>^, .^&i^''äi. .K"'*/*, ^„y^M/- -'•^^^.:-
:JÄ^
ZS7.1
■ *-yD i. jfc »
University of Chicago Library
GIVEN BY
F^4
(to]';
Besides the matn loftc thts boak alsJrtreats of
Jti
'~^\^^
Suiject N'o.
On page
SubjectNo.
On fage
5^
3" •>.
, 1
■Jr^ "^
%
■ff^:
• "• • •
• • '. • .
: • • • • .
• • • ••
• • • •
•. •
• • • « •••• . •,• .,,
zur
Geschiclite des Francisciis
yon Assisi.
$. Jrancisci opuscula, regula paenitentium, antiquissima de regula
minorum, de stigmatibus s. patris, de Sancto eiusque
societatc testimonia
mit einer Einleitung und Regesten zur GescMclite des Franciscus
und der Franciscaner
herausgegeben
von
H. Boeliraer,
Professor in Bonn.
Tübingen und Leipzig
Verlag von J. C. B. Mohr (Paul Siebeck)
1904.
c c : f c
E C '
: I ( » "
;;,♦;: :
• •• • t »
• «
• • • •
Beatus homo qui sustinet proximum
suuiu secundum fragilitatem snaml
S. Franciscus.
Alle Kechte vorbehalten.
Druck von H. LauiJp jr in Tübingen.
244359
m
Vorwort.
Im September vorigen Jahres bot ich Herrn Professor
D. Krüge r in Giessen für seine 'Sammlung ausgewählter
Mrchen- und dogmengeschichtlicher Quellens chi'iften' eine Aus-
wahl von Texten zur Geschichte des Franciscus von Assisi an.
Dies Angebot ward angenommen. Anfang Februar des lau-
fenden Jahres sandte ich das Manuskript ein. Dem Zwecke
der 'Sammlung' entsprechend hatte ich darin nur eine Aus-
wahl von Texten mitgeteilt, von den "Werken des Franciscus
das wenigst lehrreiche, das Officium passionis, weggelassen und
dafür eine Reihe anderer instruktiver Dokumente hinzugefügt.
Auf eine 'Einleitung' glaubte ich verzichten zu können. Da
aber Herr Professor D. Krüger nur bedingt sich hiermit
einverstanden erklären konnte, so arbeitete ich noch eine 'Ein-
leitung' aus und verband damit seinem Wunsche entsprechend
eine TJebersicht über die Quellen und die Literatur zur Ge-
schichte des Heiligen. Beides geriet mir nun unversehens so
umfängHch, dass in der 'Sammlung' dafür kein Platz sich
darbot. So hat denn der Herr Verleger sich entschlossen,
eine grössere und eine kleinere Ausgabe zu veranstalten: die
kleinere ist inzwischen als 6. Heft der zweiten Reihe der Krü-
ger 'sehen Sammlung erschienen, die grössere lege ich heute
dem Publikum vor. Das ist in kurzen Worten die Entstehungs-
geschichte dieses Buches, an dessen Erscheinen ich selber vor
^^OOl
IV Vorwort.
einem Monate noch im Traum nicht gedacht habe. Ich musste
darüber auch hier Bericht erstatten, um den Leser über die
auffällige Tatsache aufzuklären, dass er das Officium passionis
nicht unter den echten "Werken des Franciscus findet, sondern
nach dem Appendix am Schlüsse, wo es erst nachträglich von
mir hinzugefügt worden ist. Denn in der kleinen Ausgabe
konnte ich es weglassen schon, weil es nicht in dem Sinne ein
Werk des Franciscus ist, wie z. B. das Testament. Es ist ledig-
lich eine Zusammenstellung bekannter biblischer und liturgi-
scher Stücke und, wie die Bubricae zeigen , erst nach dem
Tode des Heihgen aufgezeichnet worden. Aber in dieser
grösseren Ausgabe durfte es nicht fehlen, wollte ich mich nicht
dem Vorwurfe der Willkür aussetzen.
Was ich hier biete, ist vornehmlich eine kritische Aus-
gabe der opuscula s. Francisci. War aber eine solche Aus-
gabe nötig? Bis vor kurzem besasseu wir allerdings keine
andere Ausgabe dieser wertvollsten Eeliquien des hl. Franz
als die editio princeps des alten Lucas Wadding, Opuscula
s. Francisci, Antverpiae 1623. Denn alle anderen, die man
noch zitiert findet, sind lediglich Wadding nachgedruckt. Aber
inzwischen hat sich die Sachlage geändert. Als ich meine
Vorarbeiten schon abgeschlossen hatte, überraschte mich Pater
Leonardus Lemmens 0. M. durch die Uebersendung seines
neuesten Werkes : Opuscula Sancti Patris Francisci Assisiensis
sec. Codices Mss emendata et denuo edita a PP. Oollegii S.
Bonaventurae , Tomus 1 der Bibliotheca Ascetica Medii aevi
Ad Claras Aquas (Quaracchi presso Firenze) 1904. Ich sage
dem hochverdienten Nachfolger Waddings in der Würde des
Ordenshistoriographen auch an dieser Stelle für die schöne
und lehrreiche Gabe meinen herzlichen Dank. Ich habe auch
dies Erzeugnis seiner fleissigen Feder mit Freude und Nutzen
studiert und mir selbstverständlich im Hinblicke darauf die
Frage vorgelegt, ob nun nicht meine eigene Arbeit antiquiert
und daher zu unterdrücken sei. Ich konnte jedoch diese Frage
Vorwort. V
nicht bejahen, 1. Habe ich zum Teile andere Handschriften
und mehr Handschriften befragt, als mein verehrter Vor-
gänger. Für das Testament habe ich z. B. ganze 25 bisher
nicht beachtete Mss nachgewiesen und zum Teil verglichen.
2. bin ich bezüglich der Konstitution des Textes vielfach an-
derer Ansicht. 3. gehen unsere Meinungen über die Echtheit
einzelner opuscula weit auseinander. Der Sonnengesang ist
m. E. so ausgezeichnet bezeugt, dass er in keiner Ausgabe
fehlen darf, dagegen halte ich die expositio orationis Domi-
nicae und die oratio 'Absorbeat' für unecht und die Echtheit
der epistola ad populorum rectores für zweifelhaft. 4. schien
es mir nötig über die Ueberheferung , die Ueberlieferungsge-
schichte, die Echtheit, die Entstehungszeit der opuscula im
Zusammenhang eingehend zu handeln. 5. glaubte ich, in den
Testnoten den Leser genauer über die oft sehr erheblichen
und interessanten Differenzen der handschriftlichen Ueberlie-
ferung informieren zu sollen. 6. hielt ich es für angezeigt,
im Anhange gleich eine Anzahl anderer, zum Teil schwer zu-
gänghcher Dokumente mitzuteilen, um dem Franciscusforscher
seine Arbeit zu erleichtern. Zu demselben Zwecke habe ich
auch 7. eine Uebersicht über die Quellen und die Literatur
sowie am Schlüsse Regesten zur Geschichte des Franciscus
und der Franciskaner hinzugefügt. Die QueUenübersicht gibt
in Stichworten eine Skizze der Traditionsbüdung. Die ße-
gesten sollen dieser Skizze zur Erläuterung dienen und um-
spannen daher das ganze Zeitalter der Traditionsbildung. Doch
habe ich darin Quellenbelege in der Hauptsache nur bis ca.
1240 mitgeteilt. In der Literatur üb ersieht habe ich nur die
neuesten Erscheinungen berücksichtigt. Zur Ergänzung kann
dienen der Katalog der BibHoteca della Societä internazionale
di studi Francescani in Assisi, Bolletino della Societä Anno L
fascicolo L, Gennaio 1904.
Darnach darf meine Arbeit wohl Anspruch auf selbstän-
dige Bedeutung erheben.
YI Vorwort.
In der äusseren Anlage der Edition hätte ich mich am
liebsten ganz an das Muster der Monumenta Germaniae an-
geschlossen. Aber ein Privatmann darf sich einen so kost-
spieligen Luxus nicht gestatten. Ich habe daher den Druck
möglichst einfach gestaltet, im Texte nach Möglichkeit ver-
schiedenen Satz vermieden und um eine zweite Notenreihe zu
ersparen und Kolumnendi'uck zu umgehen, die Bibelstellen in
Klammern in den Text eingefügt, obwohl ich weiss, dass sich
das für ein verwöhntes Auge nicht immer schön ausnimmt.
In den Textnoten habe ich möglichst von jeder Eamilie
einen Zeugen zum Worte kommen lassen , denn so allein
erhält der Leser ein Bild von der Ueb erlief erung. Die von
mir bevorzugte Anordnung der Dokumente habe ich § 7
gerechtfertigt. Ich bemerke hier dazu nur, dass ich jetzt
die Salutatio b. Mariae p. 70 direkt hinter die Landes de
virtutibus p. 65 setzen würde, weil ich jetzt überzeugt bin,
dass die beiden Stücke zusammengehören. Der Index auc-
toritatum bezieht sich nur auf die opuscula s. Francisci.
Auf die Gelehrsamkeit des Franz erlaubt er keinen Rück-
schluss, sondern nur auf die Gelehrsamkeit des Caesarius von
Speyer und anderer seiner Mitarbeiter cf. unten § 6. In dem
Glossarium p. 145 berücksichtige ich nur die Italianismen in
den opuscula Francisci.
Ich darf wohl sagen, dass ich meine Aufgabe nicht
leicht genommen habe. Ich habe manchen saui'en Gang des-
wegen getan und buchstäblich lange Tage 'Staub gefressen',
obwohl ich w^eiss, dass solche harte Arbeit auch nicht entfernt
so belohnt wkd, wie jede noch so dilettantische Franciscus-
biographie. Denn mundus mavult decipi, quam informari.
Auch will ich nicht verschweigen, dass ich manchen Brief ge-
schrieben habe, ohne einer Antwort gewürdigt zu werden, und
manchen misstrauischen Blick mir habe gefallen lassen müssen,
ohne mich dafür bedanken zu können. Um so mehr fühle ich
mich den Herren verpflichtet, die mich nicht als für et latro
Vorwort. Yü
betrachtet, sondern aufs freundlichste unterstützt haben: Herrn
Professor Leto Alessandri zu Assisi, der mir in Assisi selbst
und brieflich so oft beigestanden hat, Herrn Pater Livarius
Öliger von der Portiuncula, Herrn Professor Mandonnet O. P.
in Preiburg in der Sch-weiz, Herrn Gymnasialdirektor Pro-
fessor D. Köhler in "Wolfenbüttel, dem Präfekten der vatika-
nischen Bibliothek, Herrn Pater Ehrle S. J., den Herren des
preussischen historischen Instituts und den ehrwürdigen Vätern
von San Isidoro de' Irlandesi zu Bom, in deren herrlicher
Bibliothek ich unter dem Bilde und gleichsam unter den Augen
des alten Wadding so manche schöne Stunde stiller Arbeit
zubringen durfte. Möchte dieser bescheidene Erstling meiner
Franciscusstudien den genannten Herrn wenigstens das eine
zeigen, dass ich von ihrem "Wohlwollen keinen unrechten Ge-
brauch gemacht habe, und möchten sie über seine TJnvoU-
kommenheiten, die niemand stärker empfinden kann, als sein
Urheber, ebenso nachsichtig urteilen wie über die unbeholfenen
Versuche des Nordländers , die schöne Sprache Dantes zu
sprechen !
Bonn am Tage der Bekehrung des Aegidius.
Corrigenda.
Einleitung p. XXX. Die epist. ad Antonium taucht schon ca. 1370
auf in der Chron. 24 Gener. ed. Anal. Franc. 3 p. 132. Die Chron. be-
merkt dazu : qui (Franciscus) tale in scriptis feiiur dedisse responsum.
Darnach scheint mir die Echtheit der epist. nahezu ausgeschlossen.
p. 15 1. 2 in est celis lege est in celis.
p. 65 1. 23 AUissimo lege Altissimu.
p. 70 1. 6 täte lege tJiau.
Yin
Inhalt.
Seite
Vorwort ' . III
Sigla X
Einleitung XI
§ 1. Die Ueberlieferung der opuscula s. Prancisci. I. Allge-
meine Vorbemerkungen. Die Autographen p. XI. —
II. Die Sammlungen p. XV. — III. Ergebnis p. XX. —
IV. Extravaganten ]d. XX. — V. Der Inhalt der editio
priuceps p. XXI. — § 2. Verschollene opuscula s. Fran-
cisci p. XXIV. — § 3. Prüfung des überlieferten Bestan-
des p. XXV. Zusatz über die regula paenitentium p. XXXI.
— § 4. Zur Geschichte der Ueberlieferung j). XXXV. —
§ 5. Die Entstehungszeit der opuscula p. XXXIX. —
§ 6. Der historische Wert der opuscula p. XLV. — § 7.
Plan der vorliegenden Edition p. LIII. — § 8. Hand-
schriftentabelle p. LXI. — § 9. üebersicht über die
Quellen und die Literatur zur Geschichte des Francis-
cus p. LXIII.
S. Francisci opuscula sineera.
1. Regula prima non buUata 1
2. Fragmenta regulae ante bullam Honorii papae III. con-
scriptae 27
8. Epistola ad quendam ministrum 28
4. Regula bullata 29
5. Forma vivendi sororibus s. Clarae data 35
6. Ultima voluntas quam scripsit sororibus s. Clarae ... 35
7. Testamentum 36
8. Verba sacrae admonitionis 40
9. Opusculum commonitorium 49
10. Epistola ad capitulum generale 57
Inhalt. IX
Seite
11. De reverentia coi-poris Domini.
I. Ad omnes clericos 62
II. Epistola ad universos custodes 63
12. Landes de virfcutibus 64
13. Canticum fratris Solis 65
14. Landes Dei 66
15. De religiosa habitatione in eremo 67
16. Epistola ad fratrem Leonem ■ 68
17. Gavtula fratri Leoni data 69
18. Salutatio beatae Mariae virginis 70
Dubia.
1. Epistola ad populorum rectores . 70
2. Epistola ad s. Antonium de Padua 71
3. Oratio 71
4. Expositio beati patris super orationem Dominicam ... 71
Sptxria.
Regula et vita fratrum vel soromni paenitentium ..... 73
Appendix.
I. Antiquissima de regula Mino mm testimonia 83
1. Testamentum c. 4. 2. Thomas de Celano legenda
prima c. 13, § 32. 3. Thomas de Celano Vita Secunda 1
c. 10. 4. Tres Socii c. 9, § 35. 5.-9. Ex rotulis fratris
Leonis. 10. Kegulae antiquissimae fragmenta.
IL Antiquissima de stigmatibus testimonia 90
1. Prater Elias ad Gregorium ministrum Franciae.
2. Prater Leo. 3. Thomas de Celano Legenda prima 1. 2
c. 3, § 94, 95.
III. lacobi Vitriacensis de b. Francisco eius-
quesocietate testimonia 94
1. Epistola prima data lanuae a. 1216. Oct. 2. Ex epi-
stola sexta. 3. Historia orientalis I. 2. e. 32.
IV. Ex Thomae historia pontificum Salonita-
norumetSx^alatensium 106
Officium passionis Domini 107
Regesteii zur Geschichte des Pranciscus und der Francis-
caner 1182—1340 123
Index auctoritatuni 142
Glossarium 145
Sigla.
Ä 1 = Rom, Otfcobon, 666.
A 2 = Rom, S. Isidoro de' Iiiandesi 1, 92.
A 3 = München, lat. 23648.
A 4: = Rom, Ottobon. 522.
As = Assisi, Biblioteca Munieipale 338.
AS = Speculum Vite s. Francisci, Venetiis 1504.
B 1 = Rom, S. Isidoro 1, 25.
B 2 = Rom, Vatic. lat. 7650.
B 3 = Rom, S. Antonio via Merulana.
B 4 = Florenz, Ognissanti.
B 5 = Freiburg in der Schweiz, Bibliotheque des Cordeliers
Ms. 23 J. 60.
B 6 = Bartholoniaeus Albitius de Pisis, Liber conformitatum.
C = Bologna Universität 2697 eiusque exempla: Florenz, Ric-
cardi 1407, Volterra, Biblioteca Munieipale 313.
F = Foligno, Biblioteca dei Capuccini.
H = Hugo de Digna.
K = Benin, theol. lat. quai-to 196.
L = Leipzig, Universität 660.
Laur = Florenz, Laur. X. Pluteus XIX dextr.
Li = Liegnitz, Bibliothek der Peter-Paulskirche cod. 12.
Lm = Lemmens, Opuscula s. Francisci, Quaracchi 1904.
M = Berlin, theol. lat. quarto 22.
N = Neapel, Biblioteca Nazionale XII. F. 32.
Spec = Speculum perfectionis.
U = Ubertino de Casale, Arbor Vitae Crucifixae lesu Christi.
V = Volterra, Biblioteca Guarnacci 225.
CoUection = CoUection de Documents et d'Etudes pour l'histoire lit-
teraire et religieuse du Moyen-äge ed. Paul Sabatier.
Opuscules = Opuscules de critique historique ed. Paul Sabatier.
add. = 'addit' aut 'addunt'.
om. = 'omisit' aut 'omiserunt'.
biscr. = bis scripsit.
1 Celano = Celano, vita prima.
2 Celano = Celano, vita secunda.
Eccleston = Thomas de Eccleston, De adventu Minorum in Angliam.
Jordan = Jordanus de Tane, Chronica.
Leo Spec = cedulae Leonis in Speculo perfectionis asservatae.
SS. = Monumenta Germaniae, Scriptores.
XI
Einleitung.
§ 1. Die TJeberlieferung der opiiscula s. Francisci.
I. Allgemeine Vorbemerkung. Die Auto-
g r a j) li e n. — Franciscus von Assisi hat sich selber nicht
selten als einen unwissenden Menschen , einen idiota und
Toren bezeichnet ^) und auch seine Jünger und Bewunderer
I schildern ihn gern als einen homo illiteratus ^). Allein man
I darf diese Angaben nicht ganz wörtlich nehmen. Ein nh.-
I terat im strengen Sinne, ein Analphabet ist er nicht ge-
i wesen. Er hat vielmehr als Knabe in der Schule der Priester
von San Giorgio zu Assisi Lesen , Schreiben und Latein ge-
lernt ^). "Weit hat er es freiHch in diesen Künsten nicht ge-
bracht. Es wird uns glaubhaft versichert, dass ihm noch im
Jahre 1209 , als er etwa 27 Jahre zählte , das Lesen Mühe
machte *). Noch saurer aber ward ihm selbstverständlich das
1 Schreiben und das »Diktieren' °) , d. i. die Abfassung eines
?l
|| 1) Cf. Testam. c. 4, epist. ad capit. c. 5, p. 61 1. 11, Bruder Leo
1^ unten p. 86 1. 17.
2) Cf. Jacob von Vitry unten p. 104 1. 29 , Thomas von Spalato
p. 106 1. 16.
3) Jordan c. 50.
4) Anonymus Perusinus c. 11.
5) Cf. Bemhardus de Bessa, Liber de laudibus c. 7, Analecta Fran-
cisc. 3 p. 686.
XII Einleitung.
Briefes in der damaligen Gescliäftsspraclie Italiens , im La-
tein. Denn so wenig er je die geliebte Sprache 'Galliens'
fehlerfrei sprechen lernte, obwohl Vater Pietro aus Geschäfts-
interesse ihn schon in frühester Jugend dazu angeleitet hatte ^),
so wenig lernte er je ein korrektes und gewandtes Latein
schreiben: er beging in seinen Briefen nicht selten Verstösse
■\nder die lateuiische Grammatik^), er gebrauchte häufig ita-
lienische Worte, Wendungen und Konstruktionen^), er baute
bisweilen sehr unbehüfliche Sätze *) imd reihte sie meist
durch et einförmig aneinander , so dass sie vor dem Leser
fast langweilig nacheinander aufmarschieren, wie ein Trupp
schwerer Reiter, die statt hoch zu Rosse zu Fusse ihres Weges
ziehen müssen. Von der stürmischen Lebhaftigkeit des Red-
ners Franciscus, der nicht bloss mit der Zunge, sondern mit
dem ganzen Körper sprach, so dass er bisweilen förmlich zu
tanzen schien"), war jedenfalls in diesen Schriften nie etwas
zu spüi-en.
Man begreift darnach, dass Franciscus selber nur ungern
zur Feder griff und, wenn nicht das 'Diktieren', so doch das
Schreiben am liebsten einem seiner schriftgelehrten Jünger
überliess. In seinen letzten Lebensjahren war er auch meist
dazu gar nicht im stände. Während seines Aufenthalts im.
Oriente hatte er sich ein schweres chronisches Augenleiden
(ägyptische Krankheit, Conjunctivitis trachomotosa ?) zugezogen,
1) Tres Soeü 10.
2) Eccleston c. 6(5): littera, in qua erat f als um latinum. Epi-
stola ad Leonem unten p. 68 1. 28: clico quia statt des gebräuchlicheren
quod. Ebd. p. 69 1. 1 : in hoc verbo dispono et consüio. Cartula p. 69
1. 17: omnis divitia.
3) Test. c. 12: niittere= ital. mettere. Cartula p. 69: quietas =; ital.
quiete. Epist. ad Leonem p. 68: P. Leo (Dativ), f. Francisco tuo (No-
minativ). Per = ital. per, cf. p. 28 1. 3, 64 1. 24. Test. c. 4: de fratri-
bus = dei fratelli gen. partitivus, cf. auch das Glossarium.
4) Cf. epist. ad Leonem p.' 68 f. Yerba admon. c. 24 p. 48.
5) Cf. 1 Celano 73.
Einleitung. XIII
das sclion im Herbst 1224 ihn für 6 — 7 Wochen des Augen-
lichtes beraubte und trotz der barbarischen Operation, die der
berühmte Augenarzt von Eieti im Spätherbst 1225 nach den
Vorschriften der antiken Heilkunde an dem einen Auge vor-
nahm, schliesslich zu völliger Erblindung führte, cf. Bruder
Leo, Speculum perfectionis c. 91, 100^ 115. So hat er denn
die Mehrzahl seiner Briefe und 'Werke' nicht selber geschrie-
ben, sondern schreiben lassen, cf. 1 Celano 82, Von der
ürregel von 1210 bezeugt er uns das selber in seinem Testa-
mente c. 4. Von dem 'breve testamentum' , dem grossen
Testamente, der regula buUata und den anderen scripta der
letzten Jahre versichert uns dasselbe ausdrücklich einer seiner
Lieblingsjünger, der Bruder Leo von Assisi, cf. Speculum
c. 87, 11, 1. Seine Dichtungen aber, some seine liturgischen
'Werke', das 'Officium passionis' und die Landes Dei, unten
p. 66, hat er überhaupt nie aufzeichnen lassen, sondern sich
begnügt, Wort und Weise seinen Jüngern mündlich einzu-
prägen, cf. unten § 4.
Die Zahl der Autographen des Heiligen ist demnach nie
sehr gross gewesen. In seinen Briefen stammte von ihm selber
in der Regel nur die symbolische Chiflre, deren er sich wohl
im Hinblicke auf Ezechiel 9, 4 in der Unterschrift bediente,
ein T. Dies T sollte, wie es scheint, an die Erlösung und den
Erlöser erinnern ^).
Um so erfreidicher ist es, dass von jenen wenigen eigen-
händig geschriebenen Pergamenten doch zwei auf uns gekom-
men sind. Sie stammen beide aus dem Nachlasse desselben
treuen Jüngers, der in seinen Cedulae das Bild des sterbenden
Meisters festzuhalten versucht hat, des Bruders Leo Schäflein
(Pecorella) von Assisi. Das eine erwähnen bereits 2 Celano
2, 18, Bonaventura c. 11. Es ist das die berühmte cartula
fratri Leoni data, seit langer Zeit aufbewahrt in einem kost-
1) Celano, Tractatus de miraculis c. 2, 3, p. 114 f. und darnach
Bonaventui-a e. 4 § 9, c. 9, Miracula c. 10 § 7.
XIV Einleitung.
baren Reliquiare der Sakristei von San Francesco zn Assisi.
Es enthält auf der Vorderseite die benedictio Leonis, ausser-
dem in roter Tinte einige die Echtheit beglaubigende Bemer-
kungen von der Hand des Bruders Leo, auf der Rückseite,
die leider sehr stark gelitten hat, die Landes Altissimi, d. i.
den Hymnus, den der Heüige nach Empfang der Stigmen auf
dem Monte Alverno 1224 Sept. 14 gedichtet hat. Die Be-
denken, die noch Er. X. Kxaus gegen die Echtheit dieser
schönsten Pranciscusreliqide ei-hob, Theol. Literaturzeitung 20
p. 404, haben Wattenbach, Dziatzko, Wilhelm Meyer von
Speyer als unbegründet erwiesen, ebd. 20 p. 627, vgl. auch
Goetz, Ztschr. f. Kirchengesch. 22 p. 370, worauf Kraus selber
sich für geschlagen erklärte, Literaturzeitung 21 p. 60.
Das zweite Autograph ist ein ganz kurzer Brief an den
Bruder Leo. Es befand sich bis 1860 im Kloster der Kon-
ventualen zu Spoleto. Als der Konvent aufgehoben wurde,
verschwand es für lange Zeit. Erst 1895 tauchte es wieder
im Besitze eines Spoletiner Pfarrers auf. Dieser beabsichtigte
es nach Amerika zu verhandeln. Aber Don Ealoci Pulignani,
Konventuale zu Eoligno, legte sich ins Mittel. Er interessierte
Papst Leo XIH. für die Reliquie. Dieser erwarb sie für
Rom, indem er dem glücldichen Besitzer als Preis eine Leib-
rente von 200 lire zusicherte. Auf ein Gesuch der Spoletiner
machte jedoch der Papst Dezember 1902 die Reliquie der
Stadt Spoleto zum Geschenk. So befindet sie sich denn jetzt
wieder und zwar dem Wunsche des Papstes entsprechend in
einem Reliquiare des Domschatzes zu Spoleto.
Die Echtheit dieses Autographs ist nicht so über allen
Zweifel erhaben, wie die Echtheit der cartula Leonis. Die
Schrift erweclrt einige Bedenken. Sie unterscheidet sich im
Duktus sichtlich von der Schrift der cartula. Die Form
der Buchstaben weist dagegen die grösste Aehnlichkeit
mit der cartula auf. Kundige Paläographen haben sich im
Hinblicke darauf für die Echtheit ausgesprochen. Doch ist
Einleitung. XY
eine neue Untersucliung keineswegs überflüssig. Cf. Sabatier,
CoUection 1 p. GXVn ff., CXXIY n., Goetz a. a. 0. p. 371.
Facsimile ed. Faloci Pulignani, Gli autografi di San Fran-
cesco , Miscellanea Pranciscana 6 p. 33 — 39 , Derselbe , La
Calligrafia di S. Francesco, ebd. 7 p. 67 — 71; ün autografo
di S. Fr. a Spoleto, ebd. 9 p. 106 f.
n. Die Sammlungen. Ausser diesen Autograpben,
die den Urzustand der nachgelassenen opuscula des Heüigen
Teranschaulicben, besitzen wir eine Anzahl Sammlungen der
opuscula aus dem 13. und 14. Jahrhundert. 3 dieser Samm-
lungen beanspruchen eine eingehendere Betrachtung.
1. Die Sammlung Ton Assis i. — Die älteste und
wichtigste der 3 befindet sich jetzt in dem berühmten Sammel-
kodex nr. 338 der Biblioteca municipale zu As-
si s i = As, noch saec. XTTT, wie die Form des a, s, b, e, 1
zeigt, beschrieben von Ehrle in Archiv für Literatur- und
Kirchengesch. des Mittelalters I p. 484, Leto Alessandri, In-
ventario dei manoscritti della biblioteca del convento di Assisi,
ForH 1894, Sabatier, Vie de Saint Frangois p. XXXYin ff.
Die opuscula bilden hier 3 Hefte für sich, die regelmässig auf
der ersten und letzten Seite mit 11, III, lY bezeichnet worden
sind. Damach ist der Yerdacht wohl begründet, dass ein
Heft I, das vielleicht die prima regula und anderes enthielt,
abhanden gekommen ist. In ihrem jetzigen Zustande bietet
die Sammlung folgende 0j)uscula: 1. f. 1 — 4' (12— 15') regula
buUata von 1223; 2. f. 5—7 (16—18) das Testament des Hei-
Ugen; 3. f. 7—12' (18—23') Yerba sacrae admonitionis; 4. f.
12' — 17 (23' — 28) opusculum commonitorium, auch epistula ad
omnes fideles genannt ; 5. f. 17—20' (28—31') epistola ad ca-
pitidum generale; 6. f. 20'— 21' (31'— 32') De reverentia cor-
poris Domini et de munditia altaris ad omnes clericos; 7. f.
21' (32') De virtutibus quibus decorata fuit sancta virgo et debet
esse sancta anima. Schon Papini hat am Rande mit Recht
zu diesem Titel hinzugefügt: Rubrica non convenit cum scriptura.
Xyi Einleitung.
8. f. 22—23 (33—34) Canticum fratris SoUs ; 9. f. 23 (34)
Laudes Dei; 10. f. 23'— 31 (34'— 42) Officium passionis Do-
mini. Darnacli 1^2 Seiten Lücke. Endlicli 11. f. 32 (43) ohne
Uebersclirift : De religiosa habitatione in eremis. — Nach Sa-
batier, Vie de St. Fr. 1. c. hätten wir in As 'sans deute' eines
jener altertümlichen Minoritenhandbücher vor uns, welche die
Jünger des Franciscus in einem am Halse befestigten Futterale
auf ihren Predigtreisen mit sich zu führen pflegten, cf. Matheus
Paris, Historia Anglorum MG. SS. 28 p. 397. Dies 'sans
doute' ist jedoch 'sans doute' auch im vorliegenden Falle nur
Ausdruck für eine sehr unsichere Meinung. Schon das Format
von As, 320 X 230 mm, spricht nicht für jene Annahme. Dazu
ist zu beachten, dass As aus dem Sacro Convento stammt imd
ungewöhnlich schön geschiieben ist. Darnach liegt, wie mich
dünkt, der Schluss viel näher, dass As im Sacro Convento
in der 2. Hälfte des 13. Jahrhunderts entstanden ist und ur-
sprünglich für den Sacro Convento bestimmt war. Eben dar-
um hat man auch so viel Mühe auf die Ausstattung des Bu-
ches verwendet.
2. Die Sammlung des Portiunculabuches.
— Portiunculabuch nenne ich die bekannte Sammlung von
Legenden und opuscula s. Francisci, deren Inhalt folgende
Codices am besten veranschaulichen: Eom, S. Isidoro de' L:-
landesi 1, 25 saec. XIV (beschrieben Opuscules 1 p. 366 ff.,
Lemmens, Dociunenta Antiqua 3 p. 52 ff.), Vatican lat, 7650
saec. XV (CoUection 2 p. OXOIII ff.), Florenz Ognissanti saec.
XIV. (Ebd. 2 p. CXXXV ff.), Foligno Ms der - Kapuziner
saec. XV (Opuscules I p. 360 ff.), sowie die italienische Ver-
sion Bologna Universität 2697 saec. XV (CoUection 2 p.
CXXin ff.) und ihre Kopieen Florenz Riccardi 1407 (Col-
lection 1 p. OXX ff.), Volterra, Biblioteca municipale 313
saec. XVI. Die Hauptstücke des Buches bildeten darnach
die sogenannte Legenda trium sociorum, das Speculum per-
fectionis, sowie Zeugnisse für den Portiunculaablass. Das Spe-
Einleitung. XVIE
culiim ist nachweislich 1318 in dem Portiunctilakloster voll-
endet worden. Deswegen und wegen der Zeugnisse füi* den
Portiunculaablass habe ich das Sammelwerk als Portiuncula-
buch bezeichnet. Von den opuscula s. Francisci hat der
Sammler aufgenommen: 1. Die prima regula. 2. Das testa-
mentum cf. As nr. 2. 3. Ej)istola ad ministrum IST. 4. Verba
admonitionis cf. As nr. 3, den Schluss dieses Stückes bildet
das ISTotat de religiosa habitatione in eremo cf. As nr. 11.
5. Laudes Dei cf. As nr. 9. 6. Salutatio yirtutum cf. As nr. 7.
8. Laudes Altissimi. 9. Epistola ad omnes fideles cf. As nr. 4.
10. Epistola ad capitulum generale cf. As nr. 5. 11. Bene-
dictio Leonis. Ausserdem hat das 'Buch' ursprünglich ent-
halten. 12. Salutatio beatae Mariae virginis und wohl auch 13.
die regula buUata so'uae 14. das Opusculum de reverentia cf. As
nr. 6, siehe unten § 7 nr. 11. 15. Das Canticum fratris solis
bildet hier c. 120 des Speculum perfectionis.
Das Portiunculabuch ist sicher frühestens 1318 entstanden.
As hat der Verfasser des Buches nicht benutzt: das beweist
schon die Verbindung des Notats 'de reHgiosa' mit den Ad-
monitiones. Wir haben mithin in dem 'Buche' eine zweite
selbständige Sammlung der opuscula vor uns, deren älteste
handschriftliche Zeugen freihch schon der 2. Hälfte des 14. Jahr-
hunderts angehören.
Das 'Portiunculabuch' ist in späterer Zeit von einem Ab-
schreiber um die Actus b. Francisci et sociorum eins berei-
chert worden, dafür sind einige Werke des Franciscus wegge-
fallen. Diese Form des Buches repräsentieren folgende Hss.
saec. XV, XVI: Berlin kgl. Bibl. theol. lat. qu. 22; Brüssel,
Bibl. royale 7771/2, Ms BoUandien de 1502, Ms du Couvent
des freres Mineurs; Lüttich, Bibl. de l'üniversite 343; Paris,
Mazarin. 989, Mazarin. 1743, Ms de la Bibliotheque de la fa-
culte de theol. Protest, (vgl. Sabatier, CoUection 1 p. OCXIVff.,
4 p. XXXI ff.). Einen Auszug aus dieser vermehrten Auf-
lage des Buches stellen dar : Freiburg in der Schweiz, Bibüo-
E o e h m e r , Analekten. Gr. A. b
XVni Einleitung.
theque des Cordeliers Ms. 23. J. 60 geschrieben 1406 (cf. Hilarin
de Lucerne, in Etudes franciscaines 1 p. 109 ff.) und wohl auch.
Ms Antwerpen von 1472 der Bollandisten (vgl. Collection 1
p. civ, 4 p. xcvn ff.).
3. Sammlung der K o mp il ati on von Avignon.
(Legenda Antiqua 'Eac secundum exemplar'). — So bezeichne
ich die berühmte Komj)ilation, deren Inhalt wir aus den Hand-
schriften Rom Vatican. lat. 4354 saec. XIV (cf. CoUection 1
p. CCXXVniff.), Berlin theol. lat. 196 saec. XIV (V.Rose,
Katalog II, 2 p. 786 ff.), Liegnitz, Bibl. der Kirche St. Peter
und Paul cod. 12 saec. XV. (Opuscules I p. 33 ff.), Lemberg,
Universität 131 saec. XV (Collection 1 p. CX CVH f.) kennen.
Der Kompilator war ein Franziskaner zu Avignon und schrieb
um das Jahr 1340. Von den opuscula Francisci hat er auf-
genommen: 1. Das Testament, 2. Admonitiones, 3. epistola
ad omnes fideles, 4. epistola ad capitulum generale, 5. opus-
culum de reverentia, 6. Salutatio virtutum, 7. Salutatio b. Ma-
riae virginis, 8. Landes Dei, 9. Canticum fratris Solls, 10. Be-
nedictio Leonis, 11. das 'Officium', 12. 'De religiosa' bildet
wie in dem Portiunculabuch den Schluss der Admonitiones.
Aus dieser Tatsache darf man vielleicht auf einen Zusammen-
hang der Kompilation mit dem Portiunculabuche schliessen.
Der Kompilator hat ^delleicht eine jener Bearbeitungen des
Buches vor sich gehabt, in der Speculum perfectionis, Actus
und Zeugnisse über den Portiunculaablass die Hauptbestand-
teile bildeten.
4. S am mlungen die keiner bestimmten Gruppe
angehören. — Ausserdem sind uns mehrere Sammlungen
der opuscula in einigen Hss saec. XIV. und XV. erhalten, die
keiner der bisher nachgewiesenen Grujjpen sich zuteilen lassen.
Die -nichtigste ist a) der codex saec. XIV. des coUegio S. An-
tonio de Urbe, Roma Via Merulana, beschrieben, aber leider
nicht vollständig von Lemmens Documenta antiqua III p. 72 ff.
Er enthält nach Lemmens, Opuscula b. Fr. 1. prima regula.
Einleitung. XIX
2. Testamentum, 3. Admonitiones, 4, Epistola ad. capitulmn,
5, 'De reverentia' , '6. Salutatio b. Mariae, 7. Laudes Dei.
Weiter sind. zu nennen: b) Rom, S. Isidoro 1, 73 saec. XIV
(cf. Lemmens Documenta III p. 60 ff.) : Enthält c. 21 — 23 der
prima regula, Ganticum frätris Solis, Admonitiones, 'De reli-
giosa' , 'De reverentia' , Epistola ad omnes fideles , epist. ad
capitulum. c) Oxford Bodlei. Canonic. Miscell. 525, gescbrie-
ben 1384/5 (Little in Opuscules I p. 251 ff.). Enthält nr. 3,
5, 7, 8, 10 der Nummern in As. d) Volterra, Biblioteca Guar-
nacci 225 saec. XIV (Collection 2 p. CCIII ff.) : Enthält die
Admonitiones doch ohne das Notat 'De religiosa', den Schluss
der epistula ad omnes fideles, die epistula ad capitulum, so-
wie eine sonst nicht bezeugte epistula ad custodes. e) Rom,
Biblioteca Vallicellana B. 131 saec. XV: enthält f. 4 — 15
Prima regula italienisch, aber nicht vollständig; f. 16 Laudes
Dei, aber der Anfang fehlt; f. 16 Salutatio virtutum; f. 16'
Salutatio b. virginis; f. 17 epistola ad capitulum generalem
(sie!) ;■ f. 19 Benedictio Leonis ; f. 45 Testamentum, ital.; f. 78 De
pater noster quod dicebat b. Eranciscus. Diese Beschreibung hat
Herr Dr. GöUer vom preussischen historischen Institut zu Rom
mü* gütigst zur Verfügung gestellt.
5. Speculum vite beati Erancisci et socio-
r u. m ein s. Diese Kompilation ist uns nur durch die alten
Drucke Paris (nicht datiert), Venetiis 1504, Metis 1509 be-
kannt, vgl. Bibl. Hagiographica Latina nr. 3121. Eine Be-
schreibung lieferte Sabatier Opuscules I p. 299 ff. Dass dem
Drucke eine handschriftliche Kompilation saec. XTV ex. zu
Grunde liegt, ist möglich, aber nicht zu beweisen. Von den
opuscida Erancisci enthält der Druck: Laudes Dei, Salutatio
virtutum, b. Mariae, Laudes Altissimi und Benedictio Leonis,
regula prima. Doch ist die Benedictio Leonis durch den
Schreiber charakteristisch verändert. Dominus benedicat m e —
fratrem Eabianum cf. ed. 1504 f. 126'.
6. Die Handschriften, die nur ein oder zwei
b*
XX Einleitung.
Werke des Heiligen entlialten, meist die regula bul-
lata, das Testament, die Admonitiones, sind so zahlreich, dass
ich sie hier nicht einzeln aufzählen wiU, vgl. unten § 8 das
Handschriftenverzeichnis.
m. Ergebnis. Folgende 'Werke' sind uns demnach
in den 'Pranciscusbüchern' des 13, und 14. Jahrhunderts unter
dem Namen des Franciscus überliefert. In den 3 erst ge-
nannten Sammlungen : 1. regula bullata, 2. Testamentum, 3.
Verba admonitionis, 4. Opusculum commonitorium, auch ej^i-
stola ad omnes fideles oder ad universos christianos genannt,
5. Epistola ad capitulum generale, 6. De reverentia corporis
Domini, 7. Salutatio virtutum, 8. Canticum fratris Solls, 9. Lau-
des Dei, 10. Officium passionis, 11. De religiosa habitatione
in eremo. ISTur in Sammlung 2: 12. regula in-ima, 13. Epi-
stola ad quendam ministram, 14. Salutatio Mariae. Nur in
Volterra 225 : 15. Epistola ad custodes.
Dazu kommen die Autographen : 16. Cartula fratri Leoni
data. 17. Epistola ad Leonem. Endlich sind noch zu er-
wähnen: 18. forma vivendi sororibus s. Clarae data. 19. Ul-
tima voluntas quam scripsit sororibus s. Clarae — beide über-
liefert in c. 6 der Klarissenregel vom 9. August 1253, Ori-
ginal in S. Ohiara zu Assisi.
IV. Ausser diesen gut oder relativ gut bezeugten opus-
cula sind unter dem Namen des Franciscus noch folgende
Schriften überliefert: 1. Uom, Biblioteca Vallicellana B. 131
saec. XY f. 82 'Pater noster', eine Erklärung des Pater
noster, die in Rom, San Isidoro 1, 73 f. 10' dem Bruder Aegi-
dius von Assisi zugeschrieben vpird. In den mir bekannten
Sammelkodices fehlt dies Stück. Dazu gehört allerdings nicht
Rom S. Antonio. cf. oben p, XVIII.
2. Ebd. B. 82 f. 141 : 'Praedicatio quaedam quam fecit
b. Franciscus fratribus suis circa mortem', enthält nach Lem-
mens Opuscula p. 203 f. zahlreiche Zitate aus Basilius, Ohry-
sostomus. Augustin, Gregorius Magnus, Isidorus Hispalensis,
Einleitung. XXI
Bernliardus Claraevallecsis und ist schon hierdurch als Pseud-
epigraj)h gekennzeichnet,
3. Yicenza, Biblioteca Bertoliana G 1. 10. 24 saec. XY.
und Capistrano Bibliothek der Minoriten XXI saec. XV. f. 140 :
epistola beati Francisci ad fr. Bernardum = Bonaventura, epistola
continens XXV memorabilia, S. Bonaventurae Opera omnia,
editio nova Quaracchi, t. 8 p. 491, also ebenfalls Pseudepi-
graph.
4. Paris, Bibüotheque nationale lat. 18327 saec. XV.
f. 158 : Perfectiones s. Francisci, quas dedit fratri lunipero,
von Wadding tinter demselben Titel in seinem 'Ms. Hibernicum'
gefunden, cf. Opuscula p. 520 f = Perfectiones s, Prancisci
ed. Firmamentum trium ordinum f. 23 , Eodulphius Historia
Seraphica t. 2 f. 169, Manuale ordinis Minoriun, schon von
Wadding als Pseudepigraph erkannt.
5. In einigen Hss. , z. B. Mainz Stadtbibhothek Kai't-
häuser 493 saec. XIII f. 49, München, kgl. Bibliothek 5159
f. 43 werden dem Pranciscus auch beigelegt , die sonst dem
Bruder Aegidius zugeschriebenen dicta, cf. Cöln Stadtarchiv
GB 8« 61 saec. XV f. 85, GB 4« 127 f. 67.
V. Der Inhalt der Editio princeps. Die editio prin-
ceps Waddings, Antverpiae 1623, enthält alle sub m p. XX
genannten opuscula mit Ausnahme der epistola ad custodes,
aber zum Teil in sehr abweichender Form: nr. 4 als epist. 1
und 2, nr. 8 als epist, 12, 11, 10, nr. 6 als epist. 13, nr. 18
und 19 als epist. 4 und 5, nr. 13 in ganz verstümmeltem Texte
als epist. 6 und 8. Endlich hat Wadding geglaubt, p. 87,
c. 19, 20, 22 der Admonitiones aus dem Firmamentum und
anderen schlechten Drucken als besonderes opusculum noch
einmal abdrucken zu sollen.
Ausserdem hat der fleissige editor noch aufgenommen die
Klaiissenregel von 1253, die Tertiarierregel von 1289 und eine
Unmasse anderen meist sehr fragmirdigen Materiales. Wir
"werden gut tun, diesen Ueberfluss gleich nach den Quellen
XXII Einleitung.
zu ordnen, aus denen er stammt. Denn auf diese Weise er-
halten wir 1. sogleicli einen Eindruck von dem "Werte der
einzelnen Stücke und 2. ein Urteil über das Verfahren des
editor princeps.
A. Handschriftlich angeblich unter dem Namen
des Franciscus überlieferte Stücke: 1. ex-
positio super orationem Dominicam cf. oben p. XX sub IV, !•
2. 'Ms. Hibemicum' j). 116: oratio quando Christi corpus
elevabat sacerdos; p. 119: 'oratio quottidiana' ; p. 520: 'opus-
culum decem perfectionum' cf. oben p. XXI sub IV, 4. 3. 'ex
secundo Ms. Assisiano' f. 506: 16 'Sententiae'. — 4. 'ex
lacera et vetusta charta pergamena' p. 527: 'sex praecipuae
rationes' , Fragment eines opusculum, in dem von Franz in
3. Person geredet wird, also kein opusculum Francisci, Avie
Wadding selbst bemerkt.
B. Aus lateinischen Chronisten saec. XVI.
und XVn, 1. a,us Fr. Gonzaga, De origine seraphicae reli-
gionis Franciscanae, Venetiis 1603, p. 806 f.: epistola ad po-
pulorum rectores. 2, aus Fra Mariano, fasciculus (verschollen),
Rodulphius Tossinianensis . Historiarum seraphicae religionis
libri tres, Venetiis 1586 1. 1, Henricus Sedulius, Hist. Sera-
phicae Antverpiae 1613, p. 205: epistola ad S. Antonium;
dazu benützte W. auch noch eine sj)anische Uebersetzung bei
ReboUedo , Chronica general de s. Francisco y de su orden
aijost., Sevilla 1598, 1603, 1. 4 c. 38.
C. Aus Ubertino de Casale Arbor vitae cruci-
f i xae 1. 5 c. 3 : 1. p. 117 oratio 'Absorbeat'. — 2. p. 109 'oratio
pro obtinenda paupertate', von Übertino entlehnt aus der alle-
gorischen Dichtung des Giovanni Parenti (?) 'Sacrum com-
mercium beati Francisci cum domina paupertate' ed. P. Edu-
ardus Alenconiensis ßomae 1900 p. 41 — 44. — D. Aus spa-
nischen Chroniken saec. XVI. un d XVEI. 1. p. 21
epist. 7 aus ReboUedo a. a. O. — 2. p. 26 epist. 9 ebd. — 3. p. 54
epist. 14 ad custodes aus Vincentius Blascus hist. eccles. regni
Einleitung. XXTEI
Aragon. — 4. p. 508 ff. 7 sermones aus ReboUeclo a. a. 0. —
E. Aus dem Firmamentum trium ordinum Pa-
risiis 1512: 1. p. 107 oratio ad Mariam. — 2. p. 130 laudes
testamenti, von W. selber dem Heiligen abgesprochen, aber
dennoch, abgedruckt ! — F. Exzerpte Yornehmlich
aus den Redest ticken der Legenden. — 1. p. 67
epist. 17 ad dominam Jacobaeam de Septemsoliis "wörtlich =
Actus s. Francisci et sociorum eius ed. Sabatier, Collection
t. 4 p. 63. — 2. p. 93 opusculum de perfecta laetitia wörtlich
aus Actus c. 7 ed. Sabatier p. 24 ff. — 3. p. 102 'oratio in
suae conversiords initio' aus dem 'Ploretum' , aber nicht aus
der von Sabatier Yeröffentlichten Rezension. — 4. p. 108 oratio
ad Mariam aus Pisanus 1. 2 conf. 11. — 5. p. 118 oratio 'pro
commendanda sua familia' aus Pisanus 1. conf. 11 = Sj)eculum
perf. c. 39. — 6. p. 117 oratio in infirmitate aus Bonaventura
legenda maior c. 14 § 11. — 7. p. 286 ff. 28 Collationes, aus den
Redestücken der Legenden, wie W. selbst angiebt, zusammen-
gestellt. — 8. p. 422 ff, 57 Apophtegmata aus den verschie-
densten Autoren, die Franciscus redend einführen, vornehm-
lich Pisanus, exzerpiert. — 9. p. 43 f. 41 'Familiaria coUoquia'
aus denselben 'Quellen' geschöpft, — 10. p. 474 ff. 16 'Pro-
phetiae', 11. p. 484 ff. 2 'Parabolae' und 5 'Exempla', 12. Bene-
dictiones 2—7 p. 492—7, 13. p. 497 ff. 30 'Oracula', alles
ebenfalls lediglich Exzerpte aus den Legenden , den Werken
des Bonaventura , des Alvaro Pelayo u. s. w. , wie "Wadding
selber immer gewissenhaft notiert. — G. Cantica b. Fran-
cisci. Ausser dem Sonnengesang teilt W. unter dieser Ru-
brik mit p. 402 ff.: 'Li foco l'amor mi mise', Dichter: laco-
pone da Todi; 'Amor de caritate' etc. Urheber nachweislich
lacopone da Todi , cf. Laude di Fratre lacopone da Todi ed.
Bonaccorsi Firenze Sept. 1490.
Diese üebersicht lehrt, dass Wadding garnicht beabsich-
tigte, bloss den schriftlichen Nachlass des Heiligen zu sammeln.
Er wollte auch alle Logia Francisci zusammenbringen, moch-
XXIV Einleitung.
ten sie noch so schlecht bezeugt sein. Dadurch ist seine Aus-
gabe naturgemäss eine rudis indigestaque moles von zum Teil
sehr fremdartigen Stoffen geworden, die zu sichten nicht immer
leicht ist. Ob es ihm auf diese Weise gelungen ist, auch
einige echte Dokumente zu retten, werden wir in § 3 sehen.
Yorerst noch ein "Wort über
§ 2. YerschoUene opuseula s. Francisci.
Verschollen sind folgende opuseula: 1. epistula ad An-
tonium mit der Inscrij)tio : Fratri Antonio episcopo suo , cf.
2 Celano 3, 99. — 2. Littera ad Bononienses scripta, 'in qua
erat falsum latinum', Eccleston c. 6 (5) SS. 28 p. 563. —
3. Epistulae ad HugoHnum cardinalem Ostiensem, cf. 1 Celano
c. 5 , 100. — 4. Forma vivendi, quam scripsit sororibus s.
Clarae , 'maxime ut in paupertate semi^er perseverarent', cf.
Testament der Clara Acta SS. Augusti t. 2 p. 747 n. 12;
die Stelle beweist, wenn echt, dass die in der Klarissenregel
überlieferte forma vivendi nur ein Fragment ist. — 5. plura
scripta sororibus s. Clarae tradita, 'ne post mortem eins uUa-
tenus declinarent a paupertate', Clara in ihrem Testamente
ebd. Zu diesen Scripta gehörte die ultima voluntas, die uns
erhalten ist. — 6. Benedictio Clarae, qua benedisit ei 'et ab-
solvit eam ab omni defectu, si quam fecisset', in der "Woche,
in der er starb (25. Sept. — 3. Okt. 1226) , cf. Bruder Leo,
Speculum c. 106. — 7. Sancta verba cum cantu pi'O conso-
latione et edificatione pauperum dominarum, Inhaltsangabe
Bruder Leo, Speculum c. 90, verfasst darnach 1224 ca. Okt.
nach dem Sonnengesang. — 8. Littera ad ministrum et fratres
Franciae, in qua scripsit, 'ut visis litteris iubilarent, laudes
divinae Trinitati dicentes : Benedicamus Patrem et Filium
cum Spiritu Sancto', Eccleston c. 6 (5). — 9. Testamentum
breve, April 1226 dem Priester Benedict von Prato diktiert,
Inhaltsangabe Spec. c. 87 : Scribe, qualiter benedico omnibus
fratribus meis qui sunt in religione et qui venturi usque ad
Einleitung. XXY
finem saeculi. Et quoniam propter debilitatem et dolorem
infirmitatis loqui non valeo, in bis tribus verbis patefacio volun-
tatem et intentionem meam breviter cunctis fratribus praesen-
tibus et futuris. Videlicet ut in signum memoriae meae et
benedictionis et testamenti semper diKgant se ad invicem, sicut
dilexi et diligo eos. Semper diligant et observent dominam
nostram panpertatem. Et semper praelatis et clericis sanctae
matris ecclesiae fideles et subditi esistant. — 10. Litterae
aliquae salutationis vel admonitionis, 1 Celano 82. — 11, Liber
dictorum b. Francisci. Incipit : 'Quid faciet bomo in omni
tentatione'. Explicit: 'Oratio semper est praemittenda propter
insidias'. ISTach Sbaralea, Supplementum adWaddingii scriptores
ordinis Minorum p. 244 befand sieb dieser Liber nocb Ende
des 18. Jahrhunderts bandscbriftlicb in Assisi und Ferrara.
Da Sbaralea sehr häufig die von ihm genannten Codices nicht
eingesehen hat, cf. seine Bemerkungen über Rom. Vallicellana
B 131 ebd. p. 244, so ist die Vermutung begründet, dass diese
Angabe auf einem Irrtum beruht oder sich auf ein Pseud-
epigraph bezieht.
§ 3. Prüfung des überlieferten Bestandes.
Die Echtheit einiger der überlieferten opuscula ist schon
durch die Art ihrer Ueb erlief erung gesichert. Die Landes Al-
tisskai, die Benedictio Leonis, die epistula ad Leonem besitzen
"wir noch im Original. Die r.egula bullata ist in der Original-
bulle erhalten, durch sie einst in Kraft gesetzt -wurde, die
forma vivendi sororibus s. Clarae data, die ultima voluntas in
der Originalbulle , in welcher Innocenz IV. 9. Atigust 1253
die dritte Klarissenregel pubHzierte.
Eine zweite Gruppe der opuscula ist durch das Zeugnis
der Zeitgenossen, Vertrauten und ältesten Biographen des Hei-
ligen hinreichend beglaubigt. Die prima regula wird noch bei
Lebzeiten des Franz, allerdings ohne Ifennung des Urhebers,
XXVI Einleitung.
von Jakob von Vitiy verwertet, cf. unten p. 104 f., dann aus-
drücklich als ein Werk des Heiligen zitiert von 2 Celano 1, 10,
Jordan von Giano c. 11 — 15, Hugo von Digne in seiner ex-
positio regulae, siehe unten p. 27. Des Testamentes gedenkt
schon 1228/9 1 Celano 17, cf. 32, 39, 45, dann 1230 Sep-
tember 28 Gregor IX. in der Bulle 'Quo elongati' , cf. Col-
lection 1 p. 315, und 1244/5 Bruder Leo, Speculum c. 9, 11,
26, 65, cf. 2 Celano 3, 99, und zwar setzen diese Zeugen
unseren Text voraus, obgleich sie nicht wörtlich zitieren, cf.
1 Celano 17 mit Test. c. 1, 32 mit Test. c. 4, 39 mit Test,
c. 4, 45 mit Test. c. 2; Bulle Elongati mit test. c. 12_,8;
Speculum c. 11 mit test, c. 7, c. 26 mit test. c. 6, c. 65 mit test.
c. 3 ^), 2 Celano 3, 99 mit test. c. 3. Aus den Admonitiones
führt Bruder Leo c. 20 wörtlich an, Speculum c. 96. Von den
laudes de virtutibus teilt 2 Celano 3, 119 den Anfang mit.
Ueber .die Entstehung des Sonnengesangs handelt Bruder Leo
ausführlich Specidum c. 100 , 101 , 123 , und zitiert daraus
einige Zeilen, aber auch Thomas von Celano kennt und er-
wähnt ihn 1 Celano 1, 80 f., 2 Celano 3, 139, cf. 1 Celano 109
(de morte propinqua laudes Domino). Auf die Laudes Dei
verweist wiederum Bruder-Leo, Speculum c. 55, und das Offi-
cium passionis bezeichnet ausdrücldich als eine 'Einrichtung'
des Eranciscus der andere Hauj)tzeuge, Thomas von Celano,
in der Vita s. Clarae c. 4 § 30 Acta SS. Augusti t. 2 p. 70 f.
Bei einer dritten Gruppe wird man das übereinstimmende
Zeugnis der alten Sammlungen schon als eine Gewähr für die
Echtheit betrachten dürfen: dazu gehören die Epistola ad
omnes fideles, die Epistola ad capitulum, 'De reverentia cor-
poris Domini', 'De religiosa'. Das Notat 'De religiosa' wird
überdies noch gedeckt durch die Admonitiones. Denn es ist
in Sammlung 2 und 3 als letzte admonitio überliefert. Daraus
1) Spec. c. 9 gibt nicht ein Zitat, sondern eine Erläuterung zu test.
c. 8. C. 55 p. 99 ed. Sabatier ist zu lesen: 'Circa mortem suam hanc
ecclesiam i'ratribus in testamentum reliquit'.
Einleitung. XXYII
folgt nicht, dass es iirsprün glich zu diesem opusculiim gehörte,
denn es passt inhaltlich nicht in den Rahmen dieser Mahn-
rede, wohl aber, dass der Verfasser des Portiunculabiiches es
in derselben Hs fand, wie die Admonitiones und zwar direkt
hinter den Admonitiones. Für die anderen hier genannten
opuscula ist charakteristisch die Mahnung, das Altarsakrament
würdig zu feiern und zu gemessen. Wie sehr beides dem Hei-
ligen am Herzen lag , lehrt das Testament c. 3 , aber auch
Bruder Leo Speculum c. 65 cf. 2 Celano 3, 129. Ja Bruder
Leo spielt direkt auf Schriften wie unsere opuscula a. a. 0. an:
in testamento suo et in aliis scriptis suis voluit relinquere
fratribus voluntatem suam super hüs. Auch die Fürsorge für
die sanctissima nomina et verba, Epist. ad capitulum c. 4, ist
echt franciscisch. Mcht nur gedenkt 1 Celano 82 ihrer als
eines eigentümlichen Zuges des Heiligen, sie offenbart sich
auch in test. c, 3 und zwar in Worten, die ganz an die Epi-
stola anklingen. Die Echtheit dieser epistola ist damit ge-
nügend bewiesen. Aber was von ihr gilt, gilt auch Ton der
epistola ad fideles c. 9 p. 53 f., die sich zudem wörtKch mit
regula j)rima. c. 22 p. 22 f. bei'ührt, dem opusculum 'De reve-
rentia' und den Admonitiones , cf. c. 1 p. 40 f. So eng sind
diese Stücke inhaltlich mit einander verwandt, dass das eine
mit dem anderen steht und fällt, dass sie immer als Gruppe
behandelt und beurteilt werden müssen.
Somit verpflichtet die Ueb erlief erung uns nur bei sehr
wenigen opuscula zu einer eingehenderen Untersuchung. 1. Die
Epistola ad quendam ministrum. Dies Stück taucht zuerst in
den Hss. des Portiunculabuchs auf. Aber da dessen Verfasser
den jSTachlass des Bruders Leo benutzte, so darf Bruder Leo
mit einigem Rechte auch für diese Epistola als Zeuge betrachtet
werden, cf. maten § 4. Stil und Wortschatz geben nirgends
zu Bedenken Anlass. Die übermässige Verwendung der Par-
tikel et erinnert an das Testament. Eirmiter ist ein Lieblings-
wort des Heiligen, es kommt in dem Testamente nicht weniger
XXVIII Einleitung.
als 5 Mal vor. Similiter ist eine auch, sonst häufige Form
der Anknüx^fung, cf. Regula prima c. 3, 5, 8. Auch der In-
halt des Briefes erweckt keinen Ai'gwohn. Ja man darf be-
haupten, die Annahme einer Fälschung wäre gerade in diesem
Falle die Annahme einer Absurdität. Sowohl die Konven-
tualen wie die Spiritualen befolgten den Sündern gegenüber
eine strengere Praxis, als Franz sie hier vorschreibt. Weder
in diesem noch in jenem Lager war mithin Anlass zur Fäl-
schung eines solchen Schreibens vorhanden. Wäre es gefälscht,
so wäre es ein völlig rätselhaftes Dokument. Will man es
verstehen, so muss man es als echt gelten lassen, wie Ueber-
lieferung und Form empfehlen. 2. Die Salutatio b. Mariae
findet sich ebenfalls zuerst in dem Portiunculabuche. Inhalt-
lich gibt auch sie zu Bedenken keinen Anlass. Denn dass
Franciscus der hl. Jungfrau besonders zugetan war, bezeugt
nicht nur Bruder Leo Speculum c. 55, 2 Celano 3, 127, son-
dern auch Regula prima c. 9, 23, epist. ad fideles c. 1 p. 50,
ad capitulum c. 2 p. 59. Die Ausdrücke domus, palatium,
tabernaculum berühren im Munde des Franciscus etwas fremd-
artig. Aber nichts hindert die Annahme, dass er sie aus be-
kannten Antiphonen sich angeeignet hat. Es liegt somit kein
Grund vor, dem Heiligen das lairze Gebet abzusprechen.
Höchst wahrscheinlich bildete es ursprünglich den 2. Teil der
sogenannten Salutatio virtutum : denn 1. es folgt in B 1, B 2,
B 4, 0, F, K, Liegnitz 12, Rom Vallicell. B 131 unmittelbar
auf jene salutatio. 2. Es weist im Schlusssatz p. 70 1. 14 'et
vos omnes sancte virtutes' eine deutliche Beziehung zu der-
selben auf. 3. Auch die Ueberschrift des Tugendpreises in
As und K 'Salutatio virtutum, qidbus decorata fuit sancta
virgo et debet esse sancta anima' zeigt, dass ursprünglich die
beiden Salutationes zusammengehörten.
3. Die epistola ad universos custodes ist zwar bislang nur
in einer einzigen Hs nachgewiesen, aber trotzdem nicht als
Fälschung zu betrachten, Sie ist inhaltlich nur eine Variation
Einleitung. XXIX
des Lieblingstliemas des Heiligen : De reverentia corporis Do-
miui et sanctissimorum nominum. Dazu berührt sie sich im
Wortlaut mit test. c. 3, epist. ad capitulum c. 1, 2, sowie in
den Schlusssätzen mit De reverentia, epist, ad fideles, ad ca-
pitulum , und endlich, weist auch sie die charakteristischen
Züge des echten Stiles auf, cf. die Verknüpfung der Sätze durch
et, die Formel esse per obedientiam. Auffällig ist nur die
Grussformel der Inscriptio. Sie ist jedenfalls nicht von Franz
erfunden, sondern aus einem fremden Briefe entlehnt, den er
als Muster benutzte.
Somit können wir sämtliche in den alten Sammlungen
überlieferten opuscula als echt bezeichnen.
Anders steht es mit den Dokumenten, die ich unter III.
in § 1 erwähnt habe und die der erste Herausgeber "Wadding
ausser jenen echten Stücken aufzunehmen gewagt hat. Dass
es sich bei den ersteren um Pseudepigraphen handeltj lehrt
schon die Besclireibu.ng p, XX. Was die letzteren anlangt, so
sind die unter E, F, Gr genannten Stücke schon durch die Art
ihrer Ueb erlief er ung als unecht gekennzeichnet. Wadding hat,
vne bemerkt, schlechthin alle Redestücke, auch der spätesten
Legenden, als 'Schriften', opuscula des Heiligen betrachtet und
auf diesem unkritischen Wege die Ueb erlief erung gewaltig be-
reichert. Auch bei den von ihm aus dem Spanischen über-
setzten opuscula brauchen wir uns nicht lange aufzuhalten:
die Sermoues enthalten z. T. Gedanken, die Franz gänzlich
fremd, aber den sj)anischen Mystikern sehr vertraut sind.
Sermo 7 fordert z. B. , \ne die Alumbrados und Ignaz von
Loyola, möglichst häxifige Konxmunion. Epistola 7 ist nur eine
kürzere Variation der epistola ad quendam ministrum, epist. 9
weist keinen einzigen für Franciscus charakteristiscben Ge-
danken oder Ausdruck auf. Dazu sind die Gewährsmänner
Waddings, ReboUedo und Blascus, als unzuverlässig bekannt.
Diese Tatsachen genügen, um auch in diesen Fällen das Ver-
dikt unecht zu rechtfertigen. Aber auch von den imter A, B,
XXX Einleitung.
C genannten Stücken bedürfen nur wenige einer genaueren
Untersuchung. 1. Die oratio 'Absorbeat' taucht erst 1305 bei
Ubertino auf. Sie erweckt nach Form und Inhalt die stärk-
sten Bedenken. "Wendungen, wie ignita et nielliflua vis anioris
tui, aniore amoris tui mori, sind im Munde des Franz ganz
unerhört. Ich bin daher überzeugt, dass dies Gebet nicht von
Franciscus herrührt, sondern von einem theologisch geschulten
Mystiker, drucke es aber, da ich die Quelle nicht nachweisen
kann, unter Dubia ab. 2. Die epistola ad populorum rectores
berührt sich inhaltlich mit c. 1 der epistola ad omnes fideles
der epist. ad capitulum c. 1, der epist. ad custodes und dem
opusculum 'De reverentia corporis Domini'. Der Stil giebt
zu ernsten Bedenken keinen Anlass. cf. 'Sicut possum', 'fir-
miter', die Schlussformel. Gleichwohl halte ich angesichts der
schlechten Ueb erlief erung die Echtheit dieses Stückes für nicht
gesichert und bringe es daher ebenfalls unter Dubia. 3. Die
epistola ad Antonium taucht ebenfalls erst im 16. Jahrhundert
auf. Für ihre Echtheit spricht a) der Umstand, dass Franz
an Antonius nachweislich Briefe geschrieben hat, vgl. oben
§ 2. b) Dass nicht nur ReboUedo, Sedulius und Rodulphius,
sondern auch der viel zuverlässigere Fra Mariano den Brief
kennen. Bedenken erregt aber die Tatsache, dass die ver-
schiedenen Gewährsmänner den Brief in verschiedener Form
mitteilen. Darum habe ich auch ihn in die Klasse der Dubia
verwiesen. 4. Die expositio super orationem Dominicam ist
a. sehr schlecht bezeugt, cf. oben p. XX, b. erheblich besser
stilisiert, als die echten opuscula, c. enthält sie Ausdrücke
und Gedanken, die schulmässige theologische Bildung verraten,
cf, visio manifesta, fruitio sempiterna, ex toto corde te semper
cogitando, ex tota anima te semper desiderando, ex tot^
mente omnes intentiones nostras ad te d i r i g e n d o.
Die Autorschaft des idiota Franciscus scheint mir darnach
ebenso ausgeschlossen, wie die Autorschaft des idiota Aegidius.
Doch hat Franciscus möglicherweise dies schöne Gebet sich
Einleitung. • XXXI
angeeignet und mit den Seinen gebetet. Darum teile ich es
ebenfalls unter Dubia mit. 5. Die oratio quotidiana des 'Ms.
Hibernicum' beginnt mit den Gebetsworten 'Dens mens et
omnia", die der HeiUge nach. Vita Bernhardi Anal. Francisc.
3 p. 36, Actus c. 21 f. p. 5 in der ISTacht vor der Bekehrung
Bernhards Yon Quintavalle unaufhörlich rezitierte. Die oratio
ist nur eine weitere Ausspinnung dieses legendarischen Gebets
und darum gleichfalls als apokryph zu betrachten. 6. Auch
die andere oratio des M. Hibernicum Wadding p. 116 ist so
schlecht bezeugt, dass ich sie unter die apocrypha verweise.
Dazu enthält sie Ausdrücke , die bei Franz sich nicht nach-
weisen lassen: cf. gloriosa Christi tui facies. 7. Von den 16
Sententiae des codex secundus Assisianxis stammen 2 (nr. 2, 3)
nachweislich von Augustin, je 1 (nr. 11) von Gregor dem
Grossen und (nr. 15) von Bernhard von Olairveaus. Nr. 1
besteht aus ein Paar fehlerhaften Hexametern, dem zweiten
felilt nur ein Wort, etwa stuprum, das der Schreiber wohl
aus Anstandsgefühl unterdrückt hat. Nr, 2 ist dagegen ein
tadellos gebildetes Distichon. Nr. 4, 5, 7, 8, 10, 16 sind anti-
thetische Wortspiele, die gelehrte Schulung verraten. Nr. 9
stammt ebenfalls von einem Gelehrten. Nr. 6 , 13 , 14 sind
schon wegen ihrer Form dem Franciscus abzusprechen: so
pathetisch und rhetorisch hat der Heilige nie sich ausgedrückt.
Kurz, keine einzige der Sententiae kann auch niu" mit einem
Schein des B-echtes Franz vindiciert werden.
Von dem ganzen gewaltigen Haufen von Schriften und
Exzerpten, die Wadding mit rühmlichem Fleisse an allen
mögUchen Orten zusammengesucht hat, bleiben somit ausser
den diu'ch die alten Sammlungen verbürgten Stücken nur 2
kleine Dubia übrig, die epistola ad populorum rectores und
die epistola ad Antonium. Alles übrige ist unecht, d. i. nicht
von Franciscus oder im Auftrage des Franciscus geschrieben.
Zum Schlüsse noch einige Bemei-kungen über ein erst
jüngst wieder ans Licht getretenes wichtiges Dokument, die regula
XXXa Einleitung.
et Tita fratrum vel sororum de paenitentia, entdeckt von Saba-
tier in dem Codes XX saec. XV. des Minoritenkonvents zu
Capistrano in den Abruzzen und jüngst veröffentlicht in den
Opuscules 1 p, 16 ff. Diese regula wird weder in dem Codex
dem hl. Franz zugeschrieben, noch erhebt sie selber irgendwo
Ansi^ruch auf eine so vornehme Herkunft. Trotzdem hat
Mandonnet in seiner Abhandlung 'Les regles et le gouverne-
ment de l'ordo de paenitentia au XHI. siecle' , Opuscules
1 p. 143 ff., c. 1^ — 12 des Dokuments für ein Werk des Fran-
ziscus erklärt, allerdings nicht für ein "Werk gleich den an-
deren opuscula: Kardinal ügolino von Ostia hat seiner Mei-
nung nach den Entwurf des Franz so stark redigiert, dass
die regula oder das Memoriale in der Form heute nicht mehr
an ihren ersten Urheber erinnert. Carl Müller hat in Ztschr.
für Kirchengesch. 23 p. 496 ff. diese Hypothese bekämpft. Ich
begnüge mich hier damit meine Ansicht kurz anzudeuten, so-
weit es das Verständnis des Textes erfordert. 1. Das Memo-
riale bestand ursprünglich nur aus 12 Kapiteln. Beweis: die
noch nicht wieder agnoscierte ^) Venetianer Handschrift, saec.
XIV, die Berardelli in der Nuova raccolta d'Opuscoli scientifici
e filogici c. 37 (1782) p. 48 beschreibt, cf. Mandonnet p. 176 f.
C. 13 besteht, wie auch der Inhalt lehrt, aus späteren Zu-
sätzen. 2. In der Inscriptio des Memoriale steckt ein Fehler.
Jahrzalil, Indiktion und die Angabe tempore Gregorii noni pa-
pae stimmen nicht zusammen. Entweder hat der Abschreiber
sich in der Jahrzahl geirrt, dann wäre MCCXXI in MCCXXVHI
zu korrigieren. Oder er hat eine Zeile übersprungen. Die er-
stere Möglichkeit wird schon dadurch ausgeschlossen, dass auch
der Venetianische Codex und Fra Mariano in seiner Geschichte
des 3. Ordens das Jahr MCCXXI lasen, cf. Mandonnet p. 177,
Sabatier, Collection 2 p. 160 f. Es bleibt somit nur die zweite
Möglichkeit übrig: Ausfall einer Zeile infolge Homoioteleutons,
1) Auch meine Anfragen hatten keinen Erfolg.
Einleitung. XXITTTT
cl". Sabatier, Opiiscules 1 p. 17 f. n. 1. Die Inscriptio lautete
iirsprimglicli vielleicht: Inceptum anno Domini M^CCXXlo
tempore Honorii tertü papae . . . indictione nona. Anno
MQQCXXYIHQ tempore G-regorii noni papae XIII Kai. lun.
indictione prima tale est. Auffällig "wäre dann nur noch, dass
hinter tempore Gregorii das übliche 'et Friderici imperatoris'
fehlt. Aber diese Abweichung von der Regel ist vielleicht
beabsichtigt. Friedrich II. befand sich seit dem 29. Septem-
ber 1227 im Banne. Es ist möglich, dass der Schreiber der
Urkunde deswegen nur des Papstes gedenkt. Es sei daran
erinnert, dass die Stadt Eaenza, aus der das Memoriale mut-
masslich stammt, sich stets zur guelfischen Partei hielt, cf.
Winkehnann, Jahrbücher des deutschen Reiches unter Erie-
drich IL 2 p. 24, 51, 57, 162 und öfter. Emendiert man
dergestalt die Inscriptio, so ergibt sich: die vorliegende Fas-
sung des Memoriale stammt aus dem Jahre 1228. Aber zu
G-runde liegt eine ältere Fassung aus dem Jahre 1221. — 4. 0.
6, 4 spielt auf die Bulle 'Detestanda' vom 30. März 1228 oder smf
deren verschollene Vorurkunde an, die aus der Zeit zwischen
1221 Dez. 16 imd 1227 März 18 stammte. Daraus folgt: die
vorliegende Fassung der c. 1 — 12 ist erst nach 1221, wakr-
scheinlich 1228 entstanden. Die Zusätze in c. 13 stammen
also aus noch späterer Zeit. 5. Der Text des Memoriale ver-
rät namentlich in c. 10, 11, 12 die Hand eines geschulten Ju-
risten, cf. die juristischen Kunstworte in c. 10 : alienorum re-
stitutio, numerata pecunia vel cautio pignoris data, interpel-
lare, personae condicio et eins instantia, in c. 11: de haeresi
diffamatus, in c. 12: obhgari non ad culpam sed ad poenam,
contumax, siehe Brissonius Lexicon iuris sub vocibus. Auch der
Titel Memoriale ist möglicherweise dem juristischen Sprach-
gebrauch entnommen. Denn Memoriale kann bedeuten no-
titia, Charta, cf. Du Gange sub voce. 6. Von diesen im Ju-
ristenlatein geschriebenen Paragraphen unterscheiden sich nicht
unerheblich die Paragraphen c. 6, 5 bis c. 9, 3. Sie sind ähnlich
Boehmer, Analekten, Gr. A. C
XXXiy Einleitung.
simpel stilisiert, wie die opuscula s. Francisci, cf. die über-
mässige Verwendung der Conjunction et. Auffällig ist ferner in
c. 3 der Anklang an c. 3 der regula prima non bullata. 7. Be-
achtet man dies alles, dann ersclieinen die im wesentliclien
übereinstimmenden Berichte des Bernhardus de Bessa Liber
de Laiidibus c. 7 Anal. Francisc. 3 p. 686 und des Fra Mari-
ano CoUection 2 p. 161 über die Entstehung der 1. Tertiarier-
regel nicht schlechthin wertlos. Nach beiden wäre jene älteste
Regel ein gemeinsames Werk des Franz und des Kardinals
Ugolino gewesen. Mariano erklärt dies, wie folgt: quello —
s. Francesco — che lo spirito li dictava, al cardinale porgeva
et el cardinale con la sua propria mano alcune cose soperendo
scriveva. 8. Mariano erzählt weiter, dass die erste Bussbrüder-
schaft in Florenz kurz nach Franzens Rückkehr aus dem Ori-
ente entstanden und die älteste Regel daselbst am 20. Mai
1121 erfasst worden sei. Dieser Ortsangabe steht die älteste
Urkunde für die Bussbrüder entgegen, welche vielmehr auf
Faenza und Umgebung weist, cf. Breve 'Significatum' von 1221
Dez. 16. Man darf daher wohl vermuten, dass Marianos Dar-
stellung hier auf einer Verwechslung von Faventia mit Flo-
rentia beruht. Hierauf weist auch die Tatsache hm, dass das
Memoriale in c. 1 die Geltung ravennatischer Münze voraus-
setzt. In Florenz war ravennatisches Greld nicht im Gebrauch,
wohl aber in Faenza, cf. die Regesten bei Mittarelli, Acces-
siones ad SS. Murat. Faventinae (1771) p. 470 AB, 471 B, 481,
492, auch die Urkunden p. 629. Aber auch der chronologi-
sche Ansatz Marianos lässt sich nicht aufrecht erhalten. Kar-
dinal Ugolino weilte zwar 1. April 1221 in Florenz, begab
sich aber noch in diesem Monat nach der Lombardei: 13. Mai
ist er in Pizzighettone, 26. Mai in Brescia nachweisbar, cf.
Guido Levi in Archivio della Societä Romana di Storia patria
12 p. 241 ff. Franciscus aber hielt sich am 20. Mai höchst
wahrscheinlich an der Portiuncula auf, wo am 30. Mai das be-
berühmte Mattenkapitel eröffnet wurde. Das Datum Mai 20
Einleitung. XXXV
ist sonach schwerlich auf das Jahr 1221 zu beziehen, sondern
viehnehr, wie in der Inscriptio des codex Capistrano, auf das
Jahr 1228. Liegt überhaupt den Berichten des Bernhard
von Bessa und des Fra Mai'iano echte Tradition zu Grunde,
dann muss man die Entstehung der ältesten Tertiarierregel
etwa in den August 1221 verlegen. Von Ende Juli bis
Mitte September residierte Kardinal ügolino in Bologna und
Umgebung und hatte nachweislich oft mit den Angelegenheiten
der Faventiner zu tun, cf. die Urkunden bei Guido Levi, Re-
gistri dei Cardinali Ugolino ed Ottaviano in Fonti 'pev la sto-
ria ItaHana, Roma 1890, -p. 77 ff. Nichts hindert weiter die
Annahme, dass Franciscus sich damals bei dem Kardinal ein-
fand, cf. 2 Celano 3, 4 waä Speculum perfectionis c. 6. So-
mit hätte man sich 10. die Entstehung des vorliegenden Do-
kumentes folgendermassen zu denken : Ca. August 1221 älteste
Tertiarierregel für Bussbrüder in Faenza und Umgegend, ver-
fasst von Franciscus und dem juristisch geschulten Kardinal
Ugolino. Schon dies älteste Memoriale umfasste wohl 12 Ka-
j)itel gemäss der Vorliebe des Franciscus und der Francis-
kaner für die Zwölfzahl, cf. regula bull ata, epist. ad fideles.
Es gehörten dazu vielleicht alle 12 Kapitel unseres Doku-
mentes mit Ausnahme von c. 6, 1 (?), c. 6, 2, c. 10, 3. 1228
Mai 20 neue Redaktion = das Memoriale c. 1 — 12 in vorlie-
gender Gestalt. In noch sjjäterer Zeit sind hinzugefügt wor-
den c. 13, 1 — 10, und 13, 11 — 13. So kurz das Dokument ist,
so hätten wir demnach darin 4 Schichten zu unterscheiden :
ürregel von 1221, neue Redaktion von 1228 und 2 von einer
Lokalbruderschaft hinzugefügte Zusätze 13, 1 — 10 und 13,
11—13.
§ 4. Zur Geschichte der Ueberliefenmg.
Franciscus besass eine unbegrenzte Ehrfurcht vor allem
Geschriebenen. Jedes Stück Pergament hob er auf und ver-
wahrte es an 'heiligem' oder wenigstens an 'ehrbarem' Orte.
XXXYI Einleitung.
Es konnten ja auch solchen achtlos weggeworfenen Fetzen
der Name Gottes oder . doch die Buchstaben stehen, aus denen
der heihge Name besteht. Liess er selber einmal einen Brief
schreiben, so duldete er nicht , dass ein überflüssiger Buch-
stabe oder eine überflüssige Silbe wegradiert wurde — offen-
bar aus dem gleichen Grunde : er fürchtete dadm-ch einen der
Buchstaben zu zerstören , aus denen die sanctissima nomina
sich bilden lassen, cf. 1 Celano 82.
Darnach begreift man, dass er schon selber mehrfach
seinen Jüngern die sorgfältige Aufbewahrung und Vervielfäl-
tigung der eigenen opuscula zur Pflicht gemacht hat. Die
prima regula sollen die Brüder nicht bloss auswendig lernen,
sondern auch wohl aufheben, c. 24 p. 26. Die Epistola ad
ministrum soll der Adressat nicht bloss lesen, sondern bis
Pfingsten bei sich tragen , p. 29. Die Epistola ad omnes fi-
deles bittet er anderen in Abschrift zu senden und segnet die-
jenigen, die das tun, p. 56 f. Die Epistola ad capitulum sollen
die Generalminister, Kustoden und Guardiane stets bei sich
haben und sorgfältig aufbewahren p. 62. "Wer das opusculum
de reverentia corporis Domini abschreibt und verbreitet, wer
die Epistola ad custodes abschreibt, bei sich trägt und für die
Kustoden abschreiben lässt, den möge Gott segnen, p. 63, 64.
Nicht bloss gewünscht, sondern gefordert wird aber solche
Fürsorge für das Testament und die regula bullata. Der Ge-
neralminister, alle Minister und Kustoden sollen beide Doku-
mente immer in Abschrift bei sich tragen und auf allen Ka-
piteln vorlesen lassen, p. 3, 9 f.
Sonach sollte, wenn nicht jeder Minderbruder, so doch
jeder Generalminister, Minister und Kustode zum mindestea
4 Schriften des Heiligen besitzen und stets bei sich tragen :
die regula bullata, das Testament, die Epistola ad capitulum,
die Epistola ad custodes. '
Aber nicht bloss für die Erhaltung und Vervielfältigung
seiner Schriften hat Franz Sorge getragen : er hat bei einigen
Einleitung. XXXVII
sogar die sorgfältige Uebei'lieferung des Textes eingeschärft.
Zu der prima regiüa, der regula bullata, dem Testamente soll
niemand etwas hinzusetzen, noch etwas davon hinwegnehmen,
sondern pure, sine glossa soll der Text so gelassen werden,
wie er ihn fixiert hat, p. 26, 39.
Aus alledem erhellt: schon Franz selber hat den Anstoss
zur Sammlung seiner oj)uscula gegeben, denn er dachte von
ihnen keineswegs gering. Er betrachtete sie vielmehr als das
Wertvollste, was er den Seinen und der Welt zu hinterlassen
habe. Er erklärte z. B. die regula geradezu für inspiriert,
cf. Testamentum c. 4, Bruder Leo Spec. c. 1 und unten p. 86 f.
Sie sind daher die einzigen Reliquien seiner Person, für die
er ernstlich Pietät gefordert hat. Seine Haare, Nägel, Klei-
der hat er selber längst nicht so hoch gewertet.
Gleichwohl werden nicht alle seine Jünger dieser Forde-
rung nachgekommen sein. Aber von einem können wir dies mit
Bestimmtheit behaupten: von dem Bruder Leo. Wenn er in
seinen 'Cedulae'^die prima regula, das Testament, die Admo-
nitiones, den Sonnengesang anführt, die Landes Dei und die
anderen scripta des HeiHgen erwähnt^), so dürfen wir daraus
schliessen, dass er schon 1244 eine Sammlung der opuscula s.
Francisci besass. Es wäre ja auch verwunderlich, wenn der
Mann, der die Autographen des Heiligen so pietätvoll aufbe-
wahrte und so fleissig die Erinnerungen an die Worte und Taten
seines Meisters sammelte, die gleiche Treue und Pietät nicht an
dem ihm bekannten schriftlichen Nachlasse des Franz geübt
hätte. Wir dürfen demnach mit Zuversicht behaupten : B r u d er
Leo war einer der ersten, wenn nicht der erste
systematische Sammler der opuscula Fran-
cisci. Halten wir diese Annahme fest, dann erscheint es
nicht ohne Bedeutung, dass die beiden ältesten Sammlungen
der opuscula, die wir noch besitzen, aus Assisi stammen.
1) Cf. p. XXVff. Dazu gehörte allem Anschein nach auch die Salutatio
virtutuni. Denn auch 2 Celano 3, 119 geht auf die Cedulae zurück.
XXXVIII Einleitung.
Wir wissen, dass die Cedulae oder Rotuli des Bruder Leo
nocli um die Wende des 13. und 14. Jahrhunderts in Santa
CMara zu Assisi aufbewahrt wiu'den, Ubertino de Casale, Ar-
bor Vitae L. 5 c. 5, f. E III. Erwägen wir nun weitei-, dass
unsere zweite Sammlung als Beigabe zu einem Werke über-
liefert ist, das jene Cedulae aufs stärkste verwertet — Specu-
luni perfectionis — und dass sie auch eine Abschrift des be-
rühmten Autographs von Assisi, der cartula fratri Leoni data,
enthält, so dürfen wir wohl die Behauptung wagen: der Ver-
fasser des Portiunculabuches, der allem Anscheme nach mit dem
Komj)ilator des Speculum j)erfectionis identisch ist, hat seine
Sammlung der opuscula dem literarischen ÜSTachlasse des Bru-
der Leo entnommen.
Ist diese Annahme zutreffend , dann sind wir aber auch
befugt, die dritte Sammlung auf die gleiche Quelle zurück-
zuführen. Denn der Compilator von Avignon hat ein allem
Anscheine nach aus Assisi stammendes Franciscusbuch be-
sessen, welches sich mit dem Portiunculabuche zum grössten
Teile deckte und daher wohl aus derselben Schreibstube her-
vorgegangen war, wie dieses: eine um die Actus bereicherte
Ausgabe des Buches, wie sie uns in nicht wenigen Hand-
schriften noch vorliegt, vgl. § 1 II, 2.
Wir können mithin wenigstens 2 unserer alten Samm-
lungen mit einigem Hechte auf den ÜSTachlass des Bruder Leo
zurückführen. Damit haben wir für die Echtheit der über-
lieferten opuscula eine neue G-ewähr gewonnen und zugleich
einen neuen Beleg für die bedeutungsvolle Wirksamkeit des
Bruder Leo erhalten. Er erscheint nun nicht mehr bloss als
treuester Zeuge für die Taten, Leiden und Meinungen des
Meisters in seinen letzten Lebensjahren , sondern auch als
treuester Bewahrer seines schriftlichen Nachlasses.
Hat aber zu diesem Nachlasse auch das canticum fratris
Solls gehört? Bruder Leo berichtet uns genau, dass der
Heilige mit seinen Jüngern den Gesang einstudierte, aber er
Einleitung. XXXIX
fügt nicht hinzu , dass er ihn aufzeichnen Hess , Specuhim
c. 100 f., 123. Ein Anlass dazu lag in der Tat auch nicht
TOI'. So wenig die weltlichen joglars ihre Gesänge aufzeich-
neten, so wenig konnte sich der Heilige bewogen fühlen, dies
geistliche ioglarlied, das seine Jünger als ioculatores Domini
überall singen sollten, aufschreiben zu lassen. Der Gesang
wird sich demnach zunächst mündlich im Kreise der Jünger
fortgepflanzt haben. Erst nach dem Tode des Eranz ist er,
■wie mich dünkt, aufgezeichnet worden, und zwar wird wieder-
um Bruder Leo einer der ersten, wenn nicht der erste ge-
wesen sein, der diese Pflicht der Pietät erfüllte.
Wie den Sonnengesang, so hat aber Franz au.ch den Ge-
sang für die armen Sorores von S. Damian, soviel wir wissen,
nicht aufzeichnen lassen, Speculum c. 90. Wenn dies über-
haupt je geschehen ist, so wii'd Klara nach seinem Tode da-
für Sorge getragen haben. Es ist darum nicht ganz unmög-
lich, dass dieser Gesang noch einmal wieder ans Licht tritt.
Ebenso wie mit seinen Liedern hat es der Heilige mit
den Landes Lei p. 66 f. und dem Officium Passionis Domini
gehalten. Er hat diese litui-gischen Stücke mit seinen Jüngern
eingeübt, aber nicht aufschreiben lassen. Erst nach seinem Tode
hat man, wie die Eubricae p. 66 und p. 107 f. zeigen, auch sie
aufgezeichnet, damit sie nicht in Vergessenheit gerieten.
§ 5. Die Entstehungszeit der opiiscula s. Francisci.
Die Entstehnngszeit der opuscula lässt sich nur in wenigen
Fällen genau feststellen. Dass die regula prima in der uns
vorliegenden Form aus der Zeit nach 1221 Mai 30 stammt,
ergibt sich zur Genüge aus der Erzählung des Jordan von
Giano c. 11 — 16. Derselbe Zeuge berichtet, dass die Mehr-
zahl der zahlreichen Bibelstellen und selbstverständlich auch
die Zitate aus Hieronymus und Anselm von Canterbury in
c. 7 noch vor 1221 Mai 30 von Cäsarius von Speyer hinzu-
XTi Einleitung.
gefügt worden seien. Aus den Angaben des Bruder Leo er-
sehen -wir weiter, dass auf dem Pfingstkapitel an dem Ent-
wui-fe des Franz manches geändert worden ist, vgl. Speculum
c. 5. Endlich steht fest, dass die uns vorliegende Regel durch
Erweiterung und Bearbeitung der Urregel von 1210 entstanden
ist , und dass unter den Zusätzen , die jene Urregel erfuhr,
sich 'generales commonitiones' befanden, wie sie Franz auf
den jährlichen Generalversammlungen der Bruderschaft zu
erlassen pflegte, vgl. 2 Celano 3, 68.
Gleichfalls ziemlich sicher lässt sich die epistula ad
Ministrum datieren. Sie ist nicht lange vor jenem Pfingst-
kapitel geschrieben, auf dem man über die neue Regel Be-
schluss fasste , d. i. vor dem Pfingstkapitel von 1223 , vergl.
Leo Spec. c. 1, 2, 11, 65. In demselben Jahre 1223 erhielt
die Kegel ihre endgültige Form, vgl. Bulle vom 29. Nov. 1223.
Dem nächsten Jahre 1224 gehören nachweislich 3 imserer
opuscula an: die epistula ad capitulum, die Landes Altis-
simi, der Sonnengesang. Die epistula ist nach der alten In-
scriptio p. 57 für ein Generalkapitel bestimmt, dem der Hei-
lige wegen Krankheit nicht beiwohnen konnte. Dazu stimmt,
dass der Heilige selber c. 5 p. 61 sich als krank bezeich-
net. Weiter setzt der Heilige darin bereits die Geltung der
regula buUata voraus. Er bezeichnet z. B. das Haupt der
Bruderschaft bereits als minister generalis, nicht mehr als
servus totius fraternitatis , cf. Prolog und Schluss. Er tritt
mit Energie in dem Briefe für eine Forderung ein, die nach
Bruder Leo Speculum c. 65 auf dem Kapitel von 1223 von
den Ministri zurückgewiesen worden war : für die Verpflichtung
der Brüder zu besonderer Ehrung des Corpus Domini und
der sanctissima verba, quibus conficitur corpus Domini. Daraus
folgt: der Brief ist kurz vor dem Pfingstkapitel des Jahres
1224 entstanden. Denn in diesem Jahre hat das letzte General-
kapitel stattgefunden, das Franz noch erlebte, vgl. Eccleston
c. 1, und an dem Kapitel von 1223 hat er nachweislich noch
Einleitung. XLI
in eigener Person teilgenommen, cf. Bruder Leo Spec. c. 1,
2, 11, 65. — In demselben Jahre, kurz nach Empfang der
Stigmen 1224 September 14, verfasste der Heilige nach dem
eigenhändigen Zeugnisse des Bruder Leo die Laudes Altissimi
und die Benedictio Leonis, cf. Bonayentui-a c. 11. Etwa im
Oktober, 2 Jahre vor seinem Tode, dichtete er in der Stroh-
hütte bei S, Damian die Verse 1 — 25 und 31 und 32 des
Sonnengesanges, Bruder Leo Speculum c. 100, 101. 2 Jahre
später, Ende September 1226, fügte er im Yescovado zu As-
sisi als ein Sterbender die Verse 26—30 hinzu, Speculum c. 123.
Gleichfalls in das letzte Jahr des Heiligen führt uns das
Testamentum. Nach Gregors IX. Bulle 'Quo elongati' vom
28. Sept. 1230 und nach Bruder Leo ist es 'cii-ca ultimum ritae
suae', , circa mortem', 'prope mortem' von Franz verfasst wor-
den, Speculum c. 9, 11. Dagegen scheint zu sprechen , dass
das Dokument noch in keinem Satze Abschiedsstimmiuig atmet.
Aber es ist zu beachten, dass nach Bruder Leo der Heilige
erst etwa Ende September 1226 klar erkannte, dass sein Tod
unmittelbar bevorstehe, Speculum c. 122, 123. Sonach ist die
Angabe Leos nicht zu beanstanden. Franz -wird das Testa-
ment im Bischofspalast zu Assisi in den Monaten Mai bis
September 1226 dil?:tiert haben, in dem Bewusstsein, dass er
nicht mehr auf ein langes Leben zu rechnen habe, aber ohne
zu ahnen, dass der Abschied so nahe sei.
In dieselbe Zeit gehört auch die ultima voluntas, quam
scripsit sororibus s. Glarae.
Bei den übrigen opuscula fehlen uns bestimmte Angaben
und Anhaltspunkte, die eine sichere Datierung ermöglichen.
Doch lässt sich wahrscheinlich machen, dass 4 resp. 5 von
ihnen etAva zur selben Zeit verfasst sind, wie die epistula ad
capitulum: die Admonitiones^), die Epistula ad omnes fideles,
1) Sabatier erblickt in den Admonitiones eine Vorarbeit zu der
Regel von 1221, Vie de St. Fr. p. 297 f. Goetz, Ztschr. f. Kircbengescli.
22 p. 551 tf. und ihm beipflichtend Lemmens, Opuscula p. 151 sehen da-
XLII Einleitung.
die Epistula ad custodes, 'De reverentia corj)oris Domini' und,
wenn echt, die Ejsistula ad populorum rectores. In allen 4
resp. 5 schlägt der Heüige dasselbe Thema an: er handelt
immer wieder von der reverentia corporis Domini. Den
Grund verrät uns v?ieder Bruder Leo Spectdum c. 65 : 'Da
gegen darin erst eine nach Franzens Tod veranstaltete Sammlung einzelner
jener 'commonitiones', 'admonitiones, reprehensiones, praecepta', wie sie
der Heilige auf den Generalkapiteln vor 1221 zu erlassen pflegte , cf.
2 Celano 3, 68, Tres Socii 14. Für Sabatiers Annakme lässt sich auch
nicht der Schatten eines Beweises erbringen. Die Goetz'sche Hypothese
hat die angegebenen Stellen, dazu Speculum perfectionis c. 96 scheinbar
für sich, aber es fragt sich, ob der Inhalt der Verba adni. zu einem
derartigen Erklärungsversuche nötigt, mit anderen Worten, stellt sich
dies opusculum wirklich als eine Sammlung zusammenhangsloser Mah-
nungen aus verschiedenen Zeiten dar ? Lesen -wir es Kapitel für Ka-
pitel und vergleichen vrir dann damit die Epistola ad fideles, so müssen
Avir diese Frage verneinen. Die Adm. hängen eben so wohl zusammen,
wie die Kapitel der epistola, und die Kapitel der epistola sind in eben
dem Masse zusammenhangslos, -svie die Adm. Franz beginnt in den Adm.,
wie in der epistola ad fideles, ad capitulum, ad custodes mit Mahnungen
über die Ehrung des corpus Domini c. 1. Es folgt eine Warnung
vor Eigenvidlligkeit c. 2, daran schliesst sich schicklich c. 3 eine Unter-
weisung über vollkommenen Gehorsam gegen die praelati, hieran reiht
sich c. 4 sehr passend eine Mahnung an die praelati sich nicht zu
überheben. Diese Mahnung wird c. 5 verallgemeinert zu einer an alle
Brüder sich wendenden Warnung vor Hochmut. Insbesondere sollen die
Brüder c. 6 sich vor der 'Schmach' hüten , Ruhm gewinnen zu wollen
durch Erzählung der Taten, welche die Heiligen verrichtet haben.
Damit verbindet sich c. 7 eine allgemeine Warnung vor der Sucht nach
Wort^ssen und die Mahnung, alles Wissen, das man sich aneignet,
nicht sich selber zuzurechnen, sondern es als eine Gabe Gottes zu be-
trachten, der der Geber alles Guten ist. Da Gott alles Gute wirkt, so
ist der Neid c. 8 Gotteslästerung. Dem Neide wird c. 9 gegenüberge-
stellt die vollkommenste Art der Liebe, die Liebe zu den Gegnern und
Feinden. Das Wort Feind leitet über zu einer Warnung vor dem
schlimmsten Feind, dem eigenen Leibe, c. 10. Dieser Feind ist der Ur-
heber aller Sünde. Die Sünde aber soll das einzige sein, das dem Knechte
Gottes missfällt, c. 11. üeber anderes soll er sich nicht aufregen. Tut
er das, dann lebt er in Wahrheit ohne Eigentum. 'Und selig ist, -wer
Einleitung. XLIII
das Kapitel von 1223 eine besondere Ehrung des corjms Do-
mini den IVIinoriten nicht zur Pflicht machen wollte, indem es
Bestimmungen dieses Inhaltes in die Regel aufnahm, so
hinterüess er in dem Testamente und in anderen Schriften
den Brüdern hierüber seinen Willen'. Zu jenen anderen
Schriften dürfen wir die 4 resp. 5 genannten opuscida zählen.
Sie sind alle "wohl in den Jahren nach Pfingsten 1223 ent-
standen. Ob in einem Zuge, lasse ich dahin gestellt sein.
Auf diese Zeit weisen auch deutlich hin in den Admoni-
tiones c. 7 f. und in der epistola ad fideles c, 9 die "Warnungen
vor den Gefahren des Studiums und in der epistola j). 50 die
Angabe, dass Franz durch seine KJrankheit verhindert sei, alle
Leser persönlich zu ermahnen.
Bei den anderen opuscula halte ich eine sichere Datie-
rung vorderhand für unmöglich. Die Forma vivendi sororibus
s. Olarae data ist neuerdings in die Jahre 1211/12 verlegt
worden. Denn Klara selber verweise sie in die Zeit bald nach
der conversio des Heilisjen. Allein Klara sagt in der Regel
sich nicMs vorbehält'. Damit ist erneut Anlass gegeben zu einer War-
nung vor dem Hochmut c. 12, der den Menschen verleitet, das Gute, was
er hat, als sein Verdienst zu betrachten, und eine Anweisung, wie man
erkennen kann, dass man Geduld und Demut besitzt, c. 13. Die Ge-
duld betrachtet der Heilige als wesentliches Merkmal der paupertas Spi-
ritus, c. 14, die der Herr selig preist. Daran schliessen sich nun 18 ganz
gleichartig gebildete Seligpreisungen, denen hie und da -wie in dem
Evangelium ein 'Weheruf' gegenübergestellt wird. Nur c. 27 passt nicht
in den Zusammenhang. Es ist vielleicht später eingeschoben ob-
gleich es schon in den ältesten Hss. sich findet. Diese Analyse lehrt,
dass wir in den Adm. eine zwar sehr kunstlose, aber wohl zusammenhängen-
de Mahnrede vor uns haben. Die Folge der Gedanken ist bestimmt durch
das Gesetz der Association, wie man es nicht anders bei dem idiota Fran-
ciscus erwarten darf. In kürzeren Schriften, die in einem Zuge entstan-
den sind, wie in dem Testamente, ist die Rede des Heiligen jedenfalls
viel sprunghafter als hier. Sind aber die Adm. schon von Fr. zu-
sammengestellt, dann muss man sie aus den oben angegebenen Gründen
in die Zeit nach 1223 Juni 11 verweisen.
XLIV Einleitung.
von 1253 c. 6, sowie in ihrem Testament nur, dass sie bald
nach jenem Ereignisse Franciscus Gehorsam gelobt habe. Die
Erteilmig unserer forma verlegt sie in dem Testamente, Tex-
tus Seraph. Legisl. p. 276 , durch ein ganz unbestimmtes
'Postea' in die Zeit nach der Gründung des Frauenhauses bei
Sankt Damian. Doch stammt die Forma sicher aus den ersten
Jahren nach der conversio der KQara. 1219 Juni ist der äus-
serste terminus ante quem. AVahrscheinlich ist sie aber schon
vor dem Privilegium paupertatis, das Innocenz III. eigenhändig
für Klara schrieb, also vor 1216 Juli, entstanden.
Die epistola ad Leonem lässt sich trotz Sabatier, Vie de
St. Fr. p. 300 f. nicht sicher datieren. Das gleiche gilt von
den liturgischen Stücken Landes Dei, Officium passionis, so-
wie von den Landes de virtutibus und der Salutatio b. Mariae.
Das sind nicht gerade glänzende Ergebnisse. Aber sie
sind doch sehr lehrreich: sie zeigen, dass weitaus die Mehi--
zahl der überlieferten opuscula aus den letzten Jahren des
Heiligen herrührt. Daraus folgt 1., dass Fr. erst dann sich
häufiger zu schriftlicher Älitteilung seiner "Wünsche und Mah-
nungen entschloss, als er zu krank war, um in mündlicher
Verhandlung und Rede mit den Seinen sich zu verständigen,
2. aber auch, dass er in jenen Jahren sich besonders häufig
zu Mahnunger) an die Brüderschaft veranlasst fühlte. Einer-
seits wollte er Anordnungen durchsetzen, welche das Kapitel
von 1223 abgelehnt hatte, epistula ad capitulum, omnes fideles,
Admonitiones , De reverentia, Testamentum c. 3, andererseits
gewisse Bestimmungen der regula bullata geradezu rückgängig
machen oder doch schärfer betonen, vgl. c. 2, 5 und Testa-
mentum c. 4, 5, und Missbräuchen, die bereits offizielle Dul-
dung erlangt hatten (Erbittung von Privilegien) steuern, cf.
Testamentum c. 8. Gerade die umfänglicheren opuscula sind
also wichtige Dokumente zu dem Kampfe des Heiligen um
sein Ideal, und darum kommt ihnen allen, nicht bloss dem
Testamente, doch eine höhere Bedeutung zu, als man ihnen
Einleitung. XLV
bis vor kurzem zugesteheii wollte, vgl. Karl Müller, Anfänge
des Minoritenordens S. 1 n. 1.
§ 6. Der historische Wert der opuscula.
"Wer Franciscus kennen lei'nen will, der wird zunächst
nach den opuscula greifen. Aber wird er sie alle als gleich-
wertige Quellen betrachten dürfen? Schon die Verschieden-
heit des TJrafangs und der Form, gestattet nicht eine unbedingte
Bejahung dieser Frage. Man wird vielmehr gut tun, die opus-
cula in verschiedene Gruj)pen zu teilen, in solche, in denen
Franciscus vornehmlich als Haupt einer grossen Brüderschaft
redet, in solche, in denen er als Seelsorger ganz persönlich
zu einzelnen Jüngern redet, und in solche, in denen er zu-
nächst unbekümmert um andere seinem eigenen Empfinden
Ausdruck verleiht.
Die erstere Gruppe umfasst weitaus die Mehrzahl der
opuscula: die beiden regulae, die scripta sororibus s. Clarae
data, das Testamentum, die Verba admonitionis , die epistola
ad fideles, die epistola ad capitulum, 'De reverentia corporis',
die epistola ad custodes, 'De religiosa habitatione in eremo'.
Doch erkennt man bald, dass diese Gruppe nicht einheitlich
ist. In der Mehrzahl zwar sind jene Schriften überaus
einfach stilisiert, sehr kurz, ohne alles gelehrte Beiwerk.
Aber einige , die regula prima , die regula bullata , die
Verba admonitionis, die epistola ad fideles und die epistola
ad capitulum sind nicht nur ziemlich umfänglich, sondern ver-
raten eine ungewöhnliche Belesenheit in der hl. Schrift , ja
Vertrautheit mit den Kirchenvätern, mit der theologischen
Litteratur, mit dem kanonischen Eechte. Diese Tatsache ist
auffällig, aber sie erregt weder Bedenken gegen die Echtheit
jener Schriften noch Zweifel an der Angabe, dass Franciscus
ein idiota war. Denn sie wird durch die üeb erlief erung hin-
reichend erklärt: an der regula bullata haben nicht niu- die
XL VI Einleitung.
ministri auf dem Generalkapitel von 1223 mitgearbeitet, cf.
Bruder Leos Bemerkungen unten p. 85, sondern auch nach
seinem eigenen Zeugnisse der erste Protektor, der Cardinal-
bischof Ugolino von Ostia, der spätere Papst Gregor IX. ^),
und nach Bruder Leo auch Papst BTonorius III., unten p. 86.
Beide aber waren juristisch gebildete Männer. Von ihnen
stammen also die juristischen Kunstworte in c. 1 und 2 , sie
haben überhaupt dem Entwürfe des Franz die heute vorliegende
Form gegeben. Der idiota Franciscus spricht somit in diesem
Dokumente nicht allein, es spricht darin zugleich der Kardinal-
protektor, die römische Kirche und die Majorität des General-
kapitels von 1223. Diese Tatsache ist bei der Beurteilung
der regula bullata nie ausser acht zu lassen.
Aber auch in der regula prima redet Franciscus nicht
allein. Die Bibelstellen und die Zitate aus Hieronymus und
Anselm, die zusammen etwa die Hälfte der Regel ausmachen,
hat, wie schon bemerkt, der ehemalige Pariser Student Cä-
sarius von Speyer hinzugefügt, Jordan c. 9, 15, und im Texte
sind einige Aenderungen auf Antrag der ministri vorgenom-
men worden : die Bestimmungen über die Tracht sind ermässigt,
c. 2 cf. Test. c. 4, die Stelle Luc. 9, 3 ist in c. 1 gestrichen
worden, cf. Bruder Leo unten p. 85. Auch diese Regel ist
also schon das Ergebnis eines Kompromisses z-udschen dem
Heiligen und den ministri et fratres scientiati, die ihm auf
dem berühmten Mattenkapitel lebhafte Opposition machten,
Bruder Leo unten p. 85 f.
In den verba admonitionis der epistola ad fideles, der
epistola ad capitulum sind nur die vielen Zitate und in
1) Vgl. Bull. 'Quo elongati vom 28. September 1230, Pottliast, Re-
gesta pontifieum nr. 8620, Sabatier Collection I p. 315: Cum ex longa
familiaritate, c^uam idem confessor nobiscum habuit, plenius noverimus
intentionem ipsius et in c o n cl e n d o p r a e d i c t a m r e g u 1 a m , ob-
tinendo confirmationem ipsius per sedem apostolicam s i b i a s t i t e-
r i m u s etc.
Einleitung. XL VII
der letzteren c. 2, 3 p. 59 ff. die stark theologisch klingende
Ausführung über das Abendmahl auffällig. Auch in diesem
Falle verdankt Franciscus die grosse Gelehrsamkeit wohl einem
fremden Alitarbeiter. Man darf -wiederum wohl an Oäsarius
von Spejer denken. Denn seit Juni 1223 befand sich dieser
erste deutsche Minorit -nieder in der Umgebung des Meisters
im Tale von Spoleto, Jordan c. 31.
Gerade in jenen umfänglichsten Schriften spricht somit
Franciscus nicht allein. "Wir hören darin immer zugleich an-
dere Stimmen mit, ja manchmal einen ganzen Chorus unsicht-
barer Mitarbeiter und in der regula buUata sogar die Stimme
des Oberhauptes der Kirche. So -wertvoll diese Werke sind, noch
wertvoller sind darum doch für den , der Franciscus allein
kennen lernen will, jene kürzeren opuscula unserer Gruppe, in
denen er allein das AVort führt, die scripta sororibus s. Clarae
data, das Testament, 'De reverentia corporis Domini', epistola
ad custodes, 'De reHgiosa habitatione in eremo'.
Allein, noch charakteristischer sind vielleicht die 3 Do-
kumente, in denen der Heilige als Seelsorger ganz persönlich
zu einzelnen redet: die epistola ad quendam ministrum p. 28,
die epistola ad Leonem, die benedictio Leonis p. 69. Sie
zeigen in ihrer formellen Unbehüflichkeit nicht nur das echte
Gepräge seines Stiles, sondern lassen uns auch einen tiefen
Blick in sein Herz tun. So kurz sie sind, so machen sie uns
doch am besten die begeisterte Liebe und Zuneigung verständ-
lich, mit der seine Jünger wie das gemeine Volk ihm an-
hingen.
Wieder von einer anderen Seite stellt sich der Heilige in
einer dritten Gruppe von Dokumenten dar, in den Laiides
Dei p. 66, den Landes Altissimi auf der chartula Leonis p. 69,
dem Officium passionis, den Laudes de -virtutibus, der Salu-
tatio b. Mariae, dem Sonnengesang. Sie entschleiern uns das
Innerste seines Gemütes. Sie zeigen uns den Beter Franciscus.
Was sein Herz zur Andacht stimmt, der Gedanke an den
XLVni Einleitung.
allein guten Grott ^), an das Toclesleiden seines Sohnes, an die
Jungfrau Maria, die Anschauung der Natur mit allem, was
in ihr lebt und webt, weht und wogt, glüht und leuchtet —
das erfahren wir hier aus seinem eigenen Munde besser als
aus allen Darstellungen der Biographen.
In der Form sind einige dieser zum Teil aus besonder-
stem Anlasse entstandenen Aufzeichnungen sehr eigentümlich :
die Landes de virtutibus sind dem Ave Maria nachgebildet
und zeigen, wenigstens im Eingang, eine gewisse rythmische
Bewegung. Die Laudes Altissinii, der Lobgesang des Stig-
matisierten, sind ein echter Hymnus. Der Sonnengesang, die
Frucht jener schweren Tage, da der Heilige bhnd in der Stroh-
hütte bei San Damian lag und von Mäusen schrecklich ge-
plagt wurde, ist ein Lied in italienischer S^Drache und zwar
eines der ältesten, die uns erhalten sind. Doch ist nicht nur
der Rythmus sehr locker, sondern es sind auch die Zeilen statt
durch Reime, wie in den Franz wohlbekannten Tiraden der chan-
sons de geste, meist durch Assonanz gebunden ; eine Ausnahme
machen nur die Verse 10, 11, 32, 33. Inhaltlich schliesst
sich das Lied, wie schon Thomas von Celano 1, 80 f. bemerkt,
an den Gesang der 8 Männer im feurigen Ofen an. Aber der
Dichter schlägt ganz neue originale Töne an, so dass der alte
hebräische Psalm gar nicht wieder zu erkennen ist. Franz
hat denn auch dies Lied durchaus als sein Werk betrachtet
und sich darüber gefreut wie ein Kind, dem unerwartet eine
köstliche Gabe in den Schoss fäUt: In seinen letzten Lebens-
tagen Hess er es wieder und wieder sich vorsingen, und, wie
er selbst daraus Trost schöpfte, so, meinte er, werde es auch
versöhnend, tröstend, erweckend auf andere Gemüter wirken.
Darum sollten seine Jünger damit in alle Lande ziehen und
es als ioculatores Domini, joglars des Herrn, überall auf
Strassen und Plätzen anstimmen, als Lohn aber dann von
1) Luc 18, 19 ist einer seiner Lieblingssprüche, cf. p. 17 1. 10, 25
1. 21, 54 1. 30, 67 1. 28.
Einleitung. XLIX
den Zuhörern nicht nach der Weise der weltlichen joglars
Geld, sondern Busse heischen.
Für das Verständnis der Persönlichkeit des Heiligen ist
dies Lied vielleicht das wichtigste der uns erhaltenen opus-
cula, nicht nur weil sich darin in originellster Weise sein eigen-
artiges frommes Naturgefühl offenbart, denn dies spiegelt sich
auch in zahllosen wundersamen Zügen der Legenden, sondern
auch weil es einen Zug seines Wesens aufs beste veranschau-
licht, der sonst in den 'Werken' nur hie und da sich verrät :
seine poetische Begabung. Man hat freilich die Echtheit ge-
rade dieser Reliquie besonders energisch bestritten, obwohl sie
ausgezeichnet bezeugt ist, cf. oben p, XXYI. Man führt dagegen
sprachliche Gründe ins Feld, die ohne Gewicht sind, da über
den umbrischen Dialekt des 13. Jahrhunderts gar nichts Sicheres
festgestellt werden kann. Man traut wohl auch dem Heiligen
nicht die Fähigkeit zu, ein solches Lied zu schaffen. Dem ge-
genüber braucht man nur darauf hinzuweisen, dass das poeti-
sche Talent bei Franciscus nicht nui-, wie bei der Mehrzahl
der Verseschmiede jener Zeit, ein blosses Schmuckstück der
geistigen Ausstattung ist, sondern die normale Aeusserung
einer durch und durch poetisch gestimmten Persönlichkeit, ja
dass man den Heüigen gar nicht versteht, wenn man diesen
AvesentHchen Zug ausser acht lässt.
Ist wirklich die Lebendigkeit, Frische und Kraft der
Phantasie das Hauptmerkmal des poetischen Talentes , so
war Franciscus zweifellos ein Dichter. Das Lamm, das mitten
imter Böcken auf der Weide geht, stellt ihm gleich das
Lamm Gottes — Christus — unter den Pharisäern vor Augen,
1 Celano 77 f. Die Haubenlerche, die im IVIiste der Strasse
bescheidentlich nach Futter sucht, erinnert ihn unwillkürlich
an den kapuzentragenden Minderbruder, der an den Türen
demütig Almosen heischt, Bruder Leo Spec. c. 113. Das
Wort 'Bethlehem' verbindet sich in seiner Seele unmittelbar
mit dem Bilde des Stalles von Bethlehem und der Krippe,
iB o e h m e r , Aualekten. Gr. A. d
Xj Einleitung.
darin das Lamm Gottes liegt, so dass er es nicht aussprechen
kann, ohne das Blöken der Lämmlein nachzuahmen — Bäth-
lä-häm — , cf. 1 Celano 86. Und die Gestalten der chansons
de geste , die Geschichten der provenzalischen joglars von
König Artus stehen ihn immer so frisch und klar vor Augen,
dass auch er gleich König Artus von Rittern seiner Tafel-
runde redet ^), die Armut als seine domina, seine Dame preist,
oben p. LXXVl. 6, und seine jünger als Joglars des Herrn in alle
Lande zu senden gedenlvt, cf. p. XL VIII. Mit dieser kraftvol-
len Frische der Phantasie paart sich aber bei ihm auch die
gesteigerte Sensibilität des Dichters : er zerfliesst in Tränen bei
dem blossen Gedanken an das Leiden des Herrn, Tres Socii 14.
Er kann kein Tier leiden, keinen Baum abhauen, keine Blu-
me zertreten, keinen Quell mutwillig trüben, keine Flamme
auslöschen sehen, ohne Unbehagen oder Schmerz zu empfin-
den ^), an keinem Aermeren vorübergehen, ohne sich "wie ein
Dieb vorzukommen, 2 Celano 3, 31, keine Kirche, kein Kreuz
am Wege erblicken, ohne sich zur Andacht gestimmt zu füh-
len, 1 Celano 45. Dazu empfindet er zu allen Zeiten einen
naiven Darstellungsdrang: symbolische Handlungen begleiten
sein ganzes Leben ^). Ein kindlicher 'Spieltrieb' — ich weiss
hierfür nur dies profane "Wort — bleibt ihm bis zum Tode eigen :
er 'spielt' Bettelmann, 2 Celano 1, 4; er 'spielt' Pilger, 2 Ce-
lano 3, 7 ; er 'spielt' AVeihnachten, 1 Celano 84 f. ; er 'spielt'
Abendmahl, 2 Celano 3, 139. Ja sein ganzes Leben gestaltet
sich ihm im höchsten Sinne des Wortes zum 'Spiele' : denn
die Nachfolge Christi verwandelt sich bei ihm völlig zur Nach-
ahmung Christi, zum Mit- und Nacherleben des Lebens des
Erlösers bis zu den Todesschmerzen auf Golgatha.
1) Cf. Vita Aegidü p. 78, Leo Spec. c. 72.
2) Cf. 1 Celano e. 77—81. Leo Spec. c. 118—119. 2 Celano 3,
101—107.
3) Cf. 1 Celano 15 und 2 Celano 3, 139. Leo Spec. c 4, 61. 2 Ce-
lano 1, 3, 4. 3, 7, 59. 81, 91, 134.
Einleitung. Xil
Wer dergestalt empfindet und lebt, der ist ein Dichter,
auch wenn er nicht in Versen und Bildern spricht. Aber
Franciscus ist es auch in einem anderen Sinne. Er nennt
wie ein Dichter Menschen und Dinge mit neuen Namen ^), er
redet in neuen Gleichnissen und Bildern -), er Yeranschaulicht
seine Mahnungen durch lebendige Beispielerzählungen ^), und
er dichtet und singt auch im eigentlichsten Sinne in allen
Sprachen, deren er mächtig ist, in der Sprache Roms, in der
Sprache Umbriens, in der Sprache der joglars. "Wie er in
der Sprache Roms dichtete, das lassen uns die Landes Altis-
simi, die exhortatio in c. 21 der prima regula, die Laudes de
virtutibus ahnen. Wie er in Umbriens Sprache sang, das lehrt
uns der Sonnengesang , aber wie er in der Sprache der jo-
glars Gott und seinen Sohn pries, das verrät uns leider kein
Buch und keine Ueb erlief erung. Denn in dieser Sprache sang
er in allen Stunden der Andacht und Erhebiing, so wie der
Vogel singt, der in den Zweigen wohnet*). Ein Stück Holz
als Eiedel an die linke Schulter gestemmt, ein anderes als
Bogen in der Rechten, ganz in sich versunken und seiner Um-
gebung entrückt, bis sich die Erregung und der Ueberschwang
des Gefühls in einem Strom von Tränen Luft machte und
dem Singen und Spielen ein Ziel setzte, 2 Celano 3, 67, An-
1) Fra Pecorella = Bruder Leo. Der Faule = Bruder apone
(Drohne) oder Bruder Mücke, 2 Celano 3, 21. Die bösen Geister = gastaldi
Domini, unten p. 86. Der Aussätzige = Bruder Christ, Leo Spec. c. 58.
Der Leib = Bruder Esel, 2 Celano 8, 59. Das Geld = muscae, 2 Celano
3, 23. ügolino = totius mundi episcopus, 1 Celano 100 etc.
2) Das Gleichnis von der Frau Armut 2 Celano 1, 11; vom Leichnam
2 Celano 3, 89; vom Bruder Leib Spec. c. 97; cf. auch 2 Celano 1, 18, 16.
2, 4. 3, 18, 27, 65, 73, 88, 115, 128, 136.
3) Vom sterbenden Sünder e^Dist. ad fideles c. 12 p. 55 f. Vom
keuschen und unkeuschen Diener 2 Celano 8, 56. Von dem weisen Pre-
diger ebd. 3, 121.
4) 1 Celano 16. V. Aegidii p. 76.
d*
LH Einleitung.
dere diese Lieder zu lehren, die ihm wie Naturlaute aus der
Bi-ust drangen, ist ihm anscheinend nie in den Sinn gekommen.
um so wertvoller ist für uns als eine einzigartige Reli-
quie der Sonuengesaug, zumal da er uns in seiner Entstehungs-
geschichte zugleich einen Einblick in das Schaffen dieses Dich-
ters verstattet und damit beweist, dass Franz wirklich ganz wie
ein Dichter seine Lieder 'fand': zuerst entstehen aus besonderem
Anlasse die Verse 1 — 22, 32, 33 1). "Wenige Tage später em-
pfängt Franz dui'ch die Feindschaft zwischen dem Bischof
Gruido und dem Podestä von Assisi die Lispiration zu Vers
23 — 26. Und wieder ein ganz besonderer Anlass , die An-
kündigung der Todesstunde durch den Arzt Bongiovanni von
Arezzo, begeistert ihn 2 Jahre später zu den schönen Versen
auf den Tod, V. 27 — 31 ^). Die späteren Zusätze heben sich
in dem Gedichte deutUch von den älteren Versen ab. Aber
die Stimmung ist doch durchaus einheitlich, ja das Lied hat
durch die Zusätze an Stimmung noch gewonnen.
Diese Darlegungen werden genügen, um zu zeigen, wie
man die Persönlichkeit des Franciscus aus seinen AVerken
und seine Werke aus seiner Persönlichkeit verstehen lernen
muss. AVer die opuscula nur flüchtig liest, dem werden sie
leicht kümmerlich vmd gedankenarm vorkommen. Die ständige
Wiederholung gewisser LiebHngsideen, — Gott der allein Gute,
der Forderung, das Sakrament des Alters hochzuhalten, —
wird sogar manchen Leser vielleicht ermüden. Aber denkt
er sich die lebendige Persönlichkeit hinzu, die hinter diesen
AVorten steht, den 'Toren' von Assisi in all seiner Naivität
und Liebesfülle, dann wird ihm das tote AVort Fleisch werden
und die Armut dieses Geistes als Reichtum erscheinen. Denn
das AVenige was er besass, war ihm nicht nur angeflogen, es
erfüllte, es besass ihn ganz, und darum wirkte seine Rede wie seine
1) ef. Spec. c. 100 f., 123.
2) Ich darf -wohl daran erinnern, dass viele der berühmtesten Lieder
Goethes in derselben Weise entstanden sind, z. B. an den Mond, Ilmenau.
Einleitung. LUE
Person auf die Menschen gleich einer Offenbarung, obschon nüch-
ternen Beobachtern nichts daran auffällig erschien, 2 Gel. 3, 50.
§ 7. Plan der Yorliegenden Edition.
1. Regula quae dicitur prima non buUata. Da diese Regel
durch die bullierte Regel schon 1223 Not, 29 ausser Geltung gesetzt wurde,
so hat der Orden offiziell nichts zu ihrer Erhaltung getan. Hätten nicht
die Spiritualen für sie die gleiche Pietät empfunden, wie für die übrigen
Werke des Franciscus, so wäre sie wahrscheinlich gar nicht auf uns ge-
kommen. Von den älteren Sammlern haben sie nur das Portiunculabuch
und das Speculum Vite berücksichtigt. Das Portiunculabuch bietet von
ihr den üblichen, aus den alten Drucken Finnamentum triuni ordinum
p. 4 ff., Monunienta Ordinis Minorum Tract. 3 f. I fi'., Wadding , Opus-
cula p. 183 ff., bekannten Text. Er soll im folgenden mit B bezeichnet
werden. 6 (9) Hss sind bislang für diesen Test nachgewiesen: Rom, San
Isidoro 1, 25 saec. XIV = B 1; Rom, Vatican lat. 6750 saec. XV= B2;
Rom, S. Antonio saec. XIV = B 3; Florenz, Ognissanti saec. XIV = B 4;
Freiburg in der Schweiz, Bibliotheque des Cordeliers Ms 23. J. 60 saec.
XV = B 5; Bologna Universität 2697 saec. XV ital. Uebersetzung, vgl.
auch die Kopien dieser Hs Florenz Riecardi 1407 und Volteixa, Biblio-
teca munie. 313 =: C. Nur c. 21 — 23 ist überliefert in Rom, San Isidoro
1, 73 saec. XIV f. 6' — 10' , eine nicht vollständige italienische Ueber-
setzung in Rom, Biblioteca Vallicellana B 131 f. 4 15. Ausserdem
kommen noch in Betracht die gelegentlichen Zitate in dem Liber Con-
firmitatum des Bartholomaeus von Pisa = B 6.
Die Hss sind, soviel ich sehe, samt und sonders wenig gut. Dazu
ist keine älter als 1350. Diese Tatsachen nötigen zu der. Frage: gibt
es keine älteren und besseren Zeugen für den Test der sogenannten
regula prima?
Wir besitzen einen solchen zunächst in Angelo de Clareno. In seiner
expositio regulae von ca. 1317 führt er wörtlich an c. 1 — 10, 12 — 14, 16,
17, 19 der sogenannten regula prima. Der Text, den er bietet, ist 1.
besser, 2. nicht selten altertümlicher geartet als der Text von B. Sehr
nahe steht ihm der Text des Speculum Vite f. 189 — 198. Leider ist
nur auch dieser Text nicht vollständig. Dem Drucker ist bei den Bibel-
stellen in c. 22 und 23 der Atem ausgegangen. In c. 22 bricht er plötz-
lich mit einem etc. ab, in c. 23 setzt er an Stelle des Textes ein Re-
ferat. Gleichwohl habe ich den Versuch gewagt, diesen Text, den ich
mit A bezeichne, zu rekonstruieren. Angelos expositio ist leider noch
LIV Einleitung.
nicht gedruckt. Ich habe verglichen die Hss a) Rom, Ottohon. 666 saec.
XIV = A 1: b) Rom, San Isidoro 1, 92 saec. SIV = A2; c) München,
kgl. Bibliothek lat. 28648 saec. XY. ex. = A 3. Ausserdem kommt noch
in Betracht eine unvollständige Hs: Rom, Ottobon. 522 = A 4. Den
Text des SjDeculum bezeichne ich, da er zwar A sehr nahe steht, aber
auch Eigentümliches bietet, mit AS. Nicht ohne Bedenken bin ich A
gefolgt in c. 8. Hier bietet B an 2 Stellen eine Klausel, -welche den
Brüdern gestattet, zur Pflege der Leprosen Geld anzunehmen. In A 1
fehlt die Klausel an beiden Stellen, in A 2 und A 8 findet sie sich nur
an der zweiten. Dass sie schon vor den Zeiten Augelos in den Text der
prima regula geraten wai-, ergibt sich daraus, dass sie bereits Hugo von
Digne kennt und voraussetzt, Expositio regulae, Monumenta tract. 3. f. LI.
Andererseits liegt in der Klausel eine Milderung des strengen Verbotes,
Geld anzunehmen. Auch begegnet sie nicht in der regula bullata. Dar-
um habe ich mich doch nach langem Schwanken entschlossen, den Text
nach A 1 wiederzugeben, möchte aber ausdrücklich hervorheben, dass
ich den Wegfall der Klausel durch ein Versehen des Abschreibers für
eine ebenso j)la'Usible Annahme halte.
2. Schon vor Angelo haben der berühmte Bruder Leo und der be-
kannte Joachit Hugo von Digne aus der 'regula ante bullam' einzelne
Sätze mitgeteilt, Bruder Leo 1244/45 in seinen cedulae, aus denen auch
das Zitat 2 Celano 8, 110 stammt — denn 2 Celano verarbeitet die ce-
dulae Leonis, ist die eigentliche vita trium sociorum — , Hugo von Digne
in seiner expositio regulae , einem sehr wichtigen, weü quasi offiziösen
Werke, das er in höherem Auftrage — wohl des ihm nahestehenden
Generalministers Johann von Parma — 1247 — 1257 verfasst hat, cf. Mo-
numenta tract. 3. f. XL if. Der Text , den beide Zeugen voraussetzen,
weicht von A wie von B gleich stark ab. Ich habe daher die betreffen-
den Fragmente unter nr. 2 besonders abgedruckt. Wie diese Abweichung
zu erklären ist, habe ich hier nur kurz anzudeuten. Karl Müller meint
Anfänge des Minoritenordens S. 24, 81, dass es sich bei Fragment 2 um
ein Fragment der Regel von 1222 handele. Aber dem widerspricht die
bestimmte Nachricht des Bruders Leo, dass die kürzere regula secunda,
die vielleicht 1222 entstanden ist, verloren ging, vgl. Speculum perfec-
tionis c. 1 und Bonaventura c. 4, § 11. Eine zweite Möglichkeit wäre:
die Fragmente repräsentieren die ursprüngliche Textgestalt der regula
prima, A und B den Text, wie er Ende des 13. Jahrhunderts aussah.
Dann müsste man annehmen, dass noch nach 1223 stark an dem Texte
korrigiert worden Aväre. Das ist 1. an sich unwahrscheinlich , da die
Regel keine Geltung mehr hatte, also kein Anlass zu Korrekturen vor-
lag, und lässt sich 2. nicht mit der Pietät - vereinigen, mit der die Spiri-
Einleitung. LV
tualen den Mahnungen des Heiligen entspreeliend die Schriften ihres
Meisters behandelten. Dann bleibt nur die Annahme übrig, dass die Ab-
weichungen von Franz selbst herrühren. In der Tat hat Franz bis 1223
kein Bedenken getragen, an dem Text der Regel zu korrigieren, vgl.
Jordan c. 15 und die epistola ad ministmm unten p. 28 f. Erst die Bulle
Honorius' III. vom 29. November 1223 setzte dem für immer ein Ziel.
Denn erst durch diese Bulle erhielt der Orden eine Regel mit authenti-
schem Texte. Ich betrachte demnach unsere Fragmente als Fragmente
einer verlorenen Rezension der regula prima, ja ich halte für möglich,
dass die regula prima bis 1228 in drei verschiedenen Rezensionen kur-
sierte: A, B und jene verlorene X.
Anhang: Die Urregel von 1210. Es ist allbekannt, dass
die vorliegenden Texte der regula j)rima sich nicht mit dem Texte der
Urregel von 1210 decken. Karl Müller hat Anfänge S. 185 ff. und Theol.
Literaturzeitung 1895 S. 182 f. den Versuch gemacht, die Urregel ans
unseren Texten zu rekonstruieren. Dieser Yersuch ist jedoch, wie schon
der Umfang der prätendierten ün-egel und noch mehr die unten p. 83 ff.
mitgeteilten Quellenstellen beweisen, nicht geglückt, und er wird nie
völlig glücken, wenn nicht neue Quellen über die Geschichte der Bru-
derschaft vor 1221 entdeckt werden. Nur einige wenige Sätze der Ur-
regel kann man mit Sicherheit nachweisen. Diese habe ich im Appen-
dix unter dem Titel regulae antiquissimae fragmenta nr. 10 abgedruckt.
Bei der Anordnung habe ich mich an Testamentum c. 4, 5 gehalten, wo
Franciscus meines Erachtens an die Urregel sich anschliesst. Unsichere
Stellen sind durch eckige Klammern ausgezeichnet. Die Sätze p. 89 1. 16
1. 24 sind meines Erachtens ebenso wie der Eingang in Rom hinzuge-
fügt. Vgl. zu all' diesen Fragen meine Abhandlung über die Regeln des
Franciscus in Jahrgang 26 der Ztschr. f. Kirchengeschichte.
Auf jene Fragmente der sogenannten regula prima lasse ich folgen
3. E p i s t 1 a a d q u e n d a m m i n i s t r u m a. 1 2 2 3 i n. d a t a.
Hss: a) Rom, San Isidoro 1, 25 f. 14' = B 1 ; b) Vatic. lat. 7650 f. 10
= B 2; c) Florenz, Ognissanti f. 5 ^ B 4; d) Bai-tholomaeus de Pisis
Conformit. fr. XII p. II num. 46 = B 6 ; e) FoHgno f. 20' = F; f) Neapel,
Biblioteca Nazionale XII F. 32 (nur der Eingang) =: N. — Ital. Ueber-
setzung in Bologna Universität 2697 f. 104' und in den beiden Kopien
dieser Hs = C. Ausgaben: P. Eduardus Alinconensis, Romae 1899 (Epi-
stolam s. Francisci ad ministmm generalem in sua forma authentica
nunc primum edidit cum appendice nach B 2 und F); Sabatier, Col-
lection II p. 113 tf. nach B 4 und C. — Lempp, Collection III p. 161 f.
Lemmens p. 108 ff.
l/YI Einleitung.
4. Regula a. 1223. Not. 29. conf irma t a. — Originalbulle
Assisi, Sakristei von San Francesco.
5. Forma vivendi sororibus S. Clara e data. — Aus
der Regel der Klarissen c. 6, OriginalbuUe Assisi, Santa Ghiara, cf. Tex-
tus Seraphicae Legislationis Originales p. 62.
6. Ultima voluntas quam scripsit sororibus S. Clarae. —
Aus derselben Regel c. 6, cf. Textus p. 63. Bei den folgenden Doku-
menten habe ich As zu Grunde gelegt, vgl. oben § 1 II.
7. Testamentnm. — Hss. 1. As f. 5—7 (16—18); ausserdem
wurden verglichen 2. Berlin, kgl. Bibliothek theol. lat. quarto 22 saec.
XV = M; 3. ebd. theol. lat. qu. 196 saec. XIV f. 100' = K; 4. Leip-
zig, Universität 660 saec. XV f. 95 = L, 5. B 1 f. 50. Berücksichtigt 6. B 3,
7. B 4. In Betracht kommen noch folgende Hss. : 8. Basel , Staats-
bibliothek B VII, 32 und 9. ebd. C V, 19. — 10. Berlin, kgl. Bibliothek
theol. lat. qu. 43 saec. XV. — 11. Bologna, Universität 2697 und die
Kopien: 12. Florenz, Riccardi 1407; 18. Volterra 313. — 14. Köln,
Stadtarchiv W 12 <> 75. — 15. Douai, Bibliotbeque nr. 807 saec. XV. —
16. Dublin, Trinity College 347 saec. XV. — 17. Durham, Cathedra! li-
brary nr. 802, 18. ebd. nr. 871. — 19. Düsseldorf, Landesbibliothek C 103.
— 20. Florenz, Biblioteca Nazionale Magliabecchi XXXVIII 52. — 21. Lau-
rentiana XXII cod. VI 22 saec. XV. — 22. Riccardi 1491 saec. XV. —
23. ebd. 1670 (ital.) saec. XV. — 24. St. Florian in Oesterreich, Kloster-
bibliothek XI 148 saec. XIV. — 25. S. Gravenhaag, Stadtbibliothek K
54 saec. XV. — 26. Lemberg, Universität 131 saec. XV. — 27. Liegnitz,
St. Peter und Paul 12 saec. XV. — 28. London, British Museum Cotton
Nero A XIII saec. XIV. — 29. ebd. Additional-Mss. 27 868 saec. XV. —
30. München, kgl. Bibliothek, lat. 18 530 1^ saec. XV. — 31. Oxford, Bodleian
library, Rawlinson 320 saec. XV; 32. Canoniciana Miscellanea 528 saec.
XV; 33. ebd. 525 saec. XIV; 34. Digby 98 saec. XV. — 35. Paris, Bibliotbeque
nationale Mazar. 989 saec. XV. — 36. ebd. lat. 18327 saec. XV. — 37.
Prag, Bibliothek des Domkapitels cod. B XC saec. XV. — 88. Rom, Vatic.
lat. 7650 = B 2. — 89. Ebd. lat. 4354 saec. XIV. — 40. Biblioteca Valli-
cellana B 131 saec. XV. — 41. Verona, Biblioteca Nazionale 1230 saec.
XIV. — 42. Wien, Hof- und Staatsbibliothek 39. lat. 2238 saec. XV;
43. lat. 3478 saec. XV.
8. Verb a sacrae admonitionis. — Hss.: 1. As f. 7 — 12'
(18—23'). Verglichen ausserdem 2. K f. 100'- 104 und 3. M f . 183-187'.
Berücksichtigt 4. B 1, 5. B 2, 6. B 3, 7. B 4, 8. B 6 und 9. Florenz,
Lam-ent. X., Pluteus XIX. dextr. saec. XIII. Ausserdem sind die Verba
überliefert in den Hssen, die ich unter testamentum angeführt habe bei
nr. 11—13, 24, 26, 27, 33, 35—89. Hiezu kommen noch : Foligno, Capuc.
Einleitung. LYII
cod. saec. XV f. 21. Lüttich, Stadtbibliothek cod. 343 saec. XV f. 154.
Münclien, kgl. . Bibliothek lat. 11354 saec. XV f. 25. Neapel, Biblioteca
Nazionale cod. XII F. 32 saec. XV (vorletztes Blatt, nur nr. 6—27).
Paris, Bibliothegue Nationale, Mazarin. 1743 saec. XV f. 134; Biblio-
theque de la faculte de theologie protest. cod. saec. XV f. 86. Eom,
San Isidoro 1, 73 saec. XIV f. 11. Toledo, Bibliothek des Domkapitels
cod. Cai. 25 num. 11 saec. XIV f. 65. Volterra, Biblioteca Guarnacci
225 saec. XIV f. 141. Im ganzen also 28 Hss., cf. Lemmens p. 152 f.
9. Opusculum commonitorium et exhortatorium
(epistola ad omnes fideles, ad universos christianos).
Hss.: 1. As f. 12'-17 (23'— 28). 2. B 1 f. 17'. 3. B 2 f. 16. 4. B 4 f. 7.
5.-7. Bologna 2197 und Kopien = C. 8. Poligno f. 25' = F. 9. Düssel-
dorf, Staatsarchiv B 132 saec. XV. 10. St. Florian XI. 148 f. 36. 11. Lem-
berg 131 f. 341. 12. Liegnitz 12 f. 136. 13. München lat. 11354 f. 31.
14. Oxford, Bodl. Canonic. miscell. 525 f. 98. 15. Paris, Mazar. 989 f.
193. 16. Mazar. 1743 f. 137. 17. Paris, Bibl. de la faculte de theol.
protest. f. 88. 18. Rom, San Isidoro 1, 73 f. 15. 19. Vatic. lat. 4354 f.
43. 20. Berlin, theol. lat. 196 f. 105' = K 21. Ebd. theol. lat. 22 f.
187 = M. Ausserdem Fragmente und zwar derSchluss: 22. Lüttich 343
f. 158. 23. Neapel XII F. 24 saec. XV f. 107. 24. Volterra, Biblioteca
Guarnacci 225 f. 148. In dieser Hs sind c. 9 und 12 als besonderes
Opusculum angeführt unter dem Titel : Haec sunt verba vitae et salutis,
quae si quis legerit et fecerit, inveniet vitam et hauriet salntem a Do-
mino. 'De illis, qui faciunt paenitentiam. In nomine Domini. Omnes,
qui Dominum diligunt ex toto corde, ex tota mente, ex tota virtute et
diligunt proximos suos sicut se ipsos et odio habent corpora eorum cum
vitiis et peccatis et recipiunt corpus et sanguinem Domini nostri lesu
Christi et faciunt fructus dignos paenitentiae. quam beati et bene-
dicti sancti iUi et illae, diun talia faciunt et in talibus perseverant, quia
resquiescet etc. Nun folgt c. 9. Darauf unter der Ueberschrift: De illis,
qui uon agunt paenitentiam c. 12. Der Text ist fehlerhaft. Schon dar-
um möchte ich nicht mit Sabatier, Collection 2 p. 132 ff. annehmen,
dass die beiden Kapitel ursprünglich ein opusculum für sich gewesen
seien, sondern erblicke in dem Notate einen Auszug aus der Epistola
von späterer Hand. Der einleitende Satz bestätigt diese Auffassung :
denn er ist ein kurzes ßesume der vorhergehenden Kapitel unserer
Epistola. Der Schlusssatz p. 57 1. 3 Et omnes etc. fehlt hier ebenfalls.
10. Epistola ad capitnlum generale. — As f. 17 — 20'
(28—31'). — Andere Hss vgl. unter 9 nr. 2—10, 12-21, 24. Dazu: Capi-
strano, Biblioteca Municipale cod. XXII saec. XV f. 85. — Dublin, Tri-
nity College 347 saec. XV. — Freiburg in der Schweiz, Bibl. des Cor-
LYIII Einleitung.
deliers 23 J. 60 saec. XV. — Paris, Bibl. Nationale 18327 saec. XV f.
159'. — Rom, S. Antonio f. 61 und f. 80. Biblioteca Vallicellana B 82
saec. XIV f. 147' und B 131 saec. XV f. 17; Subiaco, Kloster 120, saec.
XV f. 325; ebd. 212 saec. XV. f. 184. — Endlich: Ubertino de Casale,
Arbor Vitae Crucifixae 1. 5 c. 7.
11. Dereverentia corporis Doniini et de munditia
a 1 1 a r i s.
I. ad omnes clericos, As f. 20'— 21 (31'— 32), K f. 109, M f. 193 ;
andere Hss vgl. unter 9 nr. 9, 12, 15 — 18, dazu Rom San Antonio. Zu
dem Texte unten p. 68 trage ich folgende Varianten nach: I. 3 'mini-
steria' As, K, M. 1. 6 'per viam' add. Lm. 1. 23 'Et hoc scriptum qui fe-
cerit exemplari, ut melius observetur, sciat se benedictum a Domino
Deo' Lm.
IL ad universos custodes. Hs: Volterra, Bibl. Guarnacci
225 f. 150.
12. L a u d e s d e V i r t u t i b u s. As f. 21' (32'), K f. 105, B 1 f. 17,
B 2 f . 14, Rom Vallicellana B 131 f. 16. Andere Hss cf. unter 9 nr.
4 — 9, 12, 14—17, 19, dazu Neapel XU P 32 und Bartholomaeus de Pisis
Conform fr. XII p. 2 c. 38. Der Titel lautet in As undK: 'De virtutibus
quibus decorata fuit saneta virgo et debet esse sancta anima' in den
übrigen Hss 'Salutatio virtutum', in 2 Celano 3, 119 'Landes de virtuti-
bus'. Ueber die Zusammengehörigkeit der Laudes mit der Salutatio vir-
ginis cf. oben p. XXVIII.
13. C a n t i c u m f r a t r i s Solls. — As f. 21' (32'), Eacsimile im
Archivio paleografico Italiano ed. Monaci fasc. VII tav. 77—79. üeber-
liefert ausserdem als c. 120 des Speculum perfectionis in B 1, B 2, B 4
C, F, M, Berlin theol. 43, Rom, San Isidoro 1, 184, Paris Bibl. de la fa-
culte de theologie protestante cod. saec. XV, Mazar. 989, Mazar. 1743,
Lüttich Stadtbibl. 343 , London British Museum Cotton Cleop. B IL
Ferner: in K f. 99', Liegnitz 12, Oxford Canon. 525 f. 41', Assisi Bib-
lioteca munic. 679 saec. XV ed. Leto Alessandri, Inventario dei Manos-
critti p. 114 f., sowie in den Conform. des Barthol. de Pisis 1. II fr. 11
p. 2; V. 1 — 19 auch Rom S. Isidoro 1* 73 f. 6. Varianten teile ich in
diesem Falle nicht mit, sondern nur den Text von As , da die Diskussion
über die Texte noch in vollem Gange ist. Cf. die etude speciale Saba-
tiers zu dem Gesänge Gollection 1 p. 277 ff.
14. L a u d e s D e i. — Hss : As f. 23 (34), B 1 f. 10', B 2 f. 13', B 8,
B 4 f . 6', F 13', K f. 105, Vatican lat. 4354 f. 42', Lemberg 131 f. 339,
Liegnitz 12 f. 186, Oxford Canonic. Miscell. 525 f. 48, Rom Vallicell.
B 131 f. 16 (Fragment) dazu auch C.
Einleitung. LIX
15. De religiosaliabitatione in eremo. — As f. 32 (43).
Sonstige Hss: Rom San Isidoro 1, 78 f. 18, some die oben sub 8 ver-
zeichneten Hss der Admonitiones mit Ausnahme von M. Dazu: Barth.
Pis. Conform. 1. II fr. 12 p. 2 c. 30. Ueber die Ueberlieferung cf. oben
p. XXVII.
16. Epistola ad fratrem Leone m. — Autogi-aph cf. oben
§ 1. I-
17. C a r t u 1 a f r a t r i L e o n i data. — Autograph cf. oben § 1, 1.
Der Text der Landes Altissimi ist kaum mehr zu lesen, auch konnte ich
ihn nicht genauer studieren. Ich teile daher von diesen Zeilen den von
Lemmens aus der Vergleichung mit Assisi Bibl. municipale 344 saec
XIV f. 77' gewonnenen Text mit. Ueber ad sufficientiam steht im Ori-
ginal noch ein Wort , nach Lemmens vielleicht nostram. Die zahl-
reichen Varianten notiere ich in diesem Falle nicht , da "wir hier ein
Autograph vor uns haben. In K f. 105' folgen auf sufficientiam noch
diese Zeilen: 'Tu es mansuetudo. Tu es protector noster. Tu es custos et
defensor. Tu es fortitudo et refugium. Tu es spes nostra. Tu es fides
nostra. Tu es magna dulcedo nostra. Magnus et admirabilis Dominus
Dens omnipotens, misericors salvator Amen'. Noch mehr Zusätze weist
der Text von Assisi 344 auf, ed. Sabatier, Vie de St. Fr., deutsche Aus-
gabe p. 345 f.
18. Salutatio beatae Mariae virginis. — Hss. : B 1 f. 17,
B 2 f. 14, B 4 f. 6', F f. 24, K f. 105, unter 9 nr. 12, 14, 15, 19. Barthol.
Pis. Conform. fr. 12 p. 2 c. 5, dazu C. Ueber die Beziehung dieses Stückes
zu den Laudes de virtutibus cf. oben p. XXVIII.
Anordnung der opuscula. — Eine Anordnung der opuscula
nach der Entstehungszeit ist nicht möglich, eine Gruppierung nach sach-
lichen Gesichtspunkten, wie sie Wadding und Lemmens vorgenommen
haben, nicht strenge durchführbar ; Die Laudes de virtutibus lassen sich
z. B. nicht als admonitio oder regula betrachten, die cartula Leoni data
ist nur zum Teile eine oratio. Demgemäss habe ich mich entschlossen,
einfach der Anordnung von As zu folgen, aber die prima regula, die
epistola ad ministrum, die scripta sororibus s. Glarae data vorausge-
schickt und die übrigen in As nicht überlieferten opuscula an den Schluss
verwiesen. Das Officium passionis ist aus den in der Vorrede angege-
benen Gründen als Nachtrag p. 107 abgedruckt.
Dubia. 1. Epistola ad populorum rectores. — Text
nach Gonzaga, De origine seraphicae religionis p. 806 f.
2. Epistola ad s. Antonium. — Text nach Chronica XXIV
Generalium, Analecta Franciscana 3 p. 132, ef. Glassberger Chronica,
Analecta 2 p. 34 f., Sedulius Historia Seraphica p. 205.
LX Einleitung,
8. Expos^itio beati pati-is super orationem Domi-
n i c a in. — Vgl. oben ]). XXX.
4. Oratio. — Vgl. oben p. XXX.
Spuria. Regula et v i t a f r a t r u m et s o r o r u m de p a e n i-
tentia. — Hs. : Capistrano, Klosterbibl. nr. XX saec. XV f. 59—62
ed. P. Sabatier, Opuscules I p. 1 S. Vgl, dazu Mandonnet ebd. I p. 175 ff.
Goetz, Ztschr. f. Kircbengescb. 23 p. 97 ff.; K. Müller ebd. p. 496 ff.
Sabatier, Opuscules II p. 1 ff.
Appendix. — I. Antiquissima de regula testimonia,
aus 1 Celano, 2 Celano, cedulae Leonis, Anonymus Perusinus. Was ich
unter dem Namen des frater Leo veröffentliche, ist sicher als Eigentum
des frater Leo bezeugt durch Ubertino de Casale oder Angelo de Cla-
reno. Vgl. zu Ubertinos Zeugnis Lemmens, Documenta Antiqua II; zu
Clareno die expositio, welche ich verglichen habe nach den 8 ersten der
oben p. LIV augeführten Hss. Doch scheint mir der Text des Speculum
Perfectionis den Vorzug zu verdienen.
II. Antiquissima de stigmatibus testimonia. —
1. EiDistola encyclica fratris Eliae de obitu sancti
Francisci a. 1226 Oct. 4. scripta. Hs. unbekannt. Zuerst ediert
von G. Spoelberch, Speculum vitae b. Francisci (Antverpiae 1620) II
103 ff., darnach von Wadding, Annales Minorum I (1625) p. 855 f., 2. Aufl.
(1731) II p. 149 f., andere Editionen siehe Bibliotheca Hagiographica la-
tina nr. 3095.
2. Thomas de Celano. Vita prima 1. 2 c. 3, § 94, 95. Dazu
ist zu vergleichen die cartula Leoni data oben nr. 14.
III. lacobi Vitriacensis de b. Francisco eiusque
societate testimonia. — 1. Epistola a. 1216. Oct. lanuae
data. Jakob von Vitry — vgl. über ihn meinen Artikel Realenzyklo-
pädie für protest. Theologie und Kirche 8 ^ p. 562 ff. — reiste im Sommer
1216 an die Kurie. In Perugia wurde er am 31. Juli von Papst Hono-
rius III. zum Erzbischof von Accon in Palästina geweiht. lieber seine
Reiseerlebnisse vgl, diesen Brief, den er im Oktober 1216 vor seiner Ein-
schiffung in Genua an seine Freunde in Lothringen sehrieb. Dieser Brief
ist das älteste uns erhaltene Dokument über die Geschichte der Mino-
riten. Darum habe ich ihn vollständig mitgeteilt, zumal er auch sehr
interessante Nachrichten über analoge religiöse Erscheinungen enthält,
über die Humiliaten und Beginen. Text mit einigen Verbesserungen
nach Röhrichts Ausgabe in Zeitschrift für- Kirchengesch. 14 ]). 97 ff".
2. Ex epistola 6. scripta a. 1220. Mart. Damiatae. —
Der Text nach Röhricht, Ztschr. für Kirchengesch. 16 p. 72 ft'.
Einleitung. LXI
3. Historia Orientalis 1. 2 c. 82 nach dem_,Kodex Wolfen-
büttel, Augusteus 305 saee. XIÜ f. 115, den Herr Gymnasialdirektor Prof.
Dr. Eöhler daselbst gütigst für mich verglichen hat. Der Inhalt beweist,
dass Jakob von Vitry noch vor dem Tode des hl. Franz schrieb (1226
Oct. 3). Dazu stimmt auch der sonstige Inhalt der Historia Orientalis.
Da Jakob die prima regula, -wie der Text zeigt, gekannt hat, so ist sein
Zeugnis ganz unschätzbar.
IV. Ex Thomae Historia Pontificum Salonitanorum
et Spalatensium. — Text nach von Heinemanns Ausgabe MG. SS.
29 p. 580 ; über die anderen sehr fehlerhaften Abdrücke vgl. Bibliotheca
HagiograpHca Latina nr. 2112. Thomas war seit 1230 Ai-chidiakonus am
Dome zu Spoleto. Seine Historia reicht bis zum Tode Erzbischofs Roger
von Spoleto 1266 April 14. Er selber starb 1268 Mai 8. Er erzählt, dass
er Franz in demselben Jahre gesehen habe, in dem Brescia "Weihnachten
durch das grosse Erdbeben verwüstet wurde. Dies Erdbeben ereignete
sich Weihnachten 1222, vgl. Annales Brisienses SS. 18 p. 818, Cremo-
nenses ebd. p. 806, Bergomatenses ebd. p. 809. Da Thomas das Jahr
aller Wahrscheinlichkeit nach wie die Ungarn, Mittel- und Obeiitaliener
vom 25. März an rechnete oder wie die Venetianer vom 1. März an, so
fiele demnach der Besuch des Franz , von dem er erzählt , in das
Jahr 1222.
Officium passionis. — Üeb er lieferung : Zwei Rezensionen.
1) As f. 23'— 32 (34'— 43), 2) K f. 95, Oxford, Canoniciana MisceUanea
525 f. 101'— 105'; Liegnitz, Peter-Paul 12 f. 175(125) =Li, hier nur der
erste Teil bis "p. 114 1. 18 'a ligno'. Ich drucke nach As und gebe die
Abweichungen der zweiten Rezension in den Noten nach K und Li.
§ 8. Yerzeichnis der Handschriften, welche Werke des
Francisciis enthalten.
Assisi, Bibliotheca municipale 338, saec. XIII. ex.; 344 saec. XIV
und XV.
Basel, Staatsbibliothek B VI! 32 und C V 19.
Berlin, kgl. Bibliothek theol. lat. 22 saec. XV, theol. lat. 43 saec.
XV, theol. lat. 196 saec. XIV.
Bologna, Universität 2697 saec. XV. ital.
Brüssel, Bibliotheque royale 7771/2. Mscr. BoUandien de 1502.
Capistrano, Bibliotheca municipale cod. XX saec. XV und cod.
XXII saec. XV.
Cöln, Stadtarchiv W 12 <> 75 saec. XV/XVI.
Douai, Bibliotheque nr. 807 saec. XV.
LXII Einleitung.
Dublin, Trinity College 347, saec. XV.
Durham, Cathedral library nr. 302 und 871.
Düsseldorf, Landesbibliothek B 182 saec. XV und C 103 saec.
XV, deponiert im kgl. Staatsarchiv.
Florenz, Bibliotbeca Nazionale Laurentiana X Pluteus XIX, dextr.
saec. Xril. Magliabecchi XXXVIII, 52. — Bibliotheca Riccardi 1407 ital.
saec. XV, 1670 ital. saec. XV, 1491 saec. XV. — Bibliotheca dei Con-
venti soppressi, cod. Ognissanti saec. XV.
St. Florian in Oester reich, Klosterbibliothek XI, 148 saec. XIV.
F o 1 i g n , Biblioteca dei Capuccini cod. saec. XV.
Freiburg in der Schweiz, Bibliotheque des Cordeliers Ms 23 J. 60
saec. XV.
S- 'Graven Haag, Stadtbibliothek K 54 saec. XV.
Leipzig, Universitätsbibliothek 660 saec. XV.
Lemberg, Universitätsbibliothek 131 saec. XV, oUni I. G. 17.
Liegnitz, Bibliothek der Peter- und Paulskirche 12 saec. XV.
London, British Museum: Cotton Nero A XIII saec. XIV; Ad-
ditional Mss 27868 saec. XIV.
L ü 1 1 i c h, Bibliotheq[ue de la ville 348 saec. XV.
München, kgl. Bibliothek lat. 11354 saec. XV, lat. 18530b
saec. XV.
Neapel, Biblioteca Nazionale XII F. 82 saec. XV und XII F. 24
saec. XV.
Oxford, Bodleiana. Rawlinson 320 saec. XV ; Canoniciana Mis-
cell. 525 saec. XIV; 528 saec. XV; Digby 98 saec. XV.
Paris, Bibliotheque Nationale : Mazarin. 989 saec. XV, Mazarin.
1743 saec. XV; Cod. 18327 saec. XV. — Bibliotheque de la faculte de
Theologie protestante cod. saec. XV.
Prag, Bibliothek des Domkapitels cod. B XC saec. XV.
Rom, Vatieana lat. 4854 saec. XIV; ibid. lat. 7650 saec. XV. — San
Antonio (Via Merulana) cod. saec. XIV. — San Isidoro de 'Irlandesi 1, 25
saec. XIV; 1, 73 saec. XIV. — Bibliotheca Vallicellana B 82 saec. XIV,
B 131 saec. XV.
S u b i a c , Klosterbibliothek 120 saec. XV und 212 saec. XV.
Toledo, Bibliothek des Domkapitels cod. Cai. 25 mun. 11 saec. XIV.
Turin, Biblioteca Nazionale XXII c. VI. 22. saec. XV.
Verona, Biblioteca Nazionale nr. 1230 saec. XIV.
V 1 1 e r r a , Biblioteca Guarnacci 225 saec. XIV. — Biblioteca
municipale 313 saec. XVI.
Wien, Hof- und Staatsbibliothek lat. 2233 saec. XV; lat. 3473
saec. XV.
Einleitung. LXIII
§ 9. Uetoersicht über die Quellen und die Literatur zur
Geschichte des Franciscus.
I. Quellen.
I. Die sicher oder einige rmassen sicher datier-
baren Dokumente aus den Jahren 1210 — 1226. — 1210
CTrregel, Fragmente jp. 88. 1212 bis ca. 1216 Forma vivendi sororibus s.
Clarae data. — 1216 Okt. Erster Brief des Jakob von Vitry. — 1219
Juni 18 Breve 'Cum dilecti filii'. — 1220 März Zweiter Brief des Jakob
von Vitry. — 1220 Marfcirium quimjue fratrnm ed. Müller , Anfänge
p, 204 fl"., cf. Analecta Francise. 3 p. 519 ff. — 1220 Mai 29 Breve 'Pro di-
lectis filiis'. — 1220 Sept. 22 Breve 'Cum seeundum'. — 1221 nach Mai 80
regula prima non buUata. — 1221 Dez. 16 Breve 'Significatum'. — 1222
März 29 Breve 'Dilectionis vestrae'. — Ca. 1223—1226 Jakob von Vitry Hi-
storia Orientalis. — 1223 Frühjahr epistola ad ministrum. — 1223 Nov.
29 Bulla 'Seiet annuere' und regula buUata. — 1224 vor Juni 2 epistola
ad capitulum. — 1223/24 Verba Admonitionis , epistola ad omnes fideles,
epistola ad custodes, ad elericos 'De reverentia corporis Domini'. —
1224 ca. Sept. 14. Landes Altissimi, Benedictio Leonis. — 1224 ca. Okt.
Sonnengesang Vers 1-22, 31, 32, 23—26. — 1224 Dez. 1. Breve 'Cum
illorum'. — 1224 Dez. 3. Breve 'Quia populäres'. — 1226 April. Breve
testamentum, cf. p. XXIV. — 1226 Mai— Sept. Testamentum, Ultima
voluntas, quam scripsit sororibus s. Clarae. — 1226 Ende Sept. Vers 27 — 80
des Sonnengesangs. — 1226 Okt. 4. Brief des Elias.
II. Dokumente und Biographien aus den Jahren
1227 — 1244. — A. Urkunden siehe Eegesten. B. Biographien.
1. Thomas von Celano, Vita prima verfasst zwischen 1228 Juli
19 tmd 1229 Februar 25 'iubente domino et gloriose papa Gregorio', cf.
Prologus; approbiert von Gregor IX. zu Perugia 1229 Februar 25 cf. das
Notat in dem codex Paris, Bibliotheque nationale fonds latin B817 f.
282' : 'apud Perusium felix domnus papa Gregorius nonus II " gloriosi
pontificatus sui anno quinto Kai. Martii legendam hanc recepit, confir-
mavit et censuit fore tenendam'. Der Autor : Thomas aus Celano in den
Abruzzen, 1221 der deutschen Mission zugeteilt, Jordan c. 19 ; 1223 Früh-
ling Kustode von Mainz, Worms, Köln, Speyer, ebd. 30 f. ; 1228 Sept. 8,
wie's scheint, als Kustode der Rheinlande bestätigt, ebd. c. 38 ; 1228 Juli
16 in Assisi, cf. Legende 121 ff. ; 1230 noch daselbst nachweisbar, Jordan
c. 59; 1233 Aug. 10 vermittelt er, wie es scheint, im Auftrage des Elias
Frieden zwischen Spoleto und Cerreto, cf. Collection 3 p. 171, f nach
Abfassung der Vita Clarae, also einige Zeit nach 1255 Sept. 26. Aus-
LXIV Einleitung.
gaben der Vita prima: ed. Suyskens Acta SS. Oct. 2 p. 683 iF., ed. Amoni,
Roma 1880, cf. Bibliotlieca Hagiogi-aphica latina nr. 3096 f. Neue Aus-
gabe angekündigt von Pere Edouard d'Alen9on 0. Min. Capuc. (Alenco-
niensis). — 2. Bearbeitungen der Tita prima: a) Thomas von Celano,
Vita minor, verfasst für den gottesdienstliclien Gebrauch nach 1230 Mai
25 (cf. den Schluss, -wo die Translation des Fr. nach S. Francesco bereits
erwähnt wird) ed. L. Lemmens, Excerpta Celanensia, Quaracchi 1901. —
b) Johann von Geperano, apostolischer Notar, Vita, versehollen, cf. Bem-
hardus de Bessa Anal. Francisc. 3 p. 666. — c) Derselbe, Vita minor für
den gottesdienstlichen Gebrauch, ed. Pere Ed. d'Alen^on, Legenda brevis
s. Francisci nunc primum edita, Romae 1899; cf. Denifle in Ztschr. füi"
kathol. Theologie 7 p. 710 und in Ehrle-Deniüe Archiv für Literatur-
und Kirchengesch. des Mittelalters 1 p. 148. — d) Vita versificaba, Autor
unbekannt, verfasst nach 1230 Mai 25, ed. Antonio Cristofani, U piu
antico poema della vita di San Francesco d'Assisi, Prato 1882. Auf eine
siDütere interpolierte Bearbeitung in 14 Büchern macht aufmerksam P.
Edouard d'Alen9on, Miscell. Francesc. 4 p. 34 f., 5 p. 73 ö"., 123 ff., 6
p. 26 ff., cf. Bibliotheca Hagiogr. nr. 3102. e) Julian von Speyer,
Vita sancti Francisci, ed. van Ortroy, Analecta Bolland. t. 21 ]d. 160 bis
202, verfasst ca. 1232. — f) Julian von Speyer, Officium sancti Francisci,
ed. P. Hilarin Felder, 0. Capuc, die liturgischen Reimoffieien auf die
heiligen Pranciscus und Antonius gedichtet und komponiert von Fr. Ju-
lian von Speyer, Freiburg in der Schweiz 1901, und J. E. Weis, die
Choräle Julians von Speyer zu den Reimoffieien des Franciseus- und
Antoniusfestes, München 1901, cf. Anal. Bolland. 19 p. 321 ff., 21 p. 148 ff.
— g) Bruder Lamprecht von Regensburg, St. Francisken Leben, in deut-
schen Reimversen, verfasst 1237—1239, ed. Karl Weinhold, Paderborn
1880, zur Datierung cf. Hauck, Kii'chengeseh. Deutschlands 4 p. 508 n.
10. — h) Bartholomaeus von Trient, Dominikaner, Elogium s. Francisci,
ed. Lemmens, Excerpta Celanensia, Quaracchi 1901, verfasst 1244.
C. Erklärungen der Regel und anderes. — I.Bulle
'Quo elongati' 1230 Sept. 28. Potth. 8620. 2. Jacobus Vitriacensis ser-
mones ad fratres Minores duo ed. Fr. Hilarinus Felder a Lucei-na, Romae
1903, verfasst zwischen 1228 Juli 19 und 1240 April 30. In Sermo 2
p. 35 ein Zeugnis für die Stigmata:- in morte eius in i^edibus, manibus
et latere vestigia vulnerum Christi apparuerunt, vgl. den Brief des Elias
unten p. 91 1. 11. — 3. Declaratio quatuor magistrorum, erste offi-
ziöse Erklärung der ganzen Regel, verfasst ca. 1241 von Alexander von
Haies und Johann von Rochelle unter Beirat des Gottfried von Paris,
des Robert von Bastia, des Rigald und anderer, gedruckt z. B. Monu-
menta Franciscana tractatus tertius f. XV ff. 4. Sacrum commercium
Einleitung. LXV
beati Francisci cum cum domina Paupertate ed. Eduardus Alenconiensis
Eoniae 1900 : verfasst angeblich 1227, cf. Anal. Bollaad. 19 p. 459 f.
III. Die Zeit von 1244— 1260. — A. Erzählende Quellen. —
1. 'Rotuli' vel 'Cedulae' fratris Leonis, aufgezeichnet ge-
mäss dem Beschlüsse des Generalkapitels von Genua (Sept. 1244) und
1245 August 11 von Greccio aus zugleich im Namen der Brüder Rufino
von Assisi und Angelo Tancredi von Rieti mit einem Begleitbriefe dem
Generalminister Crescentius von Jesi übersandt: im Original nicht er-
halten, doch noch zu Beginn des 14. Jahrhunderts in St. Chiara zu As-
sisi aufbewahrt, cf. Ubertino de Casale Arbor Vitae f. 221. Der Begleitbrief
ist an unrechter Stelle vor der sogenannten Legenda Trium Sociorum
überliefert. — 2. Thomas von C elano, Memoriale beati Fran-
cisci in desiderio animae, auch Legenda secunda genannt, zi-
tiert 2 Celano, zwei Bücher, ed. Rinaldi, Romae 1806, Amoni Roma 1880,
woselbst aus Buch 2 ein Buch 2 und 3 gemacht worden siad ; neue Aus-
gabe angekündigt von Pere Edouard d'Alenpon: verfasst 1245 — 1247 auf
Befehl des Generalministers Crescentius von Jesi (1244 Sept. bis 1247
Aug.), cf. Salimbene Chr. p. 60, Chron. XXIV generalium p. 262, Pro-
logus p. 1 f. : im wesentlichen stilistische Bearbeitung der Cedulae Leonis,
also die eigentliche Legenda Trium Sociorum. — 3. Dialogus de
vitis sanctorum fratrum Minorum, die historischen Partien ed. L. Lemmens,
Fragmenta Pranciscana, Quaracchi 1902 t. 1, verfasst ca. 1245/6 im Auf-
trage des Generalministers Crescentius von Jesi, cf. Chron. XXIV gene-
ralium p. 268. — 4. Thomas von Celano, Tractatus de mi-
raculis b. Francisci, ed. van Ortroy Analecta Bollandiana t. 18
p. 81 — 176, verfasst ca. 1250 im Auftrage des Generalministers Johann
von Parma, cf. Chron. XXIV generalium p. 276. — 5. Thomas von
Celano, Vita s. Clarae, ed. Acta SS. Augusti t. 2 p. 754—767,
andere Ausgaben cf. Bibl. Hagiogr. nr. 1815. Den in den Ausgaben
fehlenden Prolog ed. Cozza-Luzi in Bolletino della societä Umbra di storia
patria 1 p. 241. Verfasst bald nach der Kanonisation der hl. Klara 26.
Sept. 1255 auf Befehl Papst Alexanders IV., also vollendet sicher vor
1261 Mai 25. — 6. Stephanus de Borbone, Tractatus de diversis materiis
praedicabilibus nr. 254, 478 ed. Lecoy de la Marche, Anecdotes histori-
ques, legendes et apologues tires du recueil inedit d'Etienne de Bourbon,
Dominicain du XIII e siecle, publies pour la societe de l'histoire de France,
Paris 1877. Verfasst vor 1260. — 7. Excei-pte aus der ersten und einer
unbekannten erweiterten Rezension der zweiten Vita des Celanesen, ver-
fasst 1255 — 1282 von einem Mönche des Klosters Oberaltaieh in Bayern,
ed. Lemmens, Excerpta Celanensia Quaracchi 1901, cf. hierzu Walter de
Boeliiuer, Analekten. Gr. A. 6
LXVI Einleitung.
Gisburne, Cronica de gestis regum Angliae ad 1216 SS. 28 p. 631 f., wo-
selbst wohl ebenfalls eine erweiterte Rezension vorausgesetzt wird.
B. Urkunden und anderes. — 1. Testament der hl. Klara
ed. Acta SS. Aug. t. 2 p. 747 f., verfasst ca. 1252. Die Echtheit mit
unzureichenden Gründen bezweifelt von Lempp, Ztschr. f. Kirehengesch.
13 p. 238 f. — 2. Hugo von Digna (Digne in der Provence) Expositio
regulae ed. Monum. Francisc. tract. tertius f. XI f., verfasst wohl im
Auftrage des Johann von Parma noch vor 1257 Febr. 2. lieber den Ver-
fasser cf. Salimbene ad a. 1248/9 p.97— 148 und die flüchtigen Bemer-
kungen Histoire litteraire de la France 21 p. 293, 29 p. 529 fl:'.
IV. DieZeitvonl260 — 74. — A. Erzählende Quellen.
1. Johann Fidanza, genannt Bonaventura, Legenda Maior
und Legenda Minor (für den Gottesdienst) ; Ausgaben Bibl. Hagiogr.
nr. 8107—9, letzte: Quaracchi 1898, verfasst zwischen 1260 Mai 28 und
1263 Mai 20, approbiert auf dem Generalkapitel zu Pisa 1263 Mai 20.
— 2. F rater Leo Vita Aegidii, beste Rezension ed. Analecta
Francisc. 8 p. 74 — 114 (der Schluss von p. 114 1. 5 an ist Zusatz), andere
Rezension Acta SS. April, t. 3 p. 220 — 226 , kürzere Bearbeitung von
späterer Hand Documenta Antiqua ed. Lemmens t. 1 : verfasst bald nach
dem Tode des Aegidius 1261 April 23. — 3. Chronica Minor ed. Holder-
Egger in Monumenta Erphesfurtensia, verfasst von einem Erfurter Mi-
noriten, erste Ausgabe 1261. — 4. Prater Jordanus de Tane
(Giano im Tale von Spoleto, doch zwei Orte dieses Namens daselbst).
De primitivorum fratrum in Teutoniam niissorum et conversatione et vita,
verfasst Mai 1262, ed. G. Voigt, Abhandlungen der kgl. sächs. Gesell-
schaft der Wissenschaften zu Leipzig t. 6, 1870 und Analecta Francis-
cana t. 1 (beide Ausgaben ungenügend und unvollständig, neue ange-
kündigt von Boehmer für die Opuscules t. 2). — 5. T h o m a s v o n
Eccleston, De adventu Minorum in Angliam, ed. Brewer, Monumenta
Franciscana, Rolls Series t. 1, 1858, mit Nachtrag t. 2, 1882 ; Monumenta
Germaniae historica SS. t. 28 p. 560 — 569 (Auszüge); Analecta Francis-
cana t. 1 p. 217 — 257: verfasst ca. 1264. — 6. Balduin von Braun-
schweig, Chronica, Bearbeitung des Jordan von Tane mit Zu-
sätzen über die Geschichte der Minoriten in Süddeutschland, entstan-
den vielleicht schon vor 1280. Hs verschollen, Excerpte bei Glassberger,
Chronica ed. Anal. Francisc. t. 2; ein Auszug aus Glassberger mit Fort-
setzung aus dem 16. saecl. = Chronica Anonyma ed. Analecta Fran-
cisc. 1 p. 279 ff.
B. U r k u u d e n u n d anderes. — 1. Bonaventura, Expositio re-
gulae ed. Bonaventurae Opera omnia (Quaracchi) t 2. David von Au^s-
Einleitung. LXVII
bui-g, Expositio regulae, ungedi-uckt , cf. Lempp, Zeitschr. f. Kirchen-
geseh. 19 p. 15 ff.
V. Die Zeit von 1274bis ca. 188 5. — 1. Auetor Anonymus,
De operibus b. Francisci et aliorum sanetorum fratrum. Verfasser, ein
'Scliüler der Schüler des Franciscus', benutzte 1, 2 Celano, Vita Aegidii,
angeregt höchst ■wahrscheinlich durch den Brief des Generalministers
Hieronymus von Ascoli an das Generalkapitel von Padua 1277 Mai 16;
quod inquirant de operibus b. Francisci et aliorum sanetorum fratrum.
Tgl. Ehrle, Archiv für Literatur 6 p. 47, Little in English Historical Re-
view 13 p. 704 — 8 : verschollen , aber erhalten im zwei Bearbeitungen
a) Sogenannter Anonymus Perusinus ed. van Ortroy, Miscellanea Fran-
ciscana di Storia, di Lettere, di Arti, diretta dal sac. Don Michele Fa-
loci-Pulignani 9 p. 35—48, Foligno 1902. b) Sogenannte Legen da
trium socio r um, Kompilation aus Auetor Anonymus, sowie 1 Ce-
lano, 2 Celano, Julian von Speyer und anderen Quellen, darunter auch
solche, die gute alte Tradition enthielten, cf, das Sondergut in c. 1, 2,
c. 2, 4 'expleto anno refoi-mata pace', c. 3, 10 'Libenter lingua gallica
loquebatur, licet ea recte loqui nesciret', c. 6, 19 'Deinde cucumt ad pa-
latium communitatis — de potestate nostra exivit', c. 7, 21 'Qui mihi
dederit — in omnibus se liabebat'. Zuerst bezeugt ca. 1318 in dem
'Portiunculabuche', dessen Autor das Werk in seine Sammlung aufnahm
und Speculum perfectionis c. 92 ausschrieb. Aelteste Hss die ältesten
Hss des Portiunculabuchs ea. 1350. Der Name 'Legenda Trium Socio-
rum' ist durch Zufall entstanden. In der Urschrift des Portiunculabuchs
stand höchst wahrscheinlich der ursprünglich zu den 'Cedulae Leonis'
gehörende Begleitbrief der Tres Socii zwischen Speculum Perfectionis
und Legenda und ist daher fälschlich von den Abschreibern auf die Le-
genda bezogen worden. Denn dass der Brief von dem Kompilator der
Legende gefälscht sei, ist ausgeschlossen: der Inhalt passt absolut nicht
auf die Legende. Diese Annahme ergibt sich ungezwungen aus der
handschriftlichen Ueberlieferung : die Legenda ist in allen älteren
Hss zugleich mit Speculum perfectionis und anderen Franciscusbüchern
überliefert, cf. Anal. Boll. 19 p. 121 f. und dazu Berlin theol. lat. quarto
22, ausserhalb dieses Rahmens nur in drei ganz jungen Hss: Hall
in Tyrol Ms P. 37 , geschrieben 1491 von Nikolaus Glassberger, Rom,
Corsini 39 E 8 saec. XV. ex., Rom, Vatican lat. 7739 saec. XVI. — Sehr
viele Ausgaben, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3114 — 6, letzte: ed. Faloci-Puli-
gnani, Fulginiae 1898. — 2. Fra Salimbene de Adamo , Chronica, ed.
(schlecht) Monumenta historica ad provinciam Parmensem pertinentia,
Parmae 1847. Neue Ausgabe hat Holder-Egger angekündigt für SS. 32 :
LXVni Einleitung.
vei-fasst 1282-87. — 3. Petrus Johannis Olivi (1248/9 bis 1298 März 14),
Opera, darunter Expositio super regulain fratrum Minorum ed. Finua-
menta triuui ordinum Venetiis 1513 f. 106 — 124', mit Zitaten aus den
Scripta Leonis ; cf. Ehvle in Ehrle-Denifle, Archiv 8 p. 409 f. — 4. Bern-
hardus de Bessa, Liber de Laudibus s. Francisci, ed. Hilarinus de Lu-
cerna Romae 1897, Analecta Francisc. 8 p. 666 — 692: Kompilation aus
1 Celano, 2 Celano, Auetor Anonymus De operibus b. Francisci et alio-
rum sanctorum fratrum u. s. w., verfasst nach c. 7 Analecta p. 682 1. 44 f.
sieber nach der Erhebung John Peckhams zum Erzbischof von Canter-
bury, wahrscheinlich erst nach Johns Tode 1292 Dezember 8. — 5. Der-
selbe , Catalogus Generaliuni Ministrovum , ed. Analecta Francisc. 3
p. 693 ff., verfasst nach p. 707 (Krönung Clemens V.) nach 1305 Nov. 14.
— 6. Ubertino de Casale, Schriften, insbesondere Avbor Vitae crucifixae
lesu Christi, verfasst 1306, ed. Venetiis 1485. — 7. Angelo de Ciareno,
Expositio regulae, verfasst ca. 1317, ungedruckt. — Derselbe, Chronica
Septem tvibulationum, verfasst zwischen 1314 — 1323, teilweise publiziert
von Ehrle in Ehvle-Denifle , Archiv f. Literatur- und Kirchengesch. des
MAs. Bd. 1-3, Dölliuger, Beiträge zur Sektengesch. Bd. 2 S. 417-526.
Eine vollständige Ausgabe hat F. Tocco für die Collection angekündigt.
— 9. Si^eculum perfectionis statu s fratris Minoris
scilicet beati Francisci ed. Sabatier, Collection t. 1 (1898),
dazu eine italienische, drei englische Cebersetzungen. Einen Auszug von
späterer Hand veröffentlichte Lemmens, Documenta antiqua t. 2 (Qua-
racchi 1902). Kompilation verfasst von einem spiritualistisch gesinnten
Mönche der Portiuncula (aber nicht Franciscus Bartholi, der 1317 Sep-
tember 16 in Köln, 1818 Aug. 20 in Paris nachweisbar ist, cf. Collection
2 p. XCIX), abgeschlossen 11. Mai 1318. Hauptquelle: Cedulae Leonis,
doch sind diese keineswegs vollständig reproduziert, cf. z. B. 2 Celano
3, 27 und 43, die nach Ciareno auf Bruder Leo zurückgehen, sowie die
von Sabatier, Opuscules 1 j». 90 fi'. als Exzerpte aus Legenda vetus mit-
geteilten Aufzeichnungen aus Clarenos expositio regulae, die Ciareno
ebenfalls auf Bruder Leo zurückführt, cf. unten p. 86 ö'. Daneben hat
Verfasser auch 2 Celano stark ausgeschrieben, vgl. meine Besprechung,
Histor. Vierteljahrsschrift 7, 1. Heft. — 10. 'Portiunculabuch', ca. 1320
wohl von demselben Autor wie Speculum perfectionis, vgl. § 1 B. 2. —
11. Franciscus Bartholi, Tractatus de indulgentia s. Mariae de Portiun-
cula, ed. P. Sabatier, Collection t. 2, verfasst ca. 1335. — 12. Actus b.
Francisci et sociorum eins ed. Sabatier, Collection t. 4, verfasst nach 1322.
— 13. Kompilation von Avignon 'Pac secundum exemplar' , begonnen
vielleicht noch vor 1340 (cf. die Vorrede), abgeschlossen, wie es scheint,
(siehe Ms Liegnitz 12 f. 103, Berlin theoL lat. 196 f. 45': anno siquidem
Einleitung. LXIX
MOCCCXLIII — Liegnitz: M^CCCXL — cum causa visitationis saerum
locum Alvemie accederem), erst nacli 1343, cf. oben § 1 B. 2 und Bibl.
Hagiogr. nr. 8118—9. — 14. Provinciale ordinis s. Francisci, ältestes Ver-
zeichnis der Provinzen und der einzelnen Stationen, verfasst ca. 1343, ed.
K. Eubel, Quaracchi 1892. — 15. Speculum Vite beati Francisci et socio-
rum eins, sebr scblecbt gedruckt zuerst Paris bei Barbier ohne Datum,
dann Venetiis 1504, Metis 1509, Spoelberch Äntverpiae 1620, Bosquerus
Coloniae 1623, Raab 1752, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3121, beschrieben nach
der Edition von 1504 von Sabatier Opuscules 1 p. 299 ff. Verfasser allem
Anschein nach Bruder Fabian von Ungarn, der 1325 als Inquisitor er-
■wähnt ist, cf. Sbaralea, Supplementum ad Scriptores ordinis Minorum,
Rome 1806, p. 233 ; das Verhältnis dieser sehr schlecht gedruckten Kom-
pilation zu der Kompilation 'Fac secundum exemplar' immer noch eine
crux interpretum. — 16. Actus b. Francisci in Valle Reatina pei-peram
adscripti b. Angelo Tancredi, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3122. — 17. Fioretti
di San Francesco : italienische Bearbeitung der Actus nr. 12, viele Aus-
gaben, aber keine kritische, neueste: Fioretti secondo l'edizione di A.
Cesari, riscontrati su moderne stampe per cura del Prof. A. Fomaciari,
Firenze 1902; Fioretti, a cura di G-.L. Passerini, Firenze 1903. — 19. Chro-
nica XXIV Generalium Ministrorum ed. Anal. Francisc. t. 3 p. 1 ff., vol-
lendet ca. 1375, mutmasslicher Verfasser: Arnald de Seranno, Minister
von Aquitanien. — 19. Bartholomaeus Albitius de Pisis, De Conformitate
Vitae b. Francisci ad vitam Domini lesu Christi libri tres, ed. Mediolani
1510, 1513, Bononiae 1590, cf. Bibl. Hagiogr. nr. 3134; vollendet ca. 1385,
das grosse Repertorium der franziskanischen Tradition.
VI. Aus dem 15. und 16. Jahrhundert. — 1. Speculum oi--
dinis Minorum fratris lacobi Odonis (de Oddis) Perusini ungedruckt,
verfasst angeblich z-wischen 1474 und 1483. — 2. Nikolaus G-lass-
b erger, Chronica ed. Anal. Franciscana t. 2, verfasst ca. 1508,
wichtig, •weU darin sowohl die Chronik des Jordan von Tane, wie die
Chronik des Balduin von Braunschweig benutzt ist. — 3. Mariano von
Florenz, fasciculus chronieorum, verschollen. — 4. Derselbe, Della ecce-
lenza dell' ordine di santa Chiara, vollendet 1519, verschollen. — 5. Der-
selbe, Come sancto Francescho institui e ordino el tertio ordine de frati
et sore di penitentia, geschrieben nach 1519 Mai, ungedruckt, Hs Florenz,
Bibl. Naz. Palat. 147 , vgl. hiezu Sabatier , CoUection 2 p. 137 ff. —
6. Johannes de Komerowo (f 1536), Tractatus cronice ed. Zeiss-
berg, Archiv für Ostreich. Gesch. t. 49 (1872) p. 314—425, verfasst vor
1521. — 7. Derselbe, Memoriale ordinis fratrum Minorum ed. Monumenta
Poloniae historica 1 p. 64 ff., vollständigere Ausgabe desselben Werkes.
— 8. Chronica Anonyma ed. Anal. Francisc. 1 p. 279 ff., Geschichte der
LXX Einleitung.
Strassburger Provinz, basierend auf Glassbergers Cbronica mit Fortsei^
zung über die Geschichte der einzelnen Konvente, verfasst Ende des
16. Jahrhunderts.
II. L i t e r a t u r.
1. All g em eines. Cf. die TJebersichten von Zö ekler, Kealenzyklo-
pädie 6 ^ p. 197 ff., Geschichte der Askese und des Mönchtums 2 p. 470.
Aus der älteren Literatur ist hervorzuheben: Lucas Wadding, Annales
Minorum t. 1—7, Lugduni 1625—1648 ed. 2, Roniae 1731 ff. — Papini,
La storia di S. Francesco d'Assisi, Foligno 1825, 2 vol., neuer Abdruck,
Foligno 1904 (erster Hahnenschrei der Ki-itik, noch heute wertvoll). —
Karl Hase, Franz von Assisi, ein Heiligenbild, 1857, letzte Ausgabe 1892
(seiner Zeit epochemachend, als Kunstwerk bedeutsam, inhaltlich veraltet).
— Seit dem Jubiläum von 1882. L Biographien: Ruggiero
Bonghi, Francesco d'Assisi, Studio, Cittä di Castello 1884. — T h o d e,
Franz von Assisi und die Anlange der Kunst der Renaissance in Italien,
Berlin 1885, 2. Auflage 1904. — Leopold de Cherance, St. Fr. d'Ass., Paris
1885. — Du Chatel de Porrentruj' et Brin, S. Fran9ois d'Assise, Paris
1885 (populäres Prachtwerk aus dem 0. Capuc). — Le Monnier, Histoire
de Sfc.-Fr. d'Assise, 2 Bde., Paris 1889, 2. Aufl. 1890. — Berthaumier, Vie
de St. Fr., Tours 1889. — Paul Sabatier, Vie de Saint Fran9ois, Paris
1893, 29. tirage 1902 (erfolgreichstes historisches Werk des 19. Jahrhun-
derts, weil nicht bloss Historie, sondern auch Kunstwerk und den Hei-
ligen im Lichte modern-religiöser Ideale darstellend), ins Italienische,
Englische übersetzt, auch ins Deutsche von Margarethe Lisco, Berlin 1895,
2. Aufl. 1897. — A. Hertzog, Franz von Assisi, Zabern 1894. — H. Ussing,
Frants of Assisi, Kjöbenhavn 1894. — Hausrath, Weltverbesserer Bd2 (po-
pulär). — Oesterlej'-, St. Francis of Assisi, Lessons from a noble life, Lon-
don 1902 (populär). — Miss Oliphant, St. Francis, neue Ausgabe, London
1902 (Novelle). — A. G. Little, St. Francis, Lectures etc., London 1897
(populär). — Leon de Kerval, St. Fr. d'Assise, Paris 1898 (erbaulich). —
Theodore de la Rive, St. Fr. d'Assise, Geneve 1901 (populär). — Doreau,
St. Fr. d'Assise etc., Paris 1902 (desgleichen). — Paul Heniy, St. Fr. d'A.
et son ecole, Paris 1908. — H a u c k , Kirchengesch. Deutschlands 4
p. 366 ff. — Miss Anna Stoddart, Francis of Assisi, London 1903 (popu-
lär, fehlerhaft, aber hübsche Bilder).
IL Detail. — A. Die Quellen. 1. Publikationen: Sba-
ralea, Bullarium Franciscanum 5 Bde., 6. Bd. ed. Eubel. Analecta
Franciscana, Quiu-acchi 1885 ff., t. 1— 3 (herausgegeben von den
Minoriten). Analecta Bollandiana, Bruxelles t. 18 ff. Textus
Serapliicae legislationis origiuales, Quaracehi 1897. Documenta an-
Einleitung. LXXI
tiqua Franciscana ed. L. Lemmens; p. 1: Scripta Leonis ; p. II: Specu-
lum perfecfcionis ; p. III: Extractiones ex legenda antiqua. Fragment a
Franciscana ed. L. Lemmens, bisher 3 faseiculi, Romae 1902 ff. —
Bibliotheca ascetiea. medü aevi, bisher 1 Bd. Quaracchi 1904. — C o 1-
lection d'Etndes et de documents pour l'histoire reli-
gieuse et litteraire du Moyen Age ed. Paul Sabatier, Paris
1898 t. 1. Speculum perfectionis, t. 2. Bartholi, de indulgentia, t. 3.
Lempp, Freie Elie de Cortone, t. 4. Actus s. Francisci. — Opuscules
de critique historique ed. P. Sabatier, Paris 1901 ff. Bisher
7 fascicules. — Ausserdem sind zu beachten: Miscellanea Francescana
di Storia, Arte etc. Herausgeber Faloci-Pulignani in Foligno. — Ana-
lecta Franciscana 0. Capuc. Min. Rom 1884 ff. — Etudes Franciscaines,
Paris 1899 ff. — Acta Ordinis Minorum. In diesen Zeitschriften sowie in
den Analecta BoUandiana regelmässige Berichte über die neuen Erschei-
nungen.
2. Zur Quellenkritik: Allgemeine Uebersichten : Little, The
sources of the history of St. Fr. , English Historical Review 1902 Oct.,
übersetzt und kommentiert von Faloci-Pulignani Miscell. 9 p. 120 ff. —
"Walter Goetz, Die Quellen zur Geschichte des hl. Fr. in Zeitschrift für
Zirchengesch. Bd. 22 — 25, demnächst als selbständiges Buch bei Perthes
Gotha 1904. — Sabatier, Vie de St. Fr. 29. tirage p. XXX ff. (jetzt ver-
altet) ; Collection t. 1 Introduction. — Einzelnes: lieber die regula
Müller, Anfänge p. 1 ff"., cf. oben p. LX. Ehrle in Zeitschrift für kathol.
Theologie 11 p. 725 ff. Sabatier, Vie de St. Fr. p. 288 ff'. Lempp in
Collection 8 p. 477 ft". Lemmens, Opuscula p. 160 ff. Ueber das Testa-
ment Loofs, Christliche Welt 1894 nr. 27—29; Sabatier in Collection 1
p. XXXIIl n. 2 ; Lemmens, Opuscula p. 173 ff. Ueber den Sonnenge-
sang cf. ausser den oben p. LVIII genannten Schriften Della Giovanna in
Giomale stör, della letteratura ital. 25,29,38. Faloci-Pulignani in Mis-
cell. Francisc. 6 p. 43 ff., 7 p. 17 ff. Ueber die Biographien und Bio-
graphen : Mandonnet, Prere Leon, Historien de St. Fr. in Revue Thomiste
1898 p. 295 ff. Minocchi in Archivio storico italiano ser. V. t. 24 p. 249 ff.,
26 p. 81 ff. Derselbe, Nuovi studi suUe fonti biografiche di s. F. d'A.
Firenze 1901. Knöpüer in Theologische Revue, Münster 1903 t. 2 nr. 16
bis 18. — Ju 1 i a n v n Speyer: siehe oben p. LXIV und dazu van Or-
troy Anal BoUand. 19 p. 321 ff. — Sogenannte Legenda Trium
Sociorum: van Ortroy, AnaL Bolland. 19 p. 119 ff, (epoche-
machend, erste scharfe, kritische Analyse der Legende). Marcellino da
Civezza e Teofilo Domenichelli, La Leggenda di S. Francesco scritta da
isuoi tre Compagni publicata per la prima volta nella sua integritä,
Roma 1899 (verfehlter Versuch eine vollständigere Legenda Trium Socio-
LXXn Einleitung.
rum zu rekonstruieren, unnötiger Weise aucli ins Französische übersetzt
von Arnold Goffin, Bruxelles 1902). Sabatier, De l'authenticite de la le-
gende de St. Fr. dite des Trois Compagnons, Paris 1901. Barine, St. Fr.
d'A. et la legende des trois compagnons, Paris 1901. Tilemann, Specu-
lum perfectionis und Legenda trium sociorum, Leipzig 1902 (antiquiert).
B. Die Greschichte des Pranciscus. — 1. Lokalge-
schichte und Topographie. Antonio Cristofani, Delle Storie
di Assisi libri sei, ediz. -3. Assisi 1902. — Lina Gordon Duff, The story
of Assisi, London 1901. — Paul Sabatier, Dissertazione sul primo luogo
abitato dai frati Minori, su Rivotorto e suU' ospedale dei lebbrosi di
Assisi, Roma 1896. — Alberto d'Alberoro, Gompendio storico del sacro
monte della Verna, Pirenze 1884. — Cruickshank, The Umbrian towns,
London 1901. — Henri Taine, Voyage en Italie 2 vol., neuerdings auch
ins Deutsche übersetzt. — Michele Michaeli, Memorie storiche della cittä
di Rieti, Rieti 1898, 4 vol. — Luigi Bonazzi, Storia di Perugia, Perugia
1899. — 2. Geschichte des Heiligen. — Chronologie cf. Padre
Leone M. Patrem, Appunti critici sulla cronologia della vita di San Fran-
cesco, L'Oriente Serafico (1895), Miscellanea Franciscana 9 p. 76 iF., Fa-
milie des Heiligen : cf. die Uebersicht von Faloci-Pulignani Miscell. Fran-
ciscana 9 p. 74 ff. W. Goetz , Die ursprünglichen Ideale des hl. Franz
von Assisi, Histor. Vierteljahrsschrift 6 (1903). — P. Sabatier, II
perdono di Assisi, Roma 1895 (auch als Anhang der Vie de St. Fr. bei-
gegeben). — 3. Geschichte der Bruderschaft. Karl Müller,
Die Anfänge des Minoritenordens und der Bussbruderschaften, Freiburg
1886, vgl. Goetz a. a. 0. Mandonnet, Compte rendu du 4ife™e congres
international scientifique des Catholiques Vi^me section. Dazu oben p. LX.
Lempp, Antonius von Padua in Zeitschr. f. Kirchengesch. 12, 18. Lem-
mens. Zur Biographie des hl. Antonius, Rom. Quartalschr. 16 p. 408 — 414.
Eduardus Aleneoniensis , Miscellanea Antoniana, Romae 1902. Lempp,
Die Anfänge des Klarissenordens, Ztschr. f. Kirchengesch. 13 p. 181 — 245,
23 p. 626 — 629. Dazu Lemmens in Rom. Quartalschrift 16 p. 98 — 124.
— Glaser, Die franziskanische Bewegung, Münchner volkswirtschaftliche
Studien, Stuttgart 1903. — Ehrle, Die Spiritualen, ihr Verhältnis zum
Ü'ranciskanerorden und zu den Praticellen. Derselbe, Zur Vorgeschichte
des Konzils von Vienne in Ehrle-Denifle Archiv 1 (1885) p. 509—569,
2 p. 108—164, p. 249—327, p. 353-416, 3 p. 1-195, p. 558—623, 4
p. 1—190. Derselbe, Petrus Johannis Olivi 3 p. 409—552. — Zöckler,
Olivi in Hauck-Herzog, Realenzyklopädie ^ Bd. 14. — Ernst Knoth, Üb er-
tino von Casale, Marburg 1903. — Joh. Chrys. Huck, TJbertin von Casale
und sein Ideenkreis, Freiburg im Br. 1903.
Abgeschlossen im März 1904.
S. Francisci Opuscula sincera.
1. Regula non bullata quae dicitur prima ^).
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
Hec est vita evangeüi^) Jesu Christi, quam frater Fran-
ciscus petiit a domino papa^) Innocentio concedi sibi et con- 5
firmari et dominus papa*) concessit et confirmavit (eam)^)
sibi et suis fratribus babitis et futuris.
Frater Franciscus et quicumque erit caput istius religionis
promittat ") obedientiam et reyerentiam domino Innocentio
pape et successoribus eius et omnes '') alii fratres teneantur lo
obedire fratri Francisco et eius succesoribus.
1. Quod fratres vivant in obedientia, sine
proprio et in castitate. — Regula et vita istorum
fratrum bec est, sciücet vivere in obedientia, in castitate et
sine proprio, et Domini nostri lesu Christi doctrinam et ve- 15
stigia^) sequi, qui dicit (Mt 19, 21): 'Si vis perfectus esse, vade
et vende omnia, que babes, et^) da pauperibus, et babebis
tbesaurum in celo; et veni, sequere me.' Et (Mt 16, 24): 'Si
1) Incipit regula prima sanctissimi patris nostri Francisci, quam
ipse fecit et dominus papa Innocentius tertius sibi confirmavit sine buUa
AS. Hec est prima regula, quam lecit beatus Franciscus et papa In-
nocentius confirmavit eam sine bulla B. 2) evangelica AS. ev. J. C.
om. B. 3) om. A2. 4) et ille AS, B. 5) add. AS, B. 6) pro-
mittit A3, AS. 7) om. AS, B. 8) eius add. AS. 9) et —
celo om. A3.
Boehmer, Analekton. Gr. A. 1
2 Regula prima.
quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem
siiara et sequatur me.' Item (Lc 14, so): 'Si quis vult venire
ad^) me et non odit j)atrem et matrem^), uxorem^) et filios
et fratres et sorores, adliuc autem et animam suam, non pot-
ö est meus esse discipulus.' Et (Mt 19, 29) : 'omnis, qui reliquerit
patrem aut matrem , fratres aut sorores , uxorem aut filios,
domos aut agros propter me, centuplum accipiet et vitam
eternam possidebit.'
2. De receptione et vestimentis fratrum. —
10 Si quis divina inspiratione voluerit *) accipere hanc vitam et^)
venerit ad fratres nostros, benigne recipiatur ab eis. Quodsi
fuerit firmus accipere vitam nostram, multum caveant sibi")
fratres, ne de suis negociis'') temporalibus se intromittant, sed
suo ministro ^), quam citius possunt, eum representent. Minister
15 vero benigne ipsum^) recipiat et confortet et vite nostre te-
norem ei^") diligenter exponat. Quo facto, predictus, si vult
vitam ^^) istam accipere, omnia sua vendat — si potest spiri-
tualiter, sine impedimento — et ea ^^) studeat pauperibus ero-
gare. Caveant vero ^^) sibi fratres et ministri fratrum^*), quod
20 de negotüs suis nuUo modo intromittant se. Nee recipiant^")
ab eo^*^) aliquam pecuniam, neque per se neque per interpo-
sitam personam; si tamen indigent^^) aliis necessariis cor-
poris '^), preter pecuniam recipere possunt ") fratres causa pre-
sentis ''") necessitatis, sicut alii pauj)eres ^^). Et cum reversus
25 fuerit, minister concedat ei pannos probationis usque ad an-
num, scilicef''-) duas tunicas sine caputio et cingulum et bra-
cbas et capparonem usque ad cingulum. Finito vero anno et
1) post AS. 2) et add. B. 3) uxores AS. 4) volens AS, B.
5) om. AS, B. 6) om. AS. 7) rebus vel negociis AS . B 2.
8) ad suuin ministrum AS, B. 9) eum AS. 10) sibi A 3, B 1, 2.
11) vitam — acc. om. B et pergit: et si potest spirit. etc. 12} omnia
add. B. 18) etiam B 1, 2. om. AS. 14) eorum A 3. 15) ac-
cipiaiit B. 16) om. AS, B. 17) indigerent ß 1. 18) aliqua neces-
saria c. AS, B 2 ; aliq^ua necessitate corporis ß 1 ; alia n. B 8. 19) pos-
sint B 3. 20) om. AS, B. 21) fratres B 1, 2. 22) videlicet A S.
Regula prima. 3
termino probationis, recipiatur ad obedientiam. Postea^) non
licebit ei ad aliam religionem accedere neque 'extra obedien-
tiam^) evagari' iuxta mandatum domini pape^), quia*) secim-
dum Evangelium (Lc 9, 02) 'nemo mittens manum ad aratrum
et aspiciens retro apttis est regno Dei'. Si aiitem aliqiüs 5
venerit") qm sua dare pauperibus ") non potest sine impedimento
et habet spiritiialem voluntatem, relinquat illa et sufficit ei.
Et ^) nuUus recipiatur contra formam et institutionem sancte ^)
ecclesie.
Alii vero fratres, qui") promiserimt obedientiam, babeant lo
unicam^") tunicam cum caputio et aliam sine caputio , si ne-
cesse fuerit et cingulum et bracbas. Et omnes^^) fratres vili-
bus vestibus ^-) induantur , et possint eas repeciare de saccis
et aliis peciis cum benedictione Dei , quia dicit Dominus in
Evangeüo (Mt 11,8): 'Qui^^) in yeste pretiosa sunt et in de- 15
liciis et qui moUibus Testiuntiu" in domibus regum sunt'. Et
licet dicantur bypocrite, non tamen cessent bene facere ; nee
querant caras ^*) vestes in boc seculo, ut possint habere vesti-
menta^°) immortalitalis et glorie^'^) in regno celorum.
3. De divino officio et ieiunio. — Dicit Dominus 20
in Evangelio ^^) (Mc 9, 2s) : 'Hoc genus demoniorum non po-
test exire nisi in ieiunio et oratione.' Et iterum (Mt 6, le):
'Cimi ieiunatis, nolite fieri sicut bypocrite tristes'. Et^®) (Mt26, .11)
'Vigilate et orate, ne in tentationem intretis'. Et (Lc 11, 2):
'Cum oratis, dicite : Pater noster etc.' Propter boc") omnes 25
fratres sive clerici sive laici faciant divinum officium, laudes
et orationes , secundum quod debent facere. Clerici faciant
1) post AS. 2) om. AS. 3) scüicet Honorii III; cf. buUam
'Cum secundum consüium', clatam a. 1220. Sept. 22, Potthast nr. 6361,
BuUarium Pranciscanum I p. 6. 4) nam AS, B. 5) advenerit B 2.
6) add. B 2. 7) om. AS, B. 8) Romane add. AS. 9) iam add.
B 2. 10) unam A 3, B 1, 2. 11) om. A. 12) vestimentis AS.
B 1, 2. 13) Ecce qui mollibus vestimentis etc. B 1. 14) latas
B 2. 15) vestimentum AS, B 1. 16) om. AS, B. 17) in ev. om
AS, B. 18) Et — Pater noster om. AS, B. 19) quod AS.
1*
4 Regula prima.
officium et dicant pro "vivis et pro mortuis secundum consue-
tudinem clericorum Romane ecclesie'). Et ^) pro defectu^) et
negligentia fratrum dicant omni die 'Miserere mei, Dens' et *)
'Pater noster'; pro^) fratribus defunctis dicant 'De profundis
5 cum Pater noster'. Et libros tantum necessarios ad implen-
dum eorum officium possint habere ; et laicis ^) scientibus le-
gere psälterium liceaf^) habere illud. Aliis vero nescientibus
litteras Hbrum habere non liceat^). Laici vero dicant 'Credo
in Deum' et viginti quatuor 'Pater noster' cimi Gloria Patri
10 pro matutino, pro laudibns vero quinque ; pro prima 'Credo
in Deum' et septem 'Pater noster' cum 'Gloria Patri'; pro
tertia, sexta et nona, pro unaquaque earum^) septem; pro
vesperis duodecim; pro completorio 'Credo in Deum' et Sep-
tem 'Pater noster' cum 'Gloria Patri' ; pro mortuis septem
15 'Pater noster' cum 'Requiem eternam' et pro defectu et negli-
gentia fratrum tria 'Pater noster' quolibet^") die.
Et simihter omnes fratres ieiunent a festo Omnium Sanc-
torum usque ad Natale^^) Domini et ab Epiphania, quando
Dominus noster lesus Christus incepit ieiunare, usque ad
20 Pascha. Aliis autem temporibus non teneantur secundum haue
vitam nisi sexta feria ieiunare. Et^^) liceat eis manducare de
Omnibus cibis, qui apponuntur eis, secundumEvangehum (Lc 10,8).
4. De ministris et aliis fratribus, 'qualiter
ordinentur. — In nomine Domini! omnes fratres, qui con-
2ö stituuntur ministri et servi aüorum fratrum, in provinciis et
in^^) locis, in quibus fuerint^*), coUocent suos fratres, quos sepe
visitent et spirituahter moneant et confortent. Et omnes aüi
fratres mei benedicti diligenter obediant eis in hiis que spec-
1) R. ecc. om. B. 2) oin. AS, B. 3) autem add. AS, B.
4) cum B. 5) pro — noster om. AS. 6) etiam add. B. 7) eis
add. B 2. 8) licet AS. 9) qualibet B 1, qualibet horarum
istarum B 2. 10) pro qu. A 3. q. die om. AS. 11) nativitatem
AS. 12) Et — Ev. om. B 1. 13) aliis add. AS. om. AS. B 1, 2.
14) om. AS.
Regula prima. 5
taut ad salutem anime et non sunt contraria^) vite nostre.
Et faciant inter se, sicut dicit Dominus (Mt 7, 12) : 'Quecuin-
que ^) Tultis, ut faciant vobis homines, et tos facite Ulis'. Et
(Tob 4, le) : 'Quod tibi non vis fieri, non *) facias alteri'. Et
recordentur ministri et servi, quod dicit Dominus (Mt 20, 23) : 5
'JSTon veni ministrari, sed ministrare' et quod commissa est
eis cura animarum fratrum, de quibus, si aliquis*) perderetur
propter eorum culpam et malum exemplum, in die iudicii opor-
tebit^) eos*^) reddere rationem coram'^) Domino^) lesu Christo.
5. De correctione fratrum in off ensione '■•). — 10
Ideoque^") animas vestras et fratrum vestrorum custodite, quia
'(h)orrendum est incidere in manus Dei viventis' (Hebr. 10, 31).
Si quis autem ministrorum alicui^^) fratrum aliquid contra Titam
nostram vel contra animam suam preciperet, (frater)non tenea-
tur^^) ei obedire, qnia illa obedientia non est, in qua delictum vel 15
peccatum committitur. Verumtamen omnes fratres , qui sunt
sub ministris et servis^^), facta ministrorum et servorum consi-
derent rationabiliter et diligenter. Et si Tiderint, aliquem illo-
rum carnaliter et non spiritualiter ambulare pro rectitudine
vite nostre, post tertiam^*) admonitionem ^''), si non se^'^) emen- 20
daverit, in capitulo Pentecostes renuntient^'^) ministro et servo
totius fraternitatis , nulla contradictione impediente. Si vero
inter fratres, ubicumque sint, fuerit aliquis frater volens car-
naliter et non spiritualiter ambulare, fratres, cum quibus est,
moneant eum et^^) instruant et corripiant^") humiliter et dili- 25
genter. Quodsi ille post tertiam admonitionem ^") noluerit se
emendare, quam citius possunt, mittant^^) eum vel significent
suo ministro et servo , qui minister et servus de eo faciat ^-),
1) anime sue et add. AS. 2) quodc. AS. 8) ne AS. 4) alique AS.
5) oportet AS. 6) om. AS. ■?) om. B 1. 8) nostro add. AS. 9) con-
fessione B 4. 10) Deoque B 4, Itaque AS. 11) aut AS. 12) te-
neautur AS. 18) fratrum add. B 1, 2. 14) trinam B 2. 15) cor-
reptionem B 1. 16) ipsum add. AS, B 2. 17) renuntiet AS. 18) om.
B 1. 19) recip. AS. 20) trinam correptionem B 2. 21) nuntiant
B 2. 22) faciet AS.
6 Regula prima.
sicut sibi secimdum Deum melius videbitur expedire.
Et caveant omnes fratres tarn ministri et^) servi quam ^)
alii, quod proijter peccatum alicuius ^) vel malum' esemj)lum non
turbentur*) veP) irascantur , quia diabolus propter delictum
5 unius multos vult cornunpere, sed spiritualiter, sicut") melius
possunt, adiuvent illum qui peccavit, quia 'non est sanis opus'')
medicus, sed male habentibus' (Mt 9, 12).
Simüiter^) omnes fratres non liabeant ^aliquam\°) potesta-
tem Tel dominationem '") maxime inter se. Sicut enim dicit
10 Dominus in Evangelio (Mt 20, 25) : 'Principes gentium domi-
nantur eorimi et qui maiores sunt potestatem exercent in eos',
non sie erit inter fratres sed 'quicumque voluerit inter eos^^)
maior fieri, sit eorum minister' (Mt 23, n) et servus, et 'qui
maior est inter eos fiat sicut minor ^^) (Lc 23, 20).
15 ISTec aliquis frater^^) malum faciat vel malum dicat alteri.
Immo magis per caritatem Spiritus voluntarie serviant et obe-
diant invicem. Et bec est vera et sancta obedientia Domini
nostri lesu Christi. Et omnes fratres, quotiescumque ^*) declina-
verint a mandatis Domini et ^°) extra obedientiam evagaverint,
20 sicut dicit propheta (Ps 118, 21), sciant, se esse maledictos ^°)
extra obedientiam, quoadusque^^) de tali peccato exierint^®).
Et^**) quando^") perseverant in mandatis Domini, que promi-
serunt per sanctum Evangelium et vitam ipsorum, sciant, se
in vera obedientia stare, et benedicti sint a Domino.
25 6. De recursu-^) fratrum ad min is tr s^-), et
quod aliquis frater non vocetur prior. — Eratres
in quibuscumque locis sunt, si non possunt in Ulis locis ^^) vi-
1) quam B 2. 2) et B 2. S) alterius B. 4) conturb. AS.
5) et AS, B. 6) prout AS. . 7) necessarius AS. 8) Aliter AS.
9) add. B3. 10) devotionem vel pietatem AS. 11) vos AS. 12) iu-
nior A, B 1. 13) nuUum add. AS. 14) quomodocumque A. 15) et
— propheta om. A 1. 16) om. A 1. 17) quousque AS. 18) ste-
terint in tali peccato scienter AS, B. 19) Et — Domino om. B 1.
20) cum j)erseveraverint AS, B 2. 21) egressu AS. 22) ministrum AS.
23) in — locis om. AS, B.
Regula prima. 7
tarn nostram observare^), quam citius possunt, recurrant ^) ad
suum ministrum ipsi hoc significantes. Minister vero eis ta-
liter studeat providere, sicut ij)se vellet sibi fieri, si in consi-
mili casu esset. Et niülus in vita ista^) Yocetur prior, sed
generaliter omnes vocentur fratres minores. Et alter alterius 5
lavet pedes.
7. De modo serviendi etlaborandi*). — Om-
nes fratres , in quibuscumque locis steterint ^) apud alios ad
serviendmn vel'') laborandum, non sint camerarii nee cellararii'^)
nee presintin®) domibus^), in^°) quibus serviimt, nee recipiant lo
aliquod officium, quod scandalum generet yel 'anime sue faciat
detrimentum' (Mc 8, 36). Sed sint") minores et subditi Om-
nibus, qui in eadem domo sunt.
Et fratres, qui sciunt laborare, laborent et eandem artem
exerceant, quam noverint, si non'^) fuerit'^) contra salutem 10
anime ^sue\ et honeste poterunt^*) operari. Nam propbeta ait
(Ps 127, 2) : 'Labores ^^) manuum tuarum quia manducabis, bea-
tus es et bene tibi erit' et apostolus dicit^") (2 Tb 3, 10): 'Qui
non vult operari non manducet'. Et unusquisque in ea arte
et officio ^^), in quo Tocatus est, permaneat' (1 Cor 7, 23). Et 20
pro labore possint^^) accipere omnia necessaria preter pecu-
niam. Et, cum ^ ") necesse fuerit, vadant pro elemosina ^°) sicut
alii pauperes^^). Et liceat eis habere ferramenta ^^) suis artibus
oportuna ^^).
Omnes '^*) fratres studeant bonis operibus insudare , quia 25
1) servare A 3, AS, B 2. 2) revertantur B 2. 3) in — ista
om. AS, B. 4) in laboi-e B2. 5) fuerint vel st. AS; fuerint
ß 2. 6) sive AS. 7) celerarii corr. celrarii A 3. cancellarii B 1, H.
8) om. AS. 9) eorum add. AS, B. 10) om. B. 11) sicut A3.
12) nisi B 1. 13) sit AS. 14) poterit A 2, poterint AS, B. laborare
AS. 15) Labores — apostolus om. B 4. 16) om. AS, B. 17) om.
AS. 18) posset per laborem AS. 19) om. B 1. 20) elemosinis AS, B.
21) fratres B. 22) et instrumenta add. AS,' B. 23) necessaria
AS, B. 24) Et omnes A3.
8 Regula prima.
scriptum est ') : 'Semper facito aliquid boni oj)eris, ut te dia-
bolus inveniat occupatum'. Et iterum ^) : 'Ociositas inimica
est anime'. Ideo^) servi Dei semj)er orationi vel alicui bone
operationi insistere debent.
5 Caveant sibi fratres, ubicmnque fuerint, in heremitoriis *)
vel in aliis locis , quod nulluni") locum sibi approprient nee
alicui defendant. Et quicumque ad eos venerit amicus vel
adversarius, für vel latro, benigne recipiatur. Et ubicumque
sunt fratres et in quocumque loco se invenerinf), sj)iritualiter
10 et diligenter debeant se revereri et bonorare ad 'invicem sine
niurmuratione' (1 Pt 4, 9). Et caveant sibi fratres''), quod non
se ostendant tristes extrinsecus ^) et nubilosos bypocritas, sed
ostendant se gaudentes in Domino"), bilares et convenienter
gratiosos^").
15 8. Quod fratres non recipiant pecuniam.
— Dominus precipit") in Evangelio (Lc 12, 15. 21, 34) : 'Videte,
cavete ab omni malitia et avaritia' ; 'et attendite vobis a
soUicitudine^^)liuiusseculi eta^^) curis buius vite'. ündenuUus^*)
fratrum^^), ubicumque sit et quocumque vadit , aliquo modo
20 tollat nee ^^) recipiat nee recipi faeiat pecuniam aut denaiios,
nee occasione vestimentorum nee librorum nee pro pretio ali-
cuius laboris, irnmo nulla occasione^''), quia non debemus ma-
iorem babere utiUtatem et reputare in pecunia^^) et denariis
quam in lapidibus. Et illos vult diabolus excecare "), qui eam
1) Immo Hieronymus, Epist. 125 (alias 4) § 11 ed. Vallarsi t. 1.
2) Immo Anseimus Cant. epist. 1. 3, 49 ed. Gerteron p. 385. 3) Idcirco
AS. 4) heremis AS, B. 5) nunquam B 2. 6) inveniunt AS.
7) om. AS, B. 8) om. B 4. 9) om. AS. 10) cf. 2 Gel. 3, 68 :
Pro generali commonitione in quodam capitulo seribi fecit iiaec verba:
'Caveant fratres, ne se ostendant extrinsecus nubilosos et hypocritas
tristes, sed ostendant se gaudentes in Domino, bilares et iucundos et
convenienter gratiosos.' 11) predicit AS. precepit B 2. 12) solli-
citudinibus B 1. 13) om. B 1. 14) nemo B 2. 15) frater A 3.
16) aut AS. 17) nisi propter manifestam necessitatem infirmorum
— add. AS, H, B. 18) peeuniis AS. 19) oececare coit. excecare A 2
obcecare AS, B.
Regula prima. 9
appetunt veP) lapidibus meliorem reputant ^). Caveamus ergo
nos, qui omnia reliquimiis^), ne pro tarn modico regnum celo-
rum perclamiis. Et si in aliqiio *) loco ^) inveniremus dena-
rios "), de hiis non curemus tanquam de pulvere, quem pedibus
calcamus ''), quia 'vanitas vanitatum, et omnia vanitas (Eccle. 5
1, 2) ^). Et si forte, quod absit, contingeret ^), aliquem fratrem
pecuniam vel denarios coUigere vel habere^"), omnes fratres
teneamus") eum pro falso fratre et pro apostata^^) et füre et
latrone et loculos babente, nisi vere penituerit. Et nullo modo
fratres recipiant nec^^) recipi faciant^*) nee querant nee queri 10
faciant pecuniam vel pecunie^^) elemosinam nec^^) denarios pro
aliquibus domibus veP'') locis nee cum persona pro '^) talibus
locis pecunias vel denarios querente vadant. Alia autem ser-
■\itia, que non sunt contraria vite nostre, possunt fratres fa-
cere^") cum benedictione Dei. Fratres tarnen in manifesta ^°) 15
necessitate leprosorum possunt j)ro eis querere elemosinam.
Caveant tamen multum a pecunia. Similiter caveant omnes
fratres, ut^^) pro nullo '''^) turj)i liicro terras cü'cumeant ^^).
9. De petenda elemosina. — Omnes fratres stu-
deant sequi bumilitatem et paupertatem Domini nostri lesu 20
Christi et recordentur, quod nihil aliud oportet nos '^*) habere
1) et B 1. 2) deputant AS. 3) relinquimus A 1, AS. 4) alico
AI. 5) casu AS. 6) om. B'2, 4. 7) conculcamus AS. 8) Cf.
Legenda quae dicitur Trium Socioruin ed. Faloei — Pulignani c. 9 § 35 :
Unde in una ipsaruin — sc. regularum — dixit in detestationem pe-
cuniae : 'Caveamus qui reliquimus omnia , ne pro tam modico regnum
caelorum perdamus. Et si pecuniam in aliquo loco inveniremus, non
curemus plus quam pulverem, quem pedibus calcamus.' 9) contigerit
B 1. 10) ita AI. A2 et AS addunt: excepto solum modo pro ne-
cessitatibus infirmorum. AS et B : excepta solummodo predicta infir-
morum necessitate. : 11) teneant B. teneantur habere AS. 12) om.
A 1, AS, B. 13) vel AS, B 1. 14) pecuniam add. B 2. 15) pe-
cuniam pro elemosina B. IG) vel AS. 17) domibus vel om. B 2.
18) cum AS. 19) sie A3, in locis add. AI, 2, B 1, 2; talibus locis
AS. 20) magna A2; mangna AI; manifesta A3, AS, B. 21) ne
pro aliquo AS. 22) uUo B 1. 28) circuient AS. 24) om. A 2, 3.
10 Regula prima.
de toto mundo , nisi , sicut dicit apostolus (1 Tim 6, s), 'ha-
bentes alimenta et ^) quibus tegamur, hiis contenti simus'. Et^)
debent gaudere, quando conversantur inter viles et despectas
Ijersonas , inter panperes et debiles et ^) infirmos et leprosos
5 et iuxta viam mendicantes. Et cum necesse fuerit, vadant pro
elemosinis. Et non verecundentur, sed magis ^) recordentur,
quia") Dominus noster lesus Christus, Filius Dei vivi omni-
potentis, posuit faciem suam ut petram durissimam (Is. 50, 7),
nee verecundatus esf) pro'^) nobis fieri pauper et hospes et
10 vixit de elemosinis, ipse et beata Virgo et discipuli eins. Et
quando facerent®) eis bomines verecundiam et nollent eis dare
elemosinam"), referant^^) inde gratias Deo, quia de verecundiis
recipient ^^) magnum honorem ante tribunal Domini nostri lesu
Christi. Et sciant^-), quod'^) verecundia non patientibus, sed
15 inferentibus imi^utatur. Et elemosina est hereditas et iustitia,
que debetur pauperibus, quam nobis adquisivit Dominus noster
lesus Chi'istus. Et fratres, qui eam adquirendo laborant, mag-
nam mercedem habebunt et faciunt lucrari et adquirere tri-
buentes ; quia omnia , que homines relinquent ^ *) in mundo,
20 peribunt, sed de caritate et de elemosinis, quas fecerant'^),
habebunt premium a Domino.
Et secure manifestet unus alteri necessitatem suam, ut sibi
necessaria inveniat et ministret. Et quilibet dihgat et nutriat fra-
trem suum, sicut mater diligit et nutrit fiüum suum, in quibus ei^")
25 Dominus gratiam ^'') largietur ^^). Et 'qui^^) manducat non maia-
ducantem nonspernat, et qui non manducat manducantem non iu-
dicet' (Rm 14, 3). Et quandocumque necessitas supervenerit, liceat
universis fratribus, ubicumque fuerint, uti Omnibus cibis, quos
1) e B 1. 2) Sed AS. 3) om. B. 4) om. AS. 5) quod AS.
6) fuit B. 7) et fuifc pauper B. 8) faeiebant AS. 9) helemosinas
A2, 3. 10) referebant AS. 11) recipiebant AS. 12) scient B 1.
13) quia AS, B 1. 14) relinquunfc AS, B. 15) fecerint AB, B4; fe-
cerunt B 1; faciunt AS. 16) eis AS, B. 17) om. B 1, 2.
18) largiretur B 1. 19) qui — spernat et om. A.
Regula prima. 11
possunt homines manducare, sicut Dominus dicit de David
(Mc 2, sc) , qui comedit 'panes propositionis , quos manducare
non licebat, nisi solis ') sacerdotibus'. Et recordentur , quod
Dominus dicit ^) (Lc 21, si) : 'Attendite autem vobis, ne forte
graventur corda vestra in^) crapula et ebrietate et*) curis buius 5
vite, et superveniat vobis repentina dies illa ; tanquam enim
laqueus superveniet in omnes, qui sedent super faciem orbis
terre'. Similiter etiam^) tempore manifeste^) necessitatis faciant
omnes fratres de eorum necessarüs, sicut eis") Dominus gra-
tiam largietur, quia necessitas non babet legem. lö
10. De i n f i r m i s f r a t r i b u s. — Si quis fratrum '')
in^) infirmitatem ^) ceciderit, ubicumque fuerit, alü^") fratres
non dimittant eum"), nisi constituatur unus de^-) fratribus vel
plures, si necesse fuerit, qui sei'viant ei, sicut vellent sibi ser-
viri ; sed in maxima necessitate possunt ipsum dimittere aK- i5
cui^^) fideli '*) persone, que sue debeat satisfacere^^) infirmi-
tati. Et rogo fratrem infinnum, ut referat de omnibus gratias
Creatori^") et quod^''), qualem vult eum esse^^) Deus, talem se
esse desideret sive sanum sive infinnum, quia omnes, quos ad
vitam jireordinavit eternam (Act 13, ds) Deus , flagellorum 20
atque infirmitatum stimulis et compunctionis^") spiritu ^") eru-
divit^'), sicut dicit ^^) Dominus (Apc 8,19): 'Ego quos amo
arguo et castigo'. Si autem frater infirmus ^^) turbaretiu- vel ira-
sceretur ^*) sive contra Deimi suum-°) sive contra fi*atres ^'') vel
si-'') forte postulaverit soUicite medicinas ^^) nimis ''''■') desiderans 25
liberare camem cito morituram ^'') , que est anime inimica, a
1) om. AS, B. 2) clixit A 2. 3) oni. A3. 4) et — vite om.
AS. 5) et A 1, B 2. om. AS. 6) om. B 1, 2. 7) fratribus B 2. 8) om.
Bl. 9) infirmitate B 3, 4. I0)om. A3. 11) ipsum A3. 12) ex
ß 1, 2. 13) alteri B 2. 14) om. AS, B. 15) necesitati et aclcl. B 2.
16) Deo er. suo B 1. 17) om. AS, B. 18) om. AS. 19) com-
punetionibus AS. 20) om AS. 21) erudit AS. 22) dicitur in
apocalipsi AS. 23) fr. inf. om. AS, B. 24) turbabitur — irasce-
tuv AS, B. 25) om. AS. 26) fratrem suum B 2. 27) om. B.
28) mendicans AS. 29) et add. AS. 30) cito in accidiam cadet AS.
12 Regula prima.
malo sibi ^) evenit et carnalis est, et non Yidetur esse de fratri-
bus, quia plus diligit corpus quam animam^).
11. Quod f rat res non blaspb.em.ent nee de-
traliant^), sed diligant se*) ad invicem. — Et")
ö omnes fratres caveant sibi, ut non calumnientur aüquem 'ne-
que ") contendant verbis' (2. Tm 2, 14), immo studeant retinere
Silentium, quandocumque eis Deus gratiam largietur. iJ^eque
litigent inter se neque cum aliis , sed procurent humiliter
respondere dicentes : 'Inutiles servi sumus' (Lc 17, 10). Et non
10 irascantur, quia 'omnis, qui irascitur fratri suo, reus erit iu-
dicio ; qui aiitem dixerit fratri suo : raca, reus erit concilio ;
qui autem dixerit: fatue, reus erit geenne ignis' (Lc 5, 22).
Et diligant '') se ad ^) invicem, sicut dicit Dominus (Jo 15, 12) :
'Hoc est preceptum meimi, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos'.
15 Et 'ostendant") ex operibus' (Je 2, is) dilectionem, quam de-
bent ad invicem, sicut dicit apostolus (1. Jo 3, is) : 'Non dili-
gamus^") verbo neque Lingua, sed opere et veritate'. Et 'ne-
minem blaspbement (Tit 3, 2) ! non murmurent , non ^^) de-
trabant ^'*') aliis ^^), quia scriptum est (ßm 1, 29): 'Susurrones
20 et detractores sunt Deo odibiles'. Et sint 'modesti omnem'^)
ostendentes '*) mansuetudinem ad omnes bomines' (Tit 3, 2).
Non^^) iiidicent, non") condemnent; et, sicut dicit Dominus
(Mt 7, 3), non considerent minima ^') peccata aüorum ^®), immo
magis sua 'recogitent in amaritudine anime sue' (Js 38, 15).
25 Et 'contendant ^^) intrare per angustam portam' (Lc 13,22),
quia 2°) dicit Dominus (Mt 7, 14): 'Angusta porta et arcta via
est, que ducit ad vitam; et pauci sunt qui inveniunt eam'.
1) a malo habet, ut sibi — AS. 2) Cf. de eodem capitulo infra nr. 2.
3) et deturbent (deturpent) AS. 4) om. B 1, 2. 5) ut B 2. 6) neque
— largietur om. B 1. 2. 4. 7) diligent AS. 8) om. AS. 9) ostendit
AS. 10) nos add. AS. 11) nee AS. 12) detrahent AS. 18) om.
AS. 14) babentes AS. 15) nee AS. 16) nee AS, B 2. 17) ni-
mia AS. 18) illorum B 1, eorum B 2. 19) confidant B 4. 20) quia
— via est om. AS.
Kegula prima. 13
12. Demalo visu et frequentia mulier um
vitanda. — Omnes fratres, ubicumque sunt vel quocum-
que^) vadunt, caveant sibi a malo visu et frequentia mulie-
rum, et nullus cum eis consüietur aut per viam vadat ^) solus
aut^) ad mensam in una paropside comedat^). Sacerdotes 5
honeste loquantiu' cum eis dando penitentiam vel aliquod ■*)
spirituale consilium. Et nulla penitus mulier ab aliquo fratre
recipiatur ad obedientiam , sed dato sibi consilio spirituali
ubi^) voluerit, agat penitentiam. Et multum omnes ^) nos
custodiamus et omnia membra nostra munda teneamus , quia lo
dicit Dominus (Mt 5, as) : 'Omnis , qui viderit mulierem ad
concupiscendum eam, iam mecbatus est eam in corde suo' '').
13. Depunitione fornicatorum^). — Si quis
fratrum instigante inimico ^) fomicaretur, habitimi^°), quem
ex sua turpi iniquitate amisit ex toto deponat et a nostra 15
religione penitus repellatur "). Et postea penitentiam faciat
de peccatis suis^'*).
14. Quomodo fratres debeantireper mun-
d u m. — Quando fratres vadunt per mundum , nibil portent
in via^^) 'neque sacculum neque peram neque panem neque 20
pecuniam neque virgam' (Lc 9, 3). Et (Lc 10, 4) 'in quam-
cumque domum iatraverint, pritnum dicant: Fax buic domid.
Et in eadem domo manentes edant et bibant que apud ülos
sunt' (Lc 10, 7). Non resistant malo (Mt 5, 39); sed, si quis
eos in maxillam percusserit, prebeant ei et alteram^*); qui 25
aufert eis vestimentum, etiam tunicam non probibeant. Omni
1) om. AS, B. 2) aut — vadat om. B. 3) aut — comedafc
om. B. 4) aliud AS, B 2. 5) ut B 1, 2, 4. 6) om. A 3. 7) et
apostolus : 'an ignoratis, quoniam membra vestra templum. sunt Spiritus
Sancti? Itaque qui templum Bei violaverit, disperdet illum Deus' (1 Cor
3, 16, 17) — add. A (Clarenus) nescio utrum ipse adiecerit an ex textu
regulae transscripserit. 8) Sie AS ; fomicationis B 1, 2, 4. 9) dia-
bolo AS, B. 10) 'habitu ordinis exuatur ... et' Lm. 11) depellatur
AS. 12) om. A 3, AS. 13) per viam AS, B. 14) et add. AS, B.
14 Regula prima.
petenti se tribnant; et ^) qui aufert ^) que sua^) sunt, non
repetant (Lc 6, 29, so)'.
15. Quod f rat res non teneant be.stiam nee
equitent. — Iniungo omnibus fratribus meis *) tarn clericis
5 quam laicis euntibus per mundum vel morantibus in locis,
quod nullo modo apud se veP) apud alium nee aliquo alio
modo bestiam aliquam habeant. Nee etiam eis liceat equitare,
nisi iufirmitate vel magna ") necessitate cogantur.
16. De euntibus inter saracenos et alios
loin fidel es. — Dicit Dominus (Mt 10, 10) 'Ecce, ego mitto
vos sicut oves in medio luporum. Estote ergo iDrudentes sicut
serpentes et simplices sicut columbe.' ünde quicumque fra-
trum'') voluerint ire inter saracenos et alios infideles, vadant
de licentia sui ministri et servi. Minister vero det^) eis licen-
15 tiam et non contradicat, si viderit, eos esse idoneos ad mit-
tendum; nam tenebitur Domino reddere rationem, si in boc
vel in aliis indiscrete processerit, Pratres vero, qui vadunt,
possunt duobus modis spiritualiter") inter eos conversari. Unus
modus ^"j est, quod non faciant Utes neque colitentiones ^^),
20 sed sint 'svibditi '^) omni bumane creature propter Deum
(1. Pt 2, 13)', et confiteantur, se esse cbristianos. Alius mo-
dus est, quod, cum viderint placere Deo, annuncient verbum
Dei , ut credant in Deum omnipotentem, Patrem et Filium
et Spiritum Sanctum, Creatorem omnium, Pilium ^^) redem-
25ptorem et salvatorem Filium et^*) ut baptizentur et fiant '")
christiani, quia, 'nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu
Sancto, non i^otest intrare in regnum Dei' (Jo 3, 5). Hec et
alia, que Domino placuerint, ipsis et aliis dicere possunt; quia
dicit Dominus in evangeüo ^'') (Mt 10, 32) : 'Omnis , qui con-
1) siquis AS, B. 2) ea adcl. AS, B. 3) om. B 1. 4) nostris
B 1. 5) aut AS. 6) alia AS. 7) divina inspiratione add. AS, B.
fvater — voluerit AS. 8) tribuat AS. 9) om. ß 1, 4. 10) om.
A3. 11) contemptiones A2, 3. 12) suMecti AS. 13) verbum
add. A 8. 14) om. A3. 15) efficiantur AS, B. 16) in ev. om. AB.
Kegula prima. 15
fitebitur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram
Patre meo, qui in est celis' ; et (Lc 9, 20) : 'Qui erubuerit me
et meos sermones, hunc Filius bominis erubescet, cum venerit
in maiestate sua et Patris et sanctorum angelorum'.
Et omnes fratres, ubicumque sunt, recordentur, quod de- 5
derunt se et reliquerunt ^) corpora sua Domino ^) lesu Chi-isto,
et pro eins amore debeant^) illud ■•) exponere inimicis tam visibi-
libus quam invisibilibus , quia dicit Dominus (Mc 8, 35): 'Qui
perdiderit animam suam propter me salvam faciet eam' in
vitam eternam. 'Beati qui persecutionem patiuntur propter 10
iustitiam, quoniam ipsorum est regnum celorum (Mt 5, 10)'.
Si me") persecuti sunt, et vos persequentur (Jo 15, 20). Cum'')
autem persequuntur vos in una civitate, fugite in aliam (Mt
10, 23). Beati eritis^), cum vos oderint bomines et maledi-
xerint vobis^) et jjersecuti vos fuerint") et'") separaverint 13
vos et exprobraverint et eiecerint nomen vestrum tanquam
malum, et^^) dixerint omne malum adverstis vos mentientes
propter me; gaudete in illa die et exultate, quoniam merces
vestra multa''^) est in celis (Mt 5, ii. 12). Dico autem vobis
amicis meis, ne^^) terreamini ab biis! Et nolite timere eosquiso
occidunt corpus et post bec non babent amplius, quid faciant
(Mt 10, 28). Videte, ne turbemini") (Mt 24, c). In patientia
enim vestra possidebitis animas vestras (Lc 21, id). Qui autem
perseveraverit usque in finem, bic salvus erit (Mt 10, 22).'
17. Depredicatoribus. — Nullus fratrum^") pre- 20
dicet contra formam et institutionem ^'') ecclesie et nisi con-
cessum sibi fuerit a ministro suo. Caveant^') vero sibi mi-
1) reliquerint A 1. 2) nostro adcl. B 1. 3) debent AS, B.
i) seil, corpus; se AS, B. 5) Et si vos pars, sie et me — A. 6) si
AS, B. 7) estis AS, B. 8) vos AS, B. 9) pers. — fuerint
ora. AS, B. 10) cum B. 11) cum. add. AI. 12) copiosa AI.
13) non A2. 14) conturbemini A2; terreamini AS, B 1. 15) fra-
ter B2 16) sancte add. AS; sancte Eomane B. 17) Gavent —
minister — concedat B; Caveant — predicent om. AS.
16 Kegula prima.
nistri, ne alicui indiscrete concedant. Omnes tarnen fratres
operibus predicent. Et nuUus minister vel predicator appro-
priet sibi ministerium fratrum ^) vel officium predicationis ^),
sed quacumque hora ei inunctum fuerit, sine omni contradic-
5 tione ^) dimittat suum officium, ünde deprecor *) in caritate
'que Dens est' (1. Je. 4, s), omnes fratres meos predicatores,
oratores, laboratores , tam clericos quam laicos , ut studeant
se liumiliare in omnibus, non gloriari nee in se gaudere nee
interius ^) se exaltare de bonis verbis et operibus , immo de
10 nuUo bono, quod aliquando Dens dicit ^) facit et operatur in
eis et per ipsos, secundum quod dicit Dominus (Lc 10, 20):
'Verumtamen in hoc nolite gaudere , quia Spiritus subüciun-
tur Tobis.'
Et firmiter^) sciämus^), quia non pertinent") ad nos nisi
15 vitia et peccata. Et magis debemus gaudere , 'cum in ten-
tationes varias inciderimus' ^'') (Jac 1, 2), et cum sustinuerimus ^^)
quascumque anime vel corporis angustias et tribulationes in
hoc mundo propter vitam eternam. Omnes ergo fratres ca-
veamus ab omni vana gloria et superbia. Et^-) custodiamus
20 nos a sapientia buius mundi^^) et a prudentia camis ; spiritus
enim carnis vult et studet multum ad verba habenda, sed
parum ad operationem, et querit non religionem et sanctita-
tem interiorem 1*) s^Diritus, sed vult et desiderat religionem et
sanctitatem^s) foris apiiarentem bominibus. Et isti sunt, de
25 quibus Dominus dicit (Mt 6, 2) : 'Amen dico vobis , rece-
perunt mercedem suam'. Spiritus autem Domini vult morti-
ficatam et^*^) despectam, vilem et abiectam et opprobriosam^^)
esse carnem nostram ^^) et studet ad bumüitatem et patientiam
1) om. AS, B 1, 2, 4. 2) om. B 1, 2. 3) conditione B 2. 4) pre-
coi- B 2. 5) intus B 2. 6) vel add. B. 7) Et f. om. B 1. 8) sciatis
AS. 9) pertinet B 1, 2. 10) incidamus B 2. 11) sustinemus B.
sust. — corporis om. AS. 12) om. B. 13) seculi AS. 14) om.
AS ; in interiori spiritus B 3 ; in interiorem spiritum A. 15) et s.
om. AS. 16) om. A. 17) et opprob. om. A. 18) om. AS, B.
Regula prima. 17
et^) puram et^) simplicem et Teram paeem spiritus et semj)er
super omnia desiderat divinum timorem et divinam sapientiam
et divinum amorem Patris et Filii et Spiritus Sancti.
Et ^) omnia bona *) Domino Deo altissimo et summo red-
damus et omnia bonaipsius^) esse recognoscamus ") et de om- 5
nibus ei gratias referamus, a quo bona cuncta procedunt. Et
ipse altissimus et summus, verus ef) solus Deus habeat ea^)
et ei reddantur et ipse recipiat omnes honores et reverentias"),
omnes laudes et benedictiones"), omnes gratias et omnem glo-
riam, cuius est omne bonum, qui 'solus est bonus' (Lc 18, m). lo
Et quando videmus vel'") audimus, bomines malum dicere vel
facere vel Deum blasjjhemare ") , nos benedicamus et bene-
faciamus et laudemus Deum, qui est benedictus in secitla secu-
lorum '^). Amen.
18. Qualiter minist ri conveniant ad invi-15
c e m. — Quolibet anno unusquisque minister cum fratribus suis
potest *^) convenire, ubicumque placuerit eis '*), in festo S. Mi-
chaelis arcbangeli de hiis, que ad Deum pertinent, tractaturus.
Omnes autem ministri, qui sunt in ultramarinis et^°) ultramon-
tanis partibus, semel in tribus annis^*') et alii ministri semel 20
in anno veniant ad capitulum in festo Pentecostes-"'') apud
ecclesiam^^) sancte Marie de Portiuncula, nisi a ministro et
servo totius fraternitatis aliter fuerit ordinatum.
19. Quod^") fratres vivant c atli.oli c e^"). —
Omnes fratres sint catholici, vivant et loquantur catholice. Si 25
quis vero erraverit a fide et vita catbolica in dicto vel in facto
1) om. B. 2) simplieitatem AS, B 1, 2. 3) ufc add. A 3.
4) bona — bona om. AS. 5) ab ipsis AS. 6) recognoscimus
AS. 7) om. B. 8) om. AS, B. 9) et add. AS. 10) vid.
vel om. A. 11) sie A etB 3; 'audimus malum dici vel fieri vel blas-
phemaii' AS, B 1, 2. 12) om. B. 13) possifc AS. 14) ei
AS. 15) in add. AS. 16) conveniant add. AS. 17) in pente-
coste B 1, 2. 18) om. AS. 19) omnes add. AS. 20) sint
catholici AS.
B o e h m e r , Analekten. Gr. A. 2
18 Regula prima.
et 11011 se eiiiendaverit, a nostra fraternitate iienitus expella-
tur'). Et omiies clericos et omnes religiosos habeamus pro
dominis in hiis que spectant ad salutem anime et a nostra
religione non deviant^), et^) ordinem*) et officium eorum et
5 administrationem in Domino^) veneremur.
20. De confessione fratrum et de r e ceptione")
corporis et sanguinis Domini nostri lesu Christi.
— Fratres mei benedicti tam clerici quam laici confiteantur
peccata sua sacerdotibus nostre religionis ^). Et si non^)
10 potuerint"), confiteantur aliis discretis et catbolicis sacerdoti-
bus scientes firmiter et attendentes, quia^"), a quibuscumque
sacerdotibus catbolicis ^^) acceperint penitentiam et absolutio-
nem, absoluti procul dubio erunt ab illis peccatis , si peni-
tentiam sibi^-) iniunctam j)rocuraverint bumiliter et fideliter
15 observare ^^). Si vero tunc sacerdotem habere non potuerint '*),
confiteantur fratri suo, sicut dicit apostölus lacobus (Jac 5, ic) :
'Contitemini alterutrum ''') peccata vestra'. ISTon taiiien ob hoc i")
dimittant recurrere ad sacerdotes, quia potestas ligandi et sol-
vendi soUs sacerdotibus est concessa. Et sie contriti et con-
20 fessi sumant corpus et sanguinem Domini nostri lesu Christi
cum magna humilitate et veneratione recordantes ^'') , quod^^)
ipse^") Dominus dicit (Jo 6, 55) : 'Qui manducat meam carnem
et bibit meum sanguinem habet vitam eternam' , et (Lc 22, 19) :
'Hoc facite in meam commemorationem'.
25 21. De laude et exhortatione, quam possunt
facere omnes fratres. — Et hanc vel ^°) talem exhor-
1) eiciatur A 1. 2) deviaverint A 2 ; deviaverunt A 3 ; ad nost-
ram religionem non deveniat B 4. 3) ad AS. 4) vitam et amm.
A 1, 3. 5) in D. oni. AS. 6) perceptione AS. 7) nostris reli-
giosis B 2. 8) om. B 2. 9) ita B 1, AS; poterunt B 2. 10) quod
B 1, 2. AS. 11) om. AS. 12) om. A 3. 18) portaverint
humiliter et fideliter otservaverint B 3. 14) poterunt AS, Lm.
15) alterutri B 2. 16) propter hoc A 3; adhuc B 4, 17) atten-
dentes B 1 ; Attendamus AS. 18) quid AS. 19) om. AS.
20) ita A ; om. B 1, 2.
Regula prima. 19
tationem et laudem omnes fratres mei, quandocumque placuerit
eis, annuntiare possunt inter quoscumque homines cum bene-
dictione Dei: Timete et lionorate '), laudate et benedicite,
gratias agite et adorate Dominum Deum omnipotentem in Tri-
nitate et Unitate , Patrem et Filinm et Spiritum Sanctum, 5
creatorem omnium. 'Agite penitentiam **). Facite dignos fruc-
tus penitentie' (Mt 3, 2), quia scitote, quod cito moriemini.
'Date, et dabitur vobis. Dimittite, et dimittetiir vobis' (Lc6,37. ss).
Et 'si non dimiseritis ^), Dominus non dimittet vobis peccata
vestra' (Mc 11, 20). Confitemini ^) omnia peccata yestra ( Jac 5, ig). 10
Beati qui moriuntur in penitentia, quia erunt in regno celo-
rum. Ve Ulis, qui non°) moriuntur in penitentia, quia erunt
ülii diaboli, cuius opera faciunt (Jo 8, n), et ibunt in ignem
eternum. Cavete et abstinete ab omni malo et perseverate
usque in finem in bono. 10
22. Admonitio") fratrum. — Attendamus''), om-
nes fratres, quod dicit Dominus (Mt 5, 44) ^) : 'Diligite inimicos
vestros et benefacite biis, qui oderuntvos'. Nam et Dominus
noster lesus Christus, cuius vestigia sequi (1 Pt 2, 21) debemus,
traditorem suum vocayit amicum et crucifixoribus suis") sponte 20
se obtulit. Amici igitiir^") nostri sunt omnes illi, qui nobis
iniuste inferunt tribulationes et angustias, verecundias et in-
iurias, dolores et tormenta, martirium et mortem ' ') ; quos mul-
tum diligere debemus, quia ex hoc quod nobis inferunt, habe-
mus^^) vitam etemam. Et odio habeamus corpus nostrum^^)2ö
cum suis vitüs et peccatis, quia'^) carnaliter vivendo^") vult
nobis auferre amorem Domini nostri lesu Christi et vitam
eternam et se ipsum cum omnibus perdere in") infernum; quia
1) adorate AS. 2) et add. B 1. 3) hominibus peccata
eorum add. Lm. 4) Conf. — vestra om. AS, B 2. 5) mor. sine
penit. AS. 6) De admonitione AS. 7) Attendite AS. 8) in
evangelio add. AS. 9) om. AS. 10) ergo AS. 11) et m. om.
ß 1. 12) habebimus AS. 13) 'sed corpus nostrum' — add. AS.
14) et AS. 15) diabolus add. B 3. 16) ad AS.
9*
20 Regula prima.
nos per culpam nostram sumus fetidi '), miseri et bono ^) con-
trarii, ad^) malum. autem prompt! *), quia^), sicut dicit Do-
minus in Evangelio (Mc 7, 21. 22) : 'De corde hominum proce-
dunt et exeimt cogitationes male"), adulteria^), fornicationes,
5 homicidia, furta, avaritie, nequitiae, dolus, impudicitia, oculus
malus"), falsa testimonia, blasphemie, superbia^) , stultitia.
Hec omnia mala ab intus de corde hominis ^) procedunt , et
bec sunt, que^") coinquinant bominem'.
Nunc autem, postquam dimisimus mundum, nihil aliud
10 babemus facere, nisi quod soUiciti simus sequi voluntatem Do-
mini et placere sibi'^). Multum caveamus^^), ne simus terra
secus viam vel petrosa vel spinosa, secundum quod dicit Do-
minus in Evangelio (Mt 13, 19—23) : 'Semen^*) est verbum Dei.
Quod antem secus viam ^*) cecidit et conculcatum est, hii sunt,
15 qui audiunt verbum regni et non intelligunt ; et confestim venit
diabolus et rapit quod seminatum est in cordibus eorum, et
tollit verbum de corde eorum, ne credentes salvi fiant. Quod
autem ^°) super i^etrosam cecidit, hü sunt, qui statim, cum
audierint verbum, cum gaudio suscipiunt illud; facta autem
20 tribulatione et persecutione propter verbum continuo scandali-
zantur, et hii radicem in se non habent, sed temporales sunt,
quia ad temj)us credunt et in tempore temptationis recedunt.
Quod autem in spinis cecidit, hii sunt, qui^") verbum Dei au-
diunt; et soUicitudo et erumpne istius seculi et fallacia divi-
25 tiarum et circa reliqua concupiscentie introemites suffocant
verbum, et sine fructu efficitur. Quod autem in terram bonam
seminatum est, hii sunt, qui in corde bono et oj)timo audientes
verbum intelligunt et retinent et fructum afferunt in patientia'.
1) et add. B 1. 2) boni AS. 3) ad — prompti om. AS.
4) et voluntarii add. Lm. 5) et AS. 6) om. AS. 7) ad. —
furta om. AS. 8) et add. AS. 9) hominum B 1. 10) om.
B. 1. 11) ei B 1. 12) timeamus B 1. 13) Semen — mor-
tuos suos p. 21 1. 2 om. AS. 14) om. B 1. 15) om. B 1.
16) om. B 1.
Regula prima. 21
Et propterea nos fratres, sicut dicit Dominus (Mt 8, 22),
'dimittamus mortuos sepelire mortuos suos'. Et multum cave-
amus a malitia et subtilitate Satane, qiü vult, ne homo men-
tem suam et cor^) habeat ad Dominum Deimi; et cii'cumiens
desiderat cor liominis sub specie alicuius mercedis vel adiu- 5
torii tollere et suffocare verbum et precepta Domini a me-
moria et Tiilt cor hominis per secularia negotia et ctiram
excecare ^) et ibi habitare, sicut dicit Dominus (Mt 12, 43— 45):
'Cum ünmundus Spiritus exierit ab bomine, ambulat per loca
arida et inaquosa querens requiem ; et non inveniens dicit : 10
Revertar in domum meam, unde exivi. Et veniens invenit
eam vacantem, scopis mundatam et omatam, Tunc vadit et
assumit septem alios spiritus nequiores se, et ingressi babitant
ibi, et fiunt novissima hominis illius j)eiora j)rioribus'. Unde,
omnes fratres, custodiamus ^) nos multum, ne sub specie ^)iö
alicuius mercedis vel operis^) vel adiutorü perdamus aut tol-
lamus mentem nostram et cor^) a Domino '^). Sed in sancta
caritate, que Deus est (1 Jo 4, le), rogo omnes fratres tarn
ministros quam alios, ut omni impedimento remoto et omni
cura et sollicitudine postposita, quocumque modo melius pos- 20
sunt, debeant servire, amare, adorare et bonorare Dominum
Deum mundo corde et pura mente, quod ipse super omnia
querit. Ac semper faciamus /in nobis\^) babitacidum et man-
sionem ipsi ^), qui ^") est Dominus Deus omnipotens, Pater et
Filius et Spiritus sanctus, qxii dicit (Lc 21, se): 'Vigüate ita- 25
que omni tempore orantes, ut digni babeamini fugere omnia
mala, que Ventura sunt, et stare ante^^) Füium hominis. Et
cum stabitis^-) ad orandum' (Mc 11, 25), dicite : 'Pater noster,
qui es in celis'. Et adoremus eum^^) puro corde, 'quoniam
oportet semper orare et non deficere' (Lc 18, i) ; nam 'Pater 20
1) suum add. AS. 2) curas exercere B 1. 3) eaveamus B 1.
4) spe AS. 5) vel op. om. B 1. 6) nostrum add. AS. 7) Deo add.
B 1 ; ad Dominum B 4. 8) add. AS. 9) ipsius AS ; ei B 1. 10) quo-
niam AS. 11) om. B 1. 12) statis AS. 13) adoramus te AS.
22 Regula, prima.
tales querit adoratores. Spiritus est Deus, et eos qui adorant
eum, in spiritu et veritate oiDortet adorare' (Jo 4, 23—24). Et
ad ipsum recurramus tanquam ad pastorem et episcopum ani-
inarum uostrarum (1 Pt 1, 25), qui dicit (Jo 10, 12) : 'Ego sum
5 Pastor bonus, qui pasco oves meas' et (Jo 10, 15) 'animam meam
pono pro ovibus meis'. 'Omnes autem vos fratres estis; et pa-
trem nolite vocare vobis super terram, unus est enim Pater
vester, qui iu celis est. Nec^) vocemini magistri; unus est
enim magister vester, qui in celis est, Christus' (Mt 23, s— 10).
10 'Si manseritis in me, et verba mea in vobis ^) manserint, quod-
cunique volueritis, petetis, et fiet vobis' (Jo 15, 7). 'übicum-
que ^) sunt duo vel tres congregati in nomine meo , ibi sum
in medio eorum' (Mt 18, 20). 'Ecce, ego vobiscum sum usque
ad consummationem saeculi' (Mt 28, 20). 'Vei'ba, que locutus
15 sum vobis, spiritus et vita sunt'. (Jo 6, 04). 'Ego sum via, ve-
ritas et vita' (Jo 14, «).
Teneamus ergo verba, vitam et doctrinam et sanctum eins
Evangeliiim, qui dignatus est pro nobis rogare Patrem suum
et nomen eins nobis manifestare dicens (Jo 17, g): 'Pater,
20 manifestavi nomen tuum bominibus , quos dedisti mihi *) ;
(17, s— 9) quia'') verba, que dedisti mihi, dedi eis; et ipsi
acceperunt et coguoverunt vere, quia a te exivi, et credide-
runt, quia tu me misisti. Ego pro eis rogo, non pro mundo
rogo, sed pro hiis quos dedisti mihi, quia tui sunt, et omnia
25 mea tua sunt (17, u). Pater sancte, serva eos in nomine tuo,
quos dedisti mihi, ut sint unum, sicut et") nos (17, 13-20).
Hec loquor in mundo, ut habeant gaudium impletum in semet-
ipsis. Ego dedi eis sermonem tuum, et mundus eos'') odio
habuit, qtiia non sunt de mundo, sicut et ego non sum de
30 mundo. Non rogo, ut toUas eos de mundo, sed ut serves eos
1) Nee — Christus om. AS. 2) om. B 1. 3) Ubicumque —
vita 1. 16 om. AS. 4) mihi — in regno tuo p. 23 1. 11 om. AS.
5) quia — mihi om. B 2. 6) inter B 2. 7) eum B 2.
Regula prima. 23
a malo. Mirifica^) eos in yeritate. Sermo tuus veritas est.
Sicut tu me misisti in mundiim '•^), et ego misi eos in raundum.
Et pro eis ego^) sanctifico me ipsum, ut sint ipsi sanctificati
in veritate. Non pro eis rogo tantum, sed pro eis, qui cre-
ditnri sunt propter verbiim eorum in me (17, 23—24) , ut sint 5
consummati*) in unum, et cognoscat mundus, quia tu me
misisti^) et dilexisti eos, sicut et me dilexisti. Et notum fa-
ciam eis nomen tuiun, ut dilectio, qua dilexisti me, in ipsis
sit, et ego in ipsis. Pater, quos dedisti mihi, volo, ut ubi")
'ego siun'^), et illi sint mecum, ut videant claritatem' tuam in 10
regno tuo.
23. Oratio, laus et gratiarum actio ^). —
Omnipotens, altissime , sanctissime et summe Deus , Pater
sancte et iuste, Domine Rex celi et terra, propter temetip-
sum gratias agimus tibi"), quia per sanctam voluntatem tuam i5
et per unigenitum ^ ") Eilium tuum cum ^^) Spiritu Sancto cre-
asti omnia spiritualia et corporalia et nos ad imaginem tuam
et similitudinem factos^-) in paradiso posuisti. Et^^) nos per
culpam nostram cecidimus. Et gratias agimus tibi^*), quia,
sicut per Filium tuum nos creasti, sie et per veram et sanc- 20
tam^^) düectionem tuam, qua dilexisti nos, ipsum verum Deimi
et verum hominem ex gloriosa semper^") Vii'gine beatissima
sancta Maria nasci fecisti, et per crucem et sanguinem et
mortem ipsius^") nos captivos redimi voluisti. Et^^) gratias
agimus tibi, quia ipse Filius tuus iterum^®) venturus est in 25
gloria maiestatis sue mittere maledictos, qui penitentiam non
egerunt et te non cognoverunt, in ignem eternum et dicere
Omnibus, qui te cognoverunt et adoraverunt et tibi servierunt
1) sie B 1, 2, 3; mortifica B 4. 2) mundo B 1. 3) rogo B 2.
4) confirmati B 4. 5) misti B 1. 6) ibi B 2. 7) om. B 2.
8) 'sequitur oratio s. Francisci' AS. 9) om. AS. 10) unicum Lm.
11) et Spiritum Sanctum B 1, in Sp. S. Lm. 12) sanetos AS. 13) a
quo AS. 14) om. AS. 15) et s. om. B 1. 16) om. AS.
17) etiam AS. 18) tuus iterum om. B 1.
24 Regula prima.
in peiiitentia: 'Vervite, benedicti Patris inei, percipite regnum,
quod vobis paratum est^) ab origine mundi' (Mt 25, 34).
Et quia omnes nos niiseri et peccatores non sumus digni^)
nominare te, suppliciter exovamus , ut Dominus nostei* lesus
ö Christus Filius tuus dilectus , 'in quo tibi beue comj)lacuit' -)
(Mt 17, 5), Ulla cum Spiritu Sancto Paraclito^) gratias agat
tibi"), sicut tibi et ipsis placet, pro Omnibus, qui tibi semper
suflicit ad omnia, per quem nobis tanta fecisti''). Alleluia.
Et glpriosam matrem beatissimam ^) Mariam semper Virginem,
10 beatum ®) ]\£icbaelem, Gabrielem ''), ßaphaelem et omnes cbo-
ros beatorum spirituum, Seraphim , Cherubim et thronorum,
dommationum, principatuum et^) potestatum, virtutum, ange-
lorum ') archangelorum , b. loannem Baptistam , loannem
evaiigelistam , Petrum, Pallium et^) beatos patriarchas, pro-
15 phetas, Innocentes, apostolos, evangelistas , discipulos , mar-
tires, confessores^ virgines, beatos Heliam et Enoch et omnes
sanctos, qui fuerunt^) et^) erunt et sunt, propter tuum amo-
rem humiliter deprecamur, ut, sicut tibi ijlacet, pro hiis gratias
tibi referant summo vero Deo, eterno et vivo, cum Eilio tuo
20 karissimo Domino nostro lesii Christo et Spiritu Sancto Pa-
raclito in secula seculorum. Amen. Alleluia^).
Et Domino Deo universos intra sanctam ecclesiam catho-
licam et apostolicam servire volentes et omnes ecclesiasticos^")
ordines, sacerdotes, dyaconos, subdiaconos, acolithos, exorci-
25 stas, lectores, hostiarios et omnes clericos, universos reli^iosos
et universas religiosas^^), omnes j)Tieros et^) parvulos et par-
vulas^^), pauperes et egenos, reges et principes, laboratores,
1) om. B 1. 2) complacuisti B 1. 3) om. AS. 4) AS
pergit : 'Postea in dicta regula dictus pater rogat Dominum nostrum Je-
sum Christum et Spiritum Sanctum et beatam virginem' etc. Omittit
igitur quae sequuntur usque 'salvari potest' p. 25 ]. 8. 5) sanctissi-
mam B 1. 6J beatos B 1. 7) et add. B 1, 8) om. B 1.
9) fuerint B 1. 10) sequentes BS. 11) conversas B 3.
12) om. Lm.
Regula prima. 25
agricolas, servos et domiuos, omnes virgines, coiitinentes et^)
maritatas, laicos, masculos et feminas, omnes infantes, adoles-
centes, iuvenes et^) senes, sanos et infirmos, omnes pusillos
et magnos et omnes poj)ulos, gentes, tribus et linguas, omnes
nationes et omnes homines ubique terrarum, qni sunt et erunt, 5
humiliter supplicamns et rogamns nos omnes fratres minores,
servi inutiles, ut omnes in vera fide et penitentia persevere-
mus, quia aliter nnllns salvari potest. Omnes diligamns ex
toto corde, ex tota anima, ex tota mente, ex tota vii-tute et
fortitudine, ex toto intellectu et omnibus viribus (Deut 6, 5), lo
toto nisu, toto affectu, totis visceribus, totis desiderüs et vo-
luntatibus Dominum Deum, qui totum corpus, totam animam
et totam vitam dedit et dat omnibus nobis, qui nos creavit
et^) redemit et sola sua misericordia salvabit^), qui nobis
miserabüibus et miseris, putridis et fetidis, ingratis et malis 15
omnia bona fecit et facit.
Nibn ergo aliud desideremus 3) , nihü aliud velimus, nihil
aliud i^laceat et delectet nos nisi Creator et Redemptor et
Salvator noster, solus*) verus Deus, qui est plenum bonum.
omne^) bonum, totum bonum, verum et simimum bonum, qui 20
solus est bonus (Lc 18, 19), pius et^) mitis, suavis et") dulcis,
qui solus est sanctus, iustus, verus et rectus, qui solus est
benignus, innocens et mundus, a quo et per quem et in quo
est omnis venia, omnis gratia, omnis gloria omnium peniten-
tium, omnium^) iustorum, omnium beatorum in ceHs gauden- 20
tium^). Nihil ergo nos impediat, nihil separet, nihil inter-
poUet^). Ubique'") nos omnes, omni loco, omni hora et omni
tempore, cotidie ^i) et continue credamus veraciter et hiunüiter
et in corde teneamus et amemus ^^), honoremus, adoremus, ser-
viamns, laudemns et') benedicamus, glorificemns et^) super- 30
1) om. B 1. 2) salvavit B 3. 8) desideramus AS. 4) et
add. AS. 5) 0. b. t. b. om. AS. 6) et — benignus 1. 23 om. AS.
7) et AS, Lm. 8) cong. Lm. 9) interpellet AS. 10) qu B 1,
quin B 4; ubicumque AS. 11) tota die B 4. 12) et add. AS.
26 Regula prima.
exaltemus, magnificeraus et gratias agamus altissimo et summo
Deo eterno, Trinitati et ünitati, Patri et Filio et Spiritui
Sancto, Oreatori omnium, Salvatori^) in se-) credentium et
sperantium et diligentium eimi, qui sine initio et^) sine fine,
5 immutabüis *), imdsibilis, inenarrabilis, ineffabilis, incompreben-
sibilis, investigabilis, benedictus, laudabilis, gloriosus^) super-
exaltatus, sublimis, excelsus, snavis , amabilis , delectabilis et
totus semper super oinnia desiderabilis est") in secula secu-
loruni '').
10 24. — In nomine Dominik) rogo omiies fratres, nt addiscant
tenorem. et sensum eorum, que in ista^) vita ad salvationem
anime nostre scripta sunt, et ista frequenter ad memoriam re-
ducant. Et exoro Deum, ut ipse, qui est omnij)otens ■^'') trinus
et unus, benedicat omnes docentes, discentes, babentes, recor-
15 dantes et ojDerantes ista, quoties^^) repetunt et faciunt que^^)
ibi ad salvationem nostram''^) scripta sunt. Et deprecor om-
nes i*) cvim osculo pedum, ut miütum düigant^^), custodiant et
reponant bec^"). Et^^) es parte Dei omnipotentis et domini
pape et per obedientiam ego frater Franciscus firmiter pre-
20 cipio et iniungo, ut ex biis, que in ista vita scripta sunt, nul-
lus minuat vel in ipsa scriptum aliquod desuper addat-*^), nee
aliam regulam fratres babeant.
Gloria Patri et Füio et Spiritui Sancto, sicut erat in prin-
cipio et nunc et semper et in secula seculorum. Amen.
1) om. AS. 2) eum AS. 3) om. B 1. 4) invaria-
bilis AS; ammirabilis Bl, 4. 5) et add. B 1. 6) om. AS, B 1.
7) AS pergit: Conclusio finalis beati Francisci. 8) Dei omnipotentis
add. AS. 9) illa AS. 10) om. B 1. 11) rep. — faciunt
om. AS. 12) ea. Hec — B 1. 13) vestram B 1; anime nostre
AS. 14) vos B 1, 4. 15) diligatis etc. B 1, 4. 16) istam
'b 3; om. AS. 17) om. B 1. 18) superaddat AS.
Fragment a regulae. 27
2. Pragmenta regalae ante buUam Honorii papae III.
coEseriptae.
I.
Speculum perfectionis c. 4, § 44 ed. Sabatier pag. 78:
Sicut in prima regula continetur : 'Nihil sub celo habere vo- ö
lentes nisi sanctam paupertatem, per quam nutriuntur a Do-
mino in hoc seculo cibis corporalibus et spiritualibus et in
futiiro celestem consequentur hereditatem'.
n.
Hugo de Digna, expositio regulae, Monumenta ordi- lo
nis Müiorum, tractatus tertius f. 60': Ipsum autem infirmum
ante buUam sanctus in regula sie monebat:
1. 'Rogo fratrem infirmum, ut referendo de omnibus gra-
tias Creatori, qualem vult eum Dominus, talem se esse desi-
deret, sanum sive infirmum'. 15
Et post j)auca:
2. cf. Speculum c. 4, §42 'in prima regula', 2 Ce-
lano 3, 110 'in qua dam regula fecit scribi':
'Rogo omnes fratres meos-^), ut in 2) infirmitatibus non
irascantiu- vel conturbentur contra Deum vel ^') contra fratres, 20
nee multum sollicite postulent medicinam*) nee nimis deside-
rent liberare carnem cito morituram, que est anime inimica,
sed°) de omnibus gratias agant et, quales vult eos Deus esse,
tales esse '') desiderent. Quos enim Deus ad vitam preordinavit
etemam, flagellarum et infirmitatum stünulis erudit, sicut ipse 25
aif): 'ego, quos amo, arguo^) et castigo' (Apc 3, m).
1) infirmos add. Gel. 2) suis add. Spec. Gel. 3) nee Gel.
4) medicinas Spec. Gel. 3) 5) sed — castigo om. Digna; sed om.
Gel. 6) se fore Gel. 7) dixit Gel. 8) corrigo Gel.
28 Epistola ad quendam ministrum.
3. Epistola ad quendam ministrum a. 1223. in. data^).
Pratri ISF.^) ministro^). Dominus te benedicat. Dico
tibi sicut ijossum de facto aniine tue, quod ea, que te im-
pediunt, amare Dominum Daum, et quicumque tibi*) im-
5 pedimentum fecerint sive fratres sive alii, etsiamsi te verbe-
rarent, omnia debes liabere pro gratia. Et ita velis et non
alind. Et boc sit tibi per veram obedientiam Doniini Dei^)
et meam, quia firniiter scio, quod illa") est vera obedientia.
Et dilige eos, qui ista faciunt tibi^ et non velis aliud de eis,
10 nisi quantum Dominus dederit tibi. Et in boc dilige eos et
non'^) velis, quod^) sint meliores cbristiani. Et istud") sit
tibi plus quam beremitorium^"). Et in boc volo cognoscere,
si^i) düigis Dominum et me servum suum et tuum, si feceris
istud, sciüceti-) quod non sit-^^) aliqids frater in mundo, qui
15 peccaverit, quantmncumque potuerit peccare, quod, postquam
viderit oculos tuos, unquam^*) recedat sine misericordia tua,
si querit misericordiam, et^^) si non quereret misericordiani,
tu queras ab eo, si vult misericordiam. Et, si milHes postea
appareret^") coram oculis tuis^'^), dilige eum plus quam me ad
20 boc, ut tralias eum ad Dominum, et semper miserearis talibus.
Et istud denunties guardianis-^^), quando poteris, quod per te
ita firmus es^") facere.
1) B 2, B 4, F : Littera, quam inisifc b. Ftanciscus generali ministro
de modo servando (secvandi B 4) circa fratres subditos peecantes mor-
taliter (seu venialiter add. B 2, F). C vertit: Una lectera la quäle
mando el beato Francesco al Generale Ministro de Mondo da Obser-
varsi circa e iratri subditi Che Peccono mortalmente. 2) om.
B 2, F. 3) generali add. B 1, F. 4) om. B 2. 5) mei B 4;
fortasse: pro obedientia corrigendum est. 6) ista B 4, N.
7) ita B 2, B 4, F, N, C ; ut velis B 1, B 6. 8) pro te add. N.
9) illud B 2. 10) meritorium B 4. 11) tu add. B 2. 12) om.
B 4, N. 18) om. B 2. 14) nunquam B 2, F. 15) Et —
vult miseric. om. B 4. 16) peccaret N. 17) om. B 4.
18) guardiano B 4. 19) fii-ment se B 4; e fermino C.
Epistola ad quendam ministrum. 29
De Omnibus autem capitulis, que sunt in regula, que lo-
quuntur de mortalibus peccatis, Domino adiuvante in capitulo
Pentecostes cum consilio fratrum faciemus istud tale capitu-
lum : Si quis fratrum instigante inimico mortaliter peccaverit,
per obedientiam teneatur recurrere ad guardianum^) suum.
Et omnes fratres, qui scirent eum peccasse, non faciant ei
verecundiam nee detractionem , sed magnam misericordiam
babeant circa ipsum et teneant mtdtum privatum jjeccatum
fratris sui; quia 'non est opus sanis medicus, sed male babeu-
tibus' (Mt 9,12). Similiter^) per obedientiam teneantur eum 10
mittere custodi suo cum socio. Ipse^) custos misericorditer
provideat ei, sicut ipse vellet provideri sibi, si in consimUi*)
casu esset. Et, si in aliquo °) peccato veniali ceciderit, con-
fiteatur fratri suo sacerdoti et, si non fuerit ibi sacerdos, con-
fiteatur fratri suo, donec babebit sacerdotem, qui eum absolvat 15
canonice, sicut dictum est; et isti penitus non babeant pote-
statem iniungendi aliam penitentiam nisi istam: 'Vade et noli
amplius j)eccare' (Jo 8, 11).
Hoc scriptum, ut melius debeat observari, babeas tecum
usque ad Pentecosten. Ibi eris cum fratribus tuis. Et ista 20
et omnia aüa, que minus sunt in regula, Domino Deo adiu-
vante prociu'abis ") adimplere '^).
4. Regula a. 1223. Nov. 29. confirmata.
1. In nomine Do mini incipit vita minor um
f r a t r u m. — Regula et vita minorum fratrum haec est, sei- 20
licet Domini nostri lesu Christi sanctum Evangelium obser-
vare vivendo in obedientia, sine proprio et in castitate. Prater
Pranciscus promittit obedientiam et reverentiam domino papae
Honorio ac successoribus eius canonice intrantibus et ecclesiae
1) generale C. 2) Similmente sia tenuto (guardiano) C.
3) qui add. B 2 ; ed esso custode C. 4) simili B 4. 5) alio B 4.
6) procurabitis B 1, F. 7) Amen add. B 1, B 2.
30 Regula bullata,
Romanae. Et alii fratres teneantur fratri Francisco et eius
successoribus obedire.
2. De bis qui volunt vitam istam accipere,
et qualiter recipi debeant. — Si qui voluerint
5 baue vitam accii^ere et venerint ad Iratres nostros , mittant
eos ad suos ministros iirovinciales, quibus solmnmodo et non
aliis recipiendi fratres Hcentia concedatur. Ministri vero dili-
genter examinent eos de fide catbolica et ecclesiasticis sacra-
mentis. Et si baec omnia credant et velint ea fideliter con-
10 iiteri et iisque in ünem firmiter observare et nxores non babent
vel, si babent, et iam monasterium intraverint nxores vel li-
- centiam eis dederint auctoritate dioecesani episcoi^i, voto con-
tinentiae iam emisso, et illins sint aetatis nxores , quod non
possit de eis oriri susjDicio, dicant illis verbum sancti Evan-
15 gelii (Mt 19, 21), quod vadant et vendant omnia sua et ea
studeant pauperibus erogare. Quod si facere non potnei'int,
sufficit eis bona voluntas. Et caveant fratres et eorum mi-
nistri, ne solliciti sint de rebus suis temporalibus , ut libere
faciant de rebus suis, quidquid Dominus inspiraverit eis. Si
20 tarnen consilium requiratur, licentiam babeant ministri mittendi
eos ad aliquos Deum timentes, quorum consilio bona sua pau-
peribus erogentur. Postea concedant eis ijannos probationis,
videlicet duas tunicas sine caputio et cingulum et braccas et
caparonem usque ad cingulum, nisi eisdem ministris aliud se-
25 cundum Deum aliquando videatur. Finito vero anno proba-
tionis, recipiantur ad obedientiam jiromittentes vitam istam
semper et regulam observare. Et nuUo modo licebit eis de
ista religione exii-e iuxta mandatum domini papae^); quia se-
cundimi sanctum Evangelium (Lc 9, 02), nemo mittens manum
30 suam ad aratrum et aspiciens retro aj)tus est regno Dei. Et
illi, qui iam promiserunt obedientiam, babeant unam tunicam
cum caiDutio et aliam sine caputio, qui voluerint habere. Et
1) Cf. bulla Honorii IIL 'Cum secundum consilium' a. 1220.
Sept. 20.
Regula bullata. 31
qui necessitate coguntiu', possint portare calceamenta. Et fra-
tres omnes vestimentis vilibus induantur et possint ea reijeciare
de saccis et aliis peciis cum benedictione Dei. Quos moneo
et exhortor, ne despiciant neque iudicent homines, quos Yident
mollibus vestimentis et coloratis indutos, uti cibis et potibus
delicatis, sed magis unusquisque iudicet et despiciat semetipsum.
3. De divino officio et ieiunio, et quomodo
f r a t r e s d e b e a n t i r e p e 1* m u n d u m. — Clerici faciant
divinum officium secundum ordinem sanctae ßomanae ecclesiae
excepto psalterio, ex quo habere poterunt breviaria. Laici vero 10
dicant viginti quatuor Pater noster pro matutino , pro laude
qidnque, pro prima, tertia, sexta, nona, pro qualibet istarum
Septem, pro vesperis autem duodecim, pro completorio Septem
et orent pro defunctis.
Et ieiunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Nativi- 15
tatem Domini. Sanctam vero Quadragesimam, quae incipit ab
Epipbania usque ad continuos quadraginta dies, quam Domi-
nus suo sancto ieiunio consecravit, qui voluntarie eam ieiunant
benedicti sint a Domino, et qui nolunt non sint astricti. Sed
aliam usque ad Resurrectionem Domini ieiunent. Aliis autem 20
temporibus non teneantur nisi sexta feria ieiunare. Tempore
vero manifestae necessitatis non teneantur fratres ieiunio cor-
porali.
Consulo vero, moneo et exbortor fratres meos in Domino
lesu Christo, ut, quando vadunt per mundum , non litigent 20
'neque contendant verbis' (2 Tim 2, n) nee alios iudicent; sed
sint mites, pacifici et modesti, mansueti et humiles , honeste
loquentes Omnibus, sicut decet. Et non debeant equitare, nisi
manifesta necessitate vel infirmitate cogantur. 'In quamcum-
que domum intraverint, primum dicant : Fax huic domui'. Et 30
secundum sanctum Evangelium de Omnibus cibis, 'qui appon-
untiu- eis, liceat manducare' (cf. Lc 10, ü. s).
4. Qu od fratres non recipiant pecuniam.
— Praecipio firmiter fratribus universis, ut nullo modo dena-
32 Regula buUata.
rios vel pecuniam recipiant j)er se vel per interpositam i^erso-
nam. Tarnen -pvo necessitatibus infirmorum et aliis fratribus
iuduendis per amicos spirituales ministri tantum et custodes
sollicitam ciiram gerant secundum loca et tempora et frigidas
5 regiones, sicut necessitati videriiit expedire ; eo seraper salvo,
iit, sicut dictum est, denarios vel pecuniam non recipiant.
5. De modo laborandi. —, Fratres illi , quibus
gratiam dedit Dominus laborandi, laborent fideüter et devote,
ita quod, excluso otio animae inimico , sanctae orationis et
10 devotionis spiritum non exstinguant, cui debent cetera tempo-
ralia deservire. De mercede vero laboris pro se et suis fra-
tribus corporis necessaria recipiant praeter denaiios vel pe-
cuniam, et hoc bumiliter, sicut decet servos Dei et pauper-
tatis sanctissimae sectatores.
15 6. Quod nihil a p p r o p r i e n t s i b i fratres, et
de eleniosyna petenda et de fratribus infir-
mis. — Fratres iiihil sibi apj)roj)rient nee domum nee locum
nee aliquam rem. /Et tanquam peregrini et advenae' (1 Pt 2, n)
in hoc saeculo in paupertate et humilitate Domino famulantes
20 vadant pro elemosjma confidenter, nee oportet eos verecun-
dari, quia Dominus pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo.
Haec est illa celsitudo altissimae paujDertatis, quae vos, caris-
simos fratres meos, heredes et reges regni caelorum instituit,
pauperes rebus fecit, virtutibus sublimavit. / Haec sit, 'portio
23 vestra, quae perducit in terram viventium' (Ps 141, 7). Cui,
dilectissimi fratres, totaliter inhaerentes nihil aliud pro nomine
Domini nostri lesu Christi in ijerpetuum sub caelo habere
velitis.
Et, ubicumque sunt et se invenerint fratres, ostendant se
30 domesticos invicem inter se. Et secure manifestet imus alteri
necessitatem suam, quia, si mater nutrit et diligit filium suum
carnalem, quanto dihgentius debet quis düigere et nutrire
fratrem suum spiiitualem? Et, si quis eorum in infirmitatem
ceciderit, aHi fratres debent ei servire, sicut vellent sibi serviri.
Kegula buUata. 33
7. De paenitentia fratribiis peccantibus
i m p n e n d a. — Si qui fratrum, instigante inimico, morta-
liter peccaverint, pro illis peccatis, de quibus ordinatum fuerit
inter fratres, ut recurratur ad solos ministros provinciales,
teneantur praedicti fratres ad eos recurrere, quam citius pote- 5
rint, sine mora. Ii)si vero ministri, si presbyteri sunt, cum
misericordia iniungant illis paenitentiam ; si vero presbyteri
non sunt, iniungi faciant per aüos sacerdotes ordinis, sicut
eis secundum Deum melius videbitur expedire. Et cavere de-
bent, ne irascantur et conturbentui' propter peccatum alicuius, lo
quia ira et conturbatio in se et in aliis impediunt caritatem.
8. De electione generalis ministri huius
fraternitatis et de capitulo Pentecostes. —
Universi fratres unum de fratribus istius religionis teneantur
semper habere generalem ministrum et servum totius frater- 13
nitatis et ei teneantur firmiter obedire. Quo decedente electio
successoris fiat a ministris provinciaübus et custodibus in ca-
pitulo Pentecostes, in quo provinciales ministri teneantur semper
insimul convenire, ubicumque a generali ministro fuerit consti-
tutum; et boc semel in tribus annis vel ad alium terminum20
maiorem vel minorem, sicut a praedicto ministro fuerit ordi-
natum. Et si aliquo tempore appareret universitati ministro-
rum provinciaüum et custodum praedictum ministrum non esse
sufficientem ad servitium et communem utilitatem fratrum,
teneantur praedicti fratres, quibus electio data est, in nomine 25
Domini alium sibi eUgere in custodem, Post capitulum vero
Pentecostes ministri et custodes possint singuU, si volueiint et
eis expedire videbitur, eodem anno in suis custodiis semel
fratres suos ad capitulum convocare.
9. De p r a e d i c a t r i b u s. — Fratres non praedicent 30
in episcopatu alicuius episcopi, cum ab eo illis fuerit contra-
dictimi. Et nullus fratrum populo penitus audeat praedicare,
nisi a ministro generali huius fraternitatis fuerit examinatus
et approbatus, et ab eo officium sibi praedicationis concessum.
B o e h m e r , Analekten. Gr. A. 3
34 Regula buUata.
Moneo quoque et exliortor eosdera fratres, iit in praedicatione,
quam faciunt, sint 'examinata et casta eorum eloqiiia'^), ad uti-
litatem et aedificationem populi, annuntiando eis vitia et vir-
tutes, poenam et gloriam cum brevitate sermonis ; quia 'verbum
ö abbreviatum fecit Dominus super terram' (Rm 9, ss).
10. De admonitione et correctione frat-
rum. — Fratres, qui sunt ministri et servi aliorum fratrum,
visitent et moneant fratres suos et humiliter et caritative cor-
rigant eos non praecipientes eis aliquid, quod sit contra ani-
10 mam suam et regulam nostram. Fratres vero, qui sunt sub-
diti, recordentur, quod propter Deum abnegaverunt proprias
Toluntates. Unde firmiter ipraecipio eis, ut obediant suis mi-
nistris in omnibus, quae jjromiserunt Domino observare et non
sunt contraria animae et regulae nostrae. Et, ubicumque sunt
15 fratres, qui scirent et cognoscerent , se non posse regulam
sx)iritualiter observare, ad suos ministros debeant et possint
recurrere. Ministri vero caritative et benigne eos recipiant et
tantam familiaritatem habeant circa ii)SOs, ut dicere" possint
eis et facere sicut domini servis suis; nam ita debet esse,
20 quod ministri sint servi omnium fratrum.
Moneo vero et exbortor in Domino lesu Christo, ut ca-
veant fratres ab omni superbia, vana gloria, invidia, avaritia^),
cura et sollicitudine buius saeculi, detractione et murmuratione.
Et non curent nescientes Ktteras litteras discere, sed attendant,
25 quod super omnia desiderare debent habere spiritum Domini
et sanctam eius operationem, orare semper ad eum puro corde
et habere humilitatem, patientiam in persecutione et infirmitate
et diligere eos, qui nos persequuntur et reprehendunt et argu-
unt, quia dicit Dominus (Mt 5, 44) : 'Düigite inimicos vestros
30 et orate pro persequentibus et calumniantibus vos'. 'Beati qui
persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est
regnum caelorum' (Mt 5, lo). 'Qui autem perseverayerit usque
in finem hie salvus erit' (Mt 10, 22).
1) Cf. Ps 11, 6 et Ps 17, 30. 2) Cf. Lc 12, 15.
Scripta S. Clarae data. 35
11. Quod fratres noningrediantiir mona-
steria monacliariim. — Praecipio firmiter fratribus
imiversis, ne habeant suspecta consortia vel consilia mulienun;
et ne ingrediantur monasteria monacbarum praeter illos, qiiibiis
a sede apostoKca concessa est licentia specialis. Nee fiant 5
compatres virorum vel mulieriim, ne hac occasione inter fratres
vel de fratribus scandaliim oriatur.
12. De etintibus inter saracenos et alios
infideles. — Quicnmqne fratnun divina inspiratione volue-
rint ire inter saracenos et alios infideles petant inde licentiam lO
a suis ministris proYincialibus. Ministri yero nullis eundi li-
centiam tribuant, nisi eis, quos viderint esse idoneos ad mit-
tendum.
Ad haec per obedientiam iniungo ministris, ut petant a
domino papa unum de sanctae Romanae ecclesiae cardinaübus, i5
qui sit gubernator, protector et corrector istiiis fraternitatis,
ut semper subditi et subiecti pedibus eiusdem sanctae Eccle-
siae 'stabiles in fide'^) catliolica paupertatem et humilitatem
et sanctum Evangelium Domini nostri lesu Christi, quod fir-
miter promisimus, observemus. 20
5. Forma vivendi sororibus S. Clarae data.
Quia divina inspii'atione fecistis vos filias et ancillas al-
tissimi summi regis Patris caelestis et Spiritui Sancto vos des-
ponsastis eügendo vivere secundum perfectionem sancti Evan-
gelii, volo et promitto per me et fratres meos semper habere 25
de vobis tanquam de ipsis curam diligentem et solHcitudinem
specialem.
6. Ultima voluntas, quam scripsit sororibus S. Clarae.
Ego frater Franciscus parvidus volo sequi vitam et pau^
pertatem altissimi Doniini nostri lesu Christi et eins sanctis- 30
1) Cf. Col 1, 23.
36 Testamentum.
simae matris et j)erseverare in ea usque in finem. Et rogo
TOS, dominas meas, et consilium do vobis, ut in ista sanctis-
sima vita et paupertate semper vivatis. Et custodite vos mul-
tum, ne doctrina vel consüio alicnius ab ipsa in perpetuum
5 ullatenus recedatis.
7. Testamentum.
1. Dominus ita dedit micbi fratri Francisco incipere fa-
ciendi^) penitentiam : quia^) cum essem in peccatis, nimis^)
micbi videbatur*) amarum videre leproses. Et ipse Dominus
10 condusit me inter illos et feci misericordiam cum Ulis. Et 5)
recedente me ab ipsis , id quod videbatur micbi amarmn,
conversimi fuit micbi in dulcedinem ") animi'^) et corporis. Et
postea parum steti et exivi de seculo.
2. Et Dominus dedit micbi talem^) fidem in ecclesüs, ut
15 ita simpliciter orarem et dicerem : 'Adoramus te, Domine lesu
Cbi-iste, (bic)^) et ad omnes ecclesias tuas, que sunt in toto
mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam
redemisti mundum'.
3. Postea 1") Dominus dedit micbi et dat tantam fidem in
20 sacerdotibus, qui vivunt secundum formam sancte ecclesie Ro-
mane propter ordinem ipsorum, quod si facerent micbi perse-
cutionem, volo recurrere ad ij)sos. Et si baberem tantam
sapientiam, quantam Salomon babuit, et invenirem paupercu-
los sacerdotes buius seculi, in j)arocbüs, (in)^^) quibus morantur,
25 nolo predicare ultra voluntatem ipsorum. Et ipsos et omnes
alios volo timere, amare et bonorare, sicut meos dominos. Et
nolo in ipsis considerare peccatum, quia Filium Dei discerno
in ipsis, et domini mei sunt. Et (boc)^^) propter boc facio, quia
1) statum faciendi L ; facere K et alii. 2) qui B 4. 3) meis K.
4) 'asperum et' add. L. 5) Et — ipsis om. L. 6) delectationem L.
7) anime M, K 8) ita As, K, L; tantam alii. 9) om. As, B 4, K,
L; add. B 3. 10) Et p. L. 11) add. K et aHi. 12) add. M.
Testamentum. 37
nichil Video corporaliter in hoc seculo de ipso altissimo JFilio
Dei, nisi sanctissimum i) corpus et sanctissimum 2) sanguinem
suum, quod ipsi recipiunt et ipsi soll aliis ministrant. Et hec
sanctissima ^) misteria super omnia toIo honorari^), venerari
et in locis pretiosis coUocari. Sanctissima nomina et verba
eius scripta, ubicumque invenero in locis illicitis, volo colligere
et rogo, quod colligantur et in loco honesto coUocentur. Et
omnes tlieologos et, qui ministrant sanctissima verba divina,
debemus bonorare et venerari, sicut qui ministrant nobis spi-
ritum et vitam. 10
4. Et postquam Dominus dedit michi de fratribus, nemo
ostendebat micbi, quid deberem facere , sed ipse Altissimus
revelavit micbi, quod*) deberem vivere secundum formam sancti
Evangelü. Et ego paucis verbis et simpliciterä) feci scribi et
dominus Papa confirmavit micbi. Et illi qui veniebant ad reci- 15
Ijiendum vitam (istam)"), omnia que habere poterant, dabanf)
pauperibus. Et erant^) contenti") tunica una, intus et foris
repetiatai"), cum cingulo et brachis. Et nolebamus plus habere.
Offitium dicebamus clerici secundum alios clericos, layci dice-
bant : Pater noster. Et satis libenter manebamus in ecclesiis. 20
Et eramus ydiote et subditi omnibus.
5. Et ego manibus meis laborabam, et volo laborare. Et
omnes alii fratres firmiter volo, quod laborent ") de laboritio,
quod pertinet ad honestatem. Qui nesciunt, discant, non
propter cupiditatem recipiendi pretium laboris, sed propter 20
exemplum et ad repellendam^^) otiositatem. Et quando non
1) sacrat. L. 2) om. K et alii. 8) honorare — revereii —
collocave K, L; honorare, collocare B 4; liönorare — coUocari B 3.
4) ego add. K. 5) simplicibus L. 6) om. As; add. alii.
7) erogabant K 8) eramus B 4, K. 9) contempti As.
10) qui volebant add. K, B 1, 4; 'qui volebant habebant aliam tunicam
sub illa' L. 11) 'dummodo laborent quod' pergit L. 12) ex-
pell. L.
38 Testamentuni.
daretur^) nobis j)retium laboris, recurramus 2) ad mensam
Domini, petendo elemosinam ostiatim.
6. Salutationem michi Dominus revelavit, ut diceremus :
Dominus det tibi pacem.
5 7. Caveant sibi fratres , ut ecclesias, habitacula pauper-
cula^) et omnia (alia), qne pro ipsis construuntu.r*), penitus non
recipiant, nisi essent, sicut decet sanctam paupertatem, quam
in regula promisimus, semper ibi hosj)itantes sicut advene et
peregrini.
10 8. Precipio firmiter per obedientiam s) fratribus universis,
quod ubicumque sunt, non audeant") petere^) aliquam litte-
ram in curia Romana, per^) se neque") j)er interpositam per-
sonam, neque^") pro ecclesia neque*') pro alio loco neque sub^^)
specie j)redicationis neque pro persecutione suorum corporum:
15 sed ubicumque non fuerint recepti, fugiant in aliam terram ad
faciendam penitentiam cum benedictione Dei.
9. Et 12) firmiter volo obedire ministro generali hujus fra-
ternitatis et alii^^) guardiano, quem sibi placuerit michi dare.
Et ita volo esse captus^*) in manibus suis, ut non possim ire
20 vel facere ultra obedientiam^") et voluntatem suam, quia do-
minus mens est. Et quamvis sim simplex et infirmus, tarnen
semper volo habere clericimi, qui michi faciat offitiuni, sicut
in regula continetur.
10. Et omnes alii fratres teneantur ita firmiter obedire
25 guardianis suis et facere offitium secundum regulam. Et qui
inventi essent, quod^") non facerent offitium secundum regulam,
1) daretur corr. dabatur K. 2) recurramus corr. recurrebamus
K; recurrebamus L. 3) erasit K; et 0. que om. B 4. 4) consti-
tuuntur B 3, 4. 5) per ob. om. B 4, K. 6) vadant B 4.
7) obtinere K. 8) per — personam om. B 8. 9) vel E, L.
10) K pergit: jiro loco aliquo nee sub. 11) pro B 4. 12) om. E.
13) alio E. 14) As radendo fortasse corrigere voluit captivus.
15) L. pergit: non iuxfca voluntatem meam sed suam. 16) qui E.
Testamentum. 39
et^) vellent alio modo variare, aut^) non essent catholici,
omnes fratres, ubicumqiie sunt, j)er obedientiam teneantiir, quod
iibicumque invenerint aliqiiem ipsorum, proximiori custodi illius
loci, iibi ipsiim invenerint, debeant representare. Et custos fir-
miter teneatur per obedientiam ipsum fortiter custodire, sicuti 5
liominem in vinculis die noctuque, ita quod non possit eripi
de manibus suis, donec propria sua persona ipsum s) repre-
sentet in manibus sui ministri. Et minister firmiter teneatur
per obedientiam mittere*) ipsum per tales fratres, qui die
noctuque custodiant ipsum sicut bominem in vinculis, donec lo
representent ipsum coram domino Hostiensi, qui est dominus^),
protector et corrector") totius fraternitatis.
11. Et non dicant fratres: 'Hec est aHa regula', quia bec
est recordatio^), ammonitio^), exbortatio et meum testamentum,
quod ego frater Franciscus parvulus facio vobis fratribus meis 15
benedictis propter boc, ut regulam quam Domino promisimus,
meUus catbolice observemus.
12. Et generalis minister, et omnes alii ministri et custodes
per obedientiam teneantur, in") istis verbis non addere vel
minuere. Et semper hoc scriptum liabeant secum juxta regu- 20
lam. Et in omnibus capitulis que faciunt, quando legunt
regulam, legant et ista verba. Et omnibus fratribus meis
clericis et laycis jirecipio firmiter per obedientiam, ut non
mittant glosas in regula^") neque^^) in istis verbis ^^) dicendo:
'Ita volunt intelligi'. Sed sicut dedit micM Dominus simpli- 25
citer et pure dicere et scribere regulam et ista verba , ita
simpliciter et (pure) sine glosa^^) intelligatis et cum sancta
operatione observetis usque in finem.
1) sed L. 2) om. L. 3) eum K et alii. 4) mittendi As.
5) 'et rector et' add. L. 6) correptor istius B 3. 7) et add. L.
8) et add. B 3, K, L. 9) om. L. 10) regulam B 4. 11) ne-
que — verbis om. B 3. 12) ista verba B 4. 13) et pure intel-
ligatis B 3, 4; et sine glosa int. As; et piire sine glosa int. K, L, M.
40 Verba Admonitionis.
13. Et quicumque hec^) observaverit^), in celo repleatur
benedictione altissimi Patris et in terra rej)leatur benedictione
dilecti Filii sui cum sanctissimo Spiritii Paraclito et omnibus
Yirtutibus celorum et omnibus sanctis. Et ego frater Fran-
5 ciscus parvulus vester^) servus, quantumcumque possnm, con-
firmo vobis intus et foris*) istam sanctissimam benedictionem^).
8. Verba Admonitionis.
Li nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Hec sunt
verba sacre ammonitionis venerabilis patris nostri sancti Fran-
10 cisci ad omnes fratres.
1. De corpore D o m i n i. — Dixit Dominus lesus
discipulis suis (Jo 14, c— a): 'Ego sum via, veritas et vitä.
ISTemo venit ad Patrem nisi per me. Si cognovissetis me, et
Patrem meum utique cognovissetis, et amodo cognoscetis eum
15 et vidistis eum. Dicit ei PMlippus : Domine , ostende nobis
Patrem, et sufficit nobis. Dicit ei lesus : Tanto tempore vo-
biscum sum, et non cognovistis me? Philipiie, qui videt me,
videt et Patrem' meum. Pater 'lucem babitat inaccessibilem'
(1 Tim 6, ig), et 'spiritus est Dens' (Jo 4, 24), et 'Deum nemo
20 vidit unquam' (Jo 1, is)"). Quia spiritus est Deu,s^), ideo non-
nisi spiritu videri potest; quia 'spiritus est, qui vivificat, caro
non prodest quicquam' (Jo 6, oi). Sed nee Filius in eo, quod
equalis est Patri, videtur ab aliquo aliter quam Pater, aliter
quam Spiritus Sanctus. Unde omnes, qui viderunt Dominum
20 lesum Christum secundum liumanitatem et non viderunt et^)
crediderunt secundum spiritum et divinitatem, ipsum esse ve-
1) hoc B 3, 4 K. 2) servaverit L. 3J et add. K, B 3, 4
4) extra E, B 3, 4. 5) K addit : Deo gracias Amen, B 4 addit : qui
fecit fieri hec verba, cui sit omnis honor, omnis laus et gloria in secula
seculorum. Amen. 6) nunquam K. 7). add. B 1, 3, 4, K.
'Quia-Deus' om. M. 8) nee K
Verba Admonitionis. 41
rum Filium Dei, dampnati sunt; ita et modo^) omnes qui
vident sacramentum corporis Christi , quod sanctificatiir per
verba Domiiii super altare per manum-) sacerdotis in forma
panis et vini, et non vident et credunt secundum spiritum et
divinitatem, quod sit veraciter sanctissimum corpus et sanguis 5
Domini nostri lesu Christi, dampnati sunt , ipso ^) Altissimo
testante, qui ait (Mc 14, 22) : 'Hoc est corpus meum et sanguis
mens*) novi testamenti': et (Jo 6, 55) : 'Qui manducat carnem
meam et bibit sanguinem meum habet vitam eternam'.
Unde Spiritus Domini '"), qui habitat in fidelibus suis, ille 10
est, qui recipit sanctissimum corpus et sanguinem Domini;
omnes alü, qui non habent de eodem spiritu et presumunt
recipere eum, 'iudicium sibi manducant et bibunt' (1 Kor 11, 29).
Unde 'filü hominum, usquequo gravi corde' (Ps 4, 3)? Ut quid
non cognoscitis veritatem et 'creditis in Filium Dei' (Jo 9, 30) ? 15
Ecce, cotidie humiliat se, sicut quando (Sap 18, as) 'a regali-
bus sedibus' venit in uterum Virginis; cotidie venit ad nos
ipse humilis apparens; cotidie descendit de sinu Patris super
altare in manibus sacerdotis. Et sicut sanctis apostolis") in
vera carne, ita et modo se nobis ostendit in sacro pane ; et 20
sicut ipsi intuitu') carnis sue tantum carnem suam videbant,
sed ipsum Dominum Deum esse credebant oculis spiritualibus
contemplantes, sie et nos videntes panem et vinum oculis cor-
poreis^) videamus et credamus firmiter eins sanctissimum cor-
pus et sanguinem vivum esse et verum. Et tali modo semper 25
est Dominus cum fidelibus suis, sicut ipse dicit (Mt 28, 20):
'Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem seculi'.
2. De maloproprie voluntatis. — Dixit Do-
minus ad Adam (Gen 2, ig— 17) : 'De omni ligno paradisi co-
mede ; de ligno autem scientie boni et mau ne comedas'. De 30
1) similitei- et modo B 3 ; quia omnes B 4, K. 2) ita As, M.
'manus' alü. 3) summo add. K. 4) mei As. 5) sumens
Dominum B 3; unde qui habet spiritum Domini B 6. 6) apparuifc
add. K et alü. 7) oculis add. Laur. 8) corporis K.
42 Verba Admonitionis.
omni ergo ligno i^aradisi poterat comedere Adam, qui^) dum
non Tenit contra obedientiam, non peccavit. lUe enim come-
dit de ligno scientie boni (et mali)^), qui sibi suam volunta-
tem apj)ropriat et se exaltat de bonis , que Dominus dicit et
5 operatur in ipso ; et sie per suggestionem diaboli et trans-
gressionem mandati factum est ei pomum scientie mali; unde
oportet, quod sustineat penam.
3. De perfecta obedientia. — Dicit Dominus
in evangelio (Lc 14, 33) : 'Qui non renuntiaverit Omnibus, que
lopossidet, non potest meus esse discipulus' ; et (Mt 16,25):
'Qui Toluerit animam suam salvam facere, perdet eam'. Ille
homo relinquit omnia, que possidet, et perdit corpus suum^),
qui se ipsum totum prebet ad obedientiam in manibus*) sui
jH-elati^); et quicquid facit aut dicit, quod ipse sciat, quod
15 non sit contra voluntatem eins , dummodo ") bonum sit quod
facit '■) , vera obedientia est. Et si quando subditus videat
meliora et utiliora anime sue, quam illa que prelatus sibi pre-
cipit^), sua voluntarie^) Deo^") sacrificet; que autem sunt
prelati, opere studeat adimplere. Nam bec est vera et cari-
20 tativa obedientia , que ^i) Deo et proximo satisfacit. Si vero
prelatus precipiat aliquid subdito contra animam suam, licet
ei non obediat, tarnen ipsum non dimittat. Et si ab aüquibus
inde persecutionem sustinuerit, magis eos diligat propter Deinn.
Nam qui "2) prius persecutionem sustiaet, quam velit a suis
25 fratribus seiiarari, vere i^ermanet in perfecta obedientia, quia
ponit animam suam pro fratribus suis (Jo 15, 13). Sunt enim
multi^^) religiös!^*), qui sub spetie meliora videndi quam illa^'^),
1) ita K, B 4, B 6; alü quia. 2) add. B 1, B 4, K. 3) et
animam suam add. B 1, B 4. 4) in m, om. B 1, B 4. 5) B 1
et B 4 perguut: Quia cum facit voluntatem eius, dummodo bene facit,
vera obedientia est. 6) dum K, M. 7) quidquid facit add. K.
8) j)i-ecipiat K. 9) ita As; voluntate M; 'suam voluntatem' alü.
10) om. B 4; K erasit, sed postea superscripsit. 11) quia As.
12) om. B 8. 13) quidam B 4. 14) 'quibus sua meliora viden-
tur' pergit B 3. 15) om. M; ea K.
Verba Admonitionis. 43
que siii prelati precipiunt, retro i) aspiciunt (Lc 9, es) et ad
vomitum proprie voluntatis redeunt (Prov 26, u); Mi homicide
sunt et propter mala sua exempla midtas animas perdere
faciunt.
4. üt nemo appropriet sibi prelationem. — 5
'Non veni ministrari, sed ministrare', dicit Dominus (Mt 20, as).
Illi qui sunt super alios constituti, tantum de illa prelatione
glorientur, quantum si essent in abluendi fratrum pedes offitio
deputati. Et quanto magis turbantur^) de ablata sibi prela-
tione quam de pedimi offitio ^) , tanto magis sibi loculos ad lo
periculum anime componunt.
5. üt nemo superbiat, sed glorietur in cruce
Domini. — Attende*), o bömo, in quanta excellentia po-
suerit te Dominus Dens, quia creavit et formavit te ad ima-
ginem dilecti Filii sui secundum corpus et simüitudinem suam i5
secundum spiritum. Et omnes creature, que sub celo sunt,
secundum se ^) serviunt et cognoscunt et obediunt creatori suo
melius quam tu. Et etiam demones non crucifixerunt eum,
sed tu cum ipsis crucifixisti eum et adbuc crucifigis delectando
in vitiis et peccatis. Unde ergo potes gloriari? ISTam si tan- 20
tum ") esses subtilis et sapiens, quod omnem scientiam baberes
et scires interj)retari omnia genera Unguarum et subtiliter de
celestibus rebus perscrutari, in omnibus biis non potes gloriari ;
quia unus'') demon scivit^) de celestibus magis") et modo
seit de terrenis plus quam omnes bomines , licet aliquis ") 20
fuerit, qui summe sapientie cognitionem a Domino receperit
spetialem. Similiter etiam •^■^) si esses pulcrior et ditior omnibus
et etiam si faceres mirabilia, ut demones fugares, omnia ista
tibi sunt contraria et nicbil ad te pertinent , et in biis nil
potes gloriari ; sed in hoc possumus 'gloriari, in infirmitatibus' so
1) tales retro B o. 2) turbarentur K. 3) abluendi add. K;
ablato abluendi add. B 4. 4) om. K et alii. 5) sec. se om.
B 3, 4, K. , 6) ita K. 7) quia u. om. B 4, 6. 8) om. Laur.
9) om. K et alii. 10) liomo add. B 1, 4, 6. 11) ita K et As, M.
44 Verba Admonitionis.
(2 Cor 12, ö) nostris, et baiulare^) cotidie sanctam crucem
Domini nostri lesü Christi 2).
6. De imitatione Domini. — Attendamus, omnes
fratres, bonum j)astorem, qui pro ovibus suis salvandis crucis
5 sustinuit passionem. Oves Domini secute sunt ^) eum in tri-
bulatione et*) persecutione et*) verecundia, fame et siti, in^)
infirmitate et temptatione ef) ceteris aliis et de büs recepe-
runt a Domino vitam sempiternam. Unde magna verecundia
est nobis servis Dei"), quod sancti fecerunt opera, et nos
10 recitando et predicando ea volumus inde recipere honorem et
gloriams).
7. üt bona operatio sequatur scientiam.
— Dicit apostolus (2 Cor 3, e) : 'Littera occidit, Spiritus autem
vivificat'. Uli sunt mortui a littera , qui tantum sola verba
15 cupiunt sch'e, ut sapientiores inter alios teneantur et j)Ossint
acquirere magnas divitias dantes") consanguineis et amicis.
Et illi religiosi sunt mortui a littera: qui spiritum divin e
littere nolunt sequi, sed sola verba magis cupiunt scire et aliis
interpretari '"). Et illi sunt vivificati a spiritu divine littere,
20 qui omnem litteram, quam sciunt et cupiunt scire, non attri-
buunt corpori^^), sed verbo et exemplo reddunt ea^-) altissimo
Domino Deo, cuius est omne bonum.
8. Dej)eccato invidiQ vitando. — Ait aposto-
lus (1 Cor 12, 3) : 'Nemo potest dicere : Dominus lesus , nisi
25 in Spiritu Saiicto' ; et (B,m 3, 12) : 'Non est qui faciat bonum,
non est usque ad unum'. Quicumque ergo invidet fratri suo
de bono, quod Dominus dicit et facit in ipso, pertinet ad pec-
catum blasphemie, quia ipsi Altissimo invidet, qui dicit et facit
omne bonum.
1) in baiulando B 1, 4. 2) 'in corpore et in mente' add. B 3.
3) fuerunt K, M. 4) cm. K 5) siti in om. K. 6) tent. et
cm. K. 7j om. E. 8) B 3 pergit: 'sed eos imitari nolumus'.
9) et dare B 1, 4. 10) predicare B 4; 'quam operari' add. B 3.
11) sibi B 4. 12) ita Codices.
Verba Admonitionis. 45
9. De dilectione. — Dicit Dominus (Mt 5, a) : Di-
ligite iBimicos vestros etc. Ille eiiimi) veraciter diligit inimi-
cmn suum, qui non dolet de iniui-ia, quam sibi facit, sed de
peccato anime sue uritur proi^ter amorem Dei et ostendit^)
ei ex operibus dilectionem. 5
10. De castigatione corporis. — Mitlti sunt,
qui dum peccant vel iniuriam recipiunt, sepe inculpant inimi-
cum^) vel proximum. Sed non est ita; quia unusquisque in
sua potestate babet inimicum, videlicet corpus, per quod pec-
cat. Unde beatus ille servus, qui talem inimicum traditum in lo
sua potestate semper captum tenuerit et sapienter se ab ipso
custodierit, quia, dum boc fecerit, nullus alius inimicus visi-
biHs vel invisibilis ei nocere poterit.
11. TJt*) nemo corrumpatur malo alterius.
— Servo Dei nulla res displicere debet preter peccatum. Et i5
quocumque modo'') aliqua persona peccaret, et propter boc
servus Dei non'') ex caritate turbaretui* et irasceretur ''■), 'tbe-
saurizat sibi' culpam (B,m 2, s). Hie servus Dei, qui non ira-
scitur neque conturbat se pro aüquo, recte vivit sine proprio®).
Et beatus est , qui non retinet sibi aliquid reddens que sunt 20
cesaris cesari et que sunt Dei Deo (Mt 22, 21).
12. De cognoscendo spiritu Domini. — Sic
potest cognosci °) servus Dei, si babet de spiritu Domini : cum
Dominus operaretur^") per ipsum aliquod bonum, si caro eins
non inde se exaltaret^^), quia semper est contraria omni bono, 25
sed si magis ante oculos suos se baberet viliorem et omnibus
aliis bominibus minorem se existimaret-^-).
1) om. K. 2) ostendet As. 3) 'humane generationis' add.
B 3. 4) C 11 om. B 3. 5) peccato K. 6) ita As, K, M;
non — car. om. B 4. 7) et ir. om. B 4. 8) sine proprio peccato
K; sine peccato M. 9) scire B 3. 10) operatur etc. K.
11) B 1, B 4: non habet de spüritu Dei. Si autem ante oculos etc.
12) ita As, K; B 1 et B 4 pergunt: 'tunc vere habet spiritum Dei;
B 3: si hoc non facit, spiritum Dei non habet.
46 Verba Admonitionis.
13. D e p ati e nti a ^). — Non potest cognoscere^) ser-
Tus Dei, quaiitam liabeat patientiam et humilitatem in se, dum
satisfactum est ei^). Cum autem venerit tempus, quod illi qui
deberent ei satisfacere*), faciunt sibi contrarium, quantam ibi
ä patientiam et bumilitatem habet, tantam babet et non plus.
14. D e j) au per täte Spiritus. — 'Beati pauperes
spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum' (Mt 5, 3). Multi
sunt, qui orationibus et offitiis insistentes midtas abstinentias
et afilictiones in suis corporibus faciunt, sed de solo verbo,
10 quod yidetur esse iniuria suorum corporum, vel de aliqua re,
que sibi°) auferretur ") , scandalizati continuo perturbantur '').
Hii non sunt pauperes spiritu; quia qui vere pauper est spi-
ritu, se ipsuin odit et eos diligit, qui eum percutiunt in maxil-
lam (Mt 5, sa).
15 15. De pace. — 'Beati pacifici, quoniam filü Dei voca-
buntur' (Mt 5, 0). Illi sunt vere pacifici, qui de Omnibus, que
in boc seculo patiuntur, propter amorem Domini nostri lesu
Christi in animo et corpore pacem servant.
16. De munditia cordis. — 'Beati mundo corde,
20 quoniam ipsi Deum videbunt' (Mt 5, s). Mundo corde sunt
qui terrena despiciunt, celestia querunt et semper adorare et
videre Dominum Deum vivum et verum mundo corde et animo
non desistunt.
17. De humili servo Dei. — Beatus ille servus, qui
20 non magis se exaltat de bono, quod Dominus dicit et ojicra-
tur per illum, quam quod dicit et operatur per aüum. Peccat
homo, qui magis vidt recipere a proximo suo, quam non^)
vult") dare de se Domino Deo.
18. De compassione proximi. — Beatus bomo,
30 qui sustinet proxiuium suum secundum suam fragilitatem in
1) K pergit: Beati pacifici etc. 2) cognosci K. 3) B 4
addit: secundum voluntatem vel necessitatem. suam. 4) 'in Omnibus
bonis' add. B 3. 5) eis K. 6) aufertur K. 7) scandalizantur
statim et conturbantur B 3, 4. 8) om. B 1, 4, K. 9) velit K.
Verba Admonitionis. 47
eo, quod *) vellet sustineri ab ipso , si ^) in consimili casu
esset ^). Beatus servus, qui omnia sua bona reddit Domino
Deo, quia qui sibi aliquid retinuerit, 'abscondit in se pecuniam
domini sui' (Mt 25, is) et 'quod putat habere, auferetur ab eo'
(Lc 8, 12). 5
19. De h u m i 1 i s e r v D e i. — Beatus servus, qui
non tenet se meliorem, quando magnüicatur et exaltatur ab
liominibus, sicut quando*) tenetur TÜis et simplex et despec-
tus: quia quantum est homo coram Deo, tantum est et non
plus. Ye Uli religioso, qui ab alüs positus est in alto et per 10
suam voluntatem non vult descendere. Et beatus ille servus,
qui non per suam voluntatem ponitur °) in alto et semper de-
siderat subesse") pedibus aliorum.
20. De bono et vano religioso. — Beatus ille
religiosus, qui non habet iucunditatem et letitiam nisi in sanc- 10
tissimis eloquiis et operibus Dei et cum hiis perducit '') homines
ad amorem Dei in gaudio et letitia. Ve illi religioso, qui de-
lectat se^) in verbis otiosis et inanibus et cum hiis perducit
homines ad risum.
21. De inani et loquaci religioso. — Beatus 20
ille servus, qui non loquitur sub spe mercedis et omnia ») sua
non manifestat et non est 'velox ad loquendum' (Prov. 29, 20),
sed sapienter providet, que debet loqui et respondere. Ve ilU
rehgioso, qui bona, que Dominus sibi ostendit, non retinet in
corde suo et aliis non ostendit per operationem , set magis 25
sub spe-^") mercedis hominibus verbis cupit ostendere. Ipse^^)
recipit ^^) mercedem suam et audientes parvum fructum re-
portant.
1) in quo B 4. 2) si — esset om. B 4. 3) abhinc novum
capitulum 'Quod omnia bona Domino reddamus' K. 4) contra
add. K. 5) positus est B 4. 6) esse sub B 4, K, M. 7) provo-
cat B 4, Spec ; producit K, M. 8) delectatur B 1, 4. 9) 'quando
loquitur sub spetie rei. omnia' As. 10) spetie As, K. 11) 'In hoc
enim' B 1, 4; quia ipse K. 12) ita Codices.
48 Verba Admonitionis.
22. De correctione. — Beatus servus, qui i) disci-
plinam, accusationem et reprehensionem ita patienter ab ali-
quo ^) sustineret °) , sicut a semet ipso. Beatus servus , qui
reprebensus benigne acquiescit, verecunde optemperat, humi-
5 liter coiifitetur et libenter satisfacit. Beatus servus, qui non
est velox ad se excusandum et humiKter sustinet verecundiam
et reprebensionem de peccato, ubi non committit culpam*).
23. De bumilitate. — Beatus servus ^), qui ita in-
ventus fuerit") bumilis inter subditos suos, sicuti quando esset
10 inter ''} dominos suos. Beatus servus , . qui semper permanet
sub virga correctionis. 'Fidelis servus et prudens' (Mt 24, 25)
est, qui in omnibus suis offensis non tardat interius peni-
tere ^) per contritionem et exterius per confessionem et operis
satisfactionem.
15 24. De vera dilectione. — Beatus '■>) servus , qui
tantum diligit fratrem suum ^"j, quando est infirmus, quod non
potest ei satisfacere, quantum quando est sanus, quod potest
ei satisfacere 11).
25. Item de eodeni. — Beatus servus ^^), qui tantum
20 diligeret^^) et timeret fratrem suum, cum esset longe ab ipso,
sicuti quando esset cum eo et non diceret de eo aliquid post
ipsum, quod cum caritate non posset dicere coram ipso.
26. üt servi Dei bonorent clericos. — Beatus
servus Dei, qui portat fidem in clericis '*), qui "savunt recte se-
25 cundum formam sancte ecclesie Romane. Et ve illis, qui ipsos
1) B 4 pei'git: cum reprehenditur et accusatur, illam reprehensionem
et accusationem. 2) alio B 1, aliis B 4. 3) sie As, E; sustinet
alii. 4) B 3 om. totum capitulum. 5) ille B 1, 4, K; praelatus
B 3. 6) est K, M. 7) prelatos vel dorn. E. 8) sie M; punii-e B 3;
punüi B 4, K. 9) 'Beatus ille frater, qui tantum diligeret fratrem
suum infirmum, qui non potest ei satisfacere, quantum diligit sanum,
qui potest etc.' Laur. 10) 'infirmum non valentem ei retribuere' ß 3.
11) ß 4 om.- capitulum. 12) frater Laur. 13) diligit etc. B 4.
14) om. As.
Epistola ad fideles. 49
despiciunt! Licet enim sint peccatores, tarnen nuUus debet
eos üidicare, quia ipse solus Dominus reservat sibi ipsos ad
iudicandum. Nam quantum^) est maior omnibus aniministratio
eornm, quam liabent de sanctissimo corpore et-) sanguine
Domini nostri lesu Christi, quod ipsi recipiunt et ipsi soli aliis 5
admiiiistrant, tantum^i) plus"*) peccatum babent, qui jieccant
in ipsis, quam in omnibus aliis bominibus istius mundi.
27. De vir tute effu gante vitium. — Ubi Cari-
tas est et sapientia, ibi nee timor nee ignorautia. übi") est
patientia et bumilitas , ibi nee ira nee perturbatio. Ubi est lo
paupertas cum letitia, ibi nee cupiditas nee avaritia. Ubi est
quies et meditatio, ibi neque sollicitudo neque vagatio. Ubi
est timor Domini ad atrium suum custodiendum , ibi inimicus
uon. potest habere locum ad- ingrediendum. Ubi est miseri-
cordia et discretio, ibi nee superfluitas nee induratio"). 15
28. De a b s c n d e n d b n , n e p e r d a t u r. —
Beatus servus, qui 'thesaurizat in celo' bona (Mt 6, 20), que
Dominus sibi ostendit, et sub spe ') mercedis non cupit mani-
festare bominibus, quia ipse Altissimus manifestabit o^Dera eins
quibuscumque j)lacuerits). Beatus servus, qui secreta Domini 20
Dei observat") in corde suo^").
9. Opuscuhim") commonitorium et exhortatoriiim (epistola quam
misit omnibus fideübus).
Incipit opusculum venerabilis patris nostri sancti Fran-
cisci commonitorium et exhortatorium, 25
In nomine Domini Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
Universis christianis, religiosis, clericis et laycis, masculis et
1) quanto B 4. 2) sanctissimo add. K. 3) tanto B 4, K.
4) magis de peccato B 4. 5) Ubi — perturb. om. B 4. 6) de-
ceptio B 4, 6. 7) spetie As, K. 8) voluerit B 4. 9) sie As,
K. conservat B 3. 10) K addit bic 'De religiosa eonversatione in
bereniitoriis admonicio et doctrina, quam beatus Franciscus edocuit' cf.
infra nr. 15. 11) 'Epistola missa universis Cbristianis' E.
B o e li m e r , Analekten. Gr. A. 4
50 Epistola ad fideles.
feminis, omnibiis qui liabitaiit in universo niimdo, f rater Fran-
ciscus, eoruui servus et subditus, obsequium cum reverentia,
paceni veram de celo et sinceram in Domino caritatem.
Cum sim servus omnium, Omnibus servire teneor et-^) ad-
5 ministrare odorifera^) verba Domini mei^). Unde in^j mente
considerans, quod cum*) persoualiter projiter iniirmitatem et
debilitatem ") corporis mei non possim singulos visitare, pro-
posui litteris jjresentibus et nuntiis •*) verba Domiui nostri lesu
Christi, qui est Verbum Patris, vobis referre et verba Spiritus
10 Sancti, que spiritus et vita sunt (Jo 6, et).
1. De Verbo Patris. — Istud Yerbum Patris tarn
dignimr, tarn '<) sanctum et gloriosum nuntiavit altissimus Pater
de celo per sanctum Gabrielem angelum suum in uterum^)
sancte et gloriose Virginis Marie, ex cidus utero ^) veram re-
is cepit carnem humanitatis et fragiütatis nostre. Qiu, cum dives
esset (2 Cor 8, a) super omuia, voluit tameu ^"j ipse ^^) cum bea-
tissima Virgine matre sua eligere paupertatem. Et prope pas-
sionem suam celebravit Pasca cum discipulis suis et accipiens
pauem gratias egit et-'-) benedixit et fregit dicens : Accipite et
20 comedite, hoc est corf)us meum. Et accij^iens calicem dixit:
Hie est sanguis meus novi testamenti, qui pro vobis et pro
multis effundetur in remissionem jjeccatorum (Mt 26, »g ; Lc 22, lo).
Deinde oravit ad Patrem dicens : Pater, si fiei'i potest, transeat
a me calix iste (Mt 26, sa). Et factus est sudor eins sicut
25 gutte sanguinis decurrentis in terram (Lc 22, u). Posuit tarnen
voluntateni suam in voluntate Patris dicens : Pater, fiat voluu-
tas tua, non, sicut ego volo, sed sicut tu (Mt 26, 42). Cuius
Patris talis fuit voluntas, ut Filius eius''^) beiiedictus et glo-
riosus, quem dedit nobis et^*) natus fuit pro nobis, se ipsum
1) om. K. 2) omuia K, B 4. 3) om. K 4) ita As,
K, M. 5) et deb. om. K. 6) nunc K, B 4. 7) et etiain K.
8) ita As, M; venturam K. 9) vero add. B 4. 10) et K. 11) in
mundo add. K. 12) om. K. 13) suus K. 14) et — nobis
om. B 4.
Epistola ad ficleles. 51
per proprium saiigiiinem suum sacrificium et hostiam in ara
crucis offerret, non propter se, per quem facta sunt omnia
(Jo 1, 3), secl jDro peccatis nostris relinquens nobis exemplum,
ut sequamur vestigia eins (1 Pt 2, 21). Et ^) vult , ut omnes
salvemur per ipsum et recipiamus ipsum puro corde et casto 5
corj)ore nostro. Secl pauci sunt, qui velint eum accipere et
salvi esse i)er eum, licet eins iugum suave sit et onus ipsius
leve (Mt 11, 30).
2. De hiis qui nolunt observare man data
D ei. — Qui nolunt gustare, quam suavis sit Dominus (Ps 33,8), 10
et diligunt tenebras magis quam lucem ( Jo 3 , 19) , nolentes
adiraplere mandata Dei maledicti sunt; de qiiibus dicitur per
prophetam: Maledicti qui decünant a mandatis tiiis (Ps 118, 21).
Sed, o quam beati ^) et benedicti sunt illi, qui Deum diligunt
et faciunt, sicut dicit ipse Dominus in Evangelio (Mt 22, 37. 39) : 10
Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota
mente^) tua et proximum tuum sicut te ipsum.
3. De dilectione Dei et eins cultu. — Dili-
gamus igitur Deum et adoremus eum puro corde et pura mente,
quia ijDse super omnia querens boc dixit (Jo 4, 23) : Yeri ado- 20
ratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate. Omnes enim,
qui adorant eum, in spiritu veritatis oportet eum adorare (4, 21).
Et dicamus ei laudes et orationes die ac nocte dicendo : Pater
noster, qui es in celis, quia oportet nos semper orare et non
deficere (Lc 18, 1). 20
4. Quod j)eccata confiteamur sacerdoti-
b u s. — Debemus siquidem confiteri sacerdoti omnia peccata
nostra et recii)ere*) corpus et sanguinem Domini nostri lesu
Christi ab eo°}. Qui (enim) non manducat suam carnem et
non bibit suum sanguinem, non potest introire in regnum Dei 30
(Jo 6, 54). Digne tamen manducet et bibat, quia qui indigne
1) et — ipsum om. B 3. 2) beati et om. K. 3) anima K
et alii. 4) recipiamus K, M. 5j K, B 4 pergunt: Quia Dominus
dieit. Qui meam ete.
4*
52 Epistola ad fideles.
recipit, iudicium sibi manducat et bibit, noii diiudicans ^) cor-
pus Domini (1 Cor 11, 20). Faciamus insuper fructus dignos
penitentie (Lc 3, s). Et diligamus prosimos sicut nos ipsos;
et, si quis nou vult veP) non potest eos diligere sicut se^)
5 ipsum, saltim non inferat eis mala, sed faciat eis bona.
5. Qualiter iudicent alios, qui potestatem
a c c e p e r u n t. — Qui autem potestatem iudicandi alios re-
ceperunt, iudicium cum misericordia*) exerceant, sicut ipsi
volunt a Domino misericordiam optinere. Iudicium enim sine
10 misericordia erit iUis ^), qui non fecerint misericordiam (Jac 2, 13).
Habeamus itaque caritatem et humiütatem et faciamus bele-
mosinas"), quia ipse lavant animas a sordibus peccatorum (Tob
4, 11). Homines enim omnia perdunt, que in hoc seculo relin-
quunt; secum tamen portant caritatis mercedem et helemosüias,
15 quas fecerunt, de quibus babebunf^) a Domino premium et
dignam remunerationem.
6. De ieiunio tam a vitiis quam cibis. —
Debemus etiam ieiunare et abstinere a vitiis et peccatis (Eccl.
3, 32) et a superfluitate ciboruin et potus et esse catboKci.
20 Debemus etiam ecclesias visitare frequenter et venerari clericos
et revereri, non tantum propter eos, si sint j)eccatores, sed
j)ropter offitium et am m inistr ationem sanctissimi corporis et
sanguinis Domini nostri lesu Christi, quod sacrificant in altari
et recipiunt et alüs amministrant. Et firmiter sciamus omnes,
25 quod nemo ijotest salvari nisi per sancta verba Domini et per
sanguinem Domini nostri lesu Christi^), que clerici dicunt et
annuntiant et administrant. Et ipsi soli ministrare debent
et non alü. Spetialiter^) autem reügiosi, qui renuntiaverunt
seculo, tenentur plura et maiora f acere, sed ^°) ista non dimit-
sotere (Lc 11,42). Debemus odio habere corpora nostra cum
1) 'i. e. non discernens' add. E. 2) vel — pot. om. K et alii.
3) semet K. 4) et misericordiani B 4. 5) tiet illi qui facit K et alii.
6) elemosinam M; ipsa lavat As, M. 7) recipient K. 8) ita
As, K. 9) Et spet. B 4. 10) et K.
Epistola ad fideles. 53
vitiis et peccatis, quia Dominus dicit in EvangeKo (Mt 15, is) :
Omnia^) vitia et peccata de corde exeunt.
7. Qualiter debemus inimicos diligere et
eis benefacere. — Debemus diligere inimicos nostros et
benefacere liiis qui oderunt nos (Lc 6, 27). Debemus -) obser- 5
vare precepta et consilia Domini nostri lesu Christi. Debe-
mus etiam nosmetipsos abnegare et ponere corpora nostra sub
iugo servitutis et sancte obedientie, sicut unusquisque promisit
Domino.
8. Ut sit sicut minor is, cui obedientiaio
fuerit commissa. — Et nullus bomo teneatur ex obe-
dientia obedire alicui in eo, ubi^) committitur delictum vel
j)eccatum. Cui*) autem obedientia commissa est et qui habe-
tur maior, sit sicut minor (Lc 22, 20) et aliorum fratrum ser-
Yus et in singulos fratres suos misericordiam faciat et habeat, 15
quam vellet sibi fieri, si in consimili casu esset. Nee ex de-
licto fratris irascatur in fratrem, sed cum omni patientia et
humilitate ipsum benigne moneat et sustineat.
9. Utnon simus sapientes secundum car-
nem°). — Non debemus secundum carnem esse sapientes 20
(1 Cor!, ig) atque prudentes, sed magis debemus esse sim-
plices "), humiles et puri. Et habeamus corpora nostra in ob-
Ijrobrium et despectum, quia omnes per culpam nostram sumus
miseri et putridi"), fetidi et vermes, sicut dicit Dominus per
prophetam (Ps 21, c) : Ego sum vermis et non homo, obpro- 20
brium hominum et abiectio plebis. Nunquam debemus desi-
derare esse super alios, sed magis debemus esse servi et sub-
diti omni humane creatiu-e propter.Deum (1 Pt 2, 13). Et
omnes üli et ille dum talia fecerint^) et perseveraverint usque
in finem, requiescet super eos Spiritus Domini (Jo 11, 2) et 30
faciet in eis ^) habitaculum et mansionem (Jo 14, 23) , et erunt
1) mala add. M. 2) etiam add. K. 3) quod B 4. 4) ita
As, K, M. 5) 'de sapientia carnis' K. 6) et add. K. 7) faei-
Tint etc. V. 8) apud eos V.
54 Epistola ad fideles.
filiiPatris celestis(Mt5,35), cuiusi) opera faciuiit, et sunt s^jonsi,
fratres et matres Domini nostri lesu Christi. Sponsi sumus,
quando Sj)iritii Sancto ") coniiingitur fidelis anima lesu Christo.
Fratres eins sumus, quando facimus voluntatem Patris eins,
5 qui^) est in celo (Mt 12. öo). Matres eius sumus, quando por-
tamus eiim*) in corde et corpore nostro per amorem et pu-
i'am et sinceram conscientiam (et)'') parturimus eum per sanc-
tam operationem, que lucere debet aliis in exemplum. O quam
gloriosum et sanctum et magnum habere in celis Patrem !
10 quam sanctum, paraclitum, pulchrum et amabile") habere in
celis Sponsum ! quam sanctum et quam dilectiun, benepla-
citum, humile, pacificimi, dulce et amabile et super omnia desi-
derabile '') habere talem fratrem, qui posuit animam suam pro
ovibus suis (Jo 10, 10) et oravit Patrem pro nobis dicens
15 (17, ß sqq.) : 'Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti
michi. Pater, omnes, quos dedisti michi in mundo, tui erant,
et tu michi eos dedisti. Et verba, que dedisti michi, dedi eis ;
et ipsi acceperunt et cognoverunt vere, quia a te exivi, et cre-
diderunt, quia tu me misisti. Rogo ^) pro eis, non pro mundo.
20 Benedic et sanctifica eos. Et pro eis sanctifico me ipsum, ut
sint sanctificati in unum sicut et nos smnus. Et volo, Pater,
ut, ubi ego sum, et illi sint mecum, ut videant claritatem meam
in regno tuo.'
10. De reddenda laude Deo. — Ei») autem qui tanta
25 sustinuit pro nobis et ^'') tot bona contulit nobis et conferet
etiam in futurum , omnis creatura, que est in celo et in terra,
in mari et iu abyssis, referat^^) Deo laudem , gloriam^^), ho-
norem et benedictionem (Apoc 5, 13) , quia ipse est virtus et
fortitudo nostra, qui est solus bonus (Lc 18, 19), solus altissi-
1) 'cuius — fratres' om. V. 2) 'per spiritum sanotum' Lui.
3) qui — celo om. K. 4) add. V. 5) om. As, K. 6) admira-
bile K; admirabilem M, V. 7) humilem, dulcem etc. As, M, V.
8) oro K. 9) Et quia Lm. 10) om. K. 11) ipsi add. K.
12) et add. K et alii.
Epistola ad ficleles. 55
mus, solus omnipotens, ammirabilis, gloriosus et solus sanctus,
laudabilis et benedictus per infinita secula secidorum. Amen.
11. De penitentia et coi'iiore-') Cbristi. —
Omnes autem illi^), qui non sunt in penitentia et non recipiunt
corpus et sanguinem Domini nostri lesu Christi et operantur 5
vitia et peccata et ambulant post malam concupiscentiam et
mala desideria et non observant que promiserunt, et serviimt
corporaliter mundo carnalibns desideriis curis et soUicitudini-
bus huius seculi et^) curis buius vite decepti*) a diabolo,
ciüus filii sunt et cuius opera faciunt, ceci sunt, quia^) verum lo
lumen Dominum nostrum lesum Christum non vident. Sapi-
entiam non habent spiritualem, quia non habent Filium Dei
in se , qui est vera sapientia Patris. De quibus dicitur :
Sapientia eorum devorata est (Ps 107, 27). Vident, agnoscunt,
sciunt et facimit mala et scienter") perdunt animas'^). Yidete, 10
ceci, decepti ab inimicis nostris, scilicet^) a carne, a mundo
et a diabolo, quia corpori dulce est facere j)eccatum et ama-
rum servire Deo, quia omnia mala vitia et peccata de corde
hominum exeimt et procedunt, sicut dicitur in Evangelio
(Mt 15,19). Et nichil boni^) habetis in hoc seculo neque3)2ü
in futuro. Putatis diu possidere vanitates huius seculi, sed
decepti estis, quia veniet dies et hora, de quibus non cogitatis
et nescitis et ignoratis.
12. De infirmo qui male penitet. — Infirmatur
corpus, mors appropinquat , veniunt ^") propinqui et amici di- 25
centes : Dispone tua. Ecce uxor eins et filii eins, propinqui et
amici fingunt flere-^^). Et respiciens videt eos flentes et mo-
vetur malo ^-) motu et cogitando intra se dicit : Ecce, animam
et corpus meum et omnia mea pono in manibus vestris. Vere,
iste homo est maledictus, qui confidit et exponit animam suam so
1) correctione M. 2) et ille acld. V. 3) et — vite om. B 4, 6.
4) 'mente autem serviunt diabolo' B 4, 6. 5) et K. 6) ipsi
scientes V. 7) suas add. K. 8) om. K, V. 9) et neque K.
10) ven. — loqu. p. 56 1. 9 om. V. 11) se fl. B 4, 6. 12) in alio K.
56 Epistola ad fideles.
et corpus et oinnia siia in talibus manibus. Unde clicit Do-
minus iDer prophetam (Jer 17, 5) : Maledictus liomo, qui con-
fidit in homine ^). Et statim faciunt venire sacerdotem. Dicit ^)
ei sacerdos: Vis recipere penitentiam de Omnibus peccatis tuis?
äRespondet: Volo. Vis satisfacere -de^) commissis et liiis, que
fraudasti et decepisti liomines, sicut potes, de tua substantia?
Respoudet: JTon. Et sacerdos dicit: Quare non? ßespondet *) :
Quia omnia disposui in manibus propinquorum et amicormn.
Et incipit perdere loquelam, et sie moritur ille miser^). Set
10 sciant omnes, quod, ubicumque et qualitercumque bomo moria-
tur in criminali peccato sine satisfactione, et potest satisfacere
et non satisfecit, diabolus rapit") animam eins de corpore
suo cum tanta angustia et tribulatione, quantam nullus scire
potest, nisi qui recipit. Et omnia talenta et potestas, scientia
15 (et sapientia), quam ipse'^) putabat habere, auferetur ab eo
(Lc 8, is). Et propinquis^) et amicis relinquit et ipsi toUent
et divident substantiam eins et dicent postea: Maledicta sit
anüna eins, quia potuit plus dare nobis et acquirere, quam
non acquisivit. Corpus comedunt vermes. Et ita perdit cor-
20 pus et animam in isto brevi sectilo et ibit in inferno , ubi
cruciabitur sine üne.
In") nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
( Omnes, ad quod littere iste pervenerint)") ego frater Fran-
ciscus, minor servus vester, rogo et obsecro tos in caritate,
25 que Dens est (1 Jo 4, ig), et cum voluntäte osculandi pedes
vestros, ut hec verba et alia ^^) Domini nostri lesu Christi cum
humilitate et caritate debeatis recipere et benigne operari et
observare perfecte^-). Et qui nesciunt legere sepe legi faciant
1) 'vel jiomt opeui suam in homine' add. K. 2) Et d. K.
3) 'de male ablatis id est de Mis' B 4, 6. 4) om. As. 5) 'amara
morte'. Et ubic. etc. V. 6) recipit K; aceipit B 4, 6. 7) se K.
8) 'propinqui et amici tollent subst.' B 6. 9) In — Amen om. K, V.
10) Omnes — perv. om. As, M; pervenerunt K. 11) ita As, K; odo-
rifera verba V, M, B 4. 12) om. K; As, M om. perfecte — Christi.
EiDistöla ad ca^jitulum generale. 57
et apiid se retineant cum sancta operatione usque in finem,
quia 'Spiritus et vita sunt' (Jo 6, ci). Et qui hoc-^) non fece-
rint, reddent rationem in die iudicii ante tribunal Christi. Et
omnes illi et ille, qui ea benigne recij)ient et intelligent et
mittent aliis in exemplum, si in eis"'') perseveraverint^) usque 3
in finem (Mt 10, 22), benedicat eis Pater et Filius et Spiritus
Sanctus. Amen.
10. Epistola ad capituliiin generale.
De littera et ammonitione beatissimi patris nostri Eran-
cisci quam misit ad capitulum, quando erat infirnuis. 10
In nomine summe Trinitatis et sancte Unitatis, (Patris *)
et Eüii et Spiritus Sancti. Amen").)
Reverendis et multum diligendis fratribus universis fratri
A. ß) , generali ministro religionis minorum domino suo, et
ceteris ministris generalibus, qui post eum eruut, et Omnibus 15
ministris et custodibus et sacerdotibus fraternitatis eiusdem in
Christo humiübus et omnibus fratribus simplicibus et obedienti-
bus, primis et novissimis, frater Franciscus, homo TÜis et ca-
ducus, vester parvulus servulus^), salutem in eo, qui redemit
et lavit nos in pretiosissimo sanguine suo (Apoc 1, 5) — cuius 20
nomen audientes adorate eum cum timore et reverentia proni
in terram^) — Dominus lesus Christus, Altissimi Eilius no-
men^) illi, qui est benedictus in secula. Amen.
Audite, Domini filii et fratres mei, et auribus percipite
verba mea (Act 2, u). InclLaate aurem (Is 55, 3) cordis Testri 25
et obedite voci Eilü Dei. Servate in toto corde vestro man-
data eins et consilia eins perfecta mente implete. 'Confitemini
1) liec K. 2) ea As. 8) perseverabunt B 4, K. 4) Patris
— Amen om. As. 5) om. K. 6) ita As ; fratri TBS; 'fratri N'
M ; om. ß 4, E, U. 7) ita As, M ; servus K, U. 8) terra E, U.
9) nomine E.
58 Epistola ad capitulum generale.
ei, quoniam bomis' (Ps 135, i), et 'exaltate eum operibus vest-
ris' (Tob 13, c) ; quoniam ideo inisit tos in universo mundo, iit
verbo et opere detis testimonium voci eins et faciatis scire
onines^), quoniam non est omnipotens preter eum (Tob 13, d).
5 In disciplina et obedientia sancta perseverate (Hebr 12, 7) et
que promisistis ei bono et firmo proposito adimplete. Tam-
quam filüs offert se vobis Dominus Dens (12, 7).
1. De reverentia sacramenti. — Deprecor ita-
que omnes vos, fratres, cum osculo pedum et ea caritate, qua
lopossum-), ut omnem reverentiam et omnem bonorem, quan-
tumcumque poteritis, exbibeatis sanctissimo corpori et sanctis-
simo^) sanguiui Domini nostri lesu Clu'isti, in quo que in
celis et que in terris sunt pacificata sunt et reconciliata
(Col 1, 20) omnipotenti Deo.
15 2. D e m i s s a. — Kogo etiam in Domino omnes fratres
meos *) sacerdotes , qui sunt et erunt et esse cupiunt sacer-
dotes Altissimi, quatinus, cum'^) missam celebrare voluerint,
puri pure faciant cum reverentia verum sacrificium sanctissimi
corporis et sanguinis Domini nostri lesu Christi sancta in-
20 tentione et munda, non pro uUa terrena re neque timore vel
amore alicuius hominis, 'quasi placentes hominibus' (Col 3, 22).
Sed omnis voluntas, quantum adiuvat gratia omnipotentis "),
ad Deum^) dirigatur, soli ipsi siunrno Domino^) inde placere
desiderans, quia ipse ibi solus operatur, sicut sibi placet;
25 quoniam , sicut ipse dicit (Lc 22, 19) : Hoc facite in meam
commemorationem, si quis aliter fecerit, ludas traditor effici-
tur et") reus fit corporis et sanguinis Domini (1 Cor 11, 27).
Recordamini, fratres mei sacerdotes, quod scriptum est de lege
Moysi, quam transgrediens etiam in corporalibus sine ulla
1) B 8 pergit: et faciatis stare omnes mutos, qui dicunt contra eum
verbo et opere. 2) possit K 3) ita As, K. 4) nostros K.
5) quod quandocmiique B 4, K, U. 6) oni. As; ipsius add. K.
7) ad eum Lni. 8) tantum add. E, ü. 9) et . — Domini
om. B 4, ü.
Epistola ad capitulum generale. 59
miseratione per sententiam Domini moriebatur. 'Quanto^)
maiora et deteriora meretur pati supplicia , qiii Eilium Dei
conculcaverit et sangiünem testamenti poUutum cluxerit, in quo
sanctificatiis est, et Spiritui gratie contumeliam fecerit' (Hebr
10, 28 -29)? Despicit enim homo, polluit et conculcat Agnnm 5
Dei, qiiando, sicut dicit apostolns (1 Cor 11, 29), non diiudi-
cans et discernens sanctum panem Cbristi^) ab aliis cibariis
vel operibiis ^) vel indignus manducat vel etiam, si esset dignus,
vane et indigne manducat, cum Dominus per propbetam dicat
(Jer 48, 10) : 'Maledictus bomo, qui facit opus Domini fraudu- 10
lenter'. Et*) sacerdotes, qui noluntbocponere super cor, in veri-
tate condempnat^) dicens (Mal 2, 2) : 'Maledicam benedictionibus
restris'. Audite, fratres mei : Si beata Yirgo Maria sie bonora-
tur, ut dignum est, quia ipsum portavit in sanctissimo utero, si
Baptista beatus contremuit et non audet tangere sanctum Dei 15
verticem, si sepulcrum, in quo per aliquod tempus iacuit, ve-
neratur, quantum debet esse sanctus, iustus et dignus, qui non
iam moriturum, sed in eternum victurum et glorificatiun , in
quem") desiderant angeli j)rospicere '^) (1 Pt 1,12), contrec-
tat ^) manibus , corde et ore sumit et aliis ad sumendum 20
prebet ?
Videte dignitatem vestram, fratres sacerdotes , et 'estote
sancti, quia ipse sanctus est' (Lev 11, a). Et , sicut super
omnes propter boc misterium bonoravit tos Dominus Deus, ita
et Yos super omnes ipsum diligite, reveremini et bonorate").
Magna miseria et miseranda infirmitas, quando ipsum sic^")
presentem babetis et vos abquid aliud in toto mundo ciu'atis.
Totus bomopareat, totus mundus contremiscat, et celum ex-
ultet, quando super altare in manu^^) sacerdotis est Cbristus ■'-),
2.i
1) quanta M. 2) Christum E. 3) K pergit indignus man-
ducat cum Dom. 4) igitur et K. 5) condempuet As, E. M.
6) quam As, B 4. 7) insatiabiliter conspicere B 4. 8) contractat
As, K. 9) honoretis E. 10) sicut E. 11) manibus E, U.
12) ipse U.
60 Epistola ad capitulum generale.
Filius Dei vivi. O acLniiranda altitudo et stupenda dignatio !
O humilitas sublimis! sublimitas humüis, quod Dominus i)
universitatis, Deus et Dei Filius, sie se humiliat, ut i^ro nostra
Salute siib modica panis formula se abscondat ! Videte, fra-
5 tres, bumilitatem Dei et effundite coram illo corda vestra
(Ps 61, o). Humiliaraiiii et yos, ut exaltemini ab eo (1 Pt 5, g).
Nichil ergo de vobis retineatis Tobis, ut totos vos recipiat,
qui se vobis exbibet totuin.
3. De u n a m i s s a t a n t u in d i c e n d a. — Moneo
10 preterea") et exhortor in Doniino, ut in locis, in quibus fratres
inox'antui", una tantum niissa celebretur in die secunduui formam
sancte^) ecclesie. Si vero lilures in loco fuerint sacerdotes,
sit per amorem caritatis alter contentus audita celebratione
alterius sacerdotis, quia presentes et absentes replet, qui eo
15 digni sunt. Dominus lesus Christus. Qui, licet in pluribus
locis esse videatur, tarnen indivisibilis manet et aliqua detri-
menta non novit, sed unus ubique, sicut ei placet, oj)eratur
cum Domino Deo Patre et Spiritu Sancto Paraclito in secula
seculorum. Amen.
20 4. De r e V e r e n t i a v e r b o r u m s a c r o r u m. —
Et, quia qui ex Deo est verba Dei audit (Jo 8, ii) , debemus
proinde nos, qui spetialius divinis sumus offitüs deputati, non
solum audire et facere, que dicit Deus, verum etiam ad insi-
nuandam in*) nobis altitudinem Creatoris nostri et in ipso
2.5 subiectionem nostram vasa et offitialia cetera custodire , que
continent verba sua sancta. Propterea moneo fratres meos
omnes et in Christo conforto, quatinus, ubicumque invenerint
divina verba scripta, sicut possunt, venerentur et, quantum ad
eos spectat, si non sunt reposita bene vel inhoneste iacent") in
ao loco aliquo disiDcrsa, coUigant et reponant honorantes in ser-
monibus Dominum, qui (eos)") locutus est. Multa enim sancti-
1) Deus add. K. 2) propterea As, B 3. 3) Romane K;
As post 'sancte' Labet unam litteram, fortasse r. 4) etiam K.
5) iacerent U. 6) quos As, M; 'qui' alii.
Epistola ad capitulum generale. 6L
ficantur per yerba Dei (1 Tm 4, 5) , et in virtute verboriim
Christi altaris conficitiir sacramentum.
5. Confessio ipsius. — Oonfiteor preterea Deo
Patri et Filio et Spiritiii Sancto et beate Marie perpetue Yir-
gini et omnibus sanctis in celo et in terra, fratri H(eKe) mi- 5
nistro religionisi) nostre, sicut venerabili domino meo, et sacer-
clotibus ordinis nostri et omnibus aliis fratribiis meis benedictis
omnia mea peccata. In miiltis ofPendi mea gravi culpa, spetia-
liter quia regulam, quam Domino promisi, non servavi, nee
offitium, sicut regula precipit, dixi sive negligentia sive infir- 10
mitatis mee occassione sive quia ignorans sum et ydiota.
6. De regula et de modo dicendi offitium
et etiam de modo fratrum minorum cantandi.
— Ideoqiie per omnia oro, sicut possum, fratrem H(eliam) ^)
generalem dominum meum ministrum, ut faciat regulam ab 15
Omnibus inviolabiliter observari et, quod clerici dicant offitium
cum devotione coram Deo non attendentes melodiam vocis,
sed consonantiam mentis, ut vox concordet menti, mens vero
concordet cum^) Deo, ut possint per puritatem cordis*) pla-
care Deiun") et non cum lascivitate vocis aures populi demul- 20
cere. Ego enim promitto bec fii-miter custodire, sicut dederit
mihi gratiam Dominus, et bec fratribus, qui mecum sunt, ob-
servanda tradam in offitio et ceteris regularibus ^) constitutis.
Quicumque autem fratrum bec observare noluerint, non teneo
eos catbolicos nee fratres meos ; nolo '') etiam ipsos ^) videre 25
nee loqui, donec penitentiam egerint. Hoc etiam dico de Om-
nibus alüs, qui vagando vadunt, postposita regule ") disciplina,
quoniam Dominus noster lesus Christus dedit vitam suam, ne
perderet sanctissimi Patris obedientiam.
1) generali niinistro huius religionis B 4; generali ministro huius
religionis fratrum K. 2) om. B 4 et alii. 3) om. K. 4) mentis IJ.
5) placere Deo K et alii. 6) aliis U; offitiis et ceteris aliis regula-
ribus K. 7) nee volo B 4. 8) eos B 4. 9) ordinis B 4.
62 -De reverentia corporis Domini.
Ego frater Franciscus, liomo iuutilis^) et indigna creatura
Domini Dei, dico per Dominum lesum Christum fratri H(elie)
ministro ^) totius religionis nostre et Omnibus generalibus mi-
nistris, qui post eum erunt, et ceteris custodibus et guardianis
5 fratrum, qui sunt et erunt, ut^) hoc scriptum apud se liabe-
ant, operentur*) et studiose reponant. Et exoro") ipsos, que
scripta sunt in eo soUicite custodire") ac'^) facere diligentius
observari secundum beneplacitum omnipotentis Dei, nunc et
semper, donec finierit®) muudus iste.
10 Benedict! vos a Domino, qui feceritis ista, et in eternum
Dominus sit vobiscum. Amen").
Oratio: Omnipotens^"), eterne, iuste et misericors Dens,
da nobis miseris propter temetipsum facere quod scimiis te
Teile, et semper velle quod tibi placet, ut interius mundati,
15 interius illuminati et igne Sancti Spiritus accensi sequi j)ossi-
mus Testigia ") Eilii tui, Domini nostri lesu Cliristi, et ad te,
Altissime, sola tua gratia pervenire, qui in Trinitate perfecta
et Unitate simplici vi vis et regnas et gloriaris Dens omnipo-
tens in^-) secula seculorum. Amen.
20 11. De reverentia corporis Domini et de mnnditia altaris.
I. Atl omues clericos. — Attendamus, omnes cle-
rici, magnum peccatum et ignorantiam, quam quidam babent
super sanctissimum corinis et sanguinem Domini nostri lesu
Cbi'isti et sacratissima nomina et verba eins scripta, que
25 sanctificant corpus. Seimus, quia non potest esse corpus, nisi
prius sanctificetur a verbo. Mobil enim habemus et videmns
corporaliter in boc seculo de ipso Altissimo nisi corpus et
1) vilis U. 2) generali add. B 4, U. 3) cm. K. 4) custodiant
add. B 4. 5) exhortor K, B 4. 6) custodiri K, U. 7) ut
faciant B 4, ü, K. 8) ita K; finiatur B 4, P; fuerit As et alii.
9) Amen. Amen. Amen K. 10) Pater M. 11) dilectissimi add. K
12) ita As, K; per omnia M.
Epistola ad custodes. 63
sanguinem, nomina et verba, per que facti sumus et redempti
de morte ad vitam. Omnes aiitem illi, qui ministrant tarn
sauctissima misteria, considerent intra se, maxime Mi, qui indis-
crete ministrant, quam viles sint calices, corporalia et linte-
amina, ubi sacrificatur coriius et sanguis Domini nostri. Et
a multis in locis vilibus relinquitur et miserabiliter (per viam)
portatur et indigne sumitur et indiscrete aliis ministratur.
Nomina etiam et verba eins scripta aliquando pedibus concul-
cantur; quia animalis bomo non percij)it ea, que Dei sunt
(1 Cor 2, 14). Non movemur de biis omnibus pietate, cum ipse 10
pius Dominus in manibus nostris se prebeat, et eum tractemus
et sumamus cotidie per os nostrum ? An ignoramus, quia de-
bemus venire in manus eins? Igitur de biis omnibus et aliis
cito et firmiter emendemus ; et ubicumque fiierit sanctissimum
coi'pus Domini nostri lesu Christi illicite coUocatum et relic- 15
tum, removeatur de loco illo et in loco pretioso ponatur et
consignetur. Similiter nomina et verba Domini scripta, ubi-
cumque inveniantur in locis immundis, colligantur et in loco
bonesto debeant coUocari. Et scimus, quia bec omnia tenemur
super omnia observare secundum precepta Domini et consti- 20
tutiones sancte matris ecclesie. Et qui boc non fecerit, sciat,
se coram Domino nostro lesu Christo in die iudicü reddere
rationem. Hoc scriptum ut melius observetur, sciant se bene-
dictos a Domino Deo, qui ipsum fecerint exemj)lari.
II. Ad universos custodes. — Universis custodibus fra- 25
trum minorum, ad quos littere iste i^ervenerint, frater Eran-
ciscus, in Domino Deo vester servus et parvulus, salutem cum
novis signis celi et terre, que magna et excellentissima sunt
apud Dominxun et a multis religiosis et alüs bominibus minima
reputantur. 30
Rogo TOS plus quam de me ipso, quatenus, cmn decet et
videritis expedire, clericis biuniliter supplicetis, quod sanctissi-
mum corpus et sanguinem Domini nostri lesu Christi et sancta
nomina et verba eins scripta, que sanctificant corpus, super
64 Landes de virtutibus.
omiiia debeant venerari. Calices, corporalia, ornamenta altaris
et omiiia, qiie pertinent ad sacrificiiim pretiosa liabere debeant.
Et, si in aliquo loco sanctissimum corpus Domini fuerit pau-
perriuie coUocatum, iuxta mandatiun ecclesie in loco pretioso
5 ab eis ponatur et consignetiir et cum magna veneratione por-
tetur et cum discretione aliis ministretur. Nomina etiam et
Terba Domini scripta, ubicumque inveniantur in locis immundis,
colligantui' et in loco honesto debeant collocari.
Et in omni predicatione, quam facitis, de penitentia po-
10 pulum moneatis et quod nemo jootest salvari, nisi qui recipit
sanctissimum corpus et sanguinem Domini. Et quando a sacer-
dote sacrificatur super altare et in aliqua parte portatur, omnes
gentes flexis genibus reddant laudes, gloriam et honorem Do-
mino Deo vivo et vero.
15 Et de laude eins ita omnibus gentibus annuntietis et pre-
dicetis, ut omni liora et, quando pulsantur cam^Dane, semper ab
universo populo omnipotenti Deo laudes et gratis referantur
per totam terram.
Et, ad quoscumque fratres meos custodes pervenerit hoc
2ü scri^Dtum et exemplaverint et apud se habuerint et pro fratri-
bus, qui liabent officium predicationis et custodiam fratrum,
fecerint exemplari et omnia, que conttnentur in hoc scripto,
predicaverint usque in finem, sciant se habere benedictionem
Domini Dei et meam. Et ista sint eis per veram et sanctam
25 obedientiam. Amen.
12. Laudes de virtutibus.
(Ave) regina Sapientia, Dominus te salvet cum tua sorore
sancta pura Simplicitate. Domina sancta Paupertas, Dominus
te salvet cum tua sorore sancta Humiütate. Domina sancta
30 Caritas, Dominus te salvet cum tua sorore sancta Obedientia.
Sanctissime virtutes omnes, vos salvet Dominus, a quo proce-
ditis et venitis. Nullus homo est penitus in toto mundo, qiii
Ciinticuni fratris Solls. 65
unam ex vobis possit habere, nisi prius moriatur. Qiii iinam
habet et alias non offendit, omnes habet, et qui unam offendit,
mdlam habet et omnes oflFendit. Et unaqueque confundit vitia
et peccata. Sancta Sapientia confundit Sathan et omnes ma-
litias eins. Pui'a sancta Simplicitas confundit omnem sapien-
tiam huius mundi et sapientiam carnis. Sancta Paupertas
confundit omnem cupiditatem et avaritiam et curas huius se-
culi. Sancta Humih'tas confundit superbiam et omnes homines
huius mundi et omnia, que in mundo sunt. Sancta Caritas
confundit omnes diabolicas et carnales temptationes et omnes 10
carnales timores. Sancta Obedientia confundit omnes corpo-
rales et carnales voluntates et habet mortificatum corpus suum
ad obedientiam Spiritus et ad obedientiam fratris sui et facit
hominem subditmn omnibus hominibus huius mundi, et non
tantimi hominibus, sed etiam omnibus bestiis et feris, ut pos- 10
sint facere de eo quicquid voluerint, quantum fuerit eis datum
desuper a Domino.
13. Canticura fratris Solls a. 1224—1226.
Incipiuntur laudes creaturarum, quas fe-
cit beatus Franciscus ad lau dem et honorem 20
Dei, cum esset infirmus apud SanctumDami-
anum.
Altissimo, onnipotente bonsignore,
Tue so le laude, la gloria, el honore et onne benedictione
Ad te solo, Altissimo, se konfano 25
et nuUu homo ene dignii te mentouare.
Laudato sie, Misignore, cum tucte le tue creature
spetialmente messor lo frate s 1 e,
lo quäle iorno et allumini noi -per loi
Et ellu e bellu e radiante cum grande splendore ao
de te, Altissimo, porta significatione.
B o c h m e r , Analekten. Gr. A. 5
66 Laudes.
Laudato si, jMisignore, per sora lunaele stelle
in celu lai formate clarite et j)retiose et belle.
Laudato si, Misignore, per frate v e n t o
et per aere et nubilo et sereno et onne tempo,
5 per lo quäle a le tue creature dai sustentamento.
Laudato si, Llisignore, j)er sor aqua,
la quäle e rnolto utile et humile et pretiosa et casta.
Laudato si, Misignore, per frate f o c u,
per loquale enallumini la nocte,
10 ed ello e bello et iocundo et robustoso et forte.
Laudato si, Misignore, j)er sora nostra matre t e r r a,
la quäle ne sustenta et governa
et j)roduce diversi fructi con coloriti flori et berba.
Laudato si, Misignore , per q u e 1 1 i k e p e r d o n a n o per
15 lo tuo amore
et sostengo infirmitate et tribulatione,
beati quelli kel sosterrano in pace,
ka da te, Altissinio, sirano incoronati.
Laudato si, Misignore, per sora nostra m o r t e c o r p o r a 1 e,
20 da la quäle nullu bomo Advente po skappare.
Guai acquelH ke morrano ne le peccata mortali.
Beati quelli ke trovarane le tue sanctissime voluntati,
ka la niorte secunda nol farra male.
Laudate et benedicete IMisignore et rengratiate
25 et serviateli cum grande bumilitate.
14. Laudes.
Incipiuntur laudes , quas ordinavit ^) beatissimus frater
noster Franciscus et dicebat ipsas ad omnes horas diei et
noctis et ante officium beate Marie virginis , sie incipiens.
30 'Sanctissime pater noster qui es in celis' etc. cum 'Gloria'.
Deinde dicantur laudes.
1) Cf. Speculum perfectionis ed. Sabatier, c. V, 82, p. 161.
De religiosa habitatione. 67
'Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Dens omnipotens, qui
est et qui erat et qui venturus est' (Apoc 4, s). ßesp. : Lau-
demus et suj)erexaltemus eum in secula (cf. Dan 3, 57).
'Dignus es, Domiue Deus noster, accipere laudem, gloriam
et honorem et benedictionem' (cf. Apoc 4, n). Eesp. : Laude- 5
mus et superexaltemus eum in secula.
'Dignus est Agnus, qui occisus est, accipere virtutem et
divinitatem et sapientiam et fortitudinem et lionorem et glo-
riam et benedictionem' (Apoc 5, 12). Eesp. : Laudemus et
superexaltemus eum in secula. 10
'Benedicamus Patrem et Klium cum sancto Spiritu'. Eesp.:
Laudemus et superexaltemus eum in secula.
'Benedicite omnia opera Domini Domino' (Dan 3, 57).
Eesp. : Laudemus et superexaltemus eum in secida.
'Laudem dicite Deo nostro omnes servi eins et qui timetis 15
Deum, pusilU et magni' (Apoc 19, r.). Eesp. : Laudemus et
superexaltemus eum in secula.
Laudent illum gloriosum cell et terra et 'omnis creatura,
que in celo est et super terram et que subtus terram, mare
et que in eo sunt' (Apoc 5, 13). Eesp. : Laudemus et super- 20
exaltemus eum in secula.
Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto. Eesp. : Laude-
mus et superexaltemus eum in secula.
Sicut erat in principio et nunc et semper et in secula
seculorum. Amen. Eesp. : Laudemus et superexaltemus eum 25
in secula.
Oratio. Omnipotens, sanctissime, altissime et summe
Deus, omne bonum, summum bonum, totum bonum, qui solus
es bonus, tibi reddamus omnem laudem, omnem gloriam, om-
nem gratiam, omnem honorem, omnem benedictionem et omnia 30
bona. Fiat, fiat! Amen.
15. De religiosa habitatione in eremo.
nii qui Tolunt religiöse stare inheremis, sint tres fratres
5*
68 Epistola ad fratrem Leonem.
aut quatuor ad plus. Duo ex ipsis sint matres et habeant duos
filios Tel uuum ad minus, HU autem teneant vitam Martlie
et alii duo Titam Marie Magdalene^),
Isti duo, qui sunt matres, teneant yitam Marthe, et duo
5 filü teneant vitam Marie et habeant unum claustrum, in quo
unnsquisque babeat cellulam suam, in qua oret et dormiat.
Et semper dicant completorium de die statim post occasum
solis et studeant retinere silentium et dicant horas suas et in
matutinis sui-gant et 'primum querant regnum Dei et iustitiam
10 eius' (Lc 12, 3i). Et dicant ijrimam bora, qua convenit, et
IDOst tertiam absolvant silentium et possint loqui et ire ad
matres suas et, quando j)lacuerit, possint petere ab eis bele-
mosinam, sicut parvuli pauperes propter amorem Domini Dei.
Et postea dicant sextam et nonam et vesperas dicant bora,
15 qua convenit.
Et in claustro, ubi morantur, non permittant aliquam
personam introire neque ibi comedant. Isti fratres, qui sunt
matres, studeant manere remote ab omni persona et per obe-
dientiam sui ministri -) custodiant filios suos ab omni persona,
20 ut nemo possit loqui cum eis. Et isti filü non loquantur cum
aliqua persona nisi cum matribus suis et cum ministro et cu-
stode suo, quando j)lacuerit eis eos visitare cum benedictione
Dei. (Filii ^) vero quandoque officium matrum assumant, sicut
vicissitudinaliter pro tempore eis visum fuerit disi^onendum.
25 Qui omnia supradicta sollicite et studiose studeant observare).
16. Epistola ad fratrem Leonem.
P. Leo F. Francisco tuo salutem et pacem.
— Ita dico tibi, fili mi, et sicut mater , quia omnia verba,
1) oin. K et pergit: 'Uli qui tenuerint vitam Marie habeant unum
claustrum et unusquisque habeat locum suum, ita quod nee habitent
simul nee cubent et semper' etc. 2) custodis K. 3) add. E
et alii.
Cartula fratri Leoni data. 69
qiie diximus in via, breviter in hoc verbo dispono et consilio,
et si te iDost oportet propter consilium venire ad me, quia ita
consilio tibi: In quocumque modo melius videtur tibi placere
Domino Deo et sequi vestigia et paupertatem suam , faciatis
cum benedictione Domini Dei et mea obedientia. Et, si tibi 5
est necessariimi propter animam tiiam aiit aliam consolationem
tuam, et vis, Leo, venire ad me, veni.
17. Cartula fratri Leoni data a. 1224.
Landes Dei. — Tu es sanctus Dominus Dens solus,
qui facis mirabilia. Tu es fortis. Tu es magnus. Tu es al- lo
tissimus. Tu es rex omnipotens, tu Pater sancte, Rex cell et
terre. Tu es trinus et unus Dominus Dens , omne bonum.
Tu es bonum, omne bonum, summum bonum. Dominus Dens,
vivus et verus. Tu es Caritas, amor. Tu es saj)ientia. Tu es
bumilitas. Tu es patientia. Tu es securitas. Tu es quietas. 15
Tu es gaudium et letitia. Tu es iustitia et temperantia. Tu
es omnis divitia ad sufficientiam.
In dorso eiitsdcm membranae Jegunhir:
Benedicat tibi Dominus et custodiat te. Ostendat faciem
suam tibi et misereatur tui. Convertat vultiun suum ad te et 20
det tibi pacem Dominus benedicat, f. Leo, te.
T.
Super Ms verhis f rater Leo atramento riibro scripsit:
Beatus Franciscus duobus annis ante mortem suam fecit
quadi-agesiniam in loco Aluerne ad honorem beate Yü'ginis 25
Marie matris Dei et beati Michaelis archangeli a feste as-
sumptionis sancte Marie Virginis usque ad festum sancti Mi-
chaelis Septembris. Et facta est super eum manus Domini:
post visionem et allocutionem Seraphym et impressionem sti-
gmatum Christi in corpore suo fecit has laudes ex alio latere 30
cartule scriptas et manu sua scripsit gratias agens Domino
de beneficio sibi coUato.
70 Salutatio beate Marie.
Post 'pacem' eaäem manus aääit:
Beatus- Franciscus scripsit manu sua istain benedictionem
mihi fratri Leoni.
Siib signo T atramento 'ccqmt' äelmeatum est. De quo slgno
5 fmfer Leo addit :
Simili modo fecit istud Signum tau cum capite manu sua.
18. Salutatio beate Marie Yirginis.
Ave domina sancta, regina sanctissima, Dei genitrix Maria,
que es virgo perpetua^), electa a sanctissimo patre de celo,
10 quam consecravit cum sanctissimo dilecto Filio et Spiritu
Paraclito, in qua fuit et est omnis plenitudo gratie et omne
bonum. Ave-) palatium eins. Ave tabernaculum eins. Ave
domus eius. Ave vestimentum eins. Ave ancilla eius. Ave
mater eius et vos omnes sancte virtutes, que per gratiam et
15 illuminationem sancti Spiritus infundiioini in corda fidelium,
iit de infidelibus fideles Deo faciatis.
D u 1) i a.
1. Epistola ad populorum rectores.
Universis potestatibus et consulibus, iudicibus atque rec-
20 toribus ubique terrarum et omnibus aliis, ad quos litterae istae
pervenerint, frater Franciscus, vester in Domino Deo servus
parvulus ac despectus, salutem et pacem omnibus vobis optans.
Considerate et videte, quoniam 'dies mortis appropinquat'
(Gen 47, 29). Rogo ergo vos cum reverentia, sicut possum, ne
25 projater curas et soUicitudines buius saeculi, quas babetis. Do-
minum oblivioni tradatis et a mandatis eius declinetis , quia
omnes ilK, qui eum oblivioni tradunt et a 'mandatis eius de-
1) 'ecelesia facta et' K. 2) Ave — ancilla eius om. B 1.
Dubia. 71
clinant, maledicti' sunt (Ps 118, 21) et ab eo 'oblivioni traden-
tur' (Ez 33, 13). Et, cum venerit dies mortis, omnia, 'quae
putabant habere, auferentur ab eis' (Lc 8, is). Et, quanto
sapientiores et potentiores fuerint in hoc saeculo, tanto maiora
'tormenta sustinebunt in inferno' (Sap 6, 7).
ünde firmiter consulo vobis, dominis meis, ut omni cura
et sollicitudine posthabitis et sanctissimum corpus et sanctis-
simum sanguinem Domini nostri lesu Christi in eins sancta
commemoratione benigne recipiatis. Et tantum honorem in
populo vobis commisso Domino conferatis , ut quolibet sero 10
annuntietur per nuntium vel per aliud signum, quo omnipo-
tenti Domino Deo ab universo populo laudes et gratiae refe-
rantur. Et, si hoc non feceritis, sciatis vos debere coram
Domino Deo vestro lesu Christo in die iudicü reddere ratio-
nem. Hoc scriptum qui apud se retinuerint et observaverint 15
illud a Domino Deo se noverint benedictos.
2. Epistola ad s. Antoniiim de Padua.
Carissimo meo fratri Antonio frater Franciscus in Christo
salutem. — Placet mihi, quod sacram theologiam fratribus
legas, dummodo j)ropter huius Studium sanctae orationis et 20
devotionis spiritum non extinguant, sicut in regida contine-
tur. Vale.
3, Oratio.
Absorbeat quaeso. Domine, meutern meam ab omnibus,
quae sub caelo sunt, ignita et melliflua vis amoris tui , ut 20
amore amoris tui moriar, qui amore amoris mei dignatus es
mori.
4. Expositio beati patris super orationem Dominicam.
Pater noster: Creator, Redemptor, Salvator et Con-
solator noster. ^o
Qui es in celis: in angelis et in sanctis, illuminans
72 Dubia.
eos ad cognitionem, quia tu, Domine, lux es inflammans ad
amorem; quia tu. Domine, amor es inliabitans et implens eos
ad beatitudinem ; quia tu. Domine, summum bonum es, eter-
num bonum, a quo omne bonum, sine quo nullum bonum.
5 Sanctificeturnomentuum: clarificetur in nobis
notitia tua, ut cognoscamus, que sit latitiido beneficiorum tuo-
rum, longitudo j^romissorum tuorum, sublimitas maiestatis et
profunditas iudiciorum.
A d V e n i a t r e g n u m t u u m : ut tu regnes in nobis
10 per gratiam et facias nos venire ad regnum tuum, ubi est tui
visio manifesta, tui dilectio perfecta, tui societas beata, tui
fruitio sempiterna.
Fiat voluntas tua sicut in celo et in terra:
ut amemu.s te ex tote corde te semper cogitando, es tota anima
15 te semper desiderando, ex tota mente omnes intentiones nostras
ad te dirigendo et honorem tuum in omnibus querendo, et ex
Omnibus viribus nostris omnes vires et sensus anime et cor-
poris in obsequium tui amoris et non in alio expendendo ;
et proximos nostros amemus sicut et nosmetipsos, omnes ad
20 amorem tuum pro viribus trabendo, de bonis aliorum sicut de
nostris gaudendo et in malis compatiendo et nemini ullam of-
fensionem dando.
Panem nostrum cotidianum: dilectum Filium
tuum, Dominum nostrum lesum Christum, da nobis hodie:
25 in memoriam et intelligentiam et reverentiam amoris, quem ad
nos habuit, et eormn, que pro nobis dixit, fecit et sustulit.
Et dimitte nobis debita nostra: per tuam
misericordiam ineffabilem et ineffabilem passionem dilecti Filii
tui Domini nostri lesu Christi et per virtutem beatissime
30 Marie virginis et omnium electorum tuorum merita et inter-
cessionem.
Sicut et nos dimittimus debitoribus nost-
ris: et, quod non plene dimittimus, tu, Domine, fac nos j)lene
dimittere, ut inimicos propter te veraciter diligamus et pro eis
Regula paenitentiura. 73
apud te devote intercedamus, nulli malum jn-o malo reddamiis
et Omnibus in te prodesse studeamiis.
Et ne nos inducas in temptationem: occul-
tam vel manifestam, subitam vel importunam.
Sedlibera nos a malo: preterito, presenti et fu-
turo. Amen. Gloria patri etc.
S p 11 r i a.
lücipit regiila et vita fratriim vel sororiim penitentiimi.
In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
Memoriale propositi fratrum et sorornm de Peni- 10
tentia in doniibns propriis existentium, inceptum anno
Domini M°CC»XXT° tempore domiui Grregorii noni pape,
XIII" Cal. jimii, indictione prima, tale est.
I. De modo vestium. — 1. Viri qui liiiius fratemi-
tatis fuerint de panno bumili sine colore induantur cuius 15
brachium sex soldorum Raven(natensinm) pretium non exce-
dat, nisi propter causam evidentem et necessariam, ad tempus,
cum aliquo dispensetur. Et consideretui- panni latitudo et
arctitudo circa predictum pretium. 2. Cblamydes et pelles
habeant sine scollatura ') fixas vel integras non tarnen affibla- 20
tas^), ut portant saeculares, et manicas clausas. 3. Sorores
vero de ejusdem pretii panno et humilitatis chlamydes indu-
antur et tunicas vel saltem cum cMamyde babeant guarnel-
lum^) sive placentinum*) album vel nigrum aut amplum palu-
tellum ^) lineum sine crispaturis ''), cuius brachium non excedat 25
1) = ital. scülato, seollo = Ausschnitt am Halse (cf. fr. escolete,
decollete). 2) = ital. affibbiare = mit Sehnallen versehen.
3) = ital. guarnello (cf. 'Garn') = Unterrock von Cattun. 4) 'vestis
muliehris species', Du Gange. 'Rock nach Piacenzaer Art.?' 5) pal-
lidum = ital. xoaludello, 'vestis ampla manicata' Waclding. 6) = ital.
erespa = fr. crepe = Falte.
74 Kegula paenitentium.
(pretium) XU den(arionini) Raveii(natensiuin). 4. De quo
tarnen ijretio et de pellitionibus^) ipsarum dispensare poterit
secundum conditionem cuiuscumque mulieris et loci consuetu-
dinem. 5. Bindas^) vel ligaturas sericas sive coloratas non
5 portent, et tarn fratres quam sorores pelles habeant agninas
tautuni. 6. Bursas de corio et corrigias sine serico consutas
et non alias habere liceat. Et alia ornamenta visitatoris ar-
bitrio deponant. 7. Ad convivia inbonesta vel spectacula vel
cboreas non vadant, bistrionibus non donent et donari a fa-
10 milia sua probibeaut.
II. De a b s t i n e n t i a. — 1. Omnes abstineant a car-
nibus excepta dominica et tertia et quinta feria, nisi j)ropter
infirmitatem, debilitatem, minutionem ^) tribus diebus et in iti-
nere. 2. Yel i)ropter j)recipuam solemnitatem. intervenientem,
15 scüicet nativitatis Domini per tres dies, anni novi, Epiphanie,
Pasche Resurrectionis per tres dies, apostolorum Petri et
Pauli, nativitatis beati Jobannis Baptiste, Assumptionis glo-
riose Virginis Marie, festi Omnium Sanctorum et sancti
Martini. 3. Alüs vero diebus non ieiunandis liceat comedere
20 caseum et ova. Sed cum religiosis in eorum conventibus de
appositis ab eis comedere licebit. 4. Et sint contenti prandio
et cena, exceptis languidis et infirmis, viatoribus. Sanis cibus
et potus sit temi^eratus. 5. Ante prandium et cenam dicant
semel 'Pater Noster', post comestionem semel et gratias agant
25 Domino. Alioquin dicant ter 'Pater Noster'. 6. A Paschate
Eesurrectionis usque ad festum Omnium Sanctorum ieiunent
sexta feria. A festo Omnium Sanctorum usque ad Pascha
quarta et sexta feria jejunabunt, observantes nihilominus alia
ieiunia que ab ecclesia indicantur generaliter facienda.
30 III. Deieiuniis. — 1. Quadragesrmam vero sancti
Martini post eandem diem usque ad Natale et quadi-agesimam
1) = pellizona = vestis pellita (cf. Du Gange sub voce).
2) = ital. benda = fr. bände = Binde. Ligatura = ital. legatura =
Binde. 3) ^= niinution, Aderlass.
Kegula paenitentium. 75
maiorem a dominica carnispiivü usque ad Pascha contimie
ieiunent, nisi jjropter infirmitatem vel aKam necessitatem.
2. Sorores gravide usque ad suam purificationem ab exerci-
tationibus corporalibus exceptis vestibus et orationibus poterunt
abstinere. 3. Laborantibus in fatigationibiis a Paschate Re-
surrectionis iisque ad sancti Älicbaelis dedicationem in die ter
liceat cibum siimere. 4. Et quando aliis laborant, de omnibus
appositis comedere licebit excepta sexta feria et ieiunüs ab
ecclesia generaliter indictis^).
IV. De orationibus. — 1. Omnes dicant cottidie 10
Septem horas canonicas videlicet matutinum, primam, tertiam,
sextam, nonam, vesperum et completorium ; 2. clerici, secun-
dum ordinem clericorum ; scientes psalterium, pro prima 'Deus
in nomine tuo' et 'Beati immaculati' usque ad 'Legem pone'
et alios psalmos borarum cum 'Gloria Pati'i' dicant. 3. Sed 15
cum ad ecclesiam non yadunt, dicant j^ro matutino psalmos,
quos dicit Ecclesia vel alios quoscumque XVni psalmos vel
saltem 'Pater Noster', ut ilHtterati. 4. In omnibus boris aliis
pro matutino XU 'Pater ÜSToster' et j)ro unaquaque alia bora
Septem 'Pater Noster' cum 'Gloria Patri' post ummiquodque. 20
5. Et qui sciunt, 'Credo in Deum' et 'Äliserere mei Deus' in
j)rima et comiiletorio dicant, si non dixerint horis constitutis,
dicant tarnen 'Pater Noster'. Infii-mi non dicant boras, nisi
velint.
V. Quando debent ire ad matutinum. — 25
1. Omnes ad matutinum vadant in quadi-agesima sancti Mar-
tini 2) et maiori^), nisi personarum vel rerum incommoditas
immineret.
VI. De confessione et communione et alieno-
rum satisf acti n e et de armis non sumendisao
et iuramentis non prestandis. — 1. Confessionem
1) 'indictis' aut 'interdictis'. lectio dubia. 2) = Adventszeit.
3) = Osterfasten.
76 Regula paenitentium.
de iDeccatis faciant ter in anno et communionem in nativitate
Domini et Paschate Resurrectionis et Pentecosten recipiant.
2. De decünis preteritis satisfaciant et de futuris prestent.
3. Arma mortalia contra quempiani non recipiant vel se-
5 cum ferant^).
4. Omnes a iuramentis solemnibus abstineant nisi neces-
sitate cogente in casibus a summo pontifice exceptis in sua
indulgentia °) Addelicet pro pace, fide, calumnia et testimonio.
1) Cf. Breve Honorii papae III. 1221. Dec. 16 ed. Sbaralea, Bullarium
Frauciseanuni 1 13. 8: 'Yenevabili fratri episcopo Ariminensi salntem et apo-
stolicam benedictionem. Significatum est nobis, quod Faventiae (=Paenza)
et in quibusdain alüs civitatibus et locis vicinis quidam sunt, quibus illum
Dominus inspiravit atfectum, ut mundi iam gloriam non quaerentes, sed
es humilitate abicientes in saeculo semet ipsos ad paenitentiam se con-
verterint et ad lioc totum deputaverint tempus suum signum humilitatis
et paenitentiae in Iiabitu exliibentes. Quia vero tales super iuramento
de annis sumendis et sequendis locorum potestatibus exhibendo multo-
tiens molestantur ex eo, quod nunquam defecit, qui bonis actibus invideret,
fratemitati tuae per apostolica scripta mandamus, quatenus, cum a tali-
bus fueris requisitus, molestatores suos super huius modi iuramento prae-
missa monitione sublato appellationis impedimento auctoritate nostra
compeseas. Datum Laterani XVII. Kalendas lanuarii. 'Pontificatus nostri
anno sexto'. Cf. Breve Gregorii IX. 'Nimis patenter' a. 1227. Mai 26
= Pottliast nr. 7919. 'Detestanda humani generis' a. 1228. Mart. 30.
Pottliast nr. 8159. 'Cum dilecti filii' a. 1230. luni 4. Potthast nr. 8565.
2) Cf. Breve Gregorii IX. a. 1228. Mart. 30, Sbaralea 1. 1. I p. 39 :
'Universis fratribus de paenitentia per Italiam eonstitutis salutem et
apostolicam benedictionem. 1. Detestanda humani generis hostis iuvidia
tanto pertinacius persequitur servos Christi et armans suos satellites
contra ipsos, ut ab eins servitio dolosis illis adinventionibus nititur amo-
vere, quanto perspicacius intuetur ipsos huius mundi vanitatibus dere-
lictis adhuc existentes in corpore in terrenis iam mente in caelestibus
habitare etc. — 2. Sane felicis recordationis H o n o r i u s papa praede-
cessor noster attendens vos fructus paenitentiae facientes ab huius sae-
culi filiis angustiis inexquisitis affligi per hoc fovendos esse, laudabüi
actione religionem vestram amplexens in visceribus Jesu Christi prose-
cutus est gratia speciali mandans universis archiepiscopis
per Italiam eonstitutis, ut vos servarent a iuramentis, quae
Kegula j)aenitentiuin. 77
5. Et in eorum loquela, siciit poterunt, vitabunt iiu-amenta.
Et qni incaute iuraverit lapsu lingue, ut in multiloquio con-
tüigit, eadem die in sero, cum recogitare debeant quod fece-
riut, pro talibus iuramentis dicant ter 'Pater ISToster'.
6. Quisque suam familiam confortet ad serviendum Deo. 5
civitatum et locoruni rectores super eorum sequela extorquere a vobis
illicite contendebant, defendentes tos, ne officia publica recipere
vel nova exactionum vel alterius gravaminis subire onera contin-
geret vos compelli. — 3. Sed filii tenebrarum, qui humana sapientes
tenebvas lucein et lucem tenebras ponere didicerunt, per malignae inter-
pretationis calumniam sie vestram indulgentiam vacuant, ut gravioribus
iniurüs afüigamini nunc, quam prius, cum non eratis tali privilegio coni-
muniti. Nam cimi dicti rectores a vobis non possint super sequela exigere
iuramentum, innumeros quasi casus excogitant, quibus vos iurare compel-
lant graviora onera vobis quam aliis suis civibus imponentes. Nee fruc-
tus bonorum vestrorum vos permittunt pauperibus erogare, licet debitis
oneribus, quae subire tenemini, nihil deperire contingat, alias vos plus
debito et ampüus solito molestantes. — 4. ünde nobis humiliter suppli-
castis, ut vobis indulgere misericorditer dignaremur , ne aliquod i u r a-
m e n t u m nisi forsan pacis et fidei, calumniae vel t e s t i-
m n i i facere teneamini, et ne plus quam vestri cives impositione
n 6 r u m aggravari possitis, etut fructus bonorum vestrorum
causa pietatis imjjendere valeatis personis, quibus expedire vide-
ritis, e 1 a r g i r i , et ut i n i u r i a m non patiamini propter vestrorum
civium debita vel delicta, nee teneamini, cum super bis culpabiles non
sitis, debita solvere aliorum. — 5. Nos igitur attendentes vos viam per-
fectionis ingressos tanto a seetatoribus huius mundi vebementius impu-
gnari, quanto magis iidem diss-imiles vestris actibus comj)robantur,
sinistrae interpretationis calumniam machinari: Universität! vestrae, de
quorum religione pleno confidimus, licentiam super praedictis omnibus
auctoritate praesentium indulgemus et concedimus postulata, districtius
iniungentes, ut concessa vobis gratia sicuti laudabiliter studeatis, ne ab
aliquo vestro convertatur forsitan in abusum; quia privilegio vobis con-
cesso contingeret vos privari, si eins inveniremini abusores. — 6. Nulli
ergo omnino hominum liceat banc paginam nostrae concessionis infrin-
gere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare prae-
sumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum apostolorum
Petii et Pauli se noverit incursurum. — Datum Laterani tertio Ealend.
Aprilis pontificatus nostri anno secundo.
78 Regula paenitentium.
yil. De missa et congregatione cuiusque
m e n s i s. — 1. Omnes fratres et sorores cuiuscumque civi-
tatis et loci quolibet mense, quandocumque videbitur expedii'e,
conveniant apud ecclesiam, quam ministri nuntiaverint, ibique
5 audiant divina. 2. Et quilibet det massario^) unum denaiium
usualem, quos idem massarius colligat et ministrorum consilio
inter fratres j)auperes et sorores distiibuat, et maxime infirmis
et eis, qui non habuerint funeris exseqiüas. Demum inter
alios pauperes et eidem ecclesie de eadem pecunia offerat.
10 3. Et tunc, si coinmode ijossimt, habeant iimim religiosum in
Dei verbo instructum, qui eos moneat et confortet ad peni-
teiitiam, perseverantiam et opera misericordie facienda. 4. Et
sint sub silentio in missa et predicatione, intenti officio, ora-
tioni et predicationi, exceptis officialibus.
lö Vm. De oj)eribus misericordie et testa-
mentis et discordiis reformandis. — 1. Cum
aliquem fratrum vel sororum contigerit infirmari, ministri per
se vel per alios, si infirmus eis fecerit nuntiari, semel in heb-
domada visitent infirmantem et ad penitentiam comraoveant
20 et, sicut viderint expedire, necessaria corporis, quibus indiget,
de communi administrent.
IX. De f r a t r i b u s d e f u n c t i s. — 1. Et si de
bac luce migraverit infirmatus, nuntietur fratribus et sororibus
qui fuerint in civitate vel loco presentes, ut ad ipsius con-
25 veniant sepulturam nee recedant, donec missa fuerit celebrata
et corpus traditum sepulture. 2. Et post, qiüKbet infra octo
dies defunctionis ijDsius dicat j^ro anima defuncti, presbyter
missam, sciens psalterium quinquaginta psalmos, alii quinqua-
ginta 'Pater Noster' cum 'Requiem eternam' in fine cuiusque.
30 3. Preter bec infra annum pro salute fratrum et sororiun
vivorum et mortuorum dicat presbyter tres missas, sciens psal-
1) = ital. massaio := Oekonom, Schatzmeister, cf. Du Gange sub
voce.
Regula paenitentium. 79
terium dicat ipsum, alii dicant centum 'Pater Noster' cum
'Requiem eternam' in fiiae cuiuslibet. Alioquin duplicent.
X. De testamentis faciendis. — 1. Omnes qui
possunt de jure testamentum faciant et de rebus suis infra
tres menses post promissionem disponant , ne quis ipsorum 5
intestatus decedat.
2. De pace inter fratres et sorores aut estraneos discor-
des facienda, sicut ministris videbitur, sie fiat, babito si ex-
pedierit consilio ej)iscopi etiam dioecesani.
3. Si contra ins vel privilegia fratres vel sorores a pote- lo
statibus vel rectoribus locorum in quibus babitant vexentur^),
ministri loci, quod videbitur expedire , cum consilio domini
episcopi faciant.
4. Ministerium et alia officia, que sunt bic scripta, sibi
imposita quilibet suscipiat et fideliter exerceat, dum tarnen per 10
annum ab officio vacare quilibet possit.
5. Cum aliquis buic fraternitati intrare petierit, ministri
eius conditionem et officium, inquirant et onera fraternitatis
buius et maxime alienorum restitutionem exjDonant ei. 6. Et
si placuerit ei secundum j)redictum modum, induatur, et de 20
alienis satisfaciat, numerata pecunia vel cautione pignoris data.
Proximis se reconciliet et de decünis satisfaciat. 7. Quibus
imijletis post annum cum consilio aliquorum discretorum fra-
trum, si eis idoneus videbitiir, recipiatur boc modo. 8. Quod
promittat se observare omnia, que bic sunt scrij)ta sive scri- 20
benda vel minuenda secundum consilium fratrum, toto tem-
pore vite sue, nisi aliquando de licentia steterit ministrorum.
9. Et quod si quid contra bunc modimi fecerit, interpellatus
a ministris, satisfaciat ad voluntatem visitatoris. 10. Et per
manum publicam promissio in scriptis redigatur ibidem. 11. Ne- 30
mo tamen aliter recipiatur, nisi aliter eis visum fuerit consi-
derata persone conditione et eius instantia.
1) Cf. Breve 'Detestancla' § 2, supra p. 76, 11. 2.
80 Regula paenitentium.
12. De liac fraternitate et de {h)iis, que hie continentm-,
nemo exire valeat nisi religionem i) ingrediatur.
XI. De contemiDtione et suspicatione he-
r e t i c r u m. — 1. Kidlus hereticus vel de lieresi diffamatus
5 recipiatur. Si autem suspectus solummodo fuerit , purgatus
coram episcopo, si alias idoiieus fuerit, admittatur.
2. Mulieres vero viros habentes non recipientur, nisi de
consensu et licentia maritorum.
3. Incorrigibiles fratres et sorores a fraternitate eiecti
10 iterum in ea nuUo modo recipiantur, nisi saniori parti fratrum
placuerit.
Xn. De culpis dicendis. — 1. Ministri cuiuslibet
civitatis et loci culpas fratrum et sororum manifestas nuntient
visitatori puniendas. 2. Et si aliquis incorrigibilis exstiterit,
15 per ministros habito consilio aliquorum discretorum fratrum
eidem yisitatori intimetur ab ipso de fraternitate abiiciendus
et in cougregatione pubHcetur. 3. Insuper, si est frater, po-
testati loci vel rectori denuntietur.
4. Si quis sciverit de fratribus vel sororibus aliquem
20 scandalum facere, ministris nuntiet et visitatori valeat nuntiare
et quod inter virum et iixorem non teneantur.
5. Yisitator cum fratribus universis in (h/iis omnibus pote-
statem babeant dispensandi, cum viderint expedire.
6. Ministri cum consilio suorum fratrum post annum eli-
25 gant duos alios ministros et fidelem massarium^), qui necessi-
tati fratrum et sororum et aliorum pauperum provideat et
nuntios, qui dicta factaque fraternitatis de mandato eorum
nuntiet.
7. In supradictis omnibus nemo obHgetur ad culpam, sed
30 ad penam, ita tamen, quod si penam a visitatore imj)ositam
vel imponendam, bis admonitus a ministris, exsolvere neglexe-
rit, tamquam contumax obligetur ad culi^am.
1) = Möuebsorden. c. in inargine add. 'aliam'. 2) Cf. p. 78 n. 1.
Eegula paenitentium. 81
XIII. De ciiliDis raanifestandis. — 1. Statiiinuis
quocl imllus faciat fideiussionem pro aliquo , nisi forte pro
aliquo de ista fratemitate, et lioc etiam fiat de licentia visi-
tatoris vel ministroriim.
2. Item visitator de consensu ministroriun et aKorum fra- 5
trum dat licentiam fratribus non eimdi ad ecclesiam aliquo
tempore, dummodo bene dicat matutimim et alias boras suas.
3. Item quilibet frater confiteatur alicui sacerdoti semel
in quolibet mense, quia in sancta confessione omnia lavantur
et maior gratia Dei datiir. lo
4. Item visitator et ministri biiius fraternitatis petant a
ministro vel custode fratrum Minorum uniim fratrem Älinorem
de conventu, cuius fratris consiUo ^) et voluntate fratrum ista
fraternitas gubernetur in omnibus et regatur. 5. Et quando
ille frater recederet de conventu, petant aüum loco eins , ita 15
quod semper consilio fratrum Minorum regatur ista fraternitas,
que a beato Francisco babuit fundamentmn.
6. Item omnes fratres conveniant in prima dominica cu-
iuslibet mensis ad missam in loco fratrum Minorum-), nisi
remaneant de licentia visitatoris vel ministrorimi, propter ali- 20
quam legitimam causam. Et similiter eodem die conveniant
ibidem post nonam. 7. Item si visitator vel ministri non po-
terunt Interesse in die, quando ista fraternitas congregatur,
aliqua causa legitima impediente, quilibet eorum faciat unum
vicarium loco sui, qui tunc eins officiiun exerceat , ita quod 20
sancta fraternitas non contingat propter boc impediri.
8. Item quicumque fratrum istius fraternitatis fecerit pu-
blice aliquid scandalum vel aliquem escessum, accuset seipsum
de boc publice coram omnibus fratribus in die, quando fratres
1) Cf. Tres socii ed. Faloei Pulignani c. 14 § 60 p. 80: Similiter et
viri uxorati et mulieres maritatae a lege matrimonii discedere non va-
lentes, de fratrum salubri consilio se in domibus propriis arctiori paeni-
tentiae committebant. 2) 'Apud ecclesiam quam ministri nuntia-
verint' supra c. VII § 1.
B e li m e r , Analekten. Gr. A. 6
82 Regula paenitentium.
conveiiimit. 9. Et si non se accusaverit, alius frater, qvii seit
excessum, illum accuset in j)ublico, et per visitatorem vel mi-
nistros Tel eorum vicarios illi, qui fecit excessum, penitentia
cum misericordia imponatur, uisi sit talis excessus , pi'opter
5 quem sit ille qui peccaverit de ordine expellendus.
10. Item nulla nova constitutio fiat, nisi de maioris iiartis
huius fraternitatis consilio et assensu.
11. Item si quis ordinem nostrum intrare voluerit, si
tenetur restituere alicui persone aliquid male acquisitum,
10 restituat ei vel eius haeredibus, si cognoscit eos. 12. Si autem
dubitat, utrum habeat de ilUcite acqiiisitis, sed iiescit, cui et
quantum restituere teneatur, faciat preconizari per terram,
ut moris est, vel in predicatione solemnis diei, quod ipse pa-
ratus est satisfacere omnibus, quibuscumque quocumque modo
15 aliquid satisfacere teneatur.
13. Item nullus frater deponat querimoniam coram pote-
state vel alio iudice pro re aüqua vel iniuria contra fratrem
aliquem vel sororem de ordine nostro, nisi forte de licentia
visitatoris et ministrorum suorum et maioris et sanioris partis
20 loci consilio et assensu. 14. Sed volumus et statuimus, quod
si aliqua causa vel controversia seu discordia fuerit inter fra-
tres quacumque de causa, per visitatorem et ministros babito,
si oportuerit, aliquorum discretorum consilio terminetiu*. 15. Et
quidquid visitator et ministri diffinierint, ut est dictum, fratres
25 illi, inter quos causa versabitur, teneantur firmiter observare,
ita quod inter religiosos et seculares de fratribus nostris
auctore Deo nullum scandalum oriatur. Explicit.
Appendix. 83
Appendix.
T. Antiquissima de regiila Minorimi testimonia.
1. T e s t am e n tum c. 4, supra p. 37: Et postquam
Dominus dedit micM de fratribus, nemo ostendebat micM, quid
deberem facere, sed ipse Altissimus revelavit michi, quod de- ö
berem vivere secundum formam sancti Evangelii. Et ego paucis
verbis et simplicibus feci scribi et Dominus papa confirmavit
michi.
2. Thomas de Celano, legenda prima, c. 13,
§ 32 : Videns beatus Franciscus, quod Dominus cotidie augeret lo
numerum in id ipsum, scripsit sibi et fratribus suis habitis et
futuris simpliciter et paucis verbis vitae formam et regulam,
sancti evangelii praeciijue sermonibus utens, ad cuius per-
fectionem solummodo inhiabat. Pauca tarnen alia inseruit,
quae omnino ad conversionis sanctae usum necessario inmine- i5
baut 1).
3. Thomas de Celano, Vita Secunda 1 c. 10
ed. Amoni p. 28 ff. (cf. Anonymus Perusinus c. 10, 11.
Tres Socii c. 8 § 28. 29) : Bemardus ^) quidam de civitate
Assisü, qui postea filius fuit perfectionis, cum viri Dei exem- 20
plo disponeret saeculum perfecte contemnere, consilium eius
1) 'innuebant' coniecit Suysken. 2) de Quintavalle.
6*
84 Appendix.
exposcit. Oonsultans igitur eum sie ait: 'Si quis, o j)ater,
bona cuiiisquam domini longo tempore possedisset et noUet
illa retinere amplius, quid de illis perfectius foret agendum'?
Resignanda esse cuncta domino suo, a quo illa receperat, re-
5 spondit vir Dei. Et Bernardus ad eum : 'Universa, quae habeo,
a Deo mihi data cognosco, quae ad consilium tuum resignare
iam tibi assisto paratus'. 'Si dicta', inquit Sanctus, 'factis
probare volueris, summo mane intremus ecclesiam et evan-
gelii codice sumpto a Christo quaeramus consilium'. Intrant
10 itaque ecclesiam^) mane iam facto et oratione devota prae-
missa evangelü librum aperiunt disponentes id facere , quod
consiHi primum occurrit. Aperiunt librum et consilium suum
aperit Christus: 'Si vis i)erfectus esse, vade et vende onmia
et da jJauperibus' (Mt 19, ai). Secundo id ]-eplicant et 'Nihil
15 tuleritis in via' (Lc 9, 2) occurrit. Addunt hoc iterum et 'Qui
Tult venire post me , abneget semet ijDSum' (Mt 16, 2.1) in-
veniunt ^).
4. T r e s S c i i c. 9 § 35 : Praecipue pecuniam con-
tempsit in tantum, ut in omnibus regulis suis commendaret
1) 's. Nicolai iuxta plateam civitatis Assisii' Bonaventura , Tres
Socii; nunc 'casenna dei Carabinieri'.
2) Perusinus 1. 1.: Abierunt ergo ad quandam civitatis eiusdem
ecclesiam et intrantes in eam positis genibus humiliter in oratione
dixerunt: 'Domine Deus, pater gloriae, rogamus te, ut per tuam miseri-
cordiam ostendas nobis, quid facere debeamus'. Expleta autem oratione
dixerunt sacerdoti eiusdem ecclesiae, qui praesens erat : 'Domine, ostende
nobis Evangelium nostri Domini lesu Christi'! Et cum aperuisset sa-
cerdos librum, quia ipsi adhuc bene legere nesciebant, invenerunt statim
locum, ubi scriptum erat: 'Si vis perfectus esse, vade et vende oninia,
quae habes, et da pauperibus et habebis thesaurum in coelo'. Et iterum
revolventes invenerunt: 'Qui vult venire post me' etc. Et iterum revol-
ventes reperierunt: 'Nihil tuleritis in via' etc. Audientes autem hoc
gavisi sunt gaudio magno valde et dixerunt: 'Ecce quod desiderabamus !
Ecce quod quaerebamus'. Dixitque beatus Pranciscus : 'Haec erit regula
nostra'. Deinde ait illis duobus (Bernardo et Petro Catanei cf. V. Ae-
gidii p. 75): 'Ite et, sicut audistis, consilium Domini faciatis'!
Appendix. 85
potissime paupertatem et omnes fratres sollicitos redderet de
pecunia vitanda. Plures enim regulas fecit et eas expertus
est, priusquam faceret illam, quam, ultimo reliquit fratribus.
Unde in una ipsarum dixit in detestationem pecuniae: 'Cave-
amus qui reliquimus omnia, ne pro tam modico regnum cae- 5
lorum perdamus. Et si pecuniam in aliquo loco inveniremus,
non curemus plus quam pulverem quem pedibus calcamus' ').
5. Frater Leo, Sanctissimi patris nostri
Francisci Intentio regulae, j)rologus (Speculum
ed. Sabatier c. I, 1): Et nota, quod beatus Franciscus fecit lo
tres regulas, videlicet illam, quam confirmavit sibi papa Inno-
centius sine buUa. Postea fecit aliam breviorem, baec perdita
fuit^). Postea fecit illam, quam papa Honorius confirmavit
cum buUa, de qua regiüa multa fuerunt eiecta per ministros
contra voluntatem beati Francisci. 15
6. Ibid. c. 5 (Speculum ed. Sabatier c. H, 2) : Tunc
(a. 1220) erat scriptum in regula quoddam caput de iDrobi-
bitionibus sancti evangelii: 'Nibil tuleritis in via' etc.
7. Ibid. c. 6 (Speculum c. 11, 3) : Verum licet ministri
scirent, quod secundum regulam fratres tenerentur sanctum 20
evangelium observare, fecerunt tarnen removeri de regula illud
capitulum, ubi dicebatur. 'Nihil tuleritis in via' credentes se
propter hoc non teneri ad observantiam perfectionis sancti
evangelii.
8. P rater Leo in rotulis suis (cf. Angelo de 20
Clareno expositio regulae, Verba s. Francisci c. 5, Speculum
c. IV, 68). Cum beatus Franciscus esset in capitulo generali
apud Sanctam Mariam de Portiuncula ^) , quod dictum est
capitulum storiorum, quia non erant ibi habitacula nisi de
1) Cf. regula c. 8. 2) Bonaventura Legencla maior IV § 11 :
Unam cum de monte descendens servandam suo v i c a r i (seil. Eliae)
commisisset et ille paucis elapsis diebus assereret per incuriam
perditam. 3) 1221. Mai. 80. cf. lordanus de Jano c. 16, Analecta
Franciscana (Quaracchi 1885) t. 1, p. 6.
86 Appendix.
storio et fuerunt ibi quinque milia fratrum^), quamplures
fratres sapientes et in scientia clocti accesserunt ad dominum
cardinalem, qui fuit j)ostea papa GrregoriiTS ^), qui presens erat
in capitulo, et dixerunt ei: 'Domine, volumus, quod suadeatis
5 fratri Francisco, quod sequatur consilium fratrum sapientium
et permittat se interdum duci ab eis'. Et allegabant regulam
beati Benedicti, beati Augustini ^) et beati Bernardi*), qui
docent sie et sie ordinate vivere. Que omnia cum retulisset
cardinalis beato Francisco per modum ammonitionis , beatus
10 Franciscus nihü sibi respondens cepit ipsum per manum et
duxit eum ad fratres congregatos in capitulo et sie locutus
est fratribus in fervore et virtute Spiritus Sancti: 'Fratres
mei, fratres mei! Dominus vocavit me per viam simplicitatis
et ostendit mihi viam simplicitatis. Et nolo, quod nominetis
15 mihi regulam aliquam neque sancti Augustini neque sancti
Benedicti neque sancti Bernardi. Et dixit Dominus mihi,
quod Tolebat, quod ego essem unus novellus pazzus^) in mundo.
Et voluit TOS ducere per aliam viam quam per vestram scien-
tiam. Sed ego confido de castaldis") Domini, qiiod per ipsos
20 vos puniet et adhuc redibitis ad vestrum statum ad vestrum
vituperium, velitis nolitis'.
9, Frater Leo ibid., cf. Angelo de Clareno expositio
Regulae, Sabatier, Opuscules I p. 90'^). — Cum summus ponti-
1) lordanus 1. ].: Et estimati sunt fratres, qui ibi convenerant, ad
tria millia fratrum. 2) Error. Ugolino cardinalis tunc legati
munere in Loiubardia functus est, cf. Registri dei cardinali ügolino ed
Ottaviano p. d. G. Levi, Roma 1890, nr. 17 — 28. Pro eo capitulo in-
terfuit Rainerius Capocci, diaconus cardinalis S. Mariae in Cosmedin,
cf. lordanus 1. 1. 3) = regula Pseudo-Augustini canonicorum
regularium ed. Holstenius - Brockie codex regularum IL pag. 123 S.
4) = carta caritatis Cisterciensium. 5) = ital. pazzo = stultus,
'Narr'. 6) = lomb. gastaldi = 'Büttel'. 7) San Isidoro I, 92
f. 68 ' : Teste fratre Leone qui cum fratre Bonizo, quando regulam hanc
sanctus Franciscus domino papa Honorio iubente Christo confirmandam
presentavit, adstabat. Cum etc.
Appendix. 87
fex omnia que continebantur in regula diligentius conspexisset,
dixit sancto F. : Beatus ille, qui gratia Dei roboratus haue regii-
lam fideliter et devote obseiTaverit usque in finem, quoniam omnia
que in ea scripta sunt sancta, catholica et perfecta sunt. Tarnen
verba illa decimi capituli videlicet quod : 'u b i c u m qu e sunt 5
fratres qui scirent et co gn o s c er ent se non posse
regulam pure et simpliciter et ad litteram et sine
glosa servare, ad suos minist ros debeant et
23 0ssint recurrere. Minist ri vero teneantiir
eisdem fratribus per obedientiam postulataio
benigne et liberaliter concedere. Quod si
facere nollent, ipsi fratres habeant licentiam
et obedientiam eam litte raliter observandi,
quia omnes fratres tarn minist ri quam sub-
diti debent regule esse subditi' — possent fratri- lö
bus non plene fundatis in amore virtutis occasio esse ruine
et religioni materiam divisionis et scandali ministrare. Quare
volo, quod verba illa mutentur taliter, quod omnis periculi et
divisionis occasio toUatur a fratribus et a religione. B,espon-
dit ei sanctus Fr.: 'Ego ista verba in regula non posui, sed20
Christus, qui omnia utilia et necessaria saluti animarum fra-
trum et bono statui et conservationi religionis melius novit et
cui omnia que Ventura sunt in ecciesia et in religione patent
et presentia sunt. Nee debeo nee possum Christi verba mu-
tare. Futurum est enim, ut ministri et, qui aliis preerunt in 25
religione, multas et amaras tribulationes faciant volentibus
regulam litteraliter et fideliter observare, quia sicut Christi
vohmtas et obedientia est, ut regula et vita ista, que sua est,
litteraliter intelligatur et servetur, ita debet esse vestra voluntas
et obedientia, quod fiat et quod seribatur in regula'. Tunc 30
dixit ei summus pontifex: 'Frater F. ego ita faciam, quod
plene verborum sensu servato taliter in hoc passu litteram
regule temperabo, quod ministri se ad faeiendum, quod Chri-
stus vult et regula preeipit, intelligent obligatos et fratres ad
88 Appendix.
servandum piu'e et simpliciter regulam se libertatem habere
intelligent, et nulla occasio sepe occasionein querentibus siib
specie servandi regulam dabitur delinquendi'. Mntavit igitnr
summus pontifex clausule illus verba dicens : 'übicumque sunt
5 fratres etc. '^).
10. Regulae antiquissimae fragmenta. (in
nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.
Hec est vita evangelü lesii Christi, quam frater Francis-
cus petiit a domino papa Innocentio concedi sibi et confirmari
10 et dominus papa concessit et confirmavit eam sibi et suis
fratribus habitis et futuris.)
Frater Franciscus et quicumque erit caput istius religionis
promittat obedientiam et reverentiam domino Innocentio pape
et successoribus eins et omnes alii fratres teneantur obedire
15 fratri Francisco et eins successoribus.
Regula et vita istorum fratrum hec est : scilicet vivere in
obedientia, in castitate et sine proprio et Domini nostri lesu
Christi doctrinam et vestigia sequi, qui dicit (Mt 19, 21) : 'Si
vis perfectus esse, vade et vende omnia, que habes , et da
20 pauperibus' (et habebis thesaurum in celo. Et veni, sequere
me!). Et (Lc 9, 3): 'Mhil tuleritis in via (neque sacculum ne-
que j)eram neque panem neque pecuniam neque vii-gam'). Et
(Mt 16, 2.1) : 'Qui vult venire post me , abneget semet ipsum
(et tollat crucem suam et sequatur me)''). Si quis venerit ad
25 recipiendum vitam istam , omnia sua vendat et ea studeat
p aup eribus erogare ^ ) .
Fratres habeant unicam tunicam et cingulum et brachas.
Et viKbus vestibus induantur et possint eas repeciare de saccis
et alüs peciis cum benedictione Dei*).
1) Cf. Regula buUata c. 10 supra p. 84 1. 14. 2) Cf. supra nr. 1. 2,
3) Cf. Testamentum c. 4 supra p. 37. 4) Ibid.
Appendix. 89
Clerici faciant officium secimdum consuetuclinem clerico-
rum. Laici dicant 'Pater noster'^).
(Et omnes fratres ieiiment a festo Omniiun Sanctorum
iisque ad Natale Domini et ab Epiphania usque ad Pascha . . .
alüs autem temporibus nisi feria quarta et sexta) liceat eis 5
manducare de omnibus cibis, que apponuntur eis , secundum
evangelium ^}.
( Omnes fratres, in quibiiscumque locis steterint apud alios
ad serviendum vel laborandum, non . . . recipiant aliqiiod of-
ficium quod scandalum generet) et sint minores et subditi om- lo
nibns ^).
Et laborent (et eandem artem exerceant, quam noverint),
si boneste poterunt operari*).
Et pro labore possint accipere omnia necessaria preter
pecuniam. Et cum necesse fuerit, vadant pro elemosinis^). 15
( Omnes fratres sint catbolici, vivant et loquantur catbo-
lice. Si quis vero erraverit a fide et vita catbolica in dicto
vel in facto et non se emendaverit, a nostra fraternitate peni-
bus expellatur.
Et omnes clericos et omnes religiosos babeamus pro do- 20
minis in biis que spectant ad salutem anime et a nostra reli-
gione non deviant, et ordinem et officium eorum et admini-
strationem in domino veneremur) '').
1) IbicT. c. 4. Clericos iani a. 1210. societati adliaesisse testatur
conversio Süvestri, 2 Celano 3, 52. 2) Cf. lordan c. 11, 12.
3) Cf. 1 Celano 15 § 40: Nulluni officium exereere volebanfc, de quo
posset scandalum exoriri. Ibid. § 38: Cum nempe sie in regula scri-
beretur: 'et sint minores'. Test. c. 4. 4) Test. c. 5. 5) Ibid.
Haec verba: 'Et cum — elemosinis' repetit Sanctus c. 9 supra p. 10 1. 5
regulae primae. Propterea e. 7, 8, 9 supra p. 7 1. 23 — p. 10 1. 5 postea
addita esse suspicor. Verba 'caveant — gratiosos' p. 8 1. 11—14 prius in
quodam capitulo pro generali commonitione scripta esse testatur 2 Ce-
lano 3, 68 ex cedulis fratris Leonis, ut mihi videtur. 6) Testa-
mentum c. 3.
90 Appendix.
IL Antiquissinia de stigmatibus testimonia.
1. F rater Elias ad Gregorium ministrum
Franciae a. 1226 Oct. 4. — Dilecto sibi in Christo fratri
G r e g r i rainistro fratrimi , qui sunt in F r a n c i a , cum.
5 Omnibus fratribus suis et nostris f rater Helias peccator sa-
lutem.
Antequam loqui incipiam, suspiro et merito: quasi inun-
dantes aquae sie rugitus meus, quia timor , quem timebam,
evenit mihi, evenit et vobis, et quod verebar , accidit , mihi
10 accidit et vobis, quia longe a nobis factus est consolator , et
qiii portabat nos velut agnos in bracbio suo (Mt 21, 33), pere-
gre profectus est in regionem longinquam (Eccle. 45, c). Di-
lectus Deo et liominibus receptus est ad lucidissimas mansiones,
qui legem vitae et discipünae docuit lacob et testamentum
15 pacis tradidit Israel. Gaudendum nimis est propter eum, sed
dolendum nobis, quos ipso absente circumdant tenebrae et
operit umbra mortis. Commune damnum, sed meum singulare
periculum, quem in ipso tenebrarum medio dereüquit multis
occupationibus circumdatum et oppressum flagelUs innumeris.
20 Projiterea deprecor : dolete mecum fratres , quia ego nimis
doleo et condoleo vobis, quoniam iDupilli sumus absque patre
et orbati lumine oculormn nostrorum. Vere, vere lumen erat
praesentia fratris et patris iiostri Francisci non solum nobis,
qui eramus prope, sed et bis, qui longe erant a nobis profes-
25 sione et vita. Erat enim lux a vero luce emissa illumiuans
hos, qui in tenebris erant et in umbra mortis sedebant, ut
dirigeret pedes eorum in viam pacis (Lc 1, 79). Quod et fecit,
prout verus meridies oriens ex alte illustrabat cor eins et ac-
cendebat voluntatem igne amoris sui praedicans regnum Dei
80 et convertens corda patrum ad fiHos et imprudentes ad pru-
dentiam iustorum et in universo mundo paravit Domino plebem
novam (1, 17). Ad insulas longe divulgatum est nomen eins
et miratae sunt universae terrae mirabüia opera eius. Proj)-
Appendix. 91
terea nolite, filii et fratres, tristari , quod exceclat modum,
quoniam orphanorum pater Dens consolabitur nos consolatione
sua sancta, et si fletis, fratres, super tos ipsos ilete, non super
illum: nam media vita in morte sumus, ipse vero transiit de
morte ad vitam. locundamini , quia antequam toUeretur a -5
nobis, tamquam alter lacob omnes filios suos benedixit et
Omnibus remisit culpas, quae in eum factae fuissent vel cogi-
tatae ab aliquo nostrum.
Et bis dictis annuncio vobis gaudium magnum et mira-
culi novitatem. A saeculo non est auditimi tale signum, praeter- lo
quam in Filio Dei, qui est Christus Dens. ]S"on diu ante mor-
tem frater et jjater noster apparuit crucifixus quinque piagas,
quae vere sunt Stigmata Christi, portans in corpore suo : nam
manus eius et ijedes quasi puncturas clavorum babuerunt ex
utraque parte confixas, reservantes cicatrices et clavorum ni- 15
gredinem ostendentes. Latus vere eius lanceatum ai^paruit et
saepe sanguinem evaporavit. Dum adhuc vivebat spiritus eius
in corpore, non erat in eo aspectus sed despectus vultus eius
et nuUum membrum in eo remansit absque nimia passione.
Ex contractione nervorum membra eius rigida erant, sicut so- 20
lent esse hominis mortui, sed post mortem eius pulclierrimus
aspectus est, miro candore rutilans, laetificans videntes. Et
membra, quae prius rigida erant, facta sunt mollia nimis, se-
se vertentia huc atque illuc secundum positionem suam tam-
quam j)ueri delicati. Ergo fratres benedicite Deum caeli et 25
coram omnibus confitemini illi, quia fecit nobiscum miseri-
cordiam suam et habete memoriam patris et fratris nostri
Francisci ad laudem et gloriam eius, qui magnifica^ät eum inter
homines et coram angelis glorificavit illum. Oretis pro ipso,
sicut antea a nobis postulavit, et ipsum orate, ut Dens nos 30
cum ipso efficiat suae gratiae sanctae participes. Amen.
• Quarto Nonas Octobris die Dominica prima hora noctis
praecedentis^) pater et frater noster Franciscus migi-ayit ad
1) id est feria sexta Oct. 3. post occasum solis.
92 Appendix.
Christum. Vos ergo, carissimi fratres, ad quos litterae j)rae-
sentes pervenerint, Israelitici populi sequentes vestigia deplo-
rantis Moysen et Aaron inclytos diices suos, viam demus la-
criniis tauti patris solatio destituti. Licet enim pium sit con-
5 gaudere Francisco , pium tarnen est flere Franciscum. Re
vera i^ium est congaudere Francisco, quoniam ij)se non obiit,
sed ad caelestes nundinas abiit, saccum pecuniae secum ferens
et in plenilunio reversurus. Pium est flere Franciscum, quo-
niam qui egrediebatur et ingrediebatur tamquam Aaron et
10 ferens nobis de tliesauro suo nova et vetera (Mt 13, 52) et
consolans nos in omni tribulatione nostra de medio nostri
sublatus est et nunc j)upilli dicimur absque j)atre. Sed quo-
niam scriptum est: tibi derelictus est i^auper, orphano tu eris
adiutor (Ps 9, n), omnes fratres carissimi , oretis instanter,
15 quod si laguncula testea confracta est in valle filiorum Adam,
summus tamen ille figulus aliam honorificam restaurare digne-
tur, quae sit super multitudinem gentis nostrae, et nos sicut
verus Maccabaeus antecedat ad praelium. Et quia non est
sui3erfluuia orare pro mortuis, pro anima eius oretis ad Do-
20 minum. Quüibet sacerdos dicat tres missas , singiüi clerici
psalterium, laici quinque Pater noster, clerici dicant solem-
niter vigiliam in communi. Amen.
Frater Helias peccator.
2. Frater Leo, cf. supra p. 69.
25 3. Thomas de Celano, Legenda ijrima, 1. 2, c. 3,
§ 94, 95. Faciente ipso moram in heremitorio, quod a loco,
in quo positmn est, Alverna^) dicitur, duobus annis ante quam
animam redderet caelo, vidit in visione Dei virum unum quasi
Seraphim sex alas habentem, stantem super se , manibus ex-
30 tensos ac pedibus coniunctis cruci affixum, duae alae super
Caput elevabantur, duae ad volandum extendebantur , duae
denique totum velabant corpus. Cumque ista videret, beatus
1) La Verna, Casentino.
Appendix. 93
servus Altissimi admiratione permaxima replebatur, sed quid
sibi Teilet haec visio, advertere nesciebat. Gaudebat qiioque
plurimum et vehepientius laetabatur in benigne et gratioso
respectu, quo a Seraphim conspici se videbat, cuius pulcbri-
tudo inestimabilis erat nimis, sed omnino ipsum crucis affixio 5
et passionis illius acerbitas deterrebat. Sicque surrexit, ut ita
dicatur, tristis et laetus et gaudium atque maeror suas in ipso
alternabant vices. Cogitabat sollicitus, quid posset haec visio
designare, et ad capiendum ex ea inteUigentiae sensiim anxia-
batur plurimum spiritus eius. Cumque liquido ex ea intellectu lo
aliquid non perciperet et multum eius cordi visionis buius no-
vitas insideret, coeperunt in manibus eius et pedibus apparere
signa clavorum, quemadmodum paulo ante virum supra se
Tiderat crucifixum. — 95. Manns et pedes eius in ipso medio
clavis confixi videbantur, clavorum capitibus in interiori parte la
manuum et superiori pedum apparentibus et eorum acumini-
bus existentibus de adverso.
Erant enim signa illa rotunda interius in manibus , ex-
terius autem oblonga et caruncula quaedam apparebat quasi
summitas clavorum retorta et repercussa, quae carnem reli- 20
quam excedebat. Sic et in pedibus impressa erant signa cla-
vorum et a carne reliqua elevata. Dextrum quoque latus
quasi lancea transfixum cicatrice obducta erat, quod saepe
sanguinem emittebat ita, ut tunicam eius cum femoralibus
multoties res23argeret sanguine sacro. Heu quam pauci, dum 20
viveret crucifisus servus Domini crucifixi, sacrum lateris vul-
nus cernere meruerunt! Sed felix Hellas, qui dum viveret
sanctus, utcumque illud videre meruit, sed non minus felix
ßuijhinu s ^), qui manibus propriis contrectavit. Enim vero
cum semel dictus frater Ruphinus manum suam in sinu sanc- so
tissimi viri, ut eum scalperet, immisisset, dilapsa est manus
eius, ut saepe contingit, ad dextrum latus ipsius et occiu'rit ei
1) Rufino Sciffi Assisias ef. Sabatier, Vie de saint Praii9ois p. 160.
94 Appendix.
pretiosam illam tangere cicatricem. Ad cuius tactum sanctus
non modicum doluit et manum a se repellens, ut ei Domimis
parceret, acclamavit. Studiosissime namque abscondebat hoc
ab extraneis, celabat cautissime a propinquis ita, ut et colla-
5 terales fratres et eius devotissimi secutores lioc per multum
temporis ignorarent.
III. lacobi Yitriacensis de b. Francisco eiusque societate
testimonia.
1. Epistulal. datalanuae a. 1216. Oct. —
10 Carissimis sibi in Christo, l(acobus) divina sustinente miseri-
cordia Acconensis ecclesie minister humilis , eternam in Do-
mino salutem,
1. Inter varios dolores et labores continuos et frequentes
mee peregrinationis molestias unicum est mihi remedium et
15 singulare solatium frequens amicorum meorum memoria, quo-
rum beneficio sustentatur spiritus meus, ne corruat , quormn
orationibus vegetatm* anima mea, ne penitus deficiat. Ex hac
tamen medicinali memoria, cuius beneficio vulnera mea sa-
nantui', aliquando novum vulnus cordi meo infigitur. Crescente
20 enim vehemente afflictione dum rationis virtus opprimitui* et
debihtatur, circa notos et amicos meos mens mea adeo occu-
l^atur, ut fere omnia alia in tedium convertantur : appetitus
orationis, desiderium lectionis ex hac frequenti affectione fre-
quenter in me evacuantui-. BTü autem dolores quandoque in
25 anima mea sopiuntur. Unus autem est , qui me incessanter
affligit, sme intermissione stimulat et impungit, periculum vi-
delicet animarum regiminis, dum defectus meos considero mul-
tiplices et qualem oporteat esse episcopum ex apostoli verbis
animadverto. Ait enim (1 Tm 3, 2—7) : 'episcopum esse irre-
30 prehensibilem, sobrium, prudentem, ornatum, pudicum, hospi-
talem, rectorem, non vinolentum, non persussorem, sed mo-
destum, non litigiosum, non cupidum, sue domui bene pre-
Appendix. 95
positum, filios habentem subditos cum omni castitate, non
neophitum, ne in superbiam elatus in iudiciiim incidat Diaboli.
Oportet autem illiim testimonium habere ab (b)iis, qui foris
sunt, ut non in opprobrium incidat et in laqueum diaboli'.
'Simia in tecto episcopus fatuus in solio'. Monstruosa res
est gradus summus et animus infirmus, sedes prima et vita
ima, lingua magniloqua et manus ociosa, sermo multus et
nullus fructus, vultus gravis et actus levis, ingens auctoritas
et nutans stabilitas. Hec et büs similia frequenter consi-
derans in me penitus animus mens corrueret et confunderetur, 10
nisi orationibus vestris aliquantulum relevaretur. Dominus
autem, postquam a vobis recessi, vinum et oleum frequenter
vulneribus meis infudit (Lc 10, 34) aliquando adversitatibus et
variis tribulationibus me probando, aliquando consolationibus
reievando. 10
2. Accidit mihi, cum intrarem Longobardiam, quod Dia-
bolus arma mea, scilicet libros meos, quibus ipsum expugnare
decreveram, cum aliis rebus ad expensas meas necessariis
proiecit et subvertit in fluvium vehementem, impetuosum et
terribiHter profundum, qui ex resolutione nivis vehementer et 20
supra modum excreverat et pontes ac saxa secum trabebat.
ünus ex cophinis meis plenus libris inter undas fluminis fere-
batur, alius, in quo matris me, Marie de Oegnies^), digitum
reposueram, mulum meum sustentabat, ne penitus mergeretur.
Cum autem de müle vix unus posset evadere, mulus mens cum 25
copbino sanus ad ripam devenit. Alius autem copbinus, qui-
busdam arboribus retinentibus, postea mirabiliter repertus est,
et, quod mirabilius est, licet libri mei aliquantulum obscurati
sint, ubique tamen legere possum.
3. Post hoc vero veni in civitatem quandam Mediola- so
nensem, scüicet que fovea est hereticorum , ubi per aliquot
1) I. e. Oignies in provincia Belgica Narnur. De Maria cf. eiusdem
lacobi vita Acta SS. lunii IV p. 686—666 ; Haupt, Realencyklopädie 2 ^
p. 516, 11 p. 225; Hauck, Eirchengescli. Deutschlands 4 p. 892.
96 Appendix.
dies niansi et verbiim Domini in aliquibus locis predicavi.
Vix autem invenitur in tota civitate, qui resistat hereticis.
excei^tis qidbusdam sanctis hominibus et religiosis miilieribus,
qui a maliciosis et secularibus hominibus patroni ^j nuncxi-
ö pantur. A summo autem pontifice, a quo liabent auctoritatem
predicandi et resistendi liereticis (qui etiam religionem confir-
mavit) Humiliati vocantur. Hii sunt, qui omnia pro Christo
relinquentes in locis diversis congregantur, de labore manuum
suarum vivunt, verbum Dei frequenter predicant et libenter
10 audiunt, in fide perfecti et stabiles, in operibus efficaces. Adeo
autem hTiiu:sniodi religio in episcopatu Mediolanensi multipli-
cata est, quod OL congregationes conventuales virorum ex una
parte, mulierum ex altera, constituerunt, exceptis hiis, qui in
domibus propriis remanserunt.
lö 4. Post hoc veni in civitatem quaudam que P e r u s i u m
nuncupatur, in qua papam Inno Gentium inveni mortiium ^),
sed necdum sepultum, quem de nocte quidam furtive vesti-
mentis pretiosis, cum quibus^) . . . erat, spoliaverunt. Corpus
autem eius fere nudum et foetidum in ecclesia reliquerunt.
20 Ego autem ecclesiam intravi et oculata fide cognovi , quam
brevis sit et vana liuius seculi fallax gloria. Sequente autem
die *) elegerunt cardinales H o n o r i u m bonum senem et reli-
gio sum, simplicem valde et benignum, qui fere omnia, que
habere poterat, ^Dauperibus erogaverat. Ipse autem die Do-
25 minica j)Ost electionem eius in summum pontificem consecra-
tus est°).
5. Ego autem proxima sequente Dominica") episcopalem
susce^ji consecrationem. Honorius autem papa satis familia-
riter et benigne me suscepit, ita quod fere, quociescumque volui,
30 ad eum ingressum habui. Et inter alia ab ipso obtinui, quod
tarn in partibus orientalibus quam occidentalibus, ubiciunqixe
1) Lege 'Paterini'. 2) Mortuus est a. 1216. lul. 16. 3) 'sei .
codex. 4) lul. 18. 5) lul. 24. 6) lul. 31.
Appendix. 97
vellem, verbumDei predicarem aiictoritate eius. Obtinui pre-
terea ab ipso et litteras cum executoribus et protectoribus.
Inpetravi, ut liceret mulieribus religiosis ^) non solum in epi-
scopatu Leodiensi, sed tarn in regno ^) quam in imperio
in eadem domo simul manere et sese invicem mutuis exbor- 5
tationibus ad bonum invitare. ünde quia prelatis in regno
Francie commissa fuerat crucesignatorum defensio, noluit michi
dare specialem potestatem, ut eos defendere valerem. Hoc
autem fecit, ut dicitur, quorumdam consilio, qui ad legationem
regni Francie liasj)irabant. Ego vero habito cum amicis et lo
sociis meis consilio nolui redire, nisi crucesignatos , qui fere
ubique talliis ^) et aliis exactionibus opprimuntur, quorum etiam
Corpora passim incarcerantur, valerem defendere. Aliter enim
verbum predicationis non reciperent, sed magis in faciem meam
conspuerent, si eos, secundum quod promissum est eis in predi- 10
cationibus, protegere non valerem.
6. Preterea, cum ad j)artes Francie venissem (et) byems
esset et statim in XI "• proxima itei'um arripere iter me opor-
teret, unde parum possem proficere et multum oporteret me
laborare, et quia ex labore continuo me valde debilitatum 20
sentiebam, perelegi aliquantulum quiescere, ut laborem exer-
citatius ultra mare valerem sustinere , maxime quia multa
millia crucesignatorum iam transierunt, quos oportebit me
consolare et detinere. Hominibus etiam episcopatus mei et
alüs transmarinis , ante quam veniat multitudo , verbum Dei 25
predicare proposui et ammonere et exhortari, ut*) benigne
recipiant peregrinos et a peccatis abstineant, ne alios extra-
neos male exemplo corrumpant. Postquam enim multitudo
transfretaverit, circa eorum negocia ita occupatus ero, quod
Acconensibus, qui micbi specialiter commissi sunt, nisi 00
prius intendam, vix intendere tunc potero.
1) scilicet 'Beginis'. 2) scilicet Franciae. 3) 'taille'.
4) 'nee' c.
B e hmer, Analekten. Gr. A. 7
98 Appendix.
7. Cum autem aliquanto tempore fuissem in curia, multa
inveni spiritui meo contrai'ia: adeo enim circa secularia et
temporalia, circa reges et regna, circa lites et iurgia occupati
erant, quod vix de spiritualibus aliquid loqui permittebant.
ö 8. Unum tamen in partibus illis inveni solacium: multi
enim utriusque sexus, divites et seculares, Omnibus i^ro Christo
relictis seculum fugiebant, qui fratres Minores Yocabantur.
A domino papa et cardinalibus in magna reverentia habentur.
Hü autem circa temporalia nullatenus occupantur, sed fervente
10 desiderio et vehemente studio singulis diebus laborant, ut ani-
mas, que pereunt, a seculi vanitatibus retrahant et eas secum
ducant. Et iam per gratiam Dei magnum fructum fecerunt
et multos lucrati sunt, ut qui audit dicat: veni et cortina
cortinam trahat.
15 9. Ipsi autem secundum foi'mam primitive ecclesie vivunt,
de quibus scriptum est : multitudinis credentium erat cor unum
et anima una (Act 4, 32). De die intrant civitates et villas,
ut aliquos lucri faciant operam dantes actioni^), nocte vero
revertuntur ad eremum vel loca solitaria vacantes contem-
20 plationi '■^).
10. Mulieres vero iuxta civitates in diversis hospiciis simul
commorantur, nichil accipiunt, sed de labore manuum vivunt.
Valde autem dolent et turbantur, quia a clericis et laicis plus
quam vellent honorantur.
25 11. Homines autem ilHus religionis semel in anno cum
multiplici lucro ad locum determinatum conveniunt, ut simul
in Domino gaudeant et epulentur, et consiHo bonorum virorum
suas faciunt et promulgant institutiones sanctas et a domino
papa confirmatas. Post hoc vero per totum annum disper-
se guntur per Lombardiam et Thusciam et Apuliam et Siciliam.
Erater autem Mcholaus domini pape provincialis^), vir sanctus
1) actione c. 2) contemplatione c. 3) an 'penitentia-
rius'? Duo Nicolai tunc cardinalis officio fungebantur. N. de Romanis
1219 et Nicolaus de Glaromonte (Chiaramonti), episcopus Tusculanus^
Appendix. 99
et religiosus, relicta curia, nuper ad eos confugerat, sed quia
valde necessarius erat domino pape, revocatus est ab ipso.
Credo autem , quod in opprobrium prelatorum , qui quasi
'canes sunt muti non Talentes latrare'^), Dominus per buiusmodi
simplices et pauj)eres bomines midtas animas ante finem mundi 5
vult salvare.
12. Cum vero recessi a predicta civitate, iter arripui ver-
sus Januam, qua nobilis est civitas in confinio Tbuscie et
Lombardie et sita est super mare. Cum autem per tres die-
tas tantum a civitate distarem, inveni viam gravem et mon- lo
tuosam, unde in quadam navicula cum sociis meis ingressus
sum mare, ut ad civitatem Janxiensem, in qua portus est, op-
timus, navigio devenirem. Cum autem die et nocte inter fluc-
tus maris navigaremus, frequenter navicula nostra ex undarum
impulsionibus fere usque ad submersionem inclinabatur , ita lö
quod impetus undarum navem nostram aliquociens intrabat.
ünum tamen remedium babebamus, quod linteamenta fluctibus
opponebamus.
13. Postquam vero ap]Dlicui Janue, cives eiusdem civi-
tatis, Kcet me benigne recepissent, equos tamen meos, vellem 2a
nollem, in obsidione cuiusdam castri secum duserunt. Hec est
enim civitatis consuetudo, quod, cum in exercitu vadunt, ubi-
cumque equos reperiunt , cuiuscumque siat , secum ducunt.
Mulieres autem in civitate remanserunt. Ego vero Interim
feci quod potui, verbum vero Dei multis mulieribus et paucis 25
bominibus frequenter predicavi. Multitudo autem muHerum
divitum et nobüium signum crucis recepit. Cives micbi equos
abstulerunt et ego uxores eorum cruce signavi. Adeo vero
ferventes et devote erant, quod vix a summo mane usque ad
noctem permittebant me quiescere, vel ut aliquod verbum edi- 30
ficationis a me audireiit, vel ut confessiones suas facerent.
Postquam autem cives ab exercitu reversi sunt , equos meos
quem societati favisse constat, cf. V. Aegidii, Anal. Francisc. 3 p. 83.
Clausen, Honorius III. Appendix, 1) Is 56, 10.
100 Appendix.
miclii reddiderunt et invenientes mulieres cum filiis Signum
crucis accepisse, postquam verbum predicationis audierunt,
Signum crucis cum magno fervore et desiderio receperunt.
Moram autem feci in civitate Januensi per totum mensem
5 Septembrem et frequenter verbum predicationis Dominicis et
festivis diebus pojjulo civitatis i^redicavi. Licet autem ydioma
illorum non novissem, multa tarnen millia homiuum ad Domi-
num recepto signo crucis conversa sunt. Sunt autem bomines
illi potentes et divites et strenui in armis et bellicosi, babentes
10 copiam navium et galearum optimarum, nautas babentes pe-
ritos, qui "sdam in mari noverunt et in terram S a r r a c e n o-
r u m pro mercimoniis frequenter perrexerunt. Nee credo,
quod sit aliqua civitas, que tantum possit iuvare ad succur-
sum T e r r e S a n c t e.
15 14. Et cum tarde ab exercitu redierunt, mense Octobri
circa festum s. Micbaelis (Sept. 29) mare cum sociis meis in-
travi committens me Deo et mari byemali et fluctibus procel-
losis, sicut mos est illius temporis. Homines autem illius ci-
vitatis naves babent fortissimas et magne quantitatis , unde
20 tempore hyemali consueverunt transfretare, eo quod tali tem-
pore victualia in na-\ä non facile corrumpuntur nee acqua,
sicut estivo temjjore, in navi putrescit nee oijortet eos jji'O
defectu ventorum et maris pigritia in mari diu commorari.
Conduxi autem novam (navem), que numquam mare transie-
25 rat, recenter precio 1111°'' millium librarum fabricatam. Malus
autem navis, ut audivi, quingentarum librarum precio emptus
fuerat. Quinque loca micbi et meis com^jaravi, scilicet quar-
tam partem castelli superioris, in qua manducarem et in libris
meis studerem et de die, nisi cum temjDestas esset in mari,
30 manerem. Conduxi unam cameram , in qua cum sociis meis
de nocte dormirem. Conduxi aliam cameram, in qua vesti-
menta mea reponerem et victualia micbi per septimanam ne-
cessaria collocarem. Conduxi aliam cameram, in qua. servi
mei iacerent et cibum micbi prej)ararent. Cojiduxi locum
Appendix. 101
alium, in quo equi mei, quos transire feci, reponerentiir. In
sentina vero navis vinum meum et biscoctum^) et carnes et
alia fere ad tres menses victui meo sufficientia coUocari feci.
Navem autem saiius et incoliimis cum socüs meis et rebus
meis salvis ingressus sum. Vos autem instanter orate pro me
et pro meis, ut Deus perducat nos ad portum Acconensis ci-
vitatis et inde ad portum eterne beatitudinis !
2. Ex e p i s t u 1 a 6. scripta a. 1220. M a r t. D a -
miatae. — E,(ainerius) prior Sancti Micbaelis^) reddidit se
religioni fratrum Minorum, que religio valde multiplicatur per 10
Universum mundum, eo quod expresse imitantur formam pri-
mitive ecclesie. Etec tarnen religio valde periculosa nobis
videtur, eo quod non solum perfecti, sed etiam iuvenes et im-
perfecti, qui sub conventuali disciplina aliquo tempore artari
et probari debuissent, per Universum mundum bini et bini 15
dividuntur. Magister illorum, qui ordinem illum instituit, cum
venisset in exercitum nostrum, zelo fidei accensus ad exerci-
tum Sarracenorum pertransivit et, cum multis diebus Sarra-
cenis verbiim. Dei predicasset, modicum profecit^). Soldanus
autem, rex Aegypti*), ab eo petiit, ut Domino supplicaret, 20
1) 'Zwieback'. 2) Acconensis. 3) Jordanus c. 10. Hiis itaque dispo-
sitis animadvertens patei- beatus, quod filios suos ad passiones miserifc et
labores, ne aliis laborantibus propter Christum ipse quietem suam querere
videretur, cum esset gloriosus anitno et nollet aliquem se preeellere in via
Christi, sed magis -pve omnibus precellens esse, cum filios ad incerta
pericula miserit et inter fideles, ipse amore passionis Christi fervens
eodeni anno, quo alios fratres misit, videlicet anno eonversionis XIII., ad
certa maris pericula transiens ad infideles se fid soldanum contulit.
Sed.antequam perveniret ad ipsum, multis inimicitiis et contumeliis est
affectus et linguam ipsorum ignorans inter verbera clamabat 'Soldan,
soldan'! Et sie ad ipsura perductus gloriose est ab ipso receptus et
in infinnitate humane pertractatus. Et cum apud ipsos fructum facere
non posset et redire disponeret, per soldanum armata manu ad Christia-
noruni exercitum, qui tune D a m i a t a m obsedit, est perductus. —
4) Malek al Khamil.
102 Appendix.
quatenus religioni, que magis Deo placeret, divinitus inspiratus
adhereret. Eidem predicte religioni tradidit se Colinus An-
glicus clericus noster et alii duo de sociis nostris, scilicet ma-
gister Michael et dominus Mattheus, cui curam ecclesie Sancte
5 Crucis ^) commiseram. Cantorem et Henricum et alios quos-
dam vix retineo.
3. Historia orientalis 1. II c. 32. De religione
et predicacione fratrum Minor um. — Predictis
tribus heremitarum, monachorum, canonicorum religionibus,
10 ut regulariter viventium quadratui'a fundamenti in soliditate
sua firma subsisteret, addidit Dominus in diebus istis quartam
religionis institutionem, ordinis decorem et regule sanctitatem.
Si tarnen ecclesie primitive statum et ordinem diligenter at-
tendamus, non tarn novam addidit regulam quam veterem
15 renovavit, relevavit iacentem et pene mortuam suscitavit reli-
gionem in vespere mundi tendentis ad occasum, imminente
tempore fiHi perditionis, ut contra Antichristi j)ericulosa tem-
pora noTos adletas prepararet, ut ecclesiam suam premuniendo
fulciret. Hec est vere religio pauperum Crucifixi et ordo pre-
20 dicatorum, quos fratres JVIinores appellamus. Yere Minores et
Omnibus huius temporis regularibus in habitu et nuditate et
mundi contemptu humiliores. Habent autem unum summum
priorem, cuius mandatis et regularibus institutis reverenter
obediunt minores priores ceterique eiusdem ordinis fratres,
25 quos per diversas mundi provincias causa predicationis et sa-
lutis animarum ipse (f. 115') transmittit. Adeo autem primitive
ecclesie religionem, paupertatem et humilitatem in se diligenter
reformare student, puras evangelici fontis aquas cum siti et
ardore Spiritus haurientes, quod non solum evangelica pre-
80 cepta, sed et consilia vitam apostolicam expressius imitantes,
modis Omnibus adimjDlere laborant, Omnibus que possident
renunciautes, se ipsos abnegantes, crucem sibi toUendo, nudi
1) Acconensis.
Appendix. 103
nudum sequentesi), relinquentes cum Joseph palliiim (Gen 39, 12)
et hydriam cum Samaritana (Jo 4, 23) expediti currunt ante
faciem suam et non revertuntur, posteriorum obliti in anteriora
semper et passibus continuis extenduntur, volantes ut nubes
et quasi columbe ad fenestras suas, ne mors per ipsas intrare
valeat cum omni diligentia et cautela providentes. Eegulam
autem ipsorum dominus papa confirmavit, et eis auctoritatem
predicandi ad quascumque venerint ecclesias concessit, prela-
torum tamen loci ob reverentiam requisito consensu^). Mit-
tuntur autem bini ad predicandum tanquam ante faciem Do- 10
mini et ante secundum eius adventum. Ipsi autem Christi
pau]Deres neque sacculum in via portant neque peram neque
panem neque es sive pecuniam aliquam in zonis stds, non pos-
sidentes aurum neque argentimi nee calciamenta in pedibus
suis habentes^). NuUi enim huius ordinis fratri licet aliquid 15
possidere. Non habent monasteria, non ecclesias, non agros
vel vineas vel animalia, non domos, non possessiones neque
ubi Caput reclinent (Lc 9, ss). Non utuntui- pellibus neque
lin(t)eis, sed tantum tunicis laneis capuciatis, non cappis vel
palliis aut cucuUis neque alüs prorsus induuntur vestimentis*). 20
Si quis eos ad prandiiuu vocavei'it, que apud illos sunt, man-
ducant et bibunt °). Si quis eis aliquid misericorditer contu-
lerit, non reservant in posterum. Semel autem aut bis in anno
tempore certo ad locum determinatum generale capitulum
celebraturi conveniunt, exceptis hüs qui nimio tractu terrarum 25
vel mari interposito separantur^'). Post capitulum iterum ad
diversas regiones et provincias et civitates duo vel plures pa-
riter a superiori suo mittuntur. Non solum autem predi-
catione, sed exemplo vite sancte et conversationis perfecte
multos non solum inferiores ordinis homines, sed generosos et 30
nobiles ad mundi contemptum invitant, qid relictis oppidis et
casalibus et amplis possessionibus temporales divitias in spiri-
1) Adde: Christum. 2) Cf. regula bullata c. 9. 3) Eegula
prima c. 14. 4) Ibid. c. 2. 5) Ibid. c. 14. 6) Ibid. c. 18.
104 Appendix.
tuales felici commercio commutantes habitum fratrum Mino-
rum, id est tünicam vilis precii, qua induuntur, et funem, quo
accinguntur , assumpserunt ■^). Tempoi'e enim modico adeo
multiplicati sunt , quod non aliqüa christianorum provincia
ö est, in qua aliquos de fratribus suis non babeant. Qui in se
ipsis velut in speculo mundissimo mundane vanitatis contemp-
tum oculis inspicientium representant, presertiui cum nuUi ad
religionem suani transeundi gremium claudant, nisi forte matri-
monio vel alia aliqua religione fuerit obligatus. Tales enim
10 sine licentia uxorum suarum vel prepositorum suorum , sicüt
ratio exigit, nee volunt nee debent recipere^). Alios autem
omnes in amplitudine religionis sue tanto confidentius absque
uUa contradictionis molestia suscipiunt, quanto divine munifi-
centie et providentie se committentes, unde eos Dominus susten-
lö tare debeat, non formidant. Ipsi enim funiculum cum tunica^)
venientibus ad se largientes, quod reliquum est, superne pro-
curationi relinquunt. Adeo enim Dominus suis ministris in
hoc seculo centuplum restituit in via bac, qua gradiuntur, fir-
mando super ipsos oculos suos, quod in eis ad litteram com-
20 pletum esse cognoscimus, quod scriptum est : 'Dominus amat
peregrinum et dat ei victum et vestitum' (Deut 10, is). Felices
enim se reputant, a quibus bospitalitatis obsequium servi Dei
accipere vel elemosinas non recusant. Non solum autem Cbristi
fideles, sed eciam Sarraceni et obtenebrati bomines eorum
25 bumilitatem et perfectionem ammirantes, quando causa predi-
cationis ad ipsos intrepidi accedunt, grato animo necessaria
providentes, libenter recipiunt. Vidimus primum buius ordinis
fundatorem et magistrum, cui tanquam summo priori suo omnes
alii obediunt, virum simplicem et illiteratum, dilectum Deo et
30 bominibus^ fratrem Eranciscum nominatum, ad tantum ebrie-
tatis excessum et fervorem si)iritus raptum fuisse , quod cum
ad exercitum cbristianorum ante Damiatam in terra Egipti
1) Ibid. c. 2. 2) Ibid. c. 2: cf. regula buUata c. 2.
3) Cf. ibid.
Appendix. 105
devenisset ad Soldani Egipti castra intrepidus et fidei^) clipeo
cominunitus accessit. Quem cum in via captum Sarraceni
tenuissent: 'ego', inquit, 'Christianus sum, duciteme ad dominum
Testrum'. Quem cum ante ipsum pertraxissent , videns eum
bestia crudelis in aspectu viri Dei in mansuetudine conversa
per dies aliquot ij)sum sibi et suis Christum predicantem at-
tentissime audivit. Tandem vero metuens, ne aliqui de eser-
citu suo verborum eins efficatia ad Dominum conversi ad
Christianorum esercitum pertransirent , cum omni reverentia
et securitate ad nostrorum castra reduci precepit dicens ei in 10
fine: 'ora pro me, ut Dens legem illam et fidem, que magis
illi placet, dignetur revelare'. Sarraceni autem omnes pre-
dictos fratres Minores tam diu de Christi fide et evangelica
doctrina libenter predicantes audiunt, quousque Machometo
tanquam mendaci et perfido in predicatione sua manifeste con- 15
tradicunt. Ex tunc autem eos impie verberantes et, nisi Deus
eos mirabiliter protegeret, pene trucidantes de civitatibus suis
expellunt. Hoc est fratrum Minorum sanctus ordo et apo-
stoHcorum virorum ammiranda et imitanda religio, quos Do-
nrinum contra perditionis filium Antichristum et eins prophanos 20
discipulos credimus in diebus novissimis suscitasse. Qui lec-
tulum Salomonis tanquam fortes Christi milites ambiendo
(Cantic. 3, 7 sq.) et de porta ad portam cum gladiis trans-
eundo super muros Jerusalem constituti sunt custodes diebus
ac noctibus a divinis laudibus et sanctis exhortationibus non 25
cessantes, vocem suam quasi tubam (f. 116) in fortitudine exal-
tantes, facientes vindictam in nationibus, increpationes in po-
pulis et gladios eorum non prohibentes a sanguine (Jer 48, 10),
mactantes et mauducantes , circueuntes civitatem et famem
patientes ut canes, qui tanquam sal terre cibos suavitatis et 30
salutis condientes, carnes desiccant, vermium putredinera et
vitiorum fetorem amoventes et tanquam lux mundi multos ad
1) superscr. c.
106 Appendix.
scientiam veritatis illuminant et ad fervorem castitatis accen-
dunt et inflammant. Büc autem perfectionis ordo et spaciosi
claustri amplitudo infirmis et imperfectis congruere non vide-
tur, ne forte descendentes mare in navibus et facientes ope-
ö rationem in aquis mnltis fluctibus procellosis involvantur, nisi
sederint in civitate, donec induantur virtiite ex alto.
IV. Ex Thornae Mstoria pontificum Salonitauorum
et Spalatensium.
Eodem anno ^) in die assumptionis Dei genitricis, cum
10 essem Bononie in studio , vidi sanctum Franciscum predi-
cantem in platea ante j)alacium publicum^), ubi tota pene
civitas convenerat. Fuit autem exordium sermonis eins :
'Angeli, homines, demones'. De bis enim tribus spiritibus
racionabilibus ita bene et discrete proposuit, iit multis litera-
15 tis, qui aderant, fieret admiracioni non modice sermo bominis
ydiote. Nee tarnen ipse modum predicantis tenuit, sed quasi
concionantis. Tota vero yerborum eius discurebat matevies
ad extinguendas inimicicias et ad pacis federa reformanda.
Sordidus erat babitus, persona contemptibilis et facies inde-
20 cora. Sed tantam Dens verbis illius contulit eficaciam , ut
multe tribus nobilium, inter quas antiquarum inimiciciarum
furor immanis multa sanguinis effusione fuerat debacbatus,
ad pacis consilium reducerentur. Erga ij)sum vero tarn magna
erat reverencia hominum et devocio , ut viri et mulieres in
25 eum catervatim ruerent, satagentes vel fimbriam eius tangere
aut aliquid de paniculis eius auferre.
1) a. 1222. Aug. 15. cf. supra § 7. 2) Nunc 'Palazzo di Podestä'.
Officium passionis. 107
Offlcium passionis Domini.
Incipkmtur ^) jjsalmi , quos oräinavit beatissinms pater
noster^) Franciscus ad reverentiam ei memoriam et lauäem^)
passionis Domini. Qui dicendi sunt per quaslibet lioras^) diei
et noctis umis^). Et^) incipiuntur a completorio ferie sexteä
Parasceue ''), qo qtcod in illa node traditus fiiit et captiis dominus
noster Uiesus Christus. Et nota, quod sie dicehat istud offi-
cium heatics Franciscus: primo dicehat orationem^), quam nos
docuit Dominus et magister 'sanctissime pater noster'' etc. cum
kmdibus^), scilicet '■Sanctus Sanctus Sanctus\ sicut superiusVi
continetur. Finitis lattdihus cum oratione^") incipieliat hanc
cmtijilionam, sdlicet''-'^) Sancta Maria'^^). Psalmos dicehat primo
de sancta Maria, postea dicehat alios psalmos, quos elegerat.
Et in fine omnium psalmorum^ quos dicehat^ dicehat psalmos
passionis. Finito psalmo dicehat Jianc antipJionam, scilicet Sancta 15
Maria virgo. Finita antipliona expletum erat officium:
1) ita As. 2) p. n. om. E. 3) et 1. om. K. 4) 'pro
qualibet hora' K. 5) unum As. 'sicut subscripti sunt' add. E, Li.
6) om. K, Li. 7) 'ferie V cene Domini' E, Li. 8) 'laudes, sie
incipiens orationem Dominicam Sanctissime' E, Li. 9) 'Gloria patri,
deinde laudes suprascriptas' (cf. p. 66) E, Li. 10) 'Omnipotens al-
tissime etc.' add. E, Li. 11) om. E, Li. 12) E et Li pergunt:
'Deinde dicehat psalmos beate virginis et alios psalmos quos ordinavit
et in fine psalmorum dicebat psalmos passionis. Postea explebat pre-
dictam antiphonam. Finita' etc.
108 Officium passionis.
I.
Ad Completorium. Antipliona : Sancta Maria Yirgo.
Psalmus. Dens Titam meam annuntiavi tibi: posnisti la-
crimas meas in conspectu tuo (Ps 55, 9).
5 Omnes inimici mei adversum me cogitabant mala micH :
consilium fecerimt in unum (Ps 70, 10).
Et posuerunt adversum me mala pro bonis : et odium pro
dilectione mea (Ps 108, 0).
Pro 60, ut me diligerent, detrahebant miclii: ego autem
10 orabam (108, 4).
Mi Pater sancte, ßex celi et terre, ne discesseris a me :
quoniam tribulatio proxima est et non est qiü adiuvet (21, 12).
Convertentur inimici mei retrorsum, in quacumqiie die in-
vocavero te: ecce cognovi, quoniam Deus meus es (55, 10).
15 Amici mei et proximi mei adversum me appropinquaverunt
et steterunt: et proximi mei de longe steterunt (37, 12).
Longe fecisti notos meos a me, posuerunt me abomina-
tionem sibi: traditus sum et non egrediebar (87, 9).
Pater sancte, ne elongaveris auxiüum tuum a me : Deus
20 meus, ad auxilium meum respice (21, 20).
Intende in adiutorium meum: Domine Deus salntis mee
(37, 23).
Gloria 1).
Sancta Maria Virgo, non est tibi similis nata in mundo
25 in muHeribus, filia et ancilla altissimi Regis Patris celestis.
1) E pergit: et filio et spiritui sancto. Antiphona 'Sancta Maria
virgo' etc. tota. Nota, quod finito officio semper dicebat beatus Pran-
ciscus submissa voce 'GJoria patri et filio et spiritui sancto sicut'. Ite-
rum nota, quod predicta antiphona dicitur ad omnes horas et dicitur
pro capitulo et oratione; quoniam s. Fr. hoc officium ordinavit pro ani-
ma sua, non dicebat aliud nisi hoc solum modo dicta antiphona cum
psalmis. Postea dicebat aliud officium, quod ordinatum est in lectio-
nariis. Item occasione infirmitatis, cum non posset dicere officium, sicut
in lectionariis continetur, faciebat illud dicere coram se sociis suis. Ad
Matutinum, cf. supra p. 109 1. 15.
Officium passionis. 109
mater sanctissimi Domini nostri lesu Christi, sponsa Spiritus
Sancti, ora pro nobis cum S. Michaele archangelo et omnibus
virtutibus celorum et omnibus Sanctis apud tuum sanctissimum
dilectum Filium, dominum nostrum et magistrum.
Grloria Patri et Filio et Spiritui Sancto , sicut erat in 5
principio et nunc et semper et in secula seciüoi'um. Amen.
Nota, qicod hec anüphona siqymdicta äicitur ad omnes horas
et dicittir pro antiphona, capittäo, liymno , versimlo et oratione ;
et ad matiitinum et ad omnes horas similiter. Nihil aliud in
ipsis dicehat nisi hanc antiphonam cum suis psahnis. lo
Ad absolutionem ofßcii semper dicehat heattis Francisciis:
''JBenedicamtcs Domino Deo vivo et vero: laudem, gloriam, hono-
rem, henedictionem et omnia hona referamtis ei semper. Amen.
Amen. Fiat. Fiat'.
Ad M a t u t i n u m. Antiphona : Sancta Maria Yirgo. 15
Psalmits. Domine Deus salutis mee : in die clamavi et
nocte coram te (87, i).
Intret in conspectu tuo oratio mea: inclina aurem tuam
ad precem meam (87, 2).
Intende anime mee et libera eam : propter inimicos meos 20
eripe me (68, 19).
Quoniam^) tu es, qui abstraxisti me de ventre, spes mea
ab uberibus matris mee: in te proiectus sum ex utero (21, 10).
De ventre matris mee Deus mens es tu : ne discesseris
a me (21, 11). 20
Tu scis improperium meum et confusionem meam : et re-
verentiam meam (68, 20).
In conspectu tuo sunt omnes, qui tribulant me: impro-
perium exspectavit cor meum et miseriam (68, 21).
Et sustinui, qui simul contristaretur, et^) non fuit: et qui 30
consolaretur, et non inveni (ibid.).
Deus, iniqui insurrexerunt super me, et sinagoga poten-
1) Quoniam 1. 22 — a me 1. 25 om. K 2) et — fuit om. K.
110 Officium passionis.
tium quesienmt animam meam: et non proposuerunt te in
conspectu suo (85, 14).
Estimatus sum cimi descendentibus in lacum : factus sum
sicut liomo sine adiutorio, inter mortuos liber (87, 5).
ö Tu es sanctissimus pater maus : rex mens et deus mens.
Intende in adiutorium meum: Domine deus salutis mee^).
Ad Primaiu. Antipliona: Sancta Maria.
Psahmts. ÜMiserere mei, Deus, miserere mei: quoniam in
te confidit anima mea (56, 2—4).
10 Et in umbra alarum tuarum sperabo : donec transeat
iniquitas.
Clamabo ad sanctissimuni patrem meum altissimum: Deum,
qui benefecit micbi.
Misit de celo et liberavit me: dedit in opprobrium con-
15 culcantes me.
Misit Deus manum suam et veritatem suam, animam meam
erij)uit de inimicis meis fortissimis et ab Mis, qui oderunt me :
quoniam confortati sunt super me (17, n. is).
Laqueum paraverunt pedibus meis: et incurvaverunt ani-
20 mam meam (56, 7—12).
Foderunt ante faciem meam foveam^) : et inciderunt in eam.
Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum: cantabo
et psalmum dicam.
Exsurge, gloria mea, exsurge, j^salterium et cithara: ex-
25 Surgam diluculo-
Confitebor tibi in populis. Domine: et psalmum dicam
tibi in gentibus.
Quoniam magnificata est usque^) ad celos misericordia
tua: et usque ad nubes veritas tua.
80 Exaltare super celos , Deus : et super omnem terram
gloria tua^).
1) K pergit: 'Gloria patri. Ad Primam. Psalmus: Omni tempore.
Antiphona. 2) om. K. 3) K. pergit: 'Gloria patri et filio. Ad
Officium passionis. 111
Nota, qiioä precUctus psalmus semper cUcUur ad Primam.
Ad Tertiam. AnüpJiona: Sancta Maria.
Psalmus. Miserere mei, Deus, quoniam conculcavit me
homo: tota die impugnans tribulavit me (55, 2. 3).
Conculcaveriint me inimici mei tota die : quoniam multi 5
bellantes adversum me.
Omnes inimici mei adversum me cogitabant mala michi:
verbum iniquum constituerunt adversum me (40, s. 9).
Qui custodiebant animam meam: consilium fecerunt in
unum (70, 10). 10
Egrediebantur foras: et loquebantur in idipsum (40, s).
Omnes videntes me deriserunt me : locuti sunt labiis et
moverunt caput (21, s).
Ego autem sum vermis et non homo: opprobrium homi-
num et abiectio plebis (21, 7). 15
Super omnes inimicos meos factus sum opprobrium vicinis
meis valde; et timor notis meis (30, 12).
Pater sancte, ne elongaveris auxdium tuum a me : ad de-
fensionem meam conspice (21, 20).
Intende in adiutorium meum : Domine deus salutis mee ^) 20
(37, 23).
Ad S e X t a m. AntipJiona : Sancta Maria.
Psalmiis. Yoce mea ad Dominiun clamavi : voce mea ad
Dominum deprecatus sum (141, 2—5).
Effundo in conspectu eins orationem meam : et tribulatio- 20
nem meam ante ipsum pronuntio.
In deficiendo ex me spii-itum meum: et tu cognovisti se-
mitas meas.
In via bac, qxia ambulabam : absconderunt laqueum micbi.
solucionem officii et post refectionem dicta oratione 'Retribuere dignare
Domine' etc. et 'Pater noster' sie dicebat beatus Franciscus : 'Benedi-
camus Domino vivo et vero Deo'. Resp. : 'Laudem, gloriam, graciam,
honorem, benedictionem et omnia bona referamus ei semper'. Resp. :
'Amen. Fiat, fiat.' 1) K pergit: 'Gloria patri sicut erat'.
112 Officium passionis.
Considerabam ad dexteram et videbam: et non erat qui
cognosceret me.
Periit fuga a me : et non est qui requirat animam meam.
Quoniam propter te sustimii opprobrium : operuit confusio
5 faciem meam (68, s — lo).
Extraneus factus siim fratribus meis : et peregrinus filiis
matris mee *).
Pater sancte, zelus domus tue comedit me: et opprobria
exprobrantium tibi ceciderunt super me.
10 Et adversum me letati sunt et convenerunt: congregata
sunt super me flagella et ignoravi (34, 15).
Multiplicati sunt super capillos capitis mei : qui oderunt
me gratis (37, 20).
Confortati sunt qui persecuti sunt me inimici mei iniuste:
lö que non rapui tunc exsolvebam (68, 5).
Surgentes testes iniqui: que ignorabam interrogabant me
(34, 11. 12).
Retribuebant micbi mala jDro bonis et detrabebant micbi :
quoniam sequebar bonitatem (37, 21).
20 Tu es sanctissimus pater meus: rex meus^) et deus mens
(43, 5).
Intende in adiutorium meum : Domine, deus salutis mee ^)
(37, 23).
Ad j^onam. Antiphona: Sancta Maria.
25 Psalmus. Yos omnes, qui transitis per viam: attendite
et videte, si est dolor sicut dolor meus (Thren 1, 12).
Quoniam circumdederunt me canes multi: consilium ma-
lignantium obsedit me (Ps, 21, 17. is).
Ipsi vero consideraverunt et inspexerunt me: diviserunt
30 sibi vestimenta mea et super vestem meam miserunt sortem*).
1) 'filiis meis' K. 2) R. m. om. K. 3) K pergit: Gloria
patri, 4) K transposuit versus. 'Poderunt — mea' legit ante 'Ipsi
— sortem'.
Officium passionis. 113
Foderunt manus meas et j)edes meos : et dinumeraverunt
omnia ossa mea (21, 14— le).
Aperuerunt super me os suiim : sicut leo rapiens et ru-
giens.
Sicut aqua effusus sum : et dispersa sunt omnia ossa mea. 5
Et ') factum est cor meum tanquam cera liquescens : in
medio ventris mei.
Aruit tamquam testa virtus mea: et lingua mea adhesit
faucibus meis.
Et dederunt in escam meam fei: et in siti mea potaverunt lo
me aceto (68, 22).
Et in pulverem mortis deduxerunt me (21, ig): et super
dolorem vulnerum meorum addiderunt (68, 27).
Ego dormivi et ^) resurrexi : et pater meus sanctissimus
cum gloria suscepit me (3, e). 10
Pater sancte , tenuisti manum ^) dexteram meam : et in
voluntate tua deduxisti me et cum gloria assiunpsisti *) me
(72, 24. 25).
Quid enim michi est in celo : et a te quid volui super
terram ? 20
Yidete, videte^), quoniam ego sum Dens, dicit Dominus °):
exaltabor in gentibus et esaltabor in terra (45, 11).
Benedictus Dominus Deus Israel, qui redemit animas ser-
Torum suorum de proprio sanctissimo sanguine suo : et non
deünquent omnes, qui sperant in eo (33, 23). 25
Et scimus, quoniam venit: quoniam veniet^) iustitiam iu-
dicare ^) (95, 13).
Ad Vesper am. Antipliona: Sancta Maria ^).
Psalmus "). Omnes gentes , plaudite manibus : iubüate
Deo in voce essultationis (46, 2. 3). 30
1) om. K. 2) 'et soporatus sum et exsurrexi' E. 3) om. K.
4) suscepisti K. 5) d. D. om. K. 6) venit K. 7) K pergit:
Gloria patri. Ad vesperas. 8) 'succurre' add. E. 9) 'David'
add. K.
B o e li m e r, Analekten. Gr. A. 8
114 Officium passionis.
Quoniam Dominus excelsus, terribilis: res magnus super
omnem terram.
Quia sanctissimus pater de celo, rex noster, ante secula
misit dilectum Filium suum de alto: et operatus est salutem
5 in medio terre (73, 12).
Leteutur celi et exultet terra, commoveatur mare et ple-
nitudo eius : gaudebunt campi et omnia , que in eis sunt
(95,. u. 12).
Cantate ei canticum novum : cantate Domino omnis terra
10 (95, 1).
Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis : tenibilis
est super omues deos (95, 4).
Afferte Domino jjatrie gentium, afferte Domino gloriam
et lionorem: afferte Domiuo gloriam nomini eius (95, 7).
15 ToUite Corpora vestra et baiulate sanctam crucem eius :
et sequimini usque in finem sanctissima precepta eius (Lc 14, 27).
Commoveatur a facie eius universa terra : dicite in genti-
bus, quia Dominus regnavit /a ligno\^) (95, 10).
Usque Jmc dicltiir a feria sexta Parasceuen ^) tisque ad
20 festum Ascensionis cottidie. In festo vero Ascensionis siiperad-
dimtur isti versiculi:
Et ascendit ad celos : et sedet ad dexteram sanctissimi
patris in celis.
Exaltare super celos Dens : et super omnem terram gloria
25 tua (56, 12).
Et scimus quoniam venit: quoniam veniet iustitiam iudi-
care (95, 13).
1) 'a ligno' add. Eetpergit: 'Gloria patri sicut erat. Et sie dicitur
usque in vesperis Ascensionis. Nota, quod liii psalmi passionis Domini
supradicti hiis diebus videlicet a completorio ferie .6. Parasceuen usque
ad completorium Dominice Resurrectionis dicuntur. In Sabbato' etc.
cf. p. 115, 1. 12. 2) ita As.
Officium passionis. 115
Et nofa, qiioä ab Ascensione usqtce ad Advenkim Domini
dicitur eodem modo cottidie iste pscdnms, scilicet ^Omnes gentes\
cum supradicfis versimlis dicendo ihi ^Glona Patri\ tibi ftnitur
psahnus, scilicet 'Quoniam venief itistitiam itidicare'.
Nota, qiiod Mi psalmi supradidi dicuntur a feria sexta 5'
Parasceiien usque ad Dominicam Besurrectionis. Eoidem) modo
dicuntur ab octava Pentecostes nsque ad Adventum Domini et ab
octava Epiplianie usqiie ad Dominicam üesiirrecfionis exceptis Do-
minicis diebus et festis principcdibtts , in qiiibus non dicuntur;
aliis vero diebus cottidie dicuntur. lo
n.
In Sabbato') sancto scilicet expleto die Sab-
bati ad Completoriiim. AntipJiona : Sancta Maria.
Psahmts, 'Deus in adiutorium' ^) etc. (Ps 69) sicut in jpsalterio
habetur , dicatur totus. Et ^) dicitur ad compJetorimn 'usque ad 15
octavam Peniecostes^).
Ad Matutinum Dominice Resiirrectionis. Anti-
pJiona : Sancta Maria.
Psahnus. Cantate Domino canticum novmn: quia mira-
bilia fecit (97, 1—2) °). 20
Sanctificavit filiiun sunm dextera eins : et brachiiun sanc-
tum eins ^).
Notum fecit Dominns salutare suum: in conspectn gen-
tium revelavit iustitiam suam.
In illa die mandavit Dominus misericordiam suam : et 25
nocte canticum eins (39, 9).
1) 'In Sabbato Dominice Resurrectionis. Antipli.' K.. 2) K per-
git: 'intende, Domine ad iuvandum me festina. Confundantur et reve-
reantm* etc. Dicatur totus psalmus' etc. 3) 'sie' add. K. 4) K
pergit: 'et ab octava Penfchecostes usque ad Adventum Domini. Et ab
octava Epipbanie usque ad Dominicam Ramis palmarum dicitur in Domi-
nicis diebus et festis duplicibus et apostolorum et aliorum magnorum
sanctorum'. 5) 'dilectum' add. K. 6) suum K.
8*
116 Officium passionis.
Hec est dies, quam fecit Dominus : exsultemus et letemur
in ea (117, 24).
Benedictus qui venit in nomine Domini: deus Dominus,
et illuxit nobis (117, sg).
5 Letentur celi, et exultet terra; commoveatur mare et ple-
nitudo eins : gaudebunt campi et omnia , que in eis sunt
(95, 11. 12).
Afferte Domino patrie gentium , afferte Domino gloriam
et honorem: afferte Domino gloriam nomini eius (95, 7. s) ^).
10 Usque Jmc dicitur a Dominica Sesurrectionis usqiie ad
festum Ascensionis cottidie ad omnes lioras preter ad vesperam
et ad compMorkmi et primam. JSfocte vero Ascensionis siiperad-
diintur isti versiciäi:
Regna terre, cantate Deo, psallite Domino : psallite Deo,
15 qui ascendit super celum celi ad orientem (67, 33—30).
Ecce dabit voci sue vocem vii-tutis : date gloriam Deo
super Israel ; magnificentia eius et virtus eius in nubibus.
Älirabilis Deus in sanctis suis : Deus Israel ipse dabit
virtutem et fortitudinem plebi sue, benedictus Deus.
20 Et nota, quod iste psahnus al) Ascensione Domini usqiie ad
ocfavam Pentecostes dicitur cottidie cum supradictis versicidis ad
matutimim et teyiiam et sextam et nonam, dicendo ihi ^Gloria
Patri', i(hi dicitur '■Benedictus Deus' , et non alihi. Item nota,
quod eodem modo dicitur soJummodo ad matutinum in Dominicis
25 diebus et principalibus festis ah octava Pentecostes ^) usqiie ad
1) K pergit : Gloria patri sicut erat. Sic dicitur cottidine (!) ad M.
usque in Mat. Ascensionis. In vigilia Ascensionis ad vesperas Antiphona
'Sancta Maria virgo'. Psalmus 'Omnes gentes plaudite manibus', sicut
supra (p. 118 1. 29) ponitur, adiunctis post aliud 'Regnavit a ligno' hiis
versibus qui secuntur: 'Et ascendit celos ad dexteram sanctissimi patris
in celis. Exaltate super celos (cf. p. 114 1. 24) — iudicare'. 'Gloria patri'.
Nota, quod usque Adventum Domini in vesperis sie dicitur psalmus
iste supradictus cottidie. Incipiunt alii psalmi etc., cf. p. 117 1. 13.
2) Pentecosten As.
Officium passionis. 117
Ädventum Domini et ah odava Epiphanie tisqiie ad feriam V.
Gene Domini, qiiia in ipsa die cum discipulis suis Dominus
pasca manducavit, vel alius psalmus potest dici ad matutinum vel
ad Vesper am, qiiando vult, sc. Exaltaho te Domine etc., sicut in
psalterio (Ps 29, 2) habetur, et hoc a Dominica Mesurrectionis 5
■usque ad festum Äscensionis, et non plus.
Ad Prima m. Antiphona : Sancta Maria. Psalmus. Mi-
serere mei, Deus, miserere mei ut supra ^).
Ad Tertiam, Sextam etlSTonam dicitur psalmus
Cantate ut supra "'*). 10
Ad Vesper am. Psalmus. Omnes gentes id supra ^).
ni.
Incipiunt alii psalmi, qiios similiter ordinavit beatissimus
Xxder noster Franciscus; qiii dicendi sunt loco psalmorum supra-
dictontm passionis Domini ^) in Dominicis diehus et principalibus 13
festivitatihus ah octava Pentecostes uscpie ad Ädventum et ah oc-
tava Epiphanie tcsque ad feriam V. Gene Domini ^). Sans intel-
ligas^ id dicantur^) in ipsa die, qida Pasca Domini est.
Ad Completorinm. Antiphona: Sancta Maria ^).
Psalmus Deus in adiutoriiim, sicut habetur in psalterio. 20
Ad Matutinum. Antiphona: Sancta Maria. Psalmus.
Cantate id sujyra ^).
Ad Primam. Antiphona: Sancta Maria. Psalmus.
Miserere mei, Deus, miserere mei ut supra ^).
Ad Tertiam. Antiphona: Sancta Maria. 2ä
Psalmus. Jubilate Deo omnis terra , psalmum dicite no-
mini eins : date gloriam laudi eins (65, 1—1).
Dicite Deo, quam terribilia sunt opera tua , Domine : in
multitudine virtutis tue mentientur tibi inimici tui.
1) p. 110 1. 9. 2) p. 115 1. 19. 3) p. 113 1. 29. 4) 'in
Omnibus horis' aclcl. K. 5) 'Simili modo' add. K. 6) 'et' add. K.
7) K pergit: 'virgo. Miserere mei Deus etc. ut supra. Ad Terciam' cf.
p. 111 1. 2. 8) p. 115 1. 19. 9) p. 110 1. 9.
118 Officium passionis.
Omnis terra adoret te et psallat tibi : psalmum dicat no-
mitii tuo.
Venite , audite , et narrabo , omnes , qui timetis Deum :
quanta fecit anime mee (65, ic. 37).
ö Ad ipsum ore meo clamavi: et exaltavi sub lingua mea.
Et exaudivit de templo sancto suo vocem meam: et cla-
mor meus in conspectu eius (17, 7).
Benedicite gentes Dominum nostrum : et auditam facite ^)
vocem laudis eius (65, s).
10 Et benedicentur in ipso omnes tribus terre : omnes gentes
magnificabunt eum (71, 17 — 19).
Benedictus Dominus Deus Israel: qui facit mirabilia solus.
Et benedictum nomen maiestatis eius in eternum : et re-
plebitur maiestate eius omnis terra, fiat, fiat ^).
15 AdSextam. Antipliona: Sancta Maria.
Psahmis. Exaudiat te Dominus in die tribulationis : pro-
tegat te nomen Dei lacob (19, 2—7).
Mittat tibi auxUium de Sancto: et de Sion tueatur te.
Memor sit omnis sacrificii tui : et holocaustum tuum
20 pingue fiat.
Tribuat tibi secundum cor tuum: et omne consilium tuum
confirmet.
Letabimur in salutari tuo : et in nomine Domini Dei nostri
magnificabimiu".
25 Impleat Dominus omnes petitiones tuas : nunc cognovi,
quoniam misit Dominus lesum Cluistum Filium suum, et iudi-
cabit populos in iustitia (9, 9—11).
Et factus est Dominus refugium pauperi, adiutor in oj)-
portunitatibus, in tribulatione : et sperent in te qui noverunt
30 nomen tuum.
Benedictus Dominus Deus meus : quia factus est susceptor
meus et refugium meum in die tribulationis mee (58, 17. is).
1) om. K. 2) 'Gloria' add. K.
Officium passionis. 119
Adiutor meus, tibi psallam: quia Deus susceptor meus,
Deus meus, misericordia mea ^).
Ad N n a m. AntipJwna : Sancta Maria.
Psahnus. In te, Domine, speravi, non confundar in eter-
niim : in iustitia tua libera me et eripe me (70, i— 3). 5
Inclina ad me aurem tuam: et salva me.
Esto michi in Deum protectorem et in locum munitum:
ut salvimi me facias.
Quoniam tu es patientia mea, Domine : Domine, spes mea
a iuventute mea (70, 5. g). 10
In te confirmatus sum ex utero, de ventre matris mee tu
es protector meus: in te cantatio mea semper.
Repleatur os meum laude, ut cantem gloriam tuam: tota
die magnitudinem tuam (70, s).
Exaudi me , Domine , quoniam benigna est misericordia 15
tua : secundum multitudinem miserationum tuarmn respice in
me (68, 17. is).
Et ne avertas faciem tuam a puero tuo: quoniam tribu-
lor, velociter exaudi me.
Benedictus Dominus Deus meus, quia factus est susceptor 20
meus: et refugium meum in die tribulationis mee (58, 17. is).
Adiutor meus , tibi psaUam , quia Deus susceptor meus :
Deus meus, misericordia mea ^).
Ad Vesperam. AntipJiona : Sancta Maria. Psahmis.
Omnes gentes itt siqji'ci ^). 25
IV.
Incipiuni alii psahni, quos similiter orclinavit ieatissinms
jpater noster Franciscus ; qui cKcencK sunt loco psalvwrum supra-
didormn passionis Domini *) ab Aäventu Domini nsque ad vigi-
liam Nativitatis et non plus. 30
1) 'Gloria patri' add. K. 2) 'Gloria patri. Ad vesperas' K.
3) p. 113 1. 29. 'In vesperis ascensionis' add. K. 4) K pergit: 'in
Omnibus horis totius diei ab adventu Domini usque in vesperis vigilie
nativitatis Domini'.
120 Officium passionis.
Ad Completorium. Antiphojia: Sancta Maria. Psal-
mus. Usque quo Domine etc. sicut habetur in psalterio (Ps 12).
Ad M a t u t i n u m. Antipliona : Sancta Maria.
Psalmus ^). Confitebor tibi , Domine , sanctissime pater,
5 rex celi et terre: quoniam consolatus es me (Is 12, 1—3).
Tu es Deus Salvator meus: fiducialiter agam et non timebo.
Fortitudo mea et laus mea Dominus: et factus est michi
in salutem.
Dextera tua, Domine, magnificata est in fortitudine ; dex-
10 tera tua, Domine, percussit inimicum : et in multitudine glorie
tue deposuisti adversarios meos (Ex 15, 6. 7).
Videant pauperes et letentur : querite Deum , et vivet
anima vestra ^) (Ps 68, 33).
Laudent illum celi et terra : mare et omnia reptilia in eis
15 (68, 35 — 37).
Quoniam Deus salvam faciet Sion : et edificabuntur civi-
tates lüde.
Et inhabitabunt ibi: et bereditate acquirent eam.
Et semen servorum eins possidebit eam: et qui diligunt
20 nomen eins babitabunt in ea ^).
Ad P r i m a m. AntipJiona : Sancta Maria. Psalmus.
Äliserere mei, Deus, miserere mei ttt sitpra'^). Ad Tertiam.
Änti-phona: Sancta Maria. Psalmus. lubilate Deo nt sitpra^).
Ad Sexta m. Antiphona: Sancta Maria. Psalmus. Exau-
25 diät te ut supra"^). Ad Non am. Anfiphona: Sancta Maria.
Psalmus. Inte, Domine, sperem. ut sujjra''). Ad Vesper am.
AntipJiona : Sancta Maria. Psalmus. Omnes gentes ut supra ^).
1) 'David' acld. K. 2) K add. : quoniam exaudivit pauperes Domi-
nus et vinctos suos non despexit. 3) 'Gloria patri' K. 4) p. 110
1. 9. 'Psalmus omnes gentes plaudite ut supra in vesperis passionis
Ijreter ultimum versum amoveatur a facie eius etc. qui pretermittitur
et sie dicitur' cf. p. 113 1. 29, K. 5) p. 117 1. 24. G) p. 118
1. 16. 7) p. 119 1. 4. 8) p. 118 1. '29.
Officium passionis. 121
Nota etiam, quocl non dicitur totus psahmis, secl usqiie ad
versmn scüicet 'Commoveatur a facie eins universa terra'. Sane
intelliffas, ut dicaiur totus versus 'TolKte Corpora vestra'. Finita
isto versu dicitur ihi ''Gloria Patri'. Et sie dicitur'^) ad vespe-
rani ^) cottidie ah Adventu usque ad vigiliam ^) Nativitatis. 5
y.
Ad Vesper am*) in Nativitate Domini. Anti-
pliona : Sancta Maria.
Psahmis. Exsultate Deo adiutori nostro : iubilate Do-
mino Deo vivo et vero in voce exultationis (80, 2). ^^
Qiioniam Dominus excelsns, terribilis : rex magnus super
omnem terram (46, 3).
Quia sanctissimus pater de celis, rex magnus noster, ante
secula misit dilectum Filium suiim de alto : et natus fuit de
beata Virgine sancta Maria. i5
Ipse invocabit me : Pater meus es tu : et ego primogeni-
tum ponam illum, excelsum pre regibus terre (88, 27. «s).
In illa die mandavit Dominus Deus misericordiam suam :
et nocte canticum eius (41, 9).
Hec est dies, quam fecit Dominus : exultemus et letemur 20
in ea (117, 24).
Quia sanctissimus puer dilectus datus est nobis et natus
fuit 2>i"t) nobis in via et positus iu presepio : quia non babebat
locum in diversorio (Is 9, e. Lc 2, 7).
Gloria in altissimis Domino Deo : et in terra pax bomi- 20
nibus boue voluntatis (Lc 2, s).
Letentur celi et exultet terra, commoveatui" mare et ple-
nitudo eius : gaudebunt campi et omnia , que in eis sunt
(Ps. 95, u. 12).
Cantate ei canticum novum ; cantate Domino omnis terra so
(95, 1).
1) 'supraclictus ps.' add. K. 2) 'in vesperis' K. 3) 'vesperam
vigilie' K. 4) 'in vesperis' K.
122 Officium passionis.
Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis : terribilis
est super omnes deos (95, 4).
Afferte Domino patrie gentium, afferte Domino gloriam
et honorem: afferte Domino gloriam nomini eins (95, 7).
5 Tollite Corpora vestra et baiulate sanctam crucem eins :
et sequimini usque in finem sanctissüna precepta eius ') (Lc 14, 27).
Nota, quod iste xisahnus dicitur a Nativitate Domini usqiie
ad odttvam Epiplianie ad omnes horas. Si qiiis voltterit dicere
Jioc officium heati Francisci, ita dicat illud: Primo dicat 'Pater
10 noster' cum Laudibus scilicet 'Sanctus, sanctus, sanctus'. Finitis
Laudihus cum oratione, ut supra, incipiatur antiphona ^Sancta
3faria' cum psalmo, qid constitidus est unicuiqiie höre diei et
noctis et cum magna reverentia dicatur.
1) K pergit: 'Gloria patri. Et sie dicitur psalmus supradictus in
Omnibus lioris a nativitate Domini usque ad octavam Epiphanie preter
quam in completoriis , in quibus dicitur psalmus Deus in adiutorium
meum etc. et ad Primam, in qua dicitur psalmus Miserere mei etc.
Beatus Franciscus ordinavit predietos psalmos ad laudem Domini et ad
memoriam passionis eius, quos dicebat cum magna devocione ante alios
lioras reducens ad memoriam illud Daviticum verbum. 'Et addiceriam (!)
super omnem laudem tuam' (Ps 70, 14) exemplum (!), gracias agens ipsi
optimo Deo, qui per ymaginem crucifixi apud sanctum Damianum locutus
est ei et inpressione passionis sue, quam inpressit in anima sua, ut, sicut
ab illa hora usque ad diem mortis per continuas meditaciones et amaras
laerimas cordis vulnerum Christi meruit anima sua coniungi Christi
anime, ita divina misericordia et magno caritatis afiiectu duobus annis
ante mortem suam, sicut per visionem Seraphyni claruit, meretur corpus
suum per sacra stigmäta configurari corpori Christi, ut inpleretur in
ipso illud verbum apostoli (Gal 6, 17) : ego enim Stigmata domini Ihesu
in corpore meo porto. Amen'.
Regesten. 123
Eegesten zur GlescMclite des FraEciscus und der
Franciscauer 1182—1340.
1182 (1181). Giovanni Bernardone genannt Franciscus in Assisi geboren
als Sohn des Tuchhändlers Pietro Bernai-done und der domina Pica.
Annal. Stadenses ad 1182 SS. 16 p. 350. Chronica Minor ad 1182
p. 682. Job. de Eomerowo, Monumenta bist. Poloniae I p. 88, 118 f.
1184 Nov. 4. Verona. 'Ad abolendam'. Papst Lucius III. exkommuni-
ziert die Waldesier. Jaffe, Regesta pontificum nr. 15 109.
ca. 1190. Pr. erhält Unterricht in der Schule der Priester von San
Giorgio. Jordan c. 50.
1201 Juni. Papst Innocenz III. bestätigt die 3 ordiaes der Humiliaten.
Tiraboscbi, Vetera Hum. Monum. 2 p. 128 ff.
1202. Fehde z-wischen Perugia und Assisi. Fr. wird in dem Gefecht bei
Ponte San Giovanni gefangen genommen und nach Perugia geführt.
2 Celano 1, 1. Cristofani, Delle Storie d' Assisi 1 p. 90 ff.
1203 Nov. Friede zwischen Perugia und Assisi. Fr. kehrt nach Assisi
zurück. 2 Celano 1, 1. Cristofani 1 p. 97 ff. .
ca. 1204. Schwere Erkrankung des Fr. 1 Celano 8.
ca» 1205. Pr. schliesst sich als Knappe einer Ritterfahrt nach Apulien
an, um dort den Ritterschlag zu gewinnen, kehrt aber schon in Spo-
leto wieder um nach Assisi. 1 Celano 4 f. 2 Celano 1, 2. Anon.
Perus, c. 5 f.
ca. 1206. Fr. wallfahrtet nach Rom, 2 Celano 1, 4. — Die Begegnung
mit den Aussätzigen, Testam. c. 1, 2 Celano 1, 5. — Das Kruzifix
in St. Damian bei Assisi, 2 Celano 1, 6.
1207 (1206). Pr. entsagt der "Welt, 1 Celano 8—15. 1207: 1 Celano 119,
Bruder Leo V. Aegidii p. 75, Alberich von Trois - Fontaines SS. 23
p. 887 f., Jordan c. 1, Anon. Perus, c. 3 : 1206 : 1 Celano 109, Ann.
124 Regesten.
Stad. SS. 16 p. 354, Clironica Minor p. 642 aber mit dem Zusätze:
im 10. Jahre Innocenz' III. (1207—1208). Datum: April 16, Anon.
Perus, c. 3 und Johann de Komero-wo p. 66, vielleicht erschlossen
aus V. Aegidii p. 75.
1207—1209. Fr. stellt die Kapellen S. Damian, S. Pietro und S. Maria
de' Angioli (Portiuncula) -wieder her. 1 Celano 21, 2 Celano 1, 8,
Bonaventura c. 2.
1208 Dec. 18. 'Eins exemplo qui'. Innocenz III. bestätigt die Bruder-
schaft der pauperes catholici des Durandus von Osca. Potthast,
Regesta pontificum nr. 3571.
1209 (Febr. 24). Fr. hört in der Portiuncula das Evangelium des Mat-
thiastages Mt 10 und wird apostolischer Herold der Busse. 1 Ce-
lano 32 f. 2 Celano 1, 12.
April 15. Die ersten Jünger. 'Quidam pius de Assisio' , Bernhard de
Quintavalle, Peter (Cathanü?); Regula primitiva. 1 Celano 24,
2 Celano 1, 10. V. Aegidii p. 75. Anon. Perus, c, 10 f. 2 Celano 3, 52.
April 23. Aegidius von Assisi schliesst sich der Bruderschaft an. 1 Ce-
lano 25. V. Aegidii p. 75.
ca. Mai. Apostolische Wanderfahrt des Fr. mit Aegidius durch die Mark
Ancona. V. Aegidii p. 75.
1209/10. 5 neue Jünger, 'ünus alius, Philippus, alii' 1 Celano 25, 27.
'Sabbatinus , Moricus parvus , Johannes de Capella', Silvester. An.
Perus, c. 17, cf. 2 Celano 3, 52.
1209 — c. 1211. Die verlassene Aussätzigenhütte zu Rivo Torto Heim
der Bruderschaft, cf. 1 Celano 42—44. Bruder Leo Spec. 36, 27 f.
2 Celano 3, 21.
1210 Juni 14. 'Cum inestimabile'. Innocenz III. bestätigt die pauperes
catholici des Bernhardus Primus. Potthast nr. 4014. Burchardi Chro-
nic, ürsperg. SS. 23 p. 396.
ca. Juni. Erste Aufzeichnung der Regel. Die 'paenitentes in Assisio
nati' (Anon. Perus.) vor Papst Innocenz III. in Rom. Der Papst be-
stätigt solo verbo ihre Regel und ermächtigt sie zur "Wanderpredigt.
1 Celano 32 f. 2 Celano 1, 11.
Sommer. Fr. j)redigt im Tale von Spoleto. 1 Celano 34 f.
Nov. 9. Die maiores (Adel) und minores (Volkspartei) von Assisi schliessen
eine concordia behufs Beilegung der inneren Zwistigkeiten. Urkunde
bei Cristofani, Storia 1 p. 123 ff.
vor 1212 März. Fr. erhält von den Camaldulensern des Monte Subasio
die Portiuncula. 1 Celano 44. Leo Spec. c. 55.
1212 März 18/19. Klara von Assisi leistet in der Portiuncula das Ar-
muts- und Keuschheitsgelübde. Celano Vita s. Clarae c. 1, § 7,
Regesten. 125
Acta SS. Aug. t. 2 p. 757. Das Jahr gibt Celano nicht genau an,
c. 1, § 10: 1211/1212, c. 6, §46: 1212. Chronica Minor p. 646: 1212.
ca. 1212. Fr. erhält für Klara und ihre Genossinnen von den Mönchen
des Monte Subasio die Kapelle S. Damian bei Assisi. Entstehung
des ordo der armen Frauen von S. Damian. Testament der Klara.
Acta SS. Aug. t. 2 p. 747: 'steteramus alio loco licet parum'. Ce-
lano V. Clarae c. 1 § 10 p. 757.
ca. 1212 — 1216. Forma vivendi sororibus s. Clarae data. Oben p. 35.
1212/13. Fr. schüft sich nach Syrien ein, scheitert aber an der slavo-
nischen Küste, kehrt zurück nach Ancona. 1 Celano 55.
1213 Mai 8. Graf Orlando dei Catanei von Chiusi gibt Fr. den monte
Alverno (La Verna, Casentino), cf. die Urkunde vom 9. Juli 1274
Sbaralea, Bullarium Franciscanum 4 p. 156 n. 4.
ca. 1213 — 1215. Fr. wandert nach Spanien, um in Marokko das Marty-
rium zu gewinnen, erkrankt in Spanien und kehrt zurück. 1 Ce-
lano 56.
1215. Klara übernimmt die Leitung der Schwesterschaft der armen
Frauen von S. Damian. Celano V. Clarae c. 2 § 12 p. 757.
vor 1216 Juli 16. Innocenz IIL schreibt eigenhändig die prima notula,
durch -welche den Klarissen das Privilegium paupertatis bestätigt
wird. Ebd. § 14 p. 758.
vor 1216. Die Bruderschaft nimmt den Namen 'Minores' an. 1 Celano
38. Erster Zeuge: Jacob von Vitry, oben p. 98.
1216 Juli 16. Fr. in Peragia zur Zeit des Todes Innocenz' III. Eccle-
ston c. 15.
Okt. Jacob von Vitrj' berichtet über die Minores seinen belgischen
Freunden, oben p. 94 S.
1217 ca. April. Fr. will nach Frankreich gehen, wird aber in Florenz
von dem Kardinalbischof Ugolino von Ostia zurückgehalten. 1 Ce-
lano 74. 75. Spec. 65. Zum Datum vgl. Potthast nr. 5487 f. Guido
Levi, Societä Romana di storia patria 12 p. 241 ff.
1218 Juni 3. Pfingstkapitel bei der Portiuncula. Elias Bombarone nach
Syrien gesandt. Gewinnt dort den ersten Deutschen, Caesarius von
Speyer. Jordan c. 7, 9.
Juli 31. Der Bischof von Perugia gestattet Klarissen, auf dem von Mo-
nald geschenkten Grundstücke Kirche und Kloster zu bauen. Sba-
ralea 'l p. 634 n. 445. Potthast nr. 14760.
Aug. 27. 'Litterae tuae'. Honorius III. ermächtigt Ugoliao von Ostia,
Grundstücke zur Errichtung von Klarissenklöstern im Namen der
römischen Kirche anzunehmen und die darauf zu errichtenden Klöster
von der bischöflichen Jurisdiktion zu eximieren , doch soll die
126 Regesten.
Exemption nur solange dauern, als die Klarissen nichts ausser den
Klostergebäuden besitzen. Sbaralea 1 p. 9, Pottbast nr. 5896.
1219 Mai 26. Pfingstkapitel bei der Portiuncula. Beginn der grossen
Mission. Errichtung des Amtes der ministri. Jobann von Penna
gebt mit etwa 60 Brüdern nach Deutschland, Pacitico, der ehemalige
Sängertönig, nach Frankreich, Aegidius nach Tunis, andere nach
Ungarn, Spanien-Portugal, Marokko. Jordan, c. 3—10. Spec. c. 65.
V. Aegidii p. 78.
Juni 11 Rieti. 'Cum düecti fili'. Honorius III. stellt den Minoriten einen
Empfehlungsbrief an alle Prälaten aus. Sbaralea 1 p. 2. Pottbast
nr. 6081.
1218 Aug. 27 — 1219 Juni. Kardinal Ugolino verfasst eine Regel für
die Klarissen, -welche Fr. annimmt nnd Honorius III. bestätigt. Er-
halten Sbaralea 1 p. 263 n. 292. Potthast nr. 10 748.
ca. Juni. Fr. ernennt Gregor von Neapel und Matthaeus von Narni zu
seinen "Vikaren und schifft sich nach dem Oriente ein. 1 Celano 57.
Jordan c. 106.
vor August 29. Fr. landet in Damiette. 1 Celano 2, 2, cf. Liber Duelli
Christiani in obsidione Damiatae exacti c. 14 ed. Holder -Egger
SS. 31 p. 693 f.
Juli 27 Perugia. Kardinal Ugolino erteilt dem Kloster S. Maria di
Monticello bei Florenz, welches ausser der Benediktinei-regel die
Observanzen der armen Frauen von S. Damian annimmt , ein Pri-
vileg. Sbaralea 1 p. 8.
November 5. Das Kreuzheer erobert Damiette , cf. Liber Duelli c. 18
SS. 31 p. 699 ff.
Dez. 9. 'Sacrosancta'. Honorius III. bestätigt das Privileg ügolinos für
Monticello, cf. Sbaralea 1 p. 3. Potthast nr. 6179.
1220 Jan. 16. Martyrium der Minoriten Odo, Berald, Accursius, Peter,
Adiutus in Marokko. Martirium quinque fratrum ed. K. Müller.
Anfänge etc. p. 204 ff. Anal. Francisc. 3 p. 579 ff.
vor März. Fr. viele Tage bei Sultan Malek - al - khamil im arabischea
Lager bei Damiette. Jacob von Vitry nr. 2, 3. 1 Celano 57. Jordan
c. 10. Bonaventura c. 9.
März. Jacob von Vitry berichtet über die Minores und Franciscus seinen
Freunden. Jacob nr. 2.
ca. März. Fr. schifft sich nach Syrien ein. Jordan c. 12, cf. c. 14.
Mai 17 ? Kapitel der seuiores bei der Portiuncula. Neue schärfere Be-
stimmungen über das Fasten. Jordan c. 11.
ca. Mai. Bruder Philipp, der zelator der armen Frauen von S. Damian,
erwirkt ein päpstliches Privileg, welches ihn ermächtigt , die Feinde
Regesten. 127
der armen Frauen zu exkommunizieren. Bruder Johann de Capella
versucht einen neuen Orden aus Aussätzigen zu bilden, schreibt eine
Regel und begibt sich mit vielen Aussätzigen, um Bestätigung seines
Unternehmens zu erlangen, an die Kurie. Ausserdem quaedam alia
turbationum exordia. Jordan c. 13.
Mai 29. 'Pro dilectis filiis'. Honorius III. an die Prälaten Frankreichs:
nimmt die Minoriten gegen den Vorwurf der Ketzerei in Schutz und
empfiehlt sie. Sbaralea 1 p. 5. Potthast nr. 6263.
ca. Juni/Juli. Fr. erhält durch den Laienbruder Stephan Nachricht von
den Neuerungen des Kapitels der Seniores und seiner Vikare Gregor
von Neapel und Matthäus von Narni. Entschliesst sich alsbald mit
Peter Cathanii, Elias Bombarone, Caesarius von Speyer nach Italien
zurückzukehren. Jordan e. 12, 14; Johannes de Komerowo p. 77.
Einschiffungsplatz wohl Akkon, Landungsplatz -wohl Venedig. Kurs
■wohl über Cypern; vgl. 2 Celano 3,92 die Geschichte von dem
Bruder Barbaro.
September. Fr. bei Papst Honorius III. in Orvieto: erbittet sich den
Kardinal ügolino zum protector und corrector der Bruderschaft.
Der Papst widerruft die Privilegien für die armen Frauen von S.
Damian und weist Johann de Capella ab. Jordan c. 14.
September 22 Orvieto. Papst Honorius III. an die priores seu custodes
minorum: ordnet an, dass jeder neu eintretende Minorit ein Probe-
jahr leiste, dass kein Minorit mehr ohne Erlaubnis der Oberen um-
herstreifen und den Orden verlassen dürfe. Umwandlung der fra-
temitas in einen Mönchsorden. 'Cum secundum'. Sbaralea 1 p. 6.
Potthast nr. 6361.
Sept. 29? Okt? Fr. erklärt auf einem Kapitel die Bestimmungen des
'Seniorenkonvents' von 1220 für ungiltig, legt darnach wegen schwe-
ren Augenleidens (Conjunctivitis trachomotosa ?) die Leitung der
Bruderschaft nieder und ernennt Peter Cathanii zum Generalminister.
Jordan c. 15. 2 Celano 3, 81.
ca. Dez. Fr. mit Dominicus bei Kardinal Ugolino in Rom. 2 Celano
3, 86. 87 (16), cf. Quetif-Echard SS. ordinis Praedicatonam 1 p. 29
n. zu Jordanus De principiis c. 38. Potth. 6177, 6184 (falsche Jah-
resangabe).
ca. Nov. 1220 — Juni 1221. Fr. in und bei Assisi. Bruder Leo Spec.
c. 38, 58 (beide Erzählungen spielen in der Niederlassung an der
Portiuncula), c. 61, c. 3. 2 Celano 2, 3 (2), 3, 13, 35, 88, 115.
1221 Anfang. Fr. erkrankt schwer an Malaria. Bruder Leo Spec. c. 61,
vgl. 1 Celano 52, Bonaventura c. 6. Umarbeitung der regula. Ca-
128 Regesteil.
sarius von Speyer sclimückt sie im Auftrage des Fr. mit Bibelsprü-
chen aus. Jordan c. 15.
März 10. t Peter Cathanü. Elias Bombarone Generalminister. Inschrift
an der Mauer der Portiuncula-Kapelle, cf. Jordan c. 17.
Mai 30. Mattenkapitel bei der Portiuncula (capitulum storiorum).
Anwesend 'gegen 3000 fratres' und als Vertreter des Kardinalpro-
tektors ügolino der Kardinaldiakon Rainer Capocci. 1. Verhand-
lungen über die regula. Die 'fratres scientiati' fordern durch Ver-
mittlung des Kardinals, a. dass Fr. sich ihrer Leitung unterwerfe,
b. Bestimmungen der regula Benedicti, der Augustinerchorherrnregel
und der carta caritatis in die regula aufnehme. Fr. lehnt ab.
Dagegen setzen die ministri durch, dass Luc 9, 2 in c. 1 gestrichen,
die Bestimmungen über die Tracht ermässigt, der Besitz von Büchern
gestattet und die Befugnisse und Pflichten der ministri erweitert
werden. Resultat der Verhandlungen : die regula prima in der vor-
liegenden Gestalt. Jordan e. 16. Bruder Leo Spec. c. 68; cf. Ap-
pendix p. 88 ff.
ca. Juni 6. Neue Aussendung nach Deutschland beschlossen. Schluss
des Kapitels. Jordan c. 17, 18.
Juni — August. Fr. im Tale von Spoleto. Jordan c. 19. Bruder Leo
Spec. c. 4?
1221 ca. August. Entstehung der ersten Bussbruderschaft zu Faenza
bei Bologna. Müller, Anfänge p. 130 ff. Noch aus demselben Jahre
das älteste 'Memoriale' der Bussbrüder, cf. oben § 3.
September. Aufbruch der deutschen Mission (28 Brüder unter Führung
des Cäsarius von Speyer). Jordan c. 20.
Sept. 29. Erstes Auftreten der Minoriten in Trient. Ebd.
Okt. 8. Die deutsche Mission passiert den Brenner. Ebd. c. 21.
ca. Okt. 16. Anlranft der deutschen Mission in Augsburg. 1. deutsches
Provinzialkapitel. Darnach zerstreuen sich die Minoriten, gründen
noch im selben Jahre Stationen in Würzburg, Mainz, Köln, Worms,
Speyer, Strassburg, Kegensburg, Salzburg.
Dez. 16. Honorius IIL nimmt die Bussbrudersohaft von Faenza in seinen
Schutz. 'Significatum'. Sbaralea 1 p. 8. Potthast nr. 6736.
1221/1222 Winter. Fr. in der Einsiedelei Sarteano bei Chiusi. 2 Ce-
lano 3, 59. Bonaventura c. 5, vgl. Bruder Leo Spec. c. 9.
1222 März 29. Honorius III. gestattet den Minoriten auch an interdi-
zierten Orten Gottesdienst zu halten. 'Dilectionis vestrae'. Sbaralea
1 p. 9. Potthast nr. 6808.
Mai 22. Pfingstkapitel an der Poi-tiuncula. Fr. versucht vergeblich das
steinerne Hospiz zu zerstören, das die Gemeinde von Assisi errichtet
Regesten. 129
hat. Bruder Leo(?) Spec. e. 7. Eccleston c. 6. Vielleiclit gehört
der Vorgang erst ins Jahr 1223.
August 15. Fr. predigt in Bologna vor dem Palazzo publico. Thomas
Yon Spoleto Chronicon ad 1222, oben p. 106, ef. Walter de Gisbume
Cron, de gestis regum Angliae ad 1216 ed. Liebermann SS. 28
p. 631 f. (die ganze Stelle stammt vielleicht aus einer nicht erhal-
tenen Rezension von 2 Celano).
ca. 1222. Fr. verfasst eine regula brevior, -welche verloren geht. Bruder
Leo Spec. c. 1, cf. Appendix I.
1222/1223 Winter. Fr. in der Einsiedelei Fönte Colombo bei Rieti.
Verfasst die 3. regula. Bruder Leo a. a. 0. und Spec. c. 17.
1223 Frühjahr. Fr. zur Zeit des Scirocco in Rom, -wohl um mit Kardinal
Ugolino über den Entwurf der neuen Regel zu verhandeln. Bruder
Leo Spec. c. 67, c. 23 (?). 2 Celano 3, 89 = Spec. c. 94.
Eehrt dann nach Fönte Colombo zurück. Vielleicht Besuch des
Elias und anderer ministri in Fönte Colombo , um sich Anteil an
der Abfassung der neuen Regel zu sichern. Bruder Leo Spec. c. 1.
ca. Mai. Thomas von Celano, Custode von Mainz, Worms, Köln, Speyer.
Jord. c. 30.
vor Juni 11. Brief an den minister N. über c. 10 der neuen regula.
Oben p. 28.
Juni 11. Generalkapitel an der Portiuncula. 1. Verhandlungen über die
3. regula. Die ministri setzen die Streichung vieler Bestimmungen
durch. Bruder Leo Spec. c. 1, 65. — 2. Bruder Albert von Pisa,
Minister für Deutschland, Jordan c. 3. Kardinal Ugolino -wohnt
-wahrscheinlich dem Kapitel bei. 2 Celano 3, 9 (4).
ca. Juni. Fr. predigt auf der Piazza zu Perugia. Bruder Leo Spec.
c. 105.
Sept. 8. Provinzialkapitel der deutschen Minoriten zu Speyer. Errich-
tung der 4 Custodien Franken, Bayern — Sch-waben, Elsass, Sachsen.
Mission nach Sachsen beschlossen. Thomas von Celano seiner Cu-
stodie enthoben.
Sept. Okt. Bruder Johann da Piano Carpine Custode von Sachsen
gründet Stationen in Hildesheim, Braunsch-weig, Goslar, Halberstadt,
Magdeburg, Marquard Custode von Pranken erste Station in Bam-
berg. Jordan c. 34 — 36. Chron. Anon. p. 284.
November? Fr. verhandelt mit Papst Honorius in Rom über die neue
regula. Bruder Leo, Appendix L
Nov. 29. Honorius HI. bestätigt die neue Regel. 'Solet annuere'. Sba-
ralea 1 p. 15. Potthast nr. 7108.
B o e li m e r , Analekten. Gr. A. 9
130 Regesten.
Dez. 25. Fr. feiert Weihnachten besonders festlich in der Einsiedelei
zu Greccio bei Rieii. 1 Celano 84 — 87. cf. Bruder Leo Spec. c. 114.
1224 Anfang. Fr. in Greccio? Spec. c. 98.
April 21. Osterfeier in Greccio. 2 Celano 3, 7.
vor Juni 2. Fr. sendet, -weil erkrankt, eiaen Brief an das Generalka-
pitel. Oben p. 57.
Juni 2. Generalkai^itel an der Portiuncula. 1. Publikation der neuen
Regel. 2. Aussendung nach England beschlossen. Bruder Agnellus
von Pisa, Custos von Paris, zum Minister für England ernannt. Ec-
cleston c. 1.
ca. Sommer. Erste Stationen in Nürnberg und Lindau. Chron. Anon.
p. 284 f.
Aug. 15. Deutsches Provinzialkapitel in Würzburg. Mission nach Thü-
ringen beschlossen. Jordan c. 37.
vor Aug. 15. Fr. langt mit Bruder Masseo, Bruder Leo, Bruder Angelo
Tancredi auf dem Monte Alverno an, beschliesst 40 Tage zu Ehren
des Erzengels Michael zu fasten. Bonaventura c. 13.
Sept. 10. Landung der ersten 9 Minoriten für England in Dover. Ec-
cleston c. 1.
Sept. 14. Fr. empfängt die Stigmen. 1 Celano 94 f. Bonaventura c. 13.
Fr. dichtet nach Empfang der Stigmen die laudes Altissimi. Aus
derselben Zeit benedictio Leonis. Oben p. 69. Bonaventura c. 11.
ca. Okt. Fr. über Borgo San Sepolcro nach Assisi. 2 Celano 3, 41.
Bonaventura c. 10.
Fr. in einer Strohhütte bei S. Damian, dichtet, erblindet und von
Mäusen geplagt, Vers 1 — 22, 32 f. des Sonnengesangs , Bruder Leo
Spec. c. 100. Dichtet 4 neue Verse des Sonnengesangs, lässt den
Gesang dem Bischof Guido und dem Podestä von Assisi vorsingen
und versöhnt auf diese Weise die beiden streitenden Behörden,
Bruder Leo Spec. c. 101.
vor Nov. 1. Erste Stationen der Minoriten in Canterbury, London, Ox-
ford. Eccleston c. 1, 2.
Nov. 11. Ankunft der ersten Minoriten in Erfurt. Jordan c. 39.
Dez. 1 Rieti. Honorius gestattet den Bussbruderschaften in interdi-
zierten Städten die Kirchen zu besuchen, in denen laut Privileg von
1222 März 29. Gottesdienst gehalten -werden darf. 'Cum illorum'.
Sbaralea 1 p. 19. Potthast nr. 7503.
Dez. 3 Rieti. Honorius HI. gestattet den Minoriten, sich eines Wander-
altars zu bedienen und darauf die Messe zu zelebrieren, 'Quia po-
puläres'. Sbaralea 1 p. 20. Potthast nr. 7825.
Regesten; 131
1225 Febr. Erste Stationen der Minoriten in Eisenach und Gotha.
Jordan c. 41, 42.
Der Rat von Erfurt baut den Minoriten ein Haus an der Gera.
Ebd. e. 43.
vor Juni 29. Erste Station in Nordhausen. Ebd. c. 44.
Erste Station in Mühlhausen. Ebd. c. 45.
Sept. 14. Weihe der ersten Minoritenkirche in Magdeburg. Ebd. c. 48.
Sept. 21. t Bruder Jakob von Treviso, Kustos von Sachsen. Ebd.
Sept. Fr. auf Befehl des Kardinals Ugolino nach Rieti gebracht und
dort einem berühmten Augenarzte zur Behandlung übergeben. 1 Ce-
lano 99, 101. Hält sich zunächst in S. Fabiane bei der Stadt auf,
Leo Spec. c. 104. Dann in der Einsiedelei Fönte Colombo. Hier
wird er operiert. Bruder Leo Spec. c. 115, cf. Celano, Tract. de
mirac. c. 3, 14. 1 Celano 101. 2 Celano 2, 13. 3, 66.
1226 Anfang. Der Kranke im Palaste des Bischofs von Rieti. 2 Ce-
lano 2, 10—12. 3, 36.
Febr. März. Fr. nach Siena zu einem anderen berühmten Arzte. 2 Ce-
lano 3,37(10). Aufenthalt in Siena. Bruder Leo(?) Spec. c. 10.
2 Celano 3, 46. 3, 76. 3, 95. 3. 106.
April. Fr. bricht Blut, diktiert seinem Messpriester Benedikt von Prato
das testamentum breve, cf. § 2. Der Generalminister Elias bringt den
Totkranken nach der Zelle bei Cortona. 1 Celano 105. Bmder Leo
Spec. c. 87. üeber den Aufenthalt in Cortona cf. 2 Celano 3, 32.
ca. Mai. Da sich der Zustand des Kranken verschlimmert, lässt ihn
Elias über Gubbio-Nocera d' ümbria nach Assisi bringen. Von Ba-
gnara aus geleiten die Ritter von Assisi den Zug, um sich des hl.
Leichnams im voraus zu versichern. lieber Satriano gelangt man
ca. Mai nach Assisi, wo Fr. im Palaste des Bischofs untergebracht
und auf Befehl des Rates nachts scharf bewacht wird. 1 Celano
105—108. Bruder Leo Spec. 2, 22, 121, 122. 2 Celano 3, 137, 138.
Mai — September. Das Testament? Oben p. 36.
Sept. Der Arzt Bon Giovanni aus Arezzo erklärt den Zustand des Kranken
für hoffnungslos. Darauf dichtet Fr. die Verse 27 — 31 des Sonnen-
gesangs. Bruder Leo Spec. c. 122, 123.
Ende Sept. Fr. lässt sich nach der Portiuncula bringen. Donna Jaco-
baea da Settesoli von Rom besucht den Sterbenden, bringt ihm sein
Sterbetuch und bereitet ihm auf seinen Wunsch sein Lieblingsgebäck.
Bruder Leo Spec. c. 112, Celano, Tract. de mirac. c. 6.
Ende Sept — erste Tage des Okt. Fr. hält Abendmahl in Nachahmung
Christi. Bruder Leo Spec. c. 88.
9*
132 Regesten.
Segnet Bruder Elias und die andern Brüder, Brief des Elias Ap-
pendix II, 1 Celano 108.
Okt. 3. Nach Sonnenuntergang abends ca 7 Uhr Fr. f an konsekutiver
Malariakachexie. Brief des Elias Appendix.
Okt. 4. Brief des Elias , Appendix. Der Leichnam wird in Prozession
an S. Damian vorbei nach S. Giorgio getragen und 'dort vorläufig
beigesetzt. 1 Celano 116. 117. Jordan c. 50.
1227 Mai 13. Gregor IX. ermächtigt die ministri der minores ihi-e
Untergebenen vom Banne loszusprechen. 'A nobis'. Sbaralea 1
p. 28. Potthast nr. 7901.
Mai 30. Pfingstkapitel bei der Portiuncula. Giovanni Parenti von Car-
mignano zum Generalminister gewählt. Jordan c, 51 f.
Mai 26 / Juni 25. 'Nimis patenter'. Gregor IX. nimmt die Bussbrüder
gegen die Bedrückungen der Podestä in Schutz. Sbaralea 1 p. 30.
Potthast nr. 7919.
Juli 26. 'Ita vobis'. Gregor IX. ermächtigt die Minoriten Gottesäcker
anzulegen. Sbaralea 1 p. 31. Potthast nr. 7974.
'Cum non deceat'. Gregor IX. ordnet an, dass die Minoriten nur
auf Grund besonderen apostolischen Mandats vor Gericht zur Zeugen-
aussage veranlasst werden können. Sbaralea 1 p. 31. Potthast
nr. 7975.
Dez. 1. 'Quoties corda'. Gregor IX. überträgt dem Minoritengeneral die
Aufsicht und geisthche Versorgung der Klarissen. Sbaralea 1 p. 36.
Potthast nr. 8082.
1228 März 24. Elisabeth von Thüringen nimmt in Eisenach das Kleid
der Tertiarierinnen. Libellus de dictis quatuor anciUarum s. Elisa-
beth ed. Menckenius SS. rer. Germ. 2 p. 2014.
März 29. Simon Puzarelli von Assisi schenkt dem Bruder Elias auf dem
Collis Inferni einen Platz zum Bau einer Grabeskirche für Fr. Ur-
kimde ed. Lempp, Collection 3 p. 170 f.
März 30. 'Detestanda'. Gregor IX. erneuert eine Verfügung Hono-
rius' III., wonach die Bussbrüder nur in einigen bestimmt bezeich-
neten Fällen von den Podestä zum Eide herangezogen werden kön-
nen. Sbaralea 1 p. 39. Potthast nr. 8159.
April 29. 'Recolentes qualiter'. Gregor IX. gewährt allen Gläubigen,
die durch Almosen zum Bau von S. Francesco d'Assisi beitragen,
einen 40tägigen Ablass. Sbaralea 1 p. 40. Potthast nr. 8181.
Mai 20. Aeltestes erhaltenes Statut einer Bussbrüderschaft, aus einer
Stadt stammend, in der Ravennatische Münze gilt. cf. oben p. 73
c. 1-12.
Regesten. 133
zwischen 1226 Okt. 4 und 1228 Juli 16. Aeltestes erhaltenes Bild des
Frater Franciscus im Sacro Speco zu Subiaco.
Juli 16. Gregor IX. reiht den Namen des Franciscus dem catalogus
Sanctorum ein. Julian von Speyer c. 74.
Juli 17. Gregor IX. legt auf dem CoUis Inferni zu Assisi den Grund-
stein zu der Unterkirche von S. Francesco; cf. Bulle 'Speravimus'.
Sbaralea 1 p. 66.
Juli 19 Perugia. 'Mira circa nos' Gregor IX. verkündet die Kanoni-
sation des Fr. Sbaralea 1 p. 42. Potth. 8242.
ca. Juli 19. Gregor IX. beauftragt Thomas von Celano die Legende des
Fr. zu schreiben. 1 Celano Prologus.
ca. Sept. 29. Deutsches Provinzialkapitel zu Woims. Johann da Piano
Carpine, Minister für Deutschland. Simon Anglicus erster Lektor
der Theologie für die deutschen Minoriten zu Magdeburg. Jordan
c. 54.
Okt. 22. 'Recolentes qualiter.' Gregor IX nimmt die Basilica S. Fran-
cesco in Schutz imd Eigentum des päpstlichen Stuhles. Sbaralea 1
p. 46. Potth. 8823.
1229 Febr. 20. Erste urkundliche Erwähnung der Minoriten in Freiburg
im Breisgau. Ztsch. für Gesch. d. Oben-heins N. P. 6 p. 450 f.
Febr. 25. Gregor IX. approbiert zu Perugia die Legenda maior des
Thomas von Celano; cf. oben § 9 IL
Juli 31. Monaldus Leonardi schenkt ein Stück Land zum Bau von San
Francesco. Thode, Franz von A. p. 201.
1229. Bau des Minoritenklosters in Regensburg. Chr. Anon. p. 288.
vor 1230. Die Minoriten in Olmütz. Oestr. Arch. 65 p. 234.
1230 Apr. 22. 'Is cjui'. Gregor IX. proklamiert die Kirche S. Francesco
zur Haupt- und Mutterkirche des Ordens. Sbaralea 1 p. 60. Potth.
8536.
Mai 25. üeberführung des Leichnams des Fr. von S. Giorgio nach S.
Francesco. Das Volk sucht sich des Leichnams zu bemächtigen,
■worauf ihn Elias so gut in der Unterkirche versteckt , dass er erst
1818 wieder entdeckt wird ; cf. Gregors IX. Breve 'Speravimus' Sba-
ralea 1 p. 66. Potth. 8572. Julian von Speyer c. 75 f.
Mai 26. Generalkapitel zu Assisi. 1. Die Anhänger [des Elias
versuchen Elias zum General zu erheben. Der Anschlag wird ver-
eitelt. Die Attentäter zur Busse verurteilt. 2. Verhandlungen über
die Regel und das Testament des Fr. Antonius von Padua, Haimo
von Paversham und 4 andere an die Kurie gesandt, um eiae authen-
tische Erklärung über die fraglichen Punkte zu erwirken. Eccleston
c. 13 (ältester Bericht) , Speculum Vite f. 167 — 172' , Glassberger
134 Regesten.
p. 48 ff. vgl. Lempp CoUection 3 p. 96 ff. (hält Spec. Vite für glaub-
würdiger). 3. Teilung Deutschlands in 2 Provinzen: Oberrliein und
Sachsen. Jordan 57.
Juni 16. 'Speravimus'. Wegen der Unruhen am 25. Mai stellt Gregor IX.
S. Francesco unter die Jurisdiktion des Bischofs von Assisi, belegt
das neue Kloster init dem Interdikt, verbietet, dass die Minoriten
daselbst zum Generalkapitel sich versammeln oder sonst aufhalten.
Sbaralea 1 p. 66. Potth. 8572.
Sept. 28. 'Quo elongati'. Authentische Erklärung des Papstes über die
von dem Generalkapitel ihm vorgelegten Fragen. Das Testament
des Fr. für nicht verbindlich erklärt. Sbaralea 1 p. 68. Potth. 8620,
cf. Lempx^, Ztsch. für Kirch.gesch. 13 p. 8 ff.
ca. 1230. Vita s. Francisci versificata. Thomas von Celano, Legenda
Minor.
Die Minoriten in Wien. Oestr. Archiv 73 p. 369.
1231 Juni 18. f zu Padua Antonius von Padua (Ferdinand Martini aus
Lissabon). So richtig 'feria sexta' Glassberger p. 54.
Nov. 19. t zu Marburg Elisabeth von Thüringen.
1228 Juli 16 — 1232 Mai 30. Johann Parenti ernennt im Namen des
Papstes Ricardus Moricus zum Verwalter der Baugelder für San
Francesco, verpflichtet ihn aber, Philippus de Campellis dabei zu
beteiligen und dem Kardinalprotektor Rechnung zu legen. Thode,
Fr. von A. p. 22.
1232 Mai 30. Generalkapitel zu Rieti. 1. Giovanni Parenti
seines Amts entbunden. Elias Generalminister. 2. Johann da Piano
Carpine zum Minister für Sachsen ernannt. Jordan c. 61. Eccle-
ston c. 13. Speculum Vite f. 167 ff. Glassberger p. 55 ft". Chr.
Anon. p. 289, wo erst von späterer Hand 1232 in 1233 korrigiert
ist. Ort: Eccleston Rieti, Spec. Vite Assisi, Jordan, Glassberger,
Chr. Anon: Rom. Da Gregor IX. 1231 Juni 1 — 1232 Mai in Rieti
residierte, Potth. 8729 — 8921 , so verdient Ecclestons Angabe den
Vorzug. R/ome) bei Jordan ist falsche Lesung für Reate.
Juni 1. 'Litteras quas'. Gregor IX. kanonisiert Antonius aus Padua.
Sbaralea 1 p. 79. Potth. nr. 8937.
Johann da Piano Carpine fördert als Minister von Sachsen die
Ausbreitung des Ordens in Böhmen, Dänemark, Norwegen, Polen,
Lothringen. Gründung der ersten Stationen zu Prag und Mies bei
Pilsen. Jordan c. 55. Glassberger j). 56. Chr. Anon. p. 290.
ca. 1233. Der Generalminister Elias lässt überall durch die Minoriten
Geld zum Bau von S. Francesco sammeln. Jordan c. 61.
vor 1233 März 15. Die Minoriten in Lübeck. ÜB der Stadt Lübeck 1 p. 63 f.
ßegesten. 135
1234. Zweite Aussendung sächsischer Minoriten nach Böhmen. Agnes
von Böhmen gründet in Prag ein Klarissenkloster. Glassherger
p. 56 f. Regesta Bohemiae nr. 829, 846 ff. (Ahhdl. der böhm. Ge-
sellsch. der Wissensch. 8 p. 390 ff.).
ca. 1234. Die Minoriten in Aachen, Dinant, Mastvicht, Löwen, Namur,
St. Truijen, cf. Aegidius von Orval, Gesta episc. Leod. III 102, SS. 25
p. 126.
1285 Mai 10. Erste Erwähnung der Klarissen in Brixen. Urkunde bei
Sinnacher, Beiträge zur Gesch. von Säben-Brixen 4 p. 267 f.
1235 Mai 27. Gregor IX. kanonisiert Elisabeth von Thüringen. Sba-
ralea 1 p. 162. Potth. 9929.
Juni 1. 'Gloriosus'. Gregor IX. verkündet die Kanonisation der Elisa-
beth. Ebd.
vor 1236. Die Minoriten in Stade, Ann. Stad. 1240 SS. 16 p. 366 f., in
Schwerin, Mecklenb. ÜB 1 p. 449, in Koblenz, Mittelrh. ÜB 3 p. 4S7.
1236. Junta Pisano malt im Auftrage des Elias einen Crucifixus für S.
Francesco ; cf. Lempp, CoUection 3 p. 89.
Erste urkundliche Erwähnung der Minoriten in Schwäbisch-HalL
Württemb. ÜB 3 p. 376.
Mai 18. Agnes von Böhmen tritt in das Klarissenkloster zu Prag eia.
Glassberger p. 57.
vor 1237. Die Minoriten in Brandenburg. Cod. dipl. Brandenburg. 1,
10 p. 41.
1232 — 1237. Elias verfolgt die Spiritualen. Kerkert z. B. Cäsarius von
Speier ein. Cäsarius angeblich zu Tode geprügelt. Clareno Historia
Septem tribul. 2" tribul. ed. Döllinger, Beiträge zur Sektengesch. 2
p. 461 ff".
1237. Die Minoriten in Brüx , Leitmeritz , Königsgrätz , Glassberger
p. 58; in Fulda, Schannat, Dioec. Fuld. (1727) p. 275; Klarissen-
kloster in Ulm, Chr. Anon. p. 298; die Minoriten in Juniwladislaw,
Gnesen, Krakau, Ann. Cracow. SS. 19 p. 597, Monum. Poloniae
bist. 1 p. 411 ff'.
Der Generalminister Elias entsendet in die einzelnen Provinzen
Visitatoren mit ausserordentlichen Vollmachten. Jordan c. 61 f. Sa-
limbene p. 405. Glassberger p. 58 f. Eccleston c. 8 (7).
1237 nach Juni 29. Der Deutsche Wigmund, Visitator des Ordens in
England , wird in Schottland zurückgewiesen , erregt in England
grosse Unruhe. Eccleston c. 8 (7). Ueber die Zeit vgl. Matheus
Paris Chronica Maior 1237 SS. 28 p. 188.
Wilhelm von Esseby visitiert in Irland. Eccleston c. 8 (7).
136 Regesten.
1237/38. Erhebung der Ordensaristokratie gegen Elias unter Führung
der Pariser Magister Alexander von Haies und Johann von Rochelle.
Jordan c. 61.
Provinzialkapitel der englischen Minoriten zu Oxford. Beschliesst
gegen Elias zu klagen und sendet zu diesem Behufe den ehema-
ligen Pariser Magister Haimo von Faversham nach Rom. Eccleston
c. 8 (7). 13 (12).
1238. Provinzialkapitel zu Prag. Glassberger p. 52. Da eine Beschwerde
bei Elias fruchtlos ist, beschliessen auch die sächsischen Minoriten
gegen Elias zu klagen. Bruder Jordan von Yane geht zu diesem
Behufe nach Rom. Jordan c. 62.
Zur selben Zeit erheben die französischen Minoriten Klage gegen
Elias durch den Pariser Lektor Richard Rufus. Eccleston c. 6 (5).
Gregor IX. befiehlt systematische Aufzeichnung der Beschwerden,
ordnet für den 17. April 1239 den Zusammentritt eines Refovmations-
ausschusses von 20 fratres maturi et discreti und für den 15. Mai
1239 den Zusammentritt eines Generalkapitels an. Jordan c. 68 cf.
Opuscules t. 2.
vor 1289. Die Minoriten in Hamburg, Ann. Stad. 1289 SS. 16 p. 365;
in Graz, Oestr. Archiv 64 p. 107; in Znaim, Cod. dipl. Morav. 2
p. 357; in Brunn, ebd. p. 359; in Ulm, Würfctemb. ÜB 8 p. 436.
1239. Die Minoriten in Thorn. Vita b. Joh. Lobedaw SS. rer. Pruss. 2
p. 392.
Bartholomaeus von Pisa giesst die Glocken für den Campanile
von S. Francesco (vielleicht schon 1238, wenn die Jahrzahl nach dem
calculus Pisanus angegeben ist); vgl. Lempj), Collection 3 p. 89 f.
ca. April 17. Vor Versammlung der 20 in Rom. Sieg der Op-
position der magistri über Elias. Jordan c. 64, vgl. Glassberger p. 59 f.
Johann de Komerowo p. 92 f. R e f o r m b e s c h 1 ü s s e : 1. Die
Wahl der Ordensbeamten den General- und Provinzialkapiteln vor-
behalten. 2. Einrichtung eines Definitorenkapitels nach Muster der
Dominikaner. 3. Bestimmungen über Provinzial- und Kustodenka-
pitel ; cf. Ehrle in Ehrle-Deniüe, Archiv. 6 p. 20 ff.
Mai 15. Generalkapitel zu Rom. 1. Der Papst enthebt Elias
des Generalates und ernennt Albert von Pisa zum Generalminister.
2. Annahme der Reformbeschlüsse der Vorversammlung. 3. Ver-
ringerung der Zahl der Provinzen durch Zusammenlegung von 72
auf 32. In Deutschland fortan die 8 Provinzen: Köln, Strassburg,
Sachsen. 4. Johann da Piano Garpine seines Amtes als Provinzial
von Sachsen enthoben. Eccleston c. 18. Jordan c. 65. Glassberger
p. 61. Johann de Komerowo p. 92 f.
Regesten. 137
Mai 26. Vertrag zwischen. Elias als dominus und custos von San Fran-
cesco und den Gebrüdern Ufreducci in Assisi über die Lieferung von
Steinen für den Bau des Sacro Convento. Urkunde bei Lempp, Gol-
lection 3 p. 173 f.
Sept. 8. Provinzialkapitel zu Erfurt. Marquard der Kleine Minister von
Sachsen. Glassberger p. 62.
vor Dez. 25. Elias tritt auf die Seite des exkommunizierten Kaisers
Friedrichs U. , feiert Weihnachten am kaiserlichen Hofe zu Pisa.
Ryccardi a S. Germano Chron. ad 1239 SS. 19 p. 879.
1240 Jan. 23. f Generalminister Albert von Pisa. Jordan c. 66. Glass-
berger p. 62.
Nov. 1. Haimo von Faversham Generalminister.
ca. 1241. Declaratio quatuor magistrorum.
1244 Juni, f Haimo von Faversham.
Sept. Generalkapitel zu Genua. 1. Crescentius Grizzi aus Jesi
Generalminister bis 1247 Juli 13. 2. Mandatum: teneantur fratres
Signa et prodigia beatissimi patris Francisci , quae sciri vel reperiri
possunt, generali ministro dirigere. Brief der Tres Socii.
vor 1245 Aug. 11. f Bernhard de Quintavalle. Ebd.
1245. Aug. 11. Die Tres Socii übersenden dem Generalminister die
'Cedulae Leonis'. Ebd.
1245 Aug. 11 bis 1247 Juli 13. Thomas von Celano verarbeitet das Ma-
terial der Tres Socii zu der Legenda Secunda.
ca. 1245/46. Dialogus de vitis sanctorum fratrum Minorum.
1247 Juli. Johann von Parma Generalminister bis 1257 Febr. 2.
Aug. 6. Zweite Klarissenregel bestätigt. Lempp in Ztsch. für Kirchen-
gesch. 13 p. 221 ff.
ca. 1250. Thomas von Celano, Tractatus de miraculis.
ca. 1252. Testament der Klara.
1253 April 22. f Elias von Cortona.
Mai 25. Papst Innocenz IV. weiht die Oberkirche von San Francesco
in Assisi.
Aug. 9. Dritte Klarissenregel.
Aug. 11. f Klara von Assisi.
1254. Bruder Gerard von Borge San Donnino veröffentlicht die 3 Haupt-
schriften Joachims von Fiore (Liber concordiae novi ac veteris testa-
menti, Psalterium decem chordarum, Expositio apocalypsis) mit einem
Introduetorius zu Paris als Evangelium aetemum.
1255 Se-pt. 26. Papst Alexander IV. kanonisiert die hl. Klara. Kurz
darnach: Thomas von Celano, Vita s. Clarae.
138 Regesten.
Nov. 4. Papst Alexander IV. verdammt den Introductorius des Gerard
von Borgo San Donnino.
1257 Febr. 2. Bonaventura Generalminister bis 1273 Juni 3. Johann
von Parma zieht sich nach Greccio bei Rieti zurück f in Camerino
20. Mai 1289. Gerard von Borgo S. Donnino auf Lebenszeit ein-
gekerkert t 1275.
1257. Beginn des Baus von S. Chiara in Assisi. Thode, Fr. von A.
p. 312; vollendet 1260.
1260. Petrus Johannis Olivi aus Serignan (Dep. Herault) geb. 1248/9
tritt in den Orden ein; cf. Ehrle, Archiv 2 p. 289 ff., 8 p. 405 ff.
Mai. Generalkapitel zu Narbonne: erste offizielle Pestsetzung der Ordens-
statuten. Bonaventura mit Abfassung der offiziellen Franciscus-
legende beauftragt. Ehrle, Archiv 6 p. 33 ff.
ca. 1260. Gerard Segarelli tritt in Parma auf. Anfänge der Apostoliker
oder Apostelbrüder.
ca. 1261. Angelo Clareno da Cingoli tritt in den Orden ein. Ehrle,
Ai-chiv 1 p. 519 ff.
1261 April 23. f Aegidius von Assisi. Kurz darnach: Bruder Leo,
Vita Aegidii.
1263 Mai. Generalkapitel zu Pisa: approbiert die Legendae, maior und
minor, des Bonaventura.
1266 Mai 16. Generalkapitel zu Paris. Item praecipit Generale capi-
tulum per obedientiam , quod omnes legendae de b. Fran-
cisco olim factae deleantur et, ubi inveniri poterunt extra
ordinem , ipsos fratres studeant amovere , cum illa legenda , quae
facta est per Generalem, sit compilata, j)i'Out ipse habuit ab ore
illorum, qui cum b. Francisco quasi semper fuerunt et cuneta cer-
titudinaliter sciverint et probata ibi sint posita diligenter' ed. Ri-
naldi , Serai^hici Viri Prancisci vitae duae , Romae 1806, p. XL
Little in English Historical Review 13 p. 705.
1267. Franciscus Venimbeni de Fabriano tritt in den Orden ein. GL
Sabatier, Collection 1 p. CXXXVI f.
1271 Nov. t David von Augsburg.
Nov. 14/15. t Bruder Leo Pecorella, begraben in San Francesco zu
Assisi. Mariano 1. 1 c. 5, 2 c. 200 bei Wadding, Annales Minorum 2
p. 844.
1272 Dez. 12. f Berthold von Regensburg.
1273. Ubertino de Ilia de Casali tritt in den Orden ein.
Juni 8. Bonaventura zum Kardinal präkonisiert.
1274 Juli 14/15. t Bonaventura zu Lyon.
Juli. Hieronymus von Ascoli Generalminister bis 1279 Mai.
Regesten. 139
ca. 1275. Cimabue von Florenz als Maler in S. Francesco d'Assisi tätig.
Seit ca. 1280 als Lehrling bei ihm Giotto.
1277 Mai 16. Generalkapitel zu Padua : stimmt der Aufforderung des
Generalministers zu: 'quod inquirant de operibus b. Francisci et
aliorum sanetorum fratrum quecumque memoria digna eidem generali
sub certis verbis et testimoniis rescribenda'. Ehrle, Archiv 6 p. 47,
Little in English Historical Review 13 p. 107. Eine Frucht dieses
Beschlusses der verschollene Auetor Anonymus 'de actibus beatissimi
Francisci et aliquorum fratrum qui venerunt in principio religionis' ;
über die beiden Bearbeitungen vgl. oben § 9. V.
1277 Okt. 31. Aeltestes Zeugnis für den Porfciunculaablass. Zeuge:
Bruder Benedict von Arezzo. Collection 2 p. XIIV ff.
1279 Aug. 14/15. Bulle 'Exiit qui seminat'. Authentische Erklärung
der Regel durch Papst Nikolaus III. Im Prinzipe für den usus
pauper. In den Erläuterungen über Einzelheiten für den usus mo-
deratus. Potth. 21628. Die Spirifcualen unter Führung des Petrus
Johannis Olivi wider die päpstliche Deklaration.
1282. Generalkapitel zu Strassburg. Olivi zum ersten Male zensuriert.
Seitdem Verfolgung und Eiakerkerung der Spiritualen.
1279—1283. Bonagratia von S. Giovanni in Persiceto Generalminister.
1285 Mai 13 bis 1286. Arlotto von Prato Generalminister.
1285. Munione de Zamorra, General der Dominikaner erlässt ein Statut
für die Bussbrüderschaften des Dominikanerordens. Holstenius-
Brockie, Codex regul. monast. et canon. 4 p. 148—148.
1287 — 89. Matthäus Aquasparta Minoritengeneral.
1289 Mai. Raimund Gaufredi, Freund der Spiritualen, Generalminister
bis 1295 Okt. 29.
Aug. 18. Bulle 'Supra montem'. Erste authentische Regel für die Buss-
brüderschaften.
1292. Generalkapitel zu Paris. 'Ministri singuli in suis provinciis col-
ligere studeant diligenter virtuoses actus et vitas exemplarias et edi-
ficatorios s. fratrum , qui in ordine decesserunt , et diligenter con-
scripta et probata, prout fieri poterit, mittere debeant generali vel
secum deferre ad sequens capitulum. generale'. Ehrle, Archiv 6 p. 68.
1294 Juli 5. Peter von Murrhone Papst (Coelestin V.) bis 18. Dez. Ge-
stattet den Spiritualen Pietro da Macerata (Liberatus) und Angelo
de Clareno ihre Freunde zu einer eigenen Kongregation zu vereinigen
(i fraticelli o poveri eremiti di Celestino). Beginn der Separation
im Minoritenorden.
1295—1812. Unter den Generalen Giovanni Minio von Murovalle (1296
140 Regesten.
— 1304) und Gonsalvus de Valboa (1304—1313) neue Verfolgung der
Spiritualen.
1298 März 14. f Petrus Johannis Olivi.
Sej)t. Pra Jacopone da Todi, Minderbruder seit 1278, Hymnendichter in
lateinischer und italienischer Sx^rache, von Bonifaz YIII. eingekerkert.
1300 Juli 18. Gerard Segarelli, der Stifter der Apostelbrüder, zu Parma
verbrannt,
ca. 1302—5. Giotto malt in der ünterkirche zu Assisi die 4 allegorischen
Fresken am Gewölbe, die Nikolauskaxjelle.
1305 März 9. Ubertino de Casale heginnt das Buch Arbor Vitae cru-
cifixae, vollendet 29. September.
1306 Dez. 12. f Conrad von Offida, Genosse des Bruder Leo.
Dez. 24. f zu Collazone Jacopone da Todi.
1307 März 23. Dolcino und andere Apostelbrüder von dem Aufgebote
des Bischofs von Vercelli gefangen.
Juni 1. Dolcino verbrannt in Vercelli.
1809 Okt. Papst Klemens V. setzt eine Kommission ein zur Beilegung
des Streites zwischen Spiritualen und Kommunität. Unter den Mit-
gliedern auch Ubertino de Casale. Lebhafte literarische Erörterung
der Streitfragen: auf Seiten der Spiritualen Raimund Gaufredi,
Ubertino (Confessio, Rotulus 1310), auf Seiten der Kommunität Bona-
gratia von Bergamo, Raimund von Pronsac, Richard von Conington.
1312 Mai 6. 1. 'Pidei catholicae fundamento'. Klemens V. zensuriert
4 Artikel des Petrus Olivi. 2. Konstitution 'Exivi de paradiso'.
Clemens V. erklärt sich vornehmlich unter dem Einflüsse des Rotu-
lus Ubertinos zu Gunsten des usus pauper (tenuis, arctus). Fordert
dafür Unterwerfung der Spiritualen unter die Ordensregierung und
verbannt, um diese zu ermöglichen, ihren Hauptgeguer Bonagratia.
Die Separation dauert dennoch fort. Li der Provence sucht sie der
Generalminister Alexander von Alessandria 1312 Juni — 1314 Okt. 5
vergeblich dadurch zu beseitigen, dass er den Spiritualen die Kon-
vente Carcassonne, Narbonne, Beziers einräumt.
1314 April 20. f Papst Clemens V. Bonagratia kehrt aus dem Exil
zurück. Neue Kämpfe zwischen Spiritualen und Konventualen.
1316 Mai 31. Michael Faschi aus Cesena Generalminister (Konventuale)
bis 1328 Mai.
Aug. 7. Johann XXIL Papst.
1317 Okt. 7. 'Quorundam exigit'. Johann XXIL erklärt sich für die
Konventualen.
Dez. 80. 'Sancta Romana et universalis ecclesia'. Johann XXIL hebt
alle separatistischen Konvente auf. Unruhen unter den Spiritualen.
Regesten. 141
1318 Mai 7. 4 Spiritualen zu Marseille als Ketzer verbrannt.
Mai 11. Portiuncula bei Assisi: Vollendung des Speculum perfeetionis.
ca. 1318. Clareno expositio regulae.
1321. Ausbruch des tlieore tischen Armutsstreites. Der
Dominikanerinquisitor Johann von Belna erklärt den Satz , dass
Christus und die Ax^ostel weder einzeln noch als Gemeinschaft Eigen-
tum besessen hätten, für häretisch.
1322 Mai 30. Pfingstbapitel zu Perugia erklärt sich in einem Schreiben
an die Christenheit wider diese Behauptung.
Aug. 9. f auf dem Alverno Johann von Alvemo.
Dez. 8. 'Ad conditorem'. Johann SXII. entsagt namens der römischen
Kirche dem Eigentumsrecht an den Besitzungen der Franziskaner.
1323 Jan. 14. Bonagratia protestiert im Konsistorium zu Avignon gegen
die Dekretale Ad conditorem.
Nov. 12. 'Cum inter nonnullos'. Johann XXII. erklärt die Behauptung,
dass Christus und die Apostel weder Privat- noch Gemeineigentum
besessen, für ketzerisch.
1324 Mai 22. Sachsenhäusener Appellation Ludwigs des Bayers mit dem
spiritualistischen Exkurse (Ubertino de Casale?).
1328 Mai 12. Der Konventuale Peter Rainalducci von Corvara als Niko-
laus Y. von Ludwig dem Bayern und den Römern zum Gegenpapste
gewählt.
Mai 25. Haftbefehl des Papstes -vvider den General Michael und die
andern Häupter der Konventualen. Flucht des Generals und seiner
Anhänger zu Ludwig dem Bayer.
Juni 6. Absetzung des Generals Michael.
1329 Juni 2. Generalkapitel zu Paris. Girard Oddonis von Chateauroux
Generalminister bis 1342 Nov. 27. Die Majorität des Ordens unter-
wirft sich dem Papste.
1830. Der Gegenpapst Nikolaus V. unterwirft sich Johann XXH.
1337 Jan. 8. f Giotto.
Juni 13. t Angelo da Clareno.
142
Index auctoritatum,
Scriptura sacra.
Gen 2, lo. 17
41, 29.
Sap 18, 16
41, 16.
47,20
70, 23.
Tob 4, 11
52, 13.
Lev 11, 44
59, 22.
4, 16
5,4.
Nu 6, 24-26
69.
13,4
58,4.
Deut 6, 5
25,8.
13,6
58, 1.
Is 1,
Mt 3,2
19,6.
38, 15
12, 24.
5,3
46,6.
50,7
10,8.
5,8
46, 19.
55,3
57, 05.
5,9
46,16
Jer 17, 6
56, 2.
5, 10
15, 10.
34, 30.
48,10
59, 10.
5, 11. 12
15,14
Ez 33, 13
71,1.
5,28
13, 11.
Dan 3, s7
67, 2, 13.
5, 35
53, 31
Mal 2, 2
59, 12.
5, 39
13, 24.
46, 13.
Ps 4,3
41, 14.
5, 44 15, 10. 19, 17.
34, 29.
45,1.
21, G
53, 26.
6,2
16,25
33,8
51, 10.
6, 16
3,22.
61,9
60,5.
6, 20
49, 17.
107, 27
55, 14.
7,3
12, 23.
118, 21
51, 13. 70, 27.
7,12
5,2.
127,2
7,17.
7,14
12, 26.
135,1
57, 27.
8,22
21,2.
141,7
32, 24.
9, 12
29,9.
Prov 26, 11
43,2.
10,16
14, 10.
29,20
47, 22.
10, 22 14, 29. 15, 23.
34, 32.
57,5.
Eccle 1, 9
9, 6.
10,23
15,12
Sap 6, 7
77,6.
10,28
15, 19.
Index auctoritatum.
143
Mt 11, 8
S, IS-
Lc 10, 4
13, 21.
12, 43 — 13
21,9.
10,3
81, 30.
12,50
54,4.
10,7
13, 23.
13, 19-
-23
20, 13.
10,8
4,
22.
31, 31.
15,19
55, 18.
10,20
16, 12.
16,24
1, 18.
11,2
3,24.
16,23
42, 11.
11,42
52, 29.
17,3
24,3.
12,18
8,16.
18, 20
22, 11.
12,31
68,9.
19,21
1, 16
30, 15.
13, 22
12, 25.
19, 29
2,3.
14,26
2,2.
20,23
6, 10-
14, 33
42,9.
20,28
5, 5.
43,6.
17,10
12, 9.
22, 21
45, 21.
18,1
21, 30.
22, 37.
39
51, 16-
18,4
51, 24.
28,8-
10
22,6.
18, 19
17, 10. 25,
21
54, 30.
23,11
6, 13.
21,19
15, 22.
24,6
15, 22.
21,31
11,4.
24,23
48, 11.
21,36
21, 28.
25,18
47,3.
22,19
18,
24.
58, 25.
25, 34
34, 1.
22,26
53, 13.
26, 26
50, 21.
22,44
50, 23.
26, 4(
3, 28.
23, 26
6, 14.
26,42
50, 26.
Job 1, 3
51, 2.
28, 20
22, 13.
41,27.
1, 18
40, 19.
Mc 2, 26
11,2.
3,3
14, 26.
7,21.
22
20,3.
3, 19
51, 11.
8,33
15,8.
4,23
51, 20.
8, 36
7,12.
4,24
40,
19
51, 2t.
9,28
3,21.
4, 23. 24
22,1.
11,23
21, 28.
6,34
51, 29.
11,26
19,9.
6, 55
18,
22.
41,3.
14, 22
41,7.
6, 64 22, 14.
40, 21. 50,
10
57,2.
Lc 3, 8
52, 2.
8,12
29, 17.
5,22
12, 12.
8, 44
19, 12.
6, 27
53,4.
8, 47
60, 21.
6, 29.
30
13, 26.
9,33
41, J8.
8, 18
56, 13.
71,2.
10,12
22,4.
9,3
13, 20.
10,13
22,
5-
54, 13.
9,26
15,2.
11,2
53, 20.
9,62
3, 4. 30, 29.
43,1.
14,6
22, 13.
144
Index auctoritatum.
14, 6-9
40, 12.
6,8
10,1.
14,23
53, 30.
6, 16
40, 18.
15,7
22, 10.
2 Tim 2,
14
12, 6. 31, 26.
15, 12
12, 13.
Tit 3, 2
12, 18, 21.
15,13
42, 25.
Hebr 10,
28.
29
59, >.
15, 20
15, 12.
10,31
5, 12.
17,6
22, 19.
12,7
58,5.
17, 8-9
22, 20.
1 Petr 1,
12
59, 19.
17, 11
22, 23.
1,25
22, 13.
17, 11-20
54, 15.
2,11
32, 18.
17, 13—20
22, 27.
2, 13
14, 20. 53, 27.
Acta 2, 14
51, 24.
2,21
19, 29. 51, 3.
13, 43
11, 20.
4,0
8, 10.
Rom 1, 29
12, 19.
5, 6
60,6.
2,5
45, 17.
1 Joh 3,
IS
12, ,6.
3,12
44,26.
4,8
16, 6.
9,28
34,4.
4, 16
21, 18. 56, 14.
14,3
10, 27.
Jac 1, 2
16, 15.
1 Cor 1, 16
53, 20.
2,13
52,9.
7, 2S
7, 20.
2,18
12, 15.
11,20
51, 31.
5, 16
18, 17. 19, 10.
11,26
58, 27.
Apc 1, 5
57, 19.
11,29
41, 13. 59, 6.
3, 19
17, 22. 27, 2G.
12,3
44, 24.
4,8
67,1.
2 Cor 3, G
44,13.
4,11
67,4.
8,9
50, 15.
5,12
67,4.
12, ä
43, 30.
5, 13
54, 26. 67, 18.
Col 1, 20
58, 12.
19,6
67, 15.
•]
55 ia
J-, 23
3, 22 •
58, 21.
Hieronymus
epist.
125 8, 1.
2 Thess 3, lo
7, 18.
Anseimus
Cantuar
epist.
1 Tim 4, 5
61, 1.
1. 3,
49
8,2.
145
Glossarium.
acquiescere, ' ital. acquiescere , sich
fügen 48, 4.
apparere , ital. apparire , glänzen
16, 24.
appropriare sibi, ital. appropriarsi,
sich aneignen 8, e. 16, 2. 42. 4.
ars, ital. arte, Gewerbe 7, 14.
brachae, itaJ. brache, Hosen 2, 25.
capparo, franc. chaperon, Kapuze
2, 26.
Caritas, ital. caritä, Almosen 10, 20.
compunctio, itaJ. compunzione, Reue,
Zertnirschung 11, 21.
confortare, ital. confortare, stärken,
ermahnen 2, 15. 4, 27. 60, 27.
consignare, ital. consegnare, depo-
nieren 63, 17. 64, ö.
consiliare, ital. consiliare, raten 69 1.
conturbare se, ital. conturbarsi, sieh
aufregen 45, 19.
defendere, ital. difendere, verbieten
8,7.
denarii, ital. danaro, Geld 8, 20. 9, 3.
discretio, ital. discrezione, Vorsicht,
Besonnenheit 64, g.
discretus, ital. discreto, vorsichtig,
besonnen 18, 20.
divitia = divitae 69, le.
B e h m e r , Analekten. Gr. A.
exemplare, ital. esemplare, abschrei-
ben 63, 24. 64, 20.
firmus, ital. fermo, entschlossen 2,10.
28, 21.
forma, ital. forma, Vorschrift 3, s.
15, 20. 86, 20. 37, 13. 48, 2b. 60, 11.
gentes, ital. gente, Leute 64, 13. 15.
habere cum infinitivo = debere,
dovere, devoir, dürfen 20, lo.
indiscretus, ital. indiscreto, unbe-
sonnen 16, 1. 68, 3.
induratio, cf. fr. endurer = suppor-
ter des choses dures, prov. 'en-
dura', Mangel, Not, Hunger
49, IS.
iniungere, ital. ingiungere, befehlen
14, 4. 26, 20.
se intromittere, ital. intromettersi,
sich einmischen 2, 20.
interposita persona, ital. interposi-
tore, Vermittler 2, 21. 38, 12.
laborator, ital. lavoratore, ländlicher
Arbeiter, Bauer 24, 27.
ministrare, ital. ministrare, darrei-
chen 37, 3.
mittere, ital. mettere, setzen, an-
bringen 39, 4.
motus, ital. moto, Antrieb 55, 28.
10
146
Glossarium.
multum, ital. niolto = valde 36, 3.
zur Bezeichnung des Superla-
tivs 29, 8-
obedientia = licentia 69, s;
partüivus de fratribus , dei f ratelli
37,4.
pecia, ital. pezza, Lappen 3, i*.
per, ital. per, für 28, 7. 21. 35, 26.
64, 24.
privatus, ital. private, geheim 29, s.
quietas, ital. quiete, Ruhe 69, 13.
repeciare , ital. rappe^zare, flicken
3, 13. 37, 13.
signiticare, ital. significare, anzeigen
5, 27.
stare, ital. stare, bleiben, verweilen
36, 13.
studere , ital. studiare , antreiben
16, 21.
tenere, ital. tenere, für etwas hal-
ten 9, 8. 47, 7. 61, 24.
ultramarinus, ital. oltramarino, über-
seeisch 17, 19.
ultramontanus, ital. oltramontano,
jenseits der Alpen 17, 19.
verecundia, ital. vergogna, Schmach
10, 11. 44, 6. 8. 48, G.
wi oiiioMui.;
I^^feif^rfe
" — ^^^y i/ja^ X f / j-^~ i}*'!f'\ jii'Cs^ X
Ulm
..•n
,^'5.%-">^#-;
V
^'^•j.
SWIFT HALL LIBft^