seinen Jüngern die sorgfältige Aufbewahrung und Vervielfäl- 
tigung der eigenen opuscula zur Pflicht gemacht hat. Die 
prima regula sollen die Brüder nicht bloss auswendig lernen, 
sondern auch wohl aufheben, c. 24 p. 26. Die Epistola ad 
ministrum soll der Adressat nicht bloss lesen, sondern bis 
Pfingsten bei sich tragen , p. 29. Die Epistola ad omnes fi- 
deles bittet er anderen in Abschrift zu senden und segnet die- 
jenigen, die das tun, p. 56 f. Die Epistola ad capitulum sollen 
die Generalminister, Kustoden und Guardiane stets bei sich 
haben und sorgfältig aufbewahren p. 62. "Wer das opusculum 
de reverentia corporis Domini abschreibt und verbreitet, wer 
die Epistola ad custodes abschreibt, bei sich trägt und für die 
Kustoden abschreiben lässt, den möge Gott segnen, p. 63, 64. 
Nicht bloss gewünscht, sondern gefordert wird aber solche 
Fürsorge für das Testament und die regula bullata. Der Ge- 
neralminister, alle Minister und Kustoden sollen beide Doku- 
mente immer in Abschrift bei sich tragen und auf allen Ka- 
piteln vorlesen lassen, p. 3, 9 f. 

Sonach sollte, wenn nicht jeder Minderbruder, so doch 
jeder Generalminister, Minister und Kustode zum mindestea 
4 Schriften des Heiligen besitzen und stets bei sich tragen : 
die regula bullata, das Testament, die Epistola ad capitulum, 
die Epistola ad custodes. ' 

Aber nicht bloss für die Erhaltung und Vervielfältigung 
seiner Schriften hat Franz Sorge getragen : er hat bei einigen 



Einleitung. XXXVII 

sogar die sorgfältige Uebei'lieferung des Textes eingeschärft. 
Zu der prima regiüa, der regula bullata, dem Testamente soll 
niemand etwas hinzusetzen, noch etwas davon hinwegnehmen, 
sondern pure, sine glossa soll der Text so gelassen werden, 
wie er ihn fixiert hat, p. 26, 39. 

Aus alledem erhellt: schon Franz selber hat den Anstoss 
zur Sammlung seiner oj)uscula gegeben, denn er dachte von 
ihnen keineswegs gering. Er betrachtete sie vielmehr als das 
Wertvollste, was er den Seinen und der Welt zu hinterlassen 
habe. Er erklärte z. B. die regula geradezu für inspiriert, 
cf. Testamentum c. 4, Bruder Leo Spec. c. 1 und unten p. 86 f. 
Sie sind daher die einzigen Reliquien seiner Person, für die 
er ernstlich Pietät gefordert hat. Seine Haare, Nägel, Klei- 
der hat er selber längst nicht so hoch gewertet. 

Gleichwohl werden nicht alle seine Jünger dieser Forde- 
rung nachgekommen sein. Aber von einem können wir dies mit 
Bestimmtheit behaupten: von dem Bruder Leo. Wenn er in 
seinen 'Cedulae'^die prima regula, das Testament, die Admo- 
nitiones, den Sonnengesang anführt, die Landes Dei und die 
anderen scripta des HeiHgen erwähnt^), so dürfen wir daraus 
schliessen, dass er schon 1244 eine Sammlung der opuscula s. 
Francisci besass. Es wäre ja auch verwunderlich, wenn der 
Mann, der die Autographen des Heiligen so pietätvoll aufbe- 
wahrte und so fleissig die Erinnerungen an die Worte und Taten 
seines Meisters sammelte, die gleiche Treue und Pietät nicht an 
dem ihm bekannten schriftlichen Nachlasse des Franz geübt 
hätte. Wir dürfen demnach mit Zuversicht behaupten : B r u d er 
Leo war einer der ersten, wenn nicht der erste 
systematische Sammler der opuscula Fran- 
cisci. Halten wir diese Annahme fest, dann erscheint es 
nicht ohne Bedeutung, dass die beiden ältesten Sammlungen 
der opuscula, die wir noch besitzen, aus Assisi stammen. 

1) Cf. p. XXVff. Dazu gehörte allem Anschein nach auch die Salutatio 
virtutuni. Denn auch 2 Celano 3, 119 geht auf die Cedulae zurück. 



XXXVIII Einleitung. 

Wir wissen, dass die Cedulae oder Rotuli des Bruder Leo 
nocli um die Wende des 13. und 14. Jahrhunderts in Santa 
CMara zu Assisi aufbewahrt wiu'den, Ubertino de Casale, Ar- 
bor Vitae L. 5 c. 5, f. E III. Erwägen wir nun weitei-, dass 
unsere zweite Sammlung als Beigabe zu einem Werke über- 
liefert ist, das jene Cedulae aufs stärkste verwertet — Specu- 
luni perfectionis — und dass sie auch eine Abschrift des be- 
rühmten Autographs von Assisi, der cartula fratri Leoni data, 
enthält, so dürfen wir wohl die Behauptung wagen: der Ver- 
fasser des Portiunculabuches, der allem Anscheme nach mit dem 
Komj)ilator des Speculum j)erfectionis identisch ist, hat seine 
Sammlung der opuscula dem literarischen ÜSTachlasse des Bru- 
der Leo entnommen. 

Ist diese Annahme zutreffend , dann sind wir aber auch 
befugt, die dritte Sammlung auf die gleiche Quelle zurück- 
zuführen. Denn der Compilator von Avignon hat ein allem 
Anscheine nach aus Assisi stammendes Franciscusbuch be- 
sessen, welches sich mit dem Portiunculabuche zum grössten 
Teile deckte und daher wohl aus derselben Schreibstube her- 
vorgegangen war, wie dieses: eine um die Actus bereicherte 
Ausgabe des Buches, wie sie uns in nicht wenigen Hand- 
schriften noch vorliegt, vgl. § 1 II, 2. 

Wir können mithin wenigstens 2 unserer alten Samm- 
lungen mit einigem Hechte auf den ÜSTachlass des Bruder Leo 
zurückführen. Damit haben wir für die Echtheit der über- 
lieferten opuscula eine neue G-ewähr gewonnen und zugleich 
einen neuen Beleg für die bedeutungsvolle Wirksamkeit des 
Bruder Leo erhalten. Er erscheint nun nicht mehr bloss als 
treuester Zeuge für die Taten, Leiden und Meinungen des 
Meisters in seinen letzten Lebensjahren , sondern auch als 
treuester Bewahrer seines schriftlichen Nachlasses. 

Hat aber zu diesem Nachlasse auch das canticum fratris 
Solls gehört? Bruder Leo berichtet uns genau, dass der 
Heilige mit seinen Jüngern den Gesang einstudierte, aber er 



Einleitung. XXXIX 

fügt nicht hinzu , dass er ihn aufzeichnen Hess , Specuhim 
c. 100 f., 123. Ein Anlass dazu lag in der Tat auch nicht 
TOI'. So wenig die weltlichen joglars ihre Gesänge aufzeich- 
neten, so wenig konnte sich der Heilige bewogen fühlen, dies 
geistliche ioglarlied, das seine Jünger als ioculatores Domini 
überall singen sollten, aufschreiben zu lassen. Der Gesang 
wird sich demnach zunächst mündlich im Kreise der Jünger 
fortgepflanzt haben. Erst nach dem Tode des Eranz ist er, 
■wie mich dünkt, aufgezeichnet worden, und zwar wird wieder- 
um Bruder Leo einer der ersten, wenn nicht der erste ge- 
wesen sein, der diese Pflicht der Pietät erfüllte. 

Wie den Sonnengesang, so hat aber Franz au.ch den Ge- 
sang für die armen Sorores von S. Damian, soviel wir wissen, 
nicht aufzeichnen lassen, Speculum c. 90. Wenn dies über- 
haupt je geschehen ist, so wii'd Klara nach seinem Tode da- 
für Sorge getragen haben. Es ist darum nicht ganz unmög- 
lich, dass dieser Gesang noch einmal wieder ans Licht tritt. 

Ebenso wie mit seinen Liedern hat es der Heilige mit 
den Landes Lei p. 66 f. und dem Officium Passionis Domini 
gehalten. Er hat diese litui-gischen Stücke mit seinen Jüngern 
eingeübt, aber nicht aufschreiben lassen. Erst nach seinem Tode 
hat man, wie die Eubricae p. 66 und p. 107 f. zeigen, auch sie 
aufgezeichnet, damit sie nicht in Vergessenheit gerieten. 

§ 5. Die Entstehungszeit der opiiscula s. Francisci. 

Die Entstehnngszeit der opuscula lässt sich nur in wenigen 
Fällen genau feststellen. Dass die regula prima in der uns 
vorliegenden Form aus der Zeit nach 1221 Mai 30 stammt, 
ergibt sich zur Genüge aus der Erzählung des Jordan von 
Giano c. 11 — 16. Derselbe Zeuge berichtet, dass die Mehr- 
zahl der zahlreichen Bibelstellen und selbstverständlich auch 
die Zitate aus Hieronymus und Anselm von Canterbury in 
c. 7 noch vor 1221 Mai 30 von Cäsarius von Speyer hinzu- 



XTi Einleitung. 

gefügt worden seien. Aus den Angaben des Bruder Leo er- 
sehen -wir weiter, dass auf dem Pfingstkapitel an dem Ent- 
wui-fe des Franz manches geändert worden ist, vgl. Speculum 
c. 5. Endlich steht fest, dass die uns vorliegende Regel durch 
Erweiterung und Bearbeitung der Urregel von 1210 entstanden 
ist , und dass unter den Zusätzen , die jene Urregel erfuhr, 
sich 'generales commonitiones' befanden, wie sie Franz auf 
den jährlichen Generalversammlungen der Bruderschaft zu 
erlassen pflegte, vgl. 2 Celano 3, 68. 

Gleichfalls ziemlich sicher lässt sich die epistula ad 
Ministrum datieren. Sie ist nicht lange vor jenem Pfingst- 
kapitel geschrieben, auf dem man über die neue Regel Be- 
schluss fasste , d. i. vor dem Pfingstkapitel von 1223 , vergl. 
Leo Spec. c. 1, 2, 11, 65. In demselben Jahre 1223 erhielt 
die Kegel ihre endgültige Form, vgl. Bulle vom 29. Nov. 1223. 

Dem nächsten Jahre 1224 gehören nachweislich 3 imserer 
opuscula an: die epistula ad capitulum, die Landes Altis- 
simi, der Sonnengesang. Die epistula ist nach der alten In- 
scriptio p. 57 für ein Generalkapitel bestimmt, dem der Hei- 
lige wegen Krankheit nicht beiwohnen konnte. Dazu stimmt, 
dass der Heilige selber c. 5 p. 61 sich als krank bezeich- 
net. Weiter setzt der Heilige darin bereits die Geltung der 
regula buUata voraus. Er bezeichnet z. B. das Haupt der 
Bruderschaft bereits als minister generalis, nicht mehr als 
servus totius fraternitatis , cf. Prolog und Schluss. Er tritt 
mit Energie in dem Briefe für eine Forderung ein, die nach 
Bruder Leo Speculum c. 65 auf dem Kapitel von 1223 von 
den Ministri zurückgewiesen worden war : für die Verpflichtung 
der Brüder zu besonderer Ehrung des Corpus Domini und 
der sanctissima verba, quibus conficitur corpus Domini. Daraus 
folgt: der Brief ist kurz vor dem Pfingstkapitel des Jahres 
1224 entstanden. Denn in diesem Jahre hat das letzte General- 
kapitel stattgefunden, das Franz noch erlebte, vgl. Eccleston 
c. 1, und an dem Kapitel von 1223 hat er nachweislich noch 



Einleitung. XLI 

in eigener Person teilgenommen, cf. Bruder Leo Spec. c. 1, 
2, 11, 65. — In demselben Jahre, kurz nach Empfang der 
Stigmen 1224 September 14, verfasste der Heilige nach dem 
eigenhändigen Zeugnisse des Bruder Leo die Laudes Altissimi 
und die Benedictio Leonis, cf. Bonayentui-a c. 11. Etwa im 
Oktober, 2 Jahre vor seinem Tode, dichtete er in der Stroh- 
hütte bei S, Damian die Verse 1 — 25 und 31 und 32 des 
Sonnengesanges, Bruder Leo Speculum c. 100, 101. 2 Jahre 
später, Ende September 1226, fügte er im Yescovado zu As- 
sisi als ein Sterbender die Verse 26—30 hinzu, Speculum c. 123. 
Gleichfalls in das letzte Jahr des Heiligen führt uns das 
Testamentum. Nach Gregors IX. Bulle 'Quo elongati' vom 
28. Sept. 1230 und nach Bruder Leo ist es 'cii-ca ultimum ritae 
suae', , circa mortem', 'prope mortem' von Franz verfasst wor- 
den, Speculum c. 9, 11. Dagegen scheint zu sprechen , dass 
das Dokument noch in keinem Satze Abschiedsstimmiuig atmet. 
Aber es ist zu beachten, dass nach Bruder Leo der Heilige 
erst etwa Ende September 1226 klar erkannte, dass sein Tod 
unmittelbar bevorstehe, Speculum c. 122, 123. Sonach ist die 
Angabe Leos nicht zu beanstanden. Franz -wird das Testa- 
ment im Bischofspalast zu Assisi in den Monaten Mai bis 
September 1226 dil?:tiert haben, in dem Bewusstsein, dass er 
nicht mehr auf ein langes Leben zu rechnen habe, aber ohne 
zu ahnen, dass der Abschied so nahe sei. 

In dieselbe Zeit gehört auch die ultima voluntas, quam 
scripsit sororibus s. Glarae. 

Bei den übrigen opuscula fehlen uns bestimmte Angaben 
und Anhaltspunkte, die eine sichere Datierung ermöglichen. 
Doch lässt sich wahrscheinlich machen, dass 4 resp. 5 von 
ihnen etAva zur selben Zeit verfasst sind, wie die epistula ad 
capitulum: die Admonitiones^), die Epistula ad omnes fideles, 

1) Sabatier erblickt in den Admonitiones eine Vorarbeit zu der 
Regel von 1221, Vie de St. Fr. p. 297 f. Goetz, Ztschr. f. Kircbengescli. 
22 p. 551 tf. und ihm beipflichtend Lemmens, Opuscula p. 151 sehen da- 



XLII Einleitung. 

die Epistula ad custodes, 'De reverentia corj)oris Domini' und, 
wenn echt, die Ejsistula ad populorum rectores. In allen 4 
resp. 5 schlägt der Heüige dasselbe Thema an: er handelt 
immer wieder von der reverentia corporis Domini. Den 
Grund verrät uns v?ieder Bruder Leo Spectdum c. 65 : 'Da 



gegen darin erst eine nach Franzens Tod veranstaltete Sammlung einzelner 
jener 'commonitiones', 'admonitiones, reprehensiones, praecepta', wie sie 
der Heilige auf den Generalkapiteln vor 1221 zu erlassen pflegte , cf. 
2 Celano 3, 68, Tres Socii 14. Für Sabatiers Annakme lässt sich auch 
nicht der Schatten eines Beweises erbringen. Die Goetz'sche Hypothese 
hat die angegebenen Stellen, dazu Speculum perfectionis c. 96 scheinbar 
für sich, aber es fragt sich, ob der Inhalt der Verba adni. zu einem 
derartigen Erklärungsversuche nötigt, mit anderen Worten, stellt sich 
dies opusculum wirklich als eine Sammlung zusammenhangsloser Mah- 
nungen aus verschiedenen Zeiten dar ? Lesen -wir es Kapitel für Ka- 
pitel und vergleichen vrir dann damit die Epistola ad fideles, so müssen 
Avir diese Frage verneinen. Die Adm. hängen eben so wohl zusammen, 
wie die Kapitel der epistola, und die Kapitel der epistola sind in eben 
dem Masse zusammenhangslos, -svie die Adm. Franz beginnt in den Adm., 
wie in der epistola ad fideles, ad capitulum, ad custodes mit Mahnungen 
über die Ehrung des corpus Domini c. 1. Es folgt eine Warnung 
vor Eigenvidlligkeit c. 2, daran schliesst sich schicklich c. 3 eine Unter- 
weisung über vollkommenen Gehorsam gegen die praelati, hieran reiht 
sich c. 4 sehr passend eine Mahnung an die praelati sich nicht zu 
überheben. Diese Mahnung wird c. 5 verallgemeinert zu einer an alle 
Brüder sich wendenden Warnung vor Hochmut. Insbesondere sollen die 
Brüder c. 6 sich vor der 'Schmach' hüten , Ruhm gewinnen zu wollen 
durch Erzählung der Taten, welche die Heiligen verrichtet haben. 
Damit verbindet sich c. 7 eine allgemeine Warnung vor der Sucht nach 
Wort^ssen und die Mahnung, alles Wissen, das man sich aneignet, 
nicht sich selber zuzurechnen, sondern es als eine Gabe Gottes zu be- 
trachten, der der Geber alles Guten ist. Da Gott alles Gute wirkt, so 
ist der Neid c. 8 Gotteslästerung. Dem Neide wird c. 9 gegenüberge- 
stellt die vollkommenste Art der Liebe, die Liebe zu den Gegnern und 
Feinden. Das Wort Feind leitet über zu einer Warnung vor dem 
schlimmsten Feind, dem eigenen Leibe, c. 10. Dieser Feind ist der Ur- 
heber aller Sünde. Die Sünde aber soll das einzige sein, das dem Knechte 
Gottes missfällt, c. 11. üeber anderes soll er sich nicht aufregen. Tut 
er das, dann lebt er in Wahrheit ohne Eigentum. 'Und selig ist, -wer 



Einleitung. XLIII 

das Kapitel von 1223 eine besondere Ehrung des corjms Do- 
mini den IVIinoriten nicht zur Pflicht machen wollte, indem es 
Bestimmungen dieses Inhaltes in die Regel aufnahm, so 
hinterüess er in dem Testamente und in anderen Schriften 
den Brüdern hierüber seinen Willen'. Zu jenen anderen 
Schriften dürfen wir die 4 resp. 5 genannten opuscida zählen. 
Sie sind alle "wohl in den Jahren nach Pfingsten 1223 ent- 
standen. Ob in einem Zuge, lasse ich dahin gestellt sein. 

Auf diese Zeit weisen auch deutlich hin in den Admoni- 
tiones c. 7 f. und in der epistola ad fideles c, 9 die "Warnungen 
vor den Gefahren des Studiums und in der epistola j). 50 die 
Angabe, dass Franz durch seine KJrankheit verhindert sei, alle 
Leser persönlich zu ermahnen. 

Bei den anderen opuscula halte ich eine sichere Datie- 
rung vorderhand für unmöglich. Die Forma vivendi sororibus 
s. Olarae data ist neuerdings in die Jahre 1211/12 verlegt 
worden. Denn Klara selber verweise sie in die Zeit bald nach 
der conversio des Heilisjen. Allein Klara sagt in der Regel 



sich nicMs vorbehält'. Damit ist erneut Anlass gegeben zu einer War- 
nung vor dem Hochmut c. 12, der den Menschen verleitet, das Gute, was 
er hat, als sein Verdienst zu betrachten, und eine Anweisung, wie man 
erkennen kann, dass man Geduld und Demut besitzt, c. 13. Die Ge- 
duld betrachtet der Heilige als wesentliches Merkmal der paupertas Spi- 
ritus, c. 14, die der Herr selig preist. Daran schliessen sich nun 18 ganz 
gleichartig gebildete Seligpreisungen, denen hie und da -wie in dem 
Evangelium ein 'Weheruf' gegenübergestellt wird. Nur c. 27 passt nicht 
in den Zusammenhang. Es ist vielleicht später eingeschoben ob- 
gleich es schon in den ältesten Hss. sich findet. Diese Analyse lehrt, 
dass wir in den Adm. eine zwar sehr kunstlose, aber wohl zusammenhängen- 
de Mahnrede vor uns haben. Die Folge der Gedanken ist bestimmt durch 
das Gesetz der Association, wie man es nicht anders bei dem idiota Fran- 
ciscus erwarten darf. In kürzeren Schriften, die in einem Zuge entstan- 
den sind, wie in dem Testamente, ist die Rede des Heiligen jedenfalls 
viel sprunghafter als hier. Sind aber die Adm. schon von Fr. zu- 
sammengestellt, dann muss man sie aus den oben angegebenen Gründen 
in die Zeit nach 1223 Juni 11 verweisen. 



XLIV Einleitung. 

von 1253 c. 6, sowie in ihrem Testament nur, dass sie bald 
nach jenem Ereignisse Franciscus Gehorsam gelobt habe. Die 
Erteilmig unserer forma verlegt sie in dem Testamente, Tex- 
tus Seraph. Legisl. p. 276 , durch ein ganz unbestimmtes 
'Postea' in die Zeit nach der Gründung des Frauenhauses bei 
Sankt Damian. Doch stammt die Forma sicher aus den ersten 
Jahren nach der conversio der KQara. 1219 Juni ist der äus- 
serste terminus ante quem. AVahrscheinlich ist sie aber schon 
vor dem Privilegium paupertatis, das Innocenz III. eigenhändig 
für Klara schrieb, also vor 1216 Juli, entstanden. 

Die epistola ad Leonem lässt sich trotz Sabatier, Vie de 
St. Fr. p. 300 f. nicht sicher datieren. Das gleiche gilt von 
den liturgischen Stücken Landes Dei, Officium passionis, so- 
wie von den Landes de virtutibus und der Salutatio b. Mariae. 

Das sind nicht gerade glänzende Ergebnisse. Aber sie 
sind doch sehr lehrreich: sie zeigen, dass weitaus die Mehi-- 
zahl der überlieferten opuscula aus den letzten Jahren des 
Heiligen herrührt. Daraus folgt 1., dass Fr. erst dann sich 
häufiger zu schriftlicher Älitteilung seiner "Wünsche und Mah- 
nungen entschloss, als er zu krank war, um in mündlicher 
Verhandlung und Rede mit den Seinen sich zu verständigen, 
2. aber auch, dass er in jenen Jahren sich besonders häufig 
zu Mahnunger) an die Brüderschaft veranlasst fühlte. Einer- 
seits wollte er Anordnungen durchsetzen, welche das Kapitel 
von 1223 abgelehnt hatte, epistula ad capitulum, omnes fideles, 
Admonitiones , De reverentia, Testamentum c. 3, andererseits 
gewisse Bestimmungen der regula bullata geradezu rückgängig 
machen oder doch schärfer betonen, vgl. c. 2, 5 und Testa- 
mentum c. 4, 5, und Missbräuchen, die bereits offizielle Dul- 
dung erlangt hatten (Erbittung von Privilegien) steuern, cf. 
Testamentum c. 8. Gerade die umfänglicheren opuscula sind 
also wichtige Dokumente zu dem Kampfe des Heiligen um 
sein Ideal, und darum kommt ihnen allen, nicht bloss dem 
Testamente, doch eine höhere Bedeutung zu, als man ihnen 



Einleitung. XLV 

bis vor kurzem zugesteheii wollte, vgl. Karl Müller, Anfänge 
des Minoritenordens S. 1 n. 1. 



§ 6. Der historische Wert der opuscula. 

"Wer Franciscus kennen lei'nen will, der wird zunächst 
nach den opuscula greifen. Aber wird er sie alle als gleich- 
wertige Quellen betrachten dürfen? Schon die Verschieden- 
heit des TJrafangs und der Form, gestattet nicht eine unbedingte 
Bejahung dieser Frage. Man wird vielmehr gut tun, die opus- 
cula in verschiedene Gruj)pen zu teilen, in solche, in denen 
Franciscus vornehmlich als Haupt einer grossen Brüderschaft 
redet, in solche, in denen er als Seelsorger ganz persönlich 
zu einzelnen Jüngern redet, und in solche, in denen er zu- 
nächst unbekümmert um andere seinem eigenen Empfinden 
Ausdruck verleiht. 

Die erstere Gruppe umfasst weitaus die Mehrzahl der 
opuscula: die beiden regulae, die scripta sororibus s. Clarae 
data, das Testamentum, die Verba admonitionis , die epistola 
ad fideles, die epistola ad capitulum, 'De reverentia corporis', 
die epistola ad custodes, 'De religiosa habitatione in eremo'. 
Doch erkennt man bald, dass diese Gruppe nicht einheitlich 
ist. In der Mehrzahl zwar sind jene Schriften überaus 
einfach stilisiert, sehr kurz, ohne alles gelehrte Beiwerk. 
Aber einige , die regula prima , die regula bullata , die 
Verba admonitionis, die epistola ad fideles und die epistola 
ad capitulum sind nicht nur ziemlich umfänglich, sondern ver- 
raten eine ungewöhnliche Belesenheit in der hl. Schrift , ja 
Vertrautheit mit den Kirchenvätern, mit der theologischen 
Litteratur, mit dem kanonischen Eechte. Diese Tatsache ist 
auffällig, aber sie erregt weder Bedenken gegen die Echtheit 
jener Schriften noch Zweifel an der Angabe, dass Franciscus 
ein idiota war. Denn sie wird durch die üeb erlief erung hin- 
reichend erklärt: an der regula bullata haben nicht niu- die 



XL VI Einleitung. 

ministri auf dem Generalkapitel von 1223 mitgearbeitet, cf. 
Bruder Leos Bemerkungen unten p. 85, sondern auch nach 
seinem eigenen Zeugnisse der erste Protektor, der Cardinal- 
bischof Ugolino von Ostia, der spätere Papst Gregor IX. ^), 
und nach Bruder Leo auch Papst BTonorius III., unten p. 86. 
Beide aber waren juristisch gebildete Männer. Von ihnen 
stammen also die juristischen Kunstworte in c. 1 und 2 , sie 
haben überhaupt dem Entwürfe des Franz die heute vorliegende 
Form gegeben. Der idiota Franciscus spricht somit in diesem 
Dokumente nicht allein, es spricht darin zugleich der Kardinal- 
protektor, die römische Kirche und die Majorität des General- 
kapitels von 1223. Diese Tatsache ist bei der Beurteilung 
der regula bullata nie ausser acht zu lassen. 

Aber auch in der regula prima redet Franciscus nicht 
allein. Die Bibelstellen und die Zitate aus Hieronymus und 
Anselm, die zusammen etwa die Hälfte der Regel ausmachen, 
hat, wie schon bemerkt, der ehemalige Pariser Student Cä- 
sarius von Speyer hinzugefügt, Jordan c. 9, 15, und im Texte 
sind einige Aenderungen auf Antrag der ministri vorgenom- 
men worden : die Bestimmungen über die Tracht sind ermässigt, 
c. 2 cf. Test. c. 4, die Stelle Luc. 9, 3 ist in c. 1 gestrichen 
worden, cf. Bruder Leo unten p. 85. Auch diese Regel ist 
also schon das Ergebnis eines Kompromisses z-udschen dem 
Heiligen und den ministri et fratres scientiati, die ihm auf 
dem berühmten Mattenkapitel lebhafte Opposition machten, 
Bruder Leo unten p. 85 f. 

In den verba admonitionis der epistola ad fideles, der 
epistola ad capitulum sind nur die vielen Zitate und in 



1) Vgl. Bull. 'Quo elongati vom 28. September 1230, Pottliast, Re- 
gesta pontifieum nr. 8620, Sabatier Collection I p. 315: Cum ex longa 
familiaritate, c^uam idem confessor nobiscum habuit, plenius noverimus 
intentionem ipsius et in c o n cl e n d o p r a e d i c t a m r e g u 1 a m , ob- 
tinendo confirmationem ipsius per sedem apostolicam s i b i a s t i t e- 
r i m u s etc. 



Einleitung. XL VII 

der letzteren c. 2, 3 p. 59 ff. die stark theologisch klingende 
Ausführung über das Abendmahl auffällig. Auch in diesem 
Falle verdankt Franciscus die grosse Gelehrsamkeit wohl einem 
fremden Alitarbeiter. Man darf -wiederum wohl an Oäsarius 
von Spejer denken. Denn seit Juni 1223 befand sich dieser 
erste deutsche Minorit -nieder in der Umgebung des Meisters 
im Tale von Spoleto, Jordan c. 31. 

Gerade in jenen umfänglichsten Schriften spricht somit 
Franciscus nicht allein. "Wir hören darin immer zugleich an- 
dere Stimmen mit, ja manchmal einen ganzen Chorus unsicht- 
barer Mitarbeiter und in der regula buUata sogar die Stimme 
des Oberhauptes der Kirche. So -wertvoll diese Werke sind, noch 
wertvoller sind darum doch für den , der Franciscus allein 
kennen lernen will, jene kürzeren opuscula unserer Gruppe, in 
denen er allein das AVort führt, die scripta sororibus s. Clarae 
data, das Testament, 'De reverentia corporis Domini', epistola 
ad custodes, 'De reHgiosa habitatione in eremo'. 

Allein, noch charakteristischer sind vielleicht die 3 Do- 
kumente, in denen der Heilige als Seelsorger ganz persönlich 
zu einzelnen redet: die epistola ad quendam ministrum p. 28, 
die epistola ad Leonem, die benedictio Leonis p. 69. Sie 
zeigen in ihrer formellen Unbehüflichkeit nicht nur das echte 
Gepräge seines Stiles, sondern lassen uns auch einen tiefen 
Blick in sein Herz tun. So kurz sie sind, so machen sie uns 
doch am besten die begeisterte Liebe und Zuneigung verständ- 
lich, mit der seine Jünger wie das gemeine Volk ihm an- 
hingen. 

Wieder von einer anderen Seite stellt sich der Heilige in 
einer dritten Gruppe von Dokumenten dar, in den Laiides 
Dei p. 66, den Landes Altissimi auf der chartula Leonis p. 69, 
dem Officium passionis, den Laudes de -virtutibus, der Salu- 
tatio b. Mariae, dem Sonnengesang. Sie entschleiern uns das 
Innerste seines Gemütes. Sie zeigen uns den Beter Franciscus. 
Was sein Herz zur Andacht stimmt, der Gedanke an den 



XLVni Einleitung. 

allein guten Grott ^), an das Toclesleiden seines Sohnes, an die 
Jungfrau Maria, die Anschauung der Natur mit allem, was 
in ihr lebt und webt, weht und wogt, glüht und leuchtet — 
das erfahren wir hier aus seinem eigenen Munde besser als 
aus allen Darstellungen der Biographen. 

In der Form sind einige dieser zum Teil aus besonder- 
stem Anlasse entstandenen Aufzeichnungen sehr eigentümlich : 
die Landes de virtutibus sind dem Ave Maria nachgebildet 
und zeigen, wenigstens im Eingang, eine gewisse rythmische 
Bewegung. Die Laudes Altissinii, der Lobgesang des Stig- 
matisierten, sind ein echter Hymnus. Der Sonnengesang, die 
Frucht jener schweren Tage, da der Heilige bhnd in der Stroh- 
hütte bei San Damian lag und von Mäusen schrecklich ge- 
plagt wurde, ist ein Lied in italienischer S^Drache und zwar 
eines der ältesten, die uns erhalten sind. Doch ist nicht nur 
der Rythmus sehr locker, sondern es sind auch die Zeilen statt 
durch Reime, wie in den Franz wohlbekannten Tiraden der chan- 
sons de geste, meist durch Assonanz gebunden ; eine Ausnahme 
machen nur die Verse 10, 11, 32, 33. Inhaltlich schliesst 
sich das Lied, wie schon Thomas von Celano 1, 80 f. bemerkt, 
an den Gesang der 8 Männer im feurigen Ofen an. Aber der 
Dichter schlägt ganz neue originale Töne an, so dass der alte 
hebräische Psalm gar nicht wieder zu erkennen ist. Franz 
hat denn auch dies Lied durchaus als sein Werk betrachtet 
und sich darüber gefreut wie ein Kind, dem unerwartet eine 
köstliche Gabe in den Schoss fäUt: In seinen letzten Lebens- 
tagen Hess er es wieder und wieder sich vorsingen, und, wie 
er selbst daraus Trost schöpfte, so, meinte er, werde es auch 
versöhnend, tröstend, erweckend auf andere Gemüter wirken. 
Darum sollten seine Jünger damit in alle Lande ziehen und 
es als ioculatores Domini, joglars des Herrn, überall auf 
Strassen und Plätzen anstimmen, als Lohn aber dann von 



1) Luc 18, 19 ist einer seiner Lieblingssprüche, cf. p. 17 1. 10, 25 
1. 21, 54 1. 30, 67 1. 28. 



Einleitung. XLIX 

den Zuhörern nicht nach der Weise der weltlichen joglars 
Geld, sondern Busse heischen. 

Für das Verständnis der Persönlichkeit des Heiligen ist 
dies Lied vielleicht das wichtigste der uns erhaltenen opus- 
cula, nicht nur weil sich darin in originellster Weise sein eigen- 
artiges frommes Naturgefühl offenbart, denn dies spiegelt sich 
auch in zahllosen wundersamen Zügen der Legenden, sondern 
auch weil es einen Zug seines Wesens aufs beste veranschau- 
licht, der sonst in den 'Werken' nur hie und da sich verrät : 
seine poetische Begabung. Man hat freilich die Echtheit ge- 
rade dieser Reliquie besonders energisch bestritten, obwohl sie 
ausgezeichnet bezeugt ist, cf. oben p, XXYI. Man führt dagegen 
sprachliche Gründe ins Feld, die ohne Gewicht sind, da über 
den umbrischen Dialekt des 13. Jahrhunderts gar nichts Sicheres 
festgestellt werden kann. Man traut wohl auch dem Heiligen 
nicht die Fähigkeit zu, ein solches Lied zu schaffen. Dem ge- 
genüber braucht man nur darauf hinzuweisen, dass das poeti- 
sche Talent bei Franciscus nicht nui-, wie bei der Mehrzahl 
der Verseschmiede jener Zeit, ein blosses Schmuckstück der 
geistigen Ausstattung ist, sondern die normale Aeusserung 
einer durch und durch poetisch gestimmten Persönlichkeit, ja 
dass man den Heüigen gar nicht versteht, wenn man diesen 
AvesentHchen Zug ausser acht lässt. 

Ist wirklich die Lebendigkeit, Frische und Kraft der 
Phantasie das Hauptmerkmal des poetischen Talentes , so 
war Franciscus zweifellos ein Dichter. Das Lamm, das mitten 
imter Böcken auf der Weide geht, stellt ihm gleich das 
Lamm Gottes — Christus — unter den Pharisäern vor Augen, 
1 Celano 77 f. Die Haubenlerche, die im IVIiste der Strasse 
bescheidentlich nach Futter sucht, erinnert ihn unwillkürlich 
an den kapuzentragenden Minderbruder, der an den Türen 
demütig Almosen heischt, Bruder Leo Spec. c. 113. Das 
Wort 'Bethlehem' verbindet sich in seiner Seele unmittelbar 
mit dem Bilde des Stalles von Bethlehem und der Krippe, 

iB o e h m e r , Aualekten. Gr. A. d 



Xj Einleitung. 

darin das Lamm Gottes liegt, so dass er es nicht aussprechen 
kann, ohne das Blöken der Lämmlein nachzuahmen — Bäth- 
lä-häm — , cf. 1 Celano 86. Und die Gestalten der chansons 
de geste , die Geschichten der provenzalischen joglars von 
König Artus stehen ihn immer so frisch und klar vor Augen, 
dass auch er gleich König Artus von Rittern seiner Tafel- 
runde redet ^), die Armut als seine domina, seine Dame preist, 
oben p. LXXVl. 6, und seine jünger als Joglars des Herrn in alle 
Lande zu senden gedenlvt, cf. p. XL VIII. Mit dieser kraftvol- 
len Frische der Phantasie paart sich aber bei ihm auch die 
gesteigerte Sensibilität des Dichters : er zerfliesst in Tränen bei 
dem blossen Gedanken an das Leiden des Herrn, Tres Socii 14. 
Er kann kein Tier leiden, keinen Baum abhauen, keine Blu- 
me zertreten, keinen Quell mutwillig trüben, keine Flamme 
auslöschen sehen, ohne Unbehagen oder Schmerz zu empfin- 
den ^), an keinem Aermeren vorübergehen, ohne sich "wie ein 
Dieb vorzukommen, 2 Celano 3, 31, keine Kirche, kein Kreuz 
am Wege erblicken, ohne sich zur Andacht gestimmt zu füh- 
len, 1 Celano 45. Dazu empfindet er zu allen Zeiten einen 
naiven Darstellungsdrang: symbolische Handlungen begleiten 
sein ganzes Leben ^). Ein kindlicher 'Spieltrieb' — ich weiss 
hierfür nur dies profane "Wort — bleibt ihm bis zum Tode eigen : 
er 'spielt' Bettelmann, 2 Celano 1, 4; er 'spielt' Pilger, 2 Ce- 
lano 3, 7 ; er 'spielt' AVeihnachten, 1 Celano 84 f. ; er 'spielt' 
Abendmahl, 2 Celano 3, 139. Ja sein ganzes Leben gestaltet 
sich ihm im höchsten Sinne des Wortes zum 'Spiele' : denn 
die Nachfolge Christi verwandelt sich bei ihm völlig zur Nach- 
ahmung Christi, zum Mit- und Nacherleben des Lebens des 
Erlösers bis zu den Todesschmerzen auf Golgatha. 



1) Cf. Vita Aegidü p. 78, Leo Spec. c. 72. 

2) Cf. 1 Celano e. 77—81. Leo Spec. c. 118—119. 2 Celano 3, 
101—107. 

3) Cf. 1 Celano 15 und 2 Celano 3, 139. Leo Spec. c 4, 61. 2 Ce- 
lano 1, 3, 4. 3, 7, 59. 81, 91, 134. 



Einleitung. Xil 

Wer dergestalt empfindet und lebt, der ist ein Dichter, 
auch wenn er nicht in Versen und Bildern spricht. Aber 
Franciscus ist es auch in einem anderen Sinne. Er nennt 
wie ein Dichter Menschen und Dinge mit neuen Namen ^), er 
redet in neuen Gleichnissen und Bildern -), er Yeranschaulicht 
seine Mahnungen durch lebendige Beispielerzählungen ^), und 
er dichtet und singt auch im eigentlichsten Sinne in allen 
Sprachen, deren er mächtig ist, in der Sprache Roms, in der 
Sprache Umbriens, in der Sprache der joglars. "Wie er in 
der Sprache Roms dichtete, das lassen uns die Landes Altis- 
simi, die exhortatio in c. 21 der prima regula, die Laudes de 
virtutibus ahnen. Wie er in Umbriens Sprache sang, das lehrt 
uns der Sonnengesang , aber wie er in der Sprache der jo- 
glars Gott und seinen Sohn pries, das verrät uns leider kein 
Buch und keine Ueb erlief erung. Denn in dieser Sprache sang 
er in allen Stunden der Andacht und Erhebiing, so wie der 
Vogel singt, der in den Zweigen wohnet*). Ein Stück Holz 
als Eiedel an die linke Schulter gestemmt, ein anderes als 
Bogen in der Rechten, ganz in sich versunken und seiner Um- 
gebung entrückt, bis sich die Erregung und der Ueberschwang 
des Gefühls in einem Strom von Tränen Luft machte und 
dem Singen und Spielen ein Ziel setzte, 2 Celano 3, 67, An- 



1) Fra Pecorella = Bruder Leo. Der Faule = Bruder apone 
(Drohne) oder Bruder Mücke, 2 Celano 3, 21. Die bösen Geister = gastaldi 
Domini, unten p. 86. Der Aussätzige = Bruder Christ, Leo Spec. c. 58. 
Der Leib = Bruder Esel, 2 Celano 8, 59. Das Geld = muscae, 2 Celano 
3, 23. ügolino = totius mundi episcopus, 1 Celano 100 etc. 

2) Das Gleichnis von der Frau Armut 2 Celano 1, 11; vom Leichnam 
2 Celano 3, 89; vom Bruder Leib Spec. c. 97; cf. auch 2 Celano 1, 18, 16. 
2, 4. 3, 18, 27, 65, 73, 88, 115, 128, 136. 

3) Vom sterbenden Sünder e^Dist. ad fideles c. 12 p. 55 f. Vom 
keuschen und unkeuschen Diener 2 Celano 8, 56. Von dem weisen Pre- 
diger ebd. 3, 121. 

4) 1 Celano 16. V. Aegidii p. 76. 

d* 



LH Einleitung. 

dere diese Lieder zu lehren, die ihm wie Naturlaute aus der 
Bi-ust drangen, ist ihm anscheinend nie in den Sinn gekommen. 

um so wertvoller ist für uns als eine einzigartige Reli- 
quie der Sonuengesaug, zumal da er uns in seiner Entstehungs- 
geschichte zugleich einen Einblick in das Schaffen dieses Dich- 
ters verstattet und damit beweist, dass Franz wirklich ganz wie 
ein Dichter seine Lieder 'fand': zuerst entstehen aus besonderem 
Anlasse die Verse 1 — 22, 32, 33 1). "Wenige Tage später em- 
pfängt Franz dui'ch die Feindschaft zwischen dem Bischof 
Gruido und dem Podestä von Assisi die Lispiration zu Vers 
23 — 26. Und wieder ein ganz besonderer Anlass , die An- 
kündigung der Todesstunde durch den Arzt Bongiovanni von 
Arezzo, begeistert ihn 2 Jahre später zu den schönen Versen 
auf den Tod, V. 27 — 31 ^). Die späteren Zusätze heben sich 
in dem Gedichte deutUch von den älteren Versen ab. Aber 
die Stimmung ist doch durchaus einheitlich, ja das Lied hat 
durch die Zusätze an Stimmung noch gewonnen. 

Diese Darlegungen werden genügen, um zu zeigen, wie 
man die Persönlichkeit des Franciscus aus seinen AVerken 
und seine Werke aus seiner Persönlichkeit verstehen lernen 
muss. AVer die opuscula nur flüchtig liest, dem werden sie 
leicht kümmerlich vmd gedankenarm vorkommen. Die ständige 
Wiederholung gewisser LiebHngsideen, — Gott der allein Gute, 
der Forderung, das Sakrament des Alters hochzuhalten, — 
wird sogar manchen Leser vielleicht ermüden. Aber denkt 
er sich die lebendige Persönlichkeit hinzu, die hinter diesen 
AVorten steht, den 'Toren' von Assisi in all seiner Naivität 
und Liebesfülle, dann wird ihm das tote AVort Fleisch werden 
und die Armut dieses Geistes als Reichtum erscheinen. Denn 
das AVenige was er besass, war ihm nicht nur angeflogen, es 
erfüllte, es besass ihn ganz, und darum wirkte seine Rede wie seine 



1) ef. Spec. c. 100 f., 123. 

2) Ich darf -wohl daran erinnern, dass viele der berühmtesten Lieder 
Goethes in derselben Weise entstanden sind, z. B. an den Mond, Ilmenau. 



Einleitung. LUE 

Person auf die Menschen gleich einer Offenbarung, obschon nüch- 
ternen Beobachtern nichts daran auffällig erschien, 2 Gel. 3, 50. 

§ 7. Plan der Yorliegenden Edition. 

1. Regula quae dicitur prima non buUata. Da diese Regel 
durch die bullierte Regel schon 1223 Not, 29 ausser Geltung gesetzt wurde, 
so hat der Orden offiziell nichts zu ihrer Erhaltung getan. Hätten nicht 
die Spiritualen für sie die gleiche Pietät empfunden, wie für die übrigen 
Werke des Franciscus, so wäre sie wahrscheinlich gar nicht auf uns ge- 
kommen. Von den älteren Sammlern haben sie nur das Portiunculabuch 
und das Speculum Vite berücksichtigt. Das Portiunculabuch bietet von 
ihr den üblichen, aus den alten Drucken Finnamentum triuni ordinum 
p. 4 ff., Monunienta Ordinis Minorum Tract. 3 f. I fi'., Wadding , Opus- 
cula p. 183 ff., bekannten Text. Er soll im folgenden mit B bezeichnet 
werden. 6 (9) Hss sind bislang für diesen Test nachgewiesen: Rom, San 
Isidoro 1, 25 saec. XIV = B 1; Rom, Vatican lat. 6750 saec. XV= B2; 
Rom, S. Antonio saec. XIV = B 3; Florenz, Ognissanti saec. XIV = B 4; 
Freiburg in der Schweiz, Bibliotheque des Cordeliers Ms 23. J. 60 saec. 
XV = B 5; Bologna Universität 2697 saec. XV ital. Uebersetzung, vgl. 
auch die Kopien dieser Hs Florenz Riecardi 1407 und Volteixa, Biblio- 
teca munie. 313 =: C. Nur c. 21 — 23 ist überliefert in Rom, San Isidoro 
1, 73 saec. XIV f. 6' — 10' , eine nicht vollständige italienische Ueber- 
setzung in Rom, Biblioteca Vallicellana B 131 f. 4 15. Ausserdem 
kommen noch in Betracht die gelegentlichen Zitate in dem Liber Con- 
firmitatum des Bartholomaeus von Pisa = B 6. 

Die Hss sind, soviel ich sehe, samt und sonders wenig gut. Dazu 
ist keine älter als 1350. Diese Tatsachen nötigen zu der. Frage: gibt 
es keine älteren und besseren Zeugen für den Test der sogenannten 
regula prima? 

Wir besitzen einen solchen zunächst in Angelo de Clareno. In seiner 
expositio regulae von ca. 1317 führt er wörtlich an c. 1 — 10, 12 — 14, 16, 
17, 19 der sogenannten regula prima. Der Text, den er bietet, ist 1. 
besser, 2. nicht selten altertümlicher geartet als der Text von B. Sehr 
nahe steht ihm der Text des Speculum Vite f. 189 — 198. Leider ist 
nur auch dieser Text nicht vollständig. Dem Drucker ist bei den Bibel- 
stellen in c. 22 und 23 der Atem ausgegangen. In c. 22 bricht er plötz- 
lich mit einem etc. ab, in c. 23 setzt er an Stelle des Textes ein Re- 
ferat. Gleichwohl habe ich den Versuch gewagt, diesen Text, den ich 
mit A bezeichne, zu rekonstruieren. Angelos expositio ist leider noch 



LIV Einleitung. 

nicht gedruckt. Ich habe verglichen die Hss a) Rom, Ottohon. 666 saec. 
XIV = A 1: b) Rom, San Isidoro 1, 92 saec. SIV = A2; c) München, 
kgl. Bibliothek lat. 28648 saec. XY. ex. = A 3. Ausserdem kommt noch 
in Betracht eine unvollständige Hs: Rom, Ottobon. 522 = A 4. Den 
Text des SjDeculum bezeichne ich, da er zwar A sehr nahe steht, aber 
auch Eigentümliches bietet, mit AS. Nicht ohne Bedenken bin ich A 
gefolgt in c. 8. Hier bietet B an 2 Stellen eine Klausel, -welche den 
Brüdern gestattet, zur Pflege der Leprosen Geld anzunehmen. In A 1 
fehlt die Klausel an beiden Stellen, in A 2 und A 8 findet sie sich nur 
an der zweiten. Dass sie schon vor den Zeiten Augelos in den Text der 
prima regula geraten wai-, ergibt sich daraus, dass sie bereits Hugo von 
Digne kennt und voraussetzt, Expositio regulae, Monumenta tract. 3. f. LI. 
Andererseits liegt in der Klausel eine Milderung des strengen Verbotes, 
Geld anzunehmen. Auch begegnet sie nicht in der regula bullata. Dar- 
um habe ich mich doch nach langem Schwanken entschlossen, den Text 
nach A 1 wiederzugeben, möchte aber ausdrücklich hervorheben, dass 
ich den Wegfall der Klausel durch ein Versehen des Abschreibers für 
eine ebenso j)la'Usible Annahme halte. 

2. Schon vor Angelo haben der berühmte Bruder Leo und der be- 
kannte Joachit Hugo von Digne aus der 'regula ante bullam' einzelne 
Sätze mitgeteilt, Bruder Leo 1244/45 in seinen cedulae, aus denen auch 
das Zitat 2 Celano 8, 110 stammt — denn 2 Celano verarbeitet die ce- 
dulae Leonis, ist die eigentliche vita trium sociorum — , Hugo von Digne 
in seiner expositio regulae , einem sehr wichtigen, weü quasi offiziösen 
Werke, das er in höherem Auftrage — wohl des ihm nahestehenden 
Generalministers Johann von Parma — 1247 — 1257 verfasst hat, cf. Mo- 
numenta tract. 3. f. XL if. Der Text , den beide Zeugen voraussetzen, 
weicht von A wie von B gleich stark ab. Ich habe daher die betreffen- 
den Fragmente unter nr. 2 besonders abgedruckt. Wie diese Abweichung 
zu erklären ist, habe ich hier nur kurz anzudeuten. Karl Müller meint 
Anfänge des Minoritenordens S. 24, 81, dass es sich bei Fragment 2 um 
ein Fragment der Regel von 1222 handele. Aber dem widerspricht die 
bestimmte Nachricht des Bruders Leo, dass die kürzere regula secunda, 
die vielleicht 1222 entstanden ist, verloren ging, vgl. Speculum perfec- 
tionis c. 1 und Bonaventura c. 4, § 11. Eine zweite Möglichkeit wäre: 
die Fragmente repräsentieren die ursprüngliche Textgestalt der regula 
prima, A und B den Text, wie er Ende des 13. Jahrhunderts aussah. 
Dann müsste man annehmen, dass noch nach 1223 stark an dem Texte 
korrigiert worden Aväre. Das ist 1. an sich unwahrscheinlich , da die 
Regel keine Geltung mehr hatte, also kein Anlass zu Korrekturen vor- 
lag, und lässt sich 2. nicht mit der Pietät - vereinigen, mit der die Spiri- 



Einleitung. LV 

tualen den Mahnungen des Heiligen entspreeliend die Schriften ihres 
Meisters behandelten. Dann bleibt nur die Annahme übrig, dass die Ab- 
weichungen von Franz selbst herrühren. In der Tat hat Franz bis 1223 
kein Bedenken getragen, an dem Text der Regel zu korrigieren, vgl. 
Jordan c. 15 und die epistola ad ministmm unten p. 28 f. Erst die Bulle 
Honorius' III. vom 29. November 1223 setzte dem für immer ein Ziel. 
Denn erst durch diese Bulle erhielt der Orden eine Regel mit authenti- 
schem Texte. Ich betrachte demnach unsere Fragmente als Fragmente 
einer verlorenen Rezension der regula prima, ja ich halte für möglich, 
dass die regula prima bis 1228 in drei verschiedenen Rezensionen kur- 
sierte: A, B und jene verlorene X. 

Anhang: Die Urregel von 1210. Es ist allbekannt, dass 
die vorliegenden Texte der regula j)rima sich nicht mit dem Texte der 
Urregel von 1210 decken. Karl Müller hat Anfänge S. 185 ff. und Theol. 
Literaturzeitung 1895 S. 182 f. den Versuch gemacht, die Urregel ans 
unseren Texten zu rekonstruieren. Dieser Yersuch ist jedoch, wie schon 
der Umfang der prätendierten ün-egel und noch mehr die unten p. 83 ff. 
mitgeteilten Quellenstellen beweisen, nicht geglückt, und er wird nie 
völlig glücken, wenn nicht neue Quellen über die Geschichte der Bru- 
derschaft vor 1221 entdeckt werden. Nur einige wenige Sätze der Ur- 
regel kann man mit Sicherheit nachweisen. Diese habe ich im Appen- 
dix unter dem Titel regulae antiquissimae fragmenta nr. 10 abgedruckt. 
Bei der Anordnung habe ich mich an Testamentum c. 4, 5 gehalten, wo 
Franciscus meines Erachtens an die Urregel sich anschliesst. Unsichere 
Stellen sind durch eckige Klammern ausgezeichnet. Die Sätze p. 89 1. 16 
1. 24 sind meines Erachtens ebenso wie der Eingang in Rom hinzuge- 
fügt. Vgl. zu all' diesen Fragen meine Abhandlung über die Regeln des 
Franciscus in Jahrgang 26 der Ztschr. f. Kirchengeschichte. 

Auf jene Fragmente der sogenannten regula prima lasse ich folgen 

3. E p i s t 1 a a d q u e n d a m m i n i s t r u m a. 1 2 2 3 i n. d a t a. 
Hss: a) Rom, San Isidoro 1, 25 f. 14' = B 1 ; b) Vatic. lat. 7650 f. 10 
= B 2; c) Florenz, Ognissanti f. 5 ^ B 4; d) Bai-tholomaeus de Pisis 
Conformit. fr. XII p. II num. 46 = B 6 ; e) FoHgno f. 20' = F; f) Neapel, 
Biblioteca Nazionale XII F. 32 (nur der Eingang) =: N. — Ital. Ueber- 
setzung in Bologna Universität 2697 f. 104' und in den beiden Kopien 
dieser Hs = C. Ausgaben: P. Eduardus Alinconensis, Romae 1899 (Epi- 
stolam s. Francisci ad ministmm generalem in sua forma authentica 
nunc primum edidit cum appendice nach B 2 und F); Sabatier, Col- 
lection II p. 113 tf. nach B 4 und C. — Lempp, Collection III p. 161 f. 
Lemmens p. 108 ff. 



l/YI Einleitung. 

4. Regula a. 1223. Not. 29. conf irma t a. — Originalbulle 
Assisi, Sakristei von San Francesco. 

5. Forma vivendi sororibus S. Clara e data. — Aus 
der Regel der Klarissen c. 6, OriginalbuUe Assisi, Santa Ghiara, cf. Tex- 
tus Seraphicae Legislationis Originales p. 62. 

6. Ultima voluntas quam scripsit sororibus S. Clarae. — 
Aus derselben Regel c. 6, cf. Textus p. 63. Bei den folgenden Doku- 
menten habe ich As zu Grunde gelegt, vgl. oben § 1 II. 

7. Testamentnm. — Hss. 1. As f. 5—7 (16—18); ausserdem 
wurden verglichen 2. Berlin, kgl. Bibliothek theol. lat. quarto 22 saec. 
XV = M; 3. ebd. theol. lat. qu. 196 saec. XIV f. 100' = K; 4. Leip- 
zig, Universität 660 saec. XV f. 95 = L, 5. B 1 f. 50. Berücksichtigt 6. B 3, 
7. B 4. In Betracht kommen noch folgende Hss. : 8. Basel , Staats- 
bibliothek B VII, 32 und 9. ebd. C V, 19. — 10. Berlin, kgl. Bibliothek 
theol. lat. qu. 43 saec. XV. — 11. Bologna, Universität 2697 und die 
Kopien: 12. Florenz, Riccardi 1407; 18. Volterra 313. — 14. Köln, 
Stadtarchiv W 12 <> 75. — 15. Douai, Bibliotbeque nr. 807 saec. XV. — 
16. Dublin, Trinity College 347 saec. XV. — 17. Durham, Cathedra! li- 
brary nr. 802, 18. ebd. nr. 871. — 19. Düsseldorf, Landesbibliothek C 103. 
— 20. Florenz, Biblioteca Nazionale Magliabecchi XXXVIII 52. — 21. Lau- 
rentiana XXII cod. VI 22 saec. XV. — 22. Riccardi 1491 saec. XV. — 
23. ebd. 1670 (ital.) saec. XV. — 24. St. Florian in Oesterreich, Kloster- 
bibliothek XI 148 saec. XIV. — 25. S. Gravenhaag, Stadtbibliothek K 
54 saec. XV. — 26. Lemberg, Universität 131 saec. XV. — 27. Liegnitz, 
St. Peter und Paul 12 saec. XV. — 28. London, British Museum Cotton 
Nero A XIII saec. XIV. — 29. ebd. Additional-Mss. 27 868 saec. XV. — 
30. München, kgl. Bibliothek, lat. 18 530 1^ saec. XV. — 31. Oxford, Bodleian 
library, Rawlinson 320 saec. XV; 32. Canoniciana Miscellanea 528 saec. 
XV; 33. ebd. 525 saec. XIV; 34. Digby 98 saec. XV. — 35. Paris, Bibliotbeque 
nationale Mazar. 989 saec. XV. — 36. ebd. lat. 18327 saec. XV. — 37. 
Prag, Bibliothek des Domkapitels cod. B XC saec. XV. — 88. Rom, Vatic. 
lat. 7650 = B 2. — 89. Ebd. lat. 4354 saec. XIV. — 40. Biblioteca Valli- 
cellana B 131 saec. XV. — 41. Verona, Biblioteca Nazionale 1230 saec. 
XIV. — 42. Wien, Hof- und Staatsbibliothek 39. lat. 2238 saec. XV; 
43. lat. 3478 saec. XV. 

8. Verb a sacrae admonitionis. — Hss.: 1. As f. 7 — 12' 
(18—23'). Verglichen ausserdem 2. K f. 100'- 104 und 3. M f . 183-187'. 
Berücksichtigt 4. B 1, 5. B 2, 6. B 3, 7. B 4, 8. B 6 und 9. Florenz, 
Lam-ent. X., Pluteus XIX. dextr. saec. XIII. Ausserdem sind die Verba 
überliefert in den Hssen, die ich unter testamentum angeführt habe bei 
nr. 11—13, 24, 26, 27, 33, 35—89. Hiezu kommen noch : Foligno, Capuc. 



Einleitung. LYII 

cod. saec. XV f. 21. Lüttich, Stadtbibliothek cod. 343 saec. XV f. 154. 
Münclien, kgl. . Bibliothek lat. 11354 saec. XV f. 25. Neapel, Biblioteca 
Nazionale cod. XII F. 32 saec. XV (vorletztes Blatt, nur nr. 6—27). 
Paris, Bibliothegue Nationale, Mazarin. 1743 saec. XV f. 134; Biblio- 
theque de la faculte de theologie protest. cod. saec. XV f. 86. Eom, 
San Isidoro 1, 73 saec. XIV f. 11. Toledo, Bibliothek des Domkapitels 
cod. Cai. 25 num. 11 saec. XIV f. 65. Volterra, Biblioteca Guarnacci 
225 saec. XIV f. 141. Im ganzen also 28 Hss., cf. Lemmens p. 152 f. 

9. Opusculum commonitorium et exhortatorium 
(epistola ad omnes fideles, ad universos christianos). 
Hss.: 1. As f. 12'-17 (23'— 28). 2. B 1 f. 17'. 3. B 2 f. 16. 4. B 4 f. 7. 
5.-7. Bologna 2197 und Kopien = C. 8. Poligno f. 25' = F. 9. Düssel- 
dorf, Staatsarchiv B 132 saec. XV. 10. St. Florian XI. 148 f. 36. 11. Lem- 
berg 131 f. 341. 12. Liegnitz 12 f. 136. 13. München lat. 11354 f. 31. 
14. Oxford, Bodl. Canonic. miscell. 525 f. 98. 15. Paris, Mazar. 989 f. 
193. 16. Mazar. 1743 f. 137. 17. Paris, Bibl. de la faculte de theol. 
protest. f. 88. 18. Rom, San Isidoro 1, 73 f. 15. 19. Vatic. lat. 4354 f. 
43. 20. Berlin, theol. lat. 196 f. 105' = K 21. Ebd. theol. lat. 22 f. 
187 = M. Ausserdem Fragmente und zwar derSchluss: 22. Lüttich 343 
f. 158. 23. Neapel XII F. 24 saec. XV f. 107. 24. Volterra, Biblioteca 
Guarnacci 225 f. 148. In dieser Hs sind c. 9 und 12 als besonderes 
Opusculum angeführt unter dem Titel : Haec sunt verba vitae et salutis, 
quae si quis legerit et fecerit, inveniet vitam et hauriet salntem a Do- 
mino. 'De illis, qui faciunt paenitentiam. In nomine Domini. Omnes, 
qui Dominum diligunt ex toto corde, ex tota mente, ex tota virtute et 
diligunt proximos suos sicut se ipsos et odio habent corpora eorum cum 
vitiis et peccatis et recipiunt corpus et sanguinem Domini nostri lesu 
Christi et faciunt fructus dignos paenitentiae. quam beati et bene- 
dicti sancti iUi et illae, diun talia faciunt et in talibus perseverant, quia 
resquiescet etc. Nun folgt c. 9. Darauf unter der Ueberschrift: De illis, 
qui uon agunt paenitentiam c. 12. Der Text ist fehlerhaft. Schon dar- 
um möchte ich nicht mit Sabatier, Collection 2 p. 132 ff. annehmen, 
dass die beiden Kapitel ursprünglich ein opusculum für sich gewesen 
seien, sondern erblicke in dem Notate einen Auszug aus der Epistola 
von späterer Hand. Der einleitende Satz bestätigt diese Auffassung : 
denn er ist ein kurzes ßesume der vorhergehenden Kapitel unserer 
Epistola. Der Schlusssatz p. 57 1. 3 Et omnes etc. fehlt hier ebenfalls. 

10. Epistola ad capitnlum generale. — As f. 17 — 20' 
(28—31'). — Andere Hss vgl. unter 9 nr. 2—10, 12-21, 24. Dazu: Capi- 
strano, Biblioteca Municipale cod. XXII saec. XV f. 85. — Dublin, Tri- 
nity College 347 saec. XV. — Freiburg in der Schweiz, Bibl. des Cor- 



LYIII Einleitung. 

deliers 23 J. 60 saec. XV. — Paris, Bibl. Nationale 18327 saec. XV f. 
159'. — Rom, S. Antonio f. 61 und f. 80. Biblioteca Vallicellana B 82 
saec. XIV f. 147' und B 131 saec. XV f. 17; Subiaco, Kloster 120, saec. 
XV f. 325; ebd. 212 saec. XV. f. 184. — Endlich: Ubertino de Casale, 
Arbor Vitae Crucifixae 1. 5 c. 7. 

11. Dereverentia corporis Doniini et de munditia 
a 1 1 a r i s. 

I. ad omnes clericos, As f. 20'— 21 (31'— 32), K f. 109, M f. 193 ; 
andere Hss vgl. unter 9 nr. 9, 12, 15 — 18, dazu Rom San Antonio. Zu 
dem Texte unten p. 68 trage ich folgende Varianten nach: I. 3 'mini- 
steria' As, K, M. 1. 6 'per viam' add. Lm. 1. 23 'Et hoc scriptum qui fe- 
cerit exemplari, ut melius observetur, sciat se benedictum a Domino 
Deo' Lm. 

IL ad universos custodes. Hs: Volterra, Bibl. Guarnacci 
225 f. 150. 

12. L a u d e s d e V i r t u t i b u s. As f. 21' (32'), K f. 105, B 1 f. 17, 
B 2 f . 14, Rom Vallicellana B 131 f. 16. Andere Hss cf. unter 9 nr. 
4 — 9, 12, 14—17, 19, dazu Neapel XU P 32 und Bartholomaeus de Pisis 
Conform fr. XII p. 2 c. 38. Der Titel lautet in As undK: 'De virtutibus 
quibus decorata fuit saneta virgo et debet esse sancta anima' in den 
übrigen Hss 'Salutatio virtutum', in 2 Celano 3, 119 'Landes de virtuti- 
bus'. Ueber die Zusammengehörigkeit der Laudes mit der Salutatio vir- 
ginis cf. oben p. XXVIII. 

13. C a n t i c u m f r a t r i s Solls. — As f. 21' (32'), Eacsimile im 
Archivio paleografico Italiano ed. Monaci fasc. VII tav. 77—79. üeber- 
liefert ausserdem als c. 120 des Speculum perfectionis in B 1, B 2, B 4 
C, F, M, Berlin theol. 43, Rom, San Isidoro 1, 184, Paris Bibl. de la fa- 
culte de theologie protestante cod. saec. XV, Mazar. 989, Mazar. 1743, 
Lüttich Stadtbibl. 343 , London British Museum Cotton Cleop. B IL 
Ferner: in K f. 99', Liegnitz 12, Oxford Canon. 525 f. 41', Assisi Bib- 
lioteca munic. 679 saec. XV ed. Leto Alessandri, Inventario dei Manos- 
critti p. 114 f., sowie in den Conform. des Barthol. de Pisis 1. II fr. 11 
p. 2; V. 1 — 19 auch Rom S. Isidoro 1* 73 f. 6. Varianten teile ich in 
diesem Falle nicht mit, sondern nur den Text von As , da die Diskussion 
über die Texte noch in vollem Gange ist. Cf. die etude speciale Saba- 
tiers zu dem Gesänge Gollection 1 p. 277 ff. 

14. L a u d e s D e i. — Hss : As f. 23 (34), B 1 f. 10', B 2 f. 13', B 8, 
B 4 f . 6', F 13', K f. 105, Vatican lat. 4354 f. 42', Lemberg 131 f. 339, 
Liegnitz 12 f. 186, Oxford Canonic. Miscell. 525 f. 48, Rom Vallicell. 
B 131 f. 16 (Fragment) dazu auch C. 



Einleitung. LIX 

15. De religiosaliabitatione in eremo. — As f. 32 (43). 
Sonstige Hss: Rom San Isidoro 1, 78 f. 18, some die oben sub 8 ver- 
zeichneten Hss der Admonitiones mit Ausnahme von M. Dazu: Barth. 
Pis. Conform. 1. II fr. 12 p. 2 c. 30. Ueber die Ueberlieferung cf. oben 
p. XXVII. 

16. Epistola ad fratrem Leone m. — Autogi-aph cf. oben 

§ 1. I- 

17. C a r t u 1 a f r a t r i L e o n i data. — Autograph cf. oben § 1, 1. 
Der Text der Landes Altissimi ist kaum mehr zu lesen, auch konnte ich 
ihn nicht genauer studieren. Ich teile daher von diesen Zeilen den von 
Lemmens aus der Vergleichung mit Assisi Bibl. municipale 344 saec 
XIV f. 77' gewonnenen Text mit. Ueber ad sufficientiam steht im Ori- 
ginal noch ein Wort , nach Lemmens vielleicht nostram. Die zahl- 
reichen Varianten notiere ich in diesem Falle nicht , da "wir hier ein 
Autograph vor uns haben. In K f. 105' folgen auf sufficientiam noch 
diese Zeilen: 'Tu es mansuetudo. Tu es protector noster. Tu es custos et 
defensor. Tu es fortitudo et refugium. Tu es spes nostra. Tu es fides 
nostra. Tu es magna dulcedo nostra. Magnus et admirabilis Dominus 
Dens omnipotens, misericors salvator Amen'. Noch mehr Zusätze weist 
der Text von Assisi 344 auf, ed. Sabatier, Vie de St. Fr., deutsche Aus- 
gabe p. 345 f. 

18. Salutatio beatae Mariae virginis. — Hss. : B 1 f. 17, 
B 2 f. 14, B 4 f. 6', F f. 24, K f. 105, unter 9 nr. 12, 14, 15, 19. Barthol. 
Pis. Conform. fr. 12 p. 2 c. 5, dazu C. Ueber die Beziehung dieses Stückes 
zu den Laudes de virtutibus cf. oben p. XXVIII. 

Anordnung der opuscula. — Eine Anordnung der opuscula 
nach der Entstehungszeit ist nicht möglich, eine Gruppierung nach sach- 
lichen Gesichtspunkten, wie sie Wadding und Lemmens vorgenommen 
haben, nicht strenge durchführbar ; Die Laudes de virtutibus lassen sich 
z. B. nicht als admonitio oder regula betrachten, die cartula Leoni data 
ist nur zum Teile eine oratio. Demgemäss habe ich mich entschlossen, 
einfach der Anordnung von As zu folgen, aber die prima regula, die 
epistola ad ministrum, die scripta sororibus s. Glarae data vorausge- 
schickt und die übrigen in As nicht überlieferten opuscula an den Schluss 
verwiesen. Das Officium passionis ist aus den in der Vorrede angege- 
benen Gründen als Nachtrag p. 107 abgedruckt. 

Dubia. 1. Epistola ad populorum rectores. — Text 
nach Gonzaga, De origine seraphicae religionis p. 806 f. 

2. Epistola ad s. Antonium. — Text nach Chronica XXIV 
Generalium, Analecta Franciscana 3 p. 132, ef. Glassberger Chronica, 
Analecta 2 p. 34 f., Sedulius Historia Seraphica p. 205. 



LX Einleitung, 

8. Expos^itio beati pati-is super orationem Domi- 
n i c a in. — Vgl. oben ]). XXX. 

4. Oratio. — Vgl. oben p. XXX. 

Spuria. Regula et v i t a f r a t r u m et s o r o r u m de p a e n i- 
tentia. — Hs. : Capistrano, Klosterbibl. nr. XX saec. XV f. 59—62 
ed. P. Sabatier, Opuscules I p. 1 S. Vgl, dazu Mandonnet ebd. I p. 175 ff. 
Goetz, Ztschr. f. Kircbengescb. 23 p. 97 ff.; K. Müller ebd. p. 496 ff. 
Sabatier, Opuscules II p. 1 ff. 

Appendix. — I. Antiquissima de regula testimonia, 
aus 1 Celano, 2 Celano, cedulae Leonis, Anonymus Perusinus. Was ich 
unter dem Namen des frater Leo veröffentliche, ist sicher als Eigentum 
des frater Leo bezeugt durch Ubertino de Casale oder Angelo de Cla- 
reno. Vgl. zu Ubertinos Zeugnis Lemmens, Documenta Antiqua II; zu 
Clareno die expositio, welche ich verglichen habe nach den 8 ersten der 
oben p. LIV augeführten Hss. Doch scheint mir der Text des Speculum 
Perfectionis den Vorzug zu verdienen. 

II. Antiquissima de stigmatibus testimonia. — 
1. EiDistola encyclica fratris Eliae de obitu sancti 
Francisci a. 1226 Oct. 4. scripta. Hs. unbekannt. Zuerst ediert 
von G. Spoelberch, Speculum vitae b. Francisci (Antverpiae 1620) II 
103 ff., darnach von Wadding, Annales Minorum I (1625) p. 855 f., 2. Aufl. 
(1731) II p. 149 f., andere Editionen siehe Bibliotheca Hagiographica la- 
tina nr. 3095. 

2. Thomas de Celano. Vita prima 1. 2 c. 3, § 94, 95. Dazu 
ist zu vergleichen die cartula Leoni data oben nr. 14. 

III. lacobi Vitriacensis de b. Francisco eiusque 
societate testimonia. — 1. Epistola a. 1216. Oct. lanuae 
data. Jakob von Vitry — vgl. über ihn meinen Artikel Realenzyklo- 
pädie für protest. Theologie und Kirche 8 ^ p. 562 ff. — reiste im Sommer 
1216 an die Kurie. In Perugia wurde er am 31. Juli von Papst Hono- 
rius III. zum Erzbischof von Accon in Palästina geweiht. lieber seine 
Reiseerlebnisse vgl, diesen Brief, den er im Oktober 1216 vor seiner Ein- 
schiffung in Genua an seine Freunde in Lothringen sehrieb. Dieser Brief 
ist das älteste uns erhaltene Dokument über die Geschichte der Mino- 
riten. Darum habe ich ihn vollständig mitgeteilt, zumal er auch sehr 
interessante Nachrichten über analoge religiöse Erscheinungen enthält, 
über die Humiliaten und Beginen. Text mit einigen Verbesserungen 
nach Röhrichts Ausgabe in Zeitschrift für- Kirchengesch. 14 ]). 97 ff". 

2. Ex epistola 6. scripta a. 1220. Mart. Damiatae. — 
Der Text nach Röhricht, Ztschr. für Kirchengesch. 16 p. 72 ft'. 



Einleitung. LXI 

3. Historia Orientalis 1. 2 c. 82 nach dem_,Kodex Wolfen- 
büttel, Augusteus 305 saee. XIÜ f. 115, den Herr Gymnasialdirektor Prof. 
Dr. Eöhler daselbst gütigst für mich verglichen hat. Der Inhalt beweist, 
dass Jakob von Vitry noch vor dem Tode des hl. Franz schrieb (1226 
Oct. 3). Dazu stimmt auch der sonstige Inhalt der Historia Orientalis. 
Da Jakob die prima regula, -wie der Text zeigt, gekannt hat, so ist sein 
Zeugnis ganz unschätzbar. 

IV. Ex Thomae Historia Pontificum Salonitanorum 
et Spalatensium. — Text nach von Heinemanns Ausgabe MG. SS. 
29 p. 580 ; über die anderen sehr fehlerhaften Abdrücke vgl. Bibliotheca 
HagiograpHca Latina nr. 2112. Thomas war seit 1230 Ai-chidiakonus am 
Dome zu Spoleto. Seine Historia reicht bis zum Tode Erzbischofs Roger 
von Spoleto 1266 April 14. Er selber starb 1268 Mai 8. Er erzählt, dass 
er Franz in demselben Jahre gesehen habe, in dem Brescia "Weihnachten 
durch das grosse Erdbeben verwüstet wurde. Dies Erdbeben ereignete 
sich Weihnachten 1222, vgl. Annales Brisienses SS. 18 p. 818, Cremo- 
nenses ebd. p. 806, Bergomatenses ebd. p. 809. Da Thomas das Jahr 
aller Wahrscheinlichkeit nach wie die Ungarn, Mittel- und Obeiitaliener 
vom 25. März an rechnete oder wie die Venetianer vom 1. März an, so 
fiele demnach der Besuch des Franz , von dem er erzählt , in das 
Jahr 1222. 

Officium passionis. — Üeb er lieferung : Zwei Rezensionen. 
1) As f. 23'— 32 (34'— 43), 2) K f. 95, Oxford, Canoniciana MisceUanea 
525 f. 101'— 105'; Liegnitz, Peter-Paul 12 f. 175(125) =Li, hier nur der 
erste Teil bis "p. 114 1. 18 'a ligno'. Ich drucke nach As und gebe die 
Abweichungen der zweiten Rezension in den Noten nach K und Li. 

§ 8. Yerzeichnis der Handschriften, welche Werke des 
Francisciis enthalten. 

Assisi, Bibliotheca municipale 338, saec. XIII. ex.; 344 saec. XIV 
und XV. 

Basel, Staatsbibliothek B VI! 32 und C V 19. 

Berlin, kgl. Bibliothek theol. lat. 22 saec. XV, theol. lat. 43 saec. 
XV, theol. lat. 196 saec. XIV. 

Bologna, Universität 2697 saec. XV. ital. 

Brüssel, Bibliotheque royale 7771/2. Mscr. BoUandien de 1502. 

Capistrano, Bibliotheca municipale cod. XX saec. XV und cod. 
XXII saec. XV. 

Cöln, Stadtarchiv W 12 <> 75 saec. XV/XVI. 

Douai, Bibliotheque nr. 807 saec. XV. 



LXII Einleitung. 

Dublin, Trinity College 347, saec. XV. 

Durham, Cathedral library nr. 302 und 871. 

Düsseldorf, Landesbibliothek B 182 saec. XV und C 103 saec. 
XV, deponiert im kgl. Staatsarchiv. 

Florenz, Bibliotbeca Nazionale Laurentiana X Pluteus XIX, dextr. 
saec. Xril. Magliabecchi XXXVIII, 52. — Bibliotheca Riccardi 1407 ital. 
saec. XV, 1670 ital. saec. XV, 1491 saec. XV. — Bibliotheca dei Con- 
venti soppressi, cod. Ognissanti saec. XV. 

St. Florian in Oester reich, Klosterbibliothek XI, 148 saec. XIV. 

F o 1 i g n , Biblioteca dei Capuccini cod. saec. XV. 

Freiburg in der Schweiz, Bibliotheque des Cordeliers Ms 23 J. 60 
saec. XV. 

S- 'Graven Haag, Stadtbibliothek K 54 saec. XV. 

Leipzig, Universitätsbibliothek 660 saec. XV. 

Lemberg, Universitätsbibliothek 131 saec. XV, oUni I. G. 17. 

Liegnitz, Bibliothek der Peter- und Paulskirche 12 saec. XV. 

London, British Museum: Cotton Nero A XIII saec. XIV; Ad- 
ditional Mss 27868 saec. XIV. 

L ü 1 1 i c h, Bibliotheq[ue de la ville 348 saec. XV. 

München, kgl. Bibliothek lat. 11354 saec. XV, lat. 18530b 
saec. XV. 

Neapel, Biblioteca Nazionale XII F. 82 saec. XV und XII F. 24 
saec. XV. 

Oxford, Bodleiana. Rawlinson 320 saec. XV ; Canoniciana Mis- 
cell. 525 saec. XIV; 528 saec. XV; Digby 98 saec. XV. 

Paris, Bibliotheque Nationale : Mazarin. 989 saec. XV, Mazarin. 
1743 saec. XV; Cod. 18327 saec. XV. — Bibliotheque de la faculte de 
Theologie protestante cod. saec. XV. 

Prag, Bibliothek des Domkapitels cod. B XC saec. XV. 

Rom, Vatieana lat. 4854 saec. XIV; ibid. lat. 7650 saec. XV. — San 
Antonio (Via Merulana) cod. saec. XIV. — San Isidoro de 'Irlandesi 1, 25 
saec. XIV; 1, 73 saec. XIV. — Bibliotheca Vallicellana B 82 saec. XIV, 
B 131 saec. XV. 

S u b i a c , Klosterbibliothek 120 saec. XV und 212 saec. XV. 

Toledo, Bibliothek des Domkapitels cod. Cai. 25 mun. 11 saec. XIV. 

Turin, Biblioteca Nazionale XXII c. VI. 22. saec. XV. 

Verona, Biblioteca Nazionale nr. 1230 saec. XIV. 

V 1 1 e r r a , Biblioteca Guarnacci 225 saec. XIV. — Biblioteca 
municipale 313 saec. XVI. 

Wien, Hof- und Staatsbibliothek lat. 2233 saec. XV; lat. 3473 
saec. XV. 



Einleitung. LXIII 

§ 9. Uetoersicht über die Quellen und die Literatur zur 
Geschichte des Franciscus. 

I. Quellen. 

I. Die sicher oder einige rmassen sicher datier- 
baren Dokumente aus den Jahren 1210 — 1226. — 1210 
CTrregel, Fragmente jp. 88. 1212 bis ca. 1216 Forma vivendi sororibus s. 
Clarae data. — 1216 Okt. Erster Brief des Jakob von Vitry. — 1219 
Juni 18 Breve 'Cum dilecti filii'. — 1220 März Zweiter Brief des Jakob 
von Vitry. — 1220 Marfcirium quimjue fratrnm ed. Müller , Anfänge 
p, 204 fl"., cf. Analecta Francise. 3 p. 519 ff. — 1220 Mai 29 Breve 'Pro di- 
lectis filiis'. — 1220 Sept. 22 Breve 'Cum seeundum'. — 1221 nach Mai 80 
regula prima non buUata. — 1221 Dez. 16 Breve 'Significatum'. — 1222 
März 29 Breve 'Dilectionis vestrae'. — Ca. 1223—1226 Jakob von Vitry Hi- 
storia Orientalis. — 1223 Frühjahr epistola ad ministrum. — 1223 Nov. 
29 Bulla 'Seiet annuere' und regula buUata. — 1224 vor Juni 2 epistola 
ad capitulum. — 1223/24 Verba Admonitionis , epistola ad omnes fideles, 
epistola ad custodes, ad elericos 'De reverentia corporis Domini'. — 
1224 ca. Sept. 14. Landes Altissimi, Benedictio Leonis. — 1224 ca. Okt. 
Sonnengesang Vers 1-22, 31, 32, 23—26. — 1224 Dez. 1. Breve 'Cum 
illorum'. — 1224 Dez. 3. Breve 'Quia populäres'. — 1226 April. Breve 
testamentum, cf. p. XXIV. — 1226 Mai— Sept. Testamentum, Ultima 
voluntas, quam scripsit sororibus s. Clarae. — 1226 Ende Sept. Vers 27 — 80 
des Sonnengesangs. — 1226 Okt. 4. Brief des Elias. 

II. Dokumente und Biographien aus den Jahren 
1227 — 1244. — A. Urkunden siehe Eegesten. B. Biographien. 
1. Thomas von Celano, Vita prima verfasst zwischen 1228 Juli 
19 tmd 1229 Februar 25 'iubente domino et gloriose papa Gregorio', cf. 
Prologus; approbiert von Gregor IX. zu Perugia 1229 Februar 25 cf. das 
Notat in dem codex Paris, Bibliotheque nationale fonds latin B817 f. 
282' : 'apud Perusium felix domnus papa Gregorius nonus II " gloriosi 
pontificatus sui anno quinto Kai. Martii legendam hanc recepit, confir- 
mavit et censuit fore tenendam'. Der Autor : Thomas aus Celano in den 
Abruzzen, 1221 der deutschen Mission zugeteilt, Jordan c. 19 ; 1223 Früh- 
ling Kustode von Mainz, Worms, Köln, Speyer, ebd. 30 f. ; 1228 Sept. 8, 
wie's scheint, als Kustode der Rheinlande bestätigt, ebd. c. 38 ; 1228 Juli 
16 in Assisi, cf. Legende 121 ff. ; 1230 noch daselbst nachweisbar, Jordan 
c. 59; 1233 Aug. 10 vermittelt er, wie es scheint, im Auftrage des Elias 
Frieden zwischen Spoleto und Cerreto, cf. Collection 3 p. 171, f nach 
Abfassung der Vita Clarae, also einige Zeit nach 1255 Sept. 26. Aus- 



LXIV Einleitung. 

gaben der Vita prima: ed. Suyskens Acta SS. Oct. 2 p. 683 iF., ed. Amoni, 
Roma 1880, cf. Bibliotlieca Hagiogi-aphica latina nr. 3096 f. Neue Aus- 
gabe angekündigt von Pere Edouard d'Alen9on 0. Min. Capuc. (Alenco- 
niensis). — 2. Bearbeitungen der Tita prima: a) Thomas von Celano, 
Vita minor, verfasst für den gottesdienstliclien Gebrauch nach 1230 Mai 
25 (cf. den Schluss, -wo die Translation des Fr. nach S. Francesco bereits 
erwähnt wird) ed. L. Lemmens, Excerpta Celanensia, Quaracchi 1901. — 
b) Johann von Geperano, apostolischer Notar, Vita, versehollen, cf. Bem- 
hardus de Bessa Anal. Francisc. 3 p. 666. — c) Derselbe, Vita minor für 
den gottesdienstlichen Gebrauch, ed. Pere Ed. d'Alen^on, Legenda brevis 
s. Francisci nunc primum edita, Romae 1899; cf. Denifle in Ztschr. füi" 
kathol. Theologie 7 p. 710 und in Ehrle-Deniüe Archiv für Literatur- 
und Kirchengesch. des Mittelalters 1 p. 148. — d) Vita versificaba, Autor 
unbekannt, verfasst nach 1230 Mai 25, ed. Antonio Cristofani, U piu 
antico poema della vita di San Francesco d'Assisi, Prato 1882. Auf eine 
siDütere interpolierte Bearbeitung in 14 Büchern macht aufmerksam P. 
Edouard d'Alen9on, Miscell. Francesc. 4 p. 34 f., 5 p. 73 ö"., 123 ff., 6 
p. 26 ff., cf. Bibliotheca Hagiogr. nr. 3102. e) Julian von Speyer, 
Vita sancti Francisci, ed. van Ortroy, Analecta Bolland. t. 21 ]d. 160 bis 
202, verfasst ca. 1232. — f) Julian von Speyer, Officium sancti Francisci, 
ed. P. Hilarin Felder, 0. Capuc, die liturgischen Reimoffieien auf die 
heiligen Pranciscus und Antonius gedichtet und komponiert von Fr. Ju- 
lian von Speyer, Freiburg in der Schweiz 1901, und J. E. Weis, die 
Choräle Julians von Speyer zu den Reimoffieien des Franciseus- und 
Antoniusfestes, München 1901, cf. Anal. Bolland. 19 p. 321 ff., 21 p. 148 ff. 
— g) Bruder Lamprecht von Regensburg, St. Francisken Leben, in deut- 
schen Reimversen, verfasst 1237—1239, ed. Karl Weinhold, Paderborn 
1880, zur Datierung cf. Hauck, Kii'chengeseh. Deutschlands 4 p. 508 n. 
10. — h) Bartholomaeus von Trient, Dominikaner, Elogium s. Francisci, 
ed. Lemmens, Excerpta Celanensia, Quaracchi 1901, verfasst 1244. 

C. Erklärungen der Regel und anderes. — I.Bulle 
'Quo elongati' 1230 Sept. 28. Potth. 8620. 2. Jacobus Vitriacensis ser- 
mones ad fratres Minores duo ed. Fr. Hilarinus Felder a Lucei-na, Romae 
1903, verfasst zwischen 1228 Juli 19 und 1240 April 30. In Sermo 2 
p. 35 ein Zeugnis für die Stigmata:- in morte eius in i^edibus, manibus 
et latere vestigia vulnerum Christi apparuerunt, vgl. den Brief des Elias 
unten p. 91 1. 11. — 3. Declaratio quatuor magistrorum, erste offi- 
ziöse Erklärung der ganzen Regel, verfasst ca. 1241 von Alexander von 
Haies und Johann von Rochelle unter Beirat des Gottfried von Paris, 
des Robert von Bastia, des Rigald und anderer, gedruckt z. B. Monu- 
menta Franciscana tractatus tertius f. XV ff. 4. Sacrum commercium 



Einleitung. LXV 

beati Francisci cum cum domina Paupertate ed. Eduardus Alenconiensis 
Eoniae 1900 : verfasst angeblich 1227, cf. Anal. Bollaad. 19 p. 459 f. 

III. Die Zeit von 1244— 1260. — A. Erzählende Quellen. — 
1. 'Rotuli' vel 'Cedulae' fratris Leonis, aufgezeichnet ge- 
mäss dem Beschlüsse des Generalkapitels von Genua (Sept. 1244) und 
1245 August 11 von Greccio aus zugleich im Namen der Brüder Rufino 
von Assisi und Angelo Tancredi von Rieti mit einem Begleitbriefe dem 
Generalminister Crescentius von Jesi übersandt: im Original nicht er- 
halten, doch noch zu Beginn des 14. Jahrhunderts in St. Chiara zu As- 
sisi aufbewahrt, cf. Ubertino de Casale Arbor Vitae f. 221. Der Begleitbrief 
ist an unrechter Stelle vor der sogenannten Legenda Trium Sociorum 
überliefert. — 2. Thomas von C elano, Memoriale beati Fran- 
cisci in desiderio animae, auch Legenda secunda genannt, zi- 
tiert 2 Celano, zwei Bücher, ed. Rinaldi, Romae 1806, Amoni Roma 1880, 
woselbst aus Buch 2 ein Buch 2 und 3 gemacht worden siad ; neue Aus- 
gabe angekündigt von Pere Edouard d'Alenpon: verfasst 1245 — 1247 auf 
Befehl des Generalministers Crescentius von Jesi (1244 Sept. bis 1247 
Aug.), cf. Salimbene Chr. p. 60, Chron. XXIV generalium p. 262, Pro- 
logus p. 1 f. : im wesentlichen stilistische Bearbeitung der Cedulae Leonis, 
also die eigentliche Legenda Trium Sociorum. — 3. Dialogus de 
vitis sanctorum fratrum Minorum, die historischen Partien ed. L. Lemmens, 
Fragmenta Pranciscana, Quaracchi 1902 t. 1, verfasst ca. 1245/6 im Auf- 
trage des Generalministers Crescentius von Jesi, cf. Chron. XXIV gene- 
ralium p. 268. — 4. Thomas von Celano, Tractatus de mi- 
raculis b. Francisci, ed. van Ortroy Analecta Bollandiana t. 18 
p. 81 — 176, verfasst ca. 1250 im Auftrage des Generalministers Johann 
von Parma, cf. Chron. XXIV generalium p. 276. — 5. Thomas von 
Celano, Vita s. Clarae, ed. Acta SS. Augusti t. 2 p. 754—767, 
andere Ausgaben cf. Bibl. Hagiogr. nr. 1815. Den in den Ausgaben 
fehlenden Prolog ed. Cozza-Luzi in Bolletino della societä Umbra di storia 
patria 1 p. 241. Verfasst bald nach der Kanonisation der hl. Klara 26. 
Sept. 1255 auf Befehl Papst Alexanders IV., also vollendet sicher vor 
1261 Mai 25. — 6. Stephanus de Borbone, Tractatus de diversis materiis 
praedicabilibus nr. 254, 478 ed. Lecoy de la Marche, Anecdotes histori- 
ques, legendes et apologues tires du recueil inedit d'Etienne de Bourbon, 
Dominicain du XIII e siecle, publies pour la societe de l'histoire de France, 
Paris 1877. Verfasst vor 1260. — 7. Excei-pte aus der ersten und einer 
unbekannten erweiterten Rezension der zweiten Vita des Celanesen, ver- 
fasst 1255 — 1282 von einem Mönche des Klosters Oberaltaieh in Bayern, 
ed. Lemmens, Excerpta Celanensia Quaracchi 1901, cf. hierzu Walter de 

Boeliiuer, Analekten. Gr. A. 6 



LXVI Einleitung. 

Gisburne, Cronica de gestis regum Angliae ad 1216 SS. 28 p. 631 f., wo- 
selbst wohl ebenfalls eine erweiterte Rezension vorausgesetzt wird. 

B. Urkunden und anderes. — 1. Testament der hl. Klara 
ed. Acta SS. Aug. t. 2 p. 747 f., verfasst ca. 1252. Die Echtheit mit 
unzureichenden Gründen bezweifelt von Lempp, Ztschr. f. Kirehengesch. 
13 p. 238 f. — 2. Hugo von Digna (Digne in der Provence) Expositio 
regulae ed. Monum. Francisc. tract. tertius f. XI f., verfasst wohl im 
Auftrage des Johann von Parma noch vor 1257 Febr. 2. lieber den Ver- 
fasser cf. Salimbene ad a. 1248/9 p.97— 148 und die flüchtigen Bemer- 
kungen Histoire litteraire de la France 21 p. 293, 29 p. 529 fl:'. 

IV. DieZeitvonl260 — 74. — A. Erzählende Quellen. 
1. Johann Fidanza, genannt Bonaventura, Legenda Maior 
und Legenda Minor (für den Gottesdienst) ; Ausgaben Bibl. Hagiogr. 
nr. 8107—9, letzte: Quaracchi 1898, verfasst zwischen 1260 Mai 28 und 
1263 Mai 20, approbiert auf dem Generalkapitel zu Pisa 1263 Mai 20. 
— 2. F rater Leo Vita Aegidii, beste Rezension ed. Analecta 
Francisc. 8 p. 74 — 114 (der Schluss von p. 114 1. 5 an ist Zusatz), andere 
Rezension Acta SS. April, t. 3 p. 220 — 226 , kürzere Bearbeitung von 
späterer Hand Documenta Antiqua ed. Lemmens t. 1 : verfasst bald nach 
dem Tode des Aegidius 1261 April 23. — 3. Chronica Minor ed. Holder- 
Egger in Monumenta Erphesfurtensia, verfasst von einem Erfurter Mi- 
noriten, erste Ausgabe 1261. — 4. Prater Jordanus de Tane 
(Giano im Tale von Spoleto, doch zwei Orte dieses Namens daselbst). 
De primitivorum fratrum in Teutoniam niissorum et conversatione et vita, 
verfasst Mai 1262, ed. G. Voigt, Abhandlungen der kgl. sächs. Gesell- 
schaft der Wissenschaften zu Leipzig t. 6, 1870 und Analecta Francis- 
cana t. 1 (beide Ausgaben ungenügend und unvollständig, neue ange- 
kündigt von Boehmer für die Opuscules t. 2). — 5. T h o m a s v o n 
Eccleston, De adventu Minorum in Angliam, ed. Brewer, Monumenta 
Franciscana, Rolls Series t. 1, 1858, mit Nachtrag t. 2, 1882 ; Monumenta 
Germaniae historica SS. t. 28 p. 560 — 569 (Auszüge); Analecta Francis- 
cana t. 1 p. 217 — 257: verfasst ca. 1264. — 6. Balduin von Braun- 
schweig, Chronica, Bearbeitung des Jordan von Tane mit Zu- 
sätzen über die Geschichte der Minoriten in Süddeutschland, entstan- 
den vielleicht schon vor 1280. Hs verschollen, Excerpte bei Glassberger, 
Chronica ed. Anal. Francisc. t. 2; ein Auszug aus Glassberger mit Fort- 
setzung aus dem 16. saecl. = Chronica Anonyma ed. Analecta Fran- 
cisc. 1 p. 279 ff. 

B. U r k u u d e n u n d anderes. — 1. Bonaventura, Expositio re- 
gulae ed. Bonaventurae Opera omnia (Quaracchi) t 2. David von Au^s- 



Einleitung. LXVII 

bui-g, Expositio regulae, ungedi-uckt , cf. Lempp, Zeitschr. f. Kirchen- 
geseh. 19 p. 15 ff. 

V. Die Zeit von 1274bis ca. 188 5. — 1. Auetor Anonymus, 
De operibus b. Francisci et aliorum sanetorum fratrum. Verfasser, ein 
'Scliüler der Schüler des Franciscus', benutzte 1, 2 Celano, Vita Aegidii, 
angeregt höchst ■wahrscheinlich durch den Brief des Generalministers 
Hieronymus von Ascoli an das Generalkapitel von Padua 1277 Mai 16; 
quod inquirant de operibus b. Francisci et aliorum sanetorum fratrum. 
Tgl. Ehrle, Archiv für Literatur 6 p. 47, Little in English Historical Re- 
view 13 p. 704 — 8 : verschollen , aber erhalten im zwei Bearbeitungen 
a) Sogenannter Anonymus Perusinus ed. van Ortroy, Miscellanea Fran- 
ciscana di Storia, di Lettere, di Arti, diretta dal sac. Don Michele Fa- 
loci-Pulignani 9 p. 35—48, Foligno 1902. b) Sogenannte Legen da 
trium socio r um, Kompilation aus Auetor Anonymus, sowie 1 Ce- 
lano, 2 Celano, Julian von Speyer und anderen Quellen, darunter auch 
solche, die gute alte Tradition enthielten, cf, das Sondergut in c. 1, 2, 
c. 2, 4 'expleto anno refoi-mata pace', c. 3, 10 'Libenter lingua gallica 
loquebatur, licet ea recte loqui nesciret', c. 6, 19 'Deinde cucumt ad pa- 
latium communitatis — de potestate nostra exivit', c. 7, 21 'Qui mihi 
dederit — in omnibus se liabebat'. Zuerst bezeugt ca. 1318 in dem 
'Portiunculabuche', dessen Autor das Werk in seine Sammlung aufnahm 
und Speculum perfectionis c. 92 ausschrieb. Aelteste Hss die ältesten 
Hss des Portiunculabuchs ea. 1350. Der Name 'Legenda Trium Socio- 
rum' ist durch Zufall entstanden. In der Urschrift des Portiunculabuchs 
stand höchst wahrscheinlich der ursprünglich zu den 'Cedulae Leonis' 
gehörende Begleitbrief der Tres Socii zwischen Speculum Perfectionis 
und Legenda und ist daher fälschlich von den Abschreibern auf die Le- 
genda bezogen worden. Denn dass der Brief von dem Kompilator der 
Legende gefälscht sei, ist ausgeschlossen: der Inhalt passt absolut nicht 
auf die Legende. Diese Annahme ergibt sich ungezwungen aus der 
handschriftlichen Ueberlieferung : die Legenda ist in allen älteren 
Hss zugleich mit Speculum perfectionis und anderen Franciscusbüchern 
überliefert, cf. Anal. Boll. 19 p. 121 f. und dazu Berlin theol. lat. quarto 
22, ausserhalb dieses Rahmens nur in drei ganz jungen Hss: Hall 
in Tyrol Ms P. 37 , geschrieben 1491 von Nikolaus Glassberger, Rom, 
Corsini 39 E 8 saec. XV. ex., Rom, Vatican lat. 7739 saec. XVI. — Sehr 
viele Ausgaben, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3114 — 6, letzte: ed. Faloci-Puli- 
gnani, Fulginiae 1898. — 2. Fra Salimbene de Adamo , Chronica, ed. 
(schlecht) Monumenta historica ad provinciam Parmensem pertinentia, 
Parmae 1847. Neue Ausgabe hat Holder-Egger angekündigt für SS. 32 : 



LXVni Einleitung. 

vei-fasst 1282-87. — 3. Petrus Johannis Olivi (1248/9 bis 1298 März 14), 
Opera, darunter Expositio super regulain fratrum Minorum ed. Finua- 
menta triuui ordinum Venetiis 1513 f. 106 — 124', mit Zitaten aus den 
Scripta Leonis ; cf. Ehvle in Ehrle-Denifle, Archiv 8 p. 409 f. — 4. Bern- 
hardus de Bessa, Liber de Laudibus s. Francisci, ed. Hilarinus de Lu- 
cerna Romae 1897, Analecta Francisc. 8 p. 666 — 692: Kompilation aus 

1 Celano, 2 Celano, Auetor Anonymus De operibus b. Francisci et alio- 
rum sanctorum fratrum u. s. w., verfasst nach c. 7 Analecta p. 682 1. 44 f. 
sieber nach der Erhebung John Peckhams zum Erzbischof von Canter- 
bury, wahrscheinlich erst nach Johns Tode 1292 Dezember 8. — 5. Der- 
selbe , Catalogus Generaliuni Ministrovum , ed. Analecta Francisc. 3 
p. 693 ff., verfasst nach p. 707 (Krönung Clemens V.) nach 1305 Nov. 14. 

— 6. Ubertino de Casale, Schriften, insbesondere Avbor Vitae crucifixae 
lesu Christi, verfasst 1306, ed. Venetiis 1485. — 7. Angelo de Ciareno, 
Expositio regulae, verfasst ca. 1317, ungedruckt. — Derselbe, Chronica 
Septem tvibulationum, verfasst zwischen 1314 — 1323, teilweise publiziert 
von Ehrle in Ehvle-Denifle , Archiv f. Literatur- und Kirchengesch. des 
MAs. Bd. 1-3, Dölliuger, Beiträge zur Sektengesch. Bd. 2 S. 417-526. 
Eine vollständige Ausgabe hat F. Tocco für die Collection angekündigt. 

— 9. Si^eculum perfectionis statu s fratris Minoris 
scilicet beati Francisci ed. Sabatier, Collection t. 1 (1898), 
dazu eine italienische, drei englische Cebersetzungen. Einen Auszug von 
späterer Hand veröffentlichte Lemmens, Documenta antiqua t. 2 (Qua- 
racchi 1902). Kompilation verfasst von einem spiritualistisch gesinnten 
Mönche der Portiuncula (aber nicht Franciscus Bartholi, der 1317 Sep- 
tember 16 in Köln, 1818 Aug. 20 in Paris nachweisbar ist, cf. Collection 

2 p. XCIX), abgeschlossen 11. Mai 1318. Hauptquelle: Cedulae Leonis, 
doch sind diese keineswegs vollständig reproduziert, cf. z. B. 2 Celano 
3, 27 und 43, die nach Ciareno auf Bruder Leo zurückgehen, sowie die 
von Sabatier, Opuscules 1 j». 90 fi'. als Exzerpte aus Legenda vetus mit- 
geteilten Aufzeichnungen aus Clarenos expositio regulae, die Ciareno 
ebenfalls auf Bruder Leo zurückführt, cf. unten p. 86 ö'. Daneben hat 
Verfasser auch 2 Celano stark ausgeschrieben, vgl. meine Besprechung, 
Histor. Vierteljahrsschrift 7, 1. Heft. — 10. 'Portiunculabuch', ca. 1320 
wohl von demselben Autor wie Speculum perfectionis, vgl. § 1 B. 2. — 
11. Franciscus Bartholi, Tractatus de indulgentia s. Mariae de Portiun- 
cula, ed. P. Sabatier, Collection t. 2, verfasst ca. 1335. — 12. Actus b. 
Francisci et sociorum eins ed. Sabatier, Collection t. 4, verfasst nach 1322. 

— 13. Kompilation von Avignon 'Pac secundum exemplar' , begonnen 
vielleicht noch vor 1340 (cf. die Vorrede), abgeschlossen, wie es scheint, 
(siehe Ms Liegnitz 12 f. 103, Berlin theoL lat. 196 f. 45': anno siquidem 



Einleitung. LXIX 

MOCCCXLIII — Liegnitz: M^CCCXL — cum causa visitationis saerum 
locum Alvemie accederem), erst nacli 1343, cf. oben § 1 B. 2 und Bibl. 
Hagiogr. nr. 8118—9. — 14. Provinciale ordinis s. Francisci, ältestes Ver- 
zeichnis der Provinzen und der einzelnen Stationen, verfasst ca. 1343, ed. 
K. Eubel, Quaracchi 1892. — 15. Speculum Vite beati Francisci et socio- 
rum eins, sebr scblecbt gedruckt zuerst Paris bei Barbier ohne Datum, 
dann Venetiis 1504, Metis 1509, Spoelberch Äntverpiae 1620, Bosquerus 
Coloniae 1623, Raab 1752, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3121, beschrieben nach 
der Edition von 1504 von Sabatier Opuscules 1 p. 299 ff. Verfasser allem 
Anschein nach Bruder Fabian von Ungarn, der 1325 als Inquisitor er- 
■wähnt ist, cf. Sbaralea, Supplementum ad Scriptores ordinis Minorum, 
Rome 1806, p. 233 ; das Verhältnis dieser sehr schlecht gedruckten Kom- 
pilation zu der Kompilation 'Fac secundum exemplar' immer noch eine 
crux interpretum. — 16. Actus b. Francisci in Valle Reatina pei-peram 
adscripti b. Angelo Tancredi, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3122. — 17. Fioretti 
di San Francesco : italienische Bearbeitung der Actus nr. 12, viele Aus- 
gaben, aber keine kritische, neueste: Fioretti secondo l'edizione di A. 
Cesari, riscontrati su moderne stampe per cura del Prof. A. Fomaciari, 
Firenze 1902; Fioretti, a cura di G-.L. Passerini, Firenze 1903. — 19. Chro- 
nica XXIV Generalium Ministrorum ed. Anal. Francisc. t. 3 p. 1 ff., vol- 
lendet ca. 1375, mutmasslicher Verfasser: Arnald de Seranno, Minister 
von Aquitanien. — 19. Bartholomaeus Albitius de Pisis, De Conformitate 
Vitae b. Francisci ad vitam Domini lesu Christi libri tres, ed. Mediolani 
1510, 1513, Bononiae 1590, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3134; vollendet ca. 1385, 
das grosse Repertorium der franziskanischen Tradition. 

VI. Aus dem 15. und 16. Jahrhundert. — 1. Speculum oi-- 
dinis Minorum fratris lacobi Odonis (de Oddis) Perusini ungedruckt, 
verfasst angeblich z-wischen 1474 und 1483. — 2. Nikolaus G-lass- 
b erger, Chronica ed. Anal. Franciscana t. 2, verfasst ca. 1508, 
wichtig, •weU darin sowohl die Chronik des Jordan von Tane, wie die 
Chronik des Balduin von Braunschweig benutzt ist. — 3. Mariano von 
Florenz, fasciculus chronieorum, verschollen. — 4. Derselbe, Della ecce- 
lenza dell' ordine di santa Chiara, vollendet 1519, verschollen. — 5. Der- 
selbe, Come sancto Francescho institui e ordino el tertio ordine de frati 
et sore di penitentia, geschrieben nach 1519 Mai, ungedruckt, Hs Florenz, 
Bibl. Naz. Palat. 147 , vgl. hiezu Sabatier , CoUection 2 p. 137 ff. — 
6. Johannes de Komerowo (f 1536), Tractatus cronice ed. Zeiss- 
berg, Archiv für Ostreich. Gesch. t. 49 (1872) p. 314—425, verfasst vor 
1521. — 7. Derselbe, Memoriale ordinis fratrum Minorum ed. Monumenta 
Poloniae historica 1 p. 64 ff., vollständigere Ausgabe desselben Werkes. 
— 8. Chronica Anonyma ed. Anal. Francisc. 1 p. 279 ff., Geschichte der 



LXX Einleitung. 

Strassburger Provinz, basierend auf Glassbergers Cbronica mit Fortsei^ 
zung über die Geschichte der einzelnen Konvente, verfasst Ende des 
16. Jahrhunderts. 

II. L i t e r a t u r. 

1. All g em eines. Cf. die TJebersichten von Zö ekler, Kealenzyklo- 
pädie 6 ^ p. 197 ff., Geschichte der Askese und des Mönchtums 2 p. 470. 
Aus der älteren Literatur ist hervorzuheben: Lucas Wadding, Annales 
Minorum t. 1—7, Lugduni 1625—1648 ed. 2, Roniae 1731 ff. — Papini, 
La storia di S. Francesco d'Assisi, Foligno 1825, 2 vol., neuer Abdruck, 
Foligno 1904 (erster Hahnenschrei der Ki-itik, noch heute wertvoll). — 
Karl Hase, Franz von Assisi, ein Heiligenbild, 1857, letzte Ausgabe 1892 
(seiner Zeit epochemachend, als Kunstwerk bedeutsam, inhaltlich veraltet). 
— Seit dem Jubiläum von 1882. L Biographien: Ruggiero 
Bonghi, Francesco d'Assisi, Studio, Cittä di Castello 1884. — T h o d e, 
Franz von Assisi und die Anlange der Kunst der Renaissance in Italien, 
Berlin 1885, 2. Auflage 1904. — Leopold de Cherance, St. Fr. d'Ass., Paris 
1885. — Du Chatel de Porrentruj' et Brin, S. Fran9ois d'Assise, Paris 
1885 (populäres Prachtwerk aus dem 0. Capuc). — Le Monnier, Histoire 
de Sfc.-Fr. d'Assise, 2 Bde., Paris 1889, 2. Aufl. 1890. — Berthaumier, Vie 
de St. Fr., Tours 1889. — Paul Sabatier, Vie de Saint Fran9ois, Paris 
1893, 29. tirage 1902 (erfolgreichstes historisches Werk des 19. Jahrhun- 
derts, weil nicht bloss Historie, sondern auch Kunstwerk und den Hei- 
ligen im Lichte modern-religiöser Ideale darstellend), ins Italienische, 
Englische übersetzt, auch ins Deutsche von Margarethe Lisco, Berlin 1895, 
2. Aufl. 1897. — A. Hertzog, Franz von Assisi, Zabern 1894. — H. Ussing, 
Frants of Assisi, Kjöbenhavn 1894. — Hausrath, Weltverbesserer Bd2 (po- 
pulär). — Oesterlej'-, St. Francis of Assisi, Lessons from a noble life, Lon- 
don 1902 (populär). — Miss Oliphant, St. Francis, neue Ausgabe, London 
1902 (Novelle). — A. G. Little, St. Francis, Lectures etc., London 1897 
(populär). — Leon de Kerval, St. Fr. d'Assise, Paris 1898 (erbaulich). — 
Theodore de la Rive, St. Fr. d'Assise, Geneve 1901 (populär). — Doreau, 
St. Fr. d'Assise etc., Paris 1902 (desgleichen). — Paul Heniy, St. Fr. d'A. 
et son ecole, Paris 1908. — H a u c k , Kirchengesch. Deutschlands 4 
p. 366 ff. — Miss Anna Stoddart, Francis of Assisi, London 1903 (popu- 
lär, fehlerhaft, aber hübsche Bilder). 

IL Detail. — A. Die Quellen. 1. Publikationen: Sba- 
ralea, Bullarium Franciscanum 5 Bde., 6. Bd. ed. Eubel. Analecta 
Franciscana, Quiu-acchi 1885 ff., t. 1— 3 (herausgegeben von den 
Minoriten). Analecta Bollandiana, Bruxelles t. 18 ff. Textus 
Serapliicae legislationis origiuales, Quaracehi 1897. Documenta an- 



Einleitung. LXXI 

tiqua Franciscana ed. L. Lemmens; p. 1: Scripta Leonis ; p. II: Specu- 
lum perfecfcionis ; p. III: Extractiones ex legenda antiqua. Fragment a 
Franciscana ed. L. Lemmens, bisher 3 faseiculi, Romae 1902 ff. — 
Bibliotheca ascetiea. medü aevi, bisher 1 Bd. Quaracchi 1904. — C o 1- 
lection d'Etndes et de documents pour l'histoire reli- 
gieuse et litteraire du Moyen Age ed. Paul Sabatier, Paris 
1898 t. 1. Speculum perfectionis, t. 2. Bartholi, de indulgentia, t. 3. 
Lempp, Freie Elie de Cortone, t. 4. Actus s. Francisci. — Opuscules 
de critique historique ed. P. Sabatier, Paris 1901 ff. Bisher 
7 fascicules. — Ausserdem sind zu beachten: Miscellanea Francescana 
di Storia, Arte etc. Herausgeber Faloci-Pulignani in Foligno. — Ana- 
lecta Franciscana 0. Capuc. Min. Rom 1884 ff. — Etudes Franciscaines, 
Paris 1899 ff. — Acta Ordinis Minorum. In diesen Zeitschriften sowie in 
den Analecta BoUandiana regelmässige Berichte über die neuen Erschei- 
nungen. 

2. Zur Quellenkritik: Allgemeine Uebersichten : Little, The 
sources of the history of St. Fr. , English Historical Review 1902 Oct., 
übersetzt und kommentiert von Faloci-Pulignani Miscell. 9 p. 120 ff. — 
"Walter Goetz, Die Quellen zur Geschichte des hl. Fr. in Zeitschrift für 
Zirchengesch. Bd. 22 — 25, demnächst als selbständiges Buch bei Perthes 
Gotha 1904. — Sabatier, Vie de St. Fr. 29. tirage p. XXX ff. (jetzt ver- 
altet) ; Collection t. 1 Introduction. — Einzelnes: lieber die regula 
Müller, Anfänge p. 1 ff"., cf. oben p. LX. Ehrle in Zeitschrift für kathol. 
Theologie 11 p. 725 ff. Sabatier, Vie de St. Fr. p. 288 ff'. Lempp in 
Collection 8 p. 477 ft". Lemmens, Opuscula p. 160 ff. Ueber das Testa- 
ment Loofs, Christliche Welt 1894 nr. 27—29; Sabatier in Collection 1 
p. XXXIIl n. 2 ; Lemmens, Opuscula p. 173 ff. Ueber den Sonnenge- 
sang cf. ausser den oben p. LVIII genannten Schriften Della Giovanna in 
Giomale stör, della letteratura ital. 25,29,38. Faloci-Pulignani in Mis- 
cell. Francisc. 6 p. 43 ff., 7 p. 17 ff. Ueber die Biographien und Bio- 
graphen : Mandonnet, Prere Leon, Historien de St. Fr. in Revue Thomiste 
1898 p. 295 ff. Minocchi in Archivio storico italiano ser. V. t. 24 p. 249 ff., 
26 p. 81 ff. Derselbe, Nuovi studi suUe fonti biografiche di s. F. d'A. 
Firenze 1901. Knöpüer in Theologische Revue, Münster 1903 t. 2 nr. 16 
bis 18. — Ju 1 i a n v n Speyer: siehe oben p. LXIV und dazu van Or- 
troy Anal BoUand. 19 p. 321 ff. — Sogenannte Legenda Trium 
Sociorum: van Ortroy, AnaL Bolland. 19 p. 119 ff, (epoche- 
machend, erste scharfe, kritische Analyse der Legende). Marcellino da 
Civezza e Teofilo Domenichelli, La Leggenda di S. Francesco scritta da 
isuoi tre Compagni publicata per la prima volta nella sua integritä, 
Roma 1899 (verfehlter Versuch eine vollständigere Legenda Trium Socio- 



LXXn Einleitung. 

rum zu rekonstruieren, unnötiger Weise aucli ins Französische übersetzt 
von Arnold Goffin, Bruxelles 1902). Sabatier, De l'authenticite de la le- 
gende de St. Fr. dite des Trois Compagnons, Paris 1901. Barine, St. Fr. 
d'A. et la legende des trois compagnons, Paris 1901. Tilemann, Specu- 
lum perfectionis und Legenda trium sociorum, Leipzig 1902 (antiquiert). 
B. Die Greschichte des Pranciscus. — 1. Lokalge- 
schichte und Topographie. Antonio Cristofani, Delle Storie 
di Assisi libri sei, ediz. -3. Assisi 1902. — Lina Gordon Duff, The story 
of Assisi, London 1901. — Paul Sabatier, Dissertazione sul primo luogo 
abitato dai frati Minori, su Rivotorto e suU' ospedale dei lebbrosi di 
Assisi, Roma 1896. — Alberto d'Alberoro, Gompendio storico del sacro 
monte della Verna, Pirenze 1884. — Cruickshank, The Umbrian towns, 
London 1901. — Henri Taine, Voyage en Italie 2 vol., neuerdings auch 
ins Deutsche übersetzt. — Michele Michaeli, Memorie storiche della cittä 
di Rieti, Rieti 1898, 4 vol. — Luigi Bonazzi, Storia di Perugia, Perugia 
1899. — 2. Geschichte des Heiligen. — Chronologie cf. Padre 
Leone M. Patrem, Appunti critici sulla cronologia della vita di San Fran- 
cesco, L'Oriente Serafico (1895), Miscellanea Franciscana 9 p. 76 iF., Fa- 
milie des Heiligen : cf. die Uebersicht von Faloci-Pulignani Miscell. Fran- 
ciscana 9 p. 74 ff. W. Goetz , Die ursprünglichen Ideale des hl. Franz 
von Assisi, Histor. Vierteljahrsschrift 6 (1903). — P. Sabatier, II 
perdono di Assisi, Roma 1895 (auch als Anhang der Vie de St. Fr. bei- 
gegeben). — 3. Geschichte der Bruderschaft. Karl Müller, 
Die Anfänge des Minoritenordens und der Bussbruderschaften, Freiburg 
1886, vgl. Goetz a. a. 0. Mandonnet, Compte rendu du 4ife™e congres 
international scientifique des Catholiques Vi^me section. Dazu oben p. LX. 
Lempp, Antonius von Padua in Zeitschr. f. Kirchengesch. 12, 18. Lem- 
mens. Zur Biographie des hl. Antonius, Rom. Quartalschr. 16 p. 408 — 414. 
Eduardus Aleneoniensis , Miscellanea Antoniana, Romae 1902. Lempp, 
Die Anfänge des Klarissenordens, Ztschr. f. Kirchengesch. 13 p. 181 — 245, 
23 p. 626 — 629. Dazu Lemmens in Rom. Quartalschrift 16 p. 98 — 124. 
— Glaser, Die franziskanische Bewegung, Münchner volkswirtschaftliche 
Studien, Stuttgart 1903. — Ehrle, Die Spiritualen, ihr Verhältnis zum 
Ü'ranciskanerorden und zu den Praticellen. Derselbe, Zur Vorgeschichte 
des Konzils von Vienne in Ehrle-Denifle Archiv 1 (1885) p. 509—569, 
2 p. 108—164, p. 249—327, p. 353-416, 3 p. 1-195, p. 558—623, 4 
p. 1—190. Derselbe, Petrus Johannis Olivi 3 p. 409—552. — Zöckler, 
Olivi in Hauck-Herzog, Realenzyklopädie ^ Bd. 14. — Ernst Knoth, Üb er- 
tino von Casale, Marburg 1903. — Joh. Chrys. Huck, TJbertin von Casale 
und sein Ideenkreis, Freiburg im Br. 1903. 

Abgeschlossen im März 1904. 



S. Francisci Opuscula sincera. 

1. Regula non bullata quae dicitur prima ^). 

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. 

Hec est vita evangeüi^) Jesu Christi, quam frater Fran- 
ciscus petiit a domino papa^) Innocentio concedi sibi et con- 5 
firmari et dominus papa*) concessit et confirmavit (eam)^) 
sibi et suis fratribus babitis et futuris. 

Frater Franciscus et quicumque erit caput istius religionis 
promittat ") obedientiam et reyerentiam domino Innocentio 
pape et successoribus eius et omnes '') alii fratres teneantur lo 
obedire fratri Francisco et eius succesoribus. 

1. Quod fratres vivant in obedientia, sine 
proprio et in castitate. — Regula et vita istorum 
fratrum bec est, sciücet vivere in obedientia, in castitate et 
sine proprio, et Domini nostri lesu Christi doctrinam et ve- 15 
stigia^) sequi, qui dicit (Mt 19, 21): 'Si vis perfectus esse, vade 
et vende omnia, que babes, et^) da pauperibus, et babebis 
tbesaurum in celo; et veni, sequere me.' Et (Mt 16, 24): 'Si 

1) Incipit regula prima sanctissimi patris nostri Francisci, quam 
ipse fecit et dominus papa Innocentius tertius sibi confirmavit sine buUa 
AS. Hec est prima regula, quam lecit beatus Franciscus et papa In- 
nocentius confirmavit eam sine bulla B. 2) evangelica AS. ev. J. C. 
om. B. 3) om. A2. 4) et ille AS, B. 5) add. AS, B. 6) pro- 
mittit A3, AS. 7) om. AS, B. 8) eius add. AS. 9) et — 
celo om. A3. 

Boehmer, Analekton. Gr. A. 1 



2 Regula prima. 

quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem 
siiara et sequatur me.' Item (Lc 14, so): 'Si quis vult venire 
ad^) me et non odit j)atrem et matrem^), uxorem^) et filios 
et fratres et sorores, adliuc autem et animam suam, non pot- 

ö est meus esse discipulus.' Et (Mt 19, 29) : 'omnis, qui reliquerit 
patrem aut matrem , fratres aut sorores , uxorem aut filios, 
domos aut agros propter me, centuplum accipiet et vitam 
eternam possidebit.' 

2. De receptione et vestimentis fratrum. — 

10 Si quis divina inspiratione voluerit *) accipere hanc vitam et^) 
venerit ad fratres nostros, benigne recipiatur ab eis. Quodsi 
fuerit firmus accipere vitam nostram, multum caveant sibi") 
fratres, ne de suis negociis'') temporalibus se intromittant, sed 
suo ministro ^), quam citius possunt, eum representent. Minister 

15 vero benigne ipsum^) recipiat et confortet et vite nostre te- 
norem ei^") diligenter exponat. Quo facto, predictus, si vult 
vitam ^^) istam accipere, omnia sua vendat — si potest spiri- 
tualiter, sine impedimento — et ea ^^) studeat pauperibus ero- 
gare. Caveant vero ^^) sibi fratres et ministri fratrum^*), quod 

20 de negotüs suis nuUo modo intromittant se. Nee recipiant^") 
ab eo^*^) aliquam pecuniam, neque per se neque per interpo- 
sitam personam; si tamen indigent^^) aliis necessariis cor- 
poris '^), preter pecuniam recipere possunt ") fratres causa pre- 
sentis ''") necessitatis, sicut alii pauj)eres ^^). Et cum reversus 

25 fuerit, minister concedat ei pannos probationis usque ad an- 
num, scilicef''-) duas tunicas sine caputio et cingulum et bra- 
cbas et capparonem usque ad cingulum. Finito vero anno et 



1) post AS. 2) et add. B. 3) uxores AS. 4) volens AS, B. 
5) om. AS, B. 6) om. AS. 7) rebus vel negociis AS . B 2. 

8) ad suuin ministrum AS, B. 9) eum AS. 10) sibi A 3, B 1, 2. 

11) vitam — acc. om. B et pergit: et si potest spirit. etc. 12} omnia 

add. B. 18) etiam B 1, 2. om. AS. 14) eorum A 3. 15) ac- 

cipiaiit B. 16) om. AS, B. 17) indigerent ß 1. 18) aliqua neces- 
saria c. AS, B 2 ; aliq^ua necessitate corporis ß 1 ; alia n. B 8. 19) pos- 
sint B 3. 20) om. AS, B. 21) fratres B 1, 2. 22) videlicet A S. 



Regula prima. 3 

termino probationis, recipiatur ad obedientiam. Postea^) non 
licebit ei ad aliam religionem accedere neque 'extra obedien- 
tiam^) evagari' iuxta mandatum domini pape^), quia*) secim- 
dum Evangelium (Lc 9, 02) 'nemo mittens manum ad aratrum 
et aspiciens retro apttis est regno Dei'. Si aiitem aliqiüs 5 
venerit") qm sua dare pauperibus ") non potest sine impedimento 
et habet spiritiialem voluntatem, relinquat illa et sufficit ei. 
Et ^) nuUus recipiatur contra formam et institutionem sancte ^) 
ecclesie. 

Alii vero fratres, qui") promiserimt obedientiam, babeant lo 
unicam^") tunicam cum caputio et aliam sine caputio , si ne- 
cesse fuerit et cingulum et bracbas. Et omnes^^) fratres vili- 
bus vestibus ^-) induantur , et possint eas repeciare de saccis 
et aliis peciis cum benedictione Dei , quia dicit Dominus in 
Evangeüo (Mt 11,8): 'Qui^^) in yeste pretiosa sunt et in de- 15 
liciis et qui moUibus Testiuntiu" in domibus regum sunt'. Et 
licet dicantur bypocrite, non tamen cessent bene facere ; nee 
querant caras ^*) vestes in boc seculo, ut possint habere vesti- 
menta^°) immortalitalis et glorie^'^) in regno celorum. 

3. De divino officio et ieiunio. — Dicit Dominus 20 
in Evangelio ^^) (Mc 9, 2s) : 'Hoc genus demoniorum non po- 
test exire nisi in ieiunio et oratione.' Et iterum (Mt 6, le): 
'Cimi ieiunatis, nolite fieri sicut bypocrite tristes'. Et^®) (Mt26, .11) 
'Vigilate et orate, ne in tentationem intretis'. Et (Lc 11, 2): 
'Cum oratis, dicite : Pater noster etc.' Propter boc") omnes 25 
fratres sive clerici sive laici faciant divinum officium, laudes 
et orationes , secundum quod debent facere. Clerici faciant 



1) post AS. 2) om. AS. 3) scüicet Honorii III; cf. buUam 

'Cum secundum consüium', clatam a. 1220. Sept. 22, Potthast nr. 6361, 
BuUarium Pranciscanum I p. 6. 4) nam AS, B. 5) advenerit B 2. 

6) add. B 2. 7) om. AS, B. 8) Romane add. AS. 9) iam add. 

B 2. 10) unam A 3, B 1, 2. 11) om. A. 12) vestimentis AS. 

B 1, 2. 13) Ecce qui mollibus vestimentis etc. B 1. 14) latas 

B 2. 15) vestimentum AS, B 1. 16) om. AS, B. 17) in ev. om 

AS, B. 18) Et — Pater noster om. AS, B. 19) quod AS. 

1* 



4 Regula prima. 

officium et dicant pro "vivis et pro mortuis secundum consue- 
tudinem clericorum Romane ecclesie'). Et ^) pro defectu^) et 
negligentia fratrum dicant omni die 'Miserere mei, Dens' et *) 
'Pater noster'; pro^) fratribus defunctis dicant 'De profundis 

5 cum Pater noster'. Et libros tantum necessarios ad implen- 
dum eorum officium possint habere ; et laicis ^) scientibus le- 
gere psälterium liceaf^) habere illud. Aliis vero nescientibus 
litteras Hbrum habere non liceat^). Laici vero dicant 'Credo 
in Deum' et viginti quatuor 'Pater noster' cimi Gloria Patri 

10 pro matutino, pro laudibns vero quinque ; pro prima 'Credo 
in Deum' et septem 'Pater noster' cum 'Gloria Patri'; pro 
tertia, sexta et nona, pro unaquaque earum^) septem; pro 
vesperis duodecim; pro completorio 'Credo in Deum' et Sep- 
tem 'Pater noster' cum 'Gloria Patri' ; pro mortuis septem 

15 'Pater noster' cum 'Requiem eternam' et pro defectu et negli- 
gentia fratrum tria 'Pater noster' quolibet^") die. 

Et simihter omnes fratres ieiunent a festo Omnium Sanc- 
torum usque ad Natale^^) Domini et ab Epiphania, quando 
Dominus noster lesus Christus incepit ieiunare, usque ad 

20 Pascha. Aliis autem temporibus non teneantur secundum haue 

vitam nisi sexta feria ieiunare. Et^^) liceat eis manducare de 

Omnibus cibis, qui apponuntur eis, secundumEvangehum (Lc 10,8). 

4. De ministris et aliis fratribus, 'qualiter 

ordinentur. — In nomine Domini! omnes fratres, qui con- 

2ö stituuntur ministri et servi aüorum fratrum, in provinciis et 
in^^) locis, in quibus fuerint^*), coUocent suos fratres, quos sepe 
visitent et spirituahter moneant et confortent. Et omnes aüi 
fratres mei benedicti diligenter obediant eis in hiis que spec- 



1) R. ecc. om. B. 2) oin. AS, B. 3) autem add. AS, B. 

4) cum B. 5) pro — noster om. AS. 6) etiam add. B. 7) eis 

add. B 2. 8) licet AS. 9) qualibet B 1, qualibet horarum 

istarum B 2. 10) pro qu. A 3. q. die om. AS. 11) nativitatem 

AS. 12) Et — Ev. om. B 1. 13) aliis add. AS. om. AS. B 1, 2. 

14) om. AS. 



Regula prima. 5 

taut ad salutem anime et non sunt contraria^) vite nostre. 
Et faciant inter se, sicut dicit Dominus (Mt 7, 12) : 'Quecuin- 
que ^) Tultis, ut faciant vobis homines, et tos facite Ulis'. Et 
(Tob 4, le) : 'Quod tibi non vis fieri, non *) facias alteri'. Et 
recordentur ministri et servi, quod dicit Dominus (Mt 20, 23) : 5 
'JSTon veni ministrari, sed ministrare' et quod commissa est 
eis cura animarum fratrum, de quibus, si aliquis*) perderetur 
propter eorum culpam et malum exemplum, in die iudicii opor- 
tebit^) eos*^) reddere rationem coram'^) Domino^) lesu Christo. 

5. De correctione fratrum in off ensione '■•). — 10 
Ideoque^") animas vestras et fratrum vestrorum custodite, quia 
'(h)orrendum est incidere in manus Dei viventis' (Hebr. 10, 31). 
Si quis autem ministrorum alicui^^) fratrum aliquid contra Titam 
nostram vel contra animam suam preciperet, (frater)non tenea- 
tur^^) ei obedire, qnia illa obedientia non est, in qua delictum vel 15 
peccatum committitur. Verumtamen omnes fratres , qui sunt 
sub ministris et servis^^), facta ministrorum et servorum consi- 
derent rationabiliter et diligenter. Et si Tiderint, aliquem illo- 
rum carnaliter et non spiritualiter ambulare pro rectitudine 
vite nostre, post tertiam^*) admonitionem ^''), si non se^'^) emen- 20 
daverit, in capitulo Pentecostes renuntient^'^) ministro et servo 
totius fraternitatis , nulla contradictione impediente. Si vero 
inter fratres, ubicumque sint, fuerit aliquis frater volens car- 
naliter et non spiritualiter ambulare, fratres, cum quibus est, 
moneant eum et^^) instruant et corripiant^") humiliter et dili- 25 
genter. Quodsi ille post tertiam admonitionem ^") noluerit se 
emendare, quam citius possunt, mittant^^) eum vel significent 
suo ministro et servo , qui minister et servus de eo faciat ^-), 

1) anime sue et add. AS. 2) quodc. AS. 8) ne AS. 4) alique AS. 
5) oportet AS. 6) om. AS. ■?) om. B 1. 8) nostro add. AS. 9) con- 
fessione B 4. 10) Deoque B 4, Itaque AS. 11) aut AS. 12) te- 
neautur AS. 18) fratrum add. B 1, 2. 14) trinam B 2. 15) cor- 
reptionem B 1. 16) ipsum add. AS, B 2. 17) renuntiet AS. 18) om. 
B 1. 19) recip. AS. 20) trinam correptionem B 2. 21) nuntiant 

B 2. 22) faciet AS. 



6 Regula prima. 

sicut sibi secimdum Deum melius videbitur expedire. 

Et caveant omnes fratres tarn ministri et^) servi quam ^) 
alii, quod proijter peccatum alicuius ^) vel malum' esemj)lum non 
turbentur*) veP) irascantur , quia diabolus propter delictum 

5 unius multos vult cornunpere, sed spiritualiter, sicut") melius 
possunt, adiuvent illum qui peccavit, quia 'non est sanis opus'') 
medicus, sed male habentibus' (Mt 9, 12). 

Simüiter^) omnes fratres non liabeant ^aliquam\°) potesta- 
tem Tel dominationem '") maxime inter se. Sicut enim dicit 

10 Dominus in Evangelio (Mt 20, 25) : 'Principes gentium domi- 
nantur eorimi et qui maiores sunt potestatem exercent in eos', 
non sie erit inter fratres sed 'quicumque voluerit inter eos^^) 
maior fieri, sit eorum minister' (Mt 23, n) et servus, et 'qui 
maior est inter eos fiat sicut minor ^^) (Lc 23, 20). 

15 ISTec aliquis frater^^) malum faciat vel malum dicat alteri. 

Immo magis per caritatem Spiritus voluntarie serviant et obe- 
diant invicem. Et bec est vera et sancta obedientia Domini 
nostri lesu Christi. Et omnes fratres, quotiescumque ^*) declina- 
verint a mandatis Domini et ^°) extra obedientiam evagaverint, 

20 sicut dicit propheta (Ps 118, 21), sciant, se esse maledictos ^°) 
extra obedientiam, quoadusque^^) de tali peccato exierint^®). 
Et^**) quando^") perseverant in mandatis Domini, que promi- 
serunt per sanctum Evangelium et vitam ipsorum, sciant, se 
in vera obedientia stare, et benedicti sint a Domino. 

25 6. De recursu-^) fratrum ad min is tr s^-), et 

quod aliquis frater non vocetur prior. — Eratres 
in quibuscumque locis sunt, si non possunt in Ulis locis ^^) vi- 

1) quam B 2. 2) et B 2. S) alterius B. 4) conturb. AS. 

5) et AS, B. 6) prout AS. . 7) necessarius AS. 8) Aliter AS. 

9) add. B3. 10) devotionem vel pietatem AS. 11) vos AS. 12) iu- 
nior A, B 1. 13) nuUum add. AS. 14) quomodocumque A. 15) et 
— propheta om. A 1. 16) om. A 1. 17) quousque AS. 18) ste- 

terint in tali peccato scienter AS, B. 19) Et — Domino om. B 1. 

20) cum j)erseveraverint AS, B 2. 21) egressu AS. 22) ministrum AS. 
23) in — locis om. AS, B. 



Regula prima. 7 

tarn nostram observare^), quam citius possunt, recurrant ^) ad 
suum ministrum ipsi hoc significantes. Minister vero eis ta- 
liter studeat providere, sicut ij)se vellet sibi fieri, si in consi- 
mili casu esset. Et niülus in vita ista^) Yocetur prior, sed 
generaliter omnes vocentur fratres minores. Et alter alterius 5 
lavet pedes. 

7. De modo serviendi etlaborandi*). — Om- 
nes fratres , in quibuscumque locis steterint ^) apud alios ad 
serviendmn vel'') laborandum, non sint camerarii nee cellararii'^) 
nee presintin®) domibus^), in^°) quibus serviimt, nee recipiant lo 
aliquod officium, quod scandalum generet yel 'anime sue faciat 
detrimentum' (Mc 8, 36). Sed sint") minores et subditi Om- 
nibus, qui in eadem domo sunt. 

Et fratres, qui sciunt laborare, laborent et eandem artem 
exerceant, quam noverint, si non'^) fuerit'^) contra salutem 10 
anime ^sue\ et honeste poterunt^*) operari. Nam propbeta ait 
(Ps 127, 2) : 'Labores ^^) manuum tuarum quia manducabis, bea- 
tus es et bene tibi erit' et apostolus dicit^") (2 Tb 3, 10): 'Qui 
non vult operari non manducet'. Et unusquisque in ea arte 
et officio ^^), in quo Tocatus est, permaneat' (1 Cor 7, 23). Et 20 
pro labore possint^^) accipere omnia necessaria preter pecu- 
niam. Et, cum ^ ") necesse fuerit, vadant pro elemosina ^°) sicut 
alii pauperes^^). Et liceat eis habere ferramenta ^^) suis artibus 
oportuna ^^). 

Omnes '^*) fratres studeant bonis operibus insudare , quia 25 



1) servare A 3, AS, B 2. 2) revertantur B 2. 3) in — ista 

om. AS, B. 4) in laboi-e B2. 5) fuerint vel st. AS; fuerint 

ß 2. 6) sive AS. 7) celerarii corr. celrarii A 3. cancellarii B 1, H. 

8) om. AS. 9) eorum add. AS, B. 10) om. B. 11) sicut A3. 

12) nisi B 1. 13) sit AS. 14) poterit A 2, poterint AS, B. laborare 
AS. 15) Labores — apostolus om. B 4. 16) om. AS, B. 17) om. 
AS. 18) posset per laborem AS. 19) om. B 1. 20) elemosinis AS, B. 
21) fratres B. 22) et instrumenta add. AS,' B. 23) necessaria 

AS, B. 24) Et omnes A3. 



8 Regula prima. 

scriptum est ') : 'Semper facito aliquid boni oj)eris, ut te dia- 
bolus inveniat occupatum'. Et iterum ^) : 'Ociositas inimica 
est anime'. Ideo^) servi Dei semj)er orationi vel alicui bone 
operationi insistere debent. 

5 Caveant sibi fratres, ubicmnque fuerint, in heremitoriis *) 

vel in aliis locis , quod nulluni") locum sibi approprient nee 
alicui defendant. Et quicumque ad eos venerit amicus vel 
adversarius, für vel latro, benigne recipiatur. Et ubicumque 
sunt fratres et in quocumque loco se invenerinf), sj)iritualiter 

10 et diligenter debeant se revereri et bonorare ad 'invicem sine 
niurmuratione' (1 Pt 4, 9). Et caveant sibi fratres''), quod non 
se ostendant tristes extrinsecus ^) et nubilosos bypocritas, sed 
ostendant se gaudentes in Domino"), bilares et convenienter 
gratiosos^"). 

15 8. Quod fratres non recipiant pecuniam. 

— Dominus precipit") in Evangelio (Lc 12, 15. 21, 34) : 'Videte, 
cavete ab omni malitia et avaritia' ; 'et attendite vobis a 
soUicitudine^^)liuiusseculi eta^^) curis buius vite'. ündenuUus^*) 
fratrum^^), ubicumque sit et quocumque vadit , aliquo modo 

20 tollat nee ^^) recipiat nee recipi faeiat pecuniam aut denaiios, 
nee occasione vestimentorum nee librorum nee pro pretio ali- 
cuius laboris, irnmo nulla occasione^''), quia non debemus ma- 
iorem babere utiUtatem et reputare in pecunia^^) et denariis 
quam in lapidibus. Et illos vult diabolus excecare "), qui eam 

1) Immo Hieronymus, Epist. 125 (alias 4) § 11 ed. Vallarsi t. 1. 
2) Immo Anseimus Cant. epist. 1. 3, 49 ed. Gerteron p. 385. 3) Idcirco 
AS. 4) heremis AS, B. 5) nunquam B 2. 6) inveniunt AS. 

7) om. AS, B. 8) om. B 4. 9) om. AS. 10) cf. 2 Gel. 3, 68 : 

Pro generali commonitione in quodam capitulo seribi fecit iiaec verba: 
'Caveant fratres, ne se ostendant extrinsecus nubilosos et hypocritas 
tristes, sed ostendant se gaudentes in Domino, bilares et iucundos et 
convenienter gratiosos.' 11) predicit AS. precepit B 2. 12) solli- 

citudinibus B 1. 13) om. B 1. 14) nemo B 2. 15) frater A 3. 

16) aut AS. 17) nisi propter manifestam necessitatem infirmorum 

— add. AS, H, B. 18) peeuniis AS. 19) oececare coit. excecare A 2 
obcecare AS, B. 



Regula prima. 9 

appetunt veP) lapidibus meliorem reputant ^). Caveamus ergo 
nos, qui omnia reliquimiis^), ne pro tarn modico regnum celo- 
rum perclamiis. Et si in aliqiio *) loco ^) inveniremus dena- 
rios "), de hiis non curemus tanquam de pulvere, quem pedibus 
calcamus ''), quia 'vanitas vanitatum, et omnia vanitas (Eccle. 5 
1, 2) ^). Et si forte, quod absit, contingeret ^), aliquem fratrem 
pecuniam vel denarios coUigere vel habere^"), omnes fratres 
teneamus") eum pro falso fratre et pro apostata^^) et füre et 
latrone et loculos babente, nisi vere penituerit. Et nullo modo 
fratres recipiant nec^^) recipi faciant^*) nee querant nee queri 10 
faciant pecuniam vel pecunie^^) elemosinam nec^^) denarios pro 
aliquibus domibus veP'') locis nee cum persona pro '^) talibus 
locis pecunias vel denarios querente vadant. Alia autem ser- 
■\itia, que non sunt contraria vite nostre, possunt fratres fa- 
cere^") cum benedictione Dei. Fratres tarnen in manifesta ^°) 15 
necessitate leprosorum possunt j)ro eis querere elemosinam. 
Caveant tamen multum a pecunia. Similiter caveant omnes 
fratres, ut^^) pro nullo '''^) turj)i liicro terras cü'cumeant ^^). 

9. De petenda elemosina. — Omnes fratres stu- 
deant sequi bumilitatem et paupertatem Domini nostri lesu 20 
Christi et recordentur, quod nihil aliud oportet nos '^*) habere 



1) et B 1. 2) deputant AS. 3) relinquimus A 1, AS. 4) alico 
AI. 5) casu AS. 6) om. B'2, 4. 7) conculcamus AS. 8) Cf. 

Legenda quae dicitur Trium Socioruin ed. Faloei — Pulignani c. 9 § 35 : 
Unde in una ipsaruin — sc. regularum — dixit in detestationem pe- 
cuniae : 'Caveamus qui reliquimus omnia , ne pro tam modico regnum 
caelorum perdamus. Et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, non 
curemus plus quam pulverem, quem pedibus calcamus.' 9) contigerit 
B 1. 10) ita AI. A2 et AS addunt: excepto solum modo pro ne- 

cessitatibus infirmorum. AS et B : excepta solummodo predicta infir- 
morum necessitate. : 11) teneant B. teneantur habere AS. 12) om. 
A 1, AS, B. 13) vel AS, B 1. 14) pecuniam add. B 2. 15) pe- 

cuniam pro elemosina B. IG) vel AS. 17) domibus vel om. B 2. 

18) cum AS. 19) sie A3, in locis add. AI, 2, B 1, 2; talibus locis 

AS. 20) magna A2; mangna AI; manifesta A3, AS, B. 21) ne 

pro aliquo AS. 22) uUo B 1. 28) circuient AS. 24) om. A 2, 3. 



10 Regula prima. 

de toto mundo , nisi , sicut dicit apostolus (1 Tim 6, s), 'ha- 
bentes alimenta et ^) quibus tegamur, hiis contenti simus'. Et^) 
debent gaudere, quando conversantur inter viles et despectas 
Ijersonas , inter panperes et debiles et ^) infirmos et leprosos 

5 et iuxta viam mendicantes. Et cum necesse fuerit, vadant pro 
elemosinis. Et non verecundentur, sed magis ^) recordentur, 
quia") Dominus noster lesus Christus, Filius Dei vivi omni- 
potentis, posuit faciem suam ut petram durissimam (Is. 50, 7), 
nee verecundatus esf) pro'^) nobis fieri pauper et hospes et 

10 vixit de elemosinis, ipse et beata Virgo et discipuli eins. Et 
quando facerent®) eis bomines verecundiam et nollent eis dare 
elemosinam"), referant^^) inde gratias Deo, quia de verecundiis 
recipient ^^) magnum honorem ante tribunal Domini nostri lesu 
Christi. Et sciant^-), quod'^) verecundia non patientibus, sed 

15 inferentibus imi^utatur. Et elemosina est hereditas et iustitia, 
que debetur pauperibus, quam nobis adquisivit Dominus noster 
lesus Chi'istus. Et fratres, qui eam adquirendo laborant, mag- 
nam mercedem habebunt et faciunt lucrari et adquirere tri- 
buentes ; quia omnia , que homines relinquent ^ *) in mundo, 

20 peribunt, sed de caritate et de elemosinis, quas fecerant'^), 
habebunt premium a Domino. 

Et secure manifestet unus alteri necessitatem suam, ut sibi 
necessaria inveniat et ministret. Et quilibet dihgat et nutriat fra- 
trem suum, sicut mater diligit et nutrit fiüum suum, in quibus ei^") 

25 Dominus gratiam ^'') largietur ^^). Et 'qui^^) manducat non maia- 
ducantem nonspernat, et qui non manducat manducantem non iu- 
dicet' (Rm 14, 3). Et quandocumque necessitas supervenerit, liceat 
universis fratribus, ubicumque fuerint, uti Omnibus cibis, quos 



1) e B 1. 2) Sed AS. 3) om. B. 4) om. AS. 5) quod AS. 
6) fuit B. 7) et fuifc pauper B. 8) faeiebant AS. 9) helemosinas 
A2, 3. 10) referebant AS. 11) recipiebant AS. 12) scient B 1. 

13) quia AS, B 1. 14) relinquunfc AS, B. 15) fecerint AB, B4; fe- 
cerunt B 1; faciunt AS. 16) eis AS, B. 17) om. B 1, 2. 

18) largiretur B 1. 19) qui — spernat et om. A. 



Regula prima. 11 

possunt homines manducare, sicut Dominus dicit de David 
(Mc 2, sc) , qui comedit 'panes propositionis , quos manducare 
non licebat, nisi solis ') sacerdotibus'. Et recordentur , quod 
Dominus dicit ^) (Lc 21, si) : 'Attendite autem vobis, ne forte 
graventur corda vestra in^) crapula et ebrietate et*) curis buius 5 
vite, et superveniat vobis repentina dies illa ; tanquam enim 
laqueus superveniet in omnes, qui sedent super faciem orbis 
terre'. Similiter etiam^) tempore manifeste^) necessitatis faciant 
omnes fratres de eorum necessarüs, sicut eis") Dominus gra- 
tiam largietur, quia necessitas non babet legem. lö 

10. De i n f i r m i s f r a t r i b u s. — Si quis fratrum '') 
in^) infirmitatem ^) ceciderit, ubicumque fuerit, alü^") fratres 
non dimittant eum"), nisi constituatur unus de^-) fratribus vel 
plures, si necesse fuerit, qui sei'viant ei, sicut vellent sibi ser- 
viri ; sed in maxima necessitate possunt ipsum dimittere aK- i5 
cui^^) fideli '*) persone, que sue debeat satisfacere^^) infirmi- 
tati. Et rogo fratrem infinnum, ut referat de omnibus gratias 
Creatori^") et quod^''), qualem vult eum esse^^) Deus, talem se 
esse desideret sive sanum sive infinnum, quia omnes, quos ad 
vitam jireordinavit eternam (Act 13, ds) Deus , flagellorum 20 
atque infirmitatum stimulis et compunctionis^") spiritu ^") eru- 
divit^'), sicut dicit ^^) Dominus (Apc 8,19): 'Ego quos amo 
arguo et castigo'. Si autem frater infirmus ^^) turbaretiu- vel ira- 
sceretur ^*) sive contra Deimi suum-°) sive contra fi*atres ^'') vel 
si-'') forte postulaverit soUicite medicinas ^^) nimis ''''■') desiderans 25 
liberare camem cito morituram ^'') , que est anime inimica, a 



1) om. AS, B. 2) clixit A 2. 3) oni. A3. 4) et — vite om. 
AS. 5) et A 1, B 2. om. AS. 6) om. B 1, 2. 7) fratribus B 2. 8) om. 
Bl. 9) infirmitate B 3, 4. I0)om. A3. 11) ipsum A3. 12) ex 
ß 1, 2. 13) alteri B 2. 14) om. AS, B. 15) necesitati et aclcl. B 2. 
16) Deo er. suo B 1. 17) om. AS, B. 18) om. AS. 19) com- 

punetionibus AS. 20) om AS. 21) erudit AS. 22) dicitur in 

apocalipsi AS. 23) fr. inf. om. AS, B. 24) turbabitur — irasce- 

tuv AS, B. 25) om. AS. 26) fratrem suum B 2. 27) om. B. 

28) mendicans AS. 29) et add. AS. 30) cito in accidiam cadet AS. 



12 Regula prima. 

malo sibi ^) evenit et carnalis est, et non Yidetur esse de fratri- 
bus, quia plus diligit corpus quam animam^). 

11. Quod f rat res non blaspb.em.ent nee de- 
traliant^), sed diligant se*) ad invicem. — Et") 

ö omnes fratres caveant sibi, ut non calumnientur aüquem 'ne- 
que ") contendant verbis' (2. Tm 2, 14), immo studeant retinere 
Silentium, quandocumque eis Deus gratiam largietur. iJ^eque 
litigent inter se neque cum aliis , sed procurent humiliter 
respondere dicentes : 'Inutiles servi sumus' (Lc 17, 10). Et non 

10 irascantur, quia 'omnis, qui irascitur fratri suo, reus erit iu- 
dicio ; qui aiitem dixerit fratri suo : raca, reus erit concilio ; 
qui autem dixerit: fatue, reus erit geenne ignis' (Lc 5, 22). 
Et diligant '') se ad ^) invicem, sicut dicit Dominus (Jo 15, 12) : 
'Hoc est preceptum meimi, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos'. 

15 Et 'ostendant") ex operibus' (Je 2, is) dilectionem, quam de- 
bent ad invicem, sicut dicit apostolus (1. Jo 3, is) : 'Non dili- 
gamus^") verbo neque Lingua, sed opere et veritate'. Et 'ne- 
minem blaspbement (Tit 3, 2) ! non murmurent , non ^^) de- 
trabant ^'*') aliis ^^), quia scriptum est (ßm 1, 29): 'Susurrones 

20 et detractores sunt Deo odibiles'. Et sint 'modesti omnem'^) 
ostendentes '*) mansuetudinem ad omnes bomines' (Tit 3, 2). 
Non^^) iiidicent, non") condemnent; et, sicut dicit Dominus 
(Mt 7, 3), non considerent minima ^') peccata aüorum ^®), immo 
magis sua 'recogitent in amaritudine anime sue' (Js 38, 15). 

25 Et 'contendant ^^) intrare per angustam portam' (Lc 13,22), 
quia 2°) dicit Dominus (Mt 7, 14): 'Angusta porta et arcta via 
est, que ducit ad vitam; et pauci sunt qui inveniunt eam'. 



1) a malo habet, ut sibi — AS. 2) Cf. de eodem capitulo infra nr. 2. 
3) et deturbent (deturpent) AS. 4) om. B 1, 2. 5) ut B 2. 6) neque 

— largietur om. B 1. 2. 4. 7) diligent AS. 8) om. AS. 9) ostendit 
AS. 10) nos add. AS. 11) nee AS. 12) detrahent AS. 18) om. 
AS. 14) babentes AS. 15) nee AS. 16) nee AS, B 2. 17) ni- 
mia AS. 18) illorum B 1, eorum B 2. 19) confidant B 4. 20) quia 

— via est om. AS. 



Kegula prima. 13 

12. Demalo visu et frequentia mulier um 
vitanda. — Omnes fratres, ubicumque sunt vel quocum- 
que^) vadunt, caveant sibi a malo visu et frequentia mulie- 
rum, et nullus cum eis consüietur aut per viam vadat ^) solus 
aut^) ad mensam in una paropside comedat^). Sacerdotes 5 
honeste loquantiu' cum eis dando penitentiam vel aliquod ■*) 
spirituale consilium. Et nulla penitus mulier ab aliquo fratre 
recipiatur ad obedientiam , sed dato sibi consilio spirituali 
ubi^) voluerit, agat penitentiam. Et multum omnes ^) nos 
custodiamus et omnia membra nostra munda teneamus , quia lo 
dicit Dominus (Mt 5, as) : 'Omnis , qui viderit mulierem ad 
concupiscendum eam, iam mecbatus est eam in corde suo' ''). 

13. Depunitione fornicatorum^). — Si quis 
fratrum instigante inimico ^) fomicaretur, habitimi^°), quem 
ex sua turpi iniquitate amisit ex toto deponat et a nostra 15 
religione penitus repellatur "). Et postea penitentiam faciat 
de peccatis suis^'*). 

14. Quomodo fratres debeantireper mun- 
d u m. — Quando fratres vadunt per mundum , nibil portent 
in via^^) 'neque sacculum neque peram neque panem neque 20 
pecuniam neque virgam' (Lc 9, 3). Et (Lc 10, 4) 'in quam- 
cumque domum iatraverint, pritnum dicant: Fax buic domid. 
Et in eadem domo manentes edant et bibant que apud ülos 
sunt' (Lc 10, 7). Non resistant malo (Mt 5, 39); sed, si quis 
eos in maxillam percusserit, prebeant ei et alteram^*); qui 25 
aufert eis vestimentum, etiam tunicam non probibeant. Omni 



1) om. AS, B. 2) aut — vadat om. B. 3) aut — comedafc 

om. B. 4) aliud AS, B 2. 5) ut B 1, 2, 4. 6) om. A 3. 7) et 
apostolus : 'an ignoratis, quoniam membra vestra templum. sunt Spiritus 
Sancti? Itaque qui templum Bei violaverit, disperdet illum Deus' (1 Cor 
3, 16, 17) — add. A (Clarenus) nescio utrum ipse adiecerit an ex textu 
regulae transscripserit. 8) Sie AS ; fomicationis B 1, 2, 4. 9) dia- 

bolo AS, B. 10) 'habitu ordinis exuatur ... et' Lm. 11) depellatur 
AS. 12) om. A 3, AS. 13) per viam AS, B. 14) et add. AS, B. 



14 Regula prima. 

petenti se tribnant; et ^) qui aufert ^) que sua^) sunt, non 
repetant (Lc 6, 29, so)'. 

15. Quod f rat res non teneant be.stiam nee 
equitent. — Iniungo omnibus fratribus meis *) tarn clericis 

5 quam laicis euntibus per mundum vel morantibus in locis, 
quod nullo modo apud se veP) apud alium nee aliquo alio 
modo bestiam aliquam habeant. Nee etiam eis liceat equitare, 
nisi iufirmitate vel magna ") necessitate cogantur. 

16. De euntibus inter saracenos et alios 
loin fidel es. — Dicit Dominus (Mt 10, 10) 'Ecce, ego mitto 

vos sicut oves in medio luporum. Estote ergo iDrudentes sicut 
serpentes et simplices sicut columbe.' ünde quicumque fra- 
trum'') voluerint ire inter saracenos et alios infideles, vadant 
de licentia sui ministri et servi. Minister vero det^) eis licen- 

15 tiam et non contradicat, si viderit, eos esse idoneos ad mit- 
tendum; nam tenebitur Domino reddere rationem, si in boc 
vel in aliis indiscrete processerit, Pratres vero, qui vadunt, 
possunt duobus modis spiritualiter") inter eos conversari. Unus 
modus ^"j est, quod non faciant Utes neque colitentiones ^^), 

20 sed sint 'svibditi '^) omni bumane creature propter Deum 
(1. Pt 2, 13)', et confiteantur, se esse cbristianos. Alius mo- 
dus est, quod, cum viderint placere Deo, annuncient verbum 
Dei , ut credant in Deum omnipotentem, Patrem et Filium 
et Spiritum Sanctum, Creatorem omnium, Pilium ^^) redem- 

25ptorem et salvatorem Filium et^*) ut baptizentur et fiant '") 
christiani, quia, 'nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu 
Sancto, non i^otest intrare in regnum Dei' (Jo 3, 5). Hec et 
alia, que Domino placuerint, ipsis et aliis dicere possunt; quia 
dicit Dominus in evangeüo ^'') (Mt 10, 32) : 'Omnis , qui con- 



1) siquis AS, B. 2) ea adcl. AS, B. 3) om. B 1. 4) nostris 
B 1. 5) aut AS. 6) alia AS. 7) divina inspiratione add. AS, B. 
fvater — voluerit AS. 8) tribuat AS. 9) om. ß 1, 4. 10) om. 

A3. 11) contemptiones A2, 3. 12) suMecti AS. 13) verbum 

add. A 8. 14) om. A3. 15) efficiantur AS, B. 16) in ev. om. AB. 



Kegula prima. 15 

fitebitur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram 
Patre meo, qui in est celis' ; et (Lc 9, 20) : 'Qui erubuerit me 
et meos sermones, hunc Filius bominis erubescet, cum venerit 
in maiestate sua et Patris et sanctorum angelorum'. 

Et omnes fratres, ubicumque sunt, recordentur, quod de- 5 
derunt se et reliquerunt ^) corpora sua Domino ^) lesu Chi-isto, 
et pro eins amore debeant^) illud ■•) exponere inimicis tam visibi- 
libus quam invisibilibus , quia dicit Dominus (Mc 8, 35): 'Qui 
perdiderit animam suam propter me salvam faciet eam' in 
vitam eternam. 'Beati qui persecutionem patiuntur propter 10 
iustitiam, quoniam ipsorum est regnum celorum (Mt 5, 10)'. 
Si me") persecuti sunt, et vos persequentur (Jo 15, 20). Cum'') 
autem persequuntur vos in una civitate, fugite in aliam (Mt 
10, 23). Beati eritis^), cum vos oderint bomines et maledi- 
xerint vobis^) et jjersecuti vos fuerint") et'") separaverint 13 
vos et exprobraverint et eiecerint nomen vestrum tanquam 
malum, et^^) dixerint omne malum adverstis vos mentientes 
propter me; gaudete in illa die et exultate, quoniam merces 
vestra multa''^) est in celis (Mt 5, ii. 12). Dico autem vobis 
amicis meis, ne^^) terreamini ab biis! Et nolite timere eosquiso 
occidunt corpus et post bec non babent amplius, quid faciant 
(Mt 10, 28). Videte, ne turbemini") (Mt 24, c). In patientia 
enim vestra possidebitis animas vestras (Lc 21, id). Qui autem 
perseveraverit usque in finem, bic salvus erit (Mt 10, 22).' 

17. Depredicatoribus. — Nullus fratrum^") pre- 20 
dicet contra formam et institutionem ^'') ecclesie et nisi con- 
cessum sibi fuerit a ministro suo. Caveant^') vero sibi mi- 



1) reliquerint A 1. 2) nostro adcl. B 1. 3) debent AS, B. 

i) seil, corpus; se AS, B. 5) Et si vos pars, sie et me — A. 6) si 
AS, B. 7) estis AS, B. 8) vos AS, B. 9) pers. — fuerint 

ora. AS, B. 10) cum B. 11) cum. add. AI. 12) copiosa AI. 

13) non A2. 14) conturbemini A2; terreamini AS, B 1. 15) fra- 

ter B2 16) sancte add. AS; sancte Eomane B. 17) Gavent — 

minister — concedat B; Caveant — predicent om. AS. 



16 Kegula prima. 

nistri, ne alicui indiscrete concedant. Omnes tarnen fratres 
operibus predicent. Et nuUus minister vel predicator appro- 
priet sibi ministerium fratrum ^) vel officium predicationis ^), 
sed quacumque hora ei inunctum fuerit, sine omni contradic- 

5 tione ^) dimittat suum officium, ünde deprecor *) in caritate 
'que Dens est' (1. Je. 4, s), omnes fratres meos predicatores, 
oratores, laboratores , tam clericos quam laicos , ut studeant 
se liumiliare in omnibus, non gloriari nee in se gaudere nee 
interius ^) se exaltare de bonis verbis et operibus , immo de 

10 nuUo bono, quod aliquando Dens dicit ^) facit et operatur in 
eis et per ipsos, secundum quod dicit Dominus (Lc 10, 20): 
'Verumtamen in hoc nolite gaudere , quia Spiritus subüciun- 
tur Tobis.' 

Et firmiter^) sciämus^), quia non pertinent") ad nos nisi 

15 vitia et peccata. Et magis debemus gaudere , 'cum in ten- 
tationes varias inciderimus' ^'') (Jac 1, 2), et cum sustinuerimus ^^) 
quascumque anime vel corporis angustias et tribulationes in 
hoc mundo propter vitam eternam. Omnes ergo fratres ca- 
veamus ab omni vana gloria et superbia. Et^-) custodiamus 

20 nos a sapientia buius mundi^^) et a prudentia camis ; spiritus 
enim carnis vult et studet multum ad verba habenda, sed 
parum ad operationem, et querit non religionem et sanctita- 
tem interiorem 1*) s^Diritus, sed vult et desiderat religionem et 
sanctitatem^s) foris apiiarentem bominibus. Et isti sunt, de 

25 quibus Dominus dicit (Mt 6, 2) : 'Amen dico vobis , rece- 
perunt mercedem suam'. Spiritus autem Domini vult morti- 
ficatam et^*^) despectam, vilem et abiectam et opprobriosam^^) 
esse carnem nostram ^^) et studet ad bumüitatem et patientiam 



1) om. AS, B 1, 2, 4. 2) om. B 1, 2. 3) conditione B 2. 4) pre- 
coi- B 2. 5) intus B 2. 6) vel add. B. 7) Et f. om. B 1. 8) sciatis 
AS. 9) pertinet B 1, 2. 10) incidamus B 2. 11) sustinemus B. 

sust. — corporis om. AS. 12) om. B. 13) seculi AS. 14) om. 

AS ; in interiori spiritus B 3 ; in interiorem spiritum A. 15) et s. 

om. AS. 16) om. A. 17) et opprob. om. A. 18) om. AS, B. 



Regula prima. 17 

et^) puram et^) simplicem et Teram paeem spiritus et semj)er 
super omnia desiderat divinum timorem et divinam sapientiam 
et divinum amorem Patris et Filii et Spiritus Sancti. 

Et ^) omnia bona *) Domino Deo altissimo et summo red- 
damus et omnia bonaipsius^) esse recognoscamus ") et de om- 5 
nibus ei gratias referamus, a quo bona cuncta procedunt. Et 
ipse altissimus et summus, verus ef) solus Deus habeat ea^) 
et ei reddantur et ipse recipiat omnes honores et reverentias"), 
omnes laudes et benedictiones"), omnes gratias et omnem glo- 
riam, cuius est omne bonum, qui 'solus est bonus' (Lc 18, m). lo 
Et quando videmus vel'") audimus, bomines malum dicere vel 
facere vel Deum blasjjhemare ") , nos benedicamus et bene- 
faciamus et laudemus Deum, qui est benedictus in secitla secu- 
lorum '^). Amen. 

18. Qualiter minist ri conveniant ad invi-15 
c e m. — Quolibet anno unusquisque minister cum fratribus suis 
potest *^) convenire, ubicumque placuerit eis '*), in festo S. Mi- 
chaelis arcbangeli de hiis, que ad Deum pertinent, tractaturus. 
Omnes autem ministri, qui sunt in ultramarinis et^°) ultramon- 
tanis partibus, semel in tribus annis^*') et alii ministri semel 20 
in anno veniant ad capitulum in festo Pentecostes-"'') apud 
ecclesiam^^) sancte Marie de Portiuncula, nisi a ministro et 
servo totius fraternitatis aliter fuerit ordinatum. 

19. Quod^") fratres vivant c atli.oli c e^"). — 
Omnes fratres sint catholici, vivant et loquantur catholice. Si 25 
quis vero erraverit a fide et vita catbolica in dicto vel in facto 



1) om. B. 2) simplieitatem AS, B 1, 2. 3) ufc add. A 3. 

4) bona — bona om. AS. 5) ab ipsis AS. 6) recognoscimus 

AS. 7) om. B. 8) om. AS, B. 9) et add. AS. 10) vid. 

vel om. A. 11) sie A etB 3; 'audimus malum dici vel fieri vel blas- 

phemaii' AS, B 1, 2. 12) om. B. 13) possifc AS. 14) ei 

AS. 15) in add. AS. 16) conveniant add. AS. 17) in pente- 

coste B 1, 2. 18) om. AS. 19) omnes add. AS. 20) sint 

catholici AS. 

B o e h m e r , Analekten. Gr. A. 2 



18 Regula prima. 

et 11011 se eiiiendaverit, a nostra fraternitate iienitus expella- 
tur'). Et omiies clericos et omnes religiosos habeamus pro 
dominis in hiis que spectant ad salutem anime et a nostra 
religione non deviant^), et^) ordinem*) et officium eorum et 

5 administrationem in Domino^) veneremur. 

20. De confessione fratrum et de r e ceptione") 
corporis et sanguinis Domini nostri lesu Christi. 
— Fratres mei benedicti tam clerici quam laici confiteantur 
peccata sua sacerdotibus nostre religionis ^). Et si non^) 

10 potuerint"), confiteantur aliis discretis et catbolicis sacerdoti- 
bus scientes firmiter et attendentes, quia^"), a quibuscumque 
sacerdotibus catbolicis ^^) acceperint penitentiam et absolutio- 
nem, absoluti procul dubio erunt ab illis peccatis , si peni- 
tentiam sibi^-) iniunctam j)rocuraverint bumiliter et fideliter 

15 observare ^^). Si vero tunc sacerdotem habere non potuerint '*), 
confiteantur fratri suo, sicut dicit apostölus lacobus (Jac 5, ic) : 
'Contitemini alterutrum ''') peccata vestra'. ISTon taiiien ob hoc i") 
dimittant recurrere ad sacerdotes, quia potestas ligandi et sol- 
vendi soUs sacerdotibus est concessa. Et sie contriti et con- 

20 fessi sumant corpus et sanguinem Domini nostri lesu Christi 
cum magna humilitate et veneratione recordantes ^'') , quod^^) 
ipse^") Dominus dicit (Jo 6, 55) : 'Qui manducat meam carnem 
et bibit meum sanguinem habet vitam eternam' , et (Lc 22, 19) : 
'Hoc facite in meam commemorationem'. 

25 21. De laude et exhortatione, quam possunt 

facere omnes fratres. — Et hanc vel ^°) talem exhor- 

1) eiciatur A 1. 2) deviaverint A 2 ; deviaverunt A 3 ; ad nost- 

ram religionem non deveniat B 4. 3) ad AS. 4) vitam et amm. 

A 1, 3. 5) in D. oni. AS. 6) perceptione AS. 7) nostris reli- 

giosis B 2. 8) om. B 2. 9) ita B 1, AS; poterunt B 2. 10) quod 
B 1, 2. AS. 11) om. AS. 12) om. A 3. 18) portaverint 

humiliter et fideliter otservaverint B 3. 14) poterunt AS, Lm. 

15) alterutri B 2. 16) propter hoc A 3; adhuc B 4, 17) atten- 

dentes B 1 ; Attendamus AS. 18) quid AS. 19) om. AS. 

20) ita A ; om. B 1, 2. 



Regula prima. 19 

tationem et laudem omnes fratres mei, quandocumque placuerit 
eis, annuntiare possunt inter quoscumque homines cum bene- 
dictione Dei: Timete et lionorate '), laudate et benedicite, 
gratias agite et adorate Dominum Deum omnipotentem in Tri- 
nitate et Unitate , Patrem et Filinm et Spiritum Sanctum, 5 
creatorem omnium. 'Agite penitentiam **). Facite dignos fruc- 
tus penitentie' (Mt 3, 2), quia scitote, quod cito moriemini. 
'Date, et dabitur vobis. Dimittite, et dimittetiir vobis' (Lc6,37. ss). 
Et 'si non dimiseritis ^), Dominus non dimittet vobis peccata 
vestra' (Mc 11, 20). Confitemini ^) omnia peccata yestra ( Jac 5, ig). 10 
Beati qui moriuntur in penitentia, quia erunt in regno celo- 
rum. Ve Ulis, qui non°) moriuntur in penitentia, quia erunt 
ülii diaboli, cuius opera faciunt (Jo 8, n), et ibunt in ignem 
eternum. Cavete et abstinete ab omni malo et perseverate 
usque in finem in bono. 10 

22. Admonitio") fratrum. — Attendamus''), om- 
nes fratres, quod dicit Dominus (Mt 5, 44) ^) : 'Diligite inimicos 
vestros et benefacite biis, qui oderuntvos'. Nam et Dominus 
noster lesus Christus, cuius vestigia sequi (1 Pt 2, 21) debemus, 
traditorem suum vocayit amicum et crucifixoribus suis") sponte 20 
se obtulit. Amici igitiir^") nostri sunt omnes illi, qui nobis 
iniuste inferunt tribulationes et angustias, verecundias et in- 
iurias, dolores et tormenta, martirium et mortem ' ') ; quos mul- 
tum diligere debemus, quia ex hoc quod nobis inferunt, habe- 
mus^^) vitam etemam. Et odio habeamus corpus nostrum^^)2ö 
cum suis vitüs et peccatis, quia'^) carnaliter vivendo^") vult 
nobis auferre amorem Domini nostri lesu Christi et vitam 
eternam et se ipsum cum omnibus perdere in") infernum; quia 



1) adorate AS. 2) et add. B 1. 3) hominibus peccata 

eorum add. Lm. 4) Conf. — vestra om. AS, B 2. 5) mor. sine 

penit. AS. 6) De admonitione AS. 7) Attendite AS. 8) in 

evangelio add. AS. 9) om. AS. 10) ergo AS. 11) et m. om. 

ß 1. 12) habebimus AS. 13) 'sed corpus nostrum' — add. AS. 

14) et AS. 15) diabolus add. B 3. 16) ad AS. 

9* 



20 Regula prima. 

nos per culpam nostram sumus fetidi '), miseri et bono ^) con- 
trarii, ad^) malum. autem prompt! *), quia^), sicut dicit Do- 
minus in Evangelio (Mc 7, 21. 22) : 'De corde hominum proce- 
dunt et exeimt cogitationes male"), adulteria^), fornicationes, 

5 homicidia, furta, avaritie, nequitiae, dolus, impudicitia, oculus 
malus"), falsa testimonia, blasphemie, superbia^) , stultitia. 
Hec omnia mala ab intus de corde hominis ^) procedunt , et 
bec sunt, que^") coinquinant bominem'. 

Nunc autem, postquam dimisimus mundum, nihil aliud 

10 babemus facere, nisi quod soUiciti simus sequi voluntatem Do- 
mini et placere sibi'^). Multum caveamus^^), ne simus terra 
secus viam vel petrosa vel spinosa, secundum quod dicit Do- 
minus in Evangelio (Mt 13, 19—23) : 'Semen^*) est verbum Dei. 
Quod antem secus viam ^*) cecidit et conculcatum est, hii sunt, 

15 qui audiunt verbum regni et non intelligunt ; et confestim venit 
diabolus et rapit quod seminatum est in cordibus eorum, et 
tollit verbum de corde eorum, ne credentes salvi fiant. Quod 
autem ^°) super i^etrosam cecidit, hü sunt, qui statim, cum 
audierint verbum, cum gaudio suscipiunt illud; facta autem 

20 tribulatione et persecutione propter verbum continuo scandali- 
zantur, et hii radicem in se non habent, sed temporales sunt, 
quia ad temj)us credunt et in tempore temptationis recedunt. 
Quod autem in spinis cecidit, hii sunt, qui^") verbum Dei au- 
diunt; et soUicitudo et erumpne istius seculi et fallacia divi- 

25 tiarum et circa reliqua concupiscentie introemites suffocant 
verbum, et sine fructu efficitur. Quod autem in terram bonam 
seminatum est, hii sunt, qui in corde bono et oj)timo audientes 
verbum intelligunt et retinent et fructum afferunt in patientia'. 



1) et add. B 1. 2) boni AS. 3) ad — prompti om. AS. 

4) et voluntarii add. Lm. 5) et AS. 6) om. AS. 7) ad. — 

furta om. AS. 8) et add. AS. 9) hominum B 1. 10) om. 

B. 1. 11) ei B 1. 12) timeamus B 1. 13) Semen — mor- 

tuos suos p. 21 1. 2 om. AS. 14) om. B 1. 15) om. B 1. 

16) om. B 1. 



Regula prima. 21 

Et propterea nos fratres, sicut dicit Dominus (Mt 8, 22), 
'dimittamus mortuos sepelire mortuos suos'. Et multum cave- 
amus a malitia et subtilitate Satane, qiü vult, ne homo men- 
tem suam et cor^) habeat ad Dominum Deimi; et cii'cumiens 
desiderat cor liominis sub specie alicuius mercedis vel adiu- 5 
torii tollere et suffocare verbum et precepta Domini a me- 
moria et Tiilt cor hominis per secularia negotia et ctiram 
excecare ^) et ibi habitare, sicut dicit Dominus (Mt 12, 43— 45): 
'Cum ünmundus Spiritus exierit ab bomine, ambulat per loca 
arida et inaquosa querens requiem ; et non inveniens dicit : 10 
Revertar in domum meam, unde exivi. Et veniens invenit 
eam vacantem, scopis mundatam et omatam, Tunc vadit et 
assumit septem alios spiritus nequiores se, et ingressi babitant 
ibi, et fiunt novissima hominis illius j)eiora j)rioribus'. Unde, 
omnes fratres, custodiamus ^) nos multum, ne sub specie ^)iö 
alicuius mercedis vel operis^) vel adiutorü perdamus aut tol- 
lamus mentem nostram et cor^) a Domino '^). Sed in sancta 
caritate, que Deus est (1 Jo 4, le), rogo omnes fratres tarn 
ministros quam alios, ut omni impedimento remoto et omni 
cura et sollicitudine postposita, quocumque modo melius pos- 20 
sunt, debeant servire, amare, adorare et bonorare Dominum 
Deum mundo corde et pura mente, quod ipse super omnia 
querit. Ac semper faciamus /in nobis\^) babitacidum et man- 
sionem ipsi ^), qui ^") est Dominus Deus omnipotens, Pater et 
Filius et Spiritus sanctus, qxii dicit (Lc 21, se): 'Vigüate ita- 25 
que omni tempore orantes, ut digni babeamini fugere omnia 
mala, que Ventura sunt, et stare ante^^) Füium hominis. Et 
cum stabitis^-) ad orandum' (Mc 11, 25), dicite : 'Pater noster, 
qui es in celis'. Et adoremus eum^^) puro corde, 'quoniam 
oportet semper orare et non deficere' (Lc 18, i) ; nam 'Pater 20 



1) suum add. AS. 2) curas exercere B 1. 3) eaveamus B 1. 

4) spe AS. 5) vel op. om. B 1. 6) nostrum add. AS. 7) Deo add. 
B 1 ; ad Dominum B 4. 8) add. AS. 9) ipsius AS ; ei B 1. 10) quo- 
niam AS. 11) om. B 1. 12) statis AS. 13) adoramus te AS. 



22 Regula, prima. 

tales querit adoratores. Spiritus est Deus, et eos qui adorant 
eum, in spiritu et veritate oiDortet adorare' (Jo 4, 23—24). Et 
ad ipsum recurramus tanquam ad pastorem et episcopum ani- 
inarum uostrarum (1 Pt 1, 25), qui dicit (Jo 10, 12) : 'Ego sum 

5 Pastor bonus, qui pasco oves meas' et (Jo 10, 15) 'animam meam 
pono pro ovibus meis'. 'Omnes autem vos fratres estis; et pa- 
trem nolite vocare vobis super terram, unus est enim Pater 
vester, qui iu celis est. Nec^) vocemini magistri; unus est 
enim magister vester, qui in celis est, Christus' (Mt 23, s— 10). 

10 'Si manseritis in me, et verba mea in vobis ^) manserint, quod- 
cunique volueritis, petetis, et fiet vobis' (Jo 15, 7). 'übicum- 
que ^) sunt duo vel tres congregati in nomine meo , ibi sum 
in medio eorum' (Mt 18, 20). 'Ecce, ego vobiscum sum usque 
ad consummationem saeculi' (Mt 28, 20). 'Vei'ba, que locutus 

15 sum vobis, spiritus et vita sunt'. (Jo 6, 04). 'Ego sum via, ve- 
ritas et vita' (Jo 14, «). 

Teneamus ergo verba, vitam et doctrinam et sanctum eins 
Evangeliiim, qui dignatus est pro nobis rogare Patrem suum 
et nomen eins nobis manifestare dicens (Jo 17, g): 'Pater, 

20 manifestavi nomen tuum bominibus , quos dedisti mihi *) ; 
(17, s— 9) quia'') verba, que dedisti mihi, dedi eis; et ipsi 
acceperunt et coguoverunt vere, quia a te exivi, et credide- 
runt, quia tu me misisti. Ego pro eis rogo, non pro mundo 
rogo, sed pro hiis quos dedisti mihi, quia tui sunt, et omnia 

25 mea tua sunt (17, u). Pater sancte, serva eos in nomine tuo, 
quos dedisti mihi, ut sint unum, sicut et") nos (17, 13-20). 
Hec loquor in mundo, ut habeant gaudium impletum in semet- 
ipsis. Ego dedi eis sermonem tuum, et mundus eos'') odio 
habuit, qtiia non sunt de mundo, sicut et ego non sum de 

30 mundo. Non rogo, ut toUas eos de mundo, sed ut serves eos 



1) Nee — Christus om. AS. 2) om. B 1. 3) Ubicumque — 

vita 1. 16 om. AS. 4) mihi — in regno tuo p. 23 1. 11 om. AS. 

5) quia — mihi om. B 2. 6) inter B 2. 7) eum B 2. 



Regula prima. 23 

a malo. Mirifica^) eos in yeritate. Sermo tuus veritas est. 
Sicut tu me misisti in mundiim '•^), et ego misi eos in raundum. 
Et pro eis ego^) sanctifico me ipsum, ut sint ipsi sanctificati 
in veritate. Non pro eis rogo tantum, sed pro eis, qui cre- 
ditnri sunt propter verbiim eorum in me (17, 23—24) , ut sint 5 
consummati*) in unum, et cognoscat mundus, quia tu me 
misisti^) et dilexisti eos, sicut et me dilexisti. Et notum fa- 
ciam eis nomen tuiun, ut dilectio, qua dilexisti me, in ipsis 
sit, et ego in ipsis. Pater, quos dedisti mihi, volo, ut ubi") 
'ego siun'^), et illi sint mecum, ut videant claritatem' tuam in 10 
regno tuo. 

23. Oratio, laus et gratiarum actio ^). — 
Omnipotens, altissime , sanctissime et summe Deus , Pater 
sancte et iuste, Domine Rex celi et terra, propter temetip- 
sum gratias agimus tibi"), quia per sanctam voluntatem tuam i5 
et per unigenitum ^ ") Eilium tuum cum ^^) Spiritu Sancto cre- 
asti omnia spiritualia et corporalia et nos ad imaginem tuam 
et similitudinem factos^-) in paradiso posuisti. Et^^) nos per 
culpam nostram cecidimus. Et gratias agimus tibi^*), quia, 
sicut per Filium tuum nos creasti, sie et per veram et sanc- 20 
tam^^) düectionem tuam, qua dilexisti nos, ipsum verum Deimi 
et verum hominem ex gloriosa semper^") Vii'gine beatissima 
sancta Maria nasci fecisti, et per crucem et sanguinem et 
mortem ipsius^") nos captivos redimi voluisti. Et^^) gratias 
agimus tibi, quia ipse Filius tuus iterum^®) venturus est in 25 
gloria maiestatis sue mittere maledictos, qui penitentiam non 
egerunt et te non cognoverunt, in ignem eternum et dicere 
Omnibus, qui te cognoverunt et adoraverunt et tibi servierunt 



1) sie B 1, 2, 3; mortifica B 4. 2) mundo B 1. 3) rogo B 2. 

4) confirmati B 4. 5) misti B 1. 6) ibi B 2. 7) om. B 2. 

8) 'sequitur oratio s. Francisci' AS. 9) om. AS. 10) unicum Lm. 

11) et Spiritum Sanctum B 1, in Sp. S. Lm. 12) sanetos AS. 13) a 
quo AS. 14) om. AS. 15) et s. om. B 1. 16) om. AS. 

17) etiam AS. 18) tuus iterum om. B 1. 



24 Regula prima. 

in peiiitentia: 'Vervite, benedicti Patris inei, percipite regnum, 
quod vobis paratum est^) ab origine mundi' (Mt 25, 34). 

Et quia omnes nos niiseri et peccatores non sumus digni^) 
nominare te, suppliciter exovamus , ut Dominus nostei* lesus 

ö Christus Filius tuus dilectus , 'in quo tibi beue comj)lacuit' -) 
(Mt 17, 5), Ulla cum Spiritu Sancto Paraclito^) gratias agat 
tibi"), sicut tibi et ipsis placet, pro Omnibus, qui tibi semper 
suflicit ad omnia, per quem nobis tanta fecisti''). Alleluia. 
Et glpriosam matrem beatissimam ^) Mariam semper Virginem, 

10 beatum ®) ]\£icbaelem, Gabrielem ''), ßaphaelem et omnes cbo- 
ros beatorum spirituum, Seraphim , Cherubim et thronorum, 
dommationum, principatuum et^) potestatum, virtutum, ange- 
lorum ') archangelorum , b. loannem Baptistam , loannem 
evaiigelistam , Petrum, Pallium et^) beatos patriarchas, pro- 

15 phetas, Innocentes, apostolos, evangelistas , discipulos , mar- 
tires, confessores^ virgines, beatos Heliam et Enoch et omnes 
sanctos, qui fuerunt^) et^) erunt et sunt, propter tuum amo- 
rem humiliter deprecamur, ut, sicut tibi ijlacet, pro hiis gratias 
tibi referant summo vero Deo, eterno et vivo, cum Eilio tuo 

20 karissimo Domino nostro lesii Christo et Spiritu Sancto Pa- 
raclito in secula seculorum. Amen. Alleluia^). 

Et Domino Deo universos intra sanctam ecclesiam catho- 
licam et apostolicam servire volentes et omnes ecclesiasticos^") 
ordines, sacerdotes, dyaconos, subdiaconos, acolithos, exorci- 

25 stas, lectores, hostiarios et omnes clericos, universos reli^iosos 
et universas religiosas^^), omnes j)Tieros et^) parvulos et par- 
vulas^^), pauperes et egenos, reges et principes, laboratores, 



1) om. B 1. 2) complacuisti B 1. 3) om. AS. 4) AS 

pergit : 'Postea in dicta regula dictus pater rogat Dominum nostrum Je- 
sum Christum et Spiritum Sanctum et beatam virginem' etc. Omittit 
igitur quae sequuntur usque 'salvari potest' p. 25 ]. 8. 5) sanctissi- 

mam B 1. 6J beatos B 1. 7) et add. B 1, 8) om. B 1. 

9) fuerint B 1. 10) sequentes BS. 11) conversas B 3. 

12) om. Lm. 



Regula prima. 25 

agricolas, servos et domiuos, omnes virgines, coiitinentes et^) 
maritatas, laicos, masculos et feminas, omnes infantes, adoles- 
centes, iuvenes et^) senes, sanos et infirmos, omnes pusillos 
et magnos et omnes poj)ulos, gentes, tribus et linguas, omnes 
nationes et omnes homines ubique terrarum, qni sunt et erunt, 5 
humiliter supplicamns et rogamns nos omnes fratres minores, 
servi inutiles, ut omnes in vera fide et penitentia persevere- 
mus, quia aliter nnllns salvari potest. Omnes diligamns ex 
toto corde, ex tota anima, ex tota mente, ex tota vii-tute et 
fortitudine, ex toto intellectu et omnibus viribus (Deut 6, 5), lo 
toto nisu, toto affectu, totis visceribus, totis desiderüs et vo- 
luntatibus Dominum Deum, qui totum corpus, totam animam 
et totam vitam dedit et dat omnibus nobis, qui nos creavit 
et^) redemit et sola sua misericordia salvabit^), qui nobis 
miserabüibus et miseris, putridis et fetidis, ingratis et malis 15 
omnia bona fecit et facit. 

Nibn ergo aliud desideremus 3) , nihü aliud velimus, nihil 
aliud i^laceat et delectet nos nisi Creator et Redemptor et 
Salvator noster, solus*) verus Deus, qui est plenum bonum. 
omne^) bonum, totum bonum, verum et simimum bonum, qui 20 
solus est bonus (Lc 18, 19), pius et^) mitis, suavis et") dulcis, 
qui solus est sanctus, iustus, verus et rectus, qui solus est 
benignus, innocens et mundus, a quo et per quem et in quo 
est omnis venia, omnis gratia, omnis gloria omnium peniten- 
tium, omnium^) iustorum, omnium beatorum in ceHs gauden- 20 
tium^). Nihil ergo nos impediat, nihil separet, nihil inter- 
poUet^). Ubique'") nos omnes, omni loco, omni hora et omni 
tempore, cotidie ^i) et continue credamus veraciter et hiunüiter 
et in corde teneamus et amemus ^^), honoremus, adoremus, ser- 
viamns, laudemns et') benedicamus, glorificemns et^) super- 30 



1) om. B 1. 2) salvavit B 3. 8) desideramus AS. 4) et 

add. AS. 5) 0. b. t. b. om. AS. 6) et — benignus 1. 23 om. AS. 

7) et AS, Lm. 8) cong. Lm. 9) interpellet AS. 10) qu B 1, 

quin B 4; ubicumque AS. 11) tota die B 4. 12) et add. AS. 



26 Regula prima. 

exaltemus, magnificeraus et gratias agamus altissimo et summo 
Deo eterno, Trinitati et ünitati, Patri et Filio et Spiritui 
Sancto, Oreatori omnium, Salvatori^) in se-) credentium et 
sperantium et diligentium eimi, qui sine initio et^) sine fine, 

5 immutabüis *), imdsibilis, inenarrabilis, ineffabilis, incompreben- 
sibilis, investigabilis, benedictus, laudabilis, gloriosus^) super- 
exaltatus, sublimis, excelsus, snavis , amabilis , delectabilis et 
totus semper super oinnia desiderabilis est") in secula secu- 
loruni ''). 

10 24. — In nomine Dominik) rogo omiies fratres, nt addiscant 
tenorem. et sensum eorum, que in ista^) vita ad salvationem 
anime nostre scripta sunt, et ista frequenter ad memoriam re- 
ducant. Et exoro Deum, ut ipse, qui est omnij)otens ■^'') trinus 
et unus, benedicat omnes docentes, discentes, babentes, recor- 

15 dantes et ojDerantes ista, quoties^^) repetunt et faciunt que^^) 
ibi ad salvationem nostram''^) scripta sunt. Et deprecor om- 
nes i*) cvim osculo pedum, ut miütum düigant^^), custodiant et 
reponant bec^"). Et^^) es parte Dei omnipotentis et domini 
pape et per obedientiam ego frater Franciscus firmiter pre- 

20 cipio et iniungo, ut ex biis, que in ista vita scripta sunt, nul- 
lus minuat vel in ipsa scriptum aliquod desuper addat-*^), nee 
aliam regulam fratres babeant. 

Gloria Patri et Füio et Spiritui Sancto, sicut erat in prin- 
cipio et nunc et semper et in secula seculorum. Amen. 



1) om. AS. 2) eum AS. 3) om. B 1. 4) invaria- 

bilis AS; ammirabilis Bl, 4. 5) et add. B 1. 6) om. AS, B 1. 

7) AS pergit: Conclusio finalis beati Francisci. 8) Dei omnipotentis 

add. AS. 9) illa AS. 10) om. B 1. 11) rep. — faciunt 

om. AS. 12) ea. Hec — B 1. 13) vestram B 1; anime nostre 

AS. 14) vos B 1, 4. 15) diligatis etc. B 1, 4. 16) istam 

'b 3; om. AS. 17) om. B 1. 18) superaddat AS. 



Fragment a regulae. 27 



2. Pragmenta regalae ante buUam Honorii papae III. 
coEseriptae. 

I. 

Speculum perfectionis c. 4, § 44 ed. Sabatier pag. 78: 
Sicut in prima regula continetur : 'Nihil sub celo habere vo- ö 
lentes nisi sanctam paupertatem, per quam nutriuntur a Do- 
mino in hoc seculo cibis corporalibus et spiritualibus et in 
futiiro celestem consequentur hereditatem'. 

n. 

Hugo de Digna, expositio regulae, Monumenta ordi- lo 
nis Müiorum, tractatus tertius f. 60': Ipsum autem infirmum 
ante buUam sanctus in regula sie monebat: 

1. 'Rogo fratrem infirmum, ut referendo de omnibus gra- 
tias Creatori, qualem vult eum Dominus, talem se esse desi- 
deret, sanum sive infirmum'. 15 

Et post j)auca: 

2. cf. Speculum c. 4, §42 'in prima regula', 2 Ce- 
lano 3, 110 'in qua dam regula fecit scribi': 

'Rogo omnes fratres meos-^), ut in 2) infirmitatibus non 
irascantiu- vel conturbentur contra Deum vel ^') contra fratres, 20 
nee multum sollicite postulent medicinam*) nee nimis deside- 
rent liberare carnem cito morituram, que est anime inimica, 
sed°) de omnibus gratias agant et, quales vult eos Deus esse, 
tales esse '') desiderent. Quos enim Deus ad vitam preordinavit 
etemam, flagellarum et infirmitatum stünulis erudit, sicut ipse 25 
aif): 'ego, quos amo, arguo^) et castigo' (Apc 3, m). 



1) infirmos add. Gel. 2) suis add. Spec. Gel. 3) nee Gel. 

4) medicinas Spec. Gel. 3) 5) sed — castigo om. Digna; sed om. 

Gel. 6) se fore Gel. 7) dixit Gel. 8) corrigo Gel. 



28 Epistola ad quendam ministrum. 



3. Epistola ad quendam ministrum a. 1223. in. data^). 

Pratri ISF.^) ministro^). Dominus te benedicat. Dico 
tibi sicut ijossum de facto aniine tue, quod ea, que te im- 
pediunt, amare Dominum Daum, et quicumque tibi*) im- 

5 pedimentum fecerint sive fratres sive alii, etsiamsi te verbe- 
rarent, omnia debes liabere pro gratia. Et ita velis et non 
alind. Et boc sit tibi per veram obedientiam Doniini Dei^) 
et meam, quia firniiter scio, quod illa") est vera obedientia. 
Et dilige eos, qui ista faciunt tibi^ et non velis aliud de eis, 

10 nisi quantum Dominus dederit tibi. Et in boc dilige eos et 
non'^) velis, quod^) sint meliores cbristiani. Et istud") sit 
tibi plus quam beremitorium^"). Et in boc volo cognoscere, 
si^i) düigis Dominum et me servum suum et tuum, si feceris 
istud, sciüceti-) quod non sit-^^) aliqids frater in mundo, qui 

15 peccaverit, quantmncumque potuerit peccare, quod, postquam 
viderit oculos tuos, unquam^*) recedat sine misericordia tua, 
si querit misericordiam, et^^) si non quereret misericordiani, 
tu queras ab eo, si vult misericordiam. Et, si milHes postea 
appareret^") coram oculis tuis^'^), dilige eum plus quam me ad 

20 boc, ut tralias eum ad Dominum, et semper miserearis talibus. 
Et istud denunties guardianis-^^), quando poteris, quod per te 
ita firmus es^") facere. 

1) B 2, B 4, F : Littera, quam inisifc b. Ftanciscus generali ministro 
de modo servando (secvandi B 4) circa fratres subditos peecantes mor- 
taliter (seu venialiter add. B 2, F). C vertit: Una lectera la quäle 
mando el beato Francesco al Generale Ministro de Mondo da Obser- 
varsi circa e iratri subditi Che Peccono mortalmente. 2) om. 

B 2, F. 3) generali add. B 1, F. 4) om. B 2. 5) mei B 4; 

fortasse: pro obedientia corrigendum est. 6) ista B 4, N. 

7) ita B 2, B 4, F, N, C ; ut velis B 1, B 6. 8) pro te add. N. 

9) illud B 2. 10) meritorium B 4. 11) tu add. B 2. 12) om. 

B 4, N. 18) om. B 2. 14) nunquam B 2, F. 15) Et — 

vult miseric. om. B 4. 16) peccaret N. 17) om. B 4. 

18) guardiano B 4. 19) fii-ment se B 4; e fermino C. 



Epistola ad quendam ministrum. 29 

De Omnibus autem capitulis, que sunt in regula, que lo- 
quuntur de mortalibus peccatis, Domino adiuvante in capitulo 
Pentecostes cum consilio fratrum faciemus istud tale capitu- 
lum : Si quis fratrum instigante inimico mortaliter peccaverit, 
per obedientiam teneatur recurrere ad guardianum^) suum. 
Et omnes fratres, qui scirent eum peccasse, non faciant ei 
verecundiam nee detractionem , sed magnam misericordiam 
babeant circa ipsum et teneant mtdtum privatum jjeccatum 
fratris sui; quia 'non est opus sanis medicus, sed male babeu- 
tibus' (Mt 9,12). Similiter^) per obedientiam teneantur eum 10 
mittere custodi suo cum socio. Ipse^) custos misericorditer 
provideat ei, sicut ipse vellet provideri sibi, si in consimUi*) 
casu esset. Et, si in aliquo °) peccato veniali ceciderit, con- 
fiteatur fratri suo sacerdoti et, si non fuerit ibi sacerdos, con- 
fiteatur fratri suo, donec babebit sacerdotem, qui eum absolvat 15 
canonice, sicut dictum est; et isti penitus non babeant pote- 
statem iniungendi aliam penitentiam nisi istam: 'Vade et noli 
amplius j)eccare' (Jo 8, 11). 

Hoc scriptum, ut melius debeat observari, babeas tecum 
usque ad Pentecosten. Ibi eris cum fratribus tuis. Et ista 20 
et omnia aüa, que minus sunt in regula, Domino Deo adiu- 
vante prociu'abis ") adimplere '^). 

4. Regula a. 1223. Nov. 29. confirmata. 

1. In nomine Do mini incipit vita minor um 
f r a t r u m. — Regula et vita minorum fratrum haec est, sei- 20 
licet Domini nostri lesu Christi sanctum Evangelium obser- 
vare vivendo in obedientia, sine proprio et in castitate. Prater 
Pranciscus promittit obedientiam et reverentiam domino papae 
Honorio ac successoribus eius canonice intrantibus et ecclesiae 



1) generale C. 2) Similmente sia tenuto (guardiano) C. 

3) qui add. B 2 ; ed esso custode C. 4) simili B 4. 5) alio B 4. 

6) procurabitis B 1, F. 7) Amen add. B 1, B 2. 



30 Regula bullata, 

Romanae. Et alii fratres teneantur fratri Francisco et eius 
successoribus obedire. 

2. De bis qui volunt vitam istam accipere, 
et qualiter recipi debeant. — Si qui voluerint 

5 baue vitam accii^ere et venerint ad Iratres nostros , mittant 
eos ad suos ministros iirovinciales, quibus solmnmodo et non 
aliis recipiendi fratres Hcentia concedatur. Ministri vero dili- 
genter examinent eos de fide catbolica et ecclesiasticis sacra- 
mentis. Et si baec omnia credant et velint ea fideliter con- 

10 iiteri et iisque in ünem firmiter observare et nxores non babent 
vel, si babent, et iam monasterium intraverint nxores vel li- 

- centiam eis dederint auctoritate dioecesani episcoi^i, voto con- 
tinentiae iam emisso, et illins sint aetatis nxores , quod non 
possit de eis oriri susjDicio, dicant illis verbum sancti Evan- 

15 gelii (Mt 19, 21), quod vadant et vendant omnia sua et ea 
studeant pauperibus erogare. Quod si facere non potnei'int, 
sufficit eis bona voluntas. Et caveant fratres et eorum mi- 
nistri, ne solliciti sint de rebus suis temporalibus , ut libere 
faciant de rebus suis, quidquid Dominus inspiraverit eis. Si 

20 tarnen consilium requiratur, licentiam babeant ministri mittendi 
eos ad aliquos Deum timentes, quorum consilio bona sua pau- 
peribus erogentur. Postea concedant eis ijannos probationis, 
videlicet duas tunicas sine caputio et cingulum et braccas et 
caparonem usque ad cingulum, nisi eisdem ministris aliud se- 

25 cundum Deum aliquando videatur. Finito vero anno proba- 
tionis, recipiantur ad obedientiam jiromittentes vitam istam 
semper et regulam observare. Et nuUo modo licebit eis de 
ista religione exii-e iuxta mandatum domini papae^); quia se- 
cundimi sanctum Evangelium (Lc 9, 02), nemo mittens manum 

30 suam ad aratrum et aspiciens retro aj)tus est regno Dei. Et 
illi, qui iam promiserunt obedientiam, babeant unam tunicam 
cum caiDutio et aliam sine caputio, qui voluerint habere. Et 

1) Cf. bulla Honorii IIL 'Cum secundum consilium' a. 1220. 
Sept. 20. 



Regula bullata. 31 

qui necessitate coguntiu', possint portare calceamenta. Et fra- 
tres omnes vestimentis vilibus induantur et possint ea reijeciare 
de saccis et aliis peciis cum benedictione Dei. Quos moneo 
et exhortor, ne despiciant neque iudicent homines, quos Yident 
mollibus vestimentis et coloratis indutos, uti cibis et potibus 
delicatis, sed magis unusquisque iudicet et despiciat semetipsum. 
3. De divino officio et ieiunio, et quomodo 
f r a t r e s d e b e a n t i r e p e 1* m u n d u m. — Clerici faciant 
divinum officium secundum ordinem sanctae ßomanae ecclesiae 
excepto psalterio, ex quo habere poterunt breviaria. Laici vero 10 
dicant viginti quatuor Pater noster pro matutino , pro laude 
qidnque, pro prima, tertia, sexta, nona, pro qualibet istarum 
Septem, pro vesperis autem duodecim, pro completorio Septem 
et orent pro defunctis. 

Et ieiunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Nativi- 15 
tatem Domini. Sanctam vero Quadragesimam, quae incipit ab 
Epipbania usque ad continuos quadraginta dies, quam Domi- 
nus suo sancto ieiunio consecravit, qui voluntarie eam ieiunant 
benedicti sint a Domino, et qui nolunt non sint astricti. Sed 
aliam usque ad Resurrectionem Domini ieiunent. Aliis autem 20 
temporibus non teneantur nisi sexta feria ieiunare. Tempore 
vero manifestae necessitatis non teneantur fratres ieiunio cor- 
porali. 

Consulo vero, moneo et exbortor fratres meos in Domino 
lesu Christo, ut, quando vadunt per mundum , non litigent 20 
'neque contendant verbis' (2 Tim 2, n) nee alios iudicent; sed 
sint mites, pacifici et modesti, mansueti et humiles , honeste 
loquentes Omnibus, sicut decet. Et non debeant equitare, nisi 
manifesta necessitate vel infirmitate cogantur. 'In quamcum- 
que domum intraverint, primum dicant : Fax huic domui'. Et 30 
secundum sanctum Evangelium de Omnibus cibis, 'qui appon- 
untiu- eis, liceat manducare' (cf. Lc 10, ü. s). 

4. Qu od fratres non recipiant pecuniam. 
— Praecipio firmiter fratribus universis, ut nullo modo dena- 



32 Regula buUata. 

rios vel pecuniam recipiant j)er se vel per interpositam i^erso- 
nam. Tarnen -pvo necessitatibus infirmorum et aliis fratribus 
iuduendis per amicos spirituales ministri tantum et custodes 
sollicitam ciiram gerant secundum loca et tempora et frigidas 

5 regiones, sicut necessitati videriiit expedire ; eo seraper salvo, 
iit, sicut dictum est, denarios vel pecuniam non recipiant. 

5. De modo laborandi. —, Fratres illi , quibus 
gratiam dedit Dominus laborandi, laborent fideüter et devote, 
ita quod, excluso otio animae inimico , sanctae orationis et 

10 devotionis spiritum non exstinguant, cui debent cetera tempo- 
ralia deservire. De mercede vero laboris pro se et suis fra- 
tribus corporis necessaria recipiant praeter denaiios vel pe- 
cuniam, et hoc bumiliter, sicut decet servos Dei et pauper- 
tatis sanctissimae sectatores. 

15 6. Quod nihil a p p r o p r i e n t s i b i fratres, et 

de eleniosyna petenda et de fratribus infir- 
mis. — Fratres iiihil sibi apj)roj)rient nee domum nee locum 
nee aliquam rem. /Et tanquam peregrini et advenae' (1 Pt 2, n) 
in hoc saeculo in paupertate et humilitate Domino famulantes 

20 vadant pro elemosjma confidenter, nee oportet eos verecun- 
dari, quia Dominus pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo. 
Haec est illa celsitudo altissimae paujDertatis, quae vos, caris- 
simos fratres meos, heredes et reges regni caelorum instituit, 
pauperes rebus fecit, virtutibus sublimavit. / Haec sit, 'portio 

23 vestra, quae perducit in terram viventium' (Ps 141, 7). Cui, 
dilectissimi fratres, totaliter inhaerentes nihil aliud pro nomine 
Domini nostri lesu Christi in ijerpetuum sub caelo habere 
velitis. 

Et, ubicumque sunt et se invenerint fratres, ostendant se 

30 domesticos invicem inter se. Et secure manifestet imus alteri 
necessitatem suam, quia, si mater nutrit et diligit filium suum 
carnalem, quanto dihgentius debet quis düigere et nutrire 
fratrem suum spiiitualem? Et, si quis eorum in infirmitatem 
ceciderit, aHi fratres debent ei servire, sicut vellent sibi serviri. 



Kegula buUata. 33 

7. De paenitentia fratribiis peccantibus 
i m p n e n d a. — Si qui fratrum, instigante inimico, morta- 
liter peccaverint, pro illis peccatis, de quibus ordinatum fuerit 
inter fratres, ut recurratur ad solos ministros provinciales, 
teneantur praedicti fratres ad eos recurrere, quam citius pote- 5 
rint, sine mora. Ii)si vero ministri, si presbyteri sunt, cum 
misericordia iniungant illis paenitentiam ; si vero presbyteri 
non sunt, iniungi faciant per aüos sacerdotes ordinis, sicut 
eis secundum Deum melius videbitur expedire. Et cavere de- 
bent, ne irascantur et conturbentui' propter peccatum alicuius, lo 
quia ira et conturbatio in se et in aliis impediunt caritatem. 

8. De electione generalis ministri huius 
fraternitatis et de capitulo Pentecostes. — 
Universi fratres unum de fratribus istius religionis teneantur 
semper habere generalem ministrum et servum totius frater- 13 
nitatis et ei teneantur firmiter obedire. Quo decedente electio 
successoris fiat a ministris provinciaübus et custodibus in ca- 
pitulo Pentecostes, in quo provinciales ministri teneantur semper 
insimul convenire, ubicumque a generali ministro fuerit consti- 
tutum; et boc semel in tribus annis vel ad alium terminum20 
maiorem vel minorem, sicut a praedicto ministro fuerit ordi- 
natum. Et si aliquo tempore appareret universitati ministro- 
rum provinciaüum et custodum praedictum ministrum non esse 
sufficientem ad servitium et communem utilitatem fratrum, 
teneantur praedicti fratres, quibus electio data est, in nomine 25 
Domini alium sibi eUgere in custodem, Post capitulum vero 
Pentecostes ministri et custodes possint singuU, si volueiint et 
eis expedire videbitur, eodem anno in suis custodiis semel 
fratres suos ad capitulum convocare. 

9. De p r a e d i c a t r i b u s. — Fratres non praedicent 30 
in episcopatu alicuius episcopi, cum ab eo illis fuerit contra- 
dictimi. Et nullus fratrum populo penitus audeat praedicare, 
nisi a ministro generali huius fraternitatis fuerit examinatus 
et approbatus, et ab eo officium sibi praedicationis concessum. 

B o e h m e r , Analekten. Gr. A. 3 



34 Regula buUata. 

Moneo quoque et exliortor eosdera fratres, iit in praedicatione, 
quam faciunt, sint 'examinata et casta eorum eloqiiia'^), ad uti- 
litatem et aedificationem populi, annuntiando eis vitia et vir- 
tutes, poenam et gloriam cum brevitate sermonis ; quia 'verbum 

ö abbreviatum fecit Dominus super terram' (Rm 9, ss). 

10. De admonitione et correctione frat- 
rum. — Fratres, qui sunt ministri et servi aliorum fratrum, 
visitent et moneant fratres suos et humiliter et caritative cor- 
rigant eos non praecipientes eis aliquid, quod sit contra ani- 

10 mam suam et regulam nostram. Fratres vero, qui sunt sub- 
diti, recordentur, quod propter Deum abnegaverunt proprias 
Toluntates. Unde firmiter ipraecipio eis, ut obediant suis mi- 
nistris in omnibus, quae jjromiserunt Domino observare et non 
sunt contraria animae et regulae nostrae. Et, ubicumque sunt 

15 fratres, qui scirent et cognoscerent , se non posse regulam 
sx)iritualiter observare, ad suos ministros debeant et possint 
recurrere. Ministri vero caritative et benigne eos recipiant et 
tantam familiaritatem habeant circa ii)SOs, ut dicere" possint 
eis et facere sicut domini servis suis; nam ita debet esse, 

20 quod ministri sint servi omnium fratrum. 

Moneo vero et exbortor in Domino lesu Christo, ut ca- 
veant fratres ab omni superbia, vana gloria, invidia, avaritia^), 
cura et sollicitudine buius saeculi, detractione et murmuratione. 
Et non curent nescientes Ktteras litteras discere, sed attendant, 

25 quod super omnia desiderare debent habere spiritum Domini 
et sanctam eius operationem, orare semper ad eum puro corde 
et habere humilitatem, patientiam in persecutione et infirmitate 
et diligere eos, qui nos persequuntur et reprehendunt et argu- 
unt, quia dicit Dominus (Mt 5, 44) : 'Düigite inimicos vestros 

30 et orate pro persequentibus et calumniantibus vos'. 'Beati qui 
persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est 
regnum caelorum' (Mt 5, lo). 'Qui autem perseverayerit usque 
in finem hie salvus erit' (Mt 10, 22). 

1) Cf. Ps 11, 6 et Ps 17, 30. 2) Cf. Lc 12, 15. 



Scripta S. Clarae data. 35 

11. Quod fratres noningrediantiir mona- 
steria monacliariim. — Praecipio firmiter fratribus 
imiversis, ne habeant suspecta consortia vel consilia mulienun; 
et ne ingrediantur monasteria monacbarum praeter illos, qiiibiis 
a sede apostoKca concessa est licentia specialis. Nee fiant 5 
compatres virorum vel mulieriim, ne hac occasione inter fratres 
vel de fratribus scandaliim oriatur. 

12. De etintibus inter saracenos et alios 
infideles. — Quicnmqne fratnun divina inspiratione volue- 
rint ire inter saracenos et alios infideles petant inde licentiam lO 
a suis ministris proYincialibus. Ministri yero nullis eundi li- 
centiam tribuant, nisi eis, quos viderint esse idoneos ad mit- 
tendum. 

Ad haec per obedientiam iniungo ministris, ut petant a 
domino papa unum de sanctae Romanae ecclesiae cardinaübus, i5 
qui sit gubernator, protector et corrector istiiis fraternitatis, 
ut semper subditi et subiecti pedibus eiusdem sanctae Eccle- 
siae 'stabiles in fide'^) catliolica paupertatem et humilitatem 
et sanctum Evangelium Domini nostri lesu Christi, quod fir- 
miter promisimus, observemus. 20 

5. Forma vivendi sororibus S. Clarae data. 

Quia divina inspii'atione fecistis vos filias et ancillas al- 
tissimi summi regis Patris caelestis et Spiritui Sancto vos des- 
ponsastis eügendo vivere secundum perfectionem sancti Evan- 
gelii, volo et promitto per me et fratres meos semper habere 25 
de vobis tanquam de ipsis curam diligentem et solHcitudinem 
specialem. 

6. Ultima voluntas, quam scripsit sororibus S. Clarae. 

Ego frater Franciscus parvidus volo sequi vitam et pau^ 
pertatem altissimi Doniini nostri lesu Christi et eins sanctis- 30 

1) Cf. Col 1, 23. 



36 Testamentum. 

simae matris et j)erseverare in ea usque in finem. Et rogo 
TOS, dominas meas, et consilium do vobis, ut in ista sanctis- 
sima vita et paupertate semper vivatis. Et custodite vos mul- 
tum, ne doctrina vel consüio alicnius ab ipsa in perpetuum 
5 ullatenus recedatis. 

7. Testamentum. 

1. Dominus ita dedit micbi fratri Francisco incipere fa- 
ciendi^) penitentiam : quia^) cum essem in peccatis, nimis^) 
micbi videbatur*) amarum videre leproses. Et ipse Dominus 

10 condusit me inter illos et feci misericordiam cum Ulis. Et 5) 
recedente me ab ipsis , id quod videbatur micbi amarmn, 
conversimi fuit micbi in dulcedinem ") animi'^) et corporis. Et 
postea parum steti et exivi de seculo. 

2. Et Dominus dedit micbi talem^) fidem in ecclesüs, ut 
15 ita simpliciter orarem et dicerem : 'Adoramus te, Domine lesu 

Cbi-iste, (bic)^) et ad omnes ecclesias tuas, que sunt in toto 
mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam 
redemisti mundum'. 

3. Postea 1") Dominus dedit micbi et dat tantam fidem in 
20 sacerdotibus, qui vivunt secundum formam sancte ecclesie Ro- 
mane propter ordinem ipsorum, quod si facerent micbi perse- 
cutionem, volo recurrere ad ij)sos. Et si baberem tantam 
sapientiam, quantam Salomon babuit, et invenirem paupercu- 
los sacerdotes buius seculi, in j)arocbüs, (in)^^) quibus morantur, 

25 nolo predicare ultra voluntatem ipsorum. Et ipsos et omnes 
alios volo timere, amare et bonorare, sicut meos dominos. Et 
nolo in ipsis considerare peccatum, quia Filium Dei discerno 
in ipsis, et domini mei sunt. Et (boc)^^) propter boc facio, quia 



1) statum faciendi L ; facere K et alii. 2) qui B 4. 3) meis K. 
4) 'asperum et' add. L. 5) Et — ipsis om. L. 6) delectationem L. 

7) anime M, K 8) ita As, K, L; tantam alii. 9) om. As, B 4, K, 

L; add. B 3. 10) Et p. L. 11) add. K et aHi. 12) add. M. 



Testamentum. 37 

nichil Video corporaliter in hoc seculo de ipso altissimo JFilio 
Dei, nisi sanctissimum i) corpus et sanctissimum 2) sanguinem 
suum, quod ipsi recipiunt et ipsi soll aliis ministrant. Et hec 
sanctissima ^) misteria super omnia toIo honorari^), venerari 
et in locis pretiosis coUocari. Sanctissima nomina et verba 
eius scripta, ubicumque invenero in locis illicitis, volo colligere 
et rogo, quod colligantur et in loco honesto coUocentur. Et 
omnes tlieologos et, qui ministrant sanctissima verba divina, 
debemus bonorare et venerari, sicut qui ministrant nobis spi- 
ritum et vitam. 10 

4. Et postquam Dominus dedit michi de fratribus, nemo 
ostendebat micbi, quid deberem facere , sed ipse Altissimus 
revelavit micbi, quod*) deberem vivere secundum formam sancti 
Evangelü. Et ego paucis verbis et simpliciterä) feci scribi et 
dominus Papa confirmavit micbi. Et illi qui veniebant ad reci- 15 
Ijiendum vitam (istam)"), omnia que habere poterant, dabanf) 
pauperibus. Et erant^) contenti") tunica una, intus et foris 
repetiatai"), cum cingulo et brachis. Et nolebamus plus habere. 
Offitium dicebamus clerici secundum alios clericos, layci dice- 
bant : Pater noster. Et satis libenter manebamus in ecclesiis. 20 
Et eramus ydiote et subditi omnibus. 

5. Et ego manibus meis laborabam, et volo laborare. Et 
omnes alii fratres firmiter volo, quod laborent ") de laboritio, 
quod pertinet ad honestatem. Qui nesciunt, discant, non 
propter cupiditatem recipiendi pretium laboris, sed propter 20 
exemplum et ad repellendam^^) otiositatem. Et quando non 



1) sacrat. L. 2) om. K et alii. 8) honorare — revereii — 

collocave K, L; honorare, collocare B 4; liönorare — coUocari B 3. 
4) ego add. K. 5) simplicibus L. 6) om. As; add. alii. 

7) erogabant K 8) eramus B 4, K. 9) contempti As. 

10) qui volebant add. K, B 1, 4; 'qui volebant habebant aliam tunicam 
sub illa' L. 11) 'dummodo laborent quod' pergit L. 12) ex- 

pell. L. 



38 Testamentuni. 

daretur^) nobis j)retium laboris, recurramus 2) ad mensam 
Domini, petendo elemosinam ostiatim. 

6. Salutationem michi Dominus revelavit, ut diceremus : 
Dominus det tibi pacem. 
5 7. Caveant sibi fratres , ut ecclesias, habitacula pauper- 

cula^) et omnia (alia), qne pro ipsis construuntu.r*), penitus non 
recipiant, nisi essent, sicut decet sanctam paupertatem, quam 
in regula promisimus, semper ibi hosj)itantes sicut advene et 
peregrini. 

10 8. Precipio firmiter per obedientiam s) fratribus universis, 

quod ubicumque sunt, non audeant") petere^) aliquam litte- 
ram in curia Romana, per^) se neque") j)er interpositam per- 
sonam, neque^") pro ecclesia neque*') pro alio loco neque sub^^) 
specie j)redicationis neque pro persecutione suorum corporum: 

15 sed ubicumque non fuerint recepti, fugiant in aliam terram ad 
faciendam penitentiam cum benedictione Dei. 

9. Et 12) firmiter volo obedire ministro generali hujus fra- 
ternitatis et alii^^) guardiano, quem sibi placuerit michi dare. 
Et ita volo esse captus^*) in manibus suis, ut non possim ire 

20 vel facere ultra obedientiam^") et voluntatem suam, quia do- 
minus mens est. Et quamvis sim simplex et infirmus, tarnen 
semper volo habere clericimi, qui michi faciat offitiuni, sicut 
in regula continetur. 

10. Et omnes alii fratres teneantur ita firmiter obedire 
25 guardianis suis et facere offitium secundum regulam. Et qui 

inventi essent, quod^") non facerent offitium secundum regulam, 



1) daretur corr. dabatur K. 2) recurramus corr. recurrebamus 

K; recurrebamus L. 3) erasit K; et 0. que om. B 4. 4) consti- 

tuuntur B 3, 4. 5) per ob. om. B 4, K. 6) vadant B 4. 

7) obtinere K. 8) per — personam om. B 8. 9) vel E, L. 

10) K pergit: jiro loco aliquo nee sub. 11) pro B 4. 12) om. E. 

13) alio E. 14) As radendo fortasse corrigere voluit captivus. 

15) L. pergit: non iuxfca voluntatem meam sed suam. 16) qui E. 



Testamentum. 39 

et^) vellent alio modo variare, aut^) non essent catholici, 
omnes fratres, ubicumqiie sunt, j)er obedientiam teneantiir, quod 
iibicumque invenerint aliqiiem ipsorum, proximiori custodi illius 
loci, iibi ipsiim invenerint, debeant representare. Et custos fir- 
miter teneatur per obedientiam ipsum fortiter custodire, sicuti 5 
liominem in vinculis die noctuque, ita quod non possit eripi 
de manibus suis, donec propria sua persona ipsum s) repre- 
sentet in manibus sui ministri. Et minister firmiter teneatur 
per obedientiam mittere*) ipsum per tales fratres, qui die 
noctuque custodiant ipsum sicut bominem in vinculis, donec lo 
representent ipsum coram domino Hostiensi, qui est dominus^), 
protector et corrector") totius fraternitatis. 

11. Et non dicant fratres: 'Hec est aHa regula', quia bec 
est recordatio^), ammonitio^), exbortatio et meum testamentum, 
quod ego frater Franciscus parvulus facio vobis fratribus meis 15 
benedictis propter boc, ut regulam quam Domino promisimus, 
meUus catbolice observemus. 

12. Et generalis minister, et omnes alii ministri et custodes 
per obedientiam teneantur, in") istis verbis non addere vel 
minuere. Et semper hoc scriptum liabeant secum juxta regu- 20 
lam. Et in omnibus capitulis que faciunt, quando legunt 
regulam, legant et ista verba. Et omnibus fratribus meis 
clericis et laycis jirecipio firmiter per obedientiam, ut non 
mittant glosas in regula^") neque^^) in istis verbis ^^) dicendo: 
'Ita volunt intelligi'. Sed sicut dedit micM Dominus simpli- 25 
citer et pure dicere et scribere regulam et ista verba , ita 
simpliciter et (pure) sine glosa^^) intelligatis et cum sancta 
operatione observetis usque in finem. 



1) sed L. 2) om. L. 3) eum K et alii. 4) mittendi As. 

5) 'et rector et' add. L. 6) correptor istius B 3. 7) et add. L. 

8) et add. B 3, K, L. 9) om. L. 10) regulam B 4. 11) ne- 

que — verbis om. B 3. 12) ista verba B 4. 13) et pure intel- 

ligatis B 3, 4; et sine glosa int. As; et piire sine glosa int. K, L, M. 



40 Verba Admonitionis. 

13. Et quicumque hec^) observaverit^), in celo repleatur 
benedictione altissimi Patris et in terra rej)leatur benedictione 
dilecti Filii sui cum sanctissimo Spiritii Paraclito et omnibus 
Yirtutibus celorum et omnibus sanctis. Et ego frater Fran- 
5 ciscus parvulus vester^) servus, quantumcumque possnm, con- 
firmo vobis intus et foris*) istam sanctissimam benedictionem^). 



8. Verba Admonitionis. 

Li nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Hec sunt 
verba sacre ammonitionis venerabilis patris nostri sancti Fran- 

10 cisci ad omnes fratres. 

1. De corpore D o m i n i. — Dixit Dominus lesus 
discipulis suis (Jo 14, c— a): 'Ego sum via, veritas et vitä. 
ISTemo venit ad Patrem nisi per me. Si cognovissetis me, et 
Patrem meum utique cognovissetis, et amodo cognoscetis eum 

15 et vidistis eum. Dicit ei PMlippus : Domine , ostende nobis 
Patrem, et sufficit nobis. Dicit ei lesus : Tanto tempore vo- 
biscum sum, et non cognovistis me? Philipiie, qui videt me, 
videt et Patrem' meum. Pater 'lucem babitat inaccessibilem' 
(1 Tim 6, ig), et 'spiritus est Dens' (Jo 4, 24), et 'Deum nemo 

20 vidit unquam' (Jo 1, is)"). Quia spiritus est Deu,s^), ideo non- 
nisi spiritu videri potest; quia 'spiritus est, qui vivificat, caro 
non prodest quicquam' (Jo 6, oi). Sed nee Filius in eo, quod 
equalis est Patri, videtur ab aliquo aliter quam Pater, aliter 
quam Spiritus Sanctus. Unde omnes, qui viderunt Dominum 

20 lesum Christum secundum liumanitatem et non viderunt et^) 
crediderunt secundum spiritum et divinitatem, ipsum esse ve- 



1) hoc B 3, 4 K. 2) servaverit L. 3J et add. K, B 3, 4 

4) extra E, B 3, 4. 5) K addit : Deo gracias Amen, B 4 addit : qui 

fecit fieri hec verba, cui sit omnis honor, omnis laus et gloria in secula 
seculorum. Amen. 6) nunquam K. 7). add. B 1, 3, 4, K. 

'Quia-Deus' om. M. 8) nee K 



Verba Admonitionis. 41 

rum Filium Dei, dampnati sunt; ita et modo^) omnes qui 
vident sacramentum corporis Christi , quod sanctificatiir per 
verba Domiiii super altare per manum-) sacerdotis in forma 
panis et vini, et non vident et credunt secundum spiritum et 
divinitatem, quod sit veraciter sanctissimum corpus et sanguis 5 
Domini nostri lesu Christi, dampnati sunt , ipso ^) Altissimo 
testante, qui ait (Mc 14, 22) : 'Hoc est corpus meum et sanguis 
mens*) novi testamenti': et (Jo 6, 55) : 'Qui manducat carnem 
meam et bibit sanguinem meum habet vitam eternam'. 

Unde Spiritus Domini '"), qui habitat in fidelibus suis, ille 10 
est, qui recipit sanctissimum corpus et sanguinem Domini; 
omnes alü, qui non habent de eodem spiritu et presumunt 
recipere eum, 'iudicium sibi manducant et bibunt' (1 Kor 11, 29). 
Unde 'filü hominum, usquequo gravi corde' (Ps 4, 3)? Ut quid 
non cognoscitis veritatem et 'creditis in Filium Dei' (Jo 9, 30) ? 15 
Ecce, cotidie humiliat se, sicut quando (Sap 18, as) 'a regali- 
bus sedibus' venit in uterum Virginis; cotidie venit ad nos 
ipse humilis apparens; cotidie descendit de sinu Patris super 
altare in manibus sacerdotis. Et sicut sanctis apostolis") in 
vera carne, ita et modo se nobis ostendit in sacro pane ; et 20 
sicut ipsi intuitu') carnis sue tantum carnem suam videbant, 
sed ipsum Dominum Deum esse credebant oculis spiritualibus 
contemplantes, sie et nos videntes panem et vinum oculis cor- 
poreis^) videamus et credamus firmiter eins sanctissimum cor- 
pus et sanguinem vivum esse et verum. Et tali modo semper 25 
est Dominus cum fidelibus suis, sicut ipse dicit (Mt 28, 20): 
'Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem seculi'. 

2. De maloproprie voluntatis. — Dixit Do- 
minus ad Adam (Gen 2, ig— 17) : 'De omni ligno paradisi co- 
mede ; de ligno autem scientie boni et mau ne comedas'. De 30 

1) similitei- et modo B 3 ; quia omnes B 4, K. 2) ita As, M. 

'manus' alü. 3) summo add. K. 4) mei As. 5) sumens 

Dominum B 3; unde qui habet spiritum Domini B 6. 6) apparuifc 

add. K et alü. 7) oculis add. Laur. 8) corporis K. 



42 Verba Admonitionis. 

omni ergo ligno i^aradisi poterat comedere Adam, qui^) dum 
non Tenit contra obedientiam, non peccavit. lUe enim come- 
dit de ligno scientie boni (et mali)^), qui sibi suam volunta- 
tem apj)ropriat et se exaltat de bonis , que Dominus dicit et 
5 operatur in ipso ; et sie per suggestionem diaboli et trans- 
gressionem mandati factum est ei pomum scientie mali; unde 
oportet, quod sustineat penam. 

3. De perfecta obedientia. — Dicit Dominus 
in evangelio (Lc 14, 33) : 'Qui non renuntiaverit Omnibus, que 

lopossidet, non potest meus esse discipulus' ; et (Mt 16,25): 
'Qui Toluerit animam suam salvam facere, perdet eam'. Ille 
homo relinquit omnia, que possidet, et perdit corpus suum^), 
qui se ipsum totum prebet ad obedientiam in manibus*) sui 
jH-elati^); et quicquid facit aut dicit, quod ipse sciat, quod 

15 non sit contra voluntatem eins , dummodo ") bonum sit quod 
facit '■) , vera obedientia est. Et si quando subditus videat 
meliora et utiliora anime sue, quam illa que prelatus sibi pre- 
cipit^), sua voluntarie^) Deo^") sacrificet; que autem sunt 
prelati, opere studeat adimplere. Nam bec est vera et cari- 

20 tativa obedientia , que ^i) Deo et proximo satisfacit. Si vero 
prelatus precipiat aliquid subdito contra animam suam, licet 
ei non obediat, tarnen ipsum non dimittat. Et si ab aüquibus 
inde persecutionem sustinuerit, magis eos diligat propter Deinn. 
Nam qui "2) prius persecutionem sustiaet, quam velit a suis 

25 fratribus seiiarari, vere i^ermanet in perfecta obedientia, quia 
ponit animam suam pro fratribus suis (Jo 15, 13). Sunt enim 
multi^^) religiös!^*), qui sub spetie meliora videndi quam illa^'^), 

1) ita K, B 4, B 6; alü quia. 2) add. B 1, B 4, K. 3) et 

animam suam add. B 1, B 4. 4) in m, om. B 1, B 4. 5) B 1 

et B 4 perguut: Quia cum facit voluntatem eius, dummodo bene facit, 
vera obedientia est. 6) dum K, M. 7) quidquid facit add. K. 

8) j)i-ecipiat K. 9) ita As; voluntate M; 'suam voluntatem' alü. 

10) om. B 4; K erasit, sed postea superscripsit. 11) quia As. 

12) om. B 8. 13) quidam B 4. 14) 'quibus sua meliora viden- 

tur' pergit B 3. 15) om. M; ea K. 



Verba Admonitionis. 43 

que siii prelati precipiunt, retro i) aspiciunt (Lc 9, es) et ad 
vomitum proprie voluntatis redeunt (Prov 26, u); Mi homicide 
sunt et propter mala sua exempla midtas animas perdere 
faciunt. 

4. üt nemo appropriet sibi prelationem. — 5 
'Non veni ministrari, sed ministrare', dicit Dominus (Mt 20, as). 
Illi qui sunt super alios constituti, tantum de illa prelatione 
glorientur, quantum si essent in abluendi fratrum pedes offitio 
deputati. Et quanto magis turbantur^) de ablata sibi prela- 
tione quam de pedimi offitio ^) , tanto magis sibi loculos ad lo 
periculum anime componunt. 

5. üt nemo superbiat, sed glorietur in cruce 
Domini. — Attende*), o bömo, in quanta excellentia po- 
suerit te Dominus Dens, quia creavit et formavit te ad ima- 
ginem dilecti Filii sui secundum corpus et simüitudinem suam i5 
secundum spiritum. Et omnes creature, que sub celo sunt, 
secundum se ^) serviunt et cognoscunt et obediunt creatori suo 
melius quam tu. Et etiam demones non crucifixerunt eum, 
sed tu cum ipsis crucifixisti eum et adbuc crucifigis delectando 
in vitiis et peccatis. Unde ergo potes gloriari? ISTam si tan- 20 
tum ") esses subtilis et sapiens, quod omnem scientiam baberes 
et scires interj)retari omnia genera Unguarum et subtiliter de 
celestibus rebus perscrutari, in omnibus biis non potes gloriari ; 
quia unus'') demon scivit^) de celestibus magis") et modo 
seit de terrenis plus quam omnes bomines , licet aliquis ") 20 
fuerit, qui summe sapientie cognitionem a Domino receperit 
spetialem. Similiter etiam •^■^) si esses pulcrior et ditior omnibus 
et etiam si faceres mirabilia, ut demones fugares, omnia ista 
tibi sunt contraria et nicbil ad te pertinent , et in biis nil 
potes gloriari ; sed in hoc possumus 'gloriari, in infirmitatibus' so 



1) tales retro B o. 2) turbarentur K. 3) abluendi add. K; 

ablato abluendi add. B 4. 4) om. K et alii. 5) sec. se om. 

B 3, 4, K. , 6) ita K. 7) quia u. om. B 4, 6. 8) om. Laur. 

9) om. K et alii. 10) liomo add. B 1, 4, 6. 11) ita K et As, M. 



44 Verba Admonitionis. 

(2 Cor 12, ö) nostris, et baiulare^) cotidie sanctam crucem 
Domini nostri lesü Christi 2). 

6. De imitatione Domini. — Attendamus, omnes 
fratres, bonum j)astorem, qui pro ovibus suis salvandis crucis 

5 sustinuit passionem. Oves Domini secute sunt ^) eum in tri- 
bulatione et*) persecutione et*) verecundia, fame et siti, in^) 
infirmitate et temptatione ef) ceteris aliis et de büs recepe- 
runt a Domino vitam sempiternam. Unde magna verecundia 
est nobis servis Dei"), quod sancti fecerunt opera, et nos 

10 recitando et predicando ea volumus inde recipere honorem et 
gloriams). 

7. üt bona operatio sequatur scientiam. 
— Dicit apostolus (2 Cor 3, e) : 'Littera occidit, Spiritus autem 
vivificat'. Uli sunt mortui a littera , qui tantum sola verba 

15 cupiunt sch'e, ut sapientiores inter alios teneantur et j)Ossint 
acquirere magnas divitias dantes") consanguineis et amicis. 
Et illi religiosi sunt mortui a littera: qui spiritum divin e 
littere nolunt sequi, sed sola verba magis cupiunt scire et aliis 
interpretari '"). Et illi sunt vivificati a spiritu divine littere, 

20 qui omnem litteram, quam sciunt et cupiunt scire, non attri- 
buunt corpori^^), sed verbo et exemplo reddunt ea^-) altissimo 
Domino Deo, cuius est omne bonum. 

8. Dej)eccato invidiQ vitando. — Ait aposto- 
lus (1 Cor 12, 3) : 'Nemo potest dicere : Dominus lesus , nisi 

25 in Spiritu Saiicto' ; et (B,m 3, 12) : 'Non est qui faciat bonum, 
non est usque ad unum'. Quicumque ergo invidet fratri suo 
de bono, quod Dominus dicit et facit in ipso, pertinet ad pec- 
catum blasphemie, quia ipsi Altissimo invidet, qui dicit et facit 
omne bonum. 



1) in baiulando B 1, 4. 2) 'in corpore et in mente' add. B 3. 

3) fuerunt K, M. 4) cm. K 5) siti in om. K. 6) tent. et 

cm. K. 7j om. E. 8) B 3 pergit: 'sed eos imitari nolumus'. 

9) et dare B 1, 4. 10) predicare B 4; 'quam operari' add. B 3. 

11) sibi B 4. 12) ita Codices. 



Verba Admonitionis. 45 

9. De dilectione. — Dicit Dominus (Mt 5, a) : Di- 
ligite iBimicos vestros etc. Ille eiiimi) veraciter diligit inimi- 
cmn suum, qui non dolet de iniui-ia, quam sibi facit, sed de 
peccato anime sue uritur proi^ter amorem Dei et ostendit^) 
ei ex operibus dilectionem. 5 

10. De castigatione corporis. — Mitlti sunt, 
qui dum peccant vel iniuriam recipiunt, sepe inculpant inimi- 
cum^) vel proximum. Sed non est ita; quia unusquisque in 
sua potestate babet inimicum, videlicet corpus, per quod pec- 
cat. Unde beatus ille servus, qui talem inimicum traditum in lo 
sua potestate semper captum tenuerit et sapienter se ab ipso 
custodierit, quia, dum boc fecerit, nullus alius inimicus visi- 
biHs vel invisibilis ei nocere poterit. 

11. TJt*) nemo corrumpatur malo alterius. 
— Servo Dei nulla res displicere debet preter peccatum. Et i5 
quocumque modo'') aliqua persona peccaret, et propter boc 
servus Dei non'') ex caritate turbaretui* et irasceretur ''■), 'tbe- 
saurizat sibi' culpam (B,m 2, s). Hie servus Dei, qui non ira- 
scitur neque conturbat se pro aüquo, recte vivit sine proprio®). 
Et beatus est , qui non retinet sibi aliquid reddens que sunt 20 
cesaris cesari et que sunt Dei Deo (Mt 22, 21). 

12. De cognoscendo spiritu Domini. — Sic 
potest cognosci °) servus Dei, si babet de spiritu Domini : cum 
Dominus operaretur^") per ipsum aliquod bonum, si caro eins 
non inde se exaltaret^^), quia semper est contraria omni bono, 25 
sed si magis ante oculos suos se baberet viliorem et omnibus 
aliis bominibus minorem se existimaret-^-). 



1) om. K. 2) ostendet As. 3) 'humane generationis' add. 

B 3. 4) C 11 om. B 3. 5) peccato K. 6) ita As, K, M; 

non — car. om. B 4. 7) et ir. om. B 4. 8) sine proprio peccato 

K; sine peccato M. 9) scire B 3. 10) operatur etc. K. 

11) B 1, B 4: non habet de spüritu Dei. Si autem ante oculos etc. 

12) ita As, K; B 1 et B 4 pergunt: 'tunc vere habet spiritum Dei; 
B 3: si hoc non facit, spiritum Dei non habet. 



46 Verba Admonitionis. 

13. D e p ati e nti a ^). — Non potest cognoscere^) ser- 
Tus Dei, quaiitam liabeat patientiam et humilitatem in se, dum 
satisfactum est ei^). Cum autem venerit tempus, quod illi qui 
deberent ei satisfacere*), faciunt sibi contrarium, quantam ibi 

ä patientiam et bumilitatem habet, tantam babet et non plus. 

14. D e j) au per täte Spiritus. — 'Beati pauperes 
spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum' (Mt 5, 3). Multi 
sunt, qui orationibus et offitiis insistentes midtas abstinentias 
et afilictiones in suis corporibus faciunt, sed de solo verbo, 

10 quod yidetur esse iniuria suorum corporum, vel de aliqua re, 
que sibi°) auferretur ") , scandalizati continuo perturbantur ''). 
Hii non sunt pauperes spiritu; quia qui vere pauper est spi- 
ritu, se ipsuin odit et eos diligit, qui eum percutiunt in maxil- 
lam (Mt 5, sa). 

15 15. De pace. — 'Beati pacifici, quoniam filü Dei voca- 

buntur' (Mt 5, 0). Illi sunt vere pacifici, qui de Omnibus, que 
in boc seculo patiuntur, propter amorem Domini nostri lesu 
Christi in animo et corpore pacem servant. 

16. De munditia cordis. — 'Beati mundo corde, 
20 quoniam ipsi Deum videbunt' (Mt 5, s). Mundo corde sunt 

qui terrena despiciunt, celestia querunt et semper adorare et 
videre Dominum Deum vivum et verum mundo corde et animo 
non desistunt. 

17. De humili servo Dei. — Beatus ille servus, qui 
20 non magis se exaltat de bono, quod Dominus dicit et ojicra- 

tur per illum, quam quod dicit et operatur per aüum. Peccat 
homo, qui magis vidt recipere a proximo suo, quam non^) 
vult") dare de se Domino Deo. 

18. De compassione proximi. — Beatus bomo, 
30 qui sustinet proxiuium suum secundum suam fragilitatem in 



1) K pergit: Beati pacifici etc. 2) cognosci K. 3) B 4 

addit: secundum voluntatem vel necessitatem. suam. 4) 'in Omnibus 

bonis' add. B 3. 5) eis K. 6) aufertur K. 7) scandalizantur 

statim et conturbantur B 3, 4. 8) om. B 1, 4, K. 9) velit K. 



Verba Admonitionis. 47 

eo, quod *) vellet sustineri ab ipso , si ^) in consimili casu 
esset ^). Beatus servus, qui omnia sua bona reddit Domino 
Deo, quia qui sibi aliquid retinuerit, 'abscondit in se pecuniam 
domini sui' (Mt 25, is) et 'quod putat habere, auferetur ab eo' 
(Lc 8, 12). 5 

19. De h u m i 1 i s e r v D e i. — Beatus servus, qui 
non tenet se meliorem, quando magnüicatur et exaltatur ab 
liominibus, sicut quando*) tenetur TÜis et simplex et despec- 
tus: quia quantum est homo coram Deo, tantum est et non 
plus. Ye Uli religioso, qui ab alüs positus est in alto et per 10 
suam voluntatem non vult descendere. Et beatus ille servus, 
qui non per suam voluntatem ponitur °) in alto et semper de- 
siderat subesse") pedibus aliorum. 

20. De bono et vano religioso. — Beatus ille 
religiosus, qui non habet iucunditatem et letitiam nisi in sanc- 10 
tissimis eloquiis et operibus Dei et cum hiis perducit '') homines 
ad amorem Dei in gaudio et letitia. Ve illi religioso, qui de- 
lectat se^) in verbis otiosis et inanibus et cum hiis perducit 
homines ad risum. 

21. De inani et loquaci religioso. — Beatus 20 
ille servus, qui non loquitur sub spe mercedis et omnia ») sua 
non manifestat et non est 'velox ad loquendum' (Prov. 29, 20), 
sed sapienter providet, que debet loqui et respondere. Ve ilU 
rehgioso, qui bona, que Dominus sibi ostendit, non retinet in 
corde suo et aliis non ostendit per operationem , set magis 25 
sub spe-^") mercedis hominibus verbis cupit ostendere. Ipse^^) 
recipit ^^) mercedem suam et audientes parvum fructum re- 
portant. 



1) in quo B 4. 2) si — esset om. B 4. 3) abhinc novum 

capitulum 'Quod omnia bona Domino reddamus' K. 4) contra 

add. K. 5) positus est B 4. 6) esse sub B 4, K, M. 7) provo- 

cat B 4, Spec ; producit K, M. 8) delectatur B 1, 4. 9) 'quando 

loquitur sub spetie rei. omnia' As. 10) spetie As, K. 11) 'In hoc 

enim' B 1, 4; quia ipse K. 12) ita Codices. 



48 Verba Admonitionis. 

22. De correctione. — Beatus servus, qui i) disci- 
plinam, accusationem et reprehensionem ita patienter ab ali- 
quo ^) sustineret °) , sicut a semet ipso. Beatus servus , qui 
reprebensus benigne acquiescit, verecunde optemperat, humi- 

5 liter coiifitetur et libenter satisfacit. Beatus servus, qui non 
est velox ad se excusandum et humiKter sustinet verecundiam 
et reprebensionem de peccato, ubi non committit culpam*). 

23. De bumilitate. — Beatus servus ^), qui ita in- 
ventus fuerit") bumilis inter subditos suos, sicuti quando esset 

10 inter ''} dominos suos. Beatus servus , . qui semper permanet 
sub virga correctionis. 'Fidelis servus et prudens' (Mt 24, 25) 
est, qui in omnibus suis offensis non tardat interius peni- 
tere ^) per contritionem et exterius per confessionem et operis 
satisfactionem. 

15 24. De vera dilectione. — Beatus '■>) servus , qui 

tantum diligit fratrem suum ^"j, quando est infirmus, quod non 
potest ei satisfacere, quantum quando est sanus, quod potest 
ei satisfacere 11). 

25. Item de eodeni. — Beatus servus ^^), qui tantum 
20 diligeret^^) et timeret fratrem suum, cum esset longe ab ipso, 

sicuti quando esset cum eo et non diceret de eo aliquid post 
ipsum, quod cum caritate non posset dicere coram ipso. 

26. üt servi Dei bonorent clericos. — Beatus 
servus Dei, qui portat fidem in clericis '*), qui "savunt recte se- 

25 cundum formam sancte ecclesie Romane. Et ve illis, qui ipsos 



1) B 4 pei'git: cum reprehenditur et accusatur, illam reprehensionem 
et accusationem. 2) alio B 1, aliis B 4. 3) sie As, E; sustinet 

alii. 4) B 3 om. totum capitulum. 5) ille B 1, 4, K; praelatus 

B 3. 6) est K, M. 7) prelatos vel dorn. E. 8) sie M; punii-e B 3; 
punüi B 4, K. 9) 'Beatus ille frater, qui tantum diligeret fratrem 

suum infirmum, qui non potest ei satisfacere, quantum diligit sanum, 
qui potest etc.' Laur. 10) 'infirmum non valentem ei retribuere' ß 3. 

11) ß 4 om.- capitulum. 12) frater Laur. 13) diligit etc. B 4. 

14) om. As. 



Epistola ad fideles. 49 

despiciunt! Licet enim sint peccatores, tarnen nuUus debet 
eos üidicare, quia ipse solus Dominus reservat sibi ipsos ad 
iudicandum. Nam quantum^) est maior omnibus aniministratio 
eornm, quam liabent de sanctissimo corpore et-) sanguine 
Domini nostri lesu Christi, quod ipsi recipiunt et ipsi soli aliis 5 
admiiiistrant, tantum^i) plus"*) peccatum babent, qui jieccant 
in ipsis, quam in omnibus aliis bominibus istius mundi. 

27. De vir tute effu gante vitium. — Ubi Cari- 
tas est et sapientia, ibi nee timor nee ignorautia. übi") est 
patientia et bumilitas , ibi nee ira nee perturbatio. Ubi est lo 
paupertas cum letitia, ibi nee cupiditas nee avaritia. Ubi est 
quies et meditatio, ibi neque sollicitudo neque vagatio. Ubi 
est timor Domini ad atrium suum custodiendum , ibi inimicus 
uon. potest habere locum ad- ingrediendum. Ubi est miseri- 
cordia et discretio, ibi nee superfluitas nee induratio"). 15 

28. De a b s c n d e n d b n , n e p e r d a t u r. — 
Beatus servus, qui 'thesaurizat in celo' bona (Mt 6, 20), que 
Dominus sibi ostendit, et sub spe ') mercedis non cupit mani- 
festare bominibus, quia ipse Altissimus manifestabit o^Dera eins 
quibuscumque j)lacuerits). Beatus servus, qui secreta Domini 20 
Dei observat") in corde suo^"). 

9. Opuscuhim") commonitorium et exhortatoriiim (epistola quam 
misit omnibus fideübus). 

Incipit opusculum venerabilis patris nostri sancti Fran- 
cisci commonitorium et exhortatorium, 25 

In nomine Domini Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. 
Universis christianis, religiosis, clericis et laycis, masculis et 

1) quanto B 4. 2) sanctissimo add. K. 3) tanto B 4, K. 

4) magis de peccato B 4. 5) Ubi — perturb. om. B 4. 6) de- 

ceptio B 4, 6. 7) spetie As, K. 8) voluerit B 4. 9) sie As, 

K. conservat B 3. 10) K addit bic 'De religiosa eonversatione in 

bereniitoriis admonicio et doctrina, quam beatus Franciscus edocuit' cf. 
infra nr. 15. 11) 'Epistola missa universis Cbristianis' E. 

B o e li m e r , Analekten. Gr. A. 4 



50 Epistola ad fideles. 

feminis, omnibiis qui liabitaiit in universo niimdo, f rater Fran- 
ciscus, eoruui servus et subditus, obsequium cum reverentia, 
paceni veram de celo et sinceram in Domino caritatem. 

Cum sim servus omnium, Omnibus servire teneor et-^) ad- 
5 ministrare odorifera^) verba Domini mei^). Unde in^j mente 
considerans, quod cum*) persoualiter projiter iniirmitatem et 
debilitatem ") corporis mei non possim singulos visitare, pro- 
posui litteris jjresentibus et nuntiis •*) verba Domiui nostri lesu 
Christi, qui est Verbum Patris, vobis referre et verba Spiritus 
10 Sancti, que spiritus et vita sunt (Jo 6, et). 

1. De Verbo Patris. — Istud Yerbum Patris tarn 
dignimr, tarn '<) sanctum et gloriosum nuntiavit altissimus Pater 
de celo per sanctum Gabrielem angelum suum in uterum^) 
sancte et gloriose Virginis Marie, ex cidus utero ^) veram re- 
is cepit carnem humanitatis et fragiütatis nostre. Qiu, cum dives 
esset (2 Cor 8, a) super omuia, voluit tameu ^"j ipse ^^) cum bea- 
tissima Virgine matre sua eligere paupertatem. Et prope pas- 
sionem suam celebravit Pasca cum discipulis suis et accipiens 
pauem gratias egit et-'-) benedixit et fregit dicens : Accipite et 
20 comedite, hoc est corf)us meum. Et accij^iens calicem dixit: 
Hie est sanguis meus novi testamenti, qui pro vobis et pro 
multis effundetur in remissionem jjeccatorum (Mt 26, »g ; Lc 22, lo). 
Deinde oravit ad Patrem dicens : Pater, si fiei'i potest, transeat 
a me calix iste (Mt 26, sa). Et factus est sudor eins sicut 
25 gutte sanguinis decurrentis in terram (Lc 22, u). Posuit tarnen 
voluntateni suam in voluntate Patris dicens : Pater, fiat voluu- 
tas tua, non, sicut ego volo, sed sicut tu (Mt 26, 42). Cuius 
Patris talis fuit voluntas, ut Filius eius''^) beiiedictus et glo- 
riosus, quem dedit nobis et^*) natus fuit pro nobis, se ipsum 



1) om. K. 2) omuia K, B 4. 3) om. K 4) ita As, 

K, M. 5) et deb. om. K. 6) nunc K, B 4. 7) et etiain K. 

8) ita As, M; venturam K. 9) vero add. B 4. 10) et K. 11) in 

mundo add. K. 12) om. K. 13) suus K. 14) et — nobis 

om. B 4. 



Epistola ad ficleles. 51 

per proprium saiigiiinem suum sacrificium et hostiam in ara 
crucis offerret, non propter se, per quem facta sunt omnia 
(Jo 1, 3), secl jDro peccatis nostris relinquens nobis exemplum, 
ut sequamur vestigia eins (1 Pt 2, 21). Et ^) vult , ut omnes 
salvemur per ipsum et recipiamus ipsum puro corde et casto 5 
corj)ore nostro. Secl pauci sunt, qui velint eum accipere et 
salvi esse i)er eum, licet eins iugum suave sit et onus ipsius 
leve (Mt 11, 30). 

2. De hiis qui nolunt observare man data 
D ei. — Qui nolunt gustare, quam suavis sit Dominus (Ps 33,8), 10 
et diligunt tenebras magis quam lucem ( Jo 3 , 19) , nolentes 
adiraplere mandata Dei maledicti sunt; de qiiibus dicitur per 
prophetam: Maledicti qui decünant a mandatis tiiis (Ps 118, 21). 
Sed, o quam beati ^) et benedicti sunt illi, qui Deum diligunt 
et faciunt, sicut dicit ipse Dominus in Evangelio (Mt 22, 37. 39) : 10 
Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota 
mente^) tua et proximum tuum sicut te ipsum. 

3. De dilectione Dei et eins cultu. — Dili- 
gamus igitur Deum et adoremus eum puro corde et pura mente, 
quia ijDse super omnia querens boc dixit (Jo 4, 23) : Yeri ado- 20 
ratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate. Omnes enim, 
qui adorant eum, in spiritu veritatis oportet eum adorare (4, 21). 
Et dicamus ei laudes et orationes die ac nocte dicendo : Pater 
noster, qui es in celis, quia oportet nos semper orare et non 
deficere (Lc 18, 1). 20 

4. Quod j)eccata confiteamur sacerdoti- 
b u s. — Debemus siquidem confiteri sacerdoti omnia peccata 
nostra et recii)ere*) corpus et sanguinem Domini nostri lesu 
Christi ab eo°}. Qui (enim) non manducat suam carnem et 
non bibit suum sanguinem, non potest introire in regnum Dei 30 
(Jo 6, 54). Digne tamen manducet et bibat, quia qui indigne 

1) et — ipsum om. B 3. 2) beati et om. K. 3) anima K 

et alii. 4) recipiamus K, M. 5j K, B 4 pergunt: Quia Dominus 

dieit. Qui meam ete. 

4* 



52 Epistola ad fideles. 

recipit, iudicium sibi manducat et bibit, noii diiudicans ^) cor- 
pus Domini (1 Cor 11, 20). Faciamus insuper fructus dignos 
penitentie (Lc 3, s). Et diligamus prosimos sicut nos ipsos; 
et, si quis nou vult veP) non potest eos diligere sicut se^) 
5 ipsum, saltim non inferat eis mala, sed faciat eis bona. 

5. Qualiter iudicent alios, qui potestatem 
a c c e p e r u n t. — Qui autem potestatem iudicandi alios re- 
ceperunt, iudicium cum misericordia*) exerceant, sicut ipsi 
volunt a Domino misericordiam optinere. Iudicium enim sine 

10 misericordia erit iUis ^), qui non fecerint misericordiam (Jac 2, 13). 
Habeamus itaque caritatem et humiütatem et faciamus bele- 
mosinas"), quia ipse lavant animas a sordibus peccatorum (Tob 
4, 11). Homines enim omnia perdunt, que in hoc seculo relin- 
quunt; secum tamen portant caritatis mercedem et helemosüias, 

15 quas fecerunt, de quibus babebunf^) a Domino premium et 
dignam remunerationem. 

6. De ieiunio tam a vitiis quam cibis. — 
Debemus etiam ieiunare et abstinere a vitiis et peccatis (Eccl. 
3, 32) et a superfluitate ciboruin et potus et esse catboKci. 

20 Debemus etiam ecclesias visitare frequenter et venerari clericos 
et revereri, non tantum propter eos, si sint j)eccatores, sed 
j)ropter offitium et am m inistr ationem sanctissimi corporis et 
sanguinis Domini nostri lesu Christi, quod sacrificant in altari 
et recipiunt et alüs amministrant. Et firmiter sciamus omnes, 

25 quod nemo ijotest salvari nisi per sancta verba Domini et per 
sanguinem Domini nostri lesu Christi^), que clerici dicunt et 
annuntiant et administrant. Et ipsi soli ministrare debent 
et non alü. Spetialiter^) autem reügiosi, qui renuntiaverunt 
seculo, tenentur plura et maiora f acere, sed ^°) ista non dimit- 

sotere (Lc 11,42). Debemus odio habere corpora nostra cum 

1) 'i. e. non discernens' add. E. 2) vel — pot. om. K et alii. 

3) semet K. 4) et misericordiani B 4. 5) tiet illi qui facit K et alii. 
6) elemosinam M; ipsa lavat As, M. 7) recipient K. 8) ita 

As, K. 9) Et spet. B 4. 10) et K. 



Epistola ad fideles. 53 

vitiis et peccatis, quia Dominus dicit in EvangeKo (Mt 15, is) : 
Omnia^) vitia et peccata de corde exeunt. 

7. Qualiter debemus inimicos diligere et 
eis benefacere. — Debemus diligere inimicos nostros et 
benefacere liiis qui oderunt nos (Lc 6, 27). Debemus -) obser- 5 
vare precepta et consilia Domini nostri lesu Christi. Debe- 
mus etiam nosmetipsos abnegare et ponere corpora nostra sub 
iugo servitutis et sancte obedientie, sicut unusquisque promisit 
Domino. 

8. Ut sit sicut minor is, cui obedientiaio 
fuerit commissa. — Et nullus bomo teneatur ex obe- 
dientia obedire alicui in eo, ubi^) committitur delictum vel 
j)eccatum. Cui*) autem obedientia commissa est et qui habe- 
tur maior, sit sicut minor (Lc 22, 20) et aliorum fratrum ser- 
Yus et in singulos fratres suos misericordiam faciat et habeat, 15 
quam vellet sibi fieri, si in consimili casu esset. Nee ex de- 
licto fratris irascatur in fratrem, sed cum omni patientia et 
humilitate ipsum benigne moneat et sustineat. 

9. Utnon simus sapientes secundum car- 
nem°). — Non debemus secundum carnem esse sapientes 20 
(1 Cor!, ig) atque prudentes, sed magis debemus esse sim- 
plices "), humiles et puri. Et habeamus corpora nostra in ob- 
Ijrobrium et despectum, quia omnes per culpam nostram sumus 
miseri et putridi"), fetidi et vermes, sicut dicit Dominus per 
prophetam (Ps 21, c) : Ego sum vermis et non homo, obpro- 20 
brium hominum et abiectio plebis. Nunquam debemus desi- 
derare esse super alios, sed magis debemus esse servi et sub- 
diti omni humane creatiu-e propter.Deum (1 Pt 2, 13). Et 
omnes üli et ille dum talia fecerint^) et perseveraverint usque 
in finem, requiescet super eos Spiritus Domini (Jo 11, 2) et 30 
faciet in eis ^) habitaculum et mansionem (Jo 14, 23) , et erunt 

1) mala add. M. 2) etiam add. K. 3) quod B 4. 4) ita 

As, K, M. 5) 'de sapientia carnis' K. 6) et add. K. 7) faei- 

Tint etc. V. 8) apud eos V. 



54 Epistola ad fideles. 

filiiPatris celestis(Mt5,35), cuiusi) opera faciuiit, et sunt s^jonsi, 
fratres et matres Domini nostri lesu Christi. Sponsi sumus, 
quando Sj)iritii Sancto ") coniiingitur fidelis anima lesu Christo. 
Fratres eins sumus, quando facimus voluntatem Patris eins, 

5 qui^) est in celo (Mt 12. öo). Matres eius sumus, quando por- 
tamus eiim*) in corde et corpore nostro per amorem et pu- 
i'am et sinceram conscientiam (et)'') parturimus eum per sanc- 
tam operationem, que lucere debet aliis in exemplum. O quam 
gloriosum et sanctum et magnum habere in celis Patrem ! 

10 quam sanctum, paraclitum, pulchrum et amabile") habere in 
celis Sponsum ! quam sanctum et quam dilectiun, benepla- 
citum, humile, pacificimi, dulce et amabile et super omnia desi- 
derabile '') habere talem fratrem, qui posuit animam suam pro 
ovibus suis (Jo 10, 10) et oravit Patrem pro nobis dicens 

15 (17, ß sqq.) : 'Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti 
michi. Pater, omnes, quos dedisti michi in mundo, tui erant, 
et tu michi eos dedisti. Et verba, que dedisti michi, dedi eis ; 
et ipsi acceperunt et cognoverunt vere, quia a te exivi, et cre- 
diderunt, quia tu me misisti. Rogo ^) pro eis, non pro mundo. 

20 Benedic et sanctifica eos. Et pro eis sanctifico me ipsum, ut 
sint sanctificati in unum sicut et nos smnus. Et volo, Pater, 
ut, ubi ego sum, et illi sint mecum, ut videant claritatem meam 
in regno tuo.' 

10. De reddenda laude Deo. — Ei») autem qui tanta 

25 sustinuit pro nobis et ^'') tot bona contulit nobis et conferet 
etiam in futurum , omnis creatura, que est in celo et in terra, 
in mari et iu abyssis, referat^^) Deo laudem , gloriam^^), ho- 
norem et benedictionem (Apoc 5, 13) , quia ipse est virtus et 
fortitudo nostra, qui est solus bonus (Lc 18, 19), solus altissi- 



1) 'cuius — fratres' om. V. 2) 'per spiritum sanotum' Lui. 

3) qui — celo om. K. 4) add. V. 5) om. As, K. 6) admira- 

bile K; admirabilem M, V. 7) humilem, dulcem etc. As, M, V. 

8) oro K. 9) Et quia Lm. 10) om. K. 11) ipsi add. K. 

12) et add. K et alii. 



Epistola ad ficleles. 55 

mus, solus omnipotens, ammirabilis, gloriosus et solus sanctus, 
laudabilis et benedictus per infinita secula secidorum. Amen. 

11. De penitentia et coi'iiore-') Cbristi. — 
Omnes autem illi^), qui non sunt in penitentia et non recipiunt 
corpus et sanguinem Domini nostri lesu Christi et operantur 5 
vitia et peccata et ambulant post malam concupiscentiam et 
mala desideria et non observant que promiserunt, et serviimt 
corporaliter mundo carnalibns desideriis curis et soUicitudini- 
bus huius seculi et^) curis buius vite decepti*) a diabolo, 
ciüus filii sunt et cuius opera faciunt, ceci sunt, quia^) verum lo 
lumen Dominum nostrum lesum Christum non vident. Sapi- 
entiam non habent spiritualem, quia non habent Filium Dei 
in se , qui est vera sapientia Patris. De quibus dicitur : 
Sapientia eorum devorata est (Ps 107, 27). Vident, agnoscunt, 
sciunt et facimit mala et scienter") perdunt animas'^). Yidete, 10 
ceci, decepti ab inimicis nostris, scilicet^) a carne, a mundo 
et a diabolo, quia corpori dulce est facere j)eccatum et ama- 
rum servire Deo, quia omnia mala vitia et peccata de corde 
hominum exeimt et procedunt, sicut dicitur in Evangelio 
(Mt 15,19). Et nichil boni^) habetis in hoc seculo neque3)2ü 
in futuro. Putatis diu possidere vanitates huius seculi, sed 
decepti estis, quia veniet dies et hora, de quibus non cogitatis 
et nescitis et ignoratis. 

12. De infirmo qui male penitet. — Infirmatur 
corpus, mors appropinquat , veniunt ^") propinqui et amici di- 25 
centes : Dispone tua. Ecce uxor eins et filii eins, propinqui et 
amici fingunt flere-^^). Et respiciens videt eos flentes et mo- 
vetur malo ^-) motu et cogitando intra se dicit : Ecce, animam 
et corpus meum et omnia mea pono in manibus vestris. Vere, 
iste homo est maledictus, qui confidit et exponit animam suam so 

1) correctione M. 2) et ille acld. V. 3) et — vite om. B 4, 6. 

4) 'mente autem serviunt diabolo' B 4, 6. 5) et K. 6) ipsi 

scientes V. 7) suas add. K. 8) om. K, V. 9) et neque K. 

10) ven. — loqu. p. 56 1. 9 om. V. 11) se fl. B 4, 6. 12) in alio K. 



56 Epistola ad fideles. 

et corpus et oinnia siia in talibus manibus. Unde clicit Do- 
minus iDer prophetam (Jer 17, 5) : Maledictus liomo, qui con- 
fidit in homine ^). Et statim faciunt venire sacerdotem. Dicit ^) 
ei sacerdos: Vis recipere penitentiam de Omnibus peccatis tuis? 

äRespondet: Volo. Vis satisfacere -de^) commissis et liiis, que 
fraudasti et decepisti liomines, sicut potes, de tua substantia? 
Respoudet: JTon. Et sacerdos dicit: Quare non? ßespondet *) : 
Quia omnia disposui in manibus propinquorum et amicormn. 
Et incipit perdere loquelam, et sie moritur ille miser^). Set 

10 sciant omnes, quod, ubicumque et qualitercumque bomo moria- 
tur in criminali peccato sine satisfactione, et potest satisfacere 
et non satisfecit, diabolus rapit") animam eins de corpore 
suo cum tanta angustia et tribulatione, quantam nullus scire 
potest, nisi qui recipit. Et omnia talenta et potestas, scientia 

15 (et sapientia), quam ipse'^) putabat habere, auferetur ab eo 
(Lc 8, is). Et propinquis^) et amicis relinquit et ipsi toUent 
et divident substantiam eins et dicent postea: Maledicta sit 
anüna eins, quia potuit plus dare nobis et acquirere, quam 
non acquisivit. Corpus comedunt vermes. Et ita perdit cor- 

20 pus et animam in isto brevi sectilo et ibit in inferno , ubi 
cruciabitur sine üne. 

In") nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. 
( Omnes, ad quod littere iste pervenerint)") ego frater Fran- 
ciscus, minor servus vester, rogo et obsecro tos in caritate, 

25 que Dens est (1 Jo 4, ig), et cum voluntäte osculandi pedes 
vestros, ut hec verba et alia ^^) Domini nostri lesu Christi cum 
humilitate et caritate debeatis recipere et benigne operari et 
observare perfecte^-). Et qui nesciunt legere sepe legi faciant 



1) 'vel jiomt opeui suam in homine' add. K. 2) Et d. K. 

3) 'de male ablatis id est de Mis' B 4, 6. 4) om. As. 5) 'amara 

morte'. Et ubic. etc. V. 6) recipit K; aceipit B 4, 6. 7) se K. 

8) 'propinqui et amici tollent subst.' B 6. 9) In — Amen om. K, V. 

10) Omnes — perv. om. As, M; pervenerunt K. 11) ita As, K; odo- 

rifera verba V, M, B 4. 12) om. K; As, M om. perfecte — Christi. 



EiDistöla ad ca^jitulum generale. 57 

et apiid se retineant cum sancta operatione usque in finem, 
quia 'Spiritus et vita sunt' (Jo 6, ci). Et qui hoc-^) non fece- 
rint, reddent rationem in die iudicii ante tribunal Christi. Et 
omnes illi et ille, qui ea benigne recij)ient et intelligent et 
mittent aliis in exemplum, si in eis"'') perseveraverint^) usque 3 
in finem (Mt 10, 22), benedicat eis Pater et Filius et Spiritus 
Sanctus. Amen. 



10. Epistola ad capituliiin generale. 

De littera et ammonitione beatissimi patris nostri Eran- 
cisci quam misit ad capitulum, quando erat infirnuis. 10 

In nomine summe Trinitatis et sancte Unitatis, (Patris *) 
et Eüii et Spiritus Sancti. Amen").) 

Reverendis et multum diligendis fratribus universis fratri 
A. ß) , generali ministro religionis minorum domino suo, et 
ceteris ministris generalibus, qui post eum eruut, et Omnibus 15 
ministris et custodibus et sacerdotibus fraternitatis eiusdem in 
Christo humiübus et omnibus fratribus simplicibus et obedienti- 
bus, primis et novissimis, frater Franciscus, homo TÜis et ca- 
ducus, vester parvulus servulus^), salutem in eo, qui redemit 
et lavit nos in pretiosissimo sanguine suo (Apoc 1, 5) — cuius 20 
nomen audientes adorate eum cum timore et reverentia proni 
in terram^) — Dominus lesus Christus, Altissimi Eilius no- 
men^) illi, qui est benedictus in secula. Amen. 

Audite, Domini filii et fratres mei, et auribus percipite 
verba mea (Act 2, u). InclLaate aurem (Is 55, 3) cordis Testri 25 
et obedite voci Eilü Dei. Servate in toto corde vestro man- 
data eins et consilia eins perfecta mente implete. 'Confitemini 



1) liec K. 2) ea As. 8) perseverabunt B 4, K. 4) Patris 

— Amen om. As. 5) om. K. 6) ita As ; fratri TBS; 'fratri N' 

M ; om. ß 4, E, U. 7) ita As, M ; servus K, U. 8) terra E, U. 

9) nomine E. 



58 Epistola ad capitulum generale. 

ei, quoniam bomis' (Ps 135, i), et 'exaltate eum operibus vest- 
ris' (Tob 13, c) ; quoniam ideo inisit tos in universo mundo, iit 
verbo et opere detis testimonium voci eins et faciatis scire 
onines^), quoniam non est omnipotens preter eum (Tob 13, d). 

5 In disciplina et obedientia sancta perseverate (Hebr 12, 7) et 
que promisistis ei bono et firmo proposito adimplete. Tam- 
quam filüs offert se vobis Dominus Dens (12, 7). 

1. De reverentia sacramenti. — Deprecor ita- 
que omnes vos, fratres, cum osculo pedum et ea caritate, qua 

lopossum-), ut omnem reverentiam et omnem bonorem, quan- 
tumcumque poteritis, exbibeatis sanctissimo corpori et sanctis- 
simo^) sanguiui Domini nostri lesu Clu'isti, in quo que in 
celis et que in terris sunt pacificata sunt et reconciliata 
(Col 1, 20) omnipotenti Deo. 

15 2. D e m i s s a. — Kogo etiam in Domino omnes fratres 
meos *) sacerdotes , qui sunt et erunt et esse cupiunt sacer- 
dotes Altissimi, quatinus, cum'^) missam celebrare voluerint, 
puri pure faciant cum reverentia verum sacrificium sanctissimi 
corporis et sanguinis Domini nostri lesu Christi sancta in- 

20 tentione et munda, non pro uUa terrena re neque timore vel 
amore alicuius hominis, 'quasi placentes hominibus' (Col 3, 22). 
Sed omnis voluntas, quantum adiuvat gratia omnipotentis "), 
ad Deum^) dirigatur, soli ipsi siunrno Domino^) inde placere 
desiderans, quia ipse ibi solus operatur, sicut sibi placet; 

25 quoniam , sicut ipse dicit (Lc 22, 19) : Hoc facite in meam 
commemorationem, si quis aliter fecerit, ludas traditor effici- 
tur et") reus fit corporis et sanguinis Domini (1 Cor 11, 27). 
Recordamini, fratres mei sacerdotes, quod scriptum est de lege 
Moysi, quam transgrediens etiam in corporalibus sine ulla 



1) B 8 pergit: et faciatis stare omnes mutos, qui dicunt contra eum 
verbo et opere. 2) possit K 3) ita As, K. 4) nostros K. 

5) quod quandocmiique B 4, K, U. 6) oni. As; ipsius add. K. 

7) ad eum Lni. 8) tantum add. E, ü. 9) et . — Domini 

om. B 4, ü. 



Epistola ad capitulum generale. 59 

miseratione per sententiam Domini moriebatur. 'Quanto^) 
maiora et deteriora meretur pati supplicia , qiii Eilium Dei 
conculcaverit et sangiünem testamenti poUutum cluxerit, in quo 
sanctificatiis est, et Spiritui gratie contumeliam fecerit' (Hebr 
10, 28 -29)? Despicit enim homo, polluit et conculcat Agnnm 5 
Dei, qiiando, sicut dicit apostolns (1 Cor 11, 29), non diiudi- 
cans et discernens sanctum panem Cbristi^) ab aliis cibariis 
vel operibiis ^) vel indignus manducat vel etiam, si esset dignus, 
vane et indigne manducat, cum Dominus per propbetam dicat 
(Jer 48, 10) : 'Maledictus bomo, qui facit opus Domini fraudu- 10 
lenter'. Et*) sacerdotes, qui noluntbocponere super cor, in veri- 
tate condempnat^) dicens (Mal 2, 2) : 'Maledicam benedictionibus 
restris'. Audite, fratres mei : Si beata Yirgo Maria sie bonora- 
tur, ut dignum est, quia ipsum portavit in sanctissimo utero, si 
Baptista beatus contremuit et non audet tangere sanctum Dei 15 
verticem, si sepulcrum, in quo per aliquod tempus iacuit, ve- 
neratur, quantum debet esse sanctus, iustus et dignus, qui non 
iam moriturum, sed in eternum victurum et glorificatiun , in 
quem") desiderant angeli j)rospicere '^) (1 Pt 1,12), contrec- 
tat ^) manibus , corde et ore sumit et aliis ad sumendum 20 
prebet ? 

Videte dignitatem vestram, fratres sacerdotes , et 'estote 
sancti, quia ipse sanctus est' (Lev 11, a). Et , sicut super 
omnes propter boc misterium bonoravit tos Dominus Deus, ita 
et Yos super omnes ipsum diligite, reveremini et bonorate"). 
Magna miseria et miseranda infirmitas, quando ipsum sic^") 
presentem babetis et vos abquid aliud in toto mundo ciu'atis. 
Totus bomopareat, totus mundus contremiscat, et celum ex- 
ultet, quando super altare in manu^^) sacerdotis est Cbristus ■'-), 



2.i 



1) quanta M. 2) Christum E. 3) K pergit indignus man- 

ducat cum Dom. 4) igitur et K. 5) condempuet As, E. M. 

6) quam As, B 4. 7) insatiabiliter conspicere B 4. 8) contractat 

As, K. 9) honoretis E. 10) sicut E. 11) manibus E, U. 

12) ipse U. 



60 Epistola ad capitulum generale. 

Filius Dei vivi. O acLniiranda altitudo et stupenda dignatio ! 
O humilitas sublimis! sublimitas humüis, quod Dominus i) 
universitatis, Deus et Dei Filius, sie se humiliat, ut i^ro nostra 
Salute siib modica panis formula se abscondat ! Videte, fra- 

5 tres, bumilitatem Dei et effundite coram illo corda vestra 
(Ps 61, o). Humiliaraiiii et yos, ut exaltemini ab eo (1 Pt 5, g). 
Nichil ergo de vobis retineatis Tobis, ut totos vos recipiat, 
qui se vobis exbibet totuin. 

3. De u n a m i s s a t a n t u in d i c e n d a. — Moneo 

10 preterea") et exhortor in Doniino, ut in locis, in quibus fratres 
inox'antui", una tantum niissa celebretur in die secunduui formam 
sancte^) ecclesie. Si vero lilures in loco fuerint sacerdotes, 
sit per amorem caritatis alter contentus audita celebratione 
alterius sacerdotis, quia presentes et absentes replet, qui eo 

15 digni sunt. Dominus lesus Christus. Qui, licet in pluribus 
locis esse videatur, tarnen indivisibilis manet et aliqua detri- 
menta non novit, sed unus ubique, sicut ei placet, oj)eratur 
cum Domino Deo Patre et Spiritu Sancto Paraclito in secula 
seculorum. Amen. 

20 4. De r e V e r e n t i a v e r b o r u m s a c r o r u m. — 

Et, quia qui ex Deo est verba Dei audit (Jo 8, ii) , debemus 
proinde nos, qui spetialius divinis sumus offitüs deputati, non 
solum audire et facere, que dicit Deus, verum etiam ad insi- 
nuandam in*) nobis altitudinem Creatoris nostri et in ipso 

2.5 subiectionem nostram vasa et offitialia cetera custodire , que 
continent verba sua sancta. Propterea moneo fratres meos 
omnes et in Christo conforto, quatinus, ubicumque invenerint 
divina verba scripta, sicut possunt, venerentur et, quantum ad 
eos spectat, si non sunt reposita bene vel inhoneste iacent") in 

ao loco aliquo disiDcrsa, coUigant et reponant honorantes in ser- 
monibus Dominum, qui (eos)") locutus est. Multa enim sancti- 

1) Deus add. K. 2) propterea As, B 3. 3) Romane K; 

As post 'sancte' Labet unam litteram, fortasse r. 4) etiam K. 

5) iacerent U. 6) quos As, M; 'qui' alii. 



Epistola ad capitulum generale. 6L 

ficantur per yerba Dei (1 Tm 4, 5) , et in virtute verboriim 
Christi altaris conficitiir sacramentum. 

5. Confessio ipsius. — Oonfiteor preterea Deo 
Patri et Filio et Spiritiii Sancto et beate Marie perpetue Yir- 
gini et omnibus sanctis in celo et in terra, fratri H(eKe) mi- 5 
nistro religionisi) nostre, sicut venerabili domino meo, et sacer- 
clotibus ordinis nostri et omnibus aliis fratribiis meis benedictis 
omnia mea peccata. In miiltis ofPendi mea gravi culpa, spetia- 
liter quia regulam, quam Domino promisi, non servavi, nee 
offitium, sicut regula precipit, dixi sive negligentia sive infir- 10 
mitatis mee occassione sive quia ignorans sum et ydiota. 

6. De regula et de modo dicendi offitium 
et etiam de modo fratrum minorum cantandi. 
— Ideoqiie per omnia oro, sicut possum, fratrem H(eliam) ^) 
generalem dominum meum ministrum, ut faciat regulam ab 15 
Omnibus inviolabiliter observari et, quod clerici dicant offitium 
cum devotione coram Deo non attendentes melodiam vocis, 
sed consonantiam mentis, ut vox concordet menti, mens vero 
concordet cum^) Deo, ut possint per puritatem cordis*) pla- 
care Deiun") et non cum lascivitate vocis aures populi demul- 20 
cere. Ego enim promitto bec fii-miter custodire, sicut dederit 
mihi gratiam Dominus, et bec fratribus, qui mecum sunt, ob- 
servanda tradam in offitio et ceteris regularibus ^) constitutis. 
Quicumque autem fratrum bec observare noluerint, non teneo 
eos catbolicos nee fratres meos ; nolo '') etiam ipsos ^) videre 25 
nee loqui, donec penitentiam egerint. Hoc etiam dico de Om- 
nibus alüs, qui vagando vadunt, postposita regule ") disciplina, 
quoniam Dominus noster lesus Christus dedit vitam suam, ne 
perderet sanctissimi Patris obedientiam. 



1) generali niinistro huius religionis B 4; generali ministro huius 
religionis fratrum K. 2) om. B 4 et alii. 3) om. K. 4) mentis IJ. 
5) placere Deo K et alii. 6) aliis U; offitiis et ceteris aliis regula- 

ribus K. 7) nee volo B 4. 8) eos B 4. 9) ordinis B 4. 



62 -De reverentia corporis Domini. 

Ego frater Franciscus, liomo iuutilis^) et indigna creatura 
Domini Dei, dico per Dominum lesum Christum fratri H(elie) 
ministro ^) totius religionis nostre et Omnibus generalibus mi- 
nistris, qui post eum erunt, et ceteris custodibus et guardianis 

5 fratrum, qui sunt et erunt, ut^) hoc scriptum apud se liabe- 
ant, operentur*) et studiose reponant. Et exoro") ipsos, que 
scripta sunt in eo soUicite custodire") ac'^) facere diligentius 
observari secundum beneplacitum omnipotentis Dei, nunc et 
semper, donec finierit®) muudus iste. 

10 Benedict! vos a Domino, qui feceritis ista, et in eternum 

Dominus sit vobiscum. Amen"). 

Oratio: Omnipotens^"), eterne, iuste et misericors Dens, 
da nobis miseris propter temetipsum facere quod scimiis te 
Teile, et semper velle quod tibi placet, ut interius mundati, 

15 interius illuminati et igne Sancti Spiritus accensi sequi j)ossi- 
mus Testigia ") Eilii tui, Domini nostri lesu Cliristi, et ad te, 
Altissime, sola tua gratia pervenire, qui in Trinitate perfecta 
et Unitate simplici vi vis et regnas et gloriaris Dens omnipo- 
tens in^-) secula seculorum. Amen. 



20 11. De reverentia corporis Domini et de mnnditia altaris. 

I. Atl omues clericos. — Attendamus, omnes cle- 
rici, magnum peccatum et ignorantiam, quam quidam babent 
super sanctissimum corinis et sanguinem Domini nostri lesu 
Cbi'isti et sacratissima nomina et verba eins scripta, que 
25 sanctificant corpus. Seimus, quia non potest esse corpus, nisi 
prius sanctificetur a verbo. Mobil enim habemus et videmns 
corporaliter in boc seculo de ipso Altissimo nisi corpus et 

1) vilis U. 2) generali add. B 4, U. 3) cm. K. 4) custodiant 
add. B 4. 5) exhortor K, B 4. 6) custodiri K, U. 7) ut 

faciant B 4, ü, K. 8) ita K; finiatur B 4, P; fuerit As et alii. 

9) Amen. Amen. Amen K. 10) Pater M. 11) dilectissimi add. K 

12) ita As, K; per omnia M. 



Epistola ad custodes. 63 

sanguinem, nomina et verba, per que facti sumus et redempti 
de morte ad vitam. Omnes aiitem illi, qui ministrant tarn 
sauctissima misteria, considerent intra se, maxime Mi, qui indis- 
crete ministrant, quam viles sint calices, corporalia et linte- 
amina, ubi sacrificatur coriius et sanguis Domini nostri. Et 
a multis in locis vilibus relinquitur et miserabiliter (per viam) 
portatur et indigne sumitur et indiscrete aliis ministratur. 
Nomina etiam et verba eins scripta aliquando pedibus concul- 
cantur; quia animalis bomo non percij)it ea, que Dei sunt 
(1 Cor 2, 14). Non movemur de biis omnibus pietate, cum ipse 10 
pius Dominus in manibus nostris se prebeat, et eum tractemus 
et sumamus cotidie per os nostrum ? An ignoramus, quia de- 
bemus venire in manus eins? Igitur de biis omnibus et aliis 
cito et firmiter emendemus ; et ubicumque fiierit sanctissimum 
coi'pus Domini nostri lesu Christi illicite coUocatum et relic- 15 
tum, removeatur de loco illo et in loco pretioso ponatur et 
consignetur. Similiter nomina et verba Domini scripta, ubi- 
cumque inveniantur in locis immundis, colligantur et in loco 
bonesto debeant coUocari. Et scimus, quia bec omnia tenemur 
super omnia observare secundum precepta Domini et consti- 20 
tutiones sancte matris ecclesie. Et qui boc non fecerit, sciat, 
se coram Domino nostro lesu Christo in die iudicü reddere 
rationem. Hoc scriptum ut melius observetur, sciant se bene- 
dictos a Domino Deo, qui ipsum fecerint exemj)lari. 

II. Ad universos custodes. — Universis custodibus fra- 25 
trum minorum, ad quos littere iste i^ervenerint, frater Eran- 
ciscus, in Domino Deo vester servus et parvulus, salutem cum 
novis signis celi et terre, que magna et excellentissima sunt 
apud Dominxun et a multis religiosis et alüs bominibus minima 
reputantur. 30 

Rogo TOS plus quam de me ipso, quatenus, cmn decet et 
videritis expedire, clericis biuniliter supplicetis, quod sanctissi- 
mum corpus et sanguinem Domini nostri lesu Christi et sancta 
nomina et verba eins scripta, que sanctificant corpus, super 



64 Landes de virtutibus. 

omiiia debeant venerari. Calices, corporalia, ornamenta altaris 
et omiiia, qiie pertinent ad sacrificiiim pretiosa liabere debeant. 
Et, si in aliquo loco sanctissimum corpus Domini fuerit pau- 
perriuie coUocatum, iuxta mandatiun ecclesie in loco pretioso 

5 ab eis ponatur et consignetiir et cum magna veneratione por- 
tetur et cum discretione aliis ministretur. Nomina etiam et 
Terba Domini scripta, ubicumque inveniantur in locis immundis, 
colligantui' et in loco honesto debeant collocari. 

Et in omni predicatione, quam facitis, de penitentia po- 

10 pulum moneatis et quod nemo jootest salvari, nisi qui recipit 
sanctissimum corpus et sanguinem Domini. Et quando a sacer- 
dote sacrificatur super altare et in aliqua parte portatur, omnes 
gentes flexis genibus reddant laudes, gloriam et honorem Do- 
mino Deo vivo et vero. 

15 Et de laude eins ita omnibus gentibus annuntietis et pre- 

dicetis, ut omni liora et, quando pulsantur cam^Dane, semper ab 
universo populo omnipotenti Deo laudes et gratis referantur 
per totam terram. 

Et, ad quoscumque fratres meos custodes pervenerit hoc 

2ü scri^Dtum et exemplaverint et apud se habuerint et pro fratri- 
bus, qui liabent officium predicationis et custodiam fratrum, 
fecerint exemplari et omnia, que conttnentur in hoc scripto, 
predicaverint usque in finem, sciant se habere benedictionem 
Domini Dei et meam. Et ista sint eis per veram et sanctam 

25 obedientiam. Amen. 

12. Laudes de virtutibus. 

(Ave) regina Sapientia, Dominus te salvet cum tua sorore 
sancta pura Simplicitate. Domina sancta Paupertas, Dominus 
te salvet cum tua sorore sancta Humiütate. Domina sancta 
30 Caritas, Dominus te salvet cum tua sorore sancta Obedientia. 
Sanctissime virtutes omnes, vos salvet Dominus, a quo proce- 
ditis et venitis. Nullus homo est penitus in toto mundo, qiii 



Ciinticuni fratris Solls. 65 

unam ex vobis possit habere, nisi prius moriatur. Qiii iinam 
habet et alias non offendit, omnes habet, et qui unam offendit, 
mdlam habet et omnes oflFendit. Et unaqueque confundit vitia 
et peccata. Sancta Sapientia confundit Sathan et omnes ma- 
litias eins. Pui'a sancta Simplicitas confundit omnem sapien- 
tiam huius mundi et sapientiam carnis. Sancta Paupertas 
confundit omnem cupiditatem et avaritiam et curas huius se- 
culi. Sancta Humih'tas confundit superbiam et omnes homines 
huius mundi et omnia, que in mundo sunt. Sancta Caritas 
confundit omnes diabolicas et carnales temptationes et omnes 10 
carnales timores. Sancta Obedientia confundit omnes corpo- 
rales et carnales voluntates et habet mortificatum corpus suum 
ad obedientiam Spiritus et ad obedientiam fratris sui et facit 
hominem subditmn omnibus hominibus huius mundi, et non 
tantimi hominibus, sed etiam omnibus bestiis et feris, ut pos- 10 
sint facere de eo quicquid voluerint, quantum fuerit eis datum 
desuper a Domino. 



13. Canticura fratris Solls a. 1224—1226. 

Incipiuntur laudes creaturarum, quas fe- 
cit beatus Franciscus ad lau dem et honorem 20 
Dei, cum esset infirmus apud SanctumDami- 
anum. 

Altissimo, onnipotente bonsignore, 

Tue so le laude, la gloria, el honore et onne benedictione 

Ad te solo, Altissimo, se konfano 25 

et nuUu homo ene dignii te mentouare. 

Laudato sie, Misignore, cum tucte le tue creature 

spetialmente messor lo frate s 1 e, 

lo quäle iorno et allumini noi -per loi 

Et ellu e bellu e radiante cum grande splendore ao 

de te, Altissimo, porta significatione. 

B o c h m e r , Analekten. Gr. A. 5 



66 Laudes. 

Laudato si, jMisignore, per sora lunaele stelle 

in celu lai formate clarite et j)retiose et belle. 

Laudato si, Misignore, per frate v e n t o 

et per aere et nubilo et sereno et onne tempo, 
5 per lo quäle a le tue creature dai sustentamento. 

Laudato si, Llisignore, j)er sor aqua, 

la quäle e rnolto utile et humile et pretiosa et casta. 

Laudato si, Misignore, per frate f o c u, 

per loquale enallumini la nocte, 
10 ed ello e bello et iocundo et robustoso et forte. 

Laudato si, Misignore, j)er sora nostra matre t e r r a, 

la quäle ne sustenta et governa 

et j)roduce diversi fructi con coloriti flori et berba. 

Laudato si, Misignore , per q u e 1 1 i k e p e r d o n a n o per 
15 lo tuo amore 

et sostengo infirmitate et tribulatione, 

beati quelli kel sosterrano in pace, 

ka da te, Altissinio, sirano incoronati. 

Laudato si, Misignore, per sora nostra m o r t e c o r p o r a 1 e, 
20 da la quäle nullu bomo Advente po skappare. 

Guai acquelH ke morrano ne le peccata mortali. 

Beati quelli ke trovarane le tue sanctissime voluntati, 

ka la niorte secunda nol farra male. 

Laudate et benedicete IMisignore et rengratiate 
25 et serviateli cum grande bumilitate. 

14. Laudes. 

Incipiuntur laudes , quas ordinavit ^) beatissimus frater 

noster Franciscus et dicebat ipsas ad omnes horas diei et 

noctis et ante officium beate Marie virginis , sie incipiens. 

30 'Sanctissime pater noster qui es in celis' etc. cum 'Gloria'. 

Deinde dicantur laudes. 



1) Cf. Speculum perfectionis ed. Sabatier, c. V, 82, p. 161. 



De religiosa habitatione. 67 

'Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Dens omnipotens, qui 
est et qui erat et qui venturus est' (Apoc 4, s). ßesp. : Lau- 
demus et suj)erexaltemus eum in secula (cf. Dan 3, 57). 

'Dignus es, Domiue Deus noster, accipere laudem, gloriam 
et honorem et benedictionem' (cf. Apoc 4, n). Eesp. : Laude- 5 
mus et superexaltemus eum in secula. 

'Dignus est Agnus, qui occisus est, accipere virtutem et 
divinitatem et sapientiam et fortitudinem et lionorem et glo- 
riam et benedictionem' (Apoc 5, 12). Eesp. : Laudemus et 
superexaltemus eum in secula. 10 

'Benedicamus Patrem et Klium cum sancto Spiritu'. Eesp.: 
Laudemus et superexaltemus eum in secula. 

'Benedicite omnia opera Domini Domino' (Dan 3, 57). 
Eesp. : Laudemus et superexaltemus eum in secida. 

'Laudem dicite Deo nostro omnes servi eins et qui timetis 15 
Deum, pusilU et magni' (Apoc 19, r.). Eesp. : Laudemus et 
superexaltemus eum in secula. 

Laudent illum gloriosum cell et terra et 'omnis creatura, 
que in celo est et super terram et que subtus terram, mare 
et que in eo sunt' (Apoc 5, 13). Eesp. : Laudemus et super- 20 
exaltemus eum in secula. 

Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto. Eesp. : Laude- 
mus et superexaltemus eum in secula. 

Sicut erat in principio et nunc et semper et in secula 
seculorum. Amen. Eesp. : Laudemus et superexaltemus eum 25 
in secula. 

Oratio. Omnipotens, sanctissime, altissime et summe 
Deus, omne bonum, summum bonum, totum bonum, qui solus 
es bonus, tibi reddamus omnem laudem, omnem gloriam, om- 
nem gratiam, omnem honorem, omnem benedictionem et omnia 30 
bona. Fiat, fiat! Amen. 

15. De religiosa habitatione in eremo. 

nii qui Tolunt religiöse stare inheremis, sint tres fratres 

5* 



68 Epistola ad fratrem Leonem. 

aut quatuor ad plus. Duo ex ipsis sint matres et habeant duos 
filios Tel uuum ad minus, HU autem teneant vitam Martlie 
et alii duo Titam Marie Magdalene^), 

Isti duo, qui sunt matres, teneant yitam Marthe, et duo 

5 filü teneant vitam Marie et habeant unum claustrum, in quo 
unnsquisque babeat cellulam suam, in qua oret et dormiat. 
Et semper dicant completorium de die statim post occasum 
solis et studeant retinere silentium et dicant horas suas et in 
matutinis sui-gant et 'primum querant regnum Dei et iustitiam 

10 eius' (Lc 12, 3i). Et dicant ijrimam bora, qua convenit, et 
IDOst tertiam absolvant silentium et possint loqui et ire ad 
matres suas et, quando j)lacuerit, possint petere ab eis bele- 
mosinam, sicut parvuli pauperes propter amorem Domini Dei. 
Et postea dicant sextam et nonam et vesperas dicant bora, 

15 qua convenit. 

Et in claustro, ubi morantur, non permittant aliquam 
personam introire neque ibi comedant. Isti fratres, qui sunt 
matres, studeant manere remote ab omni persona et per obe- 
dientiam sui ministri -) custodiant filios suos ab omni persona, 

20 ut nemo possit loqui cum eis. Et isti filü non loquantur cum 
aliqua persona nisi cum matribus suis et cum ministro et cu- 
stode suo, quando j)lacuerit eis eos visitare cum benedictione 
Dei. (Filii ^) vero quandoque officium matrum assumant, sicut 
vicissitudinaliter pro tempore eis visum fuerit disi^onendum. 

25 Qui omnia supradicta sollicite et studiose studeant observare). 

16. Epistola ad fratrem Leonem. 

P. Leo F. Francisco tuo salutem et pacem. 
— Ita dico tibi, fili mi, et sicut mater , quia omnia verba, 



1) oin. K et pergit: 'Uli qui tenuerint vitam Marie habeant unum 
claustrum et unusquisque habeat locum suum, ita quod nee habitent 
simul nee cubent et semper' etc. 2) custodis K. 3) add. E 

et alii. 



Cartula fratri Leoni data. 69 

qiie diximus in via, breviter in hoc verbo dispono et consilio, 
et si te iDost oportet propter consilium venire ad me, quia ita 
consilio tibi: In quocumque modo melius videtur tibi placere 
Domino Deo et sequi vestigia et paupertatem suam , faciatis 
cum benedictione Domini Dei et mea obedientia. Et, si tibi 5 
est necessariimi propter animam tiiam aiit aliam consolationem 
tuam, et vis, Leo, venire ad me, veni. 

17. Cartula fratri Leoni data a. 1224. 

Landes Dei. — Tu es sanctus Dominus Dens solus, 
qui facis mirabilia. Tu es fortis. Tu es magnus. Tu es al- lo 
tissimus. Tu es rex omnipotens, tu Pater sancte, Rex cell et 
terre. Tu es trinus et unus Dominus Dens , omne bonum. 
Tu es bonum, omne bonum, summum bonum. Dominus Dens, 
vivus et verus. Tu es Caritas, amor. Tu es saj)ientia. Tu es 
bumilitas. Tu es patientia. Tu es securitas. Tu es quietas. 15 
Tu es gaudium et letitia. Tu es iustitia et temperantia. Tu 
es omnis divitia ad sufficientiam. 

In dorso eiitsdcm membranae Jegunhir: 

Benedicat tibi Dominus et custodiat te. Ostendat faciem 

suam tibi et misereatur tui. Convertat vultiun suum ad te et 20 

det tibi pacem Dominus benedicat, f. Leo, te. 

T. 

Super Ms verhis f rater Leo atramento riibro scripsit: 
Beatus Franciscus duobus annis ante mortem suam fecit 
quadi-agesiniam in loco Aluerne ad honorem beate Yü'ginis 25 
Marie matris Dei et beati Michaelis archangeli a feste as- 
sumptionis sancte Marie Virginis usque ad festum sancti Mi- 
chaelis Septembris. Et facta est super eum manus Domini: 
post visionem et allocutionem Seraphym et impressionem sti- 
gmatum Christi in corpore suo fecit has laudes ex alio latere 30 
cartule scriptas et manu sua scripsit gratias agens Domino 
de beneficio sibi coUato. 



70 Salutatio beate Marie. 

Post 'pacem' eaäem manus aääit: 

Beatus- Franciscus scripsit manu sua istain benedictionem 
mihi fratri Leoni. 

Siib signo T atramento 'ccqmt' äelmeatum est. De quo slgno 
5 fmfer Leo addit : 

Simili modo fecit istud Signum tau cum capite manu sua. 

18. Salutatio beate Marie Yirginis. 

Ave domina sancta, regina sanctissima, Dei genitrix Maria, 
que es virgo perpetua^), electa a sanctissimo patre de celo, 

10 quam consecravit cum sanctissimo dilecto Filio et Spiritu 
Paraclito, in qua fuit et est omnis plenitudo gratie et omne 
bonum. Ave-) palatium eins. Ave tabernaculum eins. Ave 
domus eius. Ave vestimentum eins. Ave ancilla eius. Ave 
mater eius et vos omnes sancte virtutes, que per gratiam et 

15 illuminationem sancti Spiritus infundiioini in corda fidelium, 
iit de infidelibus fideles Deo faciatis. 



D u 1) i a. 



1. Epistola ad populorum rectores. 

Universis potestatibus et consulibus, iudicibus atque rec- 
20 toribus ubique terrarum et omnibus aliis, ad quos litterae istae 
pervenerint, frater Franciscus, vester in Domino Deo servus 
parvulus ac despectus, salutem et pacem omnibus vobis optans. 
Considerate et videte, quoniam 'dies mortis appropinquat' 
(Gen 47, 29). Rogo ergo vos cum reverentia, sicut possum, ne 
25 projater curas et soUicitudines buius saeculi, quas babetis. Do- 
minum oblivioni tradatis et a mandatis eius declinetis , quia 
omnes ilK, qui eum oblivioni tradunt et a 'mandatis eius de- 



1) 'ecelesia facta et' K. 2) Ave — ancilla eius om. B 1. 



Dubia. 71 

clinant, maledicti' sunt (Ps 118, 21) et ab eo 'oblivioni traden- 
tur' (Ez 33, 13). Et, cum venerit dies mortis, omnia, 'quae 
putabant habere, auferentur ab eis' (Lc 8, is). Et, quanto 
sapientiores et potentiores fuerint in hoc saeculo, tanto maiora 
'tormenta sustinebunt in inferno' (Sap 6, 7). 

ünde firmiter consulo vobis, dominis meis, ut omni cura 
et sollicitudine posthabitis et sanctissimum corpus et sanctis- 
simum sanguinem Domini nostri lesu Christi in eins sancta 
commemoratione benigne recipiatis. Et tantum honorem in 
populo vobis commisso Domino conferatis , ut quolibet sero 10 
annuntietur per nuntium vel per aliud signum, quo omnipo- 
tenti Domino Deo ab universo populo laudes et gratiae refe- 
rantur. Et, si hoc non feceritis, sciatis vos debere coram 
Domino Deo vestro lesu Christo in die iudicü reddere ratio- 
nem. Hoc scriptum qui apud se retinuerint et observaverint 15 
illud a Domino Deo se noverint benedictos. 

2. Epistola ad s. Antoniiim de Padua. 

Carissimo meo fratri Antonio frater Franciscus in Christo 
salutem. — Placet mihi, quod sacram theologiam fratribus 
legas, dummodo j)ropter huius Studium sanctae orationis et 20 
devotionis spiritum non extinguant, sicut in regida contine- 
tur. Vale. 

3, Oratio. 

Absorbeat quaeso. Domine, meutern meam ab omnibus, 
quae sub caelo sunt, ignita et melliflua vis amoris tui , ut 20 
amore amoris tui moriar, qui amore amoris mei dignatus es 
mori. 

4. Expositio beati patris super orationem Dominicam. 

Pater noster: Creator, Redemptor, Salvator et Con- 
solator noster. ^o 

Qui es in celis: in angelis et in sanctis, illuminans 



72 Dubia. 

eos ad cognitionem, quia tu, Domine, lux es inflammans ad 
amorem; quia tu. Domine, amor es inliabitans et implens eos 
ad beatitudinem ; quia tu. Domine, summum bonum es, eter- 
num bonum, a quo omne bonum, sine quo nullum bonum. 

5 Sanctificeturnomentuum: clarificetur in nobis 

notitia tua, ut cognoscamus, que sit latitiido beneficiorum tuo- 
rum, longitudo j^romissorum tuorum, sublimitas maiestatis et 
profunditas iudiciorum. 

A d V e n i a t r e g n u m t u u m : ut tu regnes in nobis 

10 per gratiam et facias nos venire ad regnum tuum, ubi est tui 
visio manifesta, tui dilectio perfecta, tui societas beata, tui 
fruitio sempiterna. 

Fiat voluntas tua sicut in celo et in terra: 
ut amemu.s te ex tote corde te semper cogitando, es tota anima 

15 te semper desiderando, ex tota mente omnes intentiones nostras 
ad te dirigendo et honorem tuum in omnibus querendo, et ex 
Omnibus viribus nostris omnes vires et sensus anime et cor- 
poris in obsequium tui amoris et non in alio expendendo ; 
et proximos nostros amemus sicut et nosmetipsos, omnes ad 

20 amorem tuum pro viribus trabendo, de bonis aliorum sicut de 
nostris gaudendo et in malis compatiendo et nemini ullam of- 
fensionem dando. 

Panem nostrum cotidianum: dilectum Filium 
tuum, Dominum nostrum lesum Christum, da nobis hodie: 

25 in memoriam et intelligentiam et reverentiam amoris, quem ad 
nos habuit, et eormn, que pro nobis dixit, fecit et sustulit. 

Et dimitte nobis debita nostra: per tuam 
misericordiam ineffabilem et ineffabilem passionem dilecti Filii 
tui Domini nostri lesu Christi et per virtutem beatissime 

30 Marie virginis et omnium electorum tuorum merita et inter- 
cessionem. 

Sicut et nos dimittimus debitoribus nost- 
ris: et, quod non plene dimittimus, tu, Domine, fac nos j)lene 
dimittere, ut inimicos propter te veraciter diligamus et pro eis 



Regula paenitentiura. 73 

apud te devote intercedamus, nulli malum jn-o malo reddamiis 
et Omnibus in te prodesse studeamiis. 

Et ne nos inducas in temptationem: occul- 
tam vel manifestam, subitam vel importunam. 

Sedlibera nos a malo: preterito, presenti et fu- 
turo. Amen. Gloria patri etc. 



S p 11 r i a. 

lücipit regiila et vita fratriim vel sororiim penitentiimi. 

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. 

Memoriale propositi fratrum et sorornm de Peni- 10 
tentia in doniibns propriis existentium, inceptum anno 
Domini M°CC»XXT° tempore domiui Grregorii noni pape, 
XIII" Cal. jimii, indictione prima, tale est. 

I. De modo vestium. — 1. Viri qui liiiius fratemi- 
tatis fuerint de panno bumili sine colore induantur cuius 15 
brachium sex soldorum Raven(natensinm) pretium non exce- 
dat, nisi propter causam evidentem et necessariam, ad tempus, 
cum aliquo dispensetur. Et consideretui- panni latitudo et 
arctitudo circa predictum pretium. 2. Cblamydes et pelles 
habeant sine scollatura ') fixas vel integras non tarnen affibla- 20 
tas^), ut portant saeculares, et manicas clausas. 3. Sorores 
vero de ejusdem pretii panno et humilitatis chlamydes indu- 
antur et tunicas vel saltem cum cMamyde babeant guarnel- 
lum^) sive placentinum*) album vel nigrum aut amplum palu- 
tellum ^) lineum sine crispaturis ''), cuius brachium non excedat 25 



1) = ital. scülato, seollo = Ausschnitt am Halse (cf. fr. escolete, 
decollete). 2) = ital. affibbiare = mit Sehnallen versehen. 

3) = ital. guarnello (cf. 'Garn') = Unterrock von Cattun. 4) 'vestis 

muliehris species', Du Gange. 'Rock nach Piacenzaer Art.?' 5) pal- 

lidum = ital. xoaludello, 'vestis ampla manicata' Waclding. 6) = ital. 
erespa = fr. crepe = Falte. 



74 Kegula paenitentium. 

(pretium) XU den(arionini) Raveii(natensiuin). 4. De quo 
tarnen ijretio et de pellitionibus^) ipsarum dispensare poterit 
secundum conditionem cuiuscumque mulieris et loci consuetu- 
dinem. 5. Bindas^) vel ligaturas sericas sive coloratas non 
5 portent, et tarn fratres quam sorores pelles habeant agninas 
tautuni. 6. Bursas de corio et corrigias sine serico consutas 
et non alias habere liceat. Et alia ornamenta visitatoris ar- 
bitrio deponant. 7. Ad convivia inbonesta vel spectacula vel 
cboreas non vadant, bistrionibus non donent et donari a fa- 

10 milia sua probibeaut. 

II. De a b s t i n e n t i a. — 1. Omnes abstineant a car- 
nibus excepta dominica et tertia et quinta feria, nisi j)ropter 
infirmitatem, debilitatem, minutionem ^) tribus diebus et in iti- 
nere. 2. Yel i)ropter j)recipuam solemnitatem. intervenientem, 

15 scüicet nativitatis Domini per tres dies, anni novi, Epiphanie, 
Pasche Resurrectionis per tres dies, apostolorum Petri et 
Pauli, nativitatis beati Jobannis Baptiste, Assumptionis glo- 
riose Virginis Marie, festi Omnium Sanctorum et sancti 
Martini. 3. Alüs vero diebus non ieiunandis liceat comedere 

20 caseum et ova. Sed cum religiosis in eorum conventibus de 
appositis ab eis comedere licebit. 4. Et sint contenti prandio 
et cena, exceptis languidis et infirmis, viatoribus. Sanis cibus 
et potus sit temi^eratus. 5. Ante prandium et cenam dicant 
semel 'Pater Noster', post comestionem semel et gratias agant 

25 Domino. Alioquin dicant ter 'Pater Noster'. 6. A Paschate 
Eesurrectionis usque ad festum Omnium Sanctorum ieiunent 
sexta feria. A festo Omnium Sanctorum usque ad Pascha 
quarta et sexta feria jejunabunt, observantes nihilominus alia 
ieiunia que ab ecclesia indicantur generaliter facienda. 

30 III. Deieiuniis. — 1. Quadragesrmam vero sancti 

Martini post eandem diem usque ad Natale et quadi-agesimam 

1) = pellizona = vestis pellita (cf. Du Gange sub voce). 
2) = ital. benda = fr. bände = Binde. Ligatura = ital. legatura = 
Binde. 3) ^= niinution, Aderlass. 



Kegula paenitentium. 75 

maiorem a dominica carnispiivü usque ad Pascha contimie 
ieiunent, nisi jjropter infirmitatem vel aKam necessitatem. 
2. Sorores gravide usque ad suam purificationem ab exerci- 
tationibus corporalibus exceptis vestibus et orationibus poterunt 
abstinere. 3. Laborantibus in fatigationibiis a Paschate Re- 
surrectionis iisque ad sancti Älicbaelis dedicationem in die ter 
liceat cibum siimere. 4. Et quando aliis laborant, de omnibus 
appositis comedere licebit excepta sexta feria et ieiunüs ab 
ecclesia generaliter indictis^). 

IV. De orationibus. — 1. Omnes dicant cottidie 10 
Septem horas canonicas videlicet matutinum, primam, tertiam, 
sextam, nonam, vesperum et completorium ; 2. clerici, secun- 
dum ordinem clericorum ; scientes psalterium, pro prima 'Deus 
in nomine tuo' et 'Beati immaculati' usque ad 'Legem pone' 
et alios psalmos borarum cum 'Gloria Pati'i' dicant. 3. Sed 15 
cum ad ecclesiam non yadunt, dicant j^ro matutino psalmos, 
quos dicit Ecclesia vel alios quoscumque XVni psalmos vel 
saltem 'Pater Noster', ut ilHtterati. 4. In omnibus boris aliis 
pro matutino XU 'Pater ÜSToster' et j)ro unaquaque alia bora 
Septem 'Pater Noster' cum 'Gloria Patri' post ummiquodque. 20 
5. Et qui sciunt, 'Credo in Deum' et 'Äliserere mei Deus' in 
j)rima et comiiletorio dicant, si non dixerint horis constitutis, 
dicant tarnen 'Pater Noster'. Infii-mi non dicant boras, nisi 
velint. 

V. Quando debent ire ad matutinum. — 25 
1. Omnes ad matutinum vadant in quadi-agesima sancti Mar- 
tini 2) et maiori^), nisi personarum vel rerum incommoditas 
immineret. 

VI. De confessione et communione et alieno- 
rum satisf acti n e et de armis non sumendisao 
et iuramentis non prestandis. — 1. Confessionem 



1) 'indictis' aut 'interdictis'. lectio dubia. 2) = Adventszeit. 

3) = Osterfasten. 



76 Regula paenitentium. 

de iDeccatis faciant ter in anno et communionem in nativitate 
Domini et Paschate Resurrectionis et Pentecosten recipiant. 

2. De decünis preteritis satisfaciant et de futuris prestent. 

3. Arma mortalia contra quempiani non recipiant vel se- 
5 cum ferant^). 

4. Omnes a iuramentis solemnibus abstineant nisi neces- 
sitate cogente in casibus a summo pontifice exceptis in sua 
indulgentia °) Addelicet pro pace, fide, calumnia et testimonio. 



1) Cf. Breve Honorii papae III. 1221. Dec. 16 ed. Sbaralea, Bullarium 
Frauciseanuni 1 13. 8: 'Yenevabili fratri episcopo Ariminensi salntem et apo- 
stolicam benedictionem. Significatum est nobis, quod Faventiae (=Paenza) 
et in quibusdain alüs civitatibus et locis vicinis quidam sunt, quibus illum 
Dominus inspiravit atfectum, ut mundi iam gloriam non quaerentes, sed 
es humilitate abicientes in saeculo semet ipsos ad paenitentiam se con- 
verterint et ad lioc totum deputaverint tempus suum signum humilitatis 
et paenitentiae in Iiabitu exliibentes. Quia vero tales super iuramento 
de annis sumendis et sequendis locorum potestatibus exhibendo multo- 
tiens molestantur ex eo, quod nunquam defecit, qui bonis actibus invideret, 
fratemitati tuae per apostolica scripta mandamus, quatenus, cum a tali- 
bus fueris requisitus, molestatores suos super huius modi iuramento prae- 
missa monitione sublato appellationis impedimento auctoritate nostra 
compeseas. Datum Laterani XVII. Kalendas lanuarii. 'Pontificatus nostri 
anno sexto'. Cf. Breve Gregorii IX. 'Nimis patenter' a. 1227. Mai 26 
= Pottliast nr. 7919. 'Detestanda humani generis' a. 1228. Mart. 30. 
Pottliast nr. 8159. 'Cum dilecti filii' a. 1230. luni 4. Potthast nr. 8565. 

2) Cf. Breve Gregorii IX. a. 1228. Mart. 30, Sbaralea 1. 1. I p. 39 : 
'Universis fratribus de paenitentia per Italiam eonstitutis salutem et 
apostolicam benedictionem. 1. Detestanda humani generis hostis iuvidia 
tanto pertinacius persequitur servos Christi et armans suos satellites 
contra ipsos, ut ab eins servitio dolosis illis adinventionibus nititur amo- 
vere, quanto perspicacius intuetur ipsos huius mundi vanitatibus dere- 
lictis adhuc existentes in corpore in terrenis iam mente in caelestibus 
habitare etc. — 2. Sane felicis recordationis H o n o r i u s papa praede- 
cessor noster attendens vos fructus paenitentiae facientes ab huius sae- 
culi filiis angustiis inexquisitis affligi per hoc fovendos esse, laudabüi 
actione religionem vestram amplexens in visceribus Jesu Christi prose- 
cutus est gratia speciali mandans universis archiepiscopis 
per Italiam eonstitutis, ut vos servarent a iuramentis, quae 



Kegula j)aenitentiuin. 77 

5. Et in eorum loquela, siciit poterunt, vitabunt iiu-amenta. 
Et qni incaute iuraverit lapsu lingue, ut in multiloquio con- 
tüigit, eadem die in sero, cum recogitare debeant quod fece- 
riut, pro talibus iuramentis dicant ter 'Pater ISToster'. 

6. Quisque suam familiam confortet ad serviendum Deo. 5 



civitatum et locoruni rectores super eorum sequela extorquere a vobis 
illicite contendebant, defendentes tos, ne officia publica recipere 
vel nova exactionum vel alterius gravaminis subire onera contin- 
geret vos compelli. — 3. Sed filii tenebrarum, qui humana sapientes 
tenebvas lucein et lucem tenebras ponere didicerunt, per malignae inter- 
pretationis calumniam sie vestram indulgentiam vacuant, ut gravioribus 
iniurüs afüigamini nunc, quam prius, cum non eratis tali privilegio coni- 
muniti. Nam cimi dicti rectores a vobis non possint super sequela exigere 
iuramentum, innumeros quasi casus excogitant, quibus vos iurare compel- 
lant graviora onera vobis quam aliis suis civibus imponentes. Nee fruc- 
tus bonorum vestrorum vos permittunt pauperibus erogare, licet debitis 
oneribus, quae subire tenemini, nihil deperire contingat, alias vos plus 
debito et ampüus solito molestantes. — 4. ünde nobis humiliter suppli- 
castis, ut vobis indulgere misericorditer dignaremur , ne aliquod i u r a- 
m e n t u m nisi forsan pacis et fidei, calumniae vel t e s t i- 
m n i i facere teneamini, et ne plus quam vestri cives impositione 
n 6 r u m aggravari possitis, etut fructus bonorum vestrorum 
causa pietatis imjjendere valeatis personis, quibus expedire vide- 
ritis, e 1 a r g i r i , et ut i n i u r i a m non patiamini propter vestrorum 
civium debita vel delicta, nee teneamini, cum super bis culpabiles non 
sitis, debita solvere aliorum. — 5. Nos igitur attendentes vos viam per- 
fectionis ingressos tanto a seetatoribus huius mundi vebementius impu- 
gnari, quanto magis iidem diss-imiles vestris actibus comj)robantur, 
sinistrae interpretationis calumniam machinari: Universität! vestrae, de 
quorum religione pleno confidimus, licentiam super praedictis omnibus 
auctoritate praesentium indulgemus et concedimus postulata, districtius 
iniungentes, ut concessa vobis gratia sicuti laudabiliter studeatis, ne ab 
aliquo vestro convertatur forsitan in abusum; quia privilegio vobis con- 
cesso contingeret vos privari, si eins inveniremini abusores. — 6. Nulli 
ergo omnino hominum liceat banc paginam nostrae concessionis infrin- 
gere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare prae- 
sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum apostolorum 
Petii et Pauli se noverit incursurum. — Datum Laterani tertio Ealend. 
Aprilis pontificatus nostri anno secundo. 



78 Regula paenitentium. 

yil. De missa et congregatione cuiusque 
m e n s i s. — 1. Omnes fratres et sorores cuiuscumque civi- 
tatis et loci quolibet mense, quandocumque videbitur expedii'e, 
conveniant apud ecclesiam, quam ministri nuntiaverint, ibique 

5 audiant divina. 2. Et quilibet det massario^) unum denaiium 
usualem, quos idem massarius colligat et ministrorum consilio 
inter fratres j)auperes et sorores distiibuat, et maxime infirmis 
et eis, qui non habuerint funeris exseqiüas. Demum inter 
alios pauperes et eidem ecclesie de eadem pecunia offerat. 

10 3. Et tunc, si coinmode ijossimt, habeant iimim religiosum in 
Dei verbo instructum, qui eos moneat et confortet ad peni- 
teiitiam, perseverantiam et opera misericordie facienda. 4. Et 
sint sub silentio in missa et predicatione, intenti officio, ora- 
tioni et predicationi, exceptis officialibus. 

lö Vm. De oj)eribus misericordie et testa- 

mentis et discordiis reformandis. — 1. Cum 
aliquem fratrum vel sororum contigerit infirmari, ministri per 
se vel per alios, si infirmus eis fecerit nuntiari, semel in heb- 
domada visitent infirmantem et ad penitentiam comraoveant 

20 et, sicut viderint expedire, necessaria corporis, quibus indiget, 
de communi administrent. 

IX. De f r a t r i b u s d e f u n c t i s. — 1. Et si de 
bac luce migraverit infirmatus, nuntietur fratribus et sororibus 
qui fuerint in civitate vel loco presentes, ut ad ipsius con- 

25 veniant sepulturam nee recedant, donec missa fuerit celebrata 
et corpus traditum sepulture. 2. Et post, qiüKbet infra octo 
dies defunctionis ijDsius dicat j^ro anima defuncti, presbyter 
missam, sciens psalterium quinquaginta psalmos, alii quinqua- 
ginta 'Pater Noster' cum 'Requiem eternam' in fine cuiusque. 

30 3. Preter bec infra annum pro salute fratrum et sororiun 
vivorum et mortuorum dicat presbyter tres missas, sciens psal- 



1) = ital. massaio := Oekonom, Schatzmeister, cf. Du Gange sub 
voce. 



Regula paenitentium. 79 

terium dicat ipsum, alii dicant centum 'Pater Noster' cum 
'Requiem eternam' in fiiae cuiuslibet. Alioquin duplicent. 

X. De testamentis faciendis. — 1. Omnes qui 
possunt de jure testamentum faciant et de rebus suis infra 
tres menses post promissionem disponant , ne quis ipsorum 5 
intestatus decedat. 

2. De pace inter fratres et sorores aut estraneos discor- 
des facienda, sicut ministris videbitur, sie fiat, babito si ex- 
pedierit consilio ej)iscopi etiam dioecesani. 

3. Si contra ins vel privilegia fratres vel sorores a pote- lo 
statibus vel rectoribus locorum in quibus babitant vexentur^), 
ministri loci, quod videbitur expedire , cum consilio domini 
episcopi faciant. 

4. Ministerium et alia officia, que sunt bic scripta, sibi 
imposita quilibet suscipiat et fideliter exerceat, dum tarnen per 10 
annum ab officio vacare quilibet possit. 

5. Cum aliquis buic fraternitati intrare petierit, ministri 
eius conditionem et officium, inquirant et onera fraternitatis 
buius et maxime alienorum restitutionem exjDonant ei. 6. Et 
si placuerit ei secundum j)redictum modum, induatur, et de 20 
alienis satisfaciat, numerata pecunia vel cautione pignoris data. 
Proximis se reconciliet et de decünis satisfaciat. 7. Quibus 
imijletis post annum cum consilio aliquorum discretorum fra- 
trum, si eis idoneus videbitiir, recipiatur boc modo. 8. Quod 
promittat se observare omnia, que bic sunt scrij)ta sive scri- 20 
benda vel minuenda secundum consilium fratrum, toto tem- 
pore vite sue, nisi aliquando de licentia steterit ministrorum. 

9. Et quod si quid contra bunc modimi fecerit, interpellatus 
a ministris, satisfaciat ad voluntatem visitatoris. 10. Et per 
manum publicam promissio in scriptis redigatur ibidem. 11. Ne- 30 
mo tamen aliter recipiatur, nisi aliter eis visum fuerit consi- 
derata persone conditione et eius instantia. 



1) Cf. Breve 'Detestancla' § 2, supra p. 76, 11. 2. 



80 Regula paenitentium. 

12. De liac fraternitate et de {h)iis, que hie continentm-, 
nemo exire valeat nisi religionem i) ingrediatur. 

XI. De contemiDtione et suspicatione he- 
r e t i c r u m. — 1. Kidlus hereticus vel de lieresi diffamatus 
5 recipiatur. Si autem suspectus solummodo fuerit , purgatus 
coram episcopo, si alias idoiieus fuerit, admittatur. 

2. Mulieres vero viros habentes non recipientur, nisi de 
consensu et licentia maritorum. 

3. Incorrigibiles fratres et sorores a fraternitate eiecti 
10 iterum in ea nuUo modo recipiantur, nisi saniori parti fratrum 

placuerit. 

Xn. De culpis dicendis. — 1. Ministri cuiuslibet 
civitatis et loci culpas fratrum et sororum manifestas nuntient 
visitatori puniendas. 2. Et si aliquis incorrigibilis exstiterit, 
15 per ministros habito consilio aliquorum discretorum fratrum 
eidem yisitatori intimetur ab ipso de fraternitate abiiciendus 
et in cougregatione pubHcetur. 3. Insuper, si est frater, po- 
testati loci vel rectori denuntietur. 

4. Si quis sciverit de fratribus vel sororibus aliquem 
20 scandalum facere, ministris nuntiet et visitatori valeat nuntiare 

et quod inter virum et iixorem non teneantur. 

5. Yisitator cum fratribus universis in (h/iis omnibus pote- 
statem babeant dispensandi, cum viderint expedire. 

6. Ministri cum consilio suorum fratrum post annum eli- 
25 gant duos alios ministros et fidelem massarium^), qui necessi- 

tati fratrum et sororum et aliorum pauperum provideat et 
nuntios, qui dicta factaque fraternitatis de mandato eorum 
nuntiet. 

7. In supradictis omnibus nemo obHgetur ad culpam, sed 
30 ad penam, ita tamen, quod si penam a visitatore imj)ositam 

vel imponendam, bis admonitus a ministris, exsolvere neglexe- 
rit, tamquam contumax obligetur ad culi^am. 



1) = Möuebsorden. c. in inargine add. 'aliam'. 2) Cf. p. 78 n. 1. 



Eegula paenitentium. 81 

XIII. De ciiliDis raanifestandis. — 1. Statiiinuis 
quocl imllus faciat fideiussionem pro aliquo , nisi forte pro 
aliquo de ista fratemitate, et lioc etiam fiat de licentia visi- 
tatoris vel ministroriim. 

2. Item visitator de consensu ministroriun et aKorum fra- 5 
trum dat licentiam fratribus non eimdi ad ecclesiam aliquo 
tempore, dummodo bene dicat matutimim et alias boras suas. 

3. Item quilibet frater confiteatur alicui sacerdoti semel 
in quolibet mense, quia in sancta confessione omnia lavantur 
et maior gratia Dei datiir. lo 

4. Item visitator et ministri biiius fraternitatis petant a 
ministro vel custode fratrum Minorum uniim fratrem Älinorem 
de conventu, cuius fratris consiUo ^) et voluntate fratrum ista 
fraternitas gubernetur in omnibus et regatur. 5. Et quando 
ille frater recederet de conventu, petant aüum loco eins , ita 15 
quod semper consilio fratrum Minorum regatur ista fraternitas, 
que a beato Francisco babuit fundamentmn. 

6. Item omnes fratres conveniant in prima dominica cu- 
iuslibet mensis ad missam in loco fratrum Minorum-), nisi 
remaneant de licentia visitatoris vel ministrorimi, propter ali- 20 
quam legitimam causam. Et similiter eodem die conveniant 
ibidem post nonam. 7. Item si visitator vel ministri non po- 
terunt Interesse in die, quando ista fraternitas congregatur, 
aliqua causa legitima impediente, quilibet eorum faciat unum 
vicarium loco sui, qui tunc eins officiiun exerceat , ita quod 20 
sancta fraternitas non contingat propter boc impediri. 

8. Item quicumque fratrum istius fraternitatis fecerit pu- 
blice aliquid scandalum vel aliquem escessum, accuset seipsum 
de boc publice coram omnibus fratribus in die, quando fratres 



1) Cf. Tres socii ed. Faloei Pulignani c. 14 § 60 p. 80: Similiter et 
viri uxorati et mulieres maritatae a lege matrimonii discedere non va- 
lentes, de fratrum salubri consilio se in domibus propriis arctiori paeni- 
tentiae committebant. 2) 'Apud ecclesiam quam ministri nuntia- 

verint' supra c. VII § 1. 

B e li m e r , Analekten. Gr. A. 6 



82 Regula paenitentium. 

conveiiimit. 9. Et si non se accusaverit, alius frater, qvii seit 
excessum, illum accuset in j)ublico, et per visitatorem vel mi- 
nistros Tel eorum vicarios illi, qui fecit excessum, penitentia 
cum misericordia imponatur, uisi sit talis excessus , pi'opter 
5 quem sit ille qui peccaverit de ordine expellendus. 

10. Item nulla nova constitutio fiat, nisi de maioris iiartis 
huius fraternitatis consilio et assensu. 

11. Item si quis ordinem nostrum intrare voluerit, si 
tenetur restituere alicui persone aliquid male acquisitum, 

10 restituat ei vel eius haeredibus, si cognoscit eos. 12. Si autem 
dubitat, utrum habeat de ilUcite acqiiisitis, sed iiescit, cui et 
quantum restituere teneatur, faciat preconizari per terram, 
ut moris est, vel in predicatione solemnis diei, quod ipse pa- 
ratus est satisfacere omnibus, quibuscumque quocumque modo 

15 aliquid satisfacere teneatur. 

13. Item nullus frater deponat querimoniam coram pote- 
state vel alio iudice pro re aüqua vel iniuria contra fratrem 
aliquem vel sororem de ordine nostro, nisi forte de licentia 
visitatoris et ministrorum suorum et maioris et sanioris partis 

20 loci consilio et assensu. 14. Sed volumus et statuimus, quod 
si aliqua causa vel controversia seu discordia fuerit inter fra- 
tres quacumque de causa, per visitatorem et ministros babito, 
si oportuerit, aliquorum discretorum consilio terminetiu*. 15. Et 
quidquid visitator et ministri diffinierint, ut est dictum, fratres 

25 illi, inter quos causa versabitur, teneantur firmiter observare, 
ita quod inter religiosos et seculares de fratribus nostris 
auctore Deo nullum scandalum oriatur. Explicit. 



Appendix. 83 



Appendix. 

T. Antiquissima de regiila Minorimi testimonia. 

1. T e s t am e n tum c. 4, supra p. 37: Et postquam 
Dominus dedit micM de fratribus, nemo ostendebat micM, quid 
deberem facere, sed ipse Altissimus revelavit michi, quod de- ö 
berem vivere secundum formam sancti Evangelii. Et ego paucis 
verbis et simplicibus feci scribi et Dominus papa confirmavit 
michi. 

2. Thomas de Celano, legenda prima, c. 13, 

§ 32 : Videns beatus Franciscus, quod Dominus cotidie augeret lo 
numerum in id ipsum, scripsit sibi et fratribus suis habitis et 
futuris simpliciter et paucis verbis vitae formam et regulam, 
sancti evangelii praeciijue sermonibus utens, ad cuius per- 
fectionem solummodo inhiabat. Pauca tarnen alia inseruit, 
quae omnino ad conversionis sanctae usum necessario inmine- i5 
baut 1). 

3. Thomas de Celano, Vita Secunda 1 c. 10 
ed. Amoni p. 28 ff. (cf. Anonymus Perusinus c. 10, 11. 
Tres Socii c. 8 § 28. 29) : Bemardus ^) quidam de civitate 
Assisü, qui postea filius fuit perfectionis, cum viri Dei exem- 20 
plo disponeret saeculum perfecte contemnere, consilium eius 



1) 'innuebant' coniecit Suysken. 2) de Quintavalle. 

6* 



84 Appendix. 

exposcit. Oonsultans igitur eum sie ait: 'Si quis, o j)ater, 
bona cuiiisquam domini longo tempore possedisset et noUet 
illa retinere amplius, quid de illis perfectius foret agendum'? 
Resignanda esse cuncta domino suo, a quo illa receperat, re- 

5 spondit vir Dei. Et Bernardus ad eum : 'Universa, quae habeo, 
a Deo mihi data cognosco, quae ad consilium tuum resignare 
iam tibi assisto paratus'. 'Si dicta', inquit Sanctus, 'factis 
probare volueris, summo mane intremus ecclesiam et evan- 
gelii codice sumpto a Christo quaeramus consilium'. Intrant 

10 itaque ecclesiam^) mane iam facto et oratione devota prae- 
missa evangelü librum aperiunt disponentes id facere , quod 
consiHi primum occurrit. Aperiunt librum et consilium suum 
aperit Christus: 'Si vis i)erfectus esse, vade et vende onmia 
et da jJauperibus' (Mt 19, ai). Secundo id ]-eplicant et 'Nihil 

15 tuleritis in via' (Lc 9, 2) occurrit. Addunt hoc iterum et 'Qui 
Tult venire post me , abneget semet ijDSum' (Mt 16, 2.1) in- 
veniunt ^). 

4. T r e s S c i i c. 9 § 35 : Praecipue pecuniam con- 
tempsit in tantum, ut in omnibus regulis suis commendaret 

1) 's. Nicolai iuxta plateam civitatis Assisii' Bonaventura , Tres 
Socii; nunc 'casenna dei Carabinieri'. 

2) Perusinus 1. 1.: Abierunt ergo ad quandam civitatis eiusdem 
ecclesiam et intrantes in eam positis genibus humiliter in oratione 
dixerunt: 'Domine Deus, pater gloriae, rogamus te, ut per tuam miseri- 
cordiam ostendas nobis, quid facere debeamus'. Expleta autem oratione 
dixerunt sacerdoti eiusdem ecclesiae, qui praesens erat : 'Domine, ostende 
nobis Evangelium nostri Domini lesu Christi'! Et cum aperuisset sa- 
cerdos librum, quia ipsi adhuc bene legere nesciebant, invenerunt statim 
locum, ubi scriptum erat: 'Si vis perfectus esse, vade et vende oninia, 
quae habes, et da pauperibus et habebis thesaurum in coelo'. Et iterum 
revolventes invenerunt: 'Qui vult venire post me' etc. Et iterum revol- 
ventes reperierunt: 'Nihil tuleritis in via' etc. Audientes autem hoc 
gavisi sunt gaudio magno valde et dixerunt: 'Ecce quod desiderabamus ! 
Ecce quod quaerebamus'. Dixitque beatus Pranciscus : 'Haec erit regula 
nostra'. Deinde ait illis duobus (Bernardo et Petro Catanei cf. V. Ae- 
gidii p. 75): 'Ite et, sicut audistis, consilium Domini faciatis'! 



Appendix. 85 

potissime paupertatem et omnes fratres sollicitos redderet de 
pecunia vitanda. Plures enim regulas fecit et eas expertus 
est, priusquam faceret illam, quam, ultimo reliquit fratribus. 
Unde in una ipsarum dixit in detestationem pecuniae: 'Cave- 
amus qui reliquimus omnia, ne pro tam modico regnum cae- 5 
lorum perdamus. Et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, 
non curemus plus quam pulverem quem pedibus calcamus' '). 

5. Frater Leo, Sanctissimi patris nostri 
Francisci Intentio regulae, j)rologus (Speculum 
ed. Sabatier c. I, 1): Et nota, quod beatus Franciscus fecit lo 
tres regulas, videlicet illam, quam confirmavit sibi papa Inno- 
centius sine buUa. Postea fecit aliam breviorem, baec perdita 
fuit^). Postea fecit illam, quam papa Honorius confirmavit 
cum buUa, de qua regiüa multa fuerunt eiecta per ministros 
contra voluntatem beati Francisci. 15 

6. Ibid. c. 5 (Speculum ed. Sabatier c. H, 2) : Tunc 
(a. 1220) erat scriptum in regula quoddam caput de iDrobi- 
bitionibus sancti evangelii: 'Nibil tuleritis in via' etc. 

7. Ibid. c. 6 (Speculum c. 11, 3) : Verum licet ministri 
scirent, quod secundum regulam fratres tenerentur sanctum 20 
evangelium observare, fecerunt tarnen removeri de regula illud 
capitulum, ubi dicebatur. 'Nihil tuleritis in via' credentes se 
propter hoc non teneri ad observantiam perfectionis sancti 
evangelii. 

8. P rater Leo in rotulis suis (cf. Angelo de 20 
Clareno expositio regulae, Verba s. Francisci c. 5, Speculum 

c. IV, 68). Cum beatus Franciscus esset in capitulo generali 
apud Sanctam Mariam de Portiuncula ^) , quod dictum est 
capitulum storiorum, quia non erant ibi habitacula nisi de 



1) Cf. regula c. 8. 2) Bonaventura Legencla maior IV § 11 : 

Unam cum de monte descendens servandam suo v i c a r i (seil. Eliae) 
commisisset et ille paucis elapsis diebus assereret per incuriam 
perditam. 3) 1221. Mai. 80. cf. lordanus de Jano c. 16, Analecta 

Franciscana (Quaracchi 1885) t. 1, p. 6. 



86 Appendix. 

storio et fuerunt ibi quinque milia fratrum^), quamplures 
fratres sapientes et in scientia clocti accesserunt ad dominum 
cardinalem, qui fuit j)ostea papa GrregoriiTS ^), qui presens erat 
in capitulo, et dixerunt ei: 'Domine, volumus, quod suadeatis 
5 fratri Francisco, quod sequatur consilium fratrum sapientium 
et permittat se interdum duci ab eis'. Et allegabant regulam 
beati Benedicti, beati Augustini ^) et beati Bernardi*), qui 
docent sie et sie ordinate vivere. Que omnia cum retulisset 
cardinalis beato Francisco per modum ammonitionis , beatus 

10 Franciscus nihü sibi respondens cepit ipsum per manum et 
duxit eum ad fratres congregatos in capitulo et sie locutus 
est fratribus in fervore et virtute Spiritus Sancti: 'Fratres 
mei, fratres mei! Dominus vocavit me per viam simplicitatis 
et ostendit mihi viam simplicitatis. Et nolo, quod nominetis 

15 mihi regulam aliquam neque sancti Augustini neque sancti 
Benedicti neque sancti Bernardi. Et dixit Dominus mihi, 
quod Tolebat, quod ego essem unus novellus pazzus^) in mundo. 
Et voluit TOS ducere per aliam viam quam per vestram scien- 
tiam. Sed ego confido de castaldis") Domini, qiiod per ipsos 

20 vos puniet et adhuc redibitis ad vestrum statum ad vestrum 
vituperium, velitis nolitis'. 

9, Frater Leo ibid., cf. Angelo de Clareno expositio 
Regulae, Sabatier, Opuscules I p. 90'^). — Cum summus ponti- 



1) lordanus 1. ].: Et estimati sunt fratres, qui ibi convenerant, ad 
tria millia fratrum. 2) Error. Ugolino cardinalis tunc legati 

munere in Loiubardia functus est, cf. Registri dei cardinali ügolino ed 
Ottaviano p. d. G. Levi, Roma 1890, nr. 17 — 28. Pro eo capitulo in- 
terfuit Rainerius Capocci, diaconus cardinalis S. Mariae in Cosmedin, 
cf. lordanus 1. 1. 3) = regula Pseudo-Augustini canonicorum 

regularium ed. Holstenius - Brockie codex regularum IL pag. 123 S. 
4) = carta caritatis Cisterciensium. 5) = ital. pazzo = stultus, 

'Narr'. 6) = lomb. gastaldi = 'Büttel'. 7) San Isidoro I, 92 

f. 68 ' : Teste fratre Leone qui cum fratre Bonizo, quando regulam hanc 
sanctus Franciscus domino papa Honorio iubente Christo confirmandam 
presentavit, adstabat. Cum etc. 



Appendix. 87 

fex omnia que continebantur in regula diligentius conspexisset, 
dixit sancto F. : Beatus ille, qui gratia Dei roboratus haue regii- 
lam fideliter et devote obseiTaverit usque in finem, quoniam omnia 
que in ea scripta sunt sancta, catholica et perfecta sunt. Tarnen 
verba illa decimi capituli videlicet quod : 'u b i c u m qu e sunt 5 
fratres qui scirent et co gn o s c er ent se non posse 
regulam pure et simpliciter et ad litteram et sine 
glosa servare, ad suos minist ros debeant et 
23 0ssint recurrere. Minist ri vero teneantiir 
eisdem fratribus per obedientiam postulataio 
benigne et liberaliter concedere. Quod si 
facere nollent, ipsi fratres habeant licentiam 
et obedientiam eam litte raliter observandi, 
quia omnes fratres tarn minist ri quam sub- 
diti debent regule esse subditi' — possent fratri- lö 
bus non plene fundatis in amore virtutis occasio esse ruine 
et religioni materiam divisionis et scandali ministrare. Quare 
volo, quod verba illa mutentur taliter, quod omnis periculi et 
divisionis occasio toUatur a fratribus et a religione. B,espon- 
dit ei sanctus Fr.: 'Ego ista verba in regula non posui, sed20 
Christus, qui omnia utilia et necessaria saluti animarum fra- 
trum et bono statui et conservationi religionis melius novit et 
cui omnia que Ventura sunt in ecciesia et in religione patent 
et presentia sunt. Nee debeo nee possum Christi verba mu- 
tare. Futurum est enim, ut ministri et, qui aliis preerunt in 25 
religione, multas et amaras tribulationes faciant volentibus 
regulam litteraliter et fideliter observare, quia sicut Christi 
vohmtas et obedientia est, ut regula et vita ista, que sua est, 
litteraliter intelligatur et servetur, ita debet esse vestra voluntas 
et obedientia, quod fiat et quod seribatur in regula'. Tunc 30 
dixit ei summus pontifex: 'Frater F. ego ita faciam, quod 
plene verborum sensu servato taliter in hoc passu litteram 
regule temperabo, quod ministri se ad faeiendum, quod Chri- 
stus vult et regula preeipit, intelligent obligatos et fratres ad 



88 Appendix. 

servandum piu'e et simpliciter regulam se libertatem habere 
intelligent, et nulla occasio sepe occasionein querentibus siib 
specie servandi regulam dabitur delinquendi'. Mntavit igitnr 
summus pontifex clausule illus verba dicens : 'übicumque sunt 
5 fratres etc. '^). 

10. Regulae antiquissimae fragmenta. (in 
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen. 

Hec est vita evangelü lesii Christi, quam frater Francis- 
cus petiit a domino papa Innocentio concedi sibi et confirmari 
10 et dominus papa concessit et confirmavit eam sibi et suis 
fratribus habitis et futuris.) 

Frater Franciscus et quicumque erit caput istius religionis 
promittat obedientiam et reverentiam domino Innocentio pape 
et successoribus eins et omnes alii fratres teneantur obedire 
15 fratri Francisco et eins successoribus. 

Regula et vita istorum fratrum hec est : scilicet vivere in 
obedientia, in castitate et sine proprio et Domini nostri lesu 
Christi doctrinam et vestigia sequi, qui dicit (Mt 19, 21) : 'Si 
vis perfectus esse, vade et vende omnia, que habes , et da 

20 pauperibus' (et habebis thesaurum in celo. Et veni, sequere 
me!). Et (Lc 9, 3): 'Mhil tuleritis in via (neque sacculum ne- 
que j)eram neque panem neque pecuniam neque vii-gam'). Et 
(Mt 16, 2.1) : 'Qui vult venire post me , abneget semet ipsum 
(et tollat crucem suam et sequatur me)''). Si quis venerit ad 

25 recipiendum vitam istam , omnia sua vendat et ea studeat 
p aup eribus erogare ^ ) . 

Fratres habeant unicam tunicam et cingulum et brachas. 
Et viKbus vestibus induantur et possint eas repeciare de saccis 
et alüs peciis cum benedictione Dei*). 



1) Cf. Regula buUata c. 10 supra p. 84 1. 14. 2) Cf. supra nr. 1. 2, 
3) Cf. Testamentum c. 4 supra p. 37. 4) Ibid. 



Appendix. 89 

Clerici faciant officium secimdum consuetuclinem clerico- 
rum. Laici dicant 'Pater noster'^). 

(Et omnes fratres ieiiment a festo Omniiun Sanctorum 
iisque ad Natale Domini et ab Epiphania usque ad Pascha . . . 
alüs autem temporibus nisi feria quarta et sexta) liceat eis 5 
manducare de omnibus cibis, que apponuntur eis , secundum 
evangelium ^}. 

( Omnes fratres, in quibiiscumque locis steterint apud alios 
ad serviendum vel laborandum, non . . . recipiant aliqiiod of- 
ficium quod scandalum generet) et sint minores et subditi om- lo 
nibns ^). 

Et laborent (et eandem artem exerceant, quam noverint), 
si boneste poterunt operari*). 

Et pro labore possint accipere omnia necessaria preter 
pecuniam. Et cum necesse fuerit, vadant pro elemosinis^). 15 

( Omnes fratres sint catbolici, vivant et loquantur catbo- 
lice. Si quis vero erraverit a fide et vita catbolica in dicto 
vel in facto et non se emendaverit, a nostra fraternitate peni- 
bus expellatur. 

Et omnes clericos et omnes religiosos babeamus pro do- 20 
minis in biis que spectant ad salutem anime et a nostra reli- 
gione non deviant, et ordinem et officium eorum et admini- 
strationem in domino veneremur) ''). 



1) IbicT. c. 4. Clericos iani a. 1210. societati adliaesisse testatur 
conversio Süvestri, 2 Celano 3, 52. 2) Cf. lordan c. 11, 12. 

3) Cf. 1 Celano 15 § 40: Nulluni officium exereere volebanfc, de quo 
posset scandalum exoriri. Ibid. § 38: Cum nempe sie in regula scri- 
beretur: 'et sint minores'. Test. c. 4. 4) Test. c. 5. 5) Ibid. 

Haec verba: 'Et cum — elemosinis' repetit Sanctus c. 9 supra p. 10 1. 5 
regulae primae. Propterea e. 7, 8, 9 supra p. 7 1. 23 — p. 10 1. 5 postea 
addita esse suspicor. Verba 'caveant — gratiosos' p. 8 1. 11—14 prius in 
quodam capitulo pro generali commonitione scripta esse testatur 2 Ce- 
lano 3, 68 ex cedulis fratris Leonis, ut mihi videtur. 6) Testa- 
mentum c. 3. 



90 Appendix. 

IL Antiquissinia de stigmatibus testimonia. 

1. F rater Elias ad Gregorium ministrum 

Franciae a. 1226 Oct. 4. — Dilecto sibi in Christo fratri 

G r e g r i rainistro fratrimi , qui sunt in F r a n c i a , cum. 

5 Omnibus fratribus suis et nostris f rater Helias peccator sa- 

lutem. 

Antequam loqui incipiam, suspiro et merito: quasi inun- 
dantes aquae sie rugitus meus, quia timor , quem timebam, 
evenit mihi, evenit et vobis, et quod verebar , accidit , mihi 

10 accidit et vobis, quia longe a nobis factus est consolator , et 
qiii portabat nos velut agnos in bracbio suo (Mt 21, 33), pere- 
gre profectus est in regionem longinquam (Eccle. 45, c). Di- 
lectus Deo et liominibus receptus est ad lucidissimas mansiones, 
qui legem vitae et discipünae docuit lacob et testamentum 

15 pacis tradidit Israel. Gaudendum nimis est propter eum, sed 
dolendum nobis, quos ipso absente circumdant tenebrae et 
operit umbra mortis. Commune damnum, sed meum singulare 
periculum, quem in ipso tenebrarum medio dereüquit multis 
occupationibus circumdatum et oppressum flagelUs innumeris. 

20 Projiterea deprecor : dolete mecum fratres , quia ego nimis 
doleo et condoleo vobis, quoniam iDupilli sumus absque patre 
et orbati lumine oculormn nostrorum. Vere, vere lumen erat 
praesentia fratris et patris iiostri Francisci non solum nobis, 
qui eramus prope, sed et bis, qui longe erant a nobis profes- 

25 sione et vita. Erat enim lux a vero luce emissa illumiuans 
hos, qui in tenebris erant et in umbra mortis sedebant, ut 
dirigeret pedes eorum in viam pacis (Lc 1, 79). Quod et fecit, 
prout verus meridies oriens ex alte illustrabat cor eins et ac- 
cendebat voluntatem igne amoris sui praedicans regnum Dei 

80 et convertens corda patrum ad fiHos et imprudentes ad pru- 
dentiam iustorum et in universo mundo paravit Domino plebem 
novam (1, 17). Ad insulas longe divulgatum est nomen eins 
et miratae sunt universae terrae mirabüia opera eius. Proj)- 



Appendix. 91 

terea nolite, filii et fratres, tristari , quod exceclat modum, 
quoniam orphanorum pater Dens consolabitur nos consolatione 
sua sancta, et si fletis, fratres, super tos ipsos ilete, non super 
illum: nam media vita in morte sumus, ipse vero transiit de 
morte ad vitam. locundamini , quia antequam toUeretur a -5 
nobis, tamquam alter lacob omnes filios suos benedixit et 
Omnibus remisit culpas, quae in eum factae fuissent vel cogi- 
tatae ab aliquo nostrum. 

Et bis dictis annuncio vobis gaudium magnum et mira- 
culi novitatem. A saeculo non est auditimi tale signum, praeter- lo 
quam in Filio Dei, qui est Christus Dens. ]S"on diu ante mor- 
tem frater et jjater noster apparuit crucifixus quinque piagas, 
quae vere sunt Stigmata Christi, portans in corpore suo : nam 
manus eius et ijedes quasi puncturas clavorum babuerunt ex 
utraque parte confixas, reservantes cicatrices et clavorum ni- 15 
gredinem ostendentes. Latus vere eius lanceatum ai^paruit et 
saepe sanguinem evaporavit. Dum adhuc vivebat spiritus eius 
in corpore, non erat in eo aspectus sed despectus vultus eius 
et nuUum membrum in eo remansit absque nimia passione. 
Ex contractione nervorum membra eius rigida erant, sicut so- 20 
lent esse hominis mortui, sed post mortem eius pulclierrimus 
aspectus est, miro candore rutilans, laetificans videntes. Et 
membra, quae prius rigida erant, facta sunt mollia nimis, se- 
se vertentia huc atque illuc secundum positionem suam tam- 
quam j)ueri delicati. Ergo fratres benedicite Deum caeli et 25 
coram omnibus confitemini illi, quia fecit nobiscum miseri- 
cordiam suam et habete memoriam patris et fratris nostri 
Francisci ad laudem et gloriam eius, qui magnifica^ät eum inter 
homines et coram angelis glorificavit illum. Oretis pro ipso, 
sicut antea a nobis postulavit, et ipsum orate, ut Dens nos 30 
cum ipso efficiat suae gratiae sanctae participes. Amen. 

• Quarto Nonas Octobris die Dominica prima hora noctis 
praecedentis^) pater et frater noster Franciscus migi-ayit ad 

1) id est feria sexta Oct. 3. post occasum solis. 



92 Appendix. 

Christum. Vos ergo, carissimi fratres, ad quos litterae j)rae- 
sentes pervenerint, Israelitici populi sequentes vestigia deplo- 
rantis Moysen et Aaron inclytos diices suos, viam demus la- 
criniis tauti patris solatio destituti. Licet enim pium sit con- 

5 gaudere Francisco , pium tarnen est flere Franciscum. Re 
vera i^ium est congaudere Francisco, quoniam ij)se non obiit, 
sed ad caelestes nundinas abiit, saccum pecuniae secum ferens 
et in plenilunio reversurus. Pium est flere Franciscum, quo- 
niam qui egrediebatur et ingrediebatur tamquam Aaron et 

10 ferens nobis de tliesauro suo nova et vetera (Mt 13, 52) et 
consolans nos in omni tribulatione nostra de medio nostri 
sublatus est et nunc j)upilli dicimur absque j)atre. Sed quo- 
niam scriptum est: tibi derelictus est i^auper, orphano tu eris 
adiutor (Ps 9, n), omnes fratres carissimi , oretis instanter, 

15 quod si laguncula testea confracta est in valle filiorum Adam, 
summus tamen ille figulus aliam honorificam restaurare digne- 
tur, quae sit super multitudinem gentis nostrae, et nos sicut 
verus Maccabaeus antecedat ad praelium. Et quia non est 
sui3erfluuia orare pro mortuis, pro anima eius oretis ad Do- 

20 minum. Quüibet sacerdos dicat tres missas , singiüi clerici 
psalterium, laici quinque Pater noster, clerici dicant solem- 
niter vigiliam in communi. Amen. 

Frater Helias peccator. 

2. Frater Leo, cf. supra p. 69. 

25 3. Thomas de Celano, Legenda ijrima, 1. 2, c. 3, 

§ 94, 95. Faciente ipso moram in heremitorio, quod a loco, 
in quo positmn est, Alverna^) dicitur, duobus annis ante quam 
animam redderet caelo, vidit in visione Dei virum unum quasi 
Seraphim sex alas habentem, stantem super se , manibus ex- 

30 tensos ac pedibus coniunctis cruci affixum, duae alae super 
Caput elevabantur, duae ad volandum extendebantur , duae 
denique totum velabant corpus. Cumque ista videret, beatus 

1) La Verna, Casentino. 



Appendix. 93 

servus Altissimi admiratione permaxima replebatur, sed quid 
sibi Teilet haec visio, advertere nesciebat. Gaudebat qiioque 
plurimum et vehepientius laetabatur in benigne et gratioso 
respectu, quo a Seraphim conspici se videbat, cuius pulcbri- 
tudo inestimabilis erat nimis, sed omnino ipsum crucis affixio 5 
et passionis illius acerbitas deterrebat. Sicque surrexit, ut ita 
dicatur, tristis et laetus et gaudium atque maeror suas in ipso 
alternabant vices. Cogitabat sollicitus, quid posset haec visio 
designare, et ad capiendum ex ea inteUigentiae sensiim anxia- 
batur plurimum spiritus eius. Cumque liquido ex ea intellectu lo 
aliquid non perciperet et multum eius cordi visionis buius no- 
vitas insideret, coeperunt in manibus eius et pedibus apparere 
signa clavorum, quemadmodum paulo ante virum supra se 
Tiderat crucifixum. — 95. Manns et pedes eius in ipso medio 
clavis confixi videbantur, clavorum capitibus in interiori parte la 
manuum et superiori pedum apparentibus et eorum acumini- 
bus existentibus de adverso. 

Erant enim signa illa rotunda interius in manibus , ex- 
terius autem oblonga et caruncula quaedam apparebat quasi 
summitas clavorum retorta et repercussa, quae carnem reli- 20 
quam excedebat. Sic et in pedibus impressa erant signa cla- 
vorum et a carne reliqua elevata. Dextrum quoque latus 
quasi lancea transfixum cicatrice obducta erat, quod saepe 
sanguinem emittebat ita, ut tunicam eius cum femoralibus 
multoties res23argeret sanguine sacro. Heu quam pauci, dum 20 
viveret crucifisus servus Domini crucifixi, sacrum lateris vul- 
nus cernere meruerunt! Sed felix Hellas, qui dum viveret 
sanctus, utcumque illud videre meruit, sed non minus felix 
ßuijhinu s ^), qui manibus propriis contrectavit. Enim vero 
cum semel dictus frater Ruphinus manum suam in sinu sanc- so 
tissimi viri, ut eum scalperet, immisisset, dilapsa est manus 
eius, ut saepe contingit, ad dextrum latus ipsius et occiu'rit ei 



1) Rufino Sciffi Assisias ef. Sabatier, Vie de saint Praii9ois p. 160. 



94 Appendix. 

pretiosam illam tangere cicatricem. Ad cuius tactum sanctus 
non modicum doluit et manum a se repellens, ut ei Domimis 
parceret, acclamavit. Studiosissime namque abscondebat hoc 
ab extraneis, celabat cautissime a propinquis ita, ut et colla- 
5 terales fratres et eius devotissimi secutores lioc per multum 
temporis ignorarent. 

III. lacobi Yitriacensis de b. Francisco eiusque societate 

testimonia. 

1. Epistulal. datalanuae a. 1216. Oct. — 

10 Carissimis sibi in Christo, l(acobus) divina sustinente miseri- 
cordia Acconensis ecclesie minister humilis , eternam in Do- 
mino salutem, 

1. Inter varios dolores et labores continuos et frequentes 
mee peregrinationis molestias unicum est mihi remedium et 

15 singulare solatium frequens amicorum meorum memoria, quo- 
rum beneficio sustentatur spiritus meus, ne corruat , quormn 
orationibus vegetatm* anima mea, ne penitus deficiat. Ex hac 
tamen medicinali memoria, cuius beneficio vulnera mea sa- 
nantui', aliquando novum vulnus cordi meo infigitur. Crescente 

20 enim vehemente afflictione dum rationis virtus opprimitui* et 
debihtatur, circa notos et amicos meos mens mea adeo occu- 
l^atur, ut fere omnia alia in tedium convertantur : appetitus 
orationis, desiderium lectionis ex hac frequenti affectione fre- 
quenter in me evacuantui-. BTü autem dolores quandoque in 

25 anima mea sopiuntur. Unus autem est , qui me incessanter 
affligit, sme intermissione stimulat et impungit, periculum vi- 
delicet animarum regiminis, dum defectus meos considero mul- 
tiplices et qualem oporteat esse episcopum ex apostoli verbis 
animadverto. Ait enim (1 Tm 3, 2—7) : 'episcopum esse irre- 

30 prehensibilem, sobrium, prudentem, ornatum, pudicum, hospi- 
talem, rectorem, non vinolentum, non persussorem, sed mo- 
destum, non litigiosum, non cupidum, sue domui bene pre- 



Appendix. 95 

positum, filios habentem subditos cum omni castitate, non 
neophitum, ne in superbiam elatus in iudiciiim incidat Diaboli. 
Oportet autem illiim testimonium habere ab (b)iis, qui foris 
sunt, ut non in opprobrium incidat et in laqueum diaboli'. 
'Simia in tecto episcopus fatuus in solio'. Monstruosa res 
est gradus summus et animus infirmus, sedes prima et vita 
ima, lingua magniloqua et manus ociosa, sermo multus et 
nullus fructus, vultus gravis et actus levis, ingens auctoritas 
et nutans stabilitas. Hec et büs similia frequenter consi- 
derans in me penitus animus mens corrueret et confunderetur, 10 
nisi orationibus vestris aliquantulum relevaretur. Dominus 
autem, postquam a vobis recessi, vinum et oleum frequenter 
vulneribus meis infudit (Lc 10, 34) aliquando adversitatibus et 
variis tribulationibus me probando, aliquando consolationibus 
reievando. 10 

2. Accidit mihi, cum intrarem Longobardiam, quod Dia- 
bolus arma mea, scilicet libros meos, quibus ipsum expugnare 
decreveram, cum aliis rebus ad expensas meas necessariis 
proiecit et subvertit in fluvium vehementem, impetuosum et 
terribiHter profundum, qui ex resolutione nivis vehementer et 20 
supra modum excreverat et pontes ac saxa secum trabebat. 
ünus ex cophinis meis plenus libris inter undas fluminis fere- 
batur, alius, in quo matris me, Marie de Oegnies^), digitum 
reposueram, mulum meum sustentabat, ne penitus mergeretur. 
Cum autem de müle vix unus posset evadere, mulus mens cum 25 
copbino sanus ad ripam devenit. Alius autem copbinus, qui- 
busdam arboribus retinentibus, postea mirabiliter repertus est, 
et, quod mirabilius est, licet libri mei aliquantulum obscurati 
sint, ubique tamen legere possum. 

3. Post hoc vero veni in civitatem quandam Mediola- so 
nensem, scüicet que fovea est hereticorum , ubi per aliquot 

1) I. e. Oignies in provincia Belgica Narnur. De Maria cf. eiusdem 
lacobi vita Acta SS. lunii IV p. 686—666 ; Haupt, Realencyklopädie 2 ^ 
p. 516, 11 p. 225; Hauck, Eirchengescli. Deutschlands 4 p. 892. 



96 Appendix. 

dies niansi et verbiim Domini in aliquibus locis predicavi. 
Vix autem invenitur in tota civitate, qui resistat hereticis. 
excei^tis qidbusdam sanctis hominibus et religiosis miilieribus, 
qui a maliciosis et secularibus hominibus patroni ^j nuncxi- 

ö pantur. A summo autem pontifice, a quo liabent auctoritatem 
predicandi et resistendi liereticis (qui etiam religionem confir- 
mavit) Humiliati vocantur. Hii sunt, qui omnia pro Christo 
relinquentes in locis diversis congregantur, de labore manuum 
suarum vivunt, verbum Dei frequenter predicant et libenter 

10 audiunt, in fide perfecti et stabiles, in operibus efficaces. Adeo 
autem hTiiu:sniodi religio in episcopatu Mediolanensi multipli- 
cata est, quod OL congregationes conventuales virorum ex una 
parte, mulierum ex altera, constituerunt, exceptis hiis, qui in 
domibus propriis remanserunt. 

lö 4. Post hoc veni in civitatem quaudam que P e r u s i u m 

nuncupatur, in qua papam Inno Gentium inveni mortiium ^), 
sed necdum sepultum, quem de nocte quidam furtive vesti- 
mentis pretiosis, cum quibus^) . . . erat, spoliaverunt. Corpus 
autem eius fere nudum et foetidum in ecclesia reliquerunt. 

20 Ego autem ecclesiam intravi et oculata fide cognovi , quam 
brevis sit et vana liuius seculi fallax gloria. Sequente autem 
die *) elegerunt cardinales H o n o r i u m bonum senem et reli- 
gio sum, simplicem valde et benignum, qui fere omnia, que 
habere poterat, ^Dauperibus erogaverat. Ipse autem die Do- 

25 minica j)Ost electionem eius in summum pontificem consecra- 
tus est°). 

5. Ego autem proxima sequente Dominica") episcopalem 
susce^ji consecrationem. Honorius autem papa satis familia- 
riter et benigne me suscepit, ita quod fere, quociescumque volui, 

30 ad eum ingressum habui. Et inter alia ab ipso obtinui, quod 
tarn in partibus orientalibus quam occidentalibus, ubiciunqixe 



1) Lege 'Paterini'. 2) Mortuus est a. 1216. lul. 16. 3) 'sei . 
codex. 4) lul. 18. 5) lul. 24. 6) lul. 31. 



Appendix. 97 

vellem, verbumDei predicarem aiictoritate eius. Obtinui pre- 
terea ab ipso et litteras cum executoribus et protectoribus. 
Inpetravi, ut liceret mulieribus religiosis ^) non solum in epi- 
scopatu Leodiensi, sed tarn in regno ^) quam in imperio 
in eadem domo simul manere et sese invicem mutuis exbor- 5 
tationibus ad bonum invitare. ünde quia prelatis in regno 
Francie commissa fuerat crucesignatorum defensio, noluit michi 
dare specialem potestatem, ut eos defendere valerem. Hoc 
autem fecit, ut dicitur, quorumdam consilio, qui ad legationem 
regni Francie liasj)irabant. Ego vero habito cum amicis et lo 
sociis meis consilio nolui redire, nisi crucesignatos , qui fere 
ubique talliis ^) et aliis exactionibus opprimuntur, quorum etiam 
Corpora passim incarcerantur, valerem defendere. Aliter enim 
verbum predicationis non reciperent, sed magis in faciem meam 
conspuerent, si eos, secundum quod promissum est eis in predi- 10 
cationibus, protegere non valerem. 

6. Preterea, cum ad j)artes Francie venissem (et) byems 
esset et statim in XI "• proxima itei'um arripere iter me opor- 
teret, unde parum possem proficere et multum oporteret me 
laborare, et quia ex labore continuo me valde debilitatum 20 
sentiebam, perelegi aliquantulum quiescere, ut laborem exer- 
citatius ultra mare valerem sustinere , maxime quia multa 
millia crucesignatorum iam transierunt, quos oportebit me 
consolare et detinere. Hominibus etiam episcopatus mei et 
alüs transmarinis , ante quam veniat multitudo , verbum Dei 25 
predicare proposui et ammonere et exhortari, ut*) benigne 
recipiant peregrinos et a peccatis abstineant, ne alios extra- 
neos male exemplo corrumpant. Postquam enim multitudo 
transfretaverit, circa eorum negocia ita occupatus ero, quod 
Acconensibus, qui micbi specialiter commissi sunt, nisi 00 
prius intendam, vix intendere tunc potero. 



1) scilicet 'Beginis'. 2) scilicet Franciae. 3) 'taille'. 

4) 'nee' c. 

B e hmer, Analekten. Gr. A. 7 



98 Appendix. 

7. Cum autem aliquanto tempore fuissem in curia, multa 

inveni spiritui meo contrai'ia: adeo enim circa secularia et 

temporalia, circa reges et regna, circa lites et iurgia occupati 

erant, quod vix de spiritualibus aliquid loqui permittebant. 

ö 8. Unum tamen in partibus illis inveni solacium: multi 

enim utriusque sexus, divites et seculares, Omnibus i^ro Christo 

relictis seculum fugiebant, qui fratres Minores Yocabantur. 

A domino papa et cardinalibus in magna reverentia habentur. 

Hü autem circa temporalia nullatenus occupantur, sed fervente 

10 desiderio et vehemente studio singulis diebus laborant, ut ani- 

mas, que pereunt, a seculi vanitatibus retrahant et eas secum 

ducant. Et iam per gratiam Dei magnum fructum fecerunt 

et multos lucrati sunt, ut qui audit dicat: veni et cortina 

cortinam trahat. 

15 9. Ipsi autem secundum foi'mam primitive ecclesie vivunt, 

de quibus scriptum est : multitudinis credentium erat cor unum 

et anima una (Act 4, 32). De die intrant civitates et villas, 

ut aliquos lucri faciant operam dantes actioni^), nocte vero 

revertuntur ad eremum vel loca solitaria vacantes contem- 

20 plationi '■^). 

10. Mulieres vero iuxta civitates in diversis hospiciis simul 
commorantur, nichil accipiunt, sed de labore manuum vivunt. 
Valde autem dolent et turbantur, quia a clericis et laicis plus 
quam vellent honorantur. 
25 11. Homines autem ilHus religionis semel in anno cum 

multiplici lucro ad locum determinatum conveniunt, ut simul 
in Domino gaudeant et epulentur, et consiHo bonorum virorum 
suas faciunt et promulgant institutiones sanctas et a domino 
papa confirmatas. Post hoc vero per totum annum disper- 
se guntur per Lombardiam et Thusciam et Apuliam et Siciliam. 
Erater autem Mcholaus domini pape provincialis^), vir sanctus 

1) actione c. 2) contemplatione c. 3) an 'penitentia- 

rius'? Duo Nicolai tunc cardinalis officio fungebantur. N. de Romanis 
1219 et Nicolaus de Glaromonte (Chiaramonti), episcopus Tusculanus^ 



Appendix. 99 

et religiosus, relicta curia, nuper ad eos confugerat, sed quia 
valde necessarius erat domino pape, revocatus est ab ipso. 
Credo autem , quod in opprobrium prelatorum , qui quasi 
'canes sunt muti non Talentes latrare'^), Dominus per buiusmodi 
simplices et pauj)eres bomines midtas animas ante finem mundi 5 
vult salvare. 

12. Cum vero recessi a predicta civitate, iter arripui ver- 
sus Januam, qua nobilis est civitas in confinio Tbuscie et 
Lombardie et sita est super mare. Cum autem per tres die- 
tas tantum a civitate distarem, inveni viam gravem et mon- lo 
tuosam, unde in quadam navicula cum sociis meis ingressus 
sum mare, ut ad civitatem Janxiensem, in qua portus est, op- 
timus, navigio devenirem. Cum autem die et nocte inter fluc- 
tus maris navigaremus, frequenter navicula nostra ex undarum 
impulsionibus fere usque ad submersionem inclinabatur , ita lö 
quod impetus undarum navem nostram aliquociens intrabat. 
ünum tamen remedium babebamus, quod linteamenta fluctibus 
opponebamus. 

13. Postquam vero ap]Dlicui Janue, cives eiusdem civi- 
tatis, Kcet me benigne recepissent, equos tamen meos, vellem 2a 
nollem, in obsidione cuiusdam castri secum duserunt. Hec est 
enim civitatis consuetudo, quod, cum in exercitu vadunt, ubi- 
cumque equos reperiunt , cuiuscumque siat , secum ducunt. 
Mulieres autem in civitate remanserunt. Ego vero Interim 
feci quod potui, verbum vero Dei multis mulieribus et paucis 25 
bominibus frequenter predicavi. Multitudo autem muHerum 
divitum et nobüium signum crucis recepit. Cives micbi equos 
abstulerunt et ego uxores eorum cruce signavi. Adeo vero 
ferventes et devote erant, quod vix a summo mane usque ad 
noctem permittebant me quiescere, vel ut aliquod verbum edi- 30 
ficationis a me audireiit, vel ut confessiones suas facerent. 
Postquam autem cives ab exercitu reversi sunt , equos meos 

quem societati favisse constat, cf. V. Aegidii, Anal. Francisc. 3 p. 83. 
Clausen, Honorius III. Appendix, 1) Is 56, 10. 



100 Appendix. 

miclii reddiderunt et invenientes mulieres cum filiis Signum 
crucis accepisse, postquam verbum predicationis audierunt, 
Signum crucis cum magno fervore et desiderio receperunt. 
Moram autem feci in civitate Januensi per totum mensem 

5 Septembrem et frequenter verbum predicationis Dominicis et 
festivis diebus pojjulo civitatis i^redicavi. Licet autem ydioma 
illorum non novissem, multa tarnen millia homiuum ad Domi- 
num recepto signo crucis conversa sunt. Sunt autem bomines 
illi potentes et divites et strenui in armis et bellicosi, babentes 

10 copiam navium et galearum optimarum, nautas babentes pe- 
ritos, qui "sdam in mari noverunt et in terram S a r r a c e n o- 
r u m pro mercimoniis frequenter perrexerunt. Nee credo, 
quod sit aliqua civitas, que tantum possit iuvare ad succur- 
sum T e r r e S a n c t e. 

15 14. Et cum tarde ab exercitu redierunt, mense Octobri 

circa festum s. Micbaelis (Sept. 29) mare cum sociis meis in- 
travi committens me Deo et mari byemali et fluctibus procel- 
losis, sicut mos est illius temporis. Homines autem illius ci- 
vitatis naves babent fortissimas et magne quantitatis , unde 

20 tempore hyemali consueverunt transfretare, eo quod tali tem- 
pore victualia in na-\ä non facile corrumpuntur nee acqua, 
sicut estivo temjjore, in navi putrescit nee oijortet eos jji'O 
defectu ventorum et maris pigritia in mari diu commorari. 
Conduxi autem novam (navem), que numquam mare transie- 

25 rat, recenter precio 1111°'' millium librarum fabricatam. Malus 
autem navis, ut audivi, quingentarum librarum precio emptus 
fuerat. Quinque loca micbi et meis com^jaravi, scilicet quar- 
tam partem castelli superioris, in qua manducarem et in libris 
meis studerem et de die, nisi cum temjDestas esset in mari, 

30 manerem. Conduxi unam cameram , in qua cum sociis meis 
de nocte dormirem. Conduxi aliam cameram, in qua vesti- 
menta mea reponerem et victualia micbi per septimanam ne- 
cessaria collocarem. Conduxi aliam cameram, in qua. servi 
mei iacerent et cibum micbi prej)ararent. Cojiduxi locum 



Appendix. 101 

alium, in quo equi mei, quos transire feci, reponerentiir. In 
sentina vero navis vinum meum et biscoctum^) et carnes et 
alia fere ad tres menses victui meo sufficientia coUocari feci. 
Navem autem saiius et incoliimis cum socüs meis et rebus 
meis salvis ingressus sum. Vos autem instanter orate pro me 
et pro meis, ut Deus perducat nos ad portum Acconensis ci- 
vitatis et inde ad portum eterne beatitudinis ! 

2. Ex e p i s t u 1 a 6. scripta a. 1220. M a r t. D a - 
miatae. — E,(ainerius) prior Sancti Micbaelis^) reddidit se 
religioni fratrum Minorum, que religio valde multiplicatur per 10 
Universum mundum, eo quod expresse imitantur formam pri- 
mitive ecclesie. Etec tarnen religio valde periculosa nobis 
videtur, eo quod non solum perfecti, sed etiam iuvenes et im- 
perfecti, qui sub conventuali disciplina aliquo tempore artari 
et probari debuissent, per Universum mundum bini et bini 15 
dividuntur. Magister illorum, qui ordinem illum instituit, cum 
venisset in exercitum nostrum, zelo fidei accensus ad exerci- 
tum Sarracenorum pertransivit et, cum multis diebus Sarra- 
cenis verbiim. Dei predicasset, modicum profecit^). Soldanus 
autem, rex Aegypti*), ab eo petiit, ut Domino supplicaret, 20 



1) 'Zwieback'. 2) Acconensis. 3) Jordanus c. 10. Hiis itaque dispo- 
sitis animadvertens patei- beatus, quod filios suos ad passiones miserifc et 
labores, ne aliis laborantibus propter Christum ipse quietem suam querere 
videretur, cum esset gloriosus anitno et nollet aliquem se preeellere in via 
Christi, sed magis -pve omnibus precellens esse, cum filios ad incerta 
pericula miserit et inter fideles, ipse amore passionis Christi fervens 
eodeni anno, quo alios fratres misit, videlicet anno eonversionis XIII., ad 
certa maris pericula transiens ad infideles se fid soldanum contulit. 
Sed.antequam perveniret ad ipsum, multis inimicitiis et contumeliis est 
affectus et linguam ipsorum ignorans inter verbera clamabat 'Soldan, 
soldan'! Et sie ad ipsura perductus gloriose est ab ipso receptus et 
in infinnitate humane pertractatus. Et cum apud ipsos fructum facere 
non posset et redire disponeret, per soldanum armata manu ad Christia- 
noruni exercitum, qui tune D a m i a t a m obsedit, est perductus. — 

4) Malek al Khamil. 



102 Appendix. 

quatenus religioni, que magis Deo placeret, divinitus inspiratus 
adhereret. Eidem predicte religioni tradidit se Colinus An- 
glicus clericus noster et alii duo de sociis nostris, scilicet ma- 
gister Michael et dominus Mattheus, cui curam ecclesie Sancte 
5 Crucis ^) commiseram. Cantorem et Henricum et alios quos- 
dam vix retineo. 

3. Historia orientalis 1. II c. 32. De religione 
et predicacione fratrum Minor um. — Predictis 
tribus heremitarum, monachorum, canonicorum religionibus, 

10 ut regulariter viventium quadratui'a fundamenti in soliditate 
sua firma subsisteret, addidit Dominus in diebus istis quartam 
religionis institutionem, ordinis decorem et regule sanctitatem. 
Si tarnen ecclesie primitive statum et ordinem diligenter at- 
tendamus, non tarn novam addidit regulam quam veterem 

15 renovavit, relevavit iacentem et pene mortuam suscitavit reli- 
gionem in vespere mundi tendentis ad occasum, imminente 
tempore fiHi perditionis, ut contra Antichristi j)ericulosa tem- 
pora noTos adletas prepararet, ut ecclesiam suam premuniendo 
fulciret. Hec est vere religio pauperum Crucifixi et ordo pre- 

20 dicatorum, quos fratres JVIinores appellamus. Yere Minores et 
Omnibus huius temporis regularibus in habitu et nuditate et 
mundi contemptu humiliores. Habent autem unum summum 
priorem, cuius mandatis et regularibus institutis reverenter 
obediunt minores priores ceterique eiusdem ordinis fratres, 

25 quos per diversas mundi provincias causa predicationis et sa- 
lutis animarum ipse (f. 115') transmittit. Adeo autem primitive 
ecclesie religionem, paupertatem et humilitatem in se diligenter 
reformare student, puras evangelici fontis aquas cum siti et 
ardore Spiritus haurientes, quod non solum evangelica pre- 

80 cepta, sed et consilia vitam apostolicam expressius imitantes, 
modis Omnibus adimjDlere laborant, Omnibus que possident 
renunciautes, se ipsos abnegantes, crucem sibi toUendo, nudi 



1) Acconensis. 



Appendix. 103 

nudum sequentesi), relinquentes cum Joseph palliiim (Gen 39, 12) 
et hydriam cum Samaritana (Jo 4, 23) expediti currunt ante 
faciem suam et non revertuntur, posteriorum obliti in anteriora 
semper et passibus continuis extenduntur, volantes ut nubes 
et quasi columbe ad fenestras suas, ne mors per ipsas intrare 
valeat cum omni diligentia et cautela providentes. Eegulam 
autem ipsorum dominus papa confirmavit, et eis auctoritatem 
predicandi ad quascumque venerint ecclesias concessit, prela- 
torum tamen loci ob reverentiam requisito consensu^). Mit- 
tuntur autem bini ad predicandum tanquam ante faciem Do- 10 
mini et ante secundum eius adventum. Ipsi autem Christi 
pau]Deres neque sacculum in via portant neque peram neque 
panem neque es sive pecuniam aliquam in zonis stds, non pos- 
sidentes aurum neque argentimi nee calciamenta in pedibus 
suis habentes^). NuUi enim huius ordinis fratri licet aliquid 15 
possidere. Non habent monasteria, non ecclesias, non agros 
vel vineas vel animalia, non domos, non possessiones neque 
ubi Caput reclinent (Lc 9, ss). Non utuntui- pellibus neque 
lin(t)eis, sed tantum tunicis laneis capuciatis, non cappis vel 
palliis aut cucuUis neque alüs prorsus induuntur vestimentis*). 20 
Si quis eos ad prandiiuu vocavei'it, que apud illos sunt, man- 
ducant et bibunt °). Si quis eis aliquid misericorditer contu- 
lerit, non reservant in posterum. Semel autem aut bis in anno 
tempore certo ad locum determinatum generale capitulum 
celebraturi conveniunt, exceptis hüs qui nimio tractu terrarum 25 
vel mari interposito separantur^'). Post capitulum iterum ad 
diversas regiones et provincias et civitates duo vel plures pa- 
riter a superiori suo mittuntur. Non solum autem predi- 
catione, sed exemplo vite sancte et conversationis perfecte 
multos non solum inferiores ordinis homines, sed generosos et 30 
nobiles ad mundi contemptum invitant, qid relictis oppidis et 
casalibus et amplis possessionibus temporales divitias in spiri- 

1) Adde: Christum. 2) Cf. regula bullata c. 9. 3) Eegula 

prima c. 14. 4) Ibid. c. 2. 5) Ibid. c. 14. 6) Ibid. c. 18. 



104 Appendix. 

tuales felici commercio commutantes habitum fratrum Mino- 
rum, id est tünicam vilis precii, qua induuntur, et funem, quo 
accinguntur , assumpserunt ■^). Tempoi'e enim modico adeo 
multiplicati sunt , quod non aliqüa christianorum provincia 

ö est, in qua aliquos de fratribus suis non babeant. Qui in se 
ipsis velut in speculo mundissimo mundane vanitatis contemp- 
tum oculis inspicientium representant, presertiui cum nuUi ad 
religionem suani transeundi gremium claudant, nisi forte matri- 
monio vel alia aliqua religione fuerit obligatus. Tales enim 

10 sine licentia uxorum suarum vel prepositorum suorum , sicüt 
ratio exigit, nee volunt nee debent recipere^). Alios autem 
omnes in amplitudine religionis sue tanto confidentius absque 
uUa contradictionis molestia suscipiunt, quanto divine munifi- 
centie et providentie se committentes, unde eos Dominus susten- 

lö tare debeat, non formidant. Ipsi enim funiculum cum tunica^) 
venientibus ad se largientes, quod reliquum est, superne pro- 
curationi relinquunt. Adeo enim Dominus suis ministris in 
hoc seculo centuplum restituit in via bac, qua gradiuntur, fir- 
mando super ipsos oculos suos, quod in eis ad litteram com- 

20 pletum esse cognoscimus, quod scriptum est : 'Dominus amat 
peregrinum et dat ei victum et vestitum' (Deut 10, is). Felices 
enim se reputant, a quibus bospitalitatis obsequium servi Dei 
accipere vel elemosinas non recusant. Non solum autem Cbristi 
fideles, sed eciam Sarraceni et obtenebrati bomines eorum 

25 bumilitatem et perfectionem ammirantes, quando causa predi- 
cationis ad ipsos intrepidi accedunt, grato animo necessaria 
providentes, libenter recipiunt. Vidimus primum buius ordinis 
fundatorem et magistrum, cui tanquam summo priori suo omnes 
alii obediunt, virum simplicem et illiteratum, dilectum Deo et 

30 bominibus^ fratrem Eranciscum nominatum, ad tantum ebrie- 
tatis excessum et fervorem si)iritus raptum fuisse , quod cum 
ad exercitum cbristianorum ante Damiatam in terra Egipti 

1) Ibid. c. 2. 2) Ibid. c. 2: cf. regula buUata c. 2. 

3) Cf. ibid. 



Appendix. 105 

devenisset ad Soldani Egipti castra intrepidus et fidei^) clipeo 
cominunitus accessit. Quem cum in via captum Sarraceni 
tenuissent: 'ego', inquit, 'Christianus sum, duciteme ad dominum 
Testrum'. Quem cum ante ipsum pertraxissent , videns eum 
bestia crudelis in aspectu viri Dei in mansuetudine conversa 
per dies aliquot ij)sum sibi et suis Christum predicantem at- 
tentissime audivit. Tandem vero metuens, ne aliqui de eser- 
citu suo verborum eins efficatia ad Dominum conversi ad 
Christianorum esercitum pertransirent , cum omni reverentia 
et securitate ad nostrorum castra reduci precepit dicens ei in 10 
fine: 'ora pro me, ut Dens legem illam et fidem, que magis 
illi placet, dignetur revelare'. Sarraceni autem omnes pre- 
dictos fratres Minores tam diu de Christi fide et evangelica 
doctrina libenter predicantes audiunt, quousque Machometo 
tanquam mendaci et perfido in predicatione sua manifeste con- 15 
tradicunt. Ex tunc autem eos impie verberantes et, nisi Deus 
eos mirabiliter protegeret, pene trucidantes de civitatibus suis 
expellunt. Hoc est fratrum Minorum sanctus ordo et apo- 
stoHcorum virorum ammiranda et imitanda religio, quos Do- 
nrinum contra perditionis filium Antichristum et eins prophanos 20 
discipulos credimus in diebus novissimis suscitasse. Qui lec- 
tulum Salomonis tanquam fortes Christi milites ambiendo 
(Cantic. 3, 7 sq.) et de porta ad portam cum gladiis trans- 
eundo super muros Jerusalem constituti sunt custodes diebus 
ac noctibus a divinis laudibus et sanctis exhortationibus non 25 
cessantes, vocem suam quasi tubam (f. 116) in fortitudine exal- 
tantes, facientes vindictam in nationibus, increpationes in po- 
pulis et gladios eorum non prohibentes a sanguine (Jer 48, 10), 
mactantes et mauducantes , circueuntes civitatem et famem 
patientes ut canes, qui tanquam sal terre cibos suavitatis et 30 
salutis condientes, carnes desiccant, vermium putredinera et 
vitiorum fetorem amoventes et tanquam lux mundi multos ad 



1) superscr. c. 



106 Appendix. 

scientiam veritatis illuminant et ad fervorem castitatis accen- 
dunt et inflammant. Büc autem perfectionis ordo et spaciosi 
claustri amplitudo infirmis et imperfectis congruere non vide- 
tur, ne forte descendentes mare in navibus et facientes ope- 
ö rationem in aquis mnltis fluctibus procellosis involvantur, nisi 
sederint in civitate, donec induantur virtiite ex alto. 

IV. Ex Thornae Mstoria pontificum Salonitauorum 
et Spalatensium. 

Eodem anno ^) in die assumptionis Dei genitricis, cum 

10 essem Bononie in studio , vidi sanctum Franciscum predi- 
cantem in platea ante j)alacium publicum^), ubi tota pene 
civitas convenerat. Fuit autem exordium sermonis eins : 
'Angeli, homines, demones'. De bis enim tribus spiritibus 
racionabilibus ita bene et discrete proposuit, iit multis litera- 

15 tis, qui aderant, fieret admiracioni non modice sermo bominis 
ydiote. Nee tarnen ipse modum predicantis tenuit, sed quasi 
concionantis. Tota vero yerborum eius discurebat matevies 
ad extinguendas inimicicias et ad pacis federa reformanda. 
Sordidus erat babitus, persona contemptibilis et facies inde- 

20 cora. Sed tantam Dens verbis illius contulit eficaciam , ut 
multe tribus nobilium, inter quas antiquarum inimiciciarum 
furor immanis multa sanguinis effusione fuerat debacbatus, 
ad pacis consilium reducerentur. Erga ij)sum vero tarn magna 
erat reverencia hominum et devocio , ut viri et mulieres in 

25 eum catervatim ruerent, satagentes vel fimbriam eius tangere 
aut aliquid de paniculis eius auferre. 



1) a. 1222. Aug. 15. cf. supra § 7. 2) Nunc 'Palazzo di Podestä'. 



Officium passionis. 107 



Offlcium passionis Domini. 

Incipkmtur ^) jjsalmi , quos oräinavit beatissinms pater 
noster^) Franciscus ad reverentiam ei memoriam et lauäem^) 
passionis Domini. Qui dicendi sunt per quaslibet lioras^) diei 
et noctis umis^). Et^) incipiuntur a completorio ferie sexteä 
Parasceue ''), qo qtcod in illa node traditus fiiit et captiis dominus 
noster Uiesus Christus. Et nota, quod sie dicehat istud offi- 
cium heatics Franciscus: primo dicehat orationem^), quam nos 
docuit Dominus et magister 'sanctissime pater noster'' etc. cum 
kmdibus^), scilicet '■Sanctus Sanctus Sanctus\ sicut superiusVi 
continetur. Finitis lattdihus cum oratione^") incipieliat hanc 
cmtijilionam, sdlicet''-'^) Sancta Maria'^^). Psalmos dicehat primo 
de sancta Maria, postea dicehat alios psalmos, quos elegerat. 
Et in fine omnium psalmorum^ quos dicehat^ dicehat psalmos 
passionis. Finito psalmo dicehat Jianc antipJionam, scilicet Sancta 15 
Maria virgo. Finita antipliona expletum erat officium: 



1) ita As. 2) p. n. om. E. 3) et 1. om. K. 4) 'pro 

qualibet hora' K. 5) unum As. 'sicut subscripti sunt' add. E, Li. 

6) om. K, Li. 7) 'ferie V cene Domini' E, Li. 8) 'laudes, sie 

incipiens orationem Dominicam Sanctissime' E, Li. 9) 'Gloria patri, 

deinde laudes suprascriptas' (cf. p. 66) E, Li. 10) 'Omnipotens al- 

tissime etc.' add. E, Li. 11) om. E, Li. 12) E et Li pergunt: 

'Deinde dicehat psalmos beate virginis et alios psalmos quos ordinavit 
et in fine psalmorum dicebat psalmos passionis. Postea explebat pre- 
dictam antiphonam. Finita' etc. 



108 Officium passionis. 

I. 

Ad Completorium. Antipliona : Sancta Maria Yirgo. 
Psalmus. Dens Titam meam annuntiavi tibi: posnisti la- 
crimas meas in conspectu tuo (Ps 55, 9). 
5 Omnes inimici mei adversum me cogitabant mala micH : 

consilium fecerimt in unum (Ps 70, 10). 

Et posuerunt adversum me mala pro bonis : et odium pro 
dilectione mea (Ps 108, 0). 

Pro 60, ut me diligerent, detrahebant miclii: ego autem 
10 orabam (108, 4). 

Mi Pater sancte, ßex celi et terre, ne discesseris a me : 

quoniam tribulatio proxima est et non est qiü adiuvet (21, 12). 

Convertentur inimici mei retrorsum, in quacumqiie die in- 

vocavero te: ecce cognovi, quoniam Deus meus es (55, 10). 

15 Amici mei et proximi mei adversum me appropinquaverunt 

et steterunt: et proximi mei de longe steterunt (37, 12). 

Longe fecisti notos meos a me, posuerunt me abomina- 
tionem sibi: traditus sum et non egrediebar (87, 9). 

Pater sancte, ne elongaveris auxiüum tuum a me : Deus 
20 meus, ad auxilium meum respice (21, 20). 

Intende in adiutorium meum: Domine Deus salntis mee 
(37, 23). 

Gloria 1). 

Sancta Maria Virgo, non est tibi similis nata in mundo 
25 in muHeribus, filia et ancilla altissimi Regis Patris celestis. 



1) E pergit: et filio et spiritui sancto. Antiphona 'Sancta Maria 
virgo' etc. tota. Nota, quod finito officio semper dicebat beatus Pran- 
ciscus submissa voce 'GJoria patri et filio et spiritui sancto sicut'. Ite- 
rum nota, quod predicta antiphona dicitur ad omnes horas et dicitur 
pro capitulo et oratione; quoniam s. Fr. hoc officium ordinavit pro ani- 
ma sua, non dicebat aliud nisi hoc solum modo dicta antiphona cum 
psalmis. Postea dicebat aliud officium, quod ordinatum est in lectio- 
nariis. Item occasione infirmitatis, cum non posset dicere officium, sicut 
in lectionariis continetur, faciebat illud dicere coram se sociis suis. Ad 
Matutinum, cf. supra p. 109 1. 15. 



Officium passionis. 109 

mater sanctissimi Domini nostri lesu Christi, sponsa Spiritus 
Sancti, ora pro nobis cum S. Michaele archangelo et omnibus 
virtutibus celorum et omnibus Sanctis apud tuum sanctissimum 
dilectum Filium, dominum nostrum et magistrum. 

Grloria Patri et Filio et Spiritui Sancto , sicut erat in 5 
principio et nunc et semper et in secula seciüoi'um. Amen. 

Nota, qicod hec anüphona siqymdicta äicitur ad omnes horas 
et dicittir pro antiphona, capittäo, liymno , versimlo et oratione ; 
et ad matiitinum et ad omnes horas similiter. Nihil aliud in 
ipsis dicehat nisi hanc antiphonam cum suis psahnis. lo 

Ad absolutionem ofßcii semper dicehat heattis Francisciis: 
''JBenedicamtcs Domino Deo vivo et vero: laudem, gloriam, hono- 
rem, henedictionem et omnia hona referamtis ei semper. Amen. 
Amen. Fiat. Fiat'. 

Ad M a t u t i n u m. Antiphona : Sancta Maria Yirgo. 15 

Psalmits. Domine Deus salutis mee : in die clamavi et 
nocte coram te (87, i). 

Intret in conspectu tuo oratio mea: inclina aurem tuam 
ad precem meam (87, 2). 

Intende anime mee et libera eam : propter inimicos meos 20 
eripe me (68, 19). 

Quoniam^) tu es, qui abstraxisti me de ventre, spes mea 
ab uberibus matris mee: in te proiectus sum ex utero (21, 10). 

De ventre matris mee Deus mens es tu : ne discesseris 
a me (21, 11). 20 

Tu scis improperium meum et confusionem meam : et re- 
verentiam meam (68, 20). 

In conspectu tuo sunt omnes, qui tribulant me: impro- 
perium exspectavit cor meum et miseriam (68, 21). 

Et sustinui, qui simul contristaretur, et^) non fuit: et qui 30 
consolaretur, et non inveni (ibid.). 

Deus, iniqui insurrexerunt super me, et sinagoga poten- 



1) Quoniam 1. 22 — a me 1. 25 om. K 2) et — fuit om. K. 



110 Officium passionis. 

tium quesienmt animam meam: et non proposuerunt te in 
conspectu suo (85, 14). 

Estimatus sum cimi descendentibus in lacum : factus sum 
sicut liomo sine adiutorio, inter mortuos liber (87, 5). 
ö Tu es sanctissimus pater maus : rex mens et deus mens. 

Intende in adiutorium meum: Domine deus salutis mee^). 

Ad Primaiu. Antipliona: Sancta Maria. 

Psahmts. ÜMiserere mei, Deus, miserere mei: quoniam in 
te confidit anima mea (56, 2—4). 
10 Et in umbra alarum tuarum sperabo : donec transeat 

iniquitas. 

Clamabo ad sanctissimuni patrem meum altissimum: Deum, 
qui benefecit micbi. 

Misit de celo et liberavit me: dedit in opprobrium con- 
15 culcantes me. 

Misit Deus manum suam et veritatem suam, animam meam 
erij)uit de inimicis meis fortissimis et ab Mis, qui oderunt me : 
quoniam confortati sunt super me (17, n. is). 

Laqueum paraverunt pedibus meis: et incurvaverunt ani- 
20 mam meam (56, 7—12). 

Foderunt ante faciem meam foveam^) : et inciderunt in eam. 

Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum: cantabo 
et psalmum dicam. 

Exsurge, gloria mea, exsurge, j^salterium et cithara: ex- 
25 Surgam diluculo- 

Confitebor tibi in populis. Domine: et psalmum dicam 
tibi in gentibus. 

Quoniam magnificata est usque^) ad celos misericordia 
tua: et usque ad nubes veritas tua. 
80 Exaltare super celos , Deus : et super omnem terram 

gloria tua^). 



1) K pergit: 'Gloria patri. Ad Primam. Psalmus: Omni tempore. 
Antiphona. 2) om. K. 3) K. pergit: 'Gloria patri et filio. Ad 



Officium passionis. 111 

Nota, qiioä precUctus psalmus semper cUcUur ad Primam. 

Ad Tertiam. AnüpJiona: Sancta Maria. 

Psalmus. Miserere mei, Deus, quoniam conculcavit me 
homo: tota die impugnans tribulavit me (55, 2. 3). 

Conculcaveriint me inimici mei tota die : quoniam multi 5 
bellantes adversum me. 

Omnes inimici mei adversum me cogitabant mala michi: 
verbum iniquum constituerunt adversum me (40, s. 9). 

Qui custodiebant animam meam: consilium fecerunt in 
unum (70, 10). 10 

Egrediebantur foras: et loquebantur in idipsum (40, s). 

Omnes videntes me deriserunt me : locuti sunt labiis et 
moverunt caput (21, s). 

Ego autem sum vermis et non homo: opprobrium homi- 
num et abiectio plebis (21, 7). 15 

Super omnes inimicos meos factus sum opprobrium vicinis 
meis valde; et timor notis meis (30, 12). 

Pater sancte, ne elongaveris auxdium tuum a me : ad de- 
fensionem meam conspice (21, 20). 

Intende in adiutorium meum : Domine deus salutis mee ^) 20 
(37, 23). 

Ad S e X t a m. AntipJiona : Sancta Maria. 

Psalmiis. Yoce mea ad Dominiun clamavi : voce mea ad 
Dominum deprecatus sum (141, 2—5). 

Effundo in conspectu eins orationem meam : et tribulatio- 20 
nem meam ante ipsum pronuntio. 

In deficiendo ex me spii-itum meum: et tu cognovisti se- 
mitas meas. 

In via bac, qxia ambulabam : absconderunt laqueum micbi. 



solucionem officii et post refectionem dicta oratione 'Retribuere dignare 
Domine' etc. et 'Pater noster' sie dicebat beatus Franciscus : 'Benedi- 
camus Domino vivo et vero Deo'. Resp. : 'Laudem, gloriam, graciam, 
honorem, benedictionem et omnia bona referamus ei semper'. Resp. : 
'Amen. Fiat, fiat.' 1) K pergit: 'Gloria patri sicut erat'. 



112 Officium passionis. 

Considerabam ad dexteram et videbam: et non erat qui 
cognosceret me. 

Periit fuga a me : et non est qui requirat animam meam. 

Quoniam propter te sustimii opprobrium : operuit confusio 
5 faciem meam (68, s — lo). 

Extraneus factus siim fratribus meis : et peregrinus filiis 
matris mee *). 

Pater sancte, zelus domus tue comedit me: et opprobria 
exprobrantium tibi ceciderunt super me. 
10 Et adversum me letati sunt et convenerunt: congregata 

sunt super me flagella et ignoravi (34, 15). 

Multiplicati sunt super capillos capitis mei : qui oderunt 
me gratis (37, 20). 

Confortati sunt qui persecuti sunt me inimici mei iniuste: 
lö que non rapui tunc exsolvebam (68, 5). 

Surgentes testes iniqui: que ignorabam interrogabant me 
(34, 11. 12). 

Retribuebant micbi mala jDro bonis et detrabebant micbi : 
quoniam sequebar bonitatem (37, 21). 
20 Tu es sanctissimus pater meus: rex meus^) et deus mens 

(43, 5). 

Intende in adiutorium meum : Domine, deus salutis mee ^) 
(37, 23). 

Ad j^onam. Antiphona: Sancta Maria. 
25 Psalmus. Yos omnes, qui transitis per viam: attendite 

et videte, si est dolor sicut dolor meus (Thren 1, 12). 

Quoniam circumdederunt me canes multi: consilium ma- 
lignantium obsedit me (Ps, 21, 17. is). 

Ipsi vero consideraverunt et inspexerunt me: diviserunt 
30 sibi vestimenta mea et super vestem meam miserunt sortem*). 



1) 'filiis meis' K. 2) R. m. om. K. 3) K pergit: Gloria 

patri, 4) K transposuit versus. 'Poderunt — mea' legit ante 'Ipsi 

— sortem'. 



Officium passionis. 113 

Foderunt manus meas et j)edes meos : et dinumeraverunt 
omnia ossa mea (21, 14— le). 

Aperuerunt super me os suiim : sicut leo rapiens et ru- 
giens. 

Sicut aqua effusus sum : et dispersa sunt omnia ossa mea. 5 

Et ') factum est cor meum tanquam cera liquescens : in 
medio ventris mei. 

Aruit tamquam testa virtus mea: et lingua mea adhesit 
faucibus meis. 

Et dederunt in escam meam fei: et in siti mea potaverunt lo 
me aceto (68, 22). 

Et in pulverem mortis deduxerunt me (21, ig): et super 
dolorem vulnerum meorum addiderunt (68, 27). 

Ego dormivi et ^) resurrexi : et pater meus sanctissimus 
cum gloria suscepit me (3, e). 10 

Pater sancte , tenuisti manum ^) dexteram meam : et in 
voluntate tua deduxisti me et cum gloria assiunpsisti *) me 
(72, 24. 25). 

Quid enim michi est in celo : et a te quid volui super 
terram ? 20 

Yidete, videte^), quoniam ego sum Dens, dicit Dominus °): 
exaltabor in gentibus et esaltabor in terra (45, 11). 

Benedictus Dominus Deus Israel, qui redemit animas ser- 
Torum suorum de proprio sanctissimo sanguine suo : et non 
deünquent omnes, qui sperant in eo (33, 23). 25 

Et scimus, quoniam venit: quoniam veniet^) iustitiam iu- 
dicare ^) (95, 13). 

Ad Vesper am. Antipliona: Sancta Maria ^). 

Psalmus "). Omnes gentes , plaudite manibus : iubüate 
Deo in voce essultationis (46, 2. 3). 30 



1) om. K. 2) 'et soporatus sum et exsurrexi' E. 3) om. K. 

4) suscepisti K. 5) d. D. om. K. 6) venit K. 7) K pergit: 

Gloria patri. Ad vesperas. 8) 'succurre' add. E. 9) 'David' 
add. K. 

B o e li m e r, Analekten. Gr. A. 8 



114 Officium passionis. 

Quoniam Dominus excelsus, terribilis: res magnus super 
omnem terram. 

Quia sanctissimus pater de celo, rex noster, ante secula 
misit dilectum Filium suum de alto: et operatus est salutem 
5 in medio terre (73, 12). 

Leteutur celi et exultet terra, commoveatur mare et ple- 
nitudo eius : gaudebunt campi et omnia , que in eis sunt 
(95,. u. 12). 

Cantate ei canticum novum : cantate Domino omnis terra 
10 (95, 1). 

Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis : tenibilis 
est super omues deos (95, 4). 

Afferte Domino jjatrie gentium, afferte Domino gloriam 
et lionorem: afferte Domiuo gloriam nomini eius (95, 7). 
15 ToUite Corpora vestra et baiulate sanctam crucem eius : 

et sequimini usque in finem sanctissima precepta eius (Lc 14, 27). 

Commoveatur a facie eius universa terra : dicite in genti- 
bus, quia Dominus regnavit /a ligno\^) (95, 10). 

Usque Jmc dicltiir a feria sexta Parasceuen ^) tisque ad 
20 festum Ascensionis cottidie. In festo vero Ascensionis siiperad- 
dimtur isti versiculi: 

Et ascendit ad celos : et sedet ad dexteram sanctissimi 
patris in celis. 

Exaltare super celos Dens : et super omnem terram gloria 
25 tua (56, 12). 

Et scimus quoniam venit: quoniam veniet iustitiam iudi- 
care (95, 13). 



1) 'a ligno' add. Eetpergit: 'Gloria patri sicut erat. Et sie dicitur 
usque in vesperis Ascensionis. Nota, quod liii psalmi passionis Domini 
supradicti hiis diebus videlicet a completorio ferie .6. Parasceuen usque 
ad completorium Dominice Resurrectionis dicuntur. In Sabbato' etc. 
cf. p. 115, 1. 12. 2) ita As. 



Officium passionis. 115 

Et nofa, qiioä ab Ascensione usqtce ad Advenkim Domini 
dicitur eodem modo cottidie iste pscdnms, scilicet ^Omnes gentes\ 
cum supradicfis versimlis dicendo ihi ^Glona Patri\ tibi ftnitur 
psahnus, scilicet 'Quoniam venief itistitiam itidicare'. 

Nota, qiiod Mi psalmi supradidi dicuntur a feria sexta 5' 
Parasceiien usque ad Dominicam Besurrectionis. Eoidem) modo 
dicuntur ab octava Pentecostes nsque ad Adventum Domini et ab 
octava Epiplianie usqiie ad Dominicam üesiirrecfionis exceptis Do- 
minicis diebus et festis principcdibtts , in qiiibus non dicuntur; 
aliis vero diebus cottidie dicuntur. lo 

n. 

In Sabbato') sancto scilicet expleto die Sab- 
bati ad Completoriiim. AntipJiona : Sancta Maria. 
Psahmts, 'Deus in adiutorium' ^) etc. (Ps 69) sicut in jpsalterio 
habetur , dicatur totus. Et ^) dicitur ad compJetorimn 'usque ad 15 
octavam Peniecostes^). 

Ad Matutinum Dominice Resiirrectionis. Anti- 
pJiona : Sancta Maria. 

Psahnus. Cantate Domino canticum novmn: quia mira- 
bilia fecit (97, 1—2) °). 20 

Sanctificavit filiiun sunm dextera eins : et brachiiun sanc- 
tum eins ^). 

Notum fecit Dominns salutare suum: in conspectn gen- 
tium revelavit iustitiam suam. 

In illa die mandavit Dominus misericordiam suam : et 25 
nocte canticum eins (39, 9). 



1) 'In Sabbato Dominice Resurrectionis. Antipli.' K.. 2) K per- 

git: 'intende, Domine ad iuvandum me festina. Confundantur et reve- 
reantm* etc. Dicatur totus psalmus' etc. 3) 'sie' add. K. 4) K 

pergit: 'et ab octava Penfchecostes usque ad Adventum Domini. Et ab 
octava Epipbanie usque ad Dominicam Ramis palmarum dicitur in Domi- 
nicis diebus et festis duplicibus et apostolorum et aliorum magnorum 
sanctorum'. 5) 'dilectum' add. K. 6) suum K. 

8* 



116 Officium passionis. 

Hec est dies, quam fecit Dominus : exsultemus et letemur 
in ea (117, 24). 

Benedictus qui venit in nomine Domini: deus Dominus, 
et illuxit nobis (117, sg). 
5 Letentur celi, et exultet terra; commoveatur mare et ple- 

nitudo eins : gaudebunt campi et omnia , que in eis sunt 
(95, 11. 12). 

Afferte Domino patrie gentium , afferte Domino gloriam 
et honorem: afferte Domino gloriam nomini eius (95, 7. s) ^). 
10 Usque Jmc dicitur a Dominica Sesurrectionis usqiie ad 

festum Ascensionis cottidie ad omnes lioras preter ad vesperam 
et ad compMorkmi et primam. JSfocte vero Ascensionis siiperad- 
diintur isti versiciäi: 

Regna terre, cantate Deo, psallite Domino : psallite Deo, 
15 qui ascendit super celum celi ad orientem (67, 33—30). 

Ecce dabit voci sue vocem vii-tutis : date gloriam Deo 
super Israel ; magnificentia eius et virtus eius in nubibus. 

Älirabilis Deus in sanctis suis : Deus Israel ipse dabit 
virtutem et fortitudinem plebi sue, benedictus Deus. 

20 Et nota, quod iste psahnus al) Ascensione Domini usqiie ad 

ocfavam Pentecostes dicitur cottidie cum supradictis versicidis ad 
matutimim et teyiiam et sextam et nonam, dicendo ihi ^Gloria 
Patri', i(hi dicitur '■Benedictus Deus' , et non alihi. Item nota, 
quod eodem modo dicitur soJummodo ad matutinum in Dominicis 

25 diebus et principalibus festis ah octava Pentecostes ^) usqiie ad 



1) K pergit : Gloria patri sicut erat. Sic dicitur cottidine (!) ad M. 
usque in Mat. Ascensionis. In vigilia Ascensionis ad vesperas Antiphona 
'Sancta Maria virgo'. Psalmus 'Omnes gentes plaudite manibus', sicut 
supra (p. 118 1. 29) ponitur, adiunctis post aliud 'Regnavit a ligno' hiis 
versibus qui secuntur: 'Et ascendit celos ad dexteram sanctissimi patris 
in celis. Exaltate super celos (cf. p. 114 1. 24) — iudicare'. 'Gloria patri'. 
Nota, quod usque Adventum Domini in vesperis sie dicitur psalmus 
iste supradictus cottidie. Incipiunt alii psalmi etc., cf. p. 117 1. 13. 
2) Pentecosten As. 



Officium passionis. 117 

Ädventum Domini et ah odava Epiphanie tisqiie ad feriam V. 
Gene Domini, qiiia in ipsa die cum discipulis suis Dominus 
pasca manducavit, vel alius psalmus potest dici ad matutinum vel 
ad Vesper am, qiiando vult, sc. Exaltaho te Domine etc., sicut in 
psalterio (Ps 29, 2) habetur, et hoc a Dominica Mesurrectionis 5 
■usque ad festum Äscensionis, et non plus. 

Ad Prima m. Antiphona : Sancta Maria. Psalmus. Mi- 
serere mei, Deus, miserere mei ut supra ^). 

Ad Tertiam, Sextam etlSTonam dicitur psalmus 
Cantate ut supra "'*). 10 

Ad Vesper am. Psalmus. Omnes gentes id supra ^). 

ni. 

Incipiunt alii psalmi, qiios similiter ordinavit beatissimus 
Xxder noster Franciscus; qiii dicendi sunt loco psalmorum supra- 
dictontm passionis Domini ^) in Dominicis diehus et principalibus 13 
festivitatihus ah octava Pentecostes uscpie ad Ädventum et ah oc- 
tava Epiphanie tcsque ad feriam V. Gene Domini ^). Sans intel- 
ligas^ id dicantur^) in ipsa die, qida Pasca Domini est. 

Ad Completorinm. Antiphona: Sancta Maria ^). 
Psalmus Deus in adiutoriiim, sicut habetur in psalterio. 20 

Ad Matutinum. Antiphona: Sancta Maria. Psalmus. 
Cantate id sujyra ^). 

Ad Primam. Antiphona: Sancta Maria. Psalmus. 
Miserere mei, Deus, miserere mei ut supra ^). 

Ad Tertiam. Antiphona: Sancta Maria. 2ä 

Psalmus. Jubilate Deo omnis terra , psalmum dicite no- 
mini eins : date gloriam laudi eins (65, 1—1). 

Dicite Deo, quam terribilia sunt opera tua , Domine : in 
multitudine virtutis tue mentientur tibi inimici tui. 



1) p. 110 1. 9. 2) p. 115 1. 19. 3) p. 113 1. 29. 4) 'in 

Omnibus horis' aclcl. K. 5) 'Simili modo' add. K. 6) 'et' add. K. 

7) K pergit: 'virgo. Miserere mei Deus etc. ut supra. Ad Terciam' cf. 
p. 111 1. 2. 8) p. 115 1. 19. 9) p. 110 1. 9. 



118 Officium passionis. 

Omnis terra adoret te et psallat tibi : psalmum dicat no- 
mitii tuo. 

Venite , audite , et narrabo , omnes , qui timetis Deum : 
quanta fecit anime mee (65, ic. 37). 
ö Ad ipsum ore meo clamavi: et exaltavi sub lingua mea. 

Et exaudivit de templo sancto suo vocem meam: et cla- 
mor meus in conspectu eius (17, 7). 

Benedicite gentes Dominum nostrum : et auditam facite ^) 
vocem laudis eius (65, s). 
10 Et benedicentur in ipso omnes tribus terre : omnes gentes 

magnificabunt eum (71, 17 — 19). 

Benedictus Dominus Deus Israel: qui facit mirabilia solus. 

Et benedictum nomen maiestatis eius in eternum : et re- 
plebitur maiestate eius omnis terra, fiat, fiat ^). 
15 AdSextam. Antipliona: Sancta Maria. 

Psahmis. Exaudiat te Dominus in die tribulationis : pro- 
tegat te nomen Dei lacob (19, 2—7). 

Mittat tibi auxUium de Sancto: et de Sion tueatur te. 

Memor sit omnis sacrificii tui : et holocaustum tuum 
20 pingue fiat. 

Tribuat tibi secundum cor tuum: et omne consilium tuum 
confirmet. 

Letabimur in salutari tuo : et in nomine Domini Dei nostri 
magnificabimiu". 
25 Impleat Dominus omnes petitiones tuas : nunc cognovi, 

quoniam misit Dominus lesum Cluistum Filium suum, et iudi- 
cabit populos in iustitia (9, 9—11). 

Et factus est Dominus refugium pauperi, adiutor in oj)- 
portunitatibus, in tribulatione : et sperent in te qui noverunt 
30 nomen tuum. 

Benedictus Dominus Deus meus : quia factus est susceptor 
meus et refugium meum in die tribulationis mee (58, 17. is). 



1) om. K. 2) 'Gloria' add. K. 



Officium passionis. 119 

Adiutor meus, tibi psallam: quia Deus susceptor meus, 
Deus meus, misericordia mea ^). 

Ad N n a m. AntipJwna : Sancta Maria. 

Psahnus. In te, Domine, speravi, non confundar in eter- 
niim : in iustitia tua libera me et eripe me (70, i— 3). 5 

Inclina ad me aurem tuam: et salva me. 

Esto michi in Deum protectorem et in locum munitum: 
ut salvimi me facias. 

Quoniam tu es patientia mea, Domine : Domine, spes mea 
a iuventute mea (70, 5. g). 10 

In te confirmatus sum ex utero, de ventre matris mee tu 
es protector meus: in te cantatio mea semper. 

Repleatur os meum laude, ut cantem gloriam tuam: tota 
die magnitudinem tuam (70, s). 

Exaudi me , Domine , quoniam benigna est misericordia 15 
tua : secundum multitudinem miserationum tuarmn respice in 
me (68, 17. is). 

Et ne avertas faciem tuam a puero tuo: quoniam tribu- 
lor, velociter exaudi me. 

Benedictus Dominus Deus meus, quia factus est susceptor 20 
meus: et refugium meum in die tribulationis mee (58, 17. is). 

Adiutor meus , tibi psaUam , quia Deus susceptor meus : 
Deus meus, misericordia mea ^). 

Ad Vesperam. AntipJiona : Sancta Maria. Psahmis. 
Omnes gentes itt siqji'ci ^). 25 

IV. 

Incipiuni alii psahni, quos similiter orclinavit ieatissinms 
jpater noster Franciscus ; qui cKcencK sunt loco psalvwrum supra- 
didormn passionis Domini *) ab Aäventu Domini nsque ad vigi- 
liam Nativitatis et non plus. 30 



1) 'Gloria patri' add. K. 2) 'Gloria patri. Ad vesperas' K. 

3) p. 113 1. 29. 'In vesperis ascensionis' add. K. 4) K pergit: 'in 

Omnibus horis totius diei ab adventu Domini usque in vesperis vigilie 
nativitatis Domini'. 



120 Officium passionis. 

Ad Completorium. Antiphojia: Sancta Maria. Psal- 
mus. Usque quo Domine etc. sicut habetur in psalterio (Ps 12). 

Ad M a t u t i n u m. Antipliona : Sancta Maria. 

Psalmus ^). Confitebor tibi , Domine , sanctissime pater, 
5 rex celi et terre: quoniam consolatus es me (Is 12, 1—3). 

Tu es Deus Salvator meus: fiducialiter agam et non timebo. 
Fortitudo mea et laus mea Dominus: et factus est michi 
in salutem. 

Dextera tua, Domine, magnificata est in fortitudine ; dex- 
10 tera tua, Domine, percussit inimicum : et in multitudine glorie 
tue deposuisti adversarios meos (Ex 15, 6. 7). 

Videant pauperes et letentur : querite Deum , et vivet 
anima vestra ^) (Ps 68, 33). 

Laudent illum celi et terra : mare et omnia reptilia in eis 
15 (68, 35 — 37). 

Quoniam Deus salvam faciet Sion : et edificabuntur civi- 
tates lüde. 

Et inhabitabunt ibi: et bereditate acquirent eam. 
Et semen servorum eins possidebit eam: et qui diligunt 
20 nomen eins babitabunt in ea ^). 

Ad P r i m a m. AntipJiona : Sancta Maria. Psalmus. 
Äliserere mei, Deus, miserere mei ttt sitpra'^). Ad Tertiam. 
Änti-phona: Sancta Maria. Psalmus. lubilate Deo nt sitpra^). 
Ad Sexta m. Antiphona: Sancta Maria. Psalmus. Exau- 
25 diät te ut supra"^). Ad Non am. Anfiphona: Sancta Maria. 
Psalmus. Inte, Domine, sperem. ut sujjra''). Ad Vesper am. 
AntipJiona : Sancta Maria. Psalmus. Omnes gentes ut supra ^). 



1) 'David' acld. K. 2) K add. : quoniam exaudivit pauperes Domi- 
nus et vinctos suos non despexit. 3) 'Gloria patri' K. 4) p. 110 
1. 9. 'Psalmus omnes gentes plaudite ut supra in vesperis passionis 
Ijreter ultimum versum amoveatur a facie eius etc. qui pretermittitur 
et sie dicitur' cf. p. 113 1. 29, K. 5) p. 117 1. 24. G) p. 118 
1. 16. 7) p. 119 1. 4. 8) p. 118 1. '29. 



Officium passionis. 121 

Nota etiam, quocl non dicitur totus psahmis, secl usqiie ad 
versmn scüicet 'Commoveatur a facie eins universa terra'. Sane 
intelliffas, ut dicaiur totus versus 'TolKte Corpora vestra'. Finita 
isto versu dicitur ihi ''Gloria Patri'. Et sie dicitur'^) ad vespe- 
rani ^) cottidie ah Adventu usque ad vigiliam ^) Nativitatis. 5 

y. 

Ad Vesper am*) in Nativitate Domini. Anti- 
pliona : Sancta Maria. 

Psahmis. Exsultate Deo adiutori nostro : iubilate Do- 
mino Deo vivo et vero in voce exultationis (80, 2). ^^ 

Qiioniam Dominus excelsns, terribilis : rex magnus super 
omnem terram (46, 3). 

Quia sanctissimus pater de celis, rex magnus noster, ante 
secula misit dilectum Filium suiim de alto : et natus fuit de 
beata Virgine sancta Maria. i5 

Ipse invocabit me : Pater meus es tu : et ego primogeni- 
tum ponam illum, excelsum pre regibus terre (88, 27. «s). 

In illa die mandavit Dominus Deus misericordiam suam : 
et nocte canticum eius (41, 9). 

Hec est dies, quam fecit Dominus : exultemus et letemur 20 
in ea (117, 24). 

Quia sanctissimus puer dilectus datus est nobis et natus 
fuit 2>i"t) nobis in via et positus iu presepio : quia non babebat 
locum in diversorio (Is 9, e. Lc 2, 7). 

Gloria in altissimis Domino Deo : et in terra pax bomi- 20 
nibus boue voluntatis (Lc 2, s). 

Letentur celi et exultet terra, commoveatui" mare et ple- 
nitudo eius : gaudebunt campi et omnia , que in eis sunt 
(Ps. 95, u. 12). 

Cantate ei canticum novum ; cantate Domino omnis terra so 
(95, 1). 



1) 'supraclictus ps.' add. K. 2) 'in vesperis' K. 3) 'vesperam 

vigilie' K. 4) 'in vesperis' K. 



122 Officium passionis. 

Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis : terribilis 
est super omnes deos (95, 4). 

Afferte Domino patrie gentium, afferte Domino gloriam 
et honorem: afferte Domino gloriam nomini eins (95, 7). 
5 Tollite Corpora vestra et baiulate sanctam crucem eins : 

et sequimini usque in finem sanctissüna precepta eius ') (Lc 14, 27). 

Nota, quod iste xisahnus dicitur a Nativitate Domini usqiie 
ad odttvam Epiplianie ad omnes horas. Si qiiis voltterit dicere 
Jioc officium heati Francisci, ita dicat illud: Primo dicat 'Pater 
10 noster' cum Laudibus scilicet 'Sanctus, sanctus, sanctus'. Finitis 
Laudihus cum oratione, ut supra, incipiatur antiphona ^Sancta 
3faria' cum psalmo, qid constitidus est unicuiqiie höre diei et 
noctis et cum magna reverentia dicatur. 



1) K pergit: 'Gloria patri. Et sie dicitur psalmus supradictus in 
Omnibus lioris a nativitate Domini usque ad octavam Epiphanie preter 
quam in completoriis , in quibus dicitur psalmus Deus in adiutorium 
meum etc. et ad Primam, in qua dicitur psalmus Miserere mei etc. 
Beatus Franciscus ordinavit predietos psalmos ad laudem Domini et ad 
memoriam passionis eius, quos dicebat cum magna devocione ante alios 
lioras reducens ad memoriam illud Daviticum verbum. 'Et addiceriam (!) 
super omnem laudem tuam' (Ps 70, 14) exemplum (!), gracias agens ipsi 
optimo Deo, qui per ymaginem crucifixi apud sanctum Damianum locutus 
est ei et inpressione passionis sue, quam inpressit in anima sua, ut, sicut 
ab illa hora usque ad diem mortis per continuas meditaciones et amaras 
laerimas cordis vulnerum Christi meruit anima sua coniungi Christi 
anime, ita divina misericordia et magno caritatis afiiectu duobus annis 
ante mortem suam, sicut per visionem Seraphyni claruit, meretur corpus 
suum per sacra stigmäta configurari corpori Christi, ut inpleretur in 
ipso illud verbum apostoli (Gal 6, 17) : ego enim Stigmata domini Ihesu 
in corpore meo porto. Amen'. 



Regesten. 123 



Eegesten zur GlescMclite des FraEciscus und der 
Franciscauer 1182—1340. 

1182 (1181). Giovanni Bernardone genannt Franciscus in Assisi geboren 
als Sohn des Tuchhändlers Pietro Bernai-done und der domina Pica. 
Annal. Stadenses ad 1182 SS. 16 p. 350. Chronica Minor ad 1182 
p. 682. Job. de Eomerowo, Monumenta bist. Poloniae I p. 88, 118 f. 

1184 Nov. 4. Verona. 'Ad abolendam'. Papst Lucius III. exkommuni- 
ziert die Waldesier. Jaffe, Regesta pontificum nr. 15 109. 

ca. 1190. Pr. erhält Unterricht in der Schule der Priester von San 
Giorgio. Jordan c. 50. 

1201 Juni. Papst Innocenz III. bestätigt die 3 ordiaes der Humiliaten. 
Tiraboscbi, Vetera Hum. Monum. 2 p. 128 ff. 

1202. Fehde z-wischen Perugia und Assisi. Fr. wird in dem Gefecht bei 
Ponte San Giovanni gefangen genommen und nach Perugia geführt. 
2 Celano 1, 1. Cristofani, Delle Storie d' Assisi 1 p. 90 ff. 

1203 Nov. Friede zwischen Perugia und Assisi. Fr. kehrt nach Assisi 
zurück. 2 Celano 1, 1. Cristofani 1 p. 97 ff. . 

ca. 1204. Schwere Erkrankung des Fr. 1 Celano 8. 

ca» 1205. Pr. schliesst sich als Knappe einer Ritterfahrt nach Apulien 
an, um dort den Ritterschlag zu gewinnen, kehrt aber schon in Spo- 
leto wieder um nach Assisi. 1 Celano 4 f. 2 Celano 1, 2. Anon. 
Perus, c. 5 f. 

ca. 1206. Fr. wallfahrtet nach Rom, 2 Celano 1, 4. — Die Begegnung 
mit den Aussätzigen, Testam. c. 1, 2 Celano 1, 5. — Das Kruzifix 
in St. Damian bei Assisi, 2 Celano 1, 6. 

1207 (1206). Pr. entsagt der "Welt, 1 Celano 8—15. 1207: 1 Celano 119, 
Bruder Leo V. Aegidii p. 75, Alberich von Trois - Fontaines SS. 23 
p. 887 f., Jordan c. 1, Anon. Perus, c. 3 : 1206 : 1 Celano 109, Ann. 



124 Regesten. 

Stad. SS. 16 p. 354, Clironica Minor p. 642 aber mit dem Zusätze: 
im 10. Jahre Innocenz' III. (1207—1208). Datum: April 16, Anon. 
Perus, c. 3 und Johann de Komero-wo p. 66, vielleicht erschlossen 
aus V. Aegidii p. 75. 
1207—1209. Fr. stellt die Kapellen S. Damian, S. Pietro und S. Maria 
de' Angioli (Portiuncula) -wieder her. 1 Celano 21, 2 Celano 1, 8, 
Bonaventura c. 2. 

1208 Dec. 18. 'Eins exemplo qui'. Innocenz III. bestätigt die Bruder- 
schaft der pauperes catholici des Durandus von Osca. Potthast, 
Regesta pontificum nr. 3571. 

1209 (Febr. 24). Fr. hört in der Portiuncula das Evangelium des Mat- 
thiastages Mt 10 und wird apostolischer Herold der Busse. 1 Ce- 
lano 32 f. 2 Celano 1, 12. 

April 15. Die ersten Jünger. 'Quidam pius de Assisio' , Bernhard de 
Quintavalle, Peter (Cathanü?); Regula primitiva. 1 Celano 24, 
2 Celano 1, 10. V. Aegidii p. 75. Anon. Perus, c, 10 f. 2 Celano 3, 52. 

April 23. Aegidius von Assisi schliesst sich der Bruderschaft an. 1 Ce- 
lano 25. V. Aegidii p. 75. 

ca. Mai. Apostolische Wanderfahrt des Fr. mit Aegidius durch die Mark 
Ancona. V. Aegidii p. 75. 

1209/10. 5 neue Jünger, 'ünus alius, Philippus, alii' 1 Celano 25, 27. 
'Sabbatinus , Moricus parvus , Johannes de Capella', Silvester. An. 
Perus, c. 17, cf. 2 Celano 3, 52. 

1209 — c. 1211. Die verlassene Aussätzigenhütte zu Rivo Torto Heim 
der Bruderschaft, cf. 1 Celano 42—44. Bruder Leo Spec. 36, 27 f. 
2 Celano 3, 21. 

1210 Juni 14. 'Cum inestimabile'. Innocenz III. bestätigt die pauperes 
catholici des Bernhardus Primus. Potthast nr. 4014. Burchardi Chro- 
nic, ürsperg. SS. 23 p. 396. 

ca. Juni. Erste Aufzeichnung der Regel. Die 'paenitentes in Assisio 
nati' (Anon. Perus.) vor Papst Innocenz III. in Rom. Der Papst be- 
stätigt solo verbo ihre Regel und ermächtigt sie zur "Wanderpredigt. 
1 Celano 32 f. 2 Celano 1, 11. 

Sommer. Fr. j)redigt im Tale von Spoleto. 1 Celano 34 f. 

Nov. 9. Die maiores (Adel) und minores (Volkspartei) von Assisi schliessen 
eine concordia behufs Beilegung der inneren Zwistigkeiten. Urkunde 
bei Cristofani, Storia 1 p. 123 ff. 

vor 1212 März. Fr. erhält von den Camaldulensern des Monte Subasio 
die Portiuncula. 1 Celano 44. Leo Spec. c. 55. 

1212 März 18/19. Klara von Assisi leistet in der Portiuncula das Ar- 
muts- und Keuschheitsgelübde. Celano Vita s. Clarae c. 1, § 7, 



Regesten. 125 

Acta SS. Aug. t. 2 p. 757. Das Jahr gibt Celano nicht genau an, 
c. 1, § 10: 1211/1212, c. 6, §46: 1212. Chronica Minor p. 646: 1212. 

ca. 1212. Fr. erhält für Klara und ihre Genossinnen von den Mönchen 
des Monte Subasio die Kapelle S. Damian bei Assisi. Entstehung 
des ordo der armen Frauen von S. Damian. Testament der Klara. 
Acta SS. Aug. t. 2 p. 747: 'steteramus alio loco licet parum'. Ce- 
lano V. Clarae c. 1 § 10 p. 757. 

ca. 1212 — 1216. Forma vivendi sororibus s. Clarae data. Oben p. 35. 

1212/13. Fr. schüft sich nach Syrien ein, scheitert aber an der slavo- 
nischen Küste, kehrt zurück nach Ancona. 1 Celano 55. 

1213 Mai 8. Graf Orlando dei Catanei von Chiusi gibt Fr. den monte 
Alverno (La Verna, Casentino), cf. die Urkunde vom 9. Juli 1274 
Sbaralea, Bullarium Franciscanum 4 p. 156 n. 4. 

ca. 1213 — 1215. Fr. wandert nach Spanien, um in Marokko das Marty- 
rium zu gewinnen, erkrankt in Spanien und kehrt zurück. 1 Ce- 
lano 56. 

1215. Klara übernimmt die Leitung der Schwesterschaft der armen 
Frauen von S. Damian. Celano V. Clarae c. 2 § 12 p. 757. 

vor 1216 Juli 16. Innocenz IIL schreibt eigenhändig die prima notula, 
durch -welche den Klarissen das Privilegium paupertatis bestätigt 
wird. Ebd. § 14 p. 758. 

vor 1216. Die Bruderschaft nimmt den Namen 'Minores' an. 1 Celano 
38. Erster Zeuge: Jacob von Vitry, oben p. 98. 

1216 Juli 16. Fr. in Peragia zur Zeit des Todes Innocenz' III. Eccle- 
ston c. 15. 

Okt. Jacob von Vitrj' berichtet über die Minores seinen belgischen 
Freunden, oben p. 94 S. 

1217 ca. April. Fr. will nach Frankreich gehen, wird aber in Florenz 
von dem Kardinalbischof Ugolino von Ostia zurückgehalten. 1 Ce- 
lano 74. 75. Spec. 65. Zum Datum vgl. Potthast nr. 5487 f. Guido 
Levi, Societä Romana di storia patria 12 p. 241 ff. 

1218 Juni 3. Pfingstkapitel bei der Portiuncula. Elias Bombarone nach 
Syrien gesandt. Gewinnt dort den ersten Deutschen, Caesarius von 
Speyer. Jordan c. 7, 9. 

Juli 31. Der Bischof von Perugia gestattet Klarissen, auf dem von Mo- 
nald geschenkten Grundstücke Kirche und Kloster zu bauen. Sba- 
ralea 'l p. 634 n. 445. Potthast nr. 14760. 

Aug. 27. 'Litterae tuae'. Honorius III. ermächtigt Ugoliao von Ostia, 
Grundstücke zur Errichtung von Klarissenklöstern im Namen der 
römischen Kirche anzunehmen und die darauf zu errichtenden Klöster 
von der bischöflichen Jurisdiktion zu eximieren , doch soll die 



126 Regesten. 

Exemption nur solange dauern, als die Klarissen nichts ausser den 
Klostergebäuden besitzen. Sbaralea 1 p. 9, Pottbast nr. 5896. 

1219 Mai 26. Pfingstkapitel bei der Portiuncula. Beginn der grossen 
Mission. Errichtung des Amtes der ministri. Jobann von Penna 
gebt mit etwa 60 Brüdern nach Deutschland, Pacitico, der ehemalige 
Sängertönig, nach Frankreich, Aegidius nach Tunis, andere nach 
Ungarn, Spanien-Portugal, Marokko. Jordan, c. 3—10. Spec. c. 65. 
V. Aegidii p. 78. 

Juni 11 Rieti. 'Cum düecti fili'. Honorius III. stellt den Minoriten einen 
Empfehlungsbrief an alle Prälaten aus. Sbaralea 1 p. 2. Pottbast 
nr. 6081. 

1218 Aug. 27 — 1219 Juni. Kardinal Ugolino verfasst eine Regel für 
die Klarissen, -welche Fr. annimmt nnd Honorius III. bestätigt. Er- 
halten Sbaralea 1 p. 263 n. 292. Potthast nr. 10 748. 

ca. Juni. Fr. ernennt Gregor von Neapel und Matthaeus von Narni zu 
seinen "Vikaren und schifft sich nach dem Oriente ein. 1 Celano 57. 
Jordan c. 106. 

vor August 29. Fr. landet in Damiette. 1 Celano 2, 2, cf. Liber Duelli 
Christiani in obsidione Damiatae exacti c. 14 ed. Holder -Egger 
SS. 31 p. 693 f. 

Juli 27 Perugia. Kardinal Ugolino erteilt dem Kloster S. Maria di 
Monticello bei Florenz, welches ausser der Benediktinei-regel die 
Observanzen der armen Frauen von S. Damian annimmt , ein Pri- 
vileg. Sbaralea 1 p. 8. 

November 5. Das Kreuzheer erobert Damiette , cf. Liber Duelli c. 18 
SS. 31 p. 699 ff. 

Dez. 9. 'Sacrosancta'. Honorius III. bestätigt das Privileg ügolinos für 
Monticello, cf. Sbaralea 1 p. 3. Potthast nr. 6179. 

1220 Jan. 16. Martyrium der Minoriten Odo, Berald, Accursius, Peter, 
Adiutus in Marokko. Martirium quinque fratrum ed. K. Müller. 
Anfänge etc. p. 204 ff. Anal. Francisc. 3 p. 579 ff. 

vor März. Fr. viele Tage bei Sultan Malek - al - khamil im arabischea 
Lager bei Damiette. Jacob von Vitry nr. 2, 3. 1 Celano 57. Jordan 
c. 10. Bonaventura c. 9. 

März. Jacob von Vitry berichtet über die Minores und Franciscus seinen 
Freunden. Jacob nr. 2. 

ca. März. Fr. schifft sich nach Syrien ein. Jordan c. 12, cf. c. 14. 

Mai 17 ? Kapitel der seuiores bei der Portiuncula. Neue schärfere Be- 
stimmungen über das Fasten. Jordan c. 11. 

ca. Mai. Bruder Philipp, der zelator der armen Frauen von S. Damian, 
erwirkt ein päpstliches Privileg, welches ihn ermächtigt , die Feinde 



Regesten. 127 

der armen Frauen zu exkommunizieren. Bruder Johann de Capella 
versucht einen neuen Orden aus Aussätzigen zu bilden, schreibt eine 
Regel und begibt sich mit vielen Aussätzigen, um Bestätigung seines 
Unternehmens zu erlangen, an die Kurie. Ausserdem quaedam alia 
turbationum exordia. Jordan c. 13. 

Mai 29. 'Pro dilectis filiis'. Honorius III. an die Prälaten Frankreichs: 
nimmt die Minoriten gegen den Vorwurf der Ketzerei in Schutz und 
empfiehlt sie. Sbaralea 1 p. 5. Potthast nr. 6263. 

ca. Juni/Juli. Fr. erhält durch den Laienbruder Stephan Nachricht von 
den Neuerungen des Kapitels der Seniores und seiner Vikare Gregor 
von Neapel und Matthäus von Narni. Entschliesst sich alsbald mit 
Peter Cathanii, Elias Bombarone, Caesarius von Speyer nach Italien 
zurückzukehren. Jordan e. 12, 14; Johannes de Komerowo p. 77. 
Einschiffungsplatz wohl Akkon, Landungsplatz -wohl Venedig. Kurs 
■wohl über Cypern; vgl. 2 Celano 3,92 die Geschichte von dem 
Bruder Barbaro. 

September. Fr. bei Papst Honorius III. in Orvieto: erbittet sich den 
Kardinal ügolino zum protector und corrector der Bruderschaft. 
Der Papst widerruft die Privilegien für die armen Frauen von S. 
Damian und weist Johann de Capella ab. Jordan c. 14. 

September 22 Orvieto. Papst Honorius III. an die priores seu custodes 
minorum: ordnet an, dass jeder neu eintretende Minorit ein Probe- 
jahr leiste, dass kein Minorit mehr ohne Erlaubnis der Oberen um- 
herstreifen und den Orden verlassen dürfe. Umwandlung der fra- 
temitas in einen Mönchsorden. 'Cum secundum'. Sbaralea 1 p. 6. 
Potthast nr. 6361. 

Sept. 29? Okt? Fr. erklärt auf einem Kapitel die Bestimmungen des 
'Seniorenkonvents' von 1220 für ungiltig, legt darnach wegen schwe- 
ren Augenleidens (Conjunctivitis trachomotosa ?) die Leitung der 
Bruderschaft nieder und ernennt Peter Cathanii zum Generalminister. 
Jordan c. 15. 2 Celano 3, 81. 

ca. Dez. Fr. mit Dominicus bei Kardinal Ugolino in Rom. 2 Celano 
3, 86. 87 (16), cf. Quetif-Echard SS. ordinis Praedicatonam 1 p. 29 
n. zu Jordanus De principiis c. 38. Potth. 6177, 6184 (falsche Jah- 
resangabe). 

ca. Nov. 1220 — Juni 1221. Fr. in und bei Assisi. Bruder Leo Spec. 
c. 38, 58 (beide Erzählungen spielen in der Niederlassung an der 
Portiuncula), c. 61, c. 3. 2 Celano 2, 3 (2), 3, 13, 35, 88, 115. 

1221 Anfang. Fr. erkrankt schwer an Malaria. Bruder Leo Spec. c. 61, 
vgl. 1 Celano 52, Bonaventura c. 6. Umarbeitung der regula. Ca- 



128 Regesteil. 

sarius von Speyer sclimückt sie im Auftrage des Fr. mit Bibelsprü- 
chen aus. Jordan c. 15. 

März 10. t Peter Cathanü. Elias Bombarone Generalminister. Inschrift 
an der Mauer der Portiuncula-Kapelle, cf. Jordan c. 17. 

Mai 30. Mattenkapitel bei der Portiuncula (capitulum storiorum). 
Anwesend 'gegen 3000 fratres' und als Vertreter des Kardinalpro- 
tektors ügolino der Kardinaldiakon Rainer Capocci. 1. Verhand- 
lungen über die regula. Die 'fratres scientiati' fordern durch Ver- 
mittlung des Kardinals, a. dass Fr. sich ihrer Leitung unterwerfe, 
b. Bestimmungen der regula Benedicti, der Augustinerchorherrnregel 
und der carta caritatis in die regula aufnehme. Fr. lehnt ab. 
Dagegen setzen die ministri durch, dass Luc 9, 2 in c. 1 gestrichen, 
die Bestimmungen über die Tracht ermässigt, der Besitz von Büchern 
gestattet und die Befugnisse und Pflichten der ministri erweitert 
werden. Resultat der Verhandlungen : die regula prima in der vor- 
liegenden Gestalt. Jordan e. 16. Bruder Leo Spec. c. 68; cf. Ap- 
pendix p. 88 ff. 

ca. Juni 6. Neue Aussendung nach Deutschland beschlossen. Schluss 
des Kapitels. Jordan c. 17, 18. 

Juni — August. Fr. im Tale von Spoleto. Jordan c. 19. Bruder Leo 
Spec. c. 4? 

1221 ca. August. Entstehung der ersten Bussbruderschaft zu Faenza 
bei Bologna. Müller, Anfänge p. 130 ff. Noch aus demselben Jahre 
das älteste 'Memoriale' der Bussbrüder, cf. oben § 3. 

September. Aufbruch der deutschen Mission (28 Brüder unter Führung 
des Cäsarius von Speyer). Jordan c. 20. 

Sept. 29. Erstes Auftreten der Minoriten in Trient. Ebd. 

Okt. 8. Die deutsche Mission passiert den Brenner. Ebd. c. 21. 

ca. Okt. 16. Anlranft der deutschen Mission in Augsburg. 1. deutsches 
Provinzialkapitel. Darnach zerstreuen sich die Minoriten, gründen 
noch im selben Jahre Stationen in Würzburg, Mainz, Köln, Worms, 
Speyer, Strassburg, Kegensburg, Salzburg. 

Dez. 16. Honorius IIL nimmt die Bussbrudersohaft von Faenza in seinen 
Schutz. 'Significatum'. Sbaralea 1 p. 8. Potthast nr. 6736. 

1221/1222 Winter. Fr. in der Einsiedelei Sarteano bei Chiusi. 2 Ce- 
lano 3, 59. Bonaventura c. 5, vgl. Bruder Leo Spec. c. 9. 

1222 März 29. Honorius III. gestattet den Minoriten auch an interdi- 
zierten Orten Gottesdienst zu halten. 'Dilectionis vestrae'. Sbaralea 
1 p. 9. Potthast nr. 6808. 

Mai 22. Pfingstkapitel an der Poi-tiuncula. Fr. versucht vergeblich das 
steinerne Hospiz zu zerstören, das die Gemeinde von Assisi errichtet 



Regesten. 129 

hat. Bruder Leo(?) Spec. e. 7. Eccleston c. 6. Vielleiclit gehört 
der Vorgang erst ins Jahr 1223. 

August 15. Fr. predigt in Bologna vor dem Palazzo publico. Thomas 
Yon Spoleto Chronicon ad 1222, oben p. 106, ef. Walter de Gisbume 
Cron, de gestis regum Angliae ad 1216 ed. Liebermann SS. 28 
p. 631 f. (die ganze Stelle stammt vielleicht aus einer nicht erhal- 
tenen Rezension von 2 Celano). 

ca. 1222. Fr. verfasst eine regula brevior, -welche verloren geht. Bruder 
Leo Spec. c. 1, cf. Appendix I. 

1222/1223 Winter. Fr. in der Einsiedelei Fönte Colombo bei Rieti. 
Verfasst die 3. regula. Bruder Leo a. a. 0. und Spec. c. 17. 

1223 Frühjahr. Fr. zur Zeit des Scirocco in Rom, -wohl um mit Kardinal 
Ugolino über den Entwurf der neuen Regel zu verhandeln. Bruder 
Leo Spec. c. 67, c. 23 (?). 2 Celano 3, 89 = Spec. c. 94. 

Eehrt dann nach Fönte Colombo zurück. Vielleicht Besuch des 
Elias und anderer ministri in Fönte Colombo , um sich Anteil an 
der Abfassung der neuen Regel zu sichern. Bruder Leo Spec. c. 1. 

ca. Mai. Thomas von Celano, Custode von Mainz, Worms, Köln, Speyer. 
Jord. c. 30. 

vor Juni 11. Brief an den minister N. über c. 10 der neuen regula. 
Oben p. 28. 

Juni 11. Generalkapitel an der Portiuncula. 1. Verhandlungen über die 
3. regula. Die ministri setzen die Streichung vieler Bestimmungen 
durch. Bruder Leo Spec. c. 1, 65. — 2. Bruder Albert von Pisa, 
Minister für Deutschland, Jordan c. 3. Kardinal Ugolino -wohnt 
-wahrscheinlich dem Kapitel bei. 2 Celano 3, 9 (4). 

ca. Juni. Fr. predigt auf der Piazza zu Perugia. Bruder Leo Spec. 
c. 105. 

Sept. 8. Provinzialkapitel der deutschen Minoriten zu Speyer. Errich- 
tung der 4 Custodien Franken, Bayern — Sch-waben, Elsass, Sachsen. 
Mission nach Sachsen beschlossen. Thomas von Celano seiner Cu- 
stodie enthoben. 

Sept. Okt. Bruder Johann da Piano Carpine Custode von Sachsen 
gründet Stationen in Hildesheim, Braunsch-weig, Goslar, Halberstadt, 
Magdeburg, Marquard Custode von Pranken erste Station in Bam- 
berg. Jordan c. 34 — 36. Chron. Anon. p. 284. 

November? Fr. verhandelt mit Papst Honorius in Rom über die neue 

regula. Bruder Leo, Appendix L 
Nov. 29. Honorius HI. bestätigt die neue Regel. 'Solet annuere'. Sba- 

ralea 1 p. 15. Potthast nr. 7108. 

B o e li m e r , Analekten. Gr. A. 9 



130 Regesten. 

Dez. 25. Fr. feiert Weihnachten besonders festlich in der Einsiedelei 
zu Greccio bei Rieii. 1 Celano 84 — 87. cf. Bruder Leo Spec. c. 114. 

1224 Anfang. Fr. in Greccio? Spec. c. 98. 

April 21. Osterfeier in Greccio. 2 Celano 3, 7. 

vor Juni 2. Fr. sendet, -weil erkrankt, eiaen Brief an das Generalka- 
pitel. Oben p. 57. 

Juni 2. Generalkai^itel an der Portiuncula. 1. Publikation der neuen 
Regel. 2. Aussendung nach England beschlossen. Bruder Agnellus 
von Pisa, Custos von Paris, zum Minister für England ernannt. Ec- 
cleston c. 1. 

ca. Sommer. Erste Stationen in Nürnberg und Lindau. Chron. Anon. 
p. 284 f. 

Aug. 15. Deutsches Provinzialkapitel in Würzburg. Mission nach Thü- 
ringen beschlossen. Jordan c. 37. 

vor Aug. 15. Fr. langt mit Bruder Masseo, Bruder Leo, Bruder Angelo 
Tancredi auf dem Monte Alverno an, beschliesst 40 Tage zu Ehren 
des Erzengels Michael zu fasten. Bonaventura c. 13. 

Sept. 10. Landung der ersten 9 Minoriten für England in Dover. Ec- 
cleston c. 1. 

Sept. 14. Fr. empfängt die Stigmen. 1 Celano 94 f. Bonaventura c. 13. 

Fr. dichtet nach Empfang der Stigmen die laudes Altissimi. Aus 

derselben Zeit benedictio Leonis. Oben p. 69. Bonaventura c. 11. 

ca. Okt. Fr. über Borgo San Sepolcro nach Assisi. 2 Celano 3, 41. 
Bonaventura c. 10. 

Fr. in einer Strohhütte bei S. Damian, dichtet, erblindet und von 
Mäusen geplagt, Vers 1 — 22, 32 f. des Sonnengesangs , Bruder Leo 
Spec. c. 100. Dichtet 4 neue Verse des Sonnengesangs, lässt den 
Gesang dem Bischof Guido und dem Podestä von Assisi vorsingen 
und versöhnt auf diese Weise die beiden streitenden Behörden, 
Bruder Leo Spec. c. 101. 

vor Nov. 1. Erste Stationen der Minoriten in Canterbury, London, Ox- 
ford. Eccleston c. 1, 2. 

Nov. 11. Ankunft der ersten Minoriten in Erfurt. Jordan c. 39. 

Dez. 1 Rieti. Honorius gestattet den Bussbruderschaften in interdi- 
zierten Städten die Kirchen zu besuchen, in denen laut Privileg von 
1222 März 29. Gottesdienst gehalten -werden darf. 'Cum illorum'. 
Sbaralea 1 p. 19. Potthast nr. 7503. 

Dez. 3 Rieti. Honorius HI. gestattet den Minoriten, sich eines Wander- 
altars zu bedienen und darauf die Messe zu zelebrieren, 'Quia po- 
puläres'. Sbaralea 1 p. 20. Potthast nr. 7825. 



Regesten; 131 

1225 Febr. Erste Stationen der Minoriten in Eisenach und Gotha. 
Jordan c. 41, 42. 

Der Rat von Erfurt baut den Minoriten ein Haus an der Gera. 
Ebd. e. 43. 

vor Juni 29. Erste Station in Nordhausen. Ebd. c. 44. 
Erste Station in Mühlhausen. Ebd. c. 45. 

Sept. 14. Weihe der ersten Minoritenkirche in Magdeburg. Ebd. c. 48. 

Sept. 21. t Bruder Jakob von Treviso, Kustos von Sachsen. Ebd. 

Sept. Fr. auf Befehl des Kardinals Ugolino nach Rieti gebracht und 
dort einem berühmten Augenarzte zur Behandlung übergeben. 1 Ce- 
lano 99, 101. Hält sich zunächst in S. Fabiane bei der Stadt auf, 
Leo Spec. c. 104. Dann in der Einsiedelei Fönte Colombo. Hier 
wird er operiert. Bruder Leo Spec. c. 115, cf. Celano, Tract. de 
mirac. c. 3, 14. 1 Celano 101. 2 Celano 2, 13. 3, 66. 

1226 Anfang. Der Kranke im Palaste des Bischofs von Rieti. 2 Ce- 
lano 2, 10—12. 3, 36. 

Febr. März. Fr. nach Siena zu einem anderen berühmten Arzte. 2 Ce- 
lano 3,37(10). Aufenthalt in Siena. Bruder Leo(?) Spec. c. 10. 
2 Celano 3, 46. 3, 76. 3, 95. 3. 106. 

April. Fr. bricht Blut, diktiert seinem Messpriester Benedikt von Prato 
das testamentum breve, cf. § 2. Der Generalminister Elias bringt den 
Totkranken nach der Zelle bei Cortona. 1 Celano 105. Bmder Leo 
Spec. c. 87. üeber den Aufenthalt in Cortona cf. 2 Celano 3, 32. 

ca. Mai. Da sich der Zustand des Kranken verschlimmert, lässt ihn 
Elias über Gubbio-Nocera d' ümbria nach Assisi bringen. Von Ba- 
gnara aus geleiten die Ritter von Assisi den Zug, um sich des hl. 
Leichnams im voraus zu versichern. lieber Satriano gelangt man 
ca. Mai nach Assisi, wo Fr. im Palaste des Bischofs untergebracht 
und auf Befehl des Rates nachts scharf bewacht wird. 1 Celano 
105—108. Bruder Leo Spec. 2, 22, 121, 122. 2 Celano 3, 137, 138. 

Mai — September. Das Testament? Oben p. 36. 

Sept. Der Arzt Bon Giovanni aus Arezzo erklärt den Zustand des Kranken 
für hoffnungslos. Darauf dichtet Fr. die Verse 27 — 31 des Sonnen- 
gesangs. Bruder Leo Spec. c. 122, 123. 

Ende Sept. Fr. lässt sich nach der Portiuncula bringen. Donna Jaco- 
baea da Settesoli von Rom besucht den Sterbenden, bringt ihm sein 
Sterbetuch und bereitet ihm auf seinen Wunsch sein Lieblingsgebäck. 
Bruder Leo Spec. c. 112, Celano, Tract. de mirac. c. 6. 

Ende Sept — erste Tage des Okt. Fr. hält Abendmahl in Nachahmung 
Christi. Bruder Leo Spec. c. 88. 

9* 



132 Regesten. 

Segnet Bruder Elias und die andern Brüder, Brief des Elias Ap- 
pendix II, 1 Celano 108. 

Okt. 3. Nach Sonnenuntergang abends ca 7 Uhr Fr. f an konsekutiver 
Malariakachexie. Brief des Elias Appendix. 

Okt. 4. Brief des Elias , Appendix. Der Leichnam wird in Prozession 
an S. Damian vorbei nach S. Giorgio getragen und 'dort vorläufig 
beigesetzt. 1 Celano 116. 117. Jordan c. 50. 

1227 Mai 13. Gregor IX. ermächtigt die ministri der minores ihi-e 
Untergebenen vom Banne loszusprechen. 'A nobis'. Sbaralea 1 
p. 28. Potthast nr. 7901. 

Mai 30. Pfingstkapitel bei der Portiuncula. Giovanni Parenti von Car- 
mignano zum Generalminister gewählt. Jordan c, 51 f. 

Mai 26 / Juni 25. 'Nimis patenter'. Gregor IX. nimmt die Bussbrüder 
gegen die Bedrückungen der Podestä in Schutz. Sbaralea 1 p. 30. 
Potthast nr. 7919. 

Juli 26. 'Ita vobis'. Gregor IX. ermächtigt die Minoriten Gottesäcker 
anzulegen. Sbaralea 1 p. 31. Potthast nr. 7974. 

'Cum non deceat'. Gregor IX. ordnet an, dass die Minoriten nur 
auf Grund besonderen apostolischen Mandats vor Gericht zur Zeugen- 
aussage veranlasst werden können. Sbaralea 1 p. 31. Potthast 
nr. 7975. 

Dez. 1. 'Quoties corda'. Gregor IX. überträgt dem Minoritengeneral die 
Aufsicht und geisthche Versorgung der Klarissen. Sbaralea 1 p. 36. 
Potthast nr. 8082. 

1228 März 24. Elisabeth von Thüringen nimmt in Eisenach das Kleid 
der Tertiarierinnen. Libellus de dictis quatuor anciUarum s. Elisa- 
beth ed. Menckenius SS. rer. Germ. 2 p. 2014. 

März 29. Simon Puzarelli von Assisi schenkt dem Bruder Elias auf dem 
Collis Inferni einen Platz zum Bau einer Grabeskirche für Fr. Ur- 
kimde ed. Lempp, Collection 3 p. 170 f. 

März 30. 'Detestanda'. Gregor IX. erneuert eine Verfügung Hono- 
rius' III., wonach die Bussbrüder nur in einigen bestimmt bezeich- 
neten Fällen von den Podestä zum Eide herangezogen werden kön- 
nen. Sbaralea 1 p. 39. Potthast nr. 8159. 

April 29. 'Recolentes qualiter'. Gregor IX. gewährt allen Gläubigen, 
die durch Almosen zum Bau von S. Francesco d'Assisi beitragen, 
einen 40tägigen Ablass. Sbaralea 1 p. 40. Potthast nr. 8181. 

Mai 20. Aeltestes erhaltenes Statut einer Bussbrüderschaft, aus einer 
Stadt stammend, in der Ravennatische Münze gilt. cf. oben p. 73 
c. 1-12. 



Regesten. 133 

zwischen 1226 Okt. 4 und 1228 Juli 16. Aeltestes erhaltenes Bild des 
Frater Franciscus im Sacro Speco zu Subiaco. 

Juli 16. Gregor IX. reiht den Namen des Franciscus dem catalogus 
Sanctorum ein. Julian von Speyer c. 74. 

Juli 17. Gregor IX. legt auf dem CoUis Inferni zu Assisi den Grund- 
stein zu der Unterkirche von S. Francesco; cf. Bulle 'Speravimus'. 
Sbaralea 1 p. 66. 

Juli 19 Perugia. 'Mira circa nos' Gregor IX. verkündet die Kanoni- 
sation des Fr. Sbaralea 1 p. 42. Potth. 8242. 

ca. Juli 19. Gregor IX. beauftragt Thomas von Celano die Legende des 
Fr. zu schreiben. 1 Celano Prologus. 

ca. Sept. 29. Deutsches Provinzialkapitel zu Woims. Johann da Piano 
Carpine, Minister für Deutschland. Simon Anglicus erster Lektor 
der Theologie für die deutschen Minoriten zu Magdeburg. Jordan 
c. 54. 

Okt. 22. 'Recolentes qualiter.' Gregor IX nimmt die Basilica S. Fran- 
cesco in Schutz imd Eigentum des päpstlichen Stuhles. Sbaralea 1 
p. 46. Potth. 8823. 

1229 Febr. 20. Erste urkundliche Erwähnung der Minoriten in Freiburg 
im Breisgau. Ztsch. für Gesch. d. Oben-heins N. P. 6 p. 450 f. 

Febr. 25. Gregor IX. approbiert zu Perugia die Legenda maior des 

Thomas von Celano; cf. oben § 9 IL 
Juli 31. Monaldus Leonardi schenkt ein Stück Land zum Bau von San 

Francesco. Thode, Franz von A. p. 201. 
1229. Bau des Minoritenklosters in Regensburg. Chr. Anon. p. 288. 
vor 1230. Die Minoriten in Olmütz. Oestr. Arch. 65 p. 234. 

1230 Apr. 22. 'Is cjui'. Gregor IX. proklamiert die Kirche S. Francesco 
zur Haupt- und Mutterkirche des Ordens. Sbaralea 1 p. 60. Potth. 
8536. 

Mai 25. üeberführung des Leichnams des Fr. von S. Giorgio nach S. 
Francesco. Das Volk sucht sich des Leichnams zu bemächtigen, 
■worauf ihn Elias so gut in der Unterkirche versteckt , dass er erst 
1818 wieder entdeckt wird ; cf. Gregors IX. Breve 'Speravimus' Sba- 
ralea 1 p. 66. Potth. 8572. Julian von Speyer c. 75 f. 

Mai 26. Generalkapitel zu Assisi. 1. Die Anhänger [des Elias 
versuchen Elias zum General zu erheben. Der Anschlag wird ver- 
eitelt. Die Attentäter zur Busse verurteilt. 2. Verhandlungen über 
die Regel und das Testament des Fr. Antonius von Padua, Haimo 
von Paversham und 4 andere an die Kurie gesandt, um eiae authen- 
tische Erklärung über die fraglichen Punkte zu erwirken. Eccleston 
c. 13 (ältester Bericht) , Speculum Vite f. 167 — 172' , Glassberger 



134 Regesten. 

p. 48 ff. vgl. Lempp CoUection 3 p. 96 ff. (hält Spec. Vite für glaub- 
würdiger). 3. Teilung Deutschlands in 2 Provinzen: Oberrliein und 
Sachsen. Jordan 57. 

Juni 16. 'Speravimus'. Wegen der Unruhen am 25. Mai stellt Gregor IX. 
S. Francesco unter die Jurisdiktion des Bischofs von Assisi, belegt 
das neue Kloster init dem Interdikt, verbietet, dass die Minoriten 
daselbst zum Generalkapitel sich versammeln oder sonst aufhalten. 
Sbaralea 1 p. 66. Potth. 8572. 

Sept. 28. 'Quo elongati'. Authentische Erklärung des Papstes über die 
von dem Generalkapitel ihm vorgelegten Fragen. Das Testament 
des Fr. für nicht verbindlich erklärt. Sbaralea 1 p. 68. Potth. 8620, 
cf. Lempx^, Ztsch. für Kirch.gesch. 13 p. 8 ff. 

ca. 1230. Vita s. Francisci versificata. Thomas von Celano, Legenda 
Minor. 

Die Minoriten in Wien. Oestr. Archiv 73 p. 369. 

1231 Juni 18. f zu Padua Antonius von Padua (Ferdinand Martini aus 
Lissabon). So richtig 'feria sexta' Glassberger p. 54. 

Nov. 19. t zu Marburg Elisabeth von Thüringen. 

1228 Juli 16 — 1232 Mai 30. Johann Parenti ernennt im Namen des 
Papstes Ricardus Moricus zum Verwalter der Baugelder für San 
Francesco, verpflichtet ihn aber, Philippus de Campellis dabei zu 
beteiligen und dem Kardinalprotektor Rechnung zu legen. Thode, 
Fr. von A. p. 22. 

1232 Mai 30. Generalkapitel zu Rieti. 1. Giovanni Parenti 
seines Amts entbunden. Elias Generalminister. 2. Johann da Piano 
Carpine zum Minister für Sachsen ernannt. Jordan c. 61. Eccle- 
ston c. 13. Speculum Vite f. 167 ff. Glassberger p. 55 ft". Chr. 
Anon. p. 289, wo erst von späterer Hand 1232 in 1233 korrigiert 
ist. Ort: Eccleston Rieti, Spec. Vite Assisi, Jordan, Glassberger, 
Chr. Anon: Rom. Da Gregor IX. 1231 Juni 1 — 1232 Mai in Rieti 
residierte, Potth. 8729 — 8921 , so verdient Ecclestons Angabe den 
Vorzug. R/ome) bei Jordan ist falsche Lesung für Reate. 

Juni 1. 'Litteras quas'. Gregor IX. kanonisiert Antonius aus Padua. 
Sbaralea 1 p. 79. Potth. nr. 8937. 

Johann da Piano Carpine fördert als Minister von Sachsen die 
Ausbreitung des Ordens in Böhmen, Dänemark, Norwegen, Polen, 
Lothringen. Gründung der ersten Stationen zu Prag und Mies bei 
Pilsen. Jordan c. 55. Glassberger j). 56. Chr. Anon. p. 290. 

ca. 1233. Der Generalminister Elias lässt überall durch die Minoriten 
Geld zum Bau von S. Francesco sammeln. Jordan c. 61. 

vor 1233 März 15. Die Minoriten in Lübeck. ÜB der Stadt Lübeck 1 p. 63 f. 



ßegesten. 135 

1234. Zweite Aussendung sächsischer Minoriten nach Böhmen. Agnes 
von Böhmen gründet in Prag ein Klarissenkloster. Glassherger 
p. 56 f. Regesta Bohemiae nr. 829, 846 ff. (Ahhdl. der böhm. Ge- 
sellsch. der Wissensch. 8 p. 390 ff.). 

ca. 1234. Die Minoriten in Aachen, Dinant, Mastvicht, Löwen, Namur, 
St. Truijen, cf. Aegidius von Orval, Gesta episc. Leod. III 102, SS. 25 
p. 126. 

1285 Mai 10. Erste Erwähnung der Klarissen in Brixen. Urkunde bei 
Sinnacher, Beiträge zur Gesch. von Säben-Brixen 4 p. 267 f. 

1235 Mai 27. Gregor IX. kanonisiert Elisabeth von Thüringen. Sba- 
ralea 1 p. 162. Potth. 9929. 

Juni 1. 'Gloriosus'. Gregor IX. verkündet die Kanonisation der Elisa- 
beth. Ebd. 

vor 1236. Die Minoriten in Stade, Ann. Stad. 1240 SS. 16 p. 366 f., in 
Schwerin, Mecklenb. ÜB 1 p. 449, in Koblenz, Mittelrh. ÜB 3 p. 4S7. 

1236. Junta Pisano malt im Auftrage des Elias einen Crucifixus für S. 
Francesco ; cf. Lempp, CoUection 3 p. 89. 

Erste urkundliche Erwähnung der Minoriten in Schwäbisch-HalL 

Württemb. ÜB 3 p. 376. 
Mai 18. Agnes von Böhmen tritt in das Klarissenkloster zu Prag eia. 

Glassberger p. 57. 
vor 1237. Die Minoriten in Brandenburg. Cod. dipl. Brandenburg. 1, 

10 p. 41. 
1232 — 1237. Elias verfolgt die Spiritualen. Kerkert z. B. Cäsarius von 

Speier ein. Cäsarius angeblich zu Tode geprügelt. Clareno Historia 

Septem tribul. 2" tribul. ed. Döllinger, Beiträge zur Sektengesch. 2 

p. 461 ff". 

1237. Die Minoriten in Brüx , Leitmeritz , Königsgrätz , Glassberger 
p. 58; in Fulda, Schannat, Dioec. Fuld. (1727) p. 275; Klarissen- 
kloster in Ulm, Chr. Anon. p. 298; die Minoriten in Juniwladislaw, 
Gnesen, Krakau, Ann. Cracow. SS. 19 p. 597, Monum. Poloniae 
bist. 1 p. 411 ff'. 

Der Generalminister Elias entsendet in die einzelnen Provinzen 
Visitatoren mit ausserordentlichen Vollmachten. Jordan c. 61 f. Sa- 
limbene p. 405. Glassberger p. 58 f. Eccleston c. 8 (7). 
1237 nach Juni 29. Der Deutsche Wigmund, Visitator des Ordens in 
England , wird in Schottland zurückgewiesen , erregt in England 
grosse Unruhe. Eccleston c. 8 (7). Ueber die Zeit vgl. Matheus 
Paris Chronica Maior 1237 SS. 28 p. 188. 

Wilhelm von Esseby visitiert in Irland. Eccleston c. 8 (7). 



136 Regesten. 

1237/38. Erhebung der Ordensaristokratie gegen Elias unter Führung 
der Pariser Magister Alexander von Haies und Johann von Rochelle. 
Jordan c. 61. 

Provinzialkapitel der englischen Minoriten zu Oxford. Beschliesst 
gegen Elias zu klagen und sendet zu diesem Behufe den ehema- 
ligen Pariser Magister Haimo von Faversham nach Rom. Eccleston 
c. 8 (7). 13 (12). 

1238. Provinzialkapitel zu Prag. Glassberger p. 52. Da eine Beschwerde 
bei Elias fruchtlos ist, beschliessen auch die sächsischen Minoriten 
gegen Elias zu klagen. Bruder Jordan von Yane geht zu diesem 
Behufe nach Rom. Jordan c. 62. 

Zur selben Zeit erheben die französischen Minoriten Klage gegen 
Elias durch den Pariser Lektor Richard Rufus. Eccleston c. 6 (5). 

Gregor IX. befiehlt systematische Aufzeichnung der Beschwerden, 
ordnet für den 17. April 1239 den Zusammentritt eines Refovmations- 
ausschusses von 20 fratres maturi et discreti und für den 15. Mai 
1239 den Zusammentritt eines Generalkapitels an. Jordan c. 68 cf. 
Opuscules t. 2. 
vor 1289. Die Minoriten in Hamburg, Ann. Stad. 1289 SS. 16 p. 365; 
in Graz, Oestr. Archiv 64 p. 107; in Znaim, Cod. dipl. Morav. 2 
p. 357; in Brunn, ebd. p. 359; in Ulm, Würfctemb. ÜB 8 p. 436. 

1239. Die Minoriten in Thorn. Vita b. Joh. Lobedaw SS. rer. Pruss. 2 
p. 392. 

Bartholomaeus von Pisa giesst die Glocken für den Campanile 
von S. Francesco (vielleicht schon 1238, wenn die Jahrzahl nach dem 
calculus Pisanus angegeben ist); vgl. Lempj), Collection 3 p. 89 f. 

ca. April 17. Vor Versammlung der 20 in Rom. Sieg der Op- 
position der magistri über Elias. Jordan c. 64, vgl. Glassberger p. 59 f. 
Johann de Komerowo p. 92 f. R e f o r m b e s c h 1 ü s s e : 1. Die 
Wahl der Ordensbeamten den General- und Provinzialkapiteln vor- 
behalten. 2. Einrichtung eines Definitorenkapitels nach Muster der 
Dominikaner. 3. Bestimmungen über Provinzial- und Kustodenka- 
pitel ; cf. Ehrle in Ehrle-Deniüe, Archiv. 6 p. 20 ff. 

Mai 15. Generalkapitel zu Rom. 1. Der Papst enthebt Elias 
des Generalates und ernennt Albert von Pisa zum Generalminister. 
2. Annahme der Reformbeschlüsse der Vorversammlung. 3. Ver- 
ringerung der Zahl der Provinzen durch Zusammenlegung von 72 
auf 32. In Deutschland fortan die 8 Provinzen: Köln, Strassburg, 
Sachsen. 4. Johann da Piano Garpine seines Amtes als Provinzial 
von Sachsen enthoben. Eccleston c. 18. Jordan c. 65. Glassberger 
p. 61. Johann de Komerowo p. 92 f. 



Regesten. 137 

Mai 26. Vertrag zwischen. Elias als dominus und custos von San Fran- 
cesco und den Gebrüdern Ufreducci in Assisi über die Lieferung von 
Steinen für den Bau des Sacro Convento. Urkunde bei Lempp, Gol- 
lection 3 p. 173 f. 

Sept. 8. Provinzialkapitel zu Erfurt. Marquard der Kleine Minister von 
Sachsen. Glassberger p. 62. 

vor Dez. 25. Elias tritt auf die Seite des exkommunizierten Kaisers 
Friedrichs U. , feiert Weihnachten am kaiserlichen Hofe zu Pisa. 
Ryccardi a S. Germano Chron. ad 1239 SS. 19 p. 879. 

1240 Jan. 23. f Generalminister Albert von Pisa. Jordan c. 66. Glass- 
berger p. 62. 

Nov. 1. Haimo von Faversham Generalminister. 

ca. 1241. Declaratio quatuor magistrorum. 

1244 Juni, f Haimo von Faversham. 

Sept. Generalkapitel zu Genua. 1. Crescentius Grizzi aus Jesi 
Generalminister bis 1247 Juli 13. 2. Mandatum: teneantur fratres 
Signa et prodigia beatissimi patris Francisci , quae sciri vel reperiri 
possunt, generali ministro dirigere. Brief der Tres Socii. 

vor 1245 Aug. 11. f Bernhard de Quintavalle. Ebd. 

1245. Aug. 11. Die Tres Socii übersenden dem Generalminister die 
'Cedulae Leonis'. Ebd. 

1245 Aug. 11 bis 1247 Juli 13. Thomas von Celano verarbeitet das Ma- 
terial der Tres Socii zu der Legenda Secunda. 

ca. 1245/46. Dialogus de vitis sanctorum fratrum Minorum. 

1247 Juli. Johann von Parma Generalminister bis 1257 Febr. 2. 

Aug. 6. Zweite Klarissenregel bestätigt. Lempp in Ztsch. für Kirchen- 

gesch. 13 p. 221 ff. 
ca. 1250. Thomas von Celano, Tractatus de miraculis. 
ca. 1252. Testament der Klara. 
1253 April 22. f Elias von Cortona. 
Mai 25. Papst Innocenz IV. weiht die Oberkirche von San Francesco 

in Assisi. 

Aug. 9. Dritte Klarissenregel. 

Aug. 11. f Klara von Assisi. 

1254. Bruder Gerard von Borge San Donnino veröffentlicht die 3 Haupt- 

schriften Joachims von Fiore (Liber concordiae novi ac veteris testa- 

menti, Psalterium decem chordarum, Expositio apocalypsis) mit einem 

Introduetorius zu Paris als Evangelium aetemum. 
1255 Se-pt. 26. Papst Alexander IV. kanonisiert die hl. Klara. Kurz 

darnach: Thomas von Celano, Vita s. Clarae. 



138 Regesten. 

Nov. 4. Papst Alexander IV. verdammt den Introductorius des Gerard 
von Borgo San Donnino. 

1257 Febr. 2. Bonaventura Generalminister bis 1273 Juni 3. Johann 
von Parma zieht sich nach Greccio bei Rieti zurück f in Camerino 
20. Mai 1289. Gerard von Borgo S. Donnino auf Lebenszeit ein- 
gekerkert t 1275. 

1257. Beginn des Baus von S. Chiara in Assisi. Thode, Fr. von A. 
p. 312; vollendet 1260. 

1260. Petrus Johannis Olivi aus Serignan (Dep. Herault) geb. 1248/9 
tritt in den Orden ein; cf. Ehrle, Archiv 2 p. 289 ff., 8 p. 405 ff. 

Mai. Generalkapitel zu Narbonne: erste offizielle Pestsetzung der Ordens- 
statuten. Bonaventura mit Abfassung der offiziellen Franciscus- 
legende beauftragt. Ehrle, Archiv 6 p. 33 ff. 

ca. 1260. Gerard Segarelli tritt in Parma auf. Anfänge der Apostoliker 
oder Apostelbrüder. 

ca. 1261. Angelo Clareno da Cingoli tritt in den Orden ein. Ehrle, 
Ai-chiv 1 p. 519 ff. 

1261 April 23. f Aegidius von Assisi. Kurz darnach: Bruder Leo, 
Vita Aegidii. 

1263 Mai. Generalkapitel zu Pisa: approbiert die Legendae, maior und 
minor, des Bonaventura. 

1266 Mai 16. Generalkapitel zu Paris. Item praecipit Generale capi- 
tulum per obedientiam , quod omnes legendae de b. Fran- 
cisco olim factae deleantur et, ubi inveniri poterunt extra 
ordinem , ipsos fratres studeant amovere , cum illa legenda , quae 
facta est per Generalem, sit compilata, j)i'Out ipse habuit ab ore 
illorum, qui cum b. Francisco quasi semper fuerunt et cuneta cer- 
titudinaliter sciverint et probata ibi sint posita diligenter' ed. Ri- 
naldi , Serai^hici Viri Prancisci vitae duae , Romae 1806, p. XL 
Little in English Historical Review 13 p. 705. 

1267. Franciscus Venimbeni de Fabriano tritt in den Orden ein. GL 
Sabatier, Collection 1 p. CXXXVI f. 

1271 Nov. t David von Augsburg. 

Nov. 14/15. t Bruder Leo Pecorella, begraben in San Francesco zu 
Assisi. Mariano 1. 1 c. 5, 2 c. 200 bei Wadding, Annales Minorum 2 
p. 844. 

1272 Dez. 12. f Berthold von Regensburg. 

1273. Ubertino de Ilia de Casali tritt in den Orden ein. 

Juni 8. Bonaventura zum Kardinal präkonisiert. 

1274 Juli 14/15. t Bonaventura zu Lyon. 

Juli. Hieronymus von Ascoli Generalminister bis 1279 Mai. 



Regesten. 139 

ca. 1275. Cimabue von Florenz als Maler in S. Francesco d'Assisi tätig. 
Seit ca. 1280 als Lehrling bei ihm Giotto. 

1277 Mai 16. Generalkapitel zu Padua : stimmt der Aufforderung des 
Generalministers zu: 'quod inquirant de operibus b. Francisci et 
aliorum sanetorum fratrum quecumque memoria digna eidem generali 
sub certis verbis et testimoniis rescribenda'. Ehrle, Archiv 6 p. 47, 
Little in English Historical Review 13 p. 107. Eine Frucht dieses 
Beschlusses der verschollene Auetor Anonymus 'de actibus beatissimi 
Francisci et aliquorum fratrum qui venerunt in principio religionis' ; 
über die beiden Bearbeitungen vgl. oben § 9. V. 

1277 Okt. 31. Aeltestes Zeugnis für den Porfciunculaablass. Zeuge: 
Bruder Benedict von Arezzo. Collection 2 p. XIIV ff. 

1279 Aug. 14/15. Bulle 'Exiit qui seminat'. Authentische Erklärung 
der Regel durch Papst Nikolaus III. Im Prinzipe für den usus 
pauper. In den Erläuterungen über Einzelheiten für den usus mo- 
deratus. Potth. 21628. Die Spirifcualen unter Führung des Petrus 
Johannis Olivi wider die päpstliche Deklaration. 

1282. Generalkapitel zu Strassburg. Olivi zum ersten Male zensuriert. 
Seitdem Verfolgung und Eiakerkerung der Spiritualen. 

1279—1283. Bonagratia von S. Giovanni in Persiceto Generalminister. 

1285 Mai 13 bis 1286. Arlotto von Prato Generalminister. 

1285. Munione de Zamorra, General der Dominikaner erlässt ein Statut 
für die Bussbrüderschaften des Dominikanerordens. Holstenius- 
Brockie, Codex regul. monast. et canon. 4 p. 148—148. 

1287 — 89. Matthäus Aquasparta Minoritengeneral. 

1289 Mai. Raimund Gaufredi, Freund der Spiritualen, Generalminister 
bis 1295 Okt. 29. 

Aug. 18. Bulle 'Supra montem'. Erste authentische Regel für die Buss- 
brüderschaften. 

1292. Generalkapitel zu Paris. 'Ministri singuli in suis provinciis col- 
ligere studeant diligenter virtuoses actus et vitas exemplarias et edi- 
ficatorios s. fratrum , qui in ordine decesserunt , et diligenter con- 
scripta et probata, prout fieri poterit, mittere debeant generali vel 
secum deferre ad sequens capitulum. generale'. Ehrle, Archiv 6 p. 68. 

1294 Juli 5. Peter von Murrhone Papst (Coelestin V.) bis 18. Dez. Ge- 
stattet den Spiritualen Pietro da Macerata (Liberatus) und Angelo 
de Clareno ihre Freunde zu einer eigenen Kongregation zu vereinigen 
(i fraticelli o poveri eremiti di Celestino). Beginn der Separation 
im Minoritenorden. 

1295—1812. Unter den Generalen Giovanni Minio von Murovalle (1296 



140 Regesten. 

— 1304) und Gonsalvus de Valboa (1304—1313) neue Verfolgung der 

Spiritualen. 
1298 März 14. f Petrus Johannis Olivi. 
Sej)t. Pra Jacopone da Todi, Minderbruder seit 1278, Hymnendichter in 

lateinischer und italienischer Sx^rache, von Bonifaz YIII. eingekerkert. 
1300 Juli 18. Gerard Segarelli, der Stifter der Apostelbrüder, zu Parma 

verbrannt, 
ca. 1302—5. Giotto malt in der ünterkirche zu Assisi die 4 allegorischen 

Fresken am Gewölbe, die Nikolauskaxjelle. 

1305 März 9. Ubertino de Casale heginnt das Buch Arbor Vitae cru- 
cifixae, vollendet 29. September. 

1306 Dez. 12. f Conrad von Offida, Genosse des Bruder Leo. 
Dez. 24. f zu Collazone Jacopone da Todi. 

1307 März 23. Dolcino und andere Apostelbrüder von dem Aufgebote 
des Bischofs von Vercelli gefangen. 

Juni 1. Dolcino verbrannt in Vercelli. 

1809 Okt. Papst Klemens V. setzt eine Kommission ein zur Beilegung 
des Streites zwischen Spiritualen und Kommunität. Unter den Mit- 
gliedern auch Ubertino de Casale. Lebhafte literarische Erörterung 
der Streitfragen: auf Seiten der Spiritualen Raimund Gaufredi, 
Ubertino (Confessio, Rotulus 1310), auf Seiten der Kommunität Bona- 
gratia von Bergamo, Raimund von Pronsac, Richard von Conington. 

1312 Mai 6. 1. 'Pidei catholicae fundamento'. Klemens V. zensuriert 
4 Artikel des Petrus Olivi. 2. Konstitution 'Exivi de paradiso'. 
Clemens V. erklärt sich vornehmlich unter dem Einflüsse des Rotu- 
lus Ubertinos zu Gunsten des usus pauper (tenuis, arctus). Fordert 
dafür Unterwerfung der Spiritualen unter die Ordensregierung und 
verbannt, um diese zu ermöglichen, ihren Hauptgeguer Bonagratia. 
Die Separation dauert dennoch fort. Li der Provence sucht sie der 
Generalminister Alexander von Alessandria 1312 Juni — 1314 Okt. 5 
vergeblich dadurch zu beseitigen, dass er den Spiritualen die Kon- 
vente Carcassonne, Narbonne, Beziers einräumt. 

1314 April 20. f Papst Clemens V. Bonagratia kehrt aus dem Exil 
zurück. Neue Kämpfe zwischen Spiritualen und Konventualen. 

1316 Mai 31. Michael Faschi aus Cesena Generalminister (Konventuale) 
bis 1328 Mai. 

Aug. 7. Johann XXIL Papst. 

1317 Okt. 7. 'Quorundam exigit'. Johann XXIL erklärt sich für die 
Konventualen. 

Dez. 80. 'Sancta Romana et universalis ecclesia'. Johann XXIL hebt 
alle separatistischen Konvente auf. Unruhen unter den Spiritualen. 



Regesten. 141 

1318 Mai 7. 4 Spiritualen zu Marseille als Ketzer verbrannt. 

Mai 11. Portiuncula bei Assisi: Vollendung des Speculum perfeetionis. 

ca. 1318. Clareno expositio regulae. 

1321. Ausbruch des tlieore tischen Armutsstreites. Der 
Dominikanerinquisitor Johann von Belna erklärt den Satz , dass 
Christus und die Ax^ostel weder einzeln noch als Gemeinschaft Eigen- 
tum besessen hätten, für häretisch. 

1322 Mai 30. Pfingstbapitel zu Perugia erklärt sich in einem Schreiben 
an die Christenheit wider diese Behauptung. 

Aug. 9. f auf dem Alverno Johann von Alvemo. 

Dez. 8. 'Ad conditorem'. Johann SXII. entsagt namens der römischen 
Kirche dem Eigentumsrecht an den Besitzungen der Franziskaner. 

1323 Jan. 14. Bonagratia protestiert im Konsistorium zu Avignon gegen 
die Dekretale Ad conditorem. 

Nov. 12. 'Cum inter nonnullos'. Johann XXII. erklärt die Behauptung, 
dass Christus und die Apostel weder Privat- noch Gemeineigentum 
besessen, für ketzerisch. 

1324 Mai 22. Sachsenhäusener Appellation Ludwigs des Bayers mit dem 
spiritualistischen Exkurse (Ubertino de Casale?). 

1328 Mai 12. Der Konventuale Peter Rainalducci von Corvara als Niko- 
laus Y. von Ludwig dem Bayern und den Römern zum Gegenpapste 
gewählt. 

Mai 25. Haftbefehl des Papstes -vvider den General Michael und die 
andern Häupter der Konventualen. Flucht des Generals und seiner 
Anhänger zu Ludwig dem Bayer. 

Juni 6. Absetzung des Generals Michael. 

1329 Juni 2. Generalkapitel zu Paris. Girard Oddonis von Chateauroux 
Generalminister bis 1342 Nov. 27. Die Majorität des Ordens unter- 
wirft sich dem Papste. 

1830. Der Gegenpapst Nikolaus V. unterwirft sich Johann XXH. 

1337 Jan. 8. f Giotto. 

Juni 13. t Angelo da Clareno. 



142 



Index auctoritatum, 



Scriptura sacra. 



Gen 2, lo. 17 


41, 29. 


Sap 18, 16 




41, 16. 


47,20 


70, 23. 


Tob 4, 11 




52, 13. 


Lev 11, 44 


59, 22. 


4, 16 




5,4. 


Nu 6, 24-26 


69. 


13,4 




58,4. 


Deut 6, 5 


25,8. 


13,6 




58, 1. 


Is 1, 




Mt 3,2 




19,6. 


38, 15 


12, 24. 


5,3 




46,6. 


50,7 


10,8. 


5,8 




46, 19. 


55,3 


57, 05. 


5,9 




46,16 


Jer 17, 6 


56, 2. 


5, 10 


15, 10. 


34, 30. 


48,10 


59, 10. 


5, 11. 12 




15,14 


Ez 33, 13 


71,1. 


5,28 




13, 11. 


Dan 3, s7 


67, 2, 13. 


5, 35 




53, 31 


Mal 2, 2 


59, 12. 


5, 39 


13, 24. 


46, 13. 


Ps 4,3 


41, 14. 


5, 44 15, 10. 19, 17. 


34, 29. 


45,1. 


21, G 


53, 26. 


6,2 




16,25 


33,8 


51, 10. 


6, 16 




3,22. 


61,9 


60,5. 


6, 20 




49, 17. 


107, 27 


55, 14. 


7,3 




12, 23. 


118, 21 


51, 13. 70, 27. 


7,12 




5,2. 


127,2 


7,17. 


7,14 




12, 26. 


135,1 


57, 27. 


8,22 




21,2. 


141,7 


32, 24. 


9, 12 




29,9. 


Prov 26, 11 


43,2. 


10,16 




14, 10. 


29,20 


47, 22. 


10, 22 14, 29. 15, 23. 


34, 32. 


57,5. 


Eccle 1, 9 


9, 6. 


10,23 




15,12 


Sap 6, 7 


77,6. 


10,28 




15, 19. 



Index auctoritatum. 



143 



Mt 11, 8 






S, IS- 


Lc 10, 4 






13, 21. 


12, 43 — 13 




21,9. 


10,3 






81, 30. 


12,50 






54,4. 


10,7 






13, 23. 


13, 19- 


-23 




20, 13. 


10,8 


4, 


22. 


31, 31. 


15,19 






55, 18. 


10,20 






16, 12. 


16,24 






1, 18. 


11,2 






3,24. 


16,23 






42, 11. 


11,42 






52, 29. 


17,3 






24,3. 


12,18 






8,16. 


18, 20 






22, 11. 


12,31 






68,9. 


19,21 




1, 16 


30, 15. 


13, 22 






12, 25. 


19, 29 






2,3. 


14,26 






2,2. 


20,23 






6, 10- 


14, 33 






42,9. 


20,28 




5, 5. 


43,6. 


17,10 






12, 9. 


22, 21 






45, 21. 


18,1 






21, 30. 


22, 37. 


39 




51, 16- 


18,4 






51, 24. 


28,8- 


10 




22,6. 


18, 19 


17, 10. 25, 


21 


54, 30. 


23,11 






6, 13. 


21,19 






15, 22. 


24,6 






15, 22. 


21,31 






11,4. 


24,23 






48, 11. 


21,36 






21, 28. 


25,18 






47,3. 


22,19 


18, 


24. 


58, 25. 


25, 34 






34, 1. 


22,26 






53, 13. 


26, 26 






50, 21. 


22,44 






50, 23. 


26, 4( 






3, 28. 


23, 26 






6, 14. 


26,42 






50, 26. 


Job 1, 3 






51, 2. 


28, 20 




22, 13. 


41,27. 


1, 18 






40, 19. 


Mc 2, 26 






11,2. 


3,3 






14, 26. 


7,21. 


22 




20,3. 


3, 19 






51, 11. 


8,33 






15,8. 


4,23 






51, 20. 


8, 36 






7,12. 


4,24 


40, 


19 


51, 2t. 


9,28 






3,21. 


4, 23. 24 






22,1. 


11,23 






21, 28. 


6,34 






51, 29. 


11,26 






19,9. 


6, 55 


18, 


22. 


41,3. 


14, 22 






41,7. 


6, 64 22, 14. 


40, 21. 50, 


10 


57,2. 


Lc 3, 8 






52, 2. 


8,12 






29, 17. 


5,22 






12, 12. 


8, 44 






19, 12. 


6, 27 






53,4. 


8, 47 






60, 21. 


6, 29. 


30 




13, 26. 


9,33 






41, J8. 


8, 18 




56, 13. 


71,2. 


10,12 






22,4. 


9,3 






13, 20. 


10,13 


22, 


5- 


54, 13. 


9,26 






15,2. 


11,2 






53, 20. 


9,62 




3, 4. 30, 29. 


43,1. 


14,6 






22, 13. 



144 



Index auctoritatum. 



14, 6-9 


40, 12. 


6,8 






10,1. 


14,23 


53, 30. 


6, 16 






40, 18. 


15,7 


22, 10. 


2 Tim 2, 


14 




12, 6. 31, 26. 


15, 12 


12, 13. 


Tit 3, 2 






12, 18, 21. 


15,13 


42, 25. 


Hebr 10, 


28. 


29 


59, >. 


15, 20 


15, 12. 


10,31 






5, 12. 


17,6 


22, 19. 


12,7 






58,5. 


17, 8-9 


22, 20. 


1 Petr 1, 


12 




59, 19. 


17, 11 


22, 23. 


1,25 






22, 13. 


17, 11-20 


54, 15. 


2,11 






32, 18. 


17, 13—20 


22, 27. 


2, 13 






14, 20. 53, 27. 


Acta 2, 14 


51, 24. 


2,21 






19, 29. 51, 3. 


13, 43 


11, 20. 


4,0 






8, 10. 


Rom 1, 29 


12, 19. 


5, 6 






60,6. 


2,5 


45, 17. 


1 Joh 3, 


IS 




12, ,6. 


3,12 


44,26. 


4,8 






16, 6. 


9,28 


34,4. 


4, 16 






21, 18. 56, 14. 


14,3 


10, 27. 


Jac 1, 2 






16, 15. 


1 Cor 1, 16 


53, 20. 


2,13 






52,9. 


7, 2S 


7, 20. 


2,18 






12, 15. 


11,20 


51, 31. 


5, 16 






18, 17. 19, 10. 


11,26 


58, 27. 


Apc 1, 5 






57, 19. 


11,29 


41, 13. 59, 6. 


3, 19 






17, 22. 27, 2G. 


12,3 


44, 24. 


4,8 






67,1. 


2 Cor 3, G 


44,13. 


4,11 






67,4. 


8,9 


50, 15. 


5,12 






67,4. 


12, ä 


43, 30. 


5, 13 






54, 26. 67, 18. 


Col 1, 20 


58, 12. 


19,6 






67, 15. 


•] 


55 ia 










J-, 23 
3, 22 • 


58, 21. 


Hieronymus 


epist. 


125 8, 1. 


2 Thess 3, lo 


7, 18. 


Anseimus 


Cantuar 


epist. 


1 Tim 4, 5 


61, 1. 


1. 3, 


49 




8,2. 



145 



Glossarium. 



acquiescere, ' ital. acquiescere , sich 

fügen 48, 4. 
apparere , ital. apparire , glänzen 

16, 24. 

appropriare sibi, ital. appropriarsi, 
sich aneignen 8, e. 16, 2. 42. 4. 
ars, ital. arte, Gewerbe 7, 14. 
brachae, itaJ. brache, Hosen 2, 25. 
capparo, franc. chaperon, Kapuze 

2, 26. 

Caritas, ital. caritä, Almosen 10, 20. 
compunctio, itaJ. compunzione, Reue, 

Zertnirschung 11, 21. 
confortare, ital. confortare, stärken, 

ermahnen 2, 15. 4, 27. 60, 27. 
consignare, ital. consegnare, depo- 
nieren 63, 17. 64, ö. 
consiliare, ital. consiliare, raten 69 1. 
conturbare se, ital. conturbarsi, sieh 

aufregen 45, 19. 
defendere, ital. difendere, verbieten 

8,7. 
denarii, ital. danaro, Geld 8, 20. 9, 3. 
discretio, ital. discrezione, Vorsicht, 

Besonnenheit 64, g. 
discretus, ital. discreto, vorsichtig, 

besonnen 18, 20. 
divitia = divitae 69, le. 

B e h m e r , Analekten. Gr. A. 



exemplare, ital. esemplare, abschrei- 
ben 63, 24. 64, 20. 

firmus, ital. fermo, entschlossen 2,10. 
28, 21. 

forma, ital. forma, Vorschrift 3, s. 
15, 20. 86, 20. 37, 13. 48, 2b. 60, 11. 

gentes, ital. gente, Leute 64, 13. 15. 

habere cum infinitivo = debere, 
dovere, devoir, dürfen 20, lo. 

indiscretus, ital. indiscreto, unbe- 
sonnen 16, 1. 68, 3. 

induratio, cf. fr. endurer = suppor- 
ter des choses dures, prov. 'en- 
dura', Mangel, Not, Hunger 
49, IS. 

iniungere, ital. ingiungere, befehlen 
14, 4. 26, 20. 

se intromittere, ital. intromettersi, 
sich einmischen 2, 20. 

interposita persona, ital. interposi- 
tore, Vermittler 2, 21. 38, 12. 

laborator, ital. lavoratore, ländlicher 
Arbeiter, Bauer 24, 27. 

ministrare, ital. ministrare, darrei- 
chen 37, 3. 

mittere, ital. mettere, setzen, an- 
bringen 39, 4. 

motus, ital. moto, Antrieb 55, 28. 

10 



146 



Glossarium. 



multum, ital. niolto = valde 36, 3. 
zur Bezeichnung des Superla- 
tivs 29, 8- 

obedientia = licentia 69, s; 

partüivus de fratribus , dei f ratelli 
37,4. 

pecia, ital. pezza, Lappen 3, i*. 

per, ital. per, für 28, 7. 21. 35, 26. 

64, 24. 

privatus, ital. private, geheim 29, s. 
quietas, ital. quiete, Ruhe 69, 13. 
repeciare , ital. rappe^zare, flicken 
3, 13. 37, 13. 



signiticare, ital. significare, anzeigen 

5, 27. 

stare, ital. stare, bleiben, verweilen 
36, 13. 

studere , ital. studiare , antreiben 
16, 21. 

tenere, ital. tenere, für etwas hal- 
ten 9, 8. 47, 7. 61, 24. 

ultramarinus, ital. oltramarino, über- 
seeisch 17, 19. 

ultramontanus, ital. oltramontano, 
jenseits der Alpen 17, 19. 

verecundia, ital. vergogna, Schmach 
10, 11. 44, 6. 8. 48, G. 



wi oiiioMui.; 




I^^feif^rfe 







" — ^^^y i/ja^ X f / j-^~ i}*'!f'\ jii'Cs^ X 









Ulm 



..•n 






,^'5.%-">^#-; 






V 

^'^•j. 






SWIFT HALL LIBft^